Цыганы

Ангус Фрэйзэр

Выдавец: Тэхналогія

Памер: 272с.

Мінск 2003

83.38 МБ

ЦЫГЛЙЫ

ehe qgpsies

Angus Fraser

Blackwell Publishers Inc 2000

Ангус Фрэйзэр

Мінск “Тэхналогія” 2003

УДК 397.7 ББК63.5

Ф93

Кніга выдадзена паводле дамовы з Blackwell Publishers Ltd, 108 Cowley Road, Oxford 0X4 1JF, UK

Пераклад зроблены з выдання: Fraser, Angus. The Gypsies. — Second Edition. — Blackwell Publishers Ltd, 2000. — 362 p.

Пераклаў з ангельскай мовы Антось Кузьміч

ISBN 985-458-091-1

ЗМЕСТ

ПАДЗЯКА 7

УВОДЗІНЫ 8

І.ВЫТОКІ 15

Лінгвістычныя сведчанні 15

Фізічная антрапалогія 23

Этнічныя паралелі 26

Лексічная статыстыка 28

2. РАННІЯ МІГРАЦЫІ 32

Пэрсія 32

Арменія 37

Сацыяльнае адзінства 38

3. У БІЗАНТЫЙСКАЙ ІМПЕРЫІI НА БАЛКАНАХ 41

Бізантыя і Грэцыя 41

Сербія, Баўгарыя, Валошчына, Малдавія 50

4. ВЯЛІКІПАДМАН 53

Абарончыялісты імперыі 56

Новыя абарончыя лісты 62

Крытычная ацэнка 68

5. ГІАВАРОТ ПАДЗЕЯЎ 73

Нямеччына, Аўстрыя, Швайцарыя 75

Франция 79

ГііппаніяіПартугалія 83

Нідэрлянды 86

Італія 89

Вугоршчына і Трансыльванія 91

Багемія, Польшча—Літва і Ўкраіна 93

Шатляндыяі Англы 94

Скандынавія 100

Вобразы і стэрэатыпы 101

Эўрапейскія ўзоры 104

6. ЦІСККАЙДАНОЎ 106

Выгнанне, асіміляцыя, выкараненне 106

Перасяленне 130

У Асманскай імперыі 133

Выживание віду 137

Кволыяпробліскісвятла 141

7. СІЛЫ ДЛЯЗМЕНЫ 146

Новае ўспрыманне 146

Музычнаепанаванне 154

Краявіды і гарадскія сцэны 159

Выхадзняволі 166

Адноўленыя міграцыі 168

Захаванне і змена 175

8. ПАДЫХОДДААВЭРНА 182

“Змаганне з цыганскай перашкодай” 183

Забыты галакост 189

9. СУЧАСНЫ ПЕРЫЯД 200

Пераход праз межы 200

Пытанне палітыкі 203

Папуляцыіізгрупаванні 216

Паваротымовы 222

Традыцыязмены 225

Пілігрымыіпяцідзесятнікі 231

OpreRoma! - 233

БІБЛІЯГРАФІЯ 237

ПАКАЗАЛЬНІК 256

ПАДЗЯКА

Напачатку я хачу выказаць глыбокую ўдзячнасць супрацоўніку Ўустэрскага каледжа (Оксфард) Джэймзу Кэмпбэлу за ўважлівае прачытанне чарнавіка кнігі і карысныя заўвагі да яе, Джону Дэйві з Блэкўэла — за цярплівую працу, дзякуючы якой кніга была выдадзена, і, нарэшце, майму сыну Сайману, які “ўтаймоўваў” мой кампутар пад час напісання працы.

УВОДЗІНЫ

Гэта гісторыя вандроўнага народа, які ў Сярэднявеччы прыбыў на Балканы і паступова рассеяўся па ўсім эўрапейскім кантыненце і па-за ягонымі абшарамі. З’яўленне вандроўных цыганоў ля брамаў Заходняй Эўропы абудзіла надзвычайную цікавасць, у выніку чаго пачалі ўзнікаць тэорыі, якія тлумачылі іхнае паходжанне. I толькі нашмат пазней на падставе мовы цыганоў стала магчымым зрабіць выснову, адкуль узяла свой пачатак дыяспара. Нягледзячы на няспыннае дзеянне розных уплываў і ўціск, яны цягам стагоддзяў змаглі захаваць адметную тоеснасць і праяўлялі неверагодную здольнасць да адаптацыі і вьгжывання. Калі падлічынь усе выпрабаванні лёсу, якія напаткалі цыганоў, можна толькі здзіўляцца, як увогуле ім удалося выжыць. Таму мая кніга ёсць пераважна гісторыяй таго, што было зроблена іншымі для знішчэння самабытнасці народа.

Не ўсе і не заўсёды прызнаюць, што цыганы — “эўрапейскі народ”, таму, на наш погляд, леней спачатку абгрунтаваць іх права быць улучанымі ў дадзеную кніжную серыю (кніга выдадзена ў серыі пад назовам “Народы Эўропы”. — Заўв. перакладніка).

Калі народам можна лічыць супольнасць мужчынаў, жанчынаў і дзяцей з агульнай мовай, культурай і агульным, адрозным ад суседняга, расавым тыпам, то цыганы ўжо доўгі час з’яўляюцца ім. За стагоддзі існавання нацыі ў ёй развіліся досыць значныя адрозненні, якія адбіліся таксама на значэннях самога тэрміна “цыган”, ствараючы такім чынам своеасаблівую семантычную праблему нецыганскага паходжання. Слова гэтае з’яўляецца назовам (або, хутчэй, адным з назоваў), дадзеным ім чужынцамі.

Блытаніна ў назовах асабліва абвастрылася ў XX ст.1 Нейкі час слова “цыган” мела па сутнасці расавую афарбоўку. Першасная дэфініцыя, якая дагэтуль падаецца ў Оксфардскім слоўніку ангельскай мовы (The Oxford English Dictionary, 2nd edn, 1989), гучьщьтак:

1 Гэта выклікана тым, што ў ангельскай мове слова “цыган” азначала і прадстаўніка раманскай расы, і папросту чалавека без сталага месца жыхарства — падарожнага, вандроўніка. Надобная сітуацыя з назовам цыганоў склалася таксама ў пэрсідскай мовс, з якой звязана гісторыя цыганоў, і иекаторых іншых мовах (заув. перакчадніка).

цыган, цыганка... Прадстаўнікі вандроўнай расы (саманазоў — рамані) індыйскага паходжання, якая ўпершыню з’явілася ў Англіі блізу пачатку XVI ст. і, паводле тагачасных меркаванняў, паходзіла з Эгіпта.

Яны маюць цёмна-смуглую скуру і чорныя валасы. На жыццё зарабляюць рамесніцтвам, гандлем коньмі, варажбою і г.д.; звычайна выклікаюць падазрэнні з прычыны вандроўнага ладу жыцця і сваіх звычак. Іхная мова (рамані) — гэта моцна скажоны дыялект мовы хіндзі з вялікім дамешкам пазычанняў з розных эўрапейскіх моваў2.

У межах гэтага азначэння слова набыло больш свабоднае разумение. Сёння яно іншым разам беспадстаўна выкарыстоўваецца ў дачыненні да кожнага вандроўніка (неабавязкова, каб ён быў бяздомным). Ва ўжытак як сярод цыганоў, так і па-за іхнай супольнасцю ўвайшлі таксама іншыя, больш нейтральныя назовы падарожных, бо слова “цыган” хутка набыло негатыўнае адценне. Найбольш распаўсюджаным стала слова “падарожнік” (traveller) і ягоныя адпаведнікі ў іншых мовах. Цяперашняя ўразлівасць на розныя праявы расавай дыскрымінацыі спрычынілася да таго, што ніводзін з вышэйзгаданых тэрмінаў не лічыцца пазбаўленым двухсэнсоўнасці.

Звязаныя з тэрміналогіяй пасткі багата ілюструе эвалюцыя слова “цыган” у ангельскім праве пачынаючы ад канца 1950-х гадоў. Выкарыстанае ў законах за дадзены перыяд толькі два разы, гэтае слова пазбавілі ўсіх расава-этнічных адценняў: першы раз — выпадкова, другі — ужо мэтанакіравана. У Дарожным акце 1959 г. пры абнаўленні папярэдніх дарожных правілаў прапушчана старая шаблонная фраза “...або іншая падарожная асоба”, калі гаворка ідзе пра групу людзей, якія ўчынілі правапарушэнне, разбіваючы табар або намёты, прыпыняючыся ці стоячы на дарозе (у тым ліку на тратуары, травяным покрыве і прыдарожных паркінгах). Спіс патэнцыйных парушальнікаў абмежавалі тады “раз’язнымі ці іншымі падарожнымі гандлярамі, а таксама цыганамі”. Відавочна, што заканатворцы не надта задумваліся пра падтэкст падкрэсленага слова “цыган”, таму яго выкарыстанне выклікала юрыдычны канфлікт. Гэтая дэталь у законе стварыла заблытаную семантычную праблему, якая без сумневаў павінна была патрапіць у суд3. Калі ў 1967 г. пытание нарэшце дайшло да Найвышэйшага суда, суддзі вырашылі, што ў гэтым кантэксце слова нельга трактаваць у яго першасным слоўнікавым значэнні “прадстаўніка раманскай расы”. Вядома, немагчыма было нават дапусціць, што парламент намерваўся пры-

2 3 чатырох магчымых сучасных варыянтаў напісання слова — Gypsy, Gipsy, gypsy, gipsi — у кнізе выкарыстоўваецца толькі Gypsy, з выняткам некаторых цытатаў. У выпадку слова Romany дзеля зручнасці принята выкарыстоўвааь варыянт Romani для азначэння мовы.

3 Параўн. А. М. Fraser, ‘References to Gypsies in British highway law’, Journal of the Gypsy Lore Society (third series), 40 (1961), pp. 137—139. Гэты часопіс, які будзе часта цытавацца, ад гэтага месца падаецца ў скароце JGLS(l), (2), (3), (4) ui (5), у залежнасці ад серьіі.

судзіць некага да пакарання, зыходзячы з расавай прыналежнасці. Таму вырашана звесці значэнне слова “цыган” толькі да “асобы, якая вядзе вандроўны лад жыцця без стал ага месца працы і пражывання”. Тады атрымоўваецца, што ў адзін дзень чалавек можа бьщь “цыганом”, а ў другі — не4.

Такім падыходам кіраваліся і ў наступным годзе, калі прынялі Акт аб размяшчэнні табараў 1968 г. (Caravan Sites Act), які павінен быўрэгуляваць забеспячэнне “цыганскіх табараў”. Акт гэты акрэсліў цыганоў, у адрозненне ад артыстаў перасоўных цыркаў, як “асобаў, якія праводзяць вандроўны лад жыцця, незалежна ад іхнай расы ці паходжання”. Тады прыналежнасць да цыганоў вызначалася якраз на падставе ладу жыцця, а не культурнага ці этнічнага паходжання. Ад часу, калі фраза “або цыган” была канчаткова выкінутая з дарожнага права як дыскрымінацыйная, у ангельскіх законах засталася толькі тая дэфініцыя.

Этнічнае значэнне слова “падарожнік” пацвярджалася таксама ў іншых, менш важных юрыдычных прэцэдэнтах, звязаных з дарогамі і табарамі. Гэта адбылося дзякуючы мужнасці суддзяў, якія прынялі ў 1976 г. Акт аб расавых узаемадачыненнях, што паспрыяла абароне ад дыскрымінацыі ў Вялікай Брытаніі на расавай глебе, гэта значыць у залежнасці ад “колеру скуры, расы, грамадзянства, этнічнага або нацыянальнага паходжання”. 3 часам няўхільна павялічвалася колькасць прычынаў, з якіх цыганоў трэба было юрыдычна абараняць ад расавай дыскрымінацыі. Асноўныя ж намаганні былі скіраваныя супраць вывепівання шыльдаў “Цыганам забаронена”, што з’яўляліся калі-нікалі на некаторых пабах. Згодна з першым актам 1965 г., гэта не было парушэннем закона, але па нейкім часе яно ім стала. Хоць некаторыя ўладальнікі для большай бяспекі замянілі тыя надпісы словамі “Падарожным забаронена”, пытанне вырасла да памераў заблытанай юрыдычнай праблемы. Калі Камісія па расавай роўнасці пацвердзіла існаванне такой шыльды на пабе пад назовам Cat and Mutton на ўсходзе Лёндана, гэтай справай зацікавіўся спачатку Ўэстмінстэрскі акруговы суд (1987) і пазней — Апеляцыйны суд (1988).

Пытанне было ў тым, ці з’яўляецца такая адмова ў таварах і паслугах дыскрымінацыяй “на расавай глебе”. Акруговы суд адмовіўся прыняць іск Камісіі па расавай роўнасці аб тым, што “падарожны” — гэта ўзаемазамяняльны сінонім слова “цыган” і што “цыганы” — гэта этнічная трупа. У надпісах, як на Cat and Mutton, не знайшлі складу правапарушэння, і справу прыпынілі. Аднак прысуд быў пацверджаны Апеляцыйным судом5, трое суддзяў якога згадзіліся, што “падарожны” не

4 Працэс Мілза супраць Купэра, Найвышэйшы суд, 1967 (2Q.B. 459/

5 Працэс Камісіі па расавайроўнасці супраць Датана, Апеляцыйиы суд, 1988.

сінонім слова “цыган” і што трупа людзей, якіх датычыць дадзеная забарона, не абымае цыганоў, а гэта сведчыць пра адсутнасць факта дыскрымінацыі. Хоць яны разам пацвердзілі ў адпаведнасці з Законам аб расавай роўнасці, што цыганы — гэта этнічная група. Таму надпіс “Цыганам забаронена” супрацьзаконны. Больш за тое, шыльда “Падарожным забаронена” з’яўляецца ўскоснай дыскрымінацыяй цыганоў, бо навязвае ім умову (забарона падарожнага ладу жыцця), якая абмяжоўвае іх у правах параўнальна з іншымі людзьмі ці расавымі групамі.

Такі падрабязны разгляд юрыдычных тонкасцяў прадыктаваны тым, што пытанне цыганскай тоеснасці існуе ўжо ад самога пачатку іх з’яўлення і рассялення па Эўропе. Таму гэтыя дэбаты ў ангельскіх судах вельмі добра ілюструюць важную дылему, якая непазбежная ва ўсіх дыскусіях на тэму цыганоў. Ці з’яўляецца лад жыцця вызначальным фактарам у дэфініцыі? Яго можа быць дастаткова для ідэнтыфікацыі ў выпадках, падобных да вышэйзгаданых. Але гэтага далёка не дастаткова, каб выразна адказаць на пытанне пра цыганскую тоеснасць. Такі крытэр абмінае многіх цыганоў, якія прынялі аселы лад жыцця і не “вандруюць”, але тым не менш адчуваюць сябе цыганамі. 3 другога боку, калі надаваць першаснае значэнне біялагічным ці генеалагічным крытэрам, то неўзабаве гэта прывядзе да абсурднага падзелу: цыганскае насельніцтва, як і іншае, мае мяшанае генетычнае паходжанне. Нескладаны матэматычны разлік паказвае, што ад часу першага з’яўлення цыганоў у Эўропе прыблізна 4% сужэнстваў з людзьмі іншых нацыянальнасцяў далі каля 70% нецыганскіх нашчадкаў сярод цяперашняга эўрапейскага насельніцтва цыганоў. Тры такія сужэнствы з кожнай сотні дагэтуль прадукуюць 60% “нечыстакроўных” цыганоў. (У Трэцім Райху канцэптуальныя і практычныя цяжкасці расавага падыходу выклікалі стварэнне шырокага дзяржаўнага апарату, што прасочваў цыганскую генеалогію і выпрацоўваў прынцыпы вызначэння цыганскай спадчыннасці, на падставе якіх кагосьці можна было аднесці да цыганоў і адпаведна — да лагера смерці.)

Вярнуўшыся да “этнічных” крытэраў значэння, якое ўжывалася ў Апеляцыйным судзе ў Англіі (ліпень 1988 г.), карысна было б падрабязна разгледзець вельмі дарэчную аргументацию пад час вышэйзгаданага працэсу. Высветлілася, што існуе шмат людзей, якія вандруюць па краіне ў кібітках, фургонах, пераабсталяваных аўтобусах, трэйлерах, грузавіках і легкавых аўтамабілях, і гэта іх лад жыцця. Усіх іх можна груба далучыць да “цыганоў”, але ж яны не маюць характэрных рысаў расавай трупы ў адпаведнасці з Актам аб расавых узаемадачыненнях. Папярэдні суд у Палаце лордаў6 вызначыў, што слова “этнічны” ў акце не

*’ Працэс Мандла (С’юеа Сінга) супраць Даўэла Лі, Палата лордаў, 1983 (2А.С. 548).

выкарыстоўвалася ў вузкім біялагічным або расавым значэнні і складаецца з дзвюх істотных характарыстык, якімі валодае этнічная група ў гэтым кантэксце. Першая — гэта доўгая агульная гісторыя, якую група ўсведамляе як сваё адрозненне ад іншых, і жывая гістарычная памяць народа. Другая — гэта самабытная культурная традыцыя, у тым ліку сямейныя і сацыяльныя звычаі і норавы, звязаныя часта, але не абавязкова з рэлігійнай практыкай. Іншыя, не такія значныя крытэры, якія могуць дапамагчы адрозніць этнічную групу, — гэта супольнае геаграфічнае паходжанне або паходжанне ад агульных продкаў; агульная мова; агульная самабытная літаратура групы; агульная рэлігія, якая адрознівае ад суседзяў ці агульнай супольнасці; статус меншыні або прыцяснянай трупы ў гэтай супольнасці.

Пры выкарыстанні гэтых крытэраў у дачыненні да цыганоў пад час Апеляцыйнага суда (ліпень 1988 г.) найбольшую цяжкасць для аднаго з трох суддзяў стварьгў наступны аспект сітуацыі цыганоў у Англіі:

цыганам болып падабаецца, каб іх называл! “падарожнымі”, бо яны лічаць гэты тэрмін менш абразлівым. Гэта можа наводзщь надумку пра іхнае жаданне пазбыцца сваёй самабытнай, адметнай тоеснасці, калі мы гаворым пра агульныя тэндэнцыі. Паловацібольшзіхцяпержывуцьудамах, якііншыялюдзі. Ці страцілі цыганы сваю адметную, групавую тоеснасць да такой ступені, што яны больш не адпавядаюць пададзенаму ў Акце аб расавых узаемадачыненнях азначэнню групы, якую можна вылучыць паводле этнічнага паходжання?

Сваім адказам на пытанне суддзя прызнаў, што зліцця некаторых цыганоў з мясцовым пасельніцтвам недастаткова, каб сцвердзіць у вачах як цыганоў, так і іншых адсутнасць гістарычна абумоўленай сацыяльнай тоеснасці. “Нягледзячы на доўгую прысутнасць у Англіі, цыганы не перамяшаліся поўнасцю з мясцовым насельніцтвам, як саксы ці датчане, і не страцілі сваёй самабытнасці. Цыганы або многія з іх захавалі адметнасць, самасвядомасць, усведамленне таго, што яны яшчэ цыганы”.

Без сумневу, гэты аргумент будзе шырока выкарыстоўвацца і далей. Праблемы дэфініцыі вельмі вострыя ў Брытаніі з прычыны таго, што ў крьгві брытанскіх цыганоў прысутнічаюць значныя нецыганскія элементы, а менавіта іншых вандроўных этнічных групаў з доўгай гісторыяй, якія пасяліліся на гэтых землях задоўга да цыганоў і былі падобныя да іх у многіх аспектах сацыяльнага жьщця і пошуках сродкаў на яго. Астраўны характар брытанскага грамадства як цэлага прывёў да зацірання этнічных адрозненняў у вандроўнага народа, асабліва праз тое, што навейшыя наплывы “чужых” цыганоў адусюль былі колькасна нашмат меншыя, чым у іншых краінах. Да таго ж ідэалагічны аспект таксама заблытвае пытанне: у адказ на мінулую прадузятасць, звязаную з “чысцінёй крыві”, у Брытаніі стала не надта модным, а нават непрымальным называць некага прадстаўніком вандроўнага грамадства.

Якіх падказак мы можам чакаць ад самых цыганоў, ад самаапісання народа, якое з’яўляецца важным механізмам станаўлення этнічнай свядомасці? Karo яны лічаць “сваім”, а каго — “чужьШцам”? У іхных вачах найважнейшы падзел праходзіць паміж імі самымі і гаджо (мн. лік — гаджэ)1. Гэтае слова — найбольш пашыраны назоў нецыганоў у дыялектах мовы рамані. (У Гішпаніі яму адпавядае рауо, у Шатляндыі ў асноўным выкарыстоўваецца flattie, у Ірляндыі нецыганоў называюць buffer.) Ніводнае з гэтых словаў не мае сувязі з “Gypsy”. Ангельскія цыганы могунь называць сябе Romanichal (цыганскі чалавек), слова выкарыстоўвасцца таксама ў Злучаных Штатах, Канадзс і Аўстраліі цыганамі, якія паходзяць з ангельскіх цыганоў-імігрантаў. У кантынентальнай Эўропе даўно аселыя цыганы маюць мноства саманазоваў, як, напрыклад, саіё (чорны) у Гішпаніі і паўднёвай Францыі, кааіе — у Фінляндыі, Sinti — у Нямеччыне, manouches — у Францыі. У многіх краінах ёсць маладзейшыя хвалі цыганскай міграцыі, якая пачалася ва Ўсходняй Эўропе сто і болып гадоў таму. Яны называюць сябе ром або рома, а на іхнай мове адбілася доўгае знаходжанне іхных продкаў на румынскамоўных землях — адсюль паходзіць іх азначэнне валах (валошскі) ром. (Само слова ром не мае ніякай сувязі з Румыніяй і азначае літаральна “чалавек, муж”.) Валошскія ромы падзяляюцца на некалькі розных плямёнаў: кальдэраш, лавара, чурара і г.д. Ад гэтага моманту просты падзел на “сваіх” і “чужынцаў” перастае працаваць. Кожная цыганская група звычайна глядзіць на сябе як на сапраўдных цыганоў. Мяжа кожнай трупы цыганоў з гаджэ дастаткова выразная. Але ёсць яшчэ іншыя трупы, нават у той жа краіне, якія стаяць на мяжы паміж цыганамі і гаджэ. Цыганы ўсведамляюць, што ў ix шмат агульнага з суродзічамі ініных групаў, але чамусьці не атаесамляюць сябе з імі. Для цыганоў важныя адрозненні, якія датычаць перш за ўсё сферы сацыяльных узаемадачыненняў, сужэнстваў і г.д., аднак класіфікацыі ўсё ж рэдка бываюць выразнымі і адназначнымі. Стаўленне цыганскіх групаў адна да адной служыць толькі тэмай спрэчак, каго трэба, а каго не трэба залічваць да “сапраўдных” цыганоў. Узаемадачыненні паміж цыганамі даведзены да таго, што пра іх практична нельга гаварыць у геаграфічных тэрмінах, як, напрыклад, “французскія цыганы”. Але ж таксама цяжка зрабіць нейкую канчатковую выснову наконт “сапраўдных цыганоў”.

I нарэшце, пра ўсведамленне цыганоў як часткі вялікай супольнасці. Адраджэнне нацыянальных арганізацыяў цыганоў, якое пачалося ў

7 Принятая транскрыпцыя мовы рамані падаецца далей, йа с. 17. Ужытае тут слова гаджо ў ангельскай літаратуры ўпершыню з’яўляецца як gorgio ў XIX ст. у т ворах Джорджа Бораў. Прыжылося таксама шмат іншых апісанняў, улучаючы gaujo і gadja.

1960-х гадах, самаабарона, барацьба за свае правы, супраціў палітыцы ўціску і асіміляцыі — усё гэта ўмацавала іх міжнародныя сувязі. Гэты факт стаў значнай з’явай, у адрозненне ад звыклага цыганскага парадку, які заўсёды рабіў акцэнт толькі на адрозненні і непадабенстве паміж цыганамі. Так пачынаецца новае ўсведамленне цыганамі іхнай гістарычнай і культурнай лучнасці.

Магчыма, толькі ангельскі тэрмін “народ” — недакладны і шматзначны (чалавек або людзі, якія ўтвараюць супольнасць, племя, pacy і г.д.) — найбольш падыходзіць для апісання тых багатых мазаічных фрагментаў цыганскага народа. Хоць маё першапачатковае пытанне можна ўдакладніць: прынамсі, да якой ступені цыганы з’яўляюцца эўрапейскім народам? Ёсць шмат цыганоў і па-за Эўропай. Некаторыя паходзяць ад прашчураў, якія ніколі не мігравалі за межы Азіі, але нашмат больш тых, хто сам або яго продкі эмігравалі з Эўропы. Калі не браць пад увагу першых, доўгія стасункі і змешванне з іншымі эўрапейскімі народамі пакінулі глыбокі след на мове цыганоў, іх радаводзе, культуры і сацыяльнай арганізацыі. Пасля гэтулькіх стагоддзяў суіснавання з намі яны заслужылі правалічыцца эўрапейцамі. I вядома ж, яны належаць да нямногіх панэўрапейцаў.

Цяпер вернемся да разгляду вытокаў цыганскага народа. Можа, даследуючы яго паходжанне, мы знойдзем больш адзінства — расавага, этнічнага, моўнага — сярод продкаў цыганоў, чым сярод іхных разнастайных нашчадкаў XX ст.

ВЫТОКІ

Прыблізна да паловы цыганскай гісторыі захавалася няшмат пісьмовых помнікаў, якія маглі б дапамагчы прасачьщь шлях гэтага народа. Гістарычныя ж згадкі ў нашым выпадку ненадзейныя, бо паходзяць ад чужынцаў — і таму маглі быць напісаныя без дасканалага ведання ці разумения справы або з прадузятасцю.

“Праўдзівая гісторыя цыганоў — у вывучэнні іхнай мовы”, — сказаў адзін вялікі вучоны. Несумнеўна, праз даследванне рамані можна высветліць шмат у паходжанні і эвалюцыі самой мовы. Наколькі гэта адпавядае паходжанню і развіццю самых носьбітаў мовы, — больш гіпатэтычнае пытание, таму знак роўнасці тут ставіць нельга. Тым не менш, запаўняючы пачатковы вакуум звестак, мы павінны звярнуцца да філалагічнага аналізу, каб праверыць, наколькі лінгвістычныя высновы могуць дапамагчы ў тым, што прапусціла гісторыя.

Лінгвістычныя сведчанні

Першыя занатаваныя звесткі пра мову цыганоў (рамані), сабраныя, хутчэй за ўсё, у адной з піўных у Сасэксе, з’явіліся параўнаўча позна і былі апублікаваныя ў Англіі ў 1547 г. Яшчэ некалькі стагоддзяў невядома было, да якой гаворкі належаць гэтыя ўрыўкі, пададзеныя ў кнізе Эндру Борда Fyrst Boke of the Introduction of Knowledge (закончана ў 1542 г.) як узор “Egipt speche” — эгіпецкай гаворкі (мал. 1). Ад моманту, калі пытаны пакінулі сваю гістарычную прарадзіму, да часоў Борда мова цыганоў прайшла такі сама шлях, як сучасная ангельская мова ад англасаксонскага перыяду, і была дастаткова разрозненай. Навату некалькіх фразах “эгіпецкай гаворкі” Борда бачныя пазычанні з грэцкай, славянскіх і румынскай моваў. Сёння, пасля больш чым тысячагадовай эвалюцыі, няма адзінага стандарту мовы рамані, яе пісьмовых мадэляў, якія б падтрымоўвалі аднастайнасць. Замест гэтага мы маем мноства дыялектаў (у самой Эўропе ix больш за 60), у значнай ступені ўзаемазвязаных, але часта незразумелых для носьбітаў іншага дыялекту.

Прыводзячы прыклады рамані для ілюстрацыі гістарычнага шляху мовы цыганоў, я прапаную звярнуць асаблівую ўвагу на тры найлепшыя даследванні паасобных дыялектаў. Першае з іх — гэта праца Аляксандра Паспані Etudes sur les Tchinghianes, апублікаваная ў Канстантынопалі ў 1870 г., якая адкрываецца цытаванымі ўжо словамі: “La veritable histoire de la race Tchinghianee est dans Г etude de leur idiome”'. Наступная, манументальная па сваёй грунтоўнасці праца Джона Сэмпсана The Dialect of the Gypsies of Wales выйшла ў 1926 г. Апошняя з гэтых трох кніга, напісаная швэдамі О. Г’ердманам і Э. Люнгбэргам, — The Language of the Swedish Coppersmith Gipsy Johan Dimitri Taikon (1963).

Адпаведна тры гэтыя працы дазволяць нам разгледзець рамані на прыкладзе трох геаграфічных тэрыторыяў эўрапейскага рассялення цыганоў. Яны вызначаюць таксама тры асноўныя тыпы носьбітаў рамані. Аляксандар Паспаці пачаў збіраць свой матэрыял у 1850 г. ад вандроўных цыганоў на ўскрайках Канстантынопаля і ў эўрапейскай частцы Асманскай імперыі. Ён не быў кабінетным навукоўцам і сам падкрэсліваў, што цыганскую мову трэба вывучаць у намёце, што ён дакладна і рабіў, стаўшы такім чынам блізкім сябрам цыганоў. У выніку паўстала кніга неацэннай каштоўнасці, нягледзячы на некаторыя фанетычныя ці этымалагічныя памылкі. Варта браць пад увагу і тое, што даследваны Паспаці рэгіён быў важным месцам прыпынку на шляху пер шай цыганскай міграцыі ў Эўропу. Стэнаграфія фразаў, запісаных вучоным, уяўляе гэтак званы “грэцкі” дыялект рамані.

Матэрыял Джона Сэмпсана збіраўся цягам трох дзссяцігоддзяў, пачынаючы ад 1894 г. Навуковец быў бібліятэкарам у Лівэрпульскім універсітэце, а таксама — у сэрцы — паэтам, рамантыкам і бунтаўніком. Цыганы прынялі яго як свайго, і ён з любоўю запісаў цудоўную гаворку валійскіх цыганоў, якая дагэтуль застаецца найчысцейшай з усіх іншых дыялектаў рамані ў Брытаніі. Цыганы, якія гавораць на шатляндскай рамані, атрымалі яе ў спадчыну ад продкаў, прысутнасць якіх у Валіі можна прасачьщь амаль ад XVII ст.: таму яны ўяўляюць даўно аселае ў адной краіне цыганскае насельніцтва.

У сваю чарту на дыялекце, запісаным Г’ердманам і Люнгбэргам у 1940-х гадах (г.зн. кальдэраш), размаўлялі ў першым пакаленні пасяленцы ІПвэцыі, якія жылі і падарожнічалі па Нарвэгіі, Фінляндыі, Pacei, Балканах, Польшчы, Нямеччыне і Францыі. Тэйкан ужо тады праілюстраваў міграцыйныя тэндэнцыі адной трупы валошскіх ромаў, якая стала вядомая ў другой палове XIX ст., калі яны прыйшлі на захад з Балканаў, ад расейскіх стэпаў і вугорскіх палёў, робячы амаль такі ж пярэпалах, як іхныя продкі, што за стагоддзі да гэтага трапілі ў Заходнюю Эўропу.

1 “Праўдзівая гісторыя цыганоў — у вывучэнні іхнай мовы” (заўв. перакладніка).

Цяпер трэба коратка разгледзець пытанне фанетычнай транскрыпцыі рамані, бо параўнанне працаў вышэйзгаданых аўтараў адразу ж пазнаёміць чытача з праблемамі гэтага кшталту. Складанасці ўзнікаюць таму, піто рамані доўгі час заставалася моваю непісьменнага народа, дзеля чаго і ўзніклі розныя спосабы яе пісьмовай перадачы. Іншыя збіральнікі выкарыстоўвалі фанетычныя сродкі сваёй роднай мовы, таму транскрипция часта дэфармавала гучанне. Строга фанетычнн альфабэт, як, напрыклад, приняты Міжнароднай фанетычнай асацыяцыяй, не пакінуў бы ніякіх шматзначнасцяў. Нягледзячы на тое што тэты альфабэт выдатна спрацоўвае ў тэхнічных працах, сваім аб’ёмам ён значна болыпы, чым 26 літар лацінкі, таму ў пэўнай ступені можа збянтэжыць менш дасведчаных чытачоў. На мой погляд, варта прыняць кампраміснае рашэнне: літары, прыблізная фанетычная вартасць якіх хутчэй за ўсё не будзе скажацца ангельскімі чытачамі, мы пакінем збоку, але для пэўных гукаў, якія па-рознаму транскрыбуюцца ў розных эўрапейскіх мовах і ў ангельскай мове, выкарыстоўваюцца некаторыя надрадковыя знакі і спецыяльныя спалучэнні літар. Прынятыя ў маёй кнізе правілы транскрыпцыі для гэтых выпадкаў пададзены ніжэй у табліцы.

Гучанне ў ангельскім слове

Паспаці

Сэмпсан

Г’ердман, Люнгбэрг

CÄurch

tch

yudge

she.

treasure

inA-Aom

kh, k

k’

top-Aole

ph, p

P’

an/-АШ

th, t

t’

ІосА (шатляндскас

вымаўленне)

(Спосаб транскрыпцыі, пададзены ў апошняй калонцы, адпавядае прынятаму на Сусветным цыганскім кангрэсе ў 1990 г., з выняткам dz, для азначэння якога выбралі спецыяльную літару2.) Заключныя заўвагі, якія трэба зрабіць наконт фанетычнай транскрыпцыі рамані, наступныя: калі неабходна, доўгія галосныя мы будзем пазначаць простай рыскай зверху (ä і г.д.), а націск — схіленай управа рыскай над націскным галосным.

2 У назовах некаторых цытаваных у спасылках працаў для перадачы гэтых гукаў выкарыстаны іншыя дыякрытычныя знакі: с, j, s, z.

Нават калі параўнальнае мовазнаўства не дасць нам гарантыяў наконт паходжання самых цыганоў, яно пакажа нам багатую інфармацыю аб радаводзе іхных дыялектаў. Каля 200 гадоў таму адкрылі, што цыганы павінны мець індыйскае паходжанне, бо знайшлося іпмат падабенстваў лексікі рамані і некаторых індыйскіх моваў. 3 часам многія пытанні сталі больш яснымі, хоць упэўненасці стала меней. Лінгвістычныя назіранні на дадзеным этапе з’яўляюцца асновай нашага даследвання, таму мы прагледзім метады параўнальнага мовазнаўства, якія грунтуюцца на аналізе трох асноўных аспектаў мовы — гукавога ладу, структуры і лексікі.

Для сцверджання моўнай блізкасці галоўнае значэнне маюць супольнасць агульнага лексічнага запасу і падабенства граматычных структураў. Трэцім фактарам ёсць рэгулярная гукавая адпаведнасць, г.зн. паслядоўнасць гукавых узаемадачыненняў паміж блізкімі ў значэннях словамі абедзвюх моваў, калі пэўны гук рэгулярна перадаецца іншым.

Цесна звязаныя мовы будуць мець багата падобных словаў, аднак галоўнай ролі колькасць тут не адыгрывае. Больш важнае падабенства ў кансерватыўным пласце лексікі агульнага значэння, якая звычайна не пераймаецца з іншых моваў. Гэтыя кансерватыўныя элементы лексікону ўлучаюць асабовыя займеннікі (я, ты і г.д.); словы, якія выражаюць асноўныя дзеянні ці станы (піць, бачыць, спаць)', прыметнікі, якія апісваюць асноўныя якасці {вялікі, гарачы)', назоўнікі для шырока распаўсюджаных аб’ектаў (вада ці чалавек); назовы частак цела (валасы, галава, нос) або цссных сваяцкіх дачыненняў {брат, бацька, сястра).

Што да граматычных рысаў, то марфалагічны лад мовы (г.зн. словазмяненне пры дапамозе флексіі або чаргавання каранёвых галосных) больш кансерватыўны, чым яе сінтаксіс (устойлівыя выразы і канструкцыі сказаў). Калі мы натрапім на адпаведнасці ў марфалогіі, напрыклад у скланенні назоўнікаў ці спражэнні дзеясловаў, то амаль немагчыма, каб яны былі вынікам пазычання. Хоць поўнасцю адкідаць магчымасці пазычання таксама нельга, бо для міжмоўнай інтэрферэнцыі няма выразных межаў.

Калі мы выкарыстаем гэтыя тры тэсты эвалюцыйных узаемадачыненняў — агульнасць асноўнай лексікі, падабенства граматычнай структуры і рэгулярную гукавую адпаведнасць — у дачыненні да рамані і некаторых індыйскіх моваў, усе высновы пацвердзяць адзінства паходжання.

Пададзеная ніжэй табліца ілюструе лексічнае адзінства на прыкладзе найбольш кансерватыўнай лексікі, якая для нас вельмі важная. (Індыйскія мовы тут наказаны толькі санскрытам і хіндзі3. Пытанне пра

3 У якіх s іпрыблізна адпавядаюць ангельскаму sh.

тое, якая індыйская мова найбліжэйшая да рамані, мы разгледзім пазней.)

Беларуская мова

Санскрыт

Хіндзі

Грэцкая рамані

Валійская рамані

Рамані Тэйкана

бацька

täta

tat

dat, dad

dad

бачьщь

dpk§ati

dekh-

dik-

dikh-

брат

bhrätr

bhäT

pral, plal

phal

pral

вада

paniyä

pänl

pani

pan!

pai

валасы

vala

bäl

bal

ВЯЛІКІ

vadra

barä

barö

bärö

bard

галава

siras

sir

serö,serö

serö

гарачы, цёплы

tapta

tattä

tattö

tato

наш

asmäka

hamärä

amarö

amärö

amarö

нос

nakka

näk

nak

nakh

сонца

gharmä

ghäm

kam

kham

спаць

sväpati

sönä

sov-

сястра

bhaginT

bahn

pen, ben

phen

phei

ты

tuväm

tü

чалавек

mänu?a

mänusya

manüs

mäyä

main

Адпаведнасці паміж санскрытам (або хіндзі) і рамані ў пададзеных прыкладах выразныя, з выняткам словаў брат і сястра, да якіх я вярнуся пазней. Спіс можа быць нашмат даўжэйшы. Кожны з трохдыялектаў рамані змяшчае болып за 500 словаў, якія маюць індыйскае паходжанне.

Перш чым прааналізаваць граматычныя і фанетычныя сувязі, неабходна разгледзець шырэй індаарыйскую групу моваў. У вялікай сям’і гэтак званых індаэўрапейскіх, якая ахоплівае бальшыню эўрапейскіх моваў і даходзіць да Цэнтральнай Азіі, самыя ўсходнія групы называюцца індаіранскімі, бо ўтварыліся з індаарыйскага і іранскага адгалінаванняў. Індаарыйскія, ці індыйскія, мовы развіліся ў асяродцзі індаэўрапейскіх носьбітаў (пастухоў-вандроўнікаў, вядомых у гісторыі як арыйцы), якія мігравалі на ўсход з эўразійскіх стэпаў. На індыйскі падкантынент яны прыйшлі з поўначы ў 2-м тысячагоддзі да н.э., а можа і раней. Найстаражытнейшыя пісьмовыя помнікі індаарыйскай мовы знаходзяцца ў святых кнігах — Ведах. На над ставе аднаго з дыялектаў ведычнага санскрыту ў далейшым развіўся класічны санскрыт з багатай літаратурай. Першы перыяд развіцця санскрыту называецца старажытным індаарыйскім. Класічны санскрыт ператварыўся ў мову, якую

штучна захоўвалі ў адпаведнасці з святымі кнігамі: у гэтым абмежаваным часава зрэзе мовы мы не знойдзем ніякіх дыялектаў і геаграфічных разбежнасцяў. Сярэдні індаіранскі перыяд пачаўся блізу VI ст. да н.э., калі сталі развівацца розныя народныя гаворкі, якія спрасціді некаторыя складанасці санскрыту. Гэтак званыя пракрыты (пракрыт — натуральны, неадшліфаваны) з сваёй дыялектычнай разнастайнасцю замянілі санскрыт у штодзённым жыцці пачынаючы прыблізна ад V ст. да н.э. Санскрыт усё ж працягваў адыгрываць прэстыжную ролю, падобна як лаціна ў жыцці Эўропы, і дагэтуль застаецца адной з афіцыйных моваў у Індыі. У сваю чарту пракрыт пачаў (каля VI ст. да н.э.) замяшчацца больш развітой разнавіднасцю сярэдняй індаарыйскай мовы пад назовам апабрамша (“якая ападае”). Яна ўсё яшчэ базавалася на пракрыце і рэгулявалася ў адпаведнасці з вонкавымі мадэлямі санскрыту; хоць і прысутнічалі гукавыя змены, аднак змены ў граматыцы і сінтаксісе былі больш абмежаваныя. Мы не маем дэталёвых звестак пра пераход ад сярэдняй індаіранскай мовы да найстарэйшых формаў сучасных моваў, называных новымі індаіранскімі. Тэты пераход адбываўся цягам стагоддзяўда 1-гатысячагоддзя н.э., калі граматычныя інавацыі сталі шырока распаўсюджанымі, а мясцовыя адрозненні пачалі праяўляцца ўсё мацней і мацней. На вялікі жаль, асабліва важны перыяд для больш дакладнага ўстанаўлення паходжання рамані з’яўляецца для нас своеасаблівымі “цёмнымі вякамі”.

Вялізная перабудова індаіранскай мовы і набліжанне яе ладу да су-

часных моваў прывялі да развіцця вусных адгалінаванняў, некалькі сотняўякіх ператварыліся з часам у асноўныя мовы Індыі, Пакістана, Банглядэш, Нэпала, Шры-Ланкі, на якіх гаворыць цяпер каля 650 мільёнаў чалавек. Гэтыя мовы падзяляюцца на такія трупы:

— дардыйская трупа: кашміры;

— паўночна-заходняя трупа: сіндхі, лахнда (або заходняя панджабі);

— паўночная трупа: заходняя пахары, нэпалі;

— центральная трупа: панджабі, раджастхані, гуджараці, заходняя хіндзі;

— сярэдняя трупа: усходняя хіндзі;

— усходняя трупа: біхары, орыя, бэнгалі, асамская;

— паўднёвая трупа: маратхі, конкані (гуанская), сінгальская.

Выкарыстоўваюцца таксама іншыя класіфікацыі, у якіх колькасць моваў у кожнай трупе значна большая, чым у нас. Недахопам усялякай класіфікацыі ёсць тое, што яна можа стварыць уражанне выразна адмежаваных і замкнёных моўных прастораў, хопь на самой справе ўсё палкам іначай. Наваг мовы, наякіхсёння размаўляюцьу Індыі, нагадваюць сітуацыю, якая панавала ў раманскім або славянскім свеце ў Сярэднявеччы, калі шматлікія мовы і дыялекты ў пэўнай ступені перамешвал іся без выразных і жорсткіх геаграфічных межаў. Такія межы павінны былі ахоўваць тэрыторыі сучасных дзяржаваў і стандарты нацыянальных моваў (хоць сляды колішняй моўнай прасторы часта можна заўважыць на мясцовым роўні, у вясковых гаворках з абодвух бакоў мяжы).

На індыйскім субкантыненце размаўляюць і на мовах, што не належаць да індаэўрапейскай сям’і. Найбольш важныя з іх — тэта дравідыйскія мовы паўднёвай і цэнтральнай Індыі і Шры-Ланкі (напрыклад, тэлугу і тамільская), якія засталіся ў Індыі пасля перасялення прыбылых арыйцаў. Можна дапуспіць, што рамані адгалінавалася ад галоўнай індаарыйскай міграцыі раней, чым яна скіравалася на субкантынент. Аднак санскрыт мае лексічныя пазычанні і з дравідыйскай мовы, якая пашыралася далей на поўнач. Некаторыя з іх ёсць таксама ў рамані. 3 гэтага вынікае, што падзел паміж рамані ды іншымі індаарыйскімі мовамі адбыўся на індыйскай тэрыторыі.

Роднасць у марфалогіі паміж рамані і санскрытам адразу ж кідаецца ў вочы, калі параўнаць канчаткі дзеясловаў, скланенне назоўнікаў ці суфіксы прыметнікаў, ступеняў параўнання, прыслоўяў і дзеепрыметнікаў. Таксама бачна, што рамані мае шэраг пазнейшых, агульных з іншымі індыйскімі мовамі фанетычных зменаў, якія адрозніваюць пракрыт ад санскрыту. Узаемадачыненні з сучаснымі індыйскімі мовамі добра дэманструюцца на прыкладзе шматлікіх рысаў словаўтварэння і граматычных сродкаў: якім чынам развіваўся асабовы і пыталь-

ны займеннік (коп ? хто?); канчаткі -о і -ідля формаў мужчынскага і жаночага роду; утварэнне абстрактных назоўнікаў пры дапамозе суфіксаў -ben ці -реп (напрыклад, у валійскай рамані taco, праўдзівы і taciben, праўда; у грэцкай рамані cor, красці і coribe, крадзеж); замена роднага склона ў значэнні прыналежнасці на канструкцыю з прыналежным прыметнікам (напрыклад, бацькаў конь замест конь бацькі: у кальдэраш dadeskogras). Усе гэтыя рысы, атаксама іншыя пацвярджаюць роднасць з некаторымі сучаснымі індыйскімі мовамі і сведчаць, што рамані павінна датавацца паслясанскрыцкімі часамі.

Узнікае спакуса, каб пайсні далей: звузіпь кола пошуку і дакладней акрэсліць рэгіён, з якога ўзялі пачатак носьбіты рамані, мацней прывязваючы яе да адной з моваў, пададзеных на старонцы 21. На жаль, у тэты момант мовазнаўства нас падводзіць. У прынцыпе магчыма зрабіць доўгую рэканструкцыю прамовы (гіпатэтычнага предка ўсіх цыганскіх дыялектаў)4, як мовазнаўцы-палеантолагі робяць у шмат якіх сітуапыях. Аднак пра з’яўленне сучасных нацыянальных індыйскіх моваў мы ведаем усё яшчэ недастаткова, каб выносіпь пошукі за межы досыпь агульнага параўнання агульных эвалюцыйных рысаў. Яны не дазваляюць з абсалютнай дакладнасцю вызначыЦь найбліжэйшую да рамані мову.

Пошукі такой прамовы выклікалі бурныя дэбаты амаль адразу пасля таго, як блізу двух стагоддзяў таму была адкрыта сувязь рамані з Індыяй. Ніхто не вылучаў кандыдатаў з сярэдняй, усходняй і паўднёвай групаў, але раней ці пазней усе здагадкі рассыпаліся як пясчаная хатка. Пераважная бальшыня аргументаў грунтавалася на фаналогіі або вызначэнні тых рысаў гукавой сістэмы рамані, якія захаваліся ў адных індыйскіх мовах, але зніклі ў другіх, а таксама агульных з іншай мовай шэрагаў чаргаванняў. Пры нагодзе выкарыстоўваліся і іншыя фактары, як, напрыклад, параўнанне парадыгмы дзеясловаў ці займеннікаў.

У XX ст. сфармаваліся дзве асноўныя школы даследванняў жыцця цыганоў. 3 аднаго боку стаяць прыхільнікі паўночна-заходняй, або дардыйскай, тэорыі паходжання цыганоў: адным з іх быў Джон Сэмпсан, які сцвярджаў, што цыганы паходзяць з паўночна-заходніх правінцыяў, адкуль яны выйшлі пры канцы IX ст. н.э. 3 другога боку знаходзіцца школа, вылучаная такой знакамітай постаццю, як Ральф Тэрнэр, былы кіраўнік Лёнданскай школы ўсходніх і афрыканскіх даследванняў5. Яе

4 Дзве спробы такой рэканструкцыі зрабілі незалежна адзін ад аднаго: Т. Kaufman, ‘Explorations in protoGypsy phonology and classification’, неаггублікаваны даклад на Шостым круглым стаде па аналізе паўднёваазіяцкіх моваў, Остын, Тэхас, 25—26 мая 1984 г.; І В. Higgie, ‘Proto-Romanes Phonology’, доктарская дысертацыя, Тэхаскі ўніверсітэт у Остыне, 1984.

" Гл. R. L. Turner, ‘The position of Romani in Indo-Aryan’, JGLS(3), 5 (1926), pp. 145—189; J. Sampson, ‘Notes on Professor R. L. Turner’s «The position of Romani in Indo-Aryan»’, JGLS (3), 6 (1927), pp. 57—68; R. L. Turner, ‘«The position of Romani in Indo-Aryan»: A reply to Dr J. Sampson’, JGLS(3), 6 (1927), pp. 129—138.

прадстаўнікі шукалі доказаў таго, што рамані паходзіць з цэнтральнай групы (цяпер хіндзі), з якой яна мае агульныя самыя раннія інавацыі. Аналізуючы ступень узаемадзеяння паміж дыялектамі ў трупе, Тэрнэр падкрэсліваў, што ў той далёкі перыяд, калі рамані павінна была вылучыцца з агульнай масы, адрозненні паміж дыялектамі, якія пачыналі з’яўляцца (як, напрыклад, паміж хіндзі і раджастхані), былі недастаткова значнымі, каб прасачыць сёння шляхі іх развінця. Але ён з упэўненасцю адхіляе цеснае ўзаемадзеянне “продкаў сінгалійцаў, маратхі, сіндхі, лахнда, панджабцаў, дардыйцаў і ўсходніх пахарцаў і, хутчэй за ўсё, гуджараці і бэнгальцаў”. Рамані сапраўды праяўляе пэўныя дардыйскія, ці паўночна-заходнія, фаналагічныя і лексічныя рысы, але Тэрнэр лічыць іх пазнейшым напластаваннем, якое з’явілася ў выніку міграцыі прыблізна каля 250 г. да н.э. з цэнтральных рэгіёнаў на паўночны захад. Доказам такой міграцыі служыць таксама факт, што рамані захавала пэўную колькасць гукаў, якія карэнным чынам мадыфікаваліся на цэнтральных абшарах, але засталіся нязменнымі на больш кансерватыўным у гэтым плане паўночным захадзе. Знаходжанне ў такім суседстве доўжылася некалькі стагоддзяў, пакуль у нейкі час (не пазней за IXст. н.э.) не ўзнікла цыганская дыяспара6. Высновы Тэрнэра вельмі пераканаўчыя і грунтоўныя, а ягоная пазіцыя ў пытанні звычайна прымалася проста або ўскосна ва ўсіх пазнейшых агульных працах па цыганскім пытанні, нават калі цытаваныя пэўнымі яго прыхільнікамі даты даводзілася змяняць.

Зусім нядаўна гэтае паразуменне парушылася. Тое, як па-рознаму можна інтэрпрэтаваць адны і тыя ж звесткі, яскрава паказаў амэрыканскі мовазнаўца Тэрэнс Каўфман. Паводле ягоных даследванняў, фаналагічныя факты вытлумачваюцца лепш за ўсё, калі прыняць, што протацыганы апынуліся на іранскамоўнай тэрыторыі перад 300 г. да н.э. — верагодна, у выніку наездаў Аляксандра Македонскага на паўночна-заходнюю Індыю ў 327—326 гг. да н.э.7

Фізічная антрапалогія

Гістарычнае мовазнаўства не можа вызначыць расавага або этнічнага паходжання ранніх носьбітаў рамані. Паміж мовай і расай няма прыроджанай ці абавязковай сувязі, хоць лінгвістычныя факты даюць шмат

6 Падставовым аглядам лінгвістычных спрэчак вызначаецца праца I. Hancock, ‘The development of Romani linguistics’, у Languages and Cultures: Studies in Honor of Edgar C. Polome, eds M. Jazayery and W. Winter (Berlin, 1988), pp. 183—223.

7 Kaufman, ‘Explorations in protoGypsy’, p. 42. Higgie (‘Proto-Romanes Phonology’, pp. 19, 141) падае больш раннюю дату — блізу VI ст. да н.э. Заўвагі наконт гэтай даты выказаў А. М. Fraser, ‘Looking into the seeds of time’, Tsiganologische Studien (1992), no. 1 + 2, pp. 135—166.

звестак пра ўсю этнічную групу, якая карыстаецца дадзенай мовай на працягу пэўнага часу. Такім чынам, нельга бьщь упэўненым, што трупы людзей расава звязаныя толькі таму, што маюць агульную мову. Тады на дапамогу прыходзіць фізічная антрапалогія, якая можа паспрыяць запоўніць прагалы, пакінутыя мовазнаўствам. Да часу Другой сусветнай вайны фізічная антрапалогія азначала параўнаўчае даследванне індывідуальных або этнічных анатамічных рысаў. Асабліва гэта датычыла прапорцыі частак цела і формы чэрапа.

Вынікі найболып шырокага антрапаметрычнага даследвання цыганоў, якое правёў фізічны антраполаг прафесар Эжэн Пітар, былі апублікаваныя ў 1932 г.8 Пітар засяродзіў увагу на балканскіх цыганах, спадзеючыся, што гэта дасць яму звесткі пра ‘les vrais Tziganes’ (“сапраўдныхцыганоў”. — Заўв. перакладніка), якён іхназываў. Правёўшы замеры вялікай колькасці цыганоў, ён прыйшоў да высновы, што тыповае цыганскае насельніцтва вылучаецца трохі вышэйшым ростам, чым эўрапейскае, адносна даўжэйшымі ў параўнанні з тулавам нагамі; іх галава звычайна мае выразную гэтак званую доліхацэфальную форму (г.зн. чэрап падоўжанай формы, адносна доўгі і вузкі), з чорнымі валасамі, невялікімі вушамі, шырокімі вачыма з густа афарбаванымі вясёлкавымі абалонкамі, доўгім, вузкім і простым носам. Пітар уганароўвае іх высокай ступенню чалавечай прыгажосці. Сярод цыганоў вельмі часта сустракаюцца прывабныя мужчыны і прыгожыя жанчыны. Іх смуглая карнацыя (teint legerement basane), смаляныя валасы, прыгожы просты нос, белыя зубы, цёмна-карыя шырока адкрытыя вочы, напоўненыя жыццём або не надта экспрэсійныя, агульная пластычнасць іх манераў і суладдзе рухаў ставяць іх у плане фізічнай прыгажосці вышэй за шмат якія эўрапейскія народы.

Пасля вымярэння сотняў мужчынаў і жанчынаў і запісу чатырох параметраў цела і канцавінаў, пяці — галавы, твару і дзесяці — іншых рысаў Пітар сутыкнуўся з дзвюма асноўнымі праблемамі. Па-першае, атрыманыя вынікі часта супярэчылі звесткам, сабраным яго папярэднікамі, якія даследвалі меншую колькасць асобаў. Таму вучоны палічыў неабходным збіраць звесткі пра ‘les vrais Tziganes’, бо яны ў большай ступені пазбаўленыя іншых этнічных дамешкаў (у гэтым аспекце, на думку Пітара, вандроўны лад жыцця захоўвае расавую чысціню). Сутыкнуўшыся з другой праблемай, ён павінен быў прызнаць паразу: звесткі пра многія індыйскія этнічныя трупы былі нагэтулькі раскіданыя або ненадзейныя, што на іх падставе нельга было прыйсці да якой-небудзь высновы наконт паходжання цыганоў. Таму даследнік

Pittard, Les Tziganes ou Bohemiens (Geneva, 1932).

падкрэсліў, што неадпаведнасць адных звестак пра цыганоў іншым можа сведчыць аб комплексным паходжанні народа.

Наагул выявілася, што бальшыня ранейшых даследванняў расавых тыпаў, якія абапіраліся ў асноўным на вымярэнне параметраў чэрапа, недакладныя і пазбаўленыя статыстычнай важкасці. Цяпер вядома, што структура чэрапа не да канца абумоўленая спадчыннымі фактарамі, таму толькі на падставе яе даследванняў нельга рабіць высновы пра далёкую мінуўшчыну этнічнай трупы. Пазнейшыя працы9 такога кшталту не ўнеслі большай яснасці ў пытанне цыганскіх вытокаў. Аднак метады антрапалагічных даследванняў пастаянна развіваюцца. Вывучэппе групаў крыві ў вузкагенетычным значэнні павінна стаць дадатковым спосабам этнічнай класіфікацыі і ў значнай ступені выцесніць непасрэднае даследванне прапорцыяў цела. Апошнім часам у такім падыходзе пачалі выкарыстоўваць і іншыя спадчынныя біяхімічныя характарыстыкі. Навука этнічнай генетыкі, для якой трупа крыві дае масу інфармацыі, часам можа з вялікай верагоднасцю прасачыць шляхі міграцыі і каланізацыі чалавека. На першы погляд вывучэнне тыпаў крыві падавала пэўныя надзеі і ў выпадку з цыганамі.

Пачынаючы ад 40-х гадоў XX ст. шматлікія даследванні паказалі, што сярод цыганскага насельніцтва колькасць носьбітаў антыгена В нашмат выщэйшая за эўрапейскі ровень. Размеркаванне антыгенаў сістэмы АВО з’яўляецца моцным доказам на карысць тэорыі індыйскага паходжання цыганоў (антыген В сустракаецца на субкантыненце ў два разы часпей, чым у Эўропе, хоць і тут ёсць разыходжанні). Частотнасць антыгенаў сістэмы рэзус у цыганоў не надта розніцца ад яе эўрапейскага значэння, але і не супярэчыць індыйскаму паходжанню народа. Пазней у Швэцыі, Брытаніі і Славеніі з’явіліся новыя даследванні, вынікі якіх значна адрозніваліся ў плане лакалізацыі протацыганоў, а таксама адыходзілі ад ранніх мадэляў цыганскага паходжання. Урэшце тэты шэраг біялагічных пошукаў10 сутыкнуўся з тымі ж праблемамі, што некалі і Пітар. Вызначэнне “тыповага” ўзору цыгана ўскладняецца тым, што народ зазнаў моцнае ўздзеянне розных этнічных дамешкаў і генафонд кожнай цыганскай супольнасці можа быць вельмі скажоны: хапіла толькі аднаго на сотню шлюбу з нецыганом, каб сённяшняя прапорцыя неіндыйскіх продкаў складала болып за палову цыганскага насельніцтва. Больш затое, малыя і адасобленыя групы, дзякуючы выпад-

9 Напрыклад, В. Ely, ‘Les Cranes tsiganes des collections du Musee de THomme’, Bulletins de la Societe d Anthropologie de Paris (1967), pp. 177—192; i R. Reyment, ‘Les Voyageurs suedois: aspects physiques et linguistiques’, Etudes Tsiganes (1981), no. 4, pp. 1—14.

19Добра падсумаваны ў кнізе R. G. Gropper, ‘What does blood tell?’, GLS/NAC Newsletter, 4 (1981), nos 2, 3 and 4. Параўн. таксама C. Corrain, ‘Sintesi di ricerche antropometriche ed emotipologiche tra gli Zingari europei’, Lacio Brom (1978), no. 6, pp. 22—29.

ковым спадчынным зменам, генетычна разыходзяцца адна з адной. Нягледзячы на тое што ў гэтай галіне11 працягваюць з’яўляцца працы, якія могуць прынцыпова ўзбагаціць стан нашых сённяшніх ведаў пра цыганоў, дагэтуль застаюцца актуальным! словы, сказаныя ў 1983 г. у дачыненні да цыганоў Марантам: “Існуе неабходнасць далейшых грунтовых даследванняў гэтага народа з асаблівым акцэнтам на тыя фактары, частотнасць якіх адрозніваецца ў эўрапейскім і паўночна-індыйскім рэгіёнах”12.

Падсумоўваючы, можна сказаць, што фізічная антрапалогія і этнагенетыка ў іх цяперашнім тэарэтычным і практычным стане могуць толькі наводзіць на нейкія высновы, але не дыктаваць іх. Гэтыя навукі адхінаюць нам заслону мінуўшчыны не больш, чым гістарычнае мовазнаўства, але яны пацвярджаюць на падставе пазалінгвістычных звестак індыйскае паходжанне як цыганоў, так і іхнай мовы. Аднак ні мовазнаўства, ні фізічная антрапалогія, ні генетыка не даюць нам ніякай падказкі наконт таго, у якіх гістарычных акалічнасцях адбывалася міграцыя і рассяленне носьбітаў рамані або чаму наагул адбыўся гэты сыход.

Этнічныя паралелі

Ёсць, прынамсі, адна этнічная выснова, падказаная моўным матэрыялам. Яна грунтуецца на шырока распаўсюджаным сярод цыганоў назове мужчыны цыганскай расы. У эўрапейскай рамані гэта ром, у армянскай — лом, у сырыйскай і пэрсідскай рамані — дом. Усе яны, несумнеўна, знаходзяцца (прайшоўшы рэгулярныя фанетычныя змены ў эўрапейскай і армянскай рамані) у беспасярэдняй фанетычнай сувязі з санскрыцкім dömba і сучасным іранскім dorn ці dum, якія належаць да асаблівага кангламерату плямёнаў. Існуюць згадкі пра домаў як музыкаў ужо ад VI ст. У санскрыце гэтае слова азначала “чалавек ніжэйшага стану, які жыве з спеваў і музыкі”. У сучасных індыйскіх мовах роднасныя словы маюць мноства блізкіх значэнняў, напрыклад: ‘каста вандроўных музыкаў’ (сіндхі); ‘слуга’ (лахнда); ‘вандроўны музыка’ (панджабская мова); ‘цёмнаскуры чалавек ніжэйшай касты’ (заходнепахар-

11 Даследванне групаў крыві і іншых генетычных адзнак (напрыклад, адбіткаў пальцаў, адчування смаку), якія паказваюць заўважныя адрозненні паміж цыганамі ў Вугоршчыне і вугорцамі, атаксама значнае падабенства паміж цыганамі і індыйцамі, можна знайсці ў Т. Tauszik, ‘Humanand medical-genetic examinations of the Gypsy population in Hungary’, GLS/NAC Newsletter, 9 (1986), no. 4. Дадзеныя з Славаччыны i Індыі параўнаныя ў V. Bhalla, ‘Marker genes as guides to the kinship of populations: a plea for linguisticcum-anthropogenetic approach to the problem of “Roma” ancestry’, in Romani Language and Culture, eds. S. Bali& et al. (Sarajevo, 1989), pp. 155—163.

12 A. E. Mourant, Blood Relations: Blood Groups and Anthropology (Oxford, 1983), p. 98.

ская мова). Імя можа несці ў сабе водгалас сапраўднай касты і статусу продкаў азіяцкіх і эўрапейскіх цыганоў, хоць і не ўдаецца звязаць рамані з нейкім канкрэтным індыйскім дыялектам. Домы, як і іншыя вандроўныя плямёны Індыі, маглі таксама мець дравідыйскае паходжанне. Яны дагэтуль існуюць як вандроўныя плямёны з шырокім спектрам рамёстваў і заняткаў — майстры пляцення кошыкаў, кавалі, барды, музыкі, жабракі. Гэта дастаткова праўдападобная гіпотэза, што менавіта з домаў складаецца вялікая частка групаў, якія эмігравалі. Прычыны такога перасялення маглі быць рознымі, напрыклад вайна або голад.

У кожным разе такіх здагадак недастаткова, таму трэба шукаць іншых паралеляў. Амаль паўтара стагоддзя існавала думка, што ў блізкай сувязі з цыганамі знаходзіцца банджара13 — мяшаная этнічная трупа падарожных гандляроў, якую часта называюць адным з “крымінальных вандроўных плямёнаў” Індыі. Многія з іх цяпер знаходзяцца ў цэнтральнай або паўднёвай Індыі і карыстаюцца дыялектам той мясцовасці, у якой жывуць. Трэба адзначыць, што іхная уласная мова, банджара ці ламані14, выяўляе малое падабенства да рамані.

Некаторыя цыганы, якія цяперашнім часам займаюцца даследваннямі свайго паходжання, схіляюцца да альтэрнатыўных гіпотэзаў15, паводле якіх іх продкамі з’яўляецца не стракаты гурт музыкаў і вандроўнікаў ніжэйшага стану, а кшатрыі (kshatriyas) — ваяры, якія займалі другое месца сярод чатырох кастаў індыйскага грамадства. Гэтае меркаванне знайшло падтрымку ў творах пэўных індыйскіх пісьменнікаў16, дзе праходзіць думка, што цыганы могуць паходзіць ад ваяроў джатаў або раджпута17. Такая пярэстасць цыганскіх продкаў магла б растлумачыць шэраг найбольш характэрных расавых тыпаў сучасных цыганоў. Але пры воінскіх лагерах зазвычай існавала вялікая колькасць слугаў (банджара і іншых), якія служылі ў якасці кавалёў, прадказальнікаў, артыстаў і г.д., і сацыяльны падзел паміж імі паступова пачаў зацірацца. Такія тэорыі, аднак, часта не пазбаўленыя суб’ектыўнасці. Выганчанасць

13 Першыя такія меркаванні з’явіліся ў G. de Longperier, ‘L’Inde et ses mysteres’, Musee universe!, 1 (1875), pp. 330—336. Найноўшае аспрэчванне гэтыхтэорыяў падае 1. Mroz, ‘Les Lohar, les Banjara et le Probleme de l’origine des Tsiganes’, Etudes Tsiganes (1990), no. 1, pp. 3—14.

14G. A. Grierson, Linguistic Survey of India, vol. 9, part III (Delhi, 1907), pp. 255—325; R. L. Trail, The Grammar of Lamani (Norman, OK, 1970).

15Характэрны прыклад можна знайсці ў J. Kochanowski, ‘Roma — History of their Indian origin’, Roma, 4 (1979), no. 4, pp. 16—32.

^Асабліва W. R. Rishi, Introduction to Multilingual Romani Dictionary (Chandigarh, 1974); Introduction to Romani Punjabi English Dictionary (Patiala, 1981); ‘Roma — a study’, Roma, 7 (1983), no. 2, pp. 1—10; i ‘History of Romano movement, their language and culture’, у Romani Language and Culture, pp. 1—10.

17Гіпотэза джацкага паходжання абмяркоўвасцца ў наступным раздзеле, гл. с. 33—34.

джацкіх ваяроў VTII ст., якую ім прыпісваў у XII ст. другі пласт воінаў, не выклікае даверу ў больш скептычнага чытача, асабліва калі ўзяць пад увагу перамогу над раджпутамі, атрыманую ў бітве пад Тараінам у 1192 г. турэцка-афганскімі Газнэвідамі.

Такім чынам, пакуль што немагчыма дакладна акрэсліць час і месца паходжання народа, і застаецца шмат месца для разважанняў пра тое, хто дакладна, людзі якой касты і якога роду заняткаў, пакінулі індыйскі субкантынент каля тысячы гадоў таму і зрабілі яны гэта разрознена ці як адна трупа. Некаторыя вучоныя, як, напрыклад, Сэмпсан, сцвярджаюць на падставе лінгвістычных звестак, што пад час свайго першага пранікнення на тэрыторыю Пэрсіі цыганы былі першым народам, які карыстаўся адзінай моваю. Іншыя, напрыклад Тэрнэр, падаюць супрацьлеглыя мовазнаўчыя доказы. Ha іх погляд, марфалагічныя, лексічныя і фаналагічныя адрозненні паміж эўрапейскай, армянскай і азіяцкай рамані можна легка растлумачыць, калі дапусціць, што цыганы пакідалі сваю прарадзіму паступова і некаторыя адрозненні ўжо існавалі ў іхнай мове пад час перасялення з субкантынента. Апошні пункт гледзішча, здаецца, больш пераканаўчы. Ты.м не менш не варта выключаць магчымасці таго, што розныя міграцыйныя трупы захоўвалі кантакты паміж сабою або зноў іх усталёўвалі, што абумовіла пэўную ступень двухбаковага моўнага ўзаемадзеяння.

Лексічная статыстыка

Спрэчныя пытанні можна было б развязаць хутчэй пры ўмове існавання пэўнага спосабу дакладнага датавання шляхоў развіцця дагістарычнай мовы, падобнага, напрыклад, да радыевугляводнага аналізу (шкала распаду І4С у арганічных рэчывах), які стаўся карысным у многіх іншых галінах. У 50-х гадах XX ст. амэрыканскі лінгвіст Морыс Свадэш распрацаваў метад, які нібыта дазваляў прыблізна датаваць зрэзы мовы ў катэгорыях рэальнага часу. Названы глотахраналогіяй, або лексічнай статыстыкай18, ён грунтаваўся на тым, што чым большы перыяд часу аддзяляе супольнікаў моўнай сям’і ад моманту ix разыходжання з агульным моўным продкам, тым большыя адрозненні паміж імі. Фундаментальнай пасылкай метаду стала тое, што асноўны лексічны запас (адрозна ад фаналогіі І структуры) з’яўляецца адзіным сектарам мовы, які змяняецца ў прыблізна аднолькавым тэмпе. Важнасць аналізу асноўнай лексікі мы ўжо абмяркоўвалі. Свадэш паспрабаваў зрабіць яе

18 Два тлумачэнні метаду Свадэша падаюцца ў ‘Lexico-statistic dating of prehistoric ethnic contacts’, Proceedings of the American Philosophical Society, 96 (1952), pp. 452—463; i The Origin and Diversification of Language, ed. J. Sherzer (London, 1972), esp. pp. 271—284.

традыцыйнае даследванне дакладным, складаючы спіс з 200 адзінак, пазней скарочаны да 100, якія можна было б выкарыстаць не толькі для вызначэння роднасці, але і для падліку пройдзенага часу.

Працэдура глотахраналагічнага даследвання складалася з вызначэння ў дзвюх дадзеных мовах словаў, якія найболын адпавядаюць кожнаму значэнню словаў з дыягнастычнага спісу. Затым запісваюцца пары, якія прызнаны роднаснымі, г.зн. захаваліся з таго самага арыгінальнага слова ў агульнай прамове. У іншых выпадках арыгінальнае слова згубіла або змяніла сваё значэнне ў адной ці абедзвюх мовах. Колькасць роднасных параў выкарыстоўвалася для вымярэння мінімальнага часу ад моманту, калі мовы раздзяліліся. Стандартны тэмп затрымкі слоўнага запасу быў падлічаны на падобным матэрыяле 13 параў моваў. Вынікі падліку паказалі, што для сотні ключавых словаў затрымка лексікі складае 86% на тысячагоддзе, і дзве мовы, якія пачалі разыходзіцца 1000 гадоў таму, будуць мець блізу 74% роднаснай лексікі (86% ад 86 дае 74). Пасля вызначэння працэнтавых суадносін роднасных словаў паводле распрацаванай формулы вылічваецца перыяд адасобленага існавання дзвюх моваў.

Галоўнай хібай гэтага метаду ёсць тое, што ён не вельмі добра спрацоўвае ў выпадку некаторых моўных з’яваў, якія нельга датаваць на падставе іншых крыніц. Пачатковая гіпотэза пастаяннага тэмпу затрымкі лексікі не пацверджана: нельга знайсці ніякага тлумачэння, чаму мова павінна траціць пэўныя словы з нязменнай хуткасцю, нават у выпадку найболын кансерватыўнай лексікі. Досвед сацыялінгвістыкі паказвае, што грамадскія фактары, розныя для кожнай мовы, адыгрываюць вельмі значную ролю ў лінгвістычных зменах. У выпадку рамані можна, напрыклад, прывесці безліч прычынаў, з якіх мова была адкрытай на чужыя ўплывы, і гэтулькі ж супрацьлеглых, чаму яна не была палаткой на інавацыі. Неабходнасць для цыганоў размаўляць на мове той краіны, дзе яны знаходзяцца, і адсутнасць усялякіх пісьмовых стандартаў ва ўласнай мове робяць рамані асабліва ўразлівай да ўплываў. Агульнавядома, што калі нехта размаўляе на іншай мове так, як і на сваёй, іх збліжэнне адбываецца вельмі хутка. 3 другога боку, пераважнае выкарыстанне рамані ў якасці прыватнай мовы спрацоўвае ў супрацьлеглым кірунку; тое ж можна сказаць і пра вандроўны лад жыцця, які запавольвае працэс натуралізацыі цыганоў у іншых супольнасцях.

Тым не менш варта было б правесці эксперимент на падставе вышэйзгаданага метаду, бо тэта пакажа некаторыя лічбавыя параметры падабенства і адрознення паміж мовамі і дыялектамі і адпаведна ступень іх узаемадзеяння19. Пры параўнанні рамані з васьмю прадстаў-

19Вынікі, у тым ліку габліца нараўнаных словаў рамані і выбраных індыйскіх моваў, знаходзяцца ў Fraser, ‘ Looking into the seeds of time’.

нікамі дардыйскай (паўночна-заходняй), паўночнай і цэнтральнай групаў (кашмірская мова, мультані, сіндхі, катгархі, заходняя хіндзі, панджабі, марвары і гуджараці) выразна вылучаюцца тры, у якіх каля 50% лексікі, роднаснай з рамані. Гэта хіндзі, мультані (дыялект лахнды) і катгархі (дыялект заходнепахарскай мовы). Трохі менш падабенства з панджабі, марвары (галоўны дыялект раджастхані) і гуджараці, а сіндхі далёка адстае. На апошнім месцы застаецца кашмірская мова, маючы толькі 33% падабенства: такое выразнае размежаванне супярэчыць, як ні дзіўна, ранейшым меркаванням пра дардыйскае паходжанне цыганоў. Хоць просты падзел на роднасныя і няроднасныя словы занадта грубы ў дачыненні да словаў-адпаведнікаў, якія маглі разысціся ў вышку фанетычных зменаў. Можна замяніць прапанаваны Свадэшам падзел на роднасныя-няроднасныя словы дадатковай, пяціступеневай шкалою аналізу (ад 4 да 0), дзе за кожную асобную фанему даецца 1 пункт20. Тады хіндзі атрымае першае месца, катгархі зойме наступнае, а мультані будзе нашмат далей, амаль на тым роўні, што і панджабская мова.

Калі мы ўжо зайшлі так далёка, цяжка не паддацца спакусе палічыць мінімальны, паводле шкалы Свадэша, час, пачынаючы ад якога рамані пачала адасабляцца ад індаарыйскіх моваў. У дачыненні да трох першых моваў (заходняй хіндзі і г.д.) формула Свадэша дае дату блізу 390 г. да н.э. Што да кашмірскай мовы, атрымоўваецца блізу 1700 г. да н.э. Усе гэтыя даты знаходзяцца ў межах верагоднасці, хоць разыходжанне з кашмірскай мовай нашмат ранейшае, чым (паводле формулы) разыходжанне іншых моваў з кашмірскай. Апрача гэтага, такой даты можна было чакаць: дардыйская група, у якую ўваходзіць кашмірская мова, пачала адасабляцца ад асноўнай індаарыйскай плыні недзе пасля прыбыцця арыйцаўу паўночна-заходнюю Індыю. Што тычыцца 390 г. да н.э. у дачыненні да хіндзі і іншых моваў, дык Тэрнэр сказаў, што протацыганы павінны былі адасобіцца ад цэнтральнай трупы перад пачаткам III ст. да н.э., а Каўфман датуе канчатковае перасяленне з Індыі IVст. да н.э.

Такім чынам, ёсць пэўныя цікавыя супадзенні. Але Тэрнэр і іншыя вучоныя даказваюць таксама тое, што, пакінуўшы цэнтральны раён, протацыганы павінны былі правесці вялікі адрэзак часу на паўночным захадзе субкантынента. Можна было чакаць высноваў такога кшталту, бо яны растлумачваюць з’яўленне лексікі, агульнай з новымі суседнімі мовамі. Паўторны падлік пры такіх акалічнасцях становіцца немагчымым; але тэта можа быць адной з прычынаў, з якой час разыходжання кашмірскай мовы і рамані адрозніваецца ад вынікаў, атрыманых у да-

20Т акое змяненне метаду ўзятае з працы Марсэля Картыядэ, які выкарыстоўваў метад лексічнай статыстыкі для вызначэння ступені роднасці паміж дыялектамі рамані: ‘Romany phonetics and orthography’, GLS/NAC Newsletter, 7 (1984), no. 4; ‘Distance between the Romani dialects’, GLS/NACNewsletter, 8 (1985), no. 2; i Romanifonetika Ihaj lekhipa(Titograd, 1986).

чыненні да іншых новых індаарыйскіх моваў (кашмірская мова знаходзілася пад вялікім уздзеяннем некаторых пазнейшых). Найбольш карысным дастасаваннем метаду лексічнай статыстыкі, на наш погляд, з’яўляецца не падлік часавай адлегласці, што падзяляе мовы, а іх параўнанне на падставе дакладных і канкрэтных звестак, а таксама канцэнтрацыя ўвагі на тых значэннях даследваных словаў, якія аказваюцца больш трывалымі.

Мова рамані і яе носьбіты на працягу стагоддзяў зазналі багата гістарычных, дэмаграфічных і сацыялінгвістычных уздзеянняў; тое ж адбывалася з народамі і мовамі Індыі. Мінула вельмі шмат часу, таму застаюцца толькі кволыя надзеі на дакладнае вызначэнне народа (або камбінацыі народаў), з якога ўзялі некалі пачатак эўрапейскія цыганы, або таго, які народ сёння найбольш цесна з імі звязаны. Аднак яшчэ занадта рана спыняць пошукі. На шчасце, у галіне лінгвістыкі ёсць кнігі, падобныя да манументальнай працы Грырсана Лінгвістычнае даследванне Індыі^. Гэтае даследванне — скарбніца неапрацаваных звестак за працяглы перыяд эвалюцыі рамані. Багаты фаналагічны, лексіка-статыстычны, марфалагічны матэрыял падаецца ў ім на фоне іншых сучасных індаарыйскіх моваў. Шырокая і сістэматычная база такіх працаў усё яшчэ можа дапамагчы паглядзець свежым вокам на пазіцыю рамані сярод індаіранскіх моваў і ўдакладніць даступныя на сённяшні дзень звесткі.

21 G. A. Grierson, Linguistic Survey of India, 20 vols (Delhi, 1903—1928). Да аднастайнага спісу з 241 слова і фразаў пададзсны адпаведнікі ва ўсіх галоўных дыялектах моваў субкантынента, ёсць таксама супастаўленне граматыкі і падабраныя тэксты-прыклады.

РАННІЯ МIГРАЦЫІ

Пэрсія

У Пэрсіі мы знаходзім першыя тэксты, якія могуць дапамагчы ўдаследванні протагісторыі цыганоў, хоць і гэтым крыніцам нельга надаваць вялікага значэння: на дадзеным этапе асноўнай падтрымкай для нас па-ранейшаму застаецца мова.

Паводле арабскага гісторыка Гамзы Эсфаганскага (950 г.), пэрсідскі манарх Баграм Гур (“вялікі паляўнічы” з Рубаі Амара Хаяма, чыё панаванне скончылася ў 438 г.) пастанавіў, што яго слугі павінны працаваць толькі палову дня, а пасля ладзіць бяседы з віном і музыкай. Убачыўшы аднаго дня, што некаторыя падданыя бавяць час з віном, але без музыкі, Баграм Гур абвінаваціў іх у пагардзе да музыкі. Яны схіліліся перад уладаром і растлумачылі, што шукалі музыкаў, але не змаглі знайсці іх. Пасля гэтага манарх папрасіў караля Індыі паслаць яму музыкаў (каля 12 000), якіх ён размеркаваў па розных правінцыях Пэрсіі, дзе яны і пасяліліся. Гамза перадае: “Іх нашчадкі ёсць тут дагэтуль, хоць у меншай колысасці, гэта зоты”.

Іншы варыянт гэтай легенды мы знаходзім на паўстагоддзя пазней у пэрсідскім нацыянальным эпасе Фірдаўсі “Шах намэ” (“Кніга каралёў”, закончана ў 1010 г.). Аўтар таксама ўзгадвае, што Баграм Гур папрасіў у індыйскага караля Шангуля музыкаў і артыстаў: “ Бедныя людзі ў нас п’юць віно без музыкі, багатыя ж не могуць пагадзіцца з гэтым. Таму ці мог бы ты выбраць з луры тысячу мужчынаў і тысячу жанчынаў, якія граюць на лютні, і паслаць ix да мяне”. Баграм Гур даў луры збожжа, жывёлу і адправіў ix у правінцыі свайго каралеўства, каб яны маглі сумяшчаць сямейныя абавязкі з забаўляннем беднага люду. За год луры бесклапотна спажылі ўсё збожжа і жывёлу; кароль папракнуў ix у марнатраўстве і распусціў, загадаўшы, каб нагружалі аслоў сваёй маёмасцю і жылі з таго, што заробяць сваімі песнямі і граннем, а таксама каб штогод вандравалі na краіне і гралі для пацехі як багатых, так і бедных. Згодна з гэтым наказам луры і цяпер вандруюць па свеце ў пошуках за-

няткаў, водзяцца з сабакамі ды ваўкамі і крадуць па дарозе ўдзень і ўначы1.

Такая характарыстыка цыганоў сустракаецца пры даследванні іхнай гісторыі спрэе, таму часта ўсе згадкі пра вандроўныя трупы, якія вызначаліся падобным да цыганскага ладам жыцця, аўтаматычна спісвалі на кошт цыганоў. Гэта мог быць адзін з такіх выпадкаў; у дадатак сыход цыганоў з Пэрсіі цяжка аднесці да часоў Баграма Гура. Для нас тут карыснымі з’яўляюцца назовы, якімі апісваюць вандроўных артыстаў. Хутчэй за ўсё індыйскія вандроўныя музыкі, як апісаныя зоты ці луры, павінны былі спыніцца ў Пэрсіі задоўга да X ст., бо для фармавання ў гістарычнай свядомасці легенды пра Баграма Гура патрэбны быў пэўны час.

Зоты (мн. лік зот) і лулі, ці луры, дагэтуль застаюцца пэрсідскімі назовамі цыганоў; у Сырыі, Палестыне і Эгіпце ім адпавядае змененая форма нуры (мн. лік навар). Зот — гэта арабская версія індыйскага назову племя джат. Toe, ці паходзяць сапраўдныя цыганы ад індыйскага племя джат (яно засяляе пераважна Пэнджаб), было прадметам спрэчак каля стагоддзя таму, а сама тэорыя джацкага паходжання знаходзіць, як мы ўжо згадалі (с. 27), прыхільнікаў і сёння. Калі б усе раннія згадкі пра зотаў2 можна было аднесці да цыганоў, гістарычная карціна ранняй цыганскай міграцыі намалявалася б даволі хутка. Ад хранолагаў і географаў мы даведваемся пра мноства прычынаў, чаму народы перасяляліся з даліны Інда на захад Пэрсіі і далей. Шматлікія аддзелы воінаў з Сінда служылі ў пэрсідскім войску пад час арабскай экспансіі ў VII ст. Калі ж абставіны сталі складвацца супраць “Караля каралёў”, яны перайшлі на бок арабаў і, прыняўшы іслам, пасяліліся ў Басры. Калоніі джатаў размяшчаліся таксама ў іншых месцах. Пазней, як арабская хваля ў Азіі дасягпула сваёй усходияй мяжы (папад па землі Сінда на пачатку VIII ст.), вялікая колькасць джатаў ды іншых насельнікаў Сінда была пераселеная на ўзбярэжжа Тыгра; пазней немалыя трупы перасяленцаў, выкарыстаўшы спрыяльныя акалічнасці, замянілі месца сваіх калоніяў на паўночную Сырыю. Першы запіс пра ўваход цыганоў на хрысціянскія тэрыторыі таксама звязаны з гэтым. Арабскі хранолагТабары апісвае здарэнне, калі ў 855 г. бізантыйцы напалі на Сырыю і ўзялі ў палон вялікую колькасць зотаў разам з іх жонкамі, дзецьмі і быкамі.

1 Пэрсідскі арыгінал разам з перакладам змешчаны ў значным для свайго часу нарысе J. S. Harriot ‘Observations on the Oriental origin of the RomnichaT, Transactions of the Royal Asiatic Society, 2 (1830), pp. 518—558.

2 Поўнасцю сабраныя ў M. J. DeGoeje, Me moire sur les migrations des Tsiganesd trevers i’Asie (Leiden, 1903). Ранейшая версія тэзісу Гае пра джацкае паходжанне цыганоў улучана разам з шырокім каментарам у D. Mac Ritchie, Account of the Gypsies of India (London, 1886), pp. 1 — 126. 1 цыганскі раздзел працы Рычарда Бартана The Jew, the Gypsy and El Islam (London, 1898) звязаны з тым самым азначэннем, якому Бартан надае першасиае зиачэппе.

Праблема ў тым, што назоў “зот” выкарыстоўваўся без разбору ў дачыненні да амаль кожнага выхадца з даліны Інда. Вышэйзгаданыя гістарычныя звесткі апавядаюць нам пра тое, што здарылася з часткай насельніптва індыйскага паходжання, асабліва з племем джатаў. Аднак вельмі сумнеўна, што гэта мае нейкае дачыненне да сапраўдных продкаў цыганоў. Арабскі ж назоў цыганоў зоты быў хутчэй за ўсё дадзены ім пазней, калі яны прыбылі з Індыі. Арабы назвалі іх па аналогіі з індыйскім народам, з якім былі ў найбліжэйшых зносінах. Гэтак жа, як і гістарычныя кантакты арабаў з франкамі спрычыніліся да таго, што слова “Фіранджа” — ад лацінскага Francia — набыло ў сучаснай арабскай мове значэнне “Эўропа”. (Дарэчы, у Афганістане назоў “джат” стаў адмоўным азначэннем для шырокага кола супольнасцяў рознага паходжання і нізкага сацыяльнага статусу, хоць першапачаткова тэрмін акрэсліваў вандроўных людзей індапакістанскага паходжання3.)

Лінгвістычны аналіз індыйскага матэрыялу сведчыць не на карысць джапкай гіпотэзы. Да таго ж гісторыя міграцыяў, сканцэнтраваных на поўдні Пэрсіі, зўсім не адпавядае шляхам рассялення цыганоў, якія вымалёўваюцца з характару развіцця рамані на пэрсідскай тэрыторыі. Трэба таксама адзначыць, што мовазнаўчым разважанням перашкаджае нястача дадзеных пра новыя індаіранскія народнасці: з некалькіх стагоддзяў амаль не захавалася ніякіх звестак. Таму цяжка правесці шырокамаштабнае лінгвістычнаедаследванне таго, што адбывалася хутчэй за ўсё пад час знаходжання цыганоў у Пэрсіі. Арабская заваёва ў 642 г. выклікала ў Пэрсіі змену не толькі рэлігіі, але і мовы; яна паклала канец выкарыстанню пэрсідскай мовы ў літаратуры і афіцыйнай сферы. Ад гэтага часу пачаўся вялізны перыяд, на працягу якога пэрсідская мова засвойвала мноства арабскіх элементаў, што па колькасці і характары можна параўнаць з лацінскім (французскім і лацінскім) кампанентам у сучаснай ангельскай мове. Не раней за другую палову X ст. пэрсідская мова, ужо з арабскім пісьмом, адваявала сваю перавагу ў літаратуры, але да гэтага часу ўжо непазнавальна змянілася. Найбольш раннія тэксты ў новым стылі датуюцца IXст., ад якога і адлічваецца фармальны пачатак сучаснай пэрсідскай мовы. Адсутнасць пераемнасці паміж сярэднім і сучасным фарсі ўражвае, паказваючы нам, наколькі імкліва і глыбока арабскі ўплыў пранік у розныя рэгіёны ці сацыяльныя класы.

У Пэрсіі цыганы былі прыхаднямі: яны мусілі вывучыць мову мясцовага насельніцтва, каб мець зносіны з ім. Лінгвістычныя кантакты цыганоў датычылі пераважна дынамічных сялянскіх дыялектаў, а не літаратурнай мовы, якая знайшла сваё адлюстраванне ў слоўніках. Не

3 Параўн. A. Rao, ‘Note preiiminaire surles /a/d’Afganistan’, Studia Iranica, 8 (1979), no. 1, pp. 141-149.

варта пераболыпваць вынікаў такога білінгвізму: узаемадачыненні паміж вытворцамі нейкіх тавараў ці паслуг і спажыўцамі не такія глыбокія, як у цалкам дзвюхмоўных супольнасцях. Тым не менш менавіта па-за межамі Індыі ў рамані выпрацаваліся некаторыя найбольш важный рысы.

Усю моўную сям’ю рамані можна падзяліць на тры асноўныя галіны: эўрапейскую, армянскую і азіяцкую (яна адрозніваецца ад армянскай). Тэрнэр называе гэтыя адгалінаванні адпаведна ром-, ломі дом-групамі згодна з фанетычнай формай словаў, якія паходзяць ад санскрыцкага dömba. Таму неэўрапейскія разнавіднасці рамані можна назваць ламаўрэн (армянская) і дамары (азіяцкая). Сэмпсан паказвае, што ў эўрапейскай рамані і ламаўрэне арыгінальнае гучанне санскрыцкіх гукаў (г.зн. з вібрацыяй галасавых звязак) bh, dh, gh і dzh змянілася на глухое вымаўленне (г.зн. без вібрацыі галасавых звязак) ph, th, kh i (гук h паказвае на прыдых пры вымаўленні). Азіяцкая рамані адзначаецца цалкам супрацьлеглым прынцыпам — аспіранты страцілі прыдых і перайшлі ў b, d, gi dz. Магчыма, апісаная змена (у ламаўрэнскай рамані менш рэгулярная, чым меркаваў Сэмпсан) адбылася над уплывам армянскай мовы, шмат дыялектаў якой маюць толькі глухія зычныя.

Паводле Сэмпсана, гэтыя адрозненні ўзніклі ў выніку разыходжання цыганскіх шляхоў, што адбылося на пэрсідскай тэрыторыі, даючы пачатак дзвюм галінам. Вучоны называе іх ben(дамары) і phen(эўрапейская рамані і ламаўрэн) групамі, базуючыся на розных формах слова “сястра”.

Санскрыт

Дамары

Ламаўрэн

Эўрапейская рамані

Беларуская

bhagini

ben

phen

сястра

bhrätr

bar

phal

phral4

брат

Нейкі час дзеля зручнасці мы будзем выкарыстоўваць азначэнні Сэмпсана, хоць да яго канцэпцыі ёсць прэтэнзіі. Мова цыганоў, якія вымаўляюць ben (дамары), улучае дыялекты навар (Палестына i Сырыя), курбат (паўночная Сырыя) і карачы (Малая Азія, Закаўказзе і Пэрсія)5.

4 Phral дае ў ангельскай мове слова pal (блізкі сябар, прыяцель. — Заўв. перакладніка), адно з нямногіх словаў рамані, якія трапілі ў ангельскі лексікон (запісана ўпершыню у 1681—1682 гг.). Гэта ілюструе цяжкасці, якія могуць з’яўляцца пры вызначэнні роднасці. У кожным разе ці можна — пры адсутнасці дадатковай інфармацыі і выключна на падставе фанетычнага падабенства — меркаваць, што лацінскае frater, pal у рамані, ангельскае brother і славянскае брат — гэта роднасныя словы? Яны ж усе паходзяць з праіндаэўрапейскага bhrater.

5 Пытанне розных цыганскіх моваў і этнонімаў на Сярэднім Усходзе разглядаецца ў D. Kenrick, ‘Romanies in the Middle East’, Roma, 1 (1976), no. 4, pp. 5—8, 2 (1977), no. 1, pp. 30-36, no. 2, pp. 23-39.

Дыялекты дамары знікалі інтэнсіўней, чым эўрапейскія, і калі яны дачакаліся свайго даследвання, былі ўжо моцна засмечаныя арабскімі элементам! — засталіся толькі раскіданыя рэшткі6. Хоць Сэмпсан і перакананы ў адзінай крыніцы абедзвюх групаў, пэўныя адрозненні паміж дамары і эўрапейскай рамані ставяць пад сумнеў лінгвістычную аднастайнасць цыганскай протасупольнасці.

Калі прамова распадаецца на новыя віды, розныя фрагменты могуць больш-менш хутка развівацца падобным або адрозным чынам. Невядома, наколькі хутка адбываліся змены ў benі phen -трупах, калі адбыўся падзел паміж імі і як доўга кожная з іх заставалася ў Пэрсіі. Узаемных адрозненняў дастаткова, каб меркаваць пра іх параўнаўча ранняе разыходжанне. Адсутнасць у дыялектах бел-трупы пэўных, найболын характэрных пазычанняў з фарсі можа сведчьщь пра тое, што гэтая група першай пакінула Пэрсію. Якім чынам і калі яны дасягнулі Сырыі, невядома: да XIX ст. пра іх не чуваць нічога асаблівага, апрача выпадковых і сумнеўных звестак. Адна з іх — гэта згадка ў арабскім падручніку XIV ст. Мэсалэк. алабсар (“Падарожжы вачэй”), напісаным Аль-Умары, чыноўнікам султаната Мамэлюка, дзе апавядаецца пра розныя плямёны “лораў” у Эгіпце 1 асабліва ў Сырыі і апісваюцца іхныя акрабатычныя здольнасці.

Колькасць пэрсідскіх элементаў у дыялектах эўрапейскіх цыганоў наводзіць на думку пра трохі даўжэйшае знаходжанне іх продкаў у Пэрсіі7. Да такіх прыкладаў належаць (у валійскай рамані) сакапо, зорка; dariav, мора; kis, шоўк; kisti, пас; кого, сляпы; posüm, воўна. 3 гэтых словаў у дамары, запісанай Макалістэрам, ёсць толькі адпаведнікі для словаў “сляпы” і “воўна”. Тут і ў іншых месцах можна было б значна прадоўжыць спіс верагодных або магчымых пазычанняў, але тады прыклады трэба разглядаць больш падрабязна. Напрыклад, цыганскае слова baxt — “удача, спрыяльны лёс”, якое звычайна прыпісваецца да іранскіх пазычанняў ад bakht — “лёс, шчасце”, заўважальнае таксама ў baksheesh (хабар, подкуп. — Заўв. перакладніка), але яно можа быць і проста арыгінальным словам. Іранскія і індаіранскія мовы блізка звязаныя і маюць пэўную колькасць агульных рысаў, таму не заўсёды проста выбраць з некалькіх этымонаў слушны. Пацобная сітуацыя назіраецца і ў самой іранскай моўнай сям’і, калі часам узнікаюць сумневы наконт таго, з якой мовы паходзіць пазычанне — з пэрсідскай, курдскай, асецінскай ці, нарэшце, армянскай, якая не належыць да іранскай групы, але змяшчае безліч іранскіх пазычанняў.

6 Найбольш поўнае даследванне — гэта R. A. Stewart Macalister, The Language of the Nawar or Zutt, the Nomad Smiths of Palestine, GLS Monograph no. 3 (London, 1914); папярэдняя публікацыяў/G£5(2), 3 (1909—1910), pp. 120-126,298—317;5 (1911-1912), pp. 289-305.

' Параўн. I. Hancock, ‘On the migration and affiliation of Dömba: Iranian words in Rom, Lorn and Dom Gypsy’, International Romani Union Occasional Papers, series F, no. 8 (1993).

Што да часу сыходу цыганоў з Пэрсіі, то на пачатку 1970-х гадоў некаторыя вучоныя пачалі даказваць, што продкі эўрапейскіх цыганоў павінны былі прайсці праз Пэрсію перад першым арабскім нашэсцем, бо ў рамані адсутнічаюць арабскія словы. Гэта значыць, што яны пакінулі краіну перад сярэдзінай VII ст., нашмат раней, чым сцвярджалі іншыя навукоўцы. Аднак такі аргумент сутыкаецца з дзвюма цяжкасцямі. Па-першае, было б наіўна лічыць, што адразу пасля заваёвы Пэрсіі арабамі іх мова імгненна трапіла ва ўсе сферы і начала ўплываць на рамані. Ва ўсялякім разе ў эўрапейскай рамані ёсць пэўныя арабскія пазычанні: berk — “грудзі” (у рамані ёсць таксама індыйскае сйсі); хйтёг, хйтёі— “цеста”, “хлебная мякіна”; kisi — “торба ”. Верагодна, да гэтага спісу можна дадаць таксама lav — “слова” (як у Lavengro Джорджа Бораў), бо яно паходзіць або ўтварылася пад уплывам арабскага lafz, якое сустракалася як у Пэрсіі, так пазней і ў Індыі. Гэтыя прыклады могуць здавацца спрэчнымі ці сумнеўнымі, але іх, напэўна, дастаткова, каб прыйсці да высновы, што продкі эўрапейскіх цыганоў не маглі пакінуць Пэрсію перад тым, як арабская заваёва напоўніла штодзённую мову людзей вялікай колькасцю семіцкіх словаў.

Арменія

Наступным пасля Пэрсіі прыпынкам гэтак званай р/геп-групы цыганоў стала Арменія, якая ў VII ст. таксама апынулася пад панаваннем арабаў, аднак армянская мова не зазнала такога моцнага ўплыву арабскай, як фарсі. Знаходжанне цыганоў у Арменіі не магло быць кароткім. Эўрапейскія дыялекты рамані змяшчаюць пэўную колькасць армянскіх пазьгчанняў, у тым ліку: böv — “печка”, dzolano — “мул”, kotör— “кавалак”, косо — “гузік”, mortsl — “скура” i, магчыма, grai — “конь” (ад армянскага grast — уючная жывёліна). 3 асецінскай мовы, на якой размаўляюць на поўначы Арменіі, можа паходзіць слова vordön — “воз”, якое нашмат пазней стала ў цыганоў назовам коннага табару, што звычайна асацыюецца ў простых людзей з цыганам!. Ніводнае з гэтых словаў не сустракаецца ў азіяцкіх йел-дыялектах. Таксама няма ix у рэштках ламаўрэна, цыганскага дыялекту, вядомага як боша (ад назову племя, якое праз некалькі стагоддзяў вандравала па землях Арменіі, Турцыі, Пэрсіі і Паўднёвага Каўказа). Калі рамані, на якой размаўлялі боша (так называлі сябе ломы), пачалі ў XIX ст. даследваць, ад яе засталіся небагатыя і рэшткавыя звесткі. Хоць дадзены дыялект насычаны армянскімі элементам!, у ім цалкам адсутнічаюць агульныя з эўрапейскай рамані адзінкі армянскага паходжання. Таму не выключана магчымасць таго, што падзел р/гел-цыганоў адбыўся перад тым, як яны трапілі пад поўны ўплыў армянскай мовы. Верагодна таксаматое, што інавацыі, агульныя

для ламаўрэна і эўрапейскай рамані, з’явіліся незалежна адны ад адных8.

Мы можам толькі здагадвацца, чаму цыганы сышлі з Арменіі, але прычынаў для гэтага было больш чым дастаткова. Уваходжанне Арменіі ў Бізантыйскую імперыю было паступовым працэсам, што найперш абумоўлена нестабільным станам краіны ў сувязі з даўнім бізантыйска-арабскім суперніцтвам: вялікая частка Арменіі была спустошана бізантыйскімі салдатамі і ўрэшце паступова далучана да імперыі на працягу першых дзесяцігоддзяў XI ст. Бізантыйская ўлада доўга не пратрымалася, неўзабаве на Арменію пачалі наязджаць селеўкіды (сям’я цэнтральнаазіяцкіх народаў, туркі), пакуль пад уладай Арменіі не засталася толькі міжземнаморская Цыліцыя.

Сацыяльнае адзінства

Калі давядзецца даследваць рамані ля падножжа тары Арарат, як у жартаўлівым вершыку Каўпэра:

Філолагі, якія ў часе і прасторы

ганяюцца за гукамі складоў,

пагоню пачынаюць дома, у цемры,

да галаў, грэкаў аж па Ноеў каўчэг, —

варта памятаць пра небяспеку спрашчэнняў, якія нярэдка спадарожнічаюць мовазнаўчаму даследванню цыганскай протагісторыі. Небяспечным ёсць меркаванне наконт паслядоўных “падзелаў” у мове і раздзялення на асобныя “трупы”. На яго падставе ствараецца ўражанне, што цыганская міграцыя складаецца з процьмы людзей, якія рушылі з Індыі і ў пэўным пункце свайго шляху арганізавана падзяліліся на дзве падгрупы, кожная з якіх пайшла сваім асобным шляхам, але пераважна на захад. Такая схема часта падтрымоўваецца выданнем картаў, дзе стрэлкамі паказаныя верагодныя кірункі ранняй і пазнейшай цыганскай міграцыі. На практыцы ўсё не магло адбывацца такім чынам.

Нам невядома нічога пэўнага пра сацыяльную арганізацыю і культуру ранніх цыганоў, можна толькі выказваць гіпотэзы. Думаем, не выкліча пярэчанняў, калі мы ў сваіх разважаннях будзем абапірацца на

8 Ёсць таксама іншыя мовазнаўчыя высновы, якія цяжка дапасаваць да канцэпцыі Сэмпсана наконт адзінства рАел-групы, якая падзялілася пасля ўваходу ў Арменію: параўн. J. Bloch, review of The Dialect of the Gypsies of Wales, JGLS (3), 5 (1926), pp. 134—141, esp. pp.136—138; R. L. Turner, ‘The position of Romani in Indo-Aryan’, JGLS (3), 5 (1926), pp. 145—189, esp. pp. 177—178, i ‘Transference of aspiration in European Gypsy’, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 22 (1959), pp. 491—498, esp. p. 491; Hancock, ‘On the migration and affiliation of the Dömba’, p 19.

дзве пасылкі. Па-першае, цыганы захоўвалі індыйскую мадэль сацыяльнага быту. I па-другое, тыя з іх, што не перайшлі на аселы лад жыцця, павінны былі праяўляць асаблівыя рысы, характэрныя і для іншых вандроўных групаў. Адной з рысаў індыйскага сацыяльнага ладу як раней, так і цяпер з’яўляецца падзел на этнічныя субкасты, або джаці (джаці — “нараджэнне”), якія ў штодзённым функцыянаванні індыйскага грамадства мелі большае значэнне, чым галоўныя касты (варны). Узаемадачыненні паміж субкастамі абапіраліся на спецыялізацыю працы. Монапрафесійны характар джаці прыводзіць да эканамічнай узаемазалежнасці; ён таксама можа выклікаць патрэбу ў несупынным перамяшчэнні, якое павінна забяспечваць попыт на дадзеныя паслугі ці ўменні. Таму няцяжка знайсці аналогіі да цыганоў сярод іншых вандроўных народаў, на якія асабліва багаты індыйскі субкантынент9. Яшчэ адной характэрнай рысай джаці ёсць эндагамія, інакш кажучы, звычай шлюбавання паміж прадстаўнікамі адной групы. Такія сужэнствы дазваляюць адначасова падтрымоўваць кантакт з джаці і захоўваць межы паміж дадзенай супольнасцю і іншымі. Індыйская мадэль адзначалася таксама даволі жорсткім пурызмам і ідэалогіяй “апаганення” (што было адным з найважнейшых фактараў у правядзенні такіх межаў).

Продкі сапраўдных цыганоў запаўнялі эканамічную нішу спецыяльнымі таварамі або паслугамі, працуючы ў адносна малых трупах і знаходзячыся ў нязменным руху, каб забяспечыць заўсёдны попыт і шырокае кола спажыўцоў. Цяжка сказаць, хто быў спажыўцом цыганскай працы — гарадскія жыхары ці сяляне, аселыя земляробы ці вандроўныя пастухі або іх камбінацыя. Вандроўны лад жыцця цыганоў не здаваўся для іншых нечым дзіўным: у Іране і суседніх з ім землях ён быў шырока распаўсюджаны. Нават у сярэдзіне XX ст. блізу 10% іранскага насельніцтва вандравала, нягледзячы на спарадычныя спробы перавесці гэтыя групы на аселае жыццё. Істотнае адрозненне цыганоў ад звычайных пастухоў у тым, што яны перамяшчаліся, каб прадаваць свае тавары ці ўменні, а pyx пастухоў залежаў ад прычынаў аграрнага характару.

Вандроўнікі і пастухі маглі жыць разам: нават цяпер шмат групаў пастухоў у Турцыі, Іране і Балуджыстане маюць, прынамсі, адну групу, прымацаваную да іх, якая займаецца гандлем ці дробным рамесніцтвам; часам у вандроўнікаў былі таксама сталыя вясковыя кліенты.

Як удалося гэтакай колькасці ранніх цыганоў захаваць па дарозе на захад сваю самасвядомасць, нягледзячы на бясконцы націск жыццёвага

9 Параўн. Р. К. Misra і К. С. Malhotra (eds), Nomads in India (Calcutta), 1982); i J. C. Berland, ‘Päry[ä]tän: “native” models of peripatetic strategies in Pakistan’, Nomadic Peoples (1986), nos. 21/22, pp. 189-205.

ладу: заўсёдныя вандроўкі ў раскіданых і малых групах? Задаючы гэтае пытание, нельга не здзіўляцца надзвычайнай трываласці народа. Цыганскую дыяспару часта параўноўваюць з габрайскай, аднак цыганы не былі звязаныя з святарскім станам (саслоўем), у іх не было стандартаў сваёй мовы, не было тэкстаў, якія б змяшчалі маральныя і рэлігійныя запаведзі, не было вызначаных апекуноў этнічнай традыцыі. Пры сыходзе з Індыі і змене ладу жыцця змена тоеснасці была непазбежнай. Цыганскі этнічны характар мусіў фармавацца і змяняцца пад уздзеяннем шмат якіх фактараў, нутраных і вонкавых. Цыганы асімілявалі бясконцую колькасць элементаў, якія не маюць нічога агульнага з Індыяй, і яны перасталі быць ва ўсялякім значэнні індыйцамі. Цыганская тоеснасць і культура, нягледзячы на ўсе трансфармацыі, засталася выразна адрознай ад культуры гаджэ — нецыганоў, якія атачалі іх і ад якіх залежала іх эканамічнае існаванне. У цыганоў не было абяцанай зямлі, каб скіраваць на яе свае мары, з часам яны ўвогуле забыліся пра сваіх продкаў і перасталі выяўляць вялікую цікавасць да сваёй гісторыі. Яны пакінулі на гаджэ даследванні сваіх каранёў і стварэнне свайго дакладнага радаводу.

У БІЗАНТЫЙСКАЙІМЙЕРЫІI НА БАЛКАНАХ

Бізантыя і Грэцыя

Селеўкіды вызначаліся неўтаймоўнай ваяўнічасцю, таму іх улада пашыралася фенаменальна хутка. Іх нашэсце на Арменію ў сярэдзіне XI ст. пазбавіла армянскі народ звыклага месца знаходжання, таму ўзнікае спакуса дапусціць, што гэтыя падзеі перамясцілі цыганоў на заходнія бізантыйскія тэрыторыі — у Канстантынопаль і Тракію, адкульяны потым рассеяліся па Балканах і ўсёй Эўропе'. У тым часе, калі Канстантынопаль панаваў над найболып багатымі краінамі хрысціянскага свету, ён ужо быў на мяжы заняпаду сваёй магутнасці. У 1071 г. у бітве пад Манзікертам, каля возера Ван у Арменіі, бізантыйскае войска было дашчэнту знішчана сіламі селеўкідаў. Тады ж была страчаная большая частка Анатоліі.

Грэцкая культура Бізантыі пратрымалася значна болей, чым дзяржава. У мусульманскай Анатоліі нават грэцкая мова не была цалкам забытая. Цыганы зведалі моўны ўплыў грэкаў задоўга да таго, як перасеклі праліў Дарданэлы. Уздзеянне грэцкай мовы на рамані было вельмі магутным, значна мацнейшым, чым фарсі. (Паказальнай у гістарычны.м плане з’яўляеццца адсутнасць у эўрапейскай рамані турэцкіх элементаў, з выняткам пазычанняў, якія ў абмежаванай колькасці трапілі значна пазней у гаворку цыганоў, чыё поле дзейнасці абмяжоўвалася Балканам!.)

Найбольш ранняя згадка аб прысутнасці цыганоў у Канстантынопалі паходзіць хутчэй за ўсё з грыгарыянскага агіяграфічнага помніка Жыццяпіс святога Георгія Атаніты, складзенага ў Ібэронскім манастыры на тары Атос блізу 1068 г.2 Мы чытаем, што ў 1050 г., за імператарам Кан-

1 Аналіз бізантыйскага перыяду гісторыі цыганоў значна палегчыць даклад G. С. Soulis, ‘The Gypsies in the Byzantine Empire and the Balkans in the late Middle Ages’, Dumbarton Oaks Papers, no. 15 (1961), pp. 142—165.

2 D. M. Lang (ed.), Lives and Legends of the Georgian Saints. Selected and translated from the original texts (London, 1956), p. 154; лаціпская нерсія ў P. Peeters, ‘Histoires monastiques georgiennes’, Analecta Bollandiana, 36—37 (1917—1919), pp. 102—104.

стантынам Манамахам, адбылося нашэсце дзікіх звяроў, што спусташалі канстантынопальскі імператарскі парк Філапатыёна. Тады Манамах паклікаў “самарытанскіх людзей, нашчадкаў Сымона Цудатворца, якіх называлі адсінканамі і якія былі вядомыя чарадзействам і прадказаннямі”. Адсінкане паклалі зачараваныя кавалкі мяса, ад якіх гэтая зверына адразу ж паздыхала. Выкарыстанае ў дадзеным тэксце імя адсінкане ёсць грузінская форма грэцкага Atsinganoi ці Atzinganoi, якім бізантыйцы паўсюдна называлі цыганоў. Нямецкае Zigeuner, французскае Tziganes, італійскае Zingari, вугорскае Cigdnyok і падобныя формы ў іншых мовах — усе яны паходзяць ад гэтага бізантыйскага назову. Наконт паходжання Atsinganos было шмат спрэчак, і яно дагэтуль канчаткова не высветлена. Бальшыня даследнікаў прымае, што тэта скажоная форма назову герэтычнай секты Athinganoi, таму выкарыстаная ў дачыненні да цыганоў, што мелі падобную да сектантаў рэпутацыю варажбітоў і чарадзеяў. Сапраўдных атынганаў было вельмі мала, можа нават іх папросту знішчылі над час пераследу ў IX ст.

Наступная згадка пра атынганаў, дзе гутарка ідзе выразна пра цыганоў, паходзіць з XII ст. Канон LXI Трулонскага сабора (692) кажа пра сямігадовую экскамунікацыю (адлучэнне ад царквы. — Заўв. перакладніка) кожнага верніка, які пацяшаў публіку вучонымі мядзведзямі або іншымі жывёлінамі ці займаўся варажбою. Царкоўны канонік Тэадор Бальзамон (памёр блізу 1204 г.) наступным чынам каментуе тэты наказ:

Тых, хто водзіць мядзведзяў, называюць мядзведжымі павадырамі. Яны завязваюць на галаве і ўсім целе жывёлы расфарбаваныя матузы. Потым могуць адразаць кавалкі гэтых матузкоў і прадаваць іх разам з шматкамі мядзведжай поўсці ў якасці амулетаў, якія засцерагаюць ад хваробаў і ліхога вока. Іншыя, названыя атынганамі, маюць пры сабе ядавітых змеяў. Аднаму кажуць, што ён нарадзіўся пад ліхой зоркай, другому — што пад шчаслівай; яны таксама прадказваюць надыход добрых ці дрэнных падзеяў у жыцці чалавека3.

Бальзамон вяртаецца да атынганаў яшчэ раз у каментары да LXV канона Трулонскага сабора. Вытлумачваючы прыроду варажбітоў, ён піша: “Усе варажбіты і чараўнікі, натхнёныя д’яблам, сцвярджаюць, што прадказваюць невядомае, як, напрыклад, крытрыі, атынгане, фальшывыя прарокі, “пустэльнікі” і іншыя”. Гэтая перасцярога была паўтораная праз стагоддзе, калі канстантынопальскі патрыярх Атаназіюс I у цыркулярным лісце да духавенства наказвае яму навучань вернікаў, каб тыя не мелі ніякіх кантактаў з варажбітамі, мядзведжымі павадырамі і заклінальнікамі змеяў, а “асабліва каб не дазвалялі цыганам (атынганам) уваходзіць у дамы, бо яны вучаць д’ябальскім штучкам”. Праз колькі дзесяцігоддзяў вучоны Ёзэф Брыеніюс (каля 1340—1431) у трак-

3 Цытаты ў гэтым абзацы ўзятыя з G. С. Saulis, ‘The Gypsies in the Byzantine Empire’, pp, 146— 147

таце пра няшчасці, якія закранулі Бізантыйскую імперыю, наракаў на тое, што людзі кожнага дня кантактуюць з “чарадзеямі, варажбітамі, атынганамі (Athinganous) і заклінальнікамі”.

Цікавы варыянт назову з’яўляецца ў бізантыйскім каноне XV ст., у якім згадваецца пяцігадовае адлучэнне ад царквы тых, хто “просіць эгіпцянак (Aiguptissas) паваражыць, або тых, хто запрашае чараўнікоў да свайго дому, калі нехта захварэў ці з прычыны іншай напасці”. Тое, што назоў эгіпцянкі акрэслівае не эгіпцянак, а цыганскіх варажбітак, пацвярджае славянская версія таго канона, дзе слова перакладзена як цыганка. Нельга быць да канца ўпэўненым, што іншыя бізантыйскія пісьменнікі таксама разумелі пад эгіпцянамі цыганоў, хоць узнікае спакуса інтэрпрэтаваць у такім значэнні зробленае Нікэфарасам Грэгарасам доўгае апісанне5 трупы эгіпецкіх акрабатаў і жанглёраў, якія з’явіліся ў Канстантынопалі ў першых дзесяцігоддзях XIV ст. і павандравалі далей у Тракію і Македонію, дайшоўшы амаль да Гішпаніі. Тым не менш зразумела, што легенды пра эгіпецкае паходжанне цыганоў, выкліканыя, несумнеўна, асацыяцыямі загадкавага Эгіпта з акультызмам і варажбою, ужо існавалі ў Бізантыі ў XVст., калі не раней. Адтуль таксама бярэ пачатак цяперашні грэцкі назоў цыганоў Güphtoi.

У фальклоры XIV ст. сустракаюцца згадкі пра цыганоў, пад назовам “эгіпцяне” ці пад іншымі, з якіх бачна, што ў жыхароў Бізантыі цыганы асацыяваліся тады з мядзведжымі павадырамі і майстрамі пляцення кошыкаў, а самі назовы цыганоў пачалі набываць пагардлівае значэнне.

Такім чынам, пачынае вымалёўвацца фрагментарная і імпрэсіянісцкая карціна жыцця цыганоў і іх статусу ў бізантыйскім грамадстве. Калі цыганы з’явіліся ў імперыі першы раз, прымхі і забабоны былі распаўсюджаныя там паўсюль, у тым ліку ў асяроддзі манархаў. Таму не дзіўна, што цыганы хўтка пачалі нажывацца на варажбе і прадказаннях. Цыганы вызначаліся і ў рознага кшталту забавах: у паказах з мядзведзямі, заклінанні змеяў, а таксама ў акрабатыцы і жангляванні. 3 адмоўных згадак у фальклорнай літаратуры можна здагадацца, што цыганы не карысталіся добрай рэпутацыяй. Гэта, вядома, аднабаковая карціна: мы ніколі не даведаемся пра тое, які быў погляд бізантыйскага грамадства на цыганоў і як іх тады трактавалі.

Тым часам Бізантыя дажывала свае апошнія дні. На пачатку XV ст. імперыя скарацілася да Канстантынопаля, Салёнікаў, Марэі (або Пэляпанэса), паўднёвай часткі кантынентальнай Грэцыі. Сталіца была аточаная туркамі Асмана, які ўжо заваяваў Малую Азію і пасля першай высадкі ў Эўропе ў 1354 г. каля Галіполі збіраўся заваяваць Баўгарыю,

4 Soulis, рр. 147—148.

5 Тамсама, рр. 148—149.

Карта 2

на

70-х гадоў XTV стагоддзя

большую частку Грэцыі і прывесці Сербію і Валошчыну да статусу васалаў. Цыганы аселі на гэтых землях задоўга да турэцкай заваёвы. Яны хутчэй за ўсё рассеяліся рознымІ групамі ад Тракіі да Македоніі і мацерыковай Грэцыі і яе астравоў, а таксама на паўночных тэрыторыях, якія пазней сталі Югаславіяй і Румыніяй. Магчыма, некаторыя з гэтых перасяленняў былі звязаныя з няспынным рухам туркаў.

У XIV ст. цыганы дастаткова шчыльна засялілі Пэляпанэс і многія грэцкія астравы. У памфлеце бізантыйскага сатырыка Мазарыса “ПрысутнасцьМазарысаўГадэсе”, напісаныму 1416 г. у форме ліста (датаваны21 верасня 1415г.)дааднагоздэманаўпадзем’я,апісваюццатагачасныя ўмовы жыцця на паўвостраве: “На Пэляпанэсе... жыве процьма розных народаў, межы паміж якімі нялёгка і неабавязкова прасочваць, але кожнае вуха лёгка адрозніць іх па гаворцы. Вось найбольш заўважальныя з іх: лакедэмонцы, італійцы, пэляпанэсцы, славяне, ілірыйцы, эгіпцяне [Aigüptioi] і габраі, і ў гэтых сямі народаў нямала людзей мяшанай расы”6. Калі мы прымем, што згаданыя “эгіпцяне” — гэта на самой справе цыганы і словы Мазарыса датычаць менавіта цыганскай прысутнасці на Пэляпанэсе, можна без агаворак сказаць, што ix колькасць

6 Soalis, р. J52.

мусіла быць вельмі значнай, каб заняць месца аднаго з асноўных народаў, якія насялялі тады паўвостраў.

Цыганы з нашмат большым жаданнем пасяляліся ў Вэнэцыянскім княстве, чым на Пэляпанэсе і суседніх землях, бо калоніі, падуладныя Вэнэцыі, найбольш паспяховаму драпежніку ва Ўсходняй імперыі, цешыліся адносным спакоем і стабільнасцю, тым часам як іншыя землі неслі вялікія страты з прычыны няспынных турэцкіх нападаў. Францішканскі манах Сымон Сымэоніс, які наведаў горад Кандыю (Іракліён) на Крыце ў 1323 г., апісвае цыганоў наступнымі словамі:

Тут мы таксама можам пабачыць народ чужынскага паходжання, людзі якогатрымаюццагрэцкага абраду і цвердзяць, што паходзяцьз сям’і Хайма [Хама]. Яны рэдка пі нават ніколі не затрымліваюцца на адным месцы больш чым трыццаць дзён, але ўвесь час вандруючы і бадзяючыся, нібы выклятыя Богам, пасля трыццатага дня перасоўваюцца з месца на месца, ад пячоры да пячоры з сваімі падоўжанымі, чорнымі і нізкімі, як у арабаў, намётамі7.

Іянічныя астравы, якія знаходзяцца на захад ад мацерыковай Грэцыі, як і даўней, за вэнэцыянскім панаваннем, зазналі моцнае ўздзеянне цыганоў. У 1518 г. Жак ле Сэж апісвае майстэрню кавалёў на востраве Зантэ, характар працы якіх вельмі падобны да такога цыганскіх кавалёў з мацерыковай Грэцыі, таму аўтар кажа пра беспасярэднюю міграцыю з Пэляпанэса8. На востраве Корфу ёсць вялікая колькасць цыганскіх паселішчаў, закладзеных у другой палове XIV ст., перад тым як востраў патрапіў у 1386 г. у надданства Вэнэцыі. На тэты час карфіёцкія цыганы плацілі такую вялікую даніну, што яе было дастаткова, каб стварыць асобную сядзібу, гэтак званае feudum acinganorum (якое пратрымалася ажно да XIX ст.), таму прыбыццё цыганоў на Корфу мусіла адбыцца значна раней. Магчыма, іх колькасць павялічылася дзякуючы няспыннаму наплыву мігрантаў (homines vagentiti), якія, уцякаючы ад беднасці, у канцы XIV — пачатку XV ст. прыплывалі на Корфу з кантынентальнага Эпіра, дзе тады жыло шмат цыганоў. Феадальны лад забяспечыў структуру вэнэцыянскай улады на Корфу. Вэнэцыянскі дэкрэт 1470 г., які кажа пра цыганскую сядзібу Мігеля дэ Уго9, паказвае, што гаспадар сядзібы меў шырокую юрысдыкцыю не толькі над цыганам!, аселымі ў Корфу, але і над тымі, што займалі вэнэцыянскія ўладанні на эпірскім узбярэжжы. Пасада барона (гаспадара сядзібы) прыносіла вялікія прыбыткі, бо прыгонныя павінны былі плаціць шмат падаткаў як грашыма, так і натурай свайму феадальнаму сеньёру, які меў права выклікаць у суд і караць іх за ўсе парушэнні крымінальнага і

7 Пераклад з лацінскай, цытата з F. Н. Groome, Gypsy Folk-Tales (London, 1899), p. xix.

8 J. Ie Saige, Voyage de J. Le Saige de Douai ä Rome, Venise, Jerusalem, et autres saints lieux (Douai, 1851), p. 74, цытаванае ў Soulis, ‘The Gypsies in the Byzantine Empire’, p. 156.

9 Поўны лацінскі тэкст пададзены ў Soulis, pp. 164—165.

цывільнага права, з выняткам забойства: гэта было прывілеем іншых феадальных баронаў. Больш за тое, кожны цыган-чужаземец быў абавязаны плаціць за ўваход на тэрыторыю ці за пакіданне яе надежную плату вэнэцыянскаму губернатару Корфу, а таксама рабіць гадавыя выплаты за пражыванне.

У мацерыковай Грэцыі цыганы атабарыліся на зямлі вэнэцыянскага мястэчка Наўпліёна, ва ўсходняй частцы Пэляпанэса, а таксама ў Модане (Мэтоні), іншай вэнэцыянскай калоніі на паўднёва-заходнім узбярэжжы паўвострава. У Наўпліёне яны ўтварылі арганізаваную трупу пад кіраўніцтвам вайсковага лідэра, бо рашэннем гэтак званай Вэнэцыянскай Рады сарака ад 12 жніўня 1444 г.10 цыган Ян (Johannes cinganus) быў адноўлены ў годнасці drungarius acinganorum (drungarius азначала камандзір групы жаўнераў, туг — цыганскіх), а праз пэўны час ён быў адхілены вэнэцыянскім губернатарам ад выканання гэтага абавязку. Пастанова губернатара была асуджана як “супярэчлівая прывілеям, атрыманым продкамі і прадзедамі згаданага Яна ад нашага ўрада і шляхціча Атавіяно Бона” (губернатара Наўпліёна ў 1397—1404 гг.). Калі Ян сапраўды быў цыганом, то мы маем тут першую гістарычную згадку пра пэўныя прывілеі, дадзеныя цыганскаму правадыру. Калі гутарка ішла пра тытул феадальнага ўласніка, прывілей мог датычыць асабіста Яна. 3 другога боку, калі паглядзень на справу шырэй, можна меркаваць, што вэнэцыяне Наўпліёна, якія з прычыны сталых турэцкіх наездаў апынуліся ў цяжкім становішчы, чакалі ад цыганоў ваеннай падтрымкі наўзамен пэўных прывілеяў. Не выключана, што цыганы магл! быць карыснымі ў якасці земляробаў, якія ахоўвалі б зямлю ад спусташэння.

Марскі порт у Модане, дзе цыганскае паселішча мела вялікія памеры, знаходзіўся якраз на сярэдзіне шляху паміж Вэнэцыяй і Джафай, што было выгадным прыпынкам для пілігрымаў па гэтай найбольш зручнай дарозе да Святой зямлі. Захаваліся шматлікія дзённікі пілігрымаў, у якіх аўтары згадваюць пра цыганскія кварталы, што бачылі там1 Ніколё Фрэскабальдзі, які наведаў Модан у 1384 г., перадае, што бачыў за мурамі горада шмат рамітаў (Romiti), якія, на яго думку, адбывалі пакуту за свае правіны12. Сведчанне наступнага падарожніка пацвярджае тое, што гутарка ішла пра цыганоў. Можа быць, у такіх месцах, як

10Поўны лацінскі тэкст пададзены ў Soulis, р. 164.

11 Гл. Е. О. Winstedt, «The Gypsies of Modon and the “Wine of Romeney”», JGLS (2), 3 (1909-1910), pp. 57-69.

12 Viaggio di Lionardo di Niccolo Frescobaldi in Egitto e in Terra Santa, ed. G. Manzi (Rome, 1818), pp. 72—73; ‘Pilgrimage of Lionardo di Niccolo Frescobaldi to the Holy Land’ (trans. T. Bellorini and E. Hoade), у Publications of the Studium Biblicum Franciscanum no. 6 (1948), pp. 29—90.

Модан, цыганы пазнаёміліся з з’явай паломніцтва, каб пазней — пад маскай пілігрымаў — прыспешыць сваё пранікненне ў Заходнюю Эўропу.

Праз стагоддзе пасля ўспамінаў Фрэскабальдзі пра гэтую калонію ў Модане з’яўляецца шмат звестак ад нямецкіх і швайцарскіх пілігрымаў, якія тады ўжо ўсведамлялі прысутнасць цыганоў на сваіх родных землях і называлі іх словам Zigeuner, каментары пілігрымаў адлюстроўвалі стаўленне іх суайчыннікаў да цыганоў. Так, Бэрнгард фон Бройдэнбах, апісваючы сваё паломніцтва ў 1483 г., асуджае цыганоў як “нікчэмных здраднікаў і злодзеяў, якія, прыбываючы на нямецкія землі, сцвярджаюць, што яны паходзяць з Эгіпта”.13 Бройдэнбаху спадарожнічаў Эбэргард Ройвіх, мастак, дзякуючы якому да нас дайшоў малюнак порта Модан з цыганскім кварталам. Конрад Грунэмбэрг (1486) сцвярджаў, што ўсе цыганы бяруць “адтуль сваё паходжанне і назоў”. Дытрых фон Шахтэн (1491) і Пэтэр Фасбэндэр (1492) кажуць пра іх пераважна як пра кавалёў. Аляксандар, пфальцграф райнскі, апісвае блізкі да Модана пагорак Джыпэ, на якім у 1495 г. было з дзве сотні хатаў, заселеных цыганам!: “некаторыя людзі называюць тэты пагорак Малым Эгіптам”. Аднак найбольш поўную ацэнку ў 1497 г. падае Арнольд фон Гарф з Кёльна:

Апрача таго, мы наведалі ўскраіны горада, дзе жыве шмат чорных голых людзей у малых хатах, пакрытых трыснягом, недзе блізу трохсот сем’яў; іх называюць цыганам! (Suyginer); мы называем іх паганцамі з Эгіпта, калі яны падарожнічаюць па гэтых землях. Гэтыя людзі займаюцца ўсімі відамі рамёстваў, напрыклад шавецтвам і кавальствам. Было вельмі дзіўна назіраць, як на зямлі стаяла накавальня і на ёй сядзеў чалавек, падобны да краўца. Каля яго, таксама назямлі, сядзела яго гаспадыня і прала, а паміж імі быўагонь. Каля іхляжалідва скураныя мяхі, падобныя да дуды, напалову закапаныя ў глебу перад агнём. Калі жанчына села прасці, яна падняла адзін з мяхоў з зямлі і час ад часу націскала на яго. Г этак яна накіроўвала паветра знізу ў агонь, каб мужчына мог працаваць. Той народ кажа, што паходзіць з зямлі, называнай Джыпэ, якая знаходзіцца за сорак міляў ад Модана. Гэтая ўскраіна на працягу апошніх шасцідзесяці гадоў была пад панаваннем турэцкага імператара, але, паводле ix словаў, некаторыя лорды і графы не захацелі служыць туркам і адышлі да натай краіны, да Рыма, да нашага Папы Святога Айца, чакаючы ад яго падтрымкі і лепшага стаўлення да ix. Таму Папа даў ім рэкамендацыйны ліст для рымскага імператара і ўсіх князёў Эўропы, каб гэтым людзям забяспечвалася суправаджэнне і падтрымка, бо яны пакінулі свае землі дзеля хрысціянскай веры. Яны паказвалі тыя лісты ўсім князям, але ніводзін не падтрымаў іх. Яны пачалі гінуць з голаду, пакідаючы лісты сваім слугам і дзецям, якія дагэтуль вавдруюць па тых землях, кажучы, што паходзяць з Малога Эгіпта. Але гэта хлусня, бо іх

13Пераклад з нямецкай, цытаваны ў Е. О. Winstedt, ‘The Gypsies of Modon’, p. 60.

продкі жылі ў краіне Джыпэ, называнай Зюгініен, што знаходзіцца зусім не па дарозе адсюль, з Кёльна, да Эгіпта14.

Гісторыя рэкамендацыйнага ліста ад святога айца — гэта, зразумела, вылумка цыганоў, але яна надзвычай важная для разумения міграцыі цыганоў у Заходнюю Эўропу.

Наконт выкарыстаных Гарфам назоваў “Джыпэ” і асабліва “Малы Эгіпет” узнікла шмат спекуляцыяў. Некаторыя з ныганоў, якія на пачатку XV ст. трапілі ў Заходнюю Эўропу, сцвярджалі, што Джыпэ — гэта іх прарадзіма. Але гэты назоў нельга лічыць крыніцай легендаў пра эгіпецкае паходжанне цыганоў. Хутчэй было наадварот: назоў узнік пад уздзеяннем легенды і быў выкарыстаны ў дачыненні да цыганскай калоніі пад Моданам.

Калі швайцарскі пілігрым Людвіг Чудзі праязджаў праз Модан (1519), ён знайшоўтам толькі 30 цыганскіх хатаў. Наступ туркаў паменшыў наплыў пілігрымаў на гэтым шляху і адпаведна камерцыйную дзейнасць у ваколіцах Модана. Таму цыганы ўвесь час пакідалі гэтыя тэрыторыі. Сам горад быў захоплены туркамі ў 1500 г.

Мова рамані за час доўгага знаходжання цыганоў на грэцкамоўных тэрыторыях значна змянілася. Асабліва гэта датычыла вымаўлення: т у сярэдзіне слова перайшоў у v (напрыклад, санскрыцкае патап — “імя”, у хіндзі пат, ператварылася ў эўрапейскай рамані ў nav); гук h на пачатку і ў сярэдзіне слова знік або ператварыўся ў v ці у (санскрыцкае hasta — “рука”, у хіндзі hath, у эўрапейскай рамані vast); разам з грэцкімі пазычаннямі ў эўрапейскую рамані пранікла фанема f напрыклад foros — “мястэчка”. Грэцкія тэрміны, якія цыганы забралі з сабой у далейшыя вандроўкі, дагэтуль складаюць значную частку лексікона ў кожнай эўрапейскай разнавіднасці рамані. Прычым гэтыя пазычанні прысутнічаюць ва ўсіх дыялектах і іх нельга залічыць да пазнейшых крыніцаў. Да найбольш ранніх лексічных пазычанняў належаць словы неба, тыдзень, нядзеля і пятніца; назовы птушак: гусь, голуб, варона, сорока, пава; вішні і маліны; назовы касцей і адвараў; волава і медзь, пакой і крэсла, лялька і калыска; ключ, кій і шчыпцы; піла, цвік і дошка; кацялок, посуд і мыла; дарога, мястэчка і сядзіба. Двума важнымі пазычаннямі былі реіаіо — “падкова” і paramisus — “казка, апавяданне” — адно звязанае з працай, другое — з адпачынкам. Сустракаюцца несіметрычныя пазычанні: “левы” (zeravö), для прыметніка “правы” ўласнае слова; для прыслоўя “больш” komi, а для слова “менш” — таксама ўласнае слова. Kralls — “кароль” было перанята з грэцкай, якая ў сваю чаргу пазычыла яго з славянскіх моваў. 3 грэцкай былі ўзяты лічэбнікі для 7, 8, 9, 30, 40 і 50

14 Нямецкі арыгінал гл. у Die Pilgerfahrt des Ritters Arnold von Harff, ed. E. von Groote (Cologne, 1X60), pp. 67—6X.

(хоць валійская рамані за пяць стагоддзяў страціла гэтыя пазычанні, замяніўшы іх апісальнымі назовамі накшталт 3+4, 2x4,4+5, 3x10 і г.д.). У марфалогіі таксама пачалі выкарыстоўвацца грэцкія фарманты, напрыклад -mos для ўтварэння абстрактных назоўнікаў, канчатак -os у пазычаннях мужчынскага роду, суфіксы -теп, -те для ўтварэння дзеепрыметнікаў залежнага стану. Ддзін такі дзеепрыметнік тагітё (ад грэцкага “забруджваць”) стаўся назовам фундаментальнай канцэпцыі ў цыганскай сістэме забаронаў на гэтак званую нечысціню. Ці развівалася канцэпцыя на грэцкамоўных тэрыторыях, тэта ўжо цалкам інпіае пытанне. Падобным чынам слова-пазычанне “суд” — kris (з таго самага кораня krisis — “ацэнка, меркаванне” — паходзіць слова крызіс) набыло своеасаблівы сэнс у валошскіх ромаў, якія называюць ім механізм вырашэння спрэчак і пакарання за парушэнне цыганскага маральнага кодэксу. Цыганы прынялі таксама грэцкі тэрмін для слова “жаба”, бо першаснае індыйскае слова beng (якое захавала свае даўнейшае значэнне “жаба” толькі ў сырыйскім дыялекце рамані) набыло значэнне “д’ябал”. Такая змена значэння адбылася, як мяркуе вучоны Паспаці15, праз тое, што бізантыйскія цыганы штодзённа сутыкаліся з грубамаляванымі абразамі, на якіх адлюстроўваўся паядынак св. Георгія з цмокам. Гэтае і іншыя пазычанні сведчаць, што грэцкі ўнёсак у рамані доўгі час заставаўся нашмат важнейшым за ўплыў іншых моваў, не лічачы, вядома, арыгінальнай індаарыйскай. Тэты час стаў апошнім перыядам агульнай мовы эўрапейскіх цыганоў: калі рамані выйшла за межы грэцкамоўных тэрыторыяў, пачалося адступленне ад агулыіага эўрапейскага дыялекту. Цікавыя звесткі з’яўляюцца, калі выкарыстаць згаданы раней метад глотахраналогіі ўдачыненні дагрэцкай, валійскай рамані і кальдэраша. Атрымоўваецца, што адзінства асноўнай лексікі эўрапейскай рамані начало разбурацца яшчэ да 1040 г. н.э. з наступным падзелам блізу 1200 г., калі цыганы перайшлі на Балканы.

У Бізантыі цыганы (як гэта адлюстравалася на лексіцы ix мовы) пазнаёміліся з хрысціянскім светам. На дарогах і ў партах яны сустракалі вандроўнікаў з усёй Эўропы і пазнавалі новыя мовы. Напэўна, цыганы чулі пра Святую зямлю; яны бачылі, што пілігрымы былі прывілеяванымі падарожнымі. Усе гэтыя веды спатрэбіліся цыганам, калі па нейкім часе яны намерыліся працягнуць сваю міграцыю ў свет заходняга хрысціянства.

15А. Paspati, Etudes sur les Tchinghianes (Constantinople, 1870), p 169.

Сербія, Баўгарыя, Валошчына, Малдаеія

Кірунак далейшага развіцця лінгвістычных адрозненняў рамані канчаткова вызначыўся перад канцом XIV ст., калі цыганы ўжо грунтоўна атабарыліся ва ўсіх балканскіх правінцыях. На сербскіх тэрыторыях, дзе паўднёвыя славяне нарэшце здабылі свабоду пад кіраўніцтвам Стэфана Душана, у эдыкце таго ж Стэфана аб заснаванні манастыра св. Міхаіла і Габрыіла (Прызрэн, 1348) у пераліку майстроў узгаданыя цынгарыі. Ьлнак у гэтым выпадку гукавое падабенства ўвяло ў зман: слова азначала папросту “шаўцы”16. Але ў 1362 г. у дакуменце суседняй Рэспублікі Рагузы (Дуброўнік) занатаваны загад кавалю вярнуць у адказ на просьбу двух “эгіпцянаў”, Улаха і Вітана (adpetitionem Vlachiet Vitani Egyptiorum), восем кавалкаў срэбра, якія яны пакінулі яму на захаванне. А ў 1378 г. апошні цар Баўгарыі Іван Шышман перадаў Рыльскаму манастыру некаторыя вёскі, якія ўлучалі гэтак званыя Агупові клеці. Слова клеці азначае хаты, а пытанне аб тым, ці агупові — гэта “эгіпцяне”, г.зн. аселыя цыганы, застаецца адкрытым. Аднак не падлягае дыскусіі агульнае меркаванне, што цыганы тады павінны былі трапіць на баўгарскія землі, бо яны ўжо былі на суседніх тэрыторыях.

Тым часам наступ Асмана няўхільна паглынаў балканскую тэрыторыю. Іван Шышманмусіўу 1371 г. абвясціць сябе васалам султана, а дагэтуль туркі занялі большую частку Македоніі. У1389 г. была прыведзена да васальнага статусу Сербія; у 1391 г. Боснія і Валошчына (Валахія) былі вымушаныя плаціць штогадовыя даніны; у 1396 г. была поўнасцю анэксавана Баўгарыя.

Валошчына і Малдавія занял! ў гісторыі цыганоў асаблівае і разам з тым ганебнае месца, бо там іх сістэматычна ператваралі ў рабоў. Лацінамоўныя валахі, нашчадкі якіх насяляюць сучасную Румынію і Малдову, мігравалі з Трансыльваніі ў XIII і XIV стст. спачатку да Валошчыны (“Зямлі валахаў”), а потым да Малдавіі, якія сталі незалежным! княствамі. Абедзве краіны былі хрысціянскімі, у асноўным праваслаўнага вызнання, хоць Валошчына часам схілялася ў бок Рыма. Перыяд іх сапраўднай незалежнасці быў кароткі, і болыпасць свайго існавання яны знаходзіліся пад уладаю суседзяў. Але абедзве дзяржавы распрацавалі свае ўласныя, вельмі падобныя метады зносінаў з цыганам! і захавання іх у якасці каштоўнай рабочай сілы.

Ужо ў самых ранніх звестках пра цыганоў іх роля абмяжоўваецца нейкай формай рабства ў князя або манастыроў. Першая згадка пра іх у

!бПараўн. F. X. Miklosich, Über die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner Europas (Denkschriften der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse, Vienna), vol. 23 (1874), p. 6.

румынскіх архівах сустракаецца ў дакуменце 1385 г., выдадзеным ваяводам Данам I, валадаром усёй Валошчыны, на карысць Тысманскага манастыра Дзевы Марыі. У гэтым дакуменце ваявода пацвярджае факт даравання 40 цыганскіх сем’яў (atsingani) манастыру св. Антонія ў Вадзіцы, падпарадкаванаму Тысманскаму манастыру, якое было зробленае над час панавання ягонага дзядзькі, ваяводы Ўладзіслава. У 1388 г. манастыр у Коцыі атрымаў ад наступнага валошскага князя, Мірчэ Старого, дар з 300 сем’яў. У Малдавіі дакумент 1428 г. перадае запіс пра дараванне 31 намёта цыганоўі 13 намётаў татараў, зроблены Аляксандрам Добрым Быстрьщкаму манастыру. Значная частка пазнейшых румынскіх дакументаў XIV—XV стст., напісаных на славянскіх мовах, адзінагалосна пацвярджае, што ў гэтых дунайскіх княствах рабства цыганоў было шырока распаўсюджанае ад пачатку іхнай міграцыі туды.

Напачатку гэта была пераважна грашовая эксплуатацыя, але як пачалі дараваць цыганскія сем’і, дык перадавалася і права на спагнанне даніны (працай, грашыма або таварамі). 3 часам гэткая форма эксплуатацыі ператварылася ў правы над асобай, якая плаціла даніну. Цыганы фактычна набылі эканамічную значнасць, таму валадары неахвотна вызвалялі іх. Княствы страцілі сваё багацце, якое мелі калісьці з утрымання важных гандлёвых шляхоў. Спачатку цэрквы і манастыры, потым баяры (уладальнікі маёнткаў) зразумелі, што цыганы вельмі каштоўныя для іх. Збяднелыя сяляне прадавалі свае землі і ператвараліся ў прыгонных земляробаў, але нішу паміж сялянамі і майстрамі запоўнілі цыганы, якіх цанілі як спецыялізаваных на асаблівых рамёствах майстроў — кавалёў, слесараў, бондараў і г.д. Пакуль цыганы вялі вандроўны лад жыцця, нельга было разлічваць на эксплуатацию ix. Каб прадухіліць уцёкі цыганоў, іх ператваралі ў баярскіх рабоў, бо раней яны былі рабамі царквы; а каб зрабіць кантроль паўсюдным, было абвешчана, што цыган без гаспадара стаповіцца ўласнасцю дзяржавы17.

Цыганы, падначаленыя брытанскай кароне, плацілі штогадовую даніну, але не мусілі заставацца на адным месцы; часта іх пераследвалі па свежых слядах. Летам яны жылі ў намётах, а зімою — у зямлянках-прытулках, якія яны выкопвалі ў лясах каля вёсак. Пакуль цыганы, падначаленыя манастырам і баярам, поўнасцю падпарадкоўваліся сваім гаспадарам, яны не мелі ніякіх асабістых правоў. Не толькі самі яны, але і іхныя дзеці станавіліся маёмасцю, якую можна было прадаваць, выменьваць або дараваць. Румынскі мужчына, які пабраўся шлюбам з цыганкай, таксама станавіўся рабом. Toe ж адбывалася і з румын-

17 Параўн. -Р. N. Panaitescu, ‘The Gypsies in Walachia and Moldavia: a chapter of economic history’, JGLS (3), 20 (1941), pp. 58—72; i N. Gheorghe, ‘Origin of Roma’s Slavery in the Rumanian principalities’. Roma, 7 (1983), no. 1, pp. 12—27.

кай, што выходзіла замуж за цыгана. Некаторыя цыганы жылі ў вёсках і, апрача працы на фермах паноў, працавалі цырульнікамі, краўцамі, пекарамі, мулярамі і хатнімі слугамі; жанчыны займаліся рыбалоўствам і хатняй працай, выбельваннем лёну, шыццём адзення і вышываннем. Поўную свабоду малдаўска-валошскія цыганы атрымалі толькі пасля 1856 г.18

18Параўн. М. Kogälniceanu, Esquisse sur l’histoire... des Cigains (Berlin, 1837).

ВЯЛІКІІІАДМАН

Пры канцы XIV ст. магутнае Вугорскае Каралеўства сутыкнулася тварам у твар з турэцкім нашэсцем. Землі Каралеўства значна выходзілі за межы цяперашняй Вугоршчыны і ўлучалі Трансыльванію, большая частка якой стала ў XX ст. Югаславіяй і Чэхаславаччынай. Час першага з’яўлення цыганоў у Вугоршчыне не да канца вядомы. Аграм (Загрэб) быў тады часткаю Каралеўства, і цягам блізу 80 гадоў, пачынаючы ад 1382 г., судовыя акты Аграма перадаюць звесткі пра шэраг судовых справаў, звязаных з мяснікамі, якіх называл! цыгане, чыкане або чыганыхіне (Cigan, Cygan, Chickan, Czyganychyn)1. Пачынаючы ад 1370-х гадоў вугорскі назоў цыганы (cigäny) сустракаецца ў архівах як найменне сям’і і ў назовах вёсак2. Найболып ранняя згадка такога кшталту знаходзіцца ў лісце Атакара II Багемскага да папы Адрыяна IV, дзе князь, апісваючы сваю перамогу над Бэлам IV Вугорскім, перадае, што ў складзе войска Бэлы былі цынгары (Cingari)3.

Спачатку здаецца, што распаўсюджанасць словаў цыган, цыганы або цынгары сведчыць на карысць цыганскай прысутнасці на гэтых землях. Аднак потым узнікаюць супярэчнасці. Геаграфічныя назовы, якія на першы погляд ёсць каштоўнай падказкай, абмяжоўваюцца вельмі сціслай зонай ужытку — паўночна-заходняй Трансыльваніяй і суседняй з ёю тэрыторыяй. Менавіта тут знаходзілася шляхоцкая сям’я з прозвішчам Цыган, карані якой сягаюць да нашэсця вугорцаў у IX ст.4 Што да выкарыстання асабістых імёнаў, утвораных на базе слова цыган у дакументах аграмскіх судовых спрэчак, то ніводная гістарычная звестка не выглядае дастаткова пераканаўчай. Людзі, пра якіх згадвалася, займаліся занадта сталымі для цыганоў прафесіямі і рамёствамі, а таксама звярталіся па судовую дапамогу без дастаткова сур’ёзных, як для чужа-

1 L. Wiener, ‘Ismaelites’, JGLS(2), 4 (1910), pp. 83—100.

2 Гл. J. Vekerdi, ‘Earliest archival evidence on Gypsies in Hungary’, JGLS(4), 1 (1977), no. 3, pp. 170—172.

3 Цытата знаходзіцца ў F. Predari, Origine e Vicende dei Zingari (Milan, 1841), p. 63.

4 Гл. J. Vekerdi, ‘La parola “Zingaro” nei nomi mcdicvali’, Lacio Drom (1985), no. 3, p. 31.

земцаў, падставаў. Звесткі пра жаўнераў Атакара таксама неадназначныя, бо ў найлепш захаваным варыянце ягонага ліста да папы слову Cingarorum адпавядае Bulgarorum.

Калі адкінуць усе тэты я супярэчнасці, то першае сведчанне пра вугорскіх цыганоў з’явілася трохі пазней5. У 1416 г. паўднёва-трансыльванскае мястэчка Брасо (Brasso) (калісьці Кранштат, цяпер румынскі горад Брашаў) забяспечыла “пана Эмаўса з Эгіпта і 120 ягоных спадарожнікаў” правіянтам і грашыма. Пра Эмаўса і кірунак ягонага далейшага падарожжа нічога больш невядома. Калі ён ішоў на захад, то быў прадвеснікам падзеяў наступнага года. У 1417 г. адбыўся драматычны паварот і пачалася новая эра ў гісторыі цыганоў. Яны прыбывалі ў Цэнтральную і Заходнюю Эўропу арганізаванымі групамі як пілігрымы, просячы і атрымоўваючы дапамогу. Гэтыя падзеі ў 1417 г. і пазней выклікалі вялікі пярэпалах, таму ўзнікае спакуса меркаваць, піто прыбыццё цыганоў з Балканаў у Заходнюю Эўропу выглядала свайго роду феномэнам.

Хутчэй за ўсё іх наплыў не быў такі неспадзяваны і сканцэнтраваны. Напрыклад, у актах мястэчка Гільдэсгайм у Ніжняй Саксоніі запісана інфармацыя з 1407 г. пра дар, “зроблены ў гарадской ратушы татарам пасля прачытання іх просьбы”. У пазнейшых актавых запісах паўночна-нямецкі тэрмін “татары” выразна адносіўся да цыганоў, таму і ў гэтым выпадку гаворка магла ісці менавіта пра іх. Падобным чынам акты швайцарскага Базэля зарэгістравалі даванне “ў адпаведнасці з воляй Божай” міласціны паганцам (Heiden) у 1414 г. Слова “паганец” у дачыненні да цыганоў пазней шырока распаўсюдзілася на нямецкаі дацкамоўных тэрыторыях, стаўшы амаль такім жа пашыраным, як i “Zigeuner’'. Менш верагоднае датаванне рознымі заходнімі хронікамі цыганскага прыбыцця: у Гэсэ — 1414 г., у Майсэне і Багеміі — 1416 г.

Недастатковасць звестак неабавязкова сведчыць пра тое, што да 1417 г. не было цыганскага пранікнення — магчыма, кароткага — на захад. Пакуль цыганоў было мала і яны не выклікалі падазрэння, то маглі і не трапляць у афіцыйныя запісы. Урыўкі і аскепкі цыганскай гісторыі фактычна нічога не падказваюць нам пра тое, што падштурхнула народ

5 На тэму ранняй гісторыі цыганоў у Эўропе ёсць два фудаментальныя артикулы, дапрацаваныя і пашыраныя ў адпаведнасці з пазнейшымі даследваннямі: Р. Bataillard, ‘Beginning of the immigration of the Gypsies into western Europe in the fifteenth century’, JGLS (1),

1 (1888-1889), pp. 185-212,260-286,324-345; 2 (1890), pp. 27-53; ІЕ. 0. Winstedt, ‘Some records of the Gypsies in Germany, 1407—1792’, JGLS (3), 11 (1932), pp. 97—111; 12 (1933), pp. 123—141, 189—196; 13 (1934), pp. 98—116. Карысная папраўка некаторых распаўсюджаных непаразуменняў падаецца ў R. Gilsenbach, ‘Quellen zur Geschichte der Roma und ihrer Interpretation, datgesielll an Beispielen aus dem 15. Jahrhundert’, Giessener Hefte für Tsiganoiogie (1985), 1/85, pp. 8—16; 2 + 3/85, pp. 3—11.

да раптоўнага перасялення ў 1417 і наступных гадах. У рамані гішпанскіх цыганоў ёсць выраз о xonxanö barö — “вялікі падман”, які азначае ўменне атрымаць ад даверлівага прасцяка вялікую грашовую суму. За ўсю сваю гісторыю цыганы толькі аднойчы — на пачатку XV ст. — згулялі ў “вялікі падман” з Заходняй Эўропай.

Раптам аказалася: цыганы паводзяць сябе нагэтулькі бесцырымонна, што становяцца прадметам судовых разбіральніцтваў. Яны не былі скаардынаваным натоўпам, але дзейнічалі мэтанакіравана і мелі сваіх правадыроў з уражальнымі тытуламі. Спачатку цыганоў не пераследвалі і не рабілі на іх пагромаў, ставіліся да іх з пэўным патураннем. Далей усё адбывалася так, нібы нейкі недаацэнены геній, падштурхнуты, магчыма, уціскам на Балканах, здагадаўся, што тагачасную рэлігійную сітуацыю можна скарыстаць, і распрацаваў стратэгію паляпшэння будучыні для свайго народа.

Сёння нам цяжка зразумець, якое было стаўленне ў людзей Сярэднявечча да пакаянных грэшнікаў, бо мы страцілі іхнае абвостранае адчуванне граху і абавязковай кары Божай. Магчыма, па-за межамі царквы як супольнасці ўсіх вернікаў тагачасныя людзі бачылі толькі паганства. Д’ябал, які сядзеў у засадзе і паляваў на тых, хто збіўся з дарогі праведнасці, і сілы пякельныя ўяўляліся ў больш матэрыяльнай форме. Для цыганоў асабліва важным было тое, што людзі ўсё адно лічылі абавязкам прытуліць пілігрымаў і паспрыяць ім у падарожжы, нават калі да паломніцтваў сталі ставіцца горш. Меркавалася, што на міласэрных людзей зыходзіла дабраславенне паломнікаў, якім яны дапамагалі. Так паломнікі сталі сродкам атрымання Божай ласкі. Уладары маглі падтрымоўваць вандроўнікаў, даючы ім рэкамендацыйныя лісты. Карл Вялікі нават заканадаўча замацаваў, каб пілігрымаў пад час падарожжа прытулілі, абагрэлі і накармілі. Абвяшчаючы сябе пакаяннымі грэшнікамі, пілігрымамі, цыганы маглі атрымаць больш цёплы прыём, чым раней. Некаторыя, напэўна, ужо выпрабавалі эфектыўнасць абарончых лістоў (якбыло ў Гільдэсгайме — вядома, калі гэтабылі цыганы, гл. с.54), і тады, як здаецца, яны даходзілі з сваімі просьбамі так высока, як толькі было магчыма. У гэтым плане найлепшы прыклад — імя караля Сігізмунда.

Сігізмунд (1368—1437) быўкаралём Вугоршчыны ад 1387 г. У 1411 г. Выбарчая Калегія ўсклала на яго карону Нямеччыны, што зрабіла Сігізмунда фактычным кіраўніком Святой Рымскай імперыі (хоць папа і не каранаваў яго да 1433 г.). Неўзабаве тэты спрытны дзяржаўны дзяяч гэтак заняўся справамі Багеміі і імперыі, што не надаваў належнай увагі кіраванню Вугоршчынай і затрымцы турэцкай навалы. Ад 1414 да 1418 г. ён нанёс візіты ў многія краіны як у Эўропе, так і за яе межамі, а таксама наведаў горад Канстанцыю, які дзякуючы экуменічнаму сабору, пад-

трыманаму Сігізмундам, на колькі часу стаўся цэнтрам хрысціянскага свету. Сігізмунд разлічваў, што пасля ліквідацыі папскай схізмы ён здабудзе славу рэстаўратара царкоўнай еднасці. Сабор меў пэўныя поспехі ў аднаўленні адзінства царквы, але яму не ўдалося затрымаць распаўсюджанне багемскіх герасяў. Не дапамагло і пакаранне Яна Гуса пасля таго, як Сігізмунд адмовіў яму ў выданы абарончага ліста.

Абарончыя лісты імперыі

Некаторыя цыганы рушылі да Канстанцыі. Ёсць меркаванне, што абарончыя лісты, якія ім былі патрэбныя, яны атрымалі ад Сігізмунда (можа, кароль хацеў паказаць іх як навінку з свайго Вугорскага Каралеўства) ці ад якога-небудзь работніка яго канцылярыі ў горадзе Ліндаў, на возеры Канстанцыі. Магчыма, цыганы здабылі такія карысныя дакументы абходным шляхам. Практыка выкарыстання абарончых лістоў была шырока распаўсюджаная ў Сярэднявеччы: яны былі прататыпамі пазнейшых пашпартоў. Гэткія дакументы вырабляліся для індывідуальнай асобы (і яе слугаў), але цыганы зразумелі, што будзе разумна і ашчадна хутка зрабіць копіі. Прынамсі, Сэбаст’ян Мюнстэр перадае нашмат пазней у сваёй Cosmographia universalis (1550 г.), што каля Гайдэлъбэрга цыганы паказвалі яму копію ліста, атрыманага ад імператара Сігізмунда ў Ліндаў, які дазваляў ім свабодны праезд. У паказаным Мюнстэру дакуменце прыводзілася ўжо знаёмая нам прычына цыганскіх вандраванняў, падобная да верей, прапанаванай Арнольдам фон Гарфам (гл. с. 47). Мюнстэр растлумачваў цыганскае вандраванне так:

Ужо было сказана, што іхныя продкі ў Малым Эгіпце [;л тіпогі Aegypto] калісьці адышлі на нейкі час ад хрысціянскай рэлігіі і звярнуліся да паганскай аблуды. Пасля іхнага пакаяння на іх было накладзена такое пакаранне: цягам многіх гадоў некаторыя члены іх сем’яў будуць блукаць па свеце і на выгнанні змываць віну сваіх грахоў6.

У другасных заўвагах Мюнстэр сцвярджае, што, зыходзячы з меркавання цыганоў, іхны родны край знаходзіцца далёка ад Святой зямлі і Бабілёна і каб туды патрапіць, трэба прайсці праз населеныя пігмеямі землі. Калі Мюнстэр адказаў: “Тады ваш Малы Эгіпет знаходзіцца не ў Афрыцы каля Ніла, а ў Азіі — над Гангам ці Індам”, — ён, відавочна, жартаваў. Мюнстэр таксама заўважыў, што цыганы маюць сваю ўлас-

6 Лацінскі тэкст Мюнстэра знаходзіцца ў D. М. М. Bartlett, ‘Munster’s Cosmographia universalis’, JGLS(3), 3\ (1952), pp. 83—90. Іншы нямецкітэкстпададзеныў R. Grönemeyer, Zigeuner im Spiegel früher Chroniken und Abhandlungen (Giessen, 1987), які зручна супастаўляе шматлікія згадкі пра цыганоў у хроніках 1 г.д. (апрача муниципальных архіваў).

Эўропа ў 1417 годзе. Паказаныя месцы. якія наведалі цыганы ў 1407—1427 гадах.

ную мову, якую ён параўнаў з гэтак званым ротвэльшам, патаемнай мовай нямецкіх злодзеяў7.

У 1417 г. муніцыпальныя акты мястэчка Гільдэсгайма, якія дзесяцігоддзем раней засведчылі загадкавы візіт “татараў”, зафіксавалі факты падавання міласціны “татарам з Эгіптадзеля славы Божай”. Местачковыя ўлады вырашылі, што трэба яшчэ і ўзяць “татараў” над ахову. Магчыма, гэта тыя ж людзі, якія ўзгадваюнца ў ранейшым паведамленні пра рассяленне цыганоў пасля таго, як яны ўзброіліся імперыяльнымі абарончымі лістамі. Звесткі захаваліся ў напісанай па-лацінску блізу 1435 г. кнізе Chronica novella (“Хроніка найноўшых падзей”) Гэрмана Карнэра. Апавядаючы пра апошнія месяцы 1417 г., Карнэр, ураджэнец Любэка, піша ў раздзеле пра паўночна-нямецкія тэрыторыі Хольштайна, Мэкленбурга і Памэраніі наступнае:

Нейкі дзіўны натоўп вандроўнікаў, якіх дагэтуль ніхто не бачыў, накіраваўся з усходніх земляў да Алеманіі (IIIвабіі), праходзячы праз увесь тэты рэгіён да прыморскіх правінцыяў. Гэтыя людзі ёсць таксама ў прыбярэжных гарадах; ад Люнэбэрга праз Прусію яны прамінулі Гамбург, Любэк, Вісмар, Ростак, Штральзунд і Грайфсвальд. Яны падарожнічалі ў трупах і разбівалі табары ноччу, на палях, па-за гарадамі, бо занадта любілі красці і баяліся, што ў гарадах іх будуць браць закладнікамі. Яны налічвалі каля 300 мужчынаў і жанчынаў, без уліку дзяцей і немаўлятаў, з выгляду былі агідныя і чорныя, як татары, называлі сябе сэканамі. Сярод іх былі правадыры — князь (Ducem) і граф (Comitem), якія сачылі за парадкам і чыіх загадаў усе слухаліся. Аднак яны былі страшэннымі злодзеямі, асабліва іхныя жанчыны, многіх з іх злавілі на месцы злачынства і прысудзілі да смерці. Гэтыя людзі мелі рэкамендацыйныя лісты ад князёў, часцей ад Сігізмунда, караля Рымскай імперыі, згодна з якімі ім дазвалялася ўваходзіць натутэйшыя землі. Адзяржавы, крэпасці, мястэчкі, князі, біскупы і прэлаты, да якіх вандроўнікі звяртаюцца, павінны былі ставіцца да іх прыхільна. Некаторыя з іх былі на конях, іншыя перасоўваліся пешкі. Як яны казалі, прычынай іхнага падарожжа да чужых земляў было ацступніцтва ад веры, пераход у паганства і пазнейшае пакаянне ў гэтым граху. Яны мусілі працягваць такія вандраванні па чужых землях цягам сямі гадоў у якасці пакарання, вызначанага іхнымі біскупамі8.

Тэты важны тэкст дае нам шмат інфармацыі пра супольнасць згаданых цыганоў і іхную рэпутацыю. Яны часта падзяляліся на малый трупы, але ўсе ішлі над кіраўніцтвам аднаго правадыра; яны ішлі ў суполцы, і кожная трупа цесна трымалася іншай. Яны паказвалі абарончыя лісты, але да іх ставіліся з падазронасцю. Асабліва напалохаў немцаў

7 Выдатнае даследванне разнастайных ранніх тэорыяў цыганскага паходжання за перыяд ад 1461 да 1841 г. праведзена L. Piasere, ‘De engine Cinganorum’, Etudes et documents balkaniques et mediterraneens, 14 (1989), pp. 105—126.

8 Арыгінальны лацінскі тэкст знаходзіцца ў J. G. Eccard, Corpus historicum medii aevi '1 .ipzig, 1723). vol. 2, col. 1225, Hermann Comerus, Chronica novella usque ad annum 1435.

цёмны колер іхнай скуры, а яшчэ казалі, што цыганы схільныя да махлярства. Іншы хранограф з Любэка, Руф, апавядае вельмі падобную гісторыю, з выняткам таго, што апісвае цыганоў як татараў (гэты назоў замацаваўся ў паўночнай Нямеччыне і Скандынавіі) і даводзіць іхную колькасць да 400.

Уваход у балтыйскія гарады праходзіў з пераменным поспехам. Абарончыя лісты не маглі абараніць ад жорсткага самасуду за крадзеж: не* вядома, кім вяршылася правасуддзе — прадстаўнікамі ўлады ці местачкоўцамі. Відавочна, усе гэтыя мястэчкі над Ганзай не падабаліся цыганам: у 1418 г. усе іхныя дарогі праходзілі значна далей на поўдзень. У чэрвені “бедныя людзі з Малога Эгіпта” атрымалі 4 фунты і 4 шылінгі на хлеб і мяса ад жыхароў Франкфурта-на-Майне (гэта найбольш ранняя згадка “Малога Эгіпта” як месца іхнага паходжання). 3 гэтага часу захаваліся таксама запісы пра цыганоў у Эльзасе: звесткі пра Страсбур сумнеўныя, а больш пэўныя і дакладныя — пра мястэчка Кальмар, якое 10 жніўня наведалі 30 паганцаў (Heiden) з жанчынамі і дзецьмі. Калі яны пакінулі мястэчка, іх замяніла іншая група. Тут зноў падкрэсліваўся цёмны колер іхнай скуры; сярод новых заўваг было тое, што жанчыны насілі завушніцы, займаліся хірамантыяй і апраналіся ў лахманы, падобныя да ваўнянай коўдры. У Швайцарыі такіх звестак пра цыганоў было асабліва багата, аднак швайцарскія хранографы часта капіявалі адзін аднаго — амаль усе яны жылі нашмат пазней, каб пабачыць усё гэта на ўласныя вочы. Пацверджана, што цыганы наведалі Цюрых, Базэль, Салятурн і Бэрн. Хранографы характарызуюць цыганоў як дзівакаваты і вельмі неадукаваны народ, які мае сваіх князёў і графаў і кажа, што прыйшоў з Малога Эгіпта. (Адзін з цюрыхскіх хранографаў дадае, што некаторыя з іх называюць месцам свайго паходжання Ігрыц — цікавы факт, бо Ігрыц — малое мястэчка ў паўночнай Вугоріпчыне, недалёка ад Міскольца.) Яны кажуць, што былі выдаленыя туркамі і асуджаныя на сем гадоў вандраванняў у беднасці. Трымаюцца такіх хрысціянскіх звычаяў, як хрост і пахаванне. Адзенне цыганоў беднае, але яны маюць багата срэбра і золата, добра харчуюцца, добра п’юць і добра плацяць. Гэтыя супярэчлівыя заўвагі здзіўляюць нас, тым не менш яны належаць адзінаму хранографу, які жыў у часе апісаных падзеяў, — Конраду Юстынгеру. Пад 1419 годам (магчыма, аўтар памыліўся, і год быў 1418-ы) ён апісвае прыбыццё больш як 200 ахрышчаных “паганцаў”, якія разбілі лагер на палях перад Бэрнам, але пазней былі прагнаныя ўладамі, бо іхныя зладзейскія звычкі вычарпалі цярпенне мясцовых жыхароў.

Напэўна, цыганы пакінулі Швайцарыю ў верасні 1418 г. Трупы, што заставаліся навідавоку цягам наступных гадоў, не былі вялікімі: застацца маглі хіба толькі групы — ядры і невялікая колькасць кіраўнікоў —•

лідэраў. Часам такія ядры заставаліся разам, часам — падзяляліся на меншыя часткі. Так, у лістападзе 1418 г., згодна з хронікай Мюліха, да Аўгзбурга падышла вялікая група цыганоў, якая “складалася з двух князёў і пяцідзесяці мужчынаў, мноства жанчынаў і дзяцей; яны казалі, што паходзяць з Эгіпта”.

Калі мы крыху павернем аб’ектыў нашага даследвання, то заўважым цыганоў у Францыі. 22 жніўня 1419 г. трупа “сарацынаў” з’явілася пад маленькім мястэчкам Шатыён-ан-Домб (сёння Шатыён-сюр-Шалярон), якое тады залежала ад Савоя. Гэтыя цыганы паказалі лісты ад князя савойскага і ад імператара; савойскі дакумент, здаецца, не быў падробкай9. 1х добра прынялі, далі віна, аўса і тры фларэны. Праз два дні “Андрэй, князь Малога Эгіпта, з 120 ці больш спадарожнікамі прыбыў у Сан-Ляран, каля Маконы, што ўсяго за шэсць лігаў ад Шатыёна. Мястэчка падтрымала іх хлебам, віном. Архіў дзіўнымі словам! апісвае прыхадняў як “людзей з страшным выглядам — як у постаці, валасах, так і ва ўсім іншым”. Яны разбілі на палях табары, а мужчыны, як і жанчыны, займаліся хірамантыяй і варажбою. Калі архіўны дакумент згадвае пра некаторыя ашуканствы цыганоў, то сам князь дасціпна апісваецца як “Андрэй, які называе сябе князем Малога Эгіпта”. Праз пяць тыдняў (1 кастрычніка 1419 г.) мы бачым цыганоў ужо ў праванскім Сыстэроне, зноў пад назовам “сарацынаў”. Цыганам забаранілі ўваходзіць у горад, але яны заставаліся на палях два дні “як жаўнеры” (гэта, без сумневу, азначае — у намётах). На іхных конях ім была перададзена ежа.

Праз тры месяцы мы зноў сустракаем князя Андрэя і яго цыганскую кампанію, цяпер ужо ў Бэльгіі. Зусім магчыма, што гутарка ідзе пра тых цыганоў, якія год таму былі ў Францы!. У гэтым, вядома, нельга быць да канца ўпэўненым. Здаецца, што цыганы не мелі ніякіх цяжкасцяў з вырабам копіяў сваіх абарончых лістоў, і кожны, каму давялося кіраваць паасобнай групай, мог выдаць сябе за правадыра, запісанага ў дакуменце; з другого боку, магчымае тут і простае супадзенне імёнаў. Прынамсі, брусэльскія цывільныя акты паказваюць, што ў студзені 1420 г. група пад кіраўніцтвам “князя Малога Эгіпта, Андрэаса” атрымала ад гараджанаў пэўную колькасць піва і віна, хлеб, карову, чатыры авечкі і 25 залатыхманет. Пазней, у сакавіку 1420 г., гарадскія дакументы Дэвэнтэра занатавалі акт даравання каля сарака коней па даручэнні олдэрмэна “пану Андрэасу, князю Малога Эгіпта” (Hoefscheid Heren Andreas, Hertoch van Cleyn-Egypten), “які пакінуў свае землі дзеля хрысціянскай веры і прыбыў да нашага мястэчка з сотняй чалавек: мужчынаў, жанчы-

9 Параўн. М. Pastore, ‘Zingari neilo State Sabando’, Lacio Drom (1989), nos 3—4, pp. 6—19, esp. p. 7.

наў і дзяцей. Ён мае ліст ад караля рымлянаў, які заклікае дапамагаць ім і ставіцца да іх прыхільна ва ўсіх краінах, дзе яны могуць вандраваць”. Усяго гэтая кампанія атрымала 25 фларэнаў наяўнымі, хлеб, піва, селядцы і салому, мястэчка таксама нанесла страты ад ачысткі гумнаў, на якіх спалі цыганы, і выдаткаў ад праводзінаў іх на ўсход, да Гура.

Існуюць непацверджаныя меркаванні, што ў тым самым годзе цыганы былі ў Фрызляндыі і каля Ляйдэна. Болын дакладна вядома, што князь і барон, якія вялі кампанію “эгіпцянаў”, з’явіліся ў Бругэ ў Фляндрыі ў верасні 1421 г. Іхныя імёны не былі запісаныя, але нам больш пашанцавала з суседнімі мясцовасцямі Гайнальтам і Артойсам. 30 верасня 1421 г. олдэрмэн г. Турнэ разважаў, што яму рабіць з “эгіпцянамі” каля гарадскіх брамаў. “Пан Мігель, прынц Лацінгема ў Эгіпце”, быў шчодра адораны 12 залатымі манетамі, хлебам і бочкаю піва “з прычыны шкадавання і спачування, а таксама дзеля падтрымкі ягоных людзей, выгнаных з сваёй краіны сарацынамі за тое, што навярнуліся да хрысціянскай веры”. Гэта першае, што мы чуем пра “пана Мігеля, прынца Лацінгема”; назоў месца больш нагадвае Фляндрыю, чым Эгіпет. А неўзабаве “князь Міхаіл” — падазрона падобнае імя — з’яўляецца ў суседнім мястэчку Монсе, якое ў кастрычніку зведала фактычна два візіты цыганоў. Першы раз гэта была трупа з 80 чалавек пад кіраўніцтвам князя Андрэя, другі — трупа з 60 чалавек на чале з князем Міхаілам, які назваўся братам першага. Эгіпцяне вярнуліся ў Турнэ ў траўні наступнага года і закватараваліся на гарадскім рынку. “У гэтых эгіпцянаў”, — піша хранограф, — “былі кароль і лорды, якіх слухаліся астатнія, а таксама меліся прывілеі, што ніхто не можа пакараць іх, апрача згаданых валадароў”. Аўтар не называе імёнаў, але апісвае дэталі крадзяжоў, варажбы жанчынаў (у тым ліку рэзанне кашалькоў дзецьмі) і спрытны гандаль коньмі, які наладзілі мужчыны.

Акты олдэрмэна бургундскага Араса занатоўваюць яскравыя дэталі знаходжання нейкіх 30 “чужаземцаў з краіны Эгіпет”, што прыбылі 11 кастрычніка 1421 г. пад кіраўніцтвам графа, які меў лісты ад імператара; гэтыя людзі заставаліся тут цягам некалькіх дзён, спалі ноччу на полі, не здымаючы ніводнай рэчы з сваёй вопраткі. Мужчыны былі цёмнаскурыя, з доўтімі валасамі і густымі бародамі, а жанчыны — з галовамі, абвінутымі тканінай, як у турбанах, і апраналіся ў кашулі з вялікім выразам, прыкрытыя грубай прасціною, замацаванай на плячах; жанчыны і дзеці насілі завушніцы. Усе гэтыя аксэсуары моцна адрозніваліся ад тагачаснай эўрапейскай моды. Здзіўленыя гараджане адорвалі гасцей півам і вугалем.

Новыя абарончыя лісты

Пасля свайго прыбыцця ў 1417 г. у Заходнюю Эўропу цыганы няспынна паўтаралі, што іхнае вандраванне будзе працягвацца сем гадоў. Калі мінула пяць гадоў, старыя лісты рабіліся несапраўднымі і набліжаліся да свайго часавага ліміту, таму трэба было шукаць выйсцс з сітуацыі. Больш за тое, ліста Сігізмунда не было дастаткова, каб падарожнічаць па-за межамі Святой Рымскай імперыі, і цыганы (як мы бачылі ў Шатыёне) ужо рабілі захады, каб здабыць лісты і ад іншых чыноўнікаў. Універсальную ж абарону ім мог забяспечыць толькі папа рымскі. Першая згадка пра папскія лісты ў руках цыганоў, датаваная 16 ліпеня 1422 г., знаходзіцца ў швайцарскай хроніцы: у гэты дзень князь Міхаіл з Эгіпта і ягоная суполка, паводле хронікі, паказалі грамадзянам Базэля “добрыя абарончыя лісты ад Папы і нашага лорда караля і ад іншых лордаў”. Хранограф з’едліва напісаў: “гэта абсалютна ім не дапамагло; яны не былі добра прынятыя”. Калі пададзеная дата дакладная, то князь Міхаіл ухітрыўся дасягнуць Ватыкана раней за іншага цыганскага правадыра — князя Андрэя, які прыбыў у Балённю з групай блізу 100 чалавек 18 ліпеня 1422 г. і заставаўся там два тыдні. Паводле балёнскай хронікі, князь Андрэй расказваў такую гісторыю: калі ён адступіў ад хрысціянскай веры, ягоныя землі былі канфіскаваныя каралём Вугоршчыны, а калі Андрэй пажадаў вярнуцца да хрысціянства, то кароль ахрысціў яго і яшчэ 4 000 чалавек і загадаў вандраваць па свеце цягам сямі гадоў і ісці да папы ў Рым, тады яны змогуць вярнуцца ў свой край. Больш за тое, гэтыя цыганы сцвярджалі: перш чым дасягнуць Балённі, яны падарожнічалі пяцъ гадоў. За гэты час больш як палова іхнай былой колькасці павымірала. Яны дабіліся новага дэкрэта, якім кароль Вугоршчыны па сутнасці дазваляў ім красці цягам гэтых сямі гадоў; такім чынам, куды б цыганы ні пайшлі, яны не падлягалі судовай адказнасці. Князь Андрэй абсталяваўся ў каралеўскім гатэлі (пеіі’ albergo del re), а ягоныя спадарожнікі размясціліся з абодвух бакоў адной з гарадскіх брамаў.

Шмат людзей прыходзіла паглядзець на іх, бо Князева жонка ўмела варажыць і прадказваць, што адбудзецца ў жыцці чалавека і што адбываецца ў дадзены момант, колькі дзяцей у жанчыны, добрая яна жонка або кепская і шмат іншых звестак. Нямногім з тых, што прыходзілі па варажбу, удавалася захаваць свой кашалёк ад крадзяжу, і ў жанчынаў было парэзанае злодзеямі адзенне. Цыган кі блукалі па горадзе разам па шэсць-дзевяць чалавек; яны ўваходзілі ў дамы гараджанаў і расказвалі бессэнсоўныя гісторыі, а тым часам самыя з іх спрытныя прыхоплівалі ўсё, іпто бачылі іхныя вочы. Падобным чынам яны наведвалі і крамы: быццам каб нешта купіць, а адна з цыганак гэтым часам крала. У Балённі такім чынам было ўчынена шмат крадзяжоў. Таму ў горадзе было абвешчана, што нікому (пад пагрозай штрафу ў 50 ліраў або адлучэння ад цапквы) не

дазволена ісці да цыганоў, бо яны — найспрытнейшыя ў свеце злодзеі. Тым, каго абрабавалі, дазвалялася абрабаваць у адказ цыганоў на суму сваіх стратаў. У выніку гэтага некалькі чалавек у адну ноч незаўважна праніклі ў стайню, дзе былі замкнёныя коні цыганоў, і забралі найлепшых з іх. Чужынцы, каб вярнуць сваіх коней, згадзіліся аддаць шмат скрадзеных рэчаў. Убачыўшы, што тут больш няма чаго красці, яны сышлі ў кірунку Рыма. Заўважце, што яны былі самай брыдкай зграяй, якую калі-небудзь бачылі на гэтых землях. Яны былі худыя, чорныя і елі, як свінні. Іхныя жанчыны хадзілі ў сукенках з грубай накідкай на плячах, насілі завушніцы і доўгія хусткі на галаве. Адна з іх нарадзіла на рынку дзіця і праз тры дніўжозноўпрыйшланарынакзіншыміжанчынамі10.

7 жніўня 1422 г. мы бачым цыганоў у мясцовасці Форлі, блізу пяці лігаў ад Балённі па дарозе да Рыма. Паводле падліку манаха Гераніма, летапісца Форлі, іхная колькасць складала 200 чалавек. Дзіўна, але хто-ніхто казаў пра цыганоў, што яны з Індыі (aliqui dicebant, quod erant de India)11. Верагодна, хоць i нельга быць да канца ўпэўненым, што некаторыя людзі рабілі такую выснову на падставе сваіх назіранняў і самі не былі цыганамі: тыя ніколі не рабілі такіх заяваў. Звесткі пра Індыю і яе геаграфічнае становішча былі тады вельмі абмежаваныя (што пацвердзіў прыклад Калумба); тэты назоў калі-нікалі ўжываўся ў дачыненні да Этыёпіі. Праз два дні тыя цыганы адышлі, кажучы, што збіраюцца пабачыць папу. Потым яны знікаюць з поля зроку. Але перыядычна цягам наступных дзесяцігоддзяў можна заўважыць цыганскіх правадыроў, якія паказвалі папскія лісты: у 1427 г. у Парыжы і Ам’ене, у 1429 г. у Дуэ, Ратэрдаме і Утрэхце, у 1430 г. у італійскім Фэрма і ў Мідэльбургу на востраве Вальхэрэне, пазней таксама ў іншых месцах. Гэтыя лісты не заўсёды былі выдадзеныя адной асобе і не заўсёды падпісаныя той самай датай. Найбольш яскравая згадка пра цыганоў — у дзённіку француза, гэтак званага Буржэ (Bourgeois) з Парыжа, які апісвае бязладны цыганскі натоўп, што заставаўся ў Ля Шапэль пад Парыжам (тады яшчэ пад ангельскай уладай) ад 17 жніўня да 8 верасня 1427 г. Спачатку з’явіліся князь, граф і дзесяць мужчынаў, усе на конях, і сказалі, што яны добрыя хрысціяне і паходжаннем з Ніжняга Эгіпта. Далей расказалі знаёмую гісторыю пра вераадступніцтва пасля наезду сарацынаў і пра наступную перамогу імператара ды іншых хрысціянскіх лордаў над сарацынамі:

Імператар і іншыя лорды пасля доўгіх разважанняў сказалі, што цыганы ніколі не атрымаюць зямлі ў сваёй краіне без згоды Папы, таму яны павінны ісці ў Рым, да Святога Айца. Туды яны ўсе і пайшлі, ад малога да старога, і гэтае падарожжа было цяжкім для дзяпей. Калі яны туды прыйшлі, то зрабілі супольную споведзь сваіх грахоў. Папа, пачуўшы іхную споведзь, пасля доўгіх разва-

10 Італійскі тэкст знаходзіцца ў L. A. Muratori (ed.), Rerum Italicarum Scriptures, vol. 18 (Milan, 1730), p. 611.

1 'Тамсама, vol. 19 (Milan, 1731), p. 890.

жанняў і кансультацыяў назначыў ім такую кару: цягам сямі гадоў яны павінны блукаць вакол свету і нават не спаць у ложках. Папа таксами пастанавіў: дзеля забеспячэння нейкіх сродкаў на існаванне кожны біскуп і кожны абат, які валодае біскупскім жэзлам, мусіць даць ім адзін раз дзесяць фунтаў tournois. Папа выдаў ім лісты з гэтай інфармацыяй, адрасаваныя прэлатам царквы, дабраславіў іх, і так яны адышлі12.

Што нам з усім гэтым рабіць: ці прызначыў у 1422 г. папа Марцін V аўдыенцыю для трупы цыганоў або дзвюх групаў (першая князя Міхаіла, другая — Андрэя) і, выслухаўшы іхную гісторыю, наклаў на іх яшчэ адну кару сямігадовага выгнання, даўшы ім абарончыя лісты13? У Ватыканскім архіве няма запісаў пра такую значную падзею: пошукі, праведзеныя ў 1932 г., не далі ніякіх вынікаў. Нельга рабіць канчатковай высновы, бо архіў зведаў шмат стратаў. Але адсутнасць такіх звестак павялічвае верагоднасць таго, што цыганы вырашылі ўсё ж не турбаваць яго святасць. Або былі прагнаныя папскай світай і даручылі гэтую праблему якому-небудзь спрытнаму фальшэрцы, які і падрабіў уражальны папскі ліст. Індустрыя фальшэрства (не толькі папскіх булаў, але і іншых дакументаў) квітнела ў Сярэднявеччы і мела мноства кліентаў.

Атрымаўшы невядома як новыя абарончыя лісты, цыганы забяспечылі выраб пэўнай колькасці копіяў. Некаторыя лісты былі выпісаны на адно імя, некаторыя — на іншае. Адна такая копія захавалася да нашага часу ў форме французскага перакладу ліста, адрасаванага Андрэю, князю Малога Эгіпта, і датаванага 15 снежня 1423 г. (не 1422). У адным дзіўным выразе папа дае гэтым пакаянным адпушчэнне адной паловы грахоў, што па сутнасці ёсць некананічнай формай, якая тады больш нідзе не сустракалася. Таму копія ў найвышэйшай ступені падазроная, так! ж мусіў быць і арыгінал.

У наступным, 1423 годзе з’яўляецца новы, больш значны абарончы дакумент, перададзены нам добра інфармаваным сведкам тагачасных падзеяў — Андрэасам, святаром Ратысбона (цяпер Рэгензбург) у Баварыі. Андрэас адзначыў у сваім дзённіку прыбыццё цыганоў (“Cingari, у прастамоўі называных Cigawnar") пад 1424 г.

Яны былі недалёка ад Ратысбона і ішлі групамі адна за адной па 30 мужчынаў, жанчынаў і дзяцей, часам і меншымі. Яны разбівалі свае намёты на палях: ім не дазвалялі заставацца ў мястэчках, бо яны спрытна прыбіралі тое, што ім не належала. Гэтыя людзі з Вугоршчыны, і яны казалі, што іх вытналі дзеля на-

12 Journald’un Bourgeois de Paris (1405—1449), ed. A. Tuetey (Paris, 1881). Тэты пераклад узяты з J. Shirley, A Parisian Journal, 1405—1449 (Oxford, 1968), pp. 217—218.

13 На гэтую тэму ёсць два значныя артикулы: R. A. Scott Macfie, ‘The Gypsy visit to Rome in 1422’, JGLS (3), 11 (1932), pp. 111 — 115; i F. de Vaux de Foietier, ‘Le pelerinage romain des Tsiganesen 1422 et les lettres du Pape Martin V’, Etudes Tziganes (1965), no. 4, pp. 13—19.

паміну пра ўцёкі Госпада Нашага ў Эгіпет, калі Ён хаваўся ад пераследу Ірада, які хацеў забіць Яго. Але бальшыня людзей казала, што яны шпегавалі ў нашай краіне14.

Тут шмат нязвыклых момантаў: згадка пра намёты, тлумачэнне цыганскага выгнання ў пэўнай сувязі з уцёкамі Святой Сям’і ў Эгіпет, падазрэнне ў шпегаванні (якое праз болын як пяць стагоддзяў ажыло ў Нямеччыне ў якасці апраўдання генацыду). Але найцікавейшае з усяго гэтага тое, што прэсбітэр Андрэас занатаваў змест аднаго з тых лістоў дд караля Сігізмунда, якімі валодалі цыганы (тэта адбылося 23 красавіка 1423 г.):

У нашай прысутнасці асабіста прыйшоў наш шаноўны Ладзіслаў waynoda Ciganorum (ваявода цыганоў) з іншымі падначаленымі яму асобамі, якія выказал! нам сваю вельмі сціплую просьбу тут, у Зіпсе, у нашай прысутнасці... У выніку мы, перакананыя іхнымі просьбамі, палічылі патрэбным зрабіць ім тэты прывілей: заўсёды, калі вышэйзгаданы ваявода Ладзіслаў і ягоныя людзі будуць прыходзіць у нашыя ўладанні, ці гэта будуць вольныя гарады, ці ўмацаваныя мястэчкі, ад гэтага часу мы дакладна даручаем вашай цяперашняй светласці спрыяць і трымаць без ніякіх перашкодаў і клопату вышэйзгаданага ваяводу Ладзіслава і падданых яму цыганоў; і як толькі можаце бараніце іх ад любых перашкодаў і ўціску. Калі з іхнай віны здарыцца нейкі канфлікт або клопат, тады ані вы, ані хто з вашых людзей, але толькі ваявода Ладзіслаў будзе мець уладу, каб судзіць або апраўдваць іх...

Тэты абарончы ліст быў атрыманы ў Зіпсе, паўночнай частцы Вугорскага Каралеўства (цяпер у Славаччыне), дзе Сігізмунд, як вядома, знаходзіўся тады. Здаецца, што ліст атрымалі цыганы іншых вытокаў, а не тыя, што рушылі перад імі на захад. Тут няма згадак пра падарожжа, няма апісання экзатычнага паходжання цыганоў, а Ладзіслаў, засведчаны як падданы Сігізмунда, носіць імя, распаўсюджанае галоўным чынам у Вугоршчыне і Польшчы, тады як у ягоных папярэднікаў, Андрэя і Міхаіла, былі імёны, пашыраныя ва ўсім хрысціянскім свеце. Сувязь Ладзіслава з Вугоршчынай (магчыма, што і ягоных паслядоўнікаў) мусіла працягвацца яшчэ нейкі час. У выніку цыганы Ладзіслава выглядаюць як лідэры другой хвалі міграцыі; але, на жаль, немагчыма далей прасачыць іхныя шляхі, бо Ладзіслаў больш нідзе не згадваецца.

Хранограф Андрэас занатаваў прысутнасць цыганоў у Ратысбоне яшчэ некалькі разоў: у 1426 г. (менш дакладна пра іхнае месца знаходжання) і ў 1433 г. (зазначаючы ў тэты час, што “паводле іхных словаў, яны з Эгіпта”). Але гэтыя пазнейшыя трупы пераважна не заслугоўваюць вялікай увагі: цягам некалькіх гадоў гэта ўсё яшчэ рух арыгіналь ных мігрантаў, які мы можам без цяжкасці аднавіць ва ўсіх дэталях.

14Лацінскі арыгінал знаходзіццаўА. F. Oefelius, Rerum boicarum scriplores (Augsburg, 1763), vol. 1, p. 21. Andreas, Presbyter Ratisbonensis, Diarium sexennale.

У Гішпаніі найбольш раннім дакументам, які мае дачыненне да цыганоў, ёсць менавіта абарончы ліст за 12 студзеня 1425 г., сапраўдны на тры месяцы, які быў атрыманы ў Сарагосе “донам Ёханам з Малога Эгіпта” ад Альфонсо V Арагонскага. Альфонсо, жывучы ў адпаведнасці з сваёй мянушкай “Велікадушны”, відавочна, з прыхільнасцю сустрэў нядаўна прыбылых пілігрымаў. Праз некалькі месяцаў ён выдаў яшчэ адзін абарончы ліст графу Т омасу з Малога Эгіпта і яго спадарожнікам, і калі жыхары Алягона, каля Сарагосы, скралі ў цыганскага барона сабак рэдкай пароды — харта і мастыфа, Альфонсо адразу ж загадаў вярнуць іх. Граф Томас старанна захоўваў абарончы ліст і ў 1435 г. зрабіў яго копію, калі, атрымаўшы дар з 23 фларэнаў ад каралевы Блянш Наварскай, прыбыў на гішпанскі памежны пункт Канфранк, што на падножжы Сампорцкай цясніны. Збіральнік падаткаў і мытаў у гарадах Джацы і Канфранку запатрабаваў аплаты, але шляхоцкі і знакаміты (muyt honrado etinclito) граф Малога Эгіпта абвесціў, што ён і ягоныя людзі падарожнічаюць па свеце дзеля веры хрысціянскай і што кароль Альфонсо дазволіў яму прайсці праз гэтыя землі з усёй супольнасцю і ўласнай сям’ёй, свабодна і без ніякіх аплатаў, падаткаў і мытаў. У каралеўскім дазволе, вядома, было напісана тое ж, а тагачасная сядзіба караля ў Хуэсцы гарантавала сапраўднасць дакумента. Цыганы пазбеглі аплаты падаткаў, але яны ўсё ж мусілі задэклараваць сваю маёмасць: яна ўлучала “5 коней, кожны вартасцю 20 фларэнаў; 5 шаўковых шатаў; 4 срэбныя кубкі, кожны вагой прыблізна з адну марку (каля 8 унцыяў)”.

Гэта першыя згадкі пра цыганскіх лідэраў, якіх звалі Томас і Ёган. Барон Томас неўзабаве з’явіцца зноў. Ён мог быць адным з неназваных цыганскіх баронаў, якіх мы ўжо сустракалі, калі яны паказвалі ў жніўні 1427г. папскі лістуладам Ля Шапэль; алепразкароткічасу Ам’енегэта, без сумневу, быў граф Томас, які меў папскі ліст, выраблены на ягонае імя. Аповед пра цыганоў у дзённіку Буржэ з Парижа ёсць адным з найбольш поўных ранніх апісанняў. 3 сваёй цёмнай скурай і срэбнымі завушніцамі цыганы выглядалі экзатычна і прыцягвалі натоўпы цікаўных гледачоў. Тыповай вопраткай жанчынаў была сукенка, прыкрытая падобнай да коўдры накідкай, якую мы бачылі раней у Apace ў 1421 г. і Балённі ў 1422 г. Трапныя заўвагі (або фабрыкацыі) пра іхную варажбу пасеялі сваркі ў многіх сем’ях. Буржэ з Парыжа піша: “Я прыходзіў сустракацца з імі тры або чатыры разы, і ніколі ў мяне не прапаў нават грош, я таксама не бачьгў, каб яны ўглядаліся ў чыесьці рукі, хоць усе кажуць, што яны гэта робяць”. Урэшце біскуп Парыжа загадаў адлучыць ад царквы як варажбітоў, так і тых, хто прасіў паваражыць па далонях, а цыганы мусілі з’ехаць. Цягам трох тыдняў, усё яшчэ ў верасні 1427 г., у Ам’ене было 40 цыганоў з баронам Томасам на чале. Ён атрымаў 8 парыжскіх ліраў, заваяваўшы для сваіх людзей прыхільнасць апо-

ведам пра тое, як яны былі выгнаныя з сваёй “вельмі дзіўнай і далёкай” краіны дзеля адмовы пакінуць хрысціянства. Праз паўтара года, у сакавіку 1429 г., у Турнэ мы сустракаем безыменнага барона Малога Эгіпта і кампанію блізу 60 чалавек, якія мелі такі ж выгляд, як і нядаўнія наведвальнікі Ам’ена. Олдэрмэн развесіў абвесткі, каб местачкоўцы не крыўдзілі чужынцаў, каб дапамагалі ім; у дадатак гарадскі старэйшына паслаў цыганам віно, пшаніцу, піва, селядцы і дровы.

Візіты цыганоў выклікалі таксама пабочныя выдаткі. У траўні 1428 г. Гільдэсгайм мусіў аплаціць ачыстку дома, дзе пражывалі цыганы. Блізу гэтага часу падобныя затраты нанесла Фляндрыя, калі цыганам далі прытулак у Вулгаўзе на Бругэ; у Дэвэнтэры ў 1429 г., калі горадтаксама аплаціў праводзіны цыганоў на поўнач, да іх наступнага прыпыначнага пункта; у 1429—1430 гг. у Ратэрдаме плацілі за “ачыстку школы, пасля таго як князь і ягоная світа знаходзіліся там”. У Дэвэнтэры цыганы былі названия паганцамі (Heidens) — першы раз на тэрыторыі цяперашняга Бэнілюкса. Пад такім імем яны былі надалей вядомыя ў Нідэрляндах. Прысутнасць князёў і баронаў з Малога Эгіпта ў 1429 г. засведчана таксама ў Нэймэгене, Утрэхце і Арнэме, у 1430 г. — у Мідэльбургу, Зутфэне і Ляйдэне. У некалькіх з гэтых выпадкаў архівы пішуць пра папскія лісты. Але калі “князь Эгіпта” зноў наведвае Мідэльбургу 1431 г., ён паказвае ўжо дакумент ад Філіпа Бургундскага — сюзэрэна бальшыні краінаў Бэнілюкса. Князь, які быў у Ратэрдаме ў 1429—1430 гг., двойчы застрахаваўся, паказваючы “ліст ад Папы і ад нашага шаноўнага лорда Бургундскага”.

Здаецца абгрунтаванай наступная выснова: цыганы, якія прыйшлі ў Мэц і Канстанцыю ў 1430 г., Турнэ ў 1431 г., Гамбург (“граф Ян з Малога Эгіпта”) і Франкфурт-на-Майне у 1434 г. і Бругэ ў 1434—1435 гг., былі часткаю псршапачатковай групы. 3 меншай упэўненасцю можна сцвярджаць, адкуль паходзілі цыганы, якія знаходзіліся далей на ўсход — у Саксоніі (Эрфурт — 1432 г., Майнінген — 1435 г.): магчыма, яны былі болып раннімі выхадцамі з Вугоршчыны. Тыя, што заставаліся ў Майнінгене цягам 11 дзён, атрымалі сціплы прыём, нягледзячы на забаўляльныя выступы акрабатаў на рынку перад местачкоўцамі. Яны здаваліся мясцовым жыхарам чужынцамі праз іхную цёмную скуру; урэшце святар папрасіў іх з’ехаць.

Крытычная ацэнка

Усё, што цыганы рабілі дагэтуль, можна назваць своеасаблівай вывсдкай, і гэтая фаза блізілася да заканчэння. Цыганы пабачылі дастаткова, каб сцвердзіць, што жыццё на захадзе дае ім пэўныя выгады ў іхных пошуках новай айчыны. Пакуль яны ў рознай ступені пазнаёміліся з Нямеччынай, Швайцарыяй, краінамі Бэнілюкса, Францыяй, Італіяй і Гішпаніяй; але дагэтуль няма сведчанняў, што яны прасунуліся далей на поўнач ці ўсход Эўропы або перасеклі Ангельскі канал ці Паўночнае мора.

Любыя тэорыі, у якія можна было б змясціць два дзесяцігоддзі пасля 1417 г., ператвараюцца ў сумнеўныя гіпотэзы. Усё сведчыць, што дагэтуль мы мелі справу не з агульнай эміграцыяй, а з нечым адваротным. Гэта былі ў пэўнай ступені звязаныя групы, якія паўсюль вандравалі часткамі і шмат калі знаходзіліся над свайго роду кантролем некалькіх лідэраў. Працэс гэты па сутнасці вызначаўся адзінствам дзеянняў і цеснай узаемасувяззю групаў. Цыганы, здаецца, расказваюць тыя ж гісторыі і паказваюць тыя ж абарончыя дакументы, спачатку ад імператара і іншых уладароў, пасля ад папы. Цыганская “легенда” была на той час простая — вандраванне як пакаранне за вераадступніцтва. I толькі ў дзённіку Андрэаса Ратысбонскага сустракаецца намёк на вытанчанасць цыганскай фантазіі, калі яны па аналогіі з Святой сям’ёй у Эгіпце просяць падтрымкі. Але гэтай гісторыяй мы зоймемся пазней. Некаторыя важныя аспекты жыццёвага ладу цыганоў дагэтуль застаюцца нявысветленымі. Дзіўна, што да XVII ст. нічога не казалася пра тое, што ў цыганоў ёспь свая мова; да нас не дайшлі звесткі пра якія-небудзь цяжкасці цыганоў у стасунках з насельніцтвам краінаў, якія яны тады наведвалі. Зноў жа да нас дайшлі толькі раскіданыя дэталі ў нататках наконт іхнага жылля і транспарту. Узгадваюцца намёты, але рэдка. Арыгінальныя мігранты, здаецца, мелі мала сродкаў перамяшчэння і стаялі біваком або пад часовым прыкрыццём, калі не маглі пераканаць мясцовых жыхароў даць ім жыллё.

Найбольш незразумелыя з усяго гэтага — сацыяльная і палітычная арганізацыя і камунікацыйная сетка, на якой грунтаваліся гэтыя цыганскія вандроўкі. Пры канцы стагоддзя мы можам налічыць блізу двух тузінаў розных імёнаў цыганскіх лідэраў: некаторыя з гэтых імёнаў узгадваліся толькі аднойчы; некаторыя, несумнеўна, належалі больш як адной асобе. Кім былі гэтыя “князі” і “бароны”, цудоўна апранутыя, на пародзістых конях, і што падштурхнула іх да прыходу? Ці яны проста выконвалі сваю ролю? Магчыма, вядома, што часам правадыр кампаніі меў цыганскую кроў або знайшоў цыганскую жонку: мы бачылі, як у князя Андрэя, які пасяліўся ў каралеўскім гатэлі Балённі, жонкай была

знакамітая варажбітка. Напэўна, можна меркаваць, што другасныя кіраўнікі мелі цыганскае паходжанне. Але, прынамсі, некаторыя краіны Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы рабілі ўсё, каб цыганамі не кіравалі цыганы. Прыклады гэтага ўжо былі, і іх рабілася ўсё больш — у Польшчы, Вялікім Княстве Літоўскім, Трансыльваніі і г.д. Мы бачылі, што на раннім этапе цыганскай гісторыі, у Грэцыі і на Балканах, кіраўнікі і заканатворцы прызначаліся, а цыганы плацілі свае падаткі. На востраве Корфу была цыганская сядзіба, барон якой атрымаў спецыяльныя прывілеі на падставе права (гл. с. 45). На вялікіх абшарах Эўропы цыганы сталі аб’ектам карысталюбства з боку многіх важных асобаў. Ладзіслаў, ваявода цыганоў, які атрымаў абарончы ліст ад імператара Сігізмунда ў 1423 г., быў, верагодна, адным з іх.

Сацыяльнае адрозненне працягвае назірацца, калі цыганы трапляюць на захад, і запісы іхных візітаў, пачынаючы ад 1417 г., часта сігналізуюць пра розніцу ў стаўленні да князя або графа, якога прымалі як шляхціча, і да яго спадарожнікаў, якіх раскватароўвалі ў бяднейшых ваколіцах. Аднак роля лідэраў на захадзе прайшла праз значныя змены. Яны перасталі быць колішнімі гарантам! ўлучэння цыганоўу сацыяэканамічную герархію, калі перадавалі падаткі, сабраныя ў цыганскай супольнасці; яны ператварыліся ў пасярэднікаў паміж цыганамі і гаджэ, якія займаліся перамовамі і выманьвалі прывілеі і дапамогу ад людзей пры ўладзе.

Важнай акалічнасцю асаблівай ролі цыганскіх лідэраў была паўсюдная згода на тое, што цыганы маюць права самі займацца сваімі справам! — іхная недатыкальнасць падкрэсліваецца ў абарончым лісце (1423 г.), дадзеным Ладзіславу, і адзначана яшчэ раней, у раздзеле пра групу цыганоў у Турнэ (1422 г.). Гэта разам з прывілеямі, якія вынікалі з статусу жабракоў (імі і мусілі быць пілігрымы), дазволіла цыганам, пакуль людзі верылі іхным байкам, разлічваць на сталую ці перыядычную дапамогу прадуктамі, пітвом і грашыма і зрабіла ім саступку на дробныя правапарушэнні, за якія не каралі вельмі сурова. Такое вырашэнне не магло дзейнічаць цягам доўгага часу. 3 прычыны перасудаў і эканамічнай структуры краінаў, праз якія прайшлі цыганы, людзі, якія не вялі аселага ладу жыцця, рэдка маглі разлічваць на заўсёдную прыхільнасць мясцовых насельнікаў: цэхі рэгулявалі рамесніцтва і гандаль, камерцыя таксама моцна кантралявалася, і сяляне не мелі звычкі выконваць выпадковую працу. Таму ўсё, што засталося цыганам на заробак, абмяжоўвалася нязначнымі паслугамі, дробным гандлем і забавам!.

Звернемся да прычыны цыганскай міграцыі на захад. Тымур (Тамэрлян) даў на пачатку XV ст. Эўропе перадыхнуць ад наніску Асмана, калі заатакаваў туркаў у Анатоліі, але наступ Асмана працягваўся, і землі,

страчаныя ў Грэцыі і на Балканах, былі зноў захопленыя над час новага наступу. У 1417 г. Валошчына была вымушаная капітуляваць, хоць яе дынастыя, тэрыторыя і хрысціянская вера засталіся некранутыя; пасля гэтага Трансыльванія і паўднёвая Вуторшчына цярпелі ад частых наездаў. Павінна здавацца пераканаўчым, што цыганская міграцыя дагэтуль была звязаная з наступам туркаў, і ўзнікае спакуса ўжыць такое тлумачэнне яшчэ раз; але калі мы так робім, мусім помніць, што бальшыня эўрапейскага насельніцтва цыганоў надалей заставалася пад уладай Асмана, і тая ўлада неўзабаве ахапіла япічэ шмат цэнтральных і паўднёвых вугорскіх земляў. Калі некаторыя з цыганоў былі свабоднымі, каб шукаць альтэрнатыўныя тэрыторыі, і рабілі так, то гэта наўрад ці адбылося з рэлігійных прычынаў, нягледзячы на тое што тэты аспект асабліва падкрэсліваўся пад час іхнай міграцыі на захад. (Прынамсі, турэцкае стаўленне да хрысціянаў і юдэяў было лепшым, чым стаўленне, скажам, гішпанскіх хрысціянаў да юдэяў і мусульманаў.) Застаецца незразумелым, якой бачылі цыганы сваю перспектыву ў імперыі Асмана. Калі канкіста завяршылася, становішча многіх падданых людзей не абавязкова мусіла пагоршыцца. Наагул туркі пакінулі цывільнае насельніцтва свабодным — з умовай платы даніны заваёўнікам, што не было для цыганоў навіною; і мусульманскае грамадства звьгчайна не было ўразлівае на прадстаўнікоў іншай расы ці на іншы колер скуры. Але такой прычынай маглі стаць нечаканае разбурэнне і небяспека, пагаршэнне сітуацыі з прьгчыны ваенных дзеянняў. Заваёўнікі прайшліся па гэтай зямлі агнём і мячом; шмат дзе на Балканах яны разрабавалі мястэчкі, вёскі і манастыры і ператварылі цэлыя раёны ў суцэльныя пустэльні, таму цыганы маглі з вялікай ахвотай пакінуць месца няспыннай барацьбы. Існуе, аднак, каштоўная падказка, адлюстраваная ў скажоным меркаванні пра цыганскую міграцыю, выказаным Арнольдам фон Гарфам пасля наведвання Модана. Ён тлумачыць перасяленне тым, што “некаторыя лорды і графы не жадалі служыць турэцкаму імператару”. Сапраўды, баронам цыганскіх уладанняў пагражалі куды большыя страты, чым іх падданым, таму ў арганізацыі выведніцкіх выправаў маглі быць зацікаўленыя менавіта бароны.

Ужыванне цыганамі назову “Малы Эгіпет” разам з тлумачэннем свайго паходжання перапалоханым заходнеэўрапейцам можа паказваць, што раннія групы прыхадняў мелі нядаўнюю сувязь з Пэляпанэсам. Яны не былі адзінымі ўцекачамі з тых краёў. Хоць многія шляхцічы засталіся на сваіх землях і прынялі іслам, наступ туркаў на Эўропу прымусіў іншых, у тым ліку святароў і просты люд, уцякаць у пошуках бяспечнага месца і, вандруючы па захадзе, існаваць з міласціны. Паводле муниципальных дакументаў, некаторыя такія групы падарожнічалі на чале з лідэрамі, падобнымі сваімі тытуламі да цыганскіх, і характарыза-

валіся падобна, як цыганы. Напрыклад, архіў г. Бругэ15 занатаваў на пачатку XV ст. выплаты розным трупам вандроўных грэкаў, у тым ліку пяці графам, а таксама валошскаму графу, прагнанаму з сваіх земляў турэцкім наіпэсцем, і вугорскаму рыцару. А пасля захопу Канстантынопаля ў 1453 г. прадстаўнікі самых розных народаў былой Грэцкай імперыі з’яўляюцца няспынна і падарожнічаюць пераважна малымі групамі. Вядома, прыхільнае стаўленне да ранніх групаў уцекачоў магло стацца адным з фактараў, якія падштурхнулі цыганоў да міграцыі на захад у вобразе пілігрымаў.

Перыяд цыганскай гісторыі пасля сыходу з Грэцыі застаецца не да канца зразумелым, таму будзем шукаць падказак у мове цыганоў. Практична на ўсе заходнеэўрапейскія дыялекты рамані ўплывалі паўднёваславянскія мовы, а многія з дыялектаў маюць таксама — у значна меншай ступені — сляды румынскай мовы16. Не ўсе дыялекты змяшчаюць гэтакі ж лексікон славянскіх пазычанняў, але некаторыя пазычанні вельмі распаўсюджаныя. Напрыклад, boba (бабы), büinö (ганарлівы), таска (кот), mizak (злы), puska (пісталет), skorni (высокія боты з халявамі), stanya (стайня), trüpos (труп). Гэтыя формы валійскай рамані маюць свае адпаведнікі ў балыпыні астатніх заходніх дыялектаў (таксама ў фінскім). Амаль у такой жа ступені распаўсюджаны словы dosta (дастаткова), кігсіта (карчма), lovina (піва), smentena (смятанка). Lovina — слова, якое ўжо ўзгадваў Эндру Борд. Як lovina, так i smentena ілюструюць адну з цяжкасцяў у вызначэнні этымонаў з прычыны моўнай мешаніны на Балканах, дзе словы мусілі легка перайсці праз мяжу: гэтыя два прыклады маглі быць пазычаныя і праз пасярэдніцтва румынскай мовы. Некаторыя несумнеўна румынскія пазычанні ў валійскай рамані — тэта baufi (улітка), оталз(развесяліць), тйга (ягады), vare (заўсёды) (напрыклад, varekdi — калі заўгодна); існуе яшчэ шмат спрэчных прыкладаў. Словы з вугорскай мовы, з аднаго боку, не такія шматлікія і хутчэй за ўсё ёсць вынікам пазнейшага пазычання, абмежаванага цэнтральнаэўрапейскімі дыялектамі. Ці можам мы прыйсці да высновы, што цыганы, якія рухаліся на захад у XV ст., не затрымаліся надоўга ў Вугоршчыне, але мусілі правесці доўгі час на паўднёваславянскіх землях і больш кароткі — на румынскамоўных тэрыторыях (з выняткам некалькіх групаў, якія марскім шляхам трапілі з Грэцыі проста ў паўднёвую Італію, дзе ў дыялектах рамані вельмі мала славянскіх пазычан-

15Параўн. Е.О. Winstedt, ‘Gypsies at Bruges’. JGLS(3), 15 (1936), pp. 126—134.

16 Найлепшым аглядам пазычанняў у эўрапейскіх дыялектах (хоць і праведзеным больш як сто гадоў таму) застаецца F. X. Miklosich, Über die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner Europas (Denkschriften der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse, Vienna, 1872—1881), асабліва Part 3 (‘Die Wanderungen der Zigeuner’) in vol. 23 (1874), pp. 1-46.

няў)? Было б неразумна сцвярджаць гэта адназначна. Зыходзячы з адрозненняў у пазычаннях з славянскіх і румынскіх крыніцаў, хуткага тэмпу міграцыі на захад і наступнага змешвання з мясцовымі народамі, нельга выключаць таго, што сучасныя дыялекты маглі паходзіць з перамяшаных гаворак розных, ужо раней дыферэнцыяваных групаў, а цыганы, якія спачатку ўнікнулі лінгвістычнага ўплыву славянаў і румынаў, зазналі яго пад час свайго пазнейшага перамяшчэння.

€The. йхтІІІ. Chip I tet truth of £ Jipt.ntaoftlwnicn?

anboftbepj fpecbe.

CtgiPtiSacotmtreptorneb to 7nrp

Ebe coimtcp 10 pl on rp full of bine,come anb ft on? COtrbt man? great tnploemd.in tbe tobicb be man? great it plot bealtcg. In to Web hnlccmcB Uuib man? bolpfathers agitapperitbiinHttatpatrfi.»bepeople 011be гойtep beftoarte ant Doth go MTpfiO (л Лю! ap parti contrari’ to ether nactong.tpep belpgW fingere an D b fe ppMng tiler bane title matter,Jb curl logging t pet tbep be pleafan t baBtetp. Cbtrbe fete w noncot the CgipcisgPbotbbtoelfegiptto)Cgipt toreputes note IS Inftoet alpona.Cbtr monp ig b)aOe atib sotM pt there beanp man p topi learnt parte ottbep) tperba ffngtp Пре ano e gipt (рефе folotoetW

<®oob moiote tLacbltturrbpucg ftot farre ig it to tbennt totone Catremplabartoiag

rou tie welcome to the to ton e Старца b t В bartojag ІЮРІ pou ojpnhe tome toine ЯЭоІе pte tau ma

Jtoplgotoftbpou asatiatofa

loitpoubotonranobipncke ftptie ten pee ©unkt bipnketo! gobfake pe pe bine lalle

fWoegeuemebieabanh topne

acbaeoamamylabtue

©снеіпеЯеаіе ЮатаітаЯе

SSapoeromebptbrtbartea tooibe

aepaeatooiOepfutTe

Ceuemeaplesano petteg taamatpabalaambxlt

S0ucbgooOt>oftpou Tditmito

©ooonprtt larfiiatut

The.xxxix. CKipittr trtapthof the naturall ttfpofirion of ?ues, anbof Jurpaottbepjmonp ano ot ther; fpecbe.

damanftebwon,tomecall me а УеЬ

«toTetu € b?pB J teas neuer trete

31 фоню кepe ©ofes olbe latee

J feart at length 3 фаП piouea falte

fflarw thrngee of morteg Іаьсз to 7 not ketpe

Jbclcucnottbepiopljetcg,3lpetolongfa0cepr.

J«

Мал. 1.

Старонкі з The Fyrst Boke of the Introduction of Knowledge.

Першая згадка словаў з рамані

Мал. 2. Цыганская сям'я паводле The Master of the Housebook, блізу 1480 г. Нацыянальная бібліятэка, Парыж

Мал. 3. Цыганская лекарка, якая вылечила шатляндскага караля. Муніцыпальная бібліятэка, Арас

«иОсх^и

Мал. 4. Цыганская танцорка. Дэталь габелена з Турнэ, блізу 1500 г. Музей Гаазбэка, Бэльгія

Мал. 5. Цыганскае паселішча паводле Фрэнсіса Ўітлі. Канец XVIII ст. Бэрмінгэмскі гарадскі музей і мастацкая галерэя

Мал. 6. Цыганы ў дарозе. Гравюра Жака Кале, 1622 г.

Мал. 7. Цыганскі табар. Гравюра Жака Кале, 1622 г.

Мал. 8. Флямандскі папераджальны знак, які паказвае лупцаванне і клеймаванне цыгана, блізу 1710 г. Надпіс: “Пакаранне цыганоў”

Мал. 9. Нямецкі папераджальны знак для цыганоў, блізу 1715 г.

Надпіс: “Пакаранне...бадзягаў і цыганоў...” Нордлінгэнскі музей, Баварыя

PREMATICA

Q V E S V M AG ES T A D M A Nda fc promu'.guc.en razon de Io. Gitinos, out andan por cl Revno.v orras colas.

Мал. 10. Трансільванскія цыганы, якія граюць на скрыпцы і цымбалах. Гравюра Дж. Марціна Стока, 1776 г.

Г. N M A D R I D.

For la viuda de Ioan Gonsalez.

ЛПо M.DC.XXXIII.

Мал. 11. Прагматычная санкция 1633 г. Філіпа IV Гішпанскага

Мал. 12. Цыган, які стрыжэ асла ў Гішпаніі. Літаграфія Вілэна. Нацыянальная бібліятэка, Парыж

(Btinfligcr lieber hfer, bicfi Jqur von rcibutwemce Xörcfiicßcn fpcccacuk

ЯП hnbtnouJ L

Мал. 13. Турэцкая працэсія з цыганскімі музыкамі.

Дрэварыт з кнігі Лэвэнкло Новая хроніка турэцкай нацыі, 1590 г.

Мал, 14. Пакаранне цыганоў у Гісэне (Гесэ), 1726 г.

3 кнігі Дж. Б. Вайсэнбруха Падрабязнаярэляцыя, \ТП г.

Мал. 15. Музычная трупа Фэрэнца Бунько, 1854 г.

3 малюнка Варсаніі. Вугорскі нацыянальны музей, Будапешт

Мал. 16. Вясковая цыганская музычная група, блізу 1840 г.

3 малюнка Барабаса. Вугорскі нацыянальны музей, Будапешт

Мал. 17. Джон Сінгер Сарджэнта. Халео. Бостан, Музей Ізабэлы Ст'юарт Гарднэр

Мал. 18.

Гюстаў Дарэ.

Цыганскія пячоры на Сакра Монтэ, Гранада, 1862 г.

Мал. 19. Цыгаьскія паселішчы блізу Кляўзэнбурга ў сярэдзіне XIX ст. 3 кнігі К. Бонэра Трансільванія, 1865 г.

Мал. 20.

Цыганскі фургон ў Англіі, 1879 г.

Мал. 21.

Дэніс I. Гарві.

Віды фургонаў ангельскіх цыганоў

Мал. 22. Паселішча ў Мічэм Каман, 1880 г. Ілюстрацыя з London News, 3 студзеня 1880 г.

Мал. 23. Цыганскія збіральнікі садавіны ў Сэндзе (блізу Гілдфарда), Сары, 1910 г. Тут паказаныя сем'і Сміт, Баклэнд, Даз, Ўінмэнс і Бас. Здымак Фрэда Шоў

Мал. 24. Плакат з рэкламай аб продажы рабоў у Валошчыне. “На продаж выдатная група цыганскіх рабоў, продаж адбудзецца на аўкцыёне ў манастыры св. Іллі 8 сакавіка 1852 г. Трупа складаецца з 18 мужчынаў, Юхлопцаў, 7 жанчынаў і 3 дзяўчат: усе ў добрым стане”

Мал. 25. Дэніс Бонз. Вугорскія цыганы ў Карпантра ў 1868 г.

Мал. 26. Жанчыны з племя кальдэраш у Англіі, 1911г. Здымак Фрэда Шоў

Мал. 27. Спаленне фургона Гэрыета Боўэрса на лузе блізу Гэрсінгтана, Оксфард, 1953 г. Кэйстан / HultonDeutsch Picture Company

Мал. 28. Робэрт Рытэр 1 ягоная асістэнтка Эва Юстын бяруць пробу крыві ў цыгана. Дзяржаўны архіў, Кобленц

Мал. 29. Цыганылудзільнікі ў Підэшці, правінцыя Бацаў, Румынія, 1956 г. Здымак Г. Люка

Мал. 30. Стаянка для фургонаў на Ўэстўэй, Лёндан, блізу 1986 г. Здымак Рады Вялікага Лёндана

Мал. 31. Арышт румынскіх цыганоў у Цэнтры для ўцекачоў у Лебаху, блізу Брэмэна, 1990 г. Deutsche Presse-Agentur, Гамбург

Мал. 32. Ірляндскія падарожныя у 1970-х гадах. Здымак Джэнін Ўідэль

Мал. 33. “Бліскучы” трэйлер “Уэстморлэнд стар”. Б. Т. Бэтсфард / Дэніс I. Гарві

Мал. 34. Цыганы ў Ле-Сан-Мары-дэ-ля-Мэр, 1988 г.

ПАВАРОТ ПАДЗЕЯЎ

Ад 1430-х гадоў цыганы, прывабленыя гісторыямі, пачутымі ад ранніх землепраходцаў, паступова разыходзяцца з Усходняй Эўропы. Хронікі гэтым разам даюць нам больш багаты матэрыял. I ўсё ж трэба захоўваць асцярожнасць у дачыненні да пісьмовых звестак, бо часта яны з’яўляюцца пераробкамі, сляпымі копіямі чужых матэрыялаў, а новый элементы ў ix — адбітак поглядаў ці фантазіяў хранографа і яго часу. Калі магчыма, мы будзем звяртацца да мясцовых і цэнтральных архіваў. Менавіта там знаходзіцца неапрацаваны матэрыял да цыганскай гісторыі, непрадузятасць якога яшчэ не паспела парушыцца вонкавымі ўплывамі.

Праца нямецкага хранографа Авэнтына (Ёгана Турмаера), створаная блізу 1522 г., ёсць павучальнай для разгляду наступнай фазы цыганскага рассялення. У Баварскай хроніцы пад 1439 г. занатаваны наступныя звесткі:

Тым часам гэта зладзейская парода, зброд розных людзей, якія жывуць на мяжы Турэцкай імперыі і Вугоршчыны (мы называем іх цыгенІ), бадзяюцца па нашых правінцыях пад кіраўніцтвам іхнага караля Зінлэля і шляхам крадзяжу, рабаўніцтва і варажбы беспакарана шукаюць сродкаў на жыццё. Яны хлусяць, што паходзяць з Эгіпта і асуджаныя багамі* да выгнання, бессаромна робяць выгляд, што сямігадовым выгнаннем яны пакутуюць за грахі сваіх продкаў, якія не далі прытулку Блаславёнай Дзеве Марыі з дзіцяткам Ісусам. 3 досведу я ведаю, што яны ўжываюць лужыцкую мову і ёсць здраднікамі і шпегамі; імператар Максіміліян Цэзар Аўгуст, як, зрэшты, і іншыя, і Альбэрт, бацька нашага караля, пацвярджаюць гэта ў публічных эдыктах. Але пустыя забабоны, як летаргія, настолькі глыбокія ў свядомасці людзей, што яны вераць: тыя вандроўнікі хворыя, таму ім дазваляецца хітрыць, красці і ашукваць2.

Адзін тэты абзац ілюструе, як за стагоддзе пагоршылася агульнае стаўленне да цыганоў. Такая зласлівасць цапкам адпавядае эпосе

1 У арыгінале ўжыта шматзначнае лацінскае слова superis. якое можна таксама перакласці як “валаларамі”.

2 Пераклад з лацінскага арыгінала Johann Thurmaicr, Annalium Boiorum libri septem (Ingolstadt, 1554).

Авэнтына. Калі ён пісаў, Святая Рымская імперыя ўжо цягам больш як двух дзесяцігоддзяў ужывала супраць цыганоў карныя санкцыі. За імператарам Максіміліянам I, якога Авэнтын так падтрымоўвае, Рада імперыі ўхваліла тры эдыкты (у 1497, 1498 і 1500 гг.), якія абвінавачваюць цыганоў у шпегаванні і асуджаюць іх да выгнання. Гэтыя дакументы задал! тон дэкрэтам, што прымаліся прынцамі, князямі ды іншымі ўладарамі імперыі. Прадузятае падазрэнне ў шпегаванні (яно ўжо згадвалася ў хроніцы Андрэя Ратысбонскага) перш існавала сярод немцаў. Цыганы сталі асабліва абурацца на такое абвінавачанне, бо вымушаныя былі здабываць, дзеля ўласнага выжывання, глыбокія веды пра краіну і яе насельнікаў. Заслугоўвае ўвагі тое, што Авэнтын выразна вылучае адметную цыганскую мову (ён мяркуе, што цыганы проста вывучылі мову чужынцаў, каб не быць зразуметымі), хоць аўтар памылкова называе гэтую мову лужыцкай — славянскай мовай, на якой размаўляюць ва ўсходняй Нямеччыне. Таксама вартае ўвагі ягонае тлумачэнне цыганскай міграцыі як сямігадовага выгнання за адмову дапамагчы Святой сям’і, калі тая шукала прытулку ў Эгіпце. Калі самі цыганы выдумалігэтую гісторыю (яна ўжо рознілася ад аповеду пра дапамогу Святой сям’і, прыдуманага пасля таго, як цыганы сталі паўсюдна асацыявацца з Эгіптам), то гэта не было іх найлепшым вынаходніцтвам. Ніхто не ведаў, што ў згаданы час цыганы яшчэ не пакінулі Індыі, таму гэта давала эўрапейскім народам прыстойнае апраўданне пераследу цыганоў. Toe ж было i з антысемітызмам, які падкормлівалі абвінавачванні габраяў у распяцці Хрыста і ў прынясенні ў велікодную ахвяру хрысціянскіх дзяцей.

Найбольш інтрыгавальным у гістарычным плане ёсць сцверджанне Авэнтына, што агульная міграцыя цыганоў у Баварыю пачалася, прынамсі, у 1439 г. пад кіраўніцтвам караля Зіндэлы або Зіндэля. Звестка пра ^араля Зіндэля сустракаецца толькі аднойчы. Аднак на падставе і адной згадкі мы можам шмат што аднавіць. Узнікае вялікая спакуса — звязаць кожную згадку пра раннія трупы цыганоў з імёнамі іх нешматлікіх названых лідэраў і, прынамсі, дакладна прасачыць на карце Эўропы магчымыя шляхі, якімі ішла кожная група. Дасканала гэта зрабіў Адрыяно Калёччы (Adriano Colocci, Gli Zingari, 1889) у сваіх Цыганах, дзе змешчаны карты, што паказваюць шлях! караля Зіндэля, князя Міхалі, князя Андраша і князя Пануэля. Намаляваныя рознымі колерам! маршруты бяруць пачатак у Валошчыне, а разыходзяцца толькі ў Вугоршчыне. Князя Пануэля (імя, з якім мы яшчэ спаткаемся) аўтар без відавочных прычынаў палічыў правадыром наезду ў 1417 г. на балтыйскія гарады! наступнага наведвання Ляйгшыга (1418) і Мэца (1430). Князі Міхаіл і Андрэй падарожнічалі разам і дайшлі да Швайцарыі, пас-

ля Андрэй паварочвае на поўдзень, праходзіць праз Балённю, Форлі і Рым (1422), вяртаецца праз Праванс да Парыжа (1427), і апошні раз яго бачаць па дарозе ў кірунку Англіі. Суполка князя Міхаіла падзялілася ў Швайцарыі: адна частка пайшла на поўнач да Страсбург (1418), Аўгсбурга (1419), Мюнстэра, Касэля (1424) і Майсэна (1426), а іншыя рушылі ў паўднёва-заходнім кірунку да Люцэрны, Сыстэрона (1419) і Барсэлёны (1447). Нават маючы багатую фантазію, цяжка ўявіць сабе шлях караля Зіндэля. Адзінае, што Адрыяно Калёччы здолеў зрабіць з гэтым цыганскім правадыром, дык гэта паставіць яго на чале наездаў у наваколле Ратысбона (1424, 1426,1433, 1439). Апрачагэтайінфармацыі і яшчэ некалькіх звестак, сярод якіх і згадка Авэнтына, месца знаходжання Зіндэля невядомае.

Мы можам заняцца пералікам князёў і графаў з іх незлічонымі, знаёмымі і старымі, імёнамі, але здаецца, што ў гэтым пункце найлепей будзе разглядаць не Заходнюю і Ўсходнюю Эўропу як цэлае, а кожную краіну паасобку; прасачыць пагаршэнне цыганскіх лёсаў і потым правесці пераацэнку іхнага становішча блізу сярэдзіны XVII ст., калі занатоўваў свае разважанні Авэнтын3.

Нямеччына, Аўстрыя, Швайцарыя

Першай краінай, дзе стаўленне да цыганоў пачало пагаршацца, нягледзячы на тое што імперыяльныя абарончыя лісты праз пэўны час яшчэ захоўвалі сваю вартасць, стала Нямеччына. Авантурны граф Міхель наважыўся нават здабыць новы ліст, гэтым разам ад імператара Фрэдэрыка III. Наконт гэтага дакумента можа існаваць сумнеў, бо ён быў выдадзепы ў Зээфэльдзе ў красавіку 1442 г., што адпавядае часу вядомай паездкі Фрэдэрыка ў Аахэн на ягоную каранацыю. У наступным годзе граф Міхель (або Міхаэль) быў у Бэрнзбэргу, блізу Кёльна, у замку князя Юліх-Бэрга, і ў выніку атрымаў абарончы ліст, складзены ў форме звароту, падобны даліста імператара, хоцьбыло абумоўлена, што бенефіцыярыі павінны паводзіць сябе адпаведным чынам. У абодвух дакументах ужываецца зварот чыгеніер (Czygenier). За сваё жыццё князь Юліх-Бэрга выдаў яшчэ толькі два абарончыя лісты, абодва складзе-

3 Тут, як і ў іншых месцах, дадзеныя павінны брацца з многіх крыніцаў. Тэты раздзел змяшчае амаль усе вядомыя гістарычныя звесткі пра цыганоў па-за Балканам! да 1550-х гадоў, таму спасылкі на кожную крыніцу перагрузілі б старонку. Адпаведна цытаты засяродзяцца на асабліва важных і шырокамаштабных даследваннях. Некаторыя працы, цытаваныя ў папярэдніх частках, не губляюць сваёй значнасці і тут. Добрай агульнай гісторыяй да сярэдзіны XIX ст., з багатай тэматычнай структурай, з’яўляецца кніга F. de Vaux de Foietier, Mille ans d’histoire des Tsiganes (Paris, 1970).

ныя для графа Дэдэрыха (Дэрэка): першы — у 1448, другі — у 1454 г.4

Аднак стаўленне людзей да цыганоў пачало пагаршацца. Калі ў некаторых гарадах, як, напрыклад, Гамбург (1441—1468) і Гільдэсгайм (1442 і 1454 гт.), міласціну цыганам і надалей давалі без ніякіх прыкметаў варожасці, у іншых гарадах цыганы сталі нежаданымі гасцямі. У запісах мястэчка Зігбург, што недалёка на поўнач ад Бона, ёсць шматлікія дароўныя акты для цыганоў, пачынаючы ад 1439 г., але тады гэта ўжо былі хабары, каб прымусіць цыганоў сысці. У Франкфурце-наМайне ў 1449 г. цыганам часта забаранялі ўваходзіць у горад або прымусам выганялі іх; а ў Франконіі ім загадалі пакінуць Бамбэрг у 1463 г. У Баварыі для агульнага выгнання цыганоў была выкарыстаная адна з найболып дзіўных прычынаў, калі доктар Ёган Гартліб, аўтар кнігі па хірамантыі, пераканаў князя пазбавіцца цыганоў таму, што ў іхнай варажбе па далонях адсутнічае навуковы метад.

Часам кардынальная змена стаўлення людзей да цыганоў адбываецца незразумела раптоўна, як, напрыклад, у сакавіку 1472 г., калі пфальцграф Фрыдрых выдаў графу Барталамею з Малога Эгіпта звычайны абарончы ліст, але пазней, у снежні, сам жа забараніў любому цыгану праходзіць праз ягоную тэрыторыю. Другім прынцам, які не дапускаў цыганоў на свае землі, быў Альбрэхт Ахілес, маркграф Брандэнбурга.

Імёны цыганскай знаці працягваюць адрознівацца. У Нямеччыне часам толькі ў запісе пра смерць з’яўляецца новае імя: князь Пануэль, памёр у 1445 г. (каля Фюрстэнаў у Ніжняй Саксоніі); граф Пэтрус, памёр у 1453 г. (каля Баўтны); граф Антоні, памёр у 1552 г. (у Бротцынгене); і ўсе яны, як і іншыя знатныя людзі, мелі гербавы шчыт дляўпрыгожання надмагільных помнікаў — як гэта было з графам Ёганам, пахаваным у Пфорцгайме ў 1498 г. Што да жывых, то князь Эрнст 1 граф Амброзіюс у 1483 г. патрапілі ў турму пфальцграфства ў горадзе Гогэнгерольдзэку, за якое парушэнне — невядома. Яны, аднак, ухітраваліся падкрэсліваць у перамовах аб сваім вызваленні ўласную значнасць і абяцалі, што не будуць прымаць ніякіх захадаў у адказ на сваё зняволенне. У Саксоніі, у 1488 г., мы сустракаем яшчэ адно новае імя: граф Мікалай Каспар з Малога Эгіпта выманьвае абарончы ліст5 ад Ёганны, графіні Ляйсніка, з дапамогай усё той жа гісторыі пра пакуты за вераадсгупніцтва.

4 Гл. О. van Kappen, Tour early safe-conducts for Gypsies’,/(?£5(3), 44 (1965), pp. 107—115. Трыма працамі на тэму ранняй цыганскай гісторыі на нямецкамоўных тэрыторыях ёсць: Н. Arnold, Die Zigeuner, Herkunft und Leben im deutschen Sprachgebiet (Olten, 1965), асабліва старонкі 33—63; H. Mode and S. Wöiffling, Zigeuner, Der Weg eines Volkes in Deutschland (Leipzig, 1968), асабліва старонкі 141—166; i R. Grönemeyer and G. A. Rakelmann, Die Zigeuner, Reisende in Europa (Cologne, 1988), асабліва старонкі 23—78.

5 ПоўнытэкстпадаеццаўС. von Weber, ‘Zigeunerin Sachsen 1488—1792’, у Mitteilungen aus dem Hauptstaatsarchive zu Dresden (Leipzig, 1857—1861), vol. 2, pp. 282—303.

У 1497 г. заканадаўчы орган Святой Рымскай імперыі адчуў, што ва ўсё гэта неабходна ўмяшацца. Рада імперыі абвінаваціла цыганоў у шпіянажы і вырашыла, якім чынам іх пазбавіцца. У наступным годзе было прадпісана, што як шпіёны цыганы павінны быць выгнаныя; і ў 1500 г. у тэты дэкрэт была ўнесена папраўка, якая загадвала цыганам да Вялікадня пакінуць нямецкія землі, пасля чаго дазвалялася беспакарана ўжываць насілле ў дачыненні да цыганоў; карацей кажучы, яны больш не абараняліся законам. Тэты захад не прынёс вялікіх вынікаў і не прадухіліў выдачы новых абарончых лістоў, падобных да выдадзенага ў 1512 г. польскім князем Багіславам X, кіраўніком заходняй і цэнтральнай Памэраніі, Людвігу фон Ротэнбургу, графу Малога Эгіпта, каб паспрыяць яму і ягонай цыганскай (zyganisch) кампаніі ў дарозе да Данцыга (Гданьска). Паўторныя прыняцці Радай імперыі закона ў 1544 і 1548 гг. нічым больш не дапамаглі. Урэшце, дэкрэт 1551 г., спрабуючы запоўніцьусе прагалы, абвяшчаў, што кожны пропуск, паказаны цыганом, не мае юрыдычнай сілы і ўсе падобныя будучыя дакументы таксама несапраўдныя. Гэта быў апошні з агульных дэкрэтаў, ухваленых Радай імперыі, але дакументы, якія рэгулявалі грамадскі парадак, працягвалі выходзіць пасля 1500 г., падобныя загады ўзнікалі надалей на паасобных нямецкіх землях. У Нямеччыну ўваходзіла блізу 300 дзяржаваў6. Гэта азначала не толькі безліч законаў, але часта і іхную неэфектыўнасць з прычыны таго, што было мноства слабых князькоў, не здольных дзейнічаць разам. Толькі выпадкова мы сустракаем прыклады супольных намаганняў: арцыбіскуп Кёльна, біскуп Мюнстэра і князь Клевэс-Юліх-Бэрга прызначылі ў 1538 г. 25 паліцыянтаў, каб тыя займаліся падбухторнікамі, анабаптыстамі, цыганамі і г.д. Клевэс-ЮліхБэрг, які быў такім гасцінным стагоддзе раней, цяпер вырашыў праблему больш практьгчна, чым шэраг законаў, якія ў 1525— 1558 гг. выганялі цыганоў з княства. Наколькі малым было ўздзеянне імперыяльных дэкрэтаў, паказаў выпадак 1549 г. у Нюрэмбэргу. Калі група цыганоўз’явілася ў вёсцы Гайдэк, што за некалькі міляў на поўдзень, гарадская рада дала распараджэнне, каб наглядчык не рабіў ніякіх дзеянняў супраць цыганоў, але папрасіў іх адысці; і толькі калі яны з’явяцца сёлета яшчэ раз, яму дазвалялася выкарыстаць супраць цыганоў сілу.

Падобны характар набылі падзеі і на швайцарскіх землях, якія цягам доўгага часу афіцыйна складалі невялікую частку Святой Рымскай імперыі, але цяпер старанна адваёўвалі сваю незалежнасць і канфедэрацыю. У 1471 г. Рада Канфедэрацыі (Tagsatzung) пастанавіла ў Люцэрне, што цыганы не могуць асядаць і атрымоўваць прытулак на тэрыторыі

6 Параўн. R. A. Scott Macfie, ‘Gypsy persecutions: a survey of a black chapter in European history’, JGLS(3), 22 (1943), pp. 65-78.

Швайцарскай Канфедэрацыі; а горад-дзяржава Жэнэва, што быў па-за Канфедэрацыяй, выгнаў пэўную колькасць “сарацынаў” у 1477 г. У 1510 г., зноў у Люцэрне, цыганоў (Zegynen), абвінавачаных у тым, што кралі і былі небяспечныя, прагналі з Канфедэрацыі пад пагрозай павешання, калі вернуцца зноў. Нягледзячы на гэта, скаргі на цыганоў працягваліся, і на Бэрнскай Радзе ў 1516 г. былі прыняты распараджэнні, каб асабліва старанна выдаляць цыганоў за межы дзяржавы. Некалькі месяцаў раней Жэнэва таксама выгнала ўсіх “сарацынаў”. Гэтыя захады, відаць, усё роўна не далі вялікіх вынікаў, бо ў 1525 г. у Люцэрне зноў прынялі пастанову: цыганы павінны быць выгнаныя з Канфедэрацыі і падлягаць пакаранню за крадзеж на той жа падставе, што і іншыя злодзеі. Праз два гады да гэтага закона была папраўка. Ужо на Бадэнскай Радзе ў 1530 г. занатавана, што цыганы вандруюць паўсюль, а мясцовым уладам загадана не ўпускаць цыганоў і паведамляць ім, што за падман людзей ім пагражае кара павешання. Толькі праз два гады цыганскае пытанне было зноўузнята з падобнай да папярэдніх захадаў мэтай: калі знойдуць цыганоў, іх трэба арыштоўваць і караць згодна з законам, а на межах заварочваць назад.

Сведчанні пра актыўны супраціў цыганоў рэдкія. Адзін такі выпадак адбыўся ў Жэнэве ў 1532 г. Разгарэўся канфлікт паміж вялікай групай цыганоў і гарадскімі афіцэрамі, якія перашкаджалі ім увайсці ў горад. Цыганы схаваліся ў манастыры, але гараджане тым не менш судзілі іх паводле спрошчанай працэдуры, без умяшання ўладаў, і блізу 20 цыганоў было арыштавана. Але цыганы папрасілі аб літасці, і іх вызвалілі “дзеля Бога ” (propter Deum): нейкая аўра пілігрымаў усё яшчэ лунала над імі.

Швайцарскія хранографы XVI ст. (асабліва Брэнвальд, каля 1530 г.; ПІтампф, 1538 г.; Вуршцізэн, 1580 г.) пішуць пра кантраст паміж цыганскімі наведнікамі ранейшых гадоў з “нягодным жуллём, якое бадзяецца ў нашыя дні і крадзе ўсё, што мае хоць нейкую вартасць, бо яны жывуць толькі з скрадзенага”7 (у апісанні Штампфа). Гэта адна з першых праяваў спрэчкі наконт таго, “кім з’яўляюцца сапраўдныя цыганы”, якая ідзе дагэтуль, і шмат хто мяркуе, што сувязь сённяшніх падарожнікаў з арыгінальнай індыйскай прарадзімай — гэта збольшага рамантычная экзотыка8. У гэтым стагоддзі іншыя швайцарскія хранографы (Гулер, 1616г.; Шпэхэр, 1617 г.) даводзяць кантрастнае супастаўленне да сцверджання, што сапраўдныя цыганы адправіліся дадому пасля заканчэння

7 Нямецкі арыгінал знаходзіцца ў Johann Stumpf, Schweytzer Chronic (Zürich 1606) fol. 731.

8 Напрыклад, J. Okcly, The Traveller-Gypsies (Cambridge, 1983); N. Martinez, Les Tsiganes (Paris, 1986).

тэрміну іхнага выгнання і былі замененыя невядомым зладзейскім натоўпам9.

Франция

Нават калі Стогадовая вайна падышла да канца і ангельцы ў 1453 г. былі канчаткова выгнаныя з усёй Францыі, акрамя мясцовасці Кале, большая частка французскай тэрыторыі не падлягала беспасярэдняй уладзе манархіі. Толькі пасля шэрагу канфіскацыяў, якія пачаліся прыблізна праз 50 гадоў, уладанні князёў Бургундскіх, Анжуйскіх, Брытанскіх і Бурбонскіх былі ўлучаныя ў склад манархіі. Тое, што сёння ёсць французскай тэрыторыяй, было тады падпарадкавана шырокай разнастайнасці палітычных уплываў.

Для цыганоў фрагментарнасць палітычнай улады не была перашкодай10. Спачатку яны дастаткова добра жылі на большай частцы французскай тэрыторыі. Нэвэрс па-ранейшаму заставаўся сталіцай незалежнага феадальнага ўладання, калі ў 1436 г. “noble prince messire Thomas, comte de Gipte la Minor” (шляхоцкі прынц, месье Томас з Малога Эгіпта. — Заўв. перакладніка) з трыццаццю сваімі паплечнікамі папрасіў у местачковых жыхароў міласціны. Праз пяць гадоў мястэчка Нэвэрс мусіла сустрэць яшчэ аднаго шляхоцкага прынца: туды прыбыў з сарака сваімі спадарожнікамі граф Філіп. Магчыма, гэта быў той жа Філіп, якому Закон св. Андрэя ў Грэноблі ахвяраваўу 1442 г. два фларэны, і той жа Томас, які з’явіўся ў Труа ў тым жа годзе. Праванс, незалежная краіна, аказаўся прыхільным да цыганоў рэгіёнам, хоць гасціннасць у дачыненні да іхпагаршалася: калі ў 1438 г. герцаг Малога Егіпта з’явіўся ў Арлі, ён атрымаў 10 фларэнаў; праз некалькі гадоў яшчэ два цыганскія правадыры, Ян і Георгій, атрымалі ў Арлі міласціну, але яе сума знізілася спачатку да 6 фларэнаў, пасля — да 4. Эльзас і Лятарынгія, абедзве часткі Святой Рымскай імперыі, здаецца, захоўвалі сардэчнае стаўленне да цыганоў цягам XV ст., але пазней пайшлі па цячэнні, якое неслася праз астатнія землі імперыі. Мястэчка Кальмар не толькі дало “сарацынам” хлеб у 1442 і 1444 гг., але і пацвердзіла праз мэра і гарадскую раду, што князя Андрэя з Малога Эгіпта і ягоных людзей у 1442 г. праводзілі па-сяброўску. У 1450-х гадах тыя самыя ўлады выдалі графу

9 Параўн. А. М. Fraser, ‘Counterfeit Egyptians’, TsiganologischeStudien 1990, no. 2, pp. 43—69.

10 Цыганская гісторыя да Рэвалюцыі прааналізавана ў працы F. de Vaux de Foletier, Les Tziganes dans Tancienne France (Paris, 1961). Таксама важнымі ў пытанні стаўлення французскіх уладаў да цыганоў з’яўляюцца кнігі: Н. Asseo, ‘Le traitement administratif des Bohemiens’, у H. Asseo and J.-P. Vittu, Problemes socioculturels en France au XVIIe siede (Paris, 1974), pp. 9—87, i J.-P. Liegeois, ‘Bohemiens et pouvoirs publics en France, du XVe au XIXe siede’, Etudes Tziganes (1978), no. 4, pp. 10—30.

Філіпу абарончы ліст, які пацвярджаў, што ён і ягоная кампанія паводзяць сябе прыстойна і па-хрысціянску. У Мэцы11, калі верыць дзённіку Жана Абрыёна, не менш як 200 “эгіпцянаў” разбілі лагер на беразе ракі Мазэль у верасні 1494 г.; праз два дні да іх далучылася яшчэ 300 чалавек на чале з князем. Калі Князева жонка нарадзіла дачку, яе ахрысцілі ў саборы св. Юліяна з трыма хроснымі бацькамі і дзвюма хроснымі маці, якія паходзілі з элітных сем’яў Мэца. Відавочна, цыганы ўсведамлялі, што калі ўзяць для сваіх дзяцей хросных бацькоў з ліку гаджэ, гэта будзе абавязваць іх да падтрымкі хроснікаў і адпаведна да падарункаў ім. Было яшчэ шмат выпадкаў, калі цыганы выкарыстоўвалі гэткі прыём.

Узаемадачыненні з цыганамі ва ўладаннях французскага манарха былі дастаткова гарманічныя. У 1447 г. у гарадах Рамансе ў Дафінэ (графу Барталамею) і зноў у Арлеане цыганам даюць міласціну без ніякіх спрэчак. Горад Мілё, што ў паўднёвай Францыі, цыганы наведалі, прынамсі, двойчы ў 1457 г. і атрымалі там добры прыём. Другой кампаніяй кіраваў граф Томас: імя нам ужо знаёмае, але ягоны абарончы ліст быў, відавочна, ад караля Францыі, і тытул цыганскага правадыра, як было напісана, выглядаў дзіўным гібрыдам — “граф Малога Эгіпта ў Багеміі”. Слова “багемец” (Bohemien) ужывалася ў Францыі як назоў цыганоў. Сапраўды сяброўскі прыём занатаваны ў гарадах Баёне (1483), Рыскле у Арманьяку і Бэт’юне ў Артуа (1500). Але было шмат крыніц спрэчак. Часам царква спрабавала перашкаджаць прыхаджанам варажыць у сарацынаў. У Труанскай дыяцэзіі ў 1456—1457 гт. адзначана некалькі выпадкаў, калі на тых, каму цыганы варажылі па далонях і хто лячыўся ў іх, былі накладзеныя царкоўныя штрафы (адмераныя ў васковых свечках). Французскае насельніцтва і без таго мела шмат падставаў, каб асцсрагацца вялікіх натоўпаў людзей у руху. Стогадовая вайна стварыла страшэнныя банды бадзягаў і жаўнераў, якія тэрарызавалі вяскоўцаў, сялянаў і бюргераў. У выніку цярпелі цыганы. У 1453 г. у Ля Шэп, каля Шален-сюр-Марнэ ў Шампані, людзі ўбачылі кампанію блізу 80 “эгіпцянаў ці сарацынаў”, што неслі з сабою дзіды ды іншую зброю. Местачкоўцы самі пабеглі збіраць палкі, вілы і лукі. Карал еўскі пракурор выступіў з прамовай наконт гэтых вандроўнікаў, пераконваючы, што менавіта яны, або людзі падобныя да іх, нядаўна ўжо былі ў Ля Шэп і пакінулі пра сябе непрыемны ўспамін: яны скралі ежу, грошы і ўвогуле ўсё, што можна было забраць. Таму ім лепей ісці ўсуседнюю мясцовасць, а грамадзяне Ля Шэп пакормяць іх ды іхных коней на дарогу. Пасля гарачых спрэчак цыганы адышлі, але адзін з местачкоўцаў пераследваў іх і пад час бойкі забіў аднаго з цыганоў дзідаю. Забойца ўцёк з

1 ‘ Journal de Jean Aubrion, bourgeois de Metz (Metz, 1857), p. 348.

краіны, калі даведаўся, што цыганы знаходзяцца пад абаронай караля Францыі, але пазней выпрасіў каралеўскі ліст памілавання, апраўдваючыся самаабаронай.

Такія ж падазрэнні трэба было пераадолець мясцовым жыхарам, калі тройчы ў 1465 г. цыганы прыбывалі ў Карпантраў Канта-Вэнэсэн, папскі анклаў каля Авіньёна. У тытуле цыганскага правадыра зноў фігуравала слова “Багемія”: спачатку “князь народа багемскага”, потым “князь багемцаў Малога Эгіпта” і, урэшце, “князь Малога Эгіпта краіны Багеміі”. Былі скаргі на крадзяжы і на іншыя не пералічаныя дакладна злачынствы, і гарадскія ўлады вырашылі даць цыганскаму правадыру невялікую суму грошай пры ўмове, што ён пойдзе адсюль. Неўзабаве практыка платы цыганам, каб яны пайшлі ў іншае месца, стала ў райнскім рэгіёне вельмі распаўсюджанай.

Да пачатку XVI ст. муніцыпальныя чыноўнікі мусілі самастойна разбірацца з цыганамі, і рэакцыя людзей пры ўладзе была поўная супярэчнасцяў. Часам рашэнні ўладаў былі ўзаемавыключальнымі. Так, у горадзе Анжэры ў 1498 г., калі канстэбль загадаў ад імя мэра зачыніць гарадскую браму перад натоўпам цыганоў, разгарэлася спрэчка паміж ім і лейтэнантам гарадскога суда, які, наадварот, атрымаў дазвол на знаходжанне цыганоў у горадзе. Тады каралеўскія і судовыя дэкрэты пачалі адназначна акрэсліваць прынятыя рашэнні. У ліпені 1504 г. афіцыйны ліст ад Люі XII загадаў судоваму прыставу Руана вышукаць і прагнаць эгіпецкіх бадзягаў, нягледзячы ні на якія абарончыя лісты, якія яны могуць паказаць; і ў 1510 г. Вялікая Рада, накладаючы прысуд выгнання на семярых цыганоў, якія з’явіліся ў судзе, пашырыла прысуд выгнання на ўсіх цыганоў у французскім каралеўстве. Нават каралеўскі ўказ мог быць досыць хутка забыты: у 1509 г. жыхары Руана разам з святаром сабраліся натоўпам паваражыць у цыганоў, нягледзячы нават на пагрозу для іхных душаў. Тым часам на другім канцы, у Нармандыі, у 1508 г. цыганы без ніякіх перашкодаў называюць паломніцкі цэнтр на тары Сэн-Мішэль мэтаю свайго падарожжа, узброіўшыся аўтарытэтам княгіні Брытанскай, каб перасекчы княства па дарозе да Сэн-Мішэль.

Праз стагоддзе пасля таго, як папа рымскі нібыта наклаў на цыганоў кару сямігадовага выгнання, вера ў гэта ўсё яшчэ не слабела, прынамсі, сярод царкоўных уладаў. У 1528 г. віцэ-рэктар Канта-Вэнэсэн выдаў абарончыя лісты графу Малога Эгіпта Жан-Батысту Раланду, каб дапамагчы яму ў наведванні святых храмаў і атрыманні міласціны ад вернікаў; але ў 1533 г. каралеўскі генерал-лейтэнант у суседнім Лянгедоку, дзе пачалі атабарвацца цыганы, загадаў усім ім пакінуць мясцовасць найкарацейшым маршрутам. У 1537 г. Робэр дэ Круа, біскуп і князь самбрэйскі і прынц Святой Рымскай імперыі, сустрэўз пашанаю графа Марціна з Малога Эгіпта. Аднак у 1539 г. Франсўа I канчаткова выра-

шыў, што, нягледзячы на думку царквы, трэба зрабіць асаблівыя захады ва ўсім ягоным каралеўстве, накіраваныя супраць “пэўных невядомых асобаў, якія называюць сябе багемцамі”, вандруючы, дзе ім падабаецца, “пад выглядам уяўнай рэлігіі або пад выглядам пакарання, якое яны нібыта адбываюць, бадзяючыся па ўсім свеце”. Ён пастанавіў, што “адгэтуль ніводная з згаданых кампаніяў і ніводнае згрупаванне вышэйзгаданых багемцаў не можа ўваходзіць, перасякаць або знаходзіцца на нашай тэрыторыі ці на падданых нам землях”. Штрафы пакуль яшчэ не былі дакладна названыя, але было вызначана целавае пакаранне за ўсялякую адмову падпарадкавацца. Шарль IX узмацніў закон, загадаўшы ў 1561 г. сваім афіцэрам выгнапь усіх цыганоў цягам двух месяцаў пад пагрозай катаргі або целавага пакарання. Калі б пасля гэтых двух месяцаў знайшліся нейкія цыганы, ім трэба было б згаліць валасы (мужчынам таксама і бароды), мужчын даставіць на катаргу, дзе яны мусілі адслужыць тры гады. Наварская аўтаномія пайшла падобным шляхам у 1538г., вырашыўшы пазбавіцца ад усіх бадзягаў цягам чатырох дзён і забараніўшы цыганам уваходзіць у каралеўства; кожнага знойдзенага пасля гэтага тэрміну трэба было лупцаваць, а кожны, хто даваў ім прытулак або рабіў разам з імі нейкія справы, рызыкаваў атрымаць сур’ёзны штраф. Гэтыя меры аднаўляліся искалькі разоў.

Аднак цыганы не надта занепакоіліся плыняю гэтых эдыктаў у Францыі. Яны не хаваліся; іх лідэры і надалей называл! сябе графам! ці — паводле новай моды — правадырамі і ведалі, як выманьваць пашпарты і абарончыя лісты. Іх добра выпрабаваныя “легенды” дагэтуль заставаліся эфектыўнымі. Сам Франсўа I, праз пяць гадоў пасля свайго ж эдыкта, узяў пад абарону Антуана-Марэйля, “свайго ўлюбёнага начальніка з Малога Эгіпта”, і загадаў слугам дазволіць “згаданаму высакароднаму Антону і ягонай кампаніі з усімі іхнымі таварамі, золатам, срэбрам, хатняй маёмасцю, коньмі і чым заўтодна” падарожнічаць днём і ноччу да Кампастэлі або іншага месца і заставацца дзе заўгодна цягам трох дзён або нават шасці, калі неабходна. Панаванне Марэйля над нутраной дысцыплінай у кампаніі атрымала фармальнае пацверджанне. У сваю чаргу Анры II зрабіў такую ж паслугу графу Пальку ў 1533 г. Перыяд гэтых дзіўных пілігрымаў яшчэ не падышоў да свайго канца.

Пшпанія і Партугалія

Прыхільнае стаўленне да цыганоў, падобнае да таго, якое зведаў граф Томас ад Альфонсо V Арагонскага (гл. с. 66), працягвалася некалькі дзесяцігоддзяў12. Спачатку мы знаходзім сляды цыганоў толькі ў Каталёніі і Арагоне: “князь” і “граф” і мноства спадарожнікаў у Барсэлёне ў 1447, шматлікія візіты ў Кастэллён-дэ-ля-Пляна ў 1460 (граф Марцін), 1471 і 1472 гг. Пад час панавання Яна II, які пераняў пасад Арагона ў свайго брата, цыганскія правадыры здабылі цэлы шэраг каралеўскіх абарончых лістоў: адзін — у 1460 г. для графа Марціна, тры (1460—1471) для ірафа Якаба, які таксама атрымаў лісты ад Энрыкэ IV Кастыльскага недзе паміж 1454—1470 гг.: адзін ліст — для князя Паола (1471), адзін — для графа Мігеля (1472) і тры — для графа Хуана (1474—1476). Гэтыя дакументы па-ранейшаму спасылаліся на папскі дэкрэт і пацвярджалі, што цыганскія лідэры маюць уладу вяршыць правасуддзе ўнутры сваіх суполак. Прадутледжвалася нават, што цыганскія правадыры мусяць пры неабходнаспі разлічваць на ўзброеную падтрымку, бо, як казалі, да “эгіпцянаў” штодзённа далучаліся чужынцы, таму клопаты і недысцыплінаванасць былі палкам магчымыя. Незвычайным сведчаннем нутраной барацьбы паміж цыганамі з’яўляецца абарончы ліст, выдадзены ў 1476 г. графу Хуану для падарожжа да святыняў Кампастэлі і Рыма, бо пра самога графа гаворыцца як пра заклятага ворага графаў Марціна, Мігеля і Хаіма.

Першай групе цыганоў, якая з’явілася ў Андалюсіі, быў зроблены шчодры прыём. Гэта было ў 1462 г., калі канстэбль і канцлер Кастыліі, граф Мігель Люкас дэ Іранца, гасцінна прымаў у Хаэне графаў Томаса і Марціна з Малога Эгіпта; яны абедалі з сваімі жонкамі за стадом канцлера і атрымалі разам з сваімі спадарожнікамі шмат хлеба, віна, мяса, птушак, рыбы, садавіны, ячменю і саломы; на дарогуяны атрымалі вырабы з воўны і шоўку і вялікую суму грошай, а дон Мігель ветліва суправаджаў іх цягам паловы лігі. У 1470 г. яму зноў давялося выступіць у ролі гасціннага гаспадара. Гэтым разам у ягонай рэзідэнцыі ў Андухары, дзе дон Мігель прымаў цягам шасці дзён графа Якаба з Малога Эгіпта, яго-

12 Гісторыя ўзаемадачыненяў паміж цыганамі і публічнымі ўладамі ў Гішпаніі да канца XVIH ст. з’яўляецца асноўнай тэмай працы В. Leblon, Les Gitans d'Espagne (Paris, 1985). Шмат дагэтуль актуальных матэрыялаў змяшчае G. Borrow, The Zincali (London, 1841). Два добра дакументаваныя нарысы пра XV ст.: Amalia Lopez de Meneses, ‘La inmigration gitana en Espana durante el siglo XV, у Martinez Ferrando, Archivero. Miscelanea de Estudios dedicados a su memoria (Barcelona, 1968), pp. 239—263; i ‘Noves dades sobre la immigracio gitana a Espanya al segle XV’, у Estudis d’Historia Medieval (Barcelona, 1971), vol. 4, pp. 145— 160. Вялікай крыніцай па заканадаўстве XV ст. з’яўляюцца доктарскія тэзісы A. Gomez Alfaro, ‘EI Expediente general de Gitanos’ (Madrid, 1988).

ную жонку Люізу і яшчэ 50 чалавек, а праз два тыдні — князя Паўло і ягоную кампанію. Шмат хто з гішпанскай знаці фактычна даваў цыганам абарону і аказваў значную дапамогу нават у найцяжэйшыя часы. Тэты факт пазней знайшоў шматлікія тлумачэнні ад тых, хто асуджаў супрацоўніцтва з цыганам!. Сярод такіх прычынаў асабліва злосна падкрэсліваліся спакушальныя якасці цыганскіх жанчынаў і мужчынскі талент, дзякуючы якому стайні цыганскіх сяброў папаўняліся цудоўнымі коньмі. Тады граф Якаб і князь Паўло наведалі Мурсію (імёны і тытулы былі тыя ж, таму гэта, хутчэй за ўсё, ужо знаёмая нам пара) у ліпені 1470 г. (Якаб) і студзені 1471 г. (Паўло), атрымаўшы ад гарадскіх раднікаў суму грошай у 2000 мараведаў для Якаба і 1000 мараведаў для Паўло, прычым у абодвух выпадках раднікі мусілі спецыяльна пазычаць гэтыя грошы13.

У апошніх дзесяцігоддзях XV ст. пачынае праяўляцца ўжо знаёмы нам супраціў неабмежаванай разданы міласціны, і пачынаючы ад 1470-х гадоў ад цыганоў або адкупаліся, або іх праганялі. Дагэтуль новая хваля цыганоў прыбывала ў Гішпанію праз Міжземнамор’е. Яны ўжо нічога не казалі пра сваё паходжанне з Малога Эгіпта, а называл! сябе грэкамі, якія нібыта ўцякаюць ад турэцкай навалы. Іхныя лідэры не прымалі тытулаў князя або графа, але называл! сябе “гаспадар”, “рыцар” ц! “правадыр”, або проста сваімі імёнамі. Геаграфічнае акрэсленне цыганскіх імёнаў становіцца ўсё болын і больш мяшаным: у 1512 г. яны згаданы ў адным каталёнскім карным законе як “Bohemians, et sots nom de Boemians grechs, e Egiptians” (багемцы i паяцы, называныя грэцкімі багемцамі, і эгіпцяне).

Калі кароны Кастыліі і Арагона аб’ядналіся ў 1479 г., Фэрдынанд і Ізабэля ўзяліся за аднаўленнс законнага парадку і кансалідацыю цэнтральнай улады пасля ўсіх гадоў грамадзянскай вайны. Яны не адразу скасавалі дзейныя абарончыя лісты і да таго ж самі выдал! яшчэ некалькі, як, напрыклад, графу Феліпа з Малога Эгіпта ў 1491 г., але тэрмін дзеяння дакументаў быў ужо абмежаваны, націск на міласціну быў паслаблены і перанесены на права цыганоў займацца легальным! і сумленнымі промыслам!, якія забяспечылі б ім сродкі на існаванне. 4 сакавіка 1499 г., праз сем гадоў пасля выгнання габраяў і за тры гады да прымусовага звароту мусульманаў у хрысціянства, дэкрэт Каталіцкіх Каралёў (Прагматичная Санкцыя ў Мэдыне дэль Кампа) прамалінейна акрэсліў выбар, які даваўся цыганам: або яны асядуць і знойдуць гаспадароў, або праз 60 дзён будуць выгнаныя. Кароль Карл I, які стаў імператарам Карлам V, заняўшы ў 1519 г. праз подкуп пасад Святой Рымскай імперыі, некалькі разоў аднаўляў гэтую пастанову і ўносіў пэўныя

13 D. Creades ‘Les premiers Gitans ä Murcie’, Etudes Tziganes (1974), nos 2/3, pp. 5—7.

папраўкі: тых вандроўнікаў, якіх зловяць тры разы, можна захапіць і назаўсёды ператварыць у рабоў; тых, якія не аселі або не сышлі цягам 60 дзён, трэба адправіць на шасцігадовую катаргу, калі ім ад 20 да 50 гадоў. Алошняя папраўка адлюстравала цяжкасці ўрада ва ўкамплектаванні эскадронаў катаржных галераў, якія патрабавалі ўсё больш людзей з прычыны сталых ваенных дзеянняў паміж Гішпаніяй і Ісламскай імперыяй у Міжземнамор’і: такое рабства было пашырана на ўсіх злачынцаў, як “лёгкіх”, так і “цяжкіх”. Весляры праводзілі большы час тэрміну пакарання прыкаванымі да галерных лавак.

У Партугаліі14 пра цыганоў нічога не чуваць ажно да пачатку XVI ст., калі сустракаюцца першыя згадкі ў літаратурных тэкстах. Самая ранняя з ix — гэта, магчыма, кароткая алюзія на Grega (грэка) у Cancioneiro geral 1516 г. Шырэй паказвае цыганоў галоўны партугальскі драматург Гіль Вісэнтэ ў сваёй п’есе Farsa das Ciganas, пастаўленай у 1521 г. перад каралём Янам III у Эворы. Аўтар апісвае цыганоў пэўнага рэгіёна і перадае ўжо тады характэрныя шыпячыя гукі15 гішпанскай і партугальскай моваў у цыганскім вымаўленні. Гэтак размаўлялі цыганы правінцыі Алентэха, такая мова найлепш пасавала цыганскаму ладу жыцця. (Цікава, што ў партугальскай мове для назову цыганоў ад пачатку ўсталявалася слова Cigano, роднаснае з італійскім, нямецкім, цэнтральнаі ўсходнеэўрапейскімі адпаведнікамі, што паходзяць ад слова atsinganos, тады як у гішпанскай мове прынялося слова Gitano, утворанае ад “эгіпцянін”.) У п’есе Вісэнтэ толькі восем дзейных асобаў, усе цыганы. Чатыры жанчыны, называючы сябс грэчанкамі, просяць міласціны “дзсля Божай любові: мы — хрысціяне, паглядзіце сюды, на крыж”; яны просяць хлеба, адзення, нічога і ўсяго, а чацвёра мужчынаў прапануюць тым часам няроўныя здзелкі наконт коней. Яны спяваюць 1 танцую ць, і потым жанчыны, звяртаючыся да гледачоў, завальваюць іх ліслівымі абяцаннямі добрага лёсу і настойліва прапаноўваюць паваражыць па далонях. Пасля заключнага танца яны пакідаюць сцэну, на развітанне насміхаючыся з таго, што ніколі раней іхная высакародная кампанія не атрымоўвала такой малой узнагароды. Цыганы мелі ўжо нагэтулькі пазнавальную рэпутацыю, што яны мусілі атабарыцца ў Партугаліі трохі раней. Прынамсі, яны былі тут дастаткова доўта, каб прыцягнуць да сябе ўвагу мясцовых уладаў і ў выніку выклікаць звычайны шквал рэ-

14Параўн. F. A. Coelho, Os Ciganos de Portugal (Lisbon, 1892), esp. ch. 3; P. d’Azevedo, ‘Os Ciganos em Portugal nos secs. XVI e XVIP, Arquivo Histörico Portugues, 6 (1908), pp. 460—468, and 7 (1909), pp. 42-52,81-90,169-177; O. Nunes, О Povo Cigano (Oporto, 1981), esp. Part II, ch. 4; i E. M. Lopes da Costa, ‘La minoranza sociale Rom nel Portogallo modemo (secoli XV—XVIII)’; Lacio Drom (1989), no. 1, pp. 5—23.

'5Сэрвантэс таксама праяўляе адзнакі гэтай рысы ў навеле La Gitanilla і ў камедыі Pedro de Urdemalas (блізу 1611 г.).

прэсіўных захадаў; але выдадзеныя пад час панавання Яна III (1526, 1538 i 1557 гг.) дэкрэты аб выгнанні цыганоў (Ciganos) і забароне іхнага ўваходу ў каралеўства былі, як здаецца, не больш эфектыўныя, чым падобныя дакументы ў іншых краінах. На цыганоў і “ўсіх іншых асобаў усялякай нацыянальнасці, якія жывуць, як цыганы, нават калі імі не з’яўляюцца”, быўскіраваны закон 1538 г.; хоць тых з іх, што нарадзіліся на падданых Партугаліі землях, нельга было выганяць, іх трэба было высылаць у афрыканскія калоніі.

Нідэрлянды

Бургундскія князі пабудавалі моцную дзяржаву па-за межамі Бэнілюкса і Бургундыі. Філіп Добры, які валадарыў ад 1419 да 1467 г., быў гаспадаром адной з найбагацейшых краінаў Эўропы. Ён несумнеўна зрабіў Нідэрлянды асабліва прывабнымі для цыганоў, але да 1440 г. можна заўважыць выразныя праявы супраніву. У снежні 1442 г. рэспубліканскае мястэчка Турнэ, некалі такое гасціннае, фактычна забараніла ўваход усім, хто прасіўміласціны і шукаўпрытулку. Гарадскія акты Бругэ занатавалі дароўны акт 6 парыжскіх ліраў (livres parisis) цыганам у 1439—1440 гг.; прынаступнай нагодзе, у 1445—1446 гг., міласціна прызначалася “для таго, каб гэтыя людзі заставаліся звонку”; а ў 1451—1452 і 1453—1454 гг. цыганам дапамаглі, “бо ім было забаронена заставацца тут на даўжэйшы тэрмін”. Суседняе мястэчка Дамэ пераняло падобную палітыку. Абодва мястэчкі, нанэўна, адчувалі сябе асабліва прывабнымі для візітаў: акты Бругэ занатавалі яшчэ восем плат цыганам да канца стагоддзя, часам як заахвочанне, каб яны пайшлі ў іншае месца; баючыся пажару, местачкоўцы таксама палічылі неабходным усталяваць нагляд за Вулгаўзам, дзе атабарыліся цыганы. Які вялікі націск адчувалі олдэрмэны Дамэ, можна сабе ўявіць з актаў 1460 г., калі цыганскія трупы наведалі горад цэлых сем разоў. На тэты год прыпадае таксама прыбыццё “пана з Малога Эгіпта, па імені граф Джэган”, які з’явіўся тут пяты раз. Ён мусіў паабяцаць “пад пагрозай пэўных пакаранняў і пазбаўлення жыцця”, што “ані ён сам, ані іншыя людзі з яго роднага краю не вернуцца ў мястэчка цягам наступнага года”. Тым не менш праз некалькі дзён у мястэчка прыйшоў “пан з Малога Эгіпта, называны граф Нікалао”. Ён таксама атрымаў сваю міласціну “з умовай, што пройдзе з сваімі людзьмі праз мястэчка, не спыняючыся і не разбіваючы лагера”. Толькі ён сышоў, як вярнуўся граф Джэган; на ягонае знаходжанне былі накладзены суровый абмежаванні. Падобную эвалюцыю можна было назіраць у Паўднёвых Нідэрляндах у мястэчку Ліер (каля Антвэрпэна), у Монсе, у Німі: напачатку ішлі ўнушальныя дары, але пазней — плата за сыход ці не-набліжэнне або выгнанне.

Калі ў 1504 г. Нідэрлянды сталі часткаю Гішпанска-аўстрыйскай імперыі Габсбургаў, і асабліва калі ўступіў ва ўладу імператар Карл V і была ўведзена пасада генерал-губернатара, адміністрацыя вельмі хутка начала цэнтралізавацца. У Нідэрляндах Карл праявіў не больш, як ў Гішпаніі, талеранцыі да цыганоў, але ён зусім не кантраляваў тэмп рэпрэсіяў, калі намерваўся абвясціць ва ўсіх правінцыях уступленне закона ў моц, мусіў прадпісваць закон для кожнай правінцыі паасобна. У сваю чаргу праціўнікі ўніфікацыйных памкненняў імператара выкарыстоўвалі тэты факт для своеасаблівай тактыкі затрымкі. Поспех або беспаспяховасць намаганняў Карла V лепей за ўсё даследваць на прыкладзе Паўночных Нідэрляндаў, дзе перамяшчэнні цыганоў былі добра задакументаваныя16. Разгляд здарэнняў у адной або дзвюх правінцыях гэтага рэгіёна стварае рэпрэзентацыйную карціну больш агульных падзеяў. Для гэтай мэты будзе дастаткова дзвюх суседніх адна з адной усходніх правінцыяў — Гельдэрс і Овэрыйсэль.

Адным з першых гарадоў у Нідэрляндах, якія пабачылі цыганоў, стаў Дэвэнтэр (правінцыя Овэрыйсэль). Туды яны наведаліся ў 1420 і 1429 гг. Гэта паслужыла пачаткам шэрагу рэгулярных візітаў ажно да канца стагоддзя. Двойчы (у 1438 і 1441 гг.) тытул лідэра быў павышаны да “караля” Малога Эгіпта або паганцаў (heiden). У іншых выпадках цыганам плацілі, каб яны сышлі (местачкоўцы пакрылі кошт пераправы цыганоў праз раку Ійсэль), а вартасць ахвяраванняў няўхільна памяншалася. За Карлам V для розных правінцыяў Паўночных Нідэрляндаў быў выдадзены цэлы шэраг эдыктаў, якія забаранялі цыганам доступ або права знаходжання, а таксама распаўсюджвалі пакаранне на ўсіх шукальнікаў прыгод, якія далучыліся да іх катэгорыі. Напрыклад, у лютым 1537 г. імператар выдаў у Брусэлі дэкрэт, адрасаваны Овэрыйсэлю, які даваў “эгіпецкай нацыі” і іншым, хто ішоў за імі і пераймаў іхны стыль адзення, чатыры дні, каб пакінуць усе ягоныя землі пад пагрозай смяротнага або маёмаснага пакарання. Падобныя захады рабіліся ад 1524 г. і ў іншых правінцыях; такія спробы паўтараліся з рэгулярнасцю, якая паказвала, наколькі малой была практычная эфектыўнасць гэтых мераў.

У правінцыі Гельдэрс існаваў значны інтэрвал паміжраннімі цыганскімі слядамі ў Нэймэгэне і Арнэме ў 1429 г. і Зутфэне ў 1430 г. і наступнымі вядомымі візітамі цыганоў, якія ад 1445 г. да канца стагоддзя знаходзіліся пераважна ў Зутфэне. Тут таксама, прынамсі, ў чатырох выпадках, цыганскі лідэр быў названы “ каралём”. Пры канцы стагоддзя

16 Падставовае даследванне публічных узаемадачыненняў з цыганамі ў Паўночных Нідэрляндах да сярэдзіны XVIII ст. падаецца ў О. van Kappen, Geschiedenis der Zigeuners in Nederland (Assen, 1965). Для Паўднёвых Нідэрляндаў глядзі таго ж аўтара ‘Contribution to the history of the Gypsies in Belgium’, JGLS(3), 48 (1969), pp. 107—120.

цыганы стараліся папоўніць свае запасы абарончых лістоў. Яны дабіліся поспеху ў перамовах з каварным Чарлзам з Эгмонта, з князем Гельдэрса, якому ўдалося захаваць незалежнасць сваёй правінцыі ад дамінавання Габсбургаў. Князь быў сумна вядомы сваімі забабонамі і часта звяртаўся да варажбітоў і чарадзеяў, тым не менш ён вагаўся наконт таго, каб цалкам падтрымаць цыганоў сваім абарончым лістом, які выдаў у 1496 г., бо ў дакуменце ўзгадваецца забарона заставацца на адным месцы больш як тры дні. 3 іншага боку, ён поўнасцю падпісаўся пал расказанай яму цыганамі гісторыяй: “Граф Марцін Гноўжы, народжаны ў Малым Эгіпце, паказаў нам, як наш міласцівы Айцец — Папа ўсклаў на яго, ягоную сям’ю і кампанію задание пэўных пілігрымак у якасці расплаты за грахі, да Рыма, да Сант’яга ў Галісіі і да іншых святых месцаў”, і таму яго трэба прапускаць без перашкодаў. У 1506 г. князь праявіў падобную прыхільнасць да графа Вільгэма з Малога Эгіпта і ягонай кампаніі з 15 чалавек, але асцярожна дадаў: “яны будуць паводзіць сябе прыстойна і адпаведным чынам, каб мы не чулі пра скаргі на іх і пераслед іх”. Трэці абарончы ліст, выдадзены ім у 1518 г., хутчэй за ўсё быў апошнім, які далі паганцам у Нідэрляндах. Дакумент зноў змяшчае пэўныя агаворкі ў дачыненні да “Антонія, знатнага, як ён сцвярджае, з Малога Эгіпта”, і выкладзены больш як рэкамендацыя ўладам суседніх дзяржаваў, чым як загад уласным падначаленым. Гэта не былі адзіныя абарончыя лісты, складзеныя ў Гельдэрсе. Некалькі гадоў раней, на самым пачатку стагоддзя, гарадскі магістрат Нэймэгэна таксама выдаў адзін ліст графу Антону; але калі цыганоў зноў заўважылі каля брамы Нэймэгэна ў 1536 і 1543 гг., іх адразу ж прагналі. Падобную тактыку пераняў Зутфэн ў 1538 і 1542 гг.

Першы агульны захад у Гельдэрсе, скіраваны супраць цыганоў, быў зроблсны ў 1544 г., нсўзабавс пасля таго як Карл V апошні раз паспяхова пакарыў правінцыю. Умовы гэтага дэкрэта прыгадвалі падобны дакумент 1537 г., выдадзены ў Овэрыйсэлі, з выняткам радкоў пра дазвол цыганам знаходзіцца на адным месцы не больш за два дні. Наступныя распараджэнні былі дадзеныя ў 1548, 1553 і 1560 гг. Тым часам цыганы працягвалі вандраваць як і раней, хоць з асцярожнасці і ў меншых трупах, каб не прыцягваць увагі. Паводде цяперашніх архіўных звестак, яны больш не маюць статусу пілігрымаў, а іхныя лідэры пазбаўленыя сваіх высакародных тытулаў.

Італія

Дадзеныя, якія мы маем у дачыненні да Італіі, спачатку абмежаваныя паўночным рэгіёнам краіны; і толькі ў сярэдзіне XVI ст. яны закранаюць поўдзень, даходзячы да Рыма17. У XV ст. Італія была не больш як геаграфічным паняццем; у палітычным сэнсе яна складалася з пяці магутных сілаў, чые сувязь і стабільнасць былі над сумневам, і пэўнай колькасці меншых дзяржаваў, якія з пераменным поспехам стараліся захаваць сваю незалежнасць некранутай. Менавіта ў адным з тых большых утварэнняў, Мілянскім княстве, з’яўляюцца цыганы — амаль праз 27 гадоў пасля таго, як іх бачылі ў Фэрма па дарозе да Анконы (с. 63). Новае з’яўленне цыганоў у архівах выкліканае крывавым насіллем: у чэрвені 1457 г. граф Міхель з Эгіпта, ягоныя жонка і дачка былі забітыя цыганом Філіпа, але дакумент не падае прычыны злачынства. Аднак падзеі, задакументаваныя ўХУст., пераважна спакойныя. У Мадэнскім княстве, меншым па сваёй значнасці, у запісах князя Фэрара адзначана плата цыгану (Cingano) за ігру на цытоле (шчыпковы струнны інструмент), што з’яўляецца найбольш ранняй у Эўропе згадкай пра музыку цыганоў. Пазней мы знаходзім два больш звыклыя абарончыя лісты, складзеныя сеньёрамі Карпі: адзін ліст выдадзены ў 1470 г. графу Міхаэлю з Ніжняга Эгіпта і ягонай кампаніі, другі — у 1485 г. графу Ёханэсу. У Міляне малады князь Джан Галеаца выдае ў 1480 г. падобны дакумент графу Марціну з Малога Эгіпта.

Аднак пры канцы стагоддзя ўзаемадачыненні сталі нацягнутымі. У П’емонце, якім кіраваў князь савойскі, цягам 1494—1499 гг. адзначана чатыры платы сарацынам або цыганам (Saraceni sive Cingari), каб яны не прыходзілі да Баржэ і Куорнье, што на поўдзень і на поўнач ад Турына. Іншыя мясцовасці былі больш беспасярэднімі ў сваёй адмове. Здаецца, Вэнэцыя першая выдала дэкрэт супраць цыганскай прысутнасці на сваёй тэрыторыі18, хоць не супраць іхнай прысутнасці ў грэцкіх калоніях рэспублікі, дзе цыганы ўтваралі значную частку феадальнай структуры (параўн. с. 46). Аднак распараджэнняў Вэнэцыянскага сената наконт цыганоў не было да 1540 г. Мілян таксама актыўна прымаў агульныя меры, накіраваныя супраць цыганоў. У 1493 г., пад час панавання Людавіко іль Моро, два дэкрэты пазначылі пераход у італійскіх

17Раннім законам на тэму цыганоў у італійскіх дзяржавах прысвечана праца М. Zuccon, ‘La legislazione sugli Zingari negli stati italiani prima della rivoluzione’, Lacio Drom (1979), nos 1—2, pp. 1—68: A. Campigotto, ‘I bandi bolognesi contro gli Zingaru (sec. XVI—XVIII)’, Lacio Drom (1987), no 4, pp. 2—27; i A. Arlati, ‘Gli Zingari nello stato di Milano’, Lacio Drom (1989), no 2, pp. 4—11.

18 Параўн. J. F. Foresti, Suppiementum chronicorum Fratris Jacobi Philippi Bergomensis (Venice,

1483).

дзяржавах да беспасярэдніх рэпрэсіяў, другі дэкрэт загадваў усім цыганам у княстве сысці адначасова, бо яны сталі занадта шматлікімі і зладзеяватымі. Французская заваёва Міляна прынесла болып суровыя пакаранні. У 1506 г. два дэкрэты абвесцілі, што цыганы ўяўляюць пагрозу для грамадства, і зноў асудзілі іх да выгнання з княства, ставячы ў адзін шэраг з іншымі бадзягамі як магчымых носьбітаў чумы. У якасці пакарання тройчы ўжывалася гэтак званае tratto di corda (пад’ём ахвяры з завязанымі за спінаю рукамі, каб уся вага цела трымалася на запясцях). Tratto di corda сустракаецца таксама ў дэкрэце Франсўа I ад 1517 г., які загадваў усім Cinguli et Cadegipti цягам трох дзён пакінуць княства; і зноў удэкрэце 1523 г., выдадзеным ягоным марыянеткавым князем, апошнім пераемнікам дынастыі Сфорца, які дадаў да фізічнага пакарання цыганоў штраф памерам у 25 залатых дукатаў. Урэшце, у 1534 г., у прамежку паміж выгнаннем французаў з Міляна і вяртаннем горада пад гішпанскае панаванне, Франчэско Сфорца выслаў усіх “эгіпцянаў, называных паўсюль цынгале (Cingali)”, пад пагрозай шыбеніцы.

3 Міляна заканадаўчая манія распаўсюдзілася на поўдзень і ўсход. У мантуанскім Маркізатэ адно вядомае слова “выгнанне” не павінна было ўжывацца ні ў якіх законах, бо яно патрапіла ў бурлескава-макаранічную эпічную паэму Baldus (1517) пад аўтарствам бенедыкцінскага манаха Тэафілё Фаленга. На шчасце, суровая фразеалогія твора, якая нагадвала тое, што гэтым часам рабілася ў Міляне, была толькі літаратурнай фікцыяй: “ён, што ідзе пад імем «цыган», махляр, забойца, вулічны разбойнік, злодзей, нягоднік, які чаканіць фальшывыя манеты і тонка апрацоўвае сапраўдныя, павінен быць выгнаны з усіх мантуанскіх тэрыторыяў; але калі нехта надумаецца забіць яго, заробіць 150 дукатаў”19. Мілянскую мадэль разам з шэрагам мераў, накіраваных на выгнанне цыганоў, упершыню перанялі на практыцы ў Мадэне — у паўднёвай суседкі Мантуі. Некаторыя папскія дзяржавы ішлі следам: два мястэчкі ў Маркес Анконы — Джэзі і Сенігалія — звярнуліся да шэрагу дэкрэтаў 1535—1553 гг., як рабіла Балёння пачынаючы ад 1550 г. Прысуд выгнання стаў агульным для ўсіх папскіх дзяржаваў у 1552 г. у выніку эдыкта губернатора Джэралямо ды Россі, які казаў пра скандалы, беспарадкі і крадзяжы цыганоў: яны мелі звычай прыходзіць да Рыма і заставацца ў гротах, вінаградніках і навакольнай сельскай мясцовасці. Тасканскае княства (Флярэнцыя) у 1547 г. зрабіла спецыяльную загароду ад цыганоў.

19 Параўн. A. Campigotto and L. Piasere, ‘From Margutte to Cingar: the archeology of an image’, у 100 Years of Gypsy Studies, ed. M. T. Salo (Cheverly, MD, 1990), pp. 15—29.

Вугоршчына і Трансыльванія

У Вугоршчыне цыганоў сустрэлі, як на той час, больш талерантна, хоць некаторыя з іх патрапілі ў рабства, асабліва ў Трансыльваніі (дзе пригон не быў скасаваны да 1848 г.). Цыганы былі нагэтулькі карыснымі ў апрацоўцы металу і вырабе зброі, што іх абвесцілі каралеўскімі служкамі, а для таго, каб пасяліць іх і прыняць на працу ў прыватных сядзібах, неабходная была згода караля. Так, у 1476 г. грамадзяне Германштата (цяпер Сібіў, Румынія), перш чым выкарыстоўваць цыганоў на працы ў сваіх сядзібах, мусілі атрымаць дазвол караля Матыяса Корвша. У 1496 г. наступнік Матыяса, Уладзіслаў II, выдаў абарончы ліст Тамасу Полгару (Tamäs Polgär), vayvodam Pharaonum (ваявода фараонавага народа — акрэсленне, ужыванае часам у ранніх вуторскіх дакументах), які дазваляў яму свабодна перамяшчацца па краіне і спыняцца разам з 25 намётамі цыганскіх кавалёў; тым часам яны былі на службе ў біскупа Пэкса, забяспечваючы яго мушкетнымі кулямі, гарматнымі ядрамі ды іншымі збройнымі аксэсуарамі20. Пазней, за панаваннем Уладзіслава, кавальскае майстэрства цыганоў атрымала жудаснае прымяненне пад час паўстання сялянаў, якія ў Вугоршчыне, як, зрэшты, і ва ўсёй Цэнтральнай Эўропе, былі пад цяжкім прыгнётам. Калі ў 1514 г. вялікая колькасць іх на чале з Д’ёрдзі Доша паўстала супраць сваіх паноў, паўстанне было жорстка падаўлена ваяводам Трансыльваніі Янашам Заполем, які ў адзін дзень сам стаў каралём. Да ягонай каранацыі цыганы зрабілі трон, карону і жалезнае жазло. Раскаліўшы гэтыя каралеўскія азнакі да чырвонай гарачыні, чалавек Заполі пасадзіў злоўленага правадыра паўстанцаў Доша на трон, усклаў палаючую карону на яго галаву і ўціснуў яму ў рукі раскаленае жазло; а яго таварышы былі прымушаныя есці яго абвутленую плоць. Сувязь цыганоў з Заполем абярнулася супраць іх праз 20 гадоў, калі ён аспрэчваў сваё права на вугорскі пасад. Тады палітычныя праціўнікі западозрылі цыганоў у тым, што Заполя плоціць ім за нейкія нягодныя справы. Ддна група цыганоў, з якой праз катаванні выбілі прызнанне ў скрытым падбухторванні, была асуджаная да смерці на калах. Калі Заполя ўрэшце атрымаў тытул у 1538 г., адным з першых яго каралеўскіх актаў было патрабаванне захаваць даўнія цыганскія вольнасці (antiquis libertatibus)v.

Да канца XVI ст. у Вугоршчыне (як і ў Польшчы і Вялікім Княстве

G. Pray (ed.), Annales Regum Hungariae ab anno Christi CMXCVI1 ad annum MDLXCV (Vienna, 1764-1770), vol. 4, p. 273.

2lE. O. Winstedt, ‘Some Transylvanian Gypsy documents of the sixteenth century’, JGLS (3), 20 (1941), pp. 49-58.

Літоўскім) усталявалася традыцыя, калі цыганскага кіраўніка ўлады выбіраюць з ліку самых цыганоў; яму надаваўся тытул egregius (“выбітны”). У кожным графстве з цыганскім насельніцтвам яму падпарадкоўваліся меншыя кіраўнікі, якія вяршылі правасуддзе ў цыганскіх справах. Гэтыя кіраўнікі, штотрохі заблытвае, таксама насілітытул ваяводы, таму іх трэба адрозніваць ад іншых ваяводаў, якіх выбіралі з вугорскай і трансыльванскай знаці (чацвёра для Вугоршчыны, двое для Трансыльваніі) і якія мелі прыбытковы абавязак збору падаткаў ад цыганоў.

Апрача сваіх кавальскіх здольнасцяў, вугорскія цыганы набылі рэпутацыю музыкаў22. Першую згадку пра такія здольнасці цыганоў перадаўлаканічны запіс у адной канторскай кнізе, дзе пад 1489 г. занатавана плата “цыганам, якія гралі на лютні на востраве прынцэсы” — гэта значыць на востраве Чэпель, што на поўдзень ад Будапэшта, а прынцэса — гэта другая жонка Матыяса Корвіна, Бэатрычэ Арагонская. Другая каралеўская плата занатаваная ўдакументах Люі (Лаяша) II: у траўні 1525 г. был! заплачаныя два фларэны фараонам, якія гралі на цытары перад Ягонай Вялікасцю на каралеўскім іпадроме. Палкам магчыма, што цыганы, якіх “замаўлялі” на сустрэчу Гатванскай Рады ўтым жа годзе, таксама былі музыкамі. Назовы, дадзеныя інструментам, тады ўжываліся без асаблівай дакладнасці. Таму цыганскі цытарэд (cytharedos), занатаваны гусарскім каштанам у лацінамоўным лісце да арыстакрата Тамаса Надашдзі ў 1532 г., можа азначаць як лютніста, так і менестрэля. (Слова cithara або kithara пашырыла свае ўжыванне далёка за межы класічнага значэння “ліра” і ператварылася ў назовы такіх аддаленых інструментаў, як гітара, кіфара і цытра.) Пасля таго як Фэрдынанд Габсбург стаў кіраваць часткаю Вугоршчыны, ліст, дасланы з двара каралевы Ізабэлі ў Вену, пракаментаваў, што “тут граюць найвыдатнейшыя эгіпецкія музыкі, нашчадкі фараонаў”. Аўтар назірае далей, што цыганскія цымбалісты “не перабіраюць струнаў пальцамі, але ўдараюць па іх драўлянай палачкай і зусяе сілы спяваюць пры гэтым”. (Вугорскія цымбалы — гэта інструмент, падобны да малога піяніна, з адкрытымі струнамі: гл. мал. 10.)

Цыганы з дастатковай гатоўнасцю адаптаваліся да асманскага панавання, калі большая частка Вугоршчыны апынулася ў 1526 г. пад турэцкім кантролем пасля жудаснай паразы Люі II у бітве пад Мохачам. Многія цыганы служылі кавалямі для турэцкага войска; іншыя былі музыкамі, цырульнікамі, пасыльнымі або выканаўцамі. Дзякуючы асманскім архівам да нас дайшлі рэшткі статыстыкі аселых цыганоў-мужчынаўуБудаўсярэдзінеХУІст.: паводле падлікуў 1546 г., іхбыло 56, амаль

22 Гл. Bälint Sarosi, Gypsy Music (Budapest, 1978), pp. 55 fT.

тры чвэрці з іх — хрысціяне, астатнія насілі імя Абдулаг, даванае схіленым да ісламу. Праз 30 гадоў гэтая лічба вырасла да 90, амаль усе былі мусульманам!.

Багемія, Польшча—Літва23 і Ўкраіна

Прысутнасць цыганоў на гэтых тэрыторыях у XV ст. засведчана рэдка. Аднак за панаваннем Уладзіслава II у Багеміі — таго ж Уладзіслава, што валадарыў у Вугоршчыне, — цыганы дастаткова добра ўладкаваліся ў якасці рамеснікаў па метале, каб ім даручалі выраб зброі і іншых ваенных прыладаў. Што да вялізнага аб’яднання Польскай Кароны і Вялікага Княства Літоўскага, то калі (з прычын, акрэсленых на пачатку папярэдняга раздзела (гл. с. 53)) адкінуць імёны людзей і мясцовасцяў, як, напрыклад, група прозвішчаў Цыган або Чыган, што сустракаюцца ў паўднёвай Польшчы паміж 1419 і 1436 гг., застанецца няшмат інфармацыі ажно да 1501 г., калі можна заўважыць сляды нешматлікіх абарончых лістоў. У гэтым годзе Аляксандар, кароль польскі і вялікі князь літоўскі, выдаў абарончы ліст Полгару (Vojevoda Cyganorum), без сумневу, таму ж Тамасу Полгару, які пяць гадоў таму атрымаў абарончы ліст ад караля Вугоршчыны; ён таксама пацвердзіў у Вільні прывілеі Васіля, ваяводы цыганоў (Cyhany), на права вяршыць правасуддзе сярод сваіх падданых і даваў цыганам “свабоду перамяшчэння па нашых землях... у адпаведнасці з звычаямі нашых продкаў, Вялікіх Князёў Літоўскіх святой памяці... у адпаведнасці з былымі законамі, звычаямі і княскімі эдыктамі”. Такім чынам, гэта быў не першы такі дакумент. У 1513 г. брат Аляксандра — Жыгімонт Стары, які пераняў трон, меў у сваёй службе цыганскага каваля, Міксіларыя Банка з Апавіі. Цягам XVI ст. былі і далейшыя наезды цыганоў на Польшчу як з Багеміі, так і з Нямеччыны; хоць здаецца, што менавіта з Польшчы цыганы ўпершыню трапілі ва Ўкраіну, дзе блізу 1501 г. іх можна было пабачыць на Валыні.

Самы ранні дэкрэт аб выгнанні цыганоў з гэтых тэрыторыяў быў выдадзены ў 1538 г. у Маравіі (ад таго часу — часткі Аўстрыйскай імперыі Габсбургаў) і аднаўляўся некалькі разоў за наступныя дзесяцігоддзі; Багемія (і Габсбург) зрабілападобныкрокў 1541 г. (пасля пажараўу Празе, адказнасць за якія была ўскладзена на цыганоў) і ў 1549 г.; Польскі Сейм увёў першы з шэрагу рэпрэсіўных законаў у 1557 г.24

23 На жаль, у даследванні мала інфармацыі, якая датычыць гісторыі цыганоў у Беларусі (Вялікім Княстве Літоўскім). Таму прапануем зацікаўленым чытачам спіс публікацыяў на гэтую тэму ў дадатку да бібліяграфіі.

24 Параўн. J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach, 2nd edn (Krakow, 1985), pp. 16—25, i The Gypsies in Poland (n. d. [Warsaw, 1990]), pp. 11—13.

Шатляндыя і Англія

Несумнеўна, першая згадка пра цыганоў у Брытаніі25 знаходзіцца ў рахункавых кнігах Найвышэйшага Скарбніка Шатляндыі пад 1505 годам: “Так, 20 красавіка эгіпцянам пад кіраўніцтвам Кінгіса перададзена 10 французскіх крон; сума 7 фунтаў”26. Усе звесткі пра цыганоў да гэтай аплаты, зробленай Джэймзам IV у Штырлінгу, у тым ліку гісторыя пра “сарацынаў” ці “маўраў”, што напоўнілі Гэлаўэй у сярэдзіне XV ст. і якіх Джэймз II імкнуўся рассеяць, — гэта не больш як спекуляцыі. У Шатляндыі, як і ў іншых месцах, цыганам, без сумневу, папярэднічалі розныя касты вандроўных рамеснікаў, гандляроў-разносчыкаў, паяцаў і г.д., і было вельмі лёгка ўсіх іх пераблытаць.

За Джэймзам IV каралеўскія ўзаемадачыненні з цыганамі здаваліся добрымі. Дар 10 французскіх крон, зроблены ў красавіку 1505 г., мог быць аплатай за пэўную забаву; кароль, якому тады было 32 гады, меў славу экстравагантнага і шчодрага чалавека і любіў музыку, танцы, акрабатаў, “прытворшчыкаў” і апавядальнікаў. Гэта таксама магла быць велікадушная дапамога цыганам як пілігрымам. Прынамсі, гэта была ўражальная сума грошай, калі гадавы заробак многіх складаўтолькі 1 фунт. Толькі праз некалькі месяцаў у Лінлітгоўскім палацы Джэймз падпісаў ліст, які аддаваў Антоніюса Гажына (Antonius Gagino), “графа з Малога Эгіпта” (de parvo egipto Comes), пад апеку ягонага дзядзькі, дацкага караля Джона. Гажына, паводле ліста, нядаўна дасягнуў Шатляндыі з сваёй світай у пілігрымцы па хрысціянскім свеце, і цяпер ён хоча наведаць Данію. У самога Джэймза быў намер наведаць Святую зямлю, і ён, натуральна, зацікавіўся гэтым аспектам цыганскай гісторыі.

Самая ранняя верагодная згадка пра цыганоў у Англіі сустракаецца пад час панавання Гэнры VTIT у Дыялозесэра Томаса Мора, рыцара. Mop, як адзін з прысутных у 1514 г. на следстве аб смерці Рычарда Х’юнэ ў Лолардскай вежы, перадае, што адзін з сведкаў спасылаўся на “эгіпецкую” жанчыну, якая пасялілася ў Ламбэце, але нядаўна з’ехала адтуль, і якая магла распавесці дзіўныя гісторыі, проста гледзячы надалоні чалавека2'. Пазней Эдўард Гол у сваёй Хроніцы Караля Гэнры Восьмага (апублікаваная ў 1548 г.) апісвае дзвюх жанчынаў пад час Графскага маскараду 1510 г. так: “Іхныя галовы былі абкручаныя хусткамі і шалікамі, як

Ранняя гісторыя цыганоў у Шатляндыі і Англіі абмяркоўваецца, між іншым, у W. Simson, A History of the Gipsies (London, 1865); H. T. Crofton, ‘Early annals of the Gypsies in England’, JGLS(l), 1 (1888—1889), pp. 5—24, and ‘Supplementary annals of the Gypsies in England before 1700’, JGLS (2), 1 (1907-1908), pp. 31-34; D. MacRitchie, Scottish Gypsies under the Stewarts (Edinburgh, 1894); E. O. Winstedt, ‘Early British Gypsies’, JGLS (2), 7 (1913—1914), pp. 5—37; and B. Vesey-FitzGerald, The Gypsies of Britain (London, 1944).

26 Accounts of the Lord High Treasurer of Scotland, cd. Sir James Balfour Paul (Edinburgh, 1901), vol. 3, p. 136.

у эгіпцянак, і ўпрыгожаныя золатам”, — згадка пра турбанападобны галаўны ўбор, ужо вядомы на кантыненце. (Хусткі былі з далікатнага лёну, а шалікі — вузкія палоскі тканіны.) Мы ведаем таксама, што цыганы шырока рассеяліся па Англіі, бо паміж 1513 і 1523 гг. некаторыя “Gypsions” гасцявалі ў графа Шурэя ў Тэндрынг Голе, што ў Сафаку, і ў 1521г. Ўільям Холмлі даў вялізную суму грошай — 40 шылінгаў нейкаму “эгіпцяніну” ў Торнбэры, каля Брысталя, а ў 1522 г. царкоўныя старасты Стрэтана, што ў Корнўоле, атрымалі 20 пенсаў ад “эгіпцянаў” на патрэбы Царкоўнага Дома. Toe, што гісторыя пра цыганскую пілігрымку была распаўсюджаная ў Англіі і Шатляндыі, паказвае дакумент, датаваны 17 жніўня 1530 г., які пацвярджае дастаўку ў суд Гэрфарда цыганоў, падазраваных у крадзяжы, у тым ліку “аднаго Антонія Стэфана з краіны Малога Эгіпта ў якасці галавы і начальніка 19 чалавек — мужчынаў, жанчынаў і дзяцей”, якія “назвалі сябе пілігрымамі”.

Магчыма, колькасць цыганоў значна павялічылася пры канцы 1520-х гадоў, таму што Ўільям Гарысан і Самўэль Рыд, якія пісалі ў 1586 і 1612 гг. адпаведна28, акрэслілі той час як перыяд цыганскага нашэсця на Англію. Нам не xanae тагачасных дакументаў, каб пацвердзіць такую выснову, але неўзабаве ў Англіі былі прынятыя першыя рэпрэсіўныя захады29: Акт 1530 г. адрасаваны “разнастайным чужаземцам, якія называюць сябе эгіпцянамі”, і:

не займаючыся ні рамёствамі, ні гандлем, прыйшлі да гэтага каралеўства і вандруюць ад святыні да святыні, ад аднаго месца да другога ў вялікай кампаніі, пры дапамозе вялікага спрыту і хітрасці яны падманулі людзей, пераконваючы, што могуць распавесці пра лёс мужчыны ці жанчыны па іхных далонях, і так шмат разоў хітрасцю і спрытам яны выманьвалі ў людзей іхныя грошы, а таксама ўчынялі шмат злачынстваў і разбояў, прынёсшы тым самым вялікую шкоду і ашукаўшы людзей, сярод якіх яны падарожнічалі.

Каб прыпыніць далейшую іміграцыю, улады пастанавілі, што “адгэтуль не будуць цярпець прыходу да каралеўства ніводнага такога гандляра”. Калі нехта з’явіцца, ягоныя тавары павінны быць канфіскаваны ў каралеўскую казну, а сам гандляр мусіць пакінуць краіну цягам пятнаццаці дзён, пасля заканчэння якіх будзе арыштаваны. Цыганы ў Англіі ці Валіі павінны былі сысці цягам 16 дзён або патрапіць у турму і пазбавіцца ўсёй сваёй маёмасці. Палову іхных рэчаў мог пакінуць сабе

22 Sir Thomas More, A dyaloge of Sir Thomas More, knt. (London, 1529), book 3, ch. 15. Cnaсылка не губляе важнасці, хоць Мор мог абапірацца на скажоныя звесткі: параўн. A. Ogle, The Case of the Lollards Tower (Oxford, 1949), p. 95.

28 W. Harrison, A Description of England (prefixed to Holinshed’s Chronicles, London, 1587), book 2, ch. 10; S. Rid, The Art of Juggling or Legerdemain (London, 1612).

29 Ha тэму такіх законаў гл. таксама С. J. Ribton-Tumer, A History of Vagrants and Vagrancy (London, 1887).

96 « РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ

выканаўчы афіцэр, а другую трэба было даставіць Скарбніку. Акт таксама пазбаўляў іх прывілеі per medietatem linguae, якая прадугледжвалася ў статуце стогадовай даўніны, што даваў чужаземцам, абвінавачаным у злачынстве, права быць выслуханымі роўнай колькасцю суддзяў з ангельцаў і прадстаўнікоў уласнай нацыянальнасці падсудных. На жаль, не захавалася ніводнай запісанай справы, дзе гэтае інтрыгавальнае права было б выкарыстана цыганамі.

Калі ў 1537 г. Полу Фа або Фаа давалі 15 дзён, каб сысці, то гэта адбылося з тае прычыны, што ён забіў іншага цыгана. Гэта першая згадка пра імя Фаа або Фоў (Faa ці Faw), якое стала вельмі знаёмым у Шатляндыі. Цыганскія Фаа былі там ужо вядомыя, бо калі ў 1539 г. Джордж Фаэ і Міхаіл Мэчэ праслухоўваліся як сведкі стафардшырскім шэрыфам, у ix аказалася шмат лістоў, у тым ліку адзін ад шатляндскага караля і дакумент ад абата Голіруда. У тым самым годзе іншы служачы раіўся з Томасам Кромўэлам наконт таго, што рабіць з некаторымі цыганамі, якіх ён злавіў пад час Марша Ромні і якія паказалі дазвол караля з вялікай дзяржаўнай пячаткай, выдадзены Джону Нані, “рыцару Малога Эгіпта, і ягонай кампаніі”.

Акт 1530 г. не дасягнуў сваіх мэтаў, але быў успрыняты дастаткова сур’ёзна: у траўні 1540 г. пэўная колькасць цыганоў была высланая морам з бостанскага Лінкольншырада Нарвэгіі. Паміж 1530 і 1554 гг. можна ідэнтыфікавань блізу 14 іншых дэпартацыяў цыганоў і іх сем’яў разам з прадпісаннямі Патаемнай Рады, мясцовага суддзі і г.д. для шэрыфаў, каб тыя захоўвалі пільнасць. Напрыклад, у 1544 г. у Гантынгдоншыры арыштаваная кампанія цыганоў з коньмі і асуджаная да дэпартацыі; яны былі высланыя морам (вядома, без коней, якіх прадалі ўлады) да Калаі, дагэтуль ангельскага порта. Здаецца, яны належалі да той жа групы, шго прыцягнула ўвагу Гэнры VIII, калі нават ён і адсутнічаў у Франйыі, спрабуючы заваяваць дадатковую частку французскай тэрыторыі: у верасні 1544 г. лорд канцлер зрабіў у Лёндане запыт на каралеўскую пастанову ў справе цыганоў, затрыманых за рабаванні ў ваколіцах Гантынгдона. Пасля арыштаў лорд канцлер паінфармаваў лорда галоўнага суддзю, што злачынцы, чыя віна даказана, мусяць паўстаць перад судом; а некаторыя з іх, што аказаліся ангельцамі, “павінны быць як след пабітыя як бадзягі і таксама высланыя ў сваю краіну”. Дваіх сапраўды прызналі вінаватымі ў злачынстве, пасля чаго за іх памілаванне прапанавалі суму ў 300 фунтаў — значная сума, калі перавесці яе ў сучасныя каштоўнасці. Грошы былі дастаўленыя, і лорд канцлер ведаў, як прымірыць правасуддзе з рацыянальнай скупасцю: “працэс здаваўся добрым прыкладам, іначай цяжка было б атрымаць гэтыя грошы”, — адзначыў ён. “Мы прынялі загад: усіх злачынцаў такога кшталту трэба з усёй стараннасцю высылаць з краіны, і гэты прыклад, несумнеўна,

адаб’е ахвоту з’яўляцца тут зноў не толькі ў іх, але і ў іншых падобных.” Ведаючы, які хутчэй за ўсё будзе адказ, ён спытаў рады ў караля. Фінансы Гэнры значка збяднелі з прычыны войнаў і пагалоскаў пра вайну, якія напоўнілі апошнія гады яго панавання. Амаль без затрымкі лорд канцлер атрымаў каралеўскі адказ: “Эгіпцяне, пра якіх вы пішаце, павінны быць памілаваныя, астатнія — высланыя”.

Нягледзячы на ўсе гэтыя “добрыя прыклады”, яшчэ адзін безвыніковы антыцыганскі закон у 1545 г., пад канец панавання Гэнры, сведчыць, што афіцыйная занепакоенасць працягвалася. Яна датычыла не толькі цыганоў, але і праблемы бадзяжніцтва ўвогуле, якая ў т’юдараўскай Англй была абвостранай. Томас Mop у сваёй Утопіі паставіў яе на самым пачатку свайго аналізу сацыяльных хваробаў краіны. Бадзяжніптва расло з году ў год у выніку гэтак званага агароджвання абшчынных земляў і заняпаду старой фермерскай сістэмы (што пазбавіла працы тысячы працаўнікоў), таксама з прычыны росту колькасці насельніцтва, экспансіі гарадоў і наступствамі ад роспуску манастыроў, праведзенага Гэнры. Развязанне гэтай праблемы было ўзнята да рангу нацыянальнага прыярытэту. Калі працаздольныя беднякі, як меркавалася, мелі сваіх гаспадароў, такі непамерны ростбеспрацоўя і колькасці бяздомнага насельніцтва здаваўся дамінавальнаму класу галоўнай пагрозай. Найбольш драконскі ў т’юдараўскай Англіі закон супраць вандроўнікаў датаваны 1547 г., першым годам панавання Эдўарда VI, калі перспектива доўгага непаўналецця караля-хлопчыка стварыла глебу для ўтварэння феадальных фракцыяў і прывяла да таго, што ўсялякае колькаснае павелічэнне вандроўнага класа здавалася ў найвышэйшай ступені небяспечным. Асудзіўшы ў сваёй прэамбуле “неразумнае спачуванне і шкадаванне”, закон наказваў, каб працаздольныя бадзягі былі клеймаваныя знакам V і прыведзеныя ў двухгадовае рабства. Гаспадар мог прымушаць іх “пры дапамозе біцця, счаплення ланцугамі і г.д. да выканання такой працы (якой заўгодна)”, да якой палічыць іх прыдатнымі. Аднак тэты закон аказаўся занадта суровым, каб ужывацца эфектыўна. Апрача таго, парламент не мог прыйсці да згоды наконт таго, хто атрымае правы на такіх рабоў, і праз два гады закон быў перагледжаны30. У тым самым 1549 г. кароль Эдўард занатаваў у сваім дзённіку: “У Сасэксе вядзецца патаемны пошук усіх бадзягаў, цыганоў, загаворшчыкаў, прарокаў, усіх гульцоў і г.д”. Тым часам у Дарэме цыганы Фоў (Баптыст, Эмі і Джордж Фоў) былі абвінавачаныя іншым цыганом, Джонам Роландам, у тым, што падрабілі вялікі каралеўскі подпіс і, як аказалася, знаходзіліся ва ўладаннях караля па сфальшаваных дакументах.

30 Параўн. С. S. L. Davies, ‘Slavery and Protector Somerset; the Vagrancy Act of 1547’, Economic History ßewcw (1966). pp. 533—549.

У Шатляндыі падзеі набылі такое ж развіццё пазней, хоць тут існавалі пэўныя мясцовыя цяжкасці. У запісах Рады г. Абэрдына пад датай 8траўня 1527 г. адзначана, што быў даказаны крадзежэгіпцянамідзвюх срэбных лыжак з дому Томаса Ўотсана і што гаспадару эгіпцянаў, Айкену Джэксу (гэтае імя несумнеўна пазычана ад абэрдынскага насельніцтва), паколькі ён адказваў за сваю кампанію, было загадана вярнуць лыжкі або іх эквівалент. Калі цыганы ў 1539 г. зноў з’яўляюцца тут, яны сутыкаюцца з падобнымі абвінавачваннямі, хоць гэтым разам былі аднадушна апраўданыя прысяжнымі. Дзвюма жанчынамі, абвінавачанымі ў крадзяжы, былі Барбара Дая Баптыста і Хэлен Андры, Андры — мясцовае прозвішча, але Баптыста (ужыванае пераважна сярод французскіх цыганоў) не было шатляндскім імем. У той час імя Дая, якое ў рамані азначае маці (dya), было выкарыстана, каб адрозніць яе ад другой Барбары Баптысты. У судзе іх абараняў і прамаўляў ад іх імя Джордж Фоў, іхны “правадыр і прадстаўнік” (capitane and forspeikar). Вось самая ранняя згадка пра цыганскага носьбіта гэтага імя, хоць само яно было старым шатляндскім прозвішчам. Джордж Фоў і ягоны брат Джон па нейкім часе былі зноў уцягнутыя ў спрэчку, і ў лютым 1540 г, гарадская рада загадала ім пакінуць мястэчказ сваёй кампаніяй і маёмасцю. Магчыма, Баптыст і Джордж Фові (Fawe), якіх у 1549 г. абвінавацілі ў фальсіфікацыі, былі тымі ж людзьмі, што і абэрдынскія Фовы ў 1539— 1540 г.

Абэрдынскія раднікі не ішлі ў нагу з карал ём і ягонай Радай. Джэймз V, які заняў насад у 1513 г. у паўтарагадовым ўзросце, пасля смерці ягонага бацькі пад Флодэнфілдам, вызначаўся вельмі сардэчнымі ўзаемадачыненнямі з цыганамі цягам большага часу свайго панавання. У траўні 1529 г. “эгіпцяне, якія танцавалі перад каралём у Гэлірудгаўзе”, атрымалі ад яго суму ў 40 шылінгаў31. У сакавіку наступнага года Джэймз выдаў абаропчы ліст “графу Марціну, ураджэнцу Малога Эгіпта, і слугам, што складаюць ягоную світу”, які пасля гэтага знікае з поля зроку32. 15 лютага 1540 г. кароль падпісаў вартае ўвагі прадпісанне Патаемнай Рады, якое давала значныя прывілеі Джону Фоў, “лорду і графу з Малога Эгіпта”. Гэта нагадвала папярэднія лісты пад каралеўскай пячаткай, якія прадпісвалі ўсім афіцыйным асобам каралеўства спрыяць Джону Фоў у выкананні правасуддзя над сваёй кампаніяй “у адпаведнасці з законам! Эгіпта” і пакаранні ўсіх, хто паўставаў супраць яго. Далей у лісце гаварылася, што сапраўды былі некаторыя адступнікі, якія абрабавалі і пакінулі ягоную кампанію: імёны нягоднікаў запісаны як Сэбаст’ян Лэлоў, Антэанэ Данэа, Сатона Фінга, Нона Фінка, Філіп Хатцэйгоў, Тойла Бэйлзоў, Грэста Нэйн, Гелеір Бэйлзоў, Бэрнард Бэйдж,

31 Paul (ed.), Accounts, vol. 5 (1903), p. 379.

32MS Register of the Privy Seal of Scotland, vol. 8, fol. 153.

Дэмэа Мацкала, Нот-фоў Лоўлоўр і Марцін Фэмінэ. 3 гэтых імёнаў толькі Фоў і Бэйлзоў (Bailzow, вымаўляецца як ‘Bailyow’, г.зн. Balliolабо Baillie) маюць нейкія шатляндскія сувязі. Астатнія імёны, у адрозненне ад ангельскага імя Лэлоў (Lalow/Lawlowr/Lawlor), пераважна чужыя, з выняткам хіба імя Нот-фоў, якое магло ўзнікнуць праз памылку карпатлівага сакратара, які запісаў папраўку цыгана літаральна: “Не Фоў, Лоўлор (Not Faw, Lowlor)”. У адпаведнасці з распараджэннем, Джон Фоў адмаўляўся ісці дадому без згубленых членаў групы, таму што ён быў: “абавязаны прывесці дадому ўсіх з сваей кампаніі, хто жывы, і прынесці пасведчанне аб смерці тых, што памерлі”. Было сказана, што злачынны лідэр дысідэнтаў Сэбаст’ян Лэлоў у абыход атрымаў каралеўскі ліст, які пазбаўляе яго падпарадкавання Джону Фоў. Прадпісанне забараніла ўсялякую падтрымку гэтай трупе адшчапенцаў і загадала, што “набытыя левым шляхам лісты або тыя, што будуць яшчэ набытыя”, не павінны брацца пад увагу: паўстанцаў трэба затрымаць і перадаць іх правамоцнаму лідэру “для пакарання за іхныя дрэнныя ўчынкі, у адпаведнасці з ягонымі законамі”. Аўладальнікі ўсіх караблёў мусілі прымаць Джона Фоў і яго кампанію для перавозкі праз мора. На думку некаторых каментатараў, гэты дакумент паказвае поўнае спрыянне караля; іншыя падазраюць, што кароль з вялікай ахвотай пазбаўляўся цыганоў, але Джон Фоў стараўся выйграць час, кажучы, што мусіць сабраць для ад’езду ўсё сваё племя.

Прынамсі, такое пагадненне было кароткачасовым, бо трохі менш, як праз год (6 чэрвеня 1541 г.) загад Рады адклікае ўсе абарончыя лісты і іншыя прывілеі і выганяе цыганоў з каралеўства цягам 30 дзён пад пагрозай смерці. Лорды рады сказалі, што яны дасканала зразумелі “вялікі падман і шкоду, учыненыя згаданымі эгіпцянамі”. Меркаванне пра тое, што паварот да непрыхільнасці выкліканы нейкім інцыдэнтам і што сам кароль Джэймз бавіў час з цыганамі ў адным з сваіх адзінокіх падарожжаў, больш нагадвае фальклорную байку, чым біяграфію ці гісторыю. Традыцыя перадае, што пераапрануты кароль, дапусціўшы ў дачыненні да цыганкі нейкія непрыстойнасці, атрымаў бутэлькай па галаве ад аднаго з мужчынаў і пасля зведаў яшчэ іншыя прыніжэнні. Хоць загад Рады з 1541 г. не змог назаўсёды выгнаць цыганоў з Шатляндыі, яны, здаецца, на нейкі час перамясціліся праз мяжу ў Англію, нягледзячы на тое, што там таксама былі варожыя законы. Пасля адбываецца другая адмена ранейшых лістоў і прывілеяў (самае дзіўнае, што тэта адбылося толькі праз тры месяцы пасля таго, як у 1540 г. “Джон Ўэні, сын і спадкаемца памерлага Джона Фола, графа з Малога Эгіпта”, атрымаў прадпісанне і быў прызнаны ўладаром усіх цыганоў Шатляндыі, які мае ўладу караць іх). Джэймз V памёр у 1542 г., а трон пераняла яго малая дачка Мэры. Пад час рэгенцтва, у 1553 г., калі каралева Мэры ўсё яшчэ

была ў Францыі, прадпісанне 1540 г., якое давала прывілеі Джону Фоў, было адноўлена і заменена іншым дакументам, выдадзеным ад імя каралевы і на карысць “нашага любімага Джона Фоў, лорда і графа з Малога Эгіпта” і супраць Сэбаст’яна Лэлоў і ягонай адступніцкай кампаніі.

Адна загадкавая таямніца гэтага перыяду датычыць партрэта (гл. мал. 3), які ўваходзіць у калекцыю эскізаў XVI ст., што знаходзіцца ў паўночна-французскім Apace33. Карціна мае назоў “L’Egyptienne quy rendist sante part art de medecine au roy d’Escoce abandonne des medecins” (“Эгіпцянка, якая дзякуючы лекарскаму майстэрству аднавіла здароўе шатляндскага караля, пакінутага лекарамі”)34. Пакуль пра сапраўднасць каралеўскай хваробы можна толькі меркаваць, бо такое драматычнае вылечванне гісторыкам невядома. Але найболып пасуе гэтаму факту Джэймз IV або Джэймз V. Джэймз V, калі ажаніўся з сваей першай жонкай, старэйшай дачкой Франсуа I, цягам васьмі з паловай месяцаў адсутнічаў у Шатляндыі, знаходзячыся ў Францыі (1536— 1537). Нейкае здарэнне з гэтага перыяду магло б дапамагчы растлумачыць каралеўскую прыхільнасць да шатляндскіх цыганоў, калі бальшыня ставілася да іх менпі талерантна.

Скандынавія

Здаецца, што першыя цыганы патрапілі ў скандынаўскія краіны з Шатляндыі і Англіі35. Джэймз IV Шатляндскі быў сынам дацкай прынцэсы Маргарыты, і гэта ягоны брат, дацкі кароль Джон, даў у 1505 г. рэкамендацыю Антоніюсу Гажына. Першы ў Швэцыі дакладна ідэнтыфікаваны цыган таксама меў імя Антоніюс: у стакгольмскай рахунковай кнізе занатавана, што 29 верасня 1512 г. кампанія блізу 60 татарах (tatra), кажучы, што паходзіць з Малога Эгіпта, прыбыла ў горад з графам Антоніюсам на чале і ёй было дадзена 20 марак. Гэта адпавядае назіраннюў Швэдскай хроніцы Оляўса Пэтры, штоў 1512 г. людзі, назы-

33 The Recueil d'Arras or Arras collection, no. 266 сярод MSS у муніцыпальнай бібліятэцы Араса.

34Гл. А. М. Fraser and F. de Vaux Foietier, ‘The Gypsy healer and the King of Scots’, JGLS(3), 51 (1972), pp. 1-8.

33 A. Etzler, Zigenama och deras avkomlingar i Sverige (Uppsala, 1944) змяшчае даследванне ранняй гісторыі цыганоў у Швэцыі і Скандынавіі ўвогуле. Іншыя гістарычныя матэрыялы можна знайсці (для Швэцыі) у A. Heymowski, Swedish Travellers and their Ancestry (Uppsala, 1969); (для Нарвэгіі) у E. Sundt, Beretning от Fanteeller Landstrygerfolket i Norge (Christiania, 1850); (для Даніі) у F. Dyrlund, Totere og Natmandsfolk i Danmark (Copenhagen, 1872); i (для Фінляндыі) у R. Vehmas, Suomen Romaaniväestön Ryhmäluonne Ja Akkulturoituminen (Трулавы характер i акультурацыя цыганскага насельніцтва ў Фінляндыі) (Turku, 1961).

ваныя татарамі, першы раз высадзіліся ў Стакгольме. Татары (Tattare) застаецца найбольш распаўсюджаным назовам цыганоў у Швэцыі амаль да XVII ст., калі пад уплывам нямецкай мовы таксама ўваходзіць ва ўжытак слова цыгане (zigenare), перш як сінонім, пасля як замяняльнік.

Дацкая цярплівасць скончылася, калі мінула трохі больш як 30 гадоў. У1536 г. і зноўу 1554 г. Хрыстыян III Дацкі і Нарвэжскі загадаўусім цыганам пакінуць каралеўства цягам трох месяцаў; ягоны сын Фрэдэрык II аднавіў прысуд выгнанняў 1561 г. і ўзмацніў пакаранні. Цыганы, якія ў 1540 г. былі высланыя морам з Бостана ў Лінкольншыры да Нарвэгіі, не маглі разлічваць там на большую гасціннасць. У Швэцыі таксама ўзаемадачыненні сапсаваліся досыць хутка. Густаў I, які ўстанавіў у 1523 г. швэдскую незалежнасць ад Даніі, пачаў з адносна мяккіх захадаў, але ў 1540-х ён стаў паляваць на цыганоў у краіне. Пасля ягонай смерці ў 1560 г. такую палітыку працягваў яго наступнік, а ў тым жа годзе арцыбіскуп Ляўрэнтыюс Пэтры Нэрыцыюс ухваліў правілы, якія забаранялі святарам весці нейкія справы з цыганамі: ім нават нельга было хрысціць дзяцей і хаваць памерлых.

Многія даследнікі лічаць, што першыя цыганы ў Фінляндыі, цягам доўгага часу частцы Швэдскага Каралеўства, мігравалі з Швэцыі. Гэтую тэорыю падтрымоўвае верагоднасць таго, што фінскі назоў цыганоў Mustalainen (чорны, смуглы) прыняўся з швэдскага выразу svart Tattare — чорныя татары. Гэта — першая грунтоўная згадка пра цыганоў у Фінляндыі, якая сцвярджае, што іхнае падарожжа па моры неўзабаве прыпынілася на фінскім востраве Аланд у 1559 г. і яны былі адасланыя назад да Швэцыі. Гэтым выгнаннікам маглі папярэднічаць тыя, што прыбылі раней — сухапутным шляхам праз Эстонію ў 1515 г. (у падборцы першакрыніц пра сярэднявечную Фінляндыю можна знайсці таму сведчанне36). Не выклікае сумневу тое, што апазнаныя цыганы, якіх сустрэлі на фінскай зямлі ў 1584 г. і якія былі зняволеныя ў крэпасць Аба (сучасны Турку), мелі несумнеўна швэдскія імёны.

Вобразы і стэрэатыпы

Пасля даследвання шляхоў цыганскай экспансіі ў Эўропу і рэакцыі на гэта усё яшчэ, на жаль, не стае глыбокага погляду на цыганскі лад жыцця і іх звычаі. Аднак недахоп інфармацыі пра цыганоў не такі поўны: напрыклад, мы пачынаем даведвацца больш пра цыганскі знешні выгляд, калі ён рабіў нейкае ўражанне на заўсёдных жыхароў. Цёмная скура цыганоў палохала: яны здаваліся агіднымі і брыдкімі; доўгія валасы, завушніцы.і дзіўнае адзенне таксама былі непрыемнымі

^Е. Aaltonen, review in JGLS(Y), 42 (1963), pp. 64—67.

для многіх. Асабліва жанчыны адзначаліся характэрным стылем вопраткі, які, на шчасце, быў захаваны мастакамі на палатне або паперы ў многіх краінах. 3 Нямеччыны мы маем гравюру Майстра хатняй кнігі, датаваную блізу 1480 г. (гл. мал. 2), і значна пазнейшую гравюру на дрэве ў Касмаграфіі Мюнстэра, блізу 1550 г. 3 Нідэрляндаў, дзе мастацтвы квітнелі пад апекай бургундскіх князёў, да нас дайшла карціна Гераніма Босха The Haywain — адно з першых адлюстраванняў цыганскага варажбіта ў працэсе працы. Гэтая тэма была ўзнята і на некаторых тканых габеленах у майстэрнях Турнэ. Найбольш яскравы прыклад — працэсія цыганоў, псрамяшаных з натоўпам, ля брамаў горада або замка; жанчыны ў турбанах, толькі апісаных хранографамі; адной прыгожай жанчыне варожаць па далоні, а тым часам цыганскі хлопчык крадзе кашалёк у другой жанчыны. На іншым турнэйскім габелене падаецца самае ранние адлюстраванне цыганскіх танцаў.

Цыганскае адзенне становіцца ўзорам экзотыкі: некаторыя рэлігійныя карціны і гравюры ў Нідэрляндах (як, напрыклад, Люкас ван Лейдэн) улучаюць цыганападобныя постаці, калі тэма патрабуе наказу усходніх, асабліва эгіпецкіх, жанчынаў. У першай палове XVI ст. падобныя матывы становяцца папулярнымі і ў італійскіх мастакоў, пра што сведчаць такія творы, як Цыган і жаўнер Джарджыёнэ (блізу 1510 г.), Цыганка Тытана (блізу 1510 г.), карціна Іль Гарафалё пад такім жа назовам (блізу 1525 г.) і Цыганская Мадонна Карэджы (блізу 1530 г.). Гэта больш стылізаваныя апрацоўкі з абмежаванай дакументальнай вартасцю, але яны ў значнай ступені суладныя з іншымі творамі і з карцінай цыганскай лекаркі (мал. 3) у дачыненні да адзення цыганскай жанчыны. На карціне яна ў турбане (часам ён закручаны без штучнай падтрымкі, часам з плеценай падтрымкай), апранутая ў жаночую кашулю, накрытую плашчападобным покрывай, замацаваным на адным плячы. Тым часам карцінныя прадстаўленні пачынаюць замацоўвацца ў акрэсленыя прыклады: сцэна варажбы, у якой часта прысутнічае хлопчык, што адразае кашалёк, хутка ператворыцца ў нязменны элемент кампазіцыі, які стварае асаблівы стэрэатып у публічным меркаванні37.

Цыганы тады былі аднатыпнымі персанажамі. Мы бачылі фарс Гіля Вісэнтэ з 1521 г., дзе жанчына паказана як назойлівая варажбітка, а мужчына — як жульніцкі гандляр коньмі. Нават раней постаць цыганскай варажбіткі была ўведзеная ў ананімную швайцарскую п’есу, напісаную ўЛюцэрне блізу 1475 г.38 Твор пачынаецца з таго, што земля роб кажа сваёй жонцы, каб тая хутчэй замацавала дзверы у гумно і

37Гэтая тама даследуецца і ілюструецца ў каталозе J.-P. Cuzin, La disease de bonne aventure de Caravage (Paris, 1977).

'% Schauspiele des Mittelalters, ed. F. J. Mone (Karlsruhe, 1846), vol. 2, pp. 378 ff.

принесла курэй, бо недалёка паганцы. П’еса Ганса Захса сярэдзіны XVI ст.39, выкарыстоўваючы, як гэта часта бывала з тым пладавітым Meistersinger, сатырычныя карыкатуры і шаблонный характары, не пакідае жывога месца на рэпутацыі цыганоў, звязваючы іх з разбоем, узломамі, кішэннымі крадзяжамі, канакрадствам, варажбой, вядзьмарствам і падманам.

Хранографы, якія апісваюць раннія з’яўленні цыганоў — часта праз стагоддзе пасля падзеі, — дадаюць новыя дэталі, якія мала што паказваюць або ўвогуле грунтуюцца на аповедах сучасных сведкаў і агульнапрынятых канвенцыянальных меркаваннях. Тэты раздзел мы пачалі з цытаты Авэнтына. Ягоны сучаснік, нехта Кранцыюс (Альбэрт Кранц), які жыў у Гамбургу і чыя Саксонія ўпершыню апублікаваная ў 1530 г., падае аднолькава востры каментар наконт цыганскага ладу жыцця хутчэй за ўсё ў дачыненні да першай трупы 1417 г., але піша, несумнеўна, на падставе пазнейшых на сто гадоў заўваг і пазіцыяў. Як і многія іншыя, ён падкрэслівае цёмнае адценне скуры цыганоў і іхнае дзіўнае адзенне. Ён называе іх бядой сялянства і выступае супраць крадзяжоў, якія лічыць задачаю цыганак. Яны гавораць на многіх мовах, але не маюць сапраўднай айчыны, бо нарадзіліся пад час падарожжаў; гісторыя пра пакуту за грахі — гэта фабрыкацыя, і яны, вядома ж, не прызнаюць ніякай рэлігіі ўвогуле. Яны перабіваюцца, як жывёлы, з дня на дзень і вандруюць ад правінцыі да правінцыі; яны зноў вяртаюцца праз некалькі гадоў, але падзеленыя на шматлікія асобныя трупы, каб тыя ж людзі не траплялі на адно месца. Жанчыны падарожнічаюць з малымі дзецьмі на фургонах, якія валачэ цяглавая скаціна; іхная знаць мае мноства паляўнічых сабак і часта мяняе іх на коней, але астатнія пераважна падарожнічаюць пешкі. Яны шануюць князя, графа і жаўнераў. Невядома, былі гэтыя жаўнеры цыганамі ці гаджэ, якія абаранялі цыганоў; але Кранц кажа, што яны прымаюць у сваю кампанію як мужчынаў, так і жанчынаў, якія захочуць далучыцца да іх40. Дакладнасць гэтага сцверджання спрэчная, бо многім пазнейшым каментатарам было вельмі цяжка пагадзіцца з канцэпцыяй прыроджанага “эгіпцяніна”; але, наколькі гэта было праўдай, мяшаныя шлюбы былі добра вядомыя.

3 разнастайных крыніц мы нешта даведаліся пра цыганскія сродкі на існаванне: жабрацтва і варажба ўзгадваюцца паўсюль; іншыя — гэта гандаль коньмі, металаапрацоўка, лячэнне, музыка і танцы. Тэма крадзяжу таксама перыядычна паўтараецца, хоць іхныя злачынствы пераважна не выходзяць далей за крадзеж ежы і адзення і, калі з’явіцца магчымасць, грошай. Нутраныя пытанні правасуддзя і дысцыпліны зболь-

39 Die 5elenden wanderer, in Hans Sachs’ Werke (Berlin, 1884), vol. 2, pp. 58—68.

49A. Krantz, Rerum Germanicarum historici clariss. Saxonia (Frankfurt am Main, 1580), pp. 354 ff. (1st edn Cologne, 1530).

шага знаходзіліся ў іхных уласных руках: ёсць безліч сведчанняў, што людзі глядзелі на цыганоў як на imperium in imperio, і калі даходзіла да канфлікту паміж цыганамі, улады не рабілі значных намаганняў, каб выкрыць або пакараць вінаватых, але пакідалі самым цыганам зрабіць тое, што неабходна.

Ярлык “Малога Эгіпта” ўсё яшчэ ўжываўся ў якасці руціннай формулы для апісання асобных людзей, але цяпер, праз гэтулькі пакаленняў пасля пачатку міграцыі на захад, ён ператварыўся ў бессэнсоўную метку. Цыганы ўсё больш прызвычайваліся да асобных краінаў, нават калі і не пасяляліся там стала. А калі здаралася, што іх папярэднікаў дапытвалі ў судзе, часта аказвалася, што яны, нягледзячы на ярлык, нарадзіліся (і можа, былі ахрышчаныя) у гэтай краіне і ажаніліся з жанчынай недзе па суседстве41.

Эўрапейскія ўзоры

У гэтым раздзеле націск рабіўся на ўзаемадзеянне паміж цыганамі і валадарамі, знаццю, афіцыйнымі асобамі і грамадзянамі — маса даступных звестак датычыць менавіта гэтага. Аднак і на паасобнай тэрыторыі карціна не з’яўляецца поўнасцю рэпрэзентацыйнай — запісы муніцыпальных і нацыянальных архіваў накіраваны строга на здарэнні, пад час якіх выдаткоўваюцца публічныя грошы. Таму можна здзівіцца наконт усіх іншых нагод, больш шматлікіх, калі прысутнасць цыганоў не прыцягвала афіцыйнай увагі, бо яны задавальнялі свае патрэбы праз абмен тавараў і паслуг ці яны папросту ехалі далей або вярталіся з пустымі рукам!.

Пры разглядзе ўзаемадачыненняў паміж цыганамі і мясцовымі жыхарамі можна заўважыць дастаткова паслядоўны ўзор рассялення цыганок' практычна па ўсёй Эўропе. Спарадычныя адзнакі супраціву або непрыняцця пачынаюць з’яўляцца адносна хутка пасля іх прыбыцця ў краіну, калі вяскоўцам або местачкоўцам надакучвае даваць міласціну; канфлікт звычайна набывае шырокі характар цягам 10 ці 20 гадоў. Першыя эдыкты ўніверсальнага прымянення былі выдадзены амаль праз стагоддзе пасля першага прыбыцця цыганоў у краіну, нават калі выгнанне і ўціск яшчэ не сталі ў Эўропе паўсюднымі. Хоць, як піша Авэнтын, дэкрэты людзей пры ўладзе не заўсёды выклікаюць жаданую рэакцыю ў заспан ых чыноўнікаў і абыякавых суб’ектаў.

Цыганская гісторыя пра сямігадовую пілігрымку хоць і няспынна аднаўлялася і была геніяльнай выдумкай, непазбежна страчвала з бегам часу сваю чароўную моц. Незразумела, ці яна выкарыстоўвалася як

41 Пра падоб:іы прапэс у Нідэрляндах у 1533 г. гл. van Kappen, Geschiedenis, pp. 128—130.

устаноўленая практыка, ці толькі спарадычна: згадкі сапраўды часта сустракаюцца ў архівах, але яны накіраваныя на фіксацыю выпадкаў давання міласціны. Затое зусім зразумела, што нават самыя пабожныя бюргеры пасля некалькіх першых візітаў палічылі за вялікі цяжар падтрымоўваць гэтых пілігрымаў. Вядома, рэлігійны клімат хутка змяняўся. У 1500 г. хрысціянства па-ранейшаму было падзелена ў асноўным паміж рыма-каталікамі на захадзе і праваслаўнымі на ўсходзе, з выняткам Багеміі і Маравіі, дзе больш за палову насельніцтва складалі гусіты. Цягам не больш як 50 гадоў амаль 40% эўрапейскага насельніцтва назірала за “рэфармаванай” тэалогіяй; і да 1570 г. сямёра з кожных дзесяці падданых святога рымскага імператара былі пратэстантамі. Папскія лісты тады страцілі бальшыню сваёй вартасні. Першапачатковая стратэгія, якая добра служыла цыганам, заставалася для іх карыснай і ў сярэдзіне XVI ст., але мода на пілігрымкі і сам статус пілігрыма пацярпела рашучую паразу. Апрача таго, жабрацтва, да якога царква пад час францішканскай ідэалізацыі ўбоства ставілася прыхільна, прыцягнула на сябе вялікія санкцыі і апынулася пад атакай Лютэра і іншых як з’ява, якую трэба выкараніць з усяго хрысціянства.

Калі падзеі павярнуліся ў неспрыяльны бок, цыганы апынуліся без альтэрнатыўнай айчыны, дзе яны маглі б шукаць прытулку, і без вялікай перспектывы моцнага ўкаранення, якога яны маглі хацець. Ад пачатку яны абудзілі схаваную прадузятасць народаў, сярод якіх падарожнічалі. Аселыя людзі ўвогуле не вераць вандроўнікам; а ў эўрапейскім грамадстве, дзе асноўны націск рабіўся на пабожнасць, прыгон і цяжкую працу, цыганы рэпрэзентавалі адкрытае адмаўленне ўсіх асноўных каштоўнасцяў і пасылак, на якіх грунтавалася дамінавальная мараль. Падобная прадузятасць была абумоўлена таксама разумением дапамогі бедным у Эўропе XVI ст.: існавала перакананне, што беднякоў мусяць падтрымоўваць розныя прыходы, але жабракоў-чужаземцаў трэба без літасці адаслаць на іхную айчыну або месца, дзе яны раней жылі. Такі погляд не пакідаў ніякіх магчымасцяў тым, хто жабраваў па-за царквой. Паўсюль у дачыненні да цыганоў цяпер пачала праводзіцца палітыка непрымання, ужо не надавалася ніякай увагі таму, куды ix трэба адправіць або як яны туды трапяць, ці дазволена 1м будзе ўвайсці туды і заставацца там.

ЩСК КАЙДАНОЎ

Цягам наступных больш за 200 гадоў — ад сярэдзіны XVI да канца XVIII ст. — рэакцыя бальшыні эўрапейскіх краінаў на цыганскую прысутнасць прыгнятае сваёй аднастайнасцю. Цыганоў па-ранейшаму лічылі злачынцамі — праз іхны грамадскі стан, а таксама асаблівую расавую прадузятасць і рэлігійную варожасць да паганскіх звычаяў і варажбы. Наагул, яны цярпелі ад хвалі рэпрэсіяў, што нарастала паўсюль супраць бадзягаў і “працаздольных” жабракоў. Улады не маглі пагадзіцца з людзьмі без роду і без гаспадароў, без сталага жылля, бескарыснымі як рабочая сіла: паводле іхных меркаванняў, такі статус сам па сабе быў адхіленнем і супярэчыў устаноўленаму парадку, а гэта трэба выпраўляць зняволеннем і ціскам кайданоў. Нават калі цыганы прапаноўвалі законныя паслугі мясцоваму насельніцтву, яны рызыкавалі: вандроўныя гандляры або рамеснікі маглі парушыць мясцовую манаполію, а ўлады маглі непрыхільна паставіцца да такіх заняткаў, як разносны гандаль, лудзільніцтва або забавы. Час не прынёс цыганам значнай палёгкі. Перыяд Асветніцтва шмат што выявіў — стварыў больш яркую філасофію і літаратуру, вялізны крок наперад быў зроблены ў навуцы і музыцы, — але толькі кволы прамень гэтага святла прабіўся праз цемру ўзаемадачыненняў з цыганам! ў Эўропе.

Выгнанне, асіміляцыя, выкараненне

Калі б усе прынятыя антыцыганскія законы бездакорна выконваліся цягам хоць бы некалькіх месяцаў, цыганы былі б вынішчаныя пад корань ва ўсёй хрысціянскай Эўропе задоўга да сярэдзіны XVI ст. Гэтага не здарылася. Збаўчым фактарам, які шматкроць праяўляўся, аказалася тое, што нават найбольш суровыя крымінальныя законы часта не прыводзіліся ў дзеянне, магчыма, дзеля ціхай апазіцыі пэўнай часткі насельніцтва або подкупу малых чыноўнікаў, але перадусім — з прычыны недастатковай арганізаванасці тагачаснай праваахоўнай сістэмы. Рэакцыя на такую розніцу паміж мэтамі законаў і іх выкананнем была

паўсюль аднолькавая. Колькасць законаў павялічвалася, а пакаранні рабіліся больш суровымі. Было б сумным дэталёва пералічваць іх. Прынамсі, гэта зусім не патрэбна: калі мы паразважаем над развіццём падзеяў у некалькіх пэўных краінах, мы ўбачым гаму рэакцыяў фактычна ва ўсёй неасманскай Эўропе цягам наступных двух з паловай стагоддзяў. Калі-нікалі ўціск цыганоў слабеў: так паступова адбывалася ў Англіі і Шатляндыі. Але пераважна ён быў няспынным — непаслядоўным на нямецкіх землях, але ў іншых месцах, як, напрыклад, у Францыі і Нідэрляндах, з пэўнай ступенню адміністрацыйнага ўмацавання і каардынацыі. Некаторыя ўрады — асабліваў Габсбургскай імперыі і Бурбонскай Гішпаніі — урэшце захацелі змяніць кірунак сваіх дзеянняў і паспрабаваць пасля няўдачы ранейшых спробаў больш рацыянальныя (але такія ж бязлітасныя) захады супраць цыганоў1.

У Англіі на перыяд ад 1550 да 1640 г. прыпадае пік дзяржаўнай дзейнасці супраць безгаспадарных людзей. У 1554 г., на пачатку панавання Філіпа і Мэры, быў прыняты закон, які падкрэсліваў, што “розныя людзі з згаданай кампаніі (эгіпцянаў), а таксама іншыя падобныя асобы паспрабавалі зноў прыйсці ў гэтае каралеўства, выкарыстоўваючы свае звыклыя д’ябальскія і грэшныя подступы і штучкі, жывучы так брыдка, як не было б дазволена ні ў якім хрысціянскім каралеўстве, ні ў нашым, ні ў іншым, і за што яны былі б надежным чынам пакараныя”. У законе Гэнры VIII устанаўліваліся наступныя пакаранні: кожны, хто ўвозіць цыганоў у краіну, мусіць заплаціць 40 фунтаў, а кожны цыган, якога прывезлі і які знаходзіцца тут цягам месяца, лічыцца злачынцам і пазбаўляецца прывілеяў недатыкальнасці і “царкоўнай дабрачыннасці”. Інакш кажучы, пісьменнасць і адукаванасць цыгана не была перашкодай для суда, і калі ўдавалася даказаць віну, гэта азначала страту жыцця, земляў і тавараў. У Англіі ці Валіі такі ж лее чакаў цыганоў, якія не пакінулі краіну за 40 дзён. Пакаранню не падлягалі дзеці да 14 гадоў, яго таксама мог пазбегнуць кожны цыган, які адмаўляўся ад “гэтага грэшнага, пустога і бязбожнага жыцця і кампаніі і ішоў на службу да прыстойнага і працаздольнага грамадзяніна... або да таго, хто сумленна навучыць яго законнай працы”. Усе дазволы, лісты і пашпарты, якія раней выкарыстоўваліся “эгіпцянамі” ў Англіі і Валіі, былі абвешчаны несапраўднымі.

Першая занатаваная судовая справа паводле гэтага закона датычыла вялікай трупы цыганоў у Дорсэце ў 1559 г., пад час панавання Элізабэт. Генерал-губернатарнапісаўураспараджэннідля Патаемнай Рады, што, як ён даведаўся, каралева палічыла “неабходным падаць яскравы

1 Для наасобных краінаў мно> ія кніп, цытаваныя у раздзелах 4 s 5, не губляюць сваей вартасці.

прыклад, сурова пакараўшы вялікую колькасць цыганоў”, астатніх жа дэпартаваць. Падобная парада была дадзена ў тым жа годзе суддзям г. Эсайза ў Гірфардіпыры. Аднак цыганоў у Дорсэце апраўдалі на тэхнічнай падставе, бо яны не былі “дастаўленыя або прывезеныя” ў Англію, а прыйшлі наземным шляхам, і генерал-губернатар абмежаваўся іхнай высылкай да месца нараджэння, як і прадугледжваў закон для бадзягаў. (Не паспелі яны далёка адысці, як ім зноў давялося пасварыцца з уладамі: у наступным месяцы іх арыштавалі ў Глостэры і, затрымаўшы ў Глостэрскім замку, білі перад уваходам у горад). Здаецца, што дэпартацыі ў выніку закона 1554 г. былі параўнальна нешматлікімі.

3 часам колькасць цыганоў замежнага паходжання ўсё змяншалася. Таму ў 1562 г. быў прыняты закон “Аб далейшым пакаранні бадзягаў, якія называюць сябе эгіпцянамі”, які спрабаваў акрэсліць становішча цыганоў, народжаных у Англіі або Валіі, больш дакладна, чым закон Філіпа і Мэры. Сцвярджалася, што ніхто, народжаны ў Англіі або Валіі, не можа быць змушаны пакінуць краіну, але абавязаны пакінуць сваё пустое і бязбожнае жыццё і кампанію. Разам з тым адзначалася, што кожны ва ўзросце 14 гадоў і старэйшы, хто цягам месяца “адзін раз або некалькі разоў” апынуўся ў любой кампаніі бадзягаў, якіх называюць або якія самі называюць сябе эгіпцянамі, “а таксама тых, хто падрабляецца, ператвараецца і пераапранаецца ў іх, пераймаючы іх выгляд, гаворку ці паводзіны”, мусіць страціць свае землі або тавары і панесці смяротнае пакаранне. Магчыма, акцэнт у законе на фальшывых эгіпцянаў рабіўся не дзеля гаджэ, якія далучаліся да цыганскіх групаў, а каб пазбегнуць абарончага сафізму наконт таго, што чалавека, народжанага ў Англіі або Валіі (нават ад цыганскіх бацькоў), нельга паводле дэфініцыі лічыць “эгіпцянінам”2. Вартае ўвагі тое, што цяпер многія “эгіпцяне” хрысцілі сваіх дзяцей, каб тыя атрымалі дакумент з пацверджаннем месца хросту: такія захады, даўней рэдкія, неўзабаве сталі частым! ў Англіі і Валіі. Цягам стагоддзя пасля закона 1562 г. можна прасачыць дзесяць судовых справаў па абвінавачваннях у стасунках з эгіпцянамі і ў імітацыі эгіпцянаў, і многія адказчыкі ў гэтых працэсах, без сумневу, былі цыганам!.

Патаемная Рада энергічна, прынамсі калі-нікалі, старалася данесці прадпісанні новага закона да чыноўнікаў краіны і суддзяў. У 1569 г. усім ім было загадана правесці дакладны пошук цыганоў і бадзягаў. У тым годзе краіна была ўсхваляваная паўстаннем паўночных графаў супраць Элізабэт, якое выклікала атмасферу агульнага недаверу. Вінаватыя тут былі, як меркавалася, яшчэ і вандроўныя злодзеі і жабракі. У 1577 г. Патаемная Рада сур’ёзна зацікавілася працэсам супраць некалькіх асобаўу

2 Параўн. А. М. Fraser, ‘Counterfeit Egyptians', TsiganologischeStudien 1990, no. 2, pp. 43—69.

Эйлзбэры, несумнеўна ангельскіх цыганоў, за злачынныя зносіны з эгіпцянамі, перайманне іхнай вопраткі, мовы і паводзінаў. Усіх признал! вінаватымі і павесілі3. У 1579 г. Патаемная Рада ўпаўнаважыла спецыяльных камісараў, каб асудзіць як злачынцаў 40 цыганоў, затрыманых у графстве Рэднар, а таксама каб зэканоміць кошт іх утрымання да наступнага выязнога паседжання суда. Запісаў пра іншых, каго напаткаў падобны лес, даволі шмат. Вядомы толькі адзін прыклад, калі пад час выканання закона 1562 г. кожнага члена цыганскай трупы адаслалі да свайго прыходу, каб там даць яму нейкі прымальны занятак. Гэта адбылося ў 1596 г., пасля ёркшырскай аблавы, калі было сабрана разам 196 цыганоў і іхных спадарожнікаў — мужчынаў, жанчынаў і дзяцей: 106 “поўнагадовых” былі асуджаныя на смерць Ёркшырскім судом квартальных сесіяў. Толькі дзевяць з іх нарадзіліся за межамі краіны і былі пакараныя пад гучныя воклічы з боку іншых. Над астатнімі злітаваліся, і аднаму з іх, Ўільяму Портынгтану, дазволілі адвесці гэтых 187 чалавекда месца іх паходжання. Беспарадкавы натоўп цыганоў, якіх вялі дадому, мусіў бьщь адным з самых дзіўных відовішчаў на дарогах Англіі. Портынгтану далі восем месяцаў на выкананне працы, якая, здаецца, закончылася ў Глэмаргане4. (Эпізоды ў Глэмаргане і Рэднары — гэта першыя выразныя згадкі пра цыганоў у Валіі, хоць існуюць прыкметы пэўнай цыганскай прысутнасці на ангельскім баку мяжы ўжо ў 1530 г.)5.

Закон Элізабэт ад 1562 г. быў у Англіі і Валіі апошнім такім дакументам, накіраваным спецыяльна супраць цыганоў. Ён застаўся ў статутпай кнізе, хоць не выкарыстоўваўся пазней, а ў 1783 г. яго скасавалі як “празмернасуровы”. Здаецца, апошніраз павешаннеў Англіі за прыналежнасць да цыганоў адбылося ў 1650 г., калі на выязным судзе Бэры Сант Эдмунда за гэтую ганьбу 13 чалавек былі асуджаныя, а прысуд выкананы6. Аднак бачна, што задоўта да гэтага цыганы без цяжкасцяў знаходзілі мясцовых чыноўнікаў, гатовых прапусціць іх, пакідаючы ў адносным спакоі. Вядома, часта яны маглі забяспечыць дапамогу, што і

3 Справа дэталёва даследвана ў Т. W. Thompson, ‘Consorting with and counterfeiting Egyptians’, JGLS(3), 2 (1923), pp. 81-93.

4 R. O. Jones, ‘The mode of disposing of gipsies and vagrants in the reign of Elizabeth’, Archaeologia Cambrensis (4th series), 13 (1882), pp. 226—231; rptd in JGLS(2), 2 (1908—1909), pp. 334—338.

5 Для паўнаты можна адзначыць, што самыя раннія згадкі пра цыганоў у Ірляндыі сустракаюцца толькі ў адзіным ірляндскім законе — аб пакаранні валацугаў і бадзягаў (1634). Закон датычыць “эгіпцянаў” і “фальшивых эгіішянаў”. Хоць ёсць сумнеў, ці сапраўды гэта паказвае на тагачасную цыганскую прысутнасць у Ірляндыі: лексіка бальшыні дэфініцыяўпапростуўзятазадпаведнагаангельскага закона 1597 г., улучаючы словы “бадзягі” і “валацугі”.

$ J. Hoyland, A Historical Survey ...of the Gypsies (York, 1816), pp. 86—87.

пацвярджаюць рахунковыя кнігі царкоўных камендантаў XVII ст.7

Цыганам, безумоўна, пагражалі законы, накіраваныя супраць бадзяжніцтва, і адрозненне паміж цыганамі і агульным рухам вандроўнікаў станавілася для чыноўнікаў асабліва цьмяным, калі яны мусілі прызнаць цыганоў тутэйшымі жыхарамі. 3 трынаццаці распараджэнняў наконт бадзягаў і бедных, прынятых за панаваннем Гэнры VIII і наступных Т’юдараў, статут 1572 г., названы “Законам аб пакаранні бадзягаў і памілаванні бедных і нямоглых”, стаў найбольш жорсткім законам часоў Элізабэт. Асобаў ва ўзросце 14 гадоў і старэйшых, якія “былі махлярамі, бадзягамі або працаздольнымі жабракамі”, трэба было “жорстка пабіць, а ў іхным правым вуху прапаліць адтуліну дыяметрам блізу дзюйма”, калі нейкі сумленны чалавек не возьме іх на службу тэрмінам на адзін год. На другі раз такіх парушальнікаў трэба было аддаць у службу на два гады. На трэці раз парушальнік лічыўся злачынцам (з адпаведнымі наступствамі). Махляроў да 14-гадовага ўзросту трэба было пабіць і ўлучыць у інвентар. Хоць цыганы не ўзгаданыя ў доўгім пераліку вартых пакарання, шмат апісанняў можна лёгка аднесці да цыганоў. Асноўным захадам дзеля дапамогі бедным стаў загад мясцовым суддзям зарэгістраваць усіх старых і нямоглых беднякоў, якія нарадзіліся ў іхных мясцінах або жывуць там цягам трох гадоў, і пасяліць іх у адпаведным жыллі, а выдаткі пакрыюць мясповыя жыхары. Увядзенне нацыянальнай інфраструктуры абавязковага ахвяравання — прыходскага падатку на ўтрыманне бедных — было вялікай інавацыяй. Кожны, хто хацеў, мог узяць дзяцей жабракоў ад 5 да 14 гадоў на службу. Дзяўчат можна было ўтрымліваць на службе да 18 гадоў, хлопцаў — да 24. Такім чынам, забеспячэнне дзяцей гаспадаром і рабствам магло доўжыцца больш за 19 гадоў.

Законы паступова станавіліся менш жорсткімі (карны элемент памяншаўся), хоць і заставаліся суровымі, як на сённяшнія стандарты. Парламент па-ранейшаму ўхваляў законы пра бадзяжніцтва, але яны не ўнеслі амаль нічога новага. Апісанне цыганоў сярод мноства іншых групаў як махляроў і бадзягаў, ужытае ўпершыню ў законе 1597 г., калінікалі аднаўлялася. Так, у статуце 1713 г. спіс парушальнікаў пашыраны на “ўсіх асобаў, якія выдаюць сябе за цыганоў або вандруюць падобна да фальшывых эгіпцянаў, або прэтэндуюць на майстэрства ў фізіягноміцы, хірамантыі ці іншых хітрых навуках, або сцвярджаюць, што ўмеюць варажыць, або распавядаюць нейкія фантастычныя гісторыі, або выкарыстоўваюць тонкі падман, беззаконный гульні ці забавы”. Закон прадпісваў, каб суддзі перыядычна выіпуквалі махляроў, бадзягаў і

7 Т. W. Thompson, ‘«Gleanings from constables» accounts and other sources’, JGLS (3), 7 (1928), pp. 30—47.

працаздольных жабракоў і адсылалі назад (папярэдне адлупцаваўшы іх або выкарыстаўшы на цяжкой працы, калі будзе неабходна) — на месца іхнага апошняга пасялення або, калі такога не існуе, на месца іхнага нараджэння. Падобным чынам, па імені, цыганы былі названы ў Англіі апошні раз у Законе аб бадзяжніцтве (1822 г.), які абвяшчаў, што “ўсе асобы, якія паведамляюць, што яны цыганы або што могуць варажыць, якія бадзяюцца паўсюль ці жывуць у намётах, павозках або фургонах, павінны быць прызнаныя махлярамі і бадзягамі, пакаранне за гэта — да 6 месяцаў зняволення”. Калі тэты закон быў заменены ў 1824 г. Законам аб бадзяжніцтве (большая частка якога дагэтуль не страціла сваёй моцы, дазваляючы штрафаваць і знявольваць бяздомных і жабракоў), спасылка на цыганоў была канчаткова апушчана, хоць гэта не перашкаджала закону пераследваць цыганоў; тым часам як дарожнае заканадаўства працягвала аднаўляць палажэнні супраць цыганскіх табараў, уведзеныя ў Закон аб галоўных магістралях у 1822 г. (параўн. с. 9—10).

Форма цыган (Gipsy) замест эгіпцянін (Egyptian) упершыню была ўжытая ў ангельскім законе ў 1713 г. Але заканадаўцы не зрабілі лінгвістычнай інавацыі — сам скарот усталяваўся ўжо на пачатку папярэдняга стагоддзя8, прайшоўпіы праз такія пасярэдныя формы, як Gypcyan ці Gypson. Першае выкарыстанне слова ў Шатляндыі адбылося ў 1598 г., у скарзе да Патаемнай Рады, дзе ўзгадваюцца “пэўныя цыганы” (certane gipseis).

У Шатляндыі колькасць бадзягаў і “сорнэраў” (sorners — людзі, якія гвалтоўна пасяліліся сярод іншых) значна павялічылася за панаваннем Мэры Ст’юарт пад час беспарадкаў. I ў 1574 г., калі яе сын Джэймз VI быў яшчэ малым, а валадарыў граф Мортан, была зроблена спроба “прымацаваць да майстроў незанятых жабракоў, адагнаць сорнэраў і дапамагчы бедным” у законе, які мадэляваўся па ангельскім статуце 1572 г. Пакаранні змяшчаліся ў той жа гаме, ад біцця і выпальвання правага вуха — да смерці, і дапамога бедным была той жа. Апісанне асобаў, закранутых законам, спецыяльна ўлучала цыганоў, падаючы ix як “непатрэбных людзей, якія называюць сябе эгіпцянамі”. Аднаго гэтага апісання было дастаткова, каб прызнаць іх вартымі пакарання. Нішто таксама не паказвала, што цыганоў успрымалі як асобную супольнасць з сваімі ўласнымі законамі і правасуддзем (с. 98), хоць яшчэ доўгі час, наватуXVIII ст., жыхары Шатляндыі абыякава паведамлялі пра крывавыя канфлікты між цыганскімі кланамі.

Тое, што ў той час цыганы разглядаліся ў Шатляндыі ў якасці асаблівай праблемы, пацвярджаюць два “прадпісанні”, выдадзеныя Патаемнай Радай у 1573 і 1576 гг., якія загадвалі ўсім прадстаўнікам урада

8 Як “both in a tune like two gipsies on a horse” ў As You Like It.

вышукваць “пэўных марных бадзягаў і фалыпывых людзей розных нацыянальнасцяў, якія ілжыва называюць сябе эгіпцянамі”, і аддаваць ix пад суд у эдынбургскім Толбуце. Кожнае невыкананне чыноўнікамі загаду ставіла ix пад пагрозу суда за спрыянне злодзеям i забойцам. Не зважаючы на ўсё гэта, цыганы ў Шатляндыі выжылі, і ў 1579 г. (калі Джэймз VI узяў кіраванне ў свае рукі) быў прыняты новы закон, які практычна паўтараўпапярэдні. Да 1597 г. наспела неабходнасць выдаць яшчэ адзін закон супраць працаздольных і незанятых жабракоў, бадзягаў і эгіпцянаў, паводле якога згаданыя парушальнікі аддаваліся ў часовае, а іх дзеці ў пажыццёвае рабства, а роля кіравання ўсім гэтым адводзілася царкоўным радам. Апошні квартал XVI і першы XVTI ст. сталі, шмат у чым дзякуючы асабістаму ўплыву Джэймза VI, патэнцыяльна больш неспрыяльным, чым раней ці пасля яго, перыядам для цыганоў з прычыны далейшых строгіх законаў. Кульмінацыяй стаў прыняты ў 1609 г. Закон аб эгіпцянах, які пацвярджаў загад Патаемнай Рады, зроблены 6 гадоў таму, і выганяў іх цягам некалькіх тыдняў пад пагрозай смерці, прызнаваў законным асуджэнне і пакаранне іх толькі за тое, “што яны называюць сябе эгіпцянамі, вядомыя ў такой якасці, карыстаюцца такой рэпутацыяй ці злоўленыя як эгіпцяне”. На практыцы гэтыя словы не былі даведзеныя да крайнасці нават Патаемнай Радай, але зразумела, што яны былі накіраваныя на тых цыганоў, якія ў вачах уладаў жылі марным і бадзяжніцкім жыццём. Калі цыган меў сталае паселішча і займаўся сталым родам дзейнасці, яго пераставалі лічыць злачынцам. Нехта Моўзэс Фоў, які прасіў дазволу на пражыванне ў краіне, выпрабаваў тэты закон, будучы “перакананым, што парламент ніколі не меў на мэце і не намерваўся выкарыстоўваць згаданы закон супраць сумленных, законапаслухмяных і шчырых людзей”. Ён абвесціў, што адмяжоўваецца ад “гэтага бясслаўнага грамадства”, і ахвяраваў 1 000 фунтаў, каб атрымаць такое адмежаванне. Патаемная Рада прыняла ягоную просьбу, і Моўзэс Фоў даказаў сваю рацыю. На жаль, яму было цяжка жыць у адпаведнасці з сваімі пратэстамі. Менш як праз 18 месяцаў ён быў абвінавачаны ў “паляванні з эгіпцянамі”. Ягоны галоўны паручнік, землеўладальнік — джэнтльмэн Дэйвід Ліндсэй, не з’явіўся і не заплаціў 1 000 фунтаў, і быў абвешчаны па-за законам. Калі Сэлькіршырскі выязны суд даказаў, што Моўзэс і ягонае новае таварыства ўчынілі некалькі абрабаванняў, ён і тры іншыя Фоў былі павешаныя за парушэнне закона 1609 г. — за “пражыванне і знаходжанне ў каралеўстве ў якасці эгіпцянаў”9.

Было шмат іншых прыкладаў, калі цыганы спрабавалі не дазволіць законам занадтаўмешвацца ў іх штодзённае жыццё. Вядома, улады былі

5 Параўн. D. Mac Ritchie, Scottisch Gypsies under the Stewarts (Edinburgh, 1894), pp. 81—84.

сур’ёзна занепакоеныя пашырэннем “прыняцця” (давання прытулку) цыганоў, якое пачалося ў 1609 г. і працягвалася толькі кароткі час. У 1616 г. Патаемная Рада пастанавіла, што закон 1609 г. варта вывесіць яшчэ раз на рынкавых крыжах, з абавязковым націскам на пакаранне за прыняцце цыганоў. Гэта павінна было падкрэсліць, што “шмат падданых яго вялікасці, якія робяць выгляд, што з’яўляюцца слаўнымі і незаплямленымі джэнтльмэнамі, давалі або адкрыта даюць згаданым бадзягам, сорнэрам, асуджаным злодзеям і махлярам абарону, прытулак і падтрымку на сваіх землях, дазваляючы ім знаходзіцца там днямі, тыднямі і месяцам: без кантролю”. Абвінавачванні ў даванні прытулку цыганам працягваліся безупынна, і суддзі ўвесь час стараліся прывесці ў выкананне законы супраць бадзягаў і эгіпцянаў. Патаемная Рада, парламент і царква разам націскалі на цыганоў, як было і пад час Пратэктарату і кромвельскага рэжыму. Як паказваюць судовыя запісы, цыганы заўсёды знаходзіліся пад пагрозай. У 1624 г. за існаванне “эгіпцянамі” васьмі мужчинам, шэсць з ix пад прозвішчам Фа, быў вынесены смяротны прысуд. На наступным тыдні іхныя жонкі і дзеці былі прызнаныя вінаватымі ўтым жа і асуджаныя на смерць праз патапленне, але Патаемная Рада перадала справу каралю Джэймзу, які вырашыў, што будзе дастаткова выгнання. (Хоць Джэймз стаў каралём як Англіі, так і Шатляндыі, вызваленым Фа для выканання прысуду трэба было перасекчы мяжу толькі ў Нортумбэрлэндзе або Чэмбэрлэндзе.) У 1626 г. некалькім цыганам, арыштаваным шэрыфам Гэдынгтана па падазрэнні ў падпальванні, удалося пазбегнуць смяротнага пакарання, бо было прызнана, што яны невінаватыя і на справе прадухілялі распаўсюджванне пажару: з ласкі Чарлза I іхны прысуд быў абмежаваны да выгнання назаўсёды. Праз некалькі гадоў, у 1630 г., калі граф Касіліс прасіў парады наконт таго, што рабіць з некалькімі цыганамі, злоўленымі, але не абвінавачанымі ў нейкім злачынстве, Патаемная Рада загадала графу “надежным чынам і поўнасцю выканаць статут” супраць усіх, хто адназначна трапляе пад яго дэфініцыю. А ў 1636 г. Патаемная Рада загадала мэру і чыноўнікам Гэдынгтана пакараць смерцю пэўную групу цыганоў — мужчынаў павесіць, жанчынаў без дзяцей патапіць, тых жа, якія мелі дзяцей, клеймаваць на шчацэ.

Апрача яшчэ аднаго, пазнейшага закона ў дарожным кодэксе XIX ст. (гл. с. 112), апошні шатляндскі закон, накіраваны супраць цыганоў (разам з бадзягамі і інш.), быў прыняты ў 1661 г. Наступныя дакументы па бадзяжніцтве асобна пра цыганоў не згадваюць, хоць жорсткі закон 1609 г. ні ў якім разе не выйшаў з ужытку. Да канца XVII ст. суды пачынаюць патрабаваць пэўных доказаў асаблівых злачынстваў, такіх, напрыклад, як рэпутацыя або статус эгіпцяніна; але не ўсе былі такімі скрупулёзным!. Апошні выпадак, калі смяротны прысуд у Шатляндыі

быў вынесены проста за статус эгіпцяніна, здарыўся ў 1714 г.10 Хоць тое, што “нехта зваўся цыганом, быў вядомы пад гэтым імем, карыстаўся такой рэпутацыяй і быў затрыманы як эгіпцянін”, складае частку абвінаваўчага акта ў 1770 г., калі два цыганы з Лінлітгоў былі павешаныя за ўзлом і абрабаванне11; атаксамаў 1732, калі Джын Гордан, прататып Мэг Мэрыліз у творы Ўолтэра Скота Guy Mannering, падала ў акруговы суд Джэдбурга петыцыю з тлумачэннем, што яна асуджаная як эгіпцянка і бадзяга, старая і нямоглая, і хоча назаўсёды пакінуць Шатляндыю. Адпаведна яе выгналі пад пагрозай зняволення і біцця, калі верпецца. Яна правила рзшту свайго жыцця, бадзяючыся па ангельскім баку мяжы. Хоць дагэтуль яна згубіла дзевяць сваіх сыноў (адзін забіты, астатнія павешаны) і свайго мужа (ён быў перавезены — гл. далей с. 133), яна не страціла душэўнай моцы да канца: блізу 1746 г. раззлаваны натоўп павёў яе на смерць за тое, што яе якабісцкія сімпатыі былі занадта відавочнымі, але перад смерцю яна ўсё яшчэ выкрыквала лозунгі ў падтрымку прынца Чарлза12.

На кантыненце падзеі разгортваліся іншым шляхам. У Францыі рэпрэсіі прайшлі больш доўгі шляхда сваёй кульмінацыі, але, калі яе дасягнулі, прынеслі пэўныя вынікі. Напачатку адзначым, што насуперак загаду Шарля IX пры канцы XVI ст. і пазней цыганскія кампаніі падарожнічалі без выразнай рэакцыі на гэта ўладаў. Часта цыганы вандравалі тымі ж дарогамі, па нейкім часе з’яўляліся на старых месцах, і часта ў іх былі караваны з коней, мулаў і аслоў. Такія трупы на чале з “графам” або двума “правадырамі” значна адрозніваліся памерам: яны складаліся з 30,60, 80 ці больш чалавек. Выпадкі гвалту былі рэдкія, хоць часам мог выбухнуць скандал, калі мясцовыя жыхары ўпарта адмаўляліся ўпусціць іх без кампенсацыі; звычайна, аднак, можна было знайсці паразуменне.

Цыганскія наведванні сталі такой нармальнай часткай жыцця, што прадстаўнікі каралеўскай улады або правінцыйныя парламенты спрабавалі аднавіць колішнія драконскія захады супраць цыганоў. Напрыклад, нічога значнага не здарылася, калі кіраўніцтва Лянгедока загадала ў 1597 г. чыноўнікам паўстрымліваць цыганоў ад наведвання мястэчкаў і вёсак і не выдаваць ім ніякіх пашпартоў, нават патрэбных для нутраных падарожжаў. Гэты загад быў ухвалены спецыяльным заклікам карали Анры IV строга выконваць яго як дзейны каралеўскі эдыкт. Колькі часу наўмысная суровасць такіх захадаў працягвала змягчацца дзякую-

l0W. Simson, A History of the Gipsies (London, 1865), p. 120.

1 'Тамсама, c. 133—137.

!2W. S. Crockett, The Scott Originals (Edinburgh, 1912), ch. 6; and A. Gordon, Hearts upon the Highway (Galashiels, 1980), pp. 73—74.

чы адміністрацыйнай слабасці, паўсюднай паблажлівасці і шчодрасці, з якой пашпарты і абарончыя лісты выдаваліся правадырам і іхным трупам. Нават Анры IV не вызначаўся болыпай паслядоўнасцю ў адносінах да цыганоў: у 1607 г. ён запрасіў іх на свой двор танчыць перад ім. Аднак паступова, недзе ад паловы XVII ст., калі Люі XIV ужо займаў пасад, але яшчэ не захапіў усю ўладу ў свае рукі, праваахоўныя дзеянні супраць цыганоў робяцца болып энергічнымі, а присуди — болид сур’ёзнымі, хоць, як звычайна, ад краіны да краіны назіраюцца адзрозненні. У тэты перыяд на цыганоў асабліва палявалі і для адпраўкі іх на каралеўскія галеры на Міжземным моры. Тады, пад асабістым кіраўніцтвам Люі, абсалютная ўлада дасягнула свайго апагею, і механізм цэнтралізаванай адміністрацыі стаў болып дзейсным і аднастайным. Праваахоўныя прадпісанні, выдадзеныя ў 1666 г., вызначалі: цыганоў мужчынскага полу арыштоўваць без ніякага законнага працэсу і пасылаць, закаваных, на катаргу. Кальбэр, які імкнуўся пабудаваць каралеўскі флот, так настойліва патрабаваў рабочай сілы, што кожная вялікая трупа цыганоў высылалася ў Марсэль ці Тулён. Справа пагоршылася, калі Люі XIV падпісаў у Вэрсалі 11 ліпеня 1682 г. дэкрэт13. У дакуменце рэзюмаваліся папярэднія захады супраць цыганоў і выказвалася шкадаванне, што папярэднікі караля былі няздольныя выгнаць цыганоў з Францыі і што гэта прынесла шкоду нашай знаці і чыноўнікам “бальшыні правінцыяў нашага карал еўства”, якія не толькі цярпелі цыганоў, але і давалі ім абарону. Затым быў цэлы шэраг санкцыяў: мужчынаў — пасылаць на пажыццёвую катарту; хлопцаў, недастаткова дарослых для катаргі, — у прытулкі; жанчынам і дзяўчатам трэба было пагаліць галовы і, калі яны працягвалі бадзяжнічаць, — пабіць і выслаць з каралеўства без суда. Такія пакаранні мусілі панесці ўсе, каго называл! багемцамі або эгіпцянамі, і апрача гэтага не трэба было іншых прычынаў. (Не было прыкмет прадузятасці да “фальшивых эгіпцянаў”, апрача ўлучэння ў спіс парушальнікаў “іншых у іхным табары”. Шляхце і суддзям забаранялася даваць цыганам прытулак: кожная праява непаслухмянасці цягнула за сабой адхіленне ад службы і канфіскацыю ўладанняў. Сапраўднай навінкаю гэтага захаду стала тое, што назіралася ў Францыі ўпершыню: сетка правінцыйных інтэндантаў, уведзеных Рышэльё пад час панавання Люі XIII у якасці агентаў цэнтральнай ўлады, якія правяралі дзейнасць мясцовых чыноўнікаў і пераймалі пры неабходнасці ўсе судовыя, праваахоўныя і фінансавыя функцыі. Такім чынам, палітыку караля-Сонца было не так лётка абысці.

Каралеўскі дэкрэт нанёс рашучы ўдар, і ніякі іншы специальны да-

13 Поўны французскі тэкст падаецца ў F. С. Wellstood, ‘Some French edicts against the Gypsies’, JGLS(2), 5 (1911 -1912), pp. 313-316.

кумент, што датычыў цыганоў, не быў пад час апсіеп regime настолькі ж абавязковым, хоць бадзяжніцтва працягвала звяртаць на сябе ўвагу заканадаўцаў. Амаль да Французскай рэвалюцыі мы знаходзім мноства запісаў пра тое, што на цыганоў палявала вясковая паліцыя, якая часта пагражала выкарыстаннем мушкетаў у выпадку супраціву. Але недахоп людскіх рэсурсаў усё яшчэ заставаўся слабым звяном у ланцугу адміністрацыйнай атакі. Ахова мястэчкаў была элементарнай; аховы ж вясковых тэрыторыяў часта ўвогуле не было. Нават пасля некаторых запозненых рэформаў у 1760-х усе сілы правааховы павялічыліся да 3 882 чалавек, з якіх 468 былі вышэйшымі адміністрацыйнымі чыноўнікамі — і тэта ў краіне з насельніцтвам 25 мільёнаў, самай вялікай у Эўропе. Каб выканаць болыпыя пагрозы, як, напрыклад, арышты вялікіх злачынных бандаў, збіраліся гэтак званыя брыгады (з вясковай паліцыі) або выклікалася войска14. Справа датычыла цыганоў, таму апошні прыстанак для трупы значных памераў знаходзіўся, відаць, у тарах і лясах Эльзаса і Лятарынгіі і адпаведным прымежжы. Басконія і ўсходні канец Пірэнэяў таксама былі ўлюбёнымі тэрыторыямі, без сумневу, з тых жа прычынаў. У іншых месцах вялікія цыганскія кампаніі распадаліся, каб не быць занадта падазронымі. Некаторыя сем’і пераходзілі на аселы лад жыцця, прынамсі на колькі часу, пакуль малыя трупы працягвалі свае падарожжы ў баку7 ад вялікіх дарог. Суседзі Францыі выкарыстоўвалі падобныя рэпрэсіўныя законы, і ў цыганоў не было асаблівага жадання пакідаць краіну. Некаторыя з’язджалі, але шмат хто вырашаў застацца ў краіне, якую ведае: пакуль цыганы былі прадбачлівымі, яны маглі спадзявацца, што іхнае становішча тут не пагоршыцца. Вядома, Францыя ўсё яшчэ прыцягвала ўцекачоў з розных месцаў, асабліва з Нідэрляндаў, Райнлянда і Швайцарыі. Больш як чвэрць цыганоў французскай катаргі ў сярэдзіне XV11I ст. нарадзілася за межамі Францыі.

Нельга сказаць, што ўсе варожа ставіліся да цыганоў: калі-нікалі тыя рабілі сур’ёзныя спробы стань больш традыцыйнымі грамадзянамі, нават калі філосафы абвяшчалі сваю пагарду да цыганскай здольнасці эксплуатаваць забабоны насельніцтва. (ЭнцыклапедыяДыдро, выставадля ўсяго руху рацыяналістычнага гуманізму, акрэслівае іх як “бадзягаў, якія сцвярджаюць, што могуць распавесці пра лёс, гледзячы на далоні. У іх ёсць талент да спеваў, танцаў і крадзяжоў.”) Напярэдадні Рэвалюцыі ў Лятарынгіі прабіўся прамень разумения цыганоў. У паўднёва-усходнім кутку гэтага нядаўна ўлучанага княства, прылеглым да мяжы імперыі, некаторыя чыноўнікі і прыватныя асобы пачалі разумець: цыганы, магчыма, настолькі дакучлівыя і часам небяспечныя таму, што ўсе іншыя магчымасці для іх закрытыя. Чыноўнікі шукалі пэўнага шляху,

І” Параун. О. Н. Hufton, The Poor ofEighteenth-Century France (Oxford, 1974), pp. 220—222.

каб пазбегнуць выдаткаў на дарагія карныя рэйды, якія не прыносілі ніякага выніку. У 1786 г. пачаліся перамовы з некаторымі цыганскімі прадстаўнікамі, якія растлумачылі, што з прычыны паўсюдных паляванняў на іх адзіным спосабам утрымаць свае сем’і застаецца падтрымка з боку мясцовага насельніцтва; яны таксама хацелі падпарадкавацца французскаму ўраду і заняцца земляробствам у Францыі і за яе межамі з умовай, што іх не зняволяць і не закуюць у кайданы, адпраўляючы да канчатковага месца прызначэння. Дасье, складзенае разам гэтымі людзьмі ў Лятарынгіі, было даслана ў Вэрсальскі двор, дзе выразную перавагу аддавалі ідэі выкарыстання цыганоў у якасці каланістаў на амэрыканскіх землях, асабліва ў Гвіяне, але тэты праект нечакана перарваў выбух Рэвалюцыі15. Наступная змена рэжыму не прынесла з сабою палёгкі: прынамсі, становішча цыганоў стала нават горшым, бо ўсталявалася атмасфера страшэннай падазронасці, а ўлады, маючы ў распараджэнні ўзброеныя сілы, лічылі сваім абавязкам умацаваць рэйды на цыганоў.

Нідэрлянды болып плённа за Францыю выконвалі палітыку ўціску, хоць напачатку ў іх была слабая цэнтральная ўлада. Калі Гішпанія канчаткова прыняла незалежнасць Аб’яднаных Правінцыяўу 1609 г., новая дзяржава была слаба звязанай федэрацыяй з сямі маленькіх рэспублік з генеральным цэнтрам, які меў абмежаваныя юрысдыкцыі. Зруху доўгім паўстанні супраць Гішпаніі даў цыганам пэўную перадышку, і яны сталі болып надакучлівымі. Яны буйна квітнелі ва ўсходняй частцы Дацкай рэспублікі, асабліва ў правінцыях Гельдэрсе і Овэрыйсэлі, лясы і закінутыя землі добра абаранялі іх.

Перш мы бачым працяг класічнай камбінацыі — прымусовага выдання законаў і няспраўнага іх выканання. Кожная правінцыя, як і штабс-генерал, начала рэгулярна выдаваць супраць цыганоў эдыкты, суровасць якіх узрастала; але паліцыя была кепска арганізаваная, а яе паўнамоцтвы абмяжоўваліся толькі сваёй правінцыяй. Адзіным вышкам было тое, што цыганы звычайна разбівалі лагеры ў аддаленых мясцінах блізу правінцыйнай мяжы, каб пры неабходнасці хутка ўцячы да суседняй правінцыі. Знакі перасцярогі, усе дастаткова яскравыя, давалі цыганам зразумець, на якое стаўленне яны могуць разлічваць, калі ix зловяць (гл. мал. 8); было вядома, што вандроўнікі не маглі спадзявацца на сімпатыю з боку чыноўнікаў. Яны таксама бачылі, як расце жорсткасць пакаранняў: відаць, злачынствы, учыненыя цыганам! ад канца XVII да пачатку XVIII ст., пра якія да нас дайшлі звесткі, былі больш сур’ёзнымі. Перспектыва доўгіх катаржных пакутаў або шыбеніцы, у

15Параўн. F. de Vaux de Foietier, Les Tziganes dans l’ancienne France (Paris, 1961), pp. 211— 214; i Les Bohemiens en France au 19e siecle (Paris, 1981), pp. 92—93.

параўнанні з ранейшымі целавымі пакараннямі і клеймаваннем, зрабіла цыганоў болып зацятымі ў змаганні да канца. Яны прайгралі бітву. Праваахоўныя сілы паступова ставіліся на больш дзелавую аснову, і розныя правінцыі пераадольвалі сваё вострае адчуванне суверэннасці ў нутраных справах, нават заключалі пагадненні адна з адной, каб пераследваць цыганоў скаардынавана. Інтэнсіўныя heidenjachten (паляванні на цыганоў) арганізоўваліся ва ўсё большим маштабе, з вайсковай падтрымкай. Дзве памежныя з Нямеччынай дзяржавы (княства Клевэс, Мюнстэрская епархія) таксама далучыліся да пераследу. Апошняе паляванне на цыганоў было праведзена ў 1728 г. Гельдэрляндам супольна з Клевэс, цяпер ужо залежным ад Прусіі. Апошняе, бо пасля гэтага не спатрэбілася рабіць яшчэ нешта. Кожны цыган, які не ўцёк або не быў знішчаны, схаваўся так глыбока, каб задаволіць улады: урэшце няма на каго паляваць. Шмат гадоў пройдзе, перш чым іншыя цыганы рызыкнуць з’явіцца ў Каралеўстве Нідэрлянды.

Сваю гатоўнасць супрацоўнічаць з Флямандскай рэспублікай гэтыя дзве нямецкія дзяржавы — Клевэс і Мюнстэр — паказвалі не першы раз, што было больш эфектыўнай камбінацыяй, чым звычайна ў межах Святой Рымскай імперыі. Ад сярэдзіны XVI ст. да распаду ў 1806 г. імперыя была не больш як свабоднай федэрацыяй прынцаў Нямеччыны, свецкай і царкоўнай, пад кіраўніцтвам дома Габсбургаў. Але адзін новы канстытупыйны механизм на пачатку XVI ст., гэтак званая канцэпцыя Reichskreise (акругі імперыі), унёс немалую долю каардынацыі, падзяляючы тэрыторыю імперыі на дзесяць групаў, каб было лягчэй вырашаць пытанні падаткаў, права і парадку, рэкрутацыі ў імперыяльную армію. Гэта дапамагло таксама павялічыць плыню рэгуляцыйных пастановаў. У выніку дэкрэты, якія мы зараз пералічым, характарызуюцца рознымі відамі юрысдыкцыі: адны абязковыя для ўсёй імперыі, другія — толькі для акругі, трэція — для асобнай дзяржавы. Па аб’ёме чыста антыцыганскіх законаў імперыя абагнала, у адрозненне ад італійскіх дзяржаваў, рэшту Эўропы. Адзін падлік — ні ў якім разе не вычарпальны — гадовых захадаў налічвае не менш як 133 за перыяд ад 1551 да 1774 г.16. Калі размеркаваць гэтыя захады на кожную палову стагоддзя, атрымаецца: 1551—1600 гг., шаснаццаць; 1601—1650 гг., адзінаццаць; 1651 — 1700 гг., трыццаць; 1701 — 1750 гг., шэсцьдзесят восем; 1751 — 1774 гг. (24 гады), восем. Не можа быць і гаворкі пра дэталёвы аналіз усіх гэтых актаў, таму абмяжуемся разглядам некаторьгх найбольш рэпрэзентацыйных.

R. A. Scott Macfie, ‘Gypsy persecutions’, JGLS (3), 22 (1943), pp. 71—73. Вельмі важный матэрыялы знаходзяцца таксама ў J. S. Hohmann, Geschichte der Zigeunerverfolgung in Deutschland (Frankfurt, 1981), esp. pp. 18—47.

1577 г. Пастановааб публічным парадку (Polizeiordnung), выдадзеная ў Франкфурце, аднавіла дзеянне ранейшага закона Рады імперыі. Закон забараняў усім выбарным прынцам і ўрадам дазваляць цыганам падарожнічаць па іхных краінах, мець там нейкія свае інтарэсы; забаранялася таксама выдача абарончых лістоў, суправаджальных дакументаў і пашпартоў, а ўсе такія дакументы, як цяперашнія, так і будучыя, абвяшчаліся несапраўднымі і ануляванымі. Паводле звыклай практыкі ў такіх дакументах, без ніякіх дыскусіяў паўтаралася ганьбаванне цыганоў, якое сягае самых ранніх імперыяльных законаў, калі цыганы абвяшчаліся здраднікамі і шпегамі, бо вывучалі хрысціянскія краіны для туркаў і іншых ворагаў хрысціянства.

1652 г. Электар Георг I Саксонскі, які ўзначальваў арганізацыю нямецкіх пратэстантаў пад час Трыццацігадовай вайны, выдаў эдыкт, які ставіў цыганоў па-за межамі закону і датычыў “моцнай трупы людзей, якія збіраюцца разам верхам або пешкі... звычайна абвяшчаюць сябе цыганамі, аднак, як кажуць, сярод іх багата адпушчаных вайскоўцаў, апранутых у такое ж адзенне”; гэтыя людзі не толькі падманваюць вяскоўцаў, але яшчэ і ўтрымліваюць паляўнічых сабак і маюць смеласць парушаць паляўнічыя рэзервы электара.

1686 г. Фрэдэрык Ўільям, вялікі электар брандэнбургскі і вядомы пратэстанцкі прынц ў Нямеччыне, пастанавіў, што цыганоў не будуць цярпець і асабліва ім не дазволяць ніякага гандлю, кватаравання ці прытулку.

1710 г. Прынц Адольф Фрэдэрык з Мэкленбурга-Штрэліца адчуў, што санкцыі ў княстве Ратцэбургу таксама патрабуюць завастрэння: ад таго часу, калі не ўдавалася прымяніць ніякіх крымінальных абвінавачванняў супраць цыганоў, злоўленых тут, старэйшыя непрацаздольныя мужчыны і жанчыны пасля 25-гадовага ўзросту мусілі быць пабітыя, заклеймаваныя, выгнаныя ў малых трупах рознымі дарогамі і пакараныя смерцю, калі вернуцца; маладзейшыя жанчыны і моладзь, непрыдатная да цяжкой працы, таксама выганяліся; тым часам здаровыя мужчыны атрымоўвалі пажыццёвае зняволенне з прымусовай працай. Хоць дзяцей да 10 гадоў трэба было забіраць і перадаваць добрым хрысціянскім людзям на адпаведнае выхаванне. Мэкленбург-Штрэліц быў далёка не адзінай нямецкай дзяржавай, якая практыкавала прымусовае забіранне дзяцей.

1711 г. У Франкфурце-на-Майне загад, абавязковы для розных дзяржаваў у Верхнерайнскай акрузе, сцвярджаў: кожны з Zigeunergesindel (цыганскіх рабаўнікоў), які праз чатыры тыдні яшчэ застанецца, павінен быць “без далейшых фармальнасцяў пабіты прутамі і клеймаваны на спіне, а ў дадатак выгнаны з усёй тэрыторыі акругі”. На межах мусілі размясціць спецыяльныя знакі з надпісамі Zigeuner Straf (пака-

ранне цыгана), якія паказвалі, як збіваюць цыгана. Такія застрашальныя знакі, уведзеныя ў пфальцграфстве паводле галяндскай мадэлі ў 1709 г., сталі папулярным сродкам, і іх можна было пабачыць на скрыжаваннях і г.д. ў розных частках Нямеччыны да канца стагоддзя (гл. мал. 9)17. Кожны, хто ігнараваў забарону, мусіў быць павешаны, а інфарматары мелі права на частку маёмасці абвінавачанага.

1711 г. Электар Фрэдэрык Аўгуст I Саксонскі (які быў таксама польскім каралём Аўгустам II) дазволіў страляць у цыганоў, калі тыя супраціўляюцца арышту. Ён і князь Саксоніі — кіраўнік княства, пазбаўлены права выбіраць імператара, — дамовіліся наконт захадаў супраць прыходу цыганоў на іхныятэрыторыі. Прынятыя санкцыі былі стандартныя: біццё, клеймаванне і, пры паўторным з’яўленні, смерць.

1714 г. У арцыбіскупстве Майнц было пастаноўлена, што ўсе цыганы, як і зладзеяватыя бадзягі, мусяць карацца без суда, проста з прычыны забароненага ладу жыцця; жанчынаў і старэйшых дзяцей, не злоўленых на крадзяжы, трэба было пабіць, заклеймаваць і выгнаць, або адправіць на ўсё жыццё ў працоўны дом. Калі яны, гаварылася, уцяклі у лясы і тэрарызуюць сялянаў, якія адмаўляюцца даць ім жыллё, трэба іх усіх вылавіць вайсковымі сіламі і выкінуць з краіны, а ў выпадку супрашву — застрэліць. Гэты цыркулярны ліст трэба было перыядычна зачытваць і “размяшчаць на месцах цыганскіх зборышчаў, на дарожных слупах, ... царкоўных дзвярах і... публічна выдаваць і друкаваць”.

1725 г. Фрэдэрык Ўільям I, друті прускі кароль і бацька прускай бюракратыі, не цярпеў, калі нехта штосьці прыўносіў у ягонае разумение дзяржавы: цыганоў — мужчынаў і жанчынаў, старэйшых за 18 гадоў, трэба было вешаць без суда — так ён пастанавіў.

1734 г. Эдыкт Эрнста Людвіга, ландграфа Гэсэ-Дармштата, абвяшчаў па-за законам усіх цыганоў ад 14 гадоў. Гэсэ-Дармштат і суседнія землі, як сцвярджалася, кішэлі цыганамі, асабліва ў памежных рэгіёнах. Летам яны перасяляліся ў лясы і на палі, а зімою — у маленькія вёскі, дзе запалохвалі жыхароў. Цыганы, якія не сышлі цягам месяца, пазбаўляліся маёмасці і жыцця: кожны мог забіць іх або ўзяць у палон, а пазней атрымаць нагароду шэсць райхсталераў (Reichsthaler) за кожнага прыведзенага жывога цыгана i тры — за мёртвага, а таксама забраць маёмасць ахвяраў.

1766 г. Карл Тэадор, пфальцграф райнскі, заявіў, што ўсе тыпы цыганоў, рабаўнікі і бадзягі, сабраліся ў ягоным княстве, бо іх выгналі з Баварыі і іншых суседніх земляў; таму за імі трэба старанна наглядаць,

І7Параўн. R. Andree, ’Old warning-placards for Gypsies’, JGLS(2), 5 (1911—1912), pp. 202— 204.

арыштоўваць, катаваць і караць, а ў выпадку паўторнага арышту — павесіць без далейшага суда. Іхнае адкрытае ігнараванне закону павінна быць пакарана і, калі не было ўчынена ніякага асаблівага злачынства, як мужчынаў, так і жанчынаў трэба караць цялесна, клеймаваць на спіне знакам шыбеніцы і выганяць.

Невыпадкова, што блізу трох чвэрцяў такіх антыцыганскіх захадаў за перыяд 1551 — 1774 гг. прыпадае на стагоддзе пасля Трыццацігадовай вайны, у якой Нямеччына з’яўлялася галоўнай арэнай ваенных дзеянняў. Вэстфальскі мір (1648 г.) умацаваў уладу прынцаў і пакінуў сотні дзяржаваў-членаў імнерыі з амаль іюўнай самастойнасцю. У выніку ваенных кампаніяў ўсё было цалкам спустошана: войскі абодвух бакоў, складзеныя пераважна з адчайных наёмнікаў, рабавалі без разбору ўсюды, дзе праходзілі, пакідаючы гарады, мястэчкі, вёскі і хутары абчышчанымі. Сутыкнуўшыся з гэтай праблемай, прынцы спрабавалі стварыць законы, накіраваныя на санацыю або, прынамсі, на прыпыненне галоўных хваробаў паменшанага і збяднелага насельніцтва. Страты насельніцтва ў розных суб’ектах імперыі пад час Трыццацігадовай вайны ацэньваюцца як аднатрэцяя, палова і 70% у найгоршых рэгіёнах; такім чынам, насельніцтва Нямеччыны панізілася ад блізу 20 млн да 12—13 млн; а наступныя канфлікты з Францыяй забяспечылі тое, што частка Нямеччыны надалей служыла як поле бітвы, таму выздараўленне адкладалася на пазнейшы час.

У пэўнай ступені цыганы атрымалі карысць з хаосу вайны. Яны маглі далучацца да марадзёрскіх войскаў абодвух бакоў; шмат цыганоў, як паведамляюць, паўсюль спадарожнічалі аддзелам Валенштайна; іншыя ішлі за швэдскім войскам па другім баку. Апрача вынішчэння мільёнаў людзей, вайна знішчыла многія тысячы, магчыма, і тысячы тысяч чалавек. Калі канфлікт быў вычарпаны, пазбаўленыя ўладанняў сяляне і расфармаваныя жаўнеры бадзяліся, як жабракі і злодзеі, апошнія ж асацыяваліся як з Gauner (махляры, бадзягі), так і з цыганамі. Каб справіцца з ордамі бадзягаў, прынцы стваралі мноства законаў такога кшталту, як мы ўжо бачылі, якія паводле сваёй накіраванасці вызначаліся неаслабнай варожасцю. Такія захады ўсё ж абмяркоўваліся, напрыклад, на асамблеі Reichskreise, таму часам можна было пачуць голас нязгоды. У Верхнерайнскай акрузе ў 1726 г. кафедральныя сходы Шпэера, Вормса і Майнца выступалі супраць самых жорсткіх пакаранняў, згаданых намі, бо цыганы падобныя да іх, “ўсё ж яны людскія істоты і не могуць знаходзіцца паміж небам і зямлёю”. Прадстаўнікі Насаў-Вільбурга, з другога боку, выказал і меркаванне, што “літасць да цыганоў і бадзягаў, якой некаторыя патрабуюць згодна з хрысціянскімі наказамі, на практыцы азначае найвялікшую жорсткасць да бедных суб’ектаў”, якія

мусяць цярпець іх18. Альтэрнатыўныя прапановы — забяспечыць адукацыю і прану для цыганоў — пацярпелі няўдачу з прычыны адсутнасці адпаведных установаў. Такі вынік пераважаў і надалей. Афіцыйныя абаронцы міру аказаліся неэфектыўнымі, таму ўсталявалася практыка ўмацавання іх народным апалчэннем і конніцай, іпто ўрэшце ператварылася ў спецыяльныя дружыны (напрыклад, коннік і пешы выведнік), якія палявалі на цыганоў па найме: у Верхнерайнскай акрузе такая дружына была ўведзеная ад 1720 г.19.

Нават пасля таго як Фэрдынанд I атрымаў у спадчыну аўстрыйскі пасад ад свайго брата Карла Vу 1558 г., Святая Рымская імперыя была імперыяй аўстрыйскіх Габсбургаў; такі расклад знішчыў толькі Напалеон. Стаўленне да цыганоў на падданых сям’і Габсбургаў землях (у тым ліку Багеміі, Маравіі і Сылезіі) па доўгім часе амаль што нічым не рознілася ад стаўлення да іх у іншых месцах. Дэкрэты аб выгнанні, пакаранні калецтвам або смерцю былі прадпісанымі лекамі. Толькі ў “каралеўскай Вугоршчыне” — заходні кавалак якой застаўся пад Габсбургам! нават пасля заваёвы большай часткі краіны туркамі — былі нейкія незвычайныя рысы. Сітуацыя на гэтых прымежных землях была вельмі заблытаная, і дэкрэты аб выгнанні ўспрымаліся па-рознаму: некаторыя лорды іх выконвалі, некаторыя аддавалі перавагу таму, каб захаваць уменні цыганоў як кавалёў, музыкаў і жаўнераў. Часам урад падзяляў меркаванне апошніх. Пфальцграф (імперыяльны губернатар) Вугоршчыны Д’ёрдзі Туржо выдаў у 1616 г. значны абарончы ліст, які, вядома, не прадвяшчаўся іншымі, даўнейшымі і больш варожымі загадамі, прынятымі пфальцграфам усяго чатыры гады таму. Тэты дакумент датычыў спецыяльна ваяводы Францыска і ягонай кампаніі, якая “выконвала ваенную службу” (так што ўлады былі справядліва зацікаўленыя, каб мець цыганскую кампанію над рукой). Ліст таксама змяшчае агульную просьбу аб разуменні цяжкога становішча цыганоў, выкладзеную прыгожай лацінскай прозай. Просьба пачынаецца з прадуманай алюзіі да словаў эвангеліста Мацвея (Мц 8, 20):

Калі птушкі нябесныя маюць гнёзды свае, лісы — норы свае, ваўкі — логавы свае, львы і мядзведзі — пячоры свае — усе жывёлы маюць сваё ўласнае жыллё, сапраўды няшчасная эгіпецкая раса, якую мы называем чынгарамі (Czyngaros), выклікае справяддівае шкадаванне, хоць невядома, здарылася гэта ад тыраніі жорсткага фараона ці з волі лесу. У адпаведнасці з сваім даўнім звычаем, яны звыкліся весці вельмі цяжкі лад жыцця, на палях і лугах па-за гарадамі, пад рва-

18 Параўн. Н. Arnold, ‘Das Vagantenunwesen in der Pfalz während des 18. Jahrhunderts’, Mitteilungen des historischen Vereins der Pfalz, 55 (1957), pp. 117—152, esp. p. 131.

19 Параўн. тамсама, с. 133—134; 1 U. Sibeth, ‘Verordnungen gegen Zigeuner in der Landgrafschaft Hessen-Kassel im Zeitalter des Früh-Absolutismus’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1985), no. 4, pp. 3—15, esp. pp. 10—13.

нымі намётамі. Так, старыя і маладыя, юнакі і дзеці гэтай расы навучыліся, неабароненыя сценамі, зносіць дажджы, холад і спёку; у іх няма ніякай спадчыннай маёмасці на гэтай зямлі, яны не шукаюць гарадоў, цытадэляў, мястэчак або каралеўскіх палацаў, але ўвесь час вандруюнь, не ведаючы ніякіх багаццяў ці амбіцыяў, але з дня ў дзень і з гадзіны ў гадзіну шукаюць на адкрытым паветры толькі спажытку і адзення працаю рук сваіх, выкарыстоўваючы накавальні, мяхі, малаткі і абцугі20.

Туржо заахвочваў улады дазволіць такім цыганам пасяліцца на іхных землях, паставіць намёты і займацца кавальствам, а таксама абараняць іх ад ўсіх, хто будзе рабіць ім крыўду. Пакуль краіна заставалася такім чынам аддзеленай, цыганы маглі выкарыстоўваць палітычную сітуацыю на сваю карысць. Такі расклад змяніўся, калі пры канцы XVII ст. Аўстрыя адваявала Вугоршчыну і Трансыльванію ад туркаў.

Першыя фундаментальный для цыганоў змены, якія адбыліся за панаваннем імператрыцы Марыі Тэрэзы (1740—1780 гг.), ажыццявіліся менавіта на землях Габсбургаў. Яе бацька, імператар Карл VI, быў занятым у сваёй варожасці да цыганоў, і ў першыя гады сваёй улады яна з радасцю ішла за прыкладам бацькі, загадаўшы ў 1749 г., каб цыганы, ба дзягі і чужаземныя жабракі былі выкінутыя з яе земляў. (Гэта не датычыла аселых цыганоў, некаторыя з якіх карысталіся значнай прыхільнасцю вышэйшага грамадства. Пяцёра з гэтых шчасліўцаў былі Фэрэнц, Янаш, Лацка, Бакаш, Лашла Борамі і Лашла Цінка, якія ў 1751 г. атрымалі litteras privilegiertes ад графа Фэрэнца Эштэргазі з Галанты, які абвяшчаў іх свабоднымі прыдворнымі музыкамі і вызваляў ад падаткаў.21) Аднаку 1758—1773 гг. МарыяТэрэзапаспрабавала шэрагзахадаў у дачыненні да Вугоршчыны (якая ўлучала Славаччыну), накіраваных на прыпыненне руху цыганоў і іхную асіміляцыю. У гэтым, як і ва ўсіх іншых сваіх новаўвядзяннях, яна болып кіравалася практычнай разважлівасцю, а не гуманізмам: над час канфліктаў паміж Габсбургам! і туркамі Вугоршчына зрабілася спустошанай і страшэнна неданаселенай. У 1758 г. імператрыпа пастанавіла, што цыганы павінны асесці, стаць падаткаплатнікамі і падпарадкавацца абавязковай службе гаспадару сядзібы; яны не маглі мець ва ўласнасці коней і фургонаў і мусілі атрымаць спецыяльны дазвол, каб пакінуць свае вёскі. Аднак было па-за межамі яе сілы суцішыць законам! супраціў вяскоўцаў, якія не дазвалялі цыганам будаваць дамы; у імперыяльнай казне не было сродкаў на кампенсацыю будаўнічых выдаткаў, і мясцовыя супольнасці не спяшаліся з выдачай будаўнічых матэрыялаў. У наступным дэкрэце

20Лацінскі арыгінал знаходзіцца ў Н. М. G. Grellmann, Historischer Versuch über die Zigeuner (2nd edn, Göttingen, 1787), pp. 349—350.

21 B. J. Gilliat-Smith, ‘An eighteenth century Hungarian document’, JGLS (3), 42 (1963), pp. 50—53.

(1761 г.) імператрыца загадвае, каб назоў цыган адхіляўся і замяняўся словам Ujmagyar (новы вугорац) або палобнымі наватворамі (напрыклад, новапасяленец). Моладзь ад 16-ці гадоў і старэйшая мусіла прызывацца на вайсковую службу, калі была да яе прыдатнай; моладзь ад 12 да 16 гадоў трэба было вучыць рамёствам. Мясцовае насельніцтва зноў сустрэла гэта з супрацівам: вайсковыя афіцэры адмаўляліся прымаць цыганоў у якасні жаўнераў; работнікі таксама не захапляліся ідэяй прыняцця цыганоў вучнямі. Трэці дэкрэт (1767 г.) скасаваў асаблівую юрысдыкцыю ваяводаў над цыганамі, якія сталі суб’ектамі звычайнай судовай сістэмы; цыганам таксама было забаронсна розніцца ад іншых сваім адзеннем, гаворкай ці заняткамі, а кожная веска мусіла правесці перапіс цыганоў. Чацверты дэкрэт Марыі Тэрэзы (1773 г.) спрабаваўдавесці расавую тоеснасць цыганоў да канца. Шлюбы паміж цыганамі былі забароненыя; цыганская жанчына, выходзячы замуж за гаджо, павінна была прывесці доказ сваёй стараннасці ў хатняй працы і ведання каталіцкіх прынцыпаў; мужчына-цыган мусіў пацвердзіць сваю здольнасць утрымліваць жонку і дзяпей. Цыганскіх дзяцей ад 5 гадоў трэба было забіраць і выхоўваць у нецыганскіх сем’ях. Сын Марыі Тэрэзы, Ёзэф II, энергічна працягваў матчыну палітыку прымусовай інтэграцыі, якая, несумнеўна, добра пасавала ягонаму агульнаму намеру ўціснуць Вугоршчыну ў свой вялікі механізм прыведзенай да аднастайнасці імперыі. Ягоныя распараджэнні ад 1783 г., ахопліваючы таксама Трансыльванію і пацвярджаючы папярэднія прадпісанні, дадавалі некаторыя новыя моманты: ніякай змены імёнаў; цыганскія коні павінны бынь пералічаны; штомесячныя рапарты пра лад жыцця; забарона вандроўніцтва; аселым цыганам дазволена наведваць кірмашы толькі ў выпадку асаблівай патрэбы; кавальства забаронена, калі не пацверджана ўладамі як неабходнае; колькасць музыкаў абмежавана; жабрацтва забаронена; цыганы не павінны быць пасяленцамі з уласным правам, але павінны быць аддадзеныя на службу іншым; цыганскія дзеці ад 4 гадоў павінны размяркоўвацца, прынамсі, праз кожныя два гады22.

Здаецца, што толькі некаторыя краіны і мястэчкі ўспрынялі імперыяльныя распараджэнні цалкам сур’ёзна. Найбольшае ўздзеянне яны мелі ў Бургенляндзе, у заходняй Вугоршчыне (цяпер частка Аўстрыі). У іншых месцах яны, мусіць, зрабілі агульны націск на пасяленне (вынікі гэтага мы пабачым праз сто гадоў), аднак што да дэталяў, то “новыя вугорцы” выразна даказалі сваю непапраўнасць: адмовіліся пагадзіцца з знішчэннем сваёй тоеснасці і разбурэннем сем’яў. Шмат хто з аселых

22 Ьольш дэталёва ўсе гэтыя захады і іх уздзеянне ў аўстрыйскім Бургенляндзе прадстаўлены ў С. Mayerhofer, Dotfiigeuner (Vienna, 1987), pp. 23—33.

цыганоў пакідаў пустымі каробкі сваіх дамоў і жыў у самаробных прытулках; дзеці былі схільныя ўцякаць назад да бацькоў; і калі цыганы не маглі легальна жаніцца паміж сабою, гэта, магчыма, не надта засмучала іх, і яны надалей прымалі шлюб паводле сваёй цырымоніі і рэпрадукавалі расу без дабраславення царквы і паперкавых фармальнасцяў імперыяльнага заканадаўства; прынамсі, мужчыны і жанчыны гаджэхутчэіл за ўсё не надта імкнуліся браць законна пацверджаны шлюб з людзьмі, якімі ўсе так адкрыта пагарджалі.

У Прусіі тым часам з падобнымі ідэямі эксперыментаваў Фрэдэрык Вялікі, якога Габсбург! (галоўныя супернікі дома Гогэнцолернаў) ні ў чым не пераўзышлі. Ён таксама загадаў засноўваць цыганскія вёскі. Першае пасяленне, створанае ў 1775 г., знаходзілася ў Фрыдрыхслёры, каля Нордгаўзэна ў Саксоніі; але канфіскацыя маёмасці паспяхова работа цыганоў ні на што не прыдатнымі, пакуль у 1830-х гадах дарослых, што засталіся, не ўзялі ў працоўныя дамы, а дзяцей — пад апеку23.

Калі пашукаць адзіны прыклад краіны, у якой і знішчальны, і асіміляцыйны падыходы былі даведзеныя да крайнасці, даючы для іншых краінаў мноства мадэляў, што будуць увасабляцца ажно да XX ст., то такой краінай будзе Гішпанія. У 1550-х гадах кастыльянскі кортэс, або парламент, пачаў усё часцей наракаць на навалу бязбожных бадзягаў, якія перапоўнілі зямлю. Філіп II, сын Карла Vi ўдавец па Мэры Т’юдар Ангельскай, вярнуўся з Нідэрляндаў у 1559 г. і неўзабаве аднавіў і завастрыў папярэднія антыцыганскія законы, пашыраючы іх таксама на жанчынаў, якія збіраюцца апранацца, як цыганкі. Кортэс застаўся незадаволены нават пасля таго, як у 1588 г. Філіп устанавіў суровы кантроль над цыганскім правам прадаваць тавары. Два члены кортэса падрыхтавалі знічтажальную справаздачу, якая асуджала кожны аспект цыганскага характару і жыццёвага ладу. Прапанова была наступная: раздзяліць мужчынаў і жанчынаў, але дазволіць ім браць шлюб з сялянамі; забрацьдзяцей і выхоўваць іху сіроцкіх прытулках, пакуль яны не дасягнуць дзесяцігадовага ўзросту, пасля чаго хлопцаў аддаць у вучні, а дзяўчат — да хатняй службы. Праект быў адкладзены, але з’явіўся зноў у XVIII ст. Міжтым кортэс вагаўся паміж выгнаннем і прымусовым пасяленнем. Калі пра марыскаў — ахрошчаных, але цяжкіх для асіміляцыі нашчадкаўмаўраў — паклапаціліся, выгнаўшы іху 1609—1613 гг., цяпер увага засяродзілася на цыганах, нашмат больш згубных у вачах многіх. Становішча нагняталася знішчальнай серыяй рэзкіх публічных прамоваў святароў, юрыдычных свяцілаў і тэолагаў, у якіх уздымаліся ўсе тагачасныя плёткі і абвінавачанні (здрада, крадзеж, распуста, гарэзія, выкраданне дзяцей) і, як правіла, дадаваліся ад сябе некаторыя сенса-

23Дэталёваў R. Pischel, Beiträge zur Kenntnis der deutschen Zigeuner (Hatte, 1894), esp. pp. 9 ff.

цыйныя звесткі. Прапанаваныя спосабы развязання праблемы — ад высылкі ўсіх на катаргу (Фрэй Мэльхор дэ Уэляма, 1607) да больш прынятага строгага выгнання. Санчо дэ Манкада, прафесар тэалогіі ва ўніверсітэце Таледа, у сваёй з’едлівай просьбе аб рашучых дзеяннях, адрасаванай Філіпу III24, далучыўся да прыхільнікаў поўнага выгнання, але ён аддаваў перавагу незваротнаму; ён цытаваў Святое Пісьмо як адно з апраўданняў асуджэння цыганоў на смерць, згадваючы ў тым ліку словы Каіна “I я буду валацугам і вандроўнікам на зямлі, і кожны, хто сустрэне мяне, зможа забіць мяне”. Сярод пералічаных грахоў ён лічыў і ўменне размаўляць на патаемнай мове, названай як jerigonza (жаргон). Ён, без сумневу, меў заўвагі да дэкрэта, выдадзенага ў тым жа 1619 г., бо дакумент не толькі загадваў усім цыганам пакінуць пад пагрозай смерці каралеўства і ніколі не вяртацца, але і дазваляў ім застацца, калі яны асядуць і адмовяцца ад адзення, імя і мовы Gitanos, “каб гэты назоў і манеражыцця маглі быць назаўсёды знішчаныя і забытыя”. Манкада выступаў супраць ўсялякіх палавінчатых захадаў і выключаў праяўленне павагі да жанчынаў і дзяцей: “няма такога закону, які абавязвае нас выхоўваць ваўчанятаў, якія ў будучыні, без сумневу, прынясуць шкоду статку”. У 1631 г. суддзя Хуан дэ Кіннёнэс таксама дадаў свае пяць капеек, падзяліўшыся экспертным заключэннем пасля павешання пяцярых цыганоў. Ён выклаў ілюзорныя гісторыі пра сэксуальную распусту і людаедства цыганоў: іхная скура цёмная таму, што яны ўвесь час жылі на адкрытым паветры або таму, што ўжывалі ў ежу нябожчыкаў; ён паўтарыў меркаванне наконт адметнай вопраткі цыганоў і выкарыстання імі асаблівай мовы.

Сутыкнуўшыся з такім націскам кортэса і дарадпаў, Філіп IV выдаў у 1633 г. prematica (прагматычную санкцыю), якая рэзка зазначала: “тыя, што называюць сябе джытанамі, не з’яўляюцца такімі ні паводле паходжання, ні па натуры, але прынялі такую форму жыцця дзеля шкодных мэтаў, якія зараз выпрабоўваюць”. Аднак краіна з цяжкасцю магла б дазволіць сабе далейшыя страты нассльніцтва, і гэтым разам мэтаю стала інтэграцыя. Цыганам было забаронена арганізоўваць сходы, апранацца не так, як іншыя, размаўляць на сваёй мове, жыць у barrios (раёнах мястэчкаў), дзе яны звычайна збіраліся. Замест гэтага ім трэба было перамешвацца з іншымі жыхарамі і жыць, як добрыя хрысціяне. Само імя Gitano павінна было знікнуць: таксама нельга было маляваць цыганскія танцы ці іншыя прадстаўленні. Кожны, хто злавіў вандроўнага цыгана, мог затрымаць яго ў якасці раба, а на данясенні пра цыганскія крадзяжы трэба было адказваць арганізаваным паляваннем. Гэтая prematica ўсталёўвала ў Гішпаніі кірунак на прымусовую асіміля-

24У ‘Espuisionde los Gitanos’, другой частим сёмай прамовы Restauration politico de Espana (Madrid, 1619).

цыю цыганоў цягам наступных паўтара стагоддзя. Пакаранні за парушэнне санкцыі складалі ў асноўным шэсць гадоў катаргі для мужчыны, для жанчыны — целавае пакаранне і выгнанне. Урад патрабаваў, каб міжземнаморскія эскадроны былі моцнымі, таму ўХУІІ ст. суддзі стараліся зрабіць свой унёсак, прыспешваючы разгляд судовых справаў і арыштоўваючы вандроўных цыганоў; апрача таго, вязняў часта надоўга затрымлівалі на катарзе нават пасля заканчэння тэрміну пакарання25.

У 1695 г. Карл II, апошні гішпанскі манарх з дынастыі Габсбургаў, заклаў краевугольны камень у новы рэжым, выдаўшы дэкрэт26, які прадугледжваў поўны падлік усіх цыганоў, іхных заняткаў, зброі і свойскай жывёлы. Пасля гэтага цыганы маглі легальна жыць толькі ў месцах, дзе больш як 200 жыхароў, але нават тады ім забаранялася знаходзіцца разам у асобным barrios (раёне); займацца дзейнасцю, не звязанай з земляробствам, а таксама мець ці выкарыстоўваць коней і зброю, наведваць кірмашы ці рынкі. Калі яны хацелі некуды паехаць, мусілі атрымаць пісьмовы дазвол. Кожны, хто абараняў іх або дапамагаў ім, мог быць аштрафаваны на 6 000 дукатаў (калі паходзіў з знаці) або высланы на катаргу (калі быў плебеем).

Калі Бурбоны перанялі ў Гішпаніі пасад ад Габсбургаў, пачалася новая эра рэформаў, адной з адметнасцяў якой быў намер знішчыць або скараціць антысацыяльныя або злачынныя групы ці, прынамсі, зрабіць іх карыснымі для грамадства і дзяржавы. Палітыка ў дачыненні да цыганоў стала прадметам шчыльнага цэнтралізаванага кантролю і ўводзілася на абшары ўсёй краіны мэтанакіравана, чаго раней не здаралася ўтакіх рэгіёнах, як Арагон, Каталёнія і Валенсія. Пад час панавання Філіпа V, заснавальніка дынастыі, ргетаііса 1717 г. пацвердзіла ранейшыя абмежаванні цыганоў і скараціла законныя паселішчы цыганоў да 41 перал ічанага мястэчка, рассеяных па ўсёй Гішпаніі; пакаранні вар’іраваліся ад шасці да васьмі гадоў катаргі для мужчынаў і 100 бізуноў і выгнання для жанчынаў. Але ягоны сын, Фэрдынанд VI, ужо на дзесяты дзень пасля ўзыходу на трон у 1746 г., быў вымушаны зрабіць палёгку, прызначаючы яшчэ 34 гарады (у тым ліку Сэвіллю, Гранаду, Гўадыкс, Сарагосу, Барсэлёну і Валядолід); за мэту ставілася размеркаванне адной цыганскай сям’і паміж сотняй жыхароў. За кароткі час наибольшая гарадская канцэнтрацыя цыганоў была дасягнута ў Сэвіллі.

25Параўн. R. Pike, Penal Servitude in Early Modem Spain (Madison, WI, 1983),esp. pp. 14—15.

26Рэпрадукцыя дэкрэта разам з іншымі дакументамі да XVIIl ст. знаходзіцца ў М. Н. Sanchez Ortega, Documentation selecta sobre la situation de los gitanos espanoles en el siglo XVIII (Madrid, 1977). Паралельнае супастаўленне дакументаў падаецца ў М. Torrione, ‘Del dialecto calö у sus usuarios: la minoriagitana de Espana’ (доктарскія тэзісьі, Perpignan, 1988). Вычарпальны аналіз афіцыйнага стаўлення да цыганоў у XVIII ст. пададзены ў A. Gomez Alfaro, ‘El Expediente general de Gitanos’ (доктарскія гэзісы, Madrid, 1988).

Дагэтуль асяленне цыганоў збольшага ўдалося: пасля толькі малая колькасць цыганоў вяла вандроўны лад жыцця. Але чаканай асіміляцыі народа, вядома ж, не было, і яго святасць Гаспар Васкес Таблада, біскуп Авіеда і кіраўнік кастыльянскай Рады, знайшоў выйсце: усіх цыганоў Гішпаніі трэба сабраць за адзін старанна арганізаваны начны рэйд і размясціць на прымусовых працоўных пляцоўках на густ урада, а ўсе іхныя ўладанні прадаць. Жанчыны могуць прасні, маладыя хлопцы — працаваць на фабрыках, мужчыны і старэйшыя хлопцы прызначаліся ў нацыянальныя шахты і суднаверфі. Захаваныя тагачасныя дакументы без сумневу гаварылі пра выміранне цыганоў, прызнаных непапраўнай расай. Фэрдынанд VI прыняў параду біскупа, і рэйд з вайсковай падтрымкай быў прызначаны на канец ліпеня 1749 г. Паводле зробленых ў той час падлікаў, пад час акцыі было забрана ад 9 000 да 12 000 цыганоў. Наконт таго, на якую працу накіраваць цыганоў, выбар урадаў апошні момант змяніўся. Катарга была скасаваная ў 1748 г., бо развіццё суднабудаўнічай тэхнікі зрабіла яе стратнай, і галоўнай альтэрнатывай цяпер стала трансфармацыя карабельных верфяў і арсенала ў карную ўстанову, дзе закаваныя вязні маглі б выконваць цяжкую працу будаўніцтва і рамонту. У дадатак пяці presidios (гарнізонам) у Паўночнай Афрыцы вечна не ставала рабочай сілы для будаўніцтва і рамонту фартыфікацыяў, таму ім таксама паслалі частку вязняў. Надобным чынам было, хоць і ў меншым маштабе, з ртутнымі шахтамі ў Альмадэне, (такімі яны сталі праз два стагоддзі дзякуючы перыядычнай змене вязняў-катаржнікаў); але ў параўнанні з катаргай там цыганоў было менш. Праца ў Альмадэне была вельмі цяжкой, а небяспека атручэння ртуццю і іншыя пагрозы для здароўя і жыцця — надзвычай вялікімі, таму смяротнасць цыганоў там дасягала высокага роўню.

Бальшыня мужчынаў, схопленых пад час рэйду 1749 г., апынулася ў ваенна-марскіх арсеналах: урад распачаў праграму экспансіі, якая патрабавала вялікай колькасці некваліфікаваных рабочых. Праца пачыналася ў арсеналах у Эль Фэроль і Картагене, а магчымасці арсенала ў Ля Карачы (Кадысе) тым часам пашыраліся. Некаторыя цыганы пакутвалі там цягам 16 гадоў, калі ўдавалася перажыць знясіленне і хваробы. Для іншых зняволенне было карацейшым. Дырэктары арсеналаў неўзабаве былі ўражаныя нізкай прадукцыйнасцю такой колькасці работнікаў: амаль 1200 з іх былі адпраўлены ў Ля Карачу, дзе ў вялікіх бараках мясцілася процьма мужчынаў, якія спалі непрыкрытыя на драўляных ложках, прыкаваныя да сцяны кайданамі. Апрача таго, шмат цыганоў маглі даказаць, паказваючы пасведчанне, свае бездакорныя паводзіны ў мінулым. Фэрдынанд VI быў вымушаны выдаць у 1749 г. наступны загад, прызнаючы, што там фактычна маглі быць і добрыя цыганы, якія легальна ажаніліся, адпаведна выхоўвалі сваіх дзяцей і старанна праца-

валі; з неахвотнай саступкай ім дазвалялася вярнуцца ў былыя дамы, калі іх заявы будуць задаволеныя пры строгім разглядзе. Урад сур’ёзна недаацаніў сітуацыю, і Фэрдынанд ішоў на далейшыя саступкі. Урэшце, ягоны брат па маці і спадкаемец Карл III, адзін з нямногіх людзей, здольных заняць пасад каталіцкіх каралёў, пастанавіў у 1763 г.: усе цыганы, зняволеныя ў выніку гэтага рэйду, якія дагэтуль затрымліваюцца як вязні, павінны быць вызваленыя. Такая змена кірунку сутыкнулася з супрацівам каралеўскіх дарадцаў і не выконвалася да 1765 г. У выніку напружаных перамоваў двум чалавекам, Пэдро Вальентэ і Пэдро Радрыгесу, графу Кампаманэсу, было дадзена задание падрыхтаваць рапарт, які паслужыць асновай будучага закона. Тэты важны дакумент 1772 г. адзначаў: калі даўнейшыя законы змагаліся за асіміляцыю, расцэньваючы цыганоў як выгнаннікаў і пакідаючы ім абмежаванае поле дзеяння, то нацыянальнае пачуццё спрацоўвала ў адваротным кірунку. Адной з рэкамендацыяў была забарона ўжываць слова Gitano і нават эўфемізм “новы кастыльянец”, вынайдзеныўХУІІ ст.; другой прапановай было адкрыць для цыганоў усе віды промыслу. Радрыгес і Вальентэ падкрэслілі ролю адукацыі і даказалі: як вельмі выразна вынікае з доследу, выключна карнае заканадаўства прыносіць малыя вынікі ў дачыненні да цыганоў, якіх трэба пакінуць ў свабодзе, каб яны заслужылі сабе мірнае жыццё27.

Іхныя прапановы былі ўспрынятыя Карлам III неадназначна, а некаторыя — асабліва прапановы аб адукацыі28 — набылі больш аўтарытарны ўхіл. У параўнанні з трыма стагоддзямі прасякнутых крывёю і пераследам законаў, прагматычная санкцыя, выдадзеная ў верасні 1783 г. (у гэтым жа годзе кароль Ёзэф II выдаў загад наконт Вугоршчыны і Трансыльваніі), была свайго роду прагрэсам, нават калі гэтае рашэнне і дыктавалася ўтылітарызмам, харакіэрным для эўрапейскага асветніцтва — у гэтым выпадку жаданнем знайсці найбольш эфектыўныя сродкі ператварэння натоўпу лайдакоў у людзей, больш падобных да працавітых грамадзянаў. Але ўсе ж санкцыя мусіла сцерці ўсялякае адхіленне і знішчыць само імя “цыган” (або “новы кастыльянец”). Таму, хто згаджаўся на саступкі, было дазволена займацца любым промыслам, з некаторым выняткам, і ў любым месцы, апрача Мадрыда і каралеўскай рэзідэнцыі. Забароненымі сродкамі заробку на жыццё былі стрыжка жывёлы, гандаль на кірмашах і рынках і карчмарства ў маланаселеных мясцовасцях. (Усе гэтыя заняткі былі важным! для цыганоў. Карчмарства, напрыклад, было распаўсюджанае сярод іх. (Ангельскі

27Рапарт Кампаманэса-Вальентэ абмяркоўваецца ў В. Leblon, LesGitansd'Espagne(Paris, 1985), pp. 67—84, i ў Gomez Alfaro, ‘El Expediente general’, pp. 1085—1119.

Параўн. Gomez Alfaro, ‘La “Reducciön" de los ninos gitanos', Historia de la Education (Salamanca, 1991), no. 10, pp. 187—202.

падарожнік Рычард Тўіс дзесяць гадоў таму аддаў даніну пашаны гэтым карчмарам.29) Тыя, што не аселі і не прысвяцілі сябе нейкаму дастойнаму роду заняткаў, мусілі быць пакараныя згодна з агульным законам супраць бадзягаў; тыя, што аселі і ўчынілі нейкае злачынства, падлягалі тым жа працэдурам і пакаранням, што і іншыя. Для тых, хто вяртаўся да вандроўнага ладу жыцця без сталай працы, прадугледжваліся асаблівыя санкцыі: у такіх людзей забіралі дзяцей да 16 гадоў і аддавалі іх у прытулкі ці выхаваўчыя дамы, самых жа іх рэгістравалі ў спецыяльным рэестры; кожны ўнесены туды, калі правініцца другі раз, мусіў быць пакараны толькі за тое, што вярнуўся да свайго былога жыцця.

У практыцы прагматычная санкцыя эфектыўна выкарыстоўвалася — з пэўнымі мясцовымі адрозненнямі — цягам таго часу, калі падтрымоўваўся націск цэнтра, гэта значыць, у апошнія пяць гадоў панавання Карла III, бо з ягоным адрачэннем рэвалюцыйная сітуацыя ў Францыі паставіла перад урадам больш важныя праблемы30; але рэалістычны падыход да захадаў папярэдніх дэкрэтаў па асуджэнні цыганоў прывёў да таго, што палітыка Карла III мела доўгатэрміновае ўздзеянне. Калі ў 1836 г. Джордж Бораў наведаў гішпанскі Бадахос, ён першы раз пачуў на ламанай гаворцы, якая цяпер з’яўляецца calö (сумесь лексікі рамані з кастыльянскай фаналогіяй, марфалогіяй і сінтакісам), прымаўку: еі crallis ha nicobado la liri de los Cales (“кароль забраў законы цыганоў”). Прымаўка аплаквала знішчэнне даўняга ладу цыганскага жыцця, а датычыла яна караля Карла III,

Перасяленне

Дагэтуль мы назіралі законы на шырокім эўрапейскім абшары, дзе жыве больш за палову насельніцтва. Прыпыніцца на гэтых захадах было важна з прычыны іхнага ўздзеяння на цыганскі лад жыцця, нават калі самі звесткі ствараюць такую ж незбалансаваную карціну, як, напрыклад, калі б гісторыю Англіі пісалі на падставе даведніка Ньюгэйцкай турмы. Астатнія краіны па-за Асманскай імперыяй — такія, як Парту галія, Італія, Швайцарыя, паўднёвыя Нідэрлянды, Данія, Швэцыя і Расея, — ішлі збольшага тым жа шляхам: усе ў рознай ступені выкарыстоўвалі выгнанне і прымусовае пасяленне. Аднак Партугалія заслужила асаблівай згадкі, бо першая выкарыстала перавозку ў свае заморскія калоніі як новы метал выгнання31. Калоніі патрабавалі рабочай сілы (ро-

29Travcls through Spain and Portugal in 1772 and 1773 (London, 1775), pp. 179—180.

30G6mez Alfaro, ‘EI Expediente general’, pp. 1210—1644, дэталёва абмяркоўвае выкананне прагматычнай санкцыі 1783 г.

11 Параўн. О. Nunes. О Povo Cigano (Oporto, 1981), pp. 74 83.

вень смяротнасці быў вельмі высокі), а каланісты патрабавалі жанчынаў. Самае ранняе перасяленне цыганоў у партугальскія калоніі ў Афрыцы — пад час панавання Яна III. Ягоны дэкрэт 1538 г. (гл. с. 86)32 прыняў такое развязанне праблемы таму, што народжаных у Партугаліі цыганоў нельга было так проста выгнаць. На 1574 г. прыпадае першы запіс: партугальскі цыган высланы разам з жонкай і дзецьмі ў Бразылію, што з’яўлялася змякчэннем прысуду да катаргі за непадпарадкаванне агульнаму загаду аб выгнанні; тэта быў таксама першы запіс пра цыгана, які меў партугальскае імя Ёхано дэ Торэс. Пасля, ад 1674 г., стала практыкай пасылаць жанчынаў у Афрыку (калі мужчыны пасылаліся на катаргу). Групавыя дэпартацыі ў Бразылію былі ўпершыню прадугледжаныя ў 1686 г., калі выгнанне цыганоў з Гішпаніі спрычынілася да іх наплыву ў Партугаліі: народжаных у Партугаліі цыганоў, якія адмаўляліся асесці, цяпер трэба было высылаць замест Афрыкі ў бразыльскую правінцыю Маранхао. У 1718 г. спецыяльны збор цыганоў быў арганізаваны так, каб іх можна было размеркаваць паміж калоніямі ў Індыі і Афрыцы. Да 1760 г. насельніцтва цыганоў Бразыліі стала дастаткова вялікім, каб генерал-губернатар быў моцна незадаволенымі іхнымі згубнымі паводзіны, а кароль Ёзэф палічыў патрэбным стварыць спецыяльныя антыцыганскія законы.

Выкарыстанне калоніяў як поля для звалкі непажаданых элементаў было распаўсюджанай практыкай, і за партугальскім прыкладам неўзабаве пайшлі іншыя краіны, хоць і менш шчыра. Ад сярэдзіны XVII ст. гішпанскія кіраўнікі не вагаліся наконт таго, каб пазбавіцца цыганоў і іншых бадзягаў, пасылаючы іх у армію presidios у Паўночнай Афрыцы, у межах заходняга горада Сеўта і ўсходняга Арана, але ix нежаданне пасылаць цыганоў у Амэрыку здаецца пацверджаным33. У 1570 г. Філіп II забараніў цыганам уваходзіць у амэрыканскія калоніі і ў 1581, у адказ на данясенні, што некаторыя цыганы патаемна ўцякаюць туды і ашукваюць індзейцаў (калі гэта праўда, то гэта было дробяззю ў параўнанні з бязлітаснай эксплуатацыяй), загадаў сваім каланіяльным чыноўнікам вышукваць іх і адпраўляць назад у Гішпанію, дзе іх лягчэй будзе трымаць пад кантролем. У выпадку з верхнім Перу (цяпер Балівія) прыйшоў адказ, што фактычна ніякіх цыганоў не назіраецца34.1 калі над прапановамі рапарта Кампаманэса і Вальентэ з 1772 г. разважаў Карл III з сваёй Радай, здавалася, што амэрыканскія ўладанні і без таго знахо-

32Тэкст гэтага і наступнага захаду (да 1848) знаходзіцца ў F. А. Coelho, Os Ciganos de Portugal (Lisbon, 1892), pp. 230—266.

33Параўн. A. Gomez Alfaro, ‘La polemica sobre la deportacion de los Gitanosa las coloniasde Ашёгіса’, CuademosHispanoamericanos(Madrid, 1982), no. 386, pp. 319—321, i ‘El Expediente general’, pp. 1071 —1084.

34‘Gipsics in America, 1581’, JGLS(2), 6 (1912-1913), p. 61.

дзяцца пад вялікай пагрозай экспансійных суседзяў, каб яшчэ пасяляць туды не вартых даверу каланістаў.

Франция знешне не практыкавала сістэматычнага перасялення цыганоў; аднак вялікая колькасць іх адправілася ў французскія калоніі ў Амэрыку, ці праз замену катаржных работ (як было з 32 цыганамі ў 1686—1689 гг.), йі праз непасрэдную дэпартацыю ў Марцініку ці Люізіяну. У перыяд Кансуляту план транспартацыі да Люізіяны некалькіх сотняў цыганоў, сабраных як непажаданых у Басконіі, быў адхілены толькі з прычыны аднаўлення вайны з Брытаніяй і продажу Люізіяны Злучаным Штатам у 1803 г. (Замест гэтага Банапарт пастанавіў, што цыганы павінны быць рассеяны па Францыі і прыняты на работу ў розных відах праны ці ў армію, а жанчыны, малыя дзеці і старыя мужчыны — замкнёныя ў бядняцкіх прытулках.)

У Англіі перасяленне бадзягаў сягае часоў панавання Элізабэт, а шырокі маштаб набывае толькі пазней. Статутнай уладай быў Закон аб бадзяжніцтве (с. 111), які прадугледжваў высылку за мора непапраўных ці небяспечных бадзягаў. Вельмі рана, пад час панавання Джэймза I (1603 г.), Каралеўскі загадурадзе спрабаваў ператварыць агульную канцэпцыю дэпартацыі ў больш вузкую канцэпцыю перасялення, вызначаючы ўхваленыя пункты прызначэння — Ньюфаўндлэнд, Усходнюю і Заходнюю Індыю, Францыю, Нямеччыну, Гішпанію, Бэльгію і Нідэрлянды. Як эўрапейскія краіны з гэтага спісу адрэагавалі на прыняцце такіх выгнанцаў, невядома; на практыцы бальшыню, калі не ўсіх, насылал! ў амэрыканскія калоніі. Сама справа мела сумнеўную правамоцнасць, бо ў калоніі часта адпраўляліся людзі бяднейшыя і маладзейшыя, а не моцныя і загартаваныя35. Найгоршае тое, што праца ў калоніях была цяжэйшай, чым у Англіі, бо рабочай сілы не ставала (пакуль наплыў неграў не зрабіў эканамічна нявыгадным выкарыстанне катаржнікаў) і гаспадары, якія куплялі ў маракоў сваіх служкаў, ператваралі іх у сапраўдных рабоў.

У Шатляндыі бадзягі-лайдакі апынуліся пад пагрозай перасялення “ў Заходнюю Індыю ці ў іншае месца”, калі ў 1655 г., пад час пратэктарату Кромўэла, урад выдаў загад аб перасяленні: генералы вайсковай акупацыі былі ўзрушаныя “мноствам бадзягаў, безгаспадарных жабракоў і працаздольных лайдакоў”, якія вандравалі па ўсёй краіне. У тыя гады такія магчымасці перасялення выкарыстоўваліся звычайнымі грамадзянамі. У лістападзе 1665 г. Джордж Гатчысан, эдынбургскі гандляр, атрымаў ад Патаемнай Рады рэтраспектыўнае пакрыццё выдаткаў нібыта на ўтрыманне сабранай ім колькасці бадзягаў, якіх ён намерваўся выслаць у Заходнюю Індыю. Ён патэтычна казаў, што хоча “без

35Параўн. A. L. Beier, Masterless Men (London, 1985), pp. 162—164.

асабістага зацікаўлення” выслаць іх “як для таго, каб развіваць шатляндскія і ангельскія плантацыі на Ямайцы і Барбадасе дзеля гонару сваёй краіны, так і для таго, каб вызваліць каралеўства ад цяжару многіх моцных і гультаяватых жабракоў, эгіпцянаў, агульнавядомых прастытутак і злодзеяў і іншых распусных і легкадумных асобаў, прагнаных і шуканых за вялікія праступкі”. Нічога не сказана аб прыбытку, які ён і ягоныя партнёры разлічвалі атрымаць. Некалькі іншых падобных грантаў было дадзена Патаемнай Радай у наступных гадах36. У 1715 г. восем прымежных цыганоў — два мужчыны і шэсць жанчынаў, па імёнах Фаа, Штырлінг, Ёрстаўн, Фінік (Фэнвік), Ліндсэй, Рос і Робэртсан, былі высланыя магістратам Глазга на плантацыі ў Вірджынію за тое, што “былі паводле звычаяў і рэпутацыі цыганамі, паразітамі і г.д.”, для выканання прысуду перасялення, які вынес ім Джэдбургскі акруговы суд, нягледзячы нават на тое, што іншае абвінавачанне ў падпале было вельмі хісткім. Адзін з іх, Патрык Фаа, асуджаны таксама да біцця, ганебнага слупа і страты абодвух вушэй, быў мужам Джын Гордан, вялікай жанчыны, якая паслужыла прататыпам для Мэг Мэрыліз37.

На пачатку XVIII ст. заканадаўства ірляндскага парламента прадугледжвала для “распушчаных і лайдакаватых бадзягаў” высылку на Каралеўскі флот ці на плантацыі ў Амэрыку тэрмінам да сямі гадоў, і ірляндскія людзі ўжо пасылаліся на ангельскія плантацыі ў адпаведнасці з ранейшым законам аб бадзяжніцтве. Хоць выглядае, што цыганы былі тады ў Ірляндыі не больш як выпадковымі візіцёрамі, бо гэтая краіна мела свой мясцовы вандроўны клас — гэтак званых “лудзільнікаў” (Tinkers), якія прыбылі на Брытанскія астравы задоўга да цыганоў.

У Лсманскай імперыі

Дзякуючы мясцовым архівам, цэнтральным распараджэнням і праваахоўным інструкцыям, з’яўляецца магчымасць правесці ад XV ст. рэканструкцыю, хоць і аднабаковую, цыганскага жыцця ў хрысціянскім свеце. У той частцы Эўропы, якая патрапіла пад турэцкае панаванне, іхная гісторыя застаецца болып цёмнай. Хоць іхнае пазнейшае рассяленне ёсць нечым невыразным, балыпыня эўрапейскага насельніцтва цыганоў (у адрозненне ад трохі болыв за 10% агульнага кантынентальнага насельніцтва) жыла пад турэцкім панаваннем, калі межы Асманскай імперыі дасягнулі свайго найбольшага абсягу ў XVII ст. Пры па-

36Параўн. F. Н. Groome, ‘Transportation of Gypsies from Scotland to America’, JGLS(l), 2 (1890—1891), pp. 60—62, i E. O. Winstedt, ‘Early British Gypsies’, JGLS(2), 7 (19)3—1914), esp. p. 29.

37 Параўн. G. Douglas, Diversions of a Country Gentleman (London, 1902), pp. 255—267, i Gordon, Hearts upon the Highway, pp. 64—69.

добным дапушчэнні нават пасля таго, як наплыў турэцкай сілы пачаў слабець і Габсбургі адваявалі Вугоршчыну і Трансыльванію, а таксама занялі Банат у Тэмэшвары і частку Сербіі, прыблізна палова эўрапейскіх цыганоў заставалася пад турэцкім падданствам да сярэдзіны XIX ст. (Тагачасныя турэцкія статыстыкі паказваюць меншую колькасць насельніцтва, але яны засяроджваюцца толькі на аселых цыганах і не зыходзяць да таго, каб улучаць жанчынаў.)

У гэтай імперыі нельга знайсці адпаведніка сістэматычнаму рэпрэсіўнаму заканадаўству, з якім цыганы сутыкнуліся ў астатняй Эўропе. Звычайна туркі прымалі звычаі і грамадска-палітычныя інстытуты падданых супольнасцяў, якія кіравалі пры дапамозе іхных уласных уладаў. Некаторыя тэрыторыі карысталіся вялікай ступенню самакіравання, іхная залежнасць выяўлялася ў штогадовай аплаце або даніне і вайсковай надтрымцы, якую яны аказвалі турэцкім паходам. Сярод васальных дзяржаваў Трансыльванія, якою кіравала яе ўласная арыстакратыя, была найболып паспяховай у захаванні незалежнасці; дунайскія княствы Валошчыны і Малдавіі былі больш падатлівыя і забяспечвалі асманскіх генералаў істотнымі дапаможнымі сіламі, а турэцкую казну — вялікімі папаўненнямі, але ім таксама было дазволена значнае самакіраванне, калі нават іхныя прынцы часта бывалі марыянеткамі султана або над абаронай суседніх дзяржаваў. Тут рабскае жыццё цыганоў працягвалася без перадышкі. Некаторыя новыя дэкрэты, як, напрыклад, дакументы Матэя Басараба ў Валошчыне і Васіле Люпу (Васіля Воўка) у Малдавіі ў сярэдзіне XVII ст., імкнуліся хутчэй умацаваць, чым паслабіць існуючы стан рэчаў, пакуль у канцы XVIII ст. не пачалі ўводзіцна некаторыя сціплыя, часта кароткачасовыя рэформы (напрыклад, забарона размеркавання цыганскіх дзяцей з адрывам ад бацькоў). Вядома, калі ў XVI ст. з’явіўся бізнэс выкрадання валошскіх пыганоў і продажу іх у іншых месцах, Вялікі Візір паслаў чыноўнікам на дунайскім узбярэжжы фірман (імперыяльны дэкрэт), які загадваў прыпыніць тэта38.

Пад прамым кіраваннем турэцкіх уладаў знаходзіліся збольшага праблемы, звязаныя з падаткамі і падтрымкай законнасці і парадку, і кіраўнікі адносна мала ўмешваліся ў мясцовыя справы, пакуль плаціліся падаткі (у наяўных грошах, натурай ці працай) і нічога не пагражала турэцкім гаспадарам. Калі фірман згадваў цыганоў, гэта звычайна датычылася адміністрацыі, публічнага парадку ці падаткаў. Так, Сулейман Вялебны спрабаваў у дэкрэце 1530 г. урэгуляваць цыганскую прастытуцыю ў гарадах Канстантынопалі, Адрыянопалі, Сафіі і Плоўдзіве. Ягоны сын, Сэлім II, загадаў у 1574 г.39, каб цыганы, якія працавалі ў

38М. Gaster, ‘Rumanian Gypsies in 1560’, JGLS(3), 12 (1933), p. 61.

,9Тэксг у T. P. Vukanovic, ‘Le firman du sultan Selim II relatif aux Tsiganes, ouvriers dans les mines de Bosnie (1574)’, Ё^е5 Tsiganes (1969), no. 3, pp. 8—10.

баснійскіх шахтах, заплацілі шэраг падаткаў і выбрал! кіраўніка для кожнай трупы з 50 чалавек; відавочна, яны гралі значную ролю ў індустрыі. Іншы фірман, выдадзены пад час панавання султана Агмэда I, прадпісваў на перыяд 1604—1605 гг. збор падаткаў і аплат ад цыганоў (Kibtian, г.зн. эгіпцянаў) на заходніх Балканах (больш дакладна, у цяперашняй паўднёвай Албаніі і паўночна-заходняй Грэцыі). Як аселыя цыганы, якія былі зарэгістраваны, так і незарэгістраваныя вандроўныя цыганы мусілі плаціць падушны падатак у памеры 180 аспераў на кожнага мусульманина і 250 на кожнага хрысціяніна з адпаведнымі штрафам! за кожную неаплату. (Адзін аспер тады быў роўны прыблізна палове ангельскага пенса.) Як сведчаць фірманы, значная колькасць вандроўнікаў усё яшчэ заставаліся хрысціянамі. Такая даніна звычайна абмяжоўвалася толькі немусульманамі, але мусульманскія цыганы таксама былі абавязаны плаціць яе: іх лічылі схізматыкамі, якія адышлі ад законных запаведзяў у многіх аспектах абраду і маралі. Некаторыя з аселых цыганоў апісваюцца як кавалі, вугальшчыкі і даглядчыкі. Фірман згадвае пра ispence (падатак ад раба), таму можна прыйсці да высновы, што сярод цыганоў былі рабы; аднак балыпыня цыганоў заставаліся вольным! з такімі ж правам! і абавязкамі, як і іншыя нетурэцкія грамадзяне Асманскай імперыі40.

Аднак у канцы XVII ст. фінансавыя вінты былі закручаны мацней. Паводле Эўлія Чэлебі41, султан Мэгмэд IV збіраў падаткі нават з памерлых цыганоў, пакуль нейкі жывы мог замяняць іх. Тады ровень падаткаабкладання востра павысіўся, асабліва для мусульманаў: у 1684 г. фірман, адрасаваны суддзям Тэсалёнікаў, Бэргоі і Геніцы, зафіксаваў падушны падатак, а падатак у свініне для цыганоў складаў 650 аспераў на кожнага мусульманіна і 720 на кожнага хрысціяніна. Разнастайная даніна павінна была збірацца адной асобай, “таму што цыганская раса жыве асобна і ў абмежаванай колькасці, але свабодная ва ўсіх адносінах”, а дзяржаўным чыноўнікам прадпісвалася не ўмешвацца ў іхныя справы42. Падобны памер падаткаабкладання, адлюстраваны ў піястрах (турэцкая манета), устаноўлены дэкрэтам у 1695 г. Тым часам, як гаварылася, у імперыі было 45 000 цыганоў, сярод якіх толькі 10 000 мусульманаў, але гэтыя падлікі таксама ахоплівалі Сырыю, Мэсапа-

40Параўн. М. Hasluck, ‘Firman of A. H. 1013—1014 (A. D.1604—1605) regarding Gypsies in the Western Balkans’, JGLS(3), 27 (1948), pp. 1—12.

41Эўлія Чэлебі (Evlia Qelebi) не надаваў вялікай увагі цыганам, але сабраў істотны гласарый рамані вялікай цыганскай супольнасці, паселенай у Камаціні, што ў заходняй Тракіі: гл. V. A. Friedman and R. Dankoff, ‘The earliest known text in Balkan (Rumelian) Romani’, JGLS (5), 1 (1991), pp. 1-20.

42G. C. Souiis, ‘A note on the taxation of the Balkan Gypsies in the seventeenth century’, JGLS (3), 38 (1959), pp. 154-156.

тамію і Малую Азію. (Асманскім статистикам ніколі нельга было давяраць. Два сучаснікі з XVII ст., сэр Пол Рыкоўт і Эўлія Чэлебі, падаюць адрозную агульную колькасць у 15 630 і 11 280 для цыганоў мужчынскага полу ў прыдатным да войска ўзросце, паводле афіцыйнага рэгістра Румэліі, турэцкага ўладання на Балканах43.) Іншая адзнака росту антыцыганскіх настрояў прыпадае на 1696 г., калі султан Мустафа II, рыхтуючыся да кампаніі проці Вугоршчыны, выдаў правахоўны загад, накіраваны на ўстрыманне цыганоў ад беспарадкавага і амаральнага жыцця: вядома, гісторык Магамэд Гірай вызначае жанчынаў (якія, напэўна, былі далёкімі ад строгіх магаметанскіх паняццяў аб прыстойнасці ў адзенні і паводзінах) як прастытутак, а мужчынаў — як сутэнёраў44.

Аднак увогуле цыганы не зведалі, у параўнанні з заходнеэўрапейскімі стандартам!, такога пераследу, а сацыяльны пераварот і магчымы параліч адміністрацыі, што вынікалі з турэцкай акупацыі, без сумневу, давалі цыганам пэўную кампенсацыю, і пад турэцкім панаваннем яны наўрад ці непакоіліся аб затрымцы свайго культурнага і палітычнага развіцця. Нягледзячы на спарадычныя спробы знішчыць іхны вандроўны лад жыцця (напрыклад, няўклюдныя захады Мурада IV сунраць сербскіх цыганоў у 1630-х гадах45), свабодныя пыганы ўсё ж захоўвалі значную свабоду перамяшчэння: як грамадзяне адной дзяржавы балканскія людзі маглі перасоўвацца па ўсёй імперыі, і цягам чатырох стагоддзяў асманскага панавання існавала нутраная міграцыя. Цыганскія сродкі на жыццё не пацярпелі моцна ад безупынных вайсковых набегаў і маглі адыграць сваю ролю ў мірным жыцці. Цыганы займаліся вырабам мётлаў, яны чысцілі коміны, былі музыкамі, танцорамі, павадырамі мядзведзяў, а найперш — кавалямі пры розных святкаваннях, якія адбываліся ў атачэнні ўнука Мурада III у 1582 г. I калі паша Буды з нагоды мірнай місіі заходніх лідэраў арганізаваў урачыстую працэсію да ягонага лагера ў 1584 г., ёю кіравалі трое цыганоў, апранутых на турэцкі лад, адзін граў на лютні, іншыя — на рэбецы, спяваючы песні хвалы ў гонар асманскіх султанаў (гл. мал. 13)46. Тыя цыганы, якія спецыялізаваліся на вырабе зброі і амуніцыі, таксама знайшлі шмат працы ў сваіх новых гаспадароў; яны маглі суправаджаць жаўнераў як рэманцёры зброі і музыкі. Hi яны, ні іхныя сваякі, якія займаліся больш мірнымі прафесіямі, не атрымалі ніякай відавочнай карысці з аўстрыйскай адваёвы ў туркаў тэрыторыі.

43W. R. Halliday, Folklore Studies (London, 1924), p. 17.

44J. G. von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches (Budapest, 1827—1835), vol. 6, pp. 608—609 and 621.

45F. J. Blunt, The People of Turkey (London, 1878), vol. l,pp. 160—161.

46 Параўн. -H. Lewenklaw von Amelbeum, Neuwe Chronika türkischer Nation (Frankfurt am Main, 1590), pp. 468 ff.; i F. W. Brepohl, ‘Die Zigeuner als Musiker in den türkischen Eroberungskriegen des XVI. Jahrhunderts’, JGLSflf 4 (1910—1911), pp. 241—244.

Выжыванне віду

Хоць рэпрэсіўныя захады выкарыстоўваліся неэфектыўна, яны ў канчатковым выніку прывялі да вялізных зменаў у жыцці эўрапейскіх цыганоў. Каб выжыць, яны мусілі адаптавацца; яны таксама павінны былі шукаць вакольныя шляхі ўсістэме, якая, адмаўляючы ім у забеспячэнні і прытулку, выразна намагалася зрабіць годнае жыццё немагчымым для цыганоў. Некаторыя знаходзілі пэўную бяспеку ў недаступных, закінутых землях ці лясах. Некаторыя выкарыстоўвалі юрыдычныя неадпаведнасці і спазматычны характар дзейнасці ўладаў, асяляючыся на прымежных тэрыторыях. Такія асяродкі мы знаходзім на памежжы Францыі і Гішпаніі, паміж нямецкімі дзяржавамі, паміж Лятарынгіяй і імперыяй; на шатляндскім памежжы; у самых усходніх частках Флямандскай рэспублікі. Уздоўж нацыянальных межаў стаялі мясцовыя дэмаркацыі, якія часта можна было надобным чынам павярнуць на сваю карысць. Многія цыганы раздзяляліся на маленькія трупы, каб не прыцягваць лішняй увагі; іншыя, наадварот, аб’ядноўваліся ў большыя трупы, каб забяспечыць самаабарону, магчыма, збіраючыся разам з гаджэ і часам звяртаючыся да насілля. Некаторыя цыганскія бандыты сталі слыннымі ў Нямеччыне XVIII ст., абшары якой былі перапоўненыя рабаўнічымі бандамі рознага і мяшанага паходжання. Некаторыя з іх змяшчалі моцны цыганскі элемент: у колькасці, магчыма, 50 або 100 чалавек, узброеныя і дзёрзкія, яны кралі, каб пражыць, і сутыкаліся з накіраванай супраць іх ваенізаванай паліцыяй. Адною з найбольш вядомых такіх бандаў у ваколіцах Гэсэ-Дармштата кіраваў Ёханэс ля Фортун, агульнавядомы як Эмпэрля. Калі нарэшце ў 1726 г. яго схапілі і пасадзілі ў Гісэнскую турму разам з іншымі цыганамі, усе неабходныя прызнанні былі выбітыя пры дапамозе доўтіх катаванняў на дыбах, ціскоў для вялікіх пальцаў і гішпанскіх калодак (ціскоў для ног), і прысуд быў вынесены. Эмпэрля і траіх ягоных паплечнікаў пасадзілі на вось ад калёсаў, адсекшы ім галовы, дзевяць чалавек павесілі, яшчэ трыццапі (пераважна жанчынам) адсеклі галовы. Тагачасныя мастакі адлюстравалі сцэну масавай экзекуцыі на вачах вялікага натоўпу прыведзеных сілай гледачоў (гл. мал. 14)47.

Магчыма, найбольш вядомым цыганскім бандытам у Нямеччыне быў Якаб Райнгарт, вядомы як Ганікель, старэйшы сын аднаго з пакараныху Гісэне48. Ганікельбыўпавешаны ў 1787 г. разам зтрыма іншымі цыганамі. Наконт яго і ўчыненых ім забойстваў не павінна быць ніякай

47Пра гэтую справу напісана шмат, напрыклад Simson, History of the Gypsies, pp. 79—86; E. M. Hall, ‘Gentile cruelty to Gypsies’, JGLSfi), 11 (1932), pp. 49—56. Усесягаюцьда J. B. Weissenbruch, Ausführliche Relation von der famosen ZigeunerDiebsMordund Räuber-Bande,

welche zu Giessen justificirt worden (Frankfurt and Leipzig, 1727).

ілюзіі, і цяжка паверыць, што, як некаторыя мяркуюць, ягоная кар’ера паўплывала на кампазіцыю першай драмы Шылера Die Räuber (“Рабаўнікі”, 1781 г.),дзе, згодна з асветніцкім поглядам Русо, непрымаліся карупцыя і карумпаванне грамадства. Ганікель меў шырокае поле дзейнасці і праводзіў свае аперацыі ў Вагезах, Лятарынгіі, Чорным Лесе, Швабіі і Швайцарыі, але ягоны промысел канцэнтраваўся ў прымежным рэгіёне Нямеччыны, у паўночна-ўсходняй Лятарынгіі. Гэта была горная і лясістая тэрыторыя; але другой важнай прычынай такога выбару было тое, што ляндграф Гэсэ-Дармштата, Людвіг IX, выбраў Пірмасэнс, у самым цэнтры згаданага рэгіёна, у якасці сваёй рэзідэнцыі на час кіравання ляндграфствам і працягваў выкарыстоўваць супраць цыганоў захады, якія палкам адрозніваліся ад метадаў ягонага папярэдніка Эрнста Людвіга. Ён захапляўся ўсім ваенным і ў Пірмасэнсе стварыў невялічкае войска, да якога рэкрутаваў шмат цыганоў, дазваляючы іхным утрыманцам заставаццапры іх. Бацька Ганікеля быў адным з ягоных барабаншчыкаў. Ляндграф праігнараваў імперскія прадпісанні і загады Reichskreis, і цягам амаль паловы стагоддзя пыганскае насельніцтва вакол Пірмасэнса павялічвалася. Цыганы пачалі пакідаць гэтую мясцовасць у 1790 г., калі новы ляндграф, ЛюдвігХ, паказаў, што збіраецца выконваць прадпісанні і нават выкарыстоўваць у Пірмасэнсе вайсковыя сілы для іхнага ўмацавання. Свабодны ад пераследу аазіс ператварыўся ў міраж, і шмат цыганоў знікла.

Гэрдэр, нямецкі тэарэтык Буры і націску і настаўнік маладога Гётэ, меў пэўныя веды пра Пірмасэнс і выказаў меркаванне на тэты конт у сваім Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit (“Ідэі наконт філасофіі гісторыі чалавецтва”, 1784—1791): гэтая “нізкая індыйская каста” карысная толькі ў вайсковай муштры, “якая адзіная можа дысцыплінаваць аднаго і ўсіх з найвялікшай хуткасцю”. Фрэдэрык Ўільям II Прускі меў такі ж погляд і ў 1790 г. загадаў адправіць усіх цыганоў у жаўнеры. Армія сапраўды доўга існавала ў многіх частках Эўропы і была выйсцем, якое цыганы маглі выкарыстаць для заваёвы талеранцыі, адкрыцця турэмных брамаў ці, магчыма, каб атрымаць пэўныя прывілеі. Шмат цыганоў было прынята (або змушана стаць) у жаўнеры, як у якасці музыкаў, так і баявой часткі войска. Часам, як у Французскую рэлігійную вайну напрыканцы XVI ст. ці ў Трыццацігадовую вайну, цэлыя трупы далучаліся да правядзення кампаніяў або з уласным разлікам, або як часткі рэгулярнай арміі. Выдавец Mercure Francois назіраў такіх жаўнераў пад час Рэлігійнай вайны і прыхільна каментаваў іхныя вайсковыя якасці, хоць і адзначыў нетрадыцыйны жыццёвы стыль (“жывуць, як арабы, беручы з сабой сваю скаціну”49.) У мірны час яны не

Параун. Е. О. Winstcdt, 'НапшксГ, JGLS (3), 16 (1937), pp. 154—173, i H. Arnold, ‘Die Räuberbande des Hannikels’, Pfälzer Heimat, 8 (1957), pp. 101 —103.

былі такімі папулярнымі, бо (насуперак спадзяванням Гэрдэра) не ўхвалялі вайсковай дысцынліны. У той ці іншы час цыганскія жаўнеры служылі пад сцягам практычна кожнай эўрапейскай краіны, часта ў суправаджэнні сваіх жонак і дзяцей; і, вядома, у Швэцыі цягам доўгага перыяду цыганоў бачылі ў якасці жаўнераў.

Болып хітрай тэхнікай выжывання, якой цыганы навучыліся раней, было ўхіленне ад кантролю грамадзянскай дакументацыі. Яны ўмелі невядома адкуль па-майстэрску здабыць абарончыя лісты. Некаторыя зрабіліся майстрамі вырабляць фальшывыя пашпарты, неабходныя, каб не парушаць законаў аб бадзяжнінтве, якія дазвалялі падарожжы толькі з ліцэнзіяй. Ангельскае заканадаўства патрабавала ад падарожнікаў шырокага дыяпазону пашпартоў. Атрымаўшы такія паперы, вандроўнікі прасілі, каб уладальніку дазволілі прайсці бесперашкодна і далі прытулак для адпачынку ў дарозе; звычайна ўстанаўліваўся фіксаваны тэрмін падарожжа і на паперах распісваліся пад час падарожжа магістраты. Фальшывыя пашпарты, аднак, былі таннымі і лёгкадаступнымі, і сваім распаўсюджаннем ператварылі ўсю сістэму ў нонсэнс50. Махляромфальшэрцам мог быць святар, клерк, пісар, школьны настаўнік або студэнт. Восем цыганоў, павешаных у Эйлзбэры ў 1577 г., падарожнічалі па краіне з падробленымі дазволамі, сфальшаванымі чэшырскім настаўнікам51.

Тым не менш магчымасць падарожнічаць пачала абмяжоўвацца, і шмат цыганоў заставалася ў асобных рэгіёнах. Напрыклад, у Францыі паміж 1607 і 1637 гг. цыганскіправадырДэйвіддэля Грэйадзначаны 12 разоў у розных месцах ніжняга Праванса, але больш нідзе. Тое ж і з П’ерам дэ ля Грэем. (Цыганскія прозвішчы ў Францыі былі пераважна французскімі, звычайна з навевам шляхетнасці.) Правадыр Жан дэ ля Грэй, з другога боку, падарожнічаў не толькі ў Правансе, але і ў паўночным кірунку — у Дафінэ; і мы знаходзім мноства людзей з тым жа прозвішчам, хутчэй за ўсё з адной сям’і, у іншых частках Францыі52. А вось пра тое, колькі цыганоў прыняло сталы лад жыцця і колькі растварылася ў агульным насельніцтве, даведацца немагчыма. Аднак вядома, што ў некаторых краінах цыганы аселі ў вялікай колькасці. Цыганскае насельніцтва таксама павялічвалася, хоць сістэматычныя падлікі даступныя толькі ў дачыненні да Вугоршчыны і Гішпаніі. Перапісы, зробленыя ў 1780—1783 гг. за панаваннем імператара Ёзэфа II, сведчаць пра вялікую колькасць цыганскага насельніцтва ў Вугоршчыне (улучаючы

49La Continuation du Mercure Francois (1610—1612), fol. 317.

5°Параўн. Beier, Masterless Men, pp. 142—144.

51 Параўн. F. G. Blair, ‘Forged passports of British Gypsies in the sixteenth century’, JGLS (3), 29 (1950), pp. 131-137.

^2Параўн. Vaux de Foietier, Les Tsiganes dans l’ancienne France, pp. 69—70.

Харватыю і Славенію, але не Трансыльванію): колькасць вар’іравалася паміж 30 241 і 43 609, нягледзячы на тое што замужніх жанчынаў не лічылі. Асноўным занатаваным спосабам заробку цыганоў было кавальства і іншая ручная праца; далей ішла музыка53. У 1785 г. у Гішпаніі было пацверджана блізу 12 000 цыганоў, больш за дзве трэці якіх былі ў Андалюсіі, найбяднейшым рэгіёне, дзе ў Сэвіллі, напрыклад, іх было 600, Хэрэсе — 386, Кадысе — 332, Малязе — 321 і Гранадзе — 255s4. Усё насельніцтва Гішпаніі складала тады блізу 10 млн — чвэрць сённяшняга. На падставе перапісу, праведзенага Карлам III задоўга да яго прагматычнай санкцыі 1783 г., можна сцвердзіць, што балыныня працы па асяленні цыганоў была праведзена ранейшымі дэкрэтамі і больш як 88% гішпанскіх цыганоў, з выняткам Каталёніі, ужо даўно перайшлі на аселы лад жьшця. У Каталёніі прагрэс ішоў марудней, бо гэты рэгіён, аўтаномны да 1716 г., ажыццяўляў палітыку выгнання.

Аселасць не абавязкова азначала асіміляцыю, што даказала Гішпанія. Але па ўсей Эўропе нават тыя цыганы, што працягвалі весці вандроўны лад жыцця, набывалі нацыянальныя рысы над сацыяльным уплывай краінаў, дзе галоўным чынам знаходзіліся. Напрыклад, у Шатляндыі такі працэс пачаўся вельмі рана, і да канца XVIII ст. шмат цыганоў адаптаваліся нагэтулькі, што выбралі для свайго штаба адну мясцовасць, дзе ўсталяваліся добрыя ўзаемадачыненні з мясцовым насельніцтвам, і цыганскія дзеці таксама наведвалі школу. Неўзабаве цыганы змяшаліся з мясцовымі людзьмі, і іхныя трупы параспадаліся больш, як у іншых краінах. Магчыма, закон 1609 г. дазволіў шмат каму браць звычайныя, распаўсюджаныя тым часам у Шатляндыі прозвішчы, сярод якіх аддавалася перавага прозвішчам уплывовых сем’яў, хоць два важныя шатляндскія прозвішчы — Фаа і Байлі — сягаюць каранямі даўнейшых часоў. Некаторыя цыганы набылі высокае грамадскае становішча. Білі Маршал, слынны правадыр гэлавэйскіх цыганоў, атрымаўлегендарны статус55. Кажуць, штоён нарадзіўсяў 1671 г., алеўтакім разе ён мусіў пражыць 120 гадоў, бо дата ягонай смерці (1792) вядомая дакладна. Ён пакінуў уражальную колькасць нашчадкаў, ажаніўшыся 17 разоў. За сваё доўгае жыццё ён быў шарагоўцам у войску караля Ўільяма пад час бітвы пад Буанэ і служьгў у многіх кантынентальных кампаніях, хоць быў схільны да дэзертырства, калі гэта яму падыходзіла. У 1723 г. ён узначаліў левелераў у Гэлаўэі, арганізуючы акцыі пад

53 Параўн. J. Н. Schwicker, Die Zigeuner in Ungarn und Siebenbürgen (Vienna, 1883), pp. 62— 70.

54 Параўн. A. Gomez Alfaro, ‘Anotaciones a los censos gitanos en Andalucia’, Adas del 1 Congreso de Historia de Andalucia (Cordoba, 1978), vol. 1, pp. 239—256.

55 Больш поўныя звесткі пра ягоныя подзвігі знаходзяцца ў A. M’Cormick, The Tinkler-Gypsies (Dumfries, 1907), esp. chs 1, 2 and 12.

час шырокага паўстання супрацъ землеўласнікаў, якія забіралі маёмасць у арандатараў і агароджвалі абшчынныя землі (у тым ліку традыцыйна адкрытыя для жывёлы іхных працаўнікоў), каб падтрымоўваць рост сваіх запасаў; да канца года ў Гэлаўэі засталося толькі некалькі агароджаў.

Аднагалосная варожасць заканадаўчых дакументаў выразна паказвае, як цяжка было цыганам рабіць нейкія крокі, звязаныя з мясцовымі інтарэсамі. Агульнанацыянальная аблава 1749 г. у Гішпаніі толькі пацвердзіла гэта. Больш незвычайныя ўзаемадачыненні ўсталяваліся з насельніцтвам Віллярэха дэ Фуэнтэс, маленькага мястэчка за 60 міляў ад Мадрыда: пад час цыганскага шлюбу, які прымалі там ўлістападзе 1781 г., мясцовы святар і гарадскі чыноўнік так захапіліся вяселлем, што міжволі далучыліся да шумнага святкавання. Пасля коннай працэсіі да царквы нявеста-цыганка ў пышным сваім убранні затанчыла пад гукі гітары перад святаром і натоўпам, абсыпаючы ўсіх цукеркамі. Паводле злоснага рапарту назіральніка, які пераказваў усе гэтыя падзеі56, нявесту пад руку адвёў да царквы гарадскі чыноўнік, брат святара, а пад час шлюбнай імшы было мала знакаў пабожнасці. Працэсію з царквы гучна вітаў натоўп. Афіцыйнае следства, распачатае паводле даносу, пацвердзіла ўсе істотныя дэталі, а святар атрымаў ад свайго біскупа суровую вымову.

Кволыя пробліскі святла

Афіцыйнае стаўленне царкоўных уладаў — праваслаўных, каталіцкіх ці пратэстанцкіх — напэўна, не ўхваляла ніякай слабасці ў дачыненні да цыганоў, паўсюль прызнаваных нерэлігійнымі. Да самога XIX ст. не было згоды ў пытанні аб стане цыганскіх душаў. У Італіі ўвесь час дыяцэзіяльныя і правінцыйныя сіноды праяўлялі падазронасць і варожасць, што адпавядала тону законаў італійскіх дзяржаваў (улучаючы Папскія дзяржавы), і законы пераважна не былі схільныя дапускаць цыганоў да сакраментаў. Такі падыход падзялілі і іншыя краіны, з выняткам агульных захадаў, накіраваных на знішчэнне цыганскага ладу жыцця. Прымусовае схіленне да хрысціянства ці абавязковае рэлігійнае наварочванне яскрава праявілася ў вялікіх пачынаннях такіх манархаў, як імператар Ёзэф II; некаторыя нямецкія дзяржавы імкнуліся забраць у бацькоў дзяцей, каб ахрысціць іх і выхаваць у прыстойных хрысціянскіх сем’ях; але місіянерскія вынікі былі слабый, а спробы ўлучыць цыганоў у лона царквы — кволыя і абыякавыя. Часам гэтае перабольшанне было праўдай: у французскай Басконй цэрквы часта не пускалі

56 Sanchez Ortega, Documentation, pp. 232—234.

каскаротаў (гэтак называлі там цыганоў) і аддзялялі іх у спецыяльнай прыбудове, з якой яны маглі сачыць за набажэнствам. Гэта не азначала, што вераадступніцтва мусілі цярпець. У 1635 г. партугальскія біскупы адлучылі ад царквы цыганоў, якія не прыступалі да споведзі над час Вялікага Посту; тым часам гішпанскія тэолагі асабліва настойвалі на неабходнасні суровых захадаў. Аднак, штодастатковадзіўна, інквізіцыя трактавала цыганоў адносна мякка, несумнеўна таму, што такія нешматлікія цыганскія справы, якія разглядаліся Святой Палатай (афіцыйны назоў інквізіцыі. — Заўв. перакладніка.), больш смакавалі не як гарэзію ці чараўніцтва, а як банальнае ашуканства і выкарыстанне людской наіўнасці, часта пры дапамозе баек пра закапаныя скарбы ці таямніцы, якія адкрые варажба, пра магічныя лекі або замовы ці праклёны. Самым вялікім пакараннем, здаецца, было жорсткае біццё57. Таксама варта адзначыць, што цыганы, якія прыцягвалі ўвагу інквізіцыі, былі знаёмыя з асновамі рэлігіі, былі пераважна ахрышчаныя і мелі пацверджанне царкоўнага шлюбу. Падобнае было ў 1788 г. у Лятарынгіі — калі паспрабавалі даведацца пра рэлігійныя погляды цыганоў, аказалася, што ў іх няма ніякай асаблівай рэлігіі і яны выконваюць тыя ж каталіцкія абрады хрышчэння, шлюбу і апошняга прычасця; хоць, калі яны не могуць знайсці святара, каб правесці шлюбную цырымонію, саюз мужа і жонкі абвяшчаецца перад цыганскімі правадырамі58.

Пратэстанцкія цэрквы ўвогуле не былі прыязнымі да цыганоў і амаль не бачылі нічога спрэчнага, каб трымаць іх на дыстанцыі і асуджаць як нерэлігійных. Марцін Лютэр ва ўстуле да выдадзенага ў 1528 г. Liber vagatorum перасцерагаў ад bueberey (ашуканскіх хітрыкаў) такіх вандроўнікаў і даваў знак сваёй згоды на рэпрэсіі. Флямандскі тэолагкальвініст Ваэцыюс пратэставаў супраць хросту цыганскіх дзяцей59 (у ягоныя дні найбольш дыскусійнае пытанне на правінцыйных сінодах Нідэрляндаў), бо лічыў бацькоў няздольнымі забяспечыць хрысціянскае выхаванне. Падобнае адбывалася ў Швэцыі амаль стагоддзе раней, калі стакгольмскі арцыбіскуп забараніў хрост і пахаванне цыганоў, хоць некаторыя швэдскія пастары не падпарадкоўваліся, і аднаму такому непаслухмянаму святару ў 1573 г. арцыбіскуп сказаў, што той раскідвае перлы перад свіннямі. Праз нейкія 20 гадоў дыяцэзіяльны сінод у Лінкэпінгу пацвердзіў забарону ўсялякіх кантактаў з татарамі і палічыў неабходным абвесціць вымову святару, які дапусціў аднаго з іх да камуніі на Вялікдзень60. Не раней за 1686 г. швэдскія святары атрымалі

57Параўн. Leblon, Gitans d'Espagne, pp. 163—228.

58 Vaux de Foletier, Les Tsiganes dans l’ancienne France, pp. 213—214.

59G. Voetius, Selectarum disputalionum iheologicarum (Utrecht, 1655), vol. 2, pp. 652—659.

60 A. Etzler, Zigenama och deras avkomlingar i Sverige (Uppsala, 1944), pp. 58—60.

прадпісанне хрысціць цыганскіх дзяцей, калі гэтага жадаюць іхныя бацькі.

На свецкім полі поступ да глыбейшага пазнання цыганоў быў толькі трохі жывейшым. У канцы XVI ст. былі намёкі на сціплы прагрэс у лінгвістычным кірунку — упершыню, калі флямандскі магістрат Ёган ван Эўсум зацікавіўся гэтым дастаткова моцна, каб сабраць у 1560-х гадах калекцыю словаў і фразаў рамані61. Хоць да 1900 г. яна заставалася неапублікаванай, усё ж стала магчымым бачыць шляхі дыялектнага распаду рамані на падставе выпадковых пазычанняў з нямецкай мовы і наяўнасці асноўных фанетычных рысаў, якія характарызуюць нямецкі дыялект рамані як сінці. Больш важнай стала публікацыя ў 1597 г. іншага флямандца, Банавэнтура Вульканіюса: 71 слова рамані з лацінскімі адпаведнікамі. Праца была зроблена пры садзейнічанні Ёзэфа Скалігера, прафесара Ляйдэнскага ўніверсітэта і найбольш выдатнага навукоўца таго часу62. Сабранае, верагодна, на поўдні Францыі, гэта мусіла бынь ужо другім апублікаваным спісам. Як у выпадку ягонага ангельскага папярэдніка Эндру Борда (с. 15), Скалігер, здаецца, таксама праводзіў свае даследванні ў нейкай карчме, бо выразы пераважна звязаны з піццём. Магчыма, пад уплывам такога асяроддзя ўзнікла выпадковая блытаніна, калі, напрыклад, ён паспрабаваў запісаць адпаведнік рамані для выразу “ты п’еш”. Ён мусіў размаўляць па-французску і запытаўся ў цыгана пра пераклад выразу tu bois. Пачуўшы гэта як du bo is, суразмоўца адказаў словам, запісаным як kascht, што ўрамані азначае “дрэва”. У занатаваных Скалігерам словах бачнае пранікненне некаторых іншых моваў — нямецкай і славянскіх у лексіцы, гішпанскай — у фаналогіі. Апублікаваны каментар да словаў быў наперадзе свайго часу, паказваючы кантраст паміж цыганамі з іхнай уласнай мовай і Errones (тагачасным назовам “падарожных”), якія, як сцвярджалася, размаўляюць на штучным жаргоне. Цыганская мова тут лічыцца нубійскай (копцкай), бо, ідучы за Карнэліюсам Агрыпам (1527), Вульканіюс атаясамліваў Малы Эгіпет з Нубіяй, якая здавалася верагоднай, бо існавалі Копцкая 1 Этыёпская цэрквы, але гэтая памылка надалей збівала з толку многіх ягоных паслядоўнікаў. Цягам наступных 150 гадоў такіх спісаў з’яўлялася нашмат больш, але яны не мелі вялікіх вынікаў.

Падобным чынам, калі пачынаюць публікавацца першыя навуковыя працы пра цыганоў, яны рыпяць пад інертнай масай напісанага раней і падсумоўваюць перакананні папярэдніх пакаленняў. Тры гэткія даследванні нічога не вартыя. Яны з’явіліся ў хуткай паслядоўнасці, на першы погляд незалежна адно ад аднаго. Створаны яны былі пратэс-

6'л. Kluyver, ‘Unglossaire tsigane du seizieme siede’, JGLS(2), 4 (1910—1911), pp. 131—142.

62De Uteris et lingua Getarum sive Gothorum (Leiden, 1597), pp. 100—109.

танцкімі вучонымі неўзабаве па заканчэнні Трыццацігадовай вайны, калі мір і парадак лічыліся найвышэйшай каштоўнасцю. Кожнае з даследванняў выглядае хутчэй творам сярэднявечных схаластаў, а паводле свайго духу яны належаць да той эры, калі пісьменнікі адмаўляліся ад арыгінальнасці, спасылаючыся на старажытныя аўтарытэты. Усе працы даюць інтэлектуальнае апраўданне для рэпрэсіяў, толькі што не з такім націскам.

Першай была дысертацыя Якаба Тамазіюса, прачытаная ў Ляйпцыгу ў 1652 г.63, дзе ён быў прафесарам філасофіі этыкі. Да таго часу прызнанне цыганоў як трупы этнічных мігрантаў было застарэлым больш чым на 70 гадоў. Тамазіюс прымаў, што ў пэўны час сюды прыйшлі з усходу пілігрымы, нашчадкі эгіпцянаў, і не аспрэчваў меркавання Вульканіюса пра тагачасную цыганскую мову. Аднак, насуперак гэтаму, ён даводзіў, што, паводле ранейшых швайцарскіх і іншых хранографаў, тэты вялікі натоўп мусіў павярнуць назад, а нешматлікія рэшткі растварыліся ў адкідах грамадства, якія называлі сябе цыганамі і спадзяваліся атрымаць карысць ад статусу пілігрымаў. На думку Тамазіюса, гэтыя людзі былі здольныя налюбы грэх, і адзінае выйсце — сабраць іх разам і выслаць на край зямлі. Пазіцыя Ваэцыюса, флямандскага тэолага, які не згаджаўся з хростам цыганскіх дзяцей, была ў асноўным падобная: адзіным традыцыйным стэрэатыпам, якому ён кінуў выклік, было сцверджанне, што цыганы — гэта шпегі на службе ў туркаў. Трэці ў гэтым трыо, немец Агазуэр Фрыч64, быў юрыстам, які палічыў усе тэорыі аб экзатычным паходжанні цыганоў цьмянымі і быў упэўнены толькі ў тым, што ўягоны час цыганы з’яўляліся ўсяго толькі зладзеяватай кампаніяй, гультайскім і хітрым збродам людзей, сабраных разам з розных краінаў. Ён прысвоіў сабе заўвагу Авэнтына наконт таго, што чуў, як цыганы ўжываюць лужыцкую мову, але прыраўняў яе да ротвэльша (жаргону нямецкіх злодзеяў. — Заўв. перакладніка.), іпто стагоддзе назад зрабіў Мюнстэр. Як і бывае з палітыкамі-юрыстамі, ён занудна даводзіў, чаму цыганоў ніякім чынам нельга трываць і як на законнай падставе дасягнуць іх падаўлення.

Гэта былі людзі высокага грамадскага стану і ўплыву, і напісанае імі было ўлічана. XVIII ст. пабачыла яшчэ больш важкія перапрацоўкі старых тэмаў, калі пачалі з’яўляцца і памнажацца энцыклапедыі, нрататыпам якіх была Cyclopedia (1728 г.) Чэмбэрза. Адной з галоўных мэтаў энцыклапедыяў было стварэнне даступнай і сучаснай інфармацыі на асобныя тэмы, а такую інфармацыю звычайна даваў асаблівы аўтары-

Dissertatio Philosophien de Cingaris (Leipzig, 1671); нямецкі пераклад 1702 г.

Diatribe historica-politica de Zygenorum origine, vita ac moribus (Jena, 1660); нямецкі пераклад 1662 г.

тэт; таму звесткі маглі ўспрымацца як дапамога ў развіцці навукі і праваднік у тым, што на той дзень лічылася аб’ектыўным меркаваннем. Аўтары інфармацыі пра цыганоў былі, як ніхто іншы, павярхоўнымі і некрытычныміда крыніц. Артыкул “Эгіпцяне” ўэнцыклапедыі Чэмбэрза папросту пераймае фразеалогію лексікона Джона Мінш’ю, апублікаванагаў 1617 г.:

паводле нашых законаў, гэта фальшивы род валацугаў, якія, будучи ангельскімі ці шатляндскімі людзьмі, маскуюцца дзіўным адзеннем, намазваюць свае твары і цела, размаўляюць паміж сабою на невядомай, спеўнай мове, вандруюць па розных мясцінах; і, прапануючы паваражыць, вылечыць хваробы і г.д., кепска абыходзяцца з народам, ашукваючы яго на грошы, крадучы ўсё, што не такое гарачае або не такое цяжкое для ix.

Тыповым для кантынентальнага падыходу быў артыкул, які з’явіўся ў 1749 г. у манументальным Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste (“Універсальны слоўнік ycix навук i мастацтваў”), выдадзеным ляйпцыгскім кніжным гандляром Ёганам Зэдлерам. 3 25 калонак артикула тры чвэрці напоўненыя пералікам разнастайных карных распараджэнняў, пасля ўступнай заўвагі: “Вядома, што цыганы ва ўсе часы былі бязбожнікамі, грэшнымі людзьмі, якіх знішчаюць цалкам апраўдана”. Уступ да дэфініцыі ў Энцыкляпэдыі (1751 г.) Дыдро ўжо цытаваўся (с. 116). У гэтым артыкуле сцвярджалася, што першапачатковыя цыганы сышлі. Сучасныя тыпы цыганоў можна пабачыць радзей, чым трыццаць гадоў таму, магчыма, праз увагу паліцыі ці ад таго, што людзі сталі бяднейшымі ці менш даверлівымі. Якая б ні была прычына65, “промысел цыгана” стаў “менш добрым”. Людзі, якія прысвяцілі сябе прагрэсу свецкай думкі і асветніцкай адкрытасці на новыя павевы, не сумняваліся, што гэта было падставаю для радасці.

Даследванне трактоўкі цыганоў у 54 флямандскіх энцыклапедыях можна знайсці ў W. Willems and L. Lucassen, ‘The Church of knowledge’, in 100 Years of Gypsy Studies, ed. M. T. Salo (Cheverly, MD, 1990), pp. 31—50; i для нямецкіх энцыклапедыяў — R. Grönemeyer, ‘Die Zigeuner in den Kathedralen der Wissens’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1986), 1—4/86, pp. 7—29.

СІЛЫ ДЛЯ ЗМЕНЫ

Усплёск падзеяў у апошнія дзесяцігоддзі XVIII ст. заклаў пэўны фундамент пад змену ўспрымання цыганоў як чужынцаў, хоць нават у краінах, дзе запанавала філасофія laissez-faire, стаўленне да цыганоў усё яшчэ не адзначалася паслядоўнасцю. Пасля ў шырэйшым свеце пачалі ўваходзіць у гульню разнастайныя сацыяльныя, эканамічныя і палітычныя сілы, выклікаючы новыя хвалі міграцыяў як у эўрапейскіх краінах, так і ў глабальным маштабе, і да пачатку XX ст. можна ўбачыць, што цыганы займаюць розныя пазіцыі на маргінэсе грамадства.

Новое ўспрыманне

Слава першай спробы цэласнага аналізу цыганскага ладу жыцця (ці толькі той яго часткі, якую ўспрымала дамінавальнае грамадства) належыць вугорскаму навукоўцу. Даследванне з’явілася ў 1775—1776 гг. у серыі больш як 40 ананімных артыкулаў у Wiener Anzeigen, нямецкамоўным вугорскім часопісе'. Аўтар толькі нядаўна быў ідэнтыфікаваны флямандскім даследнікам Ўімам Ўільямзам як Самўэль Аўгустыні аб Гортыс (Samuel Augustini ab Hortis), лютаранскі пастар, які жыўу вугорскім графстве Шэпес (цяпер у Славаччыне)2. Ён быў чалавекам свайго часу, які шанаваў палітыку Марыі Тэрэзы, але настроіўся на сучаснае даследванне, а не на збіранне чэрствых крошак былой мудрасці. Ягоныя запісы канцэнтраваліся на Вугоршчыне і Трансыльваніі, бо ён падкрэсліў: хоць у цыганоў шмат агульных рысаў, але аднароднай цыган-

1 ‘Von dem heutigen Zustande... der Zigeuner in Ungarn’, Allergnädigstprivilegirte Anzeigen, aus sämmtlich-kaiserlich-königlichen Erbländern (Vienna), 5 (1775), pp. 159—416; 6 (1776), pp. 7—168, passim.

2 Я ўдзячны Ўіму Ўільямзу за дазвол цытаваць гэтую ідэнтыфікайыю перад публікацыяй яго доктарскіх тэзісаў у Ляйдэне, ‘Op zoek naar de ware zigeuner. De geschiedenis van het Europese denken over zigeuners (1783—1945)’, пасля якіх выйдзе таксама ангельская версія пад назовам 'In search of the true Gypsy. The history of European thought on Gypsies’ (1783— 1945)’.

скай нацыі ці калектыўнай культуры не існавала: паасобныя трупы зведвалі ўплыў абставінаў у краінах свайго знаходжання. У рэгіёнах, якія даследнік ведаў, вандроўныя цыганы жылі ў намётах, а зіму праводзілі ў зямлянках, выкапаных на схілах гор. Хаткі аселых цыганоў былі абсталяваныя трохі болып традыцыйна, але толькі з некаторымі малымі выгодамі — не было ні крэслаў, ні ложкаў, ні штучнага асвятлення, і практычна ніякіх кухонных прыладаў, акрамя глінянага гаршчка і жалезнай патэльні. Іхнай ежай было пераважна мяса (улучаючы падлу) ці простыя мучныя стравы, напрыклад локшына. Хлеб яны здабывалі жабрацтвам; і палка любілі алкаголь і тытунь. Мелі толькі адзін набор вопраткі. Жанчыны не пралі і не шылі, але атрымоўвалі адзенне з жабрацтва ці крадзяжоў, і яны вельмі любілі ўпрыгожвацца каштоўнасцямі. Цыганскія кавалі працавалі, седзячы на зямлі з скрыжаванымі нагамі, а жанчыны займаліся мяхамі; яны былі жвавымі і спрытнымі, але і непрадбачлівымі, і члены іх сем’яў увесь час набягалі, каб прадаць іхныя дробязі. Цыганскія гандляры коньмі былі ўмелымі наезнікамі і ведалі, як прадаць хворага каня як здаровага. Музыкі былі дасведчаныя ў густах сваёй аўдыторыі. У некаторых рэгіёнах выраб чучалаў звяроў, рашотаў і драўляных прыладаў стаў дапаможным заняткам; тым часам вымывальнікі золата ў Трансыльваніі і Банаце (якія прасейвалі залатаносны пясок летам, а зімой рабілі драўляныя падносы і бочкі) ёсць амаль асобнай кастай, якая цяжка працуе і незалежная. Аўтар быў невысокага меркавання пра цыганскую мараль і культуру: яны мелі мала адзнак шчырасці і сораму, хоць больш чым дастаткова гонару; яны прымалі рэлігію свайго асяроддзя без веры; ён, прынамсі, не сутыкнуўся ні з якімі асаблівымі цырымоніямі ці звычаямі. Аўтар вырашыў, што традыцыйны лад цыганскага жыцця і адсутнасць у ім сталых формаў супярэчыць прынцыпам любога арганізаванага грамадства. Памылка крыецца ў выхаванні цыганоў: бацькі надзвычай моцна любілі сваіх дзяцей, але не маглі выхаваць іх. Таму калі дзеці вырасталі, яны не мелі шанцаў змяніць сваё жыццё. Аўтар дапускаў, што з адпаведным навучаннем у цыганоў была б карысная будучыня ў земляробстве і ручных рамёствах; іхная здольнасць супрацьстаяць цяжкім умовам жыцця сведчыла пра вайсковыя магчымасці. Аўтар прыйшоў да высновы, што мудрым курсам было б “імкнуцца, наколькі магчыма, ператварыць цыганоў у чалавечых істотаў і хрысціянаў і трымаць іх у дзяржаве як карысных суб’ектаў”, хоць гэта патрабуе вялікіх намаганняў і цярпення.

Артыкулы ў Wiener Anzeigen паказалі таксама пэўныя адзнакі ўсведамлення сувязі паміж рамані і Індыяй; гэта рабіла сумнеўным непрыманне адметнасці цыганоў, таму набыло больш, як філалагічнае значэнне. Першынство гэтага адкрыцця (хоць эксперыментальнага і не дакладна пацверджанага) можа належаць іншаму вугорскаму пастару,

Іштвану Валі, калі ён знаходзіўся ў Ляйдэнскім універсітэце блізу 1753— 1754 г. Гісторыя, аднак, дайшла да нас з трэціх рук праз артыкул у Wiener Anzeigen у 1776 г. i, здаецца, усё перабольшвае. Гаварылася, што існаваў факт адпраўкі трох студэнтаў з вострава Малабар у Ляйдэнскі ўніверсітэт і што Іштван Валі склаў гласарый з амаль 1000 словаў, распытваючы гэтых трох студэнтаў пра іхную родную мову. Заўважыўшы падабенства з рамані, на якой гаварылі ў Вугоршчыне, ён пацвердзіў, вярнуўшыся дадому, што гэтыя словы былі зразумелыя для цыганоў Рааба (Д’ёра). Няма ўказання на тое, што Валі працягваў даследванне, і няма дэталяў той мовы, на якой размаўлялі ягоныя інфарматары. Аднак нядаўнія даследванні актаў Ляйдэнскага і Утрэхцкага ўніверсітэтаў забяспечылі пэўнае ядро для гісторыі. Ляйдэнскія акты на пачатку 1750 г.3 запісваюць трох студэнтаў як “Ceylonensis” (Шры-Ланка была тады флямандскай калоніяй.) Валі вучыўся ў Утрэхце і мог спаткацца з імі пад час візіту ў Ляйдэн. Гэтыя “цэйлонцы” былі дзецьмі флямандскіх бацькоў, якія жылі на Цэйлоне, нарадзіліся і выхоўваліся там. Але нават калі Іштван Валі сабраў доўгі спіс сінгальскіх словаў, ягоныя цыганы мусілі мець цяжкасці з іх разумением нашмат больш, чым кажа нам данясенне.

Больш трывалае сведчанне забяспечыў гласарый рамані, сабраны ангельцам Джэкабам Браянтам, па ўсім мяркуючы, на кірмашы ў Ўіндзарыў 1776 г. Каліягоны матэрыял у 1785 г. быўпрадстаўлены Лёнданскаму таварыству старажытнасцяў4, Браянт звярнуў увагу на аналогіі паміж рамані і індаіранскімі мовамі, а таксама вылучыў некаторыя пазычанні з грэцкай і славянскіх моваў. Ягоныя прыклады дапамагаюць убачыць, што дыялект гэтых цыганоў быў фанетычна занглізаваны, хоць яшчэ меў лічэбнікі, якія ангельская рамані пазней страціла. Іншы ягоны патэнт — гэта тое, што ён ёсць адным з ранейшых пацверджаных прыкладаў цікаўнага збіральніка, падманутага цыганамі, бо на месцы словаў, пра якія ён пытаўся, сустракаюцца звычайныя цыганскія непрыстойнаспі5.

Нямецкі вучоны Ёган Рудыгер быў таксама адным з першых, хто заўважыў індыйскія сувязі рамані. У 1777 г., па просьбе школьнага інспектара ў Санкт-Пецярбургу X. Л. С. Бакмайстэра, ён угаварыў цыганку ў Гале перакласці ўрывак тэксту на яе дыялект. Параўноўваючы пераклад з мноствам моваў, ён заўважыў паралелі з індыйскімі мовамі,

3 Гл. 1. Hancock, ‘The Hungarian student Valyi Istvan and the Indian connection of Romani’, Roma, no. 36 (1991). Выказваю ўдзячнасць Віму Ўільямсу за дадатковыя дэталі адносна трох студэнтаў; ягоныя доктарскія тэзісы, ужо цытаваныя, дапоўняць гісторыю.

4 Archaeologia, 7 (1785), рр. 387—394. Два месяцы раней (тамсама, pp. 382—386) Ўільям

Марздэн прадставіў Таварыству больш грунтоўнае параўнанне ангельскай і грэцкай рамані 1 хіндзі, маратхі і бэнгалі.

асабліва з хіндзі, тым часам Бакмайстэр даказаў блізкасць з мультані (лахнда — дыялектам заходнепанджабскай мовы). Высновы Рудыгера апублікаваныя ў 1782 г. у нарысе, які сцвярджаў права цыганскай гісторыі і мовы на адпаведнае навуковае даследванне, і, вядома, права самых цыганоў на нешта лепшае, чым стаўленне, “якога нашае адукаванае стагоддзе павінна з сорамам пазбавіцца”6.

Цяпер некаторым вучоным засталося толькі сабраць разам розныя аскепкі цыганскага паходжання. Такім сінтэзам заняўся іншы немец, Гайнрых Грэльман з Гётынгенскага ўніверсітэта, які моцна арыентаваўся на папярзднія даследванні, але ўрэшце надаў болын паслядоўную і аналітычную форму тым высновам, якія сам старанна назбіраў. Ягоная кніга Die Zigeuner апублікавана ў 1783 г. Яе важнасць хутка заўважылі, таму яна была перакладзена на ангельскую, французскую і галяндскую мовы7. Звесткі Грэльмана пра цыганскае рассяленне па Эўропе былі няпоўнымі, але дастаткова дакладнымі на той час. Ён ацэньвае насельніцтва цыганоў паміж 700 000 і 800 000 і кажа, што яно асабліва шматлікаеў Вугоршчыне, Трансыльваніі і на Балканскім паўвостраве. 3 іншых эўрапейскіх краінаў багата цыганоў у Гішпаніі, асабліва на поўдні, і ў Італіі, а найменей — у Францыі, з выняткам Эльзаса і Лятарынгіі, рэдкія яны ў Швайцарыі, Нідэрляндахі болынай частцы Нямеччыны, акрамя Райнлянда. Хоць шмат цыганоў асела (тут ён згадвае карчмароў у Гішпаніі, рабоў у Малдавіі і Валошчыне, і тых, што жылі ў хатах каля вугорскіх і трансыльванскіх гарадоў), ён меркаваў, што бальшыня ўсё яшчэ вандравала па асобных краінах з сваімі ўлюбёнымі прытулкамі — намётамі. Нават у паасобных краінах ён заўважыў нутраны падзел, які ўзрастаў, напрыклад, у Трансыльваніі і Банаце, паміж вымывальнікамі золата і іншымі. (Падобны падзел, пра які ён не згадвае, існаваў у Трансыльваніі паміж вандроўнымі цыганамі і аселымі, на якіх аўтар глядзеў звысоку, як часта бывала і ў выпадку іншых краінаў.)

5 Напрыклад, адзін задпаведнікаў слову “бацька” Ьраялтзапісаўяк Гэта стары цыганскі жарт. Слова ўвайшло цяпер у ангельскі лексікон: прынамсі, першае выданне Collins Dictionary of the English (1979) змяшчала артыкул “minge... брыт. табу слэнг. 1. жаночыя геніталіі... (XX стагоддзе: невядомага паходжання)”. Выдавец прыняў мае заўвагі наконт таго, што слова павінна паходзіць ад цыганскага mindz, якоемае тое ж значэнне ў эўрапейскіх дыялектах рамані (хоць ягонае ўласнае паходжанне невядомае), і наступныя выданні слоўніка падаюцъ этымалогію як [XX стагоддзе: з рамані: невядомага паходжання] '.

6 Neuster Zuwachs der teutschen fremden und allgemeinen Sprachkunde (Leipzig, 1782), Part 1, pp. 37—84; гэтая частка (Von der Sprache und Herkunft der Zigeuner aus Indien) перавыдадзена рэпрынтам з уступам H. Haarmann (Hamburg, 1990).

7 H. M. G. Grellmann, Die Zigeuner. Ein historischer Versuch über die Lebensart und Verfassung, Sitten und Schicksale dieses Volks in Europa, nebst ihrem Ursprung (Dessau and Leipzig, 1783; 2nd edn Göttingen, 1787). Ангельскі пераклад, Dissertation on the Gipsies (London, 1787; 2nd edn London, 1807). Французскі пераклад Metz, 1788 i Paris, 1810. Галяндскі пераклад Dordrecht, 1791.

Размеркаваннем свайго матэрыялу Грэльман задаў тон наступным даследнікам на шмат гадоў наперад. Ён таксама пашырыў распаўсюджанне розных скандальных плётак, напрыклад пра нястрымную распусту цыганскіх жанчынаў і абвінавачанне ў канібалізме. Што да апошняга закіду, дык ён падаў значную падборку злосных каментараў з вугорскіх і нямецкіх газетаў і наконт нядаўніх працэсаў у Вугоршчыне (графства Гонт, цяпер частка Славаччыны) супраць 150 цыганоў. 41 з іх катаваннямі прымушаныя да прызнанняў, а пасля пакараныя рознымі відамі смерці (адцінанне галавы, павешанне, пасаджэнне на кол, чвартаванне) за злачынствы, у тым ліку, як гаварылася, канібалізм. У друтім выданні кнігі (1787 г.) ён злёгку паправіў баланс, паведамляючы пра пазнейшыя высновы следчай камісіі, устаноўленай недаверлівым імператарам Ёзэфам II, каб расследаваць справу астатніх цыганоў: іх прызналі вінаватымі толькі ў крадзяжы і адпусцілі пасля целавага пакарання. Што да першага смяротнага пакарання, то Грэльман цяпер прыйшоў да высновы: цалкам магчыма, што ахвяры заслугоўвалі смерці як забойцы. Хоць шкода ад ягонага першага выдання ўжо была нанесена, спатрэбілася больш за стагоддзе, каб знікла перакананне ў канібалізме цыганоў.

Ранейшую, этнаграфічную частку сваёй працы Грэльман шырока пазычыў з артыкулаў у Wiener Anzeigen. Яны таксама забяспечылі яго пэўным лінгвістычным матэрыялам, але галоўным ментарам Грэльмана быў кансультант Бютнэр, як! за колькі гадоў перад гэтым памылкова вызначыў сувязь рамані з Афганістанам8. Гэтым разам параўнанне рабілася з індаарыйскай мовай, і даследнік прыйшоўда пробнай высновы, што найбліжэйшую тоеснасць рамані мае з дыялектам шурат (г.зн. гуджараці). Хоць праца Грэльмана была недасканалай у дэталях, яго несумнеўным дасягненнем было тое, што агульная прапанова індыйскага паходжання цыганскай мовы стала шырока прызнанай, а этнічная роднасцъ народа была адноўлена ў вачах многіх людзей. Для яго сучасныя цыганы былі выразнымі лінейнымі нашчадкамі ранніх прыхадняў; і, нягледзячы на памылковае меркаванне пра тое, што сыход з Індыі быў выкліканы нашэсцем Тамэрляна пры канцы XIV ст., будучыя ягоныя даследванні пайшлі ў больш рэальным кірунку. У сацыяльным плане, як і Самўэль Аўгустыні аб Гортыс у Wiener Anzeigen, ён горача спрачаўся з пакараннем як мадэллю ўзаемадачыненняў з цыганамі, бо верыў, што чалавека можна рэабілітаваць, і падзяляў пашыраныя погляды эўрапейскіх дзяржаўных дзеячоў і эканамістаў (якіх праз паўтара дзесяцігоддзя Мальтус абдасць вельмі халоднай вадой) наконт таго, што вялікія групы

8 Ва ўступе да свайго Vergleichungstafeln der Schriftarten verschiedener Völker (Göttingen, 1775).

насельніцтва карысныя для нацыі. Таму не дзіўна, што ён шчыра ўхваляў захады, прынятыя Марыяй Тэрэзай і яе сынам. Адукацыя была шляхам, які вёў да выкаранення неадпаведнасцяў.

У галіне літаратуры цыганы таксама прыцягвалі да сябе новы род увагі: густы павярнуліся да рамантычнага і меладраматычнага, і акцэнт перамясціўся з прынцыпаў парадку, спакою і рацыянальнасці на асабістае, вобразнае і беспасярэдняе9. У 1773 г. Гётэ ў сваёй буйной трагедыі Гёц фон Бэрліхінген вызначыў цыганскаму правадыру ролю высакароднага дзікуна, і неўзабаве гэта стала клішэ, пры дапамозе якога ствараўся кантраст паміж цыганскім жыццём і прытворствам звычайнага існавання10. Адпаведна іншай, больш цёмнай літаратурнай традыцыі, якая пашырылася ў XIX ст., цыганы былі дзікімі ізгоямі, якія наводзілі на думку пра звышнатуральнае, таямнічае і крымінальнае: іх вобразы маглі ўжываць у кнігах як для дзяцей, так і для дарослых, дзеля стварэння інтрыгі, апраўдання рабункаў, дзіўных падзеяў і акультных здарэнняў, ці (ідучы за прэцэдэнтам, створаным Сэрвантэсам ў La Gitanilla і працягнутым ў Moll Flanders і Le Mariage de Figaro) у сувязі з страчанымі дзецьмі, якіх выкралі ў бацькоў. Збольшага пісьменнікі ўсё яшчэ пісалі ці з уласнай фантазіі, ці з іншых літаратурных крыніцаў, але не на падставе сваіх беспасярэдніх назіранняў. Толькі пасля з’яўлення твораў Джорджа Бораў, якія пачаліся з The Zincali (1841) і дасягнулі сваёй кульмінацыі ў Lavengro (1851) і The Romany Rye (1857), літаратурнаму стэрэатыпу быў кінуты адназначны выклік з боку пісьменніка, які любіў цыганскую супольнасць, авалодаў іхнай мовай і быў здольны перадаць нешта з іх сапраўднай прыроды ў сваіх творах.

Да таго часу было адкрыта, што факты пра цыганоў інтрыгуюць больш, чым сумнеўныя легенды. Рамантычнае Адраджэнне павысіла цікавасць да прымітыўнай народнай культуры і схільнасць да экзатычнага і таямнічага, і пазнейшыя фазы рамантызму адзначаны новай увагай да збірання і імітацыі фальклору (слова, вынайдзенае толькі ў 1846 г.) і народных баладаў, танцаў, музыкі. Рамантычная цікавасць людзей да фальклору не абмінула цыганоў, якія сталіся скарбніцай фальклорных гісторыяў, песень, звычаяў і забабонаў. У гістарычнай галіне раннюю гісторыю цыганоў у Эўропе рашуча адкрыў французскі архівіст Поль

9 Параўн. А. М. Fraser, ‘Authors’ Gypsies’, Antiquarian Book Monthly, 20 (1993), no. 2, pp. 10—17.

'®Вядома, што такі выбар зрабіў і Філдынг у Tom Jones (1749), уводзячы кампанію цыганоў, каб намаляваць іранічны вобраз мараў Торы пра ўтапічнае грамадства, не заплямленае цывілізацыяй. Аднак праз чатыры гады пісьменнік у рэальным жыцці ўдзельнічаў у палеміцы з нагоды суда над цыганкай і зводніцаю, абвінавачанымі ў выкраданні пакаёўкі, Элізабэт Кэнінг. Тады Філдынг паказаў зусім не ружовы вобраз цыганскай натуры ў сваім памфлеце A Clear State of the Case of Elizabeth Canning (London, 1753).

Батаяр, публікуючы ад 1843 г. цягам некалькіх дзесяцігоддзяў серыю артыкулаў.

Параўнальная філалогія стала іншай праявай павышанай зацікаўленасці нацыянальным паходжаннем, калі ўсяго праз некалькі гадоў пасля публікацыі кнігі Грэльмана сэр Ўільям Джоўнз з Усходнеіндыйскай Кампаніі праклаў дарогу ва ўстанаўленні месца санскрыту ў індаэўрапейскай сям’і. Гэтыя новыя веды прыцягнулі ўвагу да вывучэння рамані і паскорылі яго тэмп. Цыганская гаворка стала нечым накпгталт архідэі ў філалагічным садзе. У рамані бачылася старажытная прыгажосць руінаў, якія асыпаліся. Мова цыганоў наказвала таксама цікавае відовішча мовы ў розных стадыях распаду, якая паступова паддавалася розным сілам. Магчымасиь вывучэння ўсходняй мовы ў Эўропе прыцягвала не толькі рамантычных аматараў, але таксама некаторых выбітных навукоўцаў стагоддзя. Нават не трэба было ўвязвацца ў знаёмства з цыганам!, што шырока прадэманстраваў адзін з вялікіх піянераў, прафесар агульнай філалогіі ўніверсітэта ў Гале Аўгуст Фрыдрых Пот. Сярод ягоных многіх дасягненняў была першая навуковая праца на тэму рамані, Die Zigeuner in Europa und Asien (“Цыганы ў Эўропе і Азіі”, 1844—1845). Праца грунтавалася на шматлікіх апублікаваных звестках пра асобныя дыялекты і, як Поттлумачыць у сваёй прадмове, ён правёў даследванне, маючы асабісты досвед у цыганскай праблеме, які абмяжоўваецца павярхоўным знаёмствам з некалькімі асобамі. 1860-я і 1870-я гады былі багатыя на даследванні рамані, шмат з якіх пісаліся па-нямецку. 3 агульнай масы вылучаўся прадстаўнік Венскага ўніверсітэта Франц Міклошыч, які ў тэты час адчуваў сябе здольным казаць, што ў ягоным распараджэнні знаходзіцца “багаты, нават больш чым багаты матэрыял з усіх краінаў, дзе жывуць цыганы”, і які першы, абапіраючыся на іхную мову, паспрабаваў прасачыць дарогу цыганоў пад час міграцыі на захад.

Больш маніпуляцыйнай была цікавасць да цыганоў з боку цэркваў. Пратэстанцкія цэрквы, маючы развітыя адраджэнскія метады рэагавання на хуткія грамадскія змены, былі шчырымі змагарамі за свет, вольны ад паганства. Місіянерскі запал не пагарджаў патрэбаю духоўнага адраджэння цыганоў, а маральнае пераконванне замяніла больш знаёмы юрыдычны прымус. Толькі з нямногім выняткам, мэтай рэлігійных і дабрачынных работнікаў, якія ўцягвалі цыганоў у гарачыя дыскусіі і друкавалі свае брашуры на іхную тэму, было абмежаваць іх і, урэшце, выкараніць іх, іхны лад жыцця, пераконваючы цыганоў асесці, паправіць сваю сумнеўную мараль і падрыхтавацца да заняткаў, якія грунтуюцца на залежнасці і пакоры. Такія пазіцыі праніклі нават у царкоўныя гімны. Радкі дзіцячага гімна кажуць:

Я не нарадзіўся без дома Ці ў нейкім паламаным хляве, Цыганскае дзіцё, навучанае блукаць I красці мой дзённы хлеб1 *.

У Брытаніі гэтая адданая праца принесла абмежаваныя вынікі, хоць дайшлі сведчанні і некаторых поспехаў. Джон Бэрд, святар Шатляндскай царквы, у 1830 г. узяўся за справу выпраўлення ў цыганскай калонй, якая складалася з шэрагу дамоў у Кёрк Етголме, трохі больш за мілю ад ангельскай мяжы. Там цыганы працавалі ў якасці кавалёў, рабілі мяцёлкі або лыжкі з рагоў і падарожнічалі ад васьмі да дзесяці месяцаў, каб прадаваць свае дробныя тавары. Мэтай Бэрда было трымаць дзяцей Етголма пад адпаведным наглядам круглы год, каб яны маглі наведваць школу, атрымоўваць рэлігійныя настаўленні і знайсці адпаведную працу, магчыма, уякасцідамашняй прыслугі; ён таксама спрабаваў пераканаць дарослых пакінуць вандроўны лад жыцця. Нарэшце было склікана Таварыства рэфармацыі цыганоў у Шатляндыі, былі ўстаноўлены фонды, і Бэрд ужо мог адзначыць пэўныя вынікі выхавання цыганскіх дзяцей; што да затрымання дарослых дома, “поспех ад таго часу быў блізкі да поўнага правалу”, як вытанчана акрэслівае гэта ягоны рапарт. Калі ў 1859 г. Таварыства распалася, Бэрд і ягоныя наступнікі працягвалі сваю справу самастойна, пакуль пачатковая адукацыя не стала ў 1872 г. у Шатляндыі свабоднай і абавязковай; праз некалькі гадоў практычна ўсе цыганы Етголма пакінулі вандроўны лад жыцця12. У Англіі найбольш значная спроба такога кшталту была зроблена Джэймзам Крэбам, метадысцкім прапаведнікам, і Саўтгэмптанскім камітэтам, натхняльнікам якога ён быў, прымушаючы агентаў рабіць штодзённыя візіты ў цыганскія лагеры каля Саўтгэмптана і ў Нью Форэсце. Крэб хацеў, каб рэформы былі паступовымі і добраахвотнымі. Ягоным малітоўным спатканням, прыемным з-за смачных страваў — ростбіфу і слівовага пудынгу, удавалася прыцягнуць прыстойных цыганоў; але нават рэфармаваныя і адукаваныя дзеці, аддадзеныя на службу, амаль усе вярталіся да свайго ранейшага жыцця. Падобныя пачынанні праваліліся і ў Прусіі. У Англіі арганізоўваліся некаторыя іншыя місіі, часта па мадэлі Крэба, якія мелі амаль такі самы, напалову рэлігійны, напалову адукацыйны характар13. Яны былі ўспрыняты асцярожна: цыганы добра бачылі, што за наварочваннем ідзе прыняцце правілаў аселага індустрыйнага грамадства. Калі вымераць практычныя дасягненні працяглай “рэфармацыі”, яны будуць малымі, хоць нават да канца ста-

11С. O’ Brien, Gipsy Marion (London, n.d. [c. 1895]), p. 4.

12 A. Gordon, Hearts upon the Highway (Galashiels, 1980), pp. 43—53.

-Гіараўн. D. Mayall, Gypsy-Travellers in Nineteenth-Century Society (Cambridge, 1988), esp. pp.97 129.

годдзя з самых цыганскіх шэрагаў выйшлі некалькі місіянераў, якія працягвалі добрую працу. Такі быў, напрыклад, Карнэліюс Сміт14, які нарадзіўся ў намёце ў Кэмбрыджшыры ў 1831 г., і найбольш вядомы з усіх, ягоны сын Родні, “цыганскі каваль”, магутны прапаведнік, які збіраў на казані па некалькі тысячаў чалавек і які пачынаючы ад 1880-х гадоў праводзіў дамашнія і замежныя місіі15; калі гаворка ішла пра цыганоў, то, на ягоны погляд, збавенне заключалася ў тым, каб пакінуць звычаі іхнага жыццёвага ладу.

Музычнае панаванне

Калі-нікалі ў ранніх паведамленнях аб прысутнасці цыганоў у Эўропе яны асацыяваліся з музыкай — як у якасці інструменталістаў, так і сггевакоў і танцораў. Музычны талент мог быць магутным фактарам у заваяванні пэўнай ступені талеранцыі, як гэта адбылося з цыганскім патрыярхам Эбрамам Ўудам, які на пачатку XVIII ст. увайшоў у Валію і прынёс, як сказана, скрыпку; а калі ягоныя сыны і ўнукі звярнуліся да нацыянальнага інструмента — арфы, яны сталі жаданымі гасцямі паўсюль16. Усё ж цыганы не мелі агульнай музычнай мовы, агульнага, аднолькавага для іх усіх спосабу стварэння музыкі. Калі яны выступалі ў ролі прафесійных забаўляльнікаў, то звярталіся да музыкі, характэрнай для дадзенага асяроддзя, часцей, чым да ўласнай, і былі хутчэй прадаўжальнікамі і адаптэрамі, чым творцамі, з інструментамі, тыповымі для канкрэтнай мясцовасці17, таксама як у сваіх фальклорных гісторыях яны часта пазычалі матывы з фальклору розных краінаў, па якіх падарожнічалі, і надавалі ім цыганскую афарбоўку. Прыроджаная здольнасць цыганоў да мастацтва неўзабаве стала відавочнай ва ўсёй Эўропе. Але цягам XIX ст., асабліва ў трох краінах — Вугоршчыне, Расеі і Гішпаніі, цыганы заваявалі такую высокую пазіцыю ў якасці прафесійных музыкаў, што амаль ператварыліся ў частку нацыянальнай тоеснасці гэтых народаў.

У Вугоршчыне некаторыя даўно аселыя цыганы (вядомыя іншым цыганам як romungre ці вугорскія ромы) хутка сталі служыць вугорцам

14С. Smith, The Life Story of Gipsy Cornelius Smith (London, 1890).

15 R. Smith, Gipsy Smith : His Life and Work (London, 1901); D. Lazell, From the Forest I Came (London, 1970).

^Параўн. J. Sampson, ‘The Wood family’, JGLS(3), 11 (1932), pp. 56—71, iA. О. H. Jarman and E. Jarman, The Welsh Gypsies: Children of Abram Wood (Cardiff, 1991), chs 4 and 5.

17 B. Leblon у Musiques Tsiganes et Flamenco (Paris, 1990) падкрэслівае, аднак, што яны, здаецца, аддавалі перавагу інструментам, падобным да індыйскіх і да інструментаў іншых усходніх краінаў. Ён даказвае, што цыганская музыка ў розных краінах мае больш супольнага, чым здаецца на першы погляд, і што агульныя рысы часта звязаныя з усходняй музыкай.

як менестрэлі. Ведучы ўсё больш аселы лад жыцця і страчваючы ведан не рамані, яны гублялі кантакт з уласнай музыкай і пагружаліся ў традыцыю вугорцаў, якія жылі вакол іх. Цыганы ўспрымалі і трансфармавалі вугорскую музыку вельмі прывабна, што адлюстравалася ў параўнанні гэтага працэсу з выхаваннем і ператварэннем цыганамі каня, якога ўрэшце не пазнаваў першы ўладальнік. Цыганскае панаванне ў музыцы было відавочным ужо ў сярэдзіне XVIII ст., калі цыганы сталі абавязковым элементам не толькі ў вясковым народзе, але таксама і ў вугорскай знаці, а на банкетах усталяваўся звычай, каб цыганскі менестрэль стаяў каля гаспадара, гатовы задаволіць ягоныя музычныя густы. Неўзабаве цыганскія групы — пад кіраўніцтвам віртуознага скрыпача — правялі шэраг паспяховых выступаў. Індывідуальныя музыкі здабывалі асабісты аўтарытэт. Натуральная, спантанная свежасць і хуткасць іхнай адаптацыі забяспечылі сталую магчымасць цешыць вугорскіх слухачоў: стварэнне музыкі часцей за кавальства стала ўзгадвацца як найвышэйшы талент цыганоў. Напачатку вядомыя музыкі і гурты паходзілі з паўночна-заходняй часткі краіны (цяпер Славаччына) — найбліжэйшай да Вены, цэнтра эўрапейскага музычнага жыцця. Да сярэдзіны XIX ст. іх можна было знайсці паўсюль: “цыганская музыка” была на піку моды.

Першае вялікае імя належыцьскрыпачуЯнашу Біхары (Janos Bihari, 1764—1827), які паходзіў з графства Пазсоны (Браціслава) і аркестр якога запрашалі да вышэйшай публікі на прыватныя святкаванні і банкеты па ўсёй краіне, часта таксама ў Вене: без сумневу, на Венскім кангрэсе ў 1814 г. ён іграў для выбраных манархаў і дзяржаўных мужоў. Біхары і ягоныя наступнікі стварылі музычную ідыёму, якая стала часткаю вугорскай фальклорнай традыцыі, вядомую як стыль verbunkos {verbunkos — першапачатковы назоў музыкі, якую гралі пад час рэкрутавання). Адным з вялікіх прыхільнікаў музыкі Біхары быў Фэрэнц Ліст, які падрабязна пісаў пра яго ў сваіх Des Bohemiens el de leur musique en Hongrie (1859), сцвярджаючы, што Біхары “узняў цыганскую музыку да найбольшай вышыні. Яна доўга была прадметам цікавасці і захапленння вугорскай арыстакратыі; але цяпер ператварылася ў інтэгральную частку нацыянальнай рэпрэзентацыі”18. У Парыжы Ліст самастойна знайшоў таленавітага пратэжэ romungro, дванаццацігадовага Ёшы Сарая, і адукаваў яго, даючы бясплатныя ўрокі ў кансерваторыі. Ёшы ператварыўся ў дэндзі і дэманстраваў упартасць у нежаданні вучыцца. Як толькі вучань сустрэўся з сваімі сябрамі і роднымі, ён аддаў перавагу цыганскаму аркестру, а не пакутам у канцэртнай зале. Кніга Ліста была задумана як уступ да ягоных ўласных Вугорскіх рапсодыяў, у якіх ён імітаваў усю вытанчанасць цыганскага выканання. Ён пераболыпваў

'8F. Liszt, The Gipsy in Music, trans. E. Evans (London, 1926), vol. 2, p. 340.

ролю цыганоў, і Бартак, Кодалі і іншыя пазней з абурэннем падкрэслівалі: Ліст памыляўся, мяркуючы, што цыганы стварылі вугорскую музыку; але ён меў рацыю, заяўляючы, што найлепшыя цыганскія музыкі сталі захавальнікамі і прадстаўнікамі нацыянальнай музыкі ў вачах асноўнай публікі19. Яны былі неадрыўнымі ад руху вугорскага Адраджэння. Многія цыганскія групы ўдзельнічалі ў беспаспяховай рэвалюцыі 1848—1849 г., якая пакінула Вугоршчыну падпарадкаванай абсалютысцкаму панаванню Вены, і пасля, калі свабода была страчана, іхныя суцяшальныя скрыпкі набылі яшчэ большую прывабнасць. Цыганская слава рассеялася за межамі краіны і пачынаючы ад 1850 г. сталі частымі міжнародныя турнэ па іншых частках Эўропы і па Амэрыцы. Фэрэнц Бунько (1813—1889) быў галоўным правадыром цыганскіх музыкаў, якія ўдзельнічалі ў вайне за незалежнасць, і шматкроць выступаў з сваім ансамблем у Парыжы і Бэрліне (гл. мал. 15). Пад час свайго турнэ ў Бэрліне (1865 г.) яны былі запрошаны іграць на абедзе каралеўскага нашчадка і атрымалі цудоўны прыём; праз пяць дзён яны ігралі перад каралём. Аднак Ліст і іншыя шкадавалі, што такія турнэ хоць і маглі ператварацца ў пераможныя трыумфы, адначасова прытуплялі арыгінальнасць і спрыялі заняпаду.

Цыганскія віртуозы заваявалі такую навагу, што нават прадстаўнікі знаці не саромеліся вучыцца ў іх або грань разам з імі. I не быў рэдкасцю шлюб такіх цыганоў з дачкамі багатых грамадзянаў, а часам і арыстакратаў. (Яншчы Рыго ажаніўся з прынцэсай, Рудзі Ныары — з графіняй, а Марк Беркеш — з баранэсай.) Нс ўсс былі такімі вядомымі: шмат цыганских групаў музыкавалі ў тавернах і прыдарожных карчмах, на рынках, кірмашах, фальклорных фэстах і вяселлях, дзе заробак быў бяднейшы, а слухачы — не такімі добразычлівымі.

Для Расеі, з другога боку, музычная адметнасць цыганоў заключалася ў іхным спеве — імправізацыях у хоры на розныя галасы. Першы запіс пра такія хоры датуецца другой паловай XVIII ст, калі цыганскія спевакі былі прывезеныя з Малдавіі ў Маскву графам Аляксеем Ардовым. Неўзабаве цыганскі хор і добры аркестр сталі абавязковай прыкметай у доме кожнага значнага прадстаўніка знаці. Хор Арлова, члены якога былі запісаныя ў спіс прыгонных вёскі Пушкіна каля Масквы, быў у модзе, і яго часта можна было пачуць на званых вечарах, што ладзілі фаварыты Кацярыны Вялікай. Пасля яны атрымалі свабоду і над

19 !гра валошскіх цыганоў у Вугоршчыне, больш позніх, чым romungre, прыхадняў, нецікавая для гаджэ, захавала стыль іх уласных фальклорных песень і рэпертуар. Параўн. А. Hajdu, ‘Les Tsiganes de Hongrie et leur musique’, Etudes Tsiganes (1958), no. 1, pp. 1—30; K. Kovalcsik, Vlach Gypsy Folk Songs in Slovakia (Budapest, 1985); i M. Stewart, 'La fratemite dans le chant: Гехрёгіепсе des Roms hongrois’, in Tsiganes: Identite, Evolution, ed. P. Williams (Paris, 1989), pp. 497-513.

час інвазіі Напалеона ў 1812 г. кожны мужчина з ix у вайсковым узросце далучыўся да гусараў, а іншыя, як паведамлялася, падаравалі ўраду грошы20. Пасля вайны сярод маскоўцаў сталі моднымі вялікія вечарыны ў загарадных карчмах з удзелам цыганоў-забаўляльнікаў. Падобная практика існавала і ў Санкт-Пецярбургу, але там карчмы мусілі быць далёка ад горада, бо цыганы былі выгнаныя з яго.

У хоры галоўную ролю ігралі жанчыны; яны яшчэ і танчылі. Інструментам для акампанементу звычайна была сяміструнная расейская гітара. Апрача сялянскіх песняў расейскага, украінскага і польскага паходжання, былі таксама сентыментальныя песні сучасных рассйскіх кампазітараў, якія давалі процьму матэрыялу, але ў пазнейшыя гады адукаваныя музыкі напісалі вялікую колькасць рамансаў у цыганападобным стылі. Уся гэтая “цыганская музыка” стала арганічнай часткай музычнай культуры Расеі ХІХст.: арыстакратыя і буржуазія захапляліся хорам таксама, як і вугорцы захапляліся сваімі музыкамі, бачылі ў іх тое жувасабленне рамантычнай свабоды, якое Ліст бачыў у вугорскіх цыганах. Хоць сам Ліст пісаў пра пышнасць і штучнасць маскоўскіх прадстаўленняў з удзелам цыганак хутчэй у абразлівых выразах — меркаванне, якое праз шэсць дзесяцігоддзяў падзеліць бальшавіцкі ўрад, забараняючы такія пастаноўкі і дазваляючы песні і пляскі з народамі, вартымі большага даверу.

Што да музыкі гішпанскіх цыганоў, праз якую яны праславіліся, то пастаноўкі і рэпертуар былі падобныя да вугорскіх і расейскіх. Гэта не была арыгінальная цыганская музыка, але тым не менш створаная імі21. Ад канцаXVст. яны інтэрпрэтуюць ужо гішпанскія песні і танцы, якія ў выніку гэтага працэсу набылі цыганскі каларыт22. Іх танцы складалі нагэтулькі папулярную частку свецкіх і рэлігійных падзеяў (як, напрыклад, на штогадовай працэсіі Хрыстовага Цела), што спроба Філіпа IV прыпыніць іх прадстаўленні прынесла малыя вынікі. Некаторыя гішпанскія вакальныя формы паступова ператвараліся ў тэмы і стылі; і з з’яўленнем таго, што ў XIX ст. стала вядома як фламенка, андалюсійская культура адчула поўны ўплыў цыганскага стылю. Фламенка доўга і патаемна выспявала пад час суровых рэпрэсіяў. У яго сэрцы была cante jondo (“глыбокая песня”), музычны стыль (ці, больш дакладна, тры стылі — tonäs, siguiriyas i soleares) вырастаў з андалюсійскай асновы, але Мануэль дэ Фалля змяшаў яго з літургічна-бізаніыйскімі, арабскімі і цы-

20V. Bobri, ‘Gypsies and Gypsy choruses of old Russia’, JGLS (3), 40 (1961), pp. 112—120; Y. Druts and A. Gessler, Tsygane (Moscow, 1990), pp. 201—276.

21 Цыганскі i нецыганскі ўнёсак добра прааналізаваны ў A. Alvarez Caballero, Gitanos, payos у flamencos, en los engines del flamenco (Madrid, 1988).

Параун. В. Leblon, ‘Identitegitane et flamenco’, у Tsiganes: identite, Evolution, pp. 521—527, i Musiques Tsiganes et Flamenco.

ганскімі элементам!23. (Іншыя адзначаюць таксама габрайскі ўплыў.) Ягонымі матывамі, выказанымі ў лаканічным выкліку і сціслай нявызначанасці, былі любоў, вернасць, годнасць, зайздрасць, помета, свабода, пераслед, смутак і смерць; Гарсія Лёрка апісвае cante jondo як “тук крыві, якая льецца”. Першапачаткова спявак, драматична імправізуючы, не меў акампанементу, апрача рытмічнага стуку. Гітара і танец з’явіліся пазней, узбагачаючы і ўмацоўваючы cante, і ўрэшце паказалі шырэйшыя магчымасці для развіцця і паглыблення канцэпцыі фламенка. Тыловая гама cante flamenco па сваім характары фрыгійская (г.зн. лад, прадстаўлены белымі клавішамі піяніна, пачынаючы ад Е), пераважна сустракаецца на абшары ад Індыі праз Пэрсію і Турцыю да Балканаў: хоць, здаецца, яна пранікла на Ібэрыйскі паўвостраў не праз цыганоў, а праз пасярэдніцтва маўраў.

Цьмяная прадгісторыя фламенка падыходзіць да завяршэння пад час прагматычнай санкцыі Карла III (1783 г.); гэта можа быць проста супадзеннем, хоць легка згадзіцца, што яна распачала новы рэжым цярплівасці, які дазволіў cante jondo выйсці з ценю24. Першы спявак, чыё імя дайшло да нас, — цыган Тыё Люіс эль дэ ля Хуліяна, народжаны блізу 1750 г. у Хэрэс-дэ-ля-Франтэра. У першай палове XIX ст. галоўнымі цэнтрамі развіцця былі Кадыс, Хэрэс і Сэвілля (больш дакладна, Трыяна, былы цыганскі квартал Сэвіллі, цяпер у пэўнай ступені заселены людзьмі сярэдняга класа), а ўсе вядомыя інтэрпрэтатары фламенка таго часу паходзілі з аселых цыганскіх сем’яў у гэтым рэгіёне Андалюсіі. Хоць гэтая музыка яшчэ нс атрымала ярлыка фламенка'. гэта быў назоў, які цыганам далі раней, чым музыцы, якая была гарадскім стварэннем прафесійных забаўляльнікаў у cafes cantantes. Такія кавярні распачыналіся ад 1847 г.: першая, El Cafe de los Lombardos, была адчынена ў Сэвіллі25. Таварыствы артыстаў фламенка выходзілі з ананімнасці і станавіліся вядомымі пад характэрнымі мянушкамі. Цяпер разам з цыганам! выступал! андалюсійцы; іхныя стылі ўзаемаўплывалі, і рэпертуар складаўся з улікам густаў публікі. (Прыватным чынам фламенка працягвала выконвацца цыганам! на сямейных сходах і святкаваннях, дзе трэба было прыслухоўвацца хутчэй да настрою моманту, чым да дыктату камерцыйнай аўдыторыі.) Мастацтва прафесіяналаў стала больш амбітнае і распрацаванае, хоць цыганскія песні і танцы захоўвалі свае падставы; і з малога закутка паўднёвай Гішпаніі гэтае мастацтва працяглых, упрыгожаных фразаў, з падобным да Скарлацці гітарным суправаджэннем і сугучным паўторам радкоў верша, рассеялася па ўсім паўвос-

23 М. de Falla, El Cante jondo (Granada, 1922).

24Параўн. A. Alvarez Caballero, Historia del canteflamenco (Madrid, 1981), pp. 15—17.

23 J. Blas Vega, Los Cafes cantantes de Sevilla (Madrid, 1984), p. 27.

траве і ў шырэйшым гішпанскім свеце, каб стаць агульнапрынятым назовам паггулярнай забавы.

Краявіды і гарадскія арны

Многія цыганы пры канцы стагоддзя паміж 1815 і 1914 гг. адкрылі, што жывуць у свеце, вельмі адрозным ад таго, што было напачатку. Івдустрыйныя і сацыяльныя змены, якія адбываліся ў гэтыя гады амаль ва ўсёй Эўропе, былі болып інтэнсіўныя, чым калі-небудзь. Брытанія праводзіла шырокі адыход ад вясковага жыцця ў кірунку да свету, дзе абшчыны сялянаў і рамеснікаў ператвараліся ў аператараў машын і бухгалтараў, аде да канца стагоддзя многія іншыя эўрапейскія краіны дагналі або перагналі Брытанію. Аднак нават тады старое і новае ўсё яшчэ было змяшана, і такія абшары, як паўднёвая Гішпанія і паўднёвая Італія, былі мала закранутыя індустрыялізацыяй, а Вугоршчына і Балканы — увогуле не закранутыя. Больш як тры чвэрці насельнікаў Балканаў усё яшчэ былі сялянамі: на гэтай частцы кантынента класічнае сялянскае грамадства існавала найдаўжэй і ўсё яшчэ ўяўляла асяродак, які, магчыма, не надта змяніўся ад часу прыбыцця цыганоў у Эўропу.

Нават там, дзе pyx індустрыялізацыі і ўрбанізму набыў найболыпую сілу, яго ўздеянне на цыганоў не было ўсёабдымным, якім магло бынь. Фактары, якія затрымоўвалі асіміляцыю цыганоў, стануць болын зразумелымі, калі мы паглядзім яшчэ раз на два найболып адсталыя ў эканамічны.м плане рэгіёны, дзе працэс асялення цыганоў ужо быў вельмі доўгі, — на Гішпанію і Вугоршчыну, а потым вернемся да Брытаніі, адзінай краіны, якая да сярэдзіны XIX ст. створыць сталае індустрыйнае грамадства, і адной з нямногіх краінаў, дзе дагэтуль бальшыня насельніцтва будзе жыць у гарадах.

Тое, што Gitanos bravios (“дзікія. г.зн. вандроўныя, цыганы”) складалі ў паўднёвай Гішпаніі меншыню, можна вытлумачыць збольшага ціскам гішпанскіх законаў, якія мелі значныя вынікі ў скарачэнні цыганскай мабільнасці. Яны пацярпелі няўдачу праз тое, што спрабавалі пазбегнуць канцэнтрацыі цыганоў. Яны таксама не атрымалі ніякіх значных перамог у накіраванні цыганоў выключна на тыя роды заняткаў, якія лічыліся карыснымі для дзяржавы: у юрыдычных прадпісаннях было занадта шмат прыёмаў, якія можна было выкарыстаць. Пры рассяленні цыганы стваралі ў многіх гарадах калоніі, як, напрыклад, Калле дэ ля Камадрэ і Каллехон дэ ля Лявапіес, што каля коннага рынку ў Мадрыдзе, або Трыяна ў Сэвіллі, або дэ ля Віна і Санта Марыя ў Кадысе. У Гранадзе шмат цыганоў сабралася ў пячорах, выкапаных на схіле Сакра Монтэ, дзе яны бурылі молатам і кавадлам зямныя нетры; пазней тыя мясціны, зусім блізка да Альгамбры, з другога боку Рыё Да-

ра, сталі прывабнымі для турыстаў, а некаторыя пячоры, забяспечаныя ваннамі, электрычнасцю і тэлефонамі, былі дамамі заможных спевакоў і танцораў фламенка. У правінцыі Гранадзе былі таксама (і дагэтуль застаюцца) іншыя, болып шырокія пячорныя паселішчы ў Пуруллене і Барыё дэ Сант’яга ў Гўадыксе — населения не толькі цыганамі, бо такія падземныя паселішчы легка было збудаваць або набыць, летам яны былі халоднымі, зімою — цёплымі. Нягледзячы на такія ўрадавыя захады, як дэкрэты Філіпа IV і Карла II, цыганская любоў да ўласнай адметнай супольнасці забяспечыла выжыванне пэўнай колькасці gitanerias і зрабіла значны ўнёсак у андалюсійскую культуру.

У Вугоршчыне вялікая колькасць пасяленняў была выклікана збольшага ўрадавым ціскам XVIII ст., умацаваным пазней падобнымі абмежавальнымі захадамі, як, напрыклад, зямельная рэформа і індустрыялізацыя, але гэтыя меры зноў не пайшлі ў пажаданым кірунку. Больш сучасныя пачынанні ў дачыненні да цыганоў таксама правальваліся, нават калі імі кіраваў чалавек, добра падрыхтаваны да правядзення нсйкіх інавацыяў, якім быў архікнязь Ёзэф Карл Людвіг (1833—1905). Архікнязь быў старэйшым з галіны Габсбургаў, якая ад даўняга часу асела ў Вугоршчыне, унукам Марыі Тэрэзы і старэйшым пляменнікам Ёзэфа II. Ён правёў шмат гадоў на вайсковым абавязку. Менш традыцыйна, як для члена сваёй сям’і, ён стаў натхнёна вывучаць рамані і цыганскі лад жыцця, прываблены цыганскай музыкай у маладым узросце. Бугорская была яго роднай мовай, і менавіта на гэтай мове ён стварыў шырокую граматыку рамані, заснаваную на некалькіх эўрапейскіх дыялектах26. Ён патраціў значную суму ўласных грошай на адкрыццё вялікай цыганскай калоніі на сваіх уладаннях у Альксуце, што за 40 міляў на паўднёвы захад ад Будапэшта, у дадатак да чатырох меншых калоніяў у іншых месцах. Гэтых цыганоў архікнязь забяспечыў дамамі, даў ім працу на зямлі, а ў Альксуце адчыніў спецыяльную школу для дзяцей. Каланісты вялі звычайны лад жыцця, пакуль каралеўскі абаронца пільнаваў іх; пазней яны амаль цалкам рассеяліся.

Мы даведваемся шмат пра агульны характар цыганскага жыцця на вугорскіх тэрыторыях да канца XIX ст. дзякуючы падрабязнаму перапісу цыганоў, зробленаму ў студзені 1893 г., з дадаткам звестак, якія з’явіліся пабочным прадуктам нацыянальнага перапісу 1880 г.27 (Тым часам Вугоршчына была ў тры разы большай за цяперашні памер і

^Czigany Nyelvtan [‘Gypsy Grammar’] (Budapest, 1888).

27Вынікі былі апублікаваныя ў А Magyarorszägban... czigänyösszeiräs eredmenyei [‘Results of the Gypsy Census in Hungary’], ed. J. Jekelfalussy (Budapest, 1895), з каментарамі на вугорскай і нямецкай мовах; перавыдадзена на ангельскай мове (Pecs, 1992). Дэталі нацыянальнага nepantcy 1880 г. апісаны ў J. Н. Schwicker, Die Zigeuner in Ungarn und Siebenbürgen (Vienna, 1883), pp. 75—89.

ахоплівала Трансыльванію і Славаччыну, як і рэгіёны цяперашняй Польшчы, Аўстрыі, Славеніі, Харватыі, Сербіі, Румыніі і Ўкраіны.) Было падлічана, што з 274 940 ідэнтыфікаваных цыганоў амаль 90% складалі аселыя цыганы; 20 406 былі напалову аселыя і толькі 8 938 цалкам вандроўныя. 105 000 цыганоў было ў Трансыльваніі, дзе яны рэпрэзентавалі амаль 5% агульнага насельніцтва, а ў рэгіёнах, дзе пераважалі валахі, іхная колькасць часам даходзіла да 10%. Вельмі вялікая прапорцыя вандроўнікаў размаўляла на рамані, тады як сярод іншых цыганоў так рабіла менш за палову; з апошніх чвэрць лічыла румынскую мову роднай. Носьбіты як рамані, так і румынскай мовы былі галоўным чынам у Трансыльваніі.

Былі некаторыя істотныя прагалы ў лічбах перапісу. Некаторыя гарады, асабліва Будапэшт, не браліся над увагу. Апрача таго, кожная лічба такога роду хутчэй за ўсё недаацэньвае вандроўны элемент з прычыны цяжкасцяў яго падліку. Гэтая рыса была абцяжарана таксама слабасцю класіфікацыйнай сістэмы, якая дазваляла тых, хто праводзіць зіму ў асобным прыходзс, а летам вандруе, залічваць да стала аселай катэгорыі. Выбар часу падліку на сярэдзіну зімы мусіў забяспечыць іншы зрух на карысць “аселых” або “паўаселых” цыганоў. Тым не менш аселае насельніцтва цыганоў знаходзілася ў адназначнай бальшыні. Аднак тэта не азначала, што яны былі паглынутыя сваім атачэннем. Для аселых цыганоў агульнай з’явай было жыццё ў асобным анклаве ў горадзе або вёсцы: асабліва гэта датычыць Славаччыны. Школьный прыклады таксама мала сведчань аб інтэграцыі: 70% цыганскіх дзяцей у школьным узросце не наведвалі школы і больш за 90% цыганоў былі непісьменнымі (98 — у выпадку вандроўных). Апытанне наконт роду заняткаў наказала моцную перавагу самазанятасці і адкрыла, якімі неэфектыўнымі былі дэкрэты Марыі Тэрэзы і Ёзэфа II, што накіроўвалі цыганоў да пэўных відаў заробку на жыццё або ад ix. Адносна мала хто працаваў у земляробстве, галоўным занятку жыхароў Вугоршчыны; але аўтар рапарта аб перапісе, спасылаючыся на досвед архікнязя, зрабіў філасофскую выснову: цыганы не здатныя да такой працы. Нават у занятках індустрыйнага тыну цыганы звычайна былі там, дзе магл! карыстацца пэўнай ступенню свабоды: металаапрацоўка (асабліва кавальства) была найважнейшай, потым ішлі канструктарскія працы (напрыклад, выраб цэглы, ганчарства) і дрэваапрацоўка (напрыклад, выраб начовак). Гандаль таксама займаў значнае месца (гандаль коньмі для мужчынаў, гандаль лоўчымі птушкамі для жанчынаў). Музыкі былі найбольш шматлікімі на тэрыторыі сённяшняй Вугоршчыны. Іх музычная адоранасць прымусіла выдаўца афіцыйнай публікацыі выйсці далёка за цвярозы статыстычны каментар, каб кінуцца ў поўную захаплення просьбу аб поўным улучэнні цыганоў у нацыю дзякуючы добрым якасцям, якімі

яны валодаюць, — фізічнай адаптаванасці, умелым рукам, музычнаму таленту.

Таксама адкрывалася прырода прыстасавальнасці цыганоў. Бальшыня аселых цыганоў займалі паселішчы з адным ці, прынамсі, двума пакоямі, але некаторыя ўсё яшчэ заставаліся ў намётах, тады як палова паўаселых цыганоў жылі ў часовых хатах з зямлі і саломы або ў пячорах, якія яны выдаўблівалі самі. Зімою шмат вандроўнікаў здымалі дамы або будавалі хаты. Аднак намёты заставаліся іхным асноўным жыллём, яны перавозіліся на гужавых фургонах і калёсах. Няма згадак пра жылыя фургоны, хоць нрымітыўныя табары трапляюць пад увагу ў балканскіх краінах ад пачатку стагоддзя28. Намёты сапраўды заставаліся найбольш распаўсюджаным жытлом для цыганоў па ўсёй Эўропе цягам большай часткі XIX ст., нават над час марозных расейскіх зімаў, хоць блізу сярэдзіны стагоддзя цыганы ва Ўсходняй Эўропе паступова пераходзілі на гужавыя жылыя фургоны, якія іхныя ўладальнікі называлі vardos, часта ўсё яшчэ разам з намётамі і лёгкімі калёсамі. Найболып распрацаваныя фургоны ўзніклі ў Англіі, усе створаныя работнікамі з ліку гаджэ, і да 1890-х цыганскія табары, заўсёды разнастайныя, нягледзячы на стандартную схему, дасягнулі піку свайго развіцця. Яны сталі нагэтулькі своеасаблівымі, функцыянальнымі і прыгожымі, што спрычыніліся да адпачынкавых падарожжаў табарамі сярод аселага насельніцтва29.

У Брытаніі, нягледзячы на слабейшы ціск, звязаны з вялізнымі зменамі ў грамадстве, цыганы праяўлялі не большую цікавасць да рэгулярнай аплатнай праны, чым у іншых месцах. Пераважна яны імкнуліся заставацца ў звыклым для сябе стане, іхны заробак грунтаваўся ў асноўным на ўласных намаганнях і розуме, а таксама на здольнасці займацца мноствам падарожных прафесіяў. Аднак непазбежна, бо гарады раслі, а сельская мясцовасць змяншалася, шмат хто, чые сферы дзейнасці ахоплівалі пераважна вёску, мусіў псрамяшчацца разам з сваім рынкам. Больш беспасярэднія прычыны кожны раз штурхалі цыганоўу тым жа кірунку. Рух агароджвання прыбраў многія традыцыйныя для цыганскіх кэмпінгаў землі; а колькаснае павелічэнне і лепшая арганізацыя вясковай паліцыі, выклікапыя Законам аб вясковай паліцыі 1839 г.

28 Напрыклад, F. С. Н. L. Pouqueville, Voyage dans la Grece (Paris, 1820), vol. 2, p. 458, які апісвае ісламскіх цыганоў у Босніі, кажа: “часта можна сустрэць драўляныя хаты, крытыя карою дрэваў, размешчаныя на колах, якія перасоўваюцца з месца на месца цугам ад 10 да 12 галоваў жывёлы, тым часам уся сям’я ідзе за гэтым перасоўным жытлом пешкі”; і A. Boue, La Turquie d’Europe (Paris, 1840), vol. 2, p. 77, пасля зазначэння, што бальшыня вандроўных цыганоў жывуць у намётах або часовых хатах, дадаецца: “можна пабачыць цыганоў, асабліва ў Албаніі, якія жывуць у фургонах, накрытых брызентам або карою”.

2"Параўн. С. Н. Ward-Jackson and D. E. Harvey, The English Gypsy Caravan (Newton Abbot, 1972; 2nd edn 1986).

і наступным законам у 1856 г., далі моц кампаніям па выдаленні цыганоў з вясковай тэрыторыі ў Дорсэце, Норфаку і некаторых іншых графствах. Бадзягі і цыганы абвінавачваліся пераважна ў дробных вясковых злачынствах: крымінальныя акты паказваюць, што насілле і крадзеж (у тым ліку браканьерства) звычайна ўчыняліся сталымі рэзідэнтамі30.

Цыганы ўтваралі толькі адзін элемент з шырокай гамы вандроўных групаў, якія можна было знайсці ў Брытаніі XIX ст., дзе такія людзі адыгрывалі ў індустрыйным і сацыяльным жыцці нашмат большую ролю, чым цяпер31. Некаторыя прадстаўнікі тагачаснага грамадства падарожнічалі, каб знайсці сабе працу (як землякопы, якія ішлі следам за віктарыянскімі публічнымі працамі, будаўнікі, земляробчыя работнікі і падарожныя рамеснікі); такія людзі і з іншых прычынаў самастойна прыстасоўваліся да аселай мадэлі існавання. Потым з’яўляліся бадзягі з падушкай — часам адны, часам з жаночым суправаджэннем — гэткі сезонны феномен, які зімою раствараўся ў гарадскіх шматкватэрных дамах і начлежках. Была таксама ўстойлівая імігранцкая плыня з-за Ірляндскага мора, якая ператварылася ў патоп пры канцы 1840-х з прычыны неўраджаю бульбы. Тады некаторыя назіральнікі здзекліва заяўлялі, што практычна ўсе бадзягі — ірляндцы. Але для іншых падарожжа было само па сабе ладам жыцця, і яны заставаліся ў рэгулярным руху з сваімі сем’ямі цягам значнай часткі года. Да іх належалі тыя, што рабілі шчоткі і кошыкі, ганддявалі коньмі, рамеснікі, дробныя гандляры, розныя раз’язныя гандляры, падарожныя ганчары, арганізатары кірмашоў і г.д., а таксама самі цыгане — фактычна пярэсты тып насельніцтва, які сёння часта называюць падарожнымі. Калі гэтае насельніцтва ў XIX ст. груба прыраўноўвалі да асобаў, якія жылі ў намётах, табарах або на адкрытым паветры, мы можам уявіць ягоныя памеры на падставе лічбаў перапісу ў Англіі і Валіі. Звесткі (хоць хутчэй за ўсё яны недаацэньваюць рэальны стан) паказваюць дастаткова ўстойлівы рост ад 1841 (7 659) да 1891 (12 834) і 1901 гг. (12 574). Асноўная канцэнтрацыя была ў красавіку 1901 г. на чатырох графствах вакол Лёндана (Эсэкс, Мідлсэкс, Кент і Сары), разам з Сасэксам і Гэмпшырам, і ў ваколіцах іншых індустрыйных цэнтраў Мідлэнда (Стафардшыра) і на паўночным захадзе (Лэнкшыр і заходні Рыдынг). Затым ішлі сам Лёндан, Глэмарган і Дарэм32.

Параўн. D. Jones, ‘Rural crime and protest’, у The Victorian Countryside, ed. G. E. Mingay (London, 1981), vol. 2, pp. 566—579.

31 Два карысныя даследванні падарожнага жыцця ў Англіі XIX ст. — гэта: R. Samuel, ‘Comers and goers’, у The Victorian City, eds H. J. Dyos and M. Wolff (London, 1973), vol. 1, pp. 123—160, i Mayall, Gypsy-Travellers.

З23аснаванае на Mayall, Gypsy-Travellers, pp. 23—29, якое змяшчае больш дэталёвы аналіз.

Размеркаванне цягам стагоддзя адлюстроўвае выразную змену ў эканамічнай ролі цыганоў, у характары іхнага заробку на жыццё, у падарожжах па Брытаніі. На пачатку 1800-х гадоў недастатковая падтрымка і ўмовы попыту азначалі, што многія цыганы маглі выконваць вельмі карысную функцыю, наведваючы вялікія, недасягальныя вясковыя абшары, як яны і рабілі стагоддзі таму: цыганы падтрымоўвалі эканамічнае і сацыяльнае жыццё вёскі, бо прадастаўлялі тавары і паслуті яе жыхарам, якія былі аддаленыя ад крамаў і гарадоў і не маглі абслугоўвацца інакш. Цыганы былі пастаўшчыкамі плётак і навінаў, прадаўцамі танных прыладаў (часта самаробных), раманцёрамі хатніх тавараў, сезоннымі рабочымі (напрыклад, касцамі, збіральнікамі гароху і садавіны, хмелю); або яны выконвалі ролю падарожных забаўляльнікаў і ажыўлялі вясковыя фэсты сваёй музыкай, песнямі і танцамі. Калі гэтыя патрэбы пачыналі задавольвацца іншымі сродкамі, а транспарт і камунікацыі былі ўжо адрамантаваныя, цыганы перапрафілёўваліся на новыя тавары або адаптавалі старыя. У продажы тавараў і паслуг цыганы арыентаваліся на аселае насельніцтва, таму іхныя прапановы, атаксама тэрыторыі падарожжаў мусілі змяніцца. Само жыццё цыганоў таксама прыстасоўвалася да новых сезонных рытмаў, калі шчыльна населен ыя тэрыторыі станавіліся большымі.

Многія з тых, што жылі вакол Лёндана, зімою мігравалі ў горад. Адны засяляліся ў дамы, другія — у хаты і драўляныя будынкі; іншыя разбівалі намёты і спыняліся з фургонамі на кавалках агульнай зямлі, магчыма, на Ўормўуд Скрабе, Барнсе, Далўічы ці Мітчэме, або на пераходных землях, нагляных палях і закінутых землях рознага роду, як Ўондсўорс, Бэтэрсі і Кенсал Грын, і ўтрушчобах Нотынг Дэйл Потэрыз (дзе ў 1862 г. налічвалася блізу 50 цыганскіх сем’яў — дастаткова, каб забяспечыць устаноўку місіянерскай палаткі ў 1869 г.)33. Жывучы ў гарадской мясцовасці, яны больш змешваюцца з іншымі ангельскімі ды ірляндскімі мігрантамі. Сталічныя цыганы зараблялі сабе на жыццё рознымі сродкамі. Разносны гандаль і рамёствы былі іхнай сталай працай, але памылковае меркаванне, што сям’я мела толькі адзін занятак. Мужчына мог займацца рознымі справамі: плесці кошыкі, рабіць крэслы, вастрыць нажы, рамантаваць, рамеснічаць, гандляваць коньмі, рабіць шпількі для вопраткі і шампуры для мяснікоў — часта ён блукаў па вуліцах, шукаючы замоваў, часам заставаўся дома, каб рабіць розныя дробязі, якія складалі частку ягонага запасу прадукцыі, пакуль масавая вытворчасць не зрабіла прасцейшай пакупку гатовых тавараў. Многія з іх гандлявалі па пятніцах на шатляндскім рынку. Праца грунтавалася на

33Апісанне цыганскіх калоніяў у Ўондсўорсс, Нотынг Дэйлс і Шордычы ў 1860-х пздас Дж. Бораў у Romano Lavo-Lil (London, 1874), pp. 207—237.

сям’і. Жанчыны тут бралі поўны ўдзел, найчасцей тэта былі разносны гандаль або варажба; дзеці дапамагалі бацькам у іхных абыходах і продажи разнастайнай хатняй прадукцыі.

Некаторыя калоніі — як цыганы з Бэтэрсі, якія былі блізка да Лёндана, — мігравалі вельмі абмежавана. Вядома ж, нямногія трупы гэтых цыганоў заставаліся круглы год ў Донаван Ярдзе блізу Паўднёва-заходняга вакзала; а ў Нотынг Дэйле сем’і (балыпыня іх — з Гірнэс) мелі сталую работу. У іншых гарадах таксама ўтварыліся падобныя цыганскія раёны. У Лівэрпуле эвэртонскія цыганы звычайна разбівалі намётачныя лагеры на кавалку закінутай зямлі каля Ўолтан Брэк; у 1879 г. яны былі выкліканы ў суд за тое, што адмовіліся ад забеспячэння лагера вадой, “як патрабуе Закон аб грамадскім здароўі”, але паселішча існавала колькі часу пасля гэтага. Бальшыня гарадскіх калоніяў, аднак, расфармоўвалася з надыходам вясны, і сезонная праца была істотнай складовай часткай наступных міграцыяў, хоць разносны гандаль і рамесніцтва заставаліся апірышчам цыганоў. Джэймз Крэб акунае чытача ў рытмы жыцця лёнданскіх прыгарадаў:

Тыя хрысціяне, што імкнуцца зрабіць дабро цыганам, якія жывуць у ваколіцах Лёндана і ў самым горадзе, знойдуць шмат іх у прыгарадах у красавіку, траўні і чэрвені: звычайна цыганы знаходзяць працу ў рынкавых садах. У ліпені і жніўні яны пераязджаюць у Сасэкс і Кент — для збору ўраджаю. А ў верасні вялікая колькасць іх працуе на хмелевых плантациях Кента, Сасэкса і Сары34.

Мэйг’ю называе вераснёўскі збор хмелю вялікім спатканнем вандроўнікаў Англіі і Ірляндыі, і цыганы прыходзілі на яго з кожнай часткі паўднёвай Англіі. Лета было таксама спрыяльным часам для варажбітак у парках і іншых месцах адпачынку. Кірмашы і дні скачак складалі падмурак цыганскага календара: яны стваралі пэўную структуру для разліку і кірунку падарожжаў і давалі месца для сустрэчы сем’яў і сяброў, якое дазваляла заняцца сур’ёзным бізнэсам па продажы коней. Велікодны кірмаш на Ўінстэд Флэтс быў вядомы як “цыганскі Kipмаш”, бо гэта быў першы сход цыганоў у новым сезоне; тым часам пытаны, разам з процьмай дробных вольных гандляроў, перапаўнялі Эпсам на тыдні скачак у Дэрбі. (Крэб клапатліва асцерагае чытача: “Найлепшы час для наведвання гэтых цыганоў — раніца, бо на скачках яны вельмі часта напіваюцца перад ноччу”.) Калі саспяваўураджай, цыганы паварочвалі з гарадоў да вёсак; першая хваля вярталася ў Лёндан амаль адразу пасля збору хмелю, магчыма, запасаючыся еп route (па дарозе. — Заўв. перакладніка) французскімі і нямецкімі кошыкаміў Гаўндсдытчы; іншыя пачыналі рухацца назад у кастрычніку, а да лістапада pyx набываў агульны характар.

34J. Crabb, The Gipsies’ Advocate, 3rd edn (London, 1832), pp. 136—137.

Такім чынам, перад абліччам урбанізацыі, індустрыялізацыі і іншых эўрапейскіх націскаў цыганы паказалі, што яны здольныя падтрымоўваць сваю аўтаномнасць, выкарыстоўваючы магчымасці, створаныя дамінавальнай сістэмай. Яны супраціўляліся спакусе перайсці на аплатную працу, як шмат хто рабіў. Здавалася, што бальшыня — нават аселых цыганоў — моцна чаплялася за пэўныя ідэалы супольнасці, незалежнасці і самазанятасці. У Брытаніі ўрбанізацыя не ўвайшла ў супярэчнасць з пэўнай ступенню вандроўнага жыцця, хоць дыстанцыі падарожжаў пачалі скарачацца, адлюстроўваючы рост геаграфічнай канцэнтрацыі кліентуры: цыганы перамяшчаліся з вёскі ў горад, дзе былі неабходнымі, і адмаўляліся ад старых промыслаў на карысць новых, больш прыстасаваных да патрэбаў часу, але без пагрозы для сваёй свабоды, этнічнай тоеснасці або гнуткасці ў дачыненні да працы і месца жыхарства. 3 прагрэсам усё больш заняткаў мусіла змяніцца. Выраб тавараў для разноснага гандлю прыйшоў у заняпад, бо такія тавары выцяснялі машынныя адпаведнікі, якія купляліся ў аптовых прадаўцоў, тым часам попыт на рамеснікаў і рамонтнікаў таксама заняпаў, калі сталі даступнымі танныя і гатовыя фабрычныя тавары. Сельскагаспадарчыя работы пачалі механізавацца. Менш эластычная культура магла б поўнасцю саступіць. Цыганы не паддаліся.

Выхад з няволі

Юрыдычныя кодэксы, на падставе якіх у Валошчыне і Малдавіі цягам першых дзесяцігоддзяў XIX ст. кіравалі цыганскімі рабамі, не надта розніліся ад тых мераў, якія выкарыстоўвалі ў дачыненні да цыганоў чатыры стагоддзі таму35. 3 часам сістэма развілася ў добра акрэсленую класіфікацыю. 3 аднаго боку былі цыганы Кароны (па-румынску: Tsigani domnesti36', з д pyro га — рабы, якія палежалі або манастырам (Tsigani mänästiresti), або баярам {Tsigani boieresti). Цыганы, якія плацілі даніну Кароне, былі падзеленыя на некалькі класаў: Lingurari (“лыжачнікі”), якія рабілі драўляныя прылады; Ursari(“мядзведжыя павадыры”), якія, апрача дрэсуры мядзведзяў, займаліся кавальствам і рамесніцтвам; Rudari (“шахцёры”) або Aurari (“залатары”, “вымывальнікі золата”),

^Параўн. М. Kogälniceanu, Esquisse sur l’histoire... des Cigains (Berlin, 1837); A. A. Colocci, Gli Zingari (Turin, 1889), esp. pp, 126—146; T. R. Gjorgjeviq ‘Rumanian Gypsies in Serbia’, JGLS{3), 8 (1929), pp. 7—25; C. J. Popp Serboianu, Les Tsiganes (Paris, 1930), esp. pp. 45—53; G. Potra, Contribu(iuni la istoricul figanilor din Romania (Bucharest, 1939); 1. Hancock, The Pariah Syndrome (Ann Arbor, 1987), esp. pp. 11—48; F. Remmel, Die Roma Rumäniens (Vienna, 1993).

36Для таго каб перадань вымаўленне пэўных румынскіх літараў, румынскае (тут транстітэрусцпа ж is, і румынскае $ як s (з такой самай вартасцю, як у рамані).

якія працавалі ў шахтах; і Läiesi (“члены арды”), без ніякага сталага занятку, якім дазвалялася вандраваць у межах прасторы княстваў. Läiesi браліся за розныя працы, асабліва за металаапрацоўку, а іхныя жанчыны тым часам хадзілі ад дому да дому з варажбою і просьбамі аб дапамозе. Некаторыя Läiesi здолелі ўцячы і стварыць супольнасці ў Карпатах; пад назовам Netotsi яны атрымалі там кепскую рэпутацыю. Сапраўднымі рабамі, у звычайным значэнні тэрміна, былі прыватныя Vätrasi (г.зн. якія паходзяць з vaträ — “ачага, дому”), якія працавалі конюхам!, рамізнікамі, кухарамі і хатняй абслугай сваіх гаспадароў; некаторыя маглі жьщь у вёсках як цырульнікі, краўцы, шаўцы або кавалі-падкоўшчыкі. Менавіта сярод Vätrasi былі найлепшыя музыкі. Пэўныя Läiesi, пераважна кавалі і вырабнікі шчотак, таксама былі ў прыватных руках: замест дзяржавы яны плацілі даніну свайму ўладальніку — манастыру або баярыну, а падаткі ад іх збіраліся ў першую чаргу цыганскім “суддзёй” (jude), які перадаваў грошы вышэйшаму чыноўніку, гэтак званаму булібашу, беспасярэдна адказнаму перад уладаром.

Гаспадары беспакарана маглі павесці сваіх цыганоў на смерць, а за кожную памылку рабоў чакалі жорсткія пакаранні. Міхай Кагальнічэану, румынскі рэфарматар, які ваяваў за вызваленне цыганоў, апісаўтое, што ён на свае вочы бачыўу дзяцінстве ў тагачаснай малдаўскай сталіцы Ясы (Iasi):

... чалавечыя істоты з закаванымі ў ланцугі рукамі і нагамі, адны з жалезнымі абручамі вакол ілба, другія з сталёвым каўняром вакол шыі. Жорсткае збіванне і іншыя пакаранні, як, напрыклад, марэнне толадам, павешанне над распаленым вуголлем, адзіночнае заключэнне, акунанне голым у замёрзлую раку — такім чынам абыходзіліся з няшчаснымі цыганамі.

Святасць шлюбу і сямейных сувязяў таксама была зганьбаваная: жонку аддзялялі ад мужа, дачку забіралі ў маці, дзяцей адрывалі ад грудзей тых, хто даў ім жыццё, і прадавалі розным пакупнікам з усіх закуткоў Румыніі, як быдла37.

Увогуле Кагальнічэану падлічыў, што цыганы ў Валошчыне і Малдавіі складаюць 200 000, сярод іх у прыватным рабстве знаходзіцца бальшыня, якая налічвае каля 35 000 сем’яў.

Менавіта пад час расейскай акупацыі дунайскіх княстваў у 1828— 1834 гг. рабілі пэўныя пробныя захады ў кірунку эмансіпацыі, якой пакуль што не было наканавана адбыцца. Публічнае меркаванне магло змяніцца, але ўладальнікі яшчэ не былі падрыхтаваныя. Першы рашучы крок зрабіў Аляксандар Гіка, ваявода Валошчыны, які ў 1837 г. вызваліў 4 000 цыганскіх сем’яў, падуладных Кароне, і пасяліў ix у вёсках, дзе баярам было даручана даваць цыганам працу на зямлі. Малдавія

37Kogälniceanu, Esquisse, pp. 16— 17; а таксама яго Desrobirea Tiganiloru ^Bucharest, 1891), p. 14.

пайшла за яго прыкладам у дачыненні да каралеўскіх цыганоў (1842 г.) і Tsigani mänästiresti (1844 г.). Наступнік Гікі, Георге Бібэску, які атрымаў адукацыю ў Парыжы, таксама прыйшоўу 1847 г.да падобнагарашэння. Былі вызвалены і царкоўныя рабы, хоць іхны пераход у вольныя быў не такі хуткі (гл. мал. 24). 3 іншага боку Карпатаў, у Трансыльваніі, скасаванне прыгону, якое адбылося ў 1848 г., азначала, што многія аселыя цыганы, раней прывязаныя да вёсак, маглі свабодна перамяшчацца, і шмат іх так і зрабіла, папаўняючы гарадскія калоніі цыганоў.

Новае маладое пакаленне румынаў звярнулася па натхненне да Францыі; румынскія ўлады добра ўсведамлялі тое, як іншыя эўрапейскія краіны паставяцца да цыганскай няволі, таму і стараліся давесці справу да канца. Аднак баяры ўпарта адмаўляліся здавацца. Як глыбока рабаўладальніцкая практыка ўкаранілася ў Малдавіі, паказвае факт: калі пэўная частка ўласнасці апошняга міністра фінансаў, Алеку Стурза, была прададзена з аўкцыёну за ягоныя даўгі, яго рухомая маёмасць улучала 349 цыганскіх рабоў — мужчынаў, жанчынаў і дзяцей38. Толькі ў 1855 г. Грыгорэ Гіка, прынц Малдавіі, адчуўдастаткова моцны абавязак знішчыць тое, што ён называў “прыніжальнымі слядамі барбарскага грамадства”, прапануючы таксама, каб укладальнікі атрымалі кампенсацыю за страту сваіх укладанняў. Ён настояў на сваім, і пакупка і продаж чалавечых істотаў былі забароненыя назаўсёды; баяры мусілі атрымаць фіксаваную кампенсацыю, якая складала восем дукатаў за Lingurari і Vatrasi, чатыры — за Läiesi, незалежна ад полу, але нічога не давалася за немаўлятаў і немачных людзей. Праз некалькі тыдняў, на пачатку 1856 г., падобныя крокі зрабіла Валошчына. Поўная законная свабода прыйшла ў 1864 г., калі следам за Крымскай вайной была створана новая канстытуцыя для цяпер аб’яднаных (але яшчэ не незалежных) княстваў, якія ператварыліся ў Румынію: цыганоў, прынамсі, лічылі ў прынцыпе вартымі права на румынскае грамадзянства. Аднак ніякая канстытуцыйная мера ніколі не рассеяла атмасферы варожасці і прадузятасці, створанай папярэднім статусам цыганоў.

Адноўленыя міграцыі

Пры канцы другой паловы XIX ст. мноства цыганскіх плямёнаў выйшла на міжнародную арэну, бо некаторыя іх прадстаўнікі пачалі разыходзіпна ва ўсе бакі з Балканаў і Вугоршчыны. Іхная гаворка рамані была моцна засмечаная румынскімі ўплывамі — таму іх дыялекты называл! “влах” (або валошскі), а яны ж сапраўды доўта знаходзіліся на ру-

38 М. Gaster, ‘Bill of sale of Gypsy slaves in Moldavia, 1851’, JGLS Ci), 2 (1923), pp. 68—81

Балканы ў XIX ст.

мынскамоўных тэрыторыях. Яны называлі сябе ром. Будзе правільным працягваць аповед менавіта пра іх адных, каб адрозніваць ад цыганоў, чые продкі мігравалі на захад стагоддзі таму; аднак ва Ўсходняй і Цэнтральнай Эўропе існуе мноства іншых групаў, не звязаных з гэтымі валошскімі дыялектамі, якія цяпер выкарысталі б той жа саманазоў.

Болыныя трупы ромаў, якія насілі назовы, заснаваныя на прафесійнай наменклатуры, улучалі кальдэраша (лудзільнікі), лавара (гандляры коньмі) і чурара (рашотнікі). Таксама важнымі былі пэўныя іншыя трупы, якія сыходзілі з Балканаў амаль талы ж. Гэта былі румынскамоўныя цыганы (чыя рамані была пераважна згублена), вядомыя як бояш (Bovas) (вымывальнікі золата), рудары (шахцёры) і урсары (мядзведжыя павадыры)39.

Наступныя міграцыі ромаў у выніку раздзялілі іх: кальдэраша ці лудзільнікі, напрыклад, звычайна накіроўваліся да Расеі, Сербіі, Баўгарыі і Грэцыі, што прыводзіла да падзелу, заснаванага на геаграфічным адрозненні: кальдэраша сталі акрэслівацца ў рамані як “грэкі”, адны як “сербы”, другія як “расейцы”. Пазней быў шырокі рух на захад. Ён набіраў моцы і ў пэўныя гады паўтараў тое, што здарылася чатыры стагоддзі таму, а рэакцыя заходніх і паўночных эўрапейцаў — сумесь цікавасці і варожасці — была збольшага падобная да рэакцыяў XV ст. У цяперашні час ромы ёсць амаль у кожнай эўрапейскай краіне, як і ў абедзвюх Амэрыках, і ў іншых месцах. Яны гавораць на блізкіх дыялектах рамані, нягледзячы на адрозненні ў слоўніку і вымаўленні, якія накапіліся, і ромы, якія жывуць у Швэцыі, разумеюць тых, што жывуць у Бразыліі.

На пачатку 1860-х гадоў некаторыя пранікненні можна заўважыць у Нямеччыне і Польшчы, дзе спрабавалі ўсталяваць дамінавальную пазіцыю сярод цыгапоў і нават стварыць у сям’і Квік дынастыю “каралёў” польскіх цыганоў40. 3 Польшчы кальдэраша і чурара прыбылі ў Расею і Скандынавію. Некаторыя ромы з аўстрыйскімі пашпартамі прайшлі ў 1866 г. з Бэрліна ў Бэльгію, а потым у Францыю, але іх хутка завярнулі на франка-бэльгійскай мяжы41. Лудзільнікі, якія трапілі ў наступным годзе ў Францыю праз Нямеччыну і Італію, мелі менш цяжкасцяў і былі здольныя падарожнічаць ў трупах з 30, 40 ці нават 150 чалавек у адкрытых чатырохколавых конных павозках, ставячы для начнога прыпынку вялізныя намёты. Іх знаходжанне цягам чатырох дзён у лютым 1868 г. у Карпантра (на паўночны ўсход ад Авіньёна) было да-

39Хоць акрэсленне “ U rsari” можа бьшь у большай ступені прафесійным ярлыком і паказваць на племя ў меншай ступені, чым іншыя.

40Параўн. J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach, 2nd edn (Krakow, 1985), pp. 78—107.

41 F. de Vaux de Foietier, Les Bohemiens en France au 19e siecle (Paris, 1981) змяшчае добры раздзел на тому візітаў цэнтральнаі ўсходнеэўрапейскіх пьтганоў.

статкова доўгім, каб дазволіць мясцовым мастакам увасобіць іх на палатке. Іхная падзёртая вопратка кантраставала з мноствам золата і срэбра, якім яны ўпрыгожвалі сябе. Група кальдэраша прыехала ў Англію ў 1868 г. і расклала свае намёты на ўскраінах Лёндана, дзе іх не надта добра ўспрынялі ангельскія пытаны42. У гэтым годзе ў Нідэрлянды пачалі прыбываць трупы лудзільнікаў з Цэнтральнай Эўропы. Флямандскі ўрад глядзеў на іх як на цалкам новую з’яву; а для агульнага насельніптва яны спачатку былі такой экзатычнай навінкай, што цыганы маглі прасіць плату за ўваход у іхны табар і ўсё яшчэ прымаць тысячы візіцёраў43. Свежыя трупы ромаў дасягнулі Францыі зноў жа з Нямеччыны і Італіі на пачатку 1870-х гадоў, і паўсюль, дзе яны праходзілі, з’яўляліся новыя натоўпы цікаўных візіцёраў. Найбольш ранняя згадка пра ўрсараў, ці мядзведжых павадыроў, на захаде паходзіць з таго ж часу, што і пра лудзільнікаў, паводле паведамленняў з Нямеччыны ў 1867 г. і з Нідэрляндаўу 1868 г. Ад 1872 г. мядзведжыя павадыры мусілі знаходзіцца на дарогах Францыі. Першыя з’яўляюцца з Сербіі і Босніі з турэцкімі пашпартамі і носяць прозвішчы Галубавіч, Лазаровіч і Мітровіч; тыя, што прыходзілі ў наступныя гады, мелі падобныя сербскія імёны.

Кампанія з 99 “грэцкіх” лудзільнікаў, якая прыбыла цягніком у Лівэрпул у 1886 г., паходзіла, паводле пашпартоў, з усіх частак Грэцыі і эўрапейскай Турцыі, а таксама з Сербіі, Баўгарыі і Румыніі. Яны адплылі з вострава Корфу і высадзіліся ў Мілўале, а ў наступным годзе пакінулі краіну44. У 1895—1897 і 1907—1908 гг. ёсць паведамленні пра ўрсараў у паўднёвай Шатляндыі і паўночнай Англіі, якія гаварылі на мяшанай гаворцы; але ў першым дзесяцігоддзі XX ст. увагу ў Брытаніі прыпягвалі ў асноўным прадстаўнікі лавары, што прыбылі з Нямеччыны. У канцы 1904 г. вялікая група з нямецкімі пашпартамі, якую прагналі з Галяндыі, выклікала вялікую незадаволенасць паліцыі і Міністэрства нутраных справаў Англіі, пакуль не пераехала ў Гамбург пасля некалькіх месяцаўу Англіі. Наступная хваля пайшлаў 1906 г., і ад вясны да восені гэтага года штодзённая і штотыднёвая прэса далучалася да паліцэйскай кампаніі супраць іх45. Падобныя падзеі адзначаліся ў Францыі, Нямеччыне і Швайцарыі. Аднак найбольшага пярэпалаху нарабіла

42Т. W. Thompson, ‘Foreign Gypsy Coppersmiths in England in 1868’, JGLS(3), 6 (1927), p. 144.

43 Важнай пазіцыяй на тэму гэтых наездаў з’яўляецца L. Lucassen, ‘ En men noemde hen Zigeuners’ (Amsterdam/ The Hague, 1990), якая ахоплівае цыганскую гісторыю ў Нідэрляндахад 1750 да 1944 г.

44 D. MacRitchie, ‘The Greek Gypsies at Liverpool’, Chambers’s Journal, 11 Sep. 1886; ‘«Greek» Gypsies’, JGLS (3), 13 (1934), pp. 124—132; A. A. Marchbin, ‘Gypsy immigration to Canada’, JGLS(3), 13 (1934), pp. 134-144.

43Параўн. C. Holmes, ‘ The German Gypsy question in Britain, 1904—190S, JGLS (4), i (1978), no. 4, pp. 248—267.

падарожжа групы кальдэраша праз некалькі гадоў. Цыганы разышліся па некалькіх краінах Заходняй Эўропы. У Брытаніі сем’і з прозвішчамі Хоран, Кірпэтч, Дэмэтэр і Максімавы падарожнічалі цягніком ад траўня 1911 г. да кастрычніка 1913 г. Яны нядаўна пазбавіліся ў Францыі ад сваіх фургонаў, але ўсё яшчэ насілі з сабою вялізныя намёты, вельмі падобныя да намаляваных Банэ ў Карпантра больш як 40 гадоў таму, і разбівалі табары ў розных гарадах па ўсіх Брытанскіх астравах46. Перад гэтым яны шырока падарожнічалі па болыпай частцы Эўропы. Пакуль ромы былі ў Англіі, яны прыўносілі пэўны ўсходні бляск у змрочныя гарадскія пустэчы. Жанчыны, з залатымі манетамі, уплеценымі ў валасы ці павешанымі на шыю або грудзі, уяўлялі дзіўнае відовішча, вельмі адрознае ад пышнага адзення іх ангельскіх двайнікоў (гл. мал. 26); і мужчыны, у мешкаватых нагавіцах, укладзеных у боты з халявамі, у пярэстых кашулях, пінжаках і жылетах з шэрагам вялікіх срэбных (часам велічынёю з курынае яйка) гузікаў, былі нагэтулькі ж бліскучыя. Большасць часу мужчыны праводзілі на фабрыках, броварах, у гатэлях, рэстаранах і г.д. у пошуках меднага посуду, які трэба было рамантаваць: іхныя спрытныя рукі і майстэрства паўсюль хвалілі; а грандыёзныя кошты гэтак жа шырока асуджалі.

Мала новых прыхадняў засталося ў Брытаніі. Адны падарожнічалі ў Амэрыку; другія дрэйфавалі назад на кантынент. У многіх эўрапейскіх краінах ромы сталі новым доўгачасовым пластом цыганскага насельніцтва. Тыя цыганы, якія перасеклі Атлантыку, складалі нават важнейшы элемент, бо такія ўжыўленні цыганоў, якія мелі месца пад час каланізацыі паўночнай Амэрыкі, здаецца, не прынеслі доўгатэрміновых вынікаў. Тэмп цыганскага руху да ЗША быў такі ж хуткі, як у агульнай іміграцыі47. Масавая міграцыя з Эўропы ў Паўночную Амэрыку пачалася ў 1815 г., і менавіта тая вялікая плыня вызначыла склад сучаснага цыганскага насельніцтва ЗША. Да сярэдзіны стагоддзя больш як палова імігрантаў паходзіла з Брытанскіх астравоў, і менавіта ў 1850-х гадах плыня цыганоў (якія называлі сябе “ромніхель”) з Брытаніі дасягнула найбольшага аб’ёму. Яны прыбывалі ў малой колькасці, сем’ямі, і нават у пікавым перыядзе 1850—1862 гг. іх было блізу 400. Здаецца, у якасці новых дамоў ім прыходзіліся да спадобы Агаё, Пэнсыльванія і Вірджынія, дзе яны займаліся мноствам розных вандроўных промыслаў, улучаючы гандаль коньмі, лудзільніцтва і пляценне кошыкаў (мужчыны), і варажбу, разносны гандаль простымі ў вырабе або купленымі танней та-

46 Е. О. Winstedt, ‘The Gypsy Coppersmiths’ invasion of 1911—1913’, JGLS (2), 6 (1912— 1913), pp. 244-303.

47Падрабязны аналіз змешчаны ў М. Т. Salo and S. Salo, ‘Gypsy immigration to the United States’, у Papers from the Sixth and Seventh Annual Meetings, Gypsy Lore Society, North American Chapter (New York, 1986), pp. 85—96.

варамі (жанчыны); паступова гандаль коньмі ператварыўся ў галоўны мужчынскі занятак48. Да 1870-х гадоў быў закладзены падмурак для цяперашняй супольнасці ромніхеляў, хоць новыя чальцы працягвалі прыбываць ажно да Першай сусветнай вайны. Іхныя нашчадкі дагэтуль вядомыя як ромніхелі, бо працягвалі гаварыць насваім уласным дыялекце і захоўвалі дыстанцыю ад іншых цыганскіх групаў і нецыганоў.

У 1880-х гадах — калі амэрыканская эканоміка пачала хутка развівацца — агульны характар іміграцыі ў ЗША радикальна змяніўся, з відавочным ухілам у бок краінаў Паўднёвай і Ўсходняй Эўропы як крыніц. Ад таго часу да 1914 г. эмігранты паходзілі зболыпага з Аўстра-Вугоршчыны, Італіі, Грэцыі, Расеі, Румыніі і Турцыі. Пэўныя цыганскія групы далучаліся да іх. Першай, здаецца, была група ромаў з Аўстра-Вугоршчыны, якая высадзілася ў Нью-Ёрку ў 1881 г., пасля гэтага ў 1882 г. ішлі людары (рудары), якія дэкларавалі баўгарскае ці гішпанскае грамадзянства, і ў 1883 г. прыбыла група аўстра-вугорскіх музыкаў, якія, магчыма, былі аднымі з найранейшых прадстаўнікоў гэтак званых “вугорска-славацкіх” цыганоў, чыіх продкаў амэрыканскія ромы цяпер называюць Basalde ці “музыкі”. Некаторыя прыбывалі праз Кубу або (ад 1900 г.) праз Канаду, Мэксыку ці Паўднёвую Амэрыку, дзе прадпісанні наконт уезду былі больш памяркоўнымі. Людары былі забаўляльнікамі, пастаноўшчыкамі і дрэсіроўшчыкамі звяроў і пераважна прыязджалі з сваімі дрэсіраванымі мядзведзямі і малпамі; гэтыя цыганы ў асноўным дэкларавалі аўстра-вугорскае або турэцкае падданства. (Акрэсленне “турак” тым часам мела шырэйшае эўрапейскае значэнне і ўсё яшчэ ўжывалася як найменне тэрыторыяў, забраных нядаўна ў Асманскай імперыі, як, напрыклад, Боснія-Герцагавіна). Ромы звычайна прывозілі больш грошай, чым людары, і абедзве галіны выходзілі за сярэдні ровень імігрантаў. Балыпыня ромаў — якія часта сядалі на караблі на Паўночным моры ці ў ангельскіх портах — дэкларавала аўстра-вугорскае грамадзянства, пасля ішлі расейскае і сербскае. Адна значная па сваёй колькасці сербская група назвала месцам свайго паходжання або апошняга знаходжання графства Мачва (што на захад ад Бялграда), якое паклала пачатак мачвайскаму племянному падзелу. Цыганская іміграцыя з Эўропы беспасярэднаў ЗШАзакончылася фактычнаў 1914 г., разам з Першай сусветнай вайной і наступным умацаваннем кантролю, і толькі на пачатку 1970-х лавара і іншыя галіны пачынаюць прыбываць з камуністычных краінаў Усходняй Эўропы.

Увесь тэты час цыганы папросту былі ўдзельнікамі больш шырокага перавароту. Шматлікія агульныя фактары спрычыніліся да паскарэння тэмпу міграцыі ў другой палове XIX ст., такія, як эканамічныя магчы-

48 Параўн. М. Т. Salo and S. Salo, ‘The Romnichel economic and social organization in urban New England, 1850—1930’, Urban Anthropology, 11 (1982), pp. 273—313.

масці Заходняй Эўропы і Злучаных Штатаў, развіццё чыгуначнай камунікацыі, больш хуткія і танныя марскія падарожжы. Калі паглядзейь на тое, што адбывалася ў Паўночнай Амэрыцы, то цесныя паралелі з агульнымі іміграцыйнымі плынямі — ромніхелі пад час найбольшай эміграцыі з Брытаніі, а ромы і людары пад час найбольшай эміграцыі з Усходняй Эўропы — наводзяць на думку, што калі і былі нейкія асаблівыя для цыганоў прычыны эміграцыі, яны не гралі вызначальнай ролі ў іх намеры з’ехаць. Аднак гатоўнасць розных цыганскіх групаў да эміграцыі ў ЗША была няроўнай. Ромніхелі, ромы і людары не былі адзінымі прыхаднямі; былі таксама іншыя, слаба прадстаўленыя трупы, а выніковы характар цыганскага насельніцтва ў ЗША зусім не нагадваў папярэчны зрэз насельніцтва, якое жыло ў эўрапейскіх рэгіёнах, з якіх адбывалася эміграцыя.

Першапачатковы ўздым часта звязваюць з канцом цыганскага рабства ў Валошчыне і Малдавіі, але ён не дае тлумачэння выразнай храналогіі, характару міграцыі і сацыяльнай арганізацыі ромаў; тым часам адзначаныя продкі асобных ромскіх, урсарскіх і рударскіх сем’яў, якія прыйшлі на захад, паказваюць на шырокую прысутнасць іх у іншых краінах, апрача Малда-Валошчыны, і не даюць ніякай падтрымкі меркаванню, што ў 1850-х адбываўся вялікі адток цыганоў з Румыніі49.

Гэтыя сумневы ўзрастаюць, калі ўзяць пад увагу сведчанні іхных дыялектаў, калі яны ўпершыню пачалі запісвацца. Уплыў румынскай мовы несумнеўны; але ў рознай ступені праяўляюцца выразныя сляды вугорскага пранікнення. Яны больш абмежаваныя ў кальдэрашскім дыялекце, чым у лаварскім, які адаптаваў вялікую колькасць вугорскіх словаў і пераняў вугорскі націск, а чурарскі дыялект займае месца паміж гэтымі двума. Нерумынскія пранікненні ў гэтай шкале паказваюць дастаткова працяглае ўздзеянне іншых моваў, пасля таго як ромы выйшлі з-пад уплыву румынскай мовы або на працягу гэтага ўздзеяння. Падобныя праблемы ўзнікаюць з гаворкай румынскамоўных цыганскіх групаў па-за Румыніяй, якія страцілі сваю рамані. Рудары, якія сталі вядомыя ў другой палове XIX ст., тым часам карысталіся румынскай мовай, якая улучала моцны элемент серба-харвацкай лексікі; тым часам аказваецца, што баяшы, якія цяпер знаходзяцца каля Пэкса ў паўднёвай Вугоршчыне, выкарыстоўваюць архаічную форму румынскай мовы, падобную да той, на якой гаварылі стагоддзі таму ў Банаце, змяшаным этнічна рэгіёне ў суседстве з заходняй Валошчынай (пазней падзелены паміж Вугоршчынай, Румыніяй і Югаславіяй)50.

49Параўн. A. М. Fraser, ‘The Rom migrations’, JGLS(5), 2 (1992), pp. 131—145.

SOG. Papp, A beds ciganyok roman nyelvjdrdsa: Beds-magyarяойгг (“Румынскі дыялскт баяшскіх цыганоу: баяшска-вугорскі слоўнік”] (Pecs, 1982).

Разглядаючы гэтыя падзеі, неабходна шукаць зыходнага пункту па-за Валошчынай і Малдавіяй. На румынскай мове гаварылі далёка па-за межамі гэтых двух княстваў. На ёй гаварылі ў Банане, у паўночнаўсходняй частцы Сербіі, у заходняй Бэсарабіі і на большай частцы Трансыльваніі, асабліва на вясковых абшарах на поўнач ад Валошчыны. Лягчэй дапусціць, што вялікая колькасць ромаў даўно асела ў гэтых рэгіёнах (некаторыя з іх, магчыма, паходзілі з сталай плыні ўцекачоў з Валошчыны і Малдавіі ў гады ўціску), чым што яны складаліся з вызваленых рабоў, якія ўцякалі з дунайскіх княстваў, баючыся, што можа вярнуцца стары рэжым.

Захаванне і змена

Узнікае вялікая спакуса лічыць, што шырока прадстаўленыя валошскія ромы, якія выглядалі больш экзатычна, чым даўно аселыя цыганы, былі сапраўднымі носьбітамі старой традыцыі. (Напэўна, самі ромы таксама будуць гэта даказваць, бо ў іх ёсць агульнае для ўсіх цыганскіх групаў перакананне, што менавіта яны — сапраўдныя цыганы.) Хоць зусім нялёгка адказаць на пытанне, наколькі ўнікальная іхная цыганская культура. У галіне фальклору, напрыклад, яны маюць агульнапрынятыя элементы культуры нецыганскай супольнасці, з якой знаходзяцца ў кантакце і якая ўлучыла іх ва ўласныя песні і казкі; з часам спадчына гэтай супольнасці магла кануць у нябыт, пакідаючы цыганоў захавальнікамі таго, што яны першапачаткова пазычылі. У лінгвістычнай галіне магчыма вылучыць унутры рамані пэрсідскія, армянскія, грэцкія і іншыя пазычанні і здымаць іх, пласт за пластом, каб адкрыць першаснае ядро. Падобная спроба нашмат цяжэйшая ў дачыненні да цыганскай культурнай традыцыі і каштоўнасных узораў. Гэта аднолькава датычыць як тых, хто называв сябе le Rom (ром), так і ўсіх іншых групаў.

Кожная цыганская супольнасць пабудаваная на складанай повязі сямейных узаемадачыненняў. У выпадку ромаў сацыяльныя ўстановы (часта адносна афіцыйныя і публічныя) больш даступныя для назіральніка, чым у выпадку іншых групаў. Яны больш верагодныя дзякуючы сваёй нарматыўнасці51. На практыцы ж вельмі рызыкоўна рабіць

51 Шырокае апісанне сацыяльнай арганізацыі ромаў можна знайсці ў кнізе Р. Williams, Mariage tsigane (Paris, 1984), якая разглядае агульны свет ромаў, і асабліва — кальдэраш, у Парыжы. Ромы, асабліва кальдэраш і мачвая, займаюць выбітнае месца сярод цыганоў паўночнай Амэрыкі, і корпус літаратуры паўночнаамэрыканскіх даследнікаў на гэтую тэму няспыннарасце, напрыклад W. Cohn, The Gypsies (Reading, MA, 1973); R. C. Gropper, Gypsies in the City (Princeton, NJ, 1975); A. Sutherland, Gypsies, the Hidden Americans (London, 1975); i M. T. and S, Salo, The Kalderas in Eastern Canada (Ottawa, 1977).

лагічныя высновы на падставе ромаў. Першы падзел гэтых людзей вылучае іх у асобныя плямёны — найбольш значныя кальдэраша, мачвая, лавара і чурара, — якія ў кальдэрашскай мове пераважна называюцца natsia (“нацыя”), а ў лаварскай мове — rasa (раса), абодва словы, як і бальшыня арганізацыйнай тэрміналогіі, — пазычанні з румынскай. Гэтыя “плямёны” маюць адрозненні ў дыялектах, звычаях і выглядзе, але адразу пазнаюць адно аднаго як ромаў і могуць брацьузаемныя шлюбы. Кожнае з гэтых плямёнаў падзяляецца на vitsi (у адзіночным ліку vitsa, што азначае “клан”; але лавара можа ўжываць замест гэтага слова tserha — даслоўна “намёт”). Vitsa ў выніку ёсць часткай ідэнтыфікацыі і мае ў рамані ўласны назоў, часта ўтвораны ад імя нейкага продка (напрыклад, Фрынкулешці паходзіць ад Фрынкула Міхайловіча), а часам — ад назову жывёлы ці адметнай рысы чалавека. Такія імёны маюць найбольшае значэнне, калі два ромы сустракаюцца ўпершыню і спрабуюць аднесці адзін аднаго да пэўнай трупы. Члены аднаго vitsa, магчыма, ніколі не ходзяць і ніякім чынам не дзейнічаюць разам як адна трупа, а галоўным функцыянальным падзелам ёсць familia ці пашыраная сям’я, якая ўлучае жанатых сыноў і іхных жонак, дзяцей і ўнукаў; тым часам кожная жыллёвая або гаспадарчая адзінка ўнутры familia (можа ахопліваць тры пакаленні) вядомая як tsera. Ад яе адрозніваецца kumpdnia (“кампанія”), якая не абавязкова з’яўляецца сямейнай групай і можа складацца з людзей болып як аднаго племя і розных кланаў ці пашыраных сем’яў: гэта саюз, заключаны з эканамічнымі і працоўнымі мэтамі, каб выкарыстоўваць асобную тэрыторыю, а прыбытак пароўну дзеліцца паміж яго членамі. Kumpdnia ёсць таксама асноўнай палітычнай адзінкай, і яе члены могуць прымаць рашэнні па маральных, сацыяльных, палітыка-эканамічных пытаннях, што яны лічаць хутчэй грамадскай, чым сямсйнай справай; каб зрабіць гэта, яны спрабуюць развязаць праблему з дапамогай divdno (“дыскусіі”), або, калі пытанне дастаткова важнае, склікаюць kris готапі (“раманскі суд”) для прыняцця рашэння. Kris—афіцыйны судовы орган, які паходзіць з розных vitsiі манапалізаваны мужчынамі: ён складаецца з рады старэйшынаў і аднаго ці больш суддзяў — усе мужчыны. Жанчыны рэдка выступаюць на kris, але могуць гэта рабіць, калі канфлікт закранае беспасярэдна іх. Рашэнне суда абавязковае для адказчыкаў, якія павінны даручыць свой лёс у яго рукі. Судовая працэдура можа быць доўгай і нуднай; і сярод лавара і асабліва кальдэраша дзейнасць суда мае рэпутацыю пералівання з пустота ў парожняе.

Члены аднаго vitsa — “суродзічы” і спадзяюцца на дапамогу і падтрымку сваіх у выпадку патрэбы. Vitsa мае таксама важныя рытуальныя повязі: напрыклад, чалавек асабліва абавязаны наведаць пахаванне і ротапа (“хаўтуры”) прадстаўніка ягонага vitsa. Таму сваяцтва ёсць ма-

гутнай сілай дапамогі і супрацоўніцтва, а часта яшчэ і ўзмацняецца шлюбнымі саюзамі. Ромы, здаецца, усё больш аддаюць перавагу сужэнствам паміж стрыечнымі сваякамі (хоць першыя кузіны лічацца занадта блізкімі), партнёра пераважна выбіраюць з аднаго vitsa або, калі тэта немагчыма, з vitsa бабулі ці дзядулі. Але шлюб можа таксама быць новым спосабам стварэння ўзаемных абавязацельстваў паміж членамі кшпрапіа, з якой сям’я не мае сваяцкіх сувязяў.

Падрыхтоўка шлюбу сына — гэта вельмі важны абавязак бацькі, які рыхтуе вяселле разам з банькам нявесты ды іншымі мужчынамі яго vitsi. Перамовы наконт заручынаў могуць праходзіць доўга і ёсць публічнай справай, з падарункамі ад іншьгх ромаў: існаванне іхнай супольнасці знаходзілася пад пагрозай, таму яны шукалі гарманічнага ладу, заснаванага на ўзаемнасці. Тэарэтычна самі маладыя ў гэтым не ўдзельнічалі, але на практыцы яны маглі ўплываць на выбар сваіх бацькоў і мелі права не згадзіцца на шлюб. Пасля вяселля маладая сям’я звычайна жыла з бацькамі мужа. Роля маладой жонкі была не з лёгкіх: яна мусіла падпарадкоўвацца банькам мужа, выконваць іхныя хатнія абавязкі і нараджаць унукаў.

Важнай справай была цана, якую запрошваў за сваю дачку бацька нявесты: кошт мог быць высокі ў параўнанні з тым, што магла заплаціць бальшыня ромаў. Там, дзе гэта засталося (напрыклад, падобны звычай знік да 1950-х сярод кальдэраша і лавары ў Польшчы), назначэнне цаны за нявесту мае значны сацыяльны ўплыў. Колькасць залатых манет, якія трэба перадаць, звычайна адна і тая ж, але яна можа змяняцца ў залежнасці ад статусу абодвух бацькаў ці абедзвюх сем’яў, ці ад рэпутацыі самой дзяўчыны: улічваюць яе паводзіны, ранейшае жыццё, якасці характару. (У выключных выпадках, калі муж далучаецца да сям’і жонкі (ягоныя бацькі не згодныя на шлюб ці ён сірата), за маладую не назначаецца ніякай цаны). Гэта не камерцыйная здзелка, і грошы не трацяцца як іншы дадатковы прыбытак. Гэта магло лічыцца прызнаннем узаемнай выгоды і рабіла немагчымым забеспячэнне сям’і нявесты дачкой наўзамен. Калі-нікалі роўны абмен жанчынамі паміж сем’ямі (звычайна абмен сёстрамі) сапраўды ажыццяўляўся, і перамовы паміж сваякамі рабілі справу значна прасцейшай; але такія абмены прыводзілі да складанай сітуацыі, калі адзін з маладых паміраў. Сам кошт нявесты быў вялікай праблемай, і другой прычынай перавагі на карысць нявест з блізкіх сем’яў было тое, што гэта змяншала верагоднасць магчымых хітрасцяў (напрыклад, вяртанне дачкі яе банькам без вяртання грошай — не так дзеля абароны яе ад кепскага абыходжання з боку мужа, што было абавязкам бацькі, як дзеля выкарыстання самога механізму). Развод і здрады — таксама складанае пытание. Праблемы такога кшталту могуць патрабаваць для свайго развязання цыганскага

178 » РАЗДЗЕЛ СЁМЫ суда: потым два спрэчныя бакі падаюць свае скаргі і вызначаецца, колькі з цаны за нявесту павінна быць вернута назаўсёды.

Шмат рысаў у гэтых сацыяльных установах ёсць характэрнымі не толькі для ромаў: можна таксама ўбачыць, што яны развіваліся ў многіх пакаленнях. Таму немагчыма апісваць на падставе ромаў усё цыганскае грамадства. Напрыклад, сярод лудзільнікаў, якія прыбылі ў Лівэрпул у 1911 г., мужчыны маглі як уступаць у сям’ю сваёй нявесты, так і наадварот52. Нават у Трансыльваніі ў XIX ст., дзе можна было спадзявацца на шлюбы паміж блізкімі сваякамі, нармальным правілам сярод вандроўных цыганоў (як сведчыць даследнік таго часу) было пакінуць уласны клан і далучыцца пасля вяселля да жончынай сям’і53. Падобныя правілы, здаецца, выкарыстоўвалі ў пэўнай ступені і ў іншых месцах (у тым лікуў Англіі). Што да выкупу за нявесту, гэта зусім не было паўсюдным звычаем сярод цыганоў. Для многіх згода на сужэнства была або ёсць формай уцёкаў. Для ромаў уцёкі з’яўляліся адмовай ад бацькоўскай улады І, хоць цяпер гэта здараецца сярод іх часцей, лічыліся скандальнай падзеяй. Падобным чынам і ўстановаЛга, якая некалі мела свае адпаведнікі сярод сінці ў Нямеччыне і Аўстрыі, невядомая многім цыганам, у каго няма афіцыйнай ці неафіцыйнай цэнтральнай улады для развязання спрэчак. Тады прыватная помета магла быць адказам на парушэнні закону, і сістэму правасуддзя, створаную супраць міжусобнай варожасці, можна знайсці ў розных краінах, апрачаАнгліі і Фінляндыі. Прыкладам, ў Фінляндыі крывавым міжусобіцам супрацьстаяў важны дадатак да правіла прадухілення (avoidance) насілля: калі адна сям’я прымае на сябе віну за злачынства, яна добраахвотна з’язджае і пазбягае тых, супраць каго было ўчынена злачынства, а іншыя цыганы стараюцца тым часам трымаць варагуючыя сем’і асобна54.

Мноства разбежнасцяў такога кшталту ставіць пытанне, на якое дагэтуль не знойдзена адказу: такая практыка, як выкуп нявесты (адпаведнікі гэтаму сусгракаюцца сярод індыйскіх племянных народаў), паступова знікла ў іншых цыганоў ці яна пранікла ў звычаі ромаў (і многіх суседніх цыганскіх групаў) пад час іх доўгага знаходжання на Балканах. У выпадку kris легка вызначыць магчымыя крыніцы з’явы. У феадальнай сістэме паўднёва-ўсходняй Эўропы як перад, так і пасля турэцкай заваёвы насельніцтва было паўсюль прымацаванае да правадыроў, якія былі старэйшымі ў вёсках, найбольш знакамітымі прадстаўнікамі мясцовай супольнасці і стаялі на чале сваіх пашыраных сем’яў, якія такса-

52Winstedt, ‘The Gypsy Coppersmiths’ invasion of 1911—1913’, pp. 260—262.

53 H. von Wlislocki, Уот wandernden Zigeunervolke (Hamburg, 1890), pp. 61—68. (Да гэтай кнігі, аднак, трэба ставіцца з асцярожпасцю.)

34 М. Gröniors, Blood Feuding among Finnish Gypsies (Helsinki, 1977).

ма дапамагалі збіраць у паселішчах падаткі і заключаць рынкавыя здзелкі і кантракты; яны ўладжваді мясцовыя спрэчкі ў адпаведнасці з мясцовым звычаёвым правам. Ці выключае гэта паралелі з Індыяй, дзе існавалі племянныя рады з уплывовым старэйшынам на чале, на якіх вырашаліся ўсе спрэчкі і праз супольнае абмеркаванне выносіўся канчатковы вердыкт? Якога б пункту гледзішча мы ні прытрымліваліся, усё адно цяжка спалучыць існаванне такіх распрацаваных сацыяльных ўстановаў, пра якія ідзе гаворка, з меркаваннем, што ромы з’явіліся з Малда-Валошчыны пасля стагоддзяў нялюдскага абыходжання з імі, і апрача таго, гаспадары рабоў наўрад ці плацілі за шлюб і сямейныя сувяз!.

Калі звычаі цыганоў сталі такімі адрознымі, ці ёсць увогуле нешта, што можна было б палічыць свайго роду ўніверсальным ці абсалютным для ўсіх іх? Калі бясспрэчна адкінуць агульнараспаўсюджаныя звычаі, але толькі тыя, што маюць адпаведнікі ў эўрапейскім фальклоры, то застануцца, магчыма, дзве выключна цыганскія рысы, якія могуць быць ранейшымі за час прыбыцця цыганоў у Эўропу. Першае — тэта страх перад затрыманай ці прывіднай прысутнасцю духу памерлага чалавека, аддзеленага ад цела, што ёсць асаблівасцю іхнага пахавальнага рытуалу. Хоць гэта не перашкодзіла, каб дэталі цырымоніі таксама сталі значна адрознівацца, бо цыганы часта былі звязаныя з захаваннем фальклорных звычаяў іншых народаў ці прыняццем чужых вераванняў, як у выпадку асацыяцыі тйіо (што азначае як “прывід”, так і “памерлы”) у многіх частках паўднёва-ўсходняй Эўропы — з вампірызмам. Адзінае, што захоўвалі цыганскія трупы ў розных краінах, але не паўсюль, тэта зніпічэнне маёмасці памерлага. У Англіі, у дні “фургонаў”, існаваў звычай спальваць пасля пахавання жылы фургон памерлай асобы разам з асабістымі рэчамі і разбіваць увесь посуд55. Сёння, калі машыны, грузавікі і трэйлеры практычна замянілі коней і фургоны, — гэта трэйлер, які трэба разбіць або, пры патрэбе, спакойна прадаць нейкаму гаджо.

Яшчэ больш моцны — страх перад апаганеннем і табу, якія вынікаюць з яго. Толькі ў параўнальна нядаўнім часе быў прызнаны статус цыганскага кодэксу чысціні: іх вера ў апаганенне цяпер разглядаецца як падставовы элемент цыганскіх культур, гэта дапамагае акрэсліць і ўмацаваць этнічныя межы, правесці фундаментальны падзел паміж цыганом і гаджо56. Канцэпцыя апаганення функцыянуе ў рамані пад роз-

55Параўн. Т. W. Thompson, ‘English Gypsy death and burial customs’, JGLS (3), 3 (1924), pp. 5—38 and 60—93; i J. Okely, The Traveller-Gypsies (Cambridge, 1983), ch. 12.

5$ Звесткі пра табу на нечысціню публікаваліся ў Е. О. Winstedt, ‘Coppersmith Gypsy notes’, JGLS (2), 8 (1914—1915), pp. 246—266 i T. W. Thompson, ‘The uncleanness of women among English Gypsies’, JGLS(3), 1 (1922), pp. 15—43, and 8 (1929), pp. 33—39. Адпаведныя

нымі назовамі, у залежнасці ад дыялекту. Ромы і шмат іншых цыганоў з паўднёва-ўсходняй Эўропы ўжываюць слова тагітё (“нячысты”), узятае з грэцкай мовы; у Англіі і Ваяй яму адпавядае moxado, у Польшчы magerdo — абодва азначаюць “заплямлены” (санскрыцкае mraks — “пляма”); prastlo (“зняслаўлены”) або palesido (“адасоблены”) — адпаведнікі з сінці. Тэрміналогія іншая, аднак сам кодэкс, нягледзячы на адрозненні ў дэталях і яго захаванні, паказвае значную ступень устойлівасці. Яго дакладна трымаюцца паўсюль, сістэма табу інфармуе наконт усіх дачыненняў паміж мужчынам і жанчынай, а таксама паміж цыганом і гаджо. Для цыгана быць абвешчаным апаганеным — найгоршы сорам, які толькі можа цярпець чалавек, а разам з ім і яго хатняя гаспадарка. Гэта сацыяльная смерць, бо такі стан можа перадавацца: усё, што апранае, да чаго датыкаецца і што выкарыстоўвае такі чалавек, апаганенае для іншых. Для каго супольнае жыццё вельмі важнае, вяселлі, хрэсьбіны, вечарыны, кірмашы і пахаванні — частыя сацыяльныя народы, такі прысуд страшны, як агонь, гэта таксама вельмі эфектыўнае пакаранне. У ромаў адзіны спосаб пазбавіцца статусу тагітё — гэта згода kris.

Табу датычаць асобаў, прадметаў, частак цела, харчовых прадуктаў і тэмаў для размоваў (і цыганы маюць цяжкасці з палавым выхаваннем ў школе); але пераважная бальшыня табу — наконт нечысціні жанчыны і яе патэнцыйнай пагрозы для рытуальнай чысціні. Ніжняя частка цела, асабліва ў жанчыны, лічыцца тагітё, і ўсё, што асацыюецца з гэтым, можа апаганіць — геніталіі, цславыя функцыі, адзсннс, якос дакранасцца да ніжняй часткі цела, алюзіі пра сэкс, цяжарнасць. Ёсць такія строгія прадпісанні наконт мыцця, як асобныя міскі і мыла для дзвюх целавых зонаў. Бліскуча чыстая ракавіна можа ўсё яшчэ лічыцца тагітё: таз, у якім мылі вопратку, нельга выкарыстоўваць для мыцця ручнікоў для твару, абрусаў, кухоннага посуду, а жаночае адзенне трэба мыць асобна ад іншага. Жанчына апаганеная больш, таму яна ёсць аб’ектам большай колькасці прадпісанняў, асабліва пад час сваіх сэксуальных перыядаў: сталення, менструацыі, цяжарнасці і адразу пасля нараджэння дзіцяці. Яна павінна быць асабліва асцярожнай з тым, да чаго

практыкі ў Польшчы аналізуюцца ў J. Ficowski, ‘Supplementary notes on the mageripen code among Polish Gypsies’, JGLS (3), 30 (1951), pp. 123—132. Корпус нядаўніх даследванняў у гэтай галіне пачынаецца з С. Miller, ‘Macwaya Gypsy Магітё’ (MA thesis, Seattle, 1968), i пазнейшая пазіныя C. Miller, ‘American Rom and the ideology of defilement’ i A. Rao, ‘Some MänuS conceptions and attitudes’ у Gypsies, Tinkers and Other Travellers, ed. F. Rehfisch (London, 1975), pp. 41—54 and 139—167; C. Silverman, ‘Pollution and power: Gypsy women in America’, у The American Kalderas, ed. M. T. Salo (Hackettstown, NJ, 1981), pp. 55—70; Okely, The Traveller-Gypsies', i I.-M. Kaminski, ‘The dilemma of power: internal and external leadership. The Gypsy-Roma of Poland’, у The Other Nomads, cd. A. Rao (Cologne, 1987), pp. 323—356,

дакранаецца: у хатняй гаспадарцы яна можа не гатаваць і не падаваць ежу мужу. Перад палавой сталасцю і пасля менапаўзы, аднак, забаронаў менш: маладая дзяўчына можа паказваць свае ногі, апранаючы кароткія спадніцы; старэйшыя жанчыны могуць больш вольна паводзіць сябе з мужчынамі. Прадстаўнікі розных полаў аддзеленыя на кожнай публічнай падзеі, і жанчыны займаюць другое месца. Але хоць у жанчыны малы прэстыж і ад яе заўсёды чакаюць сціплых паводзінаў і падпарадкавання мужчыне, адзін з эфектаў кодэксу — магутная санкцыя ў запасе: жанчына можа апаганіць мужчыну, публічна дакрануўшыся да яго, напрыклад, спадніцаю, і нават простая пагроза апаганення ёсць магутнай зброяй.

Прадпісанні наконт тагітё распаўсюджваюцца на ўсё жыццё, і ў сучасных умовах цяжка захоўваць іх літаральна. Боязь тйіо і апаганення ўскладняе задание, можна сказаць, для падарожных аселых ромаў, якія хочуць зняць жытло: кожны дом, папярэдне заняты гаджо, або дом з невядомай гісторыяй — тэта міннае поле. Толькі калі жыллё перадаецпа ад нейкага іншага рома, можна з меншай рызыкай узяцца дзеля бяспекі за старанныя ачышчальныя працэдуры. Гаджэ з дэфініцыі нячыстыя, бо не ведаюць правілаў сістэмы і канкрэтнага сэнсу слова “сорам”: яны існуюць па-за сацыяльнымі межамі, а Lx жытло і прыгатаваная ежа ўвесь час пагражаюць апаганеннем. Кодэкс служыць абароне тых цыганоў, якія яго выконваюць, ад усялякіх інтэнсіўных, інтымных кантактаў з гаджэ; а само існаванне кодэксу робіць усё больш зразумелым, чаму цыганы на працягу сваёй гісторыі так строга пазбягаюць усялякіх формаў занятасці, якія вымагалі б такога кантакту.

ПАДЫХОД ДА АВЭРНА

Адным з вынікаў новай міграцыі стала завастрэнне пазіцыяў заходнеэўрапейскіх урадаў у дачыненні да цыганоў і, у пэўных выпадках, ажыўленне тым часам яшчэ латэнтных ідэяў. На пачатку XX ст. гэтыя ідэі неўзабаве сталі на цвёрдую глебу і ўводзіліся ў выкарыстанне ўсё больш сур’ёзна, пакуль пад час эры нацизму брамы да лагераў смерці не перанялі ролю антычнага Авэрна як уваходу ў пекла. Тое, наколькі адчувалася патрэба ў інтэлектуальнай падтрымцы палітыкі рэпрэсіяў, дэманструюць некаторыя тэорыі, што з’явіліся пры канцы XIX ст. — пад час росквіту біялагічнага дэтэрмінізму і маніі наконт чысціні расы і нацыі. Нарыс французскага графа Габіно Essai sur l’inegalite des races humaines (1853—1855 гг.) зрабіў значны ўплыў на філасофскую і палітычную думку Эўропы, асабліва моцны ў Нямеччыне. У нарысе сцвярджалася, што расавая прыналежнасць была вызначальным фактарам у гістарычным развіцці: былі “вышэйшыя” і “нЬкэйшыя” расы, і ганаровае месца надавалася “арыйскай расе” (паняцце свабодна ўжывалася як назоў тых, хто гаварыў на індаэўрапейскіх мовах), асабліва нардычным народам. Габіно быў таксама перакананы ў ніжэйшасці гібрыдаў і лічыў сумесь расаў выключна згубнай. Ягоныя ідэі атрымалі далейшае развіццё ў Вагнэравага зяця, ангельца Г’юстана Ст’юарта Чэмбэрлена, галоўная праца якога Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (“Падставы дзевятнаццатага стагоддзя”, 1899) перабольшвала гістарычную ролю Тэўтонаў. Быў патрэбны яшчэ адзін маленькі крок у тым жа кірунку, каб прыйсці да высновы, што на цыганоў трэба накінуць ярмо расавага паходжання. Гэты крок быў зроблены, калі біялагічная дактрына карэнна змяніла крыміналогію пад уплывам кнігі Чэзарэ Лямброза L ’йото delinquente (“Злачынны чалавек”, 1876), які рабіў націск на атавістычным паходжанні злачынства. Калі Лямброза дайшоў да даследвання распусты ніжэйшых народаў, ён не сказаў нічога добрага пра цыганоў і аднавіў меркаванне, што некаторыя спецыялісты па прадухіленні злачынстваў ужо былі схільныя вылоўліваць іх: цыганы былі гультаямі, бессаромнымі, непрадказальнымі, інэртнымі, шумнымі,

гвалтоўнымі і распуснымі, любілі есці здыхліну і падазраваліся ў канібалізме. Адно яго зласлівае слова пахвалы акрэслівае цыганскае музычнае мастацтва ў Вугоршчыне як “новы доказ геніяльнасці, змяшанай з атавізмам, што можна знайсці ў злачынцы”. Рух сацыяльнага дарвінізму, які атрымаў значную падтрымку пасля 1890 г., яшчэ больш шырока заключав, што біялагічны фактар абсалютны ва ўсіх сферах жыцця: сучасныя дзяржавы замест падтрымкі слабога мусяць звярнуць сваю ўвагу на біялагічна каштоўныя элементы; а сацыяльная карыснасць ці біялагічная здольнасць асобы становяцца мераю ейнай сацыяльнай вартасці.

“Змаганне з цыганской перашкодай ”

Усплёск міграцыі з усходу на захад не ахопліваў вялізнай колькасці цыганоў. Але гэта было падазроным. Гэтыя прыбышы былі чужынцамі як з выгляду, так і паводле імёнаў і наўрад ці маглі пазбегнуць увагі афіцыйных колаў. Напачатку завостраныя прадпісанні вялі галоўным чынам да інтэнсіфікацыі старых мераў. Аднак часам яны правакавалі аднаўленне апарату агрэсіі, які даўно ўжо не выкарыстоўваўся. Нідэрлянды даюць шмат такіх прыкладаў1. Пасля відавочнага поспеху heidenjachten у XVIII ст. (гл. с. 118) улады, здавалася, забыліся на цыганоў як катэгорыю, якая патрабуе асаблівай трактоўкі. Паміж 1799 і 1868 гг. афіцыйныя флямандскія дакументы маўчалі наконт Heidens і Egyptenaars, нягледзячы на тое што прынамсі частку гэтага перыяду вандроўныя людзі, падобныя да нямецкіх сінці, былі актыўнымі і ў Нідэрляндах, галоўным чынам як забаўляльнікі (музыкі, лялькаводы і г.д.). Калі ў 1868 г. прыбылі вугорскія лудзільнікі і баснійскія павадыры мядзведзяў, гэтая блізарукасць знікла. Такія бедныя з выгляду, яны былі дастаткова забяспечаныя грашыма і мелі сапраўдныя падарожныя дакументы (галоўныя два крытэры ў рэгуляцыі міграцыйных прадпісанняў). Але цэнтральныя ўлады ўсё ж сталі больш бескампраміснымі і, пазычыўшы ў Нямеччыны назоў для іх, неўзабаве вырашылі пераканаць мясцовыя ўлады, якія кіравалі міграцыйнымі прадпісаннямі, каб тыя не дапускалі Zigeuners і не дазвалялі ім заставацца. Цыганы сінці таксама адчувалі, што новая пазіцыя адбіваецца на іх. Адной з прычынаў флямандскай зацятасці было тое, што стала зразумелым: калі надыходзіў час ад’езду цыганоў, суседнія краіны рашуча адмаўляліся прымаць іх. Пачалася эпідэмія абмежавальных мераў, асабліва на нямецкіх межах.

Нямецкія дзяржавы ніколі не пазбываліся падазронасці да падарож-

' Гл. L. Lucassen, ‘Еп men noemde hen Zigeuners ’ (Amsterdam/The Hague, 1990).

ных цыганоў. У сярэдзіне XIX ст. іх галоўнай праблемай былі прыбышы. У Вялікім Княстве Бадэн, напрыклад, дэкрэт ад 1855 г. асцерагае: “У нядаўнім часе цыганы, асабліва з Эльзаса, часта вандравалі з сваімі сем’ямі, нібыта дзеля промыслу, але пераважна з мэтай жабравання або іншымі недазволенымі мэтамі”. Нават пасля ўтварэння новай Германскай імперыі і анэксіі Эльзаса і Лятарынгіі ў 1871 г. землі, устаноўленыя Райхам, не адмаўляюцца ад нутранога памежнага кантролю: кожная зямля была ўсё яшчэ адказная за ўласную палітыку, ейнае планаванне і кіраванне, у тым ліку ў дачыненні да цыганоў. Бісмарк, імперыяльны канцлер, у 1886 г. узяў на сябе абавязак звярнуць увагу зямельных урадаў на нядаўні рост колькасці “скаргаў наконт шкоды, прынесенай трупам! цыганоў, якія падарожнічаюць па Райху і ўсё больш здзекуюцца з насельніцтва”. Ён падкрэсліў, што пры развязанні праблемы трэба правесці фундаментальны падзел паміж цыганамі-замежнікамі і цыганамі з нямецкім грамадзянствам2; але да таго часу больш вялікія землі і самі былі блізкія да такога рашэння. У дэкрэтах, выкліканых пабуджэннем Бісмарка, тыповая палітыка была, у адпаведнасці з ягоным прадпісаннем, двухаспектавая — выключыць ці пазбавіцца замежных цыганоў і прымусіць краёвых цыганоў прыняць аселы лад жыцця, калі яны яшчэ вандроўныя. Аднак афіцыйныя дакументы не заключал! цыганоў у нейкія вузкія расавыя рамкі, каб пазбегнуць праблемаў з дэфініцыяй, таму часта выкарыстоўвалі такія фразы, як “цыганы і асобы, якія падарожнічаюць, як цыганы”. Прадузятасць да замежных цыганоў заставалася першаступсннай справай у раннія гады новага Райху, і калі ў 1889 г. імперыяльная канцылярыя запатрабавала справаздач аб ажыццяўленні гэтай палітыкі, рапарты звычайна паведамлялі аб поспехах на гэтым фронце.

Нямеччына, здаецца, не мела цяжкасцяў у забеспячэнні супрацоўніцтва з суседнімі краінамі, накіраванага на трыманне цыганоў у безвыходным становішчы. Указание аб Bekämpfung des Zigeunerunwesens (“змаганне з цыганскай перашкодай”), выдадзенае прускім міністрам нутраных справаў у 1906 г., налічвала не менш за дзевяць двухбаковых пагадненняў: з Аўстра-Вугоршчынай, Бэльгіяй, Даніяй, Францыяй, Італіяй, Люксэмбургам, Нідэрляндамі, Расеяй і Швайцарыяй. Аднак да гэтага часу Прусія ўсё больш засяроджвала ўвагу на краёвых цыганах, якія чапляліся за вандроўны лад жыцця, і рабіла супраць ix захады такога кшталту, як прапаноўваў Бісмарк. Ключом была ліцэнзія, якая патрабавалася, каб практыкаваць падарожныя промыслы, а метад грунта-

~ R. Hehemann, Die ‘Bekämpfung des Zigeunerunwesens’ im Wilhelminischen Deutschland und in der Weimarer Republik 1871—1933 (Frankfurt am Main, 1987), pp. 246—250. (Гэта найбольш поўная праца на гэму ўзаемадачыненняў у Нямеччыне паміж цыганам! і гаджэ ў згаданы перыяд).

ваўся на тым, каб задушыць атрыманне ліцэнзіяў процьмай датошных бюракратычных дробязяў, у іх ліку пацверджанне сталага месца пражывання, адсутнасць сур’ёзных крымінальных пакаранняў, дастатковае забеспячэнне для адукацыі дзяцей і ўласныя рахункі для падатковай мэты. Прыемна здзіўляе тое, што шмат цыганоў сапраўды з поспехам атрымоўвалі неабходныя паперы. Прускія чыноўнікі ўхвалялі прынцып асялення цыганоў — пакуль гэта не адбывалася ў мясцовым маштабе: асяленне цыганоў магло несці з сабою выдаткі супольнасці, таму быў моцны стимул, каб перамясціць цыганоў, нават коштам выдачи дазволу на вандроўны лад жыцця3.

Прусія была далёкай ад таго, каб быць нямецкім форвардам у такім кантролі. Пазіцыю лідэра заняла Бавария, пасля трохі маруднейшага старту4. У перыяд 1800—1850 гг. баварскія архівы мала сведчаць пра прадузятасць да цыганоў, якіх расцэньвалі проста як бадзягаў. Ад сярэдзіны стагодцзя ўсё больш расце непрыхільнасць да розных чужаземцаў, і сістэма ліцэнзавання падарожных гандляроў становіца інструментам агрэсіі. Першая баварская мера, накіраваная менавіта на цыганоў, датуецца 1885 г., калі быў приняты дэкрэт, які патрабаваў строгага прагляду іх папер як на мяжы, так і ўнутры краіны, адклікання дазволу на працу дзе толькі магчыма і дакладнай праверкі (за кошт цыганоў) кожнага каня на прадмет інфекцыйных захворванняў. Нават калі цыганы пераадольвалі ўсе гэтыя перашкоды, яны ўсё адно мусілі быць пад строгім наглядам. У 1899 г. у Мюнхене быў арганізаваны інфармацыйны цэнтр па зборы звестак пра цыганскія з’яўленні і захады, прынятыя супраць іх, быў таксама заведзены спецыяльны рэгістр. Пасля аналізу сабраных звестак была зробленая выснова, што натура цыганскага насельніцтва мяняецца: “сапраўдныя” цыганы сустракаюцца рэдка, а падазроныя групы — гэта тыя, што падарожнічаюць у цыганскім адзенні нібыта дзеля гандлю копьмі ці парфумай, або для забавы, але на самой справе жывуць за кошт жабрацтва і крадзяжу; кажуць, што яны ў бальшыні — выхадцы з Вугоршчыны або бяздомныя немцы, хоць ёсць сярод іх і баснійскія павадыры мядзведзяў, і багемскія музыкі.

Мюнхенскі рэгістр стаўся крыніцай дзвюх вялікіх ініцыятываў. Кіраўнікцэнтра, АльфрэдДыльман, стварыўу 1905 г. Zigeuner-Buch (“Цыганскую кнігу”) як дапаможнік для праваахоўных уладаў і суседніх земляў у выкараненні таго, што ён шматкроць называў die Zigeunerplage (“цыганскае нашэсце”). У гэтым падручніку ён карпатліва ідэнтыфікуе не менш за 3 350 асобаў цыганоў і іншых падарожных. Месца паходжан-

3 Параўн. W. Günther, Zur preussischen Zigeunerpolitik seit 1871 (Hanover, 1985), pp. 13—14.

4 Параўн. E. Strauss, ‘Die Zigeunerverfolgung in Bayern i 885—1926', Giessener Hefte für Tsiganologie 1—4/86, pp. 31—108.

ня падаецца для менш за палову іх, але большасць ідэнтыфікаваных (каля 20% ад усіх) паходзяць з Аўстра-Вугоршчыны (пераважна з Багеміі і Аўстрыі) і толькі блізу двух дзесяткаў, як сказана, з Босніі, Харватыі, Славеніі, Галіцыі і Вуторшчыны. Праз два гады пасля публікацыі кнігі колькасць запісаў у мюнхенскім рэгістры вырасла да больш як 6 000. Другой ініцыятывай было склікаць у снежні 1911 г. канферэнцыю з шасцю іншымі землямі для каардынацыі дзеянняў і папаўнення мюнхенскага банка дадзеных іхнымі звесткамі. Выбух сусветнай вайны затрымаў усялякае практычнае выкарыстанне. Пасля наступнай канферэнныі ў 1925 г. Баварыя пайшла далей, калі з’явіўся Закон аб абавязковым асяленні цыганоў і дазволе пасылаць цыганоў і іншых Arbeitsscheue (“гультаёўда працы”), калі яны не былі занятым! на рэгулярнай працы, у рабочыя дамы на два гады дзеля публічнай бяспекі; што да апошняй прапановы, то не мела значэння, вандроўны цыган ці аселы. Тэты праект быў выкладзены Баварскай заканадаўчай асамблеі ў наступных словах: ‘Тэтыя людзі з натуры сваёй не згодныя з любой працай і лічаць вельмі цяжкім цярпець нейкае абмежаванне іх вандроўнага жыцця; таму нішто не раніць іх так балюча, як страта свабоды і прымусовая праца”. У красавіку 1929 г. поле дзеянняў мюнхенскай службы пашырылася на ўсю Нямеччыну, і Нямецкая камісія крымінальнай паліцыі паўторна прызначыла Цэнтральную службу для барацьбы з цыганскай перашкодай. У выніку Ваймарская рэспубліка зрабіла шмат складанай працы для рэжыму, які замяніў яе.

Баварскі прыклад меў значны ўплыў. Некаторыя іншыя праваахоўныя адміністрацыі пачалі думаць, што яны таксама маюць цыганскія праблемы і павінны прымаць падобныя захады. У Швайцарыі (яе запрашэнне ў 1909 г. шасці краінаў-суседак для каардынацыі міжнародных дзеянняў супраць цыганоў і абмену інфармацыяй пра іх не мела поспеху) дэпартамент правасуддзя таксама зрабіў нацыянальны рэгістр, заснаваны на мюнхенскай мадэлі5. Хоць для дзяцей краіна зрабіла вялізную дабрачыннасць, якая ўвасобілася ў шырока падтрыманай праграме выкаранення вандроўніцтва ў Швайцарыі. У 1926 г. вельмі рэспектабельны фонд “Pro Juventute” вырашыў, у адпаведнасці з модным! тады тэорыямі еўгенікі і прагрэсу, што дзеці Jenische (“падарожных”) дзе толькі магчыма павінны быць пераселены, каб улучыць іх у плыню асноўнага грамадства; так пачалася практыка забірання дзяцей у бацькоў без іхнай згоды, з наступнай зменай імёнаў і размяшчэннем іх у народных ссм’ях. Гэтыя ўзаконеныя выкраданні працягваліся да 1973 г., за гэты час гвалтам забралі больш за 600 дзяцей6.

5 Т. Huonker, Fahrendes Volk — verfolgt und verfemt (Zürich, 1987), p. 63.

6 Тамсама, pp. 74—115. W. Haesler, Enfants de la Grande-route (Neuchatel, 1955), знайшоў, што сацыяльна-адукацыйныя вынікі сярод тых дзяцей, якіх ён даследваў, не ўражвалі, алс выказаў надзею, што змена адукацыйнага метаду можа паправіць сітуацыю.

Францыя пайшла іншым шляхам. Тут вызначальныя змены адбываліся цягам двух дзесяцігоддзяў перад выбухам Першай сусветнай вайны7. У сакавіку 1895 г. у Францыі быў праведзены перапіс “усіх вандроўнікаў, цыганоў і бадзягаў”. Спецыяльная камісія, скліканая для аналізу вынікаў, паведаміла ў 1898 г.: поўная колькасць падарожных складае 400 000, а сярод іх “вандроўнікаў, што падарожнічаюць у трупах і табарах”, — 25 000. Перапіс паказаў этнічную разнастайнасць падарожнага насельніцтва Францыі. Была вялікая прапорцыя manouches (французекі адпаведнік нямецкіх сінці), многія з якіх пакінулі Эльзас Лятарынгію пад час нямецкай анэксіі, тым часам іншыя носяць імёны, якія былі распаўсюджаныя сярод цыганоў у Францыі стагоддзі таму. Большасць запісаных маюць французскае грамадзянства, хоць шмат і італійскіх вандроўнікаў у Авэрні; некаторыя з іх — тэта “п’емонцкія сінці”, якія вырабляюць кошыкі, займаюцца разносным гандлем, граюць на акардэоне. Сем’і з Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы не надта вылучаліся. Ад 1907 г. паліцыянтам было загадана рабіць фотаздымкі “бадзягаў, вандроўнікаў і цыганоў” дзе толькі магчыма і дасылаць у цэнтральную рэгістрацыю ў Парыжы. Разам з тым парламентары агітавалі супраць рабаванняў, што чынілі цыганы. Урэшце, уліпені 1912 г. быў прыняты закон, які ўводзіў carnet anthropometrique для падарожных любой нацыянальнасці. Гэта быў дакумент тоеснасці, які змяшчаў персанальныя дадзеныя, здымак, адбіткі пальцаў і нумар правоў на транспартны сродак: кожны чалавек мусіў мець адзін дакумент, а галаве сям’і неабходны быў яшчэ агульны carnet на ўсіх членаў сям’і, які складаўся прыблізна з 10 старонак, штампаваных пад час кожнага прыбыцця ці адпраўлення ў кожнай камуне. Carnet памножыў усе віды пераследу, бо ўвядзенне гэтага дакумента адкрыла шлях да судовых павестак за тое, што нехта не ўпісаны ў дакумент або не носіць яго з сабою (напрыклад, калі паліцыя забрала яго на праверку). Аднак шмат камунаў папросту паставілі на сваіх межах знакі: Interdit aux nomades (“Вандроўнікам забаронена”). Такая кантрольная сістэма існавала ў Францыі амаль 60 гадоў.

У Брытаніі рэгістрацыйны ціск таксама ўзмацніўся пры канцы XIX ст., што ў значнай ступені стымулявалася адным чалавекам. Для цыганоў ужо не было адметнай законнай трактоўкі, але іх закранала шырокая гама розных агульных законаў, як, напрыклад, законы аб разносным гандлі, бадзяжніцтве, грамадскім здароўі, агульнай і ўласнай маёмасці. Пазіцыя цыганоў пахіснулася: урбанізацыя зрабіла іх больш назойлівымі, а іх паслугі —менш патрэбнымі. Ніхто не заяўляў, што жа-

7 Параўн. F. de Vaux de Foletier, Les Bohemiens en France au 19e siede (Paris, 1981), ch. 10.

дае асіміляцыі “сапраўдных раманцаў”. Наадварот, мэтай былі падарожныя, чый лад жыцця супярэчыў інтарэсам аселага грамадства. Факт таго, што лёс адной трупы быў практична неадрыўна звязаны з лёсам іншай трупы, здаецца, ігнараваўся8. 3 вялікай самаахвярнасцю і шчырай пагардай да дабрабыту сваёй сям’і філантроп Джордж Сміт — “з Колвіла”, як ён любіў казаць, — змагаўся ад 1870-х за рэформу для бяздомных дзяцей, жыхароў каналаў і, урэшце, цыганоў, якіх ён параўноўваў з дзікунамі і жывёламі і абвінавачваў у поўнай адсутнасці марал!. Ён здабыў прыхільнасць прэсы, і ягоная настойлівасць дасягнула вынікаў, бо розныя законы аб перасоўным жыллі, ініцыятарам якіх ён быў, былі прадстаўленыя парламенту ў перыяд 1885—1894 гг. Сміт хацеў, каб кожнае перасоўнае жытло было зарэгістраванае і ўзгодненае з законным! стандартам!, каб яно інспектавалася ў дзённы час, а дзеці цыганоў і жыхароў фургонаў мусілі выконваць мінімум школьных наведванняў; асноўнай мэтай было сацыяльнае паглынанне. Закон правальваўся кожны раз, калі Сміт пераконваў некага прадставіць праект на зацверджанне, і адышоў разам з Смітам у 1895 г., хоць бальшыня прапанаваных Смітам артыкулаў, апрача рэгістрацыі, улучалася ў розныя законы да 1939 г.

Часткова апазіцыя ідэям Сміта паўстала на глебе грамадзянскай свабоды, часткова — ад страху, што цыганскія дзеці сапсуюць іншых школьнікаў; але галоўная сіла супраціву прыйшла пазней ад Гільдыі шоўмэнаў, утворанай у 1889 г. дзеля абароны інтарэсаў кірмашовых людзей і ў асаблівасці дзеля лабіявання супраць прапановаў Джорджа Сміта з Колвіла. Сярод прадстаўнікоў Гільдыі былі некаторыя цыганы, але кіравалі ёю нецыганы, якія стараліся дзеля аўтарытэту членаў арганізацыі дыстанцавацца як мага далей ад цыганоў. Апрача таго, не было ніякага арганізаванага органа, які б выкладаў пункт гледзішча тых, каго гэта магло закранаць. Хоць Таварыства цыганскіх ведаў было заснавана ў 1888 г. пэўнай колькасцю гаджэ (чый інтарэс у значнай ступені быў абуджаны творамі Джорджа Бораў), сучасныя палітычныя тэмы спачатку атрымоўвалі слабое асвятленне на старонках ягонага часопіса. Таварыства існавалада 1892 г., а пазней было адноўленаў 1907 г., дажыўшыз некалькімі перапынкамі да нашага часу. Спрабуючы прыцягнуць да сябе большасць аўтарытэтаў Эўропы і Паўночнай Амэрыкі па цыганскіх ведах і мове, Таварыства лічыла першаснай мэтай сабраць навуковы матэрыял — у гэтым яно дасягнула немалых поспехаў. Не раней за

8 Працай-першаадкрывальніцай на гэтую тэму была Т. Acton, Gypsy Politics and Social Change (London, 1974); ёсць таксама значныя матэрыялы ў D. Mayall, Gypsy-Travellers in Nineteenth-Century Society (Cambridge, 1988).

1908г., калі зноў пачаўся рух за прыняцце Закона аб перасоўным жыллі, Таварыства цыганскіх ведаў выразна выказала ўплывовае меркаванне наконт таго, як трэба трактаваць цыганоў9.

Забыты галакост

Калі ў 1933 г. нацысцкая партыя прыйшла ў Нямеччыне да ўлады, яна атрымала ў спадчыну добра развіты юрыдычны апарат кантралявання многіх групаў, якія лічыла непажаданымі. Гэта не ўстрымала яе прадстаўнікоў ад насмешак з мяккага стаўлення да цыганоў іх папярэднікаў. Адзін з іх, Георг Наўроцкі, напісаў у Hamburger Tageblatt у жніўні 1937 г.: “Менавіта ў сувязі з сваёй нутраной слабасцю і крывадушнасцю Ваймарская рэспубліка не мела ніякага жадання развязаць цыганскае пытанне. Для яе сінці былі ў найлепшым выпадку крымінальным пытаннем. А мы, з другога боку, бачым цыганскае пытанне перадусім як расовую праблему, якая павінна быць вырашана і вырашаецца”10. Фактычна габраі і цыганы былі дзвюма этнічнымі групамі, якім нацыянал-сацыялістычная ідэалогія прызначала знішчэнне11.

Аднак новы падыход азначаў, што павінна быць створана кіраўніцтва, як дакладна акрэсліць тых, што ахоплены найменнем “Zigeuned’, і адрозніць іх ад іншых грамадзянаў Райха. Гэтая патрэба асабліва абвастрылася пасля таго, як у 1935 г. былі ўведзеныя гэтак званыя Нюрэмбэргскія законы, накіраваныя на тое, каб прадставіць поўным грамадзянам структуру права, і асабліва калі яны сталі трактаваць цыганоў разам з габраямі як небяспечную Fremdrasse (“чужую расу”), чыя кроў — смяротная пагроза для нямецкай расавай чысціні. Пазней яны забароняць змешвацца праз шлюб ці пазашлюбныя стасункі. У 1937 г. доктар

9 Разгляд ранняй гісторыі ТЦВ (Gypsy Lore Society) прыводзіцца ў A. М. Fraser, ‘A rum lot’, 100 Years of Gypsy Studies, ed. M. T. Salo (Cheverly, MD, 1990), pp. 1—14.

10 Перакладзена з нямецкай у R. Vossen, Zigeuner (Frankfurt am Main, 1983), p. 70.

11 Па нейкім часе пасля Другой сусветнай вайны, пакуль нацысцкая трактоўка цыганоў начала прыцягваць увагу навукоўцаў, але ў цяперашні час літаратура на гэтую тэму багатая. Карыснай бібліяграфіяй ёсць G. Tyrnauer, Gypsies and the Holocaust (Montreal, 1989; 2 edn 1991). Галоўная праца на ангельскай мове — D. Kenrick and G. Puxon, The Destiny of Europe’s Gypsies (London, 1972). Іншыя пазіцыі — гэта В. Müller-Hill, Murderous Science (Oxford, 1988), пераклад Tödliche Wissenschaft (Reinbek bei Hamburg, 1984); M. Zimmermann, ‘From discrimination to the “Family Camp” at Auschwitz: National Socialist persecution of the Gypsies’, Dachau Review, 2 (1990), pp. 87—113; S. Milton, ‘The context of the Holocaust’, German Studies Review, 13 (1990), pp. 269—283, i ‘Nazi policies towards Roma and Sinti, 1933—1945’, JGLS(5), 2 (1992), pp. 1—18; H. R. Huttenbach, ‘The Romani Porajmos: The Nazi genocide of Europe’s Gypsies’, Nationalities Papers, 19 (1991), pp. 373—394; i The Gypsies of Eastern Europe, eds D. Crowe i J. Kolsti (New York/London, 1991). Па-французску C. Bemadac, 'L’Holocauste oublie (Paris, 1979) — падабраны титул раздзела пазычаны адсюль.

Робэрт Рытэр, псіхолаг і псіхіатр, які некалькі гадоў займаўся даследваннямі цыганоў, ачоліў наваствораны Даследніцкі цэнтр расавай гігіены і папуляцыйнай біялогіі ў Бэрліне, агенцтва Дзяржаўнагадэпартамента здароўя. Цэнтр стаў галоўным асяродкам працы па ідэнтыфікацыі і класіфікацыі цыганоў і высвятленні сувязяў паміж спадчыннасцю і злачыннасцю: праз генеалогію, адбіткі пальцаў і антрапаметрычныя замеры каманда Рытэра спрабавала вычарпальна ўстанавіць тып кожнага, хто мае цыганскую кроў, і вызначыць ступень іх расавых дамешкаў. 3 гэтай мэтай яна падарожнічала па табарах, і калі цыганоў інтэрнавалі ў канцэнтрацыйныя лагеры, яна таксама прысутнічала пры гэтым. Яна магла таксама выкарыстоўваць паліцэйскія рапарты ў Цэнтральную службу, перанесеную з Мюнхена ў Бэрлін і, асабліва пасля аўстрыйскага Anschluss, звесткі падобнай установы, створанай у Вене ў 1936 г. у якасці міжнароднага цэнтра. Дэкрэт Гайнрыха Гімлера 1936 г. над назовам Bekämpfung der Zigeunerplage (“Змаганне з цыганскім нашэсцем”) абвесціў, што цыганы з мяшанай кроўю найболын схільныя да злачынстваў, і падкрэсліў для паліцыі неабходнасць пасылаць рапарты на ўсіх цыганоў у Цэнтральную службу Райха12. У студзеньскай справаздачы 1940 г. аб праведзенай працы Рытэр палічыў магчымым сказаць:

мы можам сцвердзіць, што больш за 90% гэтак званых прыроджаных цыганоў маюць мяшаную кроў... Далейшыя вынікі нашых даследванняў дазволілі нам ахарактарызаваць цыганоўяклюдзей прымітыўнага этнічнага паходжання, чыя ментальная адсталасць робіць іх няздольнымі да рэальнай сацыяльнай адаптацыі... Цыганскае пытанне можна развязаць, толькі калі галоўную масу асацыяльных і нікчэмных цыганскіх індывідуумаў з мяшанай кроўю сабраць разам у вялікіх працоўных лагерах і трымаць там на працы і калі размнажэнне гэтага мяшанага насельніцтва прыпыніць раз і назаўсёды13.

Правілы “расава-біялагічнай ацэнкі” цыганоў далей распрацоўваліся Гімлерам у дэкрэце за жнівень 1941 г.: вяртаючыся назад на тры пакаленні (у выпадку габраяў — на два пакаленні), сістэмныя класы ішлі ад Z (для Zigeuner, што азначае “чысты цыган”) на адным полюсе, праз ZM+, ZM, ZM— (для Zigeunermischling, “частковага цыгана”, плюс азначаў перавагу цыганскай крыві, мінус — наадварот), да NZ {NichtZigeuner, “нецыгана”) на другім полюсе. Двух цыганскіх прапрадзедаў было дастаткова, каб пазбавіць некага “NZ” катэгорыі; калі б тыя самый прынцыпы выкарыстоўваліся ў дачыненні да габраяў, колькасць пазбаўленых значна б скарацілася. Дэкрэт таксама класіфікаваў (няпоўна) плямёны, прадстаўленыя ў Нямеччыне, вылучаючы шэсць групаў: сінці (нямецкія цыганы); ромы (нашчадкі цыганоў, якія прый-

12 Н.. Döring, Die Zigeuner im NS-Staat (Hamburg, 1964), pp. 58—60.

Müller-Hill, Murderous Science, p. 57.

шлі з Вугоршчыны каля 1870 г.); гельдэрары (галіна ромаў), г.зн. кальдэраш; лавары (другая галіна ромаў); лалеры (нашчадкі цыганоў, якія прыйшлі з былой Аўстра-Вугорскай імперыі каля 1900 г., і асабліва з Багеміі, Маравіі і Славаччыны — у рамані lalleri азначае “нямыя” людзі, г.зн. якія гавораць на адрозным дыялекце); і, урэшце, балканскія цыганы, якія паходзяць ад мядзведжых павадыроў. У сакавіку 1943 г. Рытэр паведамляў Нямецкай даследніцкай асацыяцыі: “Рэгістрацыя цыганоў і частковых цыганоў закончана прыблізна як планавалася ў Старым Райху (перадваеннай Нямеччыне) і ў Остмарку (Аўстрыі), нягледзячы на ўсе цяжкасці, створаныя вайной. Нашыя даследванні дагэтуль працягваюцца на анэксаваных тэрыторыях... Колькасць справаў, вытлумачаных з расава-біялагічнага пункту гледзішча, сёння складае 21 498”. Праз дзесяць месяцаўлічба павялічылася да 23 82214.

Навуковы істэблішмент вітаў магчымасці, прапанаваныя новым рэжымам. Прафесар Э. Фішэр, дырэктар Інстытута антрапалогіі імя кайзэра Вільгельма, напісаў ад усяго сэрца ў Deutsche Allgemeine Zeitung у 1943 г.: “Гэта рэдкі і асабліва шчаслівы лес тэарэтычнай навукі — квітнець у час, калі галоўная ідэалогія вітае яе і навуковыя высновы могуць адразу ж паслужыць палітыцы дзяржавы”15. У практыцы, аднак, дух дакладнасці, створаны гэтай навуковай інфраструктурай, не гарантаваўся; тонкай градацыі, распрацаванай навукоўцамі, якія апраналі прадузятасць у навуковае адзенне, не заўсёды прытрымліваліся, і суб’ектыўныя ўражанні гралі важную ролю не толькі пры ацэнцы асобных справаў, чым займалася каманда Рытэра, але асабліва ў дзейнасці чыноўнікаў, якія часам пранавалі ў паўнейшай блытаніне, калі даводзілася прыводзіць “расавую гігіену” ў практычнае выкананне.

Метад і выбар такіх мераў вельмі моцна залежаў ад таго, знаходзіліся цыганы, якіх датычыла справа, на тэрыторыі (пашыранай) Райха ці на акупаваных або саюзніцкіх тэрыторыях. У межах Райха галоўным інструментам кантролю быў усюдыісны апарат, створаны праз уніфікацыю паліцыі, органаў бяспекі і арганізацыяў СС ў 1936 г. пад кіраўніцтвам Гімлера і яго галоўнага лейтэнанта Гайдрыха. Спачатку ўлады абапіраліся на агульныя захады, якія Трэці Райх рабіў на глебе еўгенікі і прадухілення злачынстваў і якія дазвалялі стэрылізаваць бадзягаў, дэпартаваць непажаданых чужаземцаў і высылаць нязначных злачынцаў у каншіагеры, першым з якіх стаў у сакавіку 1933 г. Дахаў, што каля Мюнхена. Пачынаючы ад 1937 г. ціск на “асацыяльных элементаў” (невыразны тэрмін, які выкарыстоўвалі ў дачыненні да цыганоў і іншых, хто не быў часткай “нармальнага грамадства”), а потым больш спецыфічна

14 Müller-Hill, Murderous Science, pp. 59—60.

15Тамсама, с. 61.

на цыганоў, хутка і бязлітасна нарастае. На гэта не было ніякай варожай грамадскай рэакцыі як за мяжой, так і ў Райху, падобнай да той, што зрабіла нацыстаў, прынамсі спачатку, трохі больш асцярожнымі ў справах з габраямі дзеля павагі да сусветнага меркавання. У снежні 1937 г. міністр нутраных справаў Райха выдаў асноўны загад па “прафілактычным кантраляванні паліцыяй злачыннасці” і выклаў правілы абыходжання з асацыяльнымі элементам!: канцэнтрацыйныя лагеры мусілі стань галоўнымі лекамі. У чэрвені наступнага года экспрэс-ліст ад Гімлера загадвае кожнай паліцэйскай акрузе пераправіць групу, прынамсі, у 200 такіх чалавек у канцлагеры. У сакавіку 1939 г. былі выдадзены спецыяльныя дакументы тоеснасці, карычневага колеру для меншасці цыганоў, якія лічыліся расава чыстымі, карычневага ў сінія паскі — для цыганоў з мяшанай кроўю, а зялёнага колеру — для неныганоў і бадзягаў.

У Аўстрыі, улучанай у склад Райха ў 1938 г., шмат ныганоў жыло ў Бургенляндзе, памежным з Вугоршчынай (да 1919 г. яе частка) рэгіёне, дзе палітыка асялення цыганоў Марыі Тэрэзы мела найбольшы ўплыў. Мясцовы гаўляйтэр, Тобіяс Порчы, быў поўны ідэяў — галоўным чынам наконт абавязковай стэрылізацыі, інтэрнавання і прымусовай праны, — каб абараніць нардычную кроў ад цыганскай пагрозы. Але менавіта з Бэрліна ў чэрвені 1939 г. прыйшоў загад, які распачаў працэс загону многіх з 8 000 бургенландскіх цыганоў пад кіраўніцтва прафілактычнай варты. Некаторых адправілі ў вялікія канцлагеры, як Дахаў ці Бухэнвальд, або ў наваствораныя жаночыя лагеры ў Равэнзбруку і пазней у Маўтгаўзэне, што ў самой Аўстрыі; іншых загналі ў працоўныя лагеры. Спецыяльны цыганскі лагер быў адчынены ў лістападзе 1940 г. у Лякенбаху, што ў Бургенляндзе, — нашмат большы, чым лагер, пабудаваны ў Зальцбургу годам раней, — і хутка туды прыгналі 2 000 вязняў.

Часта, аднак, нацысцкія амбіцыі наконт “чысціні крыві” перавышалі магчымасці іх рэалізацыі. У верасні 1939 г. канферэнцыя, скліканая Гайдрыхам, вырашыла, што ўсе цыганы, якія яшчэ жывуць у Райху, павінны быць высланыя ў Польшчу, а ў наступным месяцы выйшаў загад мабілізаваць іх, сабраць у перавалачныя лагеры і падрыхтаваць да дэпартацыі. Але дзяржаўны механізм яшчэ не бьгў гатовы справіцца з такім вялікім заданием, ён таксама не меў навукоўцаў, якія б працавалі дастаткова далёка. Экспрэс-ліст ад Гімлера ў красавіку 1940 г. прыводзіць да дэпартацыі каля 2 500 цыганоў з паўночнага захаду Нямеччыны на прымусовую працу ў Польшчу, а іншых павезлі восенню з Аўстрыі ў Чэхаславаччыну, каб тыя паміралі ў лагерах і гета, дзе іх выгружал!; але план ніколі не выконваўся цалкам. У якасці альтэрнатывы, згодна з сведчаннем супрацоўніцы Рытэра Эвы Юстын, зробленым праз 20 гадоў, джэнтльмэн з Галоўнай службы бяспекі Райха разважаў

над ідэяй вывезці нямецкіх цыганоў на Міжземнае мора і пазней разбамбіць караблі з імі. Зноў жа, няпоўны стан антрапалагічных даследванняў стаў каменем спатыкнення.

Прынамсі, цяпер патрабавалася больш шырокае бачанне, у выніку нямецкага нападу на СССР у чэрвені 1941 г. Неўзабаве прыйдзе рашэнне аб канчатковым развязанні габрайскага пытання. Гайдрых, якому даручылі гэтую аперацыю, улучыў цыганоў у сваю інтэрпрэтацыю канчатковага вырашэння. Ачышчэнню Генеральнай акругі (тых частак Польшчы, якія не ўваходзілі ў Райх, аде знаходзіліся пад беспасярэднім нямецкім кіраваннем) была нададзена першаступенная важнасць, бо тут не было сур’ёзных транспартных праблемаў. У Хэлмне, лагеры смерці блізу далёкай польскай вёскі, які пачаў функцыянаваць у снежні 1941 г., для забойства цыганоў выкарыстоўвалі вокіс вугляроду з грузавікоў (у выніку было забіта блізу 5 000 чалавек), сагнаных у Польшчы. Ахвярамі былі як тыя, каго першымі дэпартавалі з Нямеччыны, так і тыя, што перажылі эпідэмію тыфу ў Лодзьскім гета, куды іх сотнямі прывезлі з Лякенбаха толькі некадькі месяцаў таму16. Далей на ўсход цыганы на новазаваяваных тэрыторыях — у краінах Балтыі і Беларусі, хутка аб’яднаных у “Ostland”, і ва Ўкраіне — пачыналі зведваць вынікі нямецкага цывільнага кіравання. Тым часам у ваенных зонах, следам за наступам армй на працягу амаль 1 OOO-мільнага фронту ад Бадтыйскага да Чорнага мора, ішоў Einsatzgruppen (спецыяльны дзейны аддзел СС), старанна выконваючы сваю місію выкаранення габраяў, цыганоў, ментальна хворых і іншых “непажаданых элементаў”, звычайна праз расстрэл. Чарга астатніх цыганоў у Райху прыйшла ў снежні 1942 г., калі Гімлер загадаў паслаць усіх цыганоў з мяшанай кроўю ў Аўшвіц; тое ж было неўзабаве паўторана серыяй падобных дэкрэтаў у дачыненні да акупаваных тэрыторыяў. Аўшвіц-Біркенаў толькі што быў пашыраны; газавыя камеры і крэматорыі, цяпер з дзённай знішчальнасцю ў некалькі тысяч чалавек, былі цалкам задзейнічаны цягам некалькіх месяцаў, і рыхтавалася спецыяльная цыганская секцыя. Пэўныя катэгорыі ромаў і частковых цыганоў былі вынятыя з Гімлеравага дэкрэта аб Аўшвіцы (напрыклад, тыя, у каго былі арыйскія сужэнцы, або тыя, хто знаходзіўся ва ўзброеных сілах), але былі змушаны да “добраахвотнай” стэрылізацыі. Таксама вылучаны былі расава чыстыя сінці і ладеры, якія лічыліся менш схільнымі да мяшаных шлюбаў, так што Гімлер, магчыма, жадаючы захаваць некаторыя доследныя ўзоры таго, што можна было спекуляцыйна палічыць адной з праяваў індагерманскага жыцця (такі матыў прыпісваў яму Рудольф Гёс, камендант Аўшвіца),

'^Параўн. Е. Thurner, Nationalsozialismus und Zigeuner in Österreich (Vienna, 1983), pp. 174—

179.

НАРВЭПЯ

Дэпартацыя і масавыя забойствы цыганоў, 1939—1945 гады

схіляўся да таго, каб дазволіць гэтым цыганам пэўную абмежаваную свабоду перамяшчэння. Ужо ад кастрычніка 1942 г. фактычна дзевяць цыганскіх лідэраў атрымалі загад скласці спіс тых, хто мае права на такое трактаванне, у тым ліку частковых цыганоў, якія здатныя да асіміляцыі разам з імі. Гэтая прыхамаць райхсфюрэра СС увогуле не знайшла ніякай падтрымкі іншага нацысцкага лідэра; Марцін Борман цвёрда сказаў яму, што “фюрэр не ўхваліць вяртання старой свабоды адной частцы цыганоў”, і не было ніякай агаворкі наконт літасці дацыганоў.

У кожным разе мясцовая крымінальная паліцыя рэдка мела час на тонкае адрозненне. Яна заўсёды карысталася магчымасцю “ачысціць” пэўную плошчу ад цыганоў, і ў выніку ніводны цыган не мог адчуваць сябе абароненым ад канцлагераў і лагераў смерці. 3 іх Аўшвіц набыў глыбокае сімвалічнае значэнне. Хоць ён быў толькі адным з многіх (гл. карту 5), там утрымлівалася наибольшая колькасць цыганскага насельніцтва з усёй акупаванай нацыстамі Эўропы і быў спецыяльны анклаў з 40 драўляных баракаў, дзе іх трымалі сем’ямі, каб пазбегнуць клопатаў, пакуль не надыходзіў канчатковы момант. Аўшвіц быў таксама адным з тых месцаў, дзе праводзіліся жудасныя медычныя эксперыменты на вязнях. Хутка пасля таго як прыбылі нямецкія цыганы, эксперыментамі заняўся новы лагерны доктар, Ёзэф Мэнгеле. Ён нястомна выконваў свае функцыі: або праводзіў “селекцыю” прызначаных да смерці і пакінутых жыць сярод новых вязняў, або аддаваў габраяў і цыганоў нялюдскім пакутам сваіх доследаў. Цыганскі лагер у Аўшвіцы-Біркенаве існаваў 17 месяцаў. 3 23 000 чалавек, загнаных туды, 20 078 загінулі; астатнія былі пераведзены ў іншыя лагеры. Смерць выклікалі голад, перапрацоўка, медычныя доследы, хваробы або газ. Ад жніўня 1944 г. цыганскі лагер, звычайна шумны, застаўся ціхім і пустым: 2 897 жанчынаў, дзяцей і мужчынаў (улучаючы былых жаўнераў вэрмахта) былі кінутыя ў газавыя камеры на працягу адной ночы, і не засталося ніякіх цыганоў. Антрапалагічныя запісы пра іх перажылі вайну, і праз 20 гадоў па гэтых матэрыялах былы супрацоўнік доктара Робэрта Рытэра ўсё яшчэ праводзіў даследванні17.

За межамі Райху лёс цыганоў шырока адрозніваўся ў кожнай краіне18, як і вынікі канчатковага вырашэння ў дачыненні да габраяў. Найболыпыя колькасныя страты былі ў Югаславіі, Румыніі, Польшчы, СССР і Вугоршчыне. На акупаваных тэрыторыях нацысцкая паліцыя мусіла інтэрнаваць цыганоў у лагеры і адтуль транспартаваць іх у Нямеччыну і Польшчу для выкарыстання як працоўных рабоў або (аса-

17 Пра такія пасляваенныя даследванні ў Нямеччыне піша J. S. Hohmann, Robert Ritter und die Erben der Kriminalbiologie (Frankfurt am Main, 1991), pp. 330—379 and 417—437.

18 Падсумаванне гэтай праблемы падаецца ў раздзелах 6 і 7 Kenrick and Puxon, The Destiny of Europe’s Gypsies (перагледжанае выданне на рамані Bersa bibahtale, London, 1988).

бліва пасля 1943 г.) забойства ў лагерах смерці. Часта не было патрэбы збіраць ix разам і затрымліваць. Францыя ўжо ўвяла суровыя прадпісанні наконт цыганоў за некалькі месяцаў да нямецкай акупацыі. Пасля капітуляцыі колькасць інтэрнацыйных лагераў расла як у зоне, занятай немцамі, так і ў Вічы, і неўзабаве ўжо 30 000 цыганоў і іншых “вандроўнікаў” сцераглі французская паліцыя і войска19. У выніку шмат з іх было адпраўлена ў канцлагеры, пераважна ў Бухэнвальд, Дахаў і Равэнзбрук; некаторыя далучаліся да цыганоў з усёй Эўропы ў эльзаскім лагеры ў Нацвайлеры, дзе эсэсаўскія дактары эксперыментавалі, пераважна на цыганскіх ахвярах, з эфектамі газавата атручання і тыфу20. У Нідэрляндах і Люксэмбургу бальшыня невялікага цыганскага насельніцтва была размешчана падобным чынам. У Бэльгіі рэпрэсіі закранулі аднолькавую колькасць цыганоў лавара і сінці; злавіць іх станавілася ўсё прасцей дзякуючы спецыяльнаму рэгістру вандроўнікаў, уведзенаму ў Бэльгіі ў 1941 г.21. Аблава на цыганоў у Нідэрляндах, праведзеная флямандскай паліцыяй і жандармерыяй у траўні 1944 г., сутыкнулася з большай праблемай ідэнтыфікацыі цыганоў: планаванае ўвядзенне цыганскага рэгістра ў 1937 г. было адхіленае праз недахоп сродкаў. Калі woonwagenbewoners (нецыганскія жыхары табараў) і тыя, хто меў пашпарты альянцкіх або нейтральных краінаў, былі адпушчаны, 245 цыганоў, пераважна з ліку сінці, былі пасланыя ў Аўшвіц; не болып за 30 вярнуліся22. Толькі ў адной з акупаваных краінаў экстрэмальныя меры не ўзмацняліся: гэта была Данія, дзе праблема этнічнага падзелу падарожнага насельніцтва была пад сумневам, бо ўсё яно акрэслівалася проста як “асацыяльнае”.

У нямецкім пратэктараце Багеміі і Маравіі не было месца на такую вытанчанасць, і падзеі ў ix далёка апярэдзілі па сваёй жорсткасці намінальна незалежную Славаччыну, дзе суровая дыскрымінацыя пераважна не знішчала цыганоў, а змяшчала іх у падобныя да канцэнтрацыйных працоўныя лагеры. 3 8 000 цыганоў у Багеміі і Маравіі выжыла толькі каля 600. Аднак найбольшая колькасць цыганоў была знішчана ў Югаславіі, пасля таго як маладая дзяржава была падзеленая паміж чатырма дзяржавамі Восі і альянтамі (Нямеччынай, Італіяй, Вугоршчы-

І9Параўн. Bemadac, L’Holocauste oublie, рр. 43—144.

20У Францыі, як і ў іншых краінах, шмат цыганоў далучалася да падпольнага і партызанскага руху; апавядае пра патаемную дзейнасць кйтрапіа лавара і чурара ў акупаванай Францыі J. Yoors, Crossing (New York, 1971). U. König, Sinti und Roma unter dem Nationalsozialismus: Verfolgung und Widerstand (Bochum, 1989), разглядае тому супраціву больш агульна.

21J. Gotovitch.’Quelques donnees relatives ä Г extermination des tsiganes de Belgique’, Cahiers d'histoire de la seconde guerre mondiale, 4 (1976), pp. 161—180.

22 B. A. Sijes et al., Vervolging van Zigeuners in Nederland 1940—1945 (The Hague, 1979); i Lucassen, 'En men noemde hen Zigeuners’, ch. 6.

най, Баўгарыяй) разам з калабарантамі ў Харватыі, што ўлучала БосніюГерцагавіну. Мала цыганоў перажыло тэрор на поўначы, калі харвацкі сепаратысцкі рух набраў моцы і закончыўся крывавай бойняй супраць некаталіцкіх мяншыняў. Усташоўскае (фашыстоўскае) апалчэнне было нагэтулькі жорсткае ў сваіх злачынствах, што нават нямецкія ваенныя ўлады былі ўзрушаныя23. У акупаванай Сербіі сістэматычнае выкарыстанне цыганоў у якасці закладнікаў азначала, што яны пастаянна траплялі ў расстрэльныя каманды (у разліку 100 чалавек за кожнага немца, забітага партызанамі, і 51 — за кожнага параненага немца), а ад іншых тым часам пазбаўляліся праз мабільныя газавыя грузавікі ў лагерах для інтэрнаваных. Да жніўня 1942 г. пра Сербію паведамлялася як пра першую краіну, дзе габрайскае і цыганскае “пытанні” былі поўнасцю развязаныя. Цыганоў у якасці закладнікаў таксама выкарыстоўваў грэцкі ваенны ўрад, але іх дэпартацыю ў Аўшвіц у 1943 г., хоць і аднойчы, спынілі хуткія звароты грэцкага прэм’ер-міністра і атэнскага арцыбіскупа. Калі б Брытанія была акупаваная, брытанскія цыганы, відаць, не здолелі б уцячы. Летам 1942 г. аддзел замежнай выведкі Службы бяспекі СС паказваў злавесную цікавасць да колькасці брытанскіх цыганоў.

Усе суверэнныя дзяржавы, якія намерыліся прычапіць да гітлераўскага цягніка свае вагоны, адставалі ў развязанні цыганскага пытания ад Нямеччыны, пакуль самі адказвалі за свае лёсы. Італія перасяліла шмат цыганскіх сем’яў у Сардынію і іншыя далёкія месцы і пакінула іх там без аніякіх сродкаў на існаванне. Толькі пасля італійскай капітуляцыі ў 1943 г. цыганы, якія ўсё яшчэ жылі на кантрдляваных вэрмахтам тэрыторыях краіны, былі сабраныя і высланыя на прымусовую працу ў Нямеччыну або ў канцлагеры. У італійскай правінцыі Албаніі цыганскія страты былі яшчэ меншымі, бо італійскія акупанты і марыянеткавы ўрад Албаніі амаль не звярталі ўвагі на іх; а пасля падзення рэжыму Мусаліні немцы, якія запанавалі над ненадзейнай у вайсковым плане сітуацыяй, што працягвалася менш за год, мелі мала часу, каб сартаваць там этнічныя трупы. У Вугоршчыне актыўны пераслед габраяў і цыганоў быў абмежаваны, пакуль краіна заставалася незалежнай. Вялікія аперацыі пачаліся ў 1944 г.: за некалькі месяцаў нямецкай акупацыі было дэпартавана каля 30 000 цыганоў, і толькі дзесятая іх частка некалі вярнулася. Галоўнай акцыяй у Румыніі было выгнанне 90 000 цыганоў на звалачныя землі наваўтворанай правінцыі Трансністрыі, кавалка Ўкраіны, адхопленага ў СССР; больш за трэць іх памерла ад сонца і дажджу, кепскага харчавання і тыфу24. Баўгарыя была адзінай краінай

23Галоўны лагер смерці знаходзіўся ў Ясэноваку. Падзеі, якія там адбываліся, аналізуе R. Djuric, ‘Il calvario dei Roma nel campo di concentramento di Jasenovac’, Lacio Drom (1992), no. 4, pp. 14—42.

24ГІараўн. F. Remmel, Die Roma Rumäniens (Vienna, 1993), pp. 62—73.

сярод спадарожнікаў і марыянеткавых урадаў гітлераўскай Эўропы, якая захоўвала значны імунітэт да нашэсця расавай прадузятасці. Габраі, не народжаныя ў Баўгарыі, былі дэпартаваныя, нягледзячы на вялізны націск Нямеччыны, калі Баўгарыя далучылася да Восі — фашыстоўскай кааліцыі ў 1941 г. I цыганы ў Баўгарыі і на акупаваных Баўгарыяй тэрыторыях пачуваліся лепей, чым у суседніх краінах, хоць з тымі, хто далучыўся да македонскіх партызанаў, разбіраліся, як і з астатнімі. Гітлераўскі пасол у Сафіі з смуткам зрабіў заўвагу наконт гэтай вясковай нацыі: “Менталітэту баўгарскага народа не стае ідэалагічнага асветніцтва, якім карыстаецца наш народ. Жывучы ўвесь час з армянам!, грэкамі і цыганам!, баўгары не бачаць ніякага зла ў габраях, каб апраўдаць спецыяльныя меры, накіраваныя супраць іх”25.

3 прычыны геаграфічнай пашыранасці знішчэння цыганоў у Эўропе і многіх прагалаў у запісах нельга быць катэгарычным наконт колькасці здарэнняў; але дакладныя лічбы, можа, для нас не такія істотныя. Падлік цыганскіх ахвяраў, якія загінулі ў Эўропе над час Другой сусветнай вайны, дае лічбы ад чвэрці мільёна да паўмільёна і больш26, і для знішчэння ў такім маштабе не можа быць змякчальных абставінаў. Тыя, хто выжыў, вынеслі з сабою нязмыўныя фізічныя або ментальныя адзнакі свайго досведу. Дзяржаўныя інтарэсы, якія падкрэслівалі такую трактоўку, неўзабаве сталі вельмі важнай тэмай у кантэксце пасляваеннай санацыі ў Нямеччыне (г.зн. у Федэральнай Рэспубліцы, бо толькі некалькі сотняў сінці засталіся ў савецкай зоне і пазней у ГДР, аддаючы перавагу захаванню сваёй эканамічнай незалежнасці)27. Калі цыганоў пераследвалі за тое, што яны — патэнцыйныя злачынцы, а не проста належаць да цыганскай нацыянальнасці, тады можна заявіць, што іх лёс быў звязаны “толькі” з шэрагам звычайных праваахоўчых мераў. Доўгі час у нямецкіх судах была распаўсюджаная думка, што да канца 1942 г. цыганоў не пераследвалі на расавай глебе, і таму ўсялякая акцыя, зробленая да гэтага часу, нават несправядлівая, не заслугоўвае ніякай кампенсацыі. У 1959 г. Алеляцыйны суд г. Гама абвесціў рашэнне па справе цыгана Эрыка Балаша, які быў арыштаваны ў Польшчы ў 1940 г. ва ўзросце 16 гадоў, зняволены на 5 гадоў, а бацькі яго былі забітыя: “Неістотна, разглядаўся тады ісцец у якасці асацыяльнага ці не. Вызначальным фактарам было тое, што крымінальная паліцыя палічыла яго асацыяльным і з гэтае прычыны змясціла яго пад прафілактычную вар-

25Параўн. Kenrick and Puxon, The Destiny of Europe’s Gypsies, p. 131.

26Vossen, Zigeuner, pp. 85—86, праз аналіз па кожнай краіне аўтар налічвае 275 200 смерцяў у параўнанні з агульным насельнійтвам цыганоў у 947 500 у 1939 г. у аналізаваных краінах.

27Параўн. Т. Zülch, ‘Und auch heute noch verfolgt?’, Zeitschrift für Kulturaustausch, 31 (1981), pp. 397—410, csp. p. 399.

ту”28. Не раней за снежань 1963 г. Федэральны суд сваёй пастановай перасунуў приняты пачатак расавага пераследу на 1938 год29. Аднак нават калі цыганскія ахвяры выжылі да таго часу, яны атрымалі, відавочна, сціплую кампенсацыю. Каб паспяхова даказаць свае прэтэнзіі, яны мусілі дастаткова ўпарта і адукавана змагацца за свае правы, нягледзячы на строгія патрабаванні дакументаў і медыцынскіх доказаў.

28‘Compensation claims rejected’, Manchester Guardian, 30 March 1959, p. 5.

29 Параўн. U. Körber, ‘Die Wiedergutmachung und die “Zigeuner’”, у Feinderklärung und Prävention (Berlin, 1988), pp. 165—175.

СУЧАСНЫ ПЕРЫЯД

Пераход праз межы

Канец Другой сусветнай вайны спрычыніўся да масавага пераразмеркавання цыганскага насельніцтва. Пераважна яно было вынікам шырокамаштабнай дэпартацыі, але часткова і самі цыганы ўцякалі з адныхкраінаўу іншыя — напрыклад, з Славеніі іХарватыі ўіталію, — шукаючы менш згубнага асяролдзя. Пасля вяртання да міру вызваленыя з лагераў цыганы часта апыналіся ў цяжкім становішчы як перамешчаныя асобы без грамадзянства, падпарадкаваныя ўсім відам бюракратызму і спецыяльных абмежаванняў. У пасляваенныя гады перадзел тэрыторыяў і народаў паміж краінамі прывёў да новых этнічных судачыненняў, бо 15 мільёнаў немцаў былі выгнаныя з Усходняй Эўропы. Нярэдка сем’і цыганоў сінці, якіх закранулі гэтыя зрухі, сутыкаліся з вялікім непрыняццем іх у Нямеччыне, а тыя цыганы, што вялі аселы лад жыцця, таксама былі далёкія ад атрымання грамадзянства. Завуалявана да масавай міграцыі «ал»ежахЧэхаславаччыны спрычынілася таксама выгнанне больш як двух мільёнаў судэцкіх немцаў. Тысячы цыганоў пакінулі свае ізаляваныя паселішчы ў вясковай Славаччынс; нскаторыя перамясціліся на памежныя абшары на захадзе, які быў ачышчаны ад немцаў; бальшыня рухалася да індустрыйных гарадоў, часта ў якасці некваліфікаваных работнікаў ці будаўнікоў. Па-іншаму адбывалася ў 1950-х гадах перамяшчэнне з СССР у Польшчу, бо плыня экспатрыянтаў вярталася з польскіх тэрыторыяў, улучаных у Савецкі Саюз; сярод іх была вялізная трупа ромаў — галоўным чынам лавара і кальдэраш, — якіх на пачатку вайны дэпартавалі за Урал. Яны мелі вялікія цяжкасці ў рэінтэграцыі з польскімі ромамі праз тое, што пад час высылкі іхны кодэкс чысціні заставаўся нязменным, а ў Польшчы сама неабходнасць выживания патрабавала многіх адхіленняў ад кодэксу1.

1 Параўн. І.-М. Kaminski, ‘The dilemma of power, internal and external leadership. The Gypsy-Roma of Poland’, у The Other Nomads, ed. A. Rao (Cologne, 1987), pp. 323—356, esp. pp. 346-348.

Пазней палітычны неспакой прыводзіць да далейшых перамяшчэнняў: цыганскі элемент прысутнічаў сярод 150 000 уцекачоў, якія скіраваліся на захад пасля вугорскага паўстання ў 1956 г.; а хваляванні ў Партугаліі ў 1970-х гадах выклікалі наплыў цыганоў у Гішпанію. Аднак у большасці выпадкаў эміграцыя мела эканамічныя падставы. Адна цікавая звестка: сярод Gastarbeiter, якія мільёнамі прыязджалі ў ФРГ з такіх краінаў, як Турцыя, Югаславія, Грэцыя і Гішпанія, былі цыганы, якія намерыліся стрымаць сваю самасвядомасць, заняцца сталай працай і паслаць сваіх дзяцей у школу і г.д.2 У цыганскай гісторыі вядомая таксама іншая хваля міграцыі з Балканаў. Яна пачалася ў 1960-х гадах з Югаславіі, дзе памежныя правілы сталі больш свабоднымі, чым у астатніх краінах Усходняй Эўропы. Мігранты рассеяліся на захадзе кантынента, але галоўным чынам сканцэнтраваліся ў Італіі, АўсТрыі, Нямеччыне, Францыі і Нідэрляндах. Некаторыя хацелі эміграваць у ЗША, але гэта ўдавалася мала каму. Гэта быў гетэрагенны pyx, які ахапіў і аселых, і вандроўных цыганоў з розных плямёнаў і моўных групаў. Найбольш заўважнымі былі выхадцы з паўднёвай Югаславіі, якія называл! сябе Xoraxane Roma (“турэцкія цыганы”), каб адрознівацца ад іншых, асабліва ад хрысціянскіх цыганоў3; аднак агульны назоў маскуе значную разнастайнасць у жыццёвым ладзе і (невалошскім) дыялекце рамані.

Італія была адным з самых ранніх заходніх портаў, а добрыя весткі адтуль прываблівалі ўсё больш і больш цыганскіх сем’яў з шырэйшага свету.

Рост эміграцыі ў адну краіну рабіў атмасферу больш варожай да цыганоў, таму неўзабаве яны пачалі выведку ў іншых краінах. Тыя, што вялі аселы лад жыцця ў краінах свайго паходжання (напрыклад, ксараксанэ з Косава), звычайна станавіліся вандроўнымі. Тым часам цыганы, якія ў Югаславіі былі вандроўнымі палкам або напалову, зазвычай урбанізаваліся і станавіліся напалову аселымі, калі-нікалі пераязджаючы з горада ў горад і з краіны ў краіну, заўсёды ў пошуках новых спосабаў зарабіць на жыццё. Шмат іх вярталася ў Югаславію з рэгулярным інтэрвалам, прывозячы сабраныя грошы і запасы тавараў, якія былі патрэбныя на іх радзіме. 3 тае прычыны, што многія з іх былі непісьменныя і

2 Параўн. Т. Zülch, ‘Und auch heute noch verfolgt?’, Zeitschrift für Kulturaustausch, 31 (1981), pp. 397—410, esp. pp. 401—402.

3 Параўн. M.-T. Rochas, ‘LesTsiganesyougoslaves!!’, Etudes Tziganes, 30 (1984), no. 2, pp. 29— 37; L. Piasere, ‘In search of new niches: the productive organization of the peripatetic Xoraxane in Italy’ (цыганы ў правінцыі Косава пры канцы 1970-х), у The Other Nomads, pp. Ill— 132; i W. G. Lockwood, ‘ East European Gypsies in western Europe: the social and cultural adaptation of the Xoraxane’ (цыганы з Босніі-Герцагавіны i Чарнагорыі ў сярэдзіне 1980-х), Nomadic Peoples (1986), nos 21/22, pp. 63—70.

202 « РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ неадукаваныя, не вельмі ведалі мясцовую мову, а таксама таму, што яны — цыганы, ім было цяжка знайсці рэгулярны заробак. Разносны гандаль і іншыя работы, якія яны выконвалі, паказвалі, што ім лепей працаваць у колькасна меншых трупах, магчыма, падарожнічаючы да гарадоў і вёсак на дастаткова доўгія дыстанцыі ад месца свайго часовага жыхарства, каб ахапіць неасвоеную тэрыторыю. Некаторыя звярталіся да збірання адкідаў. Для ксараксанэ з Босніі і Чарнагорыі лудзільніцтва заставалася адкрытым сродкам зарабіць, але тады яны зазвычай прадукавалі высакаякасна ўпрыгожаныя творы, а не рамантавалі і пакрывалі меддзю кухонныя прылады. Выгоды сацыялыіага забеспячэння сталі новым значным фактарам у іхнай эканоміцы. Гэтыя розныя крыніцы дапаўняліся жабрацтвам і варажбою: безумоўна, для некаторых яны былі галоўным запяткам. Жабрацтва было абавязкам жанчынаў, часта разам з дзецьмі, або самых дзяцей, асабліва калі былі прынятыя лакальныя санкцыі супраць дарослых жабракоў. Некаторыя заняліся несур’ёзнымі злачынствамі: крадзяжом з крамаў, кішэннымі крадзяжамі, крадзяжом аўтазапчастак — і зноў малодшыя дзеці маглі займацца гэтым з прычыны малога (некаральнага) узросту. Старэйпгыя аселыя цыганы не ставіліся прыхільна да прыхадняў, некаторыя з якіх стваралі пэўны клопат, нават калі і стараліся не настройваць супраць сябе местачкоўцаў.

Тып жьггла адрозніваўся ў кожным месцы. Маторныя фургоны і грубыя хаціны замянілі намёты, якія выкарыстоўваліся толькі ў выключных выпадках і былі ўжо фабрычнай вытворчасці. У Італіі югаславы аддавалі перавагу малым, грубым лагерам на перыферыі горада. У Нямеччыне шмат хто атрымоўваў ад дзяржавы жыллё ў трушчобах. У Францыі была магчымасць доступу да месцаў, спецыяльна зарэзерваваных для цыганоў, дзе яны маглі жыць побач з французскімі manouches i gitans:, звычайна папросту займаліся закінутыя хаціны ў нейкім bidonville (“горад з хатаў”), пакуль яны не ішлі на зное.

Нідэрлянды знайшлі ў 1977 г. больш значнае рашэнне, калі пасля некалькіх гадоў нялёгкіх узаемадачыненняў з цыганамі, што жылі там нелегальна, урад пад ціскам парламента вырашыў урэгуляваць пазіцыю прынамсі некаторых з іх — блізу 450, сярод якіх было шмат прадстаўнікоў ксараксанэ. Адзінаццаць флямандскіх супольнасцяў згадзіліся прыняць квоту. Цыганы былі забяспечаныя напалову, а пазней цалкам сталымі дамамі, былі таксама створаныя спецыяльныя школы як для дзяцей, так і (менш паспяхова) для дарослых4. Аднак гэта рас-

4 Параўн. R. Dahler, ‘Zigeuneropvangbeleid Oldenzaal’, у Zigeuners in Nederland, eds P. Hovens and R. Dahler (Nijmegen/Rijswijk, 1988), pp. 385—415, дзе падаецца ацэнка прыняцця ў Ольдэнзале адной з 11 супольнасцяў; i W. Willems and L. Lucassen, Ongewenste Vreemdeiingen T 3 ’„.у..;. 'ЛЛ/Н

цанілі як часовуюе практыку, і абарона ад чужаземных прыбышоў узмацнілася.

Такія міграцыі значка адбіліся на сацыяльнай арганізацыі. Гэтыя цыганы, як і шмат хто перад імі, хутка адаптавалі тэлефон як спосаб стварэння сеткі кантактаў, як у заходніх краінах, так і ў Югаславіі; аде новыя ўмовы тым часам знішчылі некаторыя межы ўнутры пашыранай сям’і і зрабілі большы націск на ядро сям’і. Структура лідэрства таксама паслабілася, бо ўменне справіцца з гаджэ і іх бюракратыяй стала справай кваліфікацыі, а былому доўтатэрміноваму лідэрству стала пагражаць канкурэнцыя — іншая якасць, якую цыганы засвоілі ў сваім заходнім атачэнні.

Найбольш уражальны і сканцэнтраваны рух пачаўся пасля падзення камунізму. Але гэтыя самыя нядаўнія раздзелы эўрапейскай міграцыі цыганоў лепей разгледзець пасля агляду пасляваенных нацыянальных палітык у дачыненні да цыганоў.

Пытанне палітыкі

Для бальшыні цыганоў пасля Другой сусветнай вайны гарызонты былі абмежаваныя межамі адной краіны, таму іх цікавіла нутраная стратэгія кожнай дзяржавы. Выразна рыса падзелу праходзіла паміж усходам і захадам. Большасць эўрапейскага насельніцтва цыганоў апынулася пад камуністычным рэжымам5. Ён жа павінен быў прыводзіць — і часам прыводзіў — да паляпшэння сітуацыі цыганоў, бо новыя ўрады спачатку лічылі, што іхны абавязак — падтрымка недаразвітых групаў. Апрача таго, марксісцка-ленінская тэорыя стварыла ўмовы для існавання розных нацыянальнасцяў і нацыянальных мяншыняў (найбольш гнуткая катэгорыя) у адной краіне і прызнавала, што яны павінны мець пэўныя правы. Новыя камуністычныя краіны, ажыццяўляючы палітыку, прызначаную больш для ідэалагічных мэтаў, чым для выпраўлення сацыяльнай несправядлівасці, адрозніваліся сваім жаданнем ужываць гэтыя прынцыпы ў дачыненні да цыганоў. Кожны чалавек у працоўным узросце меў не толькі права на працу, але і абавязак працаваць, што вымагала сацыяльнай інтэграцыі цыганоў. Працаваць можна было ў зарэгістраванай кааператыўнай адзінцы, пад кіраўніцтвам дзяржавы, а прадпрымальншкая дзейнасць была забароненая. Кожная трупа, якая не адпавядала такой мадэлі, парушала фундаментальную канцэпцыю цэнтралізаванай планавай эканомікі.

5 The Gypsies of Eastern Europe, eds D. Crowe and J. Kolsti (New York/London, 1991), ахоплівае пасляваенныя падзеі ў Румыніі, Чэхаславаччыне і Вугоршчыне; і Nationalities Papers, 19 (1991), no. 3 (special issue, ‘The Gypsies in Eastern Europe’, ed. H. R. Huttenbach), змяшчае артикулы пра Чэхаславаччыну, Вугоршчыну І СССР.

Савецкі Саюз прызнаў цыганоў нацыянальнай меншынёю 20 гадоў таму, у 1925 г., а ў дакументах тоеснасці і ў замежных і нутраных пашпартах іхную нацыянальнасць назначал! як цыган. (Да 1959 г. колькасць тых, хто атрымаў такі назоў, складала 134 000, хоць многія рэгістравалі сваіх дзяцей як рускіх, армянаў і г.д. У перапісе 1979 г. вядомая колькасць складала 209 000)6. Усерасейскі цыганскі саюз быў створаны ў 1926 г. Было таксама адчынена шмат школаў, дзе рамані выкарыстоўвалася як навучальная мова; і пачалася праца па стварэнні літаратурнай мовы. Дзяржаўны цыганскі тэатр, заснаваны ў 1931 г., быў адзінай цыганскай установай, якую не знішчыў дзяржаўны механізм, што вярнуўся да сродкаў 1930-ых гадоў. Пасляваенны перыяд не аднаўляў ранейшай палітыкі. Закон, прыняты ў 1956 г., забараняў вандроўны лад жыцця. Хоць яго выконвалі спарадычна, і вандроўныя групы працягвалі падарожнічаць з аднаго калгаса да друтога, каб рабіць сезонный работы; іншыя заняліся недазволенымі прыватнымі здзелкамі як вулічныя ганддяры (на гэта ўлады не вельмі зважалі).

Польшча, пачынаючы з 1950-х гадоў, стала першай з новых камуністычных краінаў, якая паспрабавала забяспечыць поўную інтэграцыю вандроўных цыганоў, даючы ім жыллё і працу. (У Падкарпацкім рэгіёне на поўдні бальшыня цыганоўужо даўно асела.) Школы прымалі шмат дзяцей, і былі спробы стварыць кааператыўныя майстэрні, заснаваныя на традыцыйных рамёствах, як, напрыклад, лудзільніцтва; аднак увогуле прапанаваныя віды працы — слаба аплатнай, некваліфікаванай, цяжкой фізічна — былі мала прывабнымі. Вандроўнікі працягвалі свае падарожжы, і ў 1964 г. урад звярнуўся да абмежавання свабоды: цыганам забаранілі падарожнічаць у табары, яны падлягалі абавязковай рэгістрацыі, а загады наконт спатканняў і сходаў выконвалі строга. За два гады вандроўніцтва значна паменшылася, і неўзабаве блізу 80% цыганскіх дзяцей мусілі наведваць школы, хоць і з перапынкамі. Працэс аселасці цыганоў прынёс свае праблемы: да 1980-х гадоў спрэчкі паміж новымі жыхарамі дамоў і іхнымі суседзямі былі вострымі; і сотні цыганоў былі выгнаныя з Польшчы з пазбаўленнем грамадзянства7.

Вугоршчына таксама сустрэлася з сацыяльнымі цяжкасцямі, бо рост цыганскай прысутнасці ў грамадстве (і іх высокая нараджальнасць) выклікаў новыя спрэчкі і супярэчнасці. Афіцыйная партыйная палітыка вагалася наконт прызнання хуткага росту цыганскага насель-

6 G. Puxon, Rom: Europe’s Gypsies, 2nd edn (London, 1975), p. 12; Y. Druts and A. Gessler, Tsygane (Moscow, 1990), p. 31.

7 Параўн. J. Ficowski, ‘The Gypsies in the Polish People’s Republic’, JGLS(3), 35 (1956), pp. 28— 38, i The Gypsies in Poland (n.d. [Warsaw, 1990]), pp. 49—53; Kaminski, ‘The dilemma of power’, pp. 348—352; i A. Mirga, ‘The effects of Slate assimilation policy on Polish Gypsies’, JGLS (5), 3 (1993), pp. 69—76.

ніцтва. Цягам сямі гадоў цыганскія аркестры прыціскаліся як рэшткі дэкадэнцкіх часоў. У 1958 г. быў створаны Цыганскі кансультацыйны камітэт, потым зачынены ў 1960 г., з дэклярацыяй пра тое, што цыганы не ўтвараюць нацыянальнай меншыні, і спасылкай на “шырокую прадузятасць” у дачыненні да іх, асабліва ў вясковых раёнах. У 1974 г. камітэт быў адчынены зноў, а ў 1986 г. яго замяніла больш прадстаўнічая Раманская Рада, пасля чаго была створаная Нацыянальная цыганская асацыяцыя, якая аб’ядноўвала блізу 200 мясцовых культурных клубаў. Быў дасягнуты пэўны прагрэс у жыллёвым пытанні і працаўладкаванні. Што да адукацыі, то ўрад спачатку спрыяў навучанню цыганскіх дзяцей разам з звычайнымі вугорцамі, але потым, з прычыны моўных праблемаў, ён заахвочваў да эксперыментаў з навучаннем на роднай мове — як рамані, так і румынскім дыялекце.

У Чэхаславаччыне можна знайсці найбольш павучальны прыклад ваганняў і паваротаў, тыповых для палітыкі камуністычных рэжымаў у дачыненні да цыганоў8. Чэшская палітыка была пярэстай сумессю паблажлівасці і нецярплівасці, патэрналізму і дэспатызму, зычлівай бяздзейнасці і напружаных спробаў радыкальнага развязання праблемы. У першым дзесяцігоддзі пасля ўсталявання там камуністычнага рэжыму ў 1948 г. хоць і абвяшчалася мэта сацыяльнай інтэграцыі цыганоў, партыя і дзяржаўны механізм займаліся болып неадкладнымі справамі. Ідэалагічна закладалася, што “цыганы — гэта ахвяры капіталізму”, таму перамога над капіталізмам аўтаматычна азначала развязанне цыганскіх праблемаў. I Іягледзячы на паведамленні ў прэсе пра ўразлівыя перамогі ў школьнай адукацыі, працаўладкаванні і асіміляцыі, зваротным пунктам стаўся 1958-ы год, калі ўлады прыйшлі да высновы: калі цыганы ўвогуле будуць развівацца, тоеснасць цыганскіх групаў павінна быць знішчаная. Было таксама пастаноўлена, што яны з’яўляюцца не этнічнай групай, а людзьмі, “якія захоўваюць значна адрозную дэмаграфічную структуру”. Закон прывялі ў выкананне ў тым жа годзе, каб умацаваць школьнае наведванне і аселасць вандроўных людзей (гэтая меншыня складалася практычна з адных толькі цыганоў, пераважна з валошскай трупы) і напалову вандроўных, рэгіструючы іх у адным месцы і забараняючы ўладкоўвацца на працу ў іншым). Закон досыць пас-

8 Е. Davidova, ‘The Gypsies in Czechoslovakia’, JGLS (3), 50 (1971), pp. 40—54; W. Guy, ‘Ways of looking at Roms: the case of Czechoslovakia’, у Gypsies, Tinkers and Other Travellers, ed. F. Rehnfisch (London, 1975), pp. 201—229; W. Oschlies, ‘“Schwarze” und “Weisse”: zur Lage der Zigeuner in der Tschechoslowakei’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1985), 1/85, pp. 24—32; O. Ule, ‘Gypsies in Czechoslovakia: a case of unfinished integration’, Eastern European Politics and Societies, 2 (1988), pp. 306—333; D. J. Kostelancik, ‘The Gypsies of Czechoslovakia: political and ideological considerations in the development of policy’, Studies in Comparative Communism, 22 (1989), pp. 307—321; R. Tritt, Struggling for Ethnic Identity: Czechoslovakia’s Endangered Gypsies (New York, etc., 1992).

пяхова выкараняў поўнае вандроўніцтва, бо конныя калёсы валахаў былі відавочнай мішэнню і паліцыя магла праводзіць рэйды на табары, забіваць коней і паліць фургоны. У ажыццяўленні кантролю за рухам напалову вандроўных цыганоў закон быў выключна неэфектыўны — шмат з іх падарожнічала туды-сюды паміж дамамі ў Славаччыне і месцамі працы на чэшскіх ускраінах. Урэшце план інтэграцыі цыганоў стаў у адзін шэраг з іншымі штурмавымі праграмамі таго часу — вырошчваннем каляровай капусты або развіццём вечнага сяброўства з Манголіяй. Мясцовыя ўлады, якім прапаноўвалася рэгістраваць гэтых цыганоў і забеспечваць іх працай і жыллём, пераважна лічылі прасцейшым ігнараваць іх.

Калі паўвандроўныя пыганы адмовіліся ад збіральніцкіх праграмаў і адукапыйных курсаў, урад быў вымушаны пераацаніць сваю пазіцыю. Правінцыям было загадана атрымаць звесткі наконт цыганскага насельніцтва і падрыхтаваць доўгатэрміновы план асіміляцыі. Палітыка, якая пачала ажыццяўляццаў 1965 г., вылучала дзве задачы: поўнае працаўладкаванне працаздольных цыганоў і знішчэнне цыганскіх вёсачак і іншых “непажаданых зборышчаў цыганоў” (блізу 1300!). Таксама павінна была праводзіцца кампанія супраць непісьменнасці і паразітызму, і Акадэміі навук даручылі правесці аналіз цыганскага ладу жыцця. Інтэграцыя расцэньвалася як поўная капітуляцыя цыганоў, якіх разглядалі як прымітыўных і адсталых вырадкаў. У наступным годзе перапіс занатаваў 221 526 цыганоў, пераважна на ўсходзе краіны; кожнае адзінаццатае народжанае дзіця было цыганом.

Новая схема “рассеяния і перамяшчэння” грунтавалася на рэгулярным планавым перасяленні з славацкіх паселішчаў на заходнечэшскія землі з малой канцэнтрацыяй цыганоў, каб рассеяць ix як мага радзей на ўсёй рэспубліцы. Праграма ад пачатку была збіта з тропу неадпаведным фінансаваннем, бюракратычнымі абмежаваннямі, варожасцю мясцовых уладаў і адмовай цыганоў падпарадкоўвацца правілам. Насцярожвала тое, што зноў развівалася пагроза жахлівай расавай прадузятасці, асабліва ў сферы домаўладкавання (улучаючы прапановы ад трупы рабочих, каб цыганам купілі за кошт дзяржавы білеты ў адзін бок да Індыі). Да канца 1978 г. праграма прыпынілася ў мёртвым пункце, а незапланаваная міграцыя далёка пераўзышла планавыя перасяленні: шырокі pyx насельніцтва ў пасляваеннай Чэхаславаччыне быў збольшага тыповым прыкладам міграцыі з вёскі ў горад у пошуку найбольш бяспечнага месца ў шырэйшым грамадстве. Тады цягам некалькіх гадоў цыганоў у якасці эксперимента трактавалі як нацыянальную меншыню і дазвалялі ім ствараць эканамічныя кааператывы і ўласныя сацыяльна-культурныя асацыяцыі Апошнія развіваліся імкліва, прывабліваючы не толькі бяднейшых цыганоў, але таксама малую і ўплывовую

інтэлігенцыю, якая лічылася цалкам асіміляванай. “Нармалізацыя”, якая наступіла пасля Пражскай вясны, азначала, што ўсе эксперименты маюць кароткае жыццё, і ў 1973 г. усе цыганскія масавыя арганізацыі былі распушчаныя на падставе таго, што яны “не здолелі выканаць сваёй інтэграцыйнай функцыі”, а схема ўвядзення ў школы рамані як навучальнай мовы была забыта. Улады звярнуліся да асіміляцыі як адзінага выйсця. Некаторыя меры былі цынічнымі, як, напрыклад, націск на цыганак, каб яны рабілі стэрылізацыю, калі народзяць пяцярых дзяцей. Перапіс 1980 г. засведчыў сацыяльны выбух: было налічана 288 440 цыганоў; нават гэтая няпоўная лічба складала блізу 2% нацыянальнага насельніцтва (8% ва ўсходняй Славаччыне), і можна было спадзявацца, што прапорцыя будзе хутка расці з прычыны найвышэйшай нараджальнасці сярод маладога пакалення цыганоў. Быў заўважаны таксама пэўны адукацыйны прагрэс у параўнанні з нізкімі вынікамі перапісу 1970 г.: напрыклад, толькі 10% пыганоў да пятнаццацігадовага ўзросту не атрымалі адукацыі ўвогуле, тым часам 30 гадоў таму такіх было 30%; колькасць цыганоў з вышэйшай адукацыяй вырасла з 45 да 3459.

Румынія і Баўгарыя з такой жа неахвотай надавалі цыганам статус этнічнай трупы. Румынія не рабіла для іх нічога з таго (ні школаў, ні культурнай падтрымкі), што спачатку рабілася, прынамсі, на паперах для вугорскай і нямецкай мяншыняў. Пасля таго як цыганы набылі большую значнасць у аплатнай індустрыйнай працы і земляробчых кааператывах, даўняя і глыбокая прадузятасць народа да іх узмацнілася10. Урад ажыццяўляў палітыку прымусовай аселасці, пазней — рассеяния больших групаў і, на пачатку 1970-х гадоў, — простай адмовы прызнаваць існаванне цыганоў. У якасці сваёй праграмы “сістэматызацыі” Чаўшэску, “рэфарматар”, спрабаваў знішчыць іхную культуру і ўціснуць іх у брудныя гета мястэчкаў або паселішчаў на вёсны. Цыганскія каштоўнасці — цыганы аддавалі перавагу захоўванню каштоўнасцяў у вялізных аўстра-вугорскіх залатых манетах — крала паліцыя секурытатэ, і цыганы не былі абароненыя ад вымагальніцтва.

Баўгарыя праводзіла асіміляцыйную кампанію на працягу 30 гадоў. Дэкрэт 1958 г. забараняў цыганам падарожнічаць і прадпісваў органам улады накіроўваць іх на фабрыкі і ў калгасы. Некаторыя старый цыганскія паселішчы былі збураныя, а самі цыганы — паселеныя ў раскіданых блочныхдамах. Ад 1969 г. былі створаныя асобныя школы, каб даць

9 К. Kalibova and Z. Pavlik, ‘Demographic specificities of the Romany population in Czechoslovakia’, paper at the 7th International Demographic Seminar, Humboldt University, Berlin, 1986.

10 Параўн. S. Beck, ‘Tsigani-Gypsies in socialist Romania’, Giessener Hefte für Tsiganoiogie (1986), 1—4/86, pp. 109-127.

тысячам цыганскіх дзяцей пачатковую адукацыю і накіраваць ix на далейшае навучанне і атрыманне тэхнічных дыпломаў; гаварыць на рамані ў гэтых школах забаранялася. Тым часам урад перашкаджаў цыганам захоўваць сваю індывідуальнасць, зачыняючы іхныя газеты і суполкі. Ад 1970-х гадоў была спроба легалізаваць неіснаванне гэтай вялікай меншыні (магчыма, 5% агульнага насельніцтва!). Акрэсленне “цыган” выкінулі з дакументаў тоеснасці, і (у рамках больш агульных захадаў супраць мусульманаў) тыя, што мелі мусульманскія імёны, мусілі замяніць іх на славянскія. Газеты і часопісы праводзілі інфармацыйную блакаду. У 1980-х гадах дзяржава пайшла яшчэ далей і паспрабавала рэгуляваць народную музыку, забараняючы ўсялякі гурэцкі ці іншы чужаземны ўхіл. Праблема была ў тым, што на цыганскую музыку, хоць і значна афарбаваную турэцкім уплывам, быў вялікі попыт на баўгарскіх вяселлях, хростах і іншых урачыстасцях і яе нельга было выгнаць з гэтага месца. У выніку цыганы на свой лад адаптаваліся да баўгарскага сацыялістычнага атачэння. Эканамічна іх сітуацыя хутчэй палепшылася, і яны больш шырока ўлучаліся ў адукацыйную сістэму, нават калі адукаваных звычайна пакідалі на нізкааплатнай працы. Дзе толькі можна, яны шукалі дадатковага заробку, не зважаючы на прадпісанні, займаліся прадпрымальніцтвам на свабодным рынку і працягвалі знаходзіць зацікаўленых слухачоў сваёй музыкі1 *.

У Югаславіі пытанні нацыянальнага паходжання былі найважнейшыя ў федэрацыі, створанай пасля вайны, улічваючы яе моўную і культурную складанасць, якая адлюстравалася на разнастайнасці цыганскага насельніцтва краіны — аднаго з найбольшых у свеце. I менавіта тут шматкультурная палітыка пайшла найбольш далёка. У гэтай цытадэлі марксісцкага бачання роўнасці цыганы атрымалі ў 1981 г. статус нацыянальнасці (народнасці) на роўных канстытуцыйных падставах, як албанцы, вугорцы і туркі, і гэта датычыла мовы і культурных правоў, хоць статус быў далёкі ад таго, каб ўжывацца аднастайна ў розных югаслаўскіх рэспубліках. Медыі апускалі слова цыган, якое лічылася адмоўна афарбаваным, і замянялі яго словам ром, а шмат якія праграмы тэлебачання і радыёстанцыі пачалі перадаваць рэгулярныя праграмы на рамані. Колькасць цыганскіх сацыяльных і культурных асацыяцыяў расла ў вялікіх супольнасцях, і цыганы пачалі ўдзельнічаць у рэгіянальнай палітыцы. У 1983 г. рамані атрымала месца ў многіх пачатковых школах, пачынаючы з правінцыі Косава, заселенай галоўным чынам албанцамі. Нягледзячы на шматлікія прагулы і частае пакіданне школаў

11 Параўн. С. Silverman, ‘Bulgarian Gypsies: adaptation in a socialist context’, Nomadic Peoples (1986), nos 21/22, pp. 51—60; T. Zang, Destroying Ethnic Identity: The Gypsies of Bulgaria (New York and Washington, DC, 1991).

(у выніку толькі блізу 20% дарослых атрымалі пачатковую адукацыю), некалькі сотняў цыганоў атрымалі прафесіі і сталі лекарамі, юрыстамі, інжынерамі і г.д. Аднак бальшыня працягвала жыць на ніжэйшым за сярэдні эканамічным роўні, асабліва ў больш заможных паўночных рэспубліках Харватыі і Славеніі, куды мігравалі многія сем’і, становячыся жыхарамі трушчобаў на ўскраінах Загрэба і таннымі падсобнымі і хатнімі работнікамі ў Любляне. Югаславія была адзінай камуністычнай дзяржавай, якая не прымушала цыганоў да аселага ладу жыцця. Да аселасці цыганоў прымушалі хутчэй эканамічныя прычыны, а не ўрадавае абмежаванне, і такая змена ў цыганскім жыцці нагадвала падзеі стогадовай даўніны, якія прывялі да шырокіх зменаў на захадзе. Жыццёвыя ўмовы кліентаў і тып посуду, які выкарыстоўваўся, былі там прыстасаваныя да індустрыялізацыі, тое ж адбывалася і ў Югаславіі. Раней пытаны разбівалі лагеры каля вёсак або наўскраінах рынкавых гарадоў, жылі большую частку года ў намётах, якія перавозіліся на конных павозках, зараблялі на жыццё лудзільніцтвам, варажбою ці жабрацтвам. Цяпер яны пасяляліся ў малых рынкавых гарадках або набывалі машыны ці фургоны, каб перавозіць свае намёты, і пераходзілі на пакупку і продаж готовых тавараў, новых і старых, — ужыванага адзення, нізкаякаснай фабрычнай прадукцыі і тых спажывецкіх тавараў, якіх не ставала.

У заходнеэўрапейскіх краінах, з выняткам Гішпаніі і яшчэ некалькіх дзяржаваў, прапорцыя аселых цыганоў была значка меншай, чым на ўсходзе, таму палітычная прадузятасць пасля Другой сусветнай вайны набыла трохі іншае адценне. У выніку галоўным пытанием было тое, як рэагаваць на вандроўныя сем’і, якія звычайна жылі ў аўтамабільных фургонах. Іхны лад жыцця мала адпавядаў пражэрліваму попыту на зямлю і супярэчыў агульным законам, якія датычылі бадзяжніцтва, грамадскага здароўя, гарадскога і вясковага планавання. Само вандроўніцтва нельга было доўга адкрыта забараняць, таму з ім змагаліся праз законы для аселага насельніцтва. Падарожных папросту праганялі, загадвалі ім пакінуць мясцовасць або цярпелі іх на такіх месцах, як сметнікі без ніякай вады і санітарных умоваў. (У Нямеччыне, аднак, заканадаўства земляў было больш простае: ад 1953 да 1970 г. Баварыя старалася выконваць прадпісанні наконт спецыяльнага кантралявання вандроўнікаў — з дакументацыяй адбіткаў пальцаў, — якія былі адгалоскам закона 1926 г.; іншыя землі ішлі тым жа шляхам.)

У большасці краінаў справа датычыла месца знаходжання цыганскіх лагераў і праблемы адукацыі. Органы цэнтральнай улады заклікалі мясцовыя ўлады да стварэння спецыяльных месцаў для табараў, але гэта не мела ніякага эфекту. Першая такая дырэктыва, выдадзеная ў Англіі Міністэрствам жыллёвага будаўніцва і мясцовым урадам у лютым 1962 г., вельмі добра праілюстравала, чаго можна дасягнуць адным

заахвочваннем, без беспасярэдняга ўмяшальніцтва ці дапамогі. Дакумент падкрэсліваў, што “сапраўдныя цыганы, або раманы, маюць права весці свой традыцыйны лад жыцця і яны законна патрабуюць месца для размяшчэння лагераў... Выгнанне людзей з аднаго недазволенага месца, каб яны шукалі другое, — гэта не выйсце і не адказ на іхныя чалавечыя і сацыяльныя праблемы”. (Хоць тэрмін “сапраўдныя цыганы” і падкрэсліваецца, гэтае паняцце практычна не раскрываецца, і дакумент датычыць ўсіх падарожных.) Праз два гады дзейнічалі толькі тры такія пляцоўкі, дзе знаходзілася блізу 50 фургонаў разам, і дзве з тых пляцовак былі ўтвораныя спантанна яшчэ перад выданнем дырэктывыі2. У 1965 г. міністэрства арганізавала перапіс людзей, якія жылі ў фургонах, хацінах і намётах у Англіі і Валіі. У выніку падліку аказалася: такіх жыхароў налічваецца, прынамсі, 15 000, або 3400 сем’яў, што цяпер прызнана сур’ёзнай недаацэнкай сапраўднай колькасці13. Шатляндыя правяла перапіс у 1969 г. і налічыла 2100 асобаў, або блізу 450 сем’яў14. Да гэтага часу было вырашана адкласці заклікі і перайсці да законных мераўу Англіі і Валіі, што закончылася выданнем у 1968 г. Закона аб месцазнаходжанні фургонаў. Калі закон увайшоў у моц у 1970 г., мясцовыя ўлады был! абавязаныя забяспечыць падарожных месцам для лагера. Праз 20 гадоў, у адпаведнасці з падлікамі Дэпартамента навакольнага асяроддзя, праведзенымі ў 1990 г., у Англіі на законных месцах знаходзілася 7357 падарожных у фургонах (амаль трэцяя частка ix — на прыватных землях), тым часам 4610 (39%) — на нелегальных стаянках. Такім чынам, забеспячэнне месцаў далёка не задавольвала патрэбы, нягледзячы на тое што ў пэўны час для паскарэння выканання закона поўны капітальны кошт пакрываўся цэнтральнымі фондамі дзяржавы. 3 другога боку, прапорцыя фургонаў, легальна размешчаных на прызначаных пляцоўках, значна павялічылася ў параўнанні з тым, што было перад Законам 1968 г.

Адным з рэпрэсіўных па сваіх выніках аспектам закона была выдача “дэсігнацыйных ордэраў” мясцовым уладам, якім удавалася пераканаць урад у тым, што яны не маюць вольных пляцовак для размяшчэння фургонаў або што яны не маюць ix увогуле. Дзякуючы гэтым ордэрам мясцовыя ўлады атрымоўвалі права ствараць закрытый зоны, выганяючы і высяляючы ўсе сем’і на незацверджаныя месцы незалежна ад таго, ці былі гэтыя землі ўласнасцю мясцовай рады. Увядзенне ў нейкім месцы пляцовак для падарожных або павелічэнне колькасці такіх стаянак

І2Параўн. А. М. Fraser, ‘The Travellers. Developments in England and Wales, 1953—1963’, /G£5(3), 43 (1964). pp. 83-112.

13 Gypsies and Other Travellers, a report by a Ministry of Housing and Local Government Sociological Research Section (London, 1967).

I4H. Gentleman and S. Swift, Scotland’s Travelling People (Edinburgh, 1971).

не спрыяла палітычнаму капіталу мясцовых чыноўнікаў. Таму дэсігнаваны статус хутка вырас у цане і блізу 100 мясцовасцяў атрымалі яго.

Спрычынілася да гэтага і пытанне адукацыі, бо небяспека перасялення перапгкаджала сталаму адукацыйнаму працэсу. Можа, у мінулым цыганы і ставіліся з падазронасцю да адукацыі, але цяпер пімат іх цапкам усвядоміла пільную неабходнасць школьнага навучання. Для таго каб нешта зарабіць у новай жыццёвай сітуацыі, патрабавалася ўменне пісаць, лічыць, разбірацца ў банкаўскіх рахунках, чытаць планы і падручнікі, атрымаць правы і страхоўку, ужо не кажучы пра запаўненне розных фармуляраў у арганізацыях аховы здароўя, службе занятасці і сацыяльнай бяспекі. Дэцэнтралізаваны характар брытанскай адукацыі азначаў, што менавіта мясцовыя ўлады неслі адказнасць за забеспячэнне адукацыяй усіх дзяцей, якія жылі на дадзенай тэрыторыі, як сталых, так і часовых жыхароў, у тым ліку дзяцей падарожных (хоць афіцыйна тэты абавязак быў выкладзены толькі ў 1981 г.). Існаванне больш як сотні такіх уладаў у Англіі і Валіі прыводзіла да вялікай няроўнасці ў плане матэрыяльнага забеспячэння адукацыі. Так, побач з установамі, дзе настаўнікі працавалі з спецыяльнымі матэрыяламі, былі тыя, што не мелі ўвогуле ніякага забеспячэння15. Аднак ад пачатку 1970-х гадоў быў зроблены, хоць і непаслядоўнымі крокамі, значны прагрэс. Тым не менш Камітэт па несправядлівасцях у адукацыі дзяцей з этнічных мяншыняў палічыў неабходным адзначыць у сваім рапарце за 1985 г., што на “падарожных супольнасцях адлюстроўваецца значная ступень прадузятасці і адчужэння, з якім сутыкаюцца многія дзеці з іншых этнічных супольнасцяў”. У рапарце падкрэсліваецца, што яны маюць надзвычайныя цяжкасці з доступам да школьнай сістэмы16. У 1990 г. цэнтральны ўрад заснаваў спецыяльны грант, які мусіў дапамагчы адукацыі падарожных, але шмат заяваў уладаў выконвалася толькі часткова або не выконвалася ўвогуле.

Рэзкая змена ва ўрадавай палітыцы адбылася ў 1992 г., калі папярэднія дасягненні апынуліся пад пагрозай. З’явіліся прапановы скасаваць фінансавую падтрымку стварэння фургонных стаянак і абавязак мясцовых уладаў ствараць іх і разам з тым узмацніць меры супраць незаконных стаянак падарожных. Праз год гэтыя стаянкі прызналі супярэчнымі крымінальнаму праву і закону аб грамадскім парадку, нягледзячы на пратэсты мясцовых уладаў і прадстаўнікоў паліцыі, знаёмых з праблемамі, што існавалі перад прыняццем Закона 1968 г. Праціўнікі

15 Параўн. Т. Acton and D. Kenrick, ‘From summer voluntary schemes to European Community bureaucracy, the development of special provision for Traveller education in the United Kingdom since 1967’, European Journal of Intercultural Studies, 1 (1991), no. 3, pp. 47— 62.

15 Lord Swann, Education For ЛИ (London, 1985), ch. 16.

новаўвядзенняў прадбачылі, што новыя перасяленні будуць перашкаджаць развіццю адукацыі цыганоў, здароўю і грамадскай бяспецы. Палата лордаў праз парламент скасавала абавязак мясцовых уладаў ствараць месцы для лагераў падарожных. Супраціў быў марны: брытанскі ўрад застаўся з сваім першапачатковым камерам, і гэта адбываецца да сённяшніх дзён.

Да змены кірунку характар развіцця падзеяў быў падобны ў большасці заходнеэўрапейскіх краінаў: яны таксама не мелі ніякай спецы яльнай палітыкі ў дачыненні да цыганоў, акрамя самастойных захадаў мясцовых уладаў17. У Францыі ў 1949 г. была створаная афіцыйная рабочая трупа, якая мусіла разгледзець цяжкое становіпіча вандроўных цыганоў, тым часам многія камуны папросту не пускалі іх на свае тэрыторыі. Рэкамендавалася адмаўляцца ад “палітыкі рэпрэсіяў і забаронаў”, і міністар нутраных справаў даў сваю афіныйную згоду на больш пазітыўныя спробы. Праз дваццаць гадоў carnet anthropometrique для падарожных быў канчаткова скасаваны, а яго замяніў carnet de circulation, які штомесяц мусіла правяраць паліцыя. Націск на мясцовыя ўлады, каб яны зрабілі спецыяльныя стаянкі для фургонаў, развіваўся паступова. Спачатку тэта былі пераважна беспаспяховыя рэкамендацыі стварэння стаянак, потым — цэнтральныя субсідыі на іх арганізацыю, і ўрэшце — афіцыйны абавязак знайсці магчымасці для кароткачасовага размяшчэння стаянак. Разам з тым дазвалялася забараняць такія стаянкі ў іншых незаконных месцах, калі ўлады выканалі свой абавязак. Да канца 1980-х гадоў участкі былі нераўнамерна раскіданыя па ўсёй Францыі, асабліва на паўночным захадзе. Іх стандарты былі розныя: ад добра абсталяваных да вельмі прымітыўных, а таксама некалькі паселішчаў хатняга тыпу. На адукацыйным фронце добраахвотныя органы прапаноўвалі даволі шырокі асартымент класаў і школаў, але не ставала цэнтральнай каардынацыйнай палітыкі.

У Італіі як цэнтральнымі, так і мясцовымі ўладамі было створана мала законных кэмпінгаў, а захады, якія рабіліся дзеля спецыяльных школьных класаў, былі прыватнай ініцыятывай. Аднак стварэнне спецыяльных класаў было прыпынена, калі афіцыйныя ўлады зрабілі націск на доступ цыганоўу звычайныя класы, з выразным намерам падтрымаць тых цыганскіх дзяцей, якія мелі цяжкасці з навучаннем. Гэтая замена спецыльных класаў не абмяжоўвалася толькі Італіяй, і на яе карысць існавалі значныя аргументы, пакуль яна выконвалася адпаведным чынам. Бэльгія стала другой краінай, якая адмовілася ад асобных класаў для цыганоў. Тым часам забеспячэннем кэмпінгаў займаліся пе-

‘Діараўн. J.-P. Liegeois, School Provision for Gypsy and Traveller Children (Brussels, 1987), раз•.тяаде краіны Эўрапсйскай Супольнасці.

раважна мясцовыя супольнасці, а стварэнне такіх пляцовак атрымоўвала падтрымку з цэнтра. Тыя 20 ці болей стаянак былі вельмі грунтоўныя і запраектаваныя, каб спарадкаваць фургоны, якія стаялі дзесяцігоддзямі. Галоўнай праблемай у Гішпаніі было не тое, што рабіць з вандроўнымі цыганамі, бо бальшыня іх жыла ў бедных barrios (але вандроўніцтва ваўсялякім разе забаранялася). Болып важнай была патрэба зрабіць нешта з тымі barrios і цыганскімі трушчобамі. Тайная дыскрымінацыя пранікла ў земляробчыя структуры: у 1989 г. за адну гадзіну працы на палях Мурей плацілі 300 песетаў мужчынам, 250 — жанчынам і 200 — цыганам. Урад прыспешваў муніцыпальныя ўлады прыняць жыллёвыя праграмы, каб ачысціць неспрыяльныя мясцовасці, і некаторыя мясцовыя ўлады так і рабілі; урад таксама субсыдаваў стварэнне ў школах цыганскіх класаў.

Гішпанія наказала: рэакцыя насельніцтва на тое, што цыганскія сем’і засяляюцца ў новыя дамы, а іхныя дзеці пачынаюць хадзіць у школу, можа быць негатыўнай. Такія рэакцыі не былі рэдкія, навату Нідэрляндах і Швэцыі, якія мелі пэўную павагу да грамадскай талеранцыі да іншаземцаў. Швэцыя прыняла сотні цыганоў, выгнаных з Польшчы, трактавала іх як уцекачоў і дапамагала ім знайсці як працу, так і жыллё. Нідэрлянды таксама арганізавалі дамы для значнай колькасці чужаземных цыганоў. Калі гутарка ішла пра краёвых цыганоў, краіна схілялася да збірання woonwagenbewoners у вялікія трупы ў невялікіх цэнтрах. Галяндскае заканадаўства прывяло ў 1968 г. да збірання жыхароў фургонаў у рэгіянальныя паркі, укамплектаваныя спецыяльнымі школьным! класамі для дзяцей і дарослых. Аднак пры канцы 1970-х гадоў палітыка змянілася — непрыстасаванасць вялікіх паркавых зонаў станавілася ўсё больш відавочнай. Замяніць іх патрабаванай колькасцю малых пляцовак надзвычай цяжка. Падобным чынам, калі адукацыйная палітыка звярнулася да інтэграцыі цыганскіх дзяцей у звычайныя класы, мясцовая рэакцыя часта стварала праблемы. Часткова гэта тлумачыцца фактам, што адукацыйны ровень падарожных быў нізкім, але яшчэ і тым, што іншыя дзеці ды іхныя бацькі паўставалі супраць цыганоў.

Акрэслення добрых намераў і дэталёвых прадпісанняў не бракавала на міжнародных форумах. У кожнай дзяржаве эўрапейскай супольнасці цыганскае пытанне паступова ставілася на парадку дня, але, нягледзячы на ініцыятывы паасобных краінаў, разыходжанне паміж тэорыяй і практыкайуцэлымусё яшчэ заставалася вялікім. Міністэрствы, Парламенцкая Асамблея і іншыя органы Савета Эўропы, якія прадстаўлялі мноства эўрапейскіх краінаў, апрача тагачаснага камуністычнага блоку, ад 1969 г. рабілі шэраг захадаў і рэкамендацыяў, якія выказвалі трывогу з прычыны гаротнага становішча цыганоў і іншых падарожных у Эўропе і заклікалі ўрады краінаў-удзельніц і мясцовыя ўлады пакласці

канец дыскрымінацыі, зрабіць нешта з участкам! на кэмпінгі і жыллём, развіваць адукацыю і прафарыентацыю цыганоў, палепшыць іх здароўе і сацыяльную апеку. Ад 1977 г. Камісія ААН па правах чалавека звярнула ўвагу на дыскрымінацыю цыганоў. Ва ўстановах Эўрасаюза, пачынаючы ад 1984 г., праводзілася значная праца, накіраваная галоўным чынам на адукацыю. Міністэрская рада, звярнуўшыся да гэтага аспекту ў рэзалюцыі ў траўні 1989 г., якая заклікала да “глабальнай структурнай дапамогі ў пераадоленні вялікіх перашкодаў у адукацыі цыганскіх і падарожных дзяцей”, выдаткавала сродкі на іх культурнае развіццё, нададатковыя рэсурсы і спецыяльную падрыхтоўку настаўнікаў18. Высновы рэзалюцыі наконт сітуацыі цыганоў у Эўрасаюзе паказалі, што ў 12 краінах-удзельніцах ёсць яшчэ над чым працаваць: толькі 30—40% з паўмільёна дзяцей наведвалі школу з пэўнай рэгулярнасцю; палова ніколі ў ёй не была; прапорцыя тых, што хадзілі ў сярэднюю школу і надалей, была вельмі малой; ровень адукацыйных здольнасцяў мала адпавядаў меркаванаму тэрміну навучання; непісьменнасць сярод дарослых часта складала 50%, а ў некаторых месцах даходзіла да 80%.

Палітычныя пераўтварэнні 1989 г. неўзабаве стварылі новае напружанне і спаборніцтва ў Эўропе, надаючы дадатковую важнасць дакументу аб правах нацыянальных мяншыняў, складзенаму ў 1990 г. 34 урадам! на Канферэнцыі na бяспецы і супрацоўніцтве ў Эўропе. Палажэнні Хэльсынкскага заключнага акта, падпісанага ў 1975 г., атрымалі пасля заканчэння халоднай вайны новае жыццё. Асудзіўшы ўсялякія формы дыскрымінацыі на этнічнай глебе, документ АБСЭ сцвярджаў: “У гэтым кантэксце пад ёй разуме юнца асаблівыя праблемы цыганоў”. Наступная сустрэча АБСЭ пацвердзіла гэтае разумение.

Праблема стала абвастрацца, бо падзенне таталітарызму на ўсходзе адкрыла пачуцці, якія был! схаваныя ад часу вайны; большая свабода слова азначала таксама і большую свабоду выказвання прадузятасці. Расава матываваныя злоўжыванні і адкрытыя атакі часта сустракалі слабую рэакцыю ўладаў. Сур’ёзныя інцыдэнты — падпальванне дамоў, збіванне цыганскіх сем’яў — пачалі здарацца ў Вугоршчыне, Польшчы, Чэхаславаччыне, Румыніі і Баўгарыі і адбываюцца дагэтуль. Факты гвалту здараліся наваттам, дзе цыганы здаўна жылі легальна і на першы погляд былі прынятымі. Прыватнае прадпрымальніцтва ўжо не лічылі крымінальным злачынствам, але тыя цыганы, што дастаткова выгадна выкарыстоўвалі магчымасці свабоднай эканомікі, сталі аб’ектам варожасці, бо гандлявалі рэчамі, якіх не ставала. Калі нацыяналізм, матэрыяльныя цяжкасці і вялізны ровень беспрацоўя стваралі патрэбу ў “каз-

18‘Resolution of the Council and the Ministers of Education... on school provision for gypsy and trweller children’, Official Journal of the European Communities, 21 June 1989, 89/C153/02.

лах адпушчэння”, то цыганоў, калі ix было шмат, маглі абвінавачваць у многіх сацыяльных праблемах. Тыя нешматлікія, у каго справы ішлі добра, выклікалі незадаволенне, астатніх асуджалі як гультаёў. У Румыніі цыганы асабліва выклікалі раздражненне рабочих, якія цярпелі ад эканамічнага крызісу, і новы выбраны ўрад распачаў нацыяналістычны крыжовы паход. Калі ў чэрвені 1990 г. у Бухарэст былі пасланыя групы шахцёраў, якія мусілі падавіць антыўрадавыя хваляванні, цыганы таксама заслужылі асаблівага абыходжання. Шахцёры лютавалі ў цыганскіх дамах, учыніўшы там ганебнае беззаконие, і пакінулі сталіцу з пахвалою прэзідэнта.

Пасля 1989 г. наўсходзе пачалося пэўнае вяртанне да вандроўніцтва; міжнародны рух паскорыўся яшчэ больш, калі маладыя дэмакратыі паслабілі свой памежны кантроль і ўпершыню за дзесяцігоддзі пачалі выдаваць замежныя пашпарты. Цэнтральная і Заходняя Эўропа сустрэлася з хвалямі эмігрантаў, у іх ліку дзесяткі тысяч цыганоў з Румыніі. Тым часам у Югаславіі разгараўся канфлікт, і цыганы адтуль папоўнілі колькасць эмігрантаў. У Нямеччыне, якая для многіх была першым пунктам прызначэння, выбухалі ксенафобскія атакі, і мясцовыя групы “віджылянтэ” распачалі акцыі супраць лагераў і прытулкаў для цыганоў, іншых уцекачоў і эмігрантаў-рабочых. Пашырылася высяленне тых, хто прыбыў туды некалькі гадоў таму і не меў права на сталае жыхарства. Патрабавалі таксама ўнясення папраўкі ў канстытуцыю краіны і звужэння Закона аб даванні прытулку. У 1992 г. Нямеччына націснула на рэпатрыяцыю цыганоў у Румынію. Хваляванні з прычыны міграцыі распаўсюдзіліся ў цэнтральна-эўрапейскіх краінах, а тым часам аксамітны развод Чэшскай і Славацкай Рэспублік стварыў новую глебу для выкарыстання строгіх і недаступных правілаў атрымання грамадзянства ў краінах, дзе непрыязнасць да цыганоў была вельмі высокая.

На фоне ўзмоцненых спрэчак прыняцце Эўрапейскім Саюзам ў 1993 г. адзінага рынку прывяло да зрухаў у стандартызацыі правілаў прыбыцця грамадзянаў з краінаў па-за ЭС і жорсткай пазіцыі ў дачыненні да уцекачоў. Для грамадзянаў ЭС, наадварот, адкрываліся нутраныя межы і дазвалялася свабоднае перамяшчэнне па краінах Эўрапейскага Саюза — аднак гэта не азначае, што свабода паклала канец нацыянальным абмежаванням у магчымасці працавайь і падарожнічаць, падобна як французскі camet de circulation.

Папуляцыі і згрупаванні

Пасля такіх паваротаў калейдаскопа няма нічога дзіўнага ў тым, што сённяшняе цыганскае насельніцтва ўяўляе сабой багацце разнастайных элементаў. Як скласці гэтыя часткі мазаікі хоць бы ў нейкі парадак? Напачатку добра было б выявіць у бальшыні краінаў галоўнае адрозненне паміж даўно аселымі цыганскімі групамі і тымі, што прыбылі цягам апошняга стагоддзя, або так, як ромы і болып нядаўнія ксараксанэ, правесці падзел, які паказвае іх самых ва ўсіх абліччах, паводле мовы, звычаяў, роду дзейнасці і агульнага ладу жыцця. Падобная дыхатамія праходзіць паміж сінці і ромамі — акрэсленнямі ўзаемавыключальнымі для самых цыганоў. Прадстаўнік сінці можа ўжываць слова рома для кожнага цыгана з Усходняй Эўропы або для кожнага, хто не з’яўляецца сінці. У сваю чаргу ромы таксама могуць называць усіх заходнеэўрапейскіх цыганоў сінці. Больш дакладна, сінці — гэта пытаны, даўно аселыя на нямецкамоўных тэрыторыях, што пацвярджаецца моцным уплывам нямецкай мовы на дыялекты рамані19. Яны знаходзяцца ў многіх краінах; безумоўна, сінцкая разнавіднасць рамані сягае Волгі, куды цыганы прынеслі яе праз Польшчу ў другой палове XIX ст., а ў часе Другой сусветнай вайны перанеслі яе далей, да Казахстана. У Францыі сінці сталі вядомыя як manouches (з рамані manus — чалавек). Трэцяя галоўная катэгорыя, адрозная ад сінці і рома, складаецца з саіе ў Гішпаніі, ciganos у Партугаліі і gitans у паўднёвай Францыі, разам з роднаснымі групамі ў Лацінскай Амэрыцы. Такім чынам, у заходнеэўрапейскіх краінах можна вылучыць розныя пласты. У Францыі гэта манушы, жытаны, ромы (пераважна з кальдэраша), ксараксаны і іншыя. У Італіі старэйшы пласт склалаецца з розных сем’яў сінці на поўначы разам з цыганамі Абруццы і Калябрыі ў цэнтры і на поўдні, якія — мяркуючы па малой колькасці славянскіх і нямецкіх пазычанняў у іх цесна звязаных дыялектах — палкам могуць паходзіць ад цыганоў, якія прыбылі проста з Грэцыі. Пазнейшымі напластаваннямі з’яўляюцца ксараксанэ і іншыя групы з Югаславіі, як кальдэраша, чурара, рудары і падобныя плямёны з-пад Днястра.

Сітуацыя далей на ўсход такая ж заблытаная. На Балканах этнічны і лінгвістычны аспекты маюць асаблівае значэнне, улічваючы жыццёва важныя падзеі цыганскай гісторыі ў гэтых рэгіёнах: напачатку тут была наибольшая канцэнтрацыя цыганоў, і Балканы з’яўляліся fans et origo для Эўропы ў цэлым. Цягам стагоддзяў разнастайнасць тут стала такой

14 Першая згадка пра “сінці” як назоў групы — у J. Е. Biester, ‘Lieber die Zigeuner; besonders im Königreich Preussen’, Berlinische Monatsschrift, 21 (1793), pp. 108—165.

пярэстай, як ні ў якім іншым месцы20. Каб акрэсліць разгалінаванне балканскіх цыганоў, трэба выкарыстоўваць шэраг крытэраў. Грамадзянства — не галоўны з іх, бо шмат цыганскіх плямёнаў распаўсюдзілася па-за нацыянальныя межы і ў нутраной арганізацыі плямёнаў ёсць шмат паралеляў з іншымі краінамі. Дыялект і рэлігія (іслам, хрысціянства) павінны быць двума з многіх важных фактараў. Прафесійная спецыялізацыя, сённяшняя або мінулая, — яшчэ адзін фактар: многія аселыя цыганы падарожнічаюць дзеля сезонных працаў, тым часам вандроўнікі звычайна прыпыняюцца на зімовыя месяцы21. (Няма пэўнай сувязі паміж падзелам на вандроўных/аселых і лінгвістычным кансерватызмам: нямала падарожных групаў пакінулі рамані, тым часам як шмат аселых захавалі яе, у значнай ступені дзякуючы таму, што жылі ў вялікіх цыганскіх супольнасцях.)

На падставе такіх адрозненняў у былой Югаславіі можна вылучыць каля 20 плямёнаў. Шмат з іх можна падзяліць на яшчэ драбнейшыя. Кожнае племя можа мець сваю тэрыторыю, валодаць ўласнай культурай, займацца адметным родам працы, гаварыць на ўласным дыялекце, браць шлюбы ў межах трупы22. У Баўгарыі пры канцы Першай сусветнай вайны адзін даследнік запісаў 19 плямёнаў толькі ў паўночна-ўсходняй частцы краіны, выкарыстоўваючы камбінацыю фактараў: месцазнаходжанне, рэлігія, род заняткаў і лад жыцця. Сем з іх былі плямёнамі аселых мусульманаў, чатыры — аселых хрысціянаў, чатыры — вандроўных мусульманаў і гэтулькі ж — вандроўных хрысціянаў23. Тры з іх (у іх ліку рудары, якія тады былі вандроўным племем у паўночна-ўсходняй Баўгарыі) гаварылі на рамані, а астатнія 16 былі роўна падзеленыя паміж валошскім і невалошскім дыялектамі, якія лічацца найбольш прымітыўнай гаворкай на Балканах. Пазней племянны падзел пачаў паступова страчваць сэнс у выніку сталага нацыянальнага развіцця цыганоў, якое ішло разам з асялсннем, культурнай асіміляцыяй і адмовай урадаў прызнаваць цыганоў законнай этнічнай групай24.

20Агульны агляд падаеццаў W. G. Lockwood,’Balcan Gypsies: an introduction’, у Papersfrom the Fourth and Fifth Annual Meetings, Gypsy Lore Society, North American Chapter (New York, 1985), pp. 91—99; перавыдадзена з мадыфікацыямі ў Giessener Hefte für Tsiganologie (1985), 1/85, pp. 17-23.

21 Працэсу асіміляцыі цыганоў біджэлі (сербскіх мусульманаў) у перадваеннай Сербіі і переходу ад вандроўнага ладу да паступовага змяшання з гаджэ прысвечана A. Petrovi&, 'Contributions to the study of the Serbian Gypsies’, JGLS (3), 19 (1940), pp. 87—100.

22 R. Uhlik, ‘Iz ciganske onomastike’, Glasnik Zemaljskog museja u Sarajevu, istorija i etnografija, new series, 10 (1955), pp. 51—71; 11 (1956), pp. 193—209.

23 B. J. Gilliat-Smith, ‘Report on the Gypsy tribes of north east Bulgaria’, JGLS (2), 9 (1915— 1916), pp. 1-54, 65-109.

24Сучасная сітуацыя аналізуецца ў Е. Marushiakova, ‘ Ethnic identity among Gypsy groups in Bulgaria’, JGLS(5), 2 (1992), pp. 95-115.

Сістэматызацыю ўскладняе існаванне, асабліва ў Заходняй Эўропе, іншых вандроўных периферийных групаў, якія сваім жыццёвым ладам і агульнай культурай шмат у чым нагадваюць цыганоў і маюць з імі шмат агульнага: яны падарожнічаюць сем’ямі з пакалення ў пакаленне, у іх падобныя заняткі, лад жыцця, стаўленне да навакольнага грамадства, яны таксама аддаюць перавагу шлюбам у маладым узросце. У іх таксама свая асаблівая мова, якая, аднак, адрозніваецца ад рамані, хоць часта адчуваецца яе ўплыў; таксама часта адрозніваюцца сістэмы табу.

Добры приклад адной з такіх групаў, якая ўжо існавала перад прыбыццём цыганоў, можна знайсці на Брытанскіх астравах. Гэта падарожныя ў Ірляндыі, якіх у народзе называюць рамеснікамі (Tinkers), але самі яны аддаюць перавагу слову “падарожны”25. Раней яны падарожнічалі па вясковых землях, займаліся мноствам промыслаў і выконвалі розныя паслугі, найбольш значныя з якіх — лудзільніцтва, гандаль коньмі ды дробны гандаль. Жылі яны ў намётах і конных фургонах. Пасля Другой сусветнай вайны бальшыня іх традыцыйных уменняў састарэлі. Праз адсутнасць заробку на вясковых землях шмат хто міграваў у гарады, асабліва ў Дублін, дзе мужчыны запісваліся на дапамогу па беспрацоўі, збіралі металалом і ўжываныя тавары, а жанчыны жабравал!. Больш як палова ix у Ірляндыі цяпер жыве ў аўтамабільных трэйлерах, дамах на спецыяльных лагерных пляцоўках або ў публічным жытле. Ад 1950-х гадоў многія пераехалі ў Англію, асабліва на сярэднія землі, дзе пачалі спаборнічаць з цыганамі ў сваіх промыслах. (Гэта ні ў якім разе не быў першы такі наплыў: Вялікі голад ў 1840-х гадах прывёў да падобных перасяленняў.) Словы ў іхнай мове “Gammon” (што азначае жаргон), якая развілася з старэйшай “Shelta”, пераважна ёсць патаемнымі кельцкімі выразамі, улучаючы складовы слэнг старой ірляндскай мовы (само слова “Gammon” утварылася ад “Ogam”, назову старога гэльскага альфабэта). Але паводле сінтаксісу іхная мова нашмат бліжэйшая да ангельскай, чым да ірляндскай. У Шатляндыі рамеснікі таксама былі вядомыя задоўга да прыбыцця цыганоў і яшчэ болей умацавалі свае пазіцыі. Мала вядома пра іхныя ўзаемадачыненні ў мінулым, але мусілі быць шматлікія кантакты, у тым ліку шлюбы, і цыганская плыня пашыралася. Многія шатляндскія падарожныя, напэўна, падзялялі некаторыя цыганскія забароны (напрыклад, у дачыненні да мыцця вопраткі і посуду ў адной ёмістасці). А словы з рамані ў іхнай мове, “спеве”, ёсць універсальнымі сярод словаў з гэльскай і шатлян-

25Параўн. S. В. Gmelch, Tinkers and Travellers (Dublin, 1975, 2nd edn 1979); J. Wiedel and M. O’Fearadhaigh, Irish Tinkers (London, 1976); G. Gmelch, The Irish Tinkers (Menlo Park, CA, 1977, 2nd edn 1985); i G. Gmelch and S. B. Gmelch, ‘Ireland’s travelling people: a comprehensive bibliography’, JGLS(4), 1 (1977), no. 3, pp. 159—169.

дскай моваў і з самога жаргону ў яго старым значэнні (г.зн. сакрэтнага жаргону злачыннага свету, запісанага ўпершыню ў XVI ст.26).

Тое, якім чынам падобныя трупы камерцыйных вандроўнікаў з’явіліся на кантыненце, ёсць прадметам значных спрэчак: тэорыі звычайна вагаюцца паміж сацыяльнымі і эканамічнымі фактарамі з аднаго боку і націскам цытанскага дамешку з другога. Аргументы апошняга тыпу часткова грунтуюцца на поглядах, пашыраных у часе росквіту біялагічнага дэтэрмінізму, які звязваў цыганскае вандроўніцтва (і шмат іншых характарыстык) з інстынктам і атавізмам. Такія меркаванні сёння маюць мала прыхільнікаў: цыганы і іншыя падарожныя заставаліся вандроўнымі, таму адпаведнае тлумачэнне можна знайсці ў факце, што камерцыйнае вандроўніцтва практыкавалася ў якасці эканамічнага феномена. Найлепш задаволіць сталы попыт мог толькі той, хто меў рухомае жытло, і менавіта цыганская культура прыстасавала да гэтага патрабаванні попыту.

Бескарысна шукаць дакладныя катэгорыі сярод такіх групаў, асабліва калі мы хочам расставіць цыганоў па парадку іх “сапраўднасці”. Геаграфічна найболып пашыраныя — енішэ (Jentsche)22. Гэтае акрэсленне ўпершыню было злёгку пацверджанае ў 1714 г., калі ўжывалася ў дачыненні да венскага жаргону; праз 70 гадоў слова стала назовам Rotwelsch (жаргон нямецкіх злодзеяў). Адна папулярная тэорыя прыпісвае паходжанне назову да слова яго кораня ў рамані — di ап (“ведаць”), што дае азначэнне “разумнай” мовы людзей. У Нямеччыне енішэ канцэнтраваліся псраважна на райнскай зямлі і навакольных тэрыторыях, іхны лексічны дамешак з рамані, ідыша, ротвельша і нямецкага дыялекту адрозніваўся ў залежнасці ад мясцовасці; яны плялі кошыкі і рашоты ды падарожнічалі, займаючыся разносным гандлем, вастрэннем нажоў і лудзільніцтвам. Французскія і бэльгійскія yeniches прыбылі туды з нямецкамоўных тэрыторыяў амаль два стагоддзі таму. Іхныя імёны, здаецца, паказваюць на пэўныя сувязі з сінці ў паўднёвай Нямеччыне і Эльзасе28. 3 другога боку, даказвалася, што ў Швайцарыі пэўныя кантакты енішэ з пыганамі мусілі быць вельмі абмежаванымі цягам мінулых двух стагоддзяў, але відавочнасць гэтага непераканаўчая29. Пэўная ступень змяшання можа ўзнікнуць у кожнай краіне, а

26Параўн. A. and F. Rehfisch, ‘Scottish Travellers or Tinkers’, у Gypsies, Tinkers and Other Travellers, pp. 271—283; i E. MacColl and P. Seeger, Till Doomsday in the Afternoon (Manchester, 1986).

22Параўн. H. Arnold, Fahrendes Volk (Neustadt, 1980); i A. Reyniers and J. Valet, ‘Les Jenis’, Etudes Tsiganes (1991), no. 2, pp. 11—35.

28 Параўн. J. Valet, Les Voyageurs d’Auvergne, nos families yeniches (Clermont, 1990).

29 Параўн. S. Golowin, ‘Fahrende tn der Schweiz’, Giessener Hefte fur Tsiganologie (1985), 2 + 3/85, pp. 40—50; i C. Meyer, ‘ Unkraut der Landstrasse', (Zürich, 1988).

ў некаторых яна бясспрэчная (так, напрыклад, у цэнтральнай Францыі ёсць шмат кантактаў і шлюбаў паміж манушэ і енішэ), але паводле мовы і кодэксу чысціні яны адрозніваюцца. Адпаведная трупа ў Нідэрляндах, вядомая як woonwagenbewoners (“жыхары фургонаў”) або reizigers (“падарожныя”), з’явілася, здаецца, у XVIII ст. у якасці вандроўных гандляроў, кавалёў, вастрыльнікаў нажоў і г.д., якія паходзілі галоўным чынам з вестфальскіх капальнікаў торфу, якія вандравалі паміж верасковых палёў у паўночным Брабанце. Пазней, у XIX ст., новы пласт утвараўся з розных крыніц. Цяпер яны жылі пераважна ў стацыянарных фургонах. Да 1970-х гадоў яны маглі зарабляць на адкідах, ужываных машынах і вопратцы або выкананнем падсобнай працы, але бліжэй да цяперашняга часу яны ўжо разлічвалі галоўным чынам на сацыялънае забеспячэнне30.

У Скандынавіі ўзаемадачыненні падобных групаў з цыганамі зноў няпэўныя. Нарвэжскія omstreifere (‘вандроўнікі”) могуць паходзіць ад аб’яднання цыганоў і немцаў з роднымі нарвэжскімі элементам!; у іхнай мове Rodi амаль трэцяя частка лексікі — з рамані, а дзесятая частка — з нямецкай мовы31. Балыпыня цяпер вядзе напалову аселае жыццё. Швэдскія падарожныя сталі вядомыя як tattare, бо імя, першапачаткова дадзенае цыганам, паступова пашырылася цягам XVIII ст. на вандроўныя сем’і ўвогуле. Цяпер цыганоў называюць zigenare. Гэтыя resande (“падарожныя”, як ім самым падабаецца) маюць словы з рамані ў сваім лексіконе, а таксама дыялектныя пазычанні; паўсюль лічыцца, што яны паходзяць часткова ад цыганоў, часткова ад аселых швэдскіх сем’яў. Гэта абмяркоўвалася на прыкладах радаводаў32, але яны таксама паказалі пэўны дамешак цыганскай крыві.

Гішпанскія і партугальскія quinquis (скарот ад quinquilleros — “рамеснікі”) — гамагенная, выключная група з выразнай прэферэнцыяй да цесных сямейных шлюбаў33. Некаторыя даследнікі лічаць, што яны паходзяць ад ізаляванай галіны ранніх цыганоў, але няма ніякага фізічнага, культурнага і лінгвістычнага падабенства. Многія словы quinqui сягаюць сваімі каранямі залатога веку Гіпшаніі. Больш верагодная тэорыя выводзіць іхнае паходжанне з беззямельных кастыльянскіх сялянаў, якія звярнуліся да вандроўніцтва пасля таго, як вясковае насельніцтва

30Параўн. J. H.A.Wemink, Woonwagenbewoners (Assen, 1959); і A. Cottaar and W. Willems, ‘The image of Holland: caravan dwellers and other minorities on Dutch society’. Immigrants & Minorities, 2 (1992), no. 1, pp. 67—80.

31 Параўн. R. Iversen, Secret Languages in Norway. Part II: The Rodi (Rotwelsch) in Norway (Oslo, 1945).

32A. Heymowski, Swedish Travellers and their Ancestry (Uppsala, 1969).

33Параўн. L. Ignacio, Los Quinquis (Barcelona, 1974); i K. Bonilla, ‘The Quinquis: Spain’s last nomads, JGLSW, 1 (1976), no. 2, pp. 86—92.

было падкошанае серыяй эпідэміяў і голаду ў XVI ст. У Гішпаніі яны заставаліся вандроўнымі да 1950-х гадоў — нават больш, чым gitanos, — падарожнічаючы ў іпчодра ўпрыгожаных жоўтых фургонах. Пасля шэрагу законаў, якія забаранялі вандроўніцтва і прымусілі перайсці да аселага ладу жыцця, шмат кінкінаў зрабіліся жыхарамі хацін і трушчобаў, якія раслі вакол Мадрыда, Барсэлёны і Більбао, пакуль гарады былі разбураны, а іх жыхары — выгнаныя ў аддаленыя месцы. Цяпер кінкіны пераважна жывуць ў гарадскіх трушчобах і папаўняюць шэрагі беспрацоўных. Слова quinqui стала ў кастыльскай мове амаль сінонімам да слова delincuente, і на гэтых людзей глядзяць з пагардай як gitano, так і рауо.

Калі ўзяць пад увагу гэтыя і шмат якія іншыя магіымасці змяшання і недакладнасць сталых і зменных расавых адрозненняў, падлік цыганоў можа ператварыцца ў фрустрацыю. Нацыянальныя перапісы часта нават не спрабуюць гэтага рабіць. А калі і наважваюцца палічыць цыганоў, дык узнікаюць цяжкасці з акрэсленнем даследванай сукупнасці, як вандроўнай, так і аселай, а таксама з пераконваннем яе членаў самавызначыцца так, як аД іх чакаюць. У Югаславіі некаторыя абураюцца, калі іх называюць рома. У Македоніі ў 1990 г. пачаўся рух супраць назову “цыган” і падобных да яго, замест чаго пачалі ўжываць слова “эгіпцяне”. Шмат тысяч цыганоў звязалі сябе з гэтай класіфікацыяй пад час перапісу 1991 г. У Баўгарыі, калі ў снежні 1992 г. быў праведзены першы посткамуністычны перапіс, блізу 288 000 з 8,5 млн агульнага насельніцтва краіны акрэслілі сябе як цыганы, але калі хрысціянскія носьбіты рамані больш ахвотна называл! сябе цыганы, шмат цыганоў, у каго родная мова — турэцкая, настойвалі, што яны туркі. У выніку больш праўдзівая лічба цыганскага насельніцтва Баўгарыі — блізу паўмільёна34.

Навуковыя ацэнкі, з дапамогай якіх спрабуюць запоўніць прагалы ў афіцыйных лічбах, часта маюць уражальныя неадпаведнасці. Два пакраінныя аналізы, праведзеныя ў 1980-х гадах35, падаюць лічбы 1 988 000— 5 621 000 (першы) і 3 421 750—4 935 500 (другі) у дачынененні да агульнага эўрапейскага насельніцтва. Для асобных краінаў неадпаведнасць вялізная. Напрыклад, першая ацэнка падае колькасць для Нідэрляндаў блізу 1 000 і для Швэцыі 1 000—8 000; другая ацэнка — адпаведна 35 000 і 60 000—100 000. Часткова такія адрозненні можна растлумачыць розным каэфіцыентам пашыральнасці ў дачыненні да маргінальных групаў (jenische, tattare, woonwagenbewoners і г.д.) у межах

34A. Kolev, ‘Census taking in a Bulgarian Gypsy Mahala (Ruse, December 1992)’, JGLS (5), 4 (1994), pp. 33-46.

35 R. Vossen, Zigeuner (Frankfurt am Main, 1983), pp. 157—162; and J.-P. Liegeois, Gypsies (London, 1986), p. 47.

акрэсленых насельніцтваў; але нават тады (як у выпалку толькі што цытаваных лічбаў) ацэнкі могуць сказіць верагоднасць.

Аднак уласцівая нам няўпэўненасць не ёсць дастатковым апраўданнем, каб увогуле пазбягаць гэтага пытання. Таму тут прыводзіцца пэўная ацэнка цяперашняга цыганскага насельніцтва ў Эўропе. Разумнымі велічынямі ў парадку змяншэння колькасці (дзе, напрыклад, “250 000+” рэпрэзентуе ад чвэрці да паловы мільёна цыганоў) ёсць:

1 000 000+ — Румынія;

500 000+ — Баўгарыя, Вугоршчына;

250 000+ — СНД (Беларусь, Малдова, Расея, Украіна і г.д.), Пшпанія, Славаччына, Сербія-Чарнагорыя;

100 000+ — Македонія, Чэшская Рэспубліка, Францыя, Грэцыя;

50 000+ — Італія, Нямеччына, Вялікая Брытанія, Албанія;

25 000+ — Польшча, Партугалія, Боснія-Герцагавіна;

10 000+ — Харватыя, Аўстрыя;

1000+ — Швэпыя, Славенія, Фінляндыя, Нідэрлянды, Бэльгія, Швайцарыя, Летува, Данія, Эстонія, Латвія

Меней за 1000 — Ірляндыя, Кіпр, Нарвэгія, Люксембург.

Калі-нікалі канцэнтрацыя цыганоў у адным горадзе краіны з першых радкоў спісу можа перавышаць цэлае насельніцтва ў краіне з апошніх месцаў. Шута Арызары (Suto Orizari), мястэчка за межамі Скоп’е ў югаслаўскай Македоніі, мае блізу 40 000 цыганоў, пераважна мусульманаў, а з ім канкуруе баўгарскі горад Слівэн. Што да ўсёй Эўропы, то, паводле пададзеных вышэй звестак, агульнае цыганскае насельніцтва складае ад 5 да 6 млн чалавек. Аднак нельга быць упэўненым, і некаторыя могуць спрачацца наконт болыпых лічбаў.

Павароты мовы

Пад час аналізу этнічнага падзелу цыганоў лінгвістычныя адрозненні адыгрываюць важную ролю. Калі паспрабаваць разблытаць дыялектычныя складанасці рамані, невядома, дзе трэба спыніцца, нават калі не браць пад увагу Сярэдні Ўсход. Ніводная мова не стаіць на месцы: штогод ангельская мова набывае 100 новых словаў асноўнага запасу або новыя значэнні ўжо вядомых словаў. Рамані асабліва дынамічная. Кожны носьбіт рамані, акрамя дзяцей, — дзвюхмоўны, іў любым закутку Эўропы ў рамані траплялі сталыя пазычанні з чужых культур. Новыя разыходжанні адбываюцца заўсёды. Калі няма пісьмовых стандартаў, цяжка трымаць расшчапленне рамані пад кантролем, бо ўсё адно яна застаецца жывым матэрыялам, які ўвесь час змяняецца і творча перапрапоўваецца: ад вуснаў у вусны перадаюцца словы, ад пакалення ў пакаленне — песні і казкі, да якіх цыганы маюць талент. Некаторыя з ва-

рыянтаў рамані не могуць больш называцца мовамі ўвогуле і збяднелі да вельмі малога слоўніка, які можа выкарыстоўвацца ў кантэксце нацыянальнай мовы або дыялекту — як саіб на Ібэрыйскім паўвостраве або ангельская рамані36 (такой адрознай ад архаічнай мовы, захаванай сям’ёй Вудаў у Валіі). Нават сярод тых варыянтаў, якія можна справядліва назваць мовай, слоўны запас абмежаваны, звычайна не большы за некалькі тысяч словаў. Адрозненні паміж дыялектамі звычайна вялікія, хоць яны значна зменшацца, калі засяродзіцца на іх ядры і не браць пад увагу новых, напалову інтэграваных пазычанняў з іншых моваў37. У валійскімдыялекце каля 60% словаўможна ідэнтыфікавацьякдаэўрапейскага паходжання; 16% маюць ангельскія карані, 9% — грэцкія, 6% — славянскія, 4% — валійскія, астатнія складаюцца з румынскіх, нямецкіх і французскіх уплываў. Пазычанні часам атрымоўваюць трохі адрознае значэнне і заўсёды дапасоўваюцца да марфалогіі і сінтаксісу рамані.

Франц Міклошыч у 1874 г. вылучыў 13 дыялектаў эўрапейскай рамані, першапачаткова на падставе крыніцаў такіх пазычанняў38. 3 прычыны далейшага руху насельніцтва, новага лінгвістычнага развіцця і адкрыццяў ягоны аналіз больш не можа нам дапамагчы. Рамані стала сеткай — у ёй, магчыма, больш за 60 дыялектаў, якія распадаюцца на шматлікія трупы39. Фаналогія сама па сабе не ёсць адпаведным крытэрам40, хоць часам некаторыя гукавыя змены могуць вылучаць нейкую групу. Гэта датычыць пэўных дыялектаў, якія, відавочна, рана набылі ў пэўнай пазіцыі гук h, або х, замест першапачатковага s (напрыклад, hi/hin/hum (ён, яна, яно) замест si/isi). Гэтая рыса, заўважаная ўжо ў слоўніку Эўсума ў 1560-х гадах, — характэрная рыса гаворкі сінта, таму модная сувязь “сінці” з індыйскім “сіндзі” выглядае падазрона. Гэтая рыса таксама сустракаецца ў дыялекце Кааіе ў Фінляндыі і ў рознай сту-

36 Як у гэтай фразе, пачутай ад цыганскай дзяўчынкі, якая казала пра конны кірмаш у Эплбі: ‘When the little chawies get up they take the grais down the pani and they wash the grais down, and then they ride the grais up and down the drom’ (Chawie — “хлопец”; grai — “конь”; pani — “вада” (рака Эдэн); drom — “дарога”. Прынамсі два з тыхсловаў маюць індыйскае паходжанне, адно з грэцкай мовы, а іншае, grai, верагодна, армянскага паходжання, калі не індыйскага.)

37 Лексіка-статыстычны аналіз узора падаецца ў М. Cortiade, ‘Distance between the Romani dialects’, GLS/NAC Newsletter, 8 (1985), no. 2, pp. 1—4, i ‘O kodifikaciji i normalizaciji romskog zajednickog jezika’, у Romani Language and Culture, eds S. Balic et al. (Sarajevo, 1989), pp. 205-221.

38 Über die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner Europas (Denkschriften der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse, Vienna), vol. 23 (1874), pp. 1—46.

39Параўн. T. Kaufman, review in International Journal of the Sociology of Language, 19 (1979), pp. 131—144, esp. pp. 134—136.

^На тэму класіфікацыі, заснаванай на фаналогіі, гл. J. Kochanowski, Gypsy Studies, Part 1 (New Delhi, 1963), pp. 52-118.

пені ў некаторых дыялектах Славаччыны і Падкарпацця (усходняя Вугоршчына, Галіцыя, Трансыльванія). Нават калі гэтая мутацыя сведчыць пра болып раннія сувязі, ад таго часу адбываліся далейшыя змены, якія аддалілі гэтыя дыялекты адзін ад аднаго і стварылі новыя падзелы. У рамках гаворкі сінці, напрыклад, дыялекты сінці piemontesi і сінці lombardi з паўночнай Італіі адышлі ад іншых разнавіднасцяў як фанетычна, так і лексічна41; і калі пазней супаставіць варыянты сінці, яны будуць выразна (хоць і блізкія паміж сабою) распадацца на тры катэгорыі42:

- сінці, на якой гавораць у Нямеччыне, Нідэрляндах і Эльзасе;

- на якой гавораць у Францыі;

- на якой гавораць у Вэнэцыі (Італія), Стырыі (Аўстрыя) і Вугоршчыне.

Кожны з гэтых відаў дастаткова аднародны, нягледзячы на лексічныя адрозненні ў розных краінах, і носьбіт адной разнавіднасці сінці без праблемы зразумее носьбіта другой.

Друті першасны падзел палягае паміж валошскай і невалошскай рамані. Усе валошскія формы рамані маюць моцны ўплыў румынскай мовы — адсюль і ярлык. Некаторыя з іх перанеслі далей ромы, галоўнымі дыялектамі якіх з’яўляюцца расейскі кальдэраш, румынскі кальдэраш, сербскі кальдэраш, лавары, чурары і (у ЗША) мачвана. Яны ўлучаюць мноства румынскіх словаў, якія складаюць прыблізна дзве пятыя іх слоўніка, і перанялі пэўныя румынскія моўныя рысы і канструкцыі (як канчаткі мн. ліку -uri /-йгіа ў пазычаных словах і замена параўнаўчага афіксаў рамані —</егрумынскім таі (“больш”), напрыклад mat terno “маладзейшы” ў параўнанні з tarneder валійскай рамані ). Іншымі агульнымі рысамі ёсць канчатак -ет I асобы адзіночнага ліку гістарычных часоў (параўн. у калвдэраш kerdem і ў валійскай рамані kedom — “я зрабіў”) і замена гукаў ts і dz на s і z, а таксама ўтварэнне множнага азначальнага артыкля ё або Г на 1е (параўн. у кальдэраш legate і ў валійскай рамані Igadie).

Невалошскія дыялекты звычайна не паказваюць такога блізкага падабенства, цягам стагоддзяў яньт набылі мноства разнастайных інавацыяў (не толькі пазычаныя словы, але таксама вымаўленне і новыя спосабы словаўтварэння, выкарыстання словаў, словазлучэнняў, сказаў), чаго і можна было чакаць ад іх шырокага геаграфічнага распаўсюджання і доўгага ўздзеяння непараўнальна больших моваў, з якімі рамані была ў кантакце. Гэтыя дыялекты прадстаўлены ўздоўж Эўропы — ад

41 Параўн. G. Soravia, Dialetti degli Zingari Italiani (Pisa, 1977).

42Параўн. j. Valet, ‘Les dialectes du sinto-manouche’, у Tsiganes: Identite, Evolution, ed. P. Williams (Paris, 1989), pp. 309—314.

Расеі, Балтыйскіх рэспублік і Ўкраіны да Брытаніі і Ібэрыйскага паўвострава. Невалошскія дыялекты таксама пашыраюцца на Балканах, дзе некаторыя з іх надаўна былі перанесеныя ў іншыя месцы, напрыклад дыялекты Арлія, на якіх гавораць тысячы мусульманскіх цыганоў з племя ксараксанаў. Аднак на такім вялізным прамежку адметныя рысы, падзеленыя асобнымі дыялектамі, можна сабраць у трупы блізкіх адносінаў, што мы ўжо разглядалі на прыкладзе сінта.

У рамані з’явілася нагэтулькі шмат элементаў з кантактных моваў, што многія носьбіты рамані з цяжкасцю камунікуюцца з такімі ж у іншых месцах: цыганы з македонскага Скоп’е вельмі паклапаціліся б, каб зразумець сінта з паўночнай Італіі; а карпацкая рамані, на якой гавораць аселыя цыганы ў паўночнай Вугоршчыне, фактычна незразумелая валошскім плямёнам у краіне. Безумоўна, ёсць дыскусійным пытание, ці дасягнула рамані такога статусу, калі яе можна лічыць хутчэй групай цесна звязаных моваў, чым адной мовай з шматлікімі дыялектамі.

Традыцыя імены

Вялікі дыяпазон этнічна-лінгвістычнай разнастайнасці адлюстроўваецца і перасякае ўсе іншыя аспекты сучаснага жыцця цыганоў, закранутага падзеямі іх узаемадачыненняў з навакольным грамадствам: ростам насельніцтва, блізкім суседствам з гаджэ, матарызацыяй транспарту, індустрыялізацыяй, беспрацоўем. Канец цыганскага грамадства прадказвалі часта: тое, што мова, звычаі, традыцыі і ўвесь жыццёвы стыль бясконца змяняліся і прымалі элементы з іншых супольнасцяў, успрымалася як знак заняпаду. Адна група пачынае адрознівацца ад другой, бо на іх уплываюць розныя трупы гаджэ\ але кожная ёсць прадуктам агульнай традыцыі адаптацыі — сацыяльнай, палітычнай і прафесійнай. Некаторыя ўрэшце могуць знікнуць; многія спрабуюць затрымаць адчуванне радыкальнай адрознасці ад гаджэ і ствараюць тыпова цыганскія культуры з таго, што ўспрынялі. Старыя атрыбуты і звычаі некалі адміраюць — жанчыны з кальдэраша ўжо не носяць каляровых шалікаў на галаве, а прадстаўніцы лавары — маляўнічых доўгіх спадніц, але гэта не знішчае і не памяншае іхнага пачуцця адметнасці, нягледзячы на тое што шмат іншых цыганоў з лавары і кальдэраша бачаць у гэтых новаўвядзеннях прыкметы заняпаду і што гаджэ лічаць: сапраўдныя цыганы павінны быць самымі экзатычнымі.

Пры разглядзе асобных аспектаў жыцця цыганоў і пошуку нейкіх панцыганскіх высноваў заўсёды існуе рызыка беспадстаўнага абагульнення. Кожнае сцверджанне наконт “цыганскіх” тыпаў, рамёстваў або промыслаў хутчэй заўсё будзе супярэчлівым. Магчыма, таму, што нека-

торыя цыганы сталі цвярозымі прафесіяналамі, і, напэўна, таму, што няма ніякага ўніверсальнага або выключнага прынцыпу, якім кіруюцца цыганы, зарабляючы на жыццё. Шмат “традыцыйных” заняткаў цыганы маглі пераняць на працягу сваёй гісторыі. Большасць фразеалогіі, якая датычыцца метал аапрацоўкі, пазычана з грэцкай, румынскай, славянскай ды іншых эўрапейскіх моваў; эканамічная адаптацыя, якая пачала праяўляцца ў XIX ст. (параўн. раздзел 7), — толькі частка бясконцага працэсу. Старыя прафесійна абумоўленыя назовы — кальдэраша, лавара, рудары — пераважна маюць сёння малое значэнне. Яны ўжо не сродак адрознення адной трупы ад другой. У эўрапейскіх рэгіёнах з пераважна індустрыялізаваным грамадствам усё менш патрэбныя многія заняткі, да якіх цыганы звярталіся ў мінулым. Але калі віды дзейнасці цыганоў змяняюцна, то састарэлай можна лічыць іхную схільнасць працаваць на свой уласны кошт і агульны рэпертуар прафесійных заняткаў, якая дазваляе ім захоўваць пэўную гнуткасць, прыстасаваную да сацыяльнай структуры і палкага жадання быць незалежнымі ў арганізацыі свайго жыцця. (Аднак гэта не тое ж, што самадастатковасць, бо яны не могуць існаваць у адрыве ад шырэйшага грамадства гаджэ і іхнай эканомікі.)

Як правіла, цыганы адпраўляліся на пошукі кліентаў ад дзвярэй да дзвярэй, ад прадпрыемства да прадпрыемства, прапануючы шэраг тавараў і паслуг. Часам у род заняткаў укладзены такія інвестыцыі, што ён хутчэй за ўсё будзе пераходзіць ад пакалення ў пакаленне (прыклад: цыркавыя і кірмашовыя сем’і, якія можна спаткаць у Францыі і Італіі). Але там, дзе выдаткі на інструменты і экіпіроўку малыя, дзе няма вялікіх запасаў, фіксаванага месца працы, цыганы лёгка пераязджаюць з месца на месца, ад адной крыніцы прыбытку да другой. Няма патрэбы спецыялізавацца толькі ў адной справе, і на працягу жыцця характар прафесійнай дзейнасці можа змяніцца радыкальна. У многіх краінах цыганы пастаянна пераходзяць ад дробнага гандлю да новых тавараў і рамонтных паслуг з шматлікай кліентурай да пераапрацоўкі ўтылізаванай сыравіны і будаўнічай працы з многімі індывідуальнымі здзелкамі. Пачалі пашырацца новыя спосабы заробку: у Заходняй Эўропе — гэта гандаль дыванамі, тэкстылем, адкідамі, ужыванымі машынамі, мэбляй, барахлом і антыкварыятам, а таксама кантрактныя будаўнічыя паслугі (напрыклад, пакрыццё дахаў, кладка асфальту). Працягваліся і старыя заняткі — музыка, забавы, варажба (заснаваная на пранікнёнай ацэнцы псіхалогіі кліента) ці, звычайна ў якасці дапаможнай крыніцы даходаў, кантрактная праца ў садах. Дзейнасць, якую брытанскія падарожныя называюць “прызваннем”, можа ўлучаць разносны гандаль, варажбу, збіранне лому і непатрэбных рэчаў, перапродаж антыкварыяту ды іншыхтавараў, розная часовая праца, Аднакхарактар заняткаў мяняец-

ца, бо цыганы звяртаюцца да новых рынкаў у адпаведнасці з магчымасцямі і патрэбамі.

Сямейныя каштоўнасці — грунтоўны падмурак цыганскага жыцця, і гэта відаць таксама па заробку на жыццё. Звычайна дзеці пачынаюць дапамагаць бацькам, як толькі падрастуць. Слаба адукаваныя (у традыцыйным сэнсе) цыганскія дзеці, выходзячы на працу разам з дарослымі, слухаюцца парадаў і могуць навучыцца розным рамёствам. Прыбытак жонкі з яе абыходаў звычайна больш сталы, чым у мужа, і яна можа клапаціцца пра штодзённыя сямейныя патрэбы. Мужчына тым часам займаецца вялікімі выдаткамі — на абсталяванне, машыну, грузавік або фургон; коштам доўгіх падарожжаў, святаў і ўрачыстасцяў, павелічэннем запасу каштоўнасцяў — напрыклад, залатых і іншых ювелірных вырабаў. Многія цыганы ганарацца сваёй эканамічнай гнуткасцю і з пагардаю глядзяць на рэгуляванае жьщцё гаджэ, а тыя у сваю чаргу заклікаюць да рэгламентацыі аплатнай працы і канфармізму. Некаторыя цыганы заможныя, многія — не. Ёсць багатыя цыганы з “мэрсэдэсамі” і дарагімі трэйлерамі і бедныя цыганы, што падарожнічаюць у сціплых або мінімальных умовах, ёсць і прыгнеценыя цыганы ў бетонных жылых блоках.

Будзе карысным суаднесці гэтыя агульныя сцверджанні, хоць і пабежна, з некалькімі прыкладамі эканамічна-жыццёвых гісторыяў цыганоў, якія ў сярэдзіне 1960-х гадоў пасяліліся ў дамах цыганскай вёскі на поўдні Францыі, каля Грасэ43. Адна гісторыя апавядае пра Разэтэ, пяцідзесяцігадовую ўдаву, якая паходзіць з вялікай сям’і manouches, і пра Фэрнанда, Sinto piemonteso, які нарадзіўся ў 1932 г.

Сям’я Разэтэ ў гады пасля Першай сусветнай вайны ездзіла ад вёскі да вёскі на конным фургоне, дэманструючы нямое кіно ў месцах, дзе яго яшчэ нс было. Яны падарожнічалі па Францыі, Нямеччыне, Швайцарыі і Італіі, пазней — па паўднёва-ўсходняй Францыі. У 20-я гады нямыя фільмы былі выцесненыя агучанымі карцінамі. Тады бацька заняўся вастрэннем нажоў і заточкай інструментаў, чаму навучыўся ў дзяцінстве. Калі Разэтэ ў 1931 г. у 18 гадоў выйшла замуж за кальдэраша, маладая пара пайшла шукаць новага жыцця ў Корсіцы. Муж хутка далучыўся да іншьгх членаў сваёй сям’і і зарабляў як лудзільнік, падарожнічаючы на конным фургоне. Менавіта там Разэтэ, уведзеная ў справу гішпанскай цыганкай, першы раз у жыцці занялася разносным гандлем. Пазней яны вялі падобнае жыццё ў Алжыры і па ўсёй Францыі, замяніўшы з часам конны воз на аўтафургон. Заставаліся ў кожным

43 Як напісана ў В. Formoso, Tziganes et sedentaires (Paris, 1986), які глыбока даследуе пасслішча і ягоных нассльнікаў. Пасяленне цыганоў было арганізавана мясцовай працыганскай асацыяцыяй у 1966 г.

месцы каля тыдня, у залежнасці ад аб’ёму працы і талеранцыі ўладаў. Мужчына абходзіў шпіталі, казармы, гатэлі, школы і фабрыкі, прапаноўваючы адрамантаваць кухонны посуд, або прымаў спецыяльныя замовы на яго вытворчасць. Жанчына тым часам дапамагала надзімаць мяхі і чысціць металапрадукцыю. У часе Другой сусветнай вайны сямейныя групы былі рассеяныя і вымушаныя прыпыніць падарожжы. Разэтэ пражыла гаротны ваенны час у намёце. Калі ўсталяваўся мір, яны з’ядналіся з сваякамі і зноў пачалі вандраваць, спачатку на конным возе, пазней на невялічкай машыне. Дзяржаўная дапамога на ўтрыманне дзяцей цяпер дапаўняла іхны даход ад лудзільніцтва. Ад 1947 г. яны абмежавалі свае падарожжы альпійска-марскім рэгіёнам, дзе было шмат працы, знялі кавалкі зямлі на доўгі перыяд ў Ніццы і Канах, жылі ў вялікім цыркавым фургоне. Смерць мужа ў 1956 г. пакінула Разэтэ з дзевяццю дзецьмі, якіх цяпер яна мусіла даглядаць сама. Каб дапоўніць сваю пенсію ўдавы і дапамогу на дзяцей, яна пачала купляць дамашні лён і тасьму ў аптовых прадаўцоў і займалася разносным гандлем, а яшчэ і варажбою. Старэйшыя дзеці дапамагалі, адзін сын збіраў металалом і выконваў пэўныя лудзільніцкія працы. Калі Разэтэ хварэла некалькі месяцаў, іншыя сем’і з кэмпінга давалі ёй частку сваіх даходаў. У 1966 г. яна пасялілася ў хаце ў цыганскай вёсцы і працягвала займацца разносным гандлем і варажбою, калі з’яўлялася нагода. Старэйшы сын, які зразумеў, што пасля пашырэння посуду з нержавейкі для лудзільніцтва застаецца ўсё менш магчымасцяў, працаваў галоўным чынам як збіральнік металалому і непатрэбных хатніх рэчаў. Пазней ён заняўся продажам ужываных аўтамабіляў, вастрэннем нажоў і продажам лішніх рэчаў на рынках — промыслам, перанятым у цыганоў з іншых сем’яў.

Фэрнанд, Sinto piemonteso, выхоўваўся ў сямейнай трупе, на чале якой стаяў ягоны дзядуля з боку маці. Як многія сінці ў міжваеннай Францыі, яны падарожнічалі на конным возе і займаліся мноствам працаў. Для мужчынаў, якія кожны дзень выязджалі на лёгкім возе і грукалі ў дзверы, шукаючы магчымых кліентаў, галоўнымі заняткамі былі гандаль коньмі, пляценне кошыкаў, збор лому, пляценне крэслаў; для жанчынаў — продаж кошыкаў, галантарэі і (калі стаўленне кліента здавалася прыхільным) варажба, а таксама просьбы аб хлебе і непатрэбных рэчах. Фэрнанд, які не меў адукацыі, упершыню выйшаў у людзі ў свае 13 гадоў, прадаючы звязкі вяровак, і неўзабаве пачаў збіраць металалом. Калі ён ажаніўся з стрыечнай сястрой, то заняўся пляценнем кошыкаў, якія жонка прадавала разам з іншымі дробязямі; ён таксама плёў з лазы крэслы. Пазней улучыў у збіранне лому разбітыя машыны (выкарыстоўваючы для працы малы воз, які цягнулі аслы, пазней коні, пакуль не купіў сабе першую машыну ў 1950 г.), і гэта было дастаткова выгадна. Разам з сваімі дзядулем і дзядзькам яны падарожнічалі ў альпійска-мар-

скім рэгіёне і заставаліся ў адной мясцовасці, пакуль не выконвалі там усю працу ці пакуль іх не праганялі. Разам з пачаткам урбанізацыі талеранцыі да цыганоў стала меней, і да 1950-х гадоў галоўнай праблемай было знайсці месца прыпынку. Урэшце Фэрнанд пасяліўся ў цыганскай вёсцы. Тут ён заняўся пакупкай рэчаў на распродажах, вырабаў з ільну на фабрыках, аптовым і рознічным гандлем, а дапамагаўяму старэйшы сын, які перапрадаваў рэчы на рынках. Прыбыткі ад штодзённых абходаў ягонай жонкі разам з старэйшай дачкой, а таксама дзяржаўная дапамога на дзяцей забяспечвалі іхныя асноўныя патрэбы. Да 1966 г. Фэрнанд заашчадзіў дастаткова грошай, каб купіць участак зямлі і затым яшчэ некалькі. Ён пабудаваў дом на адным з іх і выгадна прадаў яго; потым пабудаваў дом на іншым участку і пераехаў туды з сваёй сям’ёй. Тым часам яго старэйшы сын навучыўся гандляваць тэкстылем. Землі Фэрнанда і яго будаўнічыя здзелкі не былі толькі ягонай асабістай выгадай: ад 1973 г. разам з братамі з сінці і некаторымі з кальдэраша ён наладзіў дзесяцідзённы штогадовы летні фестываль цыганскіх забаваў, на якім выступалі жытаны, ромы і манушы; іншыя цыганы займаліся забеспячэннем ежы і пітва. Фестываль заўсёды прывабліваў добрую аўдыторыю, дарэчы, артысты маглі абмяркоўваць там свае далейшыя планы.

Як паказваюць гэтыя прыклады (можна як пацверджанне знайсці безліч іншых), аселы лад жыцця не ператварае цыганоў у звычайных французскіх грамадзянаў, гішпанцаў і г.д. Тэта праўда, што ва Ўсходняй Эўропе нашмат большая інтэграцыя цыганоў у структуру нацыянальнай працы, часта ў якасці некваліфікаваных рабочых, але сёння яны найболып падлягаюць звальненню, бо без рэформаў вытворчасць становіцца стратнай. Але нават у кантраляваных эканоміках былых камуністычных краінаў можна заўважыць цыганскія прыклады. Калі паглядзець на падзеі ў Вугоршчыне44, можна пабачыць, што рынкавыя змены адводзяць многіх валошскіх паўвандроўнікаў ад рамесніцкай працы да збору другаснай сыравіны (напрыклад, пер’яў і металалому) ды іншых работ, якія можна выконваць з дапамогай конных возаў ці фургонаў — дарэчы, улады, занепакоеныя такой нетрадыцыйнасцю, вырашылі ліцэнзаваць такую дзейнасць, кантраляваць і абмяжоўваць яе. Такія падарожныя промыслы могуць таксама спалучацца з сезонным! работам! (напрыклад, на фабрыках, якія вырабляюць цукар ! прэсервы) або з такімі формам! працаўладкавання, якія пакідаюць шмат свабоды (напрыклад, утрыманне і рамонт дамоў). Іншыя цыганы, якія жылі ў цыганскіх паселішчах, але ў цэлым не былі кранутыя пасляваен-

44 Параўн. G. Havas, ‘Strategien des Beschäfligungswechsels bei verschiedenen Zigeunergemeinschaften in Ungarn’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1984), 2/84, pp. 3—24.

най калектывізацыяй, таксама лічаць, што ад старых сродкаў заробку трэба адмовіцца. Таму яны прымаюць прапановы доўгатэрміновай працы на мабільнай базе або ў будаўнічых брыгадах, якія пераязджаюць з месца на месна, дзе яны выконваюць асноўную ручную працу. Гэтадазволіла ім ствараць уласныя цыганскія брыгады і вызначаць, з кім яны збіраюцца працаваць і жыць у адных памяшканнях. Гэта азначае, што яны змогуць таксама далучыцца да прыватнага будаўніцтва, тым не меней існаванне іхных брыгадаў хісткае, а сем’і, якія застаюцца дома, часта мусяць зводзіць канцы з канцамі, шукаючы земляробчай і хатняй працы, якую спарадычна дае мясцовасць.

Аселыя цыганы цяпер складаюць бальшыню як на ўсходзе, так і на захадзе, але яны могуць заставацца на адным месцы дзесяцігоддзямі і захоўваць сваю спецыфіку. Рухомасць — па-ранейшаму важны фактар; і для многіх цыганоў на захадзе аўтамабільны транспарт становіцна істотным сродкам промыслу, дазваляючы перамяшчацца ў пошуках кліентаў на доўгія адлегласці без значных зменаў у сталым месцы жыхарства. Сацыяльныя звычкі былых вандроўных цыганоў таксама не абавязкова знішчыла асяленне. Цыганы прыхільныя знаходзіцца блізка адзін да аднаго, асабліва з сваякамі; хатняе жыццё канцэнтруецца ў адным пакоі, без ніякай прыватнасці; цыганам не падабаецца абмежаванне кватэр, якое ізалюе іх і падрывае сямейныя ўзаемадачыненні. Нешта падобнае яны пераносяць і на жыццё ў табары, пазбаўленае адзіноты і кампанейскае, дзе большасць часу праводзіцца па-за домам, нават пад час адпачынку.

Тыя, хто перамяшчаецца на аўтамабільных фургонах, звычайна ставяць свае прыпыначныя пункты на дзесяцімільным інтэрвале, як і ў часы калёсаў і vardo. Тэты магутны сімвал “сапраўдных” цыганоў у вачах гаджэ разглядаецца як недаацэнка ролі матарызацыі. Пераход на аўтафургоны быў звязаны з недахопам месцаў, на якіх маглі прыпыніцца цыганскія падарожнікі. У Англіі і Валіі пераход адбываўся цягам некалькіх дзесяцігоддзяў, але паскорыўся ў 1950-х гадах, а ў 1965 г. толькі 6% цыганскага насельніцтва карысталася коннымі фургонамі. Ад таго часу іх працэнт паменшыўся, хоць коні ўсё яшчэ займаюць важнае месца калі не ў эканоміцы, дык у зацікаўленнях нават матарызаваных цыганоў. Новыя формы транспарту і рухомага жылля прывялі таксама да зменаў у структуры жыцця. Сучасныя трэйлеры прапануюць электрычнае святло, халадзільнікі і газавыя пліты. I нарэшце, з’яўленне тэлебачання, радыё і кіно зрабіла вонкавы свет як аселых, так і вандроўных цыганоў болып замкнёным і асабліва ўплывае на маладое пакаленне: робіць іх менш згаворлівымі, каб пагадзіцца з роляй ізгояў, і дае ім новыя каналы для прыняцця каштоўнасцяў гаджэ. Пры нагодзе телебачанне можа распавесці цыганам пра іхную уласную гісторыю: у

канцы 1980-х гадоў у Грэцыі пасля тэлеперадачы, у якой казалі пра сувязь цыганоў з Індыяй, сярод некаторых маладых цыганак існавала мода на сары і ўвядзенне ў танцы ўсходніх матываў. Магчыма, гадоў праз 50 этнамузыколагі будуць разглядаць гэта як культурныя рэшткі ад першапачатковай радзімы цыганоў.

Пілігрымы і пяцідзесятнікі

Рэлігія — гэта другая сфера, у якой цыганы адлюстроўваюць свет гаджэ ў сваім асяродку. Звычайна яны прымалі рэлігіі тых краінаў, у якіх пэўны час жылі. Так з’явіліся каталіцкія цыганы, розныя тылы пратэстанцкіх, праваслаўных цыганоў, а ў ісламскім свеце і частцы паўднёва-ўсходняй Эўропы, дзе панавалі туркі, — вялікая колькасць цыганоў-мусульманаў. Паўсюль іх абвінавачвалі ў адсутнасці сапраўднай пабожнасці і называлі перш “паганцамі”, “сарацынамі” і “татарамі”. Меркаваная абыякавасць цыганоў да рэлігіі часта пераболыпваецца. У цыганскіх рэлігійных вераваннях і практыках можа быць пэўны эклектызм. У Баўгарыі як ісламскія, так і праваслаўныя цыганы не адзначаюць дня св. Георгія; тое ж і з разбіваннем яек на шчасце над час велікодных святаў.

Менавіта над выглядам пілігрымаў цыганы ўпершыню прыбылі ў Эўропу. Ці былі яны пунктуальным! ў наведванні святыняў, да якіх нібыта накіроўваліся, выклікае сумнеў. Што да сакраментаў, то святы хрост найбольш папулярны сярод іх; яны часта трымаюцца ўласнай традыцыі на пахаваннях і асабліва на вяселлі. Да XIX ст. цыганскія пілігрымкі сталі рэгулярнымі падзеямі. У нашыя дні адбываюцца перыядычныя працэсіі да больш як шасці французскіх святыняў, улучаючы Люрд ды іншыя санктуарыі ў Гішпаніі, Партугаліі, Італіі, Бэльгіі і Нямеччыне. Найбольш вядомымі ўжо доўгі час з’яўляюцца штогадовыя сходы 24 і 25 траўня ў Ле-Сант-Мары-дэ-ля-Мэр, што ў Камаржэ. “Святая” Сара, якую цыганы прынялі за сваю апякунку, ніколі не была ў царкоўным календарь! святых; яна была эгіпецкай служкай Марыі Якуба і Марыі Салёмскай, цётак Хрыста. Людзі верылі, што яна была цудоўным чынам перанесеная на тару Ронэ праз некалькі гадоў пасля ўкрыжавання Хрыста. Толькі ў сярэдзіне XIX ст. цыганоў заўважаюць сярод іншых пілігрымаў Ле-Сант-Мары, апошнім часам — пераважна ў першы з двух дзён. Кожны год яны ўпрыгожваюць новым светлым адзеннем тынкавую статую св. Сары, пачарнелую ад дыму свечак у крыпце; а царкоўная служба 24 траўня і працэсія з статуяй да мора, з эскортам гвардзейцаў на белых конях, у першую чарту належыць ім (а не турыстам). Картэж на наступны дзень у гонар дзвюх Марый складае значную частку Праванскага фэсту з удзелам цыганоў. Аднак візіт у

Ле-Сант-Мары ды іншыя санктуарыі — гэта таксама магчымасць аднавіць сямейныя і сацыяльныя кантакты, абмеркаваць заручыны і, магчыма, вырашыць нейкую справу.

У пасляваенным ажыўленні місіянерскай і дабрачыннай дзейнасці з боку традыцыйных цэркваў наўрад ці можна знайсці нешта падобнае да магутнага новага руху, які пачаўся ў 1952 г. у Брытаніі пад кіраўніцтвам Клемана ле Касэ, брэтонскага пастара нецыганскага паходжання. Гэтае рэлігійнае адраджэнне пашырылася з Брытаніі на Парыж, Бардо ды іншыя часткі Францыі і прывяло да значнага распаўсюджання пяцідзесятніцтва сярод цыганоў Эўропы і абедзвюх Амэрык, паклаўшы пачатак перыядычным сходам, якія збіраюць масы цыганоўу эвангельскія адпаведнікі каталіцкіх пілігрымак45. Адна з прычынаў хуткага развіцця руху — калі традыцыйныя цэрквы патрабавалі доўгага перыяду выхавання сваіх святароў, эвангельская царква ўскладала надзею на свецкіх святароў (усе мужчины) з цыганскіх сем’яў. Менавіта цыганы найлепей ведалі, у якім месцы праводзіць наступную эвангелізацыю, і маглі гаварыць на мове патэнцыйных неафітаў, з вялікім поспехам пераконваючы людзей імправізаванымі пропаведзямі на біблійныя тэмы. Пазней было прынята стратэгічнае рашэнне праводзіць місіянерскую працу на племянным роўні, выкарыстоўваючы святароў-лшнум/оў для навяртання манушаў, жытанаў — для навяртання жытанаў. Царкоўныя службы звычайна арганізоўваліся падобным чынам. Місіі пасылаліся за мяжу, і ў 1960-х гадах агонь веры дасягнуў Гішпаніі, дзе новыя вернікі сталі шырока вядомыя як aleluyas', больш павольны прагрэс адбываўся ў краінах Заходняй Эўропы і ў Грэцыі. На пачатку 1980-х гадоў ладзіліся кампаніі ва Ўсходнюю Эўропу і Амэрыку; у ЗША хуткасць працэсу моцна павысілася ў 1980-х гадах; у Брытаніі штогадовыя эвапгельскія саборы збіраюць тысячы падарожных. У першыя тры дзесяцігоддзі эвангельская царква ахрысціла, як лічыцца, блізу 70 000 цыганоў і прыцягвала яшчэ многіх на свае сходы. 1600 цыганоў сталі прапаведнікамі, 400 з іх — пастарамі. Вернасць руху захоўваюць каля трэці цыганоў Францыі, дзе місіі маюць некалькі перыёдык і радыёстанцыю, Біблійны інстытут, мабільныя школы і спецыяльныя класы ў кэмпінгах, а таксама 50 цэркваў.

45Параўн. Т. Acton, ‘The Gypsy Evangelical Church’, Ecumenical Review, 31 (1979), no. 3, pp. 11—17; J. Ridholls, Travelling Home (Basingstoke, 1986); E. B. L. Sato, ‘The social impact of the rise ofPentecostal evangelicalism among American Rom’, у Papers from the Eighth and Ninth Annual Meetings, Gypsy Lore Society, North American Chapter (New York, 1988), pp. 69—94; K. Wang, ‘Le mouvement pentecötiste chez lesGitans espagnols”, у Tsiganes: Identite, Evolution, pp. 423—432; R. Glize, ‘L’eglise evangelique tsigane comme vote possible d’un engagement culture! nouveau’, тамсама, pp. 433—443; i C. Le Cossec, Mon aventure chez les Tziganes (Soignolles, 1991).

Магчыма, нясталы характар гэтых версіяў хрысціянства спрычыніўся да хуткага пашырэння эвангельскай веры сярод такіх розных супольнасцяў, як эўрапейскія і амэрыканскія цыганы, аўстралійскія абарыгены і заірскія пігмеі. Відавочна, нешта ёсць і ў экстазе эвангельскай веры, што вельмі прываблівае людзей, чыя традыцыйная манера жыцця таксама пэўным чынам знаходзіцца над пагрозай. 3 сваёй прыроды цыганская эвангельская царква прыводзіць да таго, што яе родныя вернікі адчуваюць сябе асабліва выбранымі людзьмі і трымаюцца разам у сацыяльнай салідарнасці. Яе хрост праз пагружэнне ў ваду, эмацыйны настрой рэлігійнай экспрэсіі, спантанныя шлюбы і супольны стыль пакланення, яе вера ў неабходнасць збаўлення праз Хрыста і рэчаіснасць альтэрнатыўнага пекла, яе харызматычныя практыкі, заснаваныя на веры ў charisma (“дар ласкі”) Святога Духа — усё гэта было перадумовай, каб стварыць “рэлігію сэрца”, якая адказвае на ўсе эмацыйныя і псіхалагічныя патрабаванні цыганоў. У адрозненне ад місіяў XIX ст., асіміляцыя не была мэтай пяцідзесятніцтва, але яе ўздзеянне на жыццёвы лад неафітаў тым не менш радыкальнае. Фундаментальная накіраванасць на Святое Пісьмо надае першачарговае значэнне пісьменнасці і адукацыі. Ідэальныя нормы забараняюць ужыванне алкаголю, тытуню і наркотыкаў, а таксама азартны гульні, падман, хлусню і крадзеж. Пагане кія звычаі павінны адысці: выкуп за инвесту, як гаварылася, адпавядае Бібліі (параўн. Кн. Роду, xxiv), але варажба, напэўна, не (параўн. Другазаконне, xviii: 10—11); slavi або фэсты ў гонар святых, якія адзначаліся каталіцкімі і праваслаўнымі цыганамі, павінны быць адхіленыя; традыцыйныя пахавальныя практыкі і ротапа (хаўтуры) ромаў — мадыфікаваныя. Новыя вераванні пачынаюць наступаць на некаторыя з былых камуністычных краінаў. Ці будуць яны распаўсюджвацца ў такім маштабе, як гэта адбывалася ў Францыі і Гішпаніі, ці будуць дастаткова моцнымі і доўгатрывалымі, пакажа час.

Орге Roma!

Цыганская эвангельская царква — першы рэальны прыклад у Заходняй Эўропе масавай панцыганскай арганізацыі, якая пераходзіць праз племянныя падзелы. На палітычным роўні ў 1930-х гадах у Польшчы і Румыніі былі пэўныя спробы стварэння міжнародных цыганскіх групаў уціску. Бухарэсцкі кангрэс 1933 г., які нібыта прадстаўляў дэлегатаў з большасці ўсходнеэўрапейскіх краінаў і замежжа, прыняў вялізную і разнародную праграму, скіраваную пераважна на сацыяльныя паляпшэнні, з моцным праваслаўным ухілам у бок духоўнасці46. Нічога тако-

4^Параўн. W. J. Haley, ‘The Gypsy conference at Bucharest’, JGLS (3), 13 (1934), pp. 182— 190; i F. Remmel, Die Roma Rumäniens (Vienna, 1993), pp. 46—61.

га ў Румыніі болып не адбывалася, з выняткам пазнейшай барацьбы канкурэнцыйных цыганскіх фракцыяў. Пасля Другой сусветнай вайны новыя праблемы цыганоў, якія вынікалі з індустрыйнага развіцця грамадства, уздымаліся збольшага арганізацыямі гаджэ, занепакоеных станам ныганскіх супольнасцяў. Але цыганы таксама пачалі аб’ядноўвацца ў рэлігійныя, палітычныя і культурный асацыяцыі і трупы ўціску, як мясцовыя, так і напыянальныя47. Ад 1950-х гадоў у Нямеччыне было заснавана шмат цыганскіх камітэтаў, пераважна для таго, каб прыспешыць разгляд рэпатрыяцыйных просьбаў. Пазней поле дзейнасці пашырылася, і Verband deutscher Sinti (Таварыства нямсцкіх сінці) і Zentralrat deutscher Sinti und Roma (Цэнтральная рада нямецкіх сінці і ромаў) напружваюць свае сілы для піску на СМІ.

Францыя стала цэнтрам першых спробаў дасягнуць прагрэсу на інтэрнацыянальным фронце. Некаторыя з ранніх утварэнняў былі ўтапічнымі, але ў 1965 г. у Парыжы быў заснаваны орган з больш рэалістычнымі мэтамі, Comite International Tsigane (Міжнародны цыганскі камітэт), які хоць і стараўся ісці цяжкай сярэдняй дарогай паміж розным! племяннымі групамі і цыганамі-каталікамі, праваслаўнымі, пратэстантамі ды іншымі, вырашыў таксама цесна супрацоўнічаць з Цыганскай эвангельскай царквой, бо яна была пераважна цыганскім рухам. МЦК ствараў свае адгалінаванні ў адных краінах і наладжваў сувязь з незалежнымі арганізацыямі ў іншых; некаторыя з іх былі вялікімі і ўплывовымі, некаторыя існавалі толькі намінальна, некаторыя залежалі ад падтрымкі прыхільна настроеных гаджэ. Усе яны мелі за сваю першачарговую мэту не адаптацыю цыганоў да грамадства, а прыпыненне несправядлівасці грамадства і былі падрыхтаваныя адказаць на пераслед метадамі гаджэ: дэманстрацыямі, лабіяваннем і масавымі кампаніямі. Націск рабіўся на неабходнасць захоўваць эканамічную і геаграфічную гнуткасць, на права працягваць падарожжы і выкарыстоўваць рамані як мову культуры і адукацыі.

У красавіку 1971г. МЦК арганізаваў у Лёндане першы Сусветны раманскі кангрэс, дзе дэлегаты амаль з 14 краінаў прынялі слова Rom у якасці саманазову, а таксама сцяг і просты лозунг “Оргё Roma!” — “Уставай, цыган!”. Змяніўшы назоў, Міжнародны цыганскі камітэт ператварыўся ў пастаянны сакратарыят і выканаўчы орган кангрэса. Былі скліканыя пяць камісіяў: па сацыяльных праблемах, адукацыі, ваенных злачынствах, мове і культуры.

На другі Сусветны раманскі кангрэс, што адбыўся ў Жэнэве ў красавіку 1978 г., сабраліся 120 дэлегатаў і назіральнікаў з 26 краінаў. Шы-

4' Наконт назіцыі ў Англіі, яе супярэчнасцяў і канкурэнтаў гл. Т. Acton, Gypsy Politics and Social Change (London, 1974).

рока была прадстаўленая Індыя, якая пацвердзіла сувязь цыганоў з субкантынентам. Былі выбраныя дэлегаты ў ААН, Камісію ААН па правах чалавека і ЮНЭСКО. Арганізацыя, якая мусіла займацца працай да наступнага кангрэса, называлася па-рознаму: Міжнародная раманская вунія або Раманская вунія. Пад апошнім назовам яна атрымала ў 1979 г. дарадчы статус у Сацыяльна-эканамічнай камісіі ЭС. Ад таго часу стала праводзілася лабіяванне ўрадаў і міжнародных органаў.

На трэцім кангрэсе, у Гётынгене, у траўні 1981 г., дыскусіі разгортваліся галоўным чынам наконт лёсу цыганоў пад час нацысцкага рэжыму. Да цяперашняга часу ранейшы заходнеэўрапейскі ўхіл слабеў. Югаслаўскія цыганы напачатку адыгрывалі асаблівую ролю ў развіцці міжнароднага руху, але прадстаўніцтва ўсходнеэўрапейскіх краінаў было больш абмежаванае. Крах жорсткага рэжыму зрабіў магчымым правесці ў красавіку 1990 г. на ўскраіне Варшавы чацверты кангрэс. Цяпер на ім было 250 дэлегатаў; 75% дэлегатаў паходзілі з былога камуністычнага блоку. Тым часам уздым 1989 г. адкрыў новыя магчымасці для ўмяшальніцтва цыганоў у нацыянальную і нутраную палітыку. Новым заданием асобных цыганскіх партыяў было стварэнне і ўмацаванне альянсаў з галоўнымі палітычнымі партыямі падобнай ідэалогіі. У Вугоршчыне, напрыклад, Раманская свабодная дэмакратычная партыя працавала з Свабоднымі дэмакратамі, каб забяспечыць прадстаўніцтва ў парламенце двух цыганоў пад час выбараў у красавіку 1990 г.; Чэхаславаччына, Румынія і Баўгарыя таксама мелі некалькі прадстаўнікоў. Часам падзелы сярод цыганоў адлюстроўваліся хуткім узнікненнем цыганскіх палітычных партыяў: у Румыніі было зарэгістравана не менш за 7 партыяў.

Чацверты Сусветны раманскі кангрэс палічыў сваім выканаўчым заданием правядзенне шматлікіх амбітных праграмаў, звязаных з кампенсацыямі, адукацыяй, культурай, грамадскімі ўзаемадачыненнямі, мовай і Цыганскай энцыклапедыяй. Апошняя была задуманая як энцыклапедыя для, а не пра цыганоў, якая мусіць змяшчаць ператвораныя веды пра свет з пункту гледзішча сусветных цыганоў. Такія ж доўгатэрміновыя і высілкі, скіраваныя на выпрацоўку стандартнай літаратурнай мовы, улічваючы, што ўсё яшчэ мала прагрэсу ў пагадненні марфалагічнай разнастайнасці, няма стандартнага слоўніка, але ёсць дыялектныя варыянты, значныя нават для падставовай канцэпцыі. Найбольш адважную спробу ўвядзення ва ўжытак стандартнай рамані48 меркавалася зрабіць у Македоніі, Косаве і прылеглых частках Сербіі, а таксама стварыць там раманамоўныя школы. Асновай быў арлійскі дыялект Скоп’е, але былі прыцягнутыя яшчэ тры югаслаўскія дыялекты.

Jusuf and К. Kepeski, Romani gramatika Romska gramatika (Skopje, 1980).

Нягледзячы на адносна слабую роднаснасць паміж выбранымі варыянтамі, трэба ўзважыць магчымыя праблемы49. Такая задума непазбежна ставіць пытанне, ці зможа адзіная стандартызаваная рамані сапраўды дасягнуць некага, апрача эліты, пакідаючы кнігі, перыёдыкі і газеты, у якіх будзе выкарыстоўвацца, недаступнымі для іншых.

Пошук стандартная мовы — тэта толькі адзін аспект адкрытага нанова жадання некаторых цыганоў заштукаваць трэшчыны, якія адкрыліся цягам доўгай гісторыі гэтых людзей, і знайсці адзіны шлях абходу гэтай разнастайнасці ўнутры самых цыганоў, якая ёсць прадуктам іхнага доўгага кантакту з болыпымі эўрапейскімі супольнасцямі. Быць цыганом — не азначае толькі быць народжаным і выхаваным сярод іх, гэта таксама ахоплівае ўзаемадачыненні з аселымі людзьмі. Большая частка гэтай кнігі канцэнтравалася на пытанні, чаму малая і падаткая меншыня не мае права быць адрознай. Такая думка часта сядзела глыбока ў грамадстве, якое, вырашыўшы адмовіцца ад поўнага непрыняцця цыганоў, спрабавала ажыццяўляць палітыку татальнай асіміляцыі. Доўгі час выжыванне цыганоў грунтавалася хутчэй на перамозе ворагаў хітрасцю, а не сілай, пастаянным рухам і ўніканнем клопатаў, нават калі заканадаўства канкрэтных краінаў не так моцна прыціскала іх. Цыганы дбалі пра сваю аўтаномію не толькі праз адаптацыю дамінавальных культур, але і праз сацыяльную дыстанцыю, узмоцненую падазронасцю, з якой цыганоўтрактавалі гаджэ. Цяпер, у адрозненне ад ранейшых стратэгіяў, скіраваных на тое, каб не выклікаць падазрэння і быць схаванымі ад публічнасці, некаторыя спрабуюць знайсці ўласны шлях і заявіць пра свае правы, а таксама даць моцны адпор прадузятасці, што за палову тысячагоддзя трохі зменшылася. Адзінства ніколі не прыходзщь легка.

49 Параўн. V. A; Friedman, ‘Problems in the codification of a standard Romani literary language’, у Papers from the Fourth and Fifth Annual Meetings, Gypsy Lore Society, North American Chapter (New York, 1985), pp. 56—75.

БІБЛІЯГРАФІЯ

Гэтая бібліяграфія, з некаторымі згаданымі ніжэй выняткамі, змяшчае публікацыі, цытаваныя на папярэдніх старонках кнігі. Яны размеркаваныя паводле наступных загалоўкаў:

1. Бібліяграфічныя працы; 2. Перыёдыкі; 3. Агульныя даследванні; 4. Азіяцкія крыніцы; 5. Паасобныя эўрапейскія краіны; 6. Эўрапейская гісторыя да 1800 г.; 7. XIX і ХХстагоддзі; 8. Паўночная Амэрыка; 9. Фізічная антрапалогія; 10. Мова; 11. Музыка; 12. Народныя паданні; 13. Кодэкс чысціні; 14. Рэлігія; 15. Іншыя вандроўнікі; 16. Цыганы ў мастацтве і літаратуры.

Спасылкі паказваюць толькі невялікую долю літаратуры. Таму ў першы загаловак уключаны некаторыя дадатковыя назовы, якія павінны паказваць больш поўныя бібліяграфіі.

1. Бібліяграфічныя працы

Binns, D. A Gypsy Bibliography (Manchester, vol. 1 1982, vol. 2 1986, vol. 3 1990, supplement 9 1991).

Black, G. F. A Gypsy Bibliography (London, 1914).

German, A. V. Bibliografiya о tsyganakh: Ukazatel’ knig i statei s 1780g. po 1930g. (Moscow, 1930).

Grönemeyer, R Zigeuner in Osteuropa. Eine Bibliographie (Munich, 1983).

Hohmann, J. S. Neue deutsche Zigeunerbibliographie (Frankfurt am Main, 1992).

Hovens, P. and Hovens, J. Zigeuners, Woonwagenbewoners en reizenden: een bibliografie (Rijswijk, 1982).

Hundsalz, A. Stand der Forschung über Zigeuner und Landfahrer. Eine Literaturanalyse (Stuttgart, 1978).

Lockwood, W. G. and Salo, S. Gypsies and Travelers in North America: An annotated bibliography (Cheverly, MD, 1994).

Masson, D. I. Catalogue of the Romany Collection [University of Leeds] (Edinburgh, 1962).

Tong, D. Gypsies: A multidisciplinary annotated bibliography (New York, 1995).

Tymauer, G. Gypsies and the Holocaust: A bibliography and introductory essay (Montreal, 1989; 2nd edn 1991).

2. Перыёдыкі

Etudes Tsiganes (since 1955), 2 rue d’Hautpoul, 75019, Paris, France.

Giessener Hefte für Tsiganologie (1984—1986), працягнутае Tsiganologische Studien (since 1990, on a sporadic basis), c/o Institut für Soziologie, JustusLiebig-Universität, Karl-Glöckner-Str. 21E, 6300 Giessen, Germany.

Journal of the Gypsy Lore Society (since 1888). У выданні былі пэўныя перапынкі, і цяпер часопіс падаецца ў пяці серыях: 5607 Greenleaf Road, Cheverly, MD 20785, USA.

A Newsletter of the Gypsy Lore Society, North American Chapter, published from 1978, became in 1989 the Newsletter of the Gypsy Lore Society.

Lacio Drom (since 1965), Centro Studi Zingari, Via dei Barbieri 22, 00186 Roma, Italy.

Roma (since 1974), 3290/15-D, Chandigarh, 160015, India.

3. Агульныя даследванні

Bali&, S. et al. (eds). Romani Language and Culture (Sarajevo, 1989).

Cohn, W. The Gypsies (Reading, MA, 1973).

Colocci, A. A. Gli Zingari (Turin, 1889).

Grellmann, H. M. G. Die Zigeuner. Ein historischer Versuch über die Lebensart und Verfassung, Sitten und Schicksale dieses Volks in Europa, nebst ihrem Ursprung (Dessau and Leipzig, 1783; 2nd edn Göttingen, 1787). Ангельскі пераклад, Dissertation on the Gipsies (London, 1787; 2nd edn London, 1807); французскі пераклад, Metz, 1788 and Paris, 1810; нідэрляндскі пераклад, Dordrecht, 1791.

Grönemeyer, R. and Rakelmann, G. A. Die Zigeuner, Reisende in Europa (Cologne, 1988).

Hancock, I. The Pariah Syndrome (Ann Arbor, 1987).

Hoyland, J. A Historical Survey... of the Gypsies (York, 1816).

Kenrick, D. and Puxon, G. The Destiny of Europe’s Gypsies {Condon, 1972); версія на рамані, Bersa bibahtale (London, 1988).

Kogälniceanu, M. Esquisse sur l’histoire... des Cigains (Berlin, 1837).

Liegeois, J.-P. Gypsies (London, 1986).

Martinez, N. Les Tsiganes (Paris, 1986).

Nunes, О. О Povo Cigano (Oporto, 1981).

Popp Serboianu, C. J. Les Tsiganes (Paris, 1930).

Predari, F. Origine e vicende dei Zingari (Milan, 1841).

Rehfisch, F. (ed.). Gypsies, Tinkers and Other Travellers (London, 1975).

Salo, M. T. (ed.). 100 Years of Gypsy Studies (Cheverly, MD, 1990).

Vaux de Foietier, F. de. Mille ans d’histoire des Tsiganes (Paris, 1970).

Vossen, R. Zigeuner (Frankfurt am Main, 1983).

Willems, W. Op zoek naarde ware zigeuner. Degeschiedenis van het Europese denken over zigeuners (1783— 1945) (Leiden, рыхтуецца да выдання).

Williams, P. (ed.). Tsiganes: Identite, Evolution (Paris, 1989).

4. Азіяцкія крыніцы

Berland, J. C. ‘Päry[ä]tän: “native” models of peripatetic strategies in Pakistan’, Nomadic Peoples (1986), nos 21/22, pp. 189—205.

Burton, Sir Richard. The Jew, the Gypsy and El Tslam (London, 1898).

Goeje. M. J. de. Memoire sur les migrations des Tsiganes d travers l’Asie (Leiden,

; 9031

Harriot, J. S. ‘Observations on the Oriental origin of the Romnichal’, Transactions of the Royal Asiatic Society, 2 (1830), pp. 518—558.

Kochanowski, J. ‘Roma — History of their Indian origin’, Roma, 4 (1979), no. 4, pp. 16-32.

Longperier, G. de. ‘L’Inde et ses mysteres’, Musee universel, 1 (1857), pp. 330— 336.

MacRitchie, D. Accounts of the Gypsies of India (London, 1886), pp. 1 — 126.

Misra, P. K. and Malhotra, К. C. (eds). Nomads in India (Calcutta, 1982).

Mroz, L. ‘Les Lohar, les Banjara et le Probleme de 1’origine des Tsiganes’, Etudes Tziganes (1990), no. 1, pp. 3—14.

Rao, A. ‘ Note preliminaire sur les Jatd’Afghanistan’, Studia Iranica, 8(1979), no. 1, pp. 141-149.

Rishi, W. R. ‘Roma — a study’, Roma, 7 (1983), no. 2, pp. 1 — 10.

Rishi, W. R. ‘History of Romano movement, their language and culture’, in Romani Language and Culture, eds S. Balic et al. (Sarajevo, 1989), pp. 1—10.

5. Паасобныя эўрапейскія краіны

Аўстрыя

Mayerhofer, С. Dorfzigeuner (Vienna, 1987).

Брытанія

Crabb, J. The Gipsies’ Advocate, 3rd edn (London, 1832).

Gentleman, H. and Swift, S. Scotland’s Travelling People (Edinburgh, 1971).

Gordon, A. Hearts upon the Highway (Galashiels, 1980).

Gypsies and Other Travellers, report by an MHLG Sociological Research Section (London, 1967).

Jarman, А. О. H. and Jarman, E. The Welsh Gypsies: Children of Abram Wood (Cardiff, 1991).

M’Cormick, A. The Tinker-Gypsies (Dumfries, 1907).

MacRitchie, D. Scottish Gypsies under the Stewarts (Edinburgh, 1894).

Mayall, D. Gypsy-Travellers in Nineteenth-Century Society (Cambridge, 1988).

Okely, J. The Traveller-Gypsies (Cambridge, 1983).

Ribton-Tumer, C. J. A History of Vagrants and Vagrancy (London, 1887).

Simson, W. A History of the Gipsies (London, 1865).

Vesey-FitzGerald, B. The Gypsies of Britain (London, 1944).

Ward-Jackson, С. H. and Harvey, D. E. The English Gypsy Caravan (Newton Abbot, 1972; 2nd edn, 1986).

Данія

Dyrlund, F. Tatere og Natmandsfolk i Danmark (Copenhagen, 1872).

Фінляндыя

Grönfors, М. Blood Feuding among Finnish Gypsies (Helsinki, 1977).

Vehmas, R. Suomen Romaaniväestön Ryhmäluonneja Akkulturoituminen (“Групавыя характары і акультурацыя цыганскага насельніцтва ў Фінляндыі”] (Turku,

1961).

Францыя

Vaux de Foietier, F. de. Les Tsiganes dans Гапсіеппе France (Paris, 1961).

Vaux de Foietier, F. de. Les Bohemiens en France au 19e si'ecle (Paris, 1981).

Нямеччына

Arnold, H. Die Zigeuner, Herkunft und Leben im deutschen Sprachgebiet (Olten, 1965).

Hohmann, J. S. Geschichte der Zigeunerverfolgung in Deutschland (Frankfurt, 1981).

Mode, H. and Whiffling, S. Zigeuner, Der Weg eines Volkes in Deutschland (Leipzig, 1968).

Вугоршчына i Трансыльванія

Jekelfalussy, J. (ed.). A Magyarorswgban... czigdnyösszeiräs eredmenyei [“Вынікі перапісу цыганоў у Вугоршчыне”] (Budapest, 1895); перавыдадзена з нарысам па-ангельску (Pecs, 1992).

Schwicker, J. Н. Die Zigeuner in Ungarn und Siebenbürgen (Vienna, 1883).

Wlislocki, H. von. Vom wandernden Zigeunervolke (Hamburg, 1890).

Нідэрлянды

Hovens, P. and Dahler, R. (eds). Zigeuners in Nederland (Nijmegen/Rijswijk, 1988).

Kappen, O. van. Geschiedenis der Zigeuners in Nederland (Assen, 1965).

Lucassen, L. En men noemde hen Zigeuners (Amsterdam/The Hague, 1990).

Нарвэгія

Sundt, E. Beretning om Fante-eller Landstrygerfolket i Norge (Christiania, 1850).

Польшча

Ficowski, J. Cyganie na polskich drogach, 2nd edn (Krakow, 1985).

Ficowski,.!. The Gypsies in Poland (n.d. [Warsaw, 1990]).

Партугалія

Coelho, F. A. Os Ciganos de Portugal (Lisbon, 1892).

Румыны

Potra, G. Contribu[iuni la istoricul figanilor din Romania (Bucharest, 1939).

Remmel, F. Die Roma Rumäniens (Vienna, 1993).

Расея

Druts, Y. and Gessler, A. Tsygane (Moscow, 1990).

Гішпанія

Borrow, G. The Zincali (London, 1841).

Leblon, B. Les Gitans d’Espagne (Paris, 1985).

Швэцыя

Etzler, A. Zigenarna och deras avkomlingar i Sverige (Uppsala, 1944).

Швайцарыя

Huonker, T. Fahrendes Volk — verfolgt und verfemt (Zürich, 1987).

6. Эўрапейская гісторыя да 1800 г.

Aaltonen, Е. Review of R. Vehmas’s Suomen Romaaniväestön, JGLS (3), 42 (1963), pp. 64-67.

Andreas, Presbyter Ratisbonensis, Diarium sexennale, in A. F. Oefelius, Rerum boicarum scriptores (Augsburg, 1763), vol. 1.

Andree, R. ‘Old warning-placards for Gypsies’, JGLS (2), 5 (1911—1912), pp. 202— 204.

Arlati, A. ‘Gli Zingari nello stato di Milano’, Lacio Drom (1989), no. 2, pp. 4—11.

Arnold, H. ‘Das Vagantenunwesen in der Pfalz während des 18. Jahrhunderts’, Mitteilungen des historischen Vereins der Pfalz, 55 (1957), pp. 117—152.

Arnold, H. ‘Die Räuberbande des Hannikels’, Pfälzer Heimat, 8 (1957), pp. 101ЮЗ.

Asseo, H. ‘Le traitement administratif des Bohemiens’, in H. Asseo and J.-P. Vittu, Problemes socio-culturels en France au XVIIe siecle (Paris, 1974), pp. 9—87.

Aubrion, J. Journal de Jean Aubrion, bourgeois de Metz (Metz, 1857).

Aventinus. Гл. Thurmaier.

Azevedo, P. d’. ‘Os Ciganos em Portugal nos secs. XVI e XVH’, Arquivo Histdrico Portugues, 6 (1908), pp. 460-468; 7 (1909), pp. 42-52, 81-90, 169-177.

Bartlett, D. M. M. ‘Münster’s Cosmographia universalis, JGLS (3), 31 (1952), pp. 83-90.

Bataillard, P. ‘Beginning of the immigration of the Gypsies into western Europe in the fifteenth century’, JGLS(l), 1 (1888-1889), pp. 185-212, 260-286, 324-345; 2 (1890-1891), pp. 27-53.

Beier, A. L. Masterless Men (London, 1985).

Bellorini, T. and Hoade, E. (trans.). ‘Pilgrimage of Lionardo di Niccolo Frescobaldi to the Holy Land’, in Publications of the Studium Biblicum Franciscanum no. 6 (1948), pp. 29-90.

Biester, J. E. ‘Ueberdie Zigeuner; besonders im Königreich Preussen’, Berlinische Monatsschrift, 21 (1793), pp. 108-165, 360-393.

Blair, F. G. ‘Forged passports of British Gypsies in the sixteenth century’, JGLS (3), 29 (1950). pp. 131-137.

Blunt, F. J. The People of Turkey (London, 1878).

Breydenbach, B. von. Peregrinatio in terram sanctam (Mainz, 1486).

Campigotto, A. ‘I bandi bolognesi contro gli Zingari (sec. XVI—XVIII)’, Lacio Drom (1987), no. 4, pp. 2—27.

Chambers, E. Cyclopaedia (London, 1728).

La Continuation du Mercure Francois, 1610—1612.

Cornerus, H. Chronica novella usque ad annum 1435, in J. G. Eccard, Corpus historicum medii aesvi (Leipzig, 1723), vol. 2.

Creades, D. ‘Les premiers Gitans ä Murcie’, Etudes Tsiganes (1974), nos 2/3, pp. 5—7.

Crofton, H.T. ‘Early annals ofthe Gypsies in England’, JGLS(V), 1 (1888—1889), pp. 5—24.

Crofton, H. T. ‘Supplementary annals ofthe Gypsies in England, before 1700’, JGLS(T), 1 (1907-1908), pp. 31-34.

Davies, C. S. L. ‘Slavery and Protector Somerset; the Vagrancy Act of 1547’, Economic History Review (1966), pp. 533—549.

Diderot, D. (ed.). Encyclopedic (Paris, 1751—1772).

Douglas, G. Diversions of a Country Gentleman (London, 1902).

Fielding, H. A Clear State ofthe Case of Elizabeth Canning (London, 1753).

Foresti, J. F. Suppiementum chronicorum Fratris Jacobi Philippi Bergomensis (Venice, 1483).

Fraser, A. M. ‘Counterfeit Egyptians’, Tsiganologische Studien (1990), no. 2, pp. 43—69.

Fraser, A. M. and Vaux de Foietier, F. de. ‘The Gypsy healer and the King of Scots’, JGLS(3), 51 (1972), pp. 1-8.

Frescobaldi, N. Гл. Bellorini and Hoade; Manzi.

Fritsch, A. Diatribe historica-politica de Zygenorum origine, vita ac moribus (Jena, 1660); нямецкі пераклад 1662.

Gaster, M. ‘Rumanian Gypsies in 1560’, JGLS(3), 12 (1933), p. 61.

Gheorghe, N. ‘Origin of Roma’s slavery in the Rumanian principalities’, Roma, 7 (1983), no. 1, pp. 12—27.

Gilliat-Smith, B. J. ‘An eighteenth century Hungarian document’, JGLS (3), 42 (1963), pp. 50-53.

Gilsenbach, R. ‘Quellen zur Geschichte der Roma und ihrer Interpretation, dargestellt an Beispielen aus dem 15. Jahrhundert’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1985), 1/85, pp. 8-16; 2 + 3/85, pp. 3-11.

‘Gipsies in America, 158Г, JGLS (2), 6 (1912—1913), p. 61.

Gomez Alfaro, A ‘Anotaciones a los censos gitanos en Andalucia’, Aetas del I Congreso de Historia de Andalucia (Cordoba, 1978), vol. 1, pp. 239—256.

Gomez Alfaro, A. ‘La polemica sobre la deportation de los Gitanos a las colonias de America’, Cuademos Hispanoamericanos (Madrid, 1982), no. 386, pp. 319—321.

Gomez Alfaro, A. ‘El Expediente general de Gitanos’ (doctoral thesis, Madrid, 1988).

Gomez Alfaro, A. ‘La “Reduction” de los niiios gitanos’, Historia de la Education (Salamanca, 1991), no. 10, pp. 187—202.

Grönemeyer, R. ‘Die Zigeuner in den Kathedralen des Wissens’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1986), 1—4/86, pp. 7—29.

Grönemeyer, R. Zigeuner im Spiegel früher Chroniken und Abhandlungen (Giessen, 1987).

Groome, F. H. ‘Transportation of Gypsies from Scotland to America’, JGLS (1), 2 (1890-1891), pp. 60-62.

Hall, E. Chronicle of King Henry the Eighth (London, 1548).

Hall, E. M. ‘Gentile cruelty to Gypsies’, JGLS(3), 11 (1932), pp. 49—56.

Halliday, W. R. Folklore Studies (London, 1924).

Hammer-Purgstall, J. G. von. Geschichte des osmanischen Reiches (Budapest, 1827-1835).

Harff, A. von. Die Pilgerfahrt des Ritters Arnold von Harff, ed. E. von Groote (Cologne, 1860).

Harrison, W. A Description of England (prefixed to Holinshed’s Chronicles, London, 1587).

Hasluck, M.‘Firman of A. H. 1013—1014 (A.D. 1604—1605) regarding Gypsies in the Western Balkans’, JGLS(3), 27 (1948). pp. 1-12.

Hufton, О. H. The Poor of Eighteenth-Century France (Oxford, 1974).

Jones, R. O. ‘The mode of disposing of gipsies and vagrants in the reign of Elizabeth’, Archcaeologia Cambrensis (4th series), 13 (1882), pp. 226—231; rptd in JGLS (2), 2 (1908-1909), pp. 334-338.

Kappen, О. van. ‘Four early safe-conducts for Gypsies’, JGLS (3), 44 (1965), pp. 107-115.

Kappen, О. van. ‘Contribution to the history of the Gypsies in Belgium’, JGLS (3), 48 (1969), pp. 107-120.

Krantz, A. Rerum Germanicarum historici clariss. Saxonia (Frankfurt am Main, 1580; 1st edn Cologne, 1530).

Lang, D. M. (ed.). Lives and Legends of the Georgian Saints. Selected and translated from the original texts (London, 1956).

Le Saige, J. Voyage de J. Le Saige de Douai a Rome, Venise, Jerusalem, et autres saints lieux (Douai, 1851).

Lewenklaw von Amelbeum, H. Neuwe Chronika türkischer Nation (Frankfurt am Main, 1590).

Liegeois, J.-P. ‘Bohemiens et pouvoirs publics en France du XVe au XlXc sieclc’, Etudes Tsiganes (1978), no. 4, pp. 10—30.

Lopes da Costa, E. M. ‘La minoranza sociale Rom nel Portogallo moderno (secoli XV-XVIII)’, Lacio Drom (1989), no. 1, pp. 5-23.

Lopez de Meneses, A. ‘La inmigraciön gitana en Espana durante el siglo XV, in Martinez Ferrando, Archiven. Misceldnea de Estudios dedicados a su memoria (Barcelona, 1968), pp. 239—263.

Lopez de Meneses, A. ‘Noves dades sobre la immigracio gitana a Espanya al segle XV’, in Estudios d’Historia Medieval (Barcelona, 1971), vol. 4, pp. 145—160.

Macfie, R. A. S. ‘The Gypsy visit to Rome in 1422’, JGLS (3), 11 (1932), pp. 111— 115.

Macfie, R. A. S. ‘Gypsy persecutions: a survey of a black chapter in European history’, JGLSQ), 22 (1943), pp. 65-78.

Manzi, G. (ed.). Viaggio di Lionardo di Niccold Frescobaldi in Egitto e in Terra Santa (Rome, 1818).

Meszäros, L. ‘A hodoltsägi latinok, görögök es cigänyok törtcnetehez. 16. sz.-i oszmän-török szörvänyadatok’ [“Гісторыя лацінцаў, грэкаў i цыганоў за асманскім панаваннем. Дакументы з асманскіх архіваў XVI ст.”], Szdzadok 110 (1976), no. 3, pp. 474—489.

Moncada, S. de. ‘Espulsion de los Gitanos’, in his Restauration politico de Espana (Madrid, 1619).

More, Sir Thomas. A dyaloge of Syr Thomas More, knt. (London, 1529).

MS Register of the Privy Seal of Scotland, vol. 8.

Münster, S. Cosmographia universalis (Basel, 1550).

Muratori, L. A. (ed.). Rerum Italicarum Scriptores, vols 18 and 19 (Milan, 1730-1731).

Ogle, A. The Case of the Lollards Tower (Oxford, 1949).

Panaitescu, P. N. ‘The Gypsies in Walachia and Moldavia: a chapter of economic history’, JGLS(2), 20 (1941), pp. 58-72.

Pastore, M. ‘Zingari nello Stato Sabaudo’, Lacio Drom (1989), nos 3—4, pp. 6—19.

Paul, Sir J. Balfour (ed.). Accounts of the Lord High Treasurer of Scotland, vo\s land 5 (Edinburgh, 1901-1903).

Peeters, P. ‘Histoires monastiques georgiennes’, Analecta Bollandiana, 36—37 (1917-1919).

Piasere, L. ‘De origine Cinganorum’, Etudes et documents balkaniques et mediterraneens, 14 (1989), pp. 105—126.

Pike, R. Penal Servitude in Early Modem Spain (Madison, WI, 1983).

Pischel, R. Beiträge zur Kenntnis der deutschen Zigeuner (Пайе, 1894).

Pray, G. (ed.). Annales Regum Hungariae ab anno Christi CMXCVII ad annum MDLXIV (Vienna, 1764—1770).

Rid, S. The Art of Juggling or Legerdemain (London, 1612).

Sampson, J. ‘The Wood family’, JGLS(1), 11 (1932), pp. 56—71.

Sanchez Ortega, M. H. Documentation selecta sobre la situation de los gitanos espaholes en elsiglo XVIII(Madrid, 1977).

Shirley, J. (trans.). A Parisian Journal, 1405—1449 (Oxford, 1968).

Sibeth, U. ‘Verordnungen gegen Zigeuner in der Landgrafschaft Hessen-Kassel im Zeitalter des Früh-Absolutismus’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1985), no. 4, pp. 3—15.

Soulis, G. C. ‘A note on the taxation of the Balkan Gypsies in the seventeenth century’, JGLS(3), 38 (1959), pp. 154-156.

Soulis, G. С. ‘The Gypsies in the Byzantine Empire and the Balkans in the late Middle Ages’, Dumbarton Oaks Papers, no. 15 (1961), pp. 142—165.

Stumpf, J. Schweytzer Chronik (Zürich, 1606).

Thomasius, J. Dissertatio philosophica de Cingaris (Leipzig, 1671); нямецкі nepaклад 1702.

Thompson, T. W. ‘Consorting with and counterfeiting Eygptians’, JGLS (3), 2 (1923), pp. 81-93.

Thompson, T. W. ‘Gleanings from constables’ accounts and other sources’, JGLS (3), 7 (1928), pp. 30-47.

Thurmaier, J. Annalium Boiorum libri septem (Ingolstadt, 1554).

Tuetey, A. (ed.). Journal d’un Bourgeois de Paris (1405—1449) (Paris, 1881).

Twiss, R. Travels through Spain and Portugal in 1772 and 1773 (London, 1775).

Vaux de Foietier, F. de. ‘Le pelerinage romain des Tsiganes en 1422 et les lettres du Pape Martin, V. Etudes Tsiganes (1965), no. 4, pp. 13—19.

Vekerdi, J. ‘Earliest archival evidence on Gypsies in Hungary’, JGLS (A). 1 (1977), pp. 170-172.

Vekerdi, J. ‘La parola “Zingaro” nei nomi medievali, Lacio Drom (1985), no. 3, p. 31.

Voetius, G. Selectarum disputationum theologicarum (Utrecht, 1655).

‘Von dem heutigen Zustande... der Zigeuner in Ungarn’, Allergnädigst-privilegirte Anzeigen, aussämmtlich-kaiserlich-königlichen Erbländem (Vienna), 5 (1775), pp. 159— 416; 6 (1776), pp. 7—168, passim.

Von der falschen Betler buberey, Mit einer Vorrede Martini Luther (Wittemberg, 1528).

Vukanovic, T. P. ‘Le firman du sultan Selim II relatif aux Tsiganes, ouvriers dans les mines de Bosnie (1574)’, Etudes Tsiganes (1969), no. 3, pp. 8—10.

Weber, C. von. ‘Zigeuner in Sachsen 1488—1792’, in Mitteilungen aus dem Hauptstaatsarchive zu Dresden (Leipzig, 1857—1861), vol. 2, pp. 282—303.

Weissenbruch, J. B. Ausführliche Relation von der famosen ZigeunerDiebsMordund Räuber-Bande, welche zu Giessen justificirt worden (Frankfurt and Leipzig, 1727).

Wellstood, F. C. ‘Some French edicts against the Gypsies’, JGLS (2), 5 (1911 — 1912), pp. 313-316.

Wiener, L. ‘Ismaelites’, JGLS (2), 4 (1910—1911), pp. 83—100.

Winstedt, E. O. ‘The Gypsies of Modon and the «Wine of Romeney»’, JGLS (2), 3 (1909-1910), pp. 57-69.

Winstedt, E. O. ‘Early British Gypsies’, JGLS (2), 7 (1913-1914), pp. 5-37.

Winstedt, E. O. ‘Some records of the Gypsies in Germany, 1407—1792’, JGLSIf, 11 (1932),pp. 97-111; 12 (1933),pp. 123-141, 189-196; 13 (1934),pp. 98-116.

Winstedt, E. O. ‘Gypsies at Bruges’, JGLSIf, 15 (1936), pp. 126—134.

Winstedt, E. O. ‘Hannikel’, JGLSQ), 16 (1937), pp. 154-173.

Winstedt, E. O. ‘Some Transylvanian Gypsy documents of the sixteenth century’, JGLS(f, 20 (1941), pp. 49-58.

Zedler, J. H. (ed.). Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste, vol. 62 (Leipzig and Halle, 1749).

Zuccon, M. ‘La legislazione sugli Zingari negli stati italiani prima della rivoluzione’, Lacio Drom (1979), nos 1—2, pp. 1—68.

7. XIX і XX стагоддзі

Acton, Т. Gypsy Politics and Social Change (London, 1974).

Acton, T. and Kenrick, D. ‘From summer voluntary schemes to European Community bureaucracy: the development of special provision forTraveller education in the United Kingdom since 1967’, European Journal ofIntercultural Studies, 1 (1991), no. 3, pp. 47—62.

Beck, S. ‘Tsigani-Gypsies in socialist Romania’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1986), 1-4/86, pp. 109-127.

Bemadac, C. L’Holocauste oublie (Paris, 1979).

Boner, C. Transylvania (London, 1865).

Boue, A. La Turquie d’Europe (Paris, 1840).

Cartner, H. Destroying Ethnie Identity: The Persecution of Gypsies in Romania (New York and Washington, DC, 1991).

Chamberlain, H. S. Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (Vienna, 1899).

Commission for Racial Equality v Dutton, Court of Appeal, London, 1988. ‘Compensation claims rejected’, in Manchester Guardian, 30 March 1959, p. 5.

Crowe, D. and Kolsti, J. (eds). The Gypsies of Eastern Europe (New York/London, 1991).

Dahler, R. ‘Zigeuneropvangbeleid Oldenzaal’, in Zigeuners in Nederland, eds P. Hovens and R. Dahler (Nijmegen/Rijswijk, 1988), pp. 385—415.

Davidova, E. ‘The Gypsies in Czechoslovakia’, JGLS(3), 50 (1971), pp. 40—54.

Dillmann, A. Zigeuner-Buch (Munich, 1905).

Djuric, R. ‘Il calvario dei Roma nel campo di concentramento di Jasenovac’, Lacio Drom (1992), no. 4, pp. 14—42.

Döring, H.-J. Die Zigeuner im NS-Staat (Hamburg, 1964).

Ficowski, J. ‘The Gypsies in the Polish People’s Republic’, JGLS (3), 35 (1956), pp. 28-38.

Fischer, E. ‘Erbe als Schicksal’, Deutsche Allgemeine Zeitung, 28 March 1943.

Formoso, В. Tsiganes et sedentaires (Paris, 1986).

Fraser, A. M. ‘References to Gypsies in British highway law’, JGLSCiY 40 (1961), pp. 137-139.

Fraser, A. M. ‘The Travellers. Developments in England and Wales, 1953—1963’, JGLSCS), 43 (1964), pp. 83-112.

Fraser, A. M. ‘A rum lot’, in 100 Years of Gypsy Studies, ed. M. T. Salo (Cheverly, MD, 1990), pp. 1-14.

Fraser, A. M. ‘The Rom migrations’, JGLS(5), 2 (1992), pp. 131—145.

Gaster, M. ’Bill of sale of Gypsy slaves in Moldavia, 1851’, JGLS (3), 2 (1923), pp. 68—81.

Gilliat-Smith B.-J. ‘Report on the Gypsy tribes of northeast Bulgaria’, JGLS (2), 9 (1915-1916), pp. 1-54, 65-109.

Gjorgjevic, T. R. ‘Rumanian Gypsies in Serbia’, JGLS(3), 8 (1929), pp. 7—25.

Gobineau, J.-A. de. Essai sur I’inegalite des races humaines (Paris, 1853—1855).

Gotovitch, J. ‘Quelques donnees relatives ä 1’extermination des tsiganes de Belgique’, Cahiers d’histoire de la secondeguerre mondiale, 4 (1976), pp. 161—180.

‘«Greek» Gypsies’, JGLS Ci), 13 (1934), pp. 124-132.

Günther, W Zur preussischen Zigeunerpolitik seit 1871 (Hanover, 1985).

Guy, W. ‘Ways of looking at Roms: the case of Czechoslovakia’, in Gypsies, Tinkers and Other Travellers, ed. F. Rehfisch (London, 1975), pp. 201—129.

Haley, W. J. ‘The Gypsy conference at Bucharest’, JGLS (3), 13 (1934), pp. 182— 190.

Havas, G. ‘Strategien des Beschäftigungswechsels bei verschiedenen Zigeunergemeinschaften in Ungarn’, Giessener Hefte Jur Tsiganologie (1984), 2/84, pp. 3—24.

Hehemann, R. Die ‘Bekämpfung des Zigeunerunwesens’ im Wilhelminischen Deutschland und in der Weimarer Republik 1871—1933 (Frankfurt am Main, 1987).

Hohmann, J. S. Robert Ritter und die Erben der Kriminalbiologie (Frankfurt am Main, 1991).

Holmes, C. ‘The German Gypsy question in Britain, 1904—1906’, JGLS (4), 1 (1978), no. 4, pp. 248-267.

Huttenbach, H. R. (ed.). Nationalities Papers, 19 (1991), no. 3 (special issue, ‘The Gypsies in Eastern Europe’).

Jones, D. ‘Rural crime and protest’, in The Victorian Countryside, ed. G. E. Mingay (London, 1981), vol. 2, pp. 566—579.

Kalibovä, K. and Pavlik, Z. ‘Demographic specificities of the Romany population in Czechoslovakia’, paper at the 7th International Demographic Seminar, Humboldt University, Berlin, 1986.

Kaminski, I.-M. ‘The dilemma of power: internal and external leadership. The Gypsy-Roma of Poland’, in The Other Nomads, ed. A. Rao (Cologne, 1987), pp. 323— 356.

Kogälniceanu, M. Desrobirea figaniloru (Bucharest, 1891).

Kolev, A. ‘Census taking in a Bulgarian Gypsy Mahala (Ruse, December 1992)’, JGLS(5), 4 (1994), pp. 33-46.

König, U. Sinti und Roma unter dem Nationalsozialismus: Verfolgung und Widerstand (Bochum, 1989).

Korber, U. ‘Die Wiedergutmachung und die «Zigeuner»’, in Feinderklärung und Prävention (Berlin, 1988), pp. 165—175.

Kostelancik, D. J. ‘The Gypsies of Czechoslovakia: political and ideological considerations in the development of policy’, Studies in Comparative Communism, 22 (1989), pp. 307-321.

Liegeois, J.-P. School Provision for Gypsy and Traveller Children (Brussels, 1987).

Lockwood, W. G. ‘Balkan Gypsies: an introduction’, in Papers from the Fourth and Fifth Annual Meetings, Gypsy Lore Society, North American Chapter (New York, 1985), pp. 91—99; rptd with modifications in Giessener Hefte fir Tsiganologie (1985), 1/85, pp. 17-23.

Lockwood, W. G. ‘East European Gypsies in western Europe: the social and cultural adaptation of the Xoraxane’, Nomadic Peoples nos 21/22, pp. 63—70.

Lombroso, C. L’uomo delinquente (Milan, 1876).

MacRitchie, D. ‘The Greek Gypsies at Liverpool’, Chambers’s Journal, 11 Sep. 1886.

Mandla (Sewa Singh) v Dowell Lee, House of Lords, 1983 (2 A C. 548).

Marushiakova, E. ‘Ethnic identity among Gypsy groups in Bulgaria’, JGLS (5), 2 (1992), pp. 95-115.

Mills v Cooper, High Court, London, 1967 (2 Q.B. 459).

Milton, S. ‘The context of the Holocaust’, German Studies Review, 13 (1990), pp. 269-283.

Milton, S. ‘Nazi policies towards Roma and Sinti, 1933—1945’, JGLS (5), 2 (1992), pp. 1-18.

Mirga, A. ‘The effects of State assimilation policy on Polish Gypsies’, JGLS (5), 3 (1993), pp. 69-76.

Müller-Hill, В. Murderous Science (Oxford, 1988), пераклад з Tödliche Wissenschaft (Reinbek bei Hamburg, 1984).

Nawrocki, G. ‘«Cintis» in Hamburg — Groß stadtzigeuner ohne Romantik’, Hamburger Tageblatt no. 223, 18 August 1937.

Oschlies, W. ‘«Schwarze» und «Weisse»: zur Lage der Zigeuner in der Tschechoslowakei’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1985), 1/85, pp. 24—32.

Petrovic, A. ‘Contributions to the study of the Serbian Gypsies’, JGLS (3), 19 (1940), pp. 87-100.

Piasere, L. ‘In search of new niches: the productive organization of the peripatetic Xoraxane in Italy’, in The Other Nomads, ed. A. Rao (Cologne, 1987), pp. Ill —132.

Pouqueville, F. С. H. L. Voyage dans la Grece (Paris, 1820).

Puxon, G. Roma: Europe’s Gypsies, 2nd and 4th edns (London, 1975 and 1987).

‘Resolution of the Council and the Ministers of Education... on school provision for gypsy and traveller children’, Official Journal of the European Communities, 21 June 1989.

Rochas, M.-T. ‘Les Tsiganes yougoslaves!!’. Etudes Tsiganes, 30 (1984), no. 2, pp. 29-37.

Samuel, R. ‘Comers and goers’, in The Victorian City, eds H. J. Dyos and M. Wolff (London, 1973), vol. 1, pp. 123—160.

Sijes, B. A. et al. Vervolging van Zigeuners in Nederland 1940—1945 (The Hague, 1979).

Silverman, C. ‘Bulgarian Gypsies: adaptation in a socialist context’, Nomadic Peoples (1986), nos 21/22, pp. 51—60.

Strauss, E. ‘Die Zigeunerverfolgung in Bayern 1885—1926’, Giessener Hefte für Tsiganologie (\986), 1—4/86, pp. 31—108.

Swann, Lord. Education For All (London, 1985).

Thompson T. W. ‘English Gypsy death and burial customs’, JGLS (3), 3 (1924), pp. 5—38 and 60—93.

Thompson T. W. ‘Foreign Gypsy Coppersmiths in England in 1868’, JGLS(3), 6 (1927), p. 144.

Thumer, E. Nationalsozialismus und Zigeuner in Österreich (Vienna, 1983).

Tritt, R. Struggling for Ethnic Identity: Czechoslovakia’s Endangered Gypsies (New York, etc., 1992).

Uhlik, R. Tz ciganske onomastike’, Glasnik Zemaljskog museja и Sarajevo, istorija i etnografija, new series, 10 (1955), pp. 51—71; 11 (1956), pp. 193—209.

Ulc, O. ‘Gypsies in Czechoslovakia: a case of unfinished integration’, Eastern European Politics and Societies, 2 (1988), pp. 306—333.

Willems, W. and Lucassen, L. ‘Beeldvorming over Zigeuners in Nederlandse Encyclopedieen (1724—1984) en hun wetenschappelijke bronnen’, in Zigeuners in Nederland, eds P. Hovens and R. Dahler (Nijmegen/Rijswijk, 1988), pp. 5—52 (ангельская версія: ‘The Church of knowledge’, in 100 Years of Gypsy Studies, ed. M. T. Salo (Cheverly, MD, 1990), pp. 31—50).

Willems, W. and Lucassen, L. Ongewenste Vreemdelingen (The Hague, 1990).

Williams, Р. Mariage tsigane (Paris, 1984).

Winstedt, E. O. ‘The Gypsy Coppersmiths’ invasion of 1911—1913’, JGLS (2), 6 (1912-1913), pp. 244-303.

Yoors, J. Crossing (New York, 1971).

Zang, T. Destroying Ethnie Identity: The Gypsies of Bulgaria (New York and Washington, DC, 1991).

Zimmermann, M. ‘From discrimination to the “Family Camp” at Auschwitz: National Socialist persecution of the Gypsies’, Dachau Review, 2 (1990), pp. 87—113.

Zülch, T. ‘Und auch heute noch verfolgt?’, Zeitschrift für Kulturaustausch, 31 (1981), pp. 397-410.

8. Паўночная Амэрыка

Gropper, R. C. Gypsies in the City (Princeton, NJ, 1975).

Marchbin, A. A. ‘Gypsy immigration to Canada’, JGLS (3), 13 (1934), pp. 134— 144.

Salo, M. T. (ed.). The American Kalderas (Hackettstown, NJ, 1981).

Salo, M. T. and Salo, S. The Kalderas in Eastern Canada (Ottawa, 1977).

Salo, M. T. and Salo, S. ‘The Romnichel economic and social organization in urban New England, 1850—1930’, Urban Anthropology, 11 (1982), pp. 273— 313.

Salo, M. T. and Salo, S. ‘Gypsy immigration to the United States’, in Papers from the Sixth and Seventh Annual Meetings, Gypsy Lore Society, North American Chapter (New York, 1986), pp. 85-96.

Sutherland, A. Gypsies, the Hidden Americans (London, 1975).

9. Фізічная антрапалогія

Bhalla, V. ‘Marker genes as guides to the kinship of populations: a plea for linguistic-cum-anthropogenetic approach to the problem of “Roma” ancestry’, in Romani Language and Culture, eds S. Balic et al. (Sarajevo, 1989), pp. 155—163.

Corrain, C. ‘Sintcsi di riccrchc antropometriche ed emotipologiche tra gli Zingari europei’, Lacio Drom (1978), no. 6, pp. 22—29.

Ely, B. ‘Les Cranes tsiganes des collections du Musee de Г Homme’, Bulletins de la Societe d’Anthropologie de Paris (1967), pp. 177—192.

Gropper, R. C. ‘What does blood tell?’, GLS/NAC Newsletter, 4 (1981), nos 2, 3 and 4.

Mourant, A. E. Blood Relations: Blood Groups and Anthropology (Oxford, 1983).

Pittard, E. Les Tziganes ou Bohemiens (Geneva, 1932).

Reyment, R. ‘Les Voyageurs suedois: aspects physiques et linguistiques’, Etudes Tsiganes (1981), no. 4, pp. 1—14.

Tauszik, T. ‘Humanand medical-genetic examinations on the Gypsy population in Hungary’, GLS/NAC Newsletter, 9 (1986), no. 4.

10. Moe a

Bloch, J. Review of J. Sampson’s The Dialect of the Gypsies of Wales, JGLS (3), 5 (1926), pp. 134-141.

Borde, A. The Fyrst Boke of the Introduction of Knowledge [lithographic reprint of 2nd edn of 1562/3] (Salzburg, 1979).

Borrow, G. Romano Lavo-Lil (London, 1874).

Bryant, J. ‘Collections on the Zingara or Gypsey language’, Archaeologia, 7 (1785), pp. 387-394.

Büttner, J. Vergleichungstafeln der Schriftarten verschiedener Völker (Göttingen, 1775).

Cortiade, M. ‘Romany phonetics and orthography’, GLS/NAC Newsletter, 7 (1984), no. 4.

Cortiade, M. ‘Distance between the Romani dialects’, GLS/NAC Newsletter, 8 (1985), no. 2, pp. 1—4.

Cortiade, M. Romanifonetika thaj lekhipa (Titograd, 1986).

Cortiade, M. ‘O kodifikaciji i normalizaciji romskog zajednickog jezika’, in Romani Language and Culture, eds S. Balic et al. (Sarajevo, 1989), pp. 205—221.

Fraser, A. M. ‘Looking into the seeds of time’, Tsiganologische Studien (1992), no. 1 + 2, pp. 135—166.

Friedman, V. A. ‘Problems in the codification of a standard Romani literary language’, in Papers from the Fourth and Fifth Annual Meetings, Gypsy Lore Society, North American Chapter (New York, 1985), pp. 56—75.

Friedman, V. A. and Dankoff, R. ‘The earliest known text in Balkan (Rumelian) Romani’, JGLS (5), 1 (1991), pp. 1-20.

Gjerdman, O. and Ljungberg, E. The Language of the Swedish Coppersmith Gipsy Johan Dimitri Taikon (Uppsala, 1963).

Grierson G. A. Linguistic Survey of India, 20 vols (Delhi, 1903—1928).

Hancock, I. ‘The development of Romani linguistics’, in Languages and Cultures: Studies in Honor of Edgar C. Polome, eds M. A. Jazayery and W. Winter (Berlin, 1988), pp. 183-223.

Hancock, I. ‘The Hungarian student Valyi Istvan and the Indian connection of Romani’, Roma, no. 36 (1991).

Hancock, I. ‘On the migration and affiliation of the Dömba: Iranian words in Rom, Lorn and Dom Gypsy’, International Romani Union Occasional Papers, series F, no. 8 (1993).

Higgie, B. ‘Proto-Romanes Phonology’, Ph.D. dissertation. University of Texas at Austin, 1984.

Iversen, R. Secret Languages in Norway. Part II: The Rodi (Rotwelsch) in Norway (Oslo, 1945).

Josef Karl Ludwig, Archduke. Czigdny Nyelvtan [“Цыганская граматыка”] (Budapest, 1888).

Jusuf, S. and Kepeski, K. Romanigramatika — Romska gramatika (Skopje, 1980).

Kaufman, T. Review of W. R. Rishi’s Multilingual Romani Dictionary, International Journal of the Sociology of Language, 19 (1979), pp. 131—144.

Kaufman, T. ‘Explorations in protoGypsy phonology and classification’, paper at the 6th South Asian Languages Analysis Round-table, Austin, Texas, 25—26 May 1984.

Kenrick, D. ‘Romanies in the Middle East’, Roma, 1 (1976), no. 4, pp. 5—8, 2 (1977), no. 1, pp. 30—36, no. 2, pp. 23—39.

Kluyver, A. ‘Un glossaire tsigane du seizieme siecle’, JGLS(2), 4 (1910—1911), pp. 131—142.

Kochanowski, J. Gypsy Studies (New Delhi, 1963).

Macalister, R. A. Stewart. The Language of the Nawar or Zutt, the Nomad Smiths of Palestine, GLS Monograph no. 3 (London, 1914); папярэдняя публікацыя ў JGLS (2), 3 (1909-1910), pp. 120-126, 298-317; 5(1911 -1912), pp. 289-305.

Marsden, W. ‘Observations on the language of the... Gypsies’, Archaeologia, 7 (1785), pp. 382-386.

Miklosich, F. X. Über die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner Europas (Denkschriften der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse, vols 21—31, Vienna, 1872—1881).

Papp, G. A beds cigänyok romän nyelvjarasa: Beäs-magyar szdtär (“Румынскія дыялекты баяшскіх цыганоў: баяшска-вугорскі слоўнік”] (Pecs, 1982).

Paspati, A. ttudes sur les Tchinghianes (Constantinople, 1870).

Rishi, W. R. Multilingual Romani Dictionary (Chandigarh, 1974).

Rishi, W. R. Romani Punjabi English Dictionary (Patiala, 1981).

Rüdiger, J. С. C. Neuster Zuwachs der teutschen fremden und allgemeinen Sprachkunde, Part 1 (Leipzig, 1782); раздзел пра рамані, Von der Sprache und Herkunft der Zigeuner aus Indien, rptd (Hamburg, 1990).

Sampson, J. The Dialect of the Gypsies of Wales (Oxford, 1926).

Sampson, J. ‘Notes on Professor R. L. Turner’s “The position of Romani in Indo-Aryan’”, JGLS(3), 6 (1927), pp. 57-68.

Soravia, G. Dialetti degli Zingari Italian! (Pisa, 1977).

Swadesh, M. ‘Lexicostatistic dating of prehistoric ethnic contacts’, Proceedings of the American Philosophical Society, 96 (1952), pp. 452—463.

Swadesh, M. The Origin and Diversification of Language, ed. J. Sherzer (London, 1972).

Torrione, M. ‘Del dialecto calö у sus usuarios: la minoria gitana de Espana’ (доктарскія тэзісы, Perpignan, 1988).

Trail, R. L. The Grammar of Lamani (Norman, OK, 1970).

Turner, R. L. ‘The position of Romani in Indo-Aryan’, JGLS (3), 5 (1926), pp. 145— 189.

Turner, R. L. “‘The position of Romani in Indo-Aryan”: A reply to Dr J. Sampson’, JGLS (3), 6 (1927), pp. 129-138.

Turner, R. L. ‘Transference of aspiration in European Gypsy’, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 22 (1959), pp. 491—498.

Valet, J. ‘Les dialectes du sinto-manouche’, in Tziganes: Identite, Evolution, ed. P. Williams (Paris, 1989), pp. 309—314.

Vulcanius, B. De Uteris et lingua Getarum sive Gothorum (Leiden, 1597).

11. Музыка

Alvarez Caballero, A. Historia del cante flamenco (Madrid, 1981).

Alvarez Caballero, A. Gitanos, payos у flamencos, en los origines del flamenco (Madrid, 1988).

Blas Vega, J. Los Cafes cantantes de Sevilla (Madrid, 1984).

Bobri, B. ‘Gypsies and Gypsy choruses of old Russia’, JGLS (3), 40 (1961), pp. 112— 120.

Brepohl, F. W. ‘Die Zigeuner als Musiker in den türkischen Eroberungskriegen des XVI. Jahrhunderts’, JGLS (2), 4 (1910-1911), pp. 241-244.

Falla, M. de. El Cante jondo (Granada, 1922).

Hajdu, A. ‘LesTsiganesde Hongrie et leur musique’, Etudes Tsiganes(1958), no. 1, pp. 1—30.

Kovalcsik, K. Vlach Gypsy Folk Songs in Slovakia (Budapest, 1985).

Leblon, B. ‘ Identite gitane et flamenco’, in Tsiganes: Identite, Evolution, ed. P. Williams (Paris, 1989), pp. 521—527.

Leblon, B. Musiques Tsiganes et Flamenco (Paris, 1990); El Cante flamenco (Madrid, 1991).

Liszt, F. Des Bohemiens et de leur musique en Hongrie (Paris, 1859); The Gipsy in

Music, перакл. E. Evans (London, 1926).

Sarosi, B. Gypsy Music (Budapest, 1978).

Stewart, M. ‘La fraternite dans Ie chant: l’experience des Roms hongrois’, in Tsiganes: Identite, Evolution, ed. P. Williams (Paris, 1989), pp. 497—513.

12. Народных паданні

Groome, F. H. Gypsy Folk-Tales (London, 1899).

13. Кодэкс чысціні

Ficowski, J. ‘Supplementary notes on the mageripen code among Polish Gypsies’, JGLS(M, 30 (1951), pp. 123-132.

Miller, C. ‘Macwaya Gypsy Marime’ (MA thesis, Seattle, 1968).

Miller, C. ‘American Rom and the ideology of defilement’, in Gypsies, Tinkers and Other Travellers, ed. F. Rehfisch (London, 1975), pp. 41—54.

Rao, A. ‘Some Mänus conceptions and attitudes’, in Gypsies, Tinkers and Other Travellers, ed. F. Rehfisch (London, 1975), pp. 139—167.

Silverman, C. ‘Pollution and power: Gypsy women in America’, in The American Kalderas, ed. M. T. Salo (Hackettstown, NJ, 1981), pp. 55—70.

Thompson, T. W. ‘The uncleanness of women among English Gypsies’, JGLS (3), 1 (1922), pp. 15-43; and 8 (1929), pp. 33-39.

Winstedt, E. O. ‘Coppersmith Gypsy notes’, JGLS (2), 8 (1914—1915), pp. 246— 266.

14. Рэлігія

Acton, T. ‘The Gypsy Evangelical Church’, Ecumenical Review, 31 (1979), no. 3, pp. 11-17.

Glize, R. ‘L’eglise evangelique tsigane comme voie possible d’un engagement culturel nouveau’, in Tsiganes: Identite, Evolution, ed. P. Williams (Paris, 1989), pp. 433—443,

Lazell, D. From the Forest 1 Came (London, 1970).

Le Cossec, C. Mon aventure chez les Tziganes (Soignolles, 1991).

Ridholls, J. Travelling Home (Basingstoke, 1986).

Sato, E. B. L. ‘The social impact of the rise of Pentecostal evangelicalism among American Rom’, in Papers from the Eighth and Ninth Annual Meetings, Gypsy Lore Society, North American Chapter (New York, 1988), pp. 69—94.

Smith, C. The Life Story of Gipsy Cornelius Smith (London, 1890).

Smith, R. Gipsy Smith: His Life and Work. (London, 1901).

Wang, K. ‘Le mouvement pentecotiste chez les Gitans espagnols’ in Tsiganes: Identite, Evolution, ed. P. Williams (Paris, 1989), pp. 423—432.

15. Іншыя вандроўнікі

Arnold, H. Fahrendes Volk (Neustadt, 1980).

Bonilla, K. ‘The Quinquis: Spam’s last nomads’, JGLS(4), 1 (1976), no. 2, pp. 86— 92.

Cottaar, A. and Willems, W. ‘The image of Holland: caravan dwellers and other minorities on Dutch society’, Immigrants & Minorities, 2 (1992), no. 1, pp. 67—80.

Gmelch, G. The Irish Tinkers (Menlo Park, CA, 1977; 2nd edn 1985).

Gmelch, G. and Gmelch, S. B. ‘Ireland’s travelling people: a comprehensive bibliography’, JGLS(4), 1 (1977), no. 3, pp. 159—169.

Gmelch, S. B. Tinkers and Travellers (Dublin, 1975; 2nd edn 1979).

Golowin, S. ‘Fahrende in der Schweiz’, Giessener Hefte für Tsiganologie (1985), 2 + 3/85, pp. 40-50.

Haesler, W. Enfants de la Grande-route (Neuchatel, 1955).

Heymowski, A. Swedish Travellers and their Ancestry (Uppsala, 1969).

Ignacio, L. Los Quinquis (Barcelona, 1974).

MacColl, E. and Seeger, P. Till Doomsday in the Afternoon (Manchester, 1986).

Meyer, C. ‘Unkraut der Landstrasse’ (Zürich, 1988).

Rao, A. (ed.). The Other Nomads (Cologne/Vienna, 1987).

Rehfisch, A. and Rehfisch, F. ‘Scottish Travellers or Tinkers’, in Gypsies, Tinkers and Other Travellers, ed. F. Rehfisch (London, 1975), pp. 271—283.

Reyniers, A. and Valet, J. ‘Les Jenis’, Etudes Tsiganes (1991), no. 2, pp. 11 — 35.

Valet, J. Les Voyageurs d’Auvergne, nos families yeniches (Clermont, 1990).

Wernink, J. H. A. Woonwagenbewoners (Assen, 1959).

Wiedel, J. and O’Fearadhaigh, M. Irish Tinkers (London, 1976).

16. Цыганы ў мастацтве i літаратуры

Beaumarchais, P.-А. C. de. Le Mariage de Figaro (staged 1784).

Borrow, G. Lavengro (London, 1851).

Borrow, G. The Romany Rye (London, 1857).

Campigotto, A. and Piasere, L. ‘From Margutte to Cingar: the archeology of an image’, in 100 Years of Gypsy Studies, ed. M. T. Salo (Cheverly, MD, 1990), pp. 15— 29.

Cervantes Saavedra, M. de. Pedro de Urdemalas (Madrid, 1615; напісана блізу 1611 г).

Cervantes Saavedra, M. de. La Gitanilla, у ягоных Novelas exemplares (Madrid, 1613).

Crockett, W. S. The Scott Originals (Edinburgh, 1912).

Cuzin, J.-P. La disease de bonne aventure de Caravage (Paris, 1977).

Defoe, D. Moll Flanders (London, 1722).

Fielding, H. The History of Tom Jones (London, 1749).

Firdawsi, Shah-nameh (1010).

Fraser, A. M. ‘Authors’ Gypsies’, Antiquarian Book. Monthly, 20 (1993), no. 2, pp. 10—17.

Goethe, J. W. von. Götz von Berlichingen (UTS).

Herder, J. G. Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit (1784—1791).

Mone, F. J. (ed.). Schauspiele des Mittelalters (Karlsruhe, 1846), vol. 2.

O’Brien, C. Gipsy Marion (London, n.d. [c.1895]).

Recueil d’Arras [‘Arras collection’], municipal library of Arras, MS 266.

Sachs, H. Die Seienden wanderer, in Hans Sachs’ Werke (Berlin, 1884), vol. 2, pp. 58—68.

Scott, Sir Walter. Guy Mannering (Edinburgh, 1815).

Vicente, G. Farsa das Ciganas (staged 1521).

Дадатак

Літаратура npa цыганоў у Беларусі

Narbutt T. Rys historyczny ludu cyganskiego. Wilno. 1830.

Буйко T. К вопросу об истории и культуре белорусских цыган // Другая Міжнар. навук.-практ. канф. “Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы і По.іьшчы і яе ўзаемадзеянне з беларускай і іншымі культурамі”, Мінск, 19-20 траўн. 1995 г. Мн. 1996. Ч. 2. С. 101-106.

Бутэвіч А. Пад вольным ветрам шумныя кібіткі ў адвечным падарожжы. Мір — цыганская сталіца // Звязда. 2001. 9 чэрв.

Даўгяла Зьмітро. Цыганы на Беларусі: Гістарычны нарыс // Паш край. 1926. № 12(15); Toe самае // Спадчына. 1992, № 4. С. 54—67.

Дзеці ветру. Цыганы на Беларусі // Беларуская думка. 1993. № 6. С. TS—1T Соніч А. Дзеці ветру // Беларуская мінуўшчына. 1996. № 4. С. 30—33.

Дучьщ Л. У. 3 гісторыі цыганоў Беларусі Ц Беларускі гістарычны часопіс. 2003. № 3. С. 45-49.

Заранок Васіль. Дзеці ветру Ц Эпоха. 2002. № 1. С. 70—75.

Калінін В. Цыганы на Беларусі// 3 гісторыяй на “Вы”: Публіцьістычныя артыкулы. Выл. 2 / Уклад. У. Арлова. — Мн.: Маст, літ., 1994. С. 330—349.

Карашчанка I. Цыганы Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.6. Кн. 2. С. 110-111.

Карнялюк К. Цыганы Прыдзвіння // Звязда. 1994. 24 сак.

Лашкарова В. Па сваіх законах// Народная газета. 1996. 21 лістап.

Маліноўскі М. Спрадвечныя вандроўнікі //Чырвоная змена. 1994. 20 кастр.

Мацвееў У. Цыганы: “дзеці сонца” маюць свайго прэзідэнта і парламент. Наиыянальныя пытанні // Матэрыялы III Міжнар. канферэнцыі беларусістаў

“Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый”, Мінск, 21—25 мая, 4—7 снеж.

2000 г. Мн, 2001. С. 211-212.

Мацюшэнка В. В. Цыганы // Народная асвета. 2001. № 10. С. 56—58.

Михальчук Л. Странники во времени // Белорусский рынок. 2003. 7—13 апр.

С. 26.

Раманюк В. Раскіданыя па зямлі // Звязда. 2000. 4 лістап.

ПАКАЗАЛЬНІК

Аба, горад у Фінляндыі (сучасны Турку) 101

Абэрдын, горад у Шатляндыі 98

Авэнтын (Ёган Турмаер), баварскі гісторык 73—75, 103—104

Авіньён, горад у Францыі 81, 170

Агаё, штат 172

Агмэд I, султан 135

Аграм гл. Загрэб

Агрыпа фон Нэтэсгайм Карнэліюс, нямецкі філосаф 143

Адольф Фрэдэрык, прынц МэкленбургШтрэліца 119

Адрыянопаль, горад у Малой Азіі 134

Албанія 135, 162, 197, 222

Альбрэхт Ахілес, маркграф Брандэнбурга 76

Аль-Умары, чыноўнік султаната Мамэлюка 36

Альфонсо V, кароль арагонскі 66, 83

Аляксандар, кароль польскі і вялікі князь літоўскі 93

Аляксандар, пфальцграф Райна 47

Аляксандар Добры, прынц Малдавіі 51

Аляксандар Македонскі 23

Ам’ен, горад у Францыі 63, 66

Англія 94-97, 99-100, 107-111. 132, 139, 171-172, 178, 218, 230; гл. таксама

Вялікая Брытанія

Андалюсія, правінцыя ў Гішпаніі 83, 140, 157—158, 160

Андрэас, прэсбітэр ратысбонскі, хранограф 64—65, 68, 74

Анры II, кароль Францыі 82

Анры IV, кароль Францыі 114—115

Арагон, правінцыя ў Гішпаніі 66, 83—84, 127

Арменія 37—38, 41

Арлеан, горад у Францыі 80

Арлоў, граф Аляксей, расейскі афіцэр 156

Асманская імперыя 16, 133—136

Атакар II, кароль Багеміі 53—54

Атаназіюс I, канстантынопальскі патрыярх 42

Аўбрыён Жан, грамадзянін Мэца 80

Аўгуст II, польскі кароль 120

Аўстра-Вугоршчына 173, 184, 186, 191

Аўстралія 13

Аўстрыя 75, 122-124, 136, 161, 186, 190, 192, 201, 222, 224

Выказваем падзяку спадару Зьмітру Саўку за экспертизу напісання ўласных назоваў іншамоўнага паходжанпя па-беларуску

Аўшвіц (Асвенцім), Аўшвіц-Біркенаў (Асвенцім—Бжазінка), лагеры смерці 193, 195-197

Афганістан 34, 150

Афрыка 86, 128, 131

Баварыя 64, 73-74, 76, 120, 185-186, 209

Багемія 53-55, 81-82, 84, 93, 105, 115, 122, 185, 196

Багіслаў X, польскі князь 77

Баграм Гур, пэрсідскі імператар 32—33

Бадэн, горад у Швайцарыі 78

Базэль, горад у Швайцарыі 54, 59, 62

Бакмайстэр Г. Л. К., нямецкі навуковец 148

Балівія 131

Балканы 8, 16,24,41,49-50,54-55,69-71,135,136,149,159, 162, 168,170,178, 201, 216-217, 225

Балёння, горад і правінцыя ў Італіі 62—63, 66, 68, 90

Балтыйскія рэспублікі 193, 225; гл. таксама Эстонія, Летува

Бальзамом Тэадор, бізантыйскі навуковец 42

Банапарт Напалеон 122, 132, 157

Банэ Дэні, французскі мастак 172

Барсэлёна 75, 83, 127, 221

Бартак Бэла, вугорскі кампазітар 156

Басконія, правінцыя ў Гішпаніі 116, 132, 141

Батаяр Поль, французскі архівіст 152

Баўгарыя 43, 50, 170-171, 173, 197-198, 207-208, 214, 217, 221-222, 231, 235

Беларусь 93, 193, 222

Бібэску Георге, валошскі прынц 168

Бізантыйская імперыя 33, 38, 41—44, 49, 71

Бісмарк Отта фон 184

Біхары Ян, цыганскі скрыпач 51

Блянш, каралева наварская 66

Бораў Джордж, ангельскі пісьменнік 13, 130, 151, 164, 188

Борд Эндру, навуковец 15, 71, 143

Борман Марцін, нацыст 195

Боснія, Боснія-Герцагавіна 50, 162, 171, 173, 186, 197, 201, 202, 222

Бостан, горад у ЗША 96, 101

Босх Геранім, нідэрляндскі мастак 102

Бразылія 131, 170

Браціслава 155

Браянт Джэкаб, ангельскі антыквар 148

Бройдэнбах Бэрнгард фон, нямецкі пілігрым 47

Бругэ, горад у Фляндрыі 61, 67, 86

Брусэль 60, 87

Брыеніюс Ёзэф, бізантыйскі навуковец 42

Будапэшт92, 136, 160—161

Бунко Фэрэнц, пыганскі музыка 156

Бурбоны, каралеўская дынастыя 79, 107, 127

Буржуа з Парыжа, ананімны гісторык 63, 66

Бухарэст 215, 233

Бухэнвальд, канцэнтрацыйны лагер 192, 196

Бэатрычэ Арагонская, жонка Матыяса Корвінуса 92

Бэла IV, вуторскі кароль 53

Бэльгія 60, 132, 170, 184, 212, 219, 222, 231

Бэрд Джон, святар 153

Бэрлін 156, 170, 190, 192

Бэсарабія 175

Бэт’юн, горад у Францыі 80

Бютнэр, нямецкі філолаг 150

Вагезы, горны масіў 138

Валенсія, правінцыя ў Гішпаніі 127

Валенштайн Альбрэхт фон, генерал 121

Валі Іштван, вугорскі пастар 148

Валія 95, 107, 108, 109, 154. 163, 230; гл. таксама Вялікая Брытанія

Валошчына44, 50—52, 70-71,74, 134, 149, 166-168, 174-175, 179

Вальентэ Пэдро, каралеўскі дарадца 129, 131

Варшава 235

Васіле Люпу (Васіль Воўк), прынц Малдавіі 134

Васкес Таблада Гаспар, біскуп Авіеда 128

Ваэцыюс Гізбэрт, флямандскітэолаг!42, 144

Всна 92, 152, 155, 156, 192, 219

Вірджынія, штат 133, 172

Вісэнтэ Гіль, партугальскі драматург 85, 102

Вугоршчына 16, 53-55, 64-65, 67, 70-71, 74, 91-93, 122-124, 129, 134, 136, 139, 146, 148-149, 154-156, 159-162, 168, 173-174, 183, 186, 191, 195-197, 201, 204-205, 214, 222, 224-225, 229, 235

Вульканіюс Банавэнтура, флямандскі навуковец 143

Вэнэныя 45—46, 89

Вялікае Княства Літоўскае 69, 91, 93

Вялікая Брытанія 12, 25, 132, 153, 159, 162-164, 172, 187-189, 209-212, 222, 225—226, 232; гл. таксама Англія, Шатляндыя, Валія

Габіно Ж.-А, граф 182

Габсбург!, дынастыя 87-88, 92—93, 107, 118, 122—123, 125, 127, 134, 160

Газнэвіды, турэцкая дынастыя 28

Галіцыя 186, 224

Гамбург 58, 67, 76, 103, 171

Гамза Эсфаганскі, арабскі гісторык 32

Ганікель (Якаб Райнгарт), цыганскі бандыт 137—138

Гарафалё Бэнвэнуто до, італійскі мастак 102

Гарсія Лёрка Фэдэрыко, паэт 158

Гартліб Ёган, баварскі доктар 76

Гарф Арнольд фон, нямецкі пілігрым 47—48, 56, 70

Гатчысан Джордж, эдынбургскі купец 133

Гвіяна 117

Гельдэрлянд гл. Гельдэрс

Гельдэрс, флямандская правінцыя 87—88, 117—118

Георг I, электар Саксоніі 119

Геранім, італійскі хранограф 65

Г’ердман О., швэдскі навуковец 16, 17

Гёс Рудольф, камендант Аўшвіца 195

Гётынген 149, 235

Гётэ Ё. В. фон 138, 151

Гіка Аляксандар, прынц Валошчыны 167—168

Гіка Грыгорэ, прынц Валошчыны 168

Гімлер Гайнрых, нацыст 190—193

Гітлер Адольф 197—198

Гірай Магамэд, турэцкі гісторык 136

Гішпанія 43,66,68, 70,83-85, 107,117, 125-131, 137,140-142,149,157-160,201, 209,213,216,220—222,232—233; гл. таксама Андалюсія, Каталёнія, Мурсія

Глостэр, гораду Вялікай Брытаніі 108

Глэмарган, гораду Вялікай Брытаніі 109, 163

Гогэннолерны, дынастыя 125

Гол Эдўард, ангельскі гісторык 94

Гордан Джын, цыганка 114, 133

Гортыс Самўэль Аўгустыні аб, лютаранскі пастар 147, 150

Гранада 127, 140, 159—160

Грунэмбэрг Конрад, нямецкі пілігрым 47

Грырсан Г. А, даследнік 31

Грэгарас Нікэфарас, бізантыйскі навуковец 43

Грэльман Гайнрых М. Г., нямецкі навуковсц 149—150, 152

Грэнобль 79

Грэцыя 41, 43-46, 48-49, 69-71, 84, 135, 170-171, 173, 197, 201, 216, 222, 231-232

Густаў I, кароль Швэцыі 101

Гэнры VIII, кароль Англіі 94, 96—97, 107, 110

Гэрдэр Ё. Г. фон, нямецкі крытык і філосаф 138—139

Гэрманштат (Сібіў), горад у Трансыльваніі 91

Дан I, прынц Валошчыны 51

Данія 94, 101, 130, 184, 196,222

Данцыг (Гданьск) 77

Дафінэ, правінцыя ў Францыі 80, 139

Дахаў, канцэнтрацыйны лагер 191—192

Джарджонэ, італійскі мастак 102

Джоўнз, сэр Ўільям, брытанскі арыенталіст 152

Джэймз II, кароль Шатляндыі 94

Джэймз IV, кароль Шатляндыі 94, 100

Джэймз V, кароль Шатляндыі, 98—100

Джэймз VI кароль Шатляндыі (Джэймз I, кароль Вялікай Брытаніі) 111—113, 132

Доша Д’ёрдзі, вугорскі шляхціч 91

Дыдро Дэні, французскі асветнік 116, 145

Дыльман Альфрэд, нямецкі паліцэйскі чыноўнік 185

Душан Стэфан, кароль Сербіі 50

Дэвэнтэр, горад у Бэльгіі 60, 67, 87

Ёганна, графіня Ляйсніка 76

Ёзэф Карл Людвіг, архікнязь вугорскі 160—161

Ёзэф II, імператар 124, 129, 139, 160—161, 141, 151

Ёзэф, кароль Партугаліі 131

Жэнэва 78, 234

Жыгімонт Стары, кароль польскі і вялікі князь літоўскі 93

Загрэб 53, 209

Зальцбург 192

Заполя Янаш, кароль Вугоршчыны 91

Заходняя Індыя 132

Захе Ганс, нямецкі паэт і драматург 102

Зутфэн, горад у Нідэрляндах 67, 87—88

Зэдлер Ёган, нямецкі энцыклапедыст 145

Ібэрыйскі паўвостраў 158, 224, 226; гл. таксама Партугалія, Гішпанія

Ізабэля, каралева Вугоршчыны 92

Іранца, граф Мігель Люкас дэ 83

Ірляндыя 109, 133, 163, 165, 219, 223

Італія68, 71,89—90,118, 130. 141, 149,159,170, 173, 184, 196-197,200-202,212,

216, 222, 224-226

Іянічныя астравы 45

Кагальнічэану Міхай, румынскі рэфарматар 167

Кадыс, правінцыя ў Гішпаніі 128, 140, 158—159

Калёччы Адрыяно, італійскі навуковец 74—75

Кампаманэс гл. Радрыгес

Кампастэля гл. Сант’яга-дэ-Кампастэля

Канада 13, 173

Канстантын IX Манамах, бізантыйскі імператар 41—42

Канстантынопаль41—43, 71, 134

Канстанцыя, горад 55—56, 67

Каны, горад 228

Карл I, кароль Гішпаніі 84

Карл II, кароль Гіпшаніі 127, 160

Карл III, кароль Гішпаніі 129—131, 140, 158

Карл V, імператар 84, 87—88, 122, 125

Карл VI, імператар 123

Карл Вялікі 55

Карл Тэадор, пфальцграф Райна 120

Карнэр Гэрман, нямецкі хранограф 58

Карпацкія горы 167—168, 224—225

Картагена, гішпанскі порт 128

Карэджо (Антоніё Алегры), італійскі мастак 102

Кастэллён-дэ-ля-Пляна, горад у Гіпшаніі 83

Касэль, горад у Нямеччыне 75

Каталёнія, правінцыя ў Нямеччыне 83—84, 127, 140

Каўказ 37

Каўфман Тэрэнс, амэрыканскі мовазнаўца 23, 30

Кацярына II (Вялікая), расейская імператрыца 156

Кент, графства 163, 165

Кёльн, арцыбіскупства 77

Кіньёнэс Хуан дэ, гішпанскі суддзя 126

Кіпр 222

Кодалі Золтан, вугорскі кампазітар 156

Корфу, востраў 45—46

Косава, Югаславія 201, 208, 235

Кранцыюс (Альбэрт Кранц), нямецкі гісторык 103

Кромўэл Олівэр 113, 132

Крыт 45

Крэб Джэймз, метадысцкі прапаведнік 153, 165

Куба 173

Латвія 222

Ле Касэ Клеман, брэтонскі пастар 232

Ле-Сант-Мары-дэ-ля-Мэр, горад у Францыі 231—232

Ле Сэж Жак, французскі пілігрым 45

Летува 69, 93, 222; гл. таксама балтыйскія рэспублікі

Лёндан 163—165, 171, 234

Лівэрігул 165, 171, 178

Ліер, мястэчка ў Фляндрыі 86

Лінкэпінг, горад у Швэцыі 142

Ліст Фэрэнц 155—157

Літва 93; гл. таксама Вялікае Княства Літоўскае

Лодзь 193

Любляна 209

Людавіко іль Моро, рэгент Міляна 89

Людвіг IX, ляндграф Гэсэ-Дармштата 138

Людвіг X, ляндграф Гэсэ-Дармштата 138

Люі XII, кароль Францыі 81

Люі ХІП, кароль Францыі 115

Люі XIV, кароль Францыі 115

Люі (Лаяш) II, кароль Вуторшчыны 92

Люізіяна, штат 132

Люіс эль дэ ля Хуліяна Тыё, спявак фламенка 158

Люкас ван Лейдэн, флямандскі мастак 102

Люксэмбург 222

Люнгбэрг Э., швэдскі навуковец 16—17

Лютэр Марцін 105, 142

Люцэрна 77—78

Ляйдэн 61, 67, 143, 148

Ляйпцыг 74, 114, 145

Лякенбах, лагер для цыганоў 192—193

Лямброза Чэзарэ, італійскі крыміналіст 182

Лятарынгія 79-80, 116-117, 137-138, 142, 149, 184, 187

Ля Шэп, мястэчка ў Шампані 80

Мадрыд43, 129, 159, 221

Мадэна, княства 89—90

Мазарыс, бізантыйскі сатырык 44

Майнінген, горад у Саксоніі 67

Майнц, арцыбіскупства 120—121

Майсэн, горад у Саксоніі 54, 75

Макалістэр Р. А. Ст’юарт, ангельскі навуковец 36

Македонія 43-44, 50, 198, 221-222, 225, 235

Максіміліян I, імператар 173

Малдавія 50-52, 134, 149, 156, 166-168, 174-175, 179

Малы Эгіпет47-48, 56,59-60, 63-64,67,70, 80-81, 84, 87-89,94-95,98,100,

104, 143

Мальтус Т. Р., эканаміст 150

Маляга, гораду Гішпаніі 140

Манкада Санчо дэ, гішпанскі тэолаг 126

Маравія 93, 105, 122, 191, 196

Марант А. Э., навуковец 26

Марсэль 115

Марцін V, папа 64

Марцініка, востраў 132

Маршал Білі, цыганскі правадыр 140—141

МарыяТэрэза, імператрыца 192, 160—161, 151, 146, 123—124

Масква 156

Матыяс Корвінус, кароль Вугоршчыны 91

Матэй Басараб, прынц Валошчыны 134

Маўтгаўзэн, канцэнтрацыйны лагер 192

Мідэльбург, Вальхэрэн 63, 67

Міклошыч Франц, філолаг 152, 223

Мілё, горад у Францыі 80

Мілян, княства 89—90

Мінш’ю Джон, ангельскі лексікограф 145

Мірчэ Стары, прынц Валошчыны 51

Модан (Мэтоні), горад у Грэцыі 46—48, 70

Монс, мястэчка ў Францыі 61, 86

Мор, сэр Томас 94, 97

Мурад ITI, султан 136

Мурад IV, султан 136

Мурсія, правінцыя ў Гішпаніі 84, 213

Мусаліні Бэніто 197

Мустафа II, султан 136

Мюліх, нямецкі хранограф 60

Мюнстэр, біскупства 77, 118

Мюнхен 185—186, 190

Мэгмэд FV, султан 135

Мэйг’ю Гэнры, ангельскі сацыёлаг 165

Мэкленбург-Штрэліц, княства 119

Мэксыка 173

Мэнгеле Ёзэф, доктар з Аўшвіца 195

Мэрздэн Ўільям, брытанскі арыенталіст 148

Мэры, каралева Англіі 125, 107

Мэры, каралева Шатляндыі 99—100, 111

Мэрыліз Мэг, персанаж рамана 114, 133

Мэц, гораду Нямеччыне 67, 74, 80

Навара, правінцыя ў Гішпаніі 82

Нарвэгія 16, 96, 101, 220, 222

Наўпліён, мястэчка 46

Наўроцкі Георг, нацысцкі прамоўца 189

Нацвайлер, канцэнтрацыйны лагер 196

Нідэрлянды 67, 86-88, 102, 107, 116-118, 130, 132, 149, 171, 183-184. 196, 201, 202-203,213, 220, 222

Ніцца 228

Ныо-Ёрк 173

Нэвэрс, мястэчка 79

Нюрэмбэрг, горад у Нямеччыне 77

Нямеччына 16, 68, 75-77, 93, 107, 132, 137, 149, 170-171, 182-186, 189-199, 201,209, 215, 219, 222, 224, 234; гл. таксама Святая рымская імперыя

Овэрыйсэль, флямандская правінцыя 87—88, 117

Памэранія 58, 77

Папскія дзяржавы 90, 141

Партугалія 85-86, 130-131, 142, 201, 216, 220, 222

Парыж 63, 66, 86, 155-156, 175, 187, 232, 234

Паспаці Аляксандар, навуковец 16—17, 49

Паўднёвая Амэрыка 131, 173; гл. таксама Балівія, Бразілія

Паўночная Амэрыка 172, 174—175, 188; гл. таксама Канада, Мэксыка, ЗША

Пірмасэнс, гораду Нямеччыне 138

Пітар Эжэн, антраполаг 24—25

Плоўдзіў, гораду Баўгарыі 134

Польшча 16, 69, 91, 93, 120, 161, 170, 177, 192-193, 195, 200, 204, 214, 216

Портынгтан Ўільям, цыганскі правадыр 109

Порчы Тобіяс, нацысцкі гаўляйтэр 192

Пот Аўгуст Фрыдрых, філолаг 152

Праванс 60, 75, 79, 139, 231

Прызрэн, горад у Сербіі 50

Прусія 118, 120, 125, 153, 184—185

Пэкс, біскупства 91, 174

Пэляпанэс 43—46, 70

Пэнсыльванія, штат 172

Пэрсія 32—37, 39, 158

Пэтры Нэрыцыюс Ляўрэнтыюс, швэдскі арцыбіскуп 101, 142

Пэтры Оляўс, швэдскі царкоўны дзяяч 100, 131

Равэнзбрук, канцэнтрацыйны лагер 192, 196

Радрыгес Пэдро, граф Кампаманэс 129, 131

Райнлянд, правінцыя 116

Расея 16, 130, 156-157, 162, 170, 173, 184, 222, 225; гл. таксама СССР

Ратцэбург, нямецкае княства 119

Ратысбон (Рэгензбург), горад у Нямеччыне 64—65, 75

Ратэрдам 63, 67

Ройвіх Эбэргард, нямецкі мастак 47

Россі Джэралямо ды, кіраўнік Папскіх дзяржаваў 90

Рудыгер Ёган, нямецкі навуковец 148—149

Румынія 44, 161, 168, 171, 173-174, 195, 197, 207, 214-215, 222, 233-235

Румэлія, турэнкія ўладанні на Балканах 136

Руфус, хранограф Любэка 59

Рыкат, сэр Пол, ангельскі падарожны 136

Рым 63, 75, 83, 89-90

Рыскль, горад у Францыі 80

Рытэр Робэрт, псіхолаг 190—192, 195

Рышэльё, кардынал 115

Савой, правінцыя ў Францыі 60, 89

Саксонія 67, 76, 119—120

Салятурн, горад у Швайцарыі 59

Санкт-Пецярбург 157

Сант’яга-дэ-Кампастэля, горад у Гішпаніі 82—83, 88

Сарагоса, горад у Гішпаніі 66, 127

Сарай Ёшы, цыганскі скрыпач 155

Сары, графства ў Вялікай Брытаніі 163, 165

Сасэкс, графства 163, 165

Сафія 134, 268

Свадэш Морыс, амэрыканскі лінгвіст 28—30

Святая Рымская імперыя 55, 74—77, 105, 118—122, 137

Сербія 44, 50, 134, 136, 170—171, 175, 197, 222, 235

Сігізмунд, кароль Вугоршчыны і імператар 55—56, 58, 65, 69

Скалігер Ёзэф, флямандскі навуковец 143

Скандынавія 100—101, 220; гл. таксама Д,анія, фінляндыя, Нарвэгія, Швэцыя

Скот, сэр Ўолтэр, пісьменнік 114

Славаччына 123, 150, 155, 161, 191, 196, 200, 206—207, 215, 222, 224

Славенія 25, 140, 161, 186, 200, 209, 222

Слівэн, горад у Баўгарыі 222

Сміт Джордж, жыхар Колвіла 188

Сміт Карнэліюс, цыганскі місіянер 154

Сміт Родні, цыганскі місіянер 154

СССР 193, 195, 197, 200, 203

Стакгольм 101

Страсбур 59, 75

Стурза Алеку, міністр фінансаў 168

Сулейман Вялебны, асманскі султан 134

Сфорца Франчэско, князь Міляна 90

Сылезія 122

Сымэоніс Сымон, францысканскі манах 45

Сырыя 33, 35—36, 135

Сэвілля 127, 140, 158-159

Сэлім II, султан 134

Сэмпсан Джон, ангельскі навуковец 16—17, 22, 28, 35—36

Сэрвантэс Саавэдра М. дэ 85, 151

Табары, арабскі хранограф 33

Тамазіюс Якаб, нямецкі навуковец 144

Тамэрлян гл. Тымур

Таскання, княства 90

Тракія, гістарычная правінцыя 41, 43—44

Трансністрыя, румынская правінцыя 197

Трансыльванія 50,53-54,69-70,91-92, 123-124, 129, 134, 140, 146-147, 149,

161, 168, 175, 178, 224

Туржо Д’ёрдзі, вугорскі пфальцграф 122—123

Турцыя 38, 157, 171, 173, 201

Турын, горад у Італіі 89

Тымур (Тамэрлян), заваёўнік 69, 150

Тыцыян, італійскі мастак 102

Тэйкан Ёган Дымітры, навуковец 16, 19

Тэмэшвар (Тымішаара), горад 134

Тэрнэр, сэр Ральф, ангельскі арыенталіст 22—23, 28, 30, 35

Тэсалёнікі (Салёніка), горад у Грэцыі 43, 135

Уго Мігель дэ, карфіёцкі барон 45

Украіна 93, 157, 161, 193, 197, 222, 225

Уладзіслаў, кароль Валошчыны 51

Уладзіслаў II, кароль Багеміі і Вугоршчыны 91, 93

Утрэхт, горад у Нідэрляндах 63, 67, 148

Уэляма Фрэй Мэльхор дэ, гішпанскі манах 126

Ўуд Эбрам, цыганскі патрыярх 154 .

Фаа Патрык, цыган 133

Фаленго Тэафілё, італійскі паэт 90

Фалля Манўэльдэ, музыкант 157—158

Фасбэндэр Пэтэр, нямецкі пілігрым 47

Філдынг Гэнры, ангельскі пісьменнік-раманіст 151

Філіп III (Добры), князь Бургундыі 67, 86

Філіп II, кароль Гішпаніі 125

Філіп III, кароль Гішпаніі 126

Філіп IV, кароль Гішпаніі 126, 157, 160

Філіп V, кароль Гішпаніі 127

Філіп, кароль Англіі 107, 125

Фінляндыя 16, 101, 178, 222-223

Фірдаўсі, пэрсідскі паэт 32

Фішэр Эўген, нямецкі антраполаг 191

Франкфурт-на-Майне 59, 67, 76, 119

Франсўа I, кароль Францыі 81—82

Францыя 16, 60—61. 66—68, 79—82, 90, 107, 114—117. 130, 132, 137, 149,

170-171, 184, 187, 196, 201-202, 212, 216

Фрыдрых, пфальцграф 76

Фрызляндыя, правінцыя ў Нідэрляндах 61

Фрыч Агазуэр, нямецкі юрыст 144

Фрэдэрык III, імператар 75

Фрэдэрык II, кароль Даніі і Нарвэгіі 101

Фрэдэрык II (Вялікі), кароль Прусіі 125

Фрэдэрык Аўгуст I, электар Саксоніі 120

Фрэдэрык Ўільям, электар Брандэнбурга 119

Фрэдэрык Ўільям I, кароль Прусіі 120

Фрэдэрык Ўільям II, кароль Прусіі 138

Фрэскабальдзі Ніколё, італійскі пілігрым 46—47

Фэрдынанд I, імператар 92, 122

Фэрдынанд VI, кароль Гішпаніі 127—128

Фэрдынанд, манарх Кастыліі і Арагона 84

Харватыя 140, 161, 186, 197, 200, 209, 222

Хрыстыян III, кароль Даніі і Нарвэгіі 101

Хэлмна, лагер смерці 193

Хэрэс-дэ-ля-Франтэра, горад у Гішпаніі 140, 158

Цыган (Чыган), прозвішча 53, 93

Цюрых 59

Чарлз I, кароль Вялікай Брытаніі і Ірляндыі 113

Чарлз Эгмонцкі, князь Гельдэрса 88

Чарнагорыя 202, 222

Чаўшэску Нікалаэ, прэзідэнт Румыніі 207

Чудзі Людвіг, швайцарскі пілігрым 48

Чэлебі Эўлія, турэцкі вандроўнік 135

Чэмбэрз Іфрэім, апгельскі энцыклапедыст 144

Чэмбэрлен Г’юстан Ст’юарт, філосаф 182

Чэхаславаччьша 53, 192, 200, 203, 205—206, 214, 235

Чэшская Рэспубліка 222

Шангуль, індыйскі кароль 32

Шарль IX, кароль Францы! 82,114

Шатляндыя 94, 96, 98-100, 107, 132-133, 137, 140, 153, 171, 210, 218-219; гл. таксама Вялікая Брытанія

Шахтэн Дытрых фон, нямецкі пілігрым 47

Швабія, гістарычная правінцыя 58, 138

Швайцарыя 59, 68,75,77-78, 116, 130, 138, 149, 171, 184, 186,219,222, 227

Швэцыя 16, 25, 100-101, 130, 139, 142, 170, 213, 221-222, 243

Шпэер, Райнлянд 121

Шры-Ланка 148

Штампф Ёган, швайцарскі хранограф 78

Шылер Ё. К. Фрыдрых фон 138

Шышман Іван, цар Баўгарыі 50

Эгіпет 33, 43

Эдўард VI, кароль Англіі 97

Эдынбург 112, 132

Элізабэт I, каралева Англіі 107— 110, 132

Эльзас 59, 79, 116, 149, 184, 187, 196, 219, 224

Эмпэрля (Ёханэс Ля Фортун), цыганскі разбойнік 137—138

Энрыкэ, кароль Кастыліі 83

Эрнст Людвіг, граф Гэсэ-Дармштата 120

Эрфурт, горад у Нямеччыне 67

Эстонія 101, 222

Эўсум Ёган ван, флямандскі чыноўнік 143, 223

Эштэргазі Фэрэнц, граф Галанты 123

Югаславія 44, 53, 174, 195-197, 201-203, 208-209, 215-217, 222, 235; гл. таксама Боснія, Македонія, Сербія, Славенія, Харватыя, Чарнагорыя

Юстынгер Конрад, швайцарскі хранограф 59

Ямайка, востраў 133

Ян II, кароль Арагона 83

Ян III, кароль Партугаліі 85—86, 131

Ясы, горад у Малдавіі 167

Ясэновак, лагер смерці 197

Навукова-папулярнае выданне

Фрэйзэр Ангус Цыганы

Рэдактары Маргарыта Хадановіч, Марыя Кавальчук Карэктар Марыя Ігнаценка Макетаванне Кастусь Санько

Тэхнічны рэдактар Ала Тоўстая Мастацкае афармленне Віталь Катовіч

Апрацоўка ілюстрацый

Кастусь Кіслейка

Падпісана да друку 03.12.03. Фармат 60x90 V16Папера афсетная. Гарнітура Newton СТТ. Афсетны друк. Ум. друк. арк. 18,0. Ул.-выд. арк. 18,9. Наклад 1000 паасобнікаў. Замова № 23.

НВК “Тэхналогія”. ЛВ № 73 ад 12.11.02. 220007, Мінск, вул. Ляўкова, 19. Друк НВК «Тэхналогія». ЛП № 153 ад 30.12.02. 220007, Мінск, вул. Ляўкова, 19. Сертыфікат паліграфічньтх паслуг МН № 0000385, выдадзены 19.03.99 Беларускай гандлёва-прамысловай палатам.

Фрэйзэр A.

Ф 93 Цыганы/Ангус Фрэйзэр; Пер. з анг. А.Кузьміч. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 272 с.

ISBN 985-458-091-1.

Гэтая кніга пра асаблівы народ, які з’явіўся ў Эўропе больш як дзевяць стагоддзяў таму. 1х звычаі дагэтуль выклікаюць неразуменне. Яны вядомыя сваёй музычнасцю, лекарскім майстэрствам, варажбою, кавальствам і гандлем коньмі. Яны зазналі рабства, пераслед і генацыд. Але насуперак усім выпрабаванням выжылі, захаваўшы сваю адметную культуру.

Для шырокага кола чытачоў.

УДК 397.7

ББК 63.5

КНІГІ ВЫДАВЕЦТВА “ТЭХНАЛОГІЯ”

Залоска Ю. Версіі: Шлях да храма “ideasui”: дзённік, дыялогі,эсэ.1995. —463 с.

Picarda Guy. Minsk: A Historical Cuide. Мінск: гістарычны, культурны, бізнес-гід. 1994. 356 с.'

Акадэмік Гаўрыла Гарэнкі: Успаміны, артыкулы, дакументы; Да 100-годдзя з дня нараджэння. 2000. — 420 с.

Лоўзі Дж. Гістарычныя ўводзіны ў філасофію навукі. 1995. — 328 с.

Дапаможнік для журналістаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. 1995. — 176 с.

Брэтон Ф., ПруС. Выбух камунікацыі: Нараджэнне новай ідэалогіі. 1995. — 336 с.

Говард М. Сучасная культурная антрапалогія. 1996. — 478 с.

Бэрдшоў Дж. (пры ўдзеле Э. Роса). Эканоміка. Частка 1. 1996. — 560 с.

Бэрдшоў Дж. (пры ўдзеле Э. Роса). Эканоміка. Частка 2. 1999. — 528 с.

Дэні А. Гісторыя эканамічнай думкі. 1996. — 736 с.

Сўінджвуд Э. Сціслая гісторыя сацыялагічнай думкі. 1999. — 349 с.

Анталогія сучаснай палітычнай філасофіі / Уклад. Я. Кіш. 1999. — 462 с.

Бэрк П. Народная культура Эўропы ранняга Новата часу. 1999. — 380 с.

Ўінтэр Г.Р., Бэлоўз Т.Дж. Канфлікт і кампраміс: Уводзіны ў палітычную навуку. 2002. 507 с.

Гідэнс Э. Сацыялогія: Кароткія і крытычныя ўводзіны. 2003. — 124 с.

Маладая жанчына ў небяспецы / Пад рэд. Б. Леві. 2003. — 247 с.

Смоляр Г. Менскае гета: Барацьба савецкіх габраяў-партызанаў супраць нацыстаў / Пер. з анг. М. Гілевіча. 2002. — 182 с., [4] арк. іл.

Эрб Э. і інш. Кропка кропка працяжнік: Няменка-беларускі паэтычны дыялог “Каардынаты сучаснасці” (Мінск, снеж. 2000 г.)/Э. Эрб, Н. Гумэльт, С. Кірш;Уклад. Э. Эрб; Пер. з ням. А. Розанова. 2000. — 114 с.

Мархель У. Водгулле: Пер. з польскай. 2000. — 142 с.

Купала Янка. Зніч любові / Пер. на бел. мову У. Мархеля. 2002. — 69 с.

Уладзіслаў Сыракомля. Згадкі Нясвіжа / Пер. з пол. У. Мархеля. 2002. — 20 с.

Гілевіч Н. ...I плямы на табе няма: Лірычны раман. 2003. — 26 с.

Наша Ніва: Першая беларуская газэта з рысункамі. Вып. 3. 2000. — 800 с.

Наша Ніва: Першая беларуская газэта з рысункамі. Вып. 4. 2003. — 684 с.

Слоўнік мовы “Нашай Нівы” (1906—1915). У 5 т. Т. 1: А—Д / Уклад. А.М. Анісім, І.Л. Капылоў, В.П. Лемцюгова, Г.К. Усціновіч', Пад рэд. В.Л. Лемцюговай. 2003. — 624 с.

Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: Нарматыўны даведнік / І.А. Гапоненка, І.Л. Капылоў, В.П. Лемцюгова і інш.; Пад рэд. В.П. Лемцюговай. 2003. — 605 с.

Слоўнік выдавецкіх і паліграфічных тэрмінаў: ангельска-беларускі, беларуска-ангсльскі / Уклад. К. Санько; Навук. рэд. А. Зьмітровіч. 2003. — 93 с.

Саверчанка I. Aurea mediocritas. Кліжна-пісьмовая культура Беларусі: Адраджэнне і ранняе барока. 1998. — 319 с. + (64 с. укл.).

Шматаў В.Ф. Мастацтва беларускіх старадрукаў XVI—XVIII стст. 2000. — 131 с.

Гаранін С.Л. Шляхамі даўніх вандраванняў: Гістарычна-тэарэтычны нарыс развіцця беларускай паломніцкай літаратуры XII—XVI стст. 2000. — 203 с.

Валодзіна Т. Семантыка рэчаў у духоўнай спадчыне беларусаў. 1999. — 167 с.

ВерашчагінаА.У., ГуркоА.В. Гісторыя канфесійу Беларусі: Мінулае ісучаснасць. 2000. 157 с.

Дзербіна Г. Права і сям’я ў Беларусі эпохі Рэнесансу. 1997. — 175 с.

Бубен С.С., Процъка Т.С. Правы чалавека: Данам, для настаўнікаў. 2001. — 366 с.

Лакотка А. Беларусь!. Т. 2. Дойлідства. 1997. — 391 с.

Дробаў Л.И. Графіка Беларусі XIX—пачатку XX стагоддзя. 2000. — 67 с.

Скорабагатаў В. Зайгралі спадчынныя куранты: Цыкл нарысаў з гісторыі праф. муз. культуры Беларусь 1998. — 154 с.

Скорабагатаў В. Абышоўся без славы...: Кампазітар Ян Тарасевіч. 2001. — 139 с.

Магутны Божа: Творы для голасу і фартэпіяна. Выпуск 1 / Уклад. Г. Каржанеўская, В. Скорабагатаў. 2001. — 48 с.

Магутны Божа: Творы для хору a capella. Выпуск 2 / Уклад. К. Насаеў, В. Скорабагатаў, Ж. Ялфімава. 2001. — 48 с.

Кузняцоў В. Урачыстыя фанфары і Кант-Гімн (паводде “Полацкага сшытка” 1640 г. для сімфанічнага аркестра): Партытура. 2002. — 7 с.

“Фаўст”: Опера А.Г. Радзівіла на лібрэта Ё.В. Гётэ. 1999. — 70 с.

Неўдах У. Cantantibus organis: Беларуская арганная культура ў кантэксце еўрапейскага музычна-гістарычнага працэсу. 1999. — 170 с.

Белорусская этномузыкология: Очерки истории (XIX—ХХвв.). 1997. — 254 с.

Рамза Т.Р. Безасабовыя сказы. 1998. — 71 с.

Гісторыя штодзённасці і правы чалавека: Матэрыялы Міжнар. канф., 1—5 снежня 1999 г., Мінск / Уклад. П. Садоўскі, М. Тэлюс / Пер. Г. Скакун. 2001. — 276 с.

Загароддзе-З: Матэрыялы навук.-краязнаўч. канф. “Палессе ў XX стагоддзі”, 1—4 чэрвеня 2000 г., Беласток / Уклад, і агул. рэд. Ф.Д. Клімчука, А. Энгелькінг, В.А. Лабачэўскай. 2001. — 320 с.

Хроніка Убарцкага Палесся / Аўтар-уклад. A.L Атнагулаў', Навук. рэд. В.Л. Насевіч. 2001. — 496 с.: іл.

Лабачэўская В.А. Захавальнік Палескага музея Дзмітрый Георгіеўскі: Да 75-годдзя адкрыцця музея ў Пінску. 2001. — 82 с., 17 арк. іл.

Рудовіч С. Час выбару: Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 годзе. 2001. — 201 с.

СавікЛ.С. Пакліканыя: Літаратура беларускага замежжа. 2001. — 479 с., 8 арк. 1л.

Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: Мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. 2001; 2-е выд. 2003. — 216 с.

Малоха М. Фразеологизмы с концептом “дерево” в зеркале народной культуры. 1998. 141 с.

Барыс С. Беларускія імёны: Дапаможнік для маладых бацькоў. 2001. — 16 с.

Сцяцко П. Культура мовы. 2002. — 444 с.

Лазка А. Беларуская батлейка: Каляндарныя і абрадавыя гульні. 1997. — 183 с.

Гуртыг К. Кароткая граматыка беларускай мовы ўтабліцах для нямецкамоўных навучэнцаў. 2001. — 89 с.

Старжынская Н.С. Тэорыя і методыка развіцця беларускага маўлення дашкольнікаў. 2000. — 223 с.

Матэматычная энцыклапедыя / Гал. рэд. В. Бернік. 2001. — 496 с.: 1л.

Процька Т. Пакутнік за Веру і Бацькаўшчыну. 1996. — 63 с.

Чарняўскі М. Правадыр крылатых вершнікаў. 1998. — 64 с.

Болатаў А., Рыдзеўскі Г. Ахвяруючы сябе Банькаўшчыне. 1999. — 64 с.

(/ 1988 годзе

Выдаем манаграфн.

сдоўнікі, даведнжіь навучапьныя дапаможнікі

джыйняўляем выданне _ лДаратуры ад рукапісу

Тэл /факс. I „tui

(+37517)227-19^0, Вьіпускаем праспекть, 221-77^0 219-07-45, ДЬ1 1НШуЮ

Ангус Фрэйзэр я

Г этая кніга пра асаблівы народ, які з'явіўся ў Эўропе больш як дзевя стагоддзяў таму. Яны не прынялі аселага ладу жыцця. Іх звычаі дагэтуль выклікаюць неразуменне. Яны вядомыя сваей музычнасцю, лекарскім майстэрствам, варажбою, кавальствам і гандлем коньмі. Яны зазналі рабства, пераслед І генацыд. Але насуперак усім выпрабаванням выжылі, захаваўшы сваю адметную культуру. Як гэта ім удалося?

Чытайце кнігу.

Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.