Экалагічны слоўнік

Выдавец: Народная асвета

Памер: 287с.

Мінск 2004

62.3 МБ

ФКАЛАФМММ

флкЖнок

ЖФГОФОМЕФКМ ФЛФВАРЬ

2-е выданне, перапрацаванае і дапоўненае

Пад рэдакцыяй доктара біялагічных навук Л. В. Камлюк

Мінск«Народная асвета»2004

УДК 574(038)

ББК 28.080я2

Э35

У к л а д а л ь н і к і: Л. В. Камлюк, Н. М. Кручкова, Н. Г. Яромава, Ю. С. Патаенка, Я. С. Юрочка

Пераклад на беларускую мову М. Г. Вінаградавай

Экалагічны слоўнік — Экологнческнй словарь /

Э35 Уклад. Л. В. Камлюк і інш.; Пад рэд. Л. В. Камлюк,— 2-е выд., перапрац. і дап.— Мн.: Нар. асвета, 2004.— 287 с.

ISBN 985-12-0958-9.

У слоўніку прыведзена каля 1000 асноўных экалагічных тэрмінаў і паняццяў.

Упершыню выданне выйшла ў 1993 годзе. У другім выданні ўведзены новыя паняцці, перапрацавана фармуліроўка некаторых тэрмінаў першага выдання, выключаны вузкаспецыяльныя экалагічныя тэрміны.

УДК 574(038)

ББК 28.080я2

©Калектыў укладальнікаў, 1993

©Вінаградава М. Г., пераклад на беларускую мову, 2004

©Афармленне. УП «Народная асве-

ISBN 985-12-0958-9 та», 2004

ЯК КАРЫСТАЦЦА СЛОЎНІКАМ

У слоўніку апісаны асноўныя экалагічныя тэрміны і паняцці, якія раскрываюць узаемаадносіны арганізмаў паміж сабой і з навакольным асяроддзем, заканамернасці арганізацыі згуртаванняў, вынікі ўздзеяння чалавека на біясферу, неабходнасць правядзення шырокамаштабных прыродаахоўных мерапрыемстваў.

Слоўнік складаецца з дзвюх частак. У першай тэрміны і паняцці прыведзены на беларускай мове, у другой — на рускай.

Артыкулы размешчаны ў алфавітным парадку. Назвы, якія складаюцца з двух і больш слоў, дадзены на пачатковую літару таго слова, у якім змяшчаецца вызначальная адзнака, напр.: «Алігатрофныя вадаёмы», «Сінантропныя арганізмы».

Калі тэрмін мае некалькі назваў, побач з асноўнай даюцца тэрміны-сінонімы, напр. «Пелагіяль, пелагічная зона».

Сувязь паміж артыкуламі ажыццяўляецца з дапамогай спасылак. Спасылка на іншы артыкул адзначаецца курсівам у спалучэнні са словамі гл., параўн.

Акрамя таго, у дужках даецца этымалагічнае тлумачэнне многіх тэрмінаў, якія маюць лацінскія і грэчаскія карані, што павышае навуковую значнасць слоўніка.

ФКАЛШ™™

3 прыродай справа зусім іншая, чым. скажам, з палацамі, разбуранымі вайной,— іх можна пабудаваць зноў.

А калі знішчыць жывы свет, дык ніхто, ніякая сіла не зможа стварыць яго нанова.

Аазіс — участак тэрыторыі ў зоне пустынь або паўпустынь з багатай травяністай, хмызняковай і дрэвавай расліннасцю; фарміруецца дзякуючы ўвільгатненню грунтавымі водамі, выхаду крыніцы, арашэнню чалавекам.

Абалонкі зямной кары — уключаюць тры слаі: асадкавая А. з. к.— паверхневая, таўшчыня ад 0 да 8—15 км, найбольш тонкі слой — у горных абласцях; гранітная А. з. к. знаходзіцца пад асадкавай і не мае суцэльнага распаўсюджання (адсутнічае на большай частцы Сусветнага акіяна), сярэдняя таўшчыня на кантыненце 15— 20 км; базальтавая А. з. к. размешчана пад гранітнай, сярэдняя таўшчыня 20 км, яе называюць акіянічнай зямной карой.

Абарыгены (ад лат. ab origine — ад пачатку) — карэнныя насельнікі краіны, мясцовасці або тэрыторыі, якія здаўна насяляюць яе, але не абавязкова ў ёй узніклі. Гл. Аўтахтоны.

Абвадненне — сукупнасць мерапрыемстваў, накіраваных на паляпшэнне водазабеспячэння насельніцтва, сельскай гаспадаркі, прамысловасці.

Абвалаванне — абгароджванне мясцовасці дамбамі або землянымі валамі з мэтай аховы адзатаплення тэрыторый, якія прылягаюць да водных масіваў (вадасховішчаў, рэк, азёр).

Абісаль, абісальная зона (ад грэч. abessos — бяздонны) — зона найбольшых марскіх глыбінь (2,5—6 тыс. м), якая займае 3/4 плошчы дна Сусветнага акіяна. Характарызуецца малой рухомасцю водных мас, нізкай ( + 1—2 °C) тэмпературай, пастаяннай салёнасцю (каля 35 г/п), велізарным ціскам (300—600 атм.), поўнай адсутнасцю святла, абмежаванасцю крыніц харчавання, беднасцю жывымі арганізмамі.

Абісапелагіяль (ад. грэч. abysses — бяздонны і лац. реіаgos — адкрытае мора) — тоўшча вады ў межах глыбінь абісалі (3000—6000 м).

Абіятычныя фактары (ад грэч. a — адмоўе і bioticos — жывы, жыццёвы) — сукупнасць умоў нежывой прыроды (неарганічнага асяроддзя), якія акружаюць арганізмы і ўздзейнічаюць на іх прама або ўскосна. А. ф. падраздзяляюць на фізічныя, або кліматычныя (святло, тэмпература, вільготнасць, ціск, вецер, цячэнні і інш.), глебава-грунтавыя (механічны склад глебы, яе пранікальнасць, вільгацяёмістасць і інш.), хімічныя (салёнасць

вады, газавы састаў вады, паветра і інш.), тапаграфічныя (асаблівасці рэльефу мясцовасці).

Абсорбцыя (адлац. absorptio — паглынанне) — паглынанне рэчыва з раствору або сумесі газаў цвёрдым целам або вадкасцю; адбываецца ва ўсім аб’ёме паглынальніка (абсарбенту). Прымяняецца ў розных галінах хімічнай прамысловасці, у сістэмах жыццезабеспячэння касмічных караблёў і інш. Параўн. Адсорбцыя.

Аблігатны — абавязковы. Напр., А. паразіты вядуць толькі паразітычны спосабжыцця і па-за гаспадаром існаваць не могуць; А. анаэробы жывуць толькі ў бескіслародным асяроддзі.

Абмен рэчываў, метабалізм — сукупнасць усіх хімічных змяненняў і ўсіх відаў ператварэнняў рэчыва і энергіі, якія забяспечваюць развіццё, жыццядзейнасць і самаўзнаўленне арганізмаў, іх сувязь з навакольным асяроддзем і адаптацыю да змен знешніх умоў.

Аграбіяцэноз, аграцэноз (ад грэч. agros — поле, bios — жыццё і koinos — агульны) — сукупнасць арганізмаў, якія жывуць на землях сельскагаспадарчага карыстання, занятых пасевамі або пасадкамі культурных раслін. Расліннае покрыва ствараецца чалавекам і прадстаўлена звычайна адным відам або нават сортам культывуемай расліны і спадарожнымі відамі пустазелля; характарызуецца дамінаваннем нямногіх відаўжывёл (у асноўным шкоднікаў). Гэта другасны штучна створаны чалавекам біяцэноз. Ад першаснага натуральнага адрозніваецца няздольнасцю да працяглага самастойнага існавання з-за аслаблення самарэгулятарных працэсаў.

Аграфітацэноз (ад грэч. agros — поле і phyton — расліна) — расліннае згуртаванне, якое ствараецца чалавекам шляхам пасеву або пасадкі вырошчваемых раслін (палі, агароды, сады, полеахоўныя лясныя палосы і да т. п.). У склад А. уваходзяць культурныя расліны і пустазелле.

Агульнасць экасістэм — іх падабенства па відавому складу арганізмаў, якія ў іх уваходзяць; выражаецца каэфіцыентам А. э., які вылічваецца для кожнай буйной сістэматычнай катэгорыі.

Адаптацыя (ад лац. adaptatio — прыстасаванне, прыладжванне) — эвалюцыйна ўзніклая сукупнасць марфалагічных, паводзінскіх, папуляцыйных і інш. асаблівасцей дадзенага біялагічнага віду, якая забяспечвае магчымасць спецыфічнага спосабу жыцця

ў пэўных умовах навакольнага асяроддзя. Фарміруецца на працягу ўсіх стадый жыццёвага цыкла асобін віду.

Адаптыўнасць — здольнасць арганізма або папуляцыі прыстасоўвацца да існавання ў змененых умовах навакольнага асяроддзя.

Адарант — пахучае рэчыва, якое забруджвае паветра.

Адбор натуральны — выжыванне ў працэсе барацьбы за існаванне найбольш прыстасаваных да канкрэтных умоў асяроддзя індывідаў.

Адбор штучны — адбор сартоў раслін і пароджывёл, які праводзіць чалавек для сваіх патрэб. У экалогіі разглядаюцца групавы і інш. віды адбору.

Адвал — насып, які ўтвараецца ў выніку размяшчэння раскрытых парод на спецыяльна адведзеных плошчах. Можа займаць і адмоўныя формы рэльефу — яры, нізіны і г. д.

Адваротная сувязь — адзін са спосабаў рэгулявання працэсаў у любой сістэме, у тым ліку і экасістэме. Асабліва важную рэгуляторную ролю адыгрываюць адмоўныя адваротныя сувязі. Напрыклад, з павелічэннем колькасці драпежніка колькасць ахвяры паніжаецца, і наадварот. Дзякуючы адмоўным адваротным сувязям стабілізуецца колькасць узаемадзеючых відаў і ўстанаўліваецца дынамічная раўнавага паміж імі — гамеастаз.

Адкладка яец — працэс, звязаны са складаным ланцугом паводзінскіх рэакцый. У паразітаў ён цягнецца ад некалькіх секунд да 10 мін. Часам самка робіць некалькі праколаў цела гаспадара, пакуль не адкладзе ў яго яйцы.

Аднаўленне зямель — зварот землям урадлівасці, парушанай гаспадарчай дзейнасцю. Пры натуральным аднаўленні біягеацэнозаў працэсы А. з. праходзяць павольна, таму ў гаспадарчай практыцы выкарыстоўваюць метады паскоранага А. з. шляхам стварэння на паверхні зямель урадлівага гумусавага слоя, прымянення гумусавых прэпаратаў пераважна тарфянога паходжання, пасадкі і пасеву лясных і сельскагаспадарчых культур.

Аднаўляемыя крыніцы энергіі — крыніцы энергіі, якія пастаянна аднаўляюцца за кошт прыродных пастаўшчыкоў энергіі, перш за ўсё Сонца, і таму невычэрпныя. Імі з’яўляюцца біямаса (біягаз), гідраэнергія (падаючай вады і прыліваў-адліваў), геатэрмальная, ветравая, сонечная. Па паддіках спецыялістаў сусветны

тэхнічны патэнцыял А. к. э. складае каля 20,3 млрд т умоўнага паліва ў год.

Адносіны біятычныя — адносіны, якія ўзнікаюць паміж папуляцыямі розных відаў і ўнутры папуляцыі аднаго віду, суіснуючымі ў адным біяцэнозе. Гл. Экалагічныя фактары.

Адносная вільготнасць — адносіны колькасці вадзяной пары ў паветры (у працэнтах) да магчымай яе колькасці ва ўмовах поўнага насычэння.

Адсорбцыя (ад лац. ad — на, у, пры і sorbere — паглынаць, усмоктваць) — паглынанне рэчыва з раствору або газу паверхневым слоем вадкасці або цвёрдага цела (адсарбенту). Адыгрывае важную ролю ў біялагічных сістэмах; шырока прымяняецца ў прамысловасці для асушкі газаў, ачысткі арганічных вадкасцей і вады, улоўлівання каштоўных або шкодных адаодаў вытворчасці, у процівагазах. Параўн. Абсорбцыя.

Адстойнікі — спецыяльныя рэзервуары, басейны, вадаёмы, якія выкарыстоўваюць ддя асаджэння завіслых часцінак сцёкавых вод.

Адходы — непрыгодныя для вырабу дадзенага віду прадукцыі рэшткі сыравіны або рэчывы (цвёрдыя, вадкія, газападобныя) і энергія, якія ўзнікаюць у ходзе тэхналагічных працэсаў і не падвяргаюцца утылізацыі ў разглядаемай вытворчасці. А. таксама ўтвараюцца ў выніку амартызацыі прадметаў быту ў жыцці людзей (бытавыя A.). А. адной вытворчасці могуць служыць сыравінай для другой.

Азон (ад грэч. ozon — пахну) — алатропнае відазмяненне кіслароду; выбуховы газ сіняга колеру з рэзкім характэрным пахам. Малекула трохатамная — О3. Моцны акісляльнік, акісляе ўсе металы (выключаючы золата і плацінавыя), а таксама большасць інш. элементаў. Утвараецца ў працэсах, дзе вылучаецца атамарны кісларод. Змяшчаецца ў нязначнай колькасці: таўшчыня слоя ў сярэднім для ўсёй Зямлі складае 2,5—3 мм (на экватары каля 2 мм). Утварае азанасферу на вышынях ад 10 да 50 км з максімумам канцэнтрацыі на вышыні 20—25 км.

Азонавы экран — верхні слой стратасферы на вышынях 20—25 км з максімальнай колькасцю азону. Актыўна паглынае кароткахвалевае ультрафіялетавае выпраменьванне Сонца. Вызначае тэмпературны рэжым стратасферы і з’яўляецца ахоўным

шчытом ад жорсткага УФ-выпраменьвання, крайне небяспечнага для ўсяго жывога на Зямлі.

Айкумена — гл. Эйкумена.

Аквакультура (ад лац. aqua — вада і культура) — развядзенне і вырошчванне рыб, беспазваночных і водарасцей у прэсных і саланаватых водах. Гл. Марыкультура.

Акісленне біялагічнае — сукупнасць працэсаў акіслення, якія праходзяць ва ўсіх жывых клетках. Сутнасць іх заключаецца ў забеспячэнні арганізма энергіяй. Біялагічныя рэакцыі А. б. знаходзяцца пад кантролем ферментаў, аб’ядноўваемых у клас оксірэдуктаз. Асноўны шлях выкарыстання энергіі, якая вызваляецца ў выніку А. б., — назапашванне яе ў малекулах адэназінтрыфосфарнай кіслаты (АТФ).

Акліматызацыя (ад лац. ad — да і грэч. klima — клімат) — прыстасаванне арганізмаў да новых або змененых умоў існавання, у якіх яны праходзяць усе стадыі развіцця і даюць жыццяўстойлівае патомства. Гл. Інтрадукцыя.

Аклімацыя, эксперыментальная адаптацыя — прыстасаванне арганізма да штучна створаных умоў. Часам тэрмін ужываецца як сінонім акліматызацыі.

Актыўны глей — маса мікраарганізмаў, якія ўтвараюцца пры аэрыраванні сцёкавых вод. Складаецца з сукупнасці бактэрый, прасцейшых, часам мікраскапічных грыбоў і водарасцей, здольных эфектыўна сарбіраваць, акісляць і разбураць арганічныя рэчывы сцёкавай вадкасці да больш простых злучэнняў, выкарыстоўваемых клеткамі для жыццядзейнасці і інтэнсіўнага размнажэння.

Акультацыя — перашкода для пранікнення святла ў глыб азёр і мораў, ствараемая непразрыстымі, завіслымі ў вадзе цвёрдымі часцінкамі. Узрастае з забруджваннем вады.

Алахтоны (ад грэч. alios — іншы і chthon — зямля) — арганізмы, якія з'явіліся ў дадзенай флоры або фауне ў выніку рассялення. Гл. Аўтахтоны.

Алелапатыя (ад грэч. allelon — узаемна і pathos — пакута, уплыў) — узаемны ўплыў арганізмаў (у асноўным раслін), якія жывуць сумесна, шляхам выдзялення ў знешняе асяроддзе біялагічна актыўных рэчываў (фітанцыдаў, антыбіётыкаў і інш.). Часам А. вызначаюць толькі як шкодны ўплыў адных раслін на другія,

але ў больш шырокім разуменні гэта як адмоўнае, так і станоўчае ўзаемадзеянне раслін. Ляжыць у аснове ўзнікнення, развіцця і змены раслінных груповак, адыгрывае важную ролю ў глебаўтваральным працэсе.

Алерген (ад грэч. alios — іншы і genos — нараджэнне, паходжанне) — рэчыва, якое выклікае алергічную рэакцыю арганізма.

Алергія (ад грэч. alios — іншы і ergon — дзеянне) — форма імуннага адказу, якая праяўляецца ў павышанай адчувальнасці да разнастайных антыгенаў (алергенаў — пэўных відаў ежы, пылку, хімічных прэпаратаў, лякарстваў і да т. п.) і празмернай рэакцыяй у адказ арганізма. Яе разглядаюць як паталагічнае парушэнне імунітэту.

Алігатрофныя вадаёмы — вадаёмы з невысокім узроўнем першаснай прадукцыі. 3 кантынентальных вадаёмаў да іх адносяцца звычайна вялікія глыбакаводныя азёры (воз. Байкал) і горныя рэкі з халоднай вадой, насычанай кіслародам і беднай біягеннымі элементамі, відавая разнастайнасць фітапланктону вялікая, але біямаса яго складае малыя велічыні. Да алігатрофных адносяць таксама воды вялікіх прастораў цэнтральных субтрапічных абласцей Сусветнага акіяна, першасная прадукцыя якіх малая з прычыны недахопу біягенаў. Прэсныя А. в. каштоўныя як крыніца чыстай вады.

Алігатрофы (ад грэч. oligos — мала і trophe — ежа) — арганізмы, мала патрабавальныя да наяўнасці пажыўных рэчываў у асяроддзі пражывання, напр. багун, верас.

Алігафагі (ад грэч. oligos — мала і phagos — пажыральнік) — арганізмы, якія кормяцца біямасай абмежаванага ліку відаў раслін або жывёл. Часцей за ўсё гэта віды, блізкія ў сістэматычных адносінах. Напрыклад, лічынкі матылёў-бялянак кормяцца раслінамі сям’і крыжакветных. А. з’яўляюцца многія членістаногія, а таксама чэрві, малюскі, рыбы, птушкі. Трафічныя сувязі А. маюць высокую ўстойлівасць.

Алігафатычная зона(адгрэч. oligos — мала і photos — святло) — маласветлавая зона, размешчаная паміж эўфатычнай(светлавой) і афатычнай (бессветлавой) на глыбіні адбО да 500 м.

Альбеда (ад лац. albedo — белізна) — велічыня, якая характарызуе здольнасць паверхні адбіваць паток электрамагнітнага выпраменьвання, што падае на яе. А. роўна адносіне коль-

касці адбітай ад паверхні цела прамяністай энергіі да колькасці падаючай. Змяненне А. Зямлі адбіваецца на радыяцыйным балансе планеты і разам з тым на клімаце, у тым ліку і гарадскім клімаце. Павелічэнне А. вядзе да паніжэння тэмпературы і з’яўляецца вынікам абязлесення, скарачэння гушчыні расліннага покрыва і апустыньвання. Памяншэнне А. звязана са з’яўленнем штучных вадаёмаў, ростам гарадоў і прамысловых зон, скарачэннем плошчы, занятай снягамі і леднікамі. Сярэднія велічыні А. розных паверхняў (у %): Зямлі ў цэлым — 28, вялікага горада летам — 10—30, там жа зімой — 20—50, вільготнага трапічнага лесу — 14, пашы — 20, пустыні — 30, снегу, ільду — 70—90, воднай паверхні — 6—30.

Альтэрнатыўнае земляробства, экалагічнае земляробства — земляробства, арыентаванае на прымяненне экалагічна чыстых агратэхнічных метадаў, якія выключаюць выкарыстанне лёгкарастваральных мінеральных угнаенняў і пестыцыдаў. Пры А. з. імкнуцца па магчымасці да замкнутага кругавароту рэчываў у вытворчым цыкле: усе пажыўныя рэчывы, здабытыя з глебы з прадуктамі земляробства і кармамі для жывёл, павінны быць вернуты ў яе праз зялёныя ўгнаенні і кампост. Мэта А. з. — захаванне працяглай урадлівасці глебы, якое падтрымлівае здароўе жывёл і раслін і ў канчатковым выніку служыць інтарэсам чалавека.

Аменсалізм (ад грэч. a — адмоўе і лац. mensa — стол, трапеза) — форма біятычных узаемаадносін, пры якой папуляцыя аднаго віду прыгнятае другую без атрымання карысці для сябе і без адваротнага адмоўнага ўздзеяння з боку прыгнятаемай папуляцыі другога віду. Напрыклад, плесневыя грыбы, якія прадуцыруюць антыбіётыкі, і бактэрыі, жыццядзейнасць якіх прыгнятаецца або істотна абмяжоўваецца.

Амфібіёнты (ад грэч. amphi — вакол, каля, з абодвух бакоў і bios — жыццё) — арганізмы, прыстасаваныя да жыцця ў двух асяроддзях (у вадзе і на сушы), напр. амфібіі, водарасці, вадзяны люцік, стрэлкаліст і інш. Да А. адносяцца многія насельнікі паласы адліваў і прыліваў.

Амфітрафія (ад. грэч. amphi — вакол, каля і trophe — ежа, харчаванне) — здольнасці аднаго і таго ж арганізма ў залежнасці ад знешніх умоў або да чыста аўтатрофнага, або да чыста гетэратрофнага спосабу харчавання.

Анабіёз (ад грэч. anabiosis — ажыўленне, апа — нанава і bios — жыццё) — стан арганізма, пры якім жыццёвыя працэсы (абмен рэчываў і інш.) часова спыняюцца або настолькі запаволены, што адсутнічаюць усе бачныя праяўленні жыцця. Адна з форм прыстасавання арганізмаў (як раслін, так і жывёл) да перанясення неспрыяльных умоў асяроддзя. З’ява А. выкарыстоўваецца ў практыцы для атрымання сухіх і жывых вакцын, якія могуць захоўвацца на працягу некалькіх гадоў. У некаторых арганізмаў уваходзіць у нармальны цыкл развіцця (насенне, споры, цысты).

Анафілаксія (ад грэч. апа — зноў і aphylaxia — безабароннасць) — павышаная адчувальнасць арганізма да чужароднага рэчыва (антыгену). Адна з форм алергіі.

Анаэрабіёз (ад грэч. an — адмоўе, аег — паветра і bios — жыццё) — жыццё пры адсутнасці свабоднага кіслароду.

Анаэробы (ад грэч. an — адмоўе, аег — паветра і bios — жыццё) — арганізмы, здольныя жыць і развівацца пры адсутнасці ўасяроддзі свабоднага кіслароду; атрымліваюць энергію для жыццядзейнасці расшчапленнем арганічных і неарганічных рэчываў. Тэрмін увёў Л. Пастэр, які адкрыў у 1861 г. бактэрыі масленакіслага браджэння.

Анемафілы (ад грэч. anemos — вецер і phileo — люблю) — ветраапыляльныя расліны, якія выпрацавалі для гэтага рад прыстасаванняў: звычайна адсутнічае або значна рэдуцыраваны калякветнік, шматлікія непрыгожыя кветкі пазбаўлены афарбоўкі і водару, утвараецца вялікая маса лёгкага сыпучага пылку і да т. п. Цвіценне часта адбываецца да разгортвання лістоў (хвойныя, бяроза, асіна, дуб, граб, арэшнік, злакі, асокі і інш.).

Анемахарыя (ад грэч. anemos — вецер і chorea — рухаюся, распаўсюджваюся) — рассяленне з дапамогай паветраных патокаў. Вецер стварае магчымасць пасіўнага палёту рада арганізмаў, што характэрна для спор, пылку, насення і пладоў раслін, цыстаў прасцейшых, дробных насякомых і да т. п. Пасіўна пераносімыя патокамі паветра арганізмы называюцца аэрапланктонам.

Аноксібіёз (ад грэч. an — адмоўе, oxys — кіслы і bios — жыццё) — здольнасць некаторых жывёл да працяглага кіслароднага галадання. Акісляльныя працэсы пры А. ажыццяўляюцца за кошт унутрымалекулярных крыніц кіслароду, які атрымліваецца пры расшчапленні глікагену і тлушчаў. Гл. Анаэрабіёз.

Антаганізм (ад грэч. antogonisma — барацьба, спрэчка) — форма ўзаемаадносін паміж арганізмамі, пры якой адзін партнёр тармозіць развіццё другога або забівае яго. Найболыв выразна прасочваецца паміж драпежнікам і яго ахвярай (драпежніцтва), а таксама паразітам і гаспадаром (паразітызм).

Антагенез (ад грэч. ontos — існае і генез) — індывідуальнае развіццё асобіны, пачынаючы адстадыі аплодненага яйца (зіготы) да канца жыцця (натуральная смерць або дзяленне асобіны). У ходзе А. адбываецца рост і развіццё (дыферэнцыроўка і інтэграцыя частак) арганізма.

Антрапагенныя фактары (ад грэч. anthropos — чалавек і genesis — паходжанне) — уплыў дзейнасці чалавека на навакольнае асяроддзе. Перарабляючы прыроду і прыстасоўваючы яе да сваіх патрэб, чалавек змяняе асяроддзе пражывання жывёл і раслін, уплываючы тым самым на іх жыццё. Уздзеянне можа быць ускосным (шляхам змянення ландшафтаў, клімату, фізічнага стану і хімізму атмасферы і вадаёмаў, будовы паверхні Зямлі, глеб, расліннага і жывёльнага насельніцтва) і прамым (накіравана непасрэдна на жывыя арганізмы, напр. нерацыянальнае рыбалоўства і паляванне).

Антрапагенныя экасістэмы — экасістэмы, пераўтвораныя або створаныя чалавекам.

Антрапасфера (ад грэч. anthropos — чалавек і sphaira — шар) — выкарыстоўваемая чалавекам частка біясферы.

Антрапафілы (ад грэч. anthropos — чалавек і phileo — люблю) — жывёлы, якія жывуць паблізу чалавека (дамавы верабей, дамавая мыш і інш.).

Антыбіёз (ад грэч. anti — супраць і bios — жыццё) — форма антаганістычных узаемаадносін арганізмаў, звязаная з выдзяленнем адным з іх рэчываў, якія прыгнятаюць або затрымліваюць развіццё другога.

Антыбіётыкі (ад грэч. anti — супраць і bios — жыццё) — біялагічна актыўныя адносна нізкамалекулярныя злучэнні, сінтэзуемыя мікраарганізмамі, вышэйшымі раслінамі і тканкамі жывёльнага арганізма і здольныя забіваць бактэрыі або перашкаджаць іх росту. Кожны А. характарызуецца спецыфічным выбіральным дзеяннем толькі на пэўныя віды бактэрый. Прымяняюцца ў медыцыне і ветэрынарыі.

Апвелінг (ад англ. up — наверх і well — хлынуць) — пад’ём марскіх глыбінных вод, які выклікаецца вятрамі, што ўстойліва дзьмуць з кантынента і зганяюць паверхневыя воды ў бок адкрытага мора, а ўзамен на паверхню падымаюцца халодныя багатыя біягенамі воды слаёў, што ляжаць ніжэй. 3 А. звязаны найбольш прадукцыйныя марскія раёны.

Апраменьванне знешняе — адзін з відаў прыродных праменевых нагрузак арганізмаў. Складаецца з касмічнага выпраменьвання; выпраменьвання радыенуклідаў, рассеяных у біясферы; выпраменьвання матэрыялаў і збудаванняў, створаных чалавекам.

Апраменьванне ўнутранае — фарміруецца радыенуклідамі, якія назапашваюцца ў арганізмах у працэсе паглынання пажыўных рэчываў з навакольнага асяроддзя.

Аптымальная інтэнсіўнасць промыслу — узровень здабычы таго або іншага віду (жывёл і раслін), які забяспечвае максімальна высокі працягла ўстойлівы промысел.

Апустыньванне — страта ўрадлівасці глеб. Асноўныя прычыны — перагрузка ландшафту сельскагаспадарчымі культурамі, празмерны выпас жывёлы, няправільная ірыгацыя зямель.

Араграфія (ад грэч. oros — гара і графія) — раздзел геамарфалогіі, які вывучае і класіфікуе формы рэльефу (хрыбты, узвышшы і г. д.) па іх знешніх адзнаках па-за залежнасцю ад паходжання.

Арбарыцыды (ад лац. arbor — дрэва і caedo — забіваю) — хімічныя прэпараты, якія прымяняюць для знішчэння непажаданай дрэвава-хмызняковай расліннасці.

Арганізм (ад сярэднелац. organizo — уладкоўваю, надаю стройны выгляд) — жывая істота, рэальны носьбіт жыцця, які характарызуецца ўсімі ўласцівасцямі жывога.

Арганічнае рэчыва планеты — маса арганічных рэчываў, якая складаецца з жывога і мёртвага рэчываў арганізмаў. Асноўныя прадуцэнты жывой арганікі — раслінныя згуртаванні, для колькаснай ацэнкі функцыянальнай дзейнасці якіх прымяняюцца наступныя паказчыкі: біямаса, гадавы прырост, апад. Мёртвае А. р. п. — прадукты распаду, якія захаваліся ад раскладання і прымаюць удзел далей у працэсах гуміфікацыі і дэструкцыі.

Арнітахарыя — распаўсюджванне насення, спор, пладоў некаторых раслін птушкамі.

Артагенез — эвалюцыя, якая ідзе ў адным пэўным напрамку, «прамалінейная» эвалюцыя.

Арыдная расліннасць (ад лац. aridus — сухі) — расліннасць тэрыторый з засушлівым (арыдным) кліматам, пры якім колькасць выпараемай вільгаці большая за колькасць выпадаючых ападкаў.

Арыдныя экасістэмы (адлац. aridus — сухі) — экасістэмы стэпаў, пустынь і паўпустынь, у якіх выпаральнасць перавышае гадавую суму ападкаў. Расліны зведваюць недахоп вільгаці на працягу вялікай часткі вегетацыйнага перыяду.

Арыентацыя жывёл, біяарыентацыя (ад фр. orientation — напрамак на ўсход) — здольнасць жывёл вызначаць сваё становішча ў прасторы. Можа ажыццяўляцца з дапамогай розных органаў пачуццяў (зроку, слыху, смаку, дотыку, нюху), біялакацыі.

Арэал (ад лац. area — плошча, прастора) — частка зямной паверхні (тэрыторыі або акваторыі), у межах якой распаўсюджаны і праходзіць поўны цыкл свайго развіцця той або іншы від (род, сям’я і г. д.) жывёлы або расліны.

Асацыяцыя раслінная — асноўная адзінка класіфікацыі расліннага покрыва, якая ўяўляе сабой сукупнасць аднародных фітацэнозаў з падобнымі структурай, відавым складам і ўзаемаадносінамі як паміж раслінамі, так і паміж імі і асяроддзем.

Асектатары (ад лац. assectator — пастаянны спадарожнік) — пастаянныя, але не пануючыя віды раслін у раслінным згуртаванні. Параўн. Эдыфікатары.

Асенізацыя (адфр. assainissement — аздараўленне) — устарэлая сістэма ачысткі неканалізаваных населеных месцаў ад вадкіх адкідаў і нечыстот. Уключае іх збор, часовае захоўванне, вываз, абясшкоджванне і утылізацыю. У сучасных гарадах выцясняецца каналізацыяй.

Асіміляцыя, анабалізм (адлац. assimilatio — прыпадабненне, засваенне) — утварэнне складаных рэчываўарганізма з больш простых (элементаў знешняга асяроддзя). Ддна з найбольш характэрных уласцівасцей жывога. Забяспечвае рост, развіццё, абнаўленне арганізма і назапашванне рэчываў, якія выкарыстоўваюцца ў якасці крыніцы энергіі. Найбольш інтэнсіўна адбываецца ў перыяд росту: у жывёл — у маладым узросце, у раслін — на працягу вегетацый-

нага перыяду. У адаінстве з дысіміляцьіяй (распадам рэчыва ў арганізме) складае абмен рэчываў арганізма — метабалізм.

Асматычны ціск — вонкавы ціск, які неабходна прыкласці з боку раствору, каб процідзейнічаць паступленню ў яго растваральніку праз падзяляючую іх пранікальную мембрану.

Асноўны абмен — колькасць энергіі, затрачанай арганізмам у стане спакою, калі не адбываецца ператраўлівання ежы і не выконваецца ніякай мышачнай работы.

Аспектаванне, апісанне — разглядае гадавы сезонны цыкл і ўплыў яго на актыўнасць, характар і вонкавы выглядзгуртавання розных жывёл і раслін. Гадавы цыкл уключае наступныя перыяды: перадвясну, вясну, лета, позняе лета, восень і зіму.

Астэнасфера (ад грэч. asthenes — слабы і sphaira — шар) — слой паніжанай цвёрдасці, трываласці і вязкасці верхняй мантыі Зямлі, які з’яўляецца падсцілачным для літасферы. Верхняя мяжа на глыбіні каля 100 км пад мацерыкамі і каля 50 км пад дном акіяна; ніжняя — на глыбіні 250—350 км. Перамяшчэнне рэчыва ў А., відавочна, прычына вулканізму і тэктанічных рухаў.

Асяроддзе — усе целы і з’явы (прыродныя і антрапагенныя), з якімі арганізм знаходзіцца ў прамых і ўскосных узаемаадносінах. Адрозніваюцьтэрміны: «знешняеА.» — сукупнасцьсіліз’яўпрыроды, не абавязкова кантактуючыхз арганізмамі; «навакольнае А.» падразумявае непасрэдны кантакт з аб’ектам; «прыроднае А.» (комплекс фактараў жывой і нежывой прыроды, якія ўздзейнічаюць на арганізм) уключае асяроддзе абіятычнае (па паходжанню не звязанае з жыццядзейнасцю арганізмаў) і біятычнае (абумоўленае жыццядзейнасцю арганізмаў).

Асяроддзе пражывання — сукупнасць пэўных абіятычных і біятычных умоў, у якіх жыве дадзеная асобіна, папуляцыя або від. Нізкаарганізаваныя жывёлы і ўсе расліны трапляюць у сваё А. п. пасіўна і выжываюць у ім, калі да яго прыстасаваны. Большасць жывёл актыўна выбіраюць падыходзячае для сябе A. п., a часам і самі яго ствараюць (пабудова плаціны бабрамі для павышэння ўзроўню вады).

Атмасфера Зямлі (ад грэч. atmos — пара і sphaira — шар) — газавая абалонка вакол Зямлі, якая верціцца разам з Зямлёй як адзінае цэлае. Маса каля 5,151015 т. Састаў яе каля паверхні

Зямлі: 78,1 % азоту, 21 % кіслароду, 0,9 % аргону, у невялікіх долях працэнта вуглякіслы газ, вадарод, гелій, неон і інш. газы.

Атмасферная цыркуляцыя — сістэма руху атмасфернага паветра ў маштабе ўсяго Зямнога шара (агульная цыркуляцыя атмасферы) або над невялікай тэрыторыяй (мясцовая цыркуляцыя).

Атмасферны ціск — ціск паветра на зямную паверхню і на ўсе прадметы ў атмасферы; асноўны фактар, які вызначае напрамак і скорасць ветру.

Атмасферныя ападкі — вада ў вадкім або цвёрдым стане, якая выпадае з воблакаў (дождж, імжа, снег, змешаныя ападкі, крупы, град, ледзяны дождж) або ўтвараецца непасрэдна на зямной паверхні і наземных прадметах(раса, намаразь, галалёд, іней).

Атол — каралавы востраў, які мае форму суцэльнага або разарванага кольца, што акружае лагуну невялікай глыбіні (да 100 м). Утвораны галоўным чынам вапняковымі пабудовамі каланіяльных каралавых паліпаў. А. звычайна невялікія, але часам дасягаюць 50 км і больш у дыяметры. Сустракаюцца ў адкрытым моры ў трапічных шыротах, асабліва часта ў цэнтральнай частцы Ціхага акіяна.

Атрактанты (адлац. attraho — прыцягваю да сябе) — прыродныя або сінтэтычныя рэчывы, якія прывабліваюць жывёл (асабліва насякомых). Сінтэтычныя А. перспектыўныя як прынады для шкоднікаў сельскагаспадарчых раслін. Гл. Рэпеленты.

Атрактыўнасць (ад грэч. attractiveness — прывабнасць) — здольнасць прывабліваць жывёл. Для энтамафагаў ёю могуць валодаць расліны, на якіх харчуюцца насякомыя (фітафагі) — іх ахвяры.

Аўтатрофныя арганізмы, аўтатрофы (ад грэч. autos — сам і trophe — ежа, харчаванне) — арганізмы, якія сінтэзуюць з неарганічных рэчываў усе неабходныя для жыцця арганічныя рэчывы. У залежнасці ад віду энергіі, якая выкарыстоўваецца на сінтэз арганічных рэчываў, вылучаюць дзве групы аўтатрофаў. Фотасінтэзуючыя арганізмы (фотатрофы) — расліны, цыянабактэрыі, зялёныя і пурпурныя серабактэрыі — выкарыстоўваюць энергію святла, хемасінтэзуючыя арганізмы (хематрофы) — нітрыфіцыруючыя бактэрыі, жалезабактэрыі і інш. — выкарыстоўваюць энергію рэакцый акіслення аміяку, серавадароду, вокіслаў жалеза і інш. Арганічнае рэчыва, утворанае аўтатрофнымі арганізмамі, называецца першасным арганічным рэчывам.

Роля аўтатрофных арганізмаў велізарная, паколькі яны ў біяцэнозах утвараюць першы трафічны узровень. Гл. Гетэратрофы.

Аўтахтоны (ад грэч. autochthones — карэнныя жыхары) — арганізмы, якія ўзніклі ў працэсе эвалюцыі ў дадзенай мясцовасці і жывуць у ёй у цяперашні час. Так, качканос і эўкаліпт з’яўляюцца аўтахтонамі Аўстраліі, а мурашкаеды, ляніўцы і дзікая бульба — аўтахтонамі Паўднёвай Амерыкі. Гл. Абарыгены, Алахтоны.

Аўтэкалогія, аўтаэкалогія (ад грэч. autos — сам, oikos — дом і logos — вучэнне) — раздзел экалогіі, які вывучае дзеянне розных фактараў асяроддзя (пераважна абіятычных) на асобныя арганізмы (віды). Гл. Сінэкалогія.

Афатычная зона, бессветлавая зона (ад грэч. a — адмоўе і photos — святло) — адна з зон Сусветнага акіяна, якая ўключае глыбінныя, прыдонныя слаі вады, куды ніколі не пранікаюць сонечныя прамені.

Ахова паветра — комплекс мерапрыемстваў па санітарнай ахове атмасфернага паветра, якія можна падзяліць на: планаванне — рацыянальнае размяшчэнне прамысловасці ў пэўных санітарна ахаваных зонах у залежнасці ад віду і магутнасці прадпрыемстваў і мясцовых умоў; эфектыўныя спосабы газаачысткі, пылаўлоўлівання і рэдукцыі (выкарыстанне ўлоўліваемых прамысловых выкідаў); санітарна-заканадаўчыя мерапрыемствы, якія прадугледжваюць нормы гранічна дапушчальнай колькасці шкодных рэчываў у атмасферным паветры населеных пунктаў.

Ахова прыроды — комплекс мерапрыемстваў, якія ахопліваюць рацыянальнае выкарыстанне, ахову і аднаўленне аб’ектаў жывой і нежывой прыроды. Ажыццяўляецца міжнароднымі, дзяржаўнымі, рэгіянальнымі, адміністрацыйна-гаспадарчымі, палітычнымі, юрыдычнымі і грамадскімі камітэтамі і арганізацыямі.

Ахова раслін — комплекс мерапрыемстваў і прыёмаў, якія маюць мэтай поўнае знішчэнне або значнае зніжэнне колькасці розных шкоднікаў сельскай і лясной гаспадарак. У цяперашні час найбольшае распаўсюджанне атрымалі хімічныя сродкі аховы раслін, аднак у перспектыве яны павінны быць заменены біялагічнымі, якія не наносяць урону жывой прыродзе і здароўю чалавека.

Ачаг — 1) цэнтр узнікнення якога-небудзь працэсу; 2) абмежаваная плошча, на якой назіраецца які-небудзь працэс.

Ачыстка — 1 )устараненне пабочных і непажаданых рэчываў з паверхні або з аб’ёму якога-небудзь прадмета; 2) вызваленне цвёрдых, вадкіх і газападобных адходаў ад забруджваючых асяроддзе шкодных прымесей.

Ачыстка сцёкавых вод — разбурэнне і выдаленне з іх забруджваючых рэчываў. Існуюць тры асноўныя метады ачысткі вод: механічны — выдаленне са сцёкавых вод нерастваральных рэчываў; хімічны — дабаўленне ў сцёкавыя воды хімічных рэагентаў, што садзейнічаюць выдаленню з вады забруджваючых рэчываў; біялагічны, які заключаецца ў натуральным раскладанні (з дапамогай мікраарганізмаў) забруджваючых рэчываў.

Аэратэнк, аэратанк (ад грэч. аег — паветра і англ. tank — рэзервуар, бак) — збудаванне для біялагічнай ачысткі сцёкавых вод, якое ўяўляе сабой некалькі праточных рэзервуараў, што прадзімаюцца паветрам. Параўн. Метантэнк..

Аэрафілы (ад грэч. аег — паветра і phileo — люблю) — жывёлы, якія жывуць на сушы.

Аэрафіты (ад грэч. аег — паветра і phyton — расліна) — паветраныя расліны, якія пасяляюцца на ствалах або галінах іншых раслін і атрымліваюць усе неабходныя пажыўныя рэчывы з навакольнай атмасферы. 3 кветкавыхда іх належаць некаторыя расліны вільготных трапічных лясоў, а таксама некаторыя імхі, лішайнікі і водарасці.

Аэрацыя вады — натуральнае або штучнае насычэнне вады кіслародам.

Аэробы, аэробныя арганізмы (ад грэч. аег — паветра і bios — жыццё) — арганізмы, здольныя жыць і развівацца толькі пры наяўнасці ў асяроддзі свабоднага кіслароду, які выкарыстоўваецца ў якасці акісляльніку.

Багацце віду — колькасць асобін на адзінцы плошчы або аб’ёму займаемай прасторы. Паказчык выкарыстоўваецца для ацэнкі ролі асобных відаў у відавой структуры біяцэнозу.

Багна — моцна пераўвільготненая мясцовасць з зараснікамі трыснягу і інш. вільгацелюбівай расліннасцю.

Бактэрыцыды, бактэрыцыдныя рэчывы (ад грэч. bakterion— палачка і лац. caedo — забіваю) — рэчывы, якія забіваюць бактэрый і затрымліваюць іх рост і развіццё.

Банка, водмель — участак марскога дна, над якім глыбіня мора значна меншая за глыбіні, што акружаюць яго. У раёне Б. развіваецца багаты жывёльны свет. Шырока вядомы вустрычныя і мідыевыя Б. Звычайна з’яўляюцца раёнамі інтэнсіўнага рыбалоўства.

Барэальная вобласць (ад лац. borealis, ад грэч. boreas — паўночны) — зоагеаграфічная вобласць Сусветнага акіяна, якая займае прамежкавае становішча паміж Арктычнай і Трапічнай абласцямі. У адрозненне адТрапічнай і прыпалярных абласцей, воды якіх маюць амаль нязменную тэмпературу на працягу года, для Б. в. характэрны рэзкія сезонныя хістанні тэмпературы вады — ад 3 да 15 °C і большай. У сувязі з гэтым арганізмы, якія жывуць у Б. в. (барэальныя арганізмы), здольныя пераносіцьзначныя змяненні тэмпературы (эўрытэрмныя арганізмы).

Басейнавыя інспекцыі тэрытарыяльныя — ажыццяўляюць кантроль за рацыянальным выкарыстаннем і аховай водных рэсурсаў у межах пэўных тэрыторый.

Батыбіёнты (ад грэч. bathys — глыбокі і bios — жыццё) — марскія арганізмы, якія жывуць у тоўшчы вады на вялікіх глыбінях (ад 500 м).

Батыграфічная крывая (ад грэч. bathys — глыбокі і grapho — пішу) — частка гіпсаграфічнай крывой, якая характарызуе распаўсюджанасць розных глыбінь дна акіяна або мора. Гл. Гіпсаграфічная крывая.

Батыметрыя — вымярэнне глыбінь акіянаў, мораў і інш. водных аб’ектаў спецыяльнымі прыборамі розных сістэм.

Батыпелагіяль (ад грэч. bathys — глыбокі і лац. pelagos — адкрытае мора) — водная тоўшча, якая знаходзіцца паміж глыбінямі ад 200 да 3000 м.

Батыскаф (ад грэч. bathys — глыбокі і skaphos — судна) — глыбакаводны самаходны апаратдля акіянаграфічных і інш. даследаванняў дна мораў і акіянаў.

Батыяль, батыяльная зона (ад грэч. bathys — глыбокі) — зона марскога дна, якая адпавядае кантынентальнаму схілу (ад 200—600 да 3000 м).

Безадходныя тэхналогіі — тэхналогіі, якія забяспечваюць максімальнае выкарыстанне і перапрацоўку сыравіны, матэрыялаў і паўфабрыкатаў у працэсе вытворчасці шляхам найбольш эфектыўнага і эканомнага іх расходавання (пры мінімальных стратах сыравіны, паліва і энергіі), паўторнага ўцягвання адходаў у вытворчасць або вяртання іх у навакольнае асяроддзе ў бясшкодным для яго стане.

Бенталь (ад грэч. benthos — глыбіня, дно) — прыдонны слой вады і дно вадаёмаў як асяроддзе пражывання арганізмаў.

Бентас (ад грэч. benthos — глыбіня, дно) — насельніцтва дна; сукупнасць арганізмаў, якія жывуць на грунце і ў грунце дна вадаёмаў. Б. дзеляць на раслінны (фітабентас) і жывёльны (заабентас).

Берагаўмацавальныя насаджэнні і збудаванні — сродкі для аховы берагоў і ўхілаў земляных дамбаў ад размыву і абвальвання. Выкарыстоўваюцца насаджэнні з вербаў, густасцябловых травяністых шматгадовых раслін (чароту, асок, рысу далёкаўсходняга і інш.), якія эфектыўна затрымліваюць змыванне ў вадаёмы ўрадлівага грунту.

Біём (ад грэч. bios — жыццё і лац. omat, ота — канчатак, які абазначае сукупнасць) — сукупнасць відаў раслін і жывёл і асяроддзі іх пражывання ў пэўнай ландшафтна-геаграфічнай зоне планеты. Прыклады Б.: тундра, тайга, шыракалістыя лясы, пустыні, джунглі і інш.

Біёнт (ад грэч. bion (biontos) — які жыве) — арганізм, які прыстасаваўся ў ходзе эвалюцыі да пражывання ў пэўным асяроддзі — біятопе. Адрозніваюць аэрабіёнты, гідрабіёнты і інш.

Біёта (ад грэч. bios — жыццё) — сукупнасць жывых арганізмаў, якая склалася гістарычна і аб’яднана агульнай вобласцю распаўсюджання. У адрозненне ад біяцэнозу ў склад Б. уваходзяць віды, якія могуць не мець экалагічных сувязей адзін з адным (напр., кенгуру і рыба цэратодус, якія уваходзяць у склад аўстралійскай фауны).

Біяакумуляцыя — назапашванне ў арганізме забруджваючых рэчываў, якія паступаюць з навакольнага асяроддзя. Паступленне іх у арганізм чалавека адбываецца праз скуру, лёгкія і стрававальны тракт. Прадумова Б. — стойкасць забруджваючых рэчываў і іх здольнасць да назапашвання ў арганізме. Так, хлараваныя

вуглевадароды назапашваюцца ў тлушчавай тканцы, кадмій — у нырках, радыеактыўныя стронцый і цэзій — у касцявой і мышачнай тканках адпаведна. У асабліва вялікіх маштабах Б. шкодных рэчываў выяўляецца ў водных арганізмаў: каэфіцыенты назапашвання такіх рэчываў у адносінах да вады складаюць, як правіла, 1000—10 000. Гл. Харчовы ланцуг.

Біяакустыка (ад грэч. bios —жыццё і akustikos — слыхавы, які слухае) — раздзел біялогіі, які вывучае гукавую сігналізацыю і зносіны жывёл у прыродзе, іх арыентацыю ў прасторы з дапамогай натуральных рэхалакатараў, а таксама будову слыхавой і галасавой сістэм.

Біягаз — адносіцца да ўзнаўляемых крыніц энергіі. Б. утвараецца ў біягазавых, або ачышчальных, устаноўках у працэсе гніення раслінных і жывёльных адходаў без доступу паветра. Асноўным кампанентам Б. з’яўляецца метан, разам з вуглякіслым газам і вадой у невялікай колькасці прысутнічае таксама серавадарод. Б. можна выкарыстоўваць для ацяплення, у гарэлках для гатавання ежы.

Біягеасфера (ад грэч. bios — жыццё, ge —Зямля і sphaira — шар) — абалонка Зямнога шара, у якой сканцэнтравана жывое рэчыва планеты; размешчана на мяжы кантакту паверхневага слоя зямной кары з атмасферай і ў верхняй частцы воднай абалонкі.

Біягеахімічныя цыклы, біягеахімічны кругаварот рэчываў — абмен рэчывамі і энергіяй паміж рознымі кампанентамі біясферы, які абумоўлен жыццядзейнасцю арганізмаў і носіць цыклічны характар. Тэрмін уведзен у 10-х гг. XX ст. У. 1. Вярнадскім, які распрацаваў тэарэтычныя асновы біягеахімічнай цыклічнасці ў вучэнні аб біясферы і працах па біягеахіміі.

Біягеацэналогія (ад біяцэноз і logos — вучэнне) — навука, якая вывучае згуртаванні арганізмаў (біяцэнозы) ва ўзаемадзеянні з нежывой прыродай. Параўн. Біяцэналогія.

Біягеацэноз (ад грэч. bios — жыццё, ge — Зямля і koinos — агульны) — аднародны ўчастак зямной паверхні з пэўным складам жывых (біяцэноз) і косных (прыземны слой атмасферы, сонечная энергія, глеба і інш.) кампанентаў, звязаных паміж сабой абменам рэчываў і энергіі. Тэрмін прапанаваў савецкі вучоны У. М. Сукачоў (1940); часам ужываецца як сінонім экасістэмы.

Біягенныя элементы (ад грэч. bios — жыццё і genesis — нараджэнне, з’яўленне) — хімічныя элементы, якія ўваходзяць у састаў арганізмаў і неабходныя ім для жыццядзейнасці. Важнейшымі з’яўляюцца: кісларод (каля 70 % масы арганізмаў), вуглярод(18 %), вадарод(10 %), азот, кальцый, калій, натрый, фосфар, магній, сера, хлор.

Біяіндыкатары, біялагічныя індыкатары (ад грэч. bios — жыццё і лац. indicator — паказальнік) — прысутнасць і колькасць якіх служаць паказчыкам уласцівасцей асяроддзя і яго якасці. Так, прысутнасць лебяды звычайна сведчыць аб багацці глебы азотам, расянкі — аб беднасці азотам, тарфянога моху сфагнуму — аб высокай кіслотнасці глебы, саланчаковай астры, чорнага саксаулу, саляросу — аб засоленасці глебы. Б. выкарыстоўваюць ддя ацэнкі ступені забруджвання асяроддзя. Так, напрыклад, вялікая колькасць відаў лішайнікаў і іх шматлікасць сведчаць аб чысціні атмасфернага паветра, наяўнасць рачных ракаў у вадаёме — аб яго чысціні, а масавае развіццё малашчацінкавага чарвяка люлечніка — аб забруджванні вадаёма. Б. выкарыстоўваюцца для пошукаў пакладаў карысных выкапняў. Гл. Біялагічная індыкацыя.

Біякамунікацыя — зносіны жывёл, сувязі паміж асобінамі аднаго або розных відаў, якія складваюцца шляхам прыёму сігналаў, што ўтвараюцца імі. Гл. Рытуалізацыя.

Біялагічная ахова раслін — выкарыстанне жывых арганізмаў або прадуктаў іх жыццядзейнасці для знішчэння шкодных арганізмаў, папярэджання або змяншэння страт, якія імі наносяцца. Прымяняюць драпежных і паразітычных насякомых (энтамафагаў), драпежных кляшчоў (акарыфагаў), антаганістычных мікраарганізмаў (бактэрый, грыбоў, вірусаў, актынаміцэтаў), насякомаедных птушак і інш., прадукты абмену жывой клеткі (антыбіётыкі, фітанцыды). Гл. Біяметад.

Біялагічная ачыстка сцёкавых вод — спосаб ачысткі бытавых і прамысловых сцёкавых вод, які заключаецца ў біяхімічным разбурэнні (мінералізацыі) мікраарганізмамі арганічных рэчываў (забрудненняў арганічнага паходжання), раствораных і эмульгаваных у сцёкавых водах.

Біялагічная індыкацыя — ацэнка асяроддзя па наяўнасці або адсутнасці ў ім тых або іншых арганізмаў, якія называюцца бія-

індыкатарамі. Напрыклад, лішайнікі жывуць толькі пры наяўнасці чыстага паветра, рачныя ракі жывуць у вадаёмах з чыстай вадой, а малашчацінкавыя чэрві люлечнікі ў масе развіваюцца на дне забруджаных вадаёмаў.

Біялагічная прадуктыўнасць — уласцівасць папуляцый або згуртавання (біяцэнозу) узнаўляць сваю біямасу. Мерай Б. п. служыць велічыня прадукцыі (/7), якая ствараецца за адзінку часу на адзінцы прасторы. Напрыклад, П = 15 г сухой масы/м2 за месяц. Вывучэнне Б. п. прыродных экасістэм — неабходная аснова рацыянальнага выкарыстання, аховы і забеспячэння ўзнаўлення біялагічных рэсурсаў планеты.

Біялагічны гадзіннік — здольнасць жывых арганізмаў арыентавацца ў часе, у аснове якой ляжыць строгая перыядычнасць фізіка-хімічных працэсаў, што працякаюць у клетках. Узнікае ў працэсе іх эвалюцыйнай адаптацыі да цыклічнасці рада працэсаў, якія адбываюцца ў навакольным асяроддзі (змена дня і ночы, пор года). Гл. Біялагічныя рытмы.

Біялагічныя рытмы — раўнамернае чаргаванне ў часе якіхнебудзь станаў арганізма. Б. р., перыяд якіх роўны або блізкі да 24 гадзін, называюцца цыркаднымі або сутачнымі (ад лац. circa — каля і dies — суткі). Адлюстроўваюць цыклічнасцьз’яўу прыродзе і падтрымліваюцца ўнутраным механізмам біялагічнага гадзінніка.

Біялагічныя цыклы — рытмічнае паўтарэнне біялагічных з’яў у згуртаваннях арганізмаў (папуляцыях, біяцэнозах), якое служыць прыстасаваннем да цыклічных змяненняў умоў іх існавання. Уваходзяць у больш агульнае паняцце — «біялагічныя рытмы», якое ўключае ўсе біялагічныя з’явы, што рытмічна паўтараюцца. Могуць быць сутачнымі, сезоннымі (гадавымі) або шматгадовымі.

Біялакацыя (ад грэч. bios — жыццё і лац. lacatio — размяшчэнне) — здольнасць жывёл вызначаць сваё становішча або якога-небудзь аб’екта ў прасторы.

Біялюмінесцэнцыя (ад грэч. bios — жыццё і лац. lumen — святло, escent — суфікс, які азначае слабае дзеянне) — бачнае свячэнне жывых арганізмаў, звязанае з працэсамі іх жыццядзейнасці і абумоўленае ў значнай колькасці відаў ферментатыўным акісленнем асобых рэчываў — люцыферынаў. Назіраецца ў бактэрый, грыбоў, некаторых беспазваночных жывёл (ад прасцей-

шых да насякомых), рыб. Біялагічнае значэнне Б. у жывёл разнастайнае: прывабліванне асобін іншага полу, абарона, падзыванне здабычы і інш.

Біямаса (ад грэч. bios — жыццё і massa — камяк, кавалак) — агульная маса асобін аднаго віду, групы відаў або згуртаванняў у цэлым (раслін, мікраарганізмаў і жывёл), якая прыпадае на адзінку паверхні або аб’ёму месцапражывання; адзін з важнейшых экалагічных тэрмінаў. Б. часцей за ўсё выражаюць у масе сырога або сухога рэчыва (г/м2, кг/га, г/м3 і г. д.) або ў прапарцыянальных ёй адзінках (масе вугляроду або азоту, арганічных рэчываў цела і інш.). Б. раслін называецца фітамасай, жывёл — заамасай.

Біяметад — метад барацьбы са шкоднікамі сельскай і лясной гаспадарак, заснаваны на выкарыстанні арганізмаў (драпежнікаў або паразітаў), якія знішчаюць шкоднікаў. Гл. Біялагічная аховараслін.

Біясфера (ад грэч. bios — жыццё і sphaira — шар, сфера) — зона пражывання жывых арганізмаў — абалонка Зямлі, склад, структура і энергетыка якой вызначаюцца сукупнай дзейнасцю жывых арганізмаў (жывога рэчыва). Тэрмін Б. увёў аўстрыйскі геолаг Э. Зюс (1875), які разумеў яе як тонкую плеўку жыцця на планеце. Заслуга стварэння вучэння аб Б. належыць У. 1. Вярнадскаму, які выклаўягоў 1926 г. у кнізе «Біясфера», штозахоўвае сваё навуковае значэнне і ў цяперашні час.

Біятоп (ад грэч. bios — жыццё і topos — месца, мясцовасць) — участак асяроддзя пражывання, заселены тым або іншым згуртаваннем раслін і жывёл — біяцэнозам. Ахова Б. адыгрывае ключавую ролю ў ахове відаў, паколькі болынасці жывёл і раслін неабходны характэрны комплекс узаемазвязаных абіятычных і біятычных фактароў асяроддзя — свой Б.

Біятычны патэнцыял — патэнцыяльны рост колькасці папуляцыі ў геаметрычнай прагрэсіі пры яе размнажэнні ў некантралюемых умовах; г. зн. без уплыву якіх-небудаь знешніх фактараў.

Біятычныя фактары асяроддзя (адгрэч. bios — жыццё і лац. factor — які робіць, выконвае) — сукупнасць уплываў жыццядзейнасці адных арганізмаў на другія. Гэта ўзаемадзеянне драпежніка і ахвяры, паразіта і гаспадара, унутрыі міжвідавая канкурэнцыя і г. д. Уздзейнічаюць на арганізм не толькі непасрэдна, але і ўскосна — праз навакольнае асяроддзе (напр., бактэрыі

ўплываюць на састаў глебы; пад полагам лесу адбываецца змяненне мікраклімату і г. д.).

Біятэхналогія — выкарыстанне біялагічных працэсаў у прамысловай вытворчасці карысных для чалавека прадуктаў. Даўно вядомы Б. метады атрымання дражджавога цеста, алкагольнага браджэння і прыгатавання кісламалочных прадуктаў. У Б. аддаецца перавага мікраарганізмам з-за іх хуткага росту. Б. служыць для атрымання медыкаментаў, хімікатаў і прадуктаў харчавання. Біягаз, які ўтвараецца з біямасы, выкарыстоўваецца ў энергетыцы, з рэшткавых адходаў нафтаперапрацоўкі атрымліваюць бактэрыяльны бялок і вітаміны (бялкова-вітамінны канцэнтрат — БВК). БВК з'яўляецца карыснай харчовай дабаўкай у камбікармы для жывёл і г. д. У апошні час у Б. для павышэння выхаду прадукцыі ўсё часцей звяртаюцца да малекулярна-біялагічных працэсаў пераносу генаў, г. зн. да геннай інжынерыі.

Біяфагі (ад грэч. bios — жыццё і phagos — пажыральнік) — арганізмы, якія кормяцца жывым арганічным рэчывам.

Біяхімічнае спажыванне кіслароду (БСК) — колькасць кіслароду, якая спажываецца мікраарганізмамі за п сутак, для таго каб раскласці ў адным літры вады ўсе рэчывы, здольныя ўдзельнічаць у біяхімічных працэсах. Для вызначэння БСК ствараюцца стандартныя ўмовы для жыццядзейнасці мікраарганізмаў, і, як правіла, вымяраецца БСКза 5 сутак(п = 5), г. зн. БСК5. У чыстых водах мораў і прэсных вадаёмаў БСК5 не перавышае 2—5 мг О2 на 1 л. Высокія значэнні БСК сведчаць аб значным арганічным забруджванні вады.

Біяцыды (ад грэч. bios — жыццё і лац. caedere — забіваць) — рэчывы, якія выклікаюць гібель арганізмаў (раслін, жывёл). Звычайна выкарыстоўваюцца ў сельскай гаспадарцы. Да Б. адносяцца гербіцыды, пестыцыды, малюскацыды, інсектыцыды і інш.

Біяцэналогія (ад грэч. bios — жыццё, koinos — агульны і logos — вучэнне) — навука, якая вывучае паходжанне, будову, узаемадзеянне з навакольным асяроддзем, развіццё ў часе і прасторы згуртаванняў жывых арганізмаў — біяцэнозаў.

Біяцэноз (ад грэч. bios — жыццё і koinos — агульны) — сукупнасць жывых істот (раслін, жывёл, мікраарганізмаў), якія насяляюць участак сушы або вадаёма і характарызуюцца пэўнымі адносінамі як паміж сабой, так і з абіятычнымі фактарамі ася-

роддзя. Тэрмін упершыню прапанаваў нямецкі біёлаг К. Мёбіус у 1877 г. Гл. Біятоп.

Блакітныя патрулі — аб’яднанні (атрады) школьнікаў, якія садзейнічаюць захаванню і павелічэнню рыбных запасаў.

Буралом — выварочванне моцным ветрам (скорасць 15 — 20 м/с) дрэў з каранямі.

Бытавыя адходы — разнастайныя па складу і фізіка-хімічных уласцівасцях рэшткі, якія ўтвараюцца ў працэсе бытавой дзейнасці людзей (сцёкавыя воды, нечыстоты, смецце, кавалкі паперы, тканін, гумы, металаў і інш.). Выкарыстоўваюцца пасля спецыяльнай апрацоўкі або падлягаюць знішчэнню для папярэджан-

ня забруджвання асяроддзя.

Вадаём — вялікая колькасць бяссцёкавых або з запаволеным сцёкам вод у прыродных або штучных упадзінах (азёры, вадасховішчы, сажалкі, каналы і г. д.).

Вадасховішча — штучны вадаём, утвораны, як правіла, у даліне ракі водападпорнымі збудаваннямі ддя назапашвання і захоўвання вады з мэтай яе выкарыстання ў народнай гаспадарцы. Для ўсіх В. характэрны: узрастанне глыбінь у напрамку да плаціны, выключаючы тыя з іх, у склад якіх увайшлі глыбокія азёры; вельмі запаволеныя ў параўнанні з ракой водаабмен і хуткасці цячэння; няўстойлівасць летняй тэрмічнай і газавай стратыфікацыі і некаторыя інш. асаблівасці гідралагічнага рэжыму.

Вегетацыйны перыяд — перыяд года, у які магчымы рост і развіццё (вегетацыя) раслін у дадзеных кліматычных умовах. Час актыўнай жыццядзейнасці. Працягласць залежыць ад прыродных умоў (геаграфічнай шыраты, клімату). Ва ўмовах умеранага клімату В. п. травяністых раслін прыкладна адпавядае прамежку часу ад апошніх вясенніх да першых асенніх моцных замаразкаў; у дрэў — ад пачатку руху соку (у клёну, бярозы) да канца лістападу. Важнейшы біякліматычны паказчык, якім карыстаюцца пры інтрадукцыі і акліматызацыі раслін.

Ветравая эрозія глебы — разбурэнне і перанос глебы ветрам.

Вецер — рух паветра адносна зямной паверхні, выкліканы нераўнамерным размеркаваннем атмасфернага ціску. В. — адзін

з абіятычных фактараў, найважнейшы паказчык надвор’я і клімату. Садзейнічае пераносу цяпла, вільгаці і энергіі паміж зямной паверхняй і атмасферай, а таксама велізарных паветраных мас на вялікія адлегласці. Здольны выклікаць ветравую эрозію глебы, пылавыя буры, ураганы, хваляванні на вадаёмах.

Від (species) — адзінка класіфікацыі раслін і жывёл; папуляцыя асобін, якія падобны па сваіх марфалагічных і фізіялагічных адзнаках, маюць агульнае паходжанне і скрыжоўваюцца ў прыродных умовах толькі паміж сабой і якія маюць агульны арэал.

Від дамінантны (ад лац. dominans — пануючы) — від, які пераважае па колькасці.

Від эдыфікатар (ад лац. aedificator — будаўнік) — від-дамінант у біяцэнозе, які сваёй жыццядзейнасцю ў найбольшай ступені стварае асяроддзе, якое прадвызначае існаванне іншых арганізмаў. В. э. адыгрывае асноўную ролю ў стварэнні і складанні структуры біяцэнозу (елка ў лясной экасістэме, сосны ў сасновым лесе, сфагнавыя імхі на верхавым балоце, асокі на нізінным балоце).

Від эндэмічны (ад грэч. endemos — мясцовы) — від, які пражывае толькі ў дадзеным рэгіёне. Развіццю эндэмізму садзейнічаюць геаграфічная ізаляцыя, кліматычныя ўмовы, біятычныя фактары (канкурэнцыя, паразітызм і да т. п.). Напрыклад рыбы омуль, галамянка воз. Байкал.

Відавая разнастайнасць — лік відаў раслін і жывёл, якія ўтвараюць дадзены біягеацэноз.

Віды знікаючыя —віды, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення і якім пагражае непасрэдная небяспека вымірання; далейшае існаванне іх немагчыма без ажыццяўлення спецыяльных мер аховы.

Віды рэдкія — віды, якія не знаходзяцца пад непасрэднай пагрозай вымірання, але захаваліся ў невялікай колькасці або на абмежаваных тэрыторыях; ёсць небяспека іх знікнення.

Віды, якія скарачаюцца — віды, колькасць і арэал якіх памяншаецца на працягу пэўнага часу, або па прыродных прычынах, або з-за ўмяшання чалавека, або ў выніку таго і іншага разам.

Вільготнасць паветра — колькасць вадзяной пары ў паветры; адна з найбольш істотных характарыстык надвор’я і клімату. Найболын важны і часта ўжываемы паказчык В. п.— адносная В. п., вымяраемая працэнтнай адносінай фактычнага ціску вадзя-

ной пары ў атмасферы да максімальна магчымага пры дадзенай тэмпературы паветра.

Вільготнасць паветра абсалютная — колькасць газападобнай вады (пары) у грамах на 1 м3 паветра.

Віхар — звычайна невялікая маса паветра, ахопленая вярчальным рухам вакол гарызантальнай або вертыкальнай восі.

Вобласць арыдная — вобласць, у якой выпарэнне перавышае гадавую суму ападкаў. Раслінны свет зведвае недахоп вільгаці на працягу вегетацыйнага перыяду.

Вобласць гумідная — вобласць, у якой расліны забяспечаны вадой у дастатковай меры.

Водаахоўныя зоны — тэрыторыі, якія мяжуюць з акваторыямі рэк, азёр і інш. водных аб’ектаў, дзе наладжаны спецыяльны рэжым гаспадарчай дзейнасці для прадухілення забруджвання, засмечвання, вычарпання вод і заглейвання вадаёмаў.

Водаахоўныя лясы і лясныя насаджэнні — палосы і масівы лесу прыроднага або штучнага паходжання вакол вадаёмаў, якія захоўваюць і ствараюць для засцярогі берагоў ад разбурэння ветрам і патокамі вады з вадазбору, а таксама для аховы ад забруджвання і змяншэння страт вады на выпарэнне; маюць таксама аздараўленчае, рэкрэацыйнае і эстэтычнае значэнне.

Водаачыстка — комплекс тэхналагічных працэсаў, накіраваных на давядзенне якасці вады, якая паступае ў водаправодную сетку з крыніц водазабеспячэння, да вызначаных паказчыкаў.

Водазабеспячэнне — метады і спосабы пошуку водакрыніц і падачы вады спажыўцам. Ажыццяўляецца будаўніцтвам вадасховішчаў, трубаправодаў і інш. інжынерных збудаванняў, якія забяспечваюць забор паверхневых і падземных вод.

Водазатрыманне — комплекс агратэхнічных, гідратзхнічных і лесамеліярацыйных мерапрыемстваў, накіраваных на назапашванне вільгаці ў глебе, рэгуляванне паверхневага сцёку талых і дажджавых вод, запавольванне і папярэджанне эразійных працэсаў.

Водакарыстанне — выкарыстанне водных аб’ектаў, якія знаходзяцца ў выключнай уласнасці дзяржавы, для задавальнення патрэб насельніцтва і народнай гаспадаркі ў вадзе.

Водападрыхтоўка — паляпшэнне якасці прыродных вод, якія выкарыстоўваюцца для тэхналагічных мэт (забеспячэнне вадой паравых і вадагрэйных катлоў і г. д.).

Водаспажыванне — расходаванне вады, якая падаецца для задавальнення патрэб насельніцтва, сельскай гаспадаркі, прамысловасці і інш. водаспажыўцоў.

Воднае заканадаўства — комплекс прававых норм, якія рэгулююць парадак выкарыстання і аховы водных рэсурсаў.

Водная гаспадарка — галіна народнай гаспадаркі, якая займаецца выкарыстаннем паверхневых і падземных воддля розных галін эканомікі, іх аховай, а таксама барацьбой са шкодным уздзеяннем на воды.

Водная эрозія — працэс разбурэння (змыў і размыў) глебы і падсцілаючых парод патокамі дажджавых і талых вод, перамяшчэння прадуктаў разбурэння і іх пераадкладання. Прыводзіць да гаспадарчага і экалагічнага ўрону — змыву ўрадлівага слоя глебы, разбурэння глебагрунтоў, размыву берагоў, заглейвання вадаёмаў, утварэння яроў.

Водны баланс — колькаснае супастаўленне ўсіх відаў прыходу, расходу і змянення запасаў вады ў межах якой-небудзь тэрыторыі за адпаведны адрэзак часу.

Водны кадастр — сістэматызаваны звод звестак аб водных аб’ектах, водных рэсурсах, водакарыстальніках, рэжыме якасці і скарыстання вады.

Водны кодэкс — адзіны сістэматызаваны заканадаўчы акт, змяшчае нормы права па ахове і выкарыстанню водных рэсурсаў.

Водныя жывёлы, гідрабіёнты — арганізмы, усё жыццё якіх праходзіць у вадзе.

Водныя расліны — расліны, якія растуць у вадзе. Адрозніваюць гідрафіты — апушчаныя ў ваду толькі ніжняй часткай, і гідатафіты — цалкам або большай часткай сваёй апушчаныя ў ваду.

Водныя рэсурсы — усе прыгодныя для выкарыстання ў народнай гаспадарцы воды рэк, азёр, каналаў, вадасховішчаў, мораў, акіянаў, падземныя воды, глебавая вільгаць, вада ледавікоў, вадзяная пара атмасферы. Гл. Гідрасфера.

Возера — кантынентальны стаячы вадаём. Біёта В. залежыць ад плошчы паверхні і глыбіні вадаёма, хімічнага саставу вады, кліматычных умоў рэгіёна. Гэтыя фактары ляжаць у аснове класіфікацыі азёр.

Востраў — участак сушы, абкружаны вадой.

Вустрычныя банкі — марскія водмелі, населеныя папуляцыямі двухстворкавых малюскаў — вустрыц. У выніку вывучэння В. б. Паўночнага мора каля берагоў Германіі К. Мёбіус (1877) прапанаваў тэрмін біяцэноз.

Выміранне — працэс, які суправаджаецца нізкай нараджальнасцю і павышанай смяротнасцю. Вядзе да скарачэння колькасці папуляцыі. Вядомы выпадкі поўнага вымірання класаў (трылабіты, шчытковыя рыбы, стэгацэфалы, іхтыязаўры і г. д.). Адной з прычын В. з’яўляецца змяненне ўмоў існавання, да якіх арганізм не можа прыстасавацца.

Выміранне відаў — знікненне відаў на Зямлі. Тэмпы В. в. у апошні час імкліва ўзраслі. Лічаць, што ў дагістарычны час кожныя 2000 гадоў выміраў адзін від. У апошнія 300 гадоў адзін від выміраў кожныя 10 гадоў, а ў цяперашні час кожны год прападае адзін від раслін або жывёл. Вялікая колькасць відаў, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення, занесена ў Чырвоныя кнігі. Асноўная прычына В. в.— простае вынішчэнне і разбурэнне прыродных месцапражыванняў. Часта страта аднаго віду раслін або жывёл цягне за сабой пагрозу гібелі і некалькіх іншых, кармавая база, месцы пражывання або размнажэння якіх залежаць ад гэтага віду. Пры ўсё больш шырокім умяшанні чалавека ў прыродныя экасістэмы не даводзіцца разлічваць на змяненне гэтай небяспечнай тэндэнцыі. Страта відавой разнастайнасці азначае страту іх прыродных функцый і генетычных рэсурсаў.

Газаачыстка — працэс улоўлівання цвёрдых, вадкіх або газападобных забруджвальнікаў з выкідаў у атмасферу.

Галабіёнты (ад грэч. hals — соль і bion — які жыве) — арганізмы, якія жывуць у перасоленых вадаёмах або засоленай глебе.

Галаклін — зона хуткага ўзрастання салёнасці, якая ніжэй пераходзіць у павольнае і плаўнае змяненне салёнасці ў глыбінных водах.

Галапланктон (ад грэч. holos — увесь і planktos — блукаючы) — сукупнасць планктонных арганізмаў, якія праводзяць усё жыццё ў тоўшчы вады.

Галарктычная вобласць, галарктыка (ад грэч. holos — увесь і arktikos — паўночны) — фларыстычная і зоагеаграфічная вобласць сушы. Уключае халодны і ўмераны паясы Паўночнага паўшар’я. Для раслін і жывёл межы Г. в. не супадаюць.

Галафілы (ад грэч. hals — соль і phileo — люблю) — жывёлы, якія пражываюць ва ўмовах высокай салёнасці.

Галафіты (ад грэч. hals — соль і phyton — расліна) — расліны, якія растуць на моцна засоленых глебах па берагах мораў, на саланчаках і да т. п.

Гамаятэрмныя жывёлы (ад грэч. homoios — падобны, аднолькавы і therme — цяпло) — жывёлы з пастаяннай, устойлівай тэмпературай цела, якая амаль не залежыць ад тэмпературы навакольнага асяроддзя (цеплакроўныя жывёлы). Да іх адносяцца птушкі і млекакормячыя.

Гамеастаз (ад грэч. homoios — падобны, аднолькавы і stasis — нерухомасць, стан) — здольнасць біялагічных сістэм супрацьстаяць знешнім і ўнутраным уздзеянням і захоўваць дынамічнае адноснае пастаянства складу і ўласцівасцей. Паняцце Г. прымяняюць да біяцэнозаў. Тэрмін прапанаваў амерыканскі фізіёлаг У. Кенан у 1929 г. для характарыстыкі стану і працэсаў, якія забяспечваюць устойлівасць арганізма.

Гарадскі клімат — лакальны клімат індустрыяльных ландшафтаў, зменены ў параўнанні з кліматам навакольнай мясцовасці. Гэтыя змены залежаць адхарактару і шчыльнасці забудовы, здольнасці будаўнічых матэрыялаў, што прымяняюцца, акумуліраваць цяпло, ступені закрытасці глебы (напр., асфальтам), адсутнасці або наяўнасці расліннасці, а таксама ад масавых выкідаў, адпрацаваных газаў, аэразолей і цяпла. Вынікі: павышэнне тэмпературы паветра, аслабленне цыркуляцыі паветра, памяншэнне празрыстасці паветра (смог), паніжэнне інтэнсіўнасці ультрафіялетавага выпраменьвання. Паляпшэнню Г. к. садзейнічае забудова, якая ўлічвае неабходнасць паветраабмену і пакідае калідоры для патокаў халоднага паветра, устройства вадаёмаў, зялёных насаджэнняў, а таксама азеляненне двароў, вуліц, фасадаў і дахаў будынкаў.

Гаспадар — арганізм, які выкарыстоўваецца паразітам для пражывання, кармлення, аховы або як сродак перамяшчэння.

Гаспадар асноўны — арганізм, на (у) якім паразіт жыве і размнажаецца палавым спосабам (напр., чалавек — Г. а. для бычынага цэпеня).

Геабіёнты (ад грэч. ge — Зямля і Ыоп — які жыве) — пастаянныя насельнікі глебы. Увесь цыкл іх развіцця праходзіць у глебавым асяроддзі. Тыповымі прадстаўнікамі з’яўляюцца дажджавыя чэрві, многія першаснабяскрылыя насякомыя.

Геаксены (ад грэч. ge — Зямля і xenos — чужы, госць) — жывёлы, якія калі-нікалі знаходзяць укрыцце або сховішча ў глебе (тараканавыя, некаторыя паўцвердакрылыя, грызуны і інш. млекакормячыя, што жывуць у норах).

Геамарфалогія (ад грэч. ge — Зямля і марфалогія) — навука аб рэльефе зямной паверхні (сушы, дна акіянаў і мораў), яго паходжанні і гісторыі развіцця.

Геасфера (ад грэч. ge — Зямля і sphaira — шар) — канцэнтрычныя сферы, якія складаюць Зямлю: атмасфера, гідрасфера, літасфера, мантыя і ядро Зямлі.

Геафізіка — комплекс навук, якія вывучаюць фізічныя ўласцівасці Зямлі ў цэлым і фізічныя працэсы, што адбываюцца ў яе цвёрдых сферах, а таксама ў вадкай (гідрасферы) і газавай (атмасферы) абалонках.

Геафілы (ад грэч. ge — Зямля і phileo — люблю) — жывёлы, частка цыкла развіцця якіх, часцей адна з фаз, абавязкова праходзіць у глебе. Да іх належыць большасць насякомых: саранчовыя, раджукоў, камары-даўганожкі, лічынкі іх развіваюцца ў глебе, а ў дарослым стане гэта тыповыя наземныя насельнікі. Да Г. належаць і такія насякомыя, якія ў глебе знаходзяцца ў фазе кукалкі.

Геафіты (ад грэч. ge — Зямля і phyton — расліна) — шматгадовыя травяністыя расліны, у якіх пупышкі ўзнаўлення размешчаны на падземных органах (цыбулінах, карэнішчах, клубнях), што дазваляе ім перажыць засушлівы або халодны перыяд года. Адна з жыццёвых форм раслін.

Гелафілы (ад грэч. helos — балота і phileo — люблю) — балотныя жывёлы; часцей за ўсё з’яўляюцца гіграфіламі.

Гелафіты (ад грэч. helos — балота і phyton — расліна) — балотныя расліны. Гл. Гіграфіты.

Геліяфільнасць (ад грэч. hellos — Сонца і phileo — люблю) — адносіны арганізмаў да святла.

Геліяфіты (ад грэч. hellos — Сонца і phyton — расліна) — расліны, якія прыстасаваліся да жыцця пры поўным сонечным асвятленні і ў якіх пры зацяненні паяўляюцца адзнакі прыгнечанасці. Часта Г. называюць святлалюбнымі раслінамі (напр., сасна).

Гемікрыптафіты (ад грэч. hemi — напалову, kryptos — тайны, скрыты і phiton — расліна) — расліны, у якіх пупышкі аднаўлення захоўваюцца на ўзроўні глебы (часам ледзь вышэй) і ахаваны ў неспрыяльны для вегетацыі перыяд года луской, апалымі лістамі і снегавым покрывам. Да Г. адносяцца шматгадовыя травяністыя расліны сярэдніх шырот (казялец, дзьмухавец і інш.).

Геміксерафіты (ад грэч. hemi — напалову, xeros — сухі і phyton — расліна) — засухаўстойлівыя расліны, здольныя пераносіць перагрэў і абязводжванне дзякуючы магутнай каранёвай сістэме, якая забяспечвае бесперабойнае водазабеспячэнне і інтэнсіўную транспірацыю. Працяглага абязводжвання не выносяць (шалфей, жоўтая люцэрна і інш.).

Генафонд — сукупнасць генаў дадзенай папуляцыі, групы папуляцый або віду ў цэлым. Кожны біялагічны від унікальны, непаўторны. Таму ўвесь Г. нашай планеты, за выключэннем Г. некаторых небяспечных хваробатворных арганізмаў, падлягае строгай ахове.

Генератыўныя асобіны (адлац. generare — нараджаць, вырабляць) — асобіны, якія здольны да размнажэння, хоць і не абавязкова размнажаюцца ў дадзены перыяд.

Генерацыя (адлац. generatio — нараджэнне) — пакаленне; перыяд жыцця жывёлы (або расліны) ад пачатку яе развіцця да палаваспелага стану. Некаторыя віды жывёл даюць некалькі Г. у год (трусы, мышы, многія насякомыя і г. д.), іншыя — адну ў некалькі гадоў (кіты, сланы).

Генная інжынерыя — тэхналогія, заснаваная на прамым змяненні спадчыннага матэрыялу арганізмаў — генаў. Для гэтага выконваецца радаперацый па ізаляцыі патрэбнага гена і ўвядзенню яго ў геном іншага арганізма.

Гербіцыды (ад лац. herba — трава, caedo — забіваю) — хімічныя рэчывы, якія прымяняюцца для знішчэння расліннасці шляхам апыльвання, апырсквання або ўнясення ў глебу. У сельскагаспадарчай практыцы прымяняюць як агульназнішчальныя Г (суцэльнага дзеяння), што знішчаюцьусе расліны на апрацоўвае-

май плошчы, так і выбіральныя, што згубна дзейнічаюць толькі на пэўную групу пустазелля.

Гетэратрофныя арганізмы, гетэратрофы (ад грэч. heteros — іншы і trophe — харчаванне) — арганізмы, якія выкарыстоўваюць для свайго харчавання гатовыя арганічныя рэчывы. Да іх адносяцца: чалавек, усе жывёлы, грыбы, некаторыя расліны і мікраарганізмы, якія не валодаюць здольнасцю да фотасінтэзу або хемасінтэзу. Параўн. Аутатрофныя арганізмы.

Гетэратэрмія (ад грэч. heteros — іншы і therme — цяпло) — розны ўзровень тэмпературы цела ў залежнасці ад функцыянальнай актыўнасці арганізма. Уласціва жывёлам, якія ўпадаюць у спячку або часовае здранцвенне у неспрыяльны перыяд года (суслікам, вожыкам, лятучым мышам, птушанятам стрыжоў і інш.). Пры гэтым высокая тэмпература іх цела прыметна зніжаецца за кошт запаволенага абмену рэчываў.

Гетэратэрмныя жывёлы (ад грэч. heteros — іншы і therme — цяпло) — група цеплакроўных жывёл, у якіх перыяды захоўвання пастаяннай высокай тэмпературы цела змяняюцца перыядамі яе паніжэння пры ўпадзенні ў спячку. Гл. Гетэратэрмія.

Гіграфілы (ад грэч. hygros — вільготны і phileo — люблю) — наземныя жывёлы, прыстасаваныя да пражывання ва ўмовах высокай вільготнасці: на забалочаных месцах, у поймах рэк, па берагах вадаёмаў, а таксама ў вільготнай глебе і гніючай драўніне. Да тыповых Г. адносяцца макрыцы, нагахвосткі, камары, а таксама наземныя планарыі, малюскі, амфібіі.

Гіграфіты (ад грэч. hygros — вільготны і phyton — расліна) — расліны, якія жывуць ва ўмовах залішняга ўвільгатнення. Да іх адносяць трапічныя расліны, якія растуць пры высокай тэмпературы і вільготнасці паветра. Ва ўмераным і халодным клімаце тыповымі Г. з'яўляюцца ценявыя травяністыя расліны лясоў. На адкрытых месцах растуць на вільготных глебах (лотаць, расянка, многія злакі і асокі).

Гідатафіты (ад грэч. hydor — вада і phyton — расліна) — расліны, якія цалкам апушчаны ў ваду, але часам плаваюць на паверхні або маюць плаваючыя лісты (напр., эладэя, ірдзест, белы гарлачык). Параўн. Гідрафіты.

Гідрабіёнты (ад грэч. hydor — вада і bion — які жыве) — арганізмы, якія жывуць у водным асяроддзі.

Гідрабіялогія (ад грэч. hydor — вада, bios — жыццё і logos — вучэнне) — навука аб арганізмах, якія жывуцьу водным асяроддзі, іх узаемадзеяннях адзін з адным і з умовамі пражывання, аб біялагічнай прадукцыйнасці акіянаў, мораў і ўнутраных вод. Раздзел экалогіі, які вывучае водныя экасістэмы і кампаненты, што іхскладаюць.

Гідрасфера (ад грэч. hydor — вада і sphaira — шар) — сукупнасць усіх водных аб’ектаў Зямнога шара: акіянаў, мораў, рэк, азёр, вадасховішчаў, балот, падземных вод, ледавікоў і снегавога покрыва. Гл. Водныя рэсурсы.

Гідратэрмічны каэфіцыент па Селянінаву — адносіна сумы ападкаў за перыяд з тэмпературамі паветра вышэйшымі за 10 °C да сумы тэмператур за гэты ж перыяд, павялічаная ў 10 разоў; важная характарыстыка ўвільгатнення тэрыторыі. Каэфіцыент меншы за 1,3 сведчыць аб недастатковым увільгатненні, вышэйшы за 1,3 — аб дастатковым.

Гідратэрмы — крыніцы высокатэмпературных вод, якія паступаюць з нетраў Зямлі; сустракаюцца як на сушы, так і на акіянічным дне.

Пдрафілы (ад грэч. hydor — вада і phileo — люблю) — жывёлы, якія хоць бы ў лічыначнай стадыі жывуць у вадзе. Асобай групай з’яўляюцца жывёлы, адаптаваныя да ўмоў хуткацякучых рэк (рэафілы).

Гідрафіты (ад грэч. hydor — вада і phyton — расліна) — расліны, пупышкі ўзнаўлення якіх знаходзяцца ў вадзе; усе водныя расліны.

Гідраэкалогія (ад грэч. hydor — вада, oikos — дом, жыллё, месцапражыванне і logos — вучэнне) — экалогія воднага асяроддзя, якая вывучае водныя экасістэмы і кампаненты, што іх складаюць. Гл. Экалогія.

Гіпалімніён (ад грэч. hypo — пад, унізе і Нтпе — возера) — глыбінны, прыдонны слой вады, які не перамешваецца і характарызуецца большай шчыльнасцю вады і больш нізкай, практычна пастаяннай тэмпературай.

Гіпанейстон (ад грэч. hypo — пад, унізе і neusten — здольны плаваць) — сукупнасць арганізмаў, якія жывуць пад паверхневай плёнкай вады. Да Г адносяцца некаторыя водарасці, прасцейшыя, ракападобныя, насякомыя, лічынкі камароў і інш.

Гіпатэрмія (ад грэч. hypo — пад, унізе і therme — цяпло) — ахаладжэнне; паніжэнне тэмпературы цела цеплакроўных жывёл і чалавека з прычыны цеплааддачы, якая перавышае цеплапрадукцыю. Прыводзіць да зніжэння жыццядзейнасці арганізма, павышае ўстойлівасць да кіслароднага галадання.

Гіперасматычныя жывёлы (ад грэч. hyper — над, зверху і osmos — штуршок, ціск) — жывёлы, у якіх ціск унутранага асяроддзя (г. зн. сокаў і крыві) падтрымліваецца вышэйшым за ціск навакольнага асяроддзя. Да іх адносяцца касцявыя рыбы і астатнія водныя пазваночныя, другасна водныя марскія арганізмы, беспазваночныя прэсных вадаёмаў. Ажыццяўляюць гіперасматычную рэгуляцыю работай спецыяльных органаў выдзялення.

Гіпсаграфічная крывая (ад грэч. hypsos — вышыня і grapho — пішу) — крывая ў прамавугольных каардынатах, якая паказвае распаўсюджанасць на Зямлі розных вышынь (на сушы) і глыбінь (у моры). Будуецца: па восі ардынат адкладваюцца вышыні (уверх ад пачатку каардынат) і глыбіні (уніз ад пачатку каардынат), а па восі абсцыс — плошчы, занятыя пэўнымі вышынямі і глыбінямі. Паказвае, што 80 % рэльефу Зямлі прыпадае на прастору марскога дна, невысокіх раўнін сушы і шэльфа, а таксама высокіх выраўнаваных паверхняў. Частка крывой, якая паказвае профіль дна акіяна, называецца батыграфічнай.

Глеба — цвёрды субстрат наземных згуртаванняў, які ўтвараецца ў выніку ўзаемадзеяння кліматычных і біялагічных фактараўз падсцілаючай геалагічнай пародай. Гэта біякасцявое рэчыва. Г— важнейшы прыродны рэсурс нашай планеты, галоўная крыніца атрымання прадуктаў харчавання чалавека, каштоўнейшы набытак нацыі, народаў і дзяржавы. Яна актыўна ўдзельнічае ў кругавароце рэчываў, падтрыманні газавага саставу атмасферы Зямлі. Стан Г. Зямлі — важнейшая ўмова забеспячэння і падтрымання экалагічнай раўнавагі ў біясферы.

Глебава-біякліматычны пояс — сукупнасць глебавых зон і вертыкальных глебавых структур, аб’яднаных блізкасцю радыяцыйных і тэрмічных умоў і падобным характарам іх уплыву на глебаўтварэнне, выветрыванне і развіццё расліннасці. Вылучаюць наступныя Г. п.: палярны, барэальны, суббарэальны, субтрапічны і трапічны.

Глебавая фауна — жывёльны свет глебы. Ддрозніваюць жывёл геабіёнтаў (жывуцьу глебе на працягу ўсяго жыцця), геафілаў (праходзяць у глебе адну стадыю развіцця) і геаксенаў (знаходзяцца ў глебе ў неактыўным стане).

Глей — мяккі тонказярністы асадак на дне вадаёмаў. Уключае мінеральныя часцінкі і дэтрыт. Моцна абагачаны арганічнымі рэчывамі Г носіць назву сапрапель.

Гоматэрмія (ад грэч. homoios — падобны, аднолькавы і theгте — цяпло) — аднолькавая, адносна пастаянная тэмпература вады ва ўсёй тоўшчы вадаёма. Г. устанаўліваецца пасля перамешвання вод восенню і вясной, а таксама на працягу ўсяго лета на мелкаводдзях, у адкрытых дзеянню ветру вадаёмах. У рэках Г. назіраецца пастаянна.

Град — атмасферныя ападкі ў выглядзе крупінак лёду разнастайнай формы і памераў. Выпадае ў цёплы перыяд года з кучавадажджавых воблакаў, суправаджаецца ліўнямі, навальніцай, зрэдку шквалістым ветрам. Праходзіць звычайна 2—5 км палосамі шырынёй да 300—500 м. Таўшчыня слоя Г. на зямлі, як правіла, не перавышае некалькі сантыметраў.

Градзірня (ад ням. gradieren — згушчаць саляны раствор; першапачаткова Г. служылі для атрымання солі выпарваннем) — збудаванне для ахалоджвання вады атмасферным паветрам. Прымяняецца г. ч. у сістэмах цыркулярнага (абаротнага) водазабеспячэння прамысловых прадпрыемстваў для паніжэння тэмпературы вады.

Гразелячэнне, пелатэрапія (ад грэч. pelos — гліна і theraреіа — клопат, догляд, лячэнне) — выкарыстанне гразей (глеевай, сапрапелевай) і гразепадобных рэчываў (гліны і інш.) у лячэбных мэтах.

«Грамадскі» спосаб жыцця жывёл — уласцівасць некаторых жывёл утвараць скопішчы (чароды, касякі, калоніі), што забяспечваецца спецыфічнымі паводзінскімі рэакцыямі і служіяць прыстасаваннем да асяроддзя пражывання.

Гранічна дапушчальная канцэнтрацыя (ГДК) — канцэнтрацыя рэчыва (звычайна забруджвальніка) у вадзе, глебе, паветры, харчовых прадуктах, пры павышэнні якой яны наносяць шкоду здароўю чалавека.

Грунтавыя воды — падглебавыя воды першага ад паверхні Зямлі пастаяннага ваданоснага гарызонту, які не мае зверху суцэльнага даху воданепранікальных парод; не валодаюць напорам і схільныя да сезонных ваганняў узроўню. У Г. в. жывуць спецыфіч. падземная фауна, мікраарганізмы.

Грынпіс (ад англ. green peace — зялёны свет) — незалежная пазапартыйная міжнародная экалагічная арганізаныя. Заснавана ў 1971 г. у Ванкуверы (Канада) на ўстаноўчым з’ездзе арганізацыі. У многіх краінах ёсць аддзяленні Г. Ажыццяўляе мірныя экалагічныя акцыі, накіраваныя супраць разбурэння прыроднага асяроддзя. Г. дабіваецца: спынення выпрабаванняў ядзернай зброі, спынення захаванняў у моры 20 %-най сернай кіслаты, забароны захавання ў моры радыеактыўных адходаў, захавання цюленяў, кітоў і марскіх чарапах. Асноўным напрамкам дзейнасці Г. з’яўляецца ахова вод, а таксама прадухіленне кіслотных дажджоў.

Гуана (ад ісп. guano) — памёт марскіх птушак, які расклаўся ва ўмовах сухога клімату; прымяняецца як азотнае і фосфарнае ўгнаенне. Велізарныя скопішчы Г. сустракаюцца на астравах паблізу ўзбярэжжа Перу, Чылі. Г. называюць таксама ўгнаенні з адкідаў рыбнага і зверабойнага промыслаў.

Гумідны клімат (ад лац. humidus — вільготны) — клімат з залішнім увільгатненнем, калі ападкі перавышаюць суму вільгаці. якая ідзе на выпарэнне і прасочванне ў глебу, а лішак вільгаці выдаляецца рачным сцёкам.

Гумідныя экасістэмы (ад лац. humidus — вільготны) — участкі сушы, дзе расліны забяспечаны вадой у дастатковай меры.

Гуміфікацыя (ад лац. humus — зямля, глеба і facio — раблю) — працэс біяхімічнай трансфармацыі арганічных рэшткаў і прыжыццёвых выдзяленняў арганізмаў (перш за ўсё раслін, а таксама мікраарганізмаў і беспазваночных жывёл), якія жывуць у глебе і на яе паверхні. У працэсе Г. адбываецца ўтварэнне і замацаванне ў глебе спецыфічных гумусавых рэчываў, што адносяцца да высокамалекулярных злучэнняў.

Гумус (ад лац. humus — зямля, глеба) — перагной; арганічная частка глебы, якая ўтвараецца ў выніку біяхімічнага раскладання раслінных і жывёльных рэшткаў, а таксама прадуктаў іх жыццядзейнасці. У ім змяшчаюцца асноўныя элементы харча-

вання раслін, якія пад уздзеяннем мікраарганізмаў пераходзяць у даступную для іх форму. Колькасць Г. — паказчык урадлівасці глебы.

ДДТ (дыхлордыфенілтрыхлорэтан) — хлорарганічнае рэчыва; пестыцыд, які атрымаў пасля другой сусветнай вайны шырокае распаўсюджанне ў свеце для барацьбы з насякомымі — шкоднікамі сельскай гаспадаркі. У цяперашні час забаронены для прымянення з прычыны назапашання ў глебе, вадзе, раслінах, целе жывёл і чалавека (у СССР забаронены з 1970 г.).

«Драпежнік — ахвяра» — адносіны; уплыў віду драпежніка на колькасць папуляцыі і папуляцыйныя паказчыкі віду ахвяры, які служыць драпежніку ежай. У сваю чаргу змяненні колькасці ахвяры ўплываюць на паказчыкі (пладавітасць) драпежніка. Адносіны тыпу «Д. — а.» тэарэтычна ўпершыню (1926, 1927) вывучаны вядомым італьянскім матэматыкам В. Вальтэра. Прапанаваная ім матэматычная мадэль гэтых узаемаадносін узнаўляе перыядычны вагальны рэжыму выніку міжвідавыхузаемадзеянняў (без якога-небудзь уплыву знешніх фактараў), які назіраецца часам і ў прыродных папуляцыях. Аднак, як выявілася, падабенства тут хутчэй знешняе, паколькі мадэль Вальтэра вельмі схематычная. У ёй не ўлічваюцца многія важнейшыя фактары, у тым ліку селектыўнасць харчавання драпежніка нават пры манафагіі, вынікам чаго з’яўляецца выключэнне з папуляцыі ахвяры, у першую чаргу, хворых і старых асобін. Паколькі пераважная большасць як драпежнікаў, так і ахвяр з’яўляюцца паліфагамі, то пабудаваць матэматычную мадэль адносін тыпу «Д. — а.» немагчыма без колькаснага ўліку селектыўнасці кармлення ўзаемадзеючых відаў.

Драпежнікі — арганізмы (жывёлы, расліны, мікраарганізмы і грыбы), якія кормяцца. як правіла, жывёльным кормам (заафагі, насякомаедныя расліны). Вылучаюць таксама групу драпежных жывёл, што кормяцца мясам цеплакроўных, якіх часцей за ўсё здабываюць актыўным гонам або падпільноўваюць у сховішчы. Валодаюць кароткім стрававальным трактам, высокай актыўнасцю стрававальных ферментаў, высокаразвітымі органамі пачуццяў і цэнтральнай нервовай сістэмай, а таксама органамі захопу і ўмярцвення здабычы.

Драпежнікі другога парадку — драпежнікі, якія нападаюць на бодьш слабых драпежнікаў (шчупак, які харчуецца акунём).

Драпежнікі першага парадку — драпежнікі (болыііасць павукоў, ліса і інш.), якія нападаюць на «мірных» (траваедных, насякомаедных і інш.) жывёл.

Драпежніцтва — адзін з тыпаў біятычных узаемаадносін паміж дзвюма групамі жывёл; спосаб здабывання ежы жывёламі, рэдка раслінамі, пры якім адзін від ловіць, умярцвляе і паядае другі. Д. сустракаецца практычна сярод усіх тыпаў жывёл (ад прасцейшых дахордавых), грыбоўі насякомаедныхраслін. Узаемаадносіны паміж драпежнікамі і іх ахвярамі прыводзяць да таго, што ў працэсе эвалюцыі драпежнікі ўдасканальваюць спосабы нападзення, а ахвяры — спосабы абароны. Вынікам гэтых адносін з’яўляюцца спалучаныя змяненні колькасці папуляцый драпежнікаў і ахвяр.

Другасная прадукцыя — прадукцыя гетэратрофных арганізмаў (кансументаў), якія кормяцца гатовымі арганічнымі рэчывамі (усе жывёлы, гетэратрофныя мікраарганізмы і сапрафітныя расліны).

Дрэнаж сельскагаспадарчых зямель — асушэнне залішне ўвільготненых глеб, звычайна з дапамогай штучных падземных вадацёкаў — дрэн (калодзежы, каналы і інш.).

Дыаксін — рэчыва, якое можа быць утворана як пабочны прадукт пры вытворчасці рада хлараваных злучэнняў бензолу (у прыватнасці, трыхлорфенолу і яго вытворных), частка якіх шырока выкарыстоўваецца ў якасці гербіцыдаў. 3 усіх вядомых хімічных рэчываў — адно з найбольш таксічных.

Дынаміка колькасці папуляцыі — перыядычныя змяненні ў часе колькасці асобін, а таксама ўзроставага складу папуляцыі пад уплывам уздзейнічаючых на яе абіятычных і біятычных фактараў. Колькасць папуляцыі бесперапынна змяняецца нават у стабільных умовах асяроддзя. Адносна стабільная колькасць папуляцыі жывёл ва ўмовах тропікаў, у высокіх жа шыротах часта назіраюцца вельмі рэзкія змяненні колькасці (напр., тундравы грызун лемінг).

Дысіміляцыя, катабалізм (адлац. dissimilis — непадобны) — акісляльна-аднаўленчы працэс распаду арганічных рэчываў у арганізме; састаўная частка абмену рэчываў (метабалізму). Ажыццяўляецца ў цеснай сувязі з асіміляцыяй. У выніку Д. вызваляецца

энергія, неабходная для жыццядзейнасці арганізма. Канечныя прадукты Д. у жывёл — вада, дыаксід вугляроду, аміяк, мачавіна.

Дыск Секі — простая прылада для вызначэння празрыстасці вады ў вадаёмах; уяўляе сабой белы металічны дыск дыяметрам 30 см. Пры апусканні на глыбіню раптам перастае быць бачным, адзначаючы ў момант знікнення глыбіню, куды пранікае прыкладна 5 % сонечнай радыяцыі, якая дасягае паверхні вады.

Дыстанцыйны маніторынг — назіранне і вывучэнне навакольнага асяроддзя ў цэлым і асобных элементаў біясферы з дапамогай лятальных паветраных і касмічных апаратаў. Галоўнымі, практычна важнымі перавагамі дыстанцыйных метадаў маніторынгу з’яўляюцца: інтэграцыя гарызантальная, г. зн. атрыманне на адным відарысе вялікіх участкаў зямной паверхні; інтэграцыя вертыкальная, г. зн. атрыманне на адным відарысе розных кампанентаў ландшафту (літасферы, гідрасферы, біясферы, антрапасферы і атмасферы); інтэграцыя дынамічная, г. зн. атрыманне адной рэгіструючай сістэмай паслядоўных відарысаў адной і той жа тэрыторыі праз пэўныя прамежкі часу. Відарысы падраздзяляюць на тры катэгорыі ў адпаведнасці з узроўнем іх прасторавай інтэграцыі: глабальныя, рэгіянальныя, лакальныя. Пры выкарыстанні сістэмы дыстанцыйных даследаванняў, пры ўмове дастатковай тэхнічнай аснашчанасці, становіцца магчымым знайсці пабочныя рэчывы ў асяроддзі, ідэнтыфікаваць спецыфічныя забруджвальнікі і класіфікаваць іх, выяўляць крыніцы забруднення, вызначаць уплыў забрудненняў на асяроддзе, ацэньваць якасць асяроддзя ў цэлым і г. д. Вынікі даследаванняў служаць для матэматычнага мадэліравання розных працэсаў у біясферы і ў канчатковым выніку ажыццяўлення планавых мерапрыемстваў.

Дыяпаўза (ад грэч. diapausis — перапынак) — перыяд у развіцці жывёл, які характарызуецца рэзкім зніжэннем інтэнсіўнасці метабалічных працэсаў, спыненнем росту і формаўтварэння. Назіраецца ў прадстаўнікоў многіх класаў жывёл, але асабліва характэрна для насякомых і, у значна меншай ступені, млекакормячых. У высокіх шыротах для жывёл характэрна зімовая Д., у зонахз цёплымі і засушлівымі перыядамі года ■— летняя. Пачатак і заканчэнне Д., а таксама яе працягласць рэгулююцца гарманальна. Вялікую ролю пры гэтым адыгрываюць фактары знешняга асяроддзя — даўжыня светлавога дня (фотаперыядызм), тэмпе-

ратура і вільготнасць, колькасць і якасць ежы. Можа працягвацца ад некалькіх гадзін да некалькіх год, але часцей за ўсё доўжыцца некалькі месяцаў. У стане Д. жывёлы, у прыватнасці насякомыя, становяцца ўстойлівымі да дзеяння неспрыяльных фактараў асяроддзя — пестыцыдаў, нізкіх або высокіх тэмператур, вільгаці. У сувязі з гэтым Д. з’яўляецца прыстасаваннем, якое значна павышае экалагічную пластычнасць відаў.

Дэградацыя асяроддзя — пагаршэнне прыроднага асяроддзя або сумесна прыроднага і сацыяльнага асяроддзяў. Д. а. прыводзіць да дэградацыі яе жывых кампанентаў.

Дэградацыя глеб — паніжэнне ўрадлівасці глеб, выкліканае пагаршэннем іх карысных уласцівасцей, што выклікаецца неразумным землекарыстаннем. У дэградзіруючых глебах паніжаецца колькасць гумусу, развіваюцца працэсы воднай і ветравой эрозіі, засаленне і г. д.

Дэльта (ад грэч. delta — літара, якая мае форму трохвугольніка) — рачная нізіна ў нізоўях ракі, якая ўпадае ў мелкаводны ўчастак мора, са шматлікімі рукавамі і пратокамі.

Дэмаграфічныя табліцы (ад грэч. demos — народ, насельніцтва) — табліцы, у якіх прыводзяцца важнейшыя статыстычныя даныя аб папуляцыі, у першую чаргу доля асобін, якія дажываюць ад моманту нараджэння да пэўнага ўзросту, а таксама пладавітасць палаваспелых жывёл пэўнага ўзросту. На аснове гэтыхданых магчыма вылічыць чакаемы лік патомкаў і верагоднасць далейшага жыцця для асобін кожнай узроставай групы. Служаць таксама для ацэнкі чыстай хуткасці размнажэння і імгненнай адноснай (імгненнай удзельнай) хуткасці росту папуляцыі.

Дэмаграфія (ад грэч. demos — народ, насельніцтва) — раздзел навукі, які вывучае насельніцтва, людзей, іх геаграфію, структуру, колькасную прасторава-часавую дынаміку. ПадД. у экалогіі жывёл разумеюць суму статыстычныхданыхаб складзе папуляцыі: колькасці, шчыльнасці, узроставым і палавым складзе і г. д.

Дэндрабіёнты (ад грэч. dendron — дрэва і Ыоп — які жыве) — арганізмы, якія насяляюць дрэвавы ярус расліннасці.

Дэндрарый (ад грэч. dendron — дрэва) — калекцыя жывых дрэў і кустоў, якія культывуюцца ў адкрытым грунце. Служыць для навуковых, вучэбных і культурна-асветніцкіх мэт.

Дэнітрыфікацыя — мікрабіялагічны працэс, у выніку якога нітраты ператвараюцца ў азот ( NO3 “♦NO2 N,O —* N2). Пры гэтым на кожным з этапаў вылучаецца кісларод. Д. актыўна праходзіць на вельмі ўвільготненых або затопленых, дрэнна аэрыруемых глебах, вадаёмах, багатых лёгкадаступным для бактэрый арганічным рэчывам. Перашкаджае залішняму назапашванню ў асяроддзі аксідаў азоту, якія ў высокіх канцэнтрацыях таксічныя.

Дэпапуляцыя — памяншэнне колькасці насельніцтва людзей або жывёл.

Дэпрэсія колькасці — рэзкае скарачэнне ліку асобін віду або групы відаў, выкліканае абіятычнымі, унутрыпапуляцыйнымі або біяцэнатычнымі прычынамі.

Дэструкцыя біялагічная — раскладанне арганічных рэчываў паддзеяннем мікраарганізмаў, такіх, як бактэрыі і грыбы, а таксама глебавых арганізмаў. Пры поўнай Д. б. утвараюцца толькі вада, вуглякіслы газ і паяўляецца новая біямаса бактэрый і грыбоў. Большасць прыродных або слабазмененых злучэнняў (напр., мыла) лёгка падвяргаюцца раскладанню. Некаторыя віды сінтэтычных матэрыялаў таксама могуць быць лёгка раскладальнымі. Аднак, як правіла, чым больш іх малекулярная будова адрозніваецца ад будовы прыродных рэчываў, тым цяжэй яны раскладаюцца. Аб раскладальнасці арганічных злучэнняў у сцёкавых водах мяркуюць па велічыні адносін біяхімічнага спажывання кіслароду і хімічнага спажывання кіслароду. Адносіны, роўныя адзінцы, сведчаць аб лёгкай раскладальнасці арганічнага злучэння. Гл. Рэдуцэнты.

Дэструкцыя ландшафтаў — парушэнне ўстойлівасці ландшафтаў у выніку адмоўнага дзеяння на іх. Часцей за ўсё назіраецца пры непрадуманай гаспадарчай і іншай дзейнасці чалавека. Так, драпежніцкае выкарыстанне лясных рэсурсаў вядзе або да знікнення лесу на тэрыторыі, або да рэзкай перавагі ў дрэвастоях маладнякоў і малакаштоўных відаў дрэвавых раслін. Аднабакова асушальная меліярацыя прыводзіць да гібелі малых рэк, паніжэння ўзроўню грунтавых вод на прылягаючых тэрыторыях. У месцах інтэнсіўнай эксплуатацыі мінеральных рэсурсаў назіраецца назапашанне велізарных адвалаў, асяданне паверхні глебы, засаленне глебы, грунтавых і паверхневых вод на велізарных тэрыторыях. У наваколлі буйных населеных пунктаў Д. л. развіваецца з прычыны празмерных рэкрэацыйных нагрузак.

Дэтрыт (ад лац. detritus — пацёрты) — мёртвае арганічнае рэчыва рознай ступені раскладання і рознага паходжання (рэшткі жывёл, раслін і грыбоў разам з бактэрыямі, якія ў іх змяшчаюцца). У вадаёмах знаходзіцца на дне і ў тоўшчы вады, служыць ежай некаторым водным жывёлам, фільтратарам і дэтрытафагам.

Дэтрытафагі (ад дэтрыт і ...фаг) — жывёлы, якія кормяцца дэтрытам разам з бактэрыямі, якія змяшчаюцца ў ім, і інш. мікраарганізмамі. Адносяцца да сапрафагаў.

Дэтэргенты — паверхнева-актыўныя сінтэтычныя рэчывы, якія ўжываюцца ў прамысловасці і быце як эмульгатары і мыйныя сродкі. Служаць адным з асноўных хімічных забруджвальнікаў вадаёмаў, паколькі павольна раскладаюцца мікраарганізмамі.

Дэфаліяцыя (адлац. de — адмоўе і folium — ліст) — знішчэнне лісця дрэў у выніку масавага развіцця насякомага-шкодніка або прымянення ядахімікатаў (дэфаліянтаў) чалавекам.

Ёмістасць асяроддзя — лік асобін папуляцыі, патрэбнасці якіх, у першую чаргу харчовыя, могуць быць задаволены рэсурсамі дадзенага месцапражывання. Пры перавышэнні папуляцыяй гэтай велічыні (скажам, у выніку іміграцыі) назіраецца павышаная смяротнасць, і лік асобін дасягае першапачатковага значэння, г. зн. фактычна раўнаважнага стану.

Жывое рэчыва — сукупнасць у біясферы ўсіх жывых арганізмаў (раслін, жывёл, бактэрый), іх біямасы. Характарызуецца спецыфічным хімічным саставам (0, С, Н, N, Са, Р, S, К, Na, Mg, Cl і інш.). Паняцце ўведзена ў навуку У. I. Вярнадскім.

Жылыя рыбы — рыбы, якія пастаянна жывуць у рэках і інш. праточных вадаёмах. Тэрмін прымяняецца для супрацьпастаўлення іх прахадным і паўпрахадным. У сувязі з гідрабудаўніцтвам і забруджваннем рэк і мораў многія віды прахадных і паўпрахадных рыб, большасць з якіх высокакаштоўныя (асятры, ласасёвыя, вугор), або рэзка паменшыліся ў колькасці, або зніклі з нашых вадаёмаў, так што дамінуюць у вадаёмах у цяперашні час менавіта Ж. р.

Жыццёвая форма — у раслін (біяморфа): вонкавы выгляд (габітус) раслін, які адлюстроўвае іх прыстасаванасць да ўмоў асяроддзя, а таксама група раслін з падобнымі прыстасавальнымі структурамі, не абавязкова звязаных роднасцю (напр., кактусы і некаторыя малачаі ўтвараюць Ж. ф. сцябловых сукулентаў). Змяняецца ў антагенезе (так, аднагадовыя сеянцы елкі або дуба яшчэ не маюць формы дрэва), таму падЖ. ф. як класіфікацыйнай адзінкай разумеюць сукупнасць дарослых асобін. Адзін і той жа від раслін у розных умовах можа мець розныя Ж. ф. (дуб, елка, ядловец і інш. у лясной зоне або лясным поясе гор — высакастволыя дрэвы, а на паўночнай і высотнай межах арэала — кусты або сланікі). У жывёл — група асобін (розных відаў або ўнутры аднаго віду), якія маюць падобныя морфаэкалагічныя прыстасаванні для пражывання ў аднолькавым асяроддзі. Для відаў, якія развіваюцца з метамарфозам, характэрна змена Жф. у антагенезе (лічынка, кукалка і імага насякомых). Як самастойныя Жф. могуць развівацца падвіды або расы жывёл, якія рэзка адрозніваюцца па морфаэкалагічных адзнаках (напр., ручаёвая і азёрная фарэль). Пры экалагічным аналізе той або інш. групы ў аснову класіфікацыі могуць быць пакладзены розныя крытэрыі (спосабы перамяшчэння, здабычы ежы і яе характар, аднесенасць да пэўнага ландшафту, розныя стадыі антагенезу і г. д.). Напр., сярод марскіх жывёл па спосабу здабывання корму і яго характару можна вылучыць групы Ж. ф— расліннаедныя, драпежныя, трупаеды, дэтрытаедныя (фільтратары і грунтаеды); па ступені актыўнасці — плаваючыя, поўзаючыя, сядзячыя.

Заабентас (ад грэч. zoon — жывёла і benthos — глыбіня) — сукупнасць жывёл, якія жывуць на дне вадаемаў.

Заафагі (ад грэч. zoon — жывёла і phagein — есці) — жывёлы (вельмі рэдка расліны), якія кормяцца жывёламі. Сюды ж адносяцца і жывёлы, якія кормяцца прадстаўнікамі свайго віду (канібалізм). Стрававальны тракт 3. звычайна адносна карацейшы, чым у фітафагаў. Усе яны могуць быць названы драпежнікамі, хаця ў некаторых выпадках гэты тэрмін не зусім падыходзіць. Так, звычайны прадстаўнік рыб нашых вадаёмаў лешч з’яўляецца 3., аднак драпежнікам яго не называюць.

Заафілія (ад грэч. zoon — жывёла і phileo — люблю) — апыленне раслін рознымі жывёламі.

Заахорыя (ад грэч. zoon — жывёла і choreo — перамяшчэнне) — распаўсюджванне пладоў, насення і спор раслін жывёламі. Насенне можа прымацоўвацца да паверхні цела жывёл з дапамогай спецыяльных прыстасаванняў (кручкоў, зачэпак, шчацінак і інш.). Пры пападанні ў стрававальны тракт жывёл насенне многіх раслін не ператраўліваецца і рассейваецца з экскрэментамі. Плады і насенне распаўсюджваюцца таксама жывёламі, якія робяць запасы корму.

Забалочванне — працэс, у выніку якога адбываецца аглеенне і атарфаванне арганічных рэчываў глебы. Пры гэтым назіраецца паступовае змяненне складу раслінных і жывёльных арганізмаў з усё большай перавагай гідрафільных і гіграфільных відаў. Адбываецца ў выніку падняцця грунтавых вод(шчодрыя ападкі, няправільна праведзеная меліярацыя).

Забруджванне біясферы — працэс, які прыводзіць да павелічэння ўзроўню колькасці шкодных рэчываў у біясферы, з’яўлення новых хімічных злучэнняў, часцінак і чужародных прадметаў, празмернага павышэння тэмпературы (цеплавое 3. б.), шуму (шумавое 3. б.), радыеактыўнасці (радыеактыўнае 3. б.) і г. д. Выклікаецца гаспадарчай дзейнасцю, якая ўсё павялічваецца ў маштабах. Пагражае здароўю чалавека і стану навакольнага асяроддзя, абмяжоўвае магчымасці далейшага развіцця чалавечага грамадства. Маштабы 3. б. настолькі вялікія, што натуральныя працэсы метабалізму і разбаўляючая здольнасць атмасферы і гідрасферы ў радзе раёнаў свету не ў стане нейтралізаваць шкодны ўплыў. Назапашанне т. зв. персістэнтных (стойкіх) забруджваючых рэчываў, якія амаль не разбураюцца ў прыродзе (некаторыя пестыцыды, поліхлорбіфенілы і інш.), а таксама рэчываў, якія маюць натуральныя механізмы раскладання (угнаенні, цяжкія металы і інш.) у колькасцях, што перавышаюць здольнасць біясферы да іх перапрацоўкі, парушае прыродныя сістэмы і сувязі ў біясферы, якія склаліся ў ходзе працяглай эвалюцыі, падрывае здольнасць прыродных комплексаў да самарэгуляцыі. Экалагічныя парушэнні праяўляюцца ў скарачэнні колькасці і відавой разнастайнасці раслін і жывёл, у паніжэнні прадукцыйнасці лясоў і сельскагаспадарчых угоддзяў, дэградацыі экасістэм. Увядзенне ў

кругаварот рэчываў біясферы мільёнаў тон хлорарганічных злучэнняў прыводзіць да таго, што, з аднаго боку, скарачаецца колькасць многіх відаў жывёл (асабліва птушак і рыб), разбураюцца трафічныя ланцугі, якія склаліся ў ходзе эвалюцыі, і, значыць, біяцэнозы, а здругога — адбываецца некантралюемае размнажэнне арганізмаў, што лёгка выпрацоўваюць устойлівыя формы.

Заказнік — тэрыторыя (акваторыя), якая часова ахоўваецца з мэтай захавання асобных відаў раслін і жывёл, геалагічных аб’ектаў і г. д. У адрозненне ад запаведнікаў засноўваецца на тэрыторыі прадпрыемстваў сельскай, лясной, рыбнай і інйі. гаспадарак. Гаспадарчая дзейнасцьу 3. не павінна наносіць шкоду ахоўваемым аб’ектам.

Законы экалогіі Команера — сфармуляваны ў кароткай і свабоднай белетрыстычнай форме амерыканскім эколагам і журналістам Б. Команерам у кнізе «Круг, які замыкаецца» ў 1974 г.: 1) Усё звязана з усім, што азначае ўсеагульную сувязь працэсаў і з'яў на планеце Зямля дзякуючы эвалюцыйна наладжаным экалагічным сеткам. 2) Усё павінна некуды падзецца, г. зн. для забеспячэння стабільнасці і працягласці існавання прадукты жыццядзейнасці жывых арганізмаў павінны ўцягвацца ў кругаварот («безадходная тэхналогія»). У адрозненне ад поўнага кругавароту рэчываў, які ажынцяўляецца ўсімі жывымі істотамі біясферы, адходы дзейнасці чалавечай цывілізацыі чужыя прыродзе і слаба ўцягваюцца (або не ўцягваюцца зусім) у кругаварот рэчываў, што прыводзіць да забруджвання асяроддзя. 3) Прырода ведае лепш азначае, што дзякуючы працяглай эвалюцыі арганічны свет пастаянна адаптуецца да асяроддзя, якое мяняецца, што забяспечвае гамеастаз — дынамічна ўстойлівае яго існаванне. 4) Нішто не даецца дарма. Гэты экалагічны закон аб’ядноўвае ў сабе тры папярэднія законы. Паводле Команера, «глабальная экасістэмаўяўляе сабой адзінае цэлае, у рамках якой нішто не можа быць выйграна або страчана і якая не можа быць аб’ектам усеагульнага паляпшэння. Усё, што было ўзята з яе чалавекам, павінна быць вернута. Платы па гэтаму вэксалю нельга пазбегнуць, яна можа быць толькі адтэрмінавана».

Замкнутыя цыклы вытворчасці — сістэма тэхналагічных працэсаў, пры якой ліквідуюцца або максімальна магчыма скарачаюцца вытворчыя адходы шляхам іх уключэння ў вытворчыя цык-

лы. Пры гэтым сыравінныя матэрыялы выкарыстоўваюцца максімальна поўна, выключаецца нанясенне ўрону навакольнаму асяроддзю і тым самым здароўю людзей. Пры стварэнні 3. ц. в. вызначальную ролю адыгрываюць навуковыя распрацоўкі.

Замор — гібель водных жывёл, у асаблівасці рыб, выкліканая вострым дэфіцытам кіслароду ў вадзе. Часцей за ўсё назіраецца зімой у замерзлых непраточных вадаёмах, летам зрэдку назіраецца ноччу ў рыбаводных сажалках у перыяд інтэнсіўнага «цвіцення» вады, выкліканага масавым развіццём водарасцей.

Занальнасць — дзяленне зямной паверхні на зоны па кліматычных, біягеаграфічных і інш. асаблівасцях. Mae ярка выяўлены шыротны характар (зоны тундры, тайгі, стэпу і г. д.).

Запаведнік — навечна выключаная з гаспадарчага выкарыстання тэрыторыя (акваторыя) з мэтай захавання ў натуральным стане ўсяго прыроднага комплексу ахоўваемай тэрыторыі. Большасць 3. заснавана ддя аховы рэдкіх звяроў і птушак, якім у першую чаргу пагражае знікненне ў выніку прамога вынішчэння чалавекам і разбурэння асяроддзя пражывання ў выніку гаспадарчага асваення. Дзякуючы 3. захаваны многія віды жывёл (зубр, кулан, усурыйскі тыгр, хахуля, гага і інш.), адноўлена да прамысловага ўзроўню колькасць бабра, лася, собаля і інш. каштоўных паляўніча-промыславых жывёл.

Засаленне — павелічэнне канцэнтрацыі солей у вадзе вадаёмаў і глебе (прэснай лічыцца вада, якая змяшчае не болып за 0,5 г солей у 1 л). Назіраецца часцей за ўсё ў арыдных зонах у выніку няправільнага выкарыстання для арашэння вады раўнінных рэк, якая характарызуецца вялікай мінералізацыяй у параўнанні з вадой горных рэк.

Засухаўстойлівасць — здольнасць жывых арганізмаў, у першую чаргу раслін, пераносіць працяглы час дэфіцыт вільгаці без значных неабарачальных парушэнняў жыццёвых функцый.

Зброя экалагічная — наўмыснае ўздзеянне на прыроднае асяроддзе ў ваенных мэтах. Асабліва востра гэта праблема праявілася ў перыяд вайны ў Індакітаі ў 1961 —1975 гг. У выніку прымянення атрутных рэчываў узброенымі сіламі ЗША велізарныя плошчы былі ператвораны ў безжыццёвыя пустыні. Аднаўленне расліннасці магчыма толькі праз 10—15 гадоў.

Зваротныя воды — воды, якія сцякаюць з арашаемых тэрыторый у выглядзе паверхневага (скідныя воды) і падземнага (дрэнажныя воды) сцёкаў, дасягаюць водапрыёмніка (меліярацыйнага канала, ракі, возера, вадасховішча) і прыгодныя для паўторнага выкарыстання ў гаспадарчых мэтах.

Зверагадоўля — галіна жывёлагадоўлі. Клетачная пушная 3. з’яўляецца ў цяперашні час галоўным пастаўшчыком пушніны на планеце. Асноўныя віды звяроў, якіх разводзяць, — амерыканская норка, серабрыста-чорная лісіца, пясец, нутрыя, собаль.

Звышпаразіт, гіперпаразіт, надпаразіт — паразіт. які жыве на іншым паразіце або ўнутры яго.

Згуртаванне — сукупнасць арганізмаў розных відаў, якія сумесна жывуць і ўзаемадзейнічаюць паміж сабой. Часам яго вызначаюць як сукупнасць усіх арганізмаў (раслін, жывёл і мікраарганізмаў) і тады трактуюць як сінонім біяцэнозу. Адрозніваюць таксама 3. раслін (фітацэноз) і жывёл (зоацэноз). Такім чынам, 3. складаецца з папуляцый розных відаў і з'яўляецца, у сваю чаргу, элементам экасістэмы (біягеацэнозу).

Здольнасць да рассялення — сукупнасць уласцівасцей арганізмаў, якія садзейнічаюць іх распаўсюджванню за межы першаснага арэала або з месцаў высялення (пры іх інтрадукцыі).

Зімоўка жывёл — розныя прыстасаванні жывёл да перанясення зімовага перыяду года ва ўмераных і высокіх шыротах. Яны выключна разнастайныя: зімовы сон (барсук, мядзведзь), зімовая спячка, запасанне корму (вавёрка, бобр, палёўка-эканомка і інш.), лінька ў пушных звяроў, качоўкі (ласі, галкі, вароны). У насякомых і некаторых інш. членістаногіх для перанясення неспрыяльных умоў служыць дыяпаўза.

Змена біягеацэнозаў — паслядоўная і паступовая змена расліннасці, жывёльнага свету, мікраарганізмаў, уласцівасцей глебы і інш., г. зн. фактычная замена біягеацэнозу іншым падуплывам унутраных працэсаў, яго ўзаемаадносін з асяроддзем.

Змыў — размыванне горных парод або глебы па паверхні схілу дажджавымі і талымі водамі.

Зоагеаграфія — раздзел біягеаграфіі, які вывучае заканамернасці размеркавання жывёл на Зямлі.

Зоапланктон (ад грэч. zoon — жывёла і planktos — блукаючы) — сукупнасць мікраскапічныхі паўмікраскапічныхжывёл, якія жывуць у тоўшчы вады і не здольныя процістаяць цячэнню вады.

Зоацэноз (ад грэч. zoon — жывёла і koinos — агульны) — сукупнасць відаў жывёл, якія сумесна існуюць у параўнальна аднародным месцапражыванні. З’яўляецца часткай біяцэнозу.

Зоны Сусветнага акіяна — часткі акіянаў, якія ўключаюць прылягаючыя моры, што адрозніваюцца па экалагічных умовах і з прычыны гэтага заселены рознымі відамі арганізмаў. Акіян як асяроддзе жыцця можна падзяліць на дзве асноўныя часткі: водную масу — пелагіяль і дно — бенталь. У бенталі, у сваю чаргу, адрозніваюць: літараль, сублітараль, бенталь, абісаль. Зона, куды дасягаюць пырскі прыбою, называецца супралітараллю. Пелагіяль у вертыкальным напрамку дзеляць на наступныя зоны: эўфатычную, або ўласна пелагіяль (эпіпелагіяль), дысфатычную, або батыпелагіяль, і афатычную, або абісапелагіяль, якая распасціраецца да дна.

«Зялёная рэвалюцыя» — увядзенне новых сартоў зерневых культур у краінах, якія развіваліся, у 50—60-я гады XX ст. замест мясцовых сартоў. Высокая ўраджайнасць новых сартоў пшаніцы, рысу і інш. культур дасягаецца толькі пры ўмове выканання адпаведнай агратэхнікі апрацоўкі: механізаванай апрацоўкі глебы, арашэння, прымянення ўгнаенняў і пестыцыдаў. Дзякуючы 3. р. многія краіны, якія развіваюцца, пераадолелі дэфіцыт зерня.

Ізалюючыя механізмы (экалагічныя) — механізмы, дзякуючы якім жывёлы блізкіх відаў, што жывуць на адной і той жа тэрыторыі, не ўступаюць паміж сабой у канкурэнцыю. Прыкладам могуць служыць розныя тыпы дзюб у птушак: адны віды здабываюць насякомых са шчылін дрэвавай кары, а дзюба другіх прыстасавана для лоўлі насякомых на паверхні лістоў.

Ізаляцыя (ад фр. isolation — аддзяленне, раз’яднанне) — выключэнне або цяжкасці свабоднага скрыжавання паміж асобінамі аднаго віду, якое вядзе да адасаблення ўнутрывідавых груп і новых відаў. Адрозніваюць геаграфічную I. (наяўнасць геаграфічных бар’ераў) і рэпрадуктыўную (біялагічную) I.

Ілжывапаразітызм — выпадковае прабыванне ў арганізме жывёл або чалавека некаторых звычайна свабоднарухаючыхся беспазваночных, называемых ілжывапаразітамі. Імі могуць быць лічынкі рада мух, мнаганожкі і інш. Напр., лічынкі падлавай мухі ў ранах, яйцы пакаёвай мухі ў стрававальным тракце.

Іміграцыя (ад лац. immigro — усяляюся, усяленне) — усяленне ў якое-небудзь месцапражыванне арганізмаў, якія раней там не жылі. У жывёл звычайна назіраецца пры павелічэнні ў якім-небудзь месцы шчыльнасці папуляцыі да такіх меж, што практычна поўнасцю адбываецца выкарыстоўваннежыццёва важных рэсурсаў, і частка найбольш актыўных асобін перасяляецца.

Інакуляцыя (ад лац. inoculatio — прышчэпка) — працэс унясення мікраарганізмаў або суспензіі мікраарганізмаў у пажыўнае (культуральнае) асяроддзе.

Інвазія (адлац. invasio — нападзенне, уварванне) — заражэнне жывёл і чалавека паразітычнымі беспазваночнымі.

Інвентарызацыя фауны — складанне спісаў жывёл, якія насяляюць пэўную мясцовасць.

Інгібітары росту раслін (адлац. inhibeo — стрымліваю, спыняю) — хімічныя злучэнні, якія выклікаюць тармажэнне росту раслін. Да іх адносяцца натуральныя I. — абсцызавая кіслата і некаторыя фенольныя рэчывы. Сінтэтычныя I. (марфактыны, дэфаліянты, гербіцыды і інш.) выкарыстоўваюцца ў сельскай гаспадарцы ў асноўным для барацьбы з пустазеллем. Процілеглыя па дзеянню прыродным (гіберэлінам, аўксінам і інш.) і сінтэтычным рэгулятарам росту.

Індывідуальная тэрыторыя — частка месцапражывання папуляцыі, у межах якой асобіна або пара асобін палююць і гадуюць сваё патомства і якую абараняюць ад пабочнага ўварвання. I. т. маюць прадстаўнікі многіх відаў птушак, млекакормячых, рыб, рэптылій, членістаногіх. Усякае праяўленне антаганізму паміж асобінамі, у тым ліку абарона тэрыторыі, прыводзіць да раўнамернага размеркавання асобін у падыходзячых для іх месцапражываннях.

Індыкатары (ад лац. indicator — паказальнік) — хімічныя рэчывы або жывыя арганізмы, стан або наяўнасць якіх паказвае на характар або змяненне ўласцівасцей аналізуемага асяроддзя.

Інсектыцыды (адлац. insectum — насякомае і caedo — забіваю) — рэчывы, якія прымяняюцца для знішчэння або рэзкага скарачэння колькасці шкодных насякомых.

Інстынкт (ад лац. instinctus — прымушэнне) — сукупнасць складаных, спадчынна абумоўленых актаў паводзін жывёл, якія выпрацаваліся ў працэсе эвалюцыі (гістарычнага развіцця) арганізмаў і з’яўляюцца адной з форм іх прыстасаванасці да ўмоў жыцця.

Інтрадукцыя (адлац. introductio — увядзенне) — усяленне ў якую-небудзь мясцовасць новых відаў арганізмаў (раслін або жывёл), якія раней там адсутнічалі. I. — пачатковы этап акліматызацыі.

Інфауна (ад лац. in — у, унутры і фауна) — водныя донныя жывёлы, якія зарываюцца ў грунт вадаёмаў або перамяшчаюцца ў яго верхніх слаях. Такі спосаб жыцця вядуць многія малюскі, чэрві, ракападобныя.

Іхтыяфауна (ад грэч. ichthys — рыба іфауна) — сукупнасць відаў рыб якога-небудзь вадаёма, раёна, краіны, зоагеаграфічнай вобласці і г. д.

Калонія (адлац. соіопіа — пасяленне) — групавое пасяленне аселых жывёл. Могуць існаваць працягла або ўзнікаць толькі на перыяд размнажэння. Па складанасці ўзаемаадносін паміж асобінамі К. жывёл надзвычай разнастайныя: простыя тэрытарыяльныя скопішчы адзінкавых форм (марскія жалуды, мідыі); болыв складаныя пасяленні, у якіх некаторыя функцыі жыцця жывёл выконваюцца сумесна (абарона ад ворагаў у К. ластавак, чаек, гракоў і інш. птушак); найбольш складаны тып пасяленняў характэрны для «грамадскіх» насякомых — мурашак, пчол, вос і інш. Такія К. узнікаюць на аснове сям’і. якая моцна разраслася.

Кальцафіты, кальцафільныя расліны (адлац. calcis — вапна і грэч. phyton — расліна) — расліны, якія аддаюць перавагу вапнавым, са шчолачнай рэакцыяй, глебам.

Каменсалізм (ад лац. com (cum) — супольна, сумесна і mensa — трапеза, стол) — рэдкая форма адносін паміж відамі арганізмаў, пры якой адзін з іх (каменсал) корміцца кормам другога, не наносячы яму шкоды. Так, чэрві роду Nereis пасяляюцца на ракавіне, займаемай ракам-пустэльнікам, і кормяцца рэшткамі яго корму.

Канвергенцыя (адлац. converge — набліжаюся, сыходжуся) — незалежнае развіццё падобных адзнак у розных груп арганізмаў у падобных умовах знешняга асяроддзя (напр., абцякальная форма цела ў дэльфінаў і рыб, форма цела ў тушканчыка і кенгуру).

Канібалізм (ад фр. cannibale, ісп. canibal — людаед) — паяданне асобін свайго віду. Адзначаны болып чым у 1300 відаў жывёл. Праяўляецца звычайна ва ўмовах недахопу корму або нізкай яго якасці. Так, ва ўмеранай зоне ёсць азёры, дзе з рыб жыве адзін акунь. Дробныя акунькі кормяцца зоапланктонам, болып буйныя асобіны паядаюць дробных. У Паўночнай Амерыцы ёсць азёры, рыбнае насельніцтва якіх прадстаўлена толькі шчупаком.

Канкурэнцыя (ад лац. concurro — спіхванне) — узаемаадносіны паміж асобінамі аднаго або блізкароднасных відаў, абумоўленыя імкненнем выкарыстаць адны і тыя ж рэсурсы асяроддзя пры недахопе апошніх. Найбольш вострая К. назіраецца паміж больш падобнымі асобінамі віду.

Кансорцыя (адлац. consortium — удзел) — сукупнасць папуляцый, жыццядзейнасць якіх у межах аднаго біягеацэнозу трафічна або тапічна звязана з дамінуючым відам (напр., расліна з усімі звязанымі з ёй арганізмамі: эпіфітамі, паразітамі, шкоднікамі, апыляльнікамі, сімбіёнтамі і інш.).

Кансументы (адлац. consumo — спажываць) — арганізмы, якія спажываюць арганічныя рэчывы. Усе яны гетэратрофныя ў адрозненне ад прадуцэнтаў, якія з’яўляюцца аўтатрофамі. У трафічных ланцугах адрозніваюць К. першага, другога і больш высокіх парадкаў. Так, у вадаёмах дробныя рачкі-фільтратары спажываюць фітапланктон; рачкамі кормяцца рыбныя маляўкі, якія з’яўляюцца ежай для дробных драпежнікаў (напр., акуня); дробныя драпежнікі, у сваю чаргу, паядаюцца буйнымі драпежнымі рыбамі (напр., шчупаком).

Капрафагі (ад грэч. kopros — памёт, кал і phagein — есці) — жывёлы, якія кормяцца экскрэментамі інш. жывёл, г. ч. млекакормячых (жукі гнаевікі, лічынкі мух і інш.).

Касмапаліты (ад грэч. kostno(s) — свет, сусвет і polities) — грамадзянін) — надзвычайна шырока распаўсюджаныя віды арганізмаў, якія сустракаюцца амаль ва ўсіх геаграфічных зонах.

Катабалізм (ад грэч. katabole — скідванне ўніз) — тое ж, што і дысіміляцыя.

Катарабіёнты (ад грэч. katharos — чысты і біёнт) — арганізмы, якія жывуць у незабруджаных водах з вялікай колькасцю кіслароду.

Каэвалюцыя (ад лац. co — сумесна і evolutio — разгортванне) — сумесная эвалюцыя дзвюх або больш таксанамічных груп арганізмаў, звязаных цеснымі экалагічнымі сувязямі. Добрым

прыкладам К. могуцьслужыць некаторыя жывёлы-фітафагі і апыляльнікі.

Каэфіцыент нараджальнасці (КН) — каэфіцыент размнажэння: лік патомкаў, якія нарадзіліся ў адзінку часу на 100 асобін абодвух полаў. Уяўляе сабой адносную (удзельную) скорасць (у працэнтах) росту папуляцыі пры адсутнасці смяротнасці.

Каэфіцыент росту папуляцыі — канстанта, якая паказвае, у колькі разоў павялічваецца колькасць або біямаса папуляцыі арганізмаў за адзінку часу.

Каэфіцыент смяротнасці — лік асобін, загінуўшых за адзінку часу на 100 асобін дадзенага віду ў выніку натуральных фактараў смяротнасці. Пры адсутнасці нараджальнасці — гэта адносная (удаельная) скорасць (у працэнтах) страт або памяншэння папуляцыі.

Кватаранцтва (ад ням. Quartier — кватэра) — сумеснае існаванне арганізмаў, якія маюць розныя крыніцы кармлення і, такім чынам, не канкурыруюць паміж сабой (імхі і лішайнікі на ствалах дрэў і інш.).

Кіслотныя дажджы — дажджы, якія змяшчаюць серную, азотную і іншыя кіслоты (рН>5,6). Утвараюцца ў выніку хімічнага ўзаемадзеяння і наступнай кандэнсацыі пары вады, сярністага ангідрыду і аксідаў азоту. Апошнія трапляюць у атмасферу з прамысловымі газападобнымі выкідамі, у першую чаргу электрастанцый і металургічных заводаў. Могуць выпадаць за тысячы кіламетраў ад крыніц узнікнення; ад іх гінуць лясы, змяняецца вадародны паказальнік (pH) азёр і вадасховішчаў. Асаблівыя страты ад К. Д. нясуць скандынаўскія і паўночнаамерыканскія азёры, якія валодаюць слабай мінералізацыяй, малой колькасцю карбанатаў і, такім чынам, слабай буфернасцю.

Класіфікацыя (адлац. classis — разрад, група facto — раблю) — размеркаванне арганізмаў па групах на аснове іх роднасці (натуральная К.) або К. прыватных асаблівасцей (гаспадарчых — напр., шкодныя і карысныя жывёлы; экалагічных — напр., планктонныя і бентасныя арганізмы і г. д.).

Клімакс экалагічны (ад грэч. klimax — вышэйшая кропка, кульмінацыя) — адносна ўстойлівы стан экалагічнай сістэмы, пры якім назіраецца найлепшая адпаведнасць відавога складу арганізмаў умовам асяроддзя. Экасістэма ў такім стане характарызуецца найбольшай агульнай біямасай і найбольшай відавой разнастайнасцю.

Клімат — сукупнасць атмасферныхумоў, характэрныхддя дадзенай мясцовасці. Кантынентальны К. характэрны для аддаленых ад мора тэрыторый буйных кантынентаў; яго адметная асаблівасць — вялікі дыяпазон сярэднясутачных тэмператур у міжсезонным аспекце. Марскі К. — К. раёнаў, якія прылягаюць да мора; вызначаецца малымі амплітудамі тэмператур і высокай адноснай вільготнасцю. Міжземнаморскі К. характарызуецца цёплым сухім летам ідажджлівайзімой. Мусонны К. — К. раёнаўдзеяння мусонаў з сухой зімой і вільготным летам. Горны К. залежыць ад вышыні над узроўнем мора; адрозніваецца нізкім ціскам і інтэнсіўнай сонечнай радыяцыяй, багатай ультрафіялетавымі праменямі.

Клон (ад грэч. klon — парастак, галіна) — генетычна аднароднае патомства адной асобіны, якое адбылося шляхам бясполага размнажэння. К. могуць быць атрыманы ў арганізмаў, якія размнажаюцца дзяленнем, пачкаваннем, фрагментацыяй і г. д. У вегетатыўна размнажаемых культурных раслін (напр., бульбы) часта сорт уяўляе сабой асобны К. Новы метад атрымання К. раслін — вырошчванне іх з адной клеткі з прымяненнем клетачнай культуры.

Клопат аб патомстве — комплекс жыццёва важных, як правіла, генетычна абумоўленых дзеянняў жывёл, якія заключаюцца ў ахове патомства, доглядзе, кармленні і інш.; ажыццяўляецца самкай, самцом, шлюбнай парай або групай роднасных асобін. Асабліва характэрны для цеплакроўных жывёл (млекакормячых і птушак).

Колернасць вады — паказчык аптычнай шчыльнасці вады; залежыць у асноўным ад колькасці гумусавых кіслот.

Колькасць — К. асобін у папуляцыі ў кожны момант часу. К. пастаянна вагаецца і залежыць ад многіх фактараў: умоў навакольнага асяроддзя, біятычных узаемаадносін, біятычнага патэнцыялу віду і г. д.

Краявы эфект — з’ява павышанай відавой разнастайнасці і вялікай колькасці арганізмаў на стыку двух біягеацэнозаў і ў прылягаючых зонах.

Кругаварот рэчываў — мнагакратны ўдзел рэчываў (абіягенных і біягенных) у працэсах, якія праходзяць у атмасферы, гідрасферы і літасферы. Рэчыва, якое складаецца з хімічных элементаў, у выніку кругавароту не толькі перамяшчаецца, але і

трансфармуецца, змяняючы свой фізічны і хімічны стан. Асабліва актыўную ролю ў К. р. адыгрываюць жывыя арганізмы, спажываючы і выдзяляючы ў працэсе жыццядзейнасці разнастайныя рэчывы. Пасля гібелі і разбурэння арганізмаў рэчывы пераходзяць у засваяльную для іншых арганізмаў форму. Такая цыклічная міграцыя рэчываў і хімічных элементаў можа ажыццяўляцца толькі пры пэўных затратах энергіі, крыніцай якой з’яўляецца сонечная энергія. Паколькі рэчыва на планеце Зямля канечнае, дзякуючы яго кругавароту ствараецца перадумова бясконцасці жыцця.

Крывая росту папуляцыі — лінія, якая графічна паказвае змяненне колькасці або біямасы папуляцыі ў залежнасці ад часу. Найбольш поўнае ўяўленне аб ёй можна атрымаць у тым выпадку, калі пачатковая шчыльнасць (біямаса) папуляцыі на некалькі парадкаў ніжэйшая за максімальна магчымую пры дадзеных умовах асяроддзя.

Крыль (ад гал. kriel — крошка, малыш, драбяза) — скопішча рачкоў атрада эўфаузіевых і бакаплаваў, якімі харчуюцца кіты, ластаногія, рыбы і інш.

Крыптафіты (ад грэч. kryptos — тайны, скрыты і phyton — расліна) — жыццёвая форма раслін, у якіх пупышкі ўзнаўлення закладваюцца на карэнішчах, клубнях, цыбулінах і знаходзяцца ў глебе (або пад вадой).

Крыясфера (ад грэч. kryos — холад, мароз, лёд) — сукупнасць масы лёду і снегу на Зямлі.

Крыяфілы (ад грэч. kryos — холад, мароз, лёд і phileo — люблю) — арганізмы, якія жывуць у талых водах на паверхні лёду або снегу. Да іх адносяцца аднаклетачныя водарасці, некаторыя віды чарвей і насякомых. Масавае развіццё водарасцей выклікае афарбоўванне лёду або снегу ў чырвоны або зялёны колер.

Крыяфіты (ад грэч. kryos — холад, мароз, лёд і phyton — расліна) — раслінныя арганізмы, прыстасаваныя да жыцця ў халодных і сухіх умовах. Утвараюць расліннае покрыва альпійскіх лугоў, скал у высакагор’ях.

Ксантафілы (ад грэч. xanthos — жоўты і phyllon — ліст) — прыродныя пігменты раслінных клетак з групы каратыноідаў. Сустракаюцца разам з хларафілам, які звычайна маскіруе К.

Ксерафілы (ад грэч. xeros — сухі і phyton — люблю) — сухалюбівыя жывёлы, прыстасаваныя да пражывання ў сухіх мес-

цах і здольныя працяглы час абыходзіцца без вады. У К. добра развіты механізмы рэгуляцыі воднага абмену і прыстасаванні для ўтрымання вады ў целе: адсутнасць скурных залоз, запасанне вады ў мачавым пузыры.

Ксерафіты (ад грэч. xeros — сухі і phyton — расліна) — расліны, прыстасаваныя да жыцця ў месцах з пастаянным або сезонным дэфіцытам вільгаці (арыдныя зоны). Найбольш тыповыя — саксаул, кавыль, ціпчак і інш.

Ксілафагі (ад грэч. хуіоп — ссечанае дрэва і phagos — пажыральнік) — жывёлы, якія кормяцца драўнінай.

Культура экалагічная: 1) этап і састаўная частка развіцця агульнасусветнай культуры, характарызуемыя вострым, глыбокім і ўсеагульным усведамленнем экалагічных праблем ў жыцці і будучым развіцці чалавецтва; 2) сукупнасць ведаў, уменняў, сацыяльных і інжынерных норм, кіруючыся якімі чалавек усведамляе сябе (і адпаведным чынам дзейнічае) як частку прыроднага асяроддзя і як суб’ект, адказны перад сабой, сучаснымі і наступнымі пакаленнямі людзей за яго захаванне.

Культурны ландшафт — структурна зменены пад уздзеяннем чалавека прыродны ландшафт.

Лагістычнае ўраўненне — ураўненне, якое апісвае рост папуляцыі па S-падобнай крывой. Характэрная форма крывой абумоўлена паступовым узмацненнем па меры нарастання шчыльнасці папуляцыі дзеяння неспрыяльных фактараў (супраціўлення асяроддзя). У прасцейшым выпадку ўзмацненне дзеяння стрымліваючых фактараў прама прапарцыянальна шчыльнасці. Упершыню прапанавана Ферхюльстам (1838), а затым яго «пераадкрылі» Пірл і Рыд (1930).

Лагуна — невялікі, звычайна мелкаводны вадаём, злучаны з адкрытым акіянам.

Лакамоцыя (ад лац. locus — месца і motio — рух) — сукупнасць узгодненых рухаў, з дапамогай якіх жывёлы і чалавек актыўна перамяшчаюцца ў прасторы (хадзьба, палёт, плаванне і інш.). Вялікая роля ў кіраванні Л. належыць мазжачку, рэтыкулярнай фармацыі, вестыбулярным і чырвоным ядрам мозга. У прыматаў і чалавека падпарадкавана кары вялікіх паўшар’яў.

Лакацыя жывёл (ад лац. locator — які гаворыць) — здольнасць рада жывёл да арыентавання і пошуку корму з дапамогай асобых органаў пачуццяў. Адрозніваюць некалькі тыпаў Л. ж.: рэхалакацыя — здольнасць успрымаць адбітыя ад аб’екта гукавыя сігналы рознай частаты; радыёабо электралакацыя — здольнасць ствараць вакол сябе электрастатычнае поле і, відавочна, успрымаць адбітыя электрычныя імпульсы.

Ландшафт — аднародная па свайму паходжанню тэрыторыя, якая валодае адзіным геалагічным фундаментам і не дзеліцца па занальных адзнаках. Mae аднатыпны рэльеф, клімат, пэўнае спалучэнне гідратэрмічных умоў. Аеноўная адзінка геаграфічнага раяніравання.

Ландшафгныя заказнікі — ствараюцца для аховы і аднаўлення асоба каштоўных прыродных ландшафтаў і комплексаў. На Беларусі заснаваны 4 Л. з. рэспубліканскага значэння: Белае, Блакітныя азёры, Міжазёрны, Свіцязянскі. На тэрыторыі Л. з. забаронены выпас жывёлы, суцэльныя высечкі лесу, будаўніцтва, меліярацыйныя і інш. работы, звязаныя са змяненнем ландшафту. Адлоў і адстрэл карысных дзікіх звяроў і птушак, адлоў рыбы ў азёрах на тэрыторыі Л. з. праводзіцца з дазволу Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя.

Ланцуг харчавання (харчовы) — паслядоўнасць груп арганізмаў, кожная з якіх (харчовае звяно) служыць ежайддя наступнага звяна, г. зн. звязана адносінамі «ежа — спажывец» («драпежнік — ахвяра», «паразіт — гаспадар» і да т. п.).

Латычныя экасістэмы — экасістэмы цякучых вод — рэкі, каналы.

Ледавікі — прыродныя скопішчы лёду на зямной паверхні, якія рухаюцца. Утвараюцца з цвёрдых атмасферных ападкаў у тых абласцях, дзе іх адкладваецца больш на працягу года, чым выпараецца і тае. Дзеляцца на: далінныя, якія сцякаюць па далінах горных рэк, што вызначаюць іх форму, характар і напрамак руху; каравыя — горныя, якія ляжаць у чашападобных паглыбленнях схілаў, створаных або пашыраных дзейнасцю лёду; шэльфавыя, якія плывуць або часткова абапіраюцца на дно, цякуць ад берага ў мора.

Ледавіковыя рэлікты — віды раслін і жывёл, якія захаваліся на дадзенай тэрыторыі з ледавіковай эпохі. Сустракаюцца, як правіла, у ізаляваных месцах са спрыяльнымі мікракліматычнымі ўмовамі. На Беларусі з ледавіковых рэліктаў сустракаюцца: расліны — журавіны, некаторыя віды асок; жывёлы — хахуля, зубр.

Лес — элемент геаграфічнага ландшафту, што складаецца з сукупнасці дрэвавых, хмызняковых, травяністых раслін, жывёл і мікраарганізмаў, якія біялагічна ўзаемазвязаны ў сваім развіцці, уплываюць адзін на аднаго і змяняюць навакольнае асяроддзе.

Лібіха закон мінімума адкрыты аўстрыйскім аграхімікам Ю. Лібіхам (1840). Паводле яго, найбольшае лімітуючае дзеянне на рост раслін, велічыню і ўстойлівасць ураджаю аказвае той хімічны элемент, які з шэрага іншых неабходных элементаў для нармальнай жыццядзейнасці раслін знаходзіцца ў мінімуме. У многім Л. з. м. удакладняецца Законам талерантнасці Шэлфарда.

Лімацыды — таксічныя рэчывы, прымяняемыя для барацьбы з малюскамі, у прыватнасці смаўжамі.

Лімітуючы фактар — адзін з экалагічных фактараў, які абмяжоўвае магчымасці існавання віду або папуляцыі на пэўнай тэрыторыі. Л. ф. могуць выступаць як абіятычныя, так і біятычныя фактары. Напрыклад, Л. ф. у пустыні — вада, у адкрытым акіяне — біягенныя рэчывы.

Лімнафілы — арганізмы, якія жывуць пераважна ў стаячых вадаёмах.

Лімнічная зона — зона адкрытай вады ў возеры, дзе дамінуе фітапланктон. Размешчана паміж літаральнай і прафундальнай зонамі.

Літараль (адлац. litoralis — берагавы, прыбярэжны) — экалагічная зона вадаёма, што займае прыбярэжную або донную частку мелкаводдзя, у якой святло пранікае да дна. Для Л. прэсных вадаёмаў характэрна зарастанне вышэйшай воднай расліннасцю, ддя Л. марскіх — бурымі і чырвонымі водарасцямі. Л. характарызуецца вялікай насычанасцю разнастайнымі жывымі арганізмамі (гідрабіёнтамі), высокай прадуктыўнасцю.

Літасфера (ад грэч. Utos — камень і sphaira — шар) — знешняя цвёрдая абалонка Зямлі, якая ўключае зямную кару і частку верхняй мантыі. Яна ўяўляе сабой прадукт фізіка-хімічных працэсаў, якія адбываюцца ў нетрах Зямлі. Л. — адна з трох геаабалонак планеты.

Літафілы — арганізмы, якія жывуць пераважна на камяністым субстраце. Напр. ласасёвыя, якія адкладваюць ікру на каменным грунце.

Літафіты, петрафіты — расліны, якія растуць пераважна на камяністым субстраце. Напр., лішайнікі, пасяляючыся на камянях, удзельнічаюць у глебаўтваральным працэсе.

Ліцэнзійная здабыча жывёл — адлоў або адстрэл жывёл па афіцыйных дакументах устаноўленага ўзору, у якіх названы віды дазволеных да здабычы жывёл, іх колькасць і раён здабычы. На Беларусі да такіх відаў жывёл адносяцца: казуля, лось, глушэц, бобр, выдра, кабан.

Луг — біягеацэноз, раслінны кампанент якога ўтвораны пераважна шматгадовымі мезафільнымі травамі, якія растуць на працягу ўсяго вегетацыйнага перыяду (без летняга перарыву, характэрнага для стэпавых раслін). Л. звязаны пераходамі з інш. травяністымі біягеацэнозамі — стэпамі, травяністымі балотамі і інш.

Люцыферын (адлац. lux — святло і fero — нашу) — рэчыва, якое свеціцца ў прысутнасці ферменту люцыферазы, кіслароду і вады. Знаходзіцца ў спецыялізаваных органах або фатагенных клетках жывёл і мікраарганізмаў. Вывучэнне будовы люцыфераз паказала, што яны адносяцца да класа оксірэдуктаз.

Лясное заканадаўства — комплекс прававых норм, рэгулюючых умовы і парадак карыстання лясамі: рацыянальнае выкарыстанне, аднаўленне, ахова, павышэнне прадукцыйнасці і інш. прыродных якасцей лясоў.

Лясны фонд — адзіны дзяржаўны лясны фонд краіны. Уключае ўсе лясы натуральнага і штучнага паходжання. Л. ф. складаюць лясы дзяржаўнага значэння і калгасныя, якія знаходзяцца ў межах землекарыстання калгасаў. У склад дзяржаўнага Л. ф. не ўваходзяць дрэвава-хмызняковая расліннасць і насаджэнні, якія растуць на землях сельскагаспадарчага прызначэння, на палосах адводу чыгунак, аўтадарог і каналаў, у гарадах і інш. населеных пунктах, на прысядзібных, дачных і садовых участках.

Магнітасфера (зямная) — магнітнае поле Зямлі, якое распасціраецца на 70—80 тыс. км у напрамку да Сонца і на многія мільёны кіламетраў у супрацьлеглым напрамку. Асноўныя характарыстыкі: накіраванасць, гамагеннасць і напружанасць.

Мадулярныя арганізмы — арганізмы, што складаюцца з набораў асноўных канструктыўных элементаў, лік якіх надзвычай зменлівы. Іх развіццё не прадвызначана жорсткай праграмай, a залежыць ад узаемадзеяння з навакольным асяроддзем. Прыклады М. а. — расліны, губкі, гідроіды, каралы, імшанкі, многія грыбы, каланіяльныя прасцейшыя. Асноўны канструктыўны модуль у вышэйшых раслін — ліст разам з яго пазушнай пупышкай і прылягаючым участкам сцябла.

Мадыфікацыя (ад лац. modificatio — змяненне) — фенатыпічныя змяненні, якія ўзнікаюць у выніку ўздзеяння навакольнага асяроддзя на арганізм (фенатыпічная зменлівасць). Гэтыя змяненні ляжаць у межах нормы рэакцыі, не закранаюць генатып і не наследуюцца. Працяглыя М. на працягу некалькіх пакаленняў наследуюцца, а затым затухаюць (самкі каларадскіх жукоў пры павышэнні тэмпературы змяняюць афарбоўку і перадаюць яе ў 5—6 пакаленнях па жаночай лініі); дапускаюць цытаплазматычнае наследаванне праз плазмагены.

Мадэль — абстрактнае апісанне той або іншай з’явы рэальнага свету, якое дазваляе рабіць прадказанне адносна гэтай з’явы. У сваёй прасцейшай форме М. можа быць слоўнай або графічнай (нефармалізаванай). Аднак для павышэння надзейнасці прагнозу павінна быць статыстычнай і строга матэматычнай (фармалізаванай). Характарыстыка добрай М. павінна ўключаць тры кампаненты: аналізуемую прастору (межы сістэмы); субсістэмы (кампаненты), якія лічацца важнымі для агульнага функцыяніравання; разглядаемы часавы інтэрвал. На гэтых прынцыпах грунтуецца мадэліраванне экасістэм.

Мадэльны від — эксперыменталызая папуляцыя жывёл, на якой даследуецца дзеянне экалагічных фактараў (або аднаго з іх) на параметры росту, развіцця і размнажэння асобіны або папуляцыі. Як правіла, М. в. падбіраецца з кароткім антагенезам і высокай пладавітасцю. Гэтымі якасцямі валодаюць, напр., з наземных беспазваночных — пладовая мушка (дразафіла), з водных жывёл — галінаставусыя рачкі і калаўроткі. У якасці М. в. можа выступаць і промыславы від з мэтай вывучэння яго эколагафізіялагічнай характарыстыкі.

Макраклімат — клімат вялікіх тэрыторый, аднародных па ўмовах цыркуляцыі атмасферы і валодаючых пэўнай цэласнасцю (мацерыкоў, акіянаў).

Макрапланктон (ад грэч. makros — буйны і planktos — блукаючы) — сукупнасць планктонных арганізмаў, буйнейшых за 5 мм і меншых за 100 мм. Прадстаўлен у асноўным рачкамі эўфаузідамі, медузамі і абалоннікамі.

Макрарэльеф — найбольш істотныя перапады значэнняў вышынь элементаў рэльефу надузроўнем мора (гор, нізін, каньёнаў).

Макрафаг (ад грэч. makros — буйны і phagos — пажыральнік) — арганізм, які корміцца буйной здабычай (супрацьлегласць мікрафагу).

Макраэлементы — хімічныя элементы, якія складаюць асноўную масу арганічных і неарганічных злучэнняў жывых арганізмаў: О, Н, С, N, Са, Р, S, К, Na, Mg, Cl, Fe. Яны патрэбны арганізмам пастаянна і ў параўнальна вялікай колькасці. Асноўная частка М. паступае ў клетку звонку або прадстаўлена ў ёй іонамі як вынік дысацыяцыі адпаведных солей.

Манагамія (ад грэч. monos — адзін і gamos — шлюб) — у жывёл адна з форм адносін паміж поламі, пры якой самец на працягу аднаго або некалькіх сезонаў аддае перавагу адной самцы, часам пры гэтым праяўляе клопат аб патомстве. Распаўсюджана сярод млекакормячых значна радзей, чым палігамія.

Манафагія (ад грэч. monos — адзін і phagein — есці) — аднаеднасць; крайняя ступень спецыялізацыі кармлення ў жывёл, якая прыводзіць да спажывання строга пэўнага віду корму. Жывёлы, якія спажываюць адзін від корму, — манафагі. Маюць найбольш устойлівыя трафічныя сувязі, якія сустракаюцца часцей за ўсё ва ўстойлівых цэнаэкасістэмах. М. распаўсюджана сярод розных груп жывёл (тутавы шаўкапрад, мядзведзь каала).

Маніторынг (ад лац. monitor — які наглядае) — комплексная сістэма доўгатэрміновых назіранняў за змяненнем экасістэм і біясферы пад уплывам антрапагенных уздзеянняў. Ажыццяўляецца на спецыяльных станцыях і ў біясферных запаведніках. З’яўляецца інфармацыйнай сістэмай і не ўключае кіраванне якасцю навакольнага асяроддзя.

Маніторынг экасістэмны — пастаяннае або перыядычнае назіранне з дапамогай пастоў, спецыяльных установак, спадарожнікаў за працэсамі, якія адбываюцца ў экасістэмах.

Мантыя верхняя — адзін са слаёў знешняй сферы Зямлі (літасферы). Размяшчаецца падзямной карой. Таўшчыня складае 900— 1000 км. Верхні слой М. в. удзельнічае ва ўтварэнні зямной кары; у аснове гэтага працэсу ляжаць складаныя фізіка-хімічныя з’явы.

МАП — Міжнародная арганізацыя працы. Асноўная задача — стварэнне бяспечных умоў працы на вытворчасці, папярэджанне прафхвароб. Адна з задач па прыродаахоўнай рабоце — выхаванне пачуцця адказнасці за захаванне навакольнага асяроддзя.

Марыкультура (ад лац. mare (marls) — мора і культура) — штучнае вырошчванне марскіх прамысловых арганізмаў — жывёл і водарасцей — у натуральных і штучных вадаёмах, а таксама ў сектавых засадах, размешчаных у прыбярэжных водах мораў. Асабліва развітая і эфектыўная М. у Японіі, краінах ПаўднёваУсходняй Азіі, Скандынаўскіх краінах. Гл. Аквакультура.

Мацерыковая водмель (шэльф) — звычайна вельмі пакатая і доўгая падводная марская тэраса, якая акружае мацярык і з’яўляецца яго працягам. Нахіл дна паступова павялічваецца, і М. в. пераходзіць у мацерыковы схіл.

Мацерыковы схіл — зона з найбольшай крутасцю дна, звычайна размешчана паміж 150—200 і 1500—2000 м.

Мегапланктон (ад грэч. mega — гігант) — планктонныя арганізмы, памеры якіх перавышаюць 100 мм (медузы, калоніі сальпаў).

Меза (ад грэч. mesos — сярэдні, прамежкавы) — частка складаных слоў, якія абазначаюць умераную велічыню або прамежкавае становішча.

Мезапланктон — сукупнасць планктонных арганізмаў, памеры якіх знаходзяцца ў межах ад 1 да 5 мм. Гэтым тэрмінам часам абазначаюць планктон, які насяляе мезапелагічную зону (у інтэрвале глыбінь 60—200 м).

Мезарэльеф — сярэдні перапад значэнняў вышынь паміж макраі мікрарэльефам: грады, узгоркі, стэпавыя сподкі, яры.

Мезасфера — адзін са слаёў іанасферы, верхняга слоя атмасферы, які мае працягласць сотні кіламетраў. Характарызуецца тым, што паветра ў ёй знаходзіцца ў іанізаваным стане.

Мезатрофы — арганізмы, якія насяляюць асяроддзе (ваду, глебу) з умеранай колькасцю пажыўных рэчываў. Займаюць прамежкавае становішча паміж эўтрофамі і алігатрофамі (напр., елка, зялёныя імхі).

Мезафілы (ад меза і грэч. phileo — люблю) — жывёлы (многія насякомыя, птушкі, млекакормячыя), якія жывуць у раёнах з невысокай вільготнасцю і параўнаўча лёгка пераносяць яе ваганні. Займаюць прамежкавае становішча паміж гіграфіламі і ксерафіламі.

Мезафіты — расліны, умерана патрабавальныя да ўвільготненасці месцапражывання. Займаюць прамежкавае становішча паміж ксераі гідрафітамі.

Меланізм (ад грэч. melas (melanos) — чорны) — з’яўленне ў покрыве жывёл празмерна вялікай колькасці цёмнага пігменту — меланіну; павелічэнне ліку цёмнаафарбаваных асобін у папуляцыі.

Меліярацыя (ад лац. melioratio — паляпшэнне) — сістэма мер, накіраваная на паляпшэнне прыродных глеб. Адрозніваюць абвадняльную, асушальную, фітамеліярацыю і інш. формы. Дае магчымасць змяняць комплекс прыродных умоў і такім чынам асвойваць раней непрыгодныя для гаспадарчай дзейнасці чалавека землі, фарміраваць высокапрадукцыйныя аграбіяцэнозы, забяспечваць устойлівыя ўраджаі.

Месцапражыванне — участак сушы або вадаёма, які заняты арганізмам або групай асобін аднаго віду і валодае ўсімі неабходнымі для іх існавання ўмовамі.

Метабалізм (ад грэч. metabole — перамена), абмен рэчывау — сукупнасць працэсаў біяхімічных ператварэнняў рэчываў і энергіі ў жывых арганізмах. М. складаецца з двух процілеглых па выніках працэсаў — асіміляцыі і дысіміляцыі. Гл. Абмен рэчываў.

Метабаліраванне (ад грэч. matabole — перамена) — часовае змяненне формы цела з абавязковым вяртаннем да пачатковай. Найбольш часта тэрмін ужываецца ў адносінах да прасцейшых.

Метантэнк (ад фр. methane — балотны, або рудніковы, газ і англ. tank — рэзервуар, бак) — збудаванне ў выглядзе вялікага рэзервуара для біялагічнай перапрацоўкі асадкаў, якія ўтвараюцца пры ачыстцы сцёкавых вод з дапамогай мікраарганізмаў без доступу паветра. Параўн. Аэратэнк.

Механахоры — расліны, якія механічна раскідваюць плады, насенне або споры.

Міграцыйныя шляхі — пэўныя, строга абмежаваныя геаграфічнай шыратой і даўгатой шляхі міграцыі жывёл. Вывучэнне і веданне М. ш. мае вялікае значэнне для арганізацыі рацыянальнага промыслу жывёл.

Міграцыя (адлац. migratio — перасяленне) — з’ява, якая выражаецца ў рэгулярных і накіраваных (туды-назад) масавых перамяшчэнняхжывёл з адных месцапражыванняў у другія, што выклікаюцца змяненнем умоў існавання (асенне-вясеннія пералёты птушак, вертыкальныя міграцыі зоапланктону) або неабходнасцю праходжання цыкла развіцця (нераставыя М. прахадных рыб, вугроў). М. з’яўляецца адным з тыпаў рассялення папуляцыі.

Міграцыя рыб — спадчынна абумоўленае масавае перамяшчэнне рыб ад аднаго месцапражывання да другога. Адрозніваюць нераставую, кармавую, зімавальную М. р. Болывасць рыб ажыццяўляюць рэгулярныя анадромныя (нераставыя) міграцыі з мора ў рэкі (ласасёвыя, асятровыя і інш.) і толькі асобныя віды ажыццяўляюць катадромныя міграцыі — з рэк у мора (вугор) на нерасцілішча. Першую групу рыб называюць прахаднымі.

Міжвідавая ўзаемадапамога — адзін з відаў адносін у біяцэнозе: адыгрывае вялікую ролю ў барацьбе за існаванне. Напр., птушкі, якія знішчаюць лічынак-паразітаў пад скурай буйвалаў; птушкі, якія ачышчаюць пашчу кракадзілаў ад п’явак.

Міжнародны саюз аховы прыроды і прыродных рэсурсаў (МСАП) — міжнародная няўрадавая арганізацыя, створаная ў 1948 г., з кансультатыўным статусам пры ЮНЕСКА, па ахове і рацыянальнаму выкарыстанню прыродных рэсурсаў. МСАП садзейнічае супрацоўніцтву паміж урадамі, нацыянальнымі і міжнароднымі арганізацыямі, а таксама паміж прыватнымі асобамі па пытаннях аховы прыроды і прыродных рэсурсаў. Асноўныя напрамкі дзейнасці МСАП: падрыхтоўка і скліканне навукова-тэхнічных нарад, спец. канферэнцый, распрацоўка міжнародных праграм, падрыхтоўка міжнародных канвенцый і рэкамендацый. Важнейшымі міжнароднымі акцыямі МСАП з’яўляюцца: выпуск Чырвонай кнігі (першы том выйшаў у 1968 г.), прыняцце ў 1978 г. афіцыйнага праграмнага дакумента Саюза — Сусветнай стратэгіі аховы прыроды і Хартыі аховы прыроды.

Мікарыза — грыбакорань, сімбіёз міцэлію грыба і каранёў вышэйшай расліны. М. разглядаюць або як мутуалістычны сімбіёз, або як абмежаваны паразітызм. У залежнасці ад глыбіні

пранікнення міцэлію ў глыб каранёвай тканкі расліны адрозніваюць эктатрофную і эндатрофную М.

Мікраарганізмы — найдрабнейшыя арганізмы, бачныя толькі ў светлавы мікраскоп: бактэрыі, мікраскапічныя грыбы, водарасці і прасцейшыя. Валодаюць высокай хуткасцю росту і размнажэння, маюцьдобрыя прыстасавальныя здольнасці, пераносяць шырокі дыяпазон змянення абіятычных фактараў.

Мікраклімат (мікра і грэч. klima (klimatos) — рэжым надвор’я) — сукупнасць кліматычных фактараў невялікага рэгіёна, якія складаюцца ў выніку неаднолькавага прагравання, ахалоджання, увільгатнення і інш. розных па характару ўчасткаў зямной паверхні (М. паляны, вяршыні, узгорка, лагчыны, паўднёвага і паўночнага схілаў бархана і інш.).

Мікракосм, мікраэкасістэма — невялікі аўтаномны «свет», які імітуе ў мініяцюры прыроду экасістэмы. Эксперыментальныя М. вар’іруюць ад часткова закрытых сістэм, у якіх адбываецца газаабмен з атмасферай, але няма абмену біягеннымі рэчывамі, да поўнасцю адкрытых сістэм, якія ўключаюць згуртаванні арганізмаў з рэгулюемым прытокам і адтокам біягенных элементаў. Дае магчымасць мадэліраваць амаль усе асноўныя функцыі і трафічныя структуры прыроднай экасістэмы.

Мікрапланктон (ад грэч. mikros — маленькі і plankios — блукаючы) — сукупнасць планктонных арганізмаў, памеры якіх знаходзяцца ў дыяпазоне ад 50 мкм да 1 мм. Прадстаўлен некаторымі відамі аднаклетачных водарасцей (хларэлай, плеўракокам), калаўроткамі, ракападобнымі.

Мікрарэльеф — комплекс няроўнасцей зямной паверхні, абумоўлены галоўным чынам экзагеннымі працэсамі з нязначнымі ваганнямі вышынь (прыствольныя павышэнні, кратавіны, мелкія западзіны, выкіды зямлі рыючых жывёл і інш.). Перавагі М. выкарыстоўваюць дробныя жывёлы (напр., насякомыя) для сховішчаў, абагрэву і інш.

Мікрафагі (ад грэч. mikros — маленькі і phagein — харчавацца) — арганізмы, якія кормяцца дробнай здабычай. Да іх адносяцца і кіты.

Мікрацэноз, біяхарлон — найменшы фрагмент біяцэнозу; сукупнасць арганізмаў, аб’яднаная агульным прыстанішчам або ежай, не валодаючая гомеастатычнымі механізмамі самарэгуля-

цыі і, такім чынам, няўстойлівая. Напр., згуртаванне арганізмаў, якія жывуць на трупе, што раскладаецца, у дупле і г. д.

Мікраэвалюцыя — эвалюцыйныя працэсы, якія адбываюцца ўнутры віду і вядуць да ўтварэння новых разнавіднасцей, падвідаў і відаў.

Мікраэлементы — хімічныя элементы, якія змяшчаюцца ў арганізме ў нізкіх канцэнтрацыях (тысячных долях працэнта і ніжэйшых) і неабходныя для нармальнай жыццядзейнасці (Al, Fe, Cu, Mn, Zn, Mo, Co, I i інш.). Недахоп ix можа стаць прычынай значных парушэнняў клетачнага абмену рэчываў, паколькі М. выступаюць у ролі каталізатараў многіх хімічных працэсаў.

Мікробацэноз — згуртаванне мікраарганізмаў. Паняцце прымяняецца пры дэтальнай характарыстыцы біяцэнозу і канкрэтызацыі яго кампанентаў.

Міксатрофныя арганізмы, міксатрофы (ад грэч. mixis — змешванне і trophe — харчаванне) — арганізмы са змешаным тыпам харчавання (аўтатрофным і гетэратрофным). Сустракаюцца сярод прасцейшых з класа жгуцікавых. Напр., эўглена зялёная, якая валодае храматафорамі, на святле харчуецца як тыповы зялёны раслінны арганізм, а ў цемнаце пераходаіць на гетэратрофны тып харчавання, г. зн. харчуецца гатовымі арганічнымі рэчывамі.

Мімікрыя (ад грэч. mimikos — пераймальны) — ахоўная афарбоўка або форма цела; пераймальнае падабенства неабароненага арганізма з абароненым або непрыдатным да яды. Шырока распаўсюджана ў раслін і жывёл. М. — біялагічнае прыстасаванне, якое садзейнічае выжыванню віду.

Мінералізацыя — раскладанне бактэрыямі і грыбамі рэшткаў адмерлых арганізмаў да стану мінеральных злучэнняў.

Мірмекахарыя — распаўсюджванне насення, забяспечанага ядомымі прыдаткамі, мурашкамі.

Міяфагі — арганізмы, якія кормяцца пераважна мясам (мышачнай тканкай) жывёл.

ММФ — міжнародная маладзёжная федэрацыя па вывучэнню і ахове навакольнага асяроддзя. Праводзіць актыўную работу па распаўсюджванню ведаў па ахове і захаванню асяроддзя, арганізуе штогадовыя мерапрыемствы па прыродаахоўнай тэматыцы.

Монакультура — у земляробстве: 1) адзіная сельскагаспадарчая культура, якая вырошчваецца на пэўнай тэрыторыі;

2) працяглае бесперапыннае вырошчванне аднаго віду раслін на пэўнай тэрыторыі без захавання севазвароту, што пагаршае структуру, хімічныя і фізічныя ўласцівасці глебы.

Морфа (ад грэч. morphe — форма, від) — 1) група асобін унутры аднаго віду, якая рэзка адрозніваецца па свайму фенатыпу; М. уласцівы паліморфным папуляцыям або відам; 2) сезонныя змяненні формы цела ў некаторых ракападобных і рыб.

Морфагенез (морфа і грэч. genesis — узнікненне, развіццё) — паслядоўны працэс развіцця марфалагічных структур як у ходзе антагенезу, так і ў ходзе філагенезу.

Мульчыраванне — земляробскі прыём, які заключаецца ў пакрыцці глебы рыхлымі матэрыяламі (торфам, саломай), часам плёнкай з хімічнага валакна для паляпшэння аэрацыі, воднага і цеплавога рэжымаў глебы.

Мутагенез — працэс змянення генетычнага матэрыялу.

Мутагены — фактары, якія выклікаюць змяненне генетычнага матэрыялу. М. бываюць: фізічныя (усе віды іанізуючых выпраменьванняў, ультрафіялетавае выпраменьванне, тэмпература і інш.); хімічныя (сродкі дэзінфекцыі; некаторыя медыкаменты: папаверын, атрапін; кансерванты: ванілін, нітраты К і Na ); біялагічныя — дзейнічаюць апасродкавана, змяняючы метабалізм клеткі (плесневыя грыбы, якія выдзяляюць таксіны і антыбіётыкі, вірусы).

Мутнасць вады — адна з фізічных характарыстык вады, празрыстасць якой парушана прысутнасцю вельмі дробных завіслых часцінак. У лабараторных умовах вызначаецца шляхам параўнання з эталонамі. У натуральных — вымяраецца з дапамогай белых дыскаў пэўнага дыяметра, якія апускаюць у ваду да таго часу, пакуль яны бачныя.

Мутуалізм (адлац. mutuus — узаемны) — форма сімбіёзу, пры якой абодва арганізмы маюць карысць з сумеснага жыцця. Партнёры ўскладаюць адзін на аднаго рэгуляцыю сваіх адносін з навакольным асяроддзем. Прыкладам могуць служыць узаемаадносіны бактэрый роду Achromobacter і некаторых нематод. Бактэрыі без дапамогі нематод не могуць папасці ў цела насякомага, а нематоды, пазбаўленыя бактэрый, не здольныя да паўнацэннага развіцця пасля пранікнення ў цела гаспадара. Іншы прыклад: тэрміты і прасцейшыя. Жгуціканосцы, пасяляючыся ў кішэчніку

тэрмітаў, валодаюць здольнасцю ператраўліваць клятчатку. Сярод раслін вядомы мутуалістычныя адносіны паміж некаторымі відамі грыбоў і водарасцей, вынікам якіх з’явілася паяўленне новай групы арганізмаў — лішайнікаў.

Мяжа талерантнасці — дыяпазон, размешчаны паміж дзвюма парогавымі (ніжняй і верхняй) велічынямі дадзенага экалагічнага фактару, у межах якога здольны выжыць арганізм. Гл. Эка-

лагічная пластычнасць.

Наасфера (ад грэч. noos — розум і сфера), «мыслячая абалонка», «сфера розуму» — фаза развіцця біясферы, у перыяд якой разумная чалавечая дзейнасць становіцца вызначальным фактарам яе развіцця і функцыяніравання. Паняцце Н. уведзена Э. Леруа н Т. Шардэнам (1927, 1930).

Навакольнае асяроддзе — комплекс прыродных цел і з’яў, з якімі арганізм знаходзіцца ў пэўных узаемаадносінах. Адно з асноўных экалагічных паняццяў. Для характарыстыкі Н. а. выкарыстоўваюцца абіятычныя, біятычныя і антрапагенныя фактары.

Навальніца — атмасферная з’ява, пры якой у кучава-дажджавых воблаках або паміж воблакам і зямлёй узнікаюць маланкі, чуецца гул грому. Часта суправаджаецца ліўневым дажджом і шквалістым ветрам, радзей — градам.

Навігацыя — арыентацыя ў палёце; цесна звязана з міграцыяй. Птушкі арыентуюцца ў палёце па прыметах мясцовасці, калі пералёт кароткі; па нябесных свяцілах (Сонцу і інш. зорках) — калі пералёт далёкі.

Нараджальнасць — інтэнсіўнасць працэсу з’яўлення новых асобін у папуляцыі за кошт размнажэння. Н. разлічваюць на адну асобіну або адну самку ў папуляцыі — удзельная Н. або выражаюць лікам асобін, якія нарадзіліся ў адзінку часу, у адносінах да ўмоўнага іх ліку (да 100 або 1000). Агульны лік патомкаў, якія з’явіліся ў папуляцыі за адзінку часу, называюць абсалютнай нараджальнасцю Н.

Народанасельніцтва — сукупнасць людзей, якія жывуць на Зямлі (чалавецтва) або ў межах асобнай тэрыторыі, краіны, кантынента і г. д. У адрозненне ад тэрміна «насельніцтва». Н. ужываецца ў асноўным пры сацыяльна-эканамічнай характарыстыцы на-

сельніцтва. Даследаваннем Н. займаецца спецыяльная навука — дэмаграфія. Існуе некалькі канцэпцый аб праблемах народанасельніцтва ў будучым: дэмаграфічны максімалізм; дэмаграфічны фаталізм; дэмаграфічны біялагізм і г. д.

Настыі (ад грэч. nastos — ушчыльнены) — рухі органаў раслін у адказ на змяненне фактараў знешняга асяроддзя (святла, тэмпературы і інш.), якія дзейнічаюць ненакіравана. Так, кветкі цюльпана адкрываюцца і закрываюцца ў адказ на змяненне тэмпературы (тэрманастыі). Кветкі пахучага тытуню раскрываюцца ў начны час (адмоўная фотанастыя), адуванчыка — пры яркім сонечным асвятленні (дадатная фотанастыя). Параўн. Трапізмы.

Натуралізацыя (адлац. naturalis — прыродны, натуральны) — поўнае асваенне арганізмамі новых умоў пражывання. Ддрозніваюцца: натуралізацыя, калі від пераносіцца ў падобныя з былымі ўмовы: акліматызацыя, калі ўмовы існавання віду значна мяняюцца.

Натураліст (ад лац. natura — прырода) — чалавек, які займаецца вывучэннем прыроды; прыродазнавец.

Нахлебніцтва — тое ж, што і каменсалізм; сумеснае пражыванне двух відаў жывёл, пры якім адзін з іх корміцца рэшткамі корму другога, не наносячы яму шкоды.

Нацыянальны парк — вялікая тэрыторыя, якая ўключае ландшафтныя комплексы і унікальныя аб’екты прыроды (каньёны, вадаспады і г. д.), якія не падвергліся ўздзеянню чалавека. Ад запаведніка адрозніваецца допускам наведвальнікаў. Акрамя задачы захавання ўчасткаў тэрыторыі (акваторыі) у адноснай недатыкальнасці, прызначаны для арганізацыі адпачынку. Н. п. засноўваецца вышэйшымі заканадаўчымі органамі дзяржавы.

Неабіёнты, інтрадуцэнты — арганізмы, адносна нядаўна занесеныя на разглядаемую тэрыторыю. Могуць быць занесены прыроднымі агентамі або чалавекам.

Неатэнія (ад фр. neotenie — затрымка) — затрымка антагенезу ў некаторых відаў арганізмаў з набыццём здольнасці да палавога размнажэння на стадыі, якая папярэднічае даросламу стану. Класічны прыклад Н.: земнаводнае амблістома мае лічынку пад назвай аксалотль, якая размнажаецца палавым спосабам.

Неаэндэмікі — маладыя віды, якія яшчэ не паспелі пашырыць свой арэал. Узнікаюць як вынік відаўтваральных працэсаў пры інтрадукцыі відаў у новыя для іх экалагічныя ўмовы (напр., крымскі бук).

Нейстон (ад грэч. neustos — які плавае) — згуртаванне планктонных арганізмаў, якія жывуць пад паверхневай плёнкай вады (гіпанейстон) або на яе паверхні (эпінейстон). Да Н. адносяцца некаторыя прадстаўнікі жукоў, клапоў, камароў, дробныя лічынкавыя малюскі.

Нейтралізм — суіснаванне дзвюх папуляцый, якое не адбіваецца ні на адной з іх. Адна з форм міжвідавых узаемаадносін.

Некрафагі (ад грэч. nekros — мёртвы і фаг) — трупаеды; жывёлы, якія кормяцца трупамі жывёл. Н. з’яўляюцца жукі магілывчыкі, некаторыя птушкі (сцярвятнікі, грыфы) і інш. Маюць вялікае санітарнае значэнне ў экасістэмах, паколькі з’яўляюцца спажыўцамі мёртвай біямасы.

Нектон — сукупнасць арганізмаў, якія жывуцьу тоўшчы вады і здольныя актыўна перасоўвацца, пераадольваючы сілу цячэння; у асноўным гэта пелагічныя рыбы і буйныя галаваногія.

Нітрафілы — арганізмы, якія насяляюць асяроддзе, багатае злучэннямі азоту (пшаніца, лён).

Нітрыфікацыя — мінералізацыя складаных арганічных злучэнняў азоту ў працэсе гніення. Нітрыфікуючыя бактэрыі пераводзяць азот аміяку (амонію) у засваяльную раслінамі форму — нітрыты і нітраты. Нітраты — асноўныя вытворныя азоту, якія выкарыстоўваюцца раслінамі ў працэсе росту. Назапашванне ў раслінах нітратаў вышэй ГДК становіцца таксічным для чалавека і можа мець непажаданыя вынікі.

Ніша экалагічная (адфр. niche — гняздо) — функцыянальнае месца віду ў экасістэме (біягеацэнозе), вызначаемае сукупнасцю фактараў знешняга асяроддзя, да якіх ён прыстасаваны і дзе ўстойліва ўзнаўляе сябе і можа існаваць працяглы час. Некаторыя аўтары (памылкова) атаясамліваюць паняцце Н. э. з паняццем месцапражыванне. Амерыканскі эколаг Ю. Одум (1975, 1986) разглядае месцапражыванне віду як яго «адрас» пражывання, а функцыянальную ролю ў месцапражыванні як «прафесію». Напрыклад, два розныя віды водных клапоў грабляк і гладыш жывуць у адным месцапражыванні (мелкаводдзе стаячых вадаёмаў), але кормяцца па-рознаму: грабляк — раслінным дэтрытам, гладыш — драпежнік. У іх, такім чынам, розныя Н. э., г. зн. розныя функцыянальныя ролі («прафесіі») у літаральнай частцы вадаёма.

Нозаарэал — арэал хваробы, г. зн. тэрыторыя, дзе ёсць або былі зарэгістраваны выпадкі той ці іншай хваробы чалавека, жывёл або раслін. Лакальны ачаг захворвання — нозаачаг.

Норма здабычы — гранічная колькасць асобін каштоўных відаў дзікіх жывёл, якую дазволена здабываць на дадзенай тэрыторыі. Промысел жывёл, для якіх штогод вызначаецца Н. з., вядзецца па ліцэнзіях. Адвольнае перавышэнне Н. з. лічыцца браканьерствам.

Норма рэакцыі — межы, якія вызначаюць адаптыўныя магчымасці арганізма, у якіх могуць адбывацца фенатыпічныя змяненні пад уздзеяннем фактараў асяроддзя. Зменлівасць адзнакі можа быць вялікая (шырокая Н. р.), напр. велічыня ўдояў малака, або малая (вузкая Н. р.), напр. тлустасць малака. Н. р. відаспецыфічная і ўласцівая ўсім жывым арганізмам.

Нулявы прырост насельніцтва — дэмаграфічная тэорыя, якая адстойвае неабходнасць падтрымання пастаяннай колькасці насельніцтва ў сувязі з агульным кантролем нараджальнасці. Згодна з гэтай тзорыяй каэфіцыент нараджальнасці павінен быць роўным каэфіцыенту смяротнасці.

Оптымум экалагічны — найбольш спрыяльныя ўмовы для жыцця (росту, развіцця, размнажэння) арганізма (віду). Адрозніваюць тэмпературныя, кіслародныя, светлавыя і інш. зоны О. э. Можа адрознівацца ад 0. біяцэнатычнага: напр., некаторыя расліны ў эксперыментальных умовах культывавання патрабуюць большай вільготнасці, чым у натуральных умовах, у якіх яны ўтвараюць устойлівыя згуртаванні.

Осмарэгуляцыя (ад грэч. osmos — штуршок, ціск і лац. regula — накіроўваю) — сукупнасць працэсаў, якія забяспечваюць адноснае пастаянства асматычнага ціску вадкасцей ва ўнутраным асяроддзі арганізма жывёл. У О. удзельнічаюць гіпофіз, наднырачнікі, шчытападобная і падстраўнікавая залозы і інш. Эвалюцыя О. садзейнічала асваенню розных біятопаў.

Осмас (ад грэч. osmos — штуршок, ціск) — пераход малекулы растваральніку з менш канцэнтраванага раствору ў больш канцэнтраваны раствор ва ўмовах, калі два растворы раздзелены

мембранай, якая прапускае растваральнік, але непранікальная для раствораных рэчываў (аднабаковая дыфузія).

Осматрафія — паглынанне пажыўных рэчываў непасрэдна праз плазматычную мембрану (па асматычнаму градыенту), апісанае пераважна ў паразітычных пратыстаў.

Паверхнева-актыўныя рэчывы (ПАР) — адзін з відаў арганічных забруджвальнікаў. Да іх адносяцца маслы, тлушчы, змазачныя матэрыялы — рэчывы, якія ўтвараюць на паверхні плёнку, што перашкаджае газаабмену паміж вадой і атмасферай. Гэта акалічнасць уплывае на колькасць кіслароду ў вадзе і, такім чынам, на стан гідрабіёнтаў.

Паветра атмасфернае — фізічная сумесь газаў рознай хімічнай прыроды, якія маюць для жывых арганізмаў першаступеннае значэнне. 3 экалагічнага пункту погляду П. а. — гэта не толькі газавая абалонка Зямлі, але і газавая кампанента глебы, раствораныя газы прыродных вод і тканкавых вадкасцей арганізмаў. З’яўляецца матэрыяльным асяроддзем, з якім цесна звязана жыццядзейнасць практычна ўсіх арганізмаў.

Паводка — стыхійнае бедства, якое прыводзіцьда затаплення нізінных тэрыторый рачныхдалін. Выклікаецца хуткім таяннем вялікіх аб’ёмаў снегу і лёду, ураганамі, цыклонамі, працяглымі мусоннымі дажджамі. Экалагічныя вынікі П. нельга прадказаць. Значныя П. адзначаюцца пасля моцных і працяглых дажджоў у басейнах Амура, Зеі, Бурэі. На Няве П. узнікаюць з-за ветравога нагону вады ў вусце. П. — адзін з фактараў разбурэння біяцэнозаў. Гл. Разводдзе.

Паган (ад грэч. pagos — лёд і on — існае) — згуртаванне арганізмаў, якія насяляюць паверхню або тоўшчу лёду (бактэрыі, водарасці, калаўроткі і інш.), звычайна ў стане анабіёзу.

Пайкілатэрмныя жывёлы (ад грэч. poikilos — розны і therme — цяпло) — халодныя, эктатэрмныя жывёлы з непастаяннай тэмпературай цела, якая мяняецца ў залежнасці ад тэмпературы асяроддзя. Да іх адносяцца ўсе жывёлы, за выключэннем птушак і млекакормячых. Тэмпература цела іх звычайна на 1 —2 °C вышэйшая за тэмпературу асяроддзя, роўная ёй або некалькі ніжэйшая. Пры паніжэнні тэмпературы асяроддзя за межы оптымуму ў гэтых жывёл рэзка паніжаецца інтэнсіўнасць метабалізму.

Палаваспеласць — здолызасць арганізма да размнажэння пасля дасягнення ім пэўнага ўзросту.

Палавыя паводзіны — сукупнасць паводзінскіх актаў, уласцівых большасці жывёл у пэўную пару года і ў падыходзячых кліматычных умовах у шлюбны сезон. У кожнага віду ёсць спецыфічныя асаблівасці паводзін, з прычыны чаго выключаецца скрыжаванне паміж прадстаўнікамі розных відаў.

Палеаэндэмікі — рэліктавыя эндэмікі — віды, якіяўмінулыя геалагічныя часы былі шырока распаўсюджаны, а цяпер сустракаюцца на абмежаваных тэрыторыях. П. — выміраючыя віды. Так, гінкга — адзіны сучасны прадстаўнік роду, які ў юрскім перыядзе быў шырока распаўсюджаны і дамінаваў у лясах, а ў цяперашні час расце ў дзікім стане ў правінцыі Рычуань (Кітай).

Палі арашэння — участкі зямлі, падрыхтаваныя для натуральнай біялагічнай ачысткі сцёкавых вод і вырошчвання сельскагаспадарчых раслін. На іх дазваляецца вырошчваць тэхнічныя, збожжавыя, кармавыя і сіласныя культуры. Забаронена вырошчваць агароднінныя культуры, якія выкарыстоўваюцца ў ежу без тэрмічнай апрацоўкі.

Палі фільтрацыі — участкі зямлі, прыстасаваныя для натуральнай біялагічнай ачысткі вадкай фазы сцёкавых вод шляхам фільтрацыі іх праз глебавыя гарызонты. Найбольш падыходзячымі грунтамі для іх з’яўляюцца пяскі і супесі. П. ф. трэба размяшчаць ніжэй водазаборных збудаванняў па цячэнню грунтавога патоку.

Паліфагія (ад грэч. polys — многі, шматлікі і phagein — есці) — мнагаеднасць; выкарыстоўванне жывёламі (паліфагамі) рознага расліннага і жывёльнага корму, што забяспечвае ім існаванне ва ўмовах з няўстойлівымі запасамі рэсурсаў.

Паляванне — 1) спосаб здабывання ежы жывёламі; 2) адстрэл і аддоў чалавекам каштоўных прамысловых відаў жывёл (дзічыны).

Пампасы — злакоўнікі Паўднёвай Амерыкі, аналаг стэпаў Еўразіі. Распаўсюджаны на ўсходзе Аргенціны і ў перадгор’ях Андаў П. разглядаюць як рэлікт, які не адпавядае сучасным кліматычным умовам гэтай тэрыторыі.

Панміксія (ад грэч. pan — усе, увесь і mixis — змешванне) — выпадковае неабмежаванае скрыжаванне індывідаў папуляцыі паміж сабой.

Папуляцыя (ад лац. populus — народ, насельніцтва) — сукупнасць асобін аднаго віду, якія свабодна скрыжоўваюцца. Працягла існуе ў пэўнай частцы арэала, адносна адасобленага ад інш. сукупнасцей таго ж віду. Для кожнай П. характэрны пэўная колькасць асобін, суадносіны полаў і асобін розных узроставых груп, частата варыяцый розных адзнак і г. д. Гэта форма існавання віду і элементарная адзінка эвалюцыі.

Паразіталогія — навука, якая вывучае паразітаў, выклікаемыя імі захворванні і метады барацьбы з імі.

Паразітызм (ад грэч. parasites — нахлебнік, para — побач, каля і sitos — хлеб, ежа) — форма міжвідавых біятычных узаемаадносін, якая носіць антаганістычны характар, калі адзін з відаў (паразіт) выкарыстоўвае другога (гаспадара) у якасці асяроддзя пражывання або крыніцы корму. Сярод паразітаў адрозніваюць эндаі эктапаразітаў. Эндапаразіты жывуць у целе гаспадара і кормяцца яго тканкамі або змесцівам стрававальнага тракту (напр., паразітычныя чэрві). Эктапаразіты жывуць у асноўным на скуры гаспадара і валодаюць дастатковай рухомасцю, каб пераходзіць ад аднаго гаспадара да другога (насякомыя-крывасмокі). Для П. характэрна вялікая залежнасць паразіта ад канкрэтнай таксанамічнай групы, за кошт якой ён існуе, набываючы спецыялізаваныя марфалагічныя і біялагічныя прыстасаванні да гаспадара.

Парніковы эфект — паглынанне прыземнай атмасферай, якая змяшчае вуглякіслы газ, даўгахвалевага інфрачырвонага выпраменьвання, адбітага паверхняй Зямлі. Павышаецца тэмпература прыземнай атмасферы, што можа прывесці да непажаданых экалагічных вынікаў (раставання ледавікоў, павышэння ўзроўню Сусветнага акіяна і інш.). Да парніковых газаў, акрамя СО2, адносяцца метан, аксіды азоту, хлорфторвугляроды (фрэоны), вадзяная пара.

Партэнагенез (ад грэч. parthenos — нявінніца і genesis — нараджэнне) — нявіннае размнажэнне; адна з форм палавога размнажэння арганізмаў, пры якой развіццё патомства адбываецца з яец, не аплодненых мужчынскімі гаметамі. Пол патомства можа быць розным: мужчынскім (напр., трутні ў пчол), жаночым (у тлі-заснавальніцы, якая дае пачатак партэнагенетычным самкам-перасяленцам, а з пазваночных — у яшчарак) або змешаным, г. зн. і мужчынскім і жаночым (напр., у тлі пакалення па-

ланосак). Значэнне П. заключаецца ў забеспячэнні магчымасці размнажэння пры рэдкіх кантактах разнаполых асобін, а таксама ў рэзкім павелічэнні колькасці ў папуляцыях жывёл з вялікай смяротнасцю, выкліканай, напр., моцным выяданнем.

Парцэла (ад фр. parcelle — часцінка) — мікрагрупоўка ў біягеацэнозе. Напр., адасобленыя групы елак, асін у розных лясных згуртаваннях; групы хмызняку на лузе; унутрыпапуляцыйныя групы жывёл («вялікія сем’і»), якія жывуць у непасрэднай блізкасці адна да другой. Моцна выражаная парцэлярнасць вызначае мазаічнасць біягеацэнозаў.

Патаген (ад грэч. pathos — пакута, хвароба і genos — які нараджае) — арганізм, здольны выклікаць хваробу.

Паток энергіі — рух энергіі ў экасістэмах пры дапамозе харчовых ланцугоў. Яго крыніцай з’яўляецца сонечнае выпраменьванне. Толькі менш за 1 % сонечнага святла (глабальнага выпраменьвання), якое падае на планету, выкарыстоўваецца арганізмамі ў працэсе фотасінтэзу. Перанос энергіі ад яе вытворцаў (прадуцэнтаў) да спажыўцоў (кансументаў) заключаецца ў перадачы энергаёмістых злучэнняў па харчовым ланцугу. Пры пераходзе да кожнага наступнага звяна (трафічнага ўзроўню)у сярэднім толькі 10 % энергіі могуць быць выкарыстаны на біялагічныя працэсы. Астатнія 90 % губляюцца, рассейваючыся пры дыханні, цеплавым выпраменьванні. П. э. у процілегласць цыклічным кругаваротам у прыродзе мае аднабаковую накіраванасць, г. зн. ад ніжняга да верхняга харчовага звяна энергія растрачваецца.

Паток энергіі на гетэратрофным узроўні — сума прыросту прадукцыі і затрат энергіі на дыханне. Аналагічны валавой прадукцыі на аўтатрофным узроўні. У адпаведнасці з другім законам тэрмадынамікі П. э. на г. у. на кожным наступным трафічным узроўні памяншаецца, паколькі пры ператварэнні адной формы энергіі ўдругую частка яе траціцца ў выглядзе цяпла. Найлепшым чынам выражае сапраўдныя ўзаемаадносіны паміж трафічнымі ўзроўнямі, асабліва калі арганізмы, якія ўваходзяць у іх, вельмі адрозніваюцца па памерах.

Паўпрахадныя рыбы — экалагічная група рыб, якая жыве ў прыбярэжжах мораў і мігрыруе на нерасцілішчы ў нізоўі рэк (вобла, лешч, сазан, некаторыя сігі, многія бычкі і інш.).

Педасфера (ад грэч. paidos — дзіця і sphaira — шар) — глебавае покрыва, якое ўяўляе сабой самастойную зямную абалонку. Па У. I. Вярнадскаму, глеба — біякоснае цела, якое складаецца адначасова з жывых цел, арганічных рэшткаў і косных (неарганічных) цел: мінералаў, вады, паветра.

Пелагічныя арганізмы — расліны і жывёлы, якія жывуць у тоўшчы вады і на яе паверхні. Звычайна тэрмін выкарыстоўваецца ў прымяненні да арганізмаў, якія жывуць у адкрытым моры.

Пелагіяль, пелагічная зона(адгрэч.ре/а£О5 — адкрытае мора) — адна з зон Сусветнага акіяна, тоўшча вады акіянаў, мораў і азёр, населеная расліннымі і жывёльнымі арганізмамі: планктонам, нектонам, плейстонам, нейстонам. Раслінныя пелагічныя арганізмы (фітапланктон) — асноўныя прадуцэнты арганічнага рэчыва ў акіяне, у буйных глыбокіх азёрах.

Першасныя прадуцэнты — арганізмы, здольныя да фотаі хемасінтэзу.

Перыфітон (ад грэч. peri — вакол, каля і phyton — расліна) — сукупнасць арганізмаў, якія жывуць на падводных прадметах і раслінах.

Пестыцыды (ад лац. pestis — зараза і caedo — забіваю), ядахімікаты — агульная назва ўсіх хімічных злучэнняў, якія прымяняюцца для аховы культурных раслін, збожжа, драўніны ад пустазелля, шкоднікаў, паразітаў і іх пераносчыкаў, хвароб. Да П. адносяцца таксама рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для выдалення лістоў (дэфаліянты), выдалення кветак і завязей (дэфларанты), адпужвання жывёл (рэпеленты), іх прываблівання (атрактанты) і стэрылізацыі (хемастэрылізатары). Назвы П., якія выкарыстоўваюцца для знішчэння арганізмаў асобных сістэматычных груп жывёл, раслін, грыбоў, бактэрый, складзены з лацінскай назвы гэтых груп з дабаўленнем канчатка «цыд» (альгіцыд — які забівае водарасці, бактэрыцыд — бактэрыі, акарыцыд — кляшчоў, інсектыцыд — насякомых, лімацыд — смаўжоў, іхтыяцыд — рыб, фунгіцыд — грыбы і г. д.). Выкарыстанне П. непазбежна адмоўна ўплывае на экасістэмы і на здароўе чалавека, таму іх трэба прымяняць строга па назначэнню, у мінімальна неабходнай колькасці і толькі там, дзе іх пакуль нельга замяніць агратэхнічнымі і біялагічнымі метадамі.

Пік колькасці — максімальная колькасць папуляцыі, якая дасягаецца перыядычна ў межах нормы або выходзіць за яе межы пры масавым размнажэнні. Адрозніваюць сезонныя, шматгадовыя і векавыя П. к.

Пірафітная флора (ад грэч. руг — агонь і фіт) — згуртаванне раслін, якое прыстасавалася ў працэсе эвалюцыі да агнявога ўздзеяння. Для П. ф. характэрныя наяўнасць трывалай і цвёрдай лупіны ў насення, хуткі рост, ранняе плоданашэнне, высокая вогнеўстойлівасць кары ствалоў, высокая рэгенерацыйная здольнасць каранёвых сістэм, высока паднятая крона.

Пладавітасць — здольнасць арганізмаў рэгулярна даваць уласцівую кожнаму віду колькасць нармальна развітога патомства. П. розных жывых арганізмаў, што склалася ў працэсе эвалюцыі, абумоўлівае іх колькасць і хуткасць, з якой яны засяляюць біятоп. П. і клопат аб патомстве звязаны, як правіла, зваротнай залежнасцю.

Планктон (ад грэч. planktos — блукаючы) — сукупнасць арганізмаў, якія насяляюць тоўшчу вады кантынентальных і марскіх вадаёмаў і не здольны супрацьстаяць пераносу цячэннямі. У склад планктону ўваходзяць як расліны (фітапланктон), так і жывёлы (зоапланктон), а таксама бактэрыі (бактэрыяпланктон). Маюць спецыфічныя прыстасаванні ддя лунання ў тоўшчы вады: нарасці цела, тлушчавыя кроплі, газавыя вакуолі і інш. Марскі П. складаецца ў асноўным з дыятомавых водарасцей, ракападобных, кішачнаполасцевых (медузы і інш.), ікрынак і лічынак рыб. У прэсных водах у яго складзе: дыятомавыя, зялёныя водарасці, цыянабактэрыі, галінаставусыя і весланогія рачкі, калаўроткі. Здольны да вертыкальных міграцый (днём — у глыбіню, ноччу — да паверхні).

Плейстон (ад грэч. pleystikos — які плавае і on — існае) — сукупнасць водных арганізмаў, частка цела якіх знаходзіцца ў вадзе, а частка — над яе паверхняй. Прадстаўнікі П., якія свабодна плаваюць, перамяшчаюцца ветрам. Да П. адносяцца марскія кішачнаполасцевыя — сіфанафоры, якія маюць надводныя паветраныя поласці, саргасавыя водарасці, прэснаводныя арганізмы — раска, жук-вяртун і інш.

Помнікі прыроды — асобныя аб'екты, якія маюць навуковае, гістарычнае і эстэтычнае значэнне: біяцэнозы, старыя або асоба магутныя дрэвы, адкрытыя месцазнаходжанні палеанталагічных аб’ектаў, геалагічных агаленняў і да т. п. Арганізацыя іх аховы знаходзіцца ў кампетэнцыі мясцовых органаў улады.

Правіла абмяжоўваючых фактараў — правіла, згодна з якім фактары асяроддзя, якія найбольш аддаляюцца ад аптымальнай велічыні, ускладняюць (абмяжоўваюць) магчымасць існавання віду ў дадзеных умовах. Напрыклад, абмяжоўваючым фактарам для распаўсюджання відаў пальмы з’яўляецца нізкая тэмпература. Абмяжоўваючыя фактары вызначаюць памеры арэала віду.

Правіла Алена — устаноўлена Дж. Аленам (1877): у роднасных відаў цеплакроўных жывёл часткі цела, якія выступаюць (канечнасці, хвост, вушы і інш.), адносна павялічваюцца па меры прасоўвання ад паўночных да паўднёвых частак арэала. П. А. выцякае з прынцыпу памяншэння цеплааддачы пры скарачэнні адносін паверхні цела да аб’ёму. Напр., у арктычнай лісіцы канечнасці, хвост, вушы карацейшыя, чым у лісіцы ўмеранага пояса. П. А. з’яўляецца прыватным выпадкам правіла Бергмана.

Правіла Бергмана — у межах віду або блізкіх відаў цеплакроўныя жывёлы з буйнымі памерамі цела распаўсюджаны ў больш халодных рэгіёнах (напр., белы мядзведзь Арктыкі і буры мядзведзь лясоў умеранага клімату). Аднак у П. Б. ёсць і многа выключэнняў.

Правіла 10 %, правіла Ліндэмана (1942): ад энергіі, утворанай на трафічным узроўні, толькі яе частка (10 %) перадаецца на наступны трафічны ўзровень, паколькі болыпая частка энергіі расходуецца на энергетычныя патрэбы, цяпло і рассейваецца. Гэта тлумачыць абмежаванасць звёнаў (узроўняў) у харчовым ланцугу (4—6) у біяцэнозах. Гл. Паток энергіі.

Праграма ААН па навакольнаму асяроддзю (ЮНЕП — англ. UNEP — United Nations Environment Programme) — Міжнародная міжурадавая праграма (прынята ў 1972 г.) па вывучэнню вострых экалагічных праблем, рацыянальнага выкарыстання прыродных рэсурсаў і аховы прыроды планеты. Штабкватэра ЮНЕП знаходзіцца ў г. Найробі (Кенія).

Праграма «Чалавек і Біясфера» (МАБ) — міжнародная праграма ЮНЕСКА, прынятая ў 1970 г. Уяўляе сабой доўгачасовую праграму, у рамках якой выконваюцца работы па 14 комплексных навуковых праблемах (праектах), што вывучаюць галоўным чынам вынікі чалавечай дзейнасці ў асноўных тыпах біёмаў. Узаемадзейнічае з Міжнародным саюзам аховы прыроды (МСАП), Сусветным фондам дзікай прыроды, Праграмай ААН па навакольнаму асяроддзю (ЮНЕП) і інш. У кожнай дзяржавеўдзельніцы гэтай праграмы ёсць нацыянальны камітэт.

Прадукцыйнасць — уласцівасць жывых арганізмаў ствараць прадукцыю.

Прадукцыя (ад лац. produce — раблю, ствараю) — прырост біямасы арганізмаў за пэўны прамежак часу на адзінку плошчы або аб’ёму. Можа служыць мерай біялагічнай прадукцыйнасці розных згуртаванняў. Адрозніваюць першасную П., утвораную аўтатрофнымі арганізмамі, і другасную, утвораную гетэратрофнымі арганізмамі.

Прадукцыя другасная — колькасць арганічных рэчываў, утвараемых гетэратрофнымі арганізмамі. Знаходзіцца ў поўнай залежнасці ад першаснай.

Прадукцыя першасная — колькасць арганічных рэчываў, утвараемых аўтатрофнымі фотаі хемасінтэзуючымі арганізмамі. Адрозніваюць валавую П. п. — агульную колькасць новаўтворанага арганічнага рэчыва і чыстую П. п. — тое ж, але за вылікам рэчываў, патрачаных на дыханне. Гадавая валавая П. п. біясферы складае каля 150 млрд т сухога арганічнага рэчыва.

Прадуцэнты (ад лац. producens — які робіць, стварае) — аўтатрофныя арганізмы, якія ствараюць арганічнае рэчыва з простых неарганічных злучэнняў. Да іх належаць фотаі хематрофныя арганізмы. П. -— абавязковы кампанент экасістэм, якія ўтвараюць яе першы трафічны ўзровень (аснову экалагічнай піраміды).

Празрыстасць вады — здольнасць вады прапускаць святло. Звычайна вымяраецца белым металічным дыскам (дыск Секі), які апускаецца на тросе да глыбіні бачнасці яго вачамі. Напрыклад, празрыстасць вады воз. Байкал каля 40 м, воз. Нарач — 4—5 м. Залежыць у асноўным ад канцэнтрацыі завіслых і раствораных арганічных і неарганічных рэчываў. П. в. змяняецца ў розныя сезоны года, рэзка паніжаецца пры «цвіценні вады». П. в. можа служыць паказчыкам трофнасці (кормнасці) і ступені забруджвання вадаёма.

Прайд — невялікая, але ўстойлівая група львоў (6—12 асобін), што складаецца з некалькіх сваяцкіх самак са сваім патомствам і самцоў, якія жывуць і палююць разам. П. звычайна ўзначальваецца адным буйным самцом — лідэрам. П. уяўляе сабой элемент эталагічнай структуры папуляцыі.

Праходныя рыбы — гл. Міграцыя рыб.

Працягласць жыцця — тэрмін жыцця жывога арганізма. П. ж. птушак і млекакормячых, як правіла, звязана з іх памерамі: чым буйнейшыя жывёлы, тым працягласць жыцця іх большая. Гэта агульнае правіла прымальнае толькі ў межах аднаго і таго ж атрада.

Прынцып канкурыруючага выцяснення (прынцып Гаўзе) — гіпотэза, згодна з якой два або некалькі відаў не могуць існаваць за кошт аднаго і таго ж рэсурсу, колькасць якога малая ў параўнанні з патрэбнасцю ў ім. У выніку адбываецца замяшчэнне аднаго экалагічна блізкага віду другім, што можа прывесці да вымірання выцесненага віду.

Прыродакарыстанне — разглядаемая ў комплексе сукупнасць уздзеянняў чалавека на геаграфічную абалонку Зямлі. Існуюць рацыянальнае П., накіраванае на забеспячэнне ўмоў існавання чалавецтва, падтрыманне і павышэнне прадукцыйнасці і прывабнасці прыроды, прадухіленне або максімальнае зніжэнне магчымых шкодных вынікаў уздзеяння на прыроду; нерацыянальнае П., якое выражаецца ў зніжэнні якасці, растраце і вычарпанні прыродных рэсурсаў, падрыве аднаўленчых сіл прыроды, забруджванні навакольнага асяроддзя.

Прыродныя рэсурсы — сукупнасць прыродных аб’ектаў і з’яў, выкарыстоўваемых цяпер, у мінулым або будучым у працэсе грамадскай вытворчасці для задавальнення матэрыяльных і культурных патрэбнасцей грамадства. Класіфікуюць П. р. або па прыродных групах: водныя, паветраныя, глебавыя, біялагічныя, кліматычныя, энергія Сонца; або па іх вычарпальнасці і хуткасці аднаўлення, што вызначае стратэгію іх выкарыстання.

Прыстасаванне — гл. Адаптацыя.

Прэрыі — група фармацый высакатраўнай расліннасці стэпавага або саваннага тыпу. Распаўсюджаны ў Паўночнай Амерыцы. Травяністая расліннасць П. складаецца са шматгадовых злакаў з глыбокай каранёвай сістэмай, часам сустракаецца рэдкая дрэвавая расліннасць. Глебы чарназёмныя; кліматычныя ўмовы характарызуюцца вялікай разнастайнасцю.

Псамафіты (ад грэч. psammos — пясок і ...фіт) — расліны сыпучых пяскоў, распаўсюджаных г. ч. у арыдных і часткова ўмераных зонах (рухомых барханаў пустынь і дзюн марскіх узбярэжжаў, пясчаных масіваў ледавіковага і марскога паходжання). Адаптацыя раслін да пясчанага субстрату накіравана на памян-

шэнне адмоўных вынікаў своеасаблівасці цеплавога, паветранага, воднага рэжымаў у месцах распаўсюджання.

Пустыні — тып ландшафту, які склаўся ў абласцях з пастаянна сухім і гарачым кліматам і характарызуецца вельмі абедненымі і разрэджанымі фітацэнозамі. Адрозніваюць некалькі тыпаў П. у залежнасці ад характару глеб і грунтоў: пясчаныя, галечныя, камяністыя, сугліністыя і інш.

Радыебіялогія (адлац. radio — выпраменьваю, распаўсюджваю прамені і біялогія) — навука, якая вывучае дзеянне радыеактыўных выпраменьванняў на жывыя арганізмы і іх згуртаванні. Як самастойная сфарміравалася ў першай палове XX ст. дзякуючы хуткаму развіццю ядзернай фізікі і тэхнікі.

Радыенукліды — нестабільныя радыеактыўныя ізатопы. Характарызуюцца атамнай масай і хуткасцю распаду, якую ацэньваюць перыядам паўраспаду — велічынёй, пастаяннай для дадзенага ізатопа. Вельмі цікавыя з пункту погляду экалогіі, паколькі здольныя акумуліравацца ў жывых арганізмах.

Радыяцыя сонечная, сонечнае апраменьванне — электрамагнітнае і карпускулярнае выпраменьванне Сонца. Электрамагнітная радыяцыя (прамяністая энергія Сонца) — электрамагнітныя хвалі, якія распаўсюджваюцца са скорасцю 300 тыс. км/с, даходзяць да зямной паверхні ў выглядзе прамой і рассеянай радыяцыі. Каля 48 % Р с. прыпадае на бачную частку спектра (0,38—0,76 мкм), 45 % — на інфрачырвоныя (цеплавыя) прамені (болын за 0,76 мкм) і 7 % — на ультрафіялетавае выпраменьванне (менш за 0,38 мкм). Р. с. — адзіная крыніца энергіі для фотатрофаў.

Радыяцыя фотасінтэтычна актыўная (ФАР) — зона спектра сонечных праменяў у дыяпазоне даўжынь хваль 0,38—0,71 мкм, якія аказваюць найбольшае фізіялагічнае ўздзеянне на расліны (выкарыстоўваемая раслінамі ў працэсе фотасінтэзу). Прамая радыяцыя Сонца ў залежнасці ад вышыні свяціла над гарызонтам змяшчае 28—43 % ФАР, рассеяная радыяцыя пры воблачным небе — 50—60 %, рассеяная радыяцыя бязвоблачнага неба — да 90 % ФАР (гал. чын. за кошт сіняй кампаненты ФАР).

Развіццё згуртавання — паслядоўнае замяшчэнне папуляцый шляхам заканамернага прасоўвання да ўстойлівага стану — клімаксавага. Змена папуляцый адбываецца ў выніку змяненняў згуртаваннем фізічнага асяроддзя і міжпапуляцыйных узаемадзеянняў.

Разводдзе — адносна працяглае і значнае павелічэнне воднасці ракі, якое штогод паўтараецца, звычайна ў адзін і той жа сезон года, і выклікае пад’ём яе ўзроўню, што нярэдка суправаджаецца выхадам водз рэчышча і затапленнем поймы. Кароткачасовае Р — паводка. У адрозненне ад Р паводка можа наступаць у любы час года ў выніку ліўневыхдажджоў, размывудамбы вадасховішчаў, хуткага раставання снегу пры адлігах і іншых прычын.

Размеркаванне асобін — прасторавае размяшчэнне асобін у папуляцыі. Адрозніваюць выпадковае, раўнамернае і групавое Р а. Выпадковае Р. а. назіраецца тады, калі асяроддзе аднароднае і арганізмы не імкнуцца аб’ядноўвацца ў групы; сустракаецца рэдка. Раўнамернае Р а. назіраецца там, дзе вельмі моцная канкурэнцыя паміж асобінамі. Групавое Р а. — утварэнне рознага роду скопішчаў (сям’і, статка і г. д.); сустракаецца часцей за ўсё ў прыродзе.

Размнажэнне — здольнасць да ўзнаўлення сабе падобных, уласцівая ўсім жывым істотам. Адрозніваюць дзве формы Р: бясполае і палавое. Пры бясполым Р. адна бацькоўская асобіна дае пачатак дзвюм або большаму ліку новых асобін, ідэнтычных па спадчынных адзнаках бацькоўскай. Разнавіднасцямі яго з’яўляецца вегетатыўнае Р (пачкаванне, фрагментацыя), а таксама спораўтварэнне. Пры палавым Р удзельнічаюць дзве асобіны (у гермафрадытных жывёл — адна). Яны даюць разнаякасныя гаметы — нерухомыя яйцаклеткі і рухомыя сперматазоіды, якія пасля зліцця ўтвараюць зіготу, што развіваецца ў новы арганізм, адметны ад бацькоўскіх асобін.

Размяшчэнне — характар размеркавання асобін і папуляцый у біяцэнозе. Бывае раўнамерным, або дыфузным, а таксама групавым.

Разнастайнасць відаў — лік відаўудадзеным згуртаванні або біяцэнозе.

Раскладанне — гл. Дэструкцыя.

Расліннае згуртаванне — гл. Фітацэноз.

Рассяленне — распаўсюджванне жывых арганізмаў на значнай тэрыторыі, каб пазбегнуць перанаселенасці. Напр., маленькія

павукі рассяляюцца на вялікія адлегласці паветрам, выкарыстоўваючы ніці павуціны.

Рост папуляцыі — змяненне колькасці або біямасы папуляцыі ўчас. Калі нараджальнасць перавышае велічыню смяротнасці, то колькасць папуляцыі ўзрастае, у адваротным выпадку будзе назіраіша адмоўны рост. У крывой росту папуляцыі вылучаюць фазы: пад’ёму, максімуму і спаду колькасці.

Рыбаводства — 1) галіна жывёлагадоўлі, якая арганізуе на базе натуральных і штучных вадаёмаў развядзенне каштоўных відаў рыб (карпа, белага і пярэстага таўсталобікаў, белага амура, фарэлі, сырка і інш.); 2) навуковая дысцыпліна, якая вывучае прынцыпы і метады развядзення рыб у штучных і натуральных вадаёмах.

«Рымскі клуб» — няўрадавае міжнароднае аб’яднанне вучоных, прадстаўнікоў палітычных і дзелавых колаў, закліканае даследаваць глабальныя крызісныя працэсы і знаходзіць шляхі выхаду з іх незалежна ад інтарэсаў асобных дзяржаў. Утвораны ў 1968 г. па ініцыятыве А. Печэі (аднаго з садырэктараў карпарацыі «Фіят»). Даследаванні вяліся на аснове пабудовы мадэлей сусветнага развіцця. Па заказу Р. к. быў выкананы рад праектаў: «Межы росту» — 1972 г., «Чалавецтва на раздарожжы» — 1974 г., «Перагляд міжнароднага парадка» — 1976 г. К цяперашняму часу актыўнасць Р. к. рэзка скарацілася.

Рыпаль (ад лац. гіра — бераг ракі) — прыбярэжная частка ракі з найбольш спрыяльнымі для жывых арганізмаў экалагічнымі ўмовамі пражывання (устойлівым грунтам, наяўнасцю сховішчаў, аптымальнымі ўмовамі харчавання).

Рытуалізацыя (адлац. ritualis — абрадавы) — стандартны сігнальны паводзінскі акт, выкарыстоўваемы жывёламі пры зносінах. Параўн. Біякамунікацыя.

Рэакліматызацыя (адлац. ге... — прыстаўка, якая абазначае нанава, назад, зноў і грэч. klima — рэжым надвор’я) — развядзенне жывёл, якія некалі жылі ў дадзенай мясцовасці, але амаль або поўнасцю знішчаны. Паспяхова праведзена Р бабра (у Сібіры, Беларусі), собаля (у Сібіры) і інш. каштоўных відаў жывёл.

Рэатаксіс (ад грэч. rheos — цячэнне і taxis — размяшчэнне) —здольнасць арыентавацца па цячэнню. Рачныя жывёлы, як правіла, нязменна арыентуюцца супраць цячэння (станоўчы Р.).

Рэафілы (ад грэч. rheos — цячэнне, паток і phileo — люблю) — арганізмы, прыстасаваныя да пражывання ў цякучых водах. Валодаюць здольнасцю процістаяць цячэнню актыўным рухам за кошт прымацавання прысоскамі, кручкамі, выцягнутай формай цела.

Рэгенерацыя біягенных рэчываў — зварот біягенных рэчываў у навакольнае асяроддзе, ваду, глебу з тканак адмерлых жывёл.

Рэгуляцыя колькасці папуляцыі — працэсы, якія вызначаюць шчыльнасць папуляцыі і дзейнічаюць па прынцыпу зваротнай адмоўнай сувязі. Пад імі разумеюць кампенсатарныя рэакцыі, якія паказваюць адхіленні, выкліканыя выпадковымі змяненнямі ў навакольным асяроддзі. У Р. к. п. абавязкова ўдзельнічае хаця б адзін фактар смяротнасці, які залежыць ад шчыльнасці папуляцыі.

Рэдзіны, рэдкалессі — нелясныя ўчасткі, на якіх самкнутасць крон дрэў складае 5—20 %, напр. саванна ў тропіках.

Рэдуцэнты (адлац. reducentis — вяртаць) — арганізмы, якія харчуюцца арганічнымі рэшткамі і раскладаюць іхда мінеральных злучэнняў(г. ч. бактэрыі і грыбы). Абавязковы кампанент любога біягеацэнозу, паколькі ажыццяўляе замкнутасць біялагічнага кругавароту рэчываў. Заключнае звяно ў харчовым ланцугу.

Рэзерваты (адлац. reservo — захоўваю) — агульная назва ахоўваемых тэрыторый — помнікаў прыроды, заказнікаў, запаведнікаў.

Рэзістэнтнасць (ад лац. resistance — устойлівы) — устойлівасць жывых арганізмаў да дзеяння якога-небудзь пашкоджваючага агента. Mae вялікае экалагічнае значэнне. Напр., працяглае прымяненне пестыцыдаў у сельскай гаспадарцы прывяло да з’яўлення рэзістэнтных рас шкоднікаў і распаўсюджвання «новых» шкодных арганізмаў, прыродныя ворагі якіх або канкурэнты былі знішчаны пестыцыдамі.

Рэкулыывацыя — штучнае аднаўленне ўрадлівасці глебы і расліннага покрыва пасля іх разбурэння.

Рэлікты (адлац. relictum — рэшткі) — жывыя выкапні; віды раслін і жывёл, якія захаваліся вонкава нязменнымі на працягу соцень мільёнаў гадоў, а таксама рэшткі фауны і флоры мінулых геалагічных часоў (палеанталагічныя Р.). Жывыя рэліктавыя формы захаваліся ў тых раёнах, дзе ўмовы для іх пражывання адносна падобныя да ўмоў эпохі іх шырокага распаўсюджання. Напр., кісцяпёрая рыба латымерыя, паўзун гатэрыя, расліна гінкга і інш.

Рэпеленты (адлац. repello — адганяю) — розныя прыродныя і сінтэтычныя рэчывы, якія адпуджваюць жывёл (насякомых, грызуноў і інш.).

Рэсурсы (ад фр. ressource — дапаможны сродак) — каштоўнасць, запасы, магчымасці. Гл. Прыродныя рэсурсы.

Рэтарданты — рэгулятары росту і развіцця раслін.

Рэхалакацыя (ад грэч. echo — гук, водгалас і лац. locatio — размяшчэнне) — выпраменьванне і ўспрыманне адбітых высокачастотных гукавых сігналаў з мэтай выяўлення аб’екта (здабыча, перашкода і інш.) у прасторы, а таксама атрыманне інфармацыі аб іх уласцівасцях і памерах. Ёсць у дэльфінаў, лятучых мышэй.

Рэхалаціраванне — метад вызначэння глыбіні акіяна, заснаваны на адбіцці выпрамененых акустычных хваль.

Рэчышча — асноўная, глыбакаводная частка Сусветнага акіяна. Характэрная асаблівасцьу тым, што яно перасякаецца шматлікімі падводнымі хрыбтамі і парогамі. Займае 77,1 % Сусветнага акіяна.

Саванна — тып трапічнай і субтрапічнай расліннасці, які характарызуецца разрэджаным і нізкарослым дрэвастоем, засухаўстойлівымі (ксерафільнымі) хмызнякамі і травяніста-злакавымі асацыяцыямі з рэзка выражанымі летнімі перапынкамі ў вегетацыі. С. распаўсюджаны ў Афрыцы, Паўднёвай Амерыцы, Паўднёва-Усходняй Азіі і Аўстраліі.

Сажалка — штучны вадаём, выкапаны да глыбіні 3—5 м або створаны шляхам пабудовы плаціны ў далінах невялікіх рэк, ручаёў і г. д. Павінна мець дастатковай стромкасці берагі, слабы ўхіл дна і ўстойлівае да размыву рэчышча. Ствараецца з мэтай арашэння, абваднення, развядзення рыбы.

Сазалагічная экалогія, сазалогія (ад грэч. sozo — ахоўваць) — раздзел агульнай экалогіі, які распрацоўвае навуковыя асновы аховы экасістэм, біяцэнозаў, асобных папуляцый, раслін і жывёл.

Саланцы — тыпы глеб, насычаных мінеральнымі солямі (у асноўным хларыдам натрыю) у выніку блізка размешчаных да паверхні крыніц лёгкарастваральных солей або другаснага засаланення (з прычыны няправільнага арашэння).

Салёнасць вады — агульная сума солей, якія змяшчаюцца ў вадзе. Выражаецца ў праміле (%о), г. зн. у дзесятых долях працэнта або г/л. Адзначаюць прэсныя (да 0,5 %о), саланаватыя (0,5—16 %о), эўгалінныя, або марскія (16—47 %о), і гіпергалінныя, або перасоленыя (больш за 47 %о), вадаёмы.

Самаачышчэнне — сукупнасць натуральных працэсаў, якія прыводзяць да раскладання забруджваючых рэчываў, што паступаюць у прыроднае асяроддзе або ў арганізмы.

Самаачышчэнне вады — бесперапынны працэс біяхімічнай, хімічнай, біятычнай утылізацыі і перапрацоўкі рэчываў, якія забруджваюць навакольнае асяроддзе. Пры аднаразовым скідзе сцёкавых вод у натуральныя вадаёмы за кошт працэсаў сорбцыі, асаджэння і перапрацоўкі завіслых і раствораных рэчываў жывымі арганізмамі, што насяляюць вадаём, уласцівасці вады ў значнай ступені аднаўляюцца. У С. в. прымаюцьудзел усе гідрабіёнты, але галоўную ролю адыгрываюць бактэрыі, грыбы, прасцейшыя і жывёлы-фільтратары.

Самарэгуляцыя экасістэмы — здольнасць экалагічнай сістэмы аўтаматычна наладжваць і падтрымліваць на пэўным (пастаянным) узроўні свае структуру і функцыі.

Санар (ад англ. so(und) na(vigation) and dunging) — гукалакацыйная прылада, якая ўлоўлівае пэўныя гукавыя і інфрагукавыя хвалі (не чутныя чалавечым вухам) і выкарыстоўваецца ў акіянаграфіі пры вывучэнні марскога дна.

Санаторна-курортныя зоны — землі, прадастаўленыя ў карыстанне лячэбна-курортным установам. Падлягаюць асобай ахове. У гэту зону, акрамя зямельных і лясных участкаў, уваходзяць водныя аб’екты, аднесеныя да ліку лячэбных. Наяўнасць такіх зон з'яўляецца істотным фактарам аховы прыроды.

Саперніцтва — гл. Канкурэнцыя.

Сапрабіёнты (ад грэч. sapros — гнілы і bios — жыццё) — раслінныя і жывёльныя арганізмы, якія насяляюць вадаёмы, забруджаныя арганічнымі рэчывамі (г. ч. гаспадарча-бытавымі сцёкавымі водамі). У залежнасці адступені сапробнасці (забруджання) вады адрозніваюць полі-, мезаі алігасапрабіёнты. Прыклады С.: малашчацінкавы чарвяк люлечнік, лічынка камара, матыль і інш.

Сапрапель (ад грэч. sapros — гнілы і pelos — глей, гразь) — глеістыя адкладанні прэсных азёр, якія змяшчаюць вялікія коль-

касці дэтрыту, солі кальцыю, жалеза, фосфару. Часта выкарыстоўваецца ў якасці ўгнаення і падкормкі сельскагаспадарчых жывёл.

Сапратрофы (ад грэч. sapros — гнілы і trophe — ежа, харчаванне) — арганізмы, якія выкарыстоўваюць для свайго харчавання арганічныя рэчывы мёртвых цел і выдзяленні (экскрэменты) жывёл. Да С. адносяцца бактэрыі, грыбы і сапрафіты.

Сапрафагі (ад грэч. sapros — гнілы і phagos — які пажырае) — жывёлы, якія кормяцца мёртвым арганічным рэчывам (трупамі жывёл, адмерлымі раслінамі, выдзяленнямі арганізмаў). Да С. адносяцца, напр., жукі трупаеды, гнаевікі, лічынкі рада мух і інш.

Сапрафіты (ад грэч. sapros — гнілы і phyton — расліна) — некаторыя вышэйшыя расліны, якія растуць на арганічным рэчыве, што раскладаецца.

Сапробнасць (ад грэч. sapros — гнілы) — уласцівасці арганізма, якія абумоўліваюць яго здольнасць жыць у вадзе з той або іншай колькасцю арганічных рэчываў, што паступаюць г. ч. з гаспадарча-бытавымі сцёкавымі водамі.

Сацыяльныя паводзіны жывёл, грамадскія паводзіны жывёл — сукупнасць паводзінскіх механізмаў, што рэгулююць прасторавадэмаграфічныя характарыстыкі групы асобін (дэма), якія вызначаюць спецыфічную для кожнага віду паводзінскую структуру і арганізацыю. Напр., кожная асобіна мае пэўны ранг у залежнасці ад свайго становішча ў іерархіі групы (статку, сям’і) або ад якасці яе тэрыторыі. С. п. праяўляюцца ў выглядзе розных узаемаадносін паміж асобінамі і іх групоўкамі, якія ажыццяўляюцца камунікатыўнымі паводзінамі (напр., парадак прыёму ежы, агрэсія, падаўленне, падпарадкаванне, пэўнае становішча асобін пры руху групы — уперадзе, у цэнтры, па баках, ззаду). Дзякуючы С. п. жывёлы лепш прыстасоўваюцца да асяроддзя пражывання.

Свойскія жывёлы — жывёлы, якіх разводзіць чалавек, у першую чаргу, для атрымання бялкоў жывёльнага паходжання і сыравіны для прамысловасці. Найбольшую ролю пры гэтым адыгрываюць млекакормячыя, значна меншую — птушкі, рыбы, насякомыя і інш. групы жывёл. Пераважная болыдасць С. ж. была адамашнена яшчэ ў раннім і сярэднім галацэне. 3 іх найбольшае гаспадарчае значэнне маюць буйная рагатая жывёла, свінні, авечкі, козы, куры і інш. Інтэнсіўнае развядзенне С. ж. істотна змяніла прыроднае асяроддзе ў радзе раёнаў свету. Так, перавыпас

і знішчэнне лясоў пад пашы прывяло да разбурэння натуральных біяцэнозаў на поўначы Афрыкі (пашырэнне зоны пустыні Сахары), абязлесення схілаў у Грэцыі, павелічэння стэпавых плошчаў у Еўразіі і г. д. У сувязі з вострым дэфіцытам у многіх краінах свету бялкоў жывёльнага паходжання маштабы развядзення жывёл, a значыць і ўплыў іх на навакольнае асяроддзе, павялічваюцца.

Седыментацыя (адлац. sedimentum — асяданне) — асяданне розных завіслых часцінак у вадзе. Прыводзіць да асвятлення вады ў вадаёмах.

Сезонная перыядычнасйь — заканамернае змяненне жыццядзейнасці арганізмаў, звязанае са зменай пор года. Так, большасць пазваночныхжывёл размнажаецца вясной; летам гадуе маладняк; восенню жыруе, ліняе, мігрыруе; зімой многія віды ўпадаюць у спячку, здранцвенне, дыяпаўзу, качуюць і г. д.

Сейшы (адфр. seiche) — перыядычныя ваганні ўзроўню вады ў вадаёмах, у якіх удзельнічае ўся іх водная маса. Пры нязменным агульным аб’ёме вады павышэнне ўзроўню ў адной частцы вадаёмаў суправаджаецца яго паніжэннем у другой. Выклікаюцца шквалістымі вятрамі, ліўнямі, рэзкім перападам ціску і інш.

Сель (ад араб. сайль — бурны паток) — бурны паток горнай ракі, які ўзнікае раптоўна і захоплівае з сабой розныя горныя пароды (камяні, пясок). Часта выклікаецца выпадзеннем вялікай колькасці ападкаў.

Серабактэрыі — тыповыя хемасінтэзуючыя мікраарганізмы, якія ажыццяўляюць аўтатрофную асіміляцыю, дзе ў якасці крыніцы энергіі выкарыстоўваецца не сонечнае святло, а хімічная энергія, выдзяляемая ў рэакцыі акіслення злучэнняў серы. Па марфалогіі, характару руху, будове клетак С. маюць вялікае падабенства з сінезялёнымі водарасцямі (цыянабактэрыямі).

Серыя, сукцэсійны рад — сукупнасць раслінных згуртаванняў, якія развіваюцца паслядоўна.

Сестан (ад грэч. sestos — прасеяны) — сукупнасць дробных планктонных арганізмаў і завіслых ў вадзе неарганічных і арганічных рэчываў (г. зн. усё, што ўлоўлівае планктонная сетка, «пашытая» з дробнаячэістага газу).

Сестанафагі (ад сестан і ...фаг) — водныя жывёлы, якія кормяцца завіслым у тоўшчы вады мёртвым арганічным рэчывам з мікраарганізмамі і дробным планктонам, што змяшчаюцца ў ім.

Сімбіёз (ад грэч. symbiosis — сумеснае жыццё) — цеснае сумеснае існаванне арганізмаў розных відаў. Пры шырокай трактоўцы ў гэта паняцце ўключаюць паразітызм (адзін арганізм жыве за кошт другога), а ў больш вузкім сэнсе — гэта толькі выпадкі ўзаемна выгаднага сумеснага жыцця, так званы мутуалізм (ад лац. mutuus — узаемны) С. бывае неабавязковым (факультатыўным), калі кожны з арганізмаў пры адсутнасці партнёра можа існаваць самастойна, і абавязковым (аблігатным), пры якім самастойнае існаванне немагчыма. Прыклад С. — мікарыза — сужыццё кораня вышэйшай расліны (яе канечных разгалінаванняў) з міцэліем грыба.

Сінайкія (ад грэч. syn — разам і oikos — дом, жыллё) — найменш цеснае сімбіятычнае сумеснае жыццё арганізмаў, якое абмяжоўваецца сумесным месцапражываннем, абыякавым для аднаго, але з карысцю для другога (пражыванне дробных жывёл у гнёздах, норах іншых жывёл, некаторых відаў ліян на дрэўных пародах і інш.).

Сінантропныя арганізмы (адгрэч. syn — разам і anthropos — чалавек) — жывёлы, расліны і мікраарганізмы, якія прыстасаваліся да існавання паблізу чалавека (яго жылля, відазмененага ім ландшафту). Некаторыя з С. а. настолькі цесна звязаны з чалавекам, што не сустракаюцца па-за яго паселішчамі. Сярод іх — дамавая мыш, пацукі, тараканы, клапы і інш.

Сінузія (ад грэч. sinusia — сумеснае прабыванне, згуртаванне) — прасторава адасобленая частка фітацэнозу, якая складаецца з раслін адной або некалькіх блізкіх жыццёвых форм, звязаных паміж сабой агульнымі патрабаваннямі да асяродцзя пражывання.

Сінэкалогія (ад грэч. syn — разам, oikos — дом і logos — вучэнне) — раздзел экалогіі, які вывучае шляхі фарміравання і развіцця, структуру і дынаміку шматвідавых згуртаванняў арганізмаў (біяцэнозаў, экасістэм).

Сістэма (ад грэч. systema — цэлае, складзенае з частак, злучэнне) — сукупнасць частак, цэласныя ўласцівасці якой вызначаюцца ўзаемадзеяннем паміж часткамі (элементамі) сістэмы. Усе сістэмы маюць агульныя ўласцівасці. 1) Эмерджэнтнасць — нязводзімасць уласцівасцей сістэмы да ўласцівасцей асобных яе элементаў. 2) Разнастайнасць элементаў, што вызначае гетэ-

рагеннасць сістэмы. 3) Устойлівасць, г. зн. перавага ўнутраных узаемадзеянняў над знешнімі, што вызначае здольнасць сістэмы да самазахавання. Для падтрымання ўстойлівасці неабходны пратока і пераўтварэнне энергііў сістэме. 4) Прынцып эвалюцыі'. узнікненне і існаванне ўсіх сістэм абумоўлены эвалюцыяй, у выніку якой павялічваецца складанасць і разнастайнасць сістэмы. Цэнтральным аб’ектам даследавання ў сучаснай экалогіі з’яўляецца экалагічная сістэма (экасістэма).

Сістэматыка (ад грэч. systematikos) —раздзел біялогіі, задачай якога з’яўляецца апісанне ўсіх існуючых і вымерлых арганізмаў, а таксама іх класіфікацыя па таксонах (групоўках) рознага рангу. Служыць базай для многіх біялагічных навук. С. асноўных груп арганічнага свету — пракарыёт і эўкарыёт — мае адны і тыя ж асновы, задачы і многа агульнага ў метадах даследавання.

Сістэматычныя (таксанамічныя) катэгорыі жывёл — групы жывёл, якія валодаюць пэўнымі ступенямі роднасці і шэрагам агульных рыс будовы. Размяшчаюцца (сістэматызуюцца) у серыю супадпарадкаваных груп і ў цэлым ствараюць сістэму жывёльнага свету. Прасцейшая схема супадпарадкавання ўтварае наступны рад: віды аб’ядноўваюцца ў роды, роды — у сем’і, сем’і — у атрады, атрады — у класы, класы — у тыпы, тыпы — у царствы.

Сістэмная экалогія — сукупнасць прынцыпаў і канцэпцый сістэмнага аналізу ў прымяненні да экалогіі.

Склерафіты (ад грэч. scleros — сухі, цвёрды і phyton — расліна) — засухаўстойлівыя расліны з цвёрдымі, скурыстымі лістамі і сцёбламі, якія эфектыўна затрымліваюць выпарэнне вады. Застаюцца жыццяздольнымі нават пры страце 25 % вільгаці, што змяшчаецца ў іх. Да С. адносяцца: коркавы дуб, аліўкавае дрэва, алеандр, саксаул, вярблюджая калючка, кавыль і інш.

Скрэб (ад англ. scrub — кустоўе, зараснік) — густая фармацыя склерафільных, звычайна вечназялёных нізкарослых дрэў, калючых хмызнякоў ва ўмовах, прамежкавых паміж пустыняй і саваннай, з аднаго боку, і дажджавым лесам — з другога.

Смерч — магутны віхар, які ўзнікае ў навальнічным воблаку, што спускаецца да паверхні сушы або мора ў выглядзе рукава ці хобата. Вярчэнне супраць гадзіннікавай стрэлкі суправаджаецца ўзніманнем з паверхні зямлі пылу, розных прадметаў, жывёл і нават вады. Вядомы вадзяныя С., якія ўзнікаюць над нагрэтай мар-

ской паверхняй каля берагоў. Яны ўсмоктваюць ваду цёплага слоя мора разам з яе насельнікамі ў воблакі і пераносяць на сушу. Устаноўлена, што С. няма там, дзе пастаянна холадна або горача. Рэдка ўзнікаюць яны і ў адкрытым акіяне.

Смецце — сукупнасць цвёрдых бытавых адходаў і адкідаў, якія ўтвараюцца ў бытавых умовах: шкло, металы, косці і г. д.

Смог (ад англ. smog — туман з дымам), таксічны туман — моцнае забруджанне паветра ў выглядзе аэразоляўз дымам, газам і туманам. Частая з’ява ў прамыслова развітых гарадах.

Смяротнасць — інтэнсіўнасць працэсу гібелі асобін у папуляцыі. Выражаецца агульным лікам асобін, загінуўшых за пэўны перыяд часу — абсалютная С., а аднесеная да 100 або 1000 асобін — удзельная (адносная) С. Змяняецца ў залежнасці ад умоў асяроддзя, узросту, стану і колькасці папуляцыі 1 выражаецца ў працэнтах ад пачатковай або, часцей, ад сярэдняй колькасці.

Спат — маладыя малюскі, якія ўжо маюць ракавіну і прымацаваліся да субстрату.

Спектр харчавання, харчовы спектр — кампанентны склад ежы жывёл, які характарызуецца як пэўным асартыментам спажываемых кармоў, так і іх колькаснымі суадносінамі. У залежнасці ад С. х. адрозніваюць манафагау (аднаедных), алігафагау (абмежаванаедных), паліфагау (мнагаедных) і пантафагау (усёедных). Найбольш рэдкія ў прыродзе жывёлы-манафагі.

Спіс блакітны — раздзел Чырвонай кнігі, што ўключае віды птушак, колькасць якіх паніжаецца.

Спіс зялёны — пералік відаў раслін і жывёл, выключаных з Чырвонай кнігі, таму што колькасць іх папуляцый адноўлена да аптымальнага ўзроўню.

Спіс чорны — віды раслін і жывёл, якія зніклі (напр., Стэлерава карова, дронт, вандроўны голуб і інш.).

Спіс чырвоны — рэдкія і тыя віды раслін і жывёл, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення.

Споры (ад грэч. spora — пасеў, семя) — аднаклетачныя мікраскапічныя зачаткі арганізмаў, якія служаць для іх размнажэння і захавання віду пры неспрыяльных умовах. Многія С. маюць трывалыя ахоўныя абалонкі і даволі працяглы час не губляюць здольнасць да прарастання.

Спосаб жыцця — уся разнастайнасць адносін індывідаў якога-небудзь відуда абіятычныхумоў існавання, асобін свайго і інш. відаў, вызначаемая наяўнасцю комплексу спецыфічных для віду прыстасаванняў, якія ўзніклі ў ходзе эвалюцыі. Адзін з эквівалентаў шырока распаўсюджанага англійскага тэрміна «Natural History».

Спячка — рэзкае паніжэнне жыццядзейнасці гамаятэрмных жывёл, якое наступае ў перыяды памяншэння колькасці даступнай ежы, з прычыны чаго захаванне высокай актыўнасці і інтэнсіўнага абмену рэчываў становіцца немагчымым. Адрозніваюць летнюю і зімовую С. Першая характэрна для пустынных і паўпустынных жывёл (суркоў, суслікаў, яшчарак), другая — для некаторых насякомаедных (вожыкаў), а таксама для бурага мядзведзя. У адрозненне ад стану анабіёзу жывёлы ў працэсе С. здольны прачнуцца, змяніць сховішча і зноў заснуць. Аналагічны стан у пайкілатэрмных жывёл называецца здранцвеннем.

Стабільнасць біясферы (ад лац. stabilis — устойлівы) — здольнасць біясферы процістаяць знешнім і ўнутраным уздзеянням, уключаючы любыя антрапагенныя працэсы.

Стагнацыя вадаёма (ад лац. stagno — раблю нерухомым) — перыяд застою ў вадаёме, калі адсутнічае вертыкальная цыркуляцыя водных мас, з прычыны чаго можа ўзнікаць дэфіцыт кіслароду.

Старэнне — заканамерны працэс узроставых змяненняў арганізма, які вядзе да зніжэння яго адаптацыйных здольнасцей, павелічэння верагоднасці смерці. Уласціва ўсім арганізмам і працякае на ўсіх узроўнях арганізацыі — ад малекулярна-генетычнага да арганізменнага.

Статак — працяглае або пастаяннае аб’яднанне жывёл, у якім ажыццяўляюцца ўсе асноўныя функцыі жыцця віду: здабыванне корму, абарона ад драпежнікаў, міграцыі, размнажэнне, гадаванне маладняку. Для С. характэрна наяўнасць часовага або пастаяннага лідэра, на якім канцэнтруюцца паводзіны іншых асобін. У адрозненне ад лідэра, важакі характарызуюцца паводзінамі, непасрэдна накіраванымі на актыўнае кіраўніцтва С. У буйных С. вылучаюцца сямейныя або ўзроставыя групы са сваім іерархічным супадпарадкаваннем асобін розных рангаў (С. дзікіх аленяў, зебраў, паўлінаў і інш.).

Статыстычныя метады — метады варыяцыйнай статыстыкі, якія дазваляюць даследаваць цэлае (біяцэноз, папуляцыю) па яго прыватных сукупнасцях (па даных, атрыманых, напр., на падліковых плошчах) і ацаніць дакладнасць атрымліваемых вынікаў.

Стахастычная мадэль экасістэмы (ад грэч. stochastikos — які ўмее ўгадваць) — матэматычная мадэль экасістэмы, якая спрабуе ўлічыць эфекты выпадковай зменлівасці асобных функцый і параметраў.

Стацыя (адлац. statio — месца, становішча) — участак тэрыторыі, які заняты папуляцыяй віду і характарызуецца сукупнасцю ўмоў, неабходных для яе існавання. У канкрэтным сэнсе абазначае прастору, у якой ажыццяўляюцца асобныя віды дзейнасці дадзенага віду (С. кармавыя, гнездавыя, начовак і г. д.). Паняцце, якое часцей ужываецца ў адносінах да наземных жывёл, блізкае да больш агульнага — месцапражыванне.

Стратасфера (ад лац. stratum — слой і грэч. sphaira — map, сфера) — слой атмасферы, размешчаны над трапасферай на высотах ад 8—10 км на полюсах і ад 16—18 да 55 км на экватары. Характарызуецца павышэннем тэмпературы ад -40 °C да блізкіх к 0 °C і вялікай колькасцю азону на вышыні 20—25 км. Каля меж С. узнікае паўночнае ззянне.

Стратыфікацыя тэмпературная (адлац. stratum — слой) — слаістасць водных мас, якія маюць розную тэмпературу, у вадаёмах. У летні перыяд верхнія слаі вады больш цёплыя, чым ніжнія,— прамая стратыфікацыя, зімой назіраецца адваротная стратыфікацыя з больш высокай тэмпературай (каля +4 °C) у прыдонных слаях і нізкай (каля 0 °C) — у верхніх, пад ільдом.

Стратэгія жыцця папуляцый — спосабы выжывання і падтрымання стабільнасці папуляцый розных відаў раслін і жывёл.

Стратэгія К-адбору — спосаб выжывання ў арганізмаў, звязаны з падтрыманнем колькасці каля верхняй мяжы за кошт дыферэнцыяцыі экалагічных ніш. С. К-а. характэрна для параўнальна больш буйных па памерах, канкурэнтна здольных арганізмаў, што маюць параўнальна больш працяглы жыццёвы цыкл развіцця, невысокія хуткасці росту і пладавітасць, развіваюцца на болып позніх стадыях экалагічнай сукцэсіі, на якіх яны дамінуюць. Да іх адносяцца некаторыя віды дрэў, буйных жывёл і інш.

Стратэгія г-адбору — спосаб выжывання ў арганізмаў, для якіх характэрны значныя хістанні колькасці ў параўнальна кароткія інтэрвалы часу. Гэты тып адбору ўласцівы арганізмам, якія маюць параўнальна невялікія памеры і характарызуюцца высокімі хуткасцямі росту, кароткім часам генерацыі, высокай пладавітасцю, нізкай канкурэнтаздольнасцю. Арганізмы са С. г-а. здольны хутка засяліць свабодную прастору, таму яны пераважаюць на ранніх стадыях экалагічнай сукцэсіі. Прыкладамі такіх арганізмаў з’яўляюцца многія аднагадовыя пустазеллі, калаўроткі, некаторыя віды планктонных ракападобных, мышападобных грызуноў і інш. Аднак падзел арганізмаў на Кі г-стратэгаў не з’яўляецца абсалютным, яго можна прымяніць толькі пры параўнанні арганізмаў розных відаў адзін з адным. Аб кожным канкрэтным арганізме можна гаварыць як аб Кабо г-стратэгу толькі пры параўнанні з іншымі арганізмамі, таму вылучэнне двух тыпаў адбору носіць адносны характар.

Стрэс(адлац. stress — напружанне) — неспецыфічная рэакцыя жывога арганізма ў адказ на ўздзеянне розных неспрыяльных фактараў (стрэсараў): холаду, голаду, псіхічных і фізічных траўмаў, абпраменьвання, страты крыві, інфекцыі і інш. Адрозніваюць наступныя формы С.: антрапагенны, біягенны, культурны, шумавы і інш. На ўзроўні экасістэмы С. праяўляецца ў змяненні энергетычных працэсаў, парушэнні кругавароту біягенных рэчываў і структуры згуртавання. Працяглы стан С. пагражае разбурэннем жывых сістэм. Тэрмін уведзены Г. Селье (1936).

Стыхійныя бедствы — разбуральныя прыродныя з’явы, выкліканыя ўраганамі, землетрасеннем, цунамі, тарнада, вывяржэннем вулканаў, засухай, эрозіяй глеб, апустыньваннем, градам, снегападам, снегавымі лавінамі, селямі. З'яўляюцца экстрэмальнымі экалагічнымі фактарамі.

Стэна... (ад грэч. stenos — вузкі) — прыстаўка складаных слоў, якая ўказвае на вузкасць, абмежаванасць умоў існавання па якому-небудзь фактару.

Стэнабатныя жывёлы (ад стэна... і грэч. bathos — глыбіня) — водныя жывёлы, якія жывуць на строга пэўных глыбінях. Адны прыстасаваны да берагавой паласы мораў і называюцца літаральнымі (напр., некаторыя ракападобныя), іншыя жывуць на вялікіх глыбінях і называюцца абісальнымі (паганафоры, глыбакаводныя рыбы). Магчымасць рассялення іх абмежаваная, таму ім уласцівы вузкія арэалы.

Стэнабіёнты (адстэна... і грэч. Ыоп — які жыве) — арганізмы, здольныя жыць ва ўмовах пастаянства якога-небудзь фактару асяроддзя або іх сукупнасці. Стэнабіёнтнасць можа быць выражана ў адносінах да асобных фактараў асяроддзя: тэмпературы (стэнатэрмныя арганізмы), салёнасці (стэнагалінныя арганізмы), гідрастатычнага ціску (стэнабатныя арганізмы) і г. д. Яна абмяжоўвае магчымасць рассялення арганізмаў.

Стэнагалінныя арганізмы (an стэна... і грэч. halinos — салёны) — арганізмы, якія прыстасаваліся да існавання ў вадзе пэўнай салёнасці і не вытрымліваюць яе значных ваганняў. Да іх адносяцца марскія рыбы (некаторыя селядцы, рад бычкоў), а таксама прэснаводныя (сцерлядзь, лінь, карась і інш.), якія жывуць у вадзе з адносна пастаяннай салёнасцю.

Стэнагіграбіёнтныя жывёлы (ад стэна... і грэч. hyhro — вільготны і bios — жыццё) — жывёлы, для існавання якіх патрабуюцца строга пэўныя ўмовы вільготнасці асяроддзя пражывання. Тыповымі прадстаўнікамі з’яўляюцца насельнікі вільготных тропікаў, пустынь.

Стэнатопныя жывёлы (ал стэна... і грэч. topos — месца) — жывёлы, якія прыстасаваны да жыцця ў строга пэўных умовах пражывання. Так, паўдзённая пясчанка і танканогі суслік жывуць толькі ў пясчанай пустыні, соні — у шыракалістых лясах.

Стэнатэрмныя жывёлы (ад стэна... і грэч. thermos — цёплы) — арганізмы, якія прыстасаваны да жыцця ў пэўным тэмпературным дыяпазоне і не пераносяць яго моцныя ваганні. Сярод іх вылучаюць цеплалюбівыя формы — тэрмафілаў і холадалюбівыя — крыяфілаў. Да першых адносяцца рыфаўтваральныя каралы, рад насякомых; да другіх — некаторыя віды арктычных ракападобных, ласасёвых рыб.

Стэнафагія (ад стэна... і грэч. phag — пажыральнік) — вузкая трафічная спецыялізацыя кармлення, пры якой жывёлы паядаюць нямногія віды корму (каала, якая корміцца лістамі эўкаліптаў).

Стэнафотныя жывёлы (адстэна... і грэч. photo — святло) — арганізмы, якія патрабуюць вузка абмежаваных, пэўных светлавых умоў (насельнікі пячор, глебы, глыбакаводных зон акіяна). Для С. ж. характэрны рад морфафізіялагічных адаптацый.

Стэпавы тып расліннасці — характарызуецца перавагай ксераморфных злакаў, якія не пакрываюць глебу цалкам. Развіваец-

ца ў дзвюх розных кліматычных зонах з наяўнасцю перыядаў працяглай засухі. Гэта кантынентальныя зоны ўмераных шырот з суровай зімой і засушлівым канцом лета і міжземнаморскія субарыдныя зоны з мяккай або хадоднай зімой, але працяглым сухім перыядам лета.

Стэпавыя экасістэмы — экасістэмы арыднага (засушлівага) кантынентальнага клімату з дамінаваннем вузкалістых ксерафільных злакаў (кавылю, ціпчаку).

Стэрыльнасць — няздольнасць арганізма да размнажэння, прадуцыравання жыццяздольных гамет; бясплоддзе.

Суадносіны полаў — лікавыя суадносіны паміж поламі. Выражаюцца працэнтам самцоў ад агульнай колькасці асобін у папуляцыі або лікам самцоў на стс самак. Важны фактар, які забяспечвае самарэгуляцыю колькасці папуляцый. У выпадку, калі колькасць самцоў роўная колькасці самак, гавораць аб раўнамерных суадносінах полаў, якія роўны адзінцы.

Суадносіны Шрэдзінгера — каэфіцыент, або індэкс, які выражае адносіны затрат энергіі на падтрыманне жыццядзейнасці або дыхання да энергіі, што змяшчаецца ў структуры або біямасе.

Субдамінант — від, які мае меншую, чым дамінант, шчыльнасць, другі па колькасці і значнасці ў дадзеным біяцэнозе.

Сублітараль (ад лац. sub — пад і litoralis — берагавы) — адна з зон Сусветнага акіяна, якая распасціраецца ад вобласці прыліваў — аддіваў (літараль) да ніжняй мяжы распаўсюджання донных марскіх водарасцей. Святло даходзіць да самых верхніх яе зон.

Субстрат (ад лац. substratum — падсцілка, аснова) — апорная аснова для арганізма: глеба — для наземных арганізмаў, для водных — грунты (для бентасу) і водныя масы (ддя планктону), ддя лішайнікаў — глеба, дрэвы, кусты, камяні і інш. Характар С. залежыць ад сукупнасці яго фізічных уласцівасцей (механічны склад, вільгацяёмістасць, тэрмастабільнаець і інш.), хімічнага саставу і біялагічных кампанентаў. Змяненні (асабліва антрапагенныя) у С. парушаюць нармальнае функцыянаванне прывязаных да яго згуртаванняў арганізмаў, выклікаючы іх змяненні — экалагічныя сукцэсіі.

Сукуленты (адлац. succulentus — сакавіты) — шматгадовыя расліны з сакавітымі мясістымі лістамі (алоэ) або сцёбламі (кактусы, малачаі), якія растуцьу пустынях. Здольныя канцэнтраваць ваду і эканомна яе расходаваць.

Сукцэсія (адлац. successio — пераемнасць, наследаванне)— паслядоўная, накіраваная і незваротная змена на пэўным участку асяроддзя адных згуртаванняў арганізмаў другімі. Першасная С. узнікае на субстратах, не закранутых працэсамі глебаўтварэння (скальныя пароды, астылая лава). Другасная С. адбываецца пры аднаўленні экасістэмы пасля яе разбурэння (пажару ў лесе, на закінутых сельгасугоддзях і г. д.). Змена аднаго фітацэнозу другімі ў ходзе С. уяўляе сабой сукцэсійны рад. Мінуючы розныя фазы развіцця, экасістэма ўступае ў фазу клімаксу, утвараючы больш або менш устойлівае згуртаванне, якое знаходзіцца ў адноснай раўнавазе з абіятычным асяроддзем.

Сума эфектыўных тэмператур — агульная колькасць цяпла, якая неабходна пайкілатэрмным арганізмам для завяршэння індывідуальнага развіцця або яго асобных стадый. Для дадзенага віду з’яўляецца велічынёй пастаяннай.

Супралітараль (ад лац. supra — над, вышэй і litoralis — берагавы) — зона на мяжы сушы і мора, якая ляжыць вышэй за літараль і не зачэпліваецца ў час прыліву. Вадой пакрываецца толькі ў час моцных штормаў і пры нагонных вятрах.

Супраціўленне асяроддзя — сукупнасць усіх лімітуючых фактараў асяроддзя, якія перашкаджаюць арганізмам размнажацца з максімальна магчымай для іх хуткасцю.

Сусветны акіян — асноўны кампанент гідрасферы, які змяшчае 97,5 % агульнай колькасці водных запасаў на Зямлі. Акваторыя С. а. займае 70,8 % усёй паверхні Зямлі.

Сусветны дзень навакольнага асяроддзя, 5 чэрвеня. Заснаваны па прапанове дэлегацый Японіі і Сенегала на Канферэнцыі ААН па навакольнаму асяроддзю, якая адбылася 5—16 чэрвеня 1972 г. у г. Стакгольме (Швецыя). Адзначаецца ва ўсім свеце штогод для прыцягнення ўвагі сусветнай грамадскасці да праблем аховы навакольнага асяроддзя.

Сусветны фонддзікай прыроды (World Wildlife Fund) — міжнародная грамадская няўрадавая арганізацыя, якая субсідзіруе дзеянні па ахове і вывучэнню знікаючых і рэдкіх відаў жывёл, раслін і іх месцапражыванняў. Заснаваны ў 1961 г. СФДП ажыццяўляе фундаментальныя даследаванні, засноўвае і ахоўвае запаведнікі, вылучае грашовую дапамогу і займаецца асветніцкай і выхаваўчай работай у сферы аховы прыроды.

Сустракаемасць — частата знаходжання пэўнага віду ў біяцэнозе. Паказчык размеркавання асобін ва ўсім арэале або ў асобных, часам невялікіх, яго ўчастках.

Сутачная актыўнасць — складаная біялагічная з’ява, у аснове якой ляжыць змяненне фізіялагічных функцый арганізмаў на працягу 24-гадзіннага інтэрвалу.

Сутачныя рытмы — змяненне інтэнсіўнасці і характару біялагічных працэсаў, якое паўтараецца з сутачнай перыядычнасцю. Уласцівы большасці біялагічных і фізіялагічных працэсаў: сутачная рытмічнасць актыўнасці жывёл, раскрыццё і закрыццё кветак раслін і г. д.

Суфозія (ад лац. suffossio — падкопванне) — вышчалочванне і вынас дробных глебавых і грунтавых агрэгатаў вадой, якая фільтруецца, што прыводзіць да асядання глебы і грунту.

Сухавей — непрацяглы па часу (некалькі сутак) вецер з высокай тэмпературай (20—25 °C) і нізкай адноснай вільготнасцю (30— 35 %). Назіраецца ў стэпах і паўпустынях.

Сухастой — сухія кроны мёртвых дрэў, якія не ўпалі на глебу.

Сцежка экалагічная — спецыяльна абсталяваны маршрут, які праходзіць праз розныя экасістэмы і іншыя прыродныя аб’екты, што маюць эстэтычную, прыродаахоўную і гістарычную каштоўнасць, і на якім людзі (экскурсанты, турысты, адпачываючыя і інш.) атрымліваюць вусную (праз радыёўстаноўкі на індывідуальныя навушнікі, з дапамогай экскурсаводаў) або пісьмовую (аншлагі, стэнды і да т. п.) інфармацыю аб гэтых аб’ектах. Адна з форм выхавання экалагічнага мыслення і светапогляду.

Сцыяфіты (ад грэч. skia — цень і phyton — расліны) — ценевынослівыя расліны.

Сядзячыя жывёлы — водныя жывёлы, якія вядуць прымацаваны спосаб жыцця (губкі, каралы, імшанкі).

Табліцы выжывання — разліковыя табліцы для вызначэння верагоднасці дажыцця нованароджанага да кожнага з наступных гадоў (узростаў) і змянення гэтай верагоднасці з узростам асобіны.

Тайга — хвойныя лясы; біём, які ахоплівае лясную зону паўночнага паўшар’я. Займае каля 10 % сушы. Таежныя лясы ў параўнанні з трапічнымі бедныя відамі і адносна малапрадукцыйныя.

Адрозніваюць цёмнахвойную Т. (елка, піхта, сасна кедравая сібірская) і светлахвойную (пераважае сасна звычайная і лістоўніца). Пад полаг цёмнахвойнага лесу пранікае мала святла, падлесак рэдкі, але шырока распаўсюджаны хмызнячкі (чарніцы, брусніцы і інш.), у травяным покрыве — кісліца, грушанкі, папараці. Светлахвойны лес мае лепшае асвятленне. Пад полагам развіваецца хмызнякова-травяное покрыва. На поўначы Еўропы і Зауралля пераважаюць сасновыя лясы, на Далёкім Усходзе — лісцевыя.

Тайфуны (ад кіт. тай фын — моцны вецер) — ураганы (трапічныя цыклоны. трапічныя ўраганы), якія ўзнікаюць над цёплымі водамі трапічнай зоны і суправаджаюцца велізарнымі разбурэннямі, чалавечымі ахвярамі. Т. з’яўляюцца экстрэмальным экалагічным фактарам.

Таксаномія (ад грэч. taxis — размяшчэнне, строй і nomos — закон) — раздзел сістэматыкі, прысвечаны прынцыпам, метадам і правілам класіфікацыі. Асноўная задача — стварыць вучэнне аб таксанамічных катэгорыях і іх супадпарадкаванні, што дазволіць ажыццявіць натуральную класіфікацыю арганізмаў.

Таксікант — ядавітае, шкоднае для здароўя рэчыва.

Таксіны (адгрэч. toxikon — яд) — ядавітыя рэчывы, утвараемыя некаторымі мікраарганізмамі, раслінамі і жывёламі, здольныя прыгнятаць фізіялагічныя функцыі жывых арганізмаў, што прыводзіць да іх захворвання або гібелі. Найбольш поўна вывучаны мікробныя таксіны. Т. служаць для самааховы арганізмаў.

Таксісы (ад грэч. taxis — парадак, размяшчэнне) — накіраваныя рухальныя рэакцыі жывёл у адказ на дзеянне якога-небудзь знешняга раздражняльніка. Крыніцай раздражнення можа быць святло (фотатаксіс), тэмпература (тэрматаксіс), вільгаць (гідратаксіс), хімічнае рэчыва (хематаксіс), пашкоджанне (траўматаксіс), электрычны ток (гальванатаксіс), сіла зямнога прыцяжэння (геатаксіс) і г. д. Калі рухі арганізмаў накіраваны да раздражняльніка, назіраецца дадатны таксіс, ад раздражняльніка — адмоўны. Раздражняльнікі, якія прыцягваюць да сябе, называюцца атрактантамі (ад лац. attraho — прыцягваю), а тыя. што аддаляюць,— рэпелентамі (ад лац. repello — адштурхваю, аддаляю). Пры Т. цела жывёл займае пэўнае становішча ў адносінах да крыніцы раздражнення. Напр., рыбіна вош плавае заўсёды спінай уверх — да святла. Калі асвяціць жывёлу знізу, яна перавернецца і будзе плаваць спінай уніз. Дзякуючы Т. аднаклетачныя

арганізмы адшукваюць ежу, больш спрыяльныя месцы пражывання, пазбягаюоь шкодных уздзеянняў.

Таксобнасць (ад грэч. toxikon — яд) — здольнасць арганізмаў існаваць у водах, якія змяшчаюць таксічныя рэчывы. У залежнасці ад ступені забруднення вадаёма таксічнымі рэчывамі адрозніваюць зоны, засяляемыя арганізмамі, здольнымі вытрымаць розную ступень (моцную, еярэднюю або слабую) таксічнага забруднення вадаёмаў.

Таксон (ад грэч. taxis — размяшчэнне і on — існае) — назва класіфікацыйных адзінак, якая паказвае іх ранг або месца ў сістэме (від, род, сям’я, атрад, аддзел, клас, тып, царства, надцарства).

Тактыльная адчувальнасць (ад лац. tactilis — адчувальны, ад tango — кратаю, дакранаюся) — адчуванне, якое ўзнікае пры дзеянні на паверхню цела розных механічных раздражняльнікаў; разнавіднасць дотыку.

Такыры (ад цюрк. тыкыр — голы, роўны, плоскі) — участкі бясплоднай саланцаватай паверхні зямлі, распаўсюджаныя ў пустынях.

Таласафільныя арганізмы (ад грэч. thalassa — мора) — арганізмы, якія жывуць выключна ў морах і акіянах (кіты, дэльфіны, марскія вожыкі і зоркі і інш.).

Талерантнасць (ад лац. tolerantia — цярпенне) — здольнасць арганізмаў пераносіць пэўную амплітуду хістанняў фактараў асяроддзя, што адхіляюцца ад аптымальных для іх, пры гэтым расці і размнажацца. Гл. Шэлфарда правіла.

Тамнабіёнт — арганізм — насельнік хмызнякоў. Звычайна тэрмін адносяць да насякомых (караедаў, лубаедаў, насельнікаў жывой драўніны і інш.).

Танатацэноз — скопішча мёртвых водных арганізмаў, якія пастаянна ператвараюцца ў асадкавыя пароды.

Танатоз (ад грэч. thanatos — смерць) — ахоўная рэакцыя некаторых насякомых, якая выражаецца ў здольнасці прыкідвацца мёртвымі; заміранне.

Тапічныя сувязі (ад грэч. topos — месца) — сувязі паміж папуляцыямі ў біяцэнозе, калі асобіны папуляцыі аднаго віду змяняюць фізіка-хімічныя ўмовы існавання другога.

Траглабіёнты (ад грэч. trogle — пячора і біёнт) — насельнікі пячор. Большасць з іх з’яўляецна эндэмікамі.

Трансгенез (адлац. trans — праз, пераі генез) — змяненне відавога складу і адноснага значэння асобных кампанентаў цэнозаў у выніку ўсялення ў іх новых і адмірання старых відаў.

Трансгрэсія (ад лат. transgressio — пераход. перамяшчэнне) — наступленне мора на сушу, якое ўзнікае ў выніку апускання сушы або падняцця ўзроўню мора.

Транспірацыя (адлац. trans — праз і spiro — дышу, выдыхаю) — фізіялагічнае выпарэнне вады лістамі і іншымі часткамі раслін. Вялікую частку паглынутай вады сухапутныя расліны трацяць у выніку Т. Так, расход вады з 1 га расліннасці складае ў сярэднім 3—6 тыс. т за вегетацыйны перыяд, што амаль роўна гадавой суме ападкаў у дадзенай мясцовасці. Штогод расліннасць зямнога шара аддае ў атмасферу ў выглядзе вадзяной пары 600— 700 трлн т вады.

Трансфармацыя (ад лац. transformatio — пераўтварэнне, ператварэнне) — ператварэнне энергіі сонечнай радыяцыі, улоўліваемай зялёнымі раслінамі, у іншыя віды (хімічную, механічную і інш.), якое суправаджаецца яе стратай у выглядзе цяпла.

Трапасфера (ад грэч. tropos — паварот, змяненне і sphaira — шар) — ніжні слой атмасферы вышынёй 10—18 км (у залежнасці ад шыраты месца), у якім сканцэнтравана болып за 4/5усёй масы паветра і адбываюцца практычна ўсе з’явы надвор’я. Уключае ўзважаную ў паветры вадзяную пару, якая перамяшчаецца пры нераўнамерным награванні паверхні Зямлі.

Трапізмы (ад грэч. tropos — паварот, напрамак) — накіраваныя роставыя рухі органаў раслін у адказ на аднабаковы ўплыў святла (фотатрапізм), зямнога прыцягнення (геатрапізм) і г. д. У аснове іх ляжыць з’ява раздражняльнасці. Любы Т. бывае дадатным і адмоўным. Параўн. Настыі.

Трапічны лес — тып біёму ў экватарыяльным, субэкватарыяльным і трапічным паясах Зямлі. Існуюць дзве асноўныя групы: дажджавы, або вільготны (гілея), і сезонны (зімова-зялёны) лес. Дажджавы лес прыстасаваны г. ч. да экватара і развіваецца ва ўмовах лішку вільгаці і цяпла; сезонны — размяшчаецца ў межах тропікаў з выразна выяўленымі дажджавым і сухім сезонамі. Біяцэнозы Т. л. найбольш высокапрадукцыйныя на Зямлі. Займаючы каля 6 % ўсёй паверхні сушы, яны даюць каля 28 % агульнай прадукцыі арганічнага рэчыва. Асноўная частка іх біямасы сканцэнтравана ў жывых раслінах.

Трафагенны слой — верхні слой воднай тоўшчы вадаёмаў, у якім адбываецца ўтварэнне арганічнага рэчыва ў працэсе фотасінтэзу.

Трафічная класіфікацыя вадаёмаў (ад грэч. trophe — ежа, харчаванне) — раздзяленне вадаёмаў па ступені кормнасці (трофнасці) у залежнасці ад узроўню іх першаснай прадукцыі. Існуюць чатыры асноўныя тыпы вадаёмаў: алігатрофныя, мезатрофныя, эўтрофныя і дыстрофныя.

Трафічная сетка — перапляценне харчовых ланцугоў у прыродным комплексе.

Трафічная структура — арганізацыя згуртавання, заснаваная на харчовых узаемаадносінах папуляцый.

Трафічны ланцуг, харчовы ланцуг — харчовыя ўзаемаадносіны паміж арганізмамі, праз якія ў экасістэме адбываецца перанос рэчыва і энергіі з больш нізкіх узроўняў (расліны) да болып высокіх (драпежнікі). Пры гэтым большая частка энергіі (80—90%) траціцца ў выглядзе цяпла. Таму лік звёнаў (узроўняў) звычайна не перавышае 4—5. Чым даўжэйшы Т. л., тым меншая прадукцыя яго апошняга ўзроўню ў адносінах да першага (пачатковага).

Трафічны ўзровень — сукупнасць арганізмаў, якія займаюць пэўнае становішча ў агульным ланцугу харчавання ў сувязі з аднолькавай аддаленасцю адзвяна прадуцэнтаў. Напрыклад, жывёлы розных відаў, якія паядаюць расліны (або цыянабактэрыі), адносяцца да другога Т. у. (кансументы першага парадку), а іншыя жывёлы, якія ў сваю чаргу паядаюць жывёл другога Т. у., утвараюць трэці Т. у. (кансументы другога парадку) і г. д. Колькасць Т. у. у экасістэмах не перавышае 4—6, паколькі частка энергіі ежы ў ходзе яе трансфармацыі траціцца на патрэбы энергетычнага абмену, рассейваецца ў выглядзе цяпла.

Трофаэкалогія — раздзел экалогіі, прысвечаны вывучэнню сукупнасці харчовых сувязей у біяцэнозах.

Трыптон (ад грэч. thypto — раздрабняю і on — існае) — арганічны дэтрыт аўтахтоннага (утвараецца ў вадаёме) або алахтоннага (прынесены звонку) паходжання, завіслы ў вадзе.

Трэнд (ад англ. trend — агульны напрамак, тэндэнцыя) — лінія, якая паказвае шматгадовае зменнае сярэдняе па штогадовых вагальных даных колькасці, прадукцыйнасці і г. д.

Тугай — разрэджаная дрэвавая або хмызняковая расліннасць у рачных далінах паўпустыннай і пустыннай зон Сярэдняй і Цэнтральнай Азіі.

Туман — скопішча вялікай колькасці найдрабнейшых вадзяных кропель або крышталёў лёду каля зямной паверхні. Утварэнню садзейнічаюць бязветранасць і тэмпературная інверсія.

Тундра(адфін. tunturi — бязлеснае, голае ўзвышша) — біём арктычнай зоны Зямлі. Яго характэрная рыса — адсутнасць лесу. Расліны нізкарослыя. Пераважаюць лішайнікі, імхі, травы, хмызнячкі і хмызнякі. Фауна небагатая. Асноўныя расліннаедныя млекакормячыя — паўночны алень (Еўразія), карыбу (Паўночная Амерыка), лемінгі, заяц-бяляк, з драпежнікаў — пясец, ліса, воўк. Экасістэмы Т. надзвычай уразлівыя, іх кволасць абумоўлена кароткімі харчовымі ланцугамі (напр., лішайнікі і травы —> алень —* воўк, чалавек; асокі —* лемінгі —* пясец, сава). Істотнае змяненне аднаго з трафічных узроўняў моцна адбіваецца на інш., выклікаючы рэзкія ваганні колькасці арганізмаў — ад вельмі вялікай колькасці да амаль поўнага знікнення.

Турбулентная дыфузія — неўпарадкаваныя перамяшчэнні паветра ў вертыкальным і гарызантальным напрамках, абмен цяплом і колькасцю руху паміж масамі паветра.

Тыгматаксіс (ад грэч. thigma — дакрананне, кантакт) — здольнасць арганізмаў арыентавацца ў залежнасці ад паверхні. У многіх жывёл і раслін выяўляецца дадатны Т. Яны чапляюцца за паверхню або падтрымліваюць з ёй цесны кантакт (вусікі лазячых раслін).

Тып — адна з вышэйшых таксанамічных катэгорый у сістэматыцы жывёл. Аб'ядноўвае роднасныя класы. Усе арганізмы, якія адносяцца да аднаго Т., характарызуюцца адзіным планам будовы.

Тэктоніка — галіна геалогіі, якая вывучае развіццё структуры зямной кары і яе змяненні пад уплывам тэктанічных рухаў і дэфармацый, што суправаджаюцца складкаватымі і разрыўнымі парушэннямі, сейсмічнымі з’явамі і вулканізмам.

Тэламарфоз (ад грэч. telos — канец і morphe — форма, від) — напрамак эвалюцыі ў бок вузкай спецыялізацыі. Звязан з развіццём прыстасаванняў да існавання ў вузкім дыяпазоне ўмоў (напр., краты, насельнікі пячор, глыбакаводныя рыбы і інш.).

Тэлеалогія (ад грэч. telos — мэта, вынік, завяршэнне і логія) — ідэалістычнае вучэнне аб спрадвечнай мэтазгоднасці ў прыродзе; прыпісванне ўнутранай мэты жывой прыродзе.

Тэлергоны (ад грэч. tele — удаль, далёка і ergon — работа, уздзеянне) — рэчывы, якія выдзяляюцца жывёламі ў знешняе асяроддзе і ўздзейнічаюць на жывёл таго ж (ферамоны) або інш. віду (кайрамоны, аламоны).

Тэмперагура цела — інтэгральны паказчык цеплавога балансу арганізма. У пайкілатэрмных жывёл Т. ц. змяняецца ў залежнасці ад тэмпературы асяроддзя пражывання. У гамаятэрмных жывёл яна падтрымліваецца на адносна пастаянным узроўні (каля 38 °C у плацэнтарных млекакормячых і 40—42 °C у птушак).

Тэмпературная інверсія — павышэнне тэмпературы паветра з вышынёй замест яе звычайнага паніжэння. Узнікае ў выніку радыяцыйнага ахаладжэння зямной паверхні і прыземнага слоя паветра.

Тэрабіёнт (ад лац. terra — зямля і біонт) — арганізм, які жыве ў дарослым стане на паверхні сушы, корміцца і размнажаецца тут.

Тэратагены (ад грэч. teratos — пачвара, вырадак і ...гены} — рэчывы, уздзеянне якіх на арганізм прыводзіць да анамалій ў яго развіцці.

Тэраталогія (ад грэч. teratos — пачвара, вырадак і ..логія)— навука, якая вывучае выроддівасць і анамаліі ў раслін, жывёл і чалавека.

Тэрафіты (ад грэч. theros — лета і phyton — расліна) — аднагадовыя расліны, жыццёвы цыкл якіх заканчваецца за адзін вегетацыйны сезон. Неспрыяльны час года Т. перажываюць у выглядзе насення. Від жыццёвай формы раслін.

Тэрмадынаміка біялагічных сістэм — раздзел навукі, які разглядае агульныя заканамернасці ператварэння энергіі, іх сувязь з кругаваротам рэчываў, а таксама праблемы ўстойлівасці і эвалюцыі біялагічных сістэм.

Тэрмаклін (ад грэч. thermos — цёплы і сіітіп — схіляць) — слой скачка або рэзкага перападу тэмпературы ў вадаёме. Выразна наглядаецца ў глыбокіх азёрах у летні час.

Тэрмарэгуляцыя (ад грэч. therme — цяпло і лац. regulo — упарадкоўваю, рэгулюю) — сукупнасць складаных фізіялагічных працэсаў. якія забяспечваюць падтрыманне аптымальнай для да-

дзенага віду тэмпературы цела ва ўмовах зменлівай тэмпературы навакольнага асяроддзя. Здольнасць да Т. вызначае ў значнай ступені межы рассялення і выжывання жывёл у розных кліматычных умовах і з’яўляецца адным з важнейшых механізмаў гамеастазу.

Тэрмарэцэпцыя (ад грэч. therme — цяпло і рэцэпцыя) — успрыманне рэцэптарамі змянення тэмпературы, якое суправаджаецца ўзнікненнем нервовых імпульсаў з наступнай перадачай сігналаў у цэнтральную нервовую сістэму.

Тэрмасфера — слой верхняй атмасферы (у сярэднім ад 80 да 800 км ад паверхні Зямлі), у якой з вышынёй адбываецца хуткі рост тэмпературы.

Тэрмафікацыя, цеплавое забрудненне — змяненне біялагічных працэсаў у вадаёмах, якое выклікаецца павышэннем тэмпературы ў выніку скідвання цёплых вод цеплавымі і атамнымі электрастанцыямі.

Тэрмафілы (ад грэч. therme — цяпло і phileo — люблю) — арганізмы, прыстасаваныя да пражывання ва ўмовах пастаянна высокіх тэмператур. Так, тэрмафільныя мікраарганізмы шырока распаўсюджаны ў гарачых крыніцах, верхніх слаях лавы. Жывёлы-тэрмафілы не могуць існаваць ніжэй пэўнага ўзроўню тэмператур. Многа Т. сярод насякомых арыдных (засушлівых) зон.

Тэрмічны рэжым вадаёмаў, цеплавы рэжым вадаёмаў — перыядычныя змяненні тэмпературы вады і яе цеплавых запасаў у вадаёмах. Для вадаёмаў характэрна вясенняя і асенняя гоматэрмія (пастаянная тэмпература, роўная 4 °C, па вертыкалі); прамая летняя (паніжэнне тэмпературы ад паверхні да дна) і адваротная зімовая (павышэнне тэмпературы ад паверхні да дна) тэмпературныя стратыфікацыі.

Тэрыконы (ад фр. terri — пародны адвал і conique — канічны) — конусападобныя адвалы пустой пароды, якія ўтвараюцца каля горных вырабатак карысных выкапняў.

Тэрытарыяльнасць (ад лац. territoria — зямельная прастора) — асноўныя формы выкарыстання тэрыторыі і акваторыі асобінамі таго або іншага віду жывёл. У найбольшай ступені Т. выяўлена ў пазваночных і некаторых членістаногіх, якія валодаюць складанымі паводзінамі. Праяўляецца ў абароне ўласнай тэрыторыі, якая служыць месцам харчавання, размнажэння. Маркіруецца пахавымі, гукавымі сігналамі або простым адпуджваннем чужакоў.

Тэрытарыяльныя паводзіны — рэакцыя на месцазнаходжанне інш. членаў папуляцыі (у птушак, млекакормячых, рада рыб, насякомых і інш.).

Тэрыяфауна — фауна млекакормячых.

Тэхнагенны пыл — пылападобныя часцінкі штучнага паходжання. Асноўнымі крыніцамі Т. п. з’яўляюцца цеплавыя электрастанцыі, якія працуюць на вугалі з вялікай зольнасцю, абагачальныя фабрыкі, металургічныя, цэментныя, магнезітавыя і сажавыя заводы. Адзін з фактараў забруджвання атмасфернага паветра.

Тэхнасфера (ад грэч. techne — мастацтва, майстэрства і sphaira — шар, сфера) — частка біясферы, пераўтворанай людзьмі з дапамогай тэхнічных сродкаў у мэтах сацыяльна-эканамічных патрэбнасцей людзей.

Убіквісты (ад лац. ubique — скрозь, усюды) — віды, якія валодаюць шырокай здольнасцю прыстасоўвацца да розных умоў існавання (з шырокай экалагічнай валентнасцю), таму скрозь распаўсюджаны. Напр., трыснёг звычайны расце ў вадзе і на сушы, на гліністым і пясчаным грунце. Тыповыя У. (ліса, воўк) сустракаюцца ў тундры, хвойных, лісцевых лясах, стэпах, пустынях, гарах. Маюць шырокі арэал. У. — сінонім эўрыбіёнтам.

Узаемадапамога ў жывёл — форма адносін паміж асобінамі аднаго або розных відаў, калі кожная з узаемадзеючых асобін атрымлівае для сябе пэўныя выгады, выкарыстоўваючы тыя ці іншыя біялагічныя асаблівасці партнёра (партнёраў), прычым карысныя вынікі ўзаемадапамогі выкарыстоўваюцца адначасова ўсімі яе ўдзельнікамі.

Узоры паводзін, патэрны — інстынкт, або імкненне (паляванне, размнажэнне), якія праяўляюцца ў асобых формах паводзін; некаторыя ўласцівы толькі вышэйшым жывёлам. Такім У. п. з’яўляюцца паводзіны ваўка, які спрабуе далучыцца да чужой зграі і праходзіць некалькі паводзінскіх стадый, перш чым яму ўдасца дабіцца прыхільнасці зграі.

Узровень мора — становішча свабоднай паверхні вод Сусветнага акіяна, якая імкнецца размясціцца перпендыкулярна да раўнадзейнай усіх сіл, прыкладзеных да масы вады.

Узроўні арганізацыі жывой матэрыі — уяўленні аб структурнай будове жывога рэчыва. Вылучаюць: малекулярны, клетачны, арганізменны, папуляцыйны, біяцэнатычны і біясферны У. а. ж. м. Такі падзел жывой матэрыі з’яўляецца ўмоўным, паколькі практычна ўсе задачы біялогіі адначасова датычацца некалькіх узроўняў. Уяўленне аб У. а. ж. м. наглядна адлюстроўвае сістэмны падыход да вывучэння жывой прыроды.

Ультраабісаль (ад лац. ultra — звыш, больш і грэч. abyssos — бяздонны) — зона найбольшых акіянічных глыбінь (6— 11 тыс. м). Агульная плошча складае менш за 1,5 % дна акіяна. Гідрастатычны ціск 60—110 МПа стварае экалагічную ізаляцыю У. ад навакольных прастораў рэчышча і абумоўлівае своеасаблівасць фауны (прыкладна 60% яе відаў — эндэмікі).

Ультрафіялетавая радыяцыя (выпраменьванне) — нябачнае вокам электрамагнітнае выпраменьванне з даўжынямі хваль меншымі за 0,4 мкм (удыяпазоне паміж бачным і рэнтгенаўскім выпраменьваннямі). Гл. Радыяцыя сонечная.

Умовы існавання — сума жыццёва неабходных фактараў асяроддзя, без якіх жывыя арганізмы не могуць існаваць.

Унікальныя ландшафты — розныя прыродныя ўтварэнні ад участка пустынь, каньёна да высакагорнага возера, якія афіцыйна не вылучаны ў самастойныя прыродаахоўныя аб'екты, але ахоўваюцца ў складзе запаведнікаў, нацыянальных паркаў, ландшафтных запаведнікаў.

Унітарныя арганізмы — арганізмы, будова якіх у значнай меры прадвызначана генетычна. Ідэальны прыклад — чалавек, вышэйшыя жывёлы. Гл. Мадулярныя арганізмы.

Унутрывідавыя адносіны — уласцівыя віду ўзаемаадносіны паміж асобінамі аднаго віду, якія склаліся ў ходзе гістарычнага развіцця; абумоўліваюць структуру відавога насельніцтва.

Ураган — вецер са скорасцю большай за 30 м/с, які мае разбуральную сілу. У. адносяцца да найболып грозных з’яў прыроды. Узнікаюць над цёплымі морамі трапічнай зоны і амаль заўсёды суправаджаюцца велізарнымі разбурэннямі, чалавечымі ахвярамі. Экстрэмальны экалагічны фактар.

Ураддівасць глебы — сукупнасць уласцівасцей глебы, якія забяспечваюць умовы для атрымання ўраджаю сельскагаспадарчых раслін. Вызначаецца структурнымі ўласцівасцямі глебы, колькасцю ў ёй элементаў мінеральнага харчавання, ступенню ўвільготненасці, правільнасцю агратэхнікі.

Уразлівасць экасістэмы — уласцівасць; паняцце, адваротнае ўстойлівасці, ступень няздольнасці процістаяць знешнім уздзеянням.

Урбанізацыя (ад лац. urbs — горад) — працэс узрастання гарадскіх пасяленняў і ўзмацненне іх ролі ў чалавечай цывілізацыі. У. з’яўляецца магутным экалагічным фактарам, які пераўтварае прыродныя ландшафты, пераразмяркоўвае водныя рэсурсы, вырабляе разнастайныя вытворчыя і бытавыя адходы, што забруджваюць асяроддзе жыцця чалавека і прыродныя экасістэмы. Працэс У. асабліва ўзрос у XX ст. і працягваецца да цяперашняга часу.

Устойлівасць віду — наяўнасць у дадзеных арганізмаў спадчынна замацаваных уласцівасцей, якія дазваляюць ім процістаяць уздзеянню неспрыяльных умоў асяроддзя. Выяўляецца пры ўздзеянні экстрэмальных фактараў.

Устойлівасць экасістэмы — яе здольнасць захоўваць структуру і функцыянальныя асаблівасці пры ўздзеянні зменлівых знешніх фактараў.

Утылізацыя прамысловых адходаў — выкарыстанне прамысловых адходаў у якасці другаснай сыравіны, паліва і для інш. мэт.

Фагацытоз (ад грэч. phagos — пажыральнік) — актыўнае захопліванне і ператраўліванне жывых аб’ектаў і цвёрдых часцінак аднаклетачнымі арганізмамі або асобымі клеткамі мнагаклетачных жывёл. З’ява была адкрыта I. I. Мечнікавым у 1882 г. Ддыгрывае вялікую ролю г. ч. пры запаленні, загойванні ран. Здольнасць клетак захопліваць і ператраўліваць часцінкі ляжыць у аснове харчавання прымітыўных арганізмаў.

Фазы развіцця (ад грэч. phasis — з’яўленне) — этапы развіцця. Напр., у жывёл, якія валодаюць метамарфозам, ёсць некалькі асноўных этапаў індывідуальнага развіцця (антагенезу). Так, у насякомых з поўным ператварэннем вылучаюць наступныя Ф. р.: яйцо, лічынку, кукалку, імага.

Фактор трывогі — антрапагенны фактар, які праяўляецца ў непасрэдным умяшанні чалавека ў прыроднае асяроддзе і парушэнні парадку жыцця дзікіх жывёл. У месцах масавага адпачынку, у час збору ягад, грыбоў, пры падліку дрэў, зборы жывіцы і г. д. людзі сваёй прысутнасцю і сваімі дзеяннямі выцясняюць

жывёл з іх прывычных месцапражыванняў і прымушаюць перасяляцца ў іншыя, менш абжытыя і не заўсёды зручныя для іх месцы. Асабліва адчувальнае ўздзеянне Ф. т. у перыяд вывядзення і выкормлівання патомства. Для памяншэння дзеяння Ф. т. добрыя вынікі дае ўвядзенне «месяцаў цішыні» ў асноўных месцапражываннях жывёл з улікам сезонных асаблівасцей іх біялогіі.

Фактар экалагічны — агент, з’ява або любы прыродны кампанент фізічнага, хімічнага або біялагічнага паходжання, які ўплывае прама або ўскосна, станоўча або адмоўна на кожную асобіну, папуляцыю або біяцэноз. Паміж рознымі Ф. э. існуюць цесныя ўзаемадзеянні, іх уплыў адбываецца комплексна (сумесна). У залежнасці ад уласцівасцей і характару ўплыву Ф. э. падраздзяляюць на тры асноўныя групы: абіятычныя, біятычныя і антрапічныя (антрапагенныя).

Фактар экстрэмальны — любы фактар, сіла ўздзеяння якога перавышае прыстасавальніцкія магчымасці арганізма або сістэмы, але не настолькі, каб прывесці да гібелі. Можа мець максімальнае і мінімальнае выражэнне, паколькі рэзкі лішак або няхватка ўздзеяння фактару аднолькава экстрэмальныя. Наяўнасць Ф. э. стварае экстрэмальныя ўмовы існавання для арганізмаў.

Фактарыяльная экалогія — раздзел агульнай экалогіі, які вывучае заканамернасці ўздзеяння фактараў навакольнага асяроддзя на біялагічныя сістэмы і рэакцыі ў адказ апошніх на гэтыя ўздзеянні. Сінонім аўтэкалогіі.

Фанерафіты (ад грэч. phaneros — відавочны, адкрыты і фітон) — жыццёвая форма раслін, г. зн. расліны з пупышкамі ўзнаўлення, размешчанымі даволі высока над зямлёй на вертыкальных парастках. Да іх адносяцца дрэвы, хмызнякі, ліяны, эпіфітныя расліны, якія дзякуючы высокаму размяшчэнню пупышак узнаўлення (не ніжэй за 30 см), смалістым выдзяленням і лускавінкам добра ахаваны ад вымярзання і зімовага высушвання.

Фарычныя сувязі (ад грэч. phora — нашэнне) — міжпапуляцыйныя сувязі, якія ўзнікаюць пры перамяшчэнні адных арганізмаў другімі (перанос птушкамі і млекакормячымі насення, спор, пылку і г. д.). Гл. Заахорыя.

Фарэзія — тып сімбіёзу, пры якім адзін від выкарыстоўвае другі з мэтай перамяшчэння. Шырока распаўсюджана сярод нематод і членістаногіх. Паразіты прымацоўваюцца да самак, а ў некаторых выпадках і да самцоў розных прамакрылых і застаюцца

на іх да капуляцыі і нават да адкладкі яец, у час якой заражаюць яйцы гаспадара. Рыба-прыліпала перамяшчаецца, прымацаваўшыся да больш буйных рухомых водных жывёл.

Фатычная зона — верхні слой акіяна, у які пранікае дастатковая ддя фотасінтэзу колькасць святла.

Фауна (ад лац. Fauna — багіня лясоў і палёў, апякунка жывёльных статкаў у рымскай міфалогіі) — сукупнасць усіх відаў жывёл, якія жывуць на пэўнай прасторы. Тэрмін прымяняецца да жывёл розных сістэматычных катэгорый, аб’яднаных агульнасцю месца пражывання і спосабу жыцця. Ф. Зямлі налічвае не менш за 1,5 млн відаў, прычым штогод адкрываюцца і апісваюцца тысячы новых відаў.

Фауністыка — раздзел зоагеаграфіі, які займаецца вывучэннем фауны, яе сістэматычнай, геаграфічнай і генетычнай структурай.

Феналогія (ад грэч. phainomena — з’ява і ...логія} — галіна ведаў аб сезонных з’явах у прыродзе, тэрмінах іх наступлення і прычынах, якія вызначаюць гэтыя тэрміны. Так, пры феналагічных даследаваннях у раслін вылучаюць фазы развіцця: набраканне і распусканне пупышак, пачатак і канец цвіцення, паспяванне пладоў і г. д.

Феномен прыроды (ад грэч. phainomenon — якое з’яўляецца) — незвычайная, выключная з’ява прыроды.

Ферамоны (ад грэч. phero — нясу і hormao — прыводжу ў рух, узбуджаю) — біялагічна актыўныя рэчывы, якія выдзяляюцца жывёламі ў навакольнае асяроддзе і робяць уплыў на паводзіны іншых асобін таго ж віду. Ддрозніваюць палавыя Ф. (палавыя атрактанты), якія забяспечваюць сустрэчу і пазнаванне асобін рознага полу, Ф. трывогі, следавыя Ф. Лепш заўсё вывучаныўжыцці насякомых. У грамадскіх насякомых (пчол, мурашак) яны рэгулююць усю сістэму сувязей у калоніях, характар дзеяння, актыўнасць. Палавыя Ф. прымяняюцца пры біялагічным метадзе барацьбы з насякомымі-шкоднікамі.

Фіёрд (ад нарв. fjord} —доўгі вузкі марскі заліў з высокімі або абрывістымі берагамі.

Фізіялагічныя рытмы — змяненні інтэнсіўнасці і характару працэсаў, якія перыядычна паўтараюцца і праходзяць унутры клеткі, органа, цэлага арганізма. З’яўляюцца асновай болынасці біялагічных рытмаў.

Фіксацыя азоту (ад лац. fixus — трывалы, замацаваны) — біялагічная асіміляцыя атмасфернага азоту з утварэннем азотзмяшчальных рэчываў, ажыццяўляемая некаторымі бактэрыямі (азотбактэрыі, клубеньчыкавыя бактэрыі і інш.) і цыянабактэрыі (насток, анабена).

Філагенез (ад грэч. phylon — род, племя і генез) — працэс гістарычнага развіцця жывых арганізмаў як у цэлым, так і асобных таксанамічных груп: царстваў, тыпаў, класаў, атрадаў, сем’яў, родаў, відаў. Тэрмін уведзен Э. Гэкелем (1866).

Філапатрыя (ад грэч. philopatria — любоў да айчыны) — імкненне асобіны вярнуцца да месца свайго пражывання або заставацца ў ім.

Фільтратары — водныя арганізмы, спосаб харчавання якіх заключаецца ў адцэджванні з вады харчовай завісі з дапамогай фільтрацыйнага апарату. Харчовая завісь прадстаўлена планктоннымі водарасцямі, жывёламі. бактэрыямі, а таксама дэтрытам (найдрабнейшымі рэшткамі адмерлых раслін і жывёл). Да Ф. адносяцца губкі, многія віды планктонных ракападобных, двухстворкавыя малюскі, імшанкі, асцыдкі, некаторыя віды рыб, вусатыя кіты. Значэнне Ф. велізарнае. Фільтруючы ваду, яны выконваюць ролю прыродных ачышчальных сістэм, г. зн. ажыццяўляюць біялагічную ачыстку вады (самаачышчэнне).

Фіта... (ад грэч.phyton — расліна) — частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны іх да раслін або навукі аб раслінах (батанікі).

Фітабентас — сукупнасць раслінных арганізмаў, якія жывуць на дне вадаёмаў (бурыя і чырвоныя водарасці, ірдзесты і інш.).

Фітагармоны, гармоны раслін — біялагічна актыўныя арганічныя рэчывы, якія выпрацоўваюцца раслінамі і дзейнічаюць у вельмі малых колькасцях. Выклікаюць спецыфічны роставы і формаўтваральны эфект, адыгрываюць вялікую ролю ў працэсах рэгенераныі, пераходзе раслін да генератыўнага развіцця або стану спакою і г. д. Да Ф. адносяць аўксіны, гіберэліны, цытакініны (дзейнічаюць як стымулятары), а часам і інгібітары — абсцызавую кіслату і этылен. Некаторыя Ф. атрымліваюць сінтэтычным шляхам. Ф. шырока выкарыстоўваюцца ў сельскай гаспадарцы у якасці стымулятараў росту, гербіцыдаў.

Фітамаса — сумарная маса ўсіх раслінных арганізмаў у любым прыродным згуртаванні. Ф. выражаецца ў адзінках сырой ці сухой масы, або энергетычных адзінках (калорыях, джоўлях), аднесеныхда адзінкі прасторы (плошчы, аб’ёму). У наземных згуртаваннях Ф., як правіла, большая, чым заамаса, у водных — наадварот, паколькі прадстаўлена г. ч. дробным фітапланктонам.

Фітанцыды (адфіта... і лац. caedo — забіваю) — утвараемыя раслінай біялагічна актыўныя рэчывы, якія забіваюць або прыгнятаюць рост і развіццё мікраарганізмаў. Адыгрываюць важную ролю ва ўзаемаадносінах арганізмаў у біяцэнозах. Ф. выдзяляюць цыбуля, часнок, хрэн і інш.

Фітапланктон (ад фіта... і грэч. planktos — блукаючы) — сукупнасць мікраарганізмаў, якія адносяцца да прадстаўнікоў расліннага свету і жывуцьу завіслым стане ў вадзе. Гэта, якправіла, дробныя водарасці, якія насяляюць тоўшчу вады. Прадстаўнікі Ф. — хларэла, хламідаманада, вольвакс, цыянабактэрыі і інш.

Фітатаксін — таксічнае для раслін рэчыва, здольнае парушыць іх метабалізм.

Фітафагі (алфіта... і грэч. phagos — які пажырае) — жывёлы, якія кормяцца раслінамі. Да іх адносяць усіх расліннаедных жывёл наземных і водных экасістэм.

Фітацэналогія — раздзел геабатанікі і біягеацэналогіі, які вывучае раслінныя згуртаванні.

Фітацэноз — расліннае згуртаванне або сукупнасць раслін на пэўнымучасткузямной паверхні. Гэта дынамічная сістэма, якая змяняецца на працягу года і па гадах.

Флора (ад лац. Flora — багіня кветак і вясны) — сукупнасць відаў раслін, якая склалася гістарычна, на дадзенай тэрыторыі. Ф. Зямлі налічвае каля 375 тыс. відаў раслін. Даследаванне Ф. — прадмет раздзела батанікі — фларыстыкі.

Флуктуацыя (ад лац. fluctuatio — ваганне), асцыляцыя — ваганне колькасці і прадукцыйнасці папуляцыі, паказанае ў выглядзе хвалепадобнай крывой.

Форма жыццёвая — тып прыстасавання розных відаў да падобных умоў асяроддзя. Вонкава характарызуецца агульнымі рысамі адаптацыі да асяроддзя, падабенствам асноўных марфалагічных рыс і паводзінскіх рэакцый.

Фота... (ад грэч. photos — святло) — частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны да святла, дзеяння святла.

Фотаксенны арганізм (ад.фота... і грэч. xenos — чужы) — арганізм, абыякавы да інтэнсіўнасці асвятлення.

Фотаперыяд — чаргаванне на працягу 24 г светлага і цёмнага часу сутак. У раёнах з умераным кліматам змяняецца ў залежнасці ад пары года (кароткія светлавыя дні зімой, доўгія — летам), а на экватары амаль пастаянны на працягу ўсяго года.

Фотаперыядызм (ад фота... і грэч. periodos — кругавярчэнне, чаргаванне) — рытмічнае змяненне розных уласцівасцей і функцый арганізма падуплывам чаргавання і працягласці асвятлення. Ддзначаецца ў раслін і жывёл. У залежнасці ад рэакцыі на даўжыню дня расліны дзеляцца на даўгадзённыя (збожжавыя злакі, блёкат і інш.) і нейтральныя (грэчка, гарох). Органы ўспрымання фотаперыяду — лісты. Выкарыстоўваючы Ф., можна рэгуляваць працэсы росту і развіцця раслін. У жывёл Ф. кантралюе наступленне і спыненне шлюбнага перыяду, пладавітасць, пераход да зімовай спячкі і інш. Ен звязан з біялагічнымі рытмамі.

Фотарэцэпцыя (а&фота... і лац. receptio — прыём, прыняцце)— успрыманне святла асобнымі арганізмамі або спецыялізаванымі ўтварэннямі — фотарэцэптарамі.

Фотасінтэз (аафота... і грэч. synthesis — злучэнне) — ператварэнне зялёнымі раслінамі і фотасінтэзуючымі бактэрыямі праменнай энергіі Сонца ў энергію хімічных сувязей арганічных рэчываў. У аснове Ф. ляжыць акісляльна-аднаўленчы працэс, у якім электроны пераносяцца ададноўніка (вады, кіслароду)да акцэптара (СО2, ацэтату) з утварэннем адноўленых злучэнняў (вугляводаў) і вылучэннем кіслароду, калі акісляецца вада. Ф. — адзіны працэс у біясферы, які вядзе да павелічэння свабоднай энергіі біясферы за кошт знешняй крыніцы (Сонца) і забяспечвае існаванне як раслін, так і ўсіх гетэратрофных арганізмаў, у т. л. і чалавека.

Фотатаксіс — рух прасцейшых арганізмаў да крыніцы святла (станоўчы Ф.) або ад яго (адмоўны Ф.).

Фотатрапізм (ад фота... і tropos — паварот) — роставыя выгіны органаў раслін пад уплывам аднабаковага асвятлення. Сцёблы звычайна маюць дадатны Ф., карані — адмоўны, лісты — папярочны.

Фотатрофныя мікраарганізмы — фотасінтэзуючыя мікраарганізмы, якія выкарыстоўваюць энергію святла для біялагічнага сінтэзу арганічнага рэчыва, што забяспечвае іх рост. Да іх адносяцца пурпурныя і зялёныя бактэрыі, цыянабактэрыі, некаторыя галабактэрыі.

Фотатрофы — арганізмы, якія ў якасці крыніцы энергіі ў працэсе фотасінтэзу выкарыстоўваюць сонечнае святло.

Фрэоны — хлорфторвуглевадароды, якія шырока выкарыстоўваюцца ў быце (газавае напаўненне аэразольных балончыкаў, ахалоджваючыя агенты халадзільнікаў) і разбуральна ўплываюць на азонавы слой атмасферы. У стратасферы з Ф. пад дзеяннем ультрафіялетавага выпрамянення вылучаецца хлор, які ўступае ў рэакцыю з азонам з вылучэннем атамарнага кіслароду.

Фумігацыя (ад лац. fumigatio — акурваю) — працэс знішчэння або адпуджвання шкоднікаў і ўзбуджальнікаў хвароб з дапамогай газападобных таксічных або адпуджваючых прэпаратаў.

Фунгіцыды (ад лац. fungus — грыб і caedo — забіваю) — хімічныя рэчывы (пестыцыды), якія ўжываюцца для барацьбы з узбуджальнікамі грыбковых захворванняў раслін і жывёл.

Футуралогія (ад лац. futurum — будучае) — навука аб будучым, або сукупнасць уяўленняў аб будучым чалавецтва.

Хадаль, хадальная зона — глыбіні Сусветнага акіяна, большыя за 6000—7000 м (жалабы, упадзіны).

Хадапелагіяль — водная маса, якая запаўняе глыбокія ўпадзіны хадальнага паверха, пачынаючы з глыбіні 6000—7000 м і да самых вялікіх вядомых глыбінь.

Хазмафіты (ад грэч. chasma — глыбокая расколіна і phyton — расліна) — расліны, здольныя расці на малой колькасці субстрату (у паглыбленнях і расколінах скал). Тыповымі прадстаўнікамі з’яўляюцца каменяломнікі, ядловец, сасна, скальныя формы буку і дубу.

Халадастойкасць — здольнасць раслін пераносіць нізкія тэмпературы (— 1... — 10 °C) і не траціць жыццяздольнасці пры замаразках.

Халаднакроўныя жывёлы — тое ж, што і пайкілатэрмныя жывёлы.

Хамефіты (адгрэч. chamai — на зямлі і phyton — расліна) — жыццёвая форма раслін, пупышкі ўзнаўлення якіх знаходзяцца блізка да паверхні зямлі (на вышыні 20—30 см). Яны ахаваны пупышкавымі лускавінкамі, снегавым покрывам (зімой) і часткова подсцілам. Да X. адносяцца хмызнячкі (брусніцы, чарніцы), паўхмызнячкі, некаторыя шматгадовыя травы (дабраполь).

Харалогія (ад грэч. choros — месца і ...логія) — раздзел біягеаграфіі, які вывучае прасторавае размяшчэнне арганізмаў і іх згуртаванняў.

Харчовая сетка — разнастайнасць харчовых узаемаадносін паміж арганізмамі ў экасістэме. Адна з важнейшых асаблівасцей X. с. заключаецца ў тым, што ў пераважнай большасці выпадкаў аднолькавы тып узаемаадносін характэрны для групы відаў, якія замяняюць адзін аднаго. Напр., драпежнікі могуць карміцца капытнымі, мышападобнымі грызунамі, зайцамі, птушкамі, насякомымі і інш. жывёламі, нават раслінамі. Калі знікае адзін від корму, яго месца часова або пастаянна займаюць інш. віды харчовых аб’ектаў (г. зн. яны экалагічна і энергетычна дубліруюць адзін аднаго) і экасістэма захоўвае сваю структуру.

Харчовыя ланцугі, ланцугі харчавання — рад арганізмаў (раслін, жывёл, мікраарганізмаў і інш.), у якім кожнае папярэдняе звяно служыць ежай для наступнага. Напр., фітапланктон —* зоапланктон —* дробныя рыбы —* драпежныя рыбы —* чалавек. X. л. складаюцца з трох асноўных кампанентаў: прадуцэнтаў, кансументаў, рэдуцэнтаў. У экасістэмах яны не ізаляваны, а ўзаемазвязаны агульнымі відамі, дзякуючы чаму разгаліноўваюцца ў харчовыя сеткі. Выключэнне са згуртавання якога-небудзь элемента X. л. парушае яго цэласнасць. Па звёнах X. л., ад першага да апошняга, ажыццяўляецца трансфармацыя рэчыва і паток энергіі. Гл. Экалагічная піраміда.

Хвалі жыцця — ваганні колькасці (пад’ёмы і спады) асобін, характэрныя для любой папуляцыі жывых арганізмаў. Амплітуда ваганняў колькасці залежыць ад памераў арганізмаў: яна найбольшая ў дробных арганізмаў. Ваганні колькасці могуць быць сезоннымі (перыядычнымі), генетычна абумоўленымі, і несезоннымі (аперыядычнымі), якія ўзнікаюць у выніку непасрэднага ўздзеяння на папуляцыю розных абіятычных і біятычных фактараў асяроддзя. X. ж. з’яўляюцца адным з элементарных фактараў эвалюцыі.

Хема... (ад грэч. chemeia — хімія) — частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны да хіміі або хімічных працэсаў.

Хемарэцэптары (адхела... і лац. receptor — які прымае) — адчувальныя клеткі і структуры, з дапамогай якіх арганізм успрымае істотныя для жыццядзейнасці хімічныя рэчывы (хімічныя раздражняльнікі).

Хемарэцэпцыя (ад хема... і лац. receptio — прыняцце) — успрыманне аднаклетачнымі арганізмамі або спецыялізаванымі клеткамі мнагаклетачных арганізмаў важных для іх жыццядзейнасці хімічных рэчываў у знешнім асяроддзі (смакавая X., нюхальная X.). X. мае важнае значэнне для большасці жывёл пры пошуку ежы, пазбяганні ворагаў, пры неспрыяльных фактарах асяроддзя і г. д. Асабліва вялікая яе роля ў жыцці насякомых.

Хемасінтэз (ацхема... і грэч. synthesis — злучэнне) — працэс сінтэзу арганічных рэчываў некаторымі групамі бактэрый за кошт энергіі, якая атрымліваецца імі ў рэакцыях акіслення аміяку, серавадароду і іншых рэчываў, Як і пры фотасінтэзе, у выніку X. утвараецца першаснае арганічнае рэчыва. X. адбываецца, як правіла, у бессветлавых умовах (пячорах, глыбакаводных зонах мораў, азёраў і інш.). У параўнанні з фотасінтэзам X. адыгрывае падпарадкаваную ролю ва ўтварэнні першаснага арганічнага рэчыва ў біясферы. X. быў адкрыты С. М. Вінаградскім (1887).

Хемасінтэзуючыя арганізмы — група пракарыятычных аўтатрофных мікраарганізмаў, якія сінтэзуюць арганічныя рэчывы з неарганічных шляхам хемасінтэзу. Да X. а. адносяцца серабактэрыі (акісляюць серавадарод), нітрыфікуючыя бактэрыі (ператвараюць аміяк у нітрыты, а затым у нітраты), жалезабактэрыі, вадародныя бактэрыі. X. а. адыгрываюць істотную ролю ў біягеахімічных цыклаххімічных элементаў на нашай планеце. Гл. Хемасінтэз.

Хематаксіс (ад хема... і таксіс — рух) — перамяшчэнне арганізмаў пад уплывам стымулюючага дзеяння хімічных рэчываў. Можа быць станоўчым, калі яно накіравана да крыніцы хімічнага раздражняльніка, і адмоўным (калі накіравана ад крыніцы). З’ява X. выкарыстоўваецца пры лоўлі рыбы, прамысловых жывёл на прынаду з пахам, для прываблівання ў пасткі шкодных насякомых. Гл. Хемасінтэзуючыя арганізмы.

Хематрапізм — роставая рухальная рэакцыя органаў раслін (выгібанне) падуплывам якіх-небудзь хімічных рэчываў, вільготнасці (гідратрапізм), кіслароду (аэратрапізм).

Хімера (ад грэч. Chimaira — міфічная пачвара з галавой ільва, тулавам казы і хваетом дракона) — арганізм, які спалучае ў сабе клеткі, тканкі, органы або часткі цела розных арганізмаў. У аснове ўтварэння X. — аб’яднанне клетак, якія ўзялі пачатак ад розных зігот. У сельскагаспадарчай практыцы ў раслін X. атрымліваюць з дапамогай прышчэпак.

Хіянафілы (ад грэч. chion — снег і ...філ\ снегалюбы — расліны і жывёлы, якія насяляюць месцы са снежнымі зімамі і валодаюць адпаведнымі прыстасаваннямі ддя жыцця ў гэтых умовах. Сярод раслін — гэта віды, здольныя развівацца пад снегам (пралеска, кураслеп, падснежнік). У жывёльных X. к зіме паяўляецца ахоўная белая афарбоўка, развіваюцца шорсткія валасы або пёры на ступнях, павялічваецца плошча апоры і інш. Так, дробныя куніцавыя валодаюць тонкім выцягнутым целам, якое дазваляе лёгка перамяшчацца па падснежных ходах грызуноў. Да X. адносяцца насякомыя, якія паяўляюцца на снезе (напр., нагахвосткі).

Хіянафіты (ад грэч. chion — снег і ...фіты) — расліны, якія развіваюцца на паверхні снегу або лёду.

Хларафіл (ад грэч. chloros — зялёны і ...філ) — зялёныя пігменты раслін, з дапамогай якіх яны ўлоўліваюць энергію сонечнага святла і ажыццяўляюць фотасінтэз. Святло, паглынутае X., пераўтвараецца ў патэнцыяльную хімічную энергію арганічных прадуктаў фотасінтэзу.

Хомінг (англ. homing, ад home — вяртацца дамоў) — інстынкт дома, г. зн. здольнасць жывёл вяртацца са значнай аддегласці на свой участак жыхарства, да гнязда, логава і г. д. Асабліва ярка праяўляецца ў відаў з далёкімі сезоннымі міграцыямі (вугроў, прахадных ласасёвых рыб, многіх пералётных птушак). У аснове X. ляжыць «прыхільнасць» асобіны да пэўнай мясцовасці, дзе жывёла нарадзілася або ўпершыню паспяхова размнажалася.

Хортабіёнты — арганізмы, якія жывуць у траве (напр., конікі, саранча).

Хронабіялогія (ад грэч. chronos — час і bios — жыццё) — раздзел біялогіі, які вывучае часавую арганізацыю біялагічных

сістэм, іх змяненне ў часе. Біялагічныя працэсы і з'явы, якія перыядычна паўтараюцца (біялагічныя рытмы), часам вылучаюць у самастойны раздзел — біярытмалогію.

Хронабіясфера — біясфера ў бесперапынным яе існаванні і развіцці ад моманту ўзнікнення.

Хуткасць рассялення — тэмпы рассялення асобін ад месца першапачатковага выпуску; хуткасць натуральнага распаўсюджвання інтрадуцэнта на новай тэрыторыі пасля каланізацыі.

Хуткасць росту папуляцыі — прырост папуляцыі за адзінку часу. X. р. п. можа быць пастаяннай пры ўмове адсутнасці абмяжоўваючых фактараў — экспаненцыяльны рост (J-падобная крывая) або непастаяннай (спачатку X. р. п. узрастае да пэўнай шчыльнасці, затым паніжаецца, калі з павелічэннем колькасці асобін умовы іх існавання пагаршаюцца і тэмп узнаўлення падае) — лагістычны, або S-падобны, рост. Найбольш тыповы ў прыродных умовах лагістычны рост, паколькі заўсёды прысутнічаюць абмяжоўваючыя фактары (ежа, прастора, драпежнікі і інш.).

«Цвіценне» вады — масавае развіццё фітапланктону, якое выклікае зялёную афарбоўку вады. Працэс абумоўлены значным павелічэннем канцэнтрацыі мінеральных пажыўных рэчываў, якія паступаюць у вадаёмы з вадазборнай плошчы (змыванне мінеральных угнаенняў і інш.).

Цеплавы баланс Зямлі — супастаўленне колькасці цеплавой энергіі, якая прыходзіць і аддаецца праз атмасферу на пэўным участку зямной паверхні.

Цеплавыя адходы — нявыкарыстаная частка цеплавой энергіі, якая вылучаецца ў навакольнае асяроддзе ў выніку вытворчых працэсаў. У раёнах канцэнтрацыі такіх вытворчасцей адбываецца павышэнне тэмпературы. Так, напрыклад, выкарыстанне вады з вадаёма для ахаладжэння агрэгатаў электрастанцый прыводзіць да павышэння ў ім тэмпературы вады і, як вынік, памяншэння растваральнасці кіслароду ў ёй, што ў сваю чаргу паніжае здольнасць вадаёма да самаачышчэння. Ц. а. прыводзяць да цеплавога забруджвання вадаёмаў.

Цеплапрадукцыя — утварэнне цяпла ў жывёлызым арганізме ў выніку тканкавага энергаабмену (працэсаў дыхання, стрававання і работы мышцаў).

Нунамі — сейсмічныя хістанні тоўшчы вады ў акіяне або моры ў выглядзе доўгаперыядычных хваль, якія выклікаюцца землетрасеннем на дне або вывяржэннем падводных і надводных вулканаў. Узнікае раптоўна ў раёнах высокай сейсмічнай актыўнасці і рухаецца са скорасцю 50—1000 км/г. Уздзеянню Ц. падвержаны Камчатка, Курыльскія і Камандорскія астравы, часткова Сахалін. Ц.— экстрэмальны экалагічны фактар.

Цыкл актыўнасці, цыклічнасць (ад грэч. kyklos — круг) — перыядычныя змяненні характару паводзін і фізіялагічных працэсаў у жывёл, выкліканыя зменай умоў існавання. Найбольш ярка выяўлены ў насельнікаў паўночных і ўмераных шырот. Адрозніваюць сезонны і сутачны Ц. а.

Цыкл біягеахімічны — кругаварот хімічных элементаў з неарганічнай прыроды праз жывёльныя і раслінныя арганізмы назад у неарганічнае асяроддзе.

Цыкламарфоз (ад грэч. kyklos — круг і morphe — форма) — перыядычныя сезонныя змяненні ў будове цела асобных відаў планктонных арганізмаў, звязаныя са змяненнем тэмпературы, вязкасці вады і інш. прычынамі. Праяўляецца ва ўтварэнні вырастаў галаўнога, хваставога або тулаўнага аддзелаў, якія перашкаджаюць апусканню жывёл у ваду.

Цыклічнасць змены, сукцэсіі — дынамічная змена згуртаванняў, абумоўленая перыядычнымі змяненнямі асяроддзя пражывання. Гл. Экалагічная сукцэсія.

Цыклоны (ад грэч. kyklon — які кружыцца) — вялікія аб’ёмы паветра з паніжаным ціскам у цэнтры, якія перамяшчаюцца ў трапасферы. Скорасць руху — каля 20 м/с і большая. Вятры ўзмацняюцца к цэнтру цыклону. Суправаджаецца вялікімі ападкамі.

Цыркадныя рытмы (ад лац. circa — каля і dies — дзень) — змяненні інтэнсіўнасці і характару біялагічных працэсаў і з’яў, якія паўтараюцца, г. зн. здольнасць арганізмаў паўтараць свае функцыі з перыядычнасцю каля 24 г (ад 20 да 28 г) нават у цемнаце пры адсутнасці змены дня і ночы. Ц. р. могуць уплываць як на паводзіны цэлага арганізма (адкладка яец насякомымі), так і на асобныя фізіялагічныя працэсы. Гл. Біялагічныя рытмы.

Цыркарытмы (ад лац. circa — каля і рытмы) — частка біялагічных рытмаў з перыядамі, блізкімі да геаграфічных канстант: сонечных сутак (24 г), месячных сутак (24,8 г), месячнага месяца (29,53 сут) і астранамічнага года. 3 імі звязаны прыліўныя рытмы, месячныя рытмы, гадавыя рытмы, якія пры аслабленні дзеяння знешніх фактараў маюць перыяд, некалькі адметны ад перыяду адпаведных канстант (таму выкарыстан прэфікс «цырка»).

Цыркуляцыя (адлац. circulatio — кругавярчэнне) — перамяшчэнне паветраных або водных мас, выкліканае градыентам тэмпературы, ціску і г. д., на вялікай плошчы.

Цыянабактэрыі (ад грэч. kyanos — сіні і бактэрыі) — група фотатрофных пракарыётных арганізмаў, традыцыйна называемых сінезялёнымі водарасцямі. Падставай для аднясення сінезялёных водарасцей да бактэрый паслужыла падабенства ў арганізацыі іх клетак з клеткамі інш. бактэрый. Іх масавае развіццё ў вадаёмах выклікае з’яву, вядомую як «цвіценне» вады.

Цэнабіёз — сумеснае жыццё арганізмаў у згуртаваннях. Гл. Біяцэноз.

Цэнабіёнт — арганізм як член згуртавання.

Цэноз (ад грэч. koinos — агульны) — любое згуртаванне арганізмаў. Вылучаюць зоацэнозы (згуртаванні жывёл), фітацэнозы (згуртаванні раслін), мікробныя цэнозы.

Цяжкія металы — металы з удзельнай вагой, большай за 4,5 г/см3. Сярод Ц. м. ёсць жыццёва неабходныя для чалавечага арганізма (напр., цынк, жалеза, марганец, медзь і інш.) і таксічныя для арганізма (напр., кадмій, ртуць, свінец і інш.). Ц. м. трапляюць у навакольнае асяродде як са сцёкавымі водамі, так і ў выніку працэсаў гарэння. Ц. м. уваходзяць у склад зямной кары. Асобную праблему ўяўляе назапашанне Ц. м. у харчовым ланцугу і ў арганізме чалавека.

«Чалавек і біясфера» (англ. Man and Biosphere, МАВ) — доўгатэрміновая міжурадавая праграма па каардынацыі фундаментальных даследаванняў праблем кіравання прыроднымі рэсурсамі.

Чапараль (ад ісп. chaparro — зараснікі хмызняковага дубу) — фармацыя ксераморфных хмызнякоў, распаўсюджаных у Паўноч-

най Амерыцы. Часта ўтвараюць зараснікі аднаго дамінуючага віду. Узнікаюць на месцах лясных пажараў. Маюць водаахоўнае значэнне.

Чарада — часовае аб’яднанне жывёл, якія праяўляюць біялагічна карысную арганізаванасць дзеянняў (для абароны ад Bopara, здабычы ежы, міграцый). Часцей за ўсё назіраецца ў рыб і птушак, млекакормячых (ваўкі).

Чаргаванне пакаленняў — заканамерная змена ў жыццёвым цыкле арганізмаў спосабаў размнажэння ў наступных адно за адным пакаленнях. Так, Ч. п. у жывёл бывае двух тыпаў: чаргаванне нармальнага палавога працэсу з партэнагенезам і палавога размнажэння з бясполым.

Чырвоная кніга — выданне Міжнароднага саюза аховы прыроды і прыродных рэсурсаў (МСАП), створанага пры ЮНЕСКА ў 1948 г. Змяшчае пералік рэдкіх відаў жывёл і раслін і тых, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення. Выдадзены Ч. к. рада рэспублік.

Чыстая першасная прадукцыя — частка валавой першаснай прадукцыі, якая не расходуецца раслінамі ў працэсе метабалізму і можа быць спажыта жывёльнымі арганізмамі.

Шарош — рыхлы, губчаты лёд, які ўзнікае з унутрыводнага лёду, што ўсплывае на паверхню вадаёма. У склад Ш. могуць уваходзіць лёд, які плавае на вадзе, скопішчы ледзяных іголак, якія змерзліся, кавалкі дробнага бітага лёду і г. д. Узнікае звычайна перад ледаставам, можа выклікаць пад’ём узроўню вады.

Шквал (ад англ. squall) — раптоўнае рэзкае ўзмацненне ветру на працягу кароткага адрэзку часу, якое суправаджаецца змяненнем яго напрамку.

Штыль (ад гал. stil) — бязветранасць або вельмі слабы вецер, скорасць якога не перавышае 0,5 м/с.

Шумы — адна з форм фізічнага (хвалевага) забруджвання навакольнага асяроддзя, адаптацыя да якога практычна немагчымая. У цяперашні час Ш. (гукі) разглядаюцца як сур’ёзны забруджвальнік біясферы. Асноўныя рэакцыі арганізмаў на Ш. вывучаны дастаткова добра. Так, інфрагукавыя Ш. выклікаюць значныя парушэнні жыццядзейнасці арганізмаў. Гэта адчуванне псіхалагічнага дыскамфорту, развіццё падсвядомага пачуцця страху, узнікненне панікі сярод жывёл, якія можна назіраць перад вывяржэннем вулканаў, землетрасеннямі, штормам. Падобную

рэакцыю ў жывёл выклікаюць гукі пралятаючых цяжкіх верталётаў, рухаючыхся машын і г. д. Ярка выяўленай здольнасцю затрымліваць і паглынаць значную частку гукавой энергіі (высокай частаты) валодаюць расліны (зялёныя насаджэнні з кустоў і дрэў змяншаюць Ш. у 10 разоў).

Шчыльнасць папуляцыі — колькасць асобін дадзенага віду на адзінцы плошчы або ў адзінцы аб’ёму. Важны паказчык прасторавага размяшчэння асобін папуляцыі. У большай або меншай ступені зменлівая, паколькі залежыць ад рада абіятычных (тэмпературы, вільготнасці, салёнасці, сезонных змяненняў, кліматычных умоў і да т. п.) і біятычных (наяўнасці харчовых рэсурсаў, драпежнікаў, паразітаў і да т. п.)фактараў. Знаходзіцца ў дынамічнай раўнавазе з умовамі існавання і вагаецца каля якойсьці сярэдняй, характэрнай ддя дадзенага віду велічыні.

Шэлфарда правіла, закон талерантнасці — адзін з асноватворных прынцыпаў экалогіі, згодна з якім прысутнасць або працвітанне папуляцыі ў дадзеным месцапражыванні залежыць ад комплексу экалагічных фактараў, да кожнага з якіх у арганізмаў існуе пэўны дыяпазон талерантнасці (вынослівасці). Гэты дыяпазон абмежаваны па кожнаму фактару мінімальным і максімальным значэннямі, у межах якіх і можа існаваць арганізм. Ступень дабрабыту віду ў залежнасці ад інтэнсіўнасці ўздзейнічаючага фактару выражаюць у выглядзе так званай крывой талерантнасці, якая мае форму звана з максімумам, што адпавядае аптымальнаму значэнню фактару.

Шэльф (адангл. shelf), мацерыковая водмель — роўная частка падводнага краю мацерыкоў (кантынентальны Ш.) да больш або менш рэзкага яго пераходу да крутога мацерыковага схілу.

Эвазія кіслароду (ад лац. evasio — адыход) — выхад кіслароду з вады ў атмасферу.

Эвалюцыйная экалогія — раздзел экалогіі, які вывучае эвалюцыю відаў у сувязі з фактарамі знешняга асяроддзя, а таксама эвалюцыю біяцэнозаў і экасістэм.

Эвапатранспірацыя (ад лац. evaporo — выпарваю і транспірацыя) — сумарнае выпарэнне; колькасць вільгаці, якая пераходзіць у атмасферу ў выглядзе пары ў выніку транспірацыі раслін і выпарэння з паверхні расліннасці.

Эдасфера (ад грэч. edaphos — аснова, глеба і sphaira — сфера) — акружаючая асобны арганізм прастора, на якую ён аказвае ўплыў у выніку сваёй жыццядзейнасці (ствараючы, напр., асобы клімат).

Эдафабіёнты — арганізмы, якія жывуць у грунце (глебе). Прыклад — дажджавыя чэрві.

Эдафічныя фактары (ад грэч. edaphos — глеба) — глебавыя ўмовы, якія ўплываюць на жыццё і распаўсюджванне арганізмаў. Адзін з комплексу абіятычных фактараў асяроддзя.

Эдыфікатары (ад лац. aedificator — будаўнік) — віды раслін з моцна выяўленай асяроддзеўтваральнай здольнасцю, якія пераважаюць у фітацэнозах. Так, Э. стэпаў з’яўляюцца кавыль, ціпчак; у нізінным балоце — асокі, у вярховым — сфагнавыя імхі.

Эйкумена (ад грэч. oikumene — заселеная зямля) — частка зямной паверхні, заселеная людзьмі.

Экабіяморфа (ад грэч. oikos — жыллё, месцазнаходжанне; bios — жыццё і morphe — выгляд, форма) — пэўны тып прыстасавальнай структуры раслін і звязаных з ёй фізіялагічных асаблівасцей, якія характарызуюць групу раслін, што звычайна растуць у падобных умовах асяроддзя. Тэрмін прапанаваны замест тэрміна «жыццёвая форма».

Экалагізацыя — працэс няўхільнага і паслядоўнага ўкаранення сістэм тэхналагічных і інш. рашэнняў, якія дазваляюць павысіць эфектыўнасць выкарыстання прыродных рэсурсаў адначасова з захаваннем якасці прыроднага асяроддзя.

Экалагічнае выхаванне — фарміраванне ў чалавека перакананасці ў неабходнасці беражлівых адносін да прыроды, разумнага выкарыстання яе багаццяў, правільнага ўзаемадзеяння грамадства з прыродай. Істотную ролю ў Э. в. адыгрываюць адукацыйныя ўстановы ўсіх узроўняў, друк, радыё, тэлебачанне, кіно, музеі, выставы і да т. п.

Экалагічная вайна — спосаб вядзення ваенных дзеянняў, накіраваных на разбурэнне прыроднага асяроддзя.

Экалагічная валентнасць — ступень прыстасаванасці відуда змяненняў умоў асяроддзя. Выражаецца ў раздзяленні арганізмаў на эўрыбіёнтаў, стэнабіёнтаў і мезабіёнтаў, г. зн. відаў шырокай, вузкай і сярэдняй ступені прыстасаванасці.

Экалагічная ёмістасць экасістэмы — сукупнасць жыццёва неабходных умоў, якія забяспечваюць дадзеную велічыню максімальнай колькасці папуляцыі. Калі колькасць віду ўзрасце за

межы ёмістасці асяроддзя, наступіць экалагічны крызіс, які прывядзе да рэзкага падзення колькасці. Прыклад: у Йелаўстонскім нацыянальным парку (ЗША) у пачатку XX ст. для забеспячэння працвітання аленяў знішчылі ўсіх драпежнікаў (ваўкоў, шакалаў, каётаў). За паўтара дзесяцігоддзя колькасць аленяў узрасла з 6 да 100 тыс. асобін, затым пачала хутка падаць (да 1,5 тыс.)Размножыўшыся бесперашкодна, алені з’елі ўсю траву, падлесак, кару дрэў. Карміцца стала нечым. Наступіў голад, эпізаотыі. 3 прычыны знікнення рэгулятарных механізмаў (драпежнікаў) мяжа ёмістасці асяроддзя была парушана.

Экалагічная занальнасць вадаёмаў — наяўнасць у вадаёме зон, заселеных рознымі арганізмамі і іх згуртаваннямі. У аснове Э. з. в. ляжыць змяненне фактараў знешняга асяроддзя (тэмпературы, асветленасці, гідрастатычнага ціску, газавага рэжыму і г. д.).

Экалагічная ніша — Гл. Ніша экалагічная.

Экалагічная піраміда — графічны відарыс (мадэльу выглядзе прамавугольнікаў, пастаўленых адзін на адзін) убывання колькасці, біямасы або энергіі асобін ад першага асноўнага звяна харчовага ланцуга (прадуцэнтаў) да апошняга (кансументаў). Можа быць выражана ў адзінках масы (сырой або сухой) — піраміда біямасы, лікам асобін на кожным узроўні — піраміда лікаў або энергіяй, якая знаходзіцца ў арганізмах, — піраміда энергіі. Вучэнне аб Э. п. было распрацавана Элтанам (1934), таму яна часта называецца пірамідай Элтана.

Экалагічная пластычнасць — тое ж, што і экалагічная валентнасць.

Экалагічная прадукцыйнасць экасістэмы — адносіна колькасці энергіі, якая атрымліваецца з некаторага трафічнага ўзроўню, да колькасці энергіі, якая паступае на трафічны ўзровень у адзінку часу.

Экалагічная раўнавага — устойлівыя (збалансаваныя) суадносіны ўзаемапрыстасаваных відаў арганізмаў, а таксама працэсаў прадукцыі і дэструкцыі ў экасістэме. У аснове Э. р. ляжыць пастаянства біятычнага кругавароту рэчываў, які ў кожнай канкрэтнай экасістэме мае свае асаблівасці, звязаныя з відавым складам і колькасцю арганізмаў, іх тыпам метабалізму. Э. р. часта дасягаецца ў клімаксным згуртаванні, дзе ўзаемаадносіны паміж відамі і абіятычным асяроддзем збалансаваны. Гэта дынамічная раўнавага з магчымымі ваганнямі колькасці розных відаў у рамках агульнай раўнавагі.

Экалагічная сукцэсія (ад грэч. successio — пераемнасць) — паслядоўная змена біяцэнозаў. Ланцуг біяцэнозаў, якія змяняюць адзін аднаго, называецца сукцэсійным радам. Напр., зарастанне возера і ўтварэнне на яго месцы тарфянога балота, з’яўленне яловага лесу на запушчанай раллі. Гл. Сукцэсія.

Экалагічны крызіс — значнае парушэнне ўстойлівасці экасістэмы, якое стварае ў ёй напружаны стан і можа прывесці да яе поўнага разбурэння. Напр., крызіс экасістэмы Скандынаўскага паўвострава, выкліканы кіслотнымі дажджамі; крызіс экасістэмы Аральскага мора, выкліканы вялікім водаспажываннем з рэк Амудар’і і Сырдар’і, якія ўпадаюць у яго, і г. д.

Экалагічныя групы — групы жывёл, у якіх у дадзеных умовах існавання выпрацаваліся пэўныя, агульныя рысы будовы або паводзін. У аснову дзялення могуць быць пакладзены ежа, спосабы перамяшчэння і г. д. Кожная група расчляняецца на падгрупы, якія адрозніваюцца па ступені і характару сувязі з дадзеным асяродлзем.

Экалагічныя тыпы — групы арганізмаў, якія адрозніваюцца па сістэматычных адзнаках, але маюць падобнае прыстасаванне да пэўных умоў навакольнага асяроддзя (птушкі, кажаны).

Экалагічныя фактары — элементы асяроддзя, якія робяць на арганізм прамы або ўскосны ўплыў. Падраздзяляюцца на біятычныя, абіятычныя і антрапагенныя і ўздзейнічаюць на арганізм не ізалявана, а ў выглядзе складанага комплексу. Сукупнасць неабходных для жыцця Э. ф. называецца ўмовамі існавання. Адны арганізмы могуць выносіць значныя ваганні Э. ф., г. зн. маюць шырокую экалагічную валентнасць, другія жывуць толькі пры нязначных іх ваганнях.

Экалагічныя эквіваленты — арганізмы, якія займаюць аналагічныя экалагічныя нішы ў экасістэмах розных кантынентаў. Так, расліннаедныя жывёлы кенгуру ў Аўстраліі з’яўляюцца Э. э. бізона і віларогай антылопы ў Паўночнай Амерыцы.

Экалогія (ад грэч. oikos — дом, жыллё і ...логія) — біялагічная навука, якая вывучае заканамернасці жыццядзейнасці арганізмаў на ўсіхузроўнях арганізацыі (папуляцыі арганізмаў, відаў, біяцэнозаў, экасістэм) у іх прыродным асяроддзі пражывання з улікам змяненняў, што ўносяцца дзейнасцю чалавека. Сучаснаму разуменню больш адпавядае азначэнне яе як навукі аб структуры і функцыях жывой прыроды. Тэрмін прапанаваны ў 1866г. нямецкім заолагам Э. Гекелем.

Экаполіс — гарадское паселішча, спланаванае з улікам комплексу экалагічных патрэбнасцей чалавека; малапавярховы горад з вялікімі садамі, паркамі і лесапаркамі, якія ствараюць спрыяльныя ўмовы як для жыцця чалавека, так і для існавання многіх відаў раслін і жывёл.

Экасістэма (ад грэч. oikos — жыллё, дом і systema — спалучэнне, аб'яднанне) — сукупнасць арганізмаў, якія жывуць сумесна, і ўмоў іх існавання, што знаходзяцца ў заканамернай узаемасувязі. Тэрмін прапанаваны А. Тэнслі (1935). Паняцце прымяняецца да аб’ектаў рознай складанасці і аб’ёму. Адрозніваюць Э. сажалкі або возера ў цэлым, прыбярэжных зараснікаў водных раслін, акварыума і г. д. Э. самага высокага рангу, самай высокай ступені складанасці з’яўляецца біясфера. Э. характарызуецца відавым складам, колькасцю арганізмаў, якія ўваходзяць у яе, біямасай, суадносінамі розных трафічных узроўняў і г. д. Існаванне Э. магчыма толькі пры наяўнасці прытоку рэчыва і энергіі з навакольнага асяроддзя. Таму ўсе рэальныя Э. належаць да адкрытых сістэм.

Экатон (ад грэч. oikos — дом, tonos — напружанне) — пераходная зона паміж двума згуртаваннямі-суседзямі, дзе адбываецца іх узаемапранікненне. Звычайна мае павышаную колькасць відаў (краявы эфект).

Экафаза — стадыя развіцця або жыццёвага цыкла якога-небудзь віду, прыстасаванага да ўласцівай яму экалагічнай нішы. Вусень, кукалка і матыль з’яўляюцца рознымі Э. аднаго і таго ж віду.

Экацыд — хімічныя і любыя інш. сродкі ўздзеяння чалавека, якія знішчаюць асяроддзе пражывання жывых арганізмаў.

Экзаметабаліты (ад грэч. ехо — па-за) — прыжыццёва і пасмяротна выдзяляемыя арганізмам у знешняе асяроддзе біялагічна актыўныя рэчывы, якія адыгрываюць вялікую ролю ў міжі ўнутрыпапуляцыйных сувязях. Гл. Алелапапгыя.

Экскрэты (адлац. excretio — выдзяляю) — выдзяленні арганізмаў, канечныя прадукты абмену рэчываў.

Эксплерэнты (ад лац. ехріеге — які выконвае) — расліны, здольныя хутка засяляць свабодныя тэрыторыі. Многія з іх — пустазельныя аднагадовыя травяністыя расліны. Тэрмін уведзен Раменскім (1938).

Экстразанальная расліннасць (ад лац. extra — па-за і грэч. — zone) — прыродная расліннасць, што знаходзіцца за межамі расліннай зоны, якую ўтварае, па-за сваім арэалам. Да яе адно-

сяць дубовыя лясы у стэпавай, участкі шыракалістых лясоў у паўднёвай зонах і г. д.

Экстрэмальныя ўмовы (ад лац. extremus — крайні) — вельмі жорсткія ўмовы для існавання арганізмаў, г. зн. умовы, якія знаходзяцца за межамі іх талерантнасці.

Элаяпланктон (ад грэч. еіаіоп — аліўкавы алей) — аднаклетачныя каланіяльныя планктонныя арганізмы, лунаючыя на паверхні вады дзякуючы таму, што ў іх пратаплазме знаходзяцца кропелькі тлушчу.

Элаясомы — спецыяльныя прыдаткі ў насення некаторых раслін, якія служаць для распаўсюджвання іх мурашкамі; багатыя пажыўнымі рэчывамі.

Элімінацыя (ад лац. еіііпіпо — выношу за парог, выдаляю) — гібель арганізмаў з прычыны дзеяння розных абіятычных і біятычных фактараў знешняга асяроддзя. Выражаецца велічынёй, адваротнай выжывальнасці.

Элювій (ад лац. eluere — змываць, вымываць) — адклады, якія сфарміраваліся на месцы горных парод, што падвяргаліся працягламу выветрыванню.

Эміграцыя (ад лац. emigre — высяляюся) — масавае высялснне насельніцтва з займаемай тэрыторыі.

Эмісія (ад лац. emissio — выпуск) — выкід у навакольнае асяроддзе газападобных адходаў і (або) цяпла.

Эндазаахорыя (адгрэч. endon — унутры і заахорыя) — распаўсюджванне пладоў і насення жывёламі праз іх паяданне і наступнае выдзяленне з экскрэментамі.

Эндатэрмныя арганізмы (ад энда... і грэч. therme — цяпло) — жывёлы, высокая і пастаянная тэмпература цела якіх падтрымліваецца ўнутраным утварэннем цяпла ў выніку абмену рэчываў. Усе Э. а. — гамаятэрмныя жывёлы (птушкі і млекакормячыя).

Эндэмікі (ад грэч. endemos — мясцовы) — жывёлы і расліны, абмежаваныя ў сваім распаўсюджанні адносна невялікай геаграфічнай вобласцю, г. зн. маюць вузкі арэал. Часцей за ўсё сустракаюцца на астравах акіянічнага паходжання, у горных раёнах, у ізаляваных вадаёмах.

Энергетыка экасістэмы — сукупнасць працэсаў паступлення энергіі ў экасістэму, яе пераўтварэння і вываду.

Энтайкія (ад грэч. entos — унутры і oikia — дом, сям’я) — разнавіднасць каменсалізму, пры якой адзін арганізм (энтойк) жыве ў целе другога (гаспадара). Напр., дробныя рыбкі роду

Carapus знаходзяць сховішча ў клаацы галатурый, але кормяцца у знешнім асяроддзі рачкамі.

Энтамафагі (ад грэч. entoma — насякомыя і phagos — які пажырае) — паразіты або драпежнікі, якія кормяцца насякомымі. Выкарыстоўваюцца для правядзення біялагічнай барацьбы са шкоднікамі (напр., перапончатакрылыя з групы наезнікаў і яйцаедаў, многія птушкі).

Энтамафілія (ад грэч. entoma — насякомыя і ...філія) — перакрыжаванае апыленне ў раслін з дапамогай насякомых.

Энтамахарыя — перанос насення (дробных пладоў, спор) раслін насякомымі.

Энтрапія экалагічная (ад грэч. entropia — ператварэнне) — незваротнае рассеянне энергіі экасістэмамі, або мера звязанай энергіі, якая не можа быць ператворана ў работу.

Эпі... (ад грэч. ері — на, над, звыш, пры, пасля) — частка складаных слоў, якая азначае знаходжанне паверх, перадабо каля чаго-небудзь.

Эпіайкія (ад эпі... і грэч. оікіа — дом, сям’я) — форма каменсалізму, пры якім каменсал жыве на паверхні цела інш. арганізма, не наносячы яму шкоды. Многія арганізмы-эпіойкі вузка спецыфічныя ў адносінах да жывёл, на якіх пасяляюцца.

Эпізаахорыя — распаўсюджванне пладоў, насення, спор раслін і грыбоў шляхам пераносу іх на покрыве жывёл.

Эпізаотыя (ад,эпі... і грэч. zoon — жывёла) — шырокае распаўсюджанне заразнай хваробы жывёл. Звычайна выклікаецца раптоўным усяленнем віду з вялікім біялагічным патэнцыялам або рэзкімі і моцнымі змяненнямі асяроддзя.

Эпілімніён (ад эпі... і Іітпе — возера) — верхні цёплы і багаты кіслародам слой вады ў розных вадаёмах.

Эпіпланктон (ацэпі... і грэч. planktos — блукаючы) — планктон паверхневых слаёў вады.

Эпіфауна (ад эпі... і фауна) — прымацаваныя або маларухомыя водныя донныя жывёлы, якія жывуць на паверхні грунту. Да Э. адносяцца жывёлы, якія ўтвараюць абрастанні, што свабодна ляжаць на паверхні (многія малюскі), павольна поўзаюць па дне (малюскі, ігласкурыя, ракападобныя і інш.).

Эпіфілы (ад эпі... і філеа) — жывёлы, якія пасяляюцца на дрэвах або інш. раслінах.

Эпіфіты (ад эпі... і ...фіт) — расліны, якія жывуць на інш. раслінах, г. ч. на ствалах і галінах, і атрымліваюць пажыўныя рэчывы з навакольнага асяроддзя. Сустракаюцца ва ўсіх класах раслін.

Эрозія (ад грэч. erosio — раз’ядаю) — разбурэнне горных парод (выветрыванне) і глебы вадой, ветрам і ледавікамі. У выніку Э. разбураецца ўрадлівы слой глебы.

Эрэмафілы(адгрэч. eremos — пустынны) — жывёлы пустыні.

Эстуарыі — затапляльныя лейкападобныя вусці рэк, якія пашыраюцца пры ўпадзенні ў моры і акіяны. Характарызуюцца змяшэннем прэсных і салёных вод, зведваюць дзеянне прыліваў і адліваў. Э. разглядаюць як пераходныя зоны (экатоны) паміж марскімі і прэснаводнымі экасістэмамі. Характарызуюцца комплексам асобых абіятычных умоў і ўласцівай Э. флорай і фаунай гідрабіёнтаў. Э. характарызуюцца высокой прадуктыўнасцю, у тым ліку і рыбапрадуктыўнасцю. Э. пакутуюць ад непрадуманага ўмяшання чалавека і таму маюць патрэбу ў пастаяннай ахове і рацыянальным выкарыстанні іх рэсурсаў.

Эталогія (ад грэч. ethos — характар, нораў і ...логія) — навука аб біялагічных асновах паводзін жывёл. Асноўны метад — працяглыя назіранні за жывёламі ў натуральным асяроддзі з наступнай праверкай гіпотэз у палявым або лабараторным эксперыменце. Цесна звязана з фізіялогіяй, экалогіяй, генетыкай.

Эўгалінныя вадаёмы (ад эў... і грэч. hals — соль) — марскія вадаёмы з салёнасцю ад 16 да 47 %о.

Эўкарыёты (ад грэч. ей — добра, поўнасцю і karyon — ядро) — арганізмы, клеткі якіх змяшчаюць добра аформленае ядро. Да іх адносяцца ўсе жывёлы і расліны, а таксама аднаклетачныя і мнагаклетачныя водарасці, грыбы і прасцейшыя.

Эўры... (ад грэч. eurys — шырокі) — частка складаных слоў, якая паказвае на шырокае распаўсюджванне, разнастайнасць.

Эўрыбатныя арганізмы (ад эўры... і bathos — глыбіня) — водныя жывёлы з шырокім дыяпазонам вертыкальнага распаўсюджання. Сярод іх асабліва шматлікія паліхеты; сярод планктонных — пелагічныя жывёлы, якія ажыццяўляюць вертыкальныя міграцыі (рачок калянус).

Эўрыбіёнтнасць — здольнасць арганізмаў існаваць у шырокім дыяпазоне змяненняў фактараў знешняга асяроддзя. Ступень Э. віду ў цэлым вышэйшая, чым асобных асобін або папуляцыі.

Эўрыбіёнты (ад эўры... і біёнты) — віды, здольныя існаваць пры шырокіх хістаннях фактараў навакольнага асяроддзя. Многія наземныя жывёлы, асабліва ва ўмовах кантынентальнага клімату, здольны вытрымліваць значныя хістанні тэмпературы, вільготнасці, сонечнай радыяцыі і інш. фактараў.

Эўрыгалінныя жывёлы (ад эўры... і грэч. halinos — салёны) — водныя або глебавыя жывёлы, здольныя існаваць у шырокім дыяпазоне салёнасці асяроддзя. Найболып дзіўны прыклад — рачок артэмія, здольны існаваць пры салёнасці ад 20 да 250 %о і нават пераносіць часовае апрасненне вады.

Эўрыгіграбіёнтныя жывёлы (ад эўры..., грэч. hygros — вільготны і bios — жыццё) — жывёлы, здольныя выносіць шырокія хістанні вільготнасці паветра. Большасць з іх жыве ва ўмераным поясе.

Эўрыоксібіёнты (ад эўры..., грэч. oxis — кіслы і Ыоп — які жыве) — арганізмы, якія жывуць у асяроддзі са значнымі ваганнямі колькасці кіслароду ў вадзе (напр., лічынкі камара, матыля).

Эўрытопныя арганізмы (ад эўры... і грэч. topos — месца) — арганізмы, якія здольны існаваць у розных умовах пражывання і валодаюць шырокім дыяпазонам вынослівасці. Арэалы іх звычайна вельмі вялікія. Гл. Эўрыбіёнты.

Эўрытэрмафілы (ацэўры..., грэч. therme — цяпло іphileo — люблю) — арганізмы, якія жывуць у шырокім дыяпазоне высокіх тэмператур.

Эўрытэрмафіты (ад эўры..., тэрма... і грэч. phyton — расліна) — расліны з шырокім дыяпазонам тэрмафільнасці.

Эўрытэрмныя арганізмы (ад эўры... і грэч. therme — цяпло) — арганізмы, здольныя існаваць пры вялікіх хістаннях тэмпературы асяроддзя. Часта маюць шырокае геаграфічнае распаўсюджанне, засяляючы вобласці з прыметнымі сезоннымі і сутачнымі хістаннямі тэмпературы.

Эўрыфагія (глэўры... і грэч.phagos — пажыральнік) — усёеднасць, г. зн. кармленне жывёл самай разнастайнай ежай (расліннай і жывёльнай). Назіраецца ў многіх відаў жывёл (кабана, бурага мядзведзя, крумкача). Дае значныя перавагі жывёлам для існавання ў розных умовах.

Эўстатычныя хістанні — павольныя («векавыя») хістанні ўзроўню Сусветнага акіяна ў выніку змянення аб’ёму яго вады, звязанага з раставаннем мацерыковых ільдоў або дзеяннем буйнамаштабных тэктанічных працэсаў.

Эўтрафіраванне вадаёмаў, эўтрафікацыя — павышэнне біялагічнай прадуктыўнасці вадаёмаў, галоўным чынам за кошт узрастання ўзроўню першаснай прадукцыі, якое да пэўнай велічыні стварае аснову для развіцця больш багатай кармавой базы рыб і садзейнічае павышэнню прадукцыйнасці вадаёмаў. Затым якасць вады можа пагоршыцца: узнікае яе «цвіценне», памяншаецца празрыстасць і колькасць кіслароду. Высокая ступень Э. в. прыводзіць да замораў рыб і інш. гідрабіёнтаў.

Эўтрофныя вадаёмы — вадаёмы з высокім узроўнем першаснай прадукцыі. Часцей за ўсё гэта неглыбокія азёры з нізкімі берагамі і багатай расліннасцю ўздоўж іх. У моры — гэта звычайна прыбярэжныя воды, зоны апвелінгу (пад’ёму глыбінных вод). У Э. в. часта ўзнікае «цвіценне» вады, якое выклікаецца масавым развіццём сінезялёных водарасцей.

Эўфатычная зона, эпіпелагіяль (ад грэч. ей — добра і photos — святло) — адна з зон Сусветнага акіяна, самы верхні слой тоўшчы вады, добра асветлены сонцам. У празрыстых экватарыяльных водах распасціраецца на глыбіню да 150—200 м. Зона развіцця водарасцей, якія прадуцыруюць арганічнае рэчыва.

Эфектыўнасць экалагічная — выражаная ў працэнтах адносіна велічыні энергетычнага патоку або біялагічнай прадуктыўнасці наступнага і папярэдняга трафічных узроўняў.

Эфектыўная тэмпература — рознасць паміж пэўнай тэмпературай развіцця канкрэтнага віду і тэмпературай умоўнага біялагічнага нуля для яго, г. зн. тэмпературай, з якой пачынаецца развіццё гэтага віду.

Эфемероіды — шматгадовыя травяністыя расліны, якія хутка заканчваюць вегетацыю ранняй вясной або, радзей, у асенні вільготны перыяд, а астатнюю частку года або сухога сезона праводзяць у стане спакою.

Эфемеры — аднагадовыя расліны з кароткім жыццёвым цыклам. Характэрны для пустынь, паўпустынь і сухіх стэпаў.

Ювенільны (адлац. juvenilis — юны) — непалаваспелы, перадімагіянальны, лічынкавы; стадыя развіцця арганізмаў.

Ядзерная зіма — магчыма агульны экалагічны вынік выпрабаванняў ядзернай зброі, ядзернай вайны. Сярод вынікаў трэба вылучыць выкід велізарных мас радыеактыўных часціц сажы і пылу ў атмасферу, зацямненне на тыдні і месяцы (ядзерная ноч) і ахаладжэнне планеты, масавыя радыяцыйныя пашкоджанні, змяненне надвор’я і клімату, разбурэнне азонавага слоя Зямлі, змяненне радыяцыйных і экалагічных уласцівасцей трапасферы.

Ядро Зямлі — найбольш глыбокая, цэнтральная геасфера Зямлі. Тэмпература ў цэнтры Я. 3., відавочна, блізкая да 5000 °C, шчыльнасць — да 12,5 т/м3. Лічаць, што вонкавая яго частка вадкая, а ўнутраная (суб’ядро) — цвёрдая.

Яраўтварэнне — вынік воднай эрозіі глеб за кошт прамывання іх талымі і дажджавымі водамі глыбокіх калдобін з абрывістымі берагамі, пазбаўленымі расліннасці.

Ярус — узровень пэўнай вышыні, да якога прыстасаваны розныя органы раслін (лісты, сцёблы, карані).

Яруснасць — расчляненне біяцэнозу на ярусы, полагі, біягарызонты, г. зн. структурныя і функцыянальныя часткі, якія маюць розную ступень самкнутасці і адыгрываюць розную ролю ў асіміляцыі і акумуляцыі рэчыва і энергіі ў біяцэнозе.

ШШФВХМРСЬ

C прнродой дело обстомт совсем нначе, чем, скажем, с дворцамм, разрушеннымн войной,— нх можно постромть заново. А вот еслм уннчтожмть жнвой ммр, то ннкто, нмкакая смла не сможет создать ее вновь.

® '—' Абнотнческне факторы (от греч. a — отрнцанне н bioticos —

жнвой, жнзненный) — совокупность условнй нежнвой прнроды (неорганнческой среды), окружаюшда органнзмы н воздействуюіцнх на ннх прямо нлн косвенно. А. ф. подразделяют на фнзнческйе, нлн клйматйческйе (свет, температура, влажность, давленне, ветер, течення н др.), почвенно-грунтовые (механнческнй состав почвы, ее проннцаемость, влагоемкость н др.), хймйческйе (соленость воды, газовый состав воды, воздуха н др.), пгопографйческйе (особенностн рельефа местностн).

Абнссаль, абмссальная зона (от греч. abessos — бездонный) — зона нанбольшнх морскнх глубнн (2,5—6 тыс. м), заннмаюіцая 3/4 плоідадн дна Мнрового океана. Характернзуется малой подвнжностью водных масс, ннзкой (+1—1-2 °C) температурой, гюстоянной соленостью (около 35 г/л), огромным давленнем (300—600 атм.), полным отсутствнем света, огранвченностью нсточннков пнтанмя, бедностью жнвымн органнзмамн.

Абкссопелагналь (от греч. abyssos — бездонный н лат. pelagos — открытое море) — толіца воды в пределах глубнн абнссалн (3000—6000 м).

Аборнгены (от лат. ab origine — от начала) — коренные обнтателн страны, местностн нлн террмторнн, нздавна обнтаюіцне в ней, но не обязательно в ней возннкшяе. См. Автохтоны.

Абсорбцня (от лат. absorptio — поглоіценне) — поглош,енне

веіцества нз раствора нлн смесн газов твердым телом нлн жндкостью; пронсходнт во всем обьеме поглотнтеля (абсорбента). Прнменяется в разлмчных отраслях хнмнческой промышленностн, снстемах жнзнеобеспечення космнческнх кораблей н др. Ср. Адсорбцйя.

Автотрофные органнзмы, автотрофы ( от греч. autos — сам і-і trophe — пніца, пнтанне) — органнзмы, сннтезнруюшне нз неорганнческнх веіцеств все необходнмые для жнзнй органнческне ветества. В завнснмостн от ввда энергнн, нспользуемой на сннтез органнческнх веіцеств, выдсляют две группы автотрофов. Фотосйнтезйруюіцае органйзмы (фототрофы) — растення, цнанобактернн, зеленые н пурпурные серобактернн — нспользуют энергню света, хемосйнтезйруюіцйе органйзмы (хемотрофы) — ннтрнфнцнруюіцне бактернн, железобактернн н др.— нспользуют энергню реакцнй окяслення аммнака, сероводорода, окйслов железа н др. Органнческое веідество, образованное автотрофнымн органнзмамн, называется первйчным органйческйм

веіцеством. Роль автотрофных органязмов огромна, так как онн в бноценозах образуют первый трофйческйй уровень. Ср. Гетеротрофы.

Автохтоны (от греч. autochthones — коренные жнтелн) — органнзмы, возннкшне в процессе эволюцня в данной местностн н жнвуіцне в ней в настояіцее время. Так, утконос н эвкалнпт являются А. Австралня, а муравьеды, леннвцы н днкнй картофель — А. Южной Амермкн. См. Аборйгены, Аллохтоны.

Агробмоценоз, агроценоз (от греч. agros — поле, bios — жнзнь н komos — обшнй) — совокупность органнзмов, обнтаюшнх на землях сельскохозяйственного пользовання, занятых посевамм нлн посадкамн культурных растеннй. Растнтельный покров создается человеком н представлен обычно одням вндом нлн даже сортом культнвнруемого растення н сопутствуюіцнмн сорнымн вндамн; характернзуется домнннрованнем немногнх вндов жнвотных (в основном вреднтелей). Это вторнчный, нскусственно созданный человеком бноценоз. От первнчного, естественного, отлнчается неспособностью к длнтельному самостоятельному суіцествованню мз-за ослаблення саморегуляторных процессов.

Агрофнтоценоз (от греч. agros — поле н phyton — растенве) — растнтельное сообіцество, создаваемое человеком путем посева нлн посадкн возделываемых растеннй (поля, огороды, сады, полезаіцнтные лесные полосы н т. п.). В состав А. входят культурные н сорные растення.

Адаптацня (отлат. adaptatio — прнспособленне, прнлажнванне) — эволюцнонно возннкшая совокупность морфологнческнх, поведенческнх, популяцнонных н др. особенностей данного бііологмческого внда, обеспечнваюшая возможность спецнфнческого образа жнзнн в определенных условяях внешней среды. Формнруется на протяженнн всех стаднй жязненного цнкла особей внда.

Адаптмвность — способность органнзма нлн популяцнн прнспосаблнваться к сутествованню в нзмененных условнях внешней среды.

Адсорбцмя (от лат. ad — на, у, прн н sorbere — поглоіцать, всасывать) — поглоіценне веіцества нз раствора нлм газа поверхностным слоем жядкостн ялн твердого тела (адсорбента). Нграет важную роль в бнологнческнх снстемах; шнроко прнменяется в промышленностн для осушкн газов, очнсткн органнческнх жндкостей н воды, улавлнвання ценных ялн вредных отходов проязводства, в протявогазах. Ср. Абсорбцйя.

Аквакультура (от лат. aqua — вода н культура) — разведенне н вырашнванне рыб, беспозвоночных н водорослей в пресных н солоноватых водах. См. Марйкультура.

Акклмматнзацйя (отлат. ad — к н греч. klitna — клнмат) — прнспособленне органнзмов к новым нлн нзменнвшнмся условням сушествовання, в которых онн проходят все стадмн развнтня н дают жнзнестойкое потомство. См. Ннтродукцня.

Акклммацйя, экспернментальная адаптацня — прнспособленне органнзма к нскусственно созданным условням. Нногда терммн употребляется как снноннм акклнматнзацнн.

Актнвный нл — масса мнкроорганнзмов, образуюшнхся прн аэрнрованнн сточных вод. Состонт нз совокупностн бактернй, простейшнх, нногда мнкроскопнческмх грнбов н водорослей, способных эффектнвно сорбнровать, окнслять н разрушать органнческне веіцества сточной жндкостн до более простых соеднненнй, нспользуемых клеткамн для жнзнедеятельностм н ннтенснвного размноження.

Аллелопатня (от греч. allelon — взанмно н pathos — страданне, влнянне) — взанмное влнянне совместно жнвуіцнх органнзмов (в основном растеннй) путем выделенмя во внешнюю среду бнологнческн актнвных веіцеств (фнтонцндов, антнбнотнков н др.). РІногда А. определяют только как вредное влнянне одннх растеннй на другне, но в более шнроком поннманнн это как отрнцательное, так н положнтельное взанмодействне растеннй. Лежнт в основе возннкновенвя, развнтмя н смены растнтельных группнровок, нграет важную роль в почвообразовательном процессе.

Аллерген (от греч. alios — другой н genos — рожденне, пронсхожденме) — вешество, вызываюіцее аллергнческую реакцню органнзма.

Аллергня (от греч. alios — нной, другой в ergon — действне) — форма нммунного ответа, проявляюіцаяся в повышенной чувствнтельностн к разнообразным антнгенам (аллергенам — определенным вцдам пніцн, пыльце, хнмнческнм препаратам, лекарствам н т. п.) н чрезмерной ответной реакцнн органнзма. Ее рассматрмвают как патологнческое нарушенне нммуннтета.

Аллохтоны (от греч. alios — другой, йной й chthon — земля) — органнзмы, появнвшнеся в данной флоре нлн фауне в результате расселення. См. Автохтоны.

Альбедо (от лат. albedo — белйзна) — велйчвна, характернзуюшая способность поверхностя отражать падаюіцнй на нее гюток электромагнйтного нзлучення. А. равно отношенню колйчества отраженной от поверхностн тела лучнстой энергнн к колнчеству падаюіцей. Нзмененне А. Земля отражается на радйацйонном балансе планеты н вместе с тем на клймате, в т. ч. н городском клймате. Увелнченне А. ведет к поннженню температуры й является результатом обезлесення, сокраіценйя густоты растйтельного покрова н опустыннвання. Уменьшенве А. связано с появленнем йскусствейных водоемов, ростом городов й промышленных зон, сокраідеййем плоіцадя, занятой снегамн й леднйкэмй. Средняе велвчйны А. разных поверхностей (в %): Землн в целом — 28, большой городлетом — 10—30, там же зймой — 20—50, влажный тропнческнй лес — 14, пастбйіце — 20, пустыня — 30, снег, лед — 70—90, водная поверхность — 6—30.

Алыернатмвное земледелме, экологнческое земледелме — земледелне, орнентйрованное на прймененйе экологйческн чйстых агротехнйческнх методов, йсключэюіцйх йспользованне легкораетворнмых мннеральных удобрендй н пестйцндов. Прн А. з. стремятся по возможностй к замкнутому круговороту веіцеств в пронзводственном цйкле: все пйтательные вешества, язвлекаемые йз почвы с продуктамн земледелйя й кормамв для жйвотных, должны быть возвраіцены в нее через зеленые удобрення й комгюст. Цель А. з. — сохраненне длятельного плодородня гючвы, которое поддержйвает здоровье жнвотных н растеняй й в конечном счете служйт йнтересам человека.

Аменсалмзм (от греч. a — отрйцанйе й лат. mensa — стол, трапеза) — форма бнотнческйх взанмоотношенйй, прн которой популяцня одного вйдэ подавляет другую без язвлеченйя нользы для себя й без обратчого отрйцательного воздействйя co стороны подавляемой популяцнй другого вйдз. Напрнмер, плесневые грябы, продуцйруютне антнбйотйкй, й бактернн, жнзнедеятельность которых подавляется лйбо суш,ественйо огранччйвается.

Амфйбнонты (от греч. amphi — вокруг, около, с обенх сторон й bios — жйзнь) — оргачйзмы, прйспособленные к обйтанню в двух средах (в воде й на суше), йапр. амфйбйй, водорослн, водяной лютмк, стрелолйст й др. К А. относятся многяе обнтателн полосы отлйвов я прнлнвов.

Амфнтрофйя (от греч. amphi — вокруг, около й trophe — пйіца, пйтанне) — способность одного й того же органнзма в

завяснмостн от внешннх условнй лябо к чясто автотрофному, лнбо к чнсто гетеротрофному способу пнтання.

Анабноз (от греч. anabiosis — ожнвленне, апа — вновь я bios жнзнь) — состояняе органнзма, прн котором жнзненные процессы (обмен ветеств н др.) временно прекраіцаются ялн настолько замедлены, что отсутствуют все вндямые проявлення жнзнн. Одна яз форм прнспособлення органязмов (как растеняй, так н жнвотных) к перенесеняю неблагопряятных условнй среды. Явленяе А. нспользуется в практяке дпя полученяя сухях я жнвых вакцнн, которые могут сохраняться в теченне несколькях лет. У некоторых органнзмов входнт в нормальный цнкл развнтяя (семена, споры, цясты).

Анафнлаксяя (от греч. апа — вновь н aphylaxia — беззашятность) — повышенная чувствнтельность органнзма к чужеродному веіцеству (антягену). Одна нз форм аллергнн.

Анаэробяоз (от греч. an — отряцаняе, аег — воздух н bios — жнзнь) — жязнь в отсутствнн свободного кяслорода.

Анаэробы (от греч. an — отрнцанне, аег — воздух н bios — жязнь) — органязмы, способные жнть н развнваться пря отсутствнн в среде свободного кнслорода, получаюіцне энергню для жязнедеятельностя расшепленнем органнческях н неорганяческнх веіцеств. Термнн ввел Л. Пастер, открывшяй в 1861 г. бактернн маслянокяслого броження.

Анемофнлы (от греч. anemos — ветер н phileo — люблю) — ветроопыляемые растення, которые выработалн для этого ряд прнспособленяй: обычно отсутствует ялн значнтельно редуцнрован околоцветннк, многочясленные невзрачные цветкн лншены окраскя я аромата, образуется болыпая масса легкой сыпучей пыльцы н т. п. Цветеняе часто пронсходнт до развертывання лнстьев (хвойные, береза, оснна, дуб, граб, леіцнна, злакя, осокм я др.).

Анемохорня (от греч. anemos — ветер н choreo — двнгаюсь, распространяюсь) — расселенне с помошью воздушных потоков. Ветер создает возможность пасснвного полета ряда органязмов, что характерно для спор, пыльцы, семян н плодов растеннй, цнст простейшях, мелкях насекомых н т. д. Пасснвно переноснмые потокамн воздуха органнзмы называются аэропланктоном.

Аноксябяоз (от греч. an — отряцаняе, oxys — кнслый н bios — жнзнь) — способность некоторых жнвотных к длятельному кяслородному голоданню. Окяслятельные процессы прн А. осушествляются за счет внутрнмолекулярных нсточннков кнсло-

рода, получаемого прн расіцеплення глякогена н жнров. См. Анаэробйоз.

Антагоннзм (от греч. antogonisma — борьба, спор) — форма взанмоотношеннй между органязмамя, пря которой одян партнер тормознт развятне другого йлн убнвает его. Наяболее четко прослежявается между хшцннком я его жертвой (хяіцнячество), а также паразятом я хозяяном (паразятнзм).

Антмбяоз(от греч. anti — протяв н bios — жязнь) — форма антагоннстяческях взаямоотношеняй органязмов, связанная с выделеняем одннм нз ннх вешеств, подавляюшях ялп задержнваюіцнх развятяе другого.

Антнбяотнкн (от греч. anti — протяв я bios — жнзнь) — бнологмческя актнвные относятельно ннзкомолекулярные соедяненяя, сннтезнруемые мнкроорганязмамя, высшямя растеннямн я тканямя жявотного органнзма, способные убявать бактернн нля препятствовать ях росту. Каждый А. характерязуется спецнфнческнм язбярательным действнем только на определенные внды бактернй. Прнменяются в медншіне я ветерннарян.

Антропогенные факторы (от греч. anthropos — человек я genesis — проясхожденне) — вляяняе деятельностн человека на окружаютую среду. Подчнняя себе пряроду я прнспосаблнвая ее к своям потребностям, человек нзменяет среду обнтання жнвотных я растеннй, вляяя тем самым на ях жнзнь. Воздействне может быть косвенным (путем язмененяя ландшафтов, клямата, фязнческого состоянйя н хнмязма атмосферы н водоемов, строеняя поверхностя Земля, почв, растятельного я жявотного населеняя) н прямым (направлено непосредственно на жнвые органязмы, напр. нерацнональное рыболовство я охота).

Антропогенные экосястемы — экоснстемы, преобразованные нлн созданные человеком.

Антропосфера (от греч. anthropos — человек н sphaira — шар) — нспользуемая человеком часть бносферы.

Антропофнлы (от греч. anthropos — человек н phileo — люблю) — жмвотные, обнтаюшне вблнзн человека (домовой воробей, домовая мышь н др.).

Апвеллннг (от англ. up — наверх н well — хлынуть) — гіодьем морскнх глубннных вод, вызываемый устойчнво дуюіцнмн с контннента ветрамн, которые сгоняют поверхностные воды в сторону открытого моря, а взамен на поверхность поднммаются холодные воды ннжележаіцнх слоев, богатые бногенамн. С А. связаны нанболее продуктнвные морскне районы.

Арборнцкды (от лат. arbor — дерево н caedo — убнваю) — хнмнческне препараты, прнменяемые для уннчтоженмя нежелательной древесно-кустарннковой растмтельностм.

Ареал (от лат. area — плошадь, пространство) — часть земной поверхностн (террпторнн нлн акваторнн), в пределах которой распространен н проходнт полный цякл своего развнтня тот нлн нной внд (род, семейство н т. д.) жнвотного нлн растення.

Арндная растнтельность — растнтельность террнторнй с засушлнвым (арндным) клнматом, прн котором колнчество нспаряемой влагн больше колнчества выпадаюіцнх осадков.

Армдные экосмстемы (отлат. aridus — сухой) — экоснстемы степей, пустынь н полупустынь, в которых нспаряемость превышает годовую сумму осадков. Растення яспытывают недостаток влагн в теченне большей частн вегетацнонного пернода.

Аспектмрованне, опнсанне — рассматрнвает годовой сезонный цнкл н влнянне его на актмвность, характер н внешннй ввдсообіцества разлнчных жнвотных н растеннй. Цмкл предполагает следуюіцне перноды: предвесну, весну, лето, позднее лето, осень н змму.

Ассектаторы (от лат. assectator — постоянный спутннк) — постоянные, но не господствуюшне внды растеннй в растнтельном сообіцестве. Ср. Эдйфйкаторы.

Ассеннзацня (от фр. assainissement — оздоровленне) — устаревшая снстема очнсткн неканалнзнрованных населенных мест от жндкнх отбросов н нечнстот. Включает нх сбор, временное храненне, вывоз, обезврежнванне н утнлнзацню. В современных городах вытесняется каналнзацней.

Асснмнляцня, анаболязм (от лат. assimilatio — уподобленме, усвоенне) — образованне сложных веіцеств, составляюіцнх органнзм, нз более простых (элементов внешней среды). Одно нз характернейшнх свойств жнвого. Обеспечнвает рост, развнтне, обновленне органнзма н накопленне запасов, нспользуемых в качестве нсточннка энергнл. Нанболее ннтенснвно пронсходнт в пернод роста: у жнвотных — в молодом возрасте, у растеннй — в теченне вегетацнонного пернода. В едннстве с днсснмяляцней (распадом веіцеств в органнзме) составляет обмен веіцеств органнзма — метаболнзм.

Ассоцнацня растктельная — основная еднннца класснфнкацнн растмтельного покрова, представляюіцая совокупность однородных фнтоненозов co сходнымн структурой, вндовым составом

н взанмоотношеннямн как между растеннямн, так н между ннмн н средой.

Астеносфера (от греч. asthenes — слабый н sphaira — шар) — слой поннженной твердостн, прочностн н вязкостн верхней мантнн Землн, подстнлаюіднй лнтосферу. Верхняя граннца на глубнне около 100 км под матернкамн н около 50 км под дном океана; ннжняя — на глубнне 250—350 км. ГІеремеіценне веіцеств в А„ внднмо, прнчнна вулканнзма н тектоннческнх двнженнй.

Атмосфера Землн (от греч. atmos — nap н sphaira — map) — газовая оболочка вокруг Землн, враіцаюіцаяся вместе с ней как еднное целое. Масса около 5,151015 т. Состав ее у поверхностй Землн: 78,1 % — азот, 21 % — кмслород, 0,9 % — аргон; в незначнтельных долях процента углекнслый газ, водород, гелнй, неон н др. газы.

Атмосферная цнркуляцмя — снстема двнження атмосферного воздуха в масштабе всего Земного шара (обіцая цнркуляцня атмосферы) нлн над неболыіюй террнторней (местная цнркуляцня).

Атмосферное давленне — давленне воздуха на земную поверхность н на все предметы в атмосфере; основной фактор, определяюшдій направленне н скорость ветра.

Атмосферные осадкн — вода в жндком нлн твердом состояннн, которая выпадает нз облаков (дождь, морось, снег, смешанные осадкн, крупа, град, ледяной дождь) нлн образуется непосредственно на земной поверхностн в наземных предметах (роса, мзморозь, гололед, нней).

Атолл — коралловый остров, нмеюіцнй форму сгклошного нлй разорванного кольца, окружаюіцего лагуну небольшой глубнны (до 100 м). Образован главным образом нзвестковымн постройкамн колоннальных коралловых полнпов. А. обычно невелнкн, но нногда достнгают 50 км н более в днаметре. Встречаются в открытом море в тропнческнх шнротах, особенно часто в центральной частн Тнхого океана.

Аттрактанты (от лат. attraho — іірнтягмваю к себе) —■ прнродные нлн сннтетнческне веіцества, прнвлекаюшве жнвотных (особенно насекомых). Сннтетнческне А. перспектнвны как прнманкн для вреднтелей сельскохозяйственных растеннй. См. Репелленты.

Аттрактйвность (от греч. attractiveness — прнвлекательность) — способность прнвлекать жнвотных. Для энтомофагов

ею могут обладать растення, на которых пнтаются насекомые (фнтофагн) — нх жертвы.

Аутэкологня, аутоэкологня (от греч. autos — сам, oikos — дом н logos — ученне) — раздел экологнн, нзучаюіцнй действне разлнчных факторов среды (пренмуіцественно абнотнческнх) на отдельные органнзмы (внды). См. Сйнэкологйя.

Афотмческая зона, бессветовая зона (от греч. a — отрнцанне н photos — свет) — одна нз зон Мнрового океана, включаюіцая глубннные, прндонные слон воды, куда ннкогда не проннкают солнечные лучн.

Аэрацня воды — естественное нлн нскусственное насыіденне воды кнслородом.

Аэробы, аэробные органмзмы (от греч. аег — воздух н bios — жнзнь) — органмзмы, способные жнть н развнваться только прн налнчнн в среде свободного кнслорода, нспользуемого в качестве окмслнтеля.

Аэротенк, аэротанк (от греч. аег — воздух н англ. tank — резервуар, бак) — сооруженне для бнологнческой очнсткн сточных вод, представляюіцее собой несколько проточных резервуаров, продуваемых воздухом. Ср. Метантенк.

Аэрофнлы (от греч. аег — воздух н phileo — люблю) — жнвотные, обнтаюшне на суше.

Аэрофнты (от греч. аег — воздух н phyton — растенве) — воздушные растення, поселяюіцнеся на стволах нлн ветвях другнх растеннй, получаюідме все необходнмые пнтательные веіцества нз окружаюіцей атмосферы. йз цветковых к ннм относятся некоторые растення влажных тропнческнх лесов, а также некоторые мхн, лншайннкн н водорослн.

Бактернцнды, бактермцндные веіцества (от греч. bakterion — палочка н лат. caedo — убнваю) — ветества, убнваюіцне бактернй н задержнваюіцне нх рост н развнтне.

Банка, отмель — участок морского дна, надкоторым глубнна моря значнтельно меньше окружаюіднх глубнн. В районе Б. развнвается богатый жнвотный мнр. Шнроко нзвестны устрнчные н мцдневые Б. Обычно являются районамн ннтенснвного рыбо-

ловства.

Бассейновые ннспекцян террмтормальные — осутествляют контроль за рацнональным нспользованнем н охраной водных ресурсов в пределах определенных террнторнй.

Батналь, батмальная зона (от греч. bathys — глубокнй) — зона морского дна, соответствуюшая контннентальному склону (от 200— 600 до 3000 м).

Батмбмонты (от греч. bathys — глубокнй н bios — жнзнь) — морскне органнзмы, обнтаюіцне в толіце воды на большнх глубннах (от 500 м).

Батмграфмческая крнвая (от греч. bathys — глубокнй н grapho — пншу) — часть гнпсографмческой крнвой, характернзуюідая распространенность разлнчных глубнн дна океана нлн моря. См. Гйпсографйческая крйвая.

Батнметрмя — нзмеренне глубнн океанов, морей н др. водных обьектов спецнальнымн прнборамн разных снстем.

Батнпелагналь (от греч. bathys — глубокнй н лат. pelagos — открытое море) — водная толіда, заключенная между глубннамн от 200 до 3000 м.

Батмскаф (от греч. bathys — глубокнй н skaphos — судно) — глубоководный самоходный аппарат для океанографнческнх н др. нсследованнй дна морей н океанов.

Безотходные технологнм — технологнн, обеспечнваюіцне макснмально полезное нспользованне н переработку сырья, матерналов н полуфабрнкатов в процессе пронзводства путем нанболее эффектнвного н экономного нх потребленмя (прн мннммальных потерях сырья, топлнва н энергнн), повторного вовлечення отходов в пронзводство нлн же возвраіцення нх в окружаюшую среду в безвредном для нее состояннн.

Бенталь (от греч. benthos — глубнна, дно) — прндонный слой воды н дно водоемов как среда обнтання органнзмов.

Бентос (от греч. benthos — глубнна, дно) — населенне дна; совокупность органнзмов, обнтаюшнх на грунте н в грунте дна водоемов. Б. делят на растнтельный (фнтобентос) н жнвотный (зообентос).

Берегоукрепятельные насажденмя н сооруженмя — средства для заіцнты берегов н склонов земляных дамб от размыва н обрушення. Нспользуются насаждення мз нв, густостебельных травяннстых многолетннков (камыша, осок, рнса далыневосточного м др.), эффектнвно препятствуюіцне смыву в водоемы плодородного грунта.

Бноаккумуляцмя — накопленне в органнзме загрязняюіцнх веіцеств, поступаюшнх нз окружаюіцей среды. Поступленяе в органнзм человека пронсходнт через кожу, легкне н пніцеварнтельный тракт. Предпосылка Б. — стойкость загрязняюшнх вешеств н нх способность к накопленню в органнзме. Так, хлорнрованные углеводороды накаплнваются в жнровой тканн, кадмнй — в почках, радноактнвные стронцнй н цезнй — в костной й мышечной тканях соответственно. В особенно большнх масштабах Б. вредных веіцеств обнаружнвается у водных органнзмов: коэффнцненты накоплення такнх вешеств по отношенню к воде составляют, как правнло, 1000—10 000. См. Пйіцевая цепь.

Бноакустнка(от греч. bios — жнзнь н akustikos — слуховой, слушаюіднй) — раздел бнологнн. нзучаюшнй звуковую снгналнзацню н обіценне жйвотных в прнроде, нх орнентацню в пространстве с помоіцью естественных эхолокаторов, а также строенне слуховой н голосовой спстем.

Бногаз — относнтся к возобновнмым нсточннкам энергнн. Б. образуется в бногазовых, нлн очнстных, установках в процессе разложення растнтельных й жнвотных отходов без доступа воздуха. Основным компонентом Б. является метан, наряду с содержаннем углекнслого газа н воды в небольшнх колнчествах прмсутствует также сероводород. Б. можно нспользовать для отоплення, в горелках для прнготовлення пншн.

Бяогенные элементы (от греч. bios — жнзнь н genesis — рожденне, появленне) — хнмнческне элементы, входятне в состав органнзмов н необходнмые нм для жйзнедеятельностн. Важнейшнмн являются: кнслород (ок. 70 % массы органнзмов), углерод( 18 %), водород( 10 %), азот, калыднй, калнй, натрнй, фосфор, магннй, сера, хлор.

Бногеосфера (от греч. bios — жнзнь, ge — Земля н sphaiга — шар) — оболочка Земного шара, в которой сконцентрнровано жмвое ветество планеты; расположена на граннце контакта поверхностного слоя земной коры с атмосферой й в верхней частн водной оболочкм.

Бяогеохммнческне цнклы, бногеохнмнческнй круговорот веіцеств — обмен веіцествамн н энергней между разлнчнымн компонентамн бносферы, обусловленный жнзнедеятельностью органнзмов й носяіднй цнклнческнй характер. Термнн введен в 10-х гг. XX в. В. 14. Вернадскнм, разработавшнм теоретнческне

основы бногеохнмнческой цнклнчностн в ученнн о бносфере н трудах по бногеохнмнн.

Бмогеоценоз (от греч. bios — жнзнь, ge — Земля н koinos — обіцнй) — однородный участок земной поверхностн с определенным составом жнвых (бноценоз) й косных (прнземной слой атмосферы, солнечная энергня, почва н др.) компонентов, связанных между собой обменом веіцеств н энергнн. Термнн предложнл советскнй ученый В. М. Сукачев (1940); нногда употребляется как сйноннм экоснстемы.

Бмогеоценологня (от бноценоз н logos — ученне) — наука, нзучаюіцая сообіцества органмзмов (бноценозы) во взаммодействйй с нежнвой прнродой. Ср. Бйоценологйя.

Бмомнднкаторы, бнологнческне нндмкаторы (от греч. bios — жнзнь й лат. indicator — указатель) — прнсутствне н чнсленность которых служат показателем свойств среды н ее качества. Так, прнсутствне лебеды обычно свндетельствует о богатстве почвы азотом, росянкн — о бедностн азотом, торфяного мха сфагнума — о высокой кнслотностн почвы, солончаковой астры, черного саксаула, солероса — о засоленностн почвы. Б. нспользуют для оценкн степенн загрязненмя среды. Так, напрнмер, большое колнчество вндов лншайннков н высокая нх чнсленность свмдетельствуют о чнстоте атмосферного воздуха, налнчне речных раков в водоеме — о его чнстоте, а массовое развнтне малоіцетанкового червя трубочннка — о загрязненнн водоема. Б. нспользуются для понсков залежей полезных нскопаемых. См. Бйологйческая йндйкацйя.

Бмокоммунякацмя — обшенне жнвотных, связн между особямн одного нлн разных вндов, уетанавлнваемые путем прнема пронзводнмых нмн снгналов. См. Рйтуалйзацйя.

Бйологнческая заіцнта растеннй — нспользованне жнвых органнзмов нлн продуктов нх жнзнедеятельностн для уннчтоженйя вредных органнзмов, предотвраіцення нлн уменьшення наноснмых нмн потерь. Прнменяют хніцных н паразнтнческнх насекомых (энтомофагов), хшцных клетей (акарнфагов), антагоннстнческнх мнкроорганнзмов (бактернй, грнбов, внрусов, актнномнцетов), насекомоядных птнц н др., продукты обмена жнвой клеткн (антнбнотйкн, фнтонцнды). См. Бйометод.

Бнологнческая ннднкацня — оценка среды по налнчню нлн отсутствню в ней тех нлн нных органнзмов, называемых бйойн-

дйкаторамй. Напрнмер, лншайннкн жнвут только прн налнчнп чнстого воздуха, речные ракн жнвут в водоемах с чнстой водой, а малотетннковые червн трубочннкн в массе развнваются на дне загрязненных водоемов.

Бнологнческая очнстка сточных вод — способ очнсткн бытовых й промышленных сточных вод, заключаюіцнйся в бнохнммческом разрушенмй (мннералнзацнн) мнкроорганнзмамн органнческнх ветеств (загрязненнй органнческого пронсхождення), растворенных н эмульгнрованных в сточных водах.

Бнологнческая продуктнвность — свойство популяцнй нлн сообіцеств (бноценозов) воспронзводнть свою бномассу. Мерой Б. п. служнт велмчйна продукцйй (П), создаваемая за еднннцу временн на едннмце пространства. Напрнмер, ГІ =15 г сухой массы/м2за месяц. Нзученне Б. п. прмродных экосмстем — необходнмая основа рацнонального нспользованмя, охраны м обеспечення воспронзводства бнологнческмх ресурсов планеты.

Бнологнческне рнтмы — равномерное чередованне во временн какнх-лнбо состояннй органнзма. Б. р., пернод которых равен нлн блнзок к 24 часам, называются цнркаднымн нлн суточнымй (от лат. circa — около н dies — суткн). Отражают цнклнчность явленнй в прнроде н поддержйваются внутренннм механнзмом бнологнческнх часов.

Бнологнческме цнклы — рнтмнческое повторенме бнологнческнх явленнй в сообідествах органнзмов (популяцнях, бноценозах), служатее прнспособленнем к цнклйческнм нзмененням условнй мх сушествовання. Входят в более обіцее понятне — «бнологнческне рнтмы», включаютее все рнтмнческн повторяюшнеся бнологнческне явленмя. Могут быть суточнымн, сезоннымн (годовымн) нлн многолетннмн.

Бнологнческне часы — способность жнвых органнзмов орнентнроваться во временн, в основе которой лежпт строгая перноднчность протекаюіцнх в клетках фнзнко-хнмнческнх процессов. Возннкает в процессе йх эволюцнонной адаптацнн к цнклнчностн ряда процессов, пронсходяідмх в окружаютей ереде (смена дня н ночн, времен года). См. Бйологйческйе рйтмы.

Бнолокацмя (от греч. bios — жнзнь й лат. lacatio — размеіценне) — способность жнвотных определять свое положенне нлн положенне какого-лнбо обьекта в пространстве.

Бнолюммнесценцмя (от греч. bios — жйзнь н лат. lumen — свет, -escent — суффнкс, означаюшнй слабое действне) — вн-

дямое свеченйе жйвых органязмов, связанное с процессамн йх жйзнедеятельностн й обусловленное у значйтельного чнсла вйдов ферментатйвным окнсленнем особых веш,еств — люцнферннов. Наблюдается у бактеряй, грнбов, некоторых беспозвоночных жнвотных (от простейшнх до насекомых), рыб. Бнологнческое значенне Б. у жйвотных разнообразно: прнвлеченне особей другого пола, заіцнта, подманмванне добычч й др.

Бном (от греч. bios — жйзнь н лат. omat, ота — окончанйе, обозначаюіцее совокупность) — совокупность вйдов растеняй й жйвотных й среды йх обйтаняя в определенной ландшафтно-географнческой зоне планеты. Прнмеры Б.: тундра, тайга, іішроколнственные леса, пустына, джунглй й др.

Бйомасса (от греч. bios — жйзнь й massa — ком, кусок) — ободая масса особей одного вяда, группы вндов йлй сообіцеств в целом (растенйй, мйкроорганязмов н жйвотных), прнходявцаяся на едйййцу поверхностн йлй обьема местообнтанйя; одйн йз важнейшнх экологнческнхтермннов. Б. чавце всего выражают в массе сырого йлй сухого веіцества (г/м2, кг/га, г/м3, й т. д.) йлй в пропорцнональных ей едйнйцах (массе углерода йлй азота, органнческнх веіцеств тела й др.). Б. растеняй называется фнтомассой, жйвотных — зоомассой.

Бйометод — метод борьбы с вреднтелямн сельского й лесного хозяйств, основанный на йспользованмн органнзмов (хйшнйков йлй паразмтов), унйчтожаюіцйх вредйтелей. См. Бйологйческая заіцйта растенйй.

Бвонт (от греч. bion (biontos) — жнвуіцйй) — органйзм, прйспособнвшййся в ходе эволюцйй к обнтанню в определенной среде — бйотопе. Разлнчают аэробйонты, гндробнонты й др.

Бмосфера (от греч. bios — жйзнь й sphaira — шар, сфера) — область обйтання жйвых органйзмов — оболочка Землн, состав, структура й энергетнка которой определяются совокупной деятельностью жнвых органйзмов (жйвого веіцества). Термян Б. ввел австрййскнй геолог Э. Зюсс (1875), понймэвшйй ее как тонкую пленку жйзнй на планете. Заслуга созданяя учення о Б. прннадаежйт В. 14. Вернадскому, который йзложйл его в 1926 г. в кннге «Бйосфера», сохраняюіцей свое научное значенне й в настояіцее время.

Бмота (от греч. biote — жйзнь) — нсторпческй сложявшаяся совокупность жявых органнзмов, об"ьедйненных обіцей областью распространенйя. В отлячне от бяоценоза в состав Б. входят вй-

ды, которые могут не чметь экологнческйх связей друг с другом (напр., кенгуру н рыба цератодус, входяіцне в состав австралнйской фауны).

Бнотехнологня — йспользованне бнологнческнх процессов в промышленном пронзводстве полезныхддя человека продуктов. Давно нзвестны Б. методы получення дрожжевого теста, алкогольного броження н прнготовлення кйсломолочных продуктов. В Б. отдается предпочтенне мнкроорганнзмам ввнду нх быстрого роста. Б. служят ныне для получення медякаментов, хймйкатов н продуктов пнтання. Образуюіцнйся нз бномассы бногаз нспользуется в энергетйке, йз остаточных отходов нефтепереработкм получают бактернальный белок н внтамнны (белково-внтамннный концентрат — БВК), являюш,ййся ценной пшцевой добавкой в комбнкорма для жнвотных н т. п. В последнее время в Б. для повышення выхода продукцнн все чаоде обратаются к молекулярно-бнологнческнм процессам переноса генов, т. е. к генной йнженерйй.

Бнотмческме факторы среды (от греч. bios —■ жйзнь н лат. factor — делаюіцнй, пройзводяіцнй) — совокупность влнянмй жнзнедеятельностн однйх органнзмов на другне. Это взанмодействне хшцннка н жертвы, паразйта н хозянна, внутрнн межвндовая конкуренцяя й т. д. Воздействуют на органязм не только непосредственно, но н косвенно — через окружаюшую среду (напр., бактернн влняют на состав почвы; под пологом леса пронсходнт йзмененне мйкроклямата н т. д.).

Бнотмческнй потенцмал — потенцнальный рост чнсленностн популяцнн в геометрнческой прогрессан прн ее размноженнн в неконтролнруемых условнях, т. е. без влйяння какнх-лнбо внешнйх факторов.

Бнотоп (от греч. bios — жнзнь й topos — место, местность) — участок среды обнтанйя, заселенный тем нлн нным сообіцеством растеннй й жйвотных — бноценозом. Охрана Б. нграет ключевую роль в охране вйдов, так как большннству жнвотных я растеннй необходнм характерный комплекс взанмосвязанных абнотйческнх н бнотйческнх факторов среды — свой Б.

Бнофагм (от греч. bios — жйзнь h phagos — пожнратель) — органйзмы, которые пнтаются жйвым органнческнм веіцеством.

Бмохнмнческое потребленне кмслорода (БПК) — колячество кнслорода, потребляемое мнкроорганнзмамй за п суток, для

того чтобы разложнть в одном лнтре воды все веіцества, способные участвовать в бнохнмнческнх процессах. Для определення БПК создаются стандартные условня для жнзнедеятельностн мнкроорганнзмов, н, как правнло, нзмеряется БПК за 5 суток (м=5), т. е. БПК5В чнстых водах морей н пресных водоемов БПК6 не превышает 2—5 мг О2 на 1 л. Высокне значення БПК свндетельствуют о значнтельном органнческом загрязненнн воды.

Бноценоз (от греч. bios — жнзнь н koinos — обіднй) — совокупность жнвых суіцеств (растеннй, жнвотных, мнкроорганнзмов), населяюіцнх участок сушн нлн водоема н характернзуюіцнхся определеннымн отношеннямн как между собой, так н с абнотнческнмн факторамн среды. Термнн впервые предложнл немецкнй бнолог К. Мебнус в 1877 г. См. Бйотоп.

Бноценологмя (от греч. bios — жнзнь, koinos — обіцмй н logos — ученне) — наука, нзучаюшая пронсхожденне, строенне, взанмодействне с окружаюшей средой, развнтне во временн н пространстве сообшеств жнвых органнзмов — бноценозов.

Бноцмды (от греч. bios — жнзнь н лат. caedere — убнвать) — вешества, вызываюіцне гнбель органнзмов (растеннй, жнвотных). Обычно нспользуются в сельском хозяйстве. К Б. относятся гербнцвды, пестнцнды, моллюскоцнды, ннсектнцнды н др.

Бореальная область (от лат. borealis, от греч. boreas — северный) — зоогеографнческая область Мнрового океана, заннмаюш,ая промежуточное положенне между Арктнческой н Тропнческой областямн. В отлнчне от Тропнческой н прнполярных областей, воды которых нмеют почтн нензменную температуру в теченне года, для Б. о. характерны резкне сезонные колебання температуры воды — от 3 до 15 °C н более. В связн с этнм органнзмы, обнтаюіцне в Б. о. (бореальные органнзмы), способны переноснть значнтельные нзменення температуры (эврнтермные органнзмы).

Бытовые отходы — разнообразные по составу н фнзнко-хнмнческнм свойствам остаткн, образуюіцнеся в процессе бытовой деятельностн людей (сточные воды, нечнстоты, мусор, остаткн бумагн, тканей, резнны, металлов ндр.). Нспользуются после спецнальной обработкн нлн подпежат устраненню ддя предупреждення загрязнення среды.

Вегетацнонный перяод — пернодгода, в который возможны

рост я развнтне (вегетацня) растеняй в данных клнматнческнх условнях. Время актнвной жнзнедеятельностн. Продолжнтельность завнснт от прнродных условнй (географнческой шнроты, клнмата). В условнях умеренного клямата В. п. травянястых рас-

теннй соответствует прямерно промежутку временн от последнях

весенннх до первых осенннх сяльных заморозков; у деревьев — от начала сокодвнження (у клена, березы) до конца лнстопада. Важнейшнй бяоклнматяческнй показатель, которым пользуются прн ннтродукцян я акклнматязацнн растеннй.

Ветер — двяженяе воздуха относятельно земной поверхностя, вызванное неравномерным распределеняем атмосферного давлення. В. — одян яз абнотяческях факторов, важнейшяй показатель погоды я клямата. Способствует переносу тепла, влагн я энергня между земной поверхностью н атмосферой, а также огромных воздушных масс на большне расстояняя. Способен вызвать ветровую эрозйю почвы, пыльные бурн, ураганы, волнення на водоемах.

Ветровал — выворачнванне снльным ветром (скорость 15— 20 м/с) деревьев с корнямя.

Ветровая эрозня почвы — разрушенне н перенос почвы ветром.

Взанмопомоіць у жнвотных — форма отношеняй между особямн одного ялн разных вндов, когда каждая нз взаямодействуюіцях особей язвлекает для себя определенные выгоды, яспользуя те нлн нные бяологяческяе особенностя партнера (партнеров), прячем полезные результаты взанмопомоідн нспользуются одновременно всемя ее участннкамн.

Внд (species) — едяняца классяфякацяя растеняй я жнвотных; популяцня особей, сходных по свонм морфологнческнм н фнзнологнческнм прнзнакам, нмеюіцнх обіцее пронсхожденне, скреіцнваюіцнхся в прнродных условнях только между собой, нмеюшнх обіцнй ареал.

Внд домннантный (от лат. dominans — господствуюіднй) — внд, преобладаюіцнй по чнсленноста.

Внд эдмфнкатор (от лат. aedificator — стронтель) — ввддомннант в бноценозе, который своей жнзнедеятельностью в нанбольшей степенн создает среду, предопределяюшую суідествова-

нне другнх органнзмов. В. э. яграет основную роль в создэнйй н сложеннн структуры бйоценоза (елй в лесной экоснстеме, сосны в сосновом лесу, сфагновые мхй на верховом болоте, осокй на нйзйнном болоте).

Вйд эндеммчный (от греч. endemos — местный) — внд, обйтаюіднй только в данном регйоне. Рэзвйтйю эндемязма способствует географнческая йзоляцйя, клнматнческне условйя, бнотнческне факторы (конкуренцня, паразйтйзм н т. п.). Напрнмер, рыбы омуль, голомянка оз. Байкал.

Вядовое разнообразме — чнсло вндов растеннй й жйвотных, образуюшйх данный бногеоценоз.

Вйды нсчезаюіцне — внды, находяіцйеся подугрозой йсчезновення, которым грознт непосредственная опасность вымнрання; дальнейшее суідествованне йх невозможно без осуіцествлення спецмальных мер охраны.

Внды редкме — вйды, не находяіцнеся под непосредственной угрозой вымпранйя, но сохраннвшйеся в небольшом колйчестве йлй на ограннченных террнторнях; есть опасность йх йсчезновення.

Вйды сокраіцаюіцнеся — внды, чйсленность й ареал которых уменьшается в теченне определенного временй лнбо по естественным прнчннам, лнбо йз-за вмешательства человека, лйбо в результате того н другого вместе.

Вйхрь — обычно неболыпая масса воздуха, охваченная враіцательным двйженнем вокруг горйзонтальной йлй вертнкальной осй.

Влажность воздуха — колмчество водяного пара в воздухе; одна йз нанболее сутественных характерйстнк погоды й клямата. Нанболее важный й часто употребляемый показатель В. в. — относнтельная В. в., нзмеряемая процентным отношенйем фактнческого давленйя водяного пара в атмосфере к максймально возможному прй данной температуре воздуха.

Влажность воздуха абсолютная — колячество газообразной воды (пара) в граммах на 1 м3 воздуха.

Внутрйвндовые отношення — взаймоотношення между особямн одного вйдз, свойственные ему й сложйвшйеся в ходе йсторнческого развйтня; обусловлнвают структуру ввдового населення.

Водная эрозня — процесс разрушенйя (смыв й размыв) почвы н подстнлаюіцйх пород потокамн дождевых й талых вод, пе-

ремешення продуктов разрушення н нх переотложення. Прнводнт к хозяйственному н экологнческому ушербу — смыву плодородного сдоя почвы, разрушенмю почвогрунтов, размыву берегов н занленню водоемов, образованню оврагов.

Водное законодательство — комплекс правовых норм, регулнруюшнх порядок нспользовання н охраны водных ресурсов.

Водное хозяйство — отрасль народного хозяйства, заннмаюадаяся нспользованмем поверхностных н подземных вод для разлнчных отраслей экономнкн, йх охраной, а также борьбой с вредным воздействнем на воды.

Водные жнвотные, гядробяонты — жнвотные, вся жнзнь которых проходнт в воде.

Водные растенмя — растення, промзрастаюшне в воде. Разлнчают гцдрофнты — погруженные в воду только ннжней частью, н гндатофнты — полностью шш большей частью своей погруженные в воду.

Водные ресурсы — все прнгодные для нспользовання в народном хозяйстве воды рек, озер, каналов, водохраніілніц, морей, океанов, подземные воды, почвенная влага, вода ледннков, водяные пары атмосферы. См. Гйдросфера.

Водный баланс — колнчественное сопоставленне всех вндов прнхода, расхода й нзменення запасов воды в пределах какойлнбо террнторнн за соответствуюіцнй отрезок временн.

Водный кадастр — снстематнзмрованный свод сведеннй о водных обьектах, водных ресурсах, водопользователях, режмме качества н нспользовання воды.

Водный кодекс — еднный снстематнзнрованный законодательный акт, содержаіцнй нормы права по охране н нспользованяю водных ресурсов.

Водоем — скопленме бессточных нлн с замедленным стоком вод в естественных нлй нскусственных впадннах (озера, водохраннлніца, пруды, каналы н т.д.).

Водозадержанме — комплекс агротехннческнх, гндротехннческнх н лесомелноратнвных меропрнятйй, направленных на накопленне влагн в почве, регулнрованне поверхностного стока талых й дождевых вод, замедленне й предотвратенне эрознонных процессов.

Водообеспеченне — методы н способы нзыскання водоясточннков н подачн воды потребнтелям. Осуіцествляется стронтельством водохраннлнід, трубопроводов н др. ннженерных сооруженнй, обеспечнваюіцнх забор поверхностных н подземных вод.

Водоохранные зоны — террнторнн, прнлегаюіцне к акваторням рек, озер н др. водных обьектов, на которых установлен спецнальный режнм хозяйственной деятельностн для предупреждення загрязнення, замусорнвання, нсчерпання вод н занлення водоемов.

Водоохранные леса н лесные насаждення — полосы м масснвы леса естественного нлн нскусственного пронсхождення вокруг водоемов, сохраняемые нлн создаваемые для затнты берегов от разрушення ветром н потокамн воды с водосбора, а также ддя охраны от загрязнення н уменьшення потерь воды на нспаренне; нмеют также оздоровнтельное, рекреацнонное н эстетнческое значенне.

Водоочястка — комплекс технологнческнх процессов, направленных на доведенне качества воды, поступаюіцей в водопроводную сеть нз ясточнйков водоснабження, до установленных показателей.

Водоподготовка — улучшенне качества прнродных вод, нспользуемых для технологнческнх целей (пнтання наровых н водогрейных котлов н т. д.).

Водопользованне — нспользованне водных обьектов, находяіцнхся в нсключнтельной собственностн государства, для удовлетворення нужд населення н народного хозяйства в воде.

Водопотребленне — расходованне воды, подаваемой ддя удовлетворення нужд населення, сельского хозяйства, промышленностн н др. водопотребнтелей.

Водохранмлтце — нскусственный водоем, образованный, как правнло, в долнне рекн водоподпорнымн сооруженнямн для накоплення я хранення воды в целях ее яспользовання в народном хозяйстве. Ддя всех В. характерны: возрастанне глубнн по направленню к плотнне, нсключая те нз ннх, в состав которых вошлн глубокне озера; весьма замедденные по сравненню с рекой водообмен н скорость течення; неустойчнвость летней термнческой н газовой стратнфнкацнн н некоторые др. особенностн гндрологнческого режнма.

Возвратные воды — воды, стекаюіцне с орошаемых террнторнй в внде поверхностного (сбросовые воды) н подземного (дренажные воды) стоков, достягаютне водопрнемняка (мелноратнвного канала, рекн, озера, водохраннлніца) н прнгодные для повторного нспользовання в хозяйственных целях.

Воздух атмосферный — фнзнческая смесь газов разлнчной хнмнческой прнроды, нмеюгцнх для жнвых органнзмов первостепенное значенне. С экологнческой точкн зрення В. а. — это не только газовая оболочка Землн, но н газовая компонента почвы, растворенные газы прнродных вод н тканевых жндкостей органнзмов. Является матернальной средой; с которой тесно связана жнзнедеятельность практнческм всех органнзмов,

Возобновммые нсточнмкн энергнм — нсточніікн энерглн, которые постоянно возобновляются за счет естественных поставіцлков энергнл, прежде всего Солнца, н поэтому нелсчерпаемы. Нмн являются: бломасса (бногаз), глдроэнергля (падаюіцей воды л прлллвов-отллвов), геотермальная, ветровая, солнечная. По подсчетам спецлалнстов, млровой технлческлй потенцнал В. н. э. составляет около 20,3 млрд т условного топллва в год.

Волны жнзнн — колебання чнсленностн (под"ьемы л спады) особей, характерные для любой популяцнн жнвых органнзмов. Амплнтуда колебанлй члсленностл завнснт от размеров органлзмов: она нанбольшая у мелклх органлзмов. Колебання члсленностл могут быть сезоннымн (перлодлческлмл), генетлческл обусловленнымн, н несезоннымн (апернодлческлмл), в результате непосредственного воздействня на популяцню разллчных аблотлческлх н блотлческлх факторов среды. В. ж. являются одннм лз элементарных факторов эволюцлл.

Восстановленне земель — возврат землям плодородля, нарушенного хозяйственной деятельностью. Прл естественном возобновленлл бногеоценозов процессы В. з. протекают замедленно, поэтому в хозяйственной практнке нспользуют методы ускоренного В. з. путем создання на поверхностн земель плодородного гумусового слоя, прнменення гумусовых препаратов пренмуіцественно торфяного пронсхождення, посадкн н посева лесных н сельскохозяйственных культур.

Всемнрный день окружаюіцей среды, 5 нюня. Учрежден по предложенню делегацнн Японнн н Сенегала на Конференцнн

OOH no окружаюіцей среде, состоявшейся 5—16 нюня 1972 г. в г. Стокгольме (Швецня). Отмечается во всем мнре ежегодно для прнвлеченмя вннмання мнровой обш,ественностн к проблемам охраны окружаюгцей среды.

Всеммрный фонд днкой прнроды (World Wildlife Fund) — международная обідественная неправнтельственная органнзацня, субснднруютая действня по охране н нзученню нсчезаюіцпх н редкнх вндов жнвотных, растеннй н нх местообнтаннй. Основана в 1961 г. ВФДП осушествляет фундаментальные нсследовання, учреждает н охраняет заповедннкн, предоставляет денежную помошь н заннмается просветнтельской н воспнтательной работой в сфере охраны прнроды.

Встречаемость — частота нахождення определенного внда в бноценозе. Показатель распределення особей во всем ареале нлн в отдельных, нногда небольшнх, его участках.

Вторнчная продукцня — продукцня гетеротрофных органпзмов (консументов), которые пнтаются готовымп органнческпмн вешествамн (все жнвотные, гетеротрофные мнкроорганнзмы н сапрофнтные растення).

Вымнранне — процесс, сопровождаюгцнйся ннзкой рождаемостью н повышенной смертностью. Ведет к сократенню чпсленностн популяцнн. Нзвестны случан полного вымпрання классов (тріілобнты, шнтковые рыбы, стегоцефалы, нхтнозавры н т. д.). Одной нз прнчнн В. является нзмененне условнй суіцествовання, к которым органнзм не может прнспособнться.

Вымнранне вндов — нсчезновенне вндов на Земле. Темпы В. в. в последнее время стремптельно возрослн. Счнтают, что в домстормческое время каждые 2000 лет вымнрал однн внд. В последнпе 300 лет однн впд вымнрал каждые 10 лет, а в настояіцее время каждый год теряется однн внд растеннй плп жнвотных. Большое чпсло вндов, находягцнхся подугрозой псчезновення, занесено в Красные кннгн. Основная прнчяна В. в. — прямое нстребленне н разрушенпе прпродных местообнтаннй. Часто потеря одного внда растеннй нлн жнвотных влечет за собой угрозу гнбелн н несколькнх другнх, кормовая база, места обнтання нлн размноження которых завясят от этого внда. Прн все более шнроком

вмешательстве человека в естественные экосястемы не прнходятся рассчятывать на язмененне этой опасной тенденцян. Потеря вядового разнообразяя означает утрату пх пряродных функцяй я генетяческях ресурсов.

Газоочястка — процесс улавляваняя твердых, жядкях яля газообразных загрязнятелей яз выбросов в атмосферу.

Галобяонты (от греч. hals — соль я Ыоп — жявуіцяй) — органязмы, обнтаюшяе в пересоленных водоемах яля засоленной почве.

Галоклнн — зона быстрого возрастаняя соленостя, которая ннже переходят в медленное н плавное язмененне соленостя в глубянных водах.

Галофялы (от греч. hals — соль я phileo — люблю) — жявотные, обятаюшяе в условнях высокой соленостя.

Галофнты (от греч. hals — соль н phyton — растенне) — растеняя, растушне на снльно засоленных почвах по берегам морей, на солончаках я т. п.

Геляофяльность (от греч. hellos — Солнце я phileo — люблю) — отношеняе органнзмов к свету.

Геляофяты (от. греч. hellos — Солнце н phyton — растеняе) — растеняя, пряспособленные к жязня пря полном солнечном освеіценнн, у которых прн затененнн появляются прнзнакн угнетенностн. Часто Г. называют светолюбнвымя растеняямя (напрямер, сосна).

Гелофнлы (от греч. helos — болото я phileo — люблю) — болотные жявотные; чаше всего являются гнгрофяламя.

Гелофнты (от греч. helos — болото н phyton — растеняе) — болотные растення. См. Гйгрофшпы.

Гемнкрнптофяты (от греч. hemi — наполовнну, kryptos — тайный, скрытый я phiton — растенне) — растення, у которых почкн возобновленяя сохраняются на уровне почвы (яногда чуть выше) н зашніцены в неблагопряятный для вегетацня пернод года чешуямя, опавшямя лястьямя я снежным покровом. К Г. относятся многолетнне травянястые растення средннх шнрот (лютнк, одуванчнк я др.).

Гемяксерофнты (от греч. hemi — наполовнну, xeros — сухой н phyton — растенне) — засухоустойчнвые растення, способные переноснть перегрев н обезвожнванне благодаря моідной корневой снстеме, обеспечнваюіцей бесперебойное водоснабженне н ннтенснвную транспнрацню. Длнтельного обезвожнвання не выносят (шалфей, желтая люцерна н др.).

Генератнвные особн (от. лат. generare — порождать, пронзводнть) — особн, способные к размноженню, хотя н не обязательно размножаютнеся в данный пернод.

Генерацмя (от лат. generatio — рожденне) -— поколенне; пернод жнзнн жнвотного (нлй растення) от начала его развнтня до половозрелого состояння. Некоторые внды жнвотных дают несколько Г в год (кролнкн, мышн, многне насекомые н т. д.), другне — одну в несколько лет (кнты, слоны).

Генная ннженермя — технологня, основанная на прямом нзмененнн наследственного матернала органнзмов — генов. Для этого выполняется ряд операцнй по нзоляцнн нужного гена н введенмю его в геном другого органнзма.

Генофонд — совокупность генов данной популяцнл, группы популяцнй, нлн внда в целом. Каждый бнологнческнй вндуннкален, неповторнм. Поэтому весь Г. нашей планеты, за нсключеннем Г. некоторых опасных болезнетворных органнзмов, подлежнт строгой охране.

Геобяонты (от греч. ge — Земля н Ыоп — жнвуіцнй) — постоянные обнтателн почвы. Весь цнкл нх развнтня протекает в почвенной среде. Тнпнчнымн представнтелямн являются дождевые червн, многне первнчнобескрылые насекомые.

Геоксены (от греч. ge — Земля н xenos — чужой, гость) — жнвотные, которые нногда находят укрытне нлн убежнгце в почве (таракановые, некоторые полужесткокрылые, грызуны н др. млекопптаюідне, жнвутне в норах).

Геоморфологня (от греч. ge — Земля н морфологйя) — наука о рельефе земной поверхностн (сушн, дна океанов н морей), его пронсхожденнн н нсторнн развнтня.

Геосфера (от греч. ge — Земля н sphaira — шар) — концентрнческне сферы, слагаюіцне Землю: атмосфера, гндросфера, лнтосфера, мантня н ядро Землн.

Геофмзнка — комплекс наук, лзучаюіднх фнзнческне свойства Землн в целом н фнзнческне процессы, пролсходяіцне в ее

твердых сферах, а также в жядкой (гндросфере) н газовой (атмосфере) оболочках.

Геофялы (от греч. ge — Земля я phileo — люблю) — жнвотные, часть цякла развнтня которых, чаіце одна нз фаз, обязательно проходят в почве. К ннм прннаддежнт болыпннство насекомых: саранчовые, ряд жуков, комары-долгоножкя. Лячннкя ях развнваются в почве, а во взрослом состояння это тнпячные наземные обнтателя. К Г. прннадлежат я такне насекомые, которые в почве находятся в фазе куколкн.

Геофяты ( от греч. ge — Земля н phyton — растеняе) — многолетняе травяннстые растення, у которых почкн возобновлення расположены на подземных органах (луковяцах, корневяіцах, клубнях), что позволяет нм пережнть засушлявый яля холодный перяод года. Одна нз жнзненных форм растеннй.

Гербяцяды (от лат. herba — трава я caedo — убнваю) — хнмнческне вешества, пряменяемые для уннчтоженяя растнтельностя путем опылявання, опрыскнваняя нлн внесення в почву. В сельскохозяйственной практнке прнменяют как обшеястребнтельные Г. (сплошного действня), уннчтожаюіцяе все растення на обрабатываемой плотадн, так н язбнрательные, губятельно действуюіцне только на определенную группу сорной растятельностя.

Гетеротермня (от греч. heteros — яной, другой я therme — тепло) — разный уровень температуры тела в завнсямостн от функцнональной актмвностя органнзма. Свойственна жнвотным, впадаюіцнм в спячку нлн временное оцепененяе в неблагопрнятный пернод года (суслнкам, ежам, летучнм мышам, птенцам стрнжей я др.). Прн этом высокая температура нх тела заметно сняжается за счет замедленного обмена вешеств.

Гетеротермные жявотные (от греч. heteros — мной, другой я therme — тепло) — группа теплокровных жявотных, у которых перноды сохранення постоянной высокой температуры тела сменяются пернодамн ее поняження прн впаденяя в спячку. См. Гетеротермйя.

Гетеротрофные органнзмы, гетеротрофы (от греч. heteros — другой н trophe — пнтанне) — органнзмы, нспользуюшяе для своего пятаняя готовые органяческяе веіцества. К ням относятся: человек, все жнвотные, грябы, некоторые растеняя н мякроорганязмы, не обладаюіцяе способностью к фотосннтезу нлн хемосннтезу. Ср. Автотрофные ореанйзмы.

Гмгрофнлы (от греч. hygros — влажный н phileo — люблю) — наземные жнвотные, прнспособленные к обнтанню в условнях высокой влажностн: на заболоченных местах, в поймах рек, по берегам водоемов, а также во влажной почве н гннюіцей древеснне. К тнпнчным Г. относятся мокрнцы, іюгохвосткн, комары, а также наземные планарнн, моллюскн, амфнбнн.

Гнгрофмты (от греч. hygros — влажный н phyton — растенне) — растення, жнвутне в условнях нзбыточного увлажнення. К ннм относят тропмческне растення, пройзрастаютне прн высокой температуре н влажностн воздуха. В умеренном н холодном клнмате тнпнчнымм Г. являются теневые травяннстые растення лесов. На открытых местах растут на влажных почвах (калужннца, росянка, многне злакм м осокн).

Гвдатофнты (от греч. hydor — вода й phyton — растенне) — растення, полностью погруженные в воду, но нногда плаваюіцне на поверхностн нлй нмеюшне плаваюіцне лнстья (напр., элодея, рдест, кувшннка). Ср. Гйдрофйты.

Гндробмологня (от греч. hydor — вода, bios — жнзнь н logos — ученне) — наука об органнзмах, обнтаюшнх в водной среде, нх взанмоотношеннях друг с другом н условнямм обнтання, о бнологнческой продуктнвностн океанов, морей й внутренннх вод. Раздел экологям, нзучаютнй водные экоснстемы й слагаюшне нх компоненты.

Гндробнонты (от греч. hydor — вода н Ыоп — жнвушнй) — органнзмы, обнтаюіцне в водной среде.

Гндросфера (от греч. hydor — вода н sphaira — шар) — совокупность всех водных обд>ектов Земного шара: океанов, морей, рек, озер, водохраннлшц, болот, подземных вод, ледннков н снежного покрова. См. Водные ресурсы.

Гндротермнческнй коэффнцнент по Селянмнову — отношенне суммы осадков за пернод с температурамн воздуха выше 10 °C к сумме температур за этот же пернод, увелнченное в 10 раз; важная характернстнка увлажнеішя террнторнн. Коэффнцнент меньше 1,3 свндетельствует о недостаточном увлажненнн, выше 1,3 — о достаточном.

Гндротермы — нсточнмкн высокотемпературных вод, поступаюшнх йз недр Землн; встречаются как на суше, так н на океаннческом дне.

Гмдрофмлы (от греч. hydor — вода н phileo — люблю) — жнвотные, хотя бы в лнчнночной стаднн обнтаюіцне в воде. Особой группой являются жнвотные, адаптнрованные к условням быстротекуіцнх рек (реофнлы).

Гмдрофнты (от греч. hydor — вода н phyton — растенне) — растення, почкн возобновлення которых находятся в воде; все водные растення.

Гндроэкологня (от греч. hydor — вода, oikos — дом, жнлніце, местообнтанне н logos — ученне) — экологня водной среды, нзучаюіцая водные экоснстемы й слагаюідне нх компоненты. См. Экологйя.

Гнперосмотмческне жнвотные (от греч. hyper — над, сверх н osmos — толчок, давленне) — жнвотные, у которых давленне внутренней среды (т. е. соков н кровн) поддержнвается выше давлення окружаюіцей среды. К ннм относятся костные рыбы н остальные водные позвоночные, вторнчноводные морскне органнзмы, беспозвоночные пресных водоемов. Осуіцествляюг гнперосмотнческую регуляцню работой спецнальных органов выделення.

Гнполнмнмон (от греч. hypo — под, вннзу н Іітпе — озеро) — глубмнный, прндонный слой воды, который не перемешнвается н характернзуется большей плотностью воды н более ннзкой, практнческн постоянной температурой.

Гнпонейстон (от греч. hypo — под, вннзу н neusten — способный плавать) — совокупность органнзмов, обнтаюіцнх под поверхностной пленкой воды. К Г. относятся некоторые водорослн, простейшме, ракообразные, насекомые, лнчннкн комаров н др.

Гмпотермня (от греч. hypo — под, вннзу н therme — тепло) — охлажденме; поннженне температуры тела теплокровных жнвотных н человека вследствне теплоотдачн, превосходяіцей теплопродукцню. Прнводнт к снмженшо жмзнедеятельностн органнзма, повышает устойчмвость к кнслородному голоданню.

Гяпсографнческая крнвая (от греч. hypsos — высота й grapho — пншу) — крнвая в прямоугольных коордннатах, показываюіцая распространенность на Земле разлнчных высот (на суше) н глубнн (в море). Стронтся: по осн ордннат откладываются высоты (вверх от начала коордннат) н глубнны (вннз от начала коордннат), a гю осн абсцнсс — плоіцадн, занятые определеннымн высотамм н глубннамн. Показывает, что 80 % рельефа Землн прнходнтся на пространство морского дна, невысокнх равнян

сушн н шельфа, а также высокйх выровненных поверхностей. Часть крнвой, отражаюшая профнль дна океана, называется батаграфйческой.

Голарктнческая область, голарктмка (от греч. holos — весь н arktikos — северный) — флорнстйческая й зоогеографнческая область сушн. Включает холодный й умеренный пояса Сев. полушарня. Для растенйй й жнвотных граннцы Г. о. не совпадают.

Голопланктон (от греч. holos — весь н plankton — блуждаюй;нй) — совокупность планктонных органмзмов, проводяш,нх всю жнзнь в толіце воды.

Голубые патрулн — обьедннення (отряды) школьннков, содействуюіцне сохраненню й увелнченню рыбных запасов.

Гомеостаз (от греч. homoios — подобный, одйнаковый н stasis — неподвнжность, состоянне) — способность бмологнческнх снстем протнвостоять внешннм н внутренннм воздействням й сохранять дннамйческое относйтельное постоянство состава й свойств. Понятме Г. прнменяют к бноценозам. Терммн предложнл амернканскнй фнзнолог У. Кеннон в 1929 г. для характернстнкй состоянйя н процессов, обеспечнваюіднх устойчйвость органнзма.

Гомойотермные жмвотные (от греч. homoios — сходный, одннаковый й therme — тепло) — жнвотные с постоянной, устойчнвой температурой тела, почтн не завйсяіцей от температуры окружаюіцей среды (теплокровные жнвотные). К ннм-относятся птйцы й млекопмтаюіцйе.

Гомотерммя (от греч. homoios — сходный, оданаковый н therme — тепло) — одянаковая, относнтельно постоянная температура воды во всей толіце водоема. Г. устанавлмвается после перемешнванйя вод осенью й весной, а также в теченме всего лета на мелководьях, в открытых действйю ветра водоемах. В реках Г. наблюдается постоянно.

Городской клнмат — локальный клнмат нндустрйальных ландшафтов, йзмененный по сравненню с клнматом окрестностей. Этй йзменення завнсят от характера н плотностй застройкн, способностн прнменяемых строятельных матерналов аккумулнровать тепло, степенн закрытостн почвы (напр., асфальтом), отсутствня йлй нэлйчйя растнтельностй, а также от массовых выбросов, выхлопных газов, аэрозолей й отработанного тепла. Последствня: повышенйе температуры воздуха, ослабленне

цнркуляцнн воздуха, уменыпенне прозрачностн воздуха (смог), сннженне ннтенснвностн ультрафнолетового нзлучення. Улучшенню Г. к. способствует застройка, учнтываюшая необходнмость воздухообмена н оставляюшдя корндоры для потоков холодного воздуха, устройство водоемов н зеленых насажденнй, а также озелененне дворов, улнц, фасадов н крыш зданнй.

Град — атмосферные осадкн в внде частнц льда разнообразной формы н размеров. Выпадает в теплый пернод года нз кучеводождевых облаков, сопровождается лнвнямн, грозой, нзредка шквалнстым ветром. Проходнт обычно 2—5 км полосамн шнрнной до 300—500 м. Толіцнна слоя Г на земле, как правнло, не превышает несколькнх сантнметров.

Градярня (от нем. gradieren — сгуіцать соляной раствор; первоначально Г. служнлн для получення солн выпарнваннем) — сооруженне для охлаждення воды атмосферным воздухом. Прнменяется гл. обр. в снстемах цнркулярного (оборотного) водоснабженпя промышленных предпрнятнй для поннження температуры воды.

Грянпнс (англ. green peace — зеленый мнр) — незавнснмая внепартяйная международная экологнческая органнзацня. Основана в 1971 г. в Ванкувере (Канада) на учреднтельном сьезде органнзацнн. Во многнх странах нмеются отделення Г Осушествляет мнрные экологнческне акцнн, направленные протнв разрушення прнродной среды. Г. добявается: прекрашення нспытаннй ядерного оружня, прекраіцення захороненнй в море 20 %-ной серной кнслоты, запреіцення захоронення в море радноактмвных отходов, сохранення тюленей, кнтов н морскнх черепах. Основным направленнем деятельностн Г. является охрана вод, а также предотвраіценне кнслотных дождей.

Гроза — атмосферное явленне, прн котором в кучево-дождевых облаках нлн между облакамн н землей возннкают молннн, раздаются раскаты грома. Часто сопровождается лнвневым дождем й шквалнстым ветром, реже — градом.

Грунтовые воды — подпочвенные воды первого от поверхностй землм постоянного водоносного горнзонта, не нмеюіцего сверху еплошной кровлн водонепронмцаемых пород; не обладают напором й подвержены сезонным колебанням уровня. В Г. в. обнтают спецнфнч. подземная фауна, мнкроорганмзмы.

Грязелеченме, пелотерапмя (от греч. pelos — глнна я therapeia — забота, уход, леченне) — нспользованне грязей

(нлнстой, сапропелевой) н грязеподобных веіцеств (глнны н др.) в лечебных целях.

Гуано (от нсп. guano) — разложнвшнйся в условнях сухого кллмата помет морскнх птнц; прнменяется как азотное н фосфорное удобренне. Огромные скоплення Г. встречаются на островах блнз побережья Перу, Чнлн. Г. называют также удобрення нз отбросов рыбного н зверобойного промыслов.

Гумндные экоснстемы (от лат. humidus — влажный) — участкн сушн, где растенмя обеспечены водой в достаточной мере.

Гумндный клямат (от лат. humidus — влажный) — клнмат с нзбыточным увлажненнем, когда осадкн превышают сумму влагн, ндуіцей на нспаренне н просачнванне в почву, а нзбыток влагн удаляется речным стоком.

Гуммфякацмя (от лат. humus — земля, почва н facio — делаю) — процесс бнохнмнческой трансформацнн органнческнх остатков н прнжнзненных выделеннй органнзмов (прежде всего растеннй, а также мнкроорганнзмов н беспозвоночных жнвотных), обнтаюіднх в почве н на ее поверхностн. В процессе Г. пронсходнт образованме н закрепленне в почве спецнфнческнх гумусовых веідеств, относяіцнхся к высокомолекулярным соеднненням.

Гумус (от лат. humus — земля, почва) — перегной; органмческая часть почвы, образуюшаяся в результате бнохммнческого разложення растнтельных н жнвотных остатков, а также продуктов мх жіізнедеятельностн. В нем содержатся основные элементы пнтанмя растеннй, которые под воздействнем мнкроорганнзмов переходят в доступную для ннх форму. Содержанне Г. — показатель плодородня почвы.

ДДТ (днхлорднфеннлтрнхлорэтан) — хлорорганііческое веіцество; пестнцнд, получнвшвй после второй мнровой войны шнрокое распространенне в мнре для борьбы с насекомымн-вреднтелямм сельского хозяйства. В настояіцее время запретен для прнменення нз-за накоплення в почве, воде, растеннях, теле жявотных н человека (в СССР запреіцен с 1970 г.).

Деградацня почв — сннженне плодородня почв, вызванное ухудшеннем нх полезных свойств, что, в свою очередь, вызывается неразумным землепользованнем. В деграднруюіцнх почвах сннжается содержанне гумуса, развмваются процессы водной н ветровой эрозіін, засоленне н т. д.

Деградацня среды — ухудшенне прнродной среды нлн совместно прнродной н соцнальной сред. Д. с. прнводнт к деградацнн ее жнвых компонентов.

Дельта — (от греч. delta — буква, нмеюіцая форму треугольннка) — речная нйзменность в ннзовьях рекн, впадаюгцей в мелководный участок моря, с многочнсленнымн рукавамн н протокамн.

Демографмческне таблмцы (от греч. demos — народ, населенне) — таблнцы, в которых прнводятся важнейшме статнстнческне данные о популяцнн, в первую очередь доля особей, дожнваюіцнх от момента рождення до определенного возраста, a также плодовнтость половозрелых жйвотных определенного возраста. На основе этнхданных можно рассчмтать ожндаемое чнсло потомков н вероятность дальнейшей жнзнн для особей каждой возрастной группы. Служат также для оценкн чнстой скоростн размноження п мгновенной относнтелызой (мгновенной удельной) скоростн роста популяцнн.

Демографня (от греч. demos — народ, населенне) — раздел наукн, нзучаюіднй населенне, людей, нх географню, структуру, колнчественную н пространственно-временную дннамнку. ПодД. в экологнн жнвотных поннмают сумму статнстнческнх данных о составе популяцнн: чнсленностн, плотностн, возрастном н половом составе н т. п.

Дендрармй (от греч. dendron — дерево) — коллекцня жйвых деревьев н кустарннков, культнвнруемых в открытом грунте. Служнт для научных, учебных м культурно-просветнтельных целей.

Дендробнонты (от дендрон н Ыоп — жнвуіцнй) — органнзмы, населяюіцне древесный ярус растательноста.

Деннтрмфйкацйя — мнкробнологнческнй процесс, в результате которого ннтраты превраіцаются в азот(NO3 ^NO2 —*N2O—* —Прн этом на каждом нз этапов выделяется кнслород. Актнвно протекает на обнльно увлажненных нлн затопленных, плохо аэрнруемых почвах, в водоемах, богатых легкодоступным для бактернй органнческнм веіцеством. Препятствует нзбыточному

накопленню в среде оксндов азота, которые в высокнх концентрацмях токснчны.

Депопуляцня — уменьшенне чнсленностн населення людей нлн жнвотных.

Депрессмя чясленностн — резкое сокрашенне чясла особей вяда яля группы вядов, вызванное абяотяческнмя, внутряпопуляцяоннымя нля бяоценотнческямм прячянамя.

Деструкцяя бяологяческая — разложенне органпческях веіцеств поддействнем мнкроорганязмов, такях, как бактерян н грнбы, а также почвенных органязмов. Пря полной Д. б. образуются только вода, углекяслый газ я появляется новая бяомасса бактеряй н грнбов. Большянство пряродных ялм слабоязмененных соеднненнй (как, напрнмер, мыло) легко подвергаются разложеняю. Некоторые внды сянтетнческях матерналов также могут быть легко разложнмымя. Однако, как правнло, чем снльнее ях молекулярное строенне отлячается от строення прнродных веіцеств, тем труднее оня разлагаются. О разложямостя органяческнх соеднненнй в сточных водах судят по велячяне отношеняя бйохймйческого потребленйя кйслорода я хймйческого потребленйя кйслорода. Отношенне, равное едяняце, сввдетельствует о легкой разложямостн органяческого соеднненяя. См, Редуценты.

Деструкцяя ландшафтов — нарушенне устойчнвостя ландшафтов в результате отрнцательного действмя на нях. Чаіде всего наблюдается пря непродуманной хозяйственной я яной деятельностн человека. Так, хтцннческое нспользованне лесных ресурсов ведет лнбо к нсчезновенню леса на террнторнн, лнбо к резкому преобладанню в древостоях молодняков н малоценных вндов древесных растеннй. Односторонне осушнтельная мелнорацня прнводнт к гмбелн малых рек, сннженню уровня грунтовых вод на прнлегаюіцнх террнторнях. В местах ннтенснвной эксплуатацйй ммнеральных ресурсов наблюдается накопленне огромпых отвалов, оседанне поверхностн почвы, засоленме почвы, грунтовых й поверхностных вод на огромных террнторнях. В окрестностях крупных населенных пунктов Д. л. развнвается нз-за чрезмерных рекреацнонных нагрузок.

Детергенты — поверхностно-актнвные сннтетнческне вешества, употребляемые в промышленностн н быту как эмульгаторы н моюідне средства. Служат одннм нз основных хнмнческнх загрязннтелей водоемов, т. к. медленно разлагаются мнкроорганнзмамн.

Детрнт (от лат. detritus — нстертый) — мертвое органяческое вешество разлнчной етепенн разложенмя н разлнчного пронсхождення (остаткн жнвотных, растеннй н грнбов вместе с содержаіцймйся в нпх бактернямн). В водоемах содержнтся на дне н в толш,е воды. служнт пшцей некоторым водным жнвотным, фнльтраторам н детрнтофагам.

Детрнтофагя (от детрйт н ..фаг) — жнвотные, пнтаюіцяеся детрнтом вместе с содержаіцнмнся в нем бактернямн н др. мнкроорганйзмамн. Относятся к сапрофагам.

Дефолмацмя (от лат. de — отрнцанне н folium — лнст) — уннчтоженне лнствы деревьев в результате массового развнтня насекомого-вреднтеля нлн прнменення ядохнмнкатов (дефолнантов)человеком.

Днапауза (от греч. diapausis — перерыв) — пернод в развнтнн жнвотных, характерйзуюшнйся резкнм сннженнем ннтенсмвностн метаболнческнх процессов, остановкой роста н формообразовання. Наблюдается у представнтелей многнх классов жнвотных, но особенно характерна для насекомых н, в значнтельно меныпей степенн, млекопнтаюіцнх. В высокнх шнротах для жмвотных характерна знмняя Д., в зонах с теплымя н засушлнвымн перііодамн года — летняя. Начало н окончанне Д., а также ее длнтельность регулнруются гормонально. Болыпую роль прн этом яграют факторы внешней среды —дляна световогодня(фотоперноднзм), температура н влажность, колнчество й качество пніцн. Может продолжаться от несколькнх чаеов до несколькмх лет, но чаше всего дпнтся несколько месяцев. В состоянйй Д. жнвотные, в частностн насекомые, становятся устойчнвымн к действню неблагопрнятных факторов среды — пеетнцндов, ннзкнх нлн высокйх температур, влагм. В связн с этам Д. является прнспособленнем, значнтельно повышаюіцнм экологнческую пластнчность вндов.

Дннамнка чксленностм популяцян — перяоднческне нзмененмя во временн колнчества особей, а также возрастного состава популяцнн под влняннем воздействуюіцнх на нее абнотаческнх н бнотнческнх факторов. Чнсленность популяцмн непрерывно нзменяется даже в стабнльных условнях среды. Относнтельно стабнльна чнсленность популяцнн жнвотных в условнях тропнков, в высокйх же шнротах часто наблюдаются очень резкне нзменення чнсленностн (напр., тундровый грызун леммннг).

Дйоксйн — веіцество, которое может быть образовано как гюбочный продукт прн промзводстве ряда хлорнрованных соеднненнй бензола (в частностн, трнхлорфенола н его пронзводных), чаеть которых шнроко нспользуется в качестве гербнцндов. Мз всех нзвестных хнмнческнх веіцеетв — одно нз нанболее токснчных.

Днск Секкм — простое устройство для определення прозрачностн воды в водоемах; представляет собой белый металлнческнй днск днаметром 30 см. Прн опусканнн на глубнну внезапно перестает быть внднмым, отмечая в момент нсчезновення глубнну, куда проннкает прнмерно 5 % солнечной раднацнн, достнгаюіцей поверхностн воды.

Дйссймнляцня, катаболмзм (от лат. dissimilis — несходный) — окнслмтельно-восстановнтельный процесс распада органнческнх веіцеств в органнзме; составная часть обмена веіцеств (метаболнзма). Осушествляется в тесной связн с асснмнляцней. В результате Д. высвобождается энергня, необходнмая ддя жнзнедеятельностн органнзма. Конечные продукты Д. у жнвотных — вода, днокснд углерода, аммнак, мочевнна.

Днстанцмонный моннторннг — наблюденне н нзученне окружаюіцей среды в целом н отдельных элементов бносферы с помошью летательных воздушных н космнческнх аппаратов. Главнымя, практнческн важнымм пренмуіцествамн днстанцнонных методов моннторннга являются: ннтеграцня гормзонтальная, т. е. полученне на одном нзображеннм большнх участков земной поверхностн; янтеграцня вертнкальная, т. е. полученне на одном нзображеннн разлнчных компонентов ландшафта (лнтосферы, гндросферы, бносферы, антропосферы н атмосферы); ннтеграцня дннамнческая, т. е. полученне одной регнстрнруюіцей снстемой гюследовательных нзображеннй одной н той же террмторнн через определенные промежуткн временн. Нзображення подразделяют на трн категорнн в соответствнн с уровнем нх пространственной ннтеграцнн: глобальные, регнональные, локальные. Прн йспользованнн снстемы днстанцнонных нсследованнй, с учетом достаточной техннческой оснашенностн, становнтся возможным обнаружнть постороннне веіцества в среде, ндентнфнцнровать спецнфнческне загрязннтелн н класснфнцнровать нх, выявлять нсточннкн загрязнення, определять влнянне загрязненнй на среду, оценнвать качество среды в целом н т. д. Результаты нсследованнй служат для математнческого моделнровання разлмчных процессов в бяосфере н в конечном счете осуіцествлення плановых меропрнятнй.

Домашнме жмвотные — жнвотные, разводнмые человеком, в первую очередь, для получення белков жнвотного пронсхождення н сырья для промышленноста. Нанбольшую роль прн этом нграют млекопнтаюіцне, значнтельно меньшую — птацы, рыбы, насекомые н др. группы жнвотных. Подавляюіцее большннство Д. ж. было одомашнено еіце в раннем н среднем голоцене. Нз ннх нанбольшее хозяйственное значенне нмеют крупный рогатый скот, свнньн, овцы, козы, куры н др. Ннтенснвное разведенне Д. ж. суіцественно нзменнло прнродную среду в ряде районов мнра. Так, перевыпас н уннчтоженне лесов под пастбнша прнвелн к разрушенню естественных бноценозов на севере Афрнкп (расшнренне зоны пустынн Сахары), обезлесенню склонов в Грецнн, увелнченню степных плоіцадей в Евразнн н т. д. В связн с острым дефнцнтом во многнх странах мнра белков жйвотного пронсхождення масштабы разведення жнвотных, а следовательно, н влнянне нх на окружаюшую среду увелнчнваются.

Дренаж сельскохозяйственных земель — осушенне нзбыточно увлажненных почв, обычно с помоіцью нскусственных подземных водотоков — дрен (колодцев, каналов н др.)

Емкость среды — чнсло особей популяцнн, потребностн которых, в первую очередь пшцевые, могут быть удовлетворены ресурсамн данного местообнтання. Прн превышеннн популяцмей этой велнчнны (скажем, в результате нммнграцнн) наблюдается повышенная смертность, н чпсло особей достнгает первоначального значення, т. е. фактнческн равновесного состояняя.

Жнвое веіцество — совокупность в бносфере всех жнвых органнзмов (растеннй, жнвотных, бактернй), нх бномассы. Характернзуется спецнфнческнм хнмнческнм составом (О, С, Н, N, Са, Р, S, К, Na, Mg, СІ н др.). Понятне «Жв.» введено в науку В. Н. Вернадскнм.

Жмзненная форма — у растеннй (бноморфа): внешннй облйк (габнтус), отражаюіцнй нх прнспособленность к условням среды, а также группа растеннй co сходнымн прнспособнтельны-

мй структурамн, не обязательно связанных родством (напр., кактусы н некоторые молочай образуют Ж. ф. стеблевых суккулентов). Мзменяется в онтогенезе (так, однолетнме сеянцы елн йлй дуба еіце не нмеют формы дерева), поэтому іюд Ж. ф. как класснфйкацйонной едйннцей поннмают совокупность взрослых особей. Одйн й тот же вйд растенйй в разных условнях может нметь разные Ж. ф. (дуб, ель, можжевельнкк н др. в лесной зоне нлн лесном поясе гор — высокоствольные деревья, а на северной н высотной гранйцах ареала — кустарннкн йлй стланнкн). У жнвотных — группа особей (разных вйдов йлй внутрн одного внда), ймеюшнх сходные морфоэкологнческне прйспособлення ддя обйтанмя в одннаковой среде. Для вйдов, развнваюіцнхся с метаморфозом, характерна смена Ж. ф. в онтогенезе (лйчйнкэ, куколка й нмаго насекомых). Как самостоятельные Ж. ф. могут развнваться резко разлйчаюіцнеся по морфоэкологнческйм прнзнакам подвйды нлн расы жйвотйых (напр., ручьевая й озерная форель). Прн экологнческом аналнзе той йлй йной группы в основу классііфнкацйй могут быть положены разные крнтернй (способы передвйження, добывання пйгцн й ее характер, прйуроченность к определенному ландшафту, разлнчные стаднн онтогенеза м т. д.). Напр., средм морскнх жнвотных по сгюсобу добывання пйш.й й ее характеру можно выделнть группы Ж. ф. — растнтельноядные, хйіцные, трупоеды, детрнтоядные (фнльтраторы н грунтоеды); по степенн эктйвностй — плаваюіцне, ползаютне, сндячне.

Жмлые рыбы — рыбы, постоянно жнвушне в реках н др. проточных водоемах. Термнн прнменяется для протнвопоставленйя йх проходным н полупроходным. В связй с гйдростронтельством й загрязненнем рек й морей многне внды проходных н полупроходных рыб, большннство йз которых высокоценные (осетровые, лососевые, угорь), йлй резко уменьшнлйсь в чйсленностн, йлн йсчезлн йз напінх водоемов, так что домянйруют в водоемах в настояшее время нменно Ж. р.

Заболачнванне — процесс, в результате которого пронсходйт оглеенне н оторфованне органйческнх веіцеств почвы. Прн этом наблюдается постепенное нзмененне состава растнтельных н жйвотных органнзмов co все болыннм преобладаннем гндро-

фнльных н гйгрофнльных вйдов. Пройсходйт в результате поднятйя грунтовых вод (обмльные осадкй, неправмльно проведенная меляорацйя).

Забота о потомстве — комплекс жнзненно важных, как правнло, генетйческй обусловленных действяй жйвотных, заключаюйійхся в зашнте потомства, уходе, кормленнн й др., осушествляемых самкой, самцом, брачной парой йлй группой родственных особей. Особенно характерна для теплокровных жйвотных (млекопйтаюідях н птйц).

Загрязненне бмосферы — процесс, прнводяіцйй к увелйченнюуровня содержання вредных веіцеств в бносфере, появленйю новых хнммческнх соедмненйй, частяц й чужеродных предметов, чрезмерному повышенйіо температуры (тепловое 3. б.), шума (шумовое 3. б.), радноактмвностй (радйоактйвное 3. б.) й т. д. Вызывается все увелйчйваюіцнмйся масштабамн хозяйственной деятельностн. Угрожает здоровью человека й состоянйю окружаюіцей среды, огранмчнвает возможностй дальнейшего развйтая человеческого обіцества. Масштабы 3. б. столь велнкн, что естественные процессы метаболазма н разбавляюшая способность атмосферы й гйдросферы в ряде районов мнра не в состоянйй йейтралйзовать вредное влйяняе. Накопленйе т. н. перснстентных (стойкнх) загрязняютнх ветеств, которые почтн не разрушаются в прйроде (некоторые пестнцнды, полйхлорбйфеннлы й др.), a также веіцеств, ймеюідйх естественные механйзмы разложеная (удобрення, тяжелые металлы й др.) в колйчествах, превышаюШйх способность бвосферы к йх переработке, нарушает сложнвшнеся в ходе длчтельной эволюцйй прйродные сястемы й связй в бйосфере, подрывает способность прнродных комплексов к саморегуляцйй. Экологнческйе нарушенйя проявляются в сокраш.енйй чйслевностй й вйдового разнообразня растенйй й жйвотных, в снвженйй продуктмвностй лесов й сельскохозяйственных угоднй, деградацйн экоснстем. Введенне в круговорот веш,еств 6йосферы мйллйонов тонн хлорорганйческнх соеднненнй прнводнт к тому, что, с одной стороны, сокрааіается чнсленность многйх вйдов жйвотных (особенно птйц й рыб), разрушаются сложйвшнеся в ходе эволюцйй трофнческйе цепн й, следовательно, бноценозы, а с другой — пройсходнт неконтролйруемое размноженне органйзмов, легко вырабатываюіцйх устойчйвые формы.

Заказннк — террнторня (акваторня), временно охраняемая с целью сохраненмя отдельных вндов растеннй н жйвотных, геологнческнх обьектов н т. д. В отлнчне от заповедннков учреждается на террнторнн предпрнятнй сельского, лесного, рыбного н др. хозяйств. Хозяйственная деятельность в 3. не должна наноснть вред охраняемым об"ьектам.

Законы экологнв Коммонера — сформулнрованы в краткой н свободной беллетрнстнческой форме амернканскнм экологом й журналнстом Б. Коммонером в кннге «Замыкаюіднйся круг» в 1974 г.: 1) Все связано co всем, что означает всеобіцую связь процессов н явленнй на планете Земля благодаря эволюцнонно налаженным экологнческнм сетям. 2) Все должно кудато деваться, т. е. для обеспечення стабнльностн н длнтельностн сушествовання продукты жнзнедеятельностм жнвых органнзмов должны вовлекаться в круговорот («безотходная технологня»), В отлмчйе от полного круговорота веіцеств, осутествляемого всемн жнвымн еушествамн бносферы, отходы деятельностн человеческой цнвнлйзацнй чужды прнроде н слабо вовлекаются (нлн не вовлекаются вовсе) в круговорот веіцеств, что прнводнт к загрязненню среды. 3) Прнрода знает лучше — означает, что благодаря длнтельной эволюцнн органнческнй мнр постоянно адаптнруется к меняюіцейся среде, что обеспечнвает гомеостаз — дннамнческй устойчнвое его суіцествованне. 4)Нйчто не дается даром. Этот экологмческйй закон обьеднняет в себе трн предыдуіцнх закона. По Коммонеру, «глобальная экоснстема представляет собой еднное целое, в рамках которой ннчего не может быть вынграно нлн потеряно н которая не может явнться обьектом всеобтего улучшення. Все, что было мзвлечено нз нее человеком, должно быть возмеіцено. Платы по этому векселю нельзя нзбежать, она может быть только отсрочена».

Замкнутые цяклы промзводства — снстема технологнческмх процессов, прн которой лнквнднруются нлн макснмально возможно сокрагцаются пронзводственные отходы путем йх включення в пронзводственные цнклы. Прн этом сырьевые матерналы нспользуются макснмально полно, нсключается нанееенне уіцерба окружаюіцей среде й тем самым здоровью людей. Прн созданнн 3. ц. п. определяюіцую роль нграют научные разработкм.

Замор — гнбель водных жнвотных, в особенностн рыб, вызванная острым дефнцнтом кнслорода в воде. Чаіце всего наблюдается знмой в замерзшнх непроточных водоемах, летом нзредка наблюдается ночью в рыбоводных прудах в перяод ннтенснвного «цветення» воды, вызванного массовым развнтнем водорослей.

Заповедннк — навечно нзьятая нз хозяйственного нспользовання террнторня (акваторня) с целью сохранення в естественном состояннй всего прнродного комплекса охраняемой террнторнн. Большннство 3. учреждено для охраны редкнх крупных зверей н птнц, которым в первую очередь грозмт нсчезновенне нз-за прямого нстреблення человеком м разрушення среды обнтання в результате хозяйственного освоення. Благодаря 3. сохранены многне внды жнвотных (зубр, кулан, уссурнйскнй тнгр, выхухоль, гага п др.), восстановлена до промыслового уровня чнсленность бобра, лося, соболя н др. ценных охотннчье-промысловых жнвотных.

Засоленне — увелнченне концентрацнн солей в воде водоемов н почве (пресной счнтается вода, содержаіцая не более 0,5 г солей в 1 л). Наблюдается чаш,е всего в арндных зонах в результате неправнльного нспользовання для орошення воды равнмнных рек, характернзуюіцейся болыной мннералнзацней по сравненню с водой горных рек.

Засухоустойчнвость — способность жнвых органнзмов, в первую очередь растеннй, переноснть продолжнтельное время дефнцнт влагн без значнтельных необратамых нарушеннй жнзненных функцнй.

Заіцнта растенмй — комплекс меропрмятнй н прнемов, нмеюіцйх целью полное уннчтоженне нлн значнтельное сннженне чнсленностн разлнчных вреднтелей сельского н лесного хозяйств. В настояіцее время нанболыпее распространенне получнлн хнммческне средства заіцйты растеннй, однако в перспектнве онй должны быть заменены бнологнческнмн, не наносяіцнмн уіцерба жнвой прнроде н здоровью человека.

«Зеленая революцмя» — введенне новых сортов зерновых культур в развмваюіцнхся странах в 50—60-е годы XX в. вместо местных. Высокая урожайность новых сортов пшеннцы, рнса н др. культур достнгается лншь прн условнм соблюдення соответствуюіцей агротехннкн возделывання: механнзнрованной обработкн почвы, орошення, прнменення удобреннй н пестнцндов. Бла-

годаря «3. р.» многне развнваюіцнеся страны преодолелн дефнцнт зерна.

Звероводство — отрасль жнвотноводства. Клеточное пушное 3. является в настояіцее время главным поставіцнком пушннны на планете. Основные разводнмые ввды зверей — амернканская норка, серебрнсто-черная лмснца, песец, нутрня, соболь.

Знмовка жмвотных — разлнчные прнспособлення жнвотных к перенесенню знмнего пернода года в умеренных н высокнх шнротах. Онн нсключнтельно многообразны: знмннй сон (барсук, медведь), знмняя спячка, запасанне корма (белка, бобр, полевкаэкономка н др.), лннька у пушных зверей, кочевкн (лосн, галкн, вороны). У насекомых н некоторых др. членнстоногнх для перенесення неблагопрнятных условнй служнт дяапауза.

Зональность — деленне земной поверхностн на зоны гю клнматйческнм, бногеографнческнм н др. особенностям. Нмеет ярко выраженный шнротный характер (зоны тундры, тайгн, степн м т. д.).

Зоны Ммрового океана — частн океанов, включаюіцме прнлегаюідне моря. разлнчаюшнеся по экологнческнм условпям н вследствне этого заселенные разлнчнымн вндамн органнзмов. Океан как среду жнзнн можно разделнть на две основные частн: водную массу — пелагналь н дно — бенталь. В бенталн, в свою очередь, разлнчают: ліітораль, сублнтораль, бенталь, абнссаль. Зона, куда достнгают брызгн прнбоя, называется супралнторалью. Пелагналь в вертнкальном направленнн делят на следуюіцне зоны: эвфотнческую, нлн собственно пелагналь (эпнпелагяаль), днсфотнческую, клн батнпелагналь, н афотнческую, нлн абнссопелагналь, простнраюшуюся до дна.

Зообентос(от греч. zoon — жнвотное н benthos — глубнна) — совокупность жнвотных, обнтаюіцнх на дне водоемов.

Зоогеографмя — раздел бногеографнн, нзучаюіцнй закономерностн распределення жнвотных на Земле.

Зоопланктон (от греч. zoon — жнвотное нplanktos — блуждаюіцнй) — совокупность мнкроскопнческнх н полумнкроскопнческнх жнвотных, обнтаюшнх в толше воды н неспособных протнвостоять теченню воды.

Зоофагм (от греч. zoon — жнвотное н phagein — есть) — жмвотные (очень редко растення), которые пнтаются др. жнвотнымн. Сюда же относятся н жнвотные, пнтаютнеся представн-

телямн своего внда (канннбалнзм). Пніцеварнтельный тракт 3. обычно относнтельно короче, чем фнтофагов. Все онн могут быть названы хшцннкамн, хотя в некоторых случаях этот термнн не совсем подходнт. Так, обычный представнтель рыб нашнх водоемов леш является 3., однако хнідннком его не называют.

Зоофмлмя (от греч. zoon — жнвотное н phileo — люблю) — опыленне растеннй разлнчнымн жнвотнымя.

Зоохормя (от греч. zoon — жмвотное н chorea — передвнженне) — распространенне плодов, семян н спор растеннй жнвотнымн. Семена могут прнкрепляться к поверхностн тела жнвотных с помоіцью спецнальных прнспособленнй (крючков, зацепок, іцетннок н др.) Прн попаданіій в пшцеварнтельный тракт жнвотных семена многпх растеннй не переварнваются н рассенваются с экскрементамн. Плоды н семена распространяются также жнвотнымн, делаюіцнмн запасы корма.

Зооценоз (от греч. zoon — жнвотное н koinos — обіцнй) — совокупность вндов жнвотных, совместно сутествуюіцнх в сравннтельно однородном местообнтаннн. Является частью бноценоза.

Мзолнруюшме механмзмы (экологнческне) — механнзмы, благодаря которым жнвотные блнзкнх вндов, обнтаюіцяе на одной іі той же террііторнн, не вступают между собой в конкуренцню. Прнмером могут служнть разные тнпы клювов у птнц: однн внды добывают насекомых нз ш,елей древесной коры, а клюв другнх прнспособлен для ловлн насекомых на поверхностн лнстьев.

Нзоляцмя (от фр. isolation — отделенне, разобіценне) — нсключенме нлн затрудненне свободного скреіцнвання между особямн одного внда, ведушее к обособленню внутрнвндовых групп н новых вндов. Разлнчают географнческую Н. (налнчне географнческнх барьеров) н репродуктнвную (бнологнческую) Н.

Мл — мягкнй тонкозерннстый осадок на дне водоемов. Включает мннеральные частнцы н детрят. Снльно обогаіценный органнческнмн веіцествамн й. носнт названне сапропель.

Нммнграцмя (от лат. imigro — вселяюсь, вселенне) — вселенне в какое-лнбо местообнтанне органнзмов, ранее там не обнтавшнх. У жнвотных обычно наблюдается прн увелнче-

нйй в каком-лнбо месте плотностн популяцнн до такнх пределов, что практнческн полностью пронсходнт нспользованяе жнзненно важных ресурсов, н часть нанболее актнвных особей переселяется.

Ннвазмя (от лат. invasio ■— нападенне, вторженне) — зараженне жнвотных н человека паразнтнческнмн беспозвоночнымя.

Ннвентарязацня фауны — составленне спнсков жнвотных, населяюіцях определенную местность.

Ннгнбнторы роста растеннй (от лат. inhibeo — сдержмваю, останавлнваю) — хммнческне соедннення, вызываюіцне торможенне роста растеннй. К ннм относятся естественные 14. — абсцнзовая кяслота н некоторые фенольные вешества. Сннтетнческне Н. ( морфактнны, дефолманты, гербмцнды н др.) нспользуются в сельском хозяйстве в основном ддя борьбы с сорнякамн. Протіівоположны подействню прнродным (гнббереллннам, ауксннам н др.) й сннтетнческвм регуляторам роста.

Мнднвндуальная террмторяя — часть местообнтання популяцнн, в пределах которой особь нлн пара особей охотятся н выраіцнвают свое потомство н которую зашншают от постороннего вторження. Н. т. нмеют представнтелн многнх вндов птмц, млекопнтаюіцнх, рыб, рептнлнй, членнстоногнх. Всякое проявленне антагоннзма между особямн, в том чнсле затнта террнторня, прнводііт к равномерному распределенню особей в подходяіцнх для ннх местообнтаннях.

кіндякаторы (от лат. indicator — указатель) — хммнческне веіцества нлн жнвые органмзмы, состоянне нлн налячне которых указывает на характер ялн нзмененне свойств аналнзнруемой среды.

Рінокуляцня (от лат. inoculatio — прнвнвка) — процесс внесення мнкроорганнзмов нлн суспензнн мнкроорганнзмов в гштательную (культуральную) среду.

Ннсектнцяды (от лат. insectum — насекомое н caedo — убнваю) — вешества, прнменяемые для уннчтоженмя нлн резкого сокраідення чнсленностн вредных насекомых.

Ннстннкт (от лат. instinctus — побужденне) — совокупность сложных, наследственно обусловленных актов поведення жнвотных, выработавшнхся в процессе эволюцнн (нсторнческого развятня) органнзмов н являюшнхся одной нз форм нх прнспособлення к условням жнзнм.

Мнтродукцмя (от лат. introductio — введенне) — вселенне в какую-лнбо местность новых ввдов органнзмов (растеннй нлн жнвотных), ранее там отсутствовавшнх. Н. — начальный этап акклнматазацнн.

Ннфауна (от лат. in — в, внутрн нфауна) — водныедонные жнвотные, зарываюіцнеся в грунт водоемов нлн передвнгаюіцнеся в его верхннх слоях. Такой образ жнзнн ведут многне моллюскн, червн, ракообразные.

РІхтяофауна (от греч. ichthys — рыба н фауна) — совокупность вндов рыб какого-лнбо водоема, района, страны, зоогеографнческой областн н т. д.

Кальцефмты, кальцефнльные растення (от лат. calcis — нзвесть м греч. phyton — растенне) — растення, предпочнтаюіцне нзвестковые, co іцелочной реакцней, почвы.

Канннбалмзм (от фр. cannibale, нсп. canibal — людоед) — поеданне особей своего ввда. Отмечен более чем у 1300 вндов жнвотных. Проявляется обычно в условнях недостатка пніцн нлн ее ннзкого качества. Так, в умеренной зоне нмеются озера, где нз рыб обнтает однн окунь. Мелкне окунькн пнтаются зоопланктоном, более крупные особй поедают мелкнх. В Северной Амернке есть озера, рыбное населенне которых представлено только шукой.

Катаболнзм (от греч. katabole — сбрасыванне вннз) — то же, что н дйссймйляцйя.

Катаробнонты (от греч. katharos — чнстый н бйонт) — органнзмы, обнтаюіцме в незагрязненных водах с высокнм содержаннем кнслорода.

Квартнранство (от нем. Quartier — квартнра) — совместное суіцествованне органнзмов, нмеюіцнх разлнчные нсточннкн пнтання й, такнм образом, не конкурнруюіцнх между собой (мхн н лншайннкн на стволах деревьев н др.).

Кжлотные дождн — дождн, содержашне серную, азотную н др. кнслоты (рН<5,6). Образуются в результате хнмнческого взанмодействня н последуюіцей конденсацнн паров воды, сернмстого ангндрнда н оксндов азота. Последнне попадают в атмосферу с промышленнымн газообразнымн выбросамн, в первую очередь

электростанцнй н металлургнческнх заводов. Могут выпадать за тысячй кнлометров от нсточннков возннкновення; от ннх гнбнут леса, нзменяется водородный показатель (pH) озер н водохраннлнш. Особенно страдают от К. Д. скандннавскне н североамернканскне озера, обладаюіцне слабой мннералнзацйей, малым содержаннем карбонатов н, следовательно, слабой буферностью.

Класснфнкацня (от лат. classis — разряд, группа н facto — делаю) — распределеннс органнзмов по группам на основе нх родства (естественная К.) нлн К. частных особенностей (хозяйственных — напр., вредные н полезные жмвотные; экологнческнх — напр., планктонные н бентосные органмзмы н т. п.).

Клнмакс экологмческмй (от греч. klimax — высшая точка, кульммнацня) — относнтельно устойчнвое состоянне экологнческой снстемы, прн котором наблюдается нанлучшее соответствне вндового состава органнзмов условням среды. Экоснстема в таком состояннн характернзуется нанболыней обіцей бномассой й нанбольшнм вндовым разнообразнем.

Клммат — совокупность атмосферных условнй, характерных для данной местностн. Контннентальный К. характерен для удаленных от моря террнторнй крупных контннентов; его отлнчйтельная особенность — болыпой днапазон среднесуточных температур в межсезонном аспекте. Морской К. — К. районов, прнлегаюшнх к морю; характернзуется малымн амплнтудамн температур н высокой относнтелыюй влажностью. Среднземноморскнй Кхарактернзуется теплым сухнм летом н дождлнвой знмой. Муссонный К. — К. районов действмя муссонов; отлнчается сухой знмой н влажным летом. Горный К. завнснт от высоты над уровнем моря; характернзуется ннзкнм давленнем н ннтенснвной солнечной раднацмей, богатой ультрафнолетовымн лучамн.

Клон (от греч. klon — побег, ветвь) — генетмческн однородное потомство одной особн, пронсшедшее путем бесполого размноження. К. могут быть получены у органнзмов, размножаюіцнхся деленнем, почкованнем, фрагментацней н т. д. У вегетатнвно размножаемых культурных растеннй (напр., картофеля) часто сорт представляет собой отдельный К. Новый метод получення Крастеннй — выраіцнванне нх нз одной клеткн с прнмененнем клеточной культуры.

Колонмя (от лат. соіопіа — поселенне) — групповое поселенне оседлых жнвотных. Могут сутествовать длнтельно нлн воз-

ннкать лйшь на пернод размноження. По сложйостй взанмоотношеннй между особямя К. жйвотных чрезвычайно разнообразны: простые террнторнальные скопленйя однночных форм (морскне желудя, мйдйй); более сложные поселенйя, в которых некоторые функцйй жйзнй жйвотных выполняются сообгца (заіцйта от врагов в К. ласточек, чаек, грачей й др. птйц); намболее сложный тйп поселеннй характерен для обіцественных насекомых — муравьев, пчел, ос й др. Такне К. вознйкают на основе сйльйо разросшейся семьч.

Комменсалнзм (от лат. com [cum] — совместно, сообіца й mensa — трапеза, стол) — редкая форма отношеннй между вйдамн органйзмов, пря которой одйн йз нйх (комменсал) пнтается пйіцей другого, не прнчйняя ему вреда. Так, червн рода Nereis поселяются на раковнне, занвмаемой раком-отшельннком, й пйтаются остаткамй его пйіцй.

Конвергенцня (от лат. converge — прйблнжаюсь, схожусь) — незавнсймое развйтне сходных прйзнаков у разных групп органнзмов в сходных условнях внешней среды (напр., обтекаемая форма тела у дельфннов й рыб, форма тела у тушканчнка ч кенгуру).

Конкуренцмя (от лат. concurro — сталкйванне) — взаямоотношенйя между особямй одного йлй блнзкородствейных вйдов, обусловленные стремленяем нспользовать однй й те же ресурсы среды прм недостатке последнях. Нанболее острая К. наблюдается между более сходнымн особямв вяда.

Консорцмя (от лат. consortium — участне) — совокупность популяцнй, жнзнедеятельность которых в пределах одного бногеоценоза трофйческя йлй топчческй связана с домвнйруюш,йм вйдом (напр., растеняе co всемй связаннымн с нйм органнзмамя: эпнфйтамн, паразнтамй, вредятелямй, опылйтелямн, сймбйонтамя й др.).

Консументы (от лат. consume — потреблять) — органнзмы, потребляюіцйе органйческне вешества. Все онй гетеротрофяы в отлйЧйе от продуцентов, которые являются аутотрофамн. В трофйческнх целях разлячают К. первого, второго й более высокйх порядков. Так, в водоемах мелкяе рачкй-фнльтраторы потребляют фйтопланктон; рачкамя пмтается молодь рыб, которая является пйідей для хйшнйков (напр., окуня); мелкне хйіцнйкй, в свою очередь, поедаются крупнымн хйіцнымй рыбамя (напр., шукой).

Копрофагй (от греч. kopros — помет, кал й phagein — есть) — жнвотные, пнтаюідйеся экскрементамн др. жнвотных, гл. обр. млекопнтаюшйх (жукн-навозннкн, лйчйнкй мух н др.).

Космополйты (от греч. kosmo(s) — мнр, вселенная н polit(es) — гражданнн) — чрезвычайно шнроко распространенные внды органнзмов, встречаюшнеся почтм во всех географнческнх зонах Землн.

Коэволюцйя (от лат. co — еовместно н evolutio — развертыванне) — совместная эволюцня двух йлй более таксономнческнх групп органязмов, связанных теснымн экологнческнмв связямн. Хорошнм прнмером К. могутслужнть некоторые жнвотныефнтофагй й опылнтелн.

Коэффйцвент рождаемостн (КР) — коэффнцнент размноження; чнсло потомков, роднвшнхся в еднннцу временн на 100 особей обоего пола. Представляет собой относнтельную (удельную) скорость (в процентах) роста популяцмн прн отсутствйй смертностм.

Коэффйцнент роста популяцйй — константа, показываюш.ая, во сколько раз увелйчйвается чнсленность нлн бномасса популяцнн органнзмов за еднннцу временв.

Коэффйцнент смертностм — чйсло особей, погнбшйхза едмннцу временн на 100 особей данного вмда в результате естественных факторов смертн. Прн отсутствнн рождаемостм — это относнтельная (удельная) скорость (в процентах) убылн йлй уменьшення популяцйй.

Краевой эффект — явленне повышенного вмдового разнообразня н обнлня органнзмов на стыке двух бногеоценозов н в прнлежашнх зонах.

Красная кнвга — йзданме Международного союза охраны прнроды н прнродных ресурсов (МСОП), созданного прм ЮНЕСКО в 1948 г. Содержнт перечень редкмх й находяіцнхся под угрозой йсчезновення вндов жйвотных й растеннй. Нзданы К. к. ряда республнк.

Крнвая роста популяцйй — лмння, графнческм представляюіцая нзмененне чнсленностй йлй бномассы популяцнй в завнсймостй от временн. Нанболее полное представленне о ней можно получнть в том случае, еслн начальная плотность (бмомасса) популяцнй на несколько порядков ннже макснмально возможной прй данных условнях среды.

Кряль (от гол. kriel — крошка, малыш, мелочь) — скопленве рачков отряда эвфаузневых н бокоплавов, которымй гштаются кйты, ластоногне, рыбы й др.

Крносфера (от греч. kryos — холод, мороз, лед) — совокупность массы льда н снега на Земле.

Крнофнлы (от греч. kryos — холод, мороз, лед н phileo — люблю) — органнзмы, жнвушде в талых водах на поверхностй льда нлн снега. К ннм относятся одноклеточные водорослн, некоторые вйды червей н насекомых. Массовое развнтне водорослей вызывает окрашнванне льда йлн снега в красный йлй зеленый цвет.

Крмофнты (от греч. kryos — холод, мороз, лед н phyton — растенне) — растнтельные брганнзмы, прнспособленные к жнзнн в холодных й сухнх условвях. Образуют растнтельный покров альпнйскнх лугов, скал в высокогорьях.

Кршітофнты (от греч. kryptos — тайный, скрытый н phyton — растенне) — жйзненная форма растенйй, у которых почкй возобновлення закладываются на корневнтах, клубнях, луковнцах н скрыты в почве (йлй под водой).

Круговорот вешеств — многократное участне веіцеств (абногенных й бйогенных) в процессах, протекаюіцнх в атмосфере, гндросфере н лмтосфере. Веідество, состояіцее йз хнмнческйх элементов, в результате круговорота не только перемеіцается, но н трансформнруется, йзменяя свое фнзнческое й хнмнческое состоянне. Особенно актнвную роль в К. в. нграют жнвые органнзмы, потребляя н выделяя в процессе жнзнедеятельностн разнообразные веіцества. После гнбелн н разрушення органнзмов веідества переходят в усвояемую для другмх органнзмов форму. Такая цнклнческая мнграцйя веіцеств н хвмйческйх элементов может осуідествляться только прм определенных затратах энергйй, йсточнйком которой является солнечная энергня. Поскольку веіцество на планете Земля конечно, благодаря его круговороту создается предпосылка бесконечностй жйзнй.

Ксантофнллы (от греч. xanthos — желтый n phyllon — лнст) — прйродные пнгменты растнтельных клеток нз группы каротйномдов. Встречаюгся вместе с хлорофнллом, который обычно маскнрует К.

Ксерофмлы (от греч. xeros — сухой й phileo — люблю) — сухолюбйвые жнвотные, прйспособленные к обйтаняю в сухнх

местах н способные длнтельное время обходнться без воды. У К. хорошо развнты механнзмы регуляцнн водного обмена н прнспособлення для удержання воды в теле: отсутствне кожных желез, запасанне воды в мочевом пузыре.

Ксерофмты (от греч. xeros — сухой н phyton — растенне) — растення, прнспособленные к жнзнн в местах с постоянным влн сезонным дефнцнтом влагн (арндные зоны). Нанболее тнгшчны саксаул, ковыль, тнпчак н др.

Кснлофагм (от греч. хуіоп — срубленное дерево м phagos — пожнратель) — жнвотные, пнтаюіцнеся древеснной.

Культура экологнческая: 1) этап н составная часть развнтня обіцемйровой культуры, характернзуемые острым, глубокмм н всеобіцнм осознаннем экологнческнх проблем в жмзнн й будуіцем развнтнн человечества; 2) совокупность знаннй, уменнй, соцнальных н ннженерных норм, руководствуясь которымн человек осознает себя (н соответствуюшнм образом действует) как часть прнродной среды й как субьект, ответственный перед собой, жнвушнмн н последуютнмн поколеннямн людей за ее сохраненне.

Культурный ландшафт — структурно нзмененный под воздействнем человека прнродный ландшафт.

Лагуна — небольшой, обычно мелководный водоем, соеднняюіцнйся с открытым океаном.

Ландшафт — однородная по своему пронсхожденню террнторня, обладаюіцая еднным геологнческнм фундаментом, м неделнмая по зональным прнзнакам. ймеет однотнпный рельеф, клнмат, определенное сочетанне гндротермнческнх условнй. Основная еднннца географнческого районнрованвя.

Ландшафтные заказнмкн — создаются для охраны н восстановлення особо ценных прнродных ландшафтов н комплексов. В Беларусн учреждены 4 Л. з. республнканского значення: Белое, Голубые озера, Межозерный, Свнтязянскнй. На террнторнн Л. з. запреіцены выпас скота, сплошные вырубкн леса, стронтельство, мелноратнвные н др. работы, связанные с нзмененнем ландшафта. Отлов н отстрел полезных днкнх зверей н птнц, отлов рыбы в озерах на террпторнм Л. з. пронзводнтся

с разрешення Мнннстерства прнродных ресурсов н охраны окружаюіцей среды.

Леднакй — двнжуіцнеся естественные скоплення льда на земной поверхноста. Образуются йз твердых атмосферных осадков в тех областях, где нх отлагается в теченне года болыдіе, чем нспаряется н тает. Делятся на: долннные — стекаюш,не по долннам горных рек, которые определяют нх форму, характер н направленне двнження; каровые — горные, лежаіцне в чашеобразных углубленнях склонов, созданных нлн расшнренных деятельностью льда; шельфовые — плавучне нлн частнчно опнраюіцнеся на дно, текуіцне от берега в море.

Ледннковые релнкты — внды растеннй н жнвотных, сохраннвшнеся на данной террнторнн с ледннковой эпохн. Встречаются, как правнло, в нзолнрованных местах с благопрнятнымн мнкроклйматнческнмй условнямн. В Беларусн нз ледннковых релнктов встречаются: растення — клюква, некоторые внды осок; жнвотные — выхухоль, зубр.

Лес — элемент географнческого ландшафта, состояіцнй нз совокупностн древесных, кустарннковых, травяннстых растеннй, жнвотных й мякроорганнзмов, бнологнческн взанмосвязанных в своем развнтнн, влняюіцнх друг на друга н нзменяюіцмх внешнюю среду.

Лесной фонд — еднный государственный лесной фонд страны. Включает все леса естественного н нскусственного пронсхождення. Л. ф. составляют леса государственного значення н колхозные, находяшйеся в граннцах землепользовання колхозов. В состав государственного Л. ф. не входят древесно-кустарннковая растнтельность н насаждення, пройзрастаюшне на землях сельскохозяйственного назначення, на полосах отвода железных дорог, автодорог н каналов. в городах н др. населенных пунктах, на прнусадебных, дачных н садовых участках.

Лесное законодательство — комплекс правовых норм, регулнруютнх условня н порядок пользовання лесамн: рацнональное йспользованме, восстановленне, охрана, повышенне продуктнвностн н др. прнродных качеств лесов.

Лйбаха закон мйннмума — открыт австрнйскнм агрохммнком Ю. Лнбмхом (1840). Согласно ему, нанболыпее лнмнтнруюш,ее действне на рост растеннй, велнчмну нустойчнвостьурожая оказывает тот хнмнческнй элемент, который нз ряда другнх необходнмых элементов для нормальной жнзнедеятельностн расте-

ннй находнтея в мнннмуме. Во многом Л. з. уточняется Законом толерантностй Шелфорда.

Лямацяды — токснческне веіцества, прнменяемые для борьбы с моллюскамн, в частностн слнзнямн.

Лнммтнруюіцяй фактор — однн нз экологнческнх факторов, ограннчнваюіднй возможностн сушествовання внда нлн популяшш на определенной террнторнн. Л. ф. могут выступать как абнотнческне, так й бнотнческне факторы. Напрнмер, Л. ф. в пустыне — вода, в открытом океане — бногенные веідества.

Лммннческая зона — зона открытой воды в озере, где домнннрует фнтопланктон. Расположена между лнторальной н профундальной зонамн.

Лнмнофнлы — органмзмы, обнтаюідне пренмутественно в стоячнх водоемах.

Лнтораль (от лат. litoralis — береговой, прнбрежный) — экологнческая зона водоема, заннмаюіцая прнбрежную нлн донную часть мелководья, в которой свет проннкает до дна. Для Л. пресных водоемов характерно зарастанне высшей водной растнтельностью, для морскнх — бурымв н краснымн водорослямм. Л. характернзуется большой насыіценностью разнообразнымн жнвымн органнзмамн (гндробнонтамм), высокой продуктнвностью.

Лнтосфера (от греч. Utos — камень н sphaira — шар) — внешняя твердая оболочка Землн, включаюшая земную кору н часть верхней мантнн. Она представляет собой продукт фнзнкохнмнческнх процессов, пронсходяшвх в недрах Землн. Л. — одна нз трех геооболочек планеты.

Лнтофнлы — оргашізмы, обнтаюіцне пренмуіцественно на каменнстом субстрате. Напр., лососевые, откладываюіцне нкру на каменном грунте.

Лнтофнты, петрофнты — растення, обнтаютне пренмуіцественно на каменнстом субстрате. Напр., лншайннкн, поселяясь на камнях, участвуют в почвообразовательном процессе.

Лнцензнонная добыча жнвотных — отлов нлн отстрел жнвотных по офнцнальным документам установленного образца, в которых указаны внды разрешенных к добыче жнвотных, нх колнчество н район добычн. В Беларусн к такнм вндам жнвотных относятся: косуля, лось, глухарь, бобр, выдра, кабан.

Логнстнческсе уравненне — уравненне, опнсываютее рост популяцнн по S-образной крнвой. Характерная форма крнвой обусловлена постепенным уснленнем по мере нарастання плотностн популяцнн действня неблагопрнятных факторов (сопротнвлення среды). В простейшем случае уснленне действня сдержнваюіцнх факторов прямо пропорцнонально плотностн. Впервые предложено Ферхюльстом (1838), а затем его «переоткрылн^ Пнрл н Рнд (1930).

Ложе океаннческое — основная, глубоководная часть донной поверхностн Мнрового океана. Характерная особенность в том, что оно пересекается многочнсленнымн подводнымн хребтамн н порогамн. Заннмает 77,1 % дна Мнрового океана (глубнны более 2000—3000 м).

Ложнопаразнтнзм — случайное пребыванне в органнзме жнвотных нлн человека некоторых обычно свободнодвнжуіцнхся беспозвоночных, называемых ложнопаразнтамн. Нмн могут быть лйчннкн ряда мух, многоножкн н др. Напр., лнчннкн падальной мухн в ранах, яйца комнатной мухн в пшцеварнтельном тракте.

Локацмя жмвотных (от лат. locator — говоряіднй) — способность ряда жнвотных к орнентнрованню н понску корма с помотыо особых органов чувств. Разлнчают несколько тнпов Л. ж.: эхолокацня — способность воспрнннмать отраженные от обьекта звуковые сягналы разлнчной частоты; раднонлн электролокацня — способность создавать вокруг себя электростатаческое поле н, по-внднмому, воспрнннмать отраженные электрнческне нмпульсы.

Локомоцйя (от лат. locus — место н motio — двнженне) — совокупность согласованных двяженнй, с помошью которых жнвотные н человек актнвно перемеіцаются в пространстве (ходьба, полет, плаванне н др.). Болыпая роль в управленнн Л. прннаддежнт мозжечку, ретнкулярной формацнн, вестнбулярным н красным ядрам мозга. У прнматов н человека подчннена коре большнх полушарнй.

Лотмческме экосмстемы — экоснстемы текучнх вод — рекн, каналы.

Луг — бногеоценоз, растнтельный компонент которого образован пренмушественно многолетнймп мезофпльнымн травамн, растутнмн в теченне всего вегетацнонного пернода (без летнего

перерыва, характерного для степных растеннй). Л. связан переходамн с другнмн травяннстымн бногеоценозамн — степямн, травяннстымй болотамм н др.

Люцмфернн (от лат. lux — свет н fero — ношу) — вешество, которое светнтся в прнсутствнн фермента люцнферазы, кнслорода н воды. Находнтся в спецналнзнрованных органах нлн фотогенных клетках жнвотных н мнкроорганнзмов. Нзученне строення люцнфераз показало, что онн относятся к классу окснредуктаз.

Магнмтосфера (земная) — магннтное поле Землн, простйраюіцееся на 70—80 тыс. км по направленню к Солнцу н на многне мнллноны кнлометров в протнвоположном направленнн. Основные характернстнкн: направленность, гомогенность н напряженность.

Макроклнмат — клммат обшнрных террмторнй, однородных по условням цнркуляцнн атмосферы н обладаюшнх определенной целостностью (матернкн, океаны).

Макропланктон (от греч. makros — крупный н planktos — блуждаюіцнй) — совокупность планктонных органнзмов крупнее 5 мм н меныне 100 мм. Представлен в основном рачкамн эвфаузндамн, медузамн н оболочннкамн.

Макрорельеф — нанболее сутественные перепады значеннй высот элементов рельефа надуровнем моря (горы, ннзменностн, каньоны),

Макрофаг (от греч. makros — крупный н phagos — пожнратель) — органнзм, гштаюшнйся крупной добычей (протнвоположность мнкрофагу).

Макроэлементы — хнмнческне элементы, составляюіцне основную массу органнческнх м неорганнческнх соеднненнй жнвых органнзмов: О, Н, С, N, Са, Р, S, К, Na, Mg, Cl, Fe. Онн требуются органнзмам постоянно н в сравннтельно большом колнчестве. Основная часть М. поступает в клетку нзвне нлн представлена в ней нонамн как результат днссоцнацнн соответствуюіцнх солей.

Мантня верхняя — однн нз слоев внешней сферы Землн (лнтосферы). Располагается под земной корой. Толіцнна составляет 900—1000 км. Верхннй слой М. в. участвует в образованнн земной коры; в основе этого процесса лежат сложные фнзнко-хнмнческне явлення.

Марнкультура (от лат. mare (marts) — море н культура) — нскусственное выраіцнванне морскнх промысловых органнзмов — жнвотных н водорослей — в естественных н нскусственных водоемах, а также в сеточных садках, размешенных в прнбрежных водахморей. Особенно развмта н зффектнвна М. в Японнн, странах Юго-Вост. Азнн, Скандннавскнх странах. См. Аквакультура.

Матернковая отмель (шельф) — обычно очень пологая н длннная подводная морская терраса, окаймляюшая матернк н являютаяся его продолженнем. Наклон дна постепенно увелнчнвается, н М. о. переходнт в матернковый склон.

Матернковый склон — зона с нанбольшей крутнзной дна, обычно расположсна между 150—200 н 1500—2000 м.

Мегапланктон (от греч. mega — гнгант) — планктонные органнзмы, размеры которых превышают 100 мм (медузы, колоннн сальп).

Межвндовая взаммопомошь — однн нз вндов отношеннй в бноценозе; нграет большую роль в борьбе за суіцествованне. Напр., птнцы, уннчтожаюіцне лнчннок-паразнтов подкожей буйволов; птнцы, очшцаюіцяе пасть крокоднлов от пнявок.

Международный союз охраны прнроды н прнродных ресурсов (МСОП) — международная неправнтельственная органнзацня, созданная в 1948 г., с консультатнвным статусом прн ЮНЕСКО, по охране н рацнональному мспользованню прнродных ресурсов. МСОП содействует сотрудннчеству между правнтельствамн, нацнональнымн н международнымн органнзацнямн, а также между отделызымн лнцамн по вопросам заншты прнроды н охраны прнродных ресурсов. Основные направлення деятельностн МСОП: подготовка н созыв научно-техннческнх совеіцаннй, спец. конференцяй, разработка международных программ, подготовка международных конвенцнй н рекомендацнй. Важнейшнмн международнымн акцнямн МСОП являются: выпуск Красной кнйгй (первый том вышел в 1968 г.), прннятяе в 1978 г. офнцнального программного документа Союза — Всемйрной стратегйй охраны прйроды н Хартіш охраны прйроды.

Мезо (от греч. mesos — средннй, промежуточный) — часть сложных слов, обозначаюіцйх умеренную велнчйну йлн промежуточное положенне.

Мезопланктон — совокупность планктонных органязмов, размеры которых находятся в пределах от 1 до 5 мм. Этам термнном обозначают нногда планктон, обнтаюшнй в мезопелагнческой зоне (в йнтервале глубйн 60—200 м).

Мезорельеф — средннй перепад значеннй высот между макрон мнкрорельефом: гряды, холмы, степные блюдца, оврагй.

Мезосфера — одйн нз слоев ноносферы, верхнего слоя атмосферы, нмеюіцей протяженность сотнй кнлометров. Характернзуется тем, что воздух в ней находнтся в нонязйрованном состояння.

Мезотрофы — органнзмы, обйтаюіцяе в среде (вода, почва) с умеренным содержаннем пятательных веіцеств. Заннмают промежуточное положенне между эвтрофамй й олнготрофамн (напр., ель, зеленые мхн).

Мезофмлы (от мезо й греч. phileo — люблю) — жнвотные (многйе насекомые, птнцы, млекогійтаюшне), которые жйвут в районах с невысокой влажностью н сравннтельно легко переносят ее колебання. Заннмают промежуточное положенйе между гйгрофнламй н ксерофнламй.

Мезофмты — растення, умеренно требовательные к увлажненностм местообнтання. Заннмают промежуточное положенне между ксерой гядрофйтамй.

Меланнзм (от греч. melas (melanos} — черный) — появленне в покровах жйвотных чрезмерно большого колнчества темного пнгмента — меланнна; увелйченне чнсла темноокрашенных особей в популяцяя.

Меляорацяя (от лат. melioratio — улучшать) — сястема мер, направленных на улучшенне прнродных почв. Разлнчают обводнятельную, осушнтельную, фятомелйорацйю н др. формы. Дает возможность нзменять комплекс пряродных условяй я такнм образом осваявать ранее непрйгодные для хозяйственной деятельностн человека земля, формнровать высокопродуктнвные агробноценозы, обеспечявать устойчявые урожан.

Местообнтанне — участок сушн нлн водоема, занятый органмзмом нлн группой особей одного внда н обладаюіцнй всемп необходнмымн для нх еуіцествовання условнямн.

Метаболмзм, обмен ветеств (от греч. metabole — перемена) — совокупность процессов бнохнмнческнх превраіценнй веш,еств н энергнн в жнвых органнзмах. М. состонт нз двух протнвоположных по результатам процессов — ассймнляцнн н длсснмйляцнн. См. Обмен веіцеств.

Метаболмрованме (от греч. metabole — перемена) — временное нзмененне формы тела с обязательным возврашеннем к начальной. Нанболее часто термнн употребляется no отношенню к простейшнм.

Метантенк (от фр. methane — болотный, нлн рудннчный, газ н англ. tank — резервуар, бак) — сооруженне в внде большого резервуара для бнологнческой переработкн осадков, образуемых прн очнстке сточных водс помотью мнкроорганмзмов без доступа воздуха. Ср. Аэротенк.

Механохоры — растення. механнческн разбрасываюіцне свон плоды, семена нлн споры.

Ммграцнонные путн — определенные, строго огранпченные географнческой шнротой н долготой путн мнграцнн жнвотных. йзученме н знанне М. п. нмеет большое значенне для органнзацнн рацнонального промысла жмвотных.

Ммграцня (отлат. migratio — переселенне) — явленне, выражаюіцееся в регулярных н направленных (туда-обратно) массовых перемешеннях жнвотных нз одннх местообнтаннй в другне, вызываемых нзмененнем условнй суіцествовання (осенне-весеннне перелеты птнц, вертнкальные мнграцнн зоопланктона) нлн необходнмостыо прохождення цнкла развнтня (нерестовые М. проходных рыб, угрей). М. является одннм пз тнпов расселенйя популяцнн.

Мнграцйя рыб — наследственно обусловленное массовое переметенне рыб от одного местообнтанпя к другому. Разлнчают нерестовую, кормовую, знмовальную М. р. Большннство рыб совершают регулярные анадромные (нерестовые) мйграцйй нз моря в рекн (лососевые, осетровые н др.), н только отдельные внды совершают катадромные мйграціш — нз рек в море (угорь) на нерестнлніде. Первую группу рыб называют проходнымй.

Ммкорнза — грмбокорень, снмбноз мнцелня грнба й корней высшего растенмя. М. рассматрнвают лнбо как мутуалястнческйй

снмбмоз, лйбо как ограняченный паразйтнзм. В зэвйсймостй от глубнны проннкновення мйцелня в глубь корневой тканя растенйя разлнчают эктотрофную н эндотрофную М.

Мнкробоценоз — сообіцество мнкроорганйзмов. Понятне прнменяется прн детальной характернстнке бмоценоза й конкретнзацйй его компонентов.

Ммкроклнмат (от мйкро й греч. Klima (klimatos) — режнм погоды) — совокупность клнматйческнх факторов неболыдого регнона, складываюшнхся в результате неодннакового прогревання, охлаждення, увлажненмя й др. разлнчных по характеру участков земной поверхностн (М. поляны, верпшны, холма, лош,нны, южного й северного склонов бархана й др ).

Мнкрокосм, мнкроэкоснстема — небольшой автономный «мнр», ймйтаруюшйй в мнннатюре прнроду экоснстемы. Экспермментальные М. варьнруют от частмчно закрытых смстем, в которых пронсходмт газообмен с атмосферой, но нет обмена бногеннымн веіцествамн, до полностью открытых снстем, включаюіцнх сообіцества органнзмов с регулмруемым прмтоком н оттоком бногенных элементов. Дает возможность моделнровать почтй все основные функцнй н трофйческяе структуры прнродной экосмстемы.

Ммкроорганмзмы — мельчайшне органязмы, внднмые только в световом мнкроскопе: бактернн, мйкроскопнческне грйбы, водорослн н простейшне. Обладают высокой скоростью роста н размноження, хорошо прнспосаблнваются, переносят шнрокнй днапазон нзменення абнотнческйх факторов.

Мнкропланктон (греч. mikros — маленькнй й planktos — блуждаюіцнй) — совокупность планктонных органнзмов, размеры которых находятся в днапазоне от 50 мкм до 1 мм. Представлен некоторымн вмдамн одноклеточных водорослей (хлореллой, плеврококком), коловраткамн, ракообразнымн.

Мнкрорельеф — комплекс неровностей земной поверхностм, обусловленный гл. образом экзогеннымн процессамй, с незначнтельнымн колебаннямм высот (пряствольные повышення, кротовмны, мелкне западйны, выбросы землн роюіцмх жнвотных н др.). Пренмувдества М. нспользуют мелкне жнвотные (напр., насекомые) для укрытнй, обогрева н др.

Ммкрофагн (от греч. mikros — маленькмй й phagein — пйтаться) — органнзмы, пнтаюшнеся мелкой добычей. К нйм от-

носятся н КЙТЫ.

Ммкроценоз, бмохорлон — нанменьшнй фрагмент бноценоза; совокупность органнзмов, обьеднненных обіцнм убежшдем нлм пнідей, не обладаюідая гомеостатнческнмн механнзмамн саморегуляцнй й, такнм образом, неустойчнвая. Напр., сообіцество органнзмов, обнтаюіцнх на разлагаюшемся трупе, в дупле й т. д.

Мнкроэволюцня — эволюцнонные процессы, пронсходяіцне внутрн внда н ведутме к образованню новых разновндностей, подвндов н вндов.

Мнкроэлементы — хнмнческне элементы, содержатнеся в органмзме в нмзкнх концентрацнях (тысячных долях процента н ннже) й необходнмые для нормальной жнзнедеятельностн (Al, Fe, Cu, Mn, Co, I н др.). Недостаток нх может стать прнчнной значнтельных нарушеннй клеточного обмена веідеств, т. к. М. выступают в ролн каталнзаторов многнх хнмнческнх процессов.

Мнксотрофные органмзмы, мнксотрофы (от греч. mixis — смешенне н trophe — гштанне) — органнзмы co смешанным тнпом пнтання (автотрофным н гетеротрофным). Встречаются средн простейшнх нз класса жгутнковых. Напр., эвглена зеленая, обладаюшая хроматофорамн, на свету пнтается как тнпнчный зеленый растнтельный органмзм, а в темноте переходнт на гетеротрофный тнп пнтання, т. е. пнтается готовымн органнческнмн веіцествамн.

Мймнкрмя (от греч. mimikos — подражательный) — покровнтельственная окраска нлн форма тела; подражательное сходство незашншенного органнзма с зашніденным нлн несьедобным. Шнроко распространена у растеннй н жнвотных. М. —бнологнческое прнспособленне, способствуюіцее выжнванню внда.

Мннералйзацня — разложенне бактернямн н грнбамн остатков отмершнх органнзмов до состояння мннеральных соеднненнй.

Мнофагм — органнзмы, пнтаютйеся пренмуіцественно мясом (мышечной тканью) жнвотных.

Мнрмекохормя — распространенне семян, нмеюіцнх сьедобные прндаткн, муравьямн.

Ммровой океан — основной компонент гндросферы, содержаіцнй 97,5 % обіцего колнчества водных запасов на Земле. Акваторня М. о. занммает 70,8 % всей поверхностм Землн.

ММФ — Международная федерацмя молодежн по нзученню н охране окружаюіцей среды. Проводнт актнвную работу по распространенню знанмй по охране н сохраненню среды, органнзует ежегодные меропрнятня по прнродоохраннтельной тематнке.

Модель — абстрактное опнсанне того нлн нного явленмя реалызого мнра, позволяюіцее делать предсказанне относнтельно этого явлення. В своей простейшей форме М. может быть словесной нлн графнческой (неформалнзованной). Однако для повышення надежностн прогноза должна быть статнстнческой н строго математнческой (формалнзованной). Характернстнка хорошей М. должна включать трм компонента: аналнзнруемое пространетво (граннцы снстемы), субснстемы (компоненты), счнтаюнціеся важнымн для обіцего функцноннровання; рассматряваемый временной ннтервал. На этнх прннцмпах основывается моделнрованне экоснстем.

Модельный внд — экспернментальная популяцня жйвотных, на которой нсследуется действне экологнческнх факторов (нлн одного йз ннх) на параметры роста, развнтня й размноженмя особн ялн популяцнн. Как правнло, М. в. подбнрается с короткнм онтогенезом н высокой плодовйтостью. Этнмй качествамн обладают, напр., нз наземных беспозвоночных — плодовая мушка (дрозофнла), нз водных жнвотных — ветвнстоусые рачкн н коловраткм. В качестве М. в. может выступать н промысловый внд с целью нзучення его эколого-фнзнологяческой характернстнкм.

Модмфмкацня (от лат. modificatio — нзмененне) — фенотапнческне нзменення, вознякаюіцне в результате воздействня окружаюіцей среды на органмзм (фенотяпнческая нзменчнвость). Этн нзменення лежат в пределах нормы реакці-ш, не затрагмвают генотнп н не наследуются. Длнтельные М. в теченне несколькнх поколеннй наследуются, а затем затухают (самкн колорадскнх жуков прн повышеннн температуры нзменяют окраску н передают ее в 5—6 поколеннях по женской лнннн); предполагают цнтоплазматяческое наследованме через плазмагены.

Модулярные органмзмы — органнзмы, состояшне нз наборов основных конструктнвных элементов, чмсло которых чрезвычайно нзменчнво. Нх развнтне не предопределено жесткой программой, а завнснт от взанмодействня с окружаюіцей средой. Прнмеры М. о. — растення, губкн, гндронды, кораллы, мшанкн, многне грнбы, колоннальные простейшне. Основной конструктнвный модуль у высшнх растеннй — лнст вместе с его пазушной почкой н прнлегаюіцнм участком стебля.

Монмторлнг (от лат. monitor — надзмраюіцнй) — комплексная смстема долгосрочных наблюденнй за нзмененнем экоснстем

н бмосферы под влняннем антропогенных воздействнй. Осуіцествляется на спецнальных станцнях н в бяосферных заповедннках. Является янформацнонной сястемой н не включает управленне качеством окружаюшей среды.

Моннторянг экоснстемный — постоянное нлн перяоднческое наблюденне с помошью постов, спецнальныхустановок, спутннков за процессамн, ндуіднмя в экоснстемах.

Моногамня (от греч. monos — однн я gamos — брак) — одна яз форм отношеняй между поламм у жявотных, прн которой самец в теченне одного ялн несколькнх сезонов предпочнтает одну самку, яногда прн этом проявляет заботу о потомстве. Распространена средн млекопнтаюіцнх значнтельно реже, чем полнгамня.

Монокультура — в земледеляя: 1) едннственная сельскохозяйственная культура, возделываемая на определенной террнторнн; 2)длнтельное непрерывное выраіцнванне одного внда растеннй на определенной терряторяя без соблюдення севооборота, что ухудшает структуру, хнмнческяе н фнзнческне свойства почвы.

Монофагня (от греч. monos — однн н phagein — есть) — одноядность, крайняя степень спецналязацяя пнтаняя у жнвотных, прнводяіцая к потребленню строго определенного внда корма. Жнвотные, потребляюіцне одян вяд корма, — монофагн. Ммеют нанболее устойчявые трофнческне связн, встречаюіцяеся чаіце всего в устойчнвых ценоэкоснстемах. М. распространена средн разных групп жявотных (тутовый шелкопряд, медведь коала).

Морфа (от греч. morphe — форма. внд) — 1) группа особей внутрн одного внда, резко отлнчаюіцаяся по своему фенотяпу; М. прясушя поляморфным популяцмям нля вндам: 2) сезонные нзменення формы тела у некоторых ракообразных я рыб.

Морфогенез (от морфа н греч. genesis — вознякновенне, развнтне) — последовательный процесс развнтня морфологнческнх структур как в ходе онтогенеза, так н в ходе фнлогенеза.

МОТ — Международная органнзацяя труда. Основная задача — созданне безопасных условнй труда на пронзводстве, предупрежденне профболезней. Одна яз задач по пряродоохраннтельной работе — воспнтанне чувства ответственностн за сохраненне окружаюіцей среды.

Мульчярованяе — земледельческяй пряем, заключаюш,нйся в покрытнн почвы рыхлымн матерналамн (торфом, соломой),

нногда пленкой йз хнмнческого волокна для улучшення аэрацмн, водного й теплового режнмов почвы.

Мусор — совокупность твердых бытовых отходов іі отбросов, образуюіцнхся в бытовых условнях: стекло, металлы, костй й т. д.

Мутагенез — процесс нзменення генетаческого матернала.

Мутагены — факторы, вызываюіцне нзмененне генетнческого матервала. М. бывают: фнзнческне (все внды моннзнруюіцнх нзлученнй, ультрафнолетовое йзлученне, температура н др.); хнмнческне (средства дезннфекцнм, некоторые меднкаменты: папавернн, атропнн; консерванты: вэнйлйн, ннтраты К н Na); бпологнческне — действуют опосредованно, нзменяя метаболязм клеткн (плесневые грйбы, выделяюшне токснны й антнбнотнкн, внрусы).

Мутность воды — одна нз фйзйческнх характернстнк воды, нрозрачность которой нарушена прнсутствнем очень мелкнх взвешенных частнц. В лабораторных условнях определяется путем сравнення с эталоном. В естественных — нзмеряется с помоіцыо белыхдйсков определенного днаметра, которые погружают в воду до тех пор, пока онн вйдны.

Мутуалмзм (от лат. mutuus — взанмный) — форма снмбііоза, прн которой оба органйзма йзвлекают выгоду йз своего сожнтельства. Партнеры возлагают друг на друга регуляцню свонх отношеннй с внешней средой. Првмером могут служнть взанмоотношення бактернй рода Achromobacter й некоторых нематод. Бактернн без помоіцн нематод не могут попасть в тело насекомого, а нематоды, лншенные бактернй, не способны к полноценному развнтню после пронйкновення в тело хозянна. Другой прймер: терммты н простейшне. Жгутнконосцы, поселяясь в кншечннке терміітов, обладают способностью переварнвать клетчатку. Средм растеннй нзвестны мутуалнстнческне отношення между некоторымн вндамн грнбов н водорослей, результатом которыхявнлось появленне новой группы органнзмов — лншайннков.

Навнгацмя — орнентацйя в полете; тесно связана с мнграцней. Птйцы орйентмруются в полете по прнметам местностн, еслм перелет короткмй; по небесным светнлам (Солнцу йлй др. звездам), еслм перелет дальннй.

Наводненне — етнхнйное бедствне, прнводяіцее к затопленню ннзннных террнторпй речных долйн. Вызывается обнльнымн паводкамн, ураганамн, цнклонамн, длнтельнымн мусоннымн дождямн. Экологнческне последствня Н. непредсказуемы. Значнтельные Н. отмечаются после снльных н продолжнтельных дождей в бассейнах Амура, Зен, Бурен. На Неве Н. возннкают нзза ветрового нагона воды в устьс. Н. — однн йз факторов разрушення бноценозов.

Народонаселенме — совокупность людей, жнвуіцнх на Земле (человечество) нлн в пределах отдельной террнторіш, страны, контннента н т. д. В отлнчне от термнна «населенне» Н. употребляется в основном прн соцнально-экономнческой характернстнке населення. Нсследованнем Н. заннмается спецнальная наука — демографня. Сутествует несколько концепцяй о проблемах народонаселення в будушем: демографмческнй макснмалнзм; демографнческнй фаталнзм; демографнческнй бнологнзм н т. д.

Настнв (от греч. nastos — уплотненный) — двнження органов растеннй в ответ на нзмененне факторов внешней среды (света, температуры н др.), действуюіцнх ненаправленно. Так, цветкн тюльпана открываются й закрываются в ответ на нзмененне температуры (термонастнн). Цветкн душнстого табака раскрываются в ночное время (отрнцательная фотонастня), одуванчнка — прн ярком солнечном осветеннн (положнтельная фотонастня). Ср. Тропйзмы.

Натуралнзацня (от лат. naturalis — прнродный, естественный) — полное освоенне органнзмамн новых условнй обнтання. Разлнчаются: натуралпзацня, еслн внд переноснтся в сходные с бывшнмн условня; акклнматнзацня, еслн условня суіцествованйя внда значнтельно меняются.

Натуралнст (от лат. natura — прмрода) — человек, заннмаюіднйся мзученнем прнроды; естествонспытатель.

Нахлебнмчество — то же, что комменсалнзм; совместное обнтанне двух вндов жнвотных, прн котором однн нз ннх пнтается остаткамн пшцн другого, не прнчнняя ему вреда.

Нацнональный парк — обшнрная террнторня, которая включает неподвергншеся воздействню человека ландшафтные комплексы н уннкальные обьекты прнроды (каньоны, водопады н т. д.). От заповедннка отлнчается допуском посетателей. Помнмо задачн сохранення участков террмторнн (акваторнн) в относнтельной

непрнкосновенностн предназначен для органнзацнн отдыха. Н. п. учреждается высшнмн законодательнымн органамн государства.

Нейстон (от греч. neuston — плаваюшнй) — сообшество планктонных органнзмов, обнтаюіднх под поверхностью пленкн воды (гнпонейстон) нлн на ее поверхностн (эпннейстон). К Н. относятся некоторые представнтелн жуков, клопов, комаров, мелкне лнчнночные моллюскн.

Нейтралмзм — сосуіцествованне двух популяцнй, которое не сказывается нн на одной нз ннх. Одна нз форм межвндовых взанмоотношеннй.

Некрофагм (от греч. nekros — мертвый н фаг) — трупоеды; жнвотные, пнтаюіднеся трупамн жнвотных. Н. являются жукн могнлыцнкн, некоторые птнцы (стервятннкн, грнфы) н др. Ммеют болыное саннтарное значеняе в экоснстемах, т. к. являются потребнтелямн мертвой бномассы.

Нектон — совокупность органязмов, жнвушнх в толіце воды н способных актнвно перемеіцаться, преодолевая снлу течення; в основном это пелагнческне рыбы н крупные головоногне.

Необяонты (ннтродуценты) — органнзмы, относнтельно недавгю занесенные на рассматрнваемую террнторню. Могут быть занесены прнроднымн агентамн нлн человеком.

Неотенмя (франц. neotenio — задержка) — задержка онтогенеза у некоторых вндов органнзмов с прнобретеннем способностн к половому размноженню на стаднн, предшествуюіцей взрослому состоянню. Классяческнй прнмер Н.: земноводное амблнстома нмеет лнчннку под названнем аксолотль, размножаюшуюся гюловым способом.

Неоэндемнкн — молодые внды, еіце неуспевшне расшнрять свой ареал. Возннкают как результат вндообразовательных процессов прн ннтродукцмн вндов в новые для ннх экологнческне условня (напр., крымскнй бук).

Нмтрмфмкацмя — мннералязацня сложных органяческнх соеднненнй азота в процессе гннення. Ннтрнфнцмруюшме бактернм переводят азот аммнака (аммоння) в усвояемую растеннямн форму — ннтрнты н ннтраты. Ннтраты — основные пронзводные азота, нспользуемые растеннямн в процессе роста. Накопленне в растеняях ннтратов выше ПДК становнтся токснчным для человека н может нметь нежелательные последствня.

Ннтрофнлы — органнзмы, обнтаюіцне в среде, богатой соеднненнямн азота (пшенлца, лен).

Ннша экологлческая (от франц. niche — гнездо) — функцлональное место влда в экослстеме (бногеоценозе), определяемое совокупностью факторов внешней среды, к которым он прнспособлен н в которой он устойчлво воспролзводлт себя л может суіцествовать длнтельное время. Некоторые авторы (ошлбочно) отождествляют понятне Н. э. с понятлем местообйтанйе. Амерлкансклй эколог Ю. Одум (1975, 1986) рассматрлвает местообнтанле внда как его «адрес» прожлванля, а функцнональную роль в местообнтаннн как «професслю». Напрнмер, два разных ввда водных клопов гребляк л гладыш жнвут в одном местообнтанлл (мелководье стоячлх водоемов), но гштаются разнымл влдамл пліцл: гребляк — растнтельным детрлтом, гладыш — хнш,нлк. У нлх, следовательно, разные Н. э., т. е. разные функцлональные ролл («професслл») в ллторальной частн водоема.

Нозоареал — ареал болезнл, т. е. террлторнл, где нмеются ллл былл зареглстрнрованы случан той ллл нной болезнл человека, жнвотных ллл растенлй. Локальный очаг заболеванля — нозоочаг.

Ноосфера (от греч. noos — разум н сфера), «мысляіцая оболочка», «сфера разума» — фаза развнтня блосферы, в перлод которой разумная человеческая деятельность становмтся определяюіцнм фактором ее развлтля н функцлонлровання. Понятне Н. введено Э. Леруа л Т. Шарденом (1927, 1930).

Норма добычл — предельное коллчество особей ценных влдов длклх жлвотных, которое разрешено добывать на данной террнторнн. Промысел жнвотных, для которых ежегодно устанавлнвается Н. д., ведется по лнцензням. Пронзвольное превышенне Н. д. счнтается браконьерством.

Норма реакцнн — граннцы, определяюіцне адаптнвные возможностн органнзма, в которых могут пронсходнть фенотнгшческне нзменення под воздействнем факторов среды. Нзменчнвость прмзнака может быть велнка (шнрокая Н. р.), напр. велнчнна удоев молока, нлн мала (узкая Н. р.), напр. жнрность молока. Н. р. вндоспецнфнчна н свойственна всем жнвым орга-

ннзмам.

Нулевой прмрост населенмя — демографнческая теорня, отстанваюіцая необходнмость поддержнвання постоянной чнсленностн населення в связн с обіцнм контролем рождаемостн. Согласно этой теорнн коэффнцнент рождаемостн должен равняться коэффяцненту смертностн.

Оазмс — участок террнторня в зоне пустынь нлн полупустынь с богатой травяннстой, кустарннковой н древесной растательностью; формнруется благодаря увлажненню грунтовымн водамн, выходу нсточннка, орошенню человеком.

Обвалованне — огражденне местностн дамбамм нлн землянымн валамн с целью заіцнты от затоплення террнторнй, прялегаюідях к водным масснвам (водохраннлніцам, рекам, озерам).

Обводненме — совокупность меропряятнй, направленных на улучшенне водоснабженяя населення, сельского хозяйства, промышленностн.

Обмлне вяда — колячество особей на едяннце плоіцадя ялн обьема заннмаемого пространства. Показатель нспользуется для оценкн ролн отдельных вйдов в вядовой структуре бноценоза.

Область арндная — область, в которой нспаренне превышает годовую сумму осадков. Растятельный мнр нспытывает недостаток влагя в теченне вегетацнонного пернода.

Область гумядная — область, в которой раетення обеспечены водой в достаточной мере.

Облягатный — обязательный. Напр., О. паразнты ведут только паразнтяческнй образ жязня н вне хозянна суіцествовать не могут; О. анаэробы жявут только в бескнслородной среде.

Облученяе внешнее — одян нз вндов прнродных лучевых нагрузок органнзмов. Состонт нз: космнческого нзлучення; нзлучення раднонуклндов, рассеянных в бносфере; нзлучення матерналов н сооруженнй, созданных человеком.

Облученне внутреннее — формнруется раднонуклндамн, накаплмваюіднмнся в органнзмах в процессе поглошення пнтательных вешеств нз окружаютей среды.

Обмен веіцеств, метаболнзм — совокупность всех хнмнческнх нзмененнй н всех вндов превраіденнй веіцества н энергнн, обеспечнваюіцнх развнтяе, жнзнедеятельность н самовоспронз-

веденне органнзмов, нх связь с окружаюіцей средой н адаптацню к нзмененням внешннх условнй.

Оболочкя земной коры — включают трн слоя: осадочная О. з. к. — поверхностная, толіцнна от 0 до 8—15 км, нанболее тонкнй слой — в горных областях; граннтная О. з. к. находнтся под осадочной н не ямеет сплошного распространення (отсутствует на болыпей частн Ммрового океана), средняя толіднна на контпненте 15—20 км; базальтовая О. з. к. расположена под граннтной, средняя толшнна 20 км, ее называют океаннческой земной корой.

Образ жмзнн — все разнообразне отношеннй ннднвядов какого-лнбо внда к абнотнческмм условням сутествовання, особям своего н др. вндов, определяемое налнчнем комплекса спецнфнчныхдля внда прмспособленнй, возннкшнх в ходе эволюцнн. Однн нз эквнвалентов шнроко распространенного англнйского термнна «Natural History».

Образцы поведення, патерны — ннстннкт, нлм побужденне (охота, размноженне), которые проявляются в особых формах поведенпя; некоторые свойственны только высшнм жнвотным. Такнм О. п. является поведенне волка, пытаюіцегося прпсоеднннться к чужой стае н проходяіцего несколько поведенческнх стадмй, прежде чем ему удастся добнться раеположення стан.

Обратная связь — однн нз способов регулнровання процессов в любой снстеме, в том чнсле н экоснстеме. Особенно важную регуляторную роль нграют отрпцательные обратные связн. Напрнмер, с увелнченнем чпсленностн хшцннка чнсленность жертвы сннжается, н наоборот. Благодаря отрпцательным обратным связям стабіілнзнруется чнсленность взанмодействуюгцнх вндов н устанавлнвается дннамнческое равновесне между ннмн — гомеостаз.

«Обшественный» образ жмзнн жмвотных — свойство некоторых жнвотных образовывать скоплення (стан, косякн, колоннн), что обеспечнвается спецнфнческнмн поведенческнмн реакцнямн н служнт прнспособленмем к среде обнтання.

Обіцность экоснстем — мх сходство по вцдовому составу входяіцнх в ннх органнзмов; выражается коэффнцнентом О. э., который вычнсляется для каждой крупной снстематнческой категорпн.

Оврагообразованне — результат водной эрознн почв за счет промывання талымн н дождевымн водамн глубокнх рытвнн с крутымм берегамн, лншеннымн растнтельностн.

Одорант — пахучее вешество, загрязняюіцее воздух.

Озеро — контйнентальный стоячйй водоем. Бнота О. завнснт от плоіцада поверхностй й глубнны водоема, хймнческого состава воды, кляматйческйх условйй регчона. Этй факторы лежат в основе класснфнкацйй озер.

Озон (от греч. ozon — пахну) — аллотропное вндонзмененне кчслорода; взрывчатый газ свнего цвета с резкнм характерным запахом. Молекула трехатомна — О3. Снльный окйслятель, оквсляет все металлы (асключая золото й платнновые), а также большйнство н др. элементов. Образуется в процессах, где выделяется атомарный кнслород. Содержйтся в нйчтожном колйчестве: толшнна слоя в среднем для всей Землн составляет 2,5— 3 мм (на экваторе около 2 мм). Образует озоносферу на высотах от Юдо 50 км с максвмумом концентрацнй на высоте 20—25 км.

Озоновый экран — верхннй слой стратосферы на высотах 20—25 км с максймальным колйчеством озона. Актнвно поглош.ает коротковолновое ультрафчолетовое йзлученне Солнца. Определяет температурный режнм стратосферы, й является заіцнтным іцйтом отжесткого УФ-нзлученйя, крайне ойзсногодля всего жнвого на Земле.

Ойкумена — см. Эйкумена.

Окнсленне бнологмческое — совокупность процессов окйслснйя, протекаюіцнх во всех жйвых клетках, сушность которых состойт в обеспеченнн органнзма энергаей. Бйологнческне реакцйй О. находятся под контролем ферментов, обьедйняемых в класс окснредуктаз. Основной путь йспользовэнйя освобождаюіцейся в результате О. б. энергнй — накопленне ее в молекулах аденознтрнфосфорной кйслоты (АТФ).

Оккультацмя — препятствче для проннкновенйя света в глубь озер й морей, создаваемое непрозрачнымн взвешеннымн в воде твердыма частйцамй. Возрастает с загрязненнем воды.

Окружаю.іцая среда — комплекс прнродных тел й явленнй, с которымн органйзм находвтся в определенных взачмоотношенйях. Одно нз основных экологйческнх понятяй. Для характервстйкй О. с. нспользуются абйотнческйе, бйотвческйе й антропогенные факторы.

Олмготрофные водоемы — водоемы с невысокйм уровнем первнчной продукцйй. Нз контннентальных водоемов к ннм от-

носятся обычно большне глубоководные озера (оз. Байкал) н горные рекн с холодной водой, насыіденной кмслородом н бедной бногеннымн элементамн. Вндовое разнообразне фнтопланктона велнко, но бномасса его составляет малые велнчнны. К. олнготрофным относят также воды большнх пространств центральных субтропнческнх областей Мнрового океана, первнчная продукцня которых мала нз-за недостатка бмогенов. Пресные О. в. ценны как ясточннк чнстой воды.

Олнготрофы (от греч. oligos — немногнй н trophe — пніца, пнтанне) — органнзмы, мало требовательные к налнчню пнтательных вешеств в среде обнтання, напр. багулыннк, вереск.

Олнгофагм (от греч. oligos — немногмй н phagos — пожнратель) — органнзмы, пнтаюшнеся бмомассой ограннченного чнсла вндов растеннй нлн жнвотных. Чаіце всего это внды, блнзкне в снстематнческом отношеннн. Напрнмер, лнчннкн бабочек белянок пнтаются растеннямн сем. крестоцветных. О. являются многме членнстоногме, а также червн, моллюскн, рыбы, птнцы. Трофнческне связн О. нмеют высокую устойчнвость.

Олнгофотаческая зона (от греч. oligos — мало н photos — свет) — малосветовая зона, расположепная между эвфотнческой (световой) н афотаческой (бессветовой) на глубнне от 60 до 500 м.

Онтогенез (от греч. ontos — сушее н генез) — ннднвцдуальное развнтне особн, начнная от стаднн оплодотворенного яйца (знготы) до конца жнзнн (естественная смерть нлн деленне особн). В ходе О. пронсходнт рост н развнтне (днфференцйровка н мнтеграцня частей) органнзма.

Опад — отмершне частн растеннй, опавнше на поверхность почвы нлн дно водоема. Ежегодный О. в сообгцествах на поверхностн почвы называется мертвым покровом, а в лесу — лесной подстнлкой.

Оптнмальная ннтенсявность промысла — уровень добычн того нлн нного внда (жйвотных н растеннй), который обеспечнвает макснмально высокнй длнтельно устойчнвый промысел.

Оптнмум экологнческнй — нанболее благопрнятные условня для жнзнн (роста, развнтня, размноження) органмзма (внда). Разлнчают температурные, кнслородные, еветовые н др. зоны О. э. Может отлнчаться от О. бноценотмческого: напр., некоторые растенмя в экспернментальных условнях культлвнровання

требуют большей влажностн, чем в естественных условяях, в которых оня образуют устойчнвые сообіцества.

Опустыняваняе — потеря плодородня почв. Основные прнчяны — перегрузка ландшафта сельскохозяйственнымн культурамн, неумеренный выпас скота, неправнльная нррягацяя земель.

Органязм (от среднелат. organize — устранваю, сообшаю стройный вяд) — жнвое сушество, реальный носнтель жнзня, характерязуюіцнйся всемя свойствамя жнвого.

Органнческое веіцество планеты — масса органнческях веіцеств, слагаемая нз жнвого н мертвого веіцеств. Основные продуценты жнвой органякя — растнтельные сообіцества, для колнчественной оценкп функцяональной деятельностя которых прнменяются следуюіцяе показателн: бномасса, годячный прнрост, опад. Мертвое О. в. п. — сохранявшнеся от разложення продукты распада, которые вовлекаются далее в процессы гумнфнкацнн н деструкцнн.

Оряентацяя жнвотных (от фр. orientation — направленне на восток), бнооряентацня — способность жнвотных определять свое положеняе в пространстве. Может осуіцествляться с помотью разных органов чувств (зрення, слуха, вкуса, осязанпя, обоняняя), бяолокацяя.

Орннтохоряя — распространеняе семян, спор, плодов некоторых растеннй птнцамн.

Орографня (от греч. oros — гора я графйя) — раздел геоморфологяя, нзучаюіцнй я класснфяцнруюіцяй формы рельефа (хребты, возвышенностн н т. п.), по нх внешннм прязнакам вне завнснмостн от пронсхождення.

Ортогенез — эволюцяя, ндуіцая в одном определенном направленяя, «прямолннейная» эволюцяя.

Оружне экологмческое — преднамеренное воздействне на прнродную среду в военных целях. Особенно остро эта проблема проявнлась в пернод войны в Нндокятае в 1961 —1975 гг. В результате прнменення отравляюіднх веіцеств вооруженнымн сяламн США огромные плоіцада былн превраіцены в безжнзненные пустыня. Восстановленяе растнтельностн возможно ляшь через 10—15 лет.

Осморегуляцяя (от греч. osmos — толчок, давленяе н лат. regula — направляю) — совокупность процессов, обеспечнваюіцнх относятельное постоянство осмотяческого давлення жяд-

костей во внутренней среде органйзма жйвотных. В О. участвуют гнпофйз, надпочечннкн, іцнтовндная й поджелудочная железы н др. Эволюцня О. способствовала освоеняю разлнчных бнотопов.

Осмос (от греч. osmos — толчок, давленне) — переход молекулы растворятеля нз менее концентрйрованного раствора в более концентрнрованный в условяях, когда два раствора разделены мембраной, пропускаюіцей растворнтель, но непроннцаемой для растворенных веідеств (односторонняя днффузня).

Осмотнческое давленне — внешнее давленяе, которое необходямо прнложйть co стороны раствора, чтобы протнводействовать поступленню в него растворнтеля через разделяюшую нх проннцаемую мембрану.

Осмотрофня — поглоіценне патательных веіцеств непосредственно через плазматаческую мембрану (по осмотяческому градйенту), опнсанное пренмуідественно у паразнтнческнх протастов.

Основной обмен — колячество энергйй, затраченной органйзмом в состоянйй покоя, когда не проясходйт переварнвання пніцй н не совершается ннкакой мышечной работы.

Остров — участок сушм, окруженный водой.

Отбор естественный — выжйванне в процессе борьбы за суш,ествованне нанболее прнспособленных к конкретным условням среды нндйвндов.

Отбор нскусственный — отбор сортов растеннй н пород жйвотйых, осушествляемый человеком для свонх нужд. В экологйй рассматрйваются групповой й др. внды отбора.

Отвал — насыпь, образуемая в результате размеідення вскрытых пород на спецнально отведенных плоіцадях. Может заннмать н отрнцательные формы рельефа — оврагн, ннзнны й т. д.

Откладка яяц — процесс, сопряженный co сложной цепью поведенческмх реакцйй. У паразятов он длмтся от несколькнх секунд до 10 мйн. Нногда самка делает несколько проколов тела хозянна, пока не отложнт в него яйца.

Относнтельная влажность — отношенне содержання водяного пара в воздухе (в процентах) к возможному его содержанню в условйях полного насыш,енйя.

Отношенмя бнотйческне — отношення, возннкаюш,йе между популяцнямн разных вндов н внутрй популяцйй одного вяда, сосуіцествуюіцймй в одном бноценозе. См. Экологйческйе факторы.

Отстойннкн — спецнальные резервуары, бассейны, водоемы, нспользуемые для осаждення взвешенных частнц сточных вод.

Отходы — не прнгодные для пронзводства данного внда продукцнн остаткн сырья нлн возннкаюіцне в ходе технологнческнх процессов веіцества (твердые, жмдкне, газообразные) н энергня, не подвергаюіцнеся утнлнзацнн в рассматрнваемом пронзводстве. О. также образуются в результате амортнзацнн предметов быта в самой жнзнн людей (бытовые О.). О. одного пронзводства могут служнть сырьем для другого.

Охота — 1) способ добыванвя пшцн жнвотнымн; 2) отстрел н отлов человеком ценных промысловых вндов жнвотных (днчн).

Охрана воздуха — комплекс меропрнятнй по саннтарной охране атмосферного воздуха, которые можно разделнть на: планнрованне — рацнональное размешенне промышленностн в определенных саннтарно-заіцніценных зонах в завнснмостн от внда н моіцноста предпрнятнй н местных условнй; эффектнвные способы газоочнсткн, пылеулавлмвання н редукцнн (нспользованне улавлнваемых промышленных выбросов); саннтарно-законодательные меропрнятня, предусматрнваюіцне нормы предельно допустнмого содержання вредных веіцеств в атмосферном воздухе населенных пунктов.

Охрана прнроды — комплекс меропрнятнй, охватываюшнх рацнональное нспользованне, охрану н восстановленве обьектов жнвой н нежнвой прнроды. Осушествляется международнымв, государственнымн, регнональнымн, адмнннстратнвно-хозяйственнымв, полнтнческнмн, юрнднческнмн н обіцественнымн комятетамн н органнзацнямн.

Очаг — 1) центр возннкновення какого-лвбо процесса; 2) огранвченная плоідадь, на которой наблюдается какой-лмбо процесс.

Очнстка — 1) устраненне посторонннх н нежелательных веіцеств с поверхностн нлн нз обд>ема какого-то предмета; 2) освобожденне твердых, жйдкнх н газообразных отходов от загрязняюіішх среду вредных прммесей.

Очнстка сточных вод — разрушенве н удаленне нз ннх загрязняюшнх веідеств. Суіцествуют трв основных метода очнсткн вод: механнческнй, представляюіднй собой нзвлеченне нз сточных вод нерастворнмых вешеств; хммнческнй, состояіцнй в

добавленнн в сточные воды хнмнческнх реагентов, которые способствуют удаленйю нз воды загрязняюшнх веіцеств; бнологнческнй, заключаюіцнйся в еетественном разложеннн (с помоіцью мнкроорганнзмов) загрязняюіцнх веіцеств.

Паводок — см. Половодье.

Пагон (от греч. pagos — лед н on — суіцее) — сообшество органнзмов, населяюншх поверхность нлн толшу льда (бактермн, водорослн, коловраткн н др.), обычно в состояннн анабноза.

Палеоэндеммкм — релнктовые эндемйка — внды, которые в прежнне геологнческне времена былн шнроко распространены, а в настояіцее время встречаются на крайне ограннченных террнторнях. П. — вымнраютне внды. Так, пінкго — едннственный современный представнтель рода, который в юрском пермоде был

шнроко распространен ндомннмровал в лесах, а в настояіцее время растет в днком еостоянші в провннцнн Рычуань (Кнтай).

Пампасы — злаковннкн Южной Амернкн, аналог степей Евразнн. Распространены на востоке Аргентнны н в предгорьях Анд. П. рассматрнвают как релнкт, не соответствуюіцнй современным клнматнческнм условням этой террнторнн.

Памятннкн прмроды — отдельные обтзекты, нмеюіцне научное, нсторнческое н эстетнческое значенне: бноценозы, старые нлн особо моідные деревья, открытые местонахождення палеонтологнческнх обьектов, геологнческнх обнаженнй н т. п. Органнзацня йх охраны находнтся в компетенцнн местных органов властн.

Панмнксня (от греч. pan — все, весь н mixis — смешнванне) — случайное неограннченное скреіцнванне ннднвндов популяцнн между собой.

Паразнтмзм (от греч. parasitos — нахлебннк, para — возле, около я sitos —хлеб, пнша) — форма межвндовых бнотнческнх взанмоотношеннй, носяіцая антагоннстнческнй характер, когда однн нз вндов (паразнт) нспользует другого (хозянна) в качестве среды обмтанмя млн нсточннка пніцн. Средп паразнтов разлнчают эндон эктопаразнтов. Эндопаразнты жнвут в теле хозянна н пнтаются его тканямн нлн содержнмым пншеварнтельного тракта (напр., паразнтнческне червн). Эктопаразнты жнвут в основном

на коже хозянна н обладают достаточной подвнжностью, чтобы переходйть от одного хозянна к другому (насекомые-кровососы). Для П. характерна большая завнсймость паразнта от конкретной таксономйческой группы, за счет которой он суіцествует, пряобретая спецналнзмрованные морфологнческне й бнологнческне прйспособленйя к хозяяну.

Паразптологня — наука, нзучаюіцая паразнтов, вызываемые ймй заболевання й методы борьбы с ннмн.

Парнмковый эффект — поглошенне пряземной атмосферой, содержаіцей углекнслый газ, ддннноволнового йнфракрасного йзлучення, отраженного поверхностью Землн. Следствнем является повышенне температуры прнземной атмосферы, что может прнвестм к нежелательным экологнческнм последствйям (таянню ледннков, повышенйю уровня Мнрового океана й др.). К парннковым газам, кроме СО2, относятся метан, окснды азота, хлорфторуглероды (фреоны), водяной пар.

Партеногенез (от греч. parthenos — девственннца a genesis — рожденае), девственное размноженне — одна нз форм полового размноження органнзмов, прп которой развнтне потомства промсходйт йз яйц, не оплодотворенных мужскнмн гаметамм. Пол потомства может быть разным: мужскнм (напр., трутнн у пчел), женскям (у тлей-основательннц, даюш,нх начало партеногейетмческмм самкам-переселенцам, а йз позвоночных — у яшернц) йлй смешанным, т. е. н мужскнм н женскнм (напр., у тлей поколенйя полоносок). Значенне П. заключается в обеспеченй» возможностн размноження прн редкйх контактах разнополых особей, а также в резком увеляченйй чнсленностн в популяцяях жйвотных с большой смертностью, вызванной, напр., сйльным выеданнем.

Парцелла (от фр. parcelle — частнца) — мнкрогруппнровка в бйогеоценозе. Напр., обособленные группы елей, осйн в разлйчных лесных сообіцествах; группы кустарннков на лугу; внутрйпопуляцнонные группы жнвотных («большне семьн», жйвуіцне в непосредственной блнзостн друг к другу). Сйльно выраженная парцеллярность определяет мозанчность бмогеоценозов.

Патоген (от греч. pathos — страданне, болезнь н genos — рождаютнй) — органнзм, способный вызвать заболеванне.

Педосфера (от греч. paidos — дйтя й sphaira — шар) — почвенный покров, представляютнй собой самостоятельную зем-

ную оболочку. По В. М. Вернадскому почва — бнокосное тело, состояіцее одновременно нз жнвых тел, органнческнх остатков н косных (неорганнческнх) тел: мннералов, воды, воздуха.

Пелагналь, пелагнческая зона(от греч. pelagos — открытое море) — одна нз зон Мнрового океана, толіца воды океанов, морей н озер, населенная растнтельнымн н жнвотнымн органнзмамн: планктоном, нектоном, плейстоном, нейстоном. Растнтельные пелагнческне органнзмы (фнтопланктон) — основные продуценты органнческого веіцества в океане, в крупных глубокнх озерах.

Пелагнческне органнзмы — растення н жнвотные, обнтаюідне в толіде воды н на ее поверхностн. Обычно термнн нспользуется прнменнтельно к органнзмам, жнвутнм в открытом море.

Первмчные продуценты — органнзмы, способные к фотон хемосннтезу.

Пернфнтон (от греч. peri — вокруг, около н phyton — растенне) — совокупность органнзмов, обнтаюшнх на подводных предметах н растеннях.

Пестнцнды (от лат. pestis — зараза н caedo — убнваю), ядохнмнкаты — обідее названне всех хнмнческнх соеднненнй, прнменяемых для заіцнты культурных растеннй, зерна, древеснны от сорняков, вреднтелей, паразнтов н нх переносчнков, болезней. К П. относятся также веіцества, нспользуемые ддя удалення лнстьев (дефолманты), удалення цветов н завязей (дефлоранты), отпугнвання жнвотных (репелленты), нх прнвлечення (аттрактанты) н стермлнзацнн (хемостернлмзаторы). Названня П., нспользуемых для уннчтоження органнзмов отдельных снстематнческнх групп жнвотных, растеннй, грнбов, бактернй, составлены нз латннского названня этнх групп с добавленнем окончання «цнд» (альгнодд — убйваюіцнй водорослн, бактернцнд — бактернй, акарнццд — клеіцей, ннсектнцнд — насекомых, лнмацнд — слнзней, нхтноцнд — рыб, фунгнццд — грнбы н т. д.). Нспользованне П. нензбежно отрнцательно влняет на экосястемы н на здоровье человека, поэтому йх следует нспользовать строго по назначенню, в мнннмально необходнмом колмчестве н лншь там, где йх пока нельзя заменнть агротехннческнмн н бнологнчесюімн методамн.

Пкк чнсленностн — макснмальная чнсленность популяцнн, достнгаемая перноднческн в пределах нормы нлн выходяіцая за ее пределы прн массовом размноженнн. Разлнчают сезонные, многолетнне н вековые П. ч.

Пнрофмтная флора (от греч. руг — огонь н фйт) — сообшество растеннй, прнспособнвшееся в процессе эволюцнм к огневому воздействню. Для П. ф. характерны наллчне прочной н твердой кожуры у семян, быстрый рост, раннее плодоношенле, высокая огнестойкость коры стволов, высокая регенерацнонная способность корневых снстем, высоко поднятая крона.

Пншевая сеть — разнообразне пнтевых взанмоотношеннй между органлзмамн в экослстеме. Одна лз важнейшлх особенностей П. с. заключается в том, что в подавляюіцем большннстве случаев одлнаковый тнп взанмоотношеннй характерен для группы влдов, которые заменяют друг друга. Напр., хшцннкн могут пнтаться копытнымл, мышевнднымн грызунамл, зайцамн, птнцамн, насекомымн л др. жнвотнымн, даже растеннямн. Еслл лсчезнет однн влд корма, его место временно ллл постоянно занлмают др. впды пліцевых обьектов (т. е. онл экологлческл н энергетнческн дубллруют друг друга), н экослстема сохраняет свою структуру.

Пніцевые цепл, цепл пнтанмя — ряд органлзмов (растеннй, жлвотных, млкроорганлзмов л др.), в котором каждое предыдушее звено служнт плідей для последуютего. Напр., флтопланктон —* зоопланктон —» мелкле рыбы —♦ хшцные рыбы —* человек. II. ц. состоят лз трех основных компонентов: продуцентов, консументов, редуцентов. В экослстемах олл не нзолнрованы, а взанмосвязаны обіцнмн влдамл, благодаря чему разветвляются в пліцевые сетн. Нсключенне лз сообіцества какого-ллбо элемента ГІ. ц. нарушает его целостность. По звеньям П. ц., от первого к последнему, осушествляется трансформацля вешества л поток энерглл. См. Экологйческая пйрамйда.

Планктон (от греч. planktos — блуждаюіднй) — совокупность органнзмов, населяюіцнх толшу воды контннентальных н морскмх водоемов н не способных протнвостоять переносу теченнямн. В состав планктона входят как растення (фнтопланктон), так н жнвотные (зоопланктон), а также бактернн (бактернопланктон). РІмеет спецнфнческне прнспособлення для парення в толіце воды: выросты тела, жнровые каплн, газовые вакуолн н др. Морской П. состонт в основном нз днатомовых водорослей, ракообразных, кншечнополостных (медузы н др.), нкрннок н лнчннок рыб. В пресных водах в его составе: днатомовые, зеленые

водорослн, цнанобактернн, ветвнстоусые н веслоногне рачкн, коловраткн. П. способен к вертнкальным мнграцням (днем — в глубнну; ночью — к поверхностн).

Плейстон (от греч. pleystikos — плаваюіцнй й on — суіцее) — совокупность водных органнзмов, часть тела которых находнтся в воде, а часть — над ее поверхностью. Свободно плаваюідне представнтелн П. перемеіцаются ветром. К II. относятся морскне кншечнополостные — смфонофоры, нмеюіцне надводные воздушные полостн, саргассовы водорослн, пресноводные органнзмы — ряска, жук-вертячка н др.

Плодовмтость — способность органнзмов регулярно давать свойственное каждому внду колнчество нормально развятого потомства. Сложнвшаяся в процессе эволюцнн П. разлнчных жнвых органнзмов обусловлнвает нх чнсленность н скорость, с которой онн заселяют бнотоп. П. н забота о потомстве связаны, как правнло, обратной завнснмостью.

Плодородне почвы — совокупность свойств почвы, которые обеспечнвают условня для получення урожая с/хоз. растеннй. Определяется структурнымн свойствамн почвы, содержаннем в ней элементов мннерального пнтання, степенью увлажненностн, правнльностью агротехнмкн.

Плотность популяцнн — колмчество особей данного внда на еднннце плоіцадн нлн в еднннце обьема. Важный показатель пространственного размешення особей популяцпн. В большей нлй меньшей степенн нзменчнва, т. к. завнснт от ряда абнотнческнх (температуры, влажностн, соленоста, сезонных нзмененнй, клнматнческнх условпй н т. п.) н бнотнческнх (налнчне пншевых ресурсов, хшцннков, паразнтов н т. п.) факторов. Находнтся в дннамнческом равновеснн с условнямн сутествовання н колеблется около какой-то средней, характерной для данного внда велнчнны.

Поверхностно-актмвные веіцества, (ПАВ) — однн нз вндов органмческнх загрязннтелей. К ннм относятся масла, жнры, смазочные матерналы — вешества, образуюшне на поверхностн пленку, которая препятствует газообмену между водой й атмосферой. Это обстоятельство влняет на содержанне кнслорода в воде н такнм образом на состоянне гндробнонтов.

Пойкмлотермные жмвотные (от греч. poikilos — разлнчный н therme — тепло) — холоднокровные, эктотермные жнвотные

с непостоянной температурой тела, меняюіцейся в завясямоста от температуры среды. К ннм относятся все жнвотные, за нсключеннем птмц я млекопнтаюіцях. Температура тела ях обычно на 1 —2 °C выше температуры среды, равна ей яля немного няже. Прн поннженнн температуры среды за пределы оптнмума у этях жнвотных резко сняжается ннтенспвность метаболязма.

Поляфагяя (от греч. polys — многнй, многочясленный н phagein — есть) — многоядность; нспользованне жявотнымн (полнфагамн) разлнчной растнтельной н жявотной пніцн, что обеспечнвает ям сушествованне в условнях с неустойчнвымя запасамн ресурсов.

Половодье — ежегодно повторяюіцееся, обычно в одян я тот же сезон года, относятельно длятельное я значятельное увеляченяе водностя рекя, вызываюіцее подьем ее уровня, что нередко сопровождается выходом вод нз русла я затопленяем поймы. Кратковременное П. — паводок. В отлячне от П. паводок может наступать в любое время года в результате лявневых дождей, размыва дамбы водохраннлшц, быстрого таяння снега пря оттепелях я др. прячнн.

Половое поведенне — совокупность поведенческях актов, свойственных большянству жнвотных в определенное время года н в подходяіцнх клнматяческях условнях в брачный сезон. У каждого вяда есть спецяфяческяе особенностн поведення, в снлу чего ясключается скреіцяваняе между представнтелямн разных вндов.

Половозрелость — способность органязма к размноженяю по достнженяя ям определенного возраста.

Полупроходные рыбы — экологяческая группа рыб, обнтаюідая в прнбрежьях морей я мягряруюіцях на нерестялнгца в ннзовьях рек (вобла, леш,, сазан, некоторые сягя, многне бычкя н др.).

Поля орошеняя — участкн земля, подготовленные для естественной бнологнческой очясткн сточных водн выраіцнвання сельскохозяйственных растеняй. На ннх разрешается выраіцнвать техннческне, зерновые, кормовые н снлосные культуры. Запреіцено вырашнвать овоіцные культуры, нспользуемые в пніду без термнческой обработкн.

Поля фнлырацям — участкн землн, прнспособленные для естественной бяологнческой очнсткн жндкой фазы сточных вод путем фнльтрацнм нх через почвенные горнзонты. Нанболее под-

ХОДЯШ.НМН грунтамн для ннх являются пескн н супесн. П. ф. следует располагать ннже водозаборных сооруженнй по теченню грунтового потока.

Популяцня (отлат. populus — народ, населенне) — совокупность свободно скрешнваюшнхся особей одного внда, длнтельно суш,ествуюіцая в определенной частн ареала, относнтельно обособленного от другнх совокупностей того же вцда. Для П. характерны определенная чнсленность особей, соотношенне полов й особей разных возрастных групп, частота варнацнй разных прнзнаков н т. д. Это форма сушествовання внда н элементарная еднннца эволюцнн.

Поток энергмв — двнженне энергнн в экоснстемах через посредство пшцевых цепей. Его нсточннком является солнечное нзлученне. Лншь менее 1 % падаюіцего на планету солнечного света (глобального нзлучення) нспользуется органнзмамм в процессе фотосннтеза. Перенос энергнм от ее пронзводнтелей (продуцентов) к потребнтелям (консументам) состонт в передаче энергоемкнх соеднненнй по пшцевой цепн. Прв переходе к каждому следуюіцему звену (трофнческому уровню) в среднем лншь 10 % энергнн могут быть нспользованы на бнологнческне процессы. Остальные 90 % теряются, рассенваясь прн дыханнн, тепловом нзлученші. П. э. в протавоположность цмклнческнм круговоротам веіцеств в прнроде нмеет одностороннюю направленность, т. е. от ннжнего к верхнему пніцевому звену энергня растрачнвается.

Поток энергмм на гетеротрофном уровне — сумма прнроста продукцнн н затрат энергнн на дыханне. Аналогнчен валовой продукцнм на автотрофном уровне. В соответствнн co вторым законом термодннамнкй П. э. на г. у. на каждом последуюш,ем трофнческом уровне уменьшается, т. к. прн превратеннн одной формы энергйн в другую часть ее теряется в внде тепла. Навлучшнм образом выражает нстннные взанмоотношення между трофнческнмй уровнямн, особенно еслн входяіцне в ннх органнзмы снльно разлнчаются по размерам.

Почва — твердый субстрат наземных сообшеств, образуюшнйся в результате взанмодействня клнматнческнх н бнологнческнх факторов с подстнлаюшей геологнческой породой. Это — бнокосное веіцество. ГІ. — важнейшнй прмродный ресурс нашей

планеты, главный нсточннк получення продуктов пнтання человека, ценнейшее достоянне нацнн, народов н государства. Она актнвно участвует в круговороте вешеств, поддержаннн газового состава атмосферы Землм. Состоянне П. Землн — важнейшее условне обеспечення н поддержання экологнческого равновесня в бмосфере.

Почвенная фауна — жйвотный мнр почвы. Разлнчают жнвотных геобнонтов (жнвут в почве на протяженнн всей жнзнн), геофмлов (проходят в почве одну стадню развнтня) н геоксенов (находятся в почве в неактнвном состоянйй).

Почвенно-бйоклнматйческйй пояс — совокупность почвенных зон н вертакальных почвенных структур, обьедйненных блнзостью раднацнонных й термнческнх условнй й сходных характером йх влйянйя на почвообразованйе, выветрйванне й развнтне растнтельностн. Выделяют следуюіцйе П.-б. п: полярный, бореальный, суббореальный, субтропмческнй н тропнческнй.

Правнло Аллена — установлено Дж. Алленом (1877): у родственных вндов теплокровных жйвотных выступаюідне частн тела (конечностн, хвост, ушн й др.) относнтельно увелнчнваются по мере продвнженйя от северных к южным частям ареала. П. А. вытекает нз прннцнпа уменьшення теплоотдачн прн сокраіденнн отношення поверхностн тела к об'ьему. Напр., у арктнческой лйснцы конечностн, хвост, ушн короче, чем у лйсйцы умеренного пояса. П. А. является частным случаем правйла Бергмана.

Правнло Бергмана — в пределах внда йлй блмзкнх вйдов теплокровные жмвотные с крупнымм размерамн тела распространены в более холодных регнонах (напр., белый медведь Арктнкн й бурый медведь лесов умеренного клнмата). Однако в П. Б. есть н много йсключеннй.

Правйло 10 %, правнло Лнндемана (1942): от энергнн, образованной на трофнческом уровне, только ее часть (10 %) передается на последуюшнй трофнческнй уровень, так как большая часть энергнн расходуется на энергетнческне нужды, тепло й рассенвается. Это обьясняет ограннченность звеньев (уровней) в пніцевой ідепм (4—6) в бноценозах. См. Поток энергйй.

Правнло огранйчяваюіцйх факторов — правмло, согласно которому факторы среды, нанболее удаляюшнеся от оптнмальной велнчмны, затрудняют (ограннчнвают) возможность суіцествова-

ння внда в данных условнях. Напр., ограннчнваюіднм фактором ддя распространення вндов пальмы является ннзкая температура. Ограннчнваюідне факторы определяют размеры ареала внда.

Прайд — неболыная, но устойчнвая группа львов (6—12 особей), состояшая нз несколькнх родственных самок co свонм потомством н самцамн, которые жнвут н охотятся совместно. П. обычно возглавляется одннм крупным самцом — лвдером. П. представляет собой элемент этологнческой структуры популяцнн.

Предел толерантностн — днапазон, расположенный между двумя пороговымн (ннжннм н верхнмм) велнчннамн данного экологнческого фактора, в пределах которого способен выжнть органнзм. См. Экологйческая пластйчность.

Предельно допустнмая концентрацмя (ГІДК) — концентрацня веіцества (обычно загрязннтеля) в воде, почве, воздухе, пнтевых продуктах, прн повышеннн которой онн вредят здоровью человека.

Прернн — группа формацнй высокотравной растнтельностн степного нлн саванного тнпа. Распространены в Северной Амернке. Травяннстая растмтельность П. состонт нз многолетннх злаков с глубокой корневой снстемой, нногда встречается редкая древесная растнтельность. Почвы черноземные; клнматнческне условня характернзуются большнм разнообразнем.

Пркнцнп конкурнруюшего вытеснення (прннцнп Гаузе) — гнпотеза, согласно которой два нлн несколько вндов не могут суіцествовать за счет одного н того же ресурса, колнчество которого мало по сравненню с потребностью в нем. В результате пронсходят замеіценне одного экологнческн блнзкого внда другвм, что может прнвестн к вымнранню вытесненного внда.

Прнродные ресурсы — совокупность прнродных обьектов н явленнй, нспользуемых в настояідем, прошлом нлн будуідем в процессе обіцественного пронзводства для удовлетворення матернальных н культурных потребностей обшества. Класснфнцнруют П. р. лнбо по прнродным группам: водные, воздушные, почвенные, бнологнческне, клнматнческне, энергня Солнца, лнбо по нх нсчерпаемостн н скоростн возобновлення, что определяет стратегню нх нспользовання.

Прнродопользованне — рассматрнваемая в комплексе совокупность воздействнй человека на географнческую оболочку

Землн. Суіцествуют рацнональное П., нагіравленное на обеспеченне условнй суіцествовання человечества, поддержанне н повышенне продуктнвностн н прнвлекательностм прнроды, предотвраіденне нлн макснмальное сннженне возможных вредных последствнй воздействня на прнроду; нерацнональное П., выражаюіцееся в сннженнн качества, растрате н нсчерпаннн прнродных ресурсов, подрыве восстановнтельных снл прнроды, загрязненнн окружаюіцей среды.

Пряспособленне — см. Адаптацйя.

Программа OOH по окружаюіцей среде (ЮНЕП — англ. UNEP — United Nations Environment Programme) — международная межправмтельственная программа (прянята в 1972) по язученяю острых экологяческях проблем, рацяонального яспользовання прнродных ресурсов н охраны пряроды планеты. Штабквартяра ЮНЕП находятся в г. Найборя (Кення).

Программа «Человек я Бяосфера» (МАБ) — международная программа ЮНЕСКО, прннятая в 1970 г. Представляет собой долговременную программу, в рамках которой выполняются работы по 14 комплексным научным проблемам (проектам), нзучаюш.нм главным образом последствня человеческой деятельностя в основных тнпах бномов. Взаямодействует с Международным союзом охраны прйроды (МСОП), Всемйрным фондом дйкой прароды, Программой OOH no окружаюіцей среде (ЮНЕП) я др. В каждом государстве-участннке этой программы нмеется нацяональный комнтет.

Продолжятельность жязня — срок жнзня жнвого органнзма. П. ж. птяц я млекопнтаюіцнх, как правяло, связана с ях размерамн: чем крупнее жнвотные, тем продолжнтелызость жнзнм нх больше. Это обідее правнло прнемлемо только в пределах одного н того же отряда.

Продуктнвность — свойство жйвых органнзмов создавать продукцню.

Продукцня (от лат. produco — пронзвожу, создаю) — прнрост бяомассы органнзмов за определенный промежуток временн на еднннцу плотадн нлн обі>ема. Может служнть мерой бнологмческой продуктнвностн разных сообшеств. Разлнчают первнчную П., образованную автотрофнымн органнзмамн, н вторнчную, образованную гетеротрофамн.

Продукцня вторнчная — колнчество органнческнх веіцеств, образуемых гетеротрофнымн органнзмамн. Находнтся в полной завнснмостн от первнчной.

Продукцня первнчная — колнчество органнческнх веідеств, образуемых автотрофнымн фотон хемосннтезнруюіцнмн органнзмамн. Разлнчают валовую П. п. — обіцее колнчество новообразованного органнческого веідества н чнстую П. п. — то же, но за вычетом ветеств, нстраченных на дыханне. Годовая валовая П. п. бносферы составляет около 150 млрдт сухого органнческого веіцества.

Продуценты (от лат. producens — пронзводяіцнй, создаюш.нй) — автотрофные органнзмы, создаюшне органнческое веіцество нз простых неорганнческнх соеднненнй. К нйм прннадпежат фотон хемотрофные органнзмы. П. — обязательный компонент экоснстем, образуюіднй ее первый трофнческнй уровень (основанне экологнческой пнрамнды).

Прозрачность воды — епособность воды пропускать свет. Обычно нзмеряется белым металлнческнм днском (днск Секкн), опускаемым на тросе до глубнны внднмостн его глазамн. Напр., прозрачность воды оз. Байкал около 40 м, оз. Нарочь — 4—5 м. Завнснт в основном от концентрацнн взвешенных н растворенных органнческнх н неорганнческнх веіцеств. П. в. нзменчнва в разные сезоны года, резко сннжается прм «цветеннн воды». П. в. может служнть показателем трофностн (кормностн) н степенн загрязнення водоема.

Проходные рыбы — см. Мйграцйя рыб.

Пруд — нскусственный водоем, выкопанный до глубмны 3—5 м нлн созданный путем постройкн плотнны в долннах небольшнх рек, ручьев м т. д. Должен нметь достаточной крутазны берега, слабый уклон дна н устойчнвое к размыву ложе. Создается с целью орошення, обводнення, разведення рыбы.

Псаммофмты (от греч. psammos — песок нфйт) — растення сыпучнх песков, распространенных гл. обр. в армдных н частачно умеренных зонах (подвнжных барханах пустынь н дюнах морскнх побережнй, песчаных масснвах ледннкового н морского пронсхождення). Адаптацня растеннй к песчаному субстрату направлена на уменьшенне отрнцательных последствнй своеобразня теплового, воздушного, водного режнмов в местах распространення.

Пустынй — тйп ландшафта, сложйвшййся в областях с постоянно сухнм й жаркнм клйматом й характернзуюшнйся очень обедненвымй н разреженнымн фйтоценозамй. Разлнчают несколько тйпов П. в ззвйсймостй от характера почв й грунтов: песчаные, галечные, каменйстые, суглйНйстые н др.

Радяацйя солнечная, солнечное нзлученне — электромагннтное й корпускулярное йзлученне Солнца. Электромагнятная раднацня (лучнстая энергня Солнца) — электромагннтные волны, распространяюдшеся co скоростью 300 тыс. км/с, доходят до земной поверхностіі в внде прямой н рассеянной раднаціій. Ок. 48 % R с. прнходйтся на внднмую часть спектра (0,38—0,76 мкм), 45 % — на ннфракрасные (тепловые) лучн (более 0,76 мкм) н 7 % — на ультрафйолетовое нзлученне (менее 0,38 мкм). Р с. — едннственный йсточнйк энергнн для фототрофов.

Раднацня фотосннтетнческн актмвная (ФАР) — область спектра солнечных лучей в днапазоне длнн волн 0,38—0,71 мкм, оказываюідйх намбольшее фнзнологнческое воздействне на растення (йспользуемая растеннямн в процессе фотосннтеза). Прямая раднацня солнца в завнснмостн от высоты светйла над горязонтом содержнт 28—43 % ФАР, рассеянная радйацня прм облачном небе — 50—60 %, рассеянная радйацяя безоблачного неба — до 90 % ФАР (гл. обр. за счет Сйней компоненты ФАР).

Раднобнологня (от лат. radio — йзлучаю, нспускаю лучн н баологйя) — наука, язучаюш,ая действне радноактнвных нзлученнй на жнвые органнзмы й нх сообідества. Как самостоятельная сформнровалась в первой половйне XX в. благодаря быстрому развнтню ядерной фйзякй м технякй.

Раднонуклйды — нестабнльные радйоактнвные нзотопы. Характернзуются атомной массой н скоростью распада, которую оценнвают пернодом полураспада — велнчнной, постоянной для данного нзотопа. Представляют значнтельный ннтерес с точкн зрення экологнн, т. к. способны аккумулнровать в жнвых органмзмах.

Развятне сообіцества — последовательное замеіценне популяцнй путем закономерного продвнження к устойчнвому состоянню — клнмаксовому. Смена популяцмй пронсходмт в результате

йзмененйй сообшеством фязйческой среды й межпопуляцнонных взаймодействйй.

Разложенне — см. Деструкцйя.

Размеіценне — характер распределеняя особей н популяцнй в бйоценозе. Бывает равномерным, йлй дяффузным, а также групповым.

Размноженме — епособность к воспромзводству себе подобных, прнсушая всем жнвым сутествам. Разлачают две формы Р: бесполое й половое. Прн бесполом Р одна роднтельская особь дает начало двум йлй большему чнслу новых особей, йдентачных по наследственнЕям прнзнакам родйтельской. Разновіідностямм его являются вегетатавное размноженме (почкованне, фрагментацня), а также спорообразованне. Прн половом Р. участвуют две особн (у гермафродйтных жнвотных — одна), даюіцне разнокачественные гаметы — неподвмжные яйцеклеткн н подвнжные сперматозонды, которые после слняння образуют зяготу, развнваюіцуюся в новый органнзм, отлнчный от родйтельскнх особей.

Разнообразйе вндов — чнсло вйдов в данном сообшестве йлй бйоценозе.

Распределенйе особей — пространственное размешенне особей в популяцйй. Разлнчают случайное, равномерное й групповое Р о. Случайное Р. о. наблюдается тогда, когда среда однородна й органйзмы не стремятся обьедмняться в группы; встречается редко. Равномерное Р. о. нмеет место там, где очень снльна конкуренцня между особямн. Групповое Р о. — образованне разлйчного рода скопленйй (семьа, стада й т. п.); встречается чаіце всего в прнроде.

Расселенче — распространенне жнвых органнзмов на значнтельной террнторнн во йзбежанне перенаселенностн. Напр., маленькйе паукм расселяются на большне расстояння ветром, нспользуя нйтй паутнны.

Раетйтельное сообшество — см. Фйтоценоз.

Реакклйматйзацчя (от лат. ге... — прнставка, обозначаюіцая вновь, обратно, снова й klima — режям погоды) — разведенне жйвотных, когда-то обйтавшях в данной местностн, но почтп йлй полностью йстребленных. Успешно проведена Р. бобра (в Сйбнрн, Беларусн), соболя (в Сйбнрн) й др. ценных вйдов жйвотных.

Регенерацмя бногенных веіцеств — возврат бногенных веіцеств в окружаюшую среду нз тканей отмершнх жйвотных.

Регуляцмя чнсленностн популяцнн — процессы, определяюш,ме плотность популяцнн н действуюіцне по прннцнпу обратной отрнцательной связн. Под нпмн поннмают компенсаторные реакцнн, выражаюідне отклонення, вызванные случайнымн нзмененнямн во внешней среде. В Р ч. п. непременно участвует хотя бы однн фактор смертностн, завнсяіднй от плотностм популяцнн.

Редмны, редколесья — нелесные участкн, на которых сомкнутость крон деревьев составляет 5—20 %. Напр., саванна в тропнках.

Редуценты (от лат. reducentis — возвраіцать) — органнзмы, гштаюшнеся органмческммй остаткамн н разлагаюіцпе йх до мннеральных соеднненнй (гл. обр. бактернн н грнбы). Обязательный компонент любого бногеоценоза, т. к. осуідествляет замкнутость бнологнческого круговорота вешеств. Заключнтельное звено в пніцевой цепн.

Резерваты (от лат. reservo — сохраняю) — обіцее названне охраняемых террнторнй — памятннков прнроды, заказннков, заповедннков.

Резястентность (от лат. resistance — устойчнвый) — устойчнвость жмвых органнзмов к действню какого-лнбо повреждаюіцего агента. ймеет большое экологнческое значенне. Напр., длнтельное прнмененне пестнцндов в сельском хозяйстве прнвело к появленню резнстентных рас вреднтелей н распространенню «новых» вредных органнзмов, естественные врагн которых нлн конкуренты былн унмчтожены пестнцндамн.

Рекулынвацня — нскусственное восстановленне плодородня почвы н растнтельного покрова после нх разрушення.

Релякты (от лат. relictum — остаток) — жнвые нскопаемые — внды растеннй н жнвотных, сохраннвшнеся внешне нензменнымн на протяженнн сотен мнллнонов лет, а также остаткн фауны н флоры прошлых геолопіческнх времен (палеонтологнческне Р.). Жнвые релнктовые формы сохранйлнсь в тех районах, где условня для нх обнтання относнтельно сходны с условнямн эпохн йх шнрокого распространення. Напр., кнстеперая рыба латммерня, пресмыкаюш,ееся гаттерня, растенне гннкго й др.

Реотакснс (от rheos — теченне я taxis — расположеняе) — способность орнентнроваться по теченню. Речные жявотные, как правяло, нензменно орнентнруются протяв течення (положятельный Р).

Реофялы (от греч. rheos — теченяе, поток я phileo — люблю) — органнзмы, прнспособленные к обнтанню в текучнх водах. Обладают способностью протнвостоять теченяю актявным двнженяем за счет прнкреплення прмсоскамн, крючьямн, вытянутой формы тела.

Репелленты (от лат. repellos — отгоняю) — разлнчные прнродные я сянтетяческяе вешества, отпугяваюш,не жявотных (насекомых, грызунов н др.).

Ресурсы (от фр. nessource — вспомогательное средство) — ценность, запасы, возможностн. См. Прародные ресурсы.

Ретарданты — регуляторы роста н развятяя растеняй.

«Рямскнй клуб» — неправятельственное международное обьедяненяе ученых, представятелей полятяческях я деловых кругов, прнзванное ясследовать глобальные крязясные процессы я находнть путн выхода нз ннх незавяснмо от ннтересов отдельных государств. Образован в 1968 г. по нннцнатнве А. Печчен (одного яз соднректоров корпорацнн «Фяат»), Нсследованяя велнсь на основе построеняя моделей мнрового развятня. По заказу «Р. к.» был выполнен ряд проектов: «Пределы роста» — 1972, «Человечество на перепутье» — 1974, «Пересмотр международного порядка» — 1976. К настояіцему временя актявность «Р. к.» резко сократнлась.

Ряпаль (от лат. гіра — берег рекя) — прнбрежная часть рекн с нанболее благопрнятнымн для жнвых органязмов экологнческнмм условяямн обятання (устойчявым грунтом, налнчяем убежнід, оптямальнымя условяямн пнтаняя).

Рятуалязацяя (от лат. ritualis — обрядовый) — стандартный снгнальный поведенческнй акт, яспользуемый жнвотнымя пря обтенян. Ср. Бйокоммунйкацйя.

Рождаемость — ннтенсявность процесса появлення новых особей в популяцян за счет размноження. Р рассчнтывают на одну особь нлн одну самку в популяцня — удельная Р нля выражают чнслом особей, роднвшнхся в еднняцу временн по отношенню к условному нх чнслу (к 100 нлн 1000). Обш,ее чясло по-

томков, появнвшнхся в популяцнн за еднннцу временн, называют абсолютной Р.

Рост популяцнм — нзмененне чнсленностм нлн бномассы популяцнй во временн. Еслн рождаемость превышает велнчнну смертностй, то чнсленность популяцнн возрастает, в протнвном случае будет наблюдаться отрнцательный рост. В крмвой роста популяцнн выделяют фазы: подьема, макснмума н спада чнсленностн.

Рыбоводство — 1) отрасль жпвотноводства, органнзуюшая на базе естественных н нскусственных водоемов разведенне ценных вндов рыб (карпа, белого м пестрого толстолобііков, белого амура, форелн, пелядн ндр.); 2) научная днсцнплнна, нзучаюіцая прннцнпы н методы разведення рыб в нскусственных н естественных водоемах.

Саванна — тнп трогшческой н субтропнческой растіітельностн, характернзуюіцнйся разреженным н ннзкорослым древостоем, засухоустойчнвымн (ксерофнльнымн) кустарннкамн н травяішсто-злаковымн ассоцнацнямн с резко выраженнымн летннмн перерывамн в вегетацнн. С. распространены в Афрнке, Ю. Амернке, Юго-Вост. Азнн н Австралнн.

Саморегуляцня экоснстемы — способность экологнческой снстемы автоматнческн устанавлнвать н поддержнвать на определенном (постоянном) уровне свон структуру й функцнн.

Самоочшценне — совокупность естественных нроцессов, прнводяшнх к разложенню загрязняюшнх вешеств, поступаюшнх в прнродную среду нлн в органнзмы.

Самоочніценяе воды — непрерывный процесс бнохнммческой, хнмнческой, бнотнческой утнлнзацнн н переработкн загрязняюш.нх вешеств. Прн одноразовом сбросе сточных вод в естественные водоемы за счет процессов сорбцнн, осаждення н переработкн взвешенных н растворенных вешеств жнвымн органнзмамм, населяюшнмн водоем, свойства воды в значнтельной степенн восстанавлнваются. В С. в. прнннмают участне все гндробнонты, но главную роль нграют бактернн, грмбы, простейнше н жнвотные-фнльтраторы.

Санаторно-курортные зоны — землм, представленные в пользованне лечебно-курортным учрежденням. Подпежат особой охране. В эту зону, кроме земельных н лесных участков, входят водные об"ьекты, отнесенные к чнслу лечебных. Налйчне такнх зон является суіцественным фактором охраны прнроды.

Сапробнонты (от греч. sapros — гннлой н bios — жйзнь) — растнтельные н жнвотные органйзмы, обнтаюшне в водоемах, загрязненных органнческнмн вешествамн (гл. обр. хозяйственнобытовымн сточнымн водамн). В завнснмостн от степенн сапробностн (загрязненяя) воды разлнчают полн-, мезон олягосапробнонты. Прнмеры С.: малоіцетйнковый червь трубочннк, лнчннка комара, мотыль н др.

Сапробность (от греч. sapros — гннлой) — свойства органнзма, обусловлііваюіцне его способность обнтать в воде с тем йлй другнм содержаннем органнческйх вешеств, поступаюіцйх гл. обр. с хозяйственно-бытовымн сточнымй водамн.

Сапропель (от греч. sapros — гннлой н pelos — нл, грязь) — нлнстые отложення пресных озер, содержаідне болыіше колйчества детрнта, а также солей кальцня, железа, фосфора. Часто нспользуется в качестве удобрення й подкормкн сельскохозяйственных жнвотных.

Сапротрофы (от греч. sapros — гннлой н trophe — ншца, пмтанне) — органнзмы, нспользуюіцне для своего пнтання органнческне веіцества мертвых тел н выделення (экскременты) жнвотных. К С. относятся бактернн, грнбы н сапрофяты,

Сапрофагм (от греч. sapros — гнйлой н phagos — пожнраюіцйй) — жмвотные, гштаюшйеся мертвым органнческнм веіцеством (трупамн жйвотных, отмершнмм растеннямн, выделенаямн органнзмов). К С. относятся. напр., жукн мертвоеды, навозннкй, лнчннкй ряда мух м др.

Сапрофнты (от греч. sapros — гнмлой н phyton — растенне) — некоторые высшне растенмя, пройзрастаюідйе на разлагаютемся органмческом веіцестве.

Сверхпаразмт, гмперпаразмт, надпаразмт — паразнт, который жнвет на другом паразнте нлн внутрн него.

Седнментацня (от лат. sedimentum — оседанне) — оседанне разлйчных взвешенных частнц в воде. Прнводнт к осветленню воды в водоемах.

Сезонная пернодмчность — закономерное нзмененне жнзнедеятельностн органнзмов, связанное co сменой времен года. Так, большннство позвоночных жнвотных размножается весной; летом воспнтывает молодняк; осенью жмрует, лнняет, мнгрнрует; знмой многне внды впадают в спячку, оцепененне, днапаузу, кочуют н т. д.

Сейшм (от фр. seiche) — пернодмческне колебанмя уровня воды в водоемах, в которых участвует вся нх водная масса. Прн нензменном обіцем обьеме воды повышенне уровня в одной часта водоемов сопровождается его сннженнем в другой. Вызываются шквалнстымн ветрамн, лнвнямн, резкнм перепадом давлення н др.

Сель (от араб. сайль — бурный поток) — внезапно возннкаютнй бурный поток горной рекн, увлекаюіцнй за собой разлнчные горные породы (камнн, песок). Часто вызывается выпаденнем большого колнчества осадков.

Серня, сукцесснонный ряд — совокупность последовательно развмваюіцнхся растнтельных сообіцеств.

Серобактерші — тнпвчные хемосннтезнруюпше мнкроорганнзмы, осуіцсствляюшне автотрофную асснмнляцню, прн которой в качестве нсточннка энергнв нспользуется не солнечный свет, а хнмнческая энергня, выделяемая в реакцнн окнслення соеднненнй серы. По морфологнн, характеру двмження, строенню клеток С. нмеют большое сходство с сннезеленымн водорослямм (цнанобактернямн).

Сестон (от греч. sestos — просеянный) — совокупность мелкнх планктонных органнзмов н взвешенных в воде неорганнческмх н органнческнх веіцеств (т. е. все, что улавлнвает планктонная сеть, «сшнтая» нз мелкояченстого газа).

Сестонофагн (от сестон н фаг) — водные жнвотные, которые пнтаются взвешенным в толш.е воды мертвым органнческнм веіцеством с содержаш,нмнся в нем мнкроорганнзмамм н мелкнм планктоном.

Сндячяе жнвотные — водные жнвотные, ведушне прнкрепленный образ жйзнн (губкн, кораллы, мшанкн).

Снмбмоз (от греч. symbiosis — совместная жнзнь) — тесное совместное суідествованне органнзмов разных вндов. Прн шнрокой трактовке в это понятне включают паразнтнзм (однн органнзм жнвет за счет другого), а в более узком смысле — это лншь слу-

чай вззймно выгодного сожнтельства, так называемый мутуалнзм (от лат. mutuus — взэймный). С. бывает необязательным (факультатнвным), когда каждый мз органвзмов прм отсутствйй партнера может суіцествовать самостоятельно, й обязательным (облнгатным), прн котором самостоятельное сутествованне невозможно. Прнмер С. — мнкорнза — сожнтельство корня высшего растення (его конечных разветвленнй) с мнцелнем грнба.

Смнантропные органнзмы (от греч. syn — вместе н anthropos — человек) — жйвотные, растення й мнкроорганйзмы, которые прнспособйлнсь к суніествованню вблнзй человека (его жнлья, вндойзмененного нм ландшафта). Некоторые йз С. о. настолько тесно связаны с человеком, что не встречаются вне его поселенйй. Средн ннх — домовые мышн, крысы, тараканы, клопы й др.

Сянойкня (от греч. syn — вместе й oikos—дом, жнлніце) — намменее тесное сймбйотмческое сожнтельство органчзмов, ограннчйваюідееся совместным местообнтанйем, безразлмчным для одного, но с пользой для другого (обйтанве мелкнх жйвотных в гнездах, норах др. жйвотных, некоторых вйдов лнан на древесных породах й т. п.).

Скнузмя (от греч. sinusia — совместное пребыванне, сообіцество) — пространственно обособленная часть фнтоценоза, состоятая нз растенвй одной йлй несколькнх блвзкнх жнзненных форм, связанных между собой обіцнмн требованйямй к среде обнтання.

Сйнэкологйя (от греч. syn — вместе, oikos — дом й logos — ученііе) — раздел экологйй, йзучаюшйй путн формнрованйя й развнтйя, структуру й дннамнку многовйдовых сообшеств органйзмов (бноценозов, экоснстем).

Снстема (от греч. systema — целое, составленное йз частей, соедйненме) — совокупность частей, целостные свойства которой определяются взаймодействйем между частямй (элементамн) сйстемы. Все свстемы нмеют обіцне свойства. 1) Эмерджентность — несводнмость свойств снстемы к свойствам отдельных ее элементов. 2) Разнообразйе элементов, что определяет гетерогенность смстемы. 3) Устойчйвость, т. е. преобладанме внутренннх взанмодействйй над внешннмй, что определяет способность снстемы к самосохраненйю. Для поддержанйя устой-

чнвостн необходнмы проток н преобразованне энергнм в снстеме. 4) Прйнцйп эволюцйй: возннкновенне н сутествованне всехснстем обусловлены эволюцней, в результате которой увелнчнвается сложность н разнообразне снстемы. Центральным обгектом нсследовання в современной экологнн является экологнческая сйстема (экосйстема).

Снстематнка (от греч. systematikos) — раздел бнологнн, задачей которого является опнсанне всех сушествуюіцнх н вымершнх органнзмов, а также нх класснфнкацня по таксонам (группнровкам) разного ранга. Служнт базой для многнх бнологнческнх наук. С. основных групп органнческого мнра — прокарнот н эукарнот — нмеет однн н те же основы, задачн н много обіцего в методах нсследовання.

Смстематнческне (таксономнческне) категорнн жмвотных — группы жнвотных, обладаютне определеннымн степенямн родства н рядом обіцнх черт строення. Располагаются (снстематнзнруются) в серню соподчнненных групп й в целом создают снстему жнвотного мнра. Простейшая схема соподчннення образует следуюіцнй ряд: внды обьеднняются в роды, роды — в семейства, семейства — в отряды, отряды — в классы, классы — в тнпы, тнпы — в царства.

Смстемная экологня — совокупность прннцнпов н концепцнй снстемного аналнза прнменнтельно к экологнн.

Склерофнты (от греч. scleros — сухой, твердый й phyton — растенне) — засухоустойчнвые растення с жесткммн, кожнстымн лнстьямн н стеблямн, эффектнвно задержнваюіцне непаренне воды. Остаются жнзнеспособнымн даже прн потере 25 % содержашейся в ннх влагм. К С. относятся пробковый дуб, олнвковое дерево, олеандр, саксаул, верблюжья колючка, ковыль н др.

Скорость расселенмя — темпы расселення особей от места первоначального выпуска; скорость естественного распространення ннтродуцента на новой террнторнн после колоннзацнн.

Скорость роста популяцнм — прнрост популяцнн за еднннну временн. С. р. п. может быть гюстоянной прн условнн отсутствня ограннчнваюіднх факторов — экспоненцйальный рост (J-образная крнвая) нлн непостоянной (сначала С. р. п. возрастаетдо определенной плотностн, затем сннжается, когда с увелнченнем чнсленностн особей условня нх суідествовання ухудшаются н

темп воспромзводства падает) — логйстйческйй, нлн S-образный, рост. Нанболее тнпнчен в пряродных условнях логнстнческнй рост, т. к. всегда нмеются ограннчнваюшне факторы (пніца, пространство, хйіцнйкн й др.).

Скрэб (от англ. scrub — кустарняк, порасль) — густая формацня склерофнльных, обычно вечнозеленых нмзкорослых деревьев, колючнх кустарннков в условнях, промежуточных между пустыней н саванной, с одной стороны, н дождевым лесом — с другой.

Смена бмогеоценозов — последовательная н постепенная смена растнтельностн, жнвотного мнра, мнкроорганнзмов, свойств почвы м др., т. е. фактнческая замена бногеоценоза другнм под влняннем внутренннх процессов, его взанмоотношеннй co средой.

Смертность — ннтенснвность процесса гнбелн особей в популяцнн. Выражается обіцнм чнслом особей, погнбшнх за определенный пернод временн — абсолютная С., а отнесенная к 100 нлн 1000 особям — удельная (относнтельная) С. Нзменяется в завнснмостн отусловнй среды, возраста, состояння н чнсленностн популяцнн н выражается в процентах от начальной нлн чаше от средней чнсленностн.

Смерч — моіцный внхрь, возннкаюіцмй в грозовом облаке, спускаюіцнйся до поверхностн сушн нлн моря в внде рукава нлн хобота. Врашенне протнв часовой стрелкн сопровождается подьемом с поверхностн землн пылн, разлнчных предметов, жнвотных н даже воды. Нзвестны водяные С., возннкаюшне над нагретой морской поверхностью у берегов. Онй всасывают воду теплого слоя моря вместе с ее обнтателямн в облака н переносят на сушу. Установлено, что С. нет там, где постоянно холодно нлн жарко. Редко возннкают онн й в открытом океане.

Смог (от англ. smog, smok — туман с дымом), токснческнй туман — снльное загрязненне воздуха в внде аэрозолей сдымом, газом н туманом. Частое явленне в промышленно-развнтых городах.

Смыв — размыванне горных пород нлн почвы по поверхностн склона дождевымн н талымн водамн.

Созологмческая экологня, созологня (от греч. sozo — охранять) —• раздел обіцей экологнн, разрабатываюшнй научные ос-

новы охраны экоснстем, бноценозов, отдельных популяцнй, растеннй н жнвотных.

Соленость воды — обіцая сумма солей, содержаіцнхся в воде. Выражается в промнле (°/00), т. е. в десятых долях процента нлн г/л. Разлнчают пресные (до 0,5 °/00), солоноватые (0,5— 16 °/00), эугалннные, нлн морскне (16—47 Voo), н гнпергалннные, нлн пересоленные (более 47 °/00), воды.

Солонцы — тнпы почв, насыіценных мннеральнымн солямн (в основном хлорндом натрня) в результате блнзко расположенных к поверхностн нсточннков легкорастворнмых солей нлн вторнчного засолення (нз-за неправнльного орошення).

Сонар (от англ. so (und) па (vigation) and Ranging)) — звуколокацнонное устройство, улавлнваюіцее определенные звуковые й ннфразвуковые волны (не слышнмые человеческнм ухом) н нспользуемое в океанографнн прн нзученнн морского дна.

Сообіцество — совокупность совместно обнтаюіцнх н взанмодействуюіцнх между собой органнзмов разных вндов. Многда его определяют как совокупность всех органнзмов (растеннй, жнвотных н мнкроорганнзмов) н тогда трактуют как сннонйм бноценоза. Разлнчают также С. растеннй (фнтоценоз) н жнвотных (зооценоз). Нтак, С. состонт нз популяцнй разных вндов н является, в свою очередь, элементом экоснстемы (бмогеоценоза).

Соотношенне полов — чнсленное соотношенне между поламн. Выражается процентом самцов от обіцей чнсленностн особей в популяцйн нлн чнслом самцов на сто самок. Важный фактор, обеспечнваюіцнй саморегуляцню чнсленностн популяцнй. В случае, когда колнчество самцов равно колнчеству самок, говорят о равномерном соотношеннн полов, которое равно еднннце.

Соотношенне Шредннгера — коэффнцнент нлн мндекс, выражаюшнй отношенне затрат энергнн на поддержанне жнзнедеятельностн нлм дыхання к энерглн, заключенной в структуре нлн бномассе.

Соперннчество — см. Конкуренцйя.

Сопротмвленме среды — совокупность всех лнмнтнруюіднх факторов среды, препятствуюіцнх органнзмам размножаться с макснмально возможной для ннх скоростью.

Соцмальное поведенме жнвотных, обш,ественное поведенне жнвотных — совокупность поведенческнх механнзмов, регулнру-

юшйх пространственно-демографнчеекне характернстнкн группы особей (дема), определяюіцнх спецнфнческую для каждого внда поведенческую структуру н органнзацню. Напрнмер, каждая особь нмеет определенный ранг в завнснмостн от своего положення в нерархнн группы (стаде, семье) нлн от качества ее террнторнн. С. п. проявляется в внде разлнчных взанмоотношеннй между особямн н нх группнровкамн, осушествляемых коммуннкатнвным поведеннем (напрнмер, порядок прнема пнідй, агрессня, подавленне, подчнненне, определенное положенне особей прн двнженнн группы — впередн, в центре, по сторонам, сзадн). Благодаря С. п. жнвотные лучше прнспосаблнваются к среде обнтання.

Спат — молодые моллюскн, уже нмеюшне раковнну н прнкрепнвшнеся к субстрату.

Спектр пмтання, пншевой спектр — компонентный состав птцн жнвотных, характернзуюшнйся как определенным ассортнментом потребляемых кормов, так н нх колнчественным соотношеннем. В завііснмостн от С. п. разлнчают монофагов (одноядных), олйгофагов (ограннченноядных), полйфагов (многоядных) н пантофагов (всеядных). Нанболее редкн в прнроде жнвотныемонофагм.

Спмсок голубой — раздел Красной кннгн, включаюіцнй вкды птйц, чнсленность которых сняжается.

Спнсок зеленый — перечень вндов растеннй н жнвотных, нсключенных нз Красной кннгн, т. к. чнсленность нх популяцнй восстановлена до оптнмального уровня.

Спнсок красный — редкне н находяіцнеся под угрозой нсчезновення внды растеннй н жнвотных.

Спксок черный — нсчезнувшне внды растеннй н жнвотных (напр., Стеллерова корова, дронт, странствуюіцнй голубь н др.).

Споры (от греч. spora — посев, семя) — одноклеточные мнкроскопнческйе зачаткн органнзмов, служаіцне для нх размноженяя й сохранення внда прн неблагопрнятных условнях. Многне С. нмеют стойкне заіднтные оболочкн н доволыю длнтельное время сохраняют способн.ость к прорастанню.

Способность к расселенмю — совокупность свойств органнзмов, способствуюіцнх нх распространенню за пределы первнчного ареала нлн нз мест выселення (прн мх ннтродукцнн).

Спячка — резкое сннженне жнзнедеятельностм гомойотермных жнвотных, наступаюіцее в періюды уменьшення колнчества доступной пніцн, вследствне чего сохраненне высокой актнвностн н ннтенснвного обмена веіцеств становнтся невозможным. Разлнчают летнюю н знмнюю С. Первая характерна для пустынных н полупустынных жнвотных (сурков, суслнков, яіцернц), вторая — ддя некоторых насекомоядных (ежей), а также для бурого медведя. В отлнчне от состояння анабноза жнвотные в процессе С. способны проснуться, сменнть убежніде н снова заснуть. Аналогнчное состоянне у пойкмлотермных жнвотных называется оцепененйем.

Среда — все тела н явлення (прмродные н антропогенные), с которымн органнзм находнтся в прямых й косвенных взанмоотношенйях. Разлнчают термнны: «внешняя С.» — совокупность снл н явленнй прнроды, не обязательно контактнруюіцнх с органнзмамн; «окружаюіцая С.» подразумевает непосредственный контакт с обьектом; «прнродная С.» (комплекс факторов жмвой н нежнвой прнроды, воздействуюіцнх на органнзм) включает среду абнотнческую (гю пронсхожденню не связанную с жнзнедеятельностью органнзмов) н бнотнческую (обусловленную жнзнедеятельностью органнзмов).

Среда обйтанмя — совокупность определенных абнотнческнх н бнотнческнх условнй, в которых обнтает данная особь, популяцмя нлн ввд. Ннзкоорганнзованные жнвотные н все растення попадают в свою С. о. пасснвно н выжнвают в ней, еслн к ней прнспособлены. Большннство жнвотных актнвно выбнрают подходяшую для себя С. о., а нногда н самн ее создают (напр., постройка плотнны бобрамн для повышення уровня воды).

Стабнльность бносферы (от лат. stabilis — устойчнвый) — способность бносферы протнвостоять внешннм н внутренннм воздействням, включая любые антропогенные процессы.

Стагнацмя водоема (от лат. stagno — делаю неподвнжным) — пернодзастоя в водоеме, когда отсутствует вертнкальная цнркуляцня водных масс, вследствне чего может возннкать дефнцнт кнслорода.

Стадо — длнтельное нлн постоянное обт>еднненне жнвотных, в котором осушествляются все основные функціш жнзнн внда: добыванне корма, заіцнта от хшцннков, мнграцнн, размноженне,

воспнтанне молодняка. Для С. характерно налнчне временного нлн постоянного лндера, на котором концентрнруется поведенме другнх особей н подражанме ему. В отлнчне от лндера вожакм характернзуются поведеннем, непосредственно направленным на актнвное руководство. В крупных С. выделяются семейные нлн возрастные группы co свонм нерархнческнм соподчнненнем особей разных рангов (С. днкнх оленей, зебр, павлннов н др.).

Старенме — закономерный процесс возрастных нзмененнй органнзма, ведушнй к сннженню его адаптацнонных способностей, увелнченню вероятностн смертн. Свойственно всем органнзмам н протекает на всех уровнях органнзацнн — от молекулярногенетнческого до органнзменного.

Статнстмческме методы — методы варнацнонной статнстнкн, позволяюіцне нсследовать целое (бноценоз, популяцню) по его частным совокупностям (по данным, полученным, напр., на учетных плотадях) н оценнть точность получаемых результатов.

Стацня (от лат. statio — место, положенне) — участок террнторнн, занятый популяцней внда н характернзуюіцнйся совокупностыо условнй, необходнмых для ее суш,ествованйя. В конкретном смысле обозначает пространство, в котором осуіцествляются отдельные внды деятельностн данного вяда (С. кормовые, гнездовые, ночевок н т. д.). Понятне, чаіце употребляемое по отношенню к наземным жнвотным, блмзко к более обшему — местообнтанне.

Стая — временное обт>едйненне жнвотных, которые проявляют бнологнческн полезную органнзованность действнй (для заіднты от врага, добычн пнідн. мнграцнй). Чаіде всего наблюдается у рыб н птнц, млекопнтаюшнх (волкн).

Стено... (от греч. stenos — узкнй) — прнставка сложных слов, указываюіцая на узость, ограннченность условнй суіцествовання по какому-то фактору.

Стенобатные жмвотные (от стено... й греч. bathos — глубнна) — водные жнвотные, обмтаюіцне на строго определенных глубннах. Однн прнурочены к береговой полосе морей н называются лнторальнымн (напр., некоторые ракообразные), другне обнтают на большнх глубннах н называются абнссальнымн (погонофоры, глубоководные рыбы). Возможность расселення нх ограннчена, поэтому нм свойственны узкне ареалы.

Стенобнонты (от стено... н греч. bion — жмвутйй) — органнзмы, способные обнтать в условнях постоянства какого-лнбо фактора среды нлн нх совокупностн. Стенобнонтность может быть выражена по отношенню к отдельным факторам среды: температуре (стенотермные органнзмы), соленостн (стеногалннные органнзмы), гндростатнческому давленню (стенобатные органнзмы) м т. д. Она огранмчнвает возможность расселення органнзмов.

Стеногалянные органнзмы (от стено... я греч. halinos — соленость) — органязмы, пряспособленные к сушествованпю в воде определенной соленостя н не выдержяваюіцяе ее значятельных колебаннй. К ннм относятся морскяе рыбы (некоторые сельдя, ряд бычков), а также пресноводные (стерлядь, лянь, карась н др.), жнвуіцне в воде с относнтельно постоянной соленостью.

Стеногягробяонтные жявотные (от стено..., греч. hygros — влажный я bios — жязнь) — жявотные, для суіцествованяя которых требуются строго определенные й узко ограняченные условмя влажностн среды обятаняя. Тяпнчнымя представнтелямя являются обятателя влажных тропяков, пустынь я др.

Стенотермныежнвотные(от стено... й греч. thermos — теплый) — органязмы, пряспособленные к жязнн в определенном температурном днапазоне я не переносяіцне его сяльные колебаняя. Средн ннх выделяют теплолюбнвые формы — тер.мофнлов я холодолюбнвые — крнофнлов. К первым относятся рнфообразуюіцяе кораллы, ряд насекомых; ко вторым — некоторые внды арктнческнх ракообразных, лососевых рыб.

Стенотопные жявотные (от стено... я греч. topos — место) — жявотные, пряспособленные к жязня в строго определенных условнях обнтання. Так, полуденная песчанка м тонконогнй суслнк обнтают только в песчаной пустыне, сонн — в шмроколнственных лесах.

Стенофагня (от стено... н греч. phagos — пожнратель) — узкая трофнческая спецналнзацня пнтання, прн которой жнвотные поедают немногне внды пніцн (коала, пнтаюіцнйся лнстьямн эвкалнптов).

Стенофотные жнвотные (от стено... й греч. photos — свет) — органнзмы, требуюшне узко ограннченных, определенных световых условнй (обнтателн пешер, почвы, глубоководных

зон океана). Для С. ж. характерен ряд морфофнзяологйческнх адаптацнй.

Степные экосмстемы — экоснстемы арндного (засушлнвого) контннентального клнмата с домнннрованнем узколнстных ксерофнльных злаков (ковыля, тнпчака).

Степной тнп растмтельностн — характернзуется преобладаннем ксероморфных злаков, которые не покрывают почву сплошь. Развнвается в двух разлнчных клнматнческнх зонах с налмчнем пернодов продолжнтельной заеухн. Это контннентальные зоны умеренных шнрот с суровой зммой н засушлнвым концом лета н среднземноморскне субарндные зоны с мягкой нлн холодной зммой, но длнтельным сухнм пернодом лета.

Стермльность — неспособность органнзма к размноженню, продуцнрованню жнзнеспособных гамет; бесплодне.

Стмхмйные бедствмя — разрушнтельные прнродные явлення, вызванные ураганамн, землетрясеннем, цунамн, торнадо, нзверженнем вулканов, засухой, эрозней почв, опустыннваннем, градом, снегопадом, снежнымн лавннамн, селямн. Являются экстремальнымн экологнческпмн факторамн.

Стохастнческая модель экоснстемы (от греч. stochastikos — умеюіцнй угадывать) — математнческая модель экоснстемы, которая пытается учесть эффекты случайной нзменчнвостн отдельных функцнй н параметров.

Стратегмя К-отбора — способ выжнвання у органнзмов, связанный с поддержаннем чнсленностн у верхнего предела за счет днфференцнацнн экологнческнх нііш. С. К-о. характерна для сравннтельно более крупных по размерам, конкурентно способных органнзмов, нмеюіцнх сравннтельно более длнтельный жнзненный ціікл развнтня, невысокне скороетн роста н плодовнтоеть, развнваюіцнхся на более позднйх стаднях экологнческой сукцесснн, на которых онн домнннруют. К ннм относятся некоторые внды деревьев, крупных жнвотных н т. п.

Стратегмя г-отбора — способ выжнвання у органнзмов, для которых характерны значятельные колебання чнсленностн в еравннтельно короткне ннтервалы временн. Этот тнп отбора свойственен органнзмам, нмеюіцнм сравнмтельно небольшне размеры, характернзуюіцймся высокнмн скоростямн роста, короткнм временем генерацнн, высокой плодовнтостью, ннзкой

конкурентоспособностью. Органнзмы co С. г-о. способны быстро заселнть свободное пространство, поэтому онн преобладают на ранннх стаднях экологнческой сукцесснн. Прнмерамн такнх органнзмов являются многне однолетнне сорные травы, коловраткн, некоторые внды планктонных ракообразных, мышевндных грызунов н т. п. Однако разделенне органнзмов на Кн г-стратегов не является абсолютной, она прнменнма только прн сравненнн органнзмов разных вндов друг с другом. О каждом конкретном органнзме можно говорнть как о Кнлн г-стратеге только прн сравненніі сдругнмн органнзмамн, поэтому выделенне двух тйпов отбора является относнтельным.

Стратегмя жнзнм популяцяй — способы выжпвання н поддержання стабнльностн популяцнй разлнчных вндов растеннй н жнвотных.

Стратмфнкацня температурная (от лат. stratum — слой) — слонстость водных масс в водоемах, нмеюіцнх разлмчную температуру. В летннй пернод верхнне слон воды более теплые, чем нмжнме — прямая стратйфйкацйя, знмой наблюдается обратная стратйфйкацйя с более высокой температурой в лрндонных слоях (около +4 °C) н ннзкой (около 0 °C) — в верхнмх подо льдом.

Сгратосфера (от лат. stratum — слой н греч. sphaira — шар, сфера) — слой атмосферы, расположенный над трогюсферой на высоте 8—10 км на полюсах й на экваторе от 16—18 до 55 км, Характернзуется повышеннем температуры от —40 °C до блнзкнх к 0 °C й большнм содержаннем озона на высоте 20—25 км. У граннц С. вознмкает северное снянне.

Стресс (от лат. stress — напряженне) — неспецнфнческая реакцня жнвого органнзма в ответ на воздействне разлнчных неблагопрнятных факторов (стрессоров); холода, голода, пснхнческнх н фнзмческнх травм, облучення, кровопотерн, ннфекцнн н др. Разлмчают разные формы С.: антропогенный, бногенный, культурный, шумовой н др. На уровне экоснстемы С. проявляется в нзмененян энергетнческнх процессов, нарушенмн круговорота бногенных веіцеств н структуры сообідества. Длнтельное состоянне С. грозмт разрушеннем жнвых снстем. Термнн введен Г. Селье (1936).

Субдомннант — внд, нмеюш,нй меньшую, чем домннант, плотность, ч второй по чясленностн н значнмостн в данном бноценозе.

Сублнтораль (от лат. sub — под я litoralis — береговой) — одна нз зон Мярового океана, простяраюіцаяся от областн прнлнвов — отлмвов (лнтораль) до ннжней граннцы распространення донных морскнх водорослей. Свет доходнт до самых верхнях ее зон. Нз автотрофных органнзмов здесь обнтают бурые н красные водорослн.

Субстрат (от лат. substratum — подстнлка, основа) — опорная основа для органнзма: почва — ддя наземных органязмов, для водных — грунты (для бентоса) н водные массы (для планктона), для лншайняков — почва, деревья, кустарнякн, камнн н др. Характер С. завнснт от совокупностн его фязяческях свойств (механяческнй состав, влагоемкость, термостабяльность я др.), хнмнческого состава н бнологяческнх компонентов. Нзменення (особенно антропогенные) в С. нарушают нормальное функцноннрованне прявязанных к нему сообшеств органнзмов, вызывая нх нзменення — экологйческйе сукцессйй.

Суккуленты (от лат. succulentus — сочный) — многолетнне растення с сочнымя мясястымн лнстьямн (алоэ) ялн стеблямя (кактусы, молочан), проязрастаюшне в пустынях. Способны концентрнровать воду н экономно ее расходовать.

Сукцессня (от лат. successio — преемственность, наследованне) — последовательная направленная н необратнмая смена на определенном участке среды одннх сообіцеств органнзмов другямн. Первячная С. возннкает на субстратах, не затронутых процессамн почвообразовання (скальные породы, остывшая лава). Вторнчная проясходнт прн восстановленнн экоснстемы после ее разрушення (пожар в лесу, на заброшенных сельхозугодьях н т. д.). Смена одного фнтоценоза другнмн в ходе С. представляет собой сукцесснонный ряд. Пройдя разные фазы развмтня, экоснстема вступает в фазу клнмакса, образуя более нлн менее устойчнвое сообшество, находяшееся в относнтельном равновеснн с абнотяческой средой.

Сумма эффектнвных температур — обш,ее колнчество тепла, необходнмое пойкнлотермным органнзмам для завершенмя

ннднвндуального развнтмя нлн его отдельных стаднй. Для данного внда является велнчмной постоянной.

Супралнтораль (от лат. supra — над, выше litoralis — береговой) — зона на граннце сушя н моря, лежашая выше лнторалн н незадеваемая прнлнвом. Водой покрывается только во время снльных штормов н прн нагонных ветрах.

Суточная актнвность — сложное бяологнческое явленне, в основе которого лежят нзмененне фнзнологнческнх функцнй органнзмов в теченне 24-часового ннтервала.

Сугочные рнтмы — нзмененне ннтенснвностн н характера бяологнческмх процессов, повторяюш,ееся с суточной перноднчностью. Свойственны большннству бнологнческнх н фязяологяческях процессов: суточная рнтмнчность актнвностн жнвотных, раскрытяе н закрытне цветков растеняй н т. д.

Суффозяя (от лат. suffossio — подкапыванне) — выіцелачяванне я вынос мелкнх почвенных н грунтовых агрегатов фнльтруюіцейся водой, пряводяіцее к оседанню почвы я грунта.

Суховей — непродолжнтельный по временн (несколько суток) ветер с высокой температурой (20—25 °C) н нязкой относнтельной влажностью (30—35 %). Наблюдается в степях н полупустынях.

Сухостой — сухне кроны мертвых, но не упавшях на почву деревьев.

Сцяофягы (от греч. skia — тень й phyton — растеняя) — теневынослнвые растення.

Табляцы выжнвання — расчетные таблнцыдля определення вероятностя дожятня новорожденного до каждого нз последуюшнх лет (возрастов) н нзмененяя этой вероятностм с возрастом особн.

Тайга — хвойные леса; бном, охватываюіцнй лесную зону Северного полушарня. Заннмает около 10 % сушн. Таежные леса по сравненню с тропнческнмн бедны вндамн н относнтельно малопродуктнвны. Разлнчают темнохвойную Т. (ель, пнхта, сосна кедровая снбнрская) н светлохвойную (преобладают сосна обыкновенная н лнственннца). Под полог темнохвойного леса пронн-

кает мало света, подлесок редок, но шнроко распространены кустарннчкн (чернмка, брусннка н др.), в травяном покрове — кнслнца, грушанкм, папоротннкн. Светлохвойный лес нмеет лучшее освешенне. Под пологом развнвается кустарннково-травяной іюкров. На севере Европы н Зауралья преобладают сосновые леса, на Дальнем Востоке — лнственные.

Тайфуны (от кнт. тай фын — большой ветер) — ураганы (тропнческне цнклоны, тропнческне ураганы), возннкаюіцне над теплымн водамн тропнческой зоны н сопровождаюіцмеся огромнымн разрушеннямн, человеческнмн жертвамн. Т. являются экстремальным экологнческнм фактором.

Такснсы (от греч. taxis — порядок, расположенне) — направленные двнгательные реакцнн жнвотных в ответ на действне какого-лнбо внешнего раздражнтеля. ІІсточннком раздраженмя может быть свет (фототакснс), темнература (термотакснс), влага (гндротакснс), хнмнческое веіцество (хемотаксяс), поврежденне (травмотакснс), электрнческнй ток (гальванотаксмс), снла земного прнтяження (геотакснс) н т. д. Еслн двпження органнзмов направлены к раздражнтелю, наблюдается положнтельный Т., от раздражнтеля — отрнцательный. Раздражнтелн, которые прнвлекают к себе, называются аттрактантамн (от лат. attraho — прнтягмваю), а те, что отдаляют — репеллентамн (от лат. repello — отталкнваю, отдаляю). Прн Т. тело жнвотных занпмает определенное положенне по отношенню к нсточннку раздраження. Напр., рыбья вошь плавает всегда спннной стороной вверх — к свету. Еслн осветмть жнвотное сннзу, оно перевернется н будет плавать спнной вннз. Благодаря Т. одноклеточные органнзмы отыскнвают пншу, более благопрйятные места обнтання, нзбегают вредных воздействнй.

Таксон (от греч. taxis — расположенне н on — суідее) — названне классмфнкацнонных еднннц, показываюідее нх ранг нлн место в снстеме (внд, род, семейство, отряд, отдел, класс, тнп, царство, надцарство).

Таксономмя (от греч. taxis — расположенне, строй н поmos — закон) — раздел снстематйкн. посвяіценный прннцнпам, методам н правнлам классйфнкацнн. Основная задача — создать ученне о таксономнческнх категорнях й йх соподчнненнн, что позволнт осуідествнть естественную классмфнкацню органнзмов.

Тактнльная чувствнтельность (от лат. tactilis — осязаемый н tango — трогаю, касаюсь) — ошуіценне, возннкаюшее прн действнн на поверхность тела разлнчных механнческнх раздражнтелей; разновндность осязання.

Такыры (от тюрк. такмр — голый, ровный, плоскіій) — участкн бесплодной солонцеватой поверхностн землн, распространенные в пустынях.

Талассофнльные органнзмы (от греч. thalassa — море) — органнзмы, обнтаюідне нсключнтельно в морях м океанах (кнты, дельфнны, морскне ежн н звезды н др.).

Тамнобнонт — органнзм, обнтаюшнй в кустарнмках. Обычно термнн относят к насекомым (короедам, дубоедам, обнтателям жнвой древеснны н др.).

Танатоз (от греч. thanatos — смерть) — заіцнтная реакцня некоторых насекомых, выражаюіцаяся в способностн прнтворяться мертвымн; замнранне.

Танатоценоз — скопленне мертвых водных органнзмов, постоянно превраіцаюіцнхся в осадочные породы.

Тектоннка — отрасль геологнн, нзучаюіцая развнтне структуры земной коры н ее нзменення под влняннем тектоннческнх двнженнй н деформацнй, которые сопровождаются складчатымн н разрывнымн нарушеннямн, сейсмнческнмн явленнямн н вулканнзмом.

Телеологмя (от греч. telos — цель, результат, завершенне н логйя) — цдеалнстнческое ученне об язначальной целесообразностн в прнроде; прііпнсыванне внутренней целн жнвой прнроде.

Телергоны (от греч. tele — вдаль, далеко н ergon — работа, воздействне) — веіцества, выделяемые жнвотнымн во внешнюю среду н воздействуюіцне на жнвотных того же (феромоны) нлн др. ввда (кайромоны, алломоны).

Теломорфоз (от греч. telos — конец н morphe — форма, внд) — направленне эволюцнн в сторону узкой спецналнзацнн. Связан с развнтнем прнспособленнй к суіцествованню в узком днапазоне условнй (напр., кроты, обнтателн пеіцер, глубоководные рыбы н др.).

Температура тела — ннтегральный показатель теплового баланса органнзма. У пойкнлотермных жнвотных Т. т. нзменяется в завнснмостн от температуры среды обятання. У гомойотермных

жнвотных она поддержнвается на относнтельно постоянном уровне (около 38 °C у плацентарных млекопнтаюіцнх н 40—42 °C у птяц).

Температурная ннверсня — повышенне температуры воздуха с высотой вместо ее обычного поннження. Возннкает в результате раднацнонного охлаждення земной поверхностн н прнземного слоя воздуха.

Тепловой баланс Землн — сопоставленне колнчества прнходятей н отдаваемой через атмосферу тепловой энергнн на определенном участке земной поверхностн.

Тепловые отходы — ненспользованная часть тепловой энергнн, выделяемая в окружаюшую среду в результате пронзводственных процессов. В районах концентрацнн такнх пронзводств пронсходнт повышенне температуры. Так, напрнмер, нспользованне воды нз водоема для охлаждення агрегатов электростанцнй прнводнт к повышенню в нем температуры воды н, как следствне, уменьшенню растворммостн кнслорода в ней, что, в свою очередь, сннжает способность водоема к самоочніценню. Т. о. прнводят к тепловому загрязненню водоемов.

Теплопродукцмя — образованне тепла в жнвотном органнзме в результате тканевого энергообмена (процессов дыхання, пшцеварення н работы мышц).

Тератогены (от греч. tepatos — чудовніце, выродок н ...гены) — веіцества, воздействне которых на органнзм прнводнт к аномалням в его развнтнн.

Тератологмя (от греч. teratos — чудовнше, урод н ...логйя) — наука, нзучаюшая уродства н аномалнн у растеннй, жнвотных н человека.

Тернофауна — фауна млекопнтаюіцнх.

Термнческнй режнм водоемов, тепловой режнм водоемов — перноднческне нзменення температуры воды н ее тепловых запасов в водоемах. Для водоемов характерна весенняя н осенняя гомотермня (постоянная температура, равная 4 °C, по вертнкалн); прямая летняя (поннженне температуры от поверхностн ко дну) н обратная знмняя (повышенме температуры от поверхностн ко дну) температурная стратнфнкацня.

Термодннамяка бяологмческнх снстем — раздел наукн, рассматрнваюіцнй обідне закономерностм преврашення энергнн,

нх связь с круговоротом веш,еств, а также проблемы устойчнвостм н эволюцнн бнологнческнх снстем.

Термоклнн (от греч. thermos — теплый н сіітіп — склонять) — слой скачка нлн резкого перепада температуры в водоеме. Четко выражен в глубокнх озерах в летнее время.

Терморегуляцня (от греч. therme — тепло н лат. regulo — упорядочнваю, регулнрую) — совокупность сложных фнзнологнческнх процессов, обеспечмваютая поддержанпе оптнмальной для данного внда температуры тела в условвях нзменяюцейся температуры окружаюіцей среды. Способность к Т. определяет в значнтельной степенн граннцы расселення н выжмвання жнвотных в разлнчных клнматнческвх условнях н является одннм мз важнейшмх механнзмов гомеостаза.

Терморецепцня (от греч. therme — тепло н рецепцня) — воспрмятне рецепторамм нзменення температуры, сопровождаюіцееся возннкновеннем нервных нмпульсов с последуюіцей передачей снгналов в центральную нервную снстему.

Термосфера — слой верхней атмосферы (в среднем от 80 до 800 км от поверхностм Землн), в которой с высотой проясходнт быстрый рост температуры.

Термофякацмя, тепловое загрязненне — мзмененне бнологнческнх процессов в водоемах, вызванное повышеннем температуры, вследствне сброса теплых вод тепловымн н атомнымн электростанцнямн.

Термофнлы (от греч. therme — тепло н phileo — люблю) — органнзмы, прнспособленные к обйтанню в условнях постоянно высокнх температур. Так, термофяльные мнкроорганнзмы шнроко распространены в горячнх нсточннках, верхнмх слоях лавы. Жнвотные-термофнлы не могут суіцествовать нмже определенного уровня температур. Много Т. средн насекомых армдных (засушлнвых) зон.

Терофяты (от греч. theros — лето н phyton — растенне) — однолетнне растення, жнзненный цйкл которых заканчнвается за однн вегетацнонный сезон. Неблагопрнятное время года Т. пережнвают в ввде семян. Внд жнзненной формы растеннй.

Террабяонт (от лат. terra — земля н бйонт) ■— органнзм, обнтаюшмй во взрослом состояннн на поверхностн сушн, пнтаюіцййся н размножакдцнйся здесь.

Террнконы (от фр. terri — породный отвал н conique — коннческяй) — конусообразные отвалы пустой породы, образуютнеся возле горных выработок полезных нскопае.мых.

Террмторнальное поведенне — реакцня на местонахожденне др. членов популяцнн (у птнц, млекопнтаюшнх, рыб, насекомых н др.).

Террнторнальность (от лат. territoria — земельное пространство) — основные формы нспользовання террнторнн н акваторнн особямн того нлн нного внда жнвотных. В нанбольшей степенн Т. выражена у позвоночных н некоторых членнстоногнх, обладаюіцнх сложным поведеннем. Проявляется в заш.йте собственной террнторнн, которая служнт местом пнтанмя, размноження. Маркнруется запаховымн, звуковымн сш наламн нлн прямым отпугнваннем чужаков.

Техногенная пыль — пылевндные частнцы нскусственного пронсхождення. Основнымн нсточннкамн Т. п. являются тепловые электростанціін, которые потребляют уголь с большой зольностью, обогатательные фабрнкн, металлургнческне, цементные, магнезнтовые н сажевые заводы. Однн нз факторов загрязнення атмосферного воздуха.

Техносфера (от греч. techne — нскусство, мастерство й sphaira — шар, сфера) — часть бносферы, преобразованной людьмн с гюмоіцью техннческнх средств в целях соцнально-экономнческнх потребностей.

Тнгмотакснс (от греч. thigma — прнкосновенне, контакт) — способность органнзмов орвентароваться в завнснмоста от поверхностн. У многнх жнвотных н растеннй выражен положнтельный Т. Онн цепляются за поверхность нлн поддержнвают с ней тесный контакт (уснкн лазяшнх растеннй).

Тмп — одна нз высшнх таксономнческнх категорнй в снстематнке жнвотных. Обьеднняет родственные классы. Все органнзмы, относяіцнеся к одному Т., характернзуются еднным планом строенмя.

Токснкант — ядовнтое, вредное для здоровья веіцество.

Токсмны (от греч. toxikon — яд) — ядовнтые веіцества, образуемые некоторымн мнкроорганнзмамн, растеннямн н жнвотнымн, способные угнетать фнзнологнческне функцнм жнвых органмзмов, что прнводнт к нх заболеванню нлн гнбелн. Нанболее

полно нзучены мнкробные токснны. Т. служат для самозаіцнты органнзмов.

Токсобность (от греч. toxikon — яд) — способность органмзмов суіцествовать в водах, содержаіцнх токснческне веіцества. В завнснмостн от степенн загрязнення водоемов токснческнмн веш,ествамн разлнчают зоны, заселяемые органнзмамн, способнымн выдержать разлнчную степень (снльную, среднюю нлн слабую) токснческого загрязнення водоемов.

Толерантность (от лат. tolerantia — терпенне) — способность органнзмов переноснть определенную амплнтуду колебаннй факторов среды, отклоняюшнхся от оптнмальных для ннх, прн этом растн н размножаться. См. Шелфорда правйло.

Топнческне связй (от греч. topos — место) — связн между популяцнямн в бноценозе, когда особн популяцнн одного внда нзменяют фнзнко-хнмнческне условня сушествованмя другого.

Топь — снльно переувлажненная местность с зарослямн тростннка н др. влаголюбнвой растнтельностью.

Трансгенез (от лат. trans — через, перен генез} — нзмененне вндового состава н относнтельного значення отдельных компонентов ценозов в результате вселення в ннх новых н отмнранмя старых вндов.

Трансгрессня (от лат. transgressio •— переход, передвнженне) — наступленне моря на сушу, возннкаюшее в результате опускання сушн нлй поднятня уровня моря.

Транспнрацня (от лат. trans — через н spiro — дышу, выдыхаю) — фнзнологнческое нспаренне воды лнстьямн н другнмн частямн растеннй. Болыную часть поглоіценной воды сухопутные растення теряют в результате Т. Так, расход воды с 1 га растнтельностн составляет в среднем 3 — 6 тыс. т за вегетацнонный пернод, что почтн равно годнчной сумме осадков в данной местноста. Ежегодно растнтельность земного шара отдает в атмосферу в внде водяных паров 600 — 700 трлн т воды.

Трансформацмя (от лат. transformatio — преобразованне, превраіценме) — превраіценне энергнн солнечной раднацнн, улавлнваемой зеленымн растеннямн, в другне внды (хнмнческую, механнческую н др.), сопровождаюшееся ее потерей в внде тепла.

Тренд (от англ. trend — обіцее направленне, тенденцяя) — лйняя, показываюіцая многолетнее скользяіцее среднее по ежегодным колеблюшдмся данным чнсленностя, продуктявностн н т. д.

Трнптон (от греч. thrypto — размельчаю, дроблю п on — суш,ее) — органнческнй детрят автохтонного (образуюшяйся в водоеме) нлн аллохтонного (прянесенный нзвне) пронсхожденяя, взвешенный в воде.

Троглобнонты (от греч. trogle — пеіцера н бйонт) — обнтателя пеіцер. Большянство нз нях — эндемякя.

Тропа экологмческая — спецнально оборудованный маршрут, проходяіцнй через разлнчные экосястемы н др. прнродные об"ьекты, ямеюіцне эстетнческую, прнродоохранную я ясторяческую ценность, на котором ндуіцяе (экскурсанты, турясты, гуляюіцяе я т. п.) получают устную (через радяоустановкя на яндявндуальные наушннкя, с помоіцью экскурсоводов) ялн пнсьменную (аншлагн, стенды н т. п.) ннформацню об этнх обьектах. Одна нз форм воспнтаняя экологнческого мышлення н мнровоззрення.

Тропязмы (от греч. tropos — поворот, направленяе) — направленные ростовые двнженяя органов растеннй в ответ на одностороннее вляянне света (фототропнзм), земного тяготення (геотропязм) н т. д. В основе ях лежнт явленне раздражнмостн. Т. бывают положнтельнымя я отряцательнымя. Ср. Настйй.

Тропосфера (от греч. tropos — поворот, язмененяе я sphaira — шар) — ннжннй слой атмосферы высотой 10—18 км (в завясямостя от шнроты места), в котором сосредоточено более 4/5 всей массы воздуха я протекают практнческя все погодные явленяя. Включает взвешенные в воздухе водяные пары, перемеідаюіцнеся прн неравномерном нагреве поверхностм Землм.

Тропмческнй лес — тнп бяома в экваторнальном, субэкваторяальном н тропнческом поясах Землн. Суш,ествуют две основные группы: дождевой, яля влажный (гнлея), я сезонный (знмне-зеленый) лес. Дождевой лес пряурочен гл. обр. к экватору н развявается в условяях нзбытка влагя н тепла; сезонный располагается в пределах тропнков с четко выраженнымн дождевым н сухям сезонамя. Бноценозы Т. л. нанболее высокопродуктнвны на Земле. Занямая около 6 % всей поверхностя сушя, оня дают около 28 % обіцей продукцнн органнческого веіцества. Основная часть нх бяомассы сосредоточена в жнвых растеннях.

Трофнческая класснфнкацня водоемов (от греч. trophe — пніца, пнтанне) — разделенне водоемов по степенн нх кормностн (трофностн) в завнснмостн от уровня нх первнчной продукцнн. Суіцествуют четыре основных тнпа водоемов: олнготрофные, мезотрофные, эвтрофные н днстрофные.

Трофмческая сеть — переплетенне пшцевых цепей в прнродном комплексе.

Трофмческая структура — органнзацня сообідества, основанная на пншевых взанмоотношеннях популяцнй.

Трофмческая цепь, пміцевая цепь — пніцевые взаммоотношення между органнзмамя, через которые в экоснстеме пронсходнт перенос вешества н энергнн с более нязкнх уровней (растенмя) к более высокнм (хшцннкам). Прн этом большая часть энергнн (80—90 %) теряется в внде тепла. Поэтому чнсло звеньев (уровней) обычно не превышает 4—5. Чем длнннее Т. ц., тем меньше продукцня ее последнего уровня по отношенмю к первому (начальному).

Трофнческнй уровень — совокупность органнзмов, заннмаюіцнх определенное положенне в обіцей цепм пмтання в связн с одннаковой удаленностью от звена продуцентов. Напрнмер, жнвотные разных вндов, поедаюшне растення (нлн цнанобактернн), относятся ко второму Т. у. (консументы первого порядка), а поедаюіцне нх другне жнвотные в свою очередь образуют третнй Т. у. (консументы второго порядка) н т. д. Колнчество Т. у. в экоснстемах не превышает 4—6, так как часть энергнн пніцн в ходе ее трансформацнн теряется на нужды энергетнческого обмена, рассенвается в внде тепла.

Трофогенный слой — верхннй слой водной толідн водоемов, в котором пронсходнт образованне органнческого вешества в процессе фотосннтеза.

Трофоэкологмя — раздел экологнн, посвяшенный нзученню совокупностн пніцевых связей в бноценозах.

Тугай — разреженная древесная млн кустарннковая растятельность в речных долннах полупустынной н пустынной зон Средней н Центральной Азнн.

Туман — скопленне большого колнчества мельчайшнх водяных капель нлн крнсталлов льда около земной поверхностн. Образованню способствуют безветрне н температурная ннверсня.

Тундра (от фмн. tunturi — безлесная, голая возвышенность) — бном арктнческой зоны Землн. Его характерная черта — отсутствне леса. Растення отлмчаются ішзкорослостью. Преобладают лншайннкн, мхн, травы, кустарннчкн н кустарннкн. Фауна небогата. Основные растнтельноядные млекопнтаюіцне — северный олень (Евразня), карнбу (Северная Амернка), леммннгн, заяц-беляк, яз хніцнйков — песец, лнснца, волк. Экоснстемы Т. чрезвычайно уязвнмы, нх хрупкость обусловлена короткямн пніцевымн цепямн (напр., лншайннкн н травы —* олень —* волк, человек; осокн —» леммннгн —* песец, сова). Сушественное нзмененне одного нз трофнческнх уровней снльно отражается на другнх, вызывая резкне колебання чнсленностн органнзмов — от сверхнзобнлмя до почтн полного нсчезновення.

Турбулентная дмффузня — неупорядоченные перемешення воздуха в вертнкальном н горязонтальном направленнях, обмен

теплом н колнчеством двяження между массамн воздуха.

Тяжелые металлы — металлы с удельным весом более 4,5 г/см3. Средя Т. м. нмеются жнзненно необходнмые для человеческого органнзма (напр., цннк, железо, марганец, медь н др.) н токснчные для органнзма (напр., кадмнй, ртуть, свннец н др.). Т. м. попадают в окружаюшую среду как co сточнымн водамн, так н в результате процессов горення. Т. м. входят в состав земной коры. Особую проблему представляет накопленне Т. м. в пшцевой цепн н в органнзме человека.

Убнквясты (от лат. ubique — повсюду, везде) — внды, обладаюідне шнрокой способностью прнспосаблнваться к разлнчным условням сушествованяя (с шнрокой экологнческой валентностью), поэтому повсеместно распространенные. Напр., тростннк обыкновенный растет в воде н на суше, на глнннстом н песчаном грунте. Тмпнчные У. (лнснца, волк) встречаются в тундре, хвойных, лнственных лесах, степях, пустынях, горах. І4меют шнрокнй ареал. У — снноннм эврнбнонтам.

Ультраабнссаль (от лат. ultra — сверх, более н abyssos — бездонный) — зона нанбольшнх океаннческнх глубнн (6—11 тыс. м). Обіцая плошадь составляет менее 1,5 % дна океана. Гндроста-

тнческое давленне 60—110 МПа создает экологнческую нзоляцню У. от окружаюшнх пространств ложа н обусловлнвает своеобразне фауны (прнмерно 60 % ее вндов — эндемнкн).

Ультрафнолетовая раднацмя (нзлученне) — невндммое глазом электромагннтное нзлученяе с длннамн волн меныпе 0,4 мкм (в днапазоне между вядямым н рентгеновскнм нзлученнямя). См. Радйацйя солнечная.

Уннкальные ландшафты — разлнчные прнродные образовання отучастка пустынь, каньона до высокогорного озера, которые офнцнально не выделены в самостоятельные прнродоохраннтельные обьекты, но охраняются в составе заповедннков, нацнональных парков, ландшафтных заповедннков.

Уннтарные органнзмы — органмзмы, строенне которых в значнтельной мере предопределено генетнческн. Ндеальный прнмер — человек, высшне жнвотные. См. Модулярные органйзмы.

Ураган — ветер co скоростью более 30 м/с, нмеюіцнй разрушнтельную снлу. У. относятся к нанболее грозным явленням прнроды. Вознмкают над теплымн морямн тропнческой зоны й іючтн всегда сопровождаются огромнымя разрушеннямн, человеческнмн жертвамн. Экстремальный экологнческнй фактор.

Урбанйзацмя (от лат. urbs — город) — процесс возрастання городскнх поселеннй н уснленне нх ролн в человеческой цнвнлнзацнн. У. является моіцным экологнческнм фактором, преобразуюіцнм естественные ландшафты, перераспределяюіцнм водные ресурсы, пронзводяіцнм разнообразные пронзводственные н бытовые отходы, загрязняюіцне среду жнзнн человека н естественные экоснстемы. Процесс У. особенно возрос в XX веке н продолжается до настояіцего временн.

Уровень моря — положенне свободной поверхностн водМнрового океана, стремяшейся расположмться перпенднкулярно к равнодействуюіцей всех снл, прнложенных к массе воды.

Уровнн органмзацнн жнвой матермн — представлення о структурном строеннн жнвого веіцества. Выделяют: молекулярный, клеточный, органнзменный, гюпуляцнонный, бноценотнческнй н бносферный У. о. ж. м. Такое разделенне жнвой матернн является условным, т. к. практнческн все задачн бнологнн одновременно касаются несколькнх уровней. Представленне об У. о. ж. м. наглядно отражает снстемный подход к нзученню жнвой прнроды.

Условйя сушествовання — сумма жнзненно необходнмых факторов среды, без которых жнвые органнзмы не могут суіцествовать.

Устойчнвость внда — налнчне у данных органнзмов наследственно закрепленных свойств, позволяюіцнх нм протнвостоять воздействню неблагопрнятных условнй среды. Выявляется прн воздействнн экстремальных факторов.

Устойчнвость экосястемы — ее способность сохранять структуру н функцнональные особенностн прн воздействнн нзменяюіднхся внешннх факторов.

Устрмчные банкн — морскне отмелн, населенные популяцнямн двустворчатых моллюсков — устрнц. В результате нзучення У. б. Северного моря у берегов Германнн КМёбнус (1877) предложнл термші бйоценоз.

Утнлйзацня промышленных отходов — нспользованне промышленных отходов в качестве вторнчного сырья, топлнва н для др. целей.

Уязвнмость экоснстемы — понятве обратное устойчнвостн, степень неспособностк протнвостоять внешннм воздействням.

Фагоцнтоз (от греч. phagos — пожмратель) — актнвное захватыванне н переварнванне жнвых обі>ектов н твердых частнц одноклеточнымн органнзмамн нлн особымн клеткамн многоклеточных жнвотных. Явленне было открыто Н, Н. Мечннковым в 1882 г. Нграет болыную роль гл. обр. прн воспаленнн, зажнваннн ран. Способность клеток захватывать н переварнвать частнцы лежнт в основе гштання прнмнтнвных органнзмов.

Фазы развнтвя (от греч. phasis — проявленне) — этапы развнтня. Напр., у жнвотных, обладаюшнх метаморфозом, нмеется несколько основных этапов ннднвндуального развнтня (онтогенеза). Так, у насекомых с полным превраіценнем выделяют следуюшме Ф. р.: яйцо, лнчннку, куколку, нмаго.

Фактор беспокойства — антропогенный фактор, проявляюіцнйся в непосредственном вторженнн человека в прнродную среду н нарушенмн порядка жнзнн днкйх жнвотных. В местах массового отдыха, во время сбора ягод, грнбов, прн подсчете деревьев, сборе жнвнцы н т. п. людн свонм прнсутствнем н свонмй

действнямн вытесняют жнвотных нз нх прнвычных местообнтаннй м заставляют переселяться в другне, менее обжнтые н не всегда удобные для ннх места. Особенно ошутнмо воздействме Ф. б. в пернод выведення н вскармлнвання потомства. Для уменывення действня Ф. б. хорошне результаты дает введенне «месяцев тннінны» в основных местообнтанмях жнвотных с учетом сезонных особенностей нх бнологнн.

Фактор экологмческмй — агент, явленне нлн любой прнродный компонент фнзнческого, хнмнческого нлн бнологнческого пронсхождення, влняюшнй прямо нля косвенно, положнтельно нлн отрнцательно на отдельную особь, популяцню нлн бноценоз. Между разнымн Ф. э. суіцествуют тесные взанмодействня, нх влнянне пронсходнт комплексно (совместно). В завнснмостн от свойств н характера влняння Ф. э. подразделяют на трн основные группы: абйотйческйе, бйотйческйе н антротіческйе (антропогенные).

Фактор эксгремальный — любой фактор, снла воздействня которого превышает прнспособнтельные возможностн органязма нлн снстемы, но не настолько, чтобы прнвестн к гнбелн. Может нметь макснмальное н мнннмальное выраженне, т. к. резкнй нзбыток нлн нехватка воздействня фактора одннаково экстремальны. Налмчне Ф. э. создает экстремальные условня сушествовання для органнзмов.

Факторнальная экологня — раздел обшей экологмн, нзучаюіцнй закономерностн воздействня факторов окружаюідей среды на бйологнческне снстемы н ответные реакцнн последннх на этн воздействня. Снноннм аутэкологнн.

Фанерофнты (от греч. phaneros — явный, открытый н фйтон) — жмзненная форма растеннй, т. е. растення с почкамн возобновлення, расположеннымн довольно высоко надземлей на вертякальных побегах. К ннм относятся деревья, кустарннкя, лнаны, эпнфмтные растення, которые, благодаря высокому расположенню почек возобновлення (не ннже 30 см), смолнстым выделенням н чешуйкам хорошо зашніцены от вымерзання н знмнего нссушення.

Фауна (от лат. Fauna — богння лесов н полей, покровнтельннца жнвотных стад в рнмской мнфологнн) — совокупность всех вндов жнвотных, обнтаюіцнх на определенном пространстве. Термнн прнменяется кжнвотным разных снстематнческнх категорнй,

обьеднненным обтностью места обнтання н образа жйзнн. Ф. Землм насчнтывает не менее 1.5 млн вндов, прячем ежегодно открываются н опнсываются тысячм новых вндов.

Фаунястйка — раздел зоогеографпн, заннмаюіцнйся нзученнем фауны, ее снстематнчеекой, географнческой н генетнческой структурой.

Фенологмя (от греч. phainomena — явленне н логйя) — область знання о сезонных явленнях в прнроде, сроках нх наступлення н прнчннах, определяюшнх этн срокн. Так, прн фенологйческнх нсследованнях у растеннй выделяют следуюшне фазы развйтйя: набуханне н раскрыванне почек, начало н конец цветення, созреванне плодов н т. д.

Феномен прнроды (от греч. phainomenon — являюіцееся) — необычное, нсключнтельное явленне прнроды.

Феромоны (от греч. phero — несу й hormao — прмвожу в двнженне, возбуждаю) — бнологнческн актмвные веіцества, выделяемые жнвотнымн в окружаюшую среду н оказываюіцне влнянне на поведенне др. особей того же внда. Разлнчают гюловые Ф. (половые аттрактанты), обеспечнваюіцне встречу н узнаванне особей разного пола, Ф. тревогн, следовые Ф. Лучше всего нзучены в жйзнн насекомых. У «обіцественных» насекомых (пчел, муравьев) онн регулнруют всю снстему связей в колоннях, характер действня, актнвность. Половые Ф. прнменяются прн бнологнческом методе борьбы с насекомымн-вреднтелямн.

Фйксацяя азота (от лат. fixus — прочный, закрепленный) — бнологнческая асснмнляцня атмосферного азота с образованнем азотсодержанінх вешеств, осуіцествляемая некоторымн бактернямн (азотобактернн, клубеньковые бактернн н др.) н цманобактернямн (носток, анабена).

ФйЗйологаческйе ратмы — пернодйческн повторяюнійеся нзменення йнтенснвностн н характера процессов, протекаюіднх внутрн клеткн, органа, целого органнзма. Являются основой большннства бнологнчеекнх рнтмов.

Фнлогенез (от греч. phylon — род, племя н генез) — процесс нсторнческого развятня жнвых органнзмов, как в целом, так й отдельных таксономнчеекнх групп, царств, тнпов, классов, отрядов, семейств, родов, вндов. Термнн введен Э. Геккелем (1866).

Фнлопатрмя (от греч. philopatria — любовь к отечеству) — стремленйе особн вернуться к месту своего обнтанмя йлй оставаться в нем.

Фмльтраторы — водные органйзмы, способ гштання которых состойт в отцежнваннй йз воды пшцевой взвесн с помошью фйльтрацнонного аппарата. Пйіцевая взвесь представлена планктоннымй водорослямн, жпвотнымн, бактернямй, а также детрйтом (мельчайшнмй остаткамн отмеріішх растеннй й жйвотных). К Ф. относятся губкн, многне вцды планктонных ракообразных, двустворчатые моллюскй, мшанкн, эсцйдйй, некоторые вйды рыб, усатые кйты. Значенне Ф. огромно. Фнльтруя воду, онн выполняют роль естественных очястйтельных снстем, т. е. осушествляют бнологяческую очнстку воды (самоочшценне).

Фнорд (от норв. fiord) — длйнный узкяй морской залнв с высокнмн йлй обрывнстымн берегамн.

Фйто...(от греч. phyton — растенне) — часть сложных слов, указываюіцая на отношенне йх к растеняям йлй науке о растеннях (ботаннке).

Фнтобентос — совокупность растнтельных органйзмов, обнтаюшнх на дне водоемов (бурые й красные водорослй, рдесты н др.).

Фмтогормоны, гормоны растенмй — бнологйческй актнвные органяческйе вешества, вырабатываемые растенмямя й действуюш.не в нйчтожно малых колнчествах. Вызывают спецнфйческйй ростовой н формообразовательный эффект, нграют большую роль в процессах регенерацян, переходе растенмй к генератмвному развятню йлй состоянню покоя й т. д. К Ф. относят ауксяны, гнббернлнны, цнтокйннны (действуюідйе как стймуляторы), a яногда м ннгйбйторы — абсцнзовую кмслоту м этнлен. Некоторые Ф. получают сйнтетнческйм путем. Ф. шнроко йспользуются в сельском хозяйстве в качестве стнмуляторов роста, гербйцядов.

Фнтомасса — суммарная масса всех растнтельных органйзмов в любом прнродном сообіцестве. Ф. выражается в еднннцах сырой йлй сухой массы, лнбо в энергетнческйх едйннцах (калормях, джоулях), отнесенных к едянйце пространства (пловдадй, об"ьемы). В наземных сообіцествах Ф., как правнло, больше зоомассы, в водных — наоборот, т. к. представлена гл. обр. мелкмм фмтопланктоном.

Фмтонцнды (от фйто... н лат. caedo — убнваю) — образуемые растеннем бнологнческн актнвные веіцества, убнваюідне нлн подавляюіцне рост н развнтне мнкроорганнзмов. йграют важную роль во взанмоотношеннях органнзмов в бноценозах. Ф. выделяют лук, чеснок, хрен н др.

Фнтопланктон (от фйто... н греч. planktos — блуждаюіцнй) — совокупность мнкроорганнзмов, относяіцнхся к представнтелям растнтельного мнра н жнвуіцнх во взвешенном состояннн в воде. Это, как правнло, мелкне водорослн, населяюшне толшу воды. Представнтелм Ф.— хлорелла, хламядомонада, вольвокс, цнанобактернн н др.

Фнтотокснн — токснчное для растеннй веіцество, способное нарушать йх метаболнзм.

Фмтофагм (от фйпю... н греч. phagos — пожнраютнй) — жнвотные, пнтаюшнеся растеннямн. К ннм относят всех растнтельноядных жнвотных наземных н водных экоснстем.

Фнтоценоз — растнтельное сообіцество нлн совокупность растеннй на определенном участке земной поверхностн. Это дннамнческая снстема, нзменяюідаяся в теченне года н по годам.

Фнтоценологмя — раздел геоботаннкн н бногеоценологнн, нзучаюіцмй растнтельные сообіцества.

Флора (от лат. Flora — богння цветов н весны) — нсторнческн сложнвшаяся совокупность вндов растеннй на данной террнторнн. Ф. Землн насчнтывает около 375 тыс. вндов растеннй. Нсследованне Ф. — предмет раздела ботаннкн — флорнстнкн.

Флуктуацмя (от лат. fluctuatio — колебанне), осцнлляцня — колебанне чнсленностн н продуктнвностн популяцнн, нзображенное в внде волнообразной крнвой.

Форезня — тнп снмбноза, прн котором однн внд нспользует другой с целью передвнження. Шнроко распространена средн нематод н членнетоногнх. Паразнты прякрепляются к самкам, а в некоторых случаях н к самцам разных прямокрылых н остаются на ннх до копуляцнм н даже до откладкн янц, во время которой заражают яйца хозянна. Рыбы прнлнпалы перемеіцаются, прнкрепнвшмсь к более крупным подвнжным водным жнвотным.

Формческме связм (от греч. phora — ношенне) — межпопуляцмонные связн, возннкаюіцне прн перемеіценнн однйх орга-

ннзмов другнмн (перенос іітнцамн н млекопнтаюіцнмн семян. спор, пыльцы н т. д.). См. Зоохорйя.

Форма жнзненная — тнп прнспособлення разных вндов к сходным условням среды. Внешне характернзуется обіцнмн чертамн адаптацнн к ереде, схожестыо основных морфологмческнх черт н поведенческнх реакцнй.

Фотнческая зона — верхннй слой океана, в который проннкает достаточное для фотосннтеза колнчество света.

Фото... (от греч. photos — свет) — часть сложных слов, указываюідая на отношенне к свету, действню света.

Фотоксенный органмзм (от фото... н греч. xenos — чужой) — органнзм, безразлнчный к ннтенснвностн освеіцення.

Фотопернод — чередованне в теченне 24 ч светлого н темного временн суток. В районахсумеренным клнматом нзменяется в завнснмостн от временн года (короткне световые днн знмой, длннные — летом), а на экваторе почтн постоянен в теченне всего года.

Фотопернодмзм (от фото... н periodos — круговрашенне, чередованне) — рнтмнческое нзмененне разлнчных свойств н функцнй органнзма под влняннем чередовання н длнтельностн освеіцення. Отмечается у растеннй н жнвотных. В завнснмостн от реакцнн на длнну дня растення делятся на длнннодневные (хлебные злакн, белена н др.) н нейтральные (гречнха, горох). Органы воспрнятня фотопернода — лнстья. Нспользуя Ф., можно регулнровать процессы роста н развнтня растеннй. У жнвотных Ф. контролнрует наступленне н прекрашенне брачного пернода, плодовнтость, переход к знмней спячке н др. Он связан с бнологнческнмн рнтмамн.

Фоторецепцня (от фото... н лат. receptio — прнем, прннятне) — воспрнятне света отдельнымн органнзмамн нлн спецналнзнрованнымн образованнямн — фоторецепторамн.

Фотосннтез (от фото... н греч. synthesis — соеднненне) — превраіценне зеленымн растеннямн н фотосіінтезнруюіцнмн бактернямн чнстой энергнн Солнца в энергню хнмнческнх связей органнческнх вешеств. В основе Ф. лежнт окнслнтельно-восстановнтельный процесс, в котором электроны переносятся от восстановнтеля (воды, кнслорода) к акцептору (СО2, ацетату) с образованпем восстановленных соеднненнй (углеводов) н выделеннем кнслорода, еслн окнсляется вода. Ф. — едннственный

процесс в бносфере, ведуідяй к увелнченню свободной энергнн бносферы за счет внешнего нсточннка (Солнца) н обеспечнваюш.нй суідествованне как растеннй, так н всех гетеротрофных органнзмов, в т. ч. н человека.

Фототакснс — двнженне простейшнх органнзмов к нсточннку света (положнтельный Ф.) нлн от него (отрнцательный Ф.).

Фототропязм (от фото... н tropos — поворот) — ростовые нзгнбы органов растеннй под влняннем одностороннего освеідення. Стеблн обычно нмеют положнтельный Ф., корнн — отрнцательный, лнстья — поперечный.

Фототрофные мнкроорганнзмы — фотосннтезнруюіцне мнкроорганнзмы, яспользуюіцне энергню света для бмологнческого сннтеза органнческого веіцества, что обеспечнвает нх рост. К ннм относятся пурпурные н зеленые бактернн, цнанобактернн, некоторые галобактернн.

Фототрофы — органнзмы, которыр в качестве нсточннка энергнн в процессе фотосннтеза нспользуют солнечный свет.

Фреоны — хлорфторуглеводороды, которые шнроко нспользуются в быту (газовое наполненне аэрозольных баллончнков, охлаждаюіцне агенты холоднльннков) н разрушаюіце влняют на озоновый слой атмосферы. В стратосфере нз Ф. под воздействнем ультрафнолетового нзлучення выделяется хлор, вступаюшнй в реакцню с озоном с выделеннем атомарного кнслорода.

Фумягацмя (от лат. fumigatio — окурнваю) — процесс уннчтоження нлн отпугнванйя вреднтелей н возбуднтелей болезней с помоіцью газообразных токснческнх нлн отпугйваюіцнх препаратов.

Фунгнцяды (от лат. fungus — грнб н caedo — убнваю) — хнмнческне вешества (пестнццды), употребляемые для борьбы с возбуднтелямн грнбковых заболеваннй растеннй н жнвотных.

Футурологня (от лат. futurum — будуіцее) — наука о будуіцем, нлн совокупность представленнй о будуіцем человечества.

Хадаль, хадальная зона — глубнны Мнрового океана более 6000 — 7000 м (желоба, впаднны).

Хадопелагналь — водная масса, заполняюшая глубокне впаднны хадального этажа, начнная с глубнны 6000—7000 м н до самых большнх нзвестных глубнн.

Хазмофмты (от греч. chasma — глубокая расселнна н phyton — растенне) — растення, способные пронзрастать на малом колнчестве субстрата (в углубленнях н трешннах скал). Тнпнчнымн представнтелямн являются камнеломкн, можжевельннк, сосна, скальные формы бука н дуба.

Хамефяты (от греч. chamai — на земле н phyton — растенне) — жнзненная форма растеннй, почкй возобновлення которых находятся блнзко к поверхностн землн (на высоте 20 — 30 см). Онн зашніцены почечнымн чешуйкамн, снеговым покровом (знмой) н частнчно подстнлкой. К X. относятся кустарнячкн (брусннка, черннка), полукустарннчкн, некоторые многолетнне травы (зеленчук).

Хемо... (от греч. chemeia — хймня) — часть сложных слов, указываюіцая на отношенне к хнмнн нлн хнмяческнм процессам.

Хеморецепторы (от хемо... й лат. receptor — прнннмаюіцнй) — чувствнтельные клеткн н структуры, с помоідью которых органязм воспрннммает сушественные для жнзнедеятельностн хнмнческне вешества (хммнческне раздражнтелн).

Хеморецепцня (от хемо... н лат. receptio — прннятне) — воспрнятне одноклеточнымн органнзмамн нлн спецналнзнрованнымя клеткамн многоклеточных органнзмов важных для нх жнзнедеятельностн хнмнческнх веіцеств нз внешней среды (вкусовая X., обонятельная X.). X. нмеет важное значенне для болыішнства жнвотных прн понске пшцн, нзбеганнн врагов, прн неблагопрнятных факторах среды н т. д. Особенно велнка ее роль в жнзнн насекомых.

Хемосмнтез — (т хемо... я греч. synthesis — соеднненяе) — процесс сннтеза органнческнх вешеств некоторымн группамн бактернй за счет энергнн, получаемой нмн в реакцнях окнслення аммнака, сероводорода н др. вешеств. Как н прн фотосннтезе, в результате X. образуется первнчное органмческое ветество. X. пронсходйт, как правнло, в бессветовых условнях (пеіцерах, глубоководных зонах морей, озер н др.). По сравненню с фотосянтезом X. нграет подчнненную роль в образованнн первнчного органмческого веіцества в бносфере. X. был открыт С. Н. Внноградскнм (1887).

Хемосмнтезнруюіцне органнзмы — группа прокарнотнческнх автотрофных мнкроорганнзмов, сннтезяруютне органнческне

веіцества нз неорганнческнх путем хемосйнтеза. К X. о. относятся серобактернн (окнсляют сероводород), ннтрнфнцнруюіцне бактеркн (преврашают аммнак в ннтрнты, а затем в ннтраты), железобактернн, водородные бактернн. X. о. нграют сутественную роль в бногеохнмнческнх цнклах хнммческнх элементов на нашей планете. См. Хемосйнтез.

Хемотаксмс (от хемо... н таксйс — двнженне) — перемеіденне органнзмов под влняннем стнмулнруюшего действня хйммческнх вешеств. Может быть положнтельным, еслн оно направлено к нсточннку хнмнческого раздражнтеля, н отрнцательным (от нсточнйка). Явленне X. нспользуется прн ловле рыбы, промысловых жнвотных на запаховую прнманку, для прнвлечення в ловушкн вредных насекомых. См. Хемосйнтезйруюіцйе органйзмы.

Хемотропнзм — ростовая двнгательная реакцня органов растеннй (нзгнбанне) под влняннем какнх-лнбо хнмнческнх веіцеств, влажностн (гндротропнзм), кнслорода (аэротропнзм).

Хнмера (от греч. Chimaira — мнфнческое чудовшце, нмеюш,ее голову льва, туловніце козы н хвост дракона) — органнзм, который сочетает в себе клеткн, тканн, органы нлн частн тела разных органнзмов. В основе образовання X. — обьеднненне клеток, пронзошедшнх от разных знгот. В сельскохозяйственной практнке у растеннй X. получают с помошью прнвнвок.

Хмонофнлы (от греч. chion — снег н фйл\ снеголюбы — растення н жнвотные, обнтаюіцне в местах co снежнымн знмамм н обладаюіцне соответствуюшнмн прнспособленнямн для жнзнн в этнх условнях. Средн растеннй — это внды, способные развнваться под снегом (пролеска, ветреннца, подснежннк). У жнвотных X. к знме появляется покровнтельственная белая окраска, развнваются жесткне волосы нлй перья на ступнях, увелмчнваюшне плотадь опоры н др. Так, мелкне куньн обладают тонкнм вытянутым телом, позволяюшнм легко передвнгаться по подснежным ходам грызунов. К X. относятся насекомые, появляюйшеся на снегу (напр., ногохвосткн).

Хнонофнты (от греч. chion — снег й фйты) — растення, развнваюшйеся на поверхностн снега нлн льда.

«Хніцннк — жертва» — отношенмя; влнянне внда хшцннка на чнсленность популяцнн н популяцнонные показателн ввда жертвы, служаіцего хшцннку пшцей. В свою очередь, нзменення чнсленностн жертвы влвяют на популяцнонные показателн (плодовнтость) хніцннка. Отношенйя тнпа «X. — ж.» теоретнческн впервые (1926, 1927) нзучены нзвестным нтальянскнм математаком В. Вольтерра. Предложенная нм математнческая модель этйх взаммоотношеннй воспронзводнт перноднческнй колебательный режнм в результате межвндовых взанмодействнй (без какого-лнбо влйяння внешннх факторов), наблюдаюйшйся нногда н в прнродных популяцнях. Однако, как оказалось, сходство здесь скорее внешнее, т. к. модель Вольтерра сліішком схематнчна. В ней не учнтываются многне важнейшне факторы, в том чясле селектнвность пнтанмя хтцннка даже прн монофагнн, результатом чего является нзьятае нз популяцнн жертвы, в первую очередь, больных н старых особей. Поскольку подавляюіцее болывннство как хшцннков, так н жертв являются полнфагамн, то построенне математнческой моделн отношеннй тнпа «X. — ж.» невозможно без колнчественного учета селектмвностн пнтання взанмодействуюшнх вядов.

Хшцнякн — органмзмы (жнвотные, растення, мнкроорганмзмы н грнбы), пнтаюшнеся, как правнло, жнвотной пшцей (зоофагн, насекомоядные растення). Выделяют также группу плотоядных жйвотных, пнтаюшйхся мясом теплокровных, которых чаше всего добывают актнвным гоном лнбо подстерегают в укрытйн. Обладают короткнм пшцевармтельным трактом, высокой актнвностью пніцеварнтельных ферментов, высокоразвнтымн органамн чувств н центральной нервной снстемой, а также органамн захвата н умеріцвлення добычн.

Хніцнйкй второго порядка — хніцннкн, нападаюіцне на более слабых хншннков (тука, пнтаюшаяся окунем).

Хміцннкм первого порядка — хшцннкй (большннство пауков, лнснца н др.), нападаюіцне на «мнрных» (травоядных), насекомоядных н др. жнвотных.

Хшцнмчество — однн нз тнпов бнотнческмх взанмоотношеннй между двумя группамн жнвотных; способ добывання пніцн жйвотнымн, редко растеннямн, прн котором однн внд ловнт, умеріцвляет н поедает другой. X. встречается практнческн средм

всех тнпов жнвотных (от простейшнх до хордовых), грнбов н насекомоядных растеннй. Взаммоотношення между хшцннкамн н нх жертвамн прнводят к тому, что в процессе эволюцнн хншннкн совершенствуют способы нападення, а жертвы — способы заіцнты. Следствнем этнх отношеннй являются сопряженные нзменення чнсленностн популяцнй хншннков н жертв.

Хлорофнлл (от греч. chloros — зеленый н ...фйлл) — зеленые пнгменты растеннй, с помоіцыо которых улавлявается энергня солнечного света н осуіцествляется фотосннтез. Свет, поглошенный X., преобразуется в потенцнальную хнмнческую энергню органнческнх продуктов фотосннтеза.

Хозянн — органнзм, нспользуемый паразнтом для обятання, пнтання, заіцнты нлн как средство передвнження.

Хозянн основной — органнзм, на(в) котором паразнт жнвет н размножается половым способом (напрнмер, человек — X. о. для бычьего цепня).

Холодостойкость •— способность растеннй переноснть ннзкне температуры ( —1...—10 °C) н не терять жмзнеспособностм прн заморозках.

Холоднокровные жмвотные — то же, что н пойкйлотермные жйвотные.

Хортобнонты — органнзмы, обнтаюшне в траве (напр., кузнечнкн, саранча).

Хомянг (от англ. homing, от home — возвраіцаться домой) — ннстннкт дома, т. е. способность жявотных возвраіцаться co значнтельного расстояння на свой участок обнтання, к гнезду, логову н т. д. Особенно ярко проявляется у вндов с далекнмн сезоннымн мнграцнямн (угрей, проходных лососевых рыб, многнх перелетных птнц). В основе X. лежнт «прнвязанность» особн к определенной местностн, где жнвотное роднлось нлн впервые успешно размножалось.

Хорологмя (от греч. choros — место н ...логйя) — раздел бяогеографнн, нзучаюіцнй пространственное размеіценне органнзмов н нх сообшеств.

Хронобнологмя (от греч. chronos — время н bios — жнзнь) — раздел бнологнн, нзучаюшнй временную органнзацню бнологнческнх снстем, нх нзмененне во временн. Перноднческн повторяюшнеся бнологнческне процессы н явлення (бнологнчес-

кне рнтмы) нногда выделяют в еамостоятельный раздел — бнорнтмологню.

Хронобносфера — бносфера в непрерывном ее суіцествованнн н развнтнн от момента возннкновення.

«Цветенне» воды — массовое развнтне фнтопланктона, вызываюіцее зеленую окраску воды. Процесс обусловлен значнтельным увелнченнем концентрацнн мннеральных пнтательных веіцеств, поступаюіцнх в водоемы с водосборной плоіцадм (смыв мннеральных удобреннй н др.).

Цветность воды — показатель оптнческой плотностн воды; завнснт в основном от содержання гумусов кнслот.

Ценобяоз — совместная жнзнь органнзмов в сообіцествах. См. Бйоценоз.

Ценобнонт — органнзм как член сообтества.

Ценоз (от греч. koinos — обіцмй) — любое сообтество органнзмов. Выделяют зооценозы (сообіцеетво жнвотных), фнтоценозы (сообіцество растеннй), мнкробные Ц.

Цепь пнтання (пшцевая) — последовательность групп органнзмов, каждая нз которых (пнтевое звено) служнт птцей для последуюіцего звена, т. е. связана отношеннем пніца — гютребнтель (хшцннк —* жертва, паразнт —* хозянн н т. п.).

Цманобактернн (от греч. kyanos — снннй н бактерйй) — группа фототрофных прокарнотных органнзмов, траднцнонно называемых сннезеленымн водорослямн. Основаннем ддя отнесення сннезеленых водорослей к бактерням послужнло сходство в органнзацнн нх клеток с клеткамн др. бактернй. Нх массовое развнтне в водоемах вызывает явленме нзвестное как «цветенне» воды.

Цнкл актмвностя, цнклнчность (от греч. kyklos — круг) — перноднческне нзменення характера поведення н фнзнологнческнх процессов у жнвотных, вызванные сменой условнй сушествовання. Нанболее ярко выражен у обнтателей северных н умеренных шнрот. Разлнчают сезонный н суточный Ц. а.

Цнкл бяогеохнмяческнй — круговорот хнмнческнх элементов нз неорганнческой прнроды через жнвотные н растнтельные органнзмы обратно в неорганнческую среду.

Цнклнчность смены, сукцесснн — дннамяческая смена сообіцества, обусловленная пераодйческйМй нзмененчямй среды обнтання. См. Экологйческая сукцессйя.

Цнкломорфоз (от греч. kyklos — круг н morphe — форма) — перноднческне сезонные нзменення в строеннн тела отдельных вйдов планктонных органязмов, связанные с йзмененнем температуры, вязкостй воды а др. прнчннамн. Проявляется в образованнй выростов головного, хвостового нлн туловшцного отделов, препятствуюіцмх погруженаю жнвотных.

Цнклоны (от греч. kyklon — кружашнйся) — передвнгаюшнеся в тропосфере большне об"ьемы воздуха с поннженным давленйем в центре. Скорость двнження — около 20 м/с й более. Ветры усйлнваются к центру Ц. Сопровождается обнльнымй осадкамн.

Цнркадные рнтмы (от лат. circa — около н dies — день) —■ повторяюіднеся чзменення мнтенсйвностн й характера бнологнческнх процессов н явленнй, т. е. способность органнзмов повторять свой функцнн с перноднчностью около 24 ч (от 20 до 28 ч) даже в темноте прн отсутствй» смены дня й ночй. Ц. р. могут влйять как на поведенне целого органнзма (откладка янц насекомымм), так н на отдельные фнзнологнческне процессы. См. Бйологйческйе рйтмы.

Цнркарнтмы (от лат. circa — около й рйтмы) — часть бнологмческйх рмтмов с пернодамм, блмзкймя к географнческнм константам: солнечным суткам (24 ч), лунным суткам (24,8 ч), лунному месяцу (29,53 сут) й астрономнческому году. С нймй связаны прнлнвные рнтмы, лунные рнтмы, годячные рнтмы, которые прн ослабленнн действмя внешнях факторов нмеют пернод, не-сколько отлйчный от перйода соответствуюіцнх констант (поэтому мспользован префнкс «цярка»),

Цнркуляцмя (от лат. circulatio — круговрашенйе) — перемеіденйе воздушных йлй водных масс, вызванное градментом температуры, давленйя й т. д., на большой плоіцадй.

Цунамн —■ сейсммческйе колебання толецй воды в океане йлй море в внде длнннопернодных волн, вызываемых землетрясеннем на дне нлй нзверженнем подводных й надводных вулканов. Вознмкает внезапно в районах высокой сейсмнческой актнвностн н

двнжется co скоростью 50—1000 км/ч. Воздействню Ц. подвержены Камчатка, Курнльскне н Командорскне острова, частнчно Сахалнн. Ц. — экстремальный экологнческнй фактор.

Чапараль (от нсп. shaparro — зарослн кустарннкового flyda)— формацня ксероморфных кустарннков, распространенных в Северной Амернке. Часто образуют зарослн одного домнннруюідего внда. Возннкают на местах лесных пожаров. ймеет водоохранное значенне.

«Человек й бносфера» (ЧЙБ) (от англ. Man and Biosphere, МАВ) — долгосрочная межправнтельственная программа по коордннацнн фундаментальных нсследованнй проблем управлення естественнымн ресурсамн.

Чередованне поколеннй — закономерная смена в жнзненном цнкле органнзмов способов размноження в следуюіцнх друг за другом поколеннях. Так, Ч. п. у жнвотных бывает двух тнпов: чередованне нормального полового процесса с партеногенезом н полового размноження с бесполым.

Чнстая первмчная продукцмя ■— часть валовой первнчной продукцнй, которая не расходуется растеннямн в процессе метаболнзма н может быть потреблена жнвотнымн органнзмамн.

Чнсленность — колнчество особей в популяцнн в каждый момент временн. Ч. постоянно колеблется н завнснт от многнх факторов: условнй внешней среды, бнотмческнх взанмоотношенмй, бнотнческого потенцнала вмда н т. д. Ч. — одна нз основных характернстнк популяцмй.

Шелфорда правнло, закон толерантностм — однн нз основополагаюіцнх прннцнпов экологнн, согласно которому прйсутствне нлй процветанне популяцнн в данном местообнтаннм завнснт от комплекса экологнческнх факторов, к каждому нз которых у органнзмов суідествует определенный днапазон толерантностн (вынослнвостн). Этот днапазон ограннчен по каждому фактору мнннмальным н макснмальным значеннямн, в пределах

которых н может сутествовать органмзм. Степень благополучня вмда в завнснмостн от ннтенснвностн воздействуюідего фактора выражают в внде так называемой крнвой толерантностн, нмеюшей форму колокола с макснмумом, соответствуюіцнм оптнмальному значенню фактора.

Шельф (от англ. shelf), матернковая отмель — ровная часть подводного края матернков (контмнентальный Ш.) до более нлн менее резкого его перехода к крутому матернковому склону.

Шквал (от англ. squall) — внезапное резкое уснленне ветра в теченне короткого отрезка временн, сопровождаюіцееся нзмененнем его направлення.

Штмль (от голл. still) — безветрне нлн очень слабый ветер, скорость которого не превышает 0,5 м/с.

Шуга — рыхлый, губчатый лед, возннкаюіцнй нз всплывшего на поверхность водоема внутрнводного льда. В состав Ш. могут входнть: плаваюшнй на воде лед, скопленне смерзшнхся ледяных йгл, кускн мелкого бнтого льда н т. д. Возннкает обычно перед ледоставом, может вызывать подьем уровня воды.

Шумы — одна нз форм фнзнческого (волнового) загрязнення окружаюшей среды, адаптацня к которому практнческн невозможна. В настояіцее время Ш. (звукн) рассматрнваются как серьезный загрязннтель бносферы. Основные реакцйй органнзмов на Ш. нзучены достаточно хорошо. Так, ннфразвуковые Ш. вызывают заметные нарушення жнзнедеятельностн органнзмов. Это оіцутенне пснхологнческого днскомфорта, развнтне безотчетного чувства страха, возннкновенне паннкн средн жнвотных, наблюдаемые перед нзверженнем вулканов, землетрясеннямн, штормамн. Похожую реакцню у жнвотных вызывают звукн пролетаюіцнх тяжелых вертолетов, двнжушнхся машнн н т. д. Ярко выраженной способностью задержнвать н поглошать значнтельную часть звуковой энергнн (высокой частоты) обладают растення (зеленые насаждення нз кустарннков й деревьев уменьшают Ш. в 10 раз).

Эвазня кяслорода (от лат. evasio — уход) — выход кнслорода нз воды в атмосферу.

Эвапотранспнрацня (от лат. evaporo — нспаряю н транспйрацйя) — суммарное мспаренне; колнчество влагн, переходя-

іцее в атмосферу в внде пара в результате транспярацяя растеняй н яспарення с поверхностя растнтельностн.

Эволюцяонная экологяя — раздел экологян, нзучаюіцнй эволюцяю вндов в связн с факторамя внешней среды, а также эволюцню бяоценозов я экосястем.

Эвря... (от греч. eurys — шнрокнй) — часть сложных слов, указываюшая на шнрокое распространеняе, разнообразне.

Эврябатные органязмы (от эврй... н греч. bathos — глубнна) — водные жнвотные с шярокям днапазоном вертнкального распространеняя. Средя нях особенно многочясленны поляхеты; средн планктонных — пелагяческне жнвотные, совершаюіцне вертякальные мяграцяя (рачок калянус).

Эврнбяонтность — способность органнзмов суіцествовать в шнроком дяапазоне язмененнй факторов внешней среды. Степень Э. внда в целом выше, чем отдельных особей нля популяцнн.

Эврябяонты (от эврй... н бйонты) — внды, способные сушествовать прн шярокях колебаняях факторов окружаютей среды. Многяе наземные жнвотные, особенно в условнях контннентального клнмата, способны выдержявать значнтельные колебання температуры, влажностя, солнечной раднацяя я др. факторов.

Эврнгалянные жявотные (от эврй... н греч. halinos — соленый) — водные яля почвенные жнвотные, способные суіцествовать в шяроком днапазоне соленостн среды. Нанболее уднвятельный прямер — рачок артемяя, который способея суіцествовать прн соленостн от 20 до 250 %о н даже переносять временное опресненне воды.

Эврягнгробнонтные жнвотные (от эвра..., греч. hygros — влажный я bios — жязнь) — жнвотные, способные выноснть шнрокяе колебання влажностн воздуха. Болыпянство яз ннх обятает в умеренном поясе.

Эвряоксябяонты (от эврй..., греч. oxis — кяслый н Ыоп — жнвуіцяй) — органнзмы, жявуіцяе в среде co значнтельнымн колебаняямн содержаняя кяслорода в воде (напр., лячянкн комара, мотыля).

Эврятермные органнзмы (от эвра... н греч. therme — тепло) — органнзмы, способные сушествовать пря болынях коле-

баннях температуры среды. Часто нмеют шлрокое географнческое распространенне, заселяя областв с заметнымл сезоннымл л суточнымл колебанлямя температуры.

Эврнтермофнлы (от эврй..., греч. therme — тепло л phileo — люблю) — органлзмы, жлвушле в шлроком днапазоне высокнх температур.

Эврнтермофнты (от эврй..., термо... л греч. phyton — растенле) — растенля с шлроклм длапазоном термофлльностл.

Эврнтопные органнзмы (от эврй... л греч. topos — место) —органлзмы, способные суіцествовать в разллчных условлях обнтання н обладаюіцне шлрокнм длапазоном вынослнвостм. Ареалы лх обычно очень обшлрны. См. Эврйбйонты.

Эврнфагня (от эврй... л греч. phagos — пожлратель) — всеядность, т. е. пвтанле жлвотных самой разнообразной пяіцей (растнтельной н жнвотной). Наблюдается у многнх вндов жлвотных (кабана, бурого медведя, вороны). Дает заметные прелмуіцества жлвотным для суіцествованля в разллчных условнях.

Эвстатмческне колебання ■— медленные («вековые») колебанля уровня Мнрового океана в результате лзмененля обьема его воды, связанного с таянлем матерлковых льдов ллл действнем крупномасштабных тектонлческнх процессов.

Эвтрофнрованне водоемов, эвтрофнкацля — повышенле блологлческой продуктнвностн водоемов главным образом за счет возрастанля уровня первлчлой продукцлн, которое до определенной велнчнды создает основудля развнтня более богатой кормовой базы рыб л способствует повышенню продуктлвностл водоемов. Затем качество воды может ухудшлться: вознлкает ее «цветенле», уменыііается прозрачность л содержанле клслорода. Высокая степень Э. в. прлводлт кзаморам рыб л др. гндроблонтов.

Эвтрофные водоемы — водоемы с высоклм уровнем первлчной продукцнч. Чапхе всего это неглубокле озера с ннзклмл берегамл л облльной растлтельностью вдоль нлх. В море — это обычно прлбрежные воды, зовы апвеллнга (подьема глублнных вод). В Э. в. часто вознмкает «цветенне» воды, вызываемое массовым развлтлем слнезеленых водорослей.

Эвфотнческая зона, эпмпелагналь (от греч. ен — хорошо н photos — свет) — одна нз зон Млрового океана, самый верхняй слой толлдл воды, хорошо освеіценный Солнцем. В прозрачных эк-

ваторнальных водах простнрается на глубннудо 150—200 м. Зона развнтня водорослей, продуцнруюіцнх органнческое веіцество.

Эдасфера (от греч. edaphos — основанне, почва sphaira — сфера) — окружаюшее отдельный органнзм пространство, на которое он оказывает влнянне в результате своей жнзнедеятельностн (создавая, напр., особый клнмат).

Эдафнческме факторы (от греч. edaphos — почва) — почвенные условмя, влняютне на жнзнь н распространенне органнзмов. Однн нз комплекса абнотнческнх факторов среды.

Эдафобнонты — органнзмы, обнтаюіцне в грунте (почве). Прнмер — дождевые червн.

Эднфнкаторы (от лат. aedificator — стронтель) — преобладаюіцне в фнтоценозах внды растеннй с сшіьно выраженной средообразуюшей способностью. Так, Э. степей являются ковыль, тнпчак, в ннзменном болоте — осокн, в верховом — сфагновые мхн.

Эйкумена (от греч. eikumene — обнтаемая земля) — часть земной поверхностн, заселенная людьмн.

Экзометаболнты (от греч. ехо — вне) — прнжнзненно н посмертно выделяемые во внешнюю среду бнологнческн актмвные вешества, нграюіцме большую роль в межн внутрнпопуляцнонных связях. См. Аллелопатйя.

Экобмоморфа (от греч. oikos — жнлніце, местопребыванне, bios — жнзнь н morphe — внд, форма) — определенный тнп прнспособнтельной структуры растеннй н связанных с ней фнзнологчческнх особенностей, которые характернзуют группу растеннй, обычно обнтаюіцнх в сходных условнях среды. Термнн предложен вместо термнна «жнзненная форма».

Экологнзацня — процесс неуклонного н последовательного внедрення технологнческнх снстем н др. решеняй, которые гюзволяют повыснть эффектнвность нспользовання естественных ресурсов одновременно с сохраненнем качества прнродной среды.

Экологнческая валентность — степень прнспособленностн внда к нзмененням условнй среды. Выражается в разделенмн органнзмов на эврнбнонтов, стенобнонтов н мезобнонтов, т. е. внды шнрокой, узкой н средней степенн прнспособленностн.

Экологмческая война — способ ведення военных действнй, направленных на разрушенне прнродной среды.

Экологмческая емкость экоснстемы — совокупность жнзненно необходнмых условнй, обеепечнваюшда данную велнчнну макснмальной чнсленностн популяцнй. Еслн чнсленность внда возрастетза пределы емкостн среды, наступнт экологнческнй крнзнс, который прнведет к резкому паденню чнсленностл. Прнмер: в Неллоустонском нацнональном парке (США) в начале XX в. ддя обеспечення процветання оленей уннчтожнлн всех хшцннков (волков, шакалов, койотов). За полтора десятнлетвя чнсленность оленей возросла с 6 до 100 тыс. особей, затем начала быстро падать (до 1,5 тыс.). Размножнвшнсь беспрепятственно, оленн ст>елн всю траву, подрост, кору деревьев. Пнтаться стало нечем. Наступнл голод, эпнзоотнн. Нз-за ясчезновення регуляторных механнзмов (хніцнйков) предел емкоста среды был нарушен.

Экологнческая зональность водоема — налнчне в водоеме зон, заселенных разнымн органнзмамн н нх сообідествамм. В основе Э. з. в. лежмт нзмененне разлнчных факторов внешней среды (температуры, освеіценностн, гндростатмческого давленмя, газового режнма н т. д.).

Экологнческая нмша — см. Нйша экологйческая.

Экологмческая пмрамнда —■ графнческое нзображенне (модель в внде прямоугольннков, поставленных друг на друга) убывання чнсленностн, бномассы нлн энергнм особей от первого основного звена пшцевой цепн (продуцентов) к последнему (консументам). Может быть выражена в еднняцах массы (сырой нлн сухой) — пнрамнда бномассы, чнслом особей на каждом уровне — пнрамнда чнсел нлн заключенной в органнзмах энергнн — пнрамнда энергнн. Ученме об Э. п. было разработано Элтоном (1934), поэтому она часто называется ннрамндой Элтона.

Экологнческая пластнчность — то же, что н экологйческая валентность.

Экологнческая проязводнтельность экоснстемы — отношенне колнчества энергнн, нзвлекаемой с некоторого трофнческого уровня к колмчеству энергян, поступаюіцей на трофнческнй уровень в еднннцу временн.

Экологмческая сукцессня (от греч. successio — преемственность) — последовательная смена бноценозов. Цепь сменяюіцнх друг друга бноценозов называется сукцесснонным рядом. Напр.,

зарастанне озера н образованне на его месте торфяного болота; появленме елового леса на заброшенной пашне. См. Сукцессйя.

Экологмческне группы — группы жнвотных, у которых в данныхусловнях сутествовання выработалнсь определенные, обш.не черты строення нлм поведення. В основу делення могут быть положены пніца, способы двнження н т. д. Каждая группа расчленяется на подгруппы, разлнчаюіцнеся по степенн н характеру связм с данной средой.

Экологнческме тяпы — группы органнзмов, разлнчаютнеся по снстематнческнм прнзнакам, но нмеюідне сходное прнспособленне к определенным условням окружаюшей среды (птнцы, летучне мышн).

Экологнческне факторы — элементы среды, оказываюіцне на органнзм прямое нлн косвенное влнянне. Подразделяются на бнотнческне, абнотнческне н антропогенніяе н воздействуют на органнзм не нзолнрованно, а в внде сложного комплекса. Совокупность необходнмых для жнзнн Э. ф. называется условнямн суіцествовання. Однм органнзмы могут выноснть значнтельные колебання Э. ф., т. е. нмеют шнрокую экологнческую валентность, другне жнвут лншь прн незначнтельных нх колебаннях.

Экологнческне эквмваленты — органнзмы, заннмаюіцне аналогнчные экологвческне нншн в экоснстемах разных контннентов. Так, растнтельноядные жнвотные кенгуру в Австралмн являются Э. э. бмзона н внлорогой антнлопы в Северной Амернке.

Экологмческнй крнзнс — значнтельное нарушенне устойчнвостн экоснстемы, создаюіцее в ней напряженное состоянне н возможность прнвестн ее к полному разрушенню. Напр., крнзнс экоснстемы Скандннавского полуострова, вызванный кяслотнымн дождямн; крнзнс экоснстемы Аральского моря, вызванный большнм водопотребленнем нз рек Амударьн н Сырдарьн, впадаюіцнх в него, н т. д.

Экологмческое воспнтанне — форммрованне у человека убежденностн в необходнмостн бережного отношення к прнроде, разумного нспользовання ее богатств, правнльного взанмодействйя обіцества с прнродой. Суіцественную роль в Э. в. нграют образовательные учреждення всех уровней, печать, радно, телевнденне, кнно, музен, выставкн н т. п.

Экологяческое равновесне — устойчявое (сбаланснрованное) соотношенне взаямопрнспособленных вндов органнзмов, a также процессов продукцнн н деструкцнн в экоснстеме. В основе Э. р. лежнт постоянство бнотнческого круговорота веіцеств, который в каждой конкретной экоснстеме нмеет свон особенностн, связанные с вндовым составом н чнеленностью органнзмов, нх тнпом метаболнзма. Э. р. часто достягается в клнмаксном сообтестве, где взанмоотношення между вндамя н абнотяческой средой сбаланснрованы. Это дннамнческое равновесне с возможнымн колебаннямн чнсленностн разлячных вндов в рамках обіцего равновесня.

Экологяя (от греч. oikos — дом, жялнте н ...логйя) — бяологнческая наука, нзучаюшая закономерностн жязнедеятельностн органнзмов на всех уровнях органязацмн (популяцнй органнзмов, вндов, бяоценозов, экосястем) в нх естественной среде обнтання сучетом нзмененяй, вноснмых деятелызостью человека. Современному поннманню более соответствует определенне ее как наукн о структуре н функцнях жявой прнроды. Термнн предложен в 1866 г. немецкнм зоологом Э. Геккелем.

Экополмс — городское поселенне, спланярованное с учетом комплекса экологяческнх потребностей человека; малоэтажный городс обшярнымя садамн, паркамя н лесопаркамн, создаюяінмн благопряятные условня как для жнзнн человека, так н для суіцествовання многях вядов растеннй н жявотных.

Экосястема (от греч. oikos — жнлніце, дом н systema — сочетанне, обг.едяненяе) — совокупность совместно обнтаюіцнх органнзмов н условнй нх сушествовання, находяшнхся в закономерной взанмосвязн. Термнн предложен А. Тенслн (1935). Понятне прнменнмо к обьектам разной сложностн н обьема. Разлнчают Э. пруда нлн озера в целом, прнбрежных зарослей водных растеннй, акварнума н т. д. Э. самого высокого ранга, самой высокой степенн сложностн является бносфера. Э. характернзуется вндовым составом, чнсленностью входяіцнх в нее органнзмов, бномассой, соотношеннем разных трофнческнх уровней м т. д. Суідествованне Э. возможно лншь пря налнчнн прнтока вешества н энергнн нз окружаюшей среды. Поэтому все реальные Э. прннадлежат к открытым снстемам.

Экотон (от греч. oikos — дом н tonos — напряженне) — переходная зона междудвумя соседствуютнмн сообіцествамн, где пронсходнт нх взанмопроннкновенне. Обычно нмеет повышенную чнсленность вндов (краевой эффект).

Экофаза — стадня развнтня нлн жнзненного цнкла какоголнбо ввда, прнспособленного к свойственной ему экологнческой ннше. Гусеннца, куколка н бабочка являются разлнчнымн Э. одного н того же внда.

Экоцяд — хнмнческне н любые др. средства воздействня человека, уннчтожаюідне среду обнтання жнвых органнзмов.

Экскреты (от лат. excretio — выделяю) — выделеняя органнзмов, конечные продукты обмена ветеств.

Эксплеренты (от лат. ехріеге — выполняюшнй) —■ растення, способные быстро заселять свободные террнторнм. Многне нз ннх — сорные однолетнне травяннстые растення. Термнн введен Раменскнм (1938).

Экстразональная растмтельность (от лат. extra — вне н греч. zone — пояс) — естественная’растнтельность, находяіцаяся за пределамн образуемой ею растнтельной зоны, вне своего ареала. К ней относят дубовые леса в степной, участкн шнроколнственных лесов в южной зонах н т. д.

Экстремальные условня (от лат. extremus — крайннй) — очень жесткне условяя для суіцествовання органнзмов, т. е. условня, находятнеся за пределамн нх толерантностн.

Элайосомы — спецнальные прндаткн у семян некоторых растеняй, служаш,не для распространення нх муравьямн; богаты пнтательнымн веіцествамн.

Элайопланктон (от греч. еіаіоп — олнвковое масло) — одноклеточные колоннальные планктонные органнзмы, паряіцне на гюверхностн воды благодаря содержанню в нх протоплазме капелек жнра.

Элнмннацня (от лат. elimi.no — выношу за порог, удаляю) — гнбель органнзмов вследствне действня разлнчных абнотнческнх н бяотнческнх факторов внешней среды. Выражается велмчнной, обратной выжмваемостн.

Элювнй (от лат. eluere — смывать, вымывать) — отложення, сформнровавшнеся на месте горных пород, подвергавшмхся длнтельному выветрмванню.

Эмнграцяя (от лат. emigre — выселяюсь) — массовое выселеняе населення с занммаемой терряторяя.

Эмяссяя (от лат. emissio — выпуск) — выброс в окружаютую среду газообразных отходов я (нлн) тепла.

Эндемякя (от греч. endemos — местный) — жявотные н растення, ограннченные в своем распространенян относнтельно небольшой географнческой областью, т. е. нмеютне узкнй ареал. Чаіце всего встречаются на островах океаняческого проясхожденяя, в горных районах, в язолярованных водоемах.

Эндозоохоряя (от греч. endon — внутрн я зоохорйя) — распространеняе плодов н семян жнвотнымн через нх поеданяе н последуюшее выделеняе с экскрементамн.

Эндотермные органязмы (от эндо... н греч. therme — тепло) — жявотные, высокая н постоянная температура тела которых поддержнвается внутренням образованяем тепла в результате обмена веіцеств. Все Э. о. гомойтермные жнвотные (птнцы я млекопятаюіцяе).

Энергетяка экосястемы — совокупность процессов поступленяя энергня в экоснстему, ее преобразованяя я вывода.

Энтойкяя (от греч. entos — внутря н oikia — дом, семья) — разновядность комменсалязма, прн которой однн органнзм (энтойк) обнтает в теле другого (хозянна). Напр., мелкяе рыбкя яз рода Carapus находят убежніце в клоаке голотурнй, но пнтаются во внешней среде рачкамн.

Энтомофагя (от греч. entoma — насекомые, phagos — пожнраюіцнй) — паразяты нлн хшцнякя, пнтаюіцнеся насекомымя. Нспользуются для проведення бяологяческой борьбы с вреднтелямя (напр., перепончатокрылые яз группы наездннков я яйцеедов, многне птнцы).

Энтомофяляя (от греч. entoma — насекомые н ...фйлйя) — перекрестное опыленне у растеннй с помошью насекомых.

Энтомохоряя — перенос семян (мелкях плодов, сгюр) растеннй насекомымн.

Энтропня экологнческая (от греч. entropia — превраіценне) — необратнмое рассеянне энергнн экоснстемамн, нлн мера связанной энергнн, которая не может быть преврашена в работу.

Эпн... (от греч. ері — на, над, сверх, прн, после) —■ часть сложных слов, означаюіцая нахожденне поверх, перед нлн возле чего-ннбудь.

Эпнзоотня (от эпй... н греч. zoon — жнвотное) — шнрокое распространенне заразной болезнн жнвотных. Обычно вызывается внезапным вселеннем внда с большмм бнологнческнм потенцналом нлн резкнмн н снльнымн нзмененнямн среды.

Эпнзоохорня — распространенне плодов, семян, спор растеннй н грнбов путем переноса нх на покровах жнвотных.

Эпнлнмннон (от эпй... н Нтпе — озеро) — верхннй теплый н богатый кнслородом слой воды в разлнчных водоемах.

Эпнойкня (от эпй... н греч. oikia — дом, семья) — форма комменсалнзма, прн котором комменсал обнтает на поверхностн тела органнзма, не нанося ему вреда. Многне органнзмы-эпнойкн узко спецнфнчны по отношенню к жнвотным, на которых поселяются.

Эпнпланктон (от эпй... н греч. planktos — блуждаюідмй) ■— планктон поверхностных слоев воды.

Эпнфауна (от эпй... н фауна) — прнкрепленные нлн малоподвнжные водные донные жнвотные, обнтаюіцне на поверхноств грунта. К Э. относятся жнвотные, образуюіцне обрастання, свободно лежаіцне на поверхностн (многне моллюскн), медленно ползаюіцне по дну (моллюскн, нглокожне, ракообразные н др.).

Эпнфнлы (от эпй... н фйлео) — жнвотные, поселяюіцнеся на деревьях нлм растеннях.

Эпнфнты (от эпй... н фйт) — растення, жнвушне на др. растеннях, гл. обр. на стволах н ветвях, н получаюіцне пнтательные веіцества нз окружаюідей среды. Встречаются во всех классах растеннй.

Эремофнлы (от греч. eremos — пустынный) — жнвотные пустынн.

Эрозня (от греч. erosio — разьедаю) — разрушенне горных пород (выветрнванне) н почвы водой, ветром н ледннкамн. В результате Э. разрушается плодородный слой почвы.

Эстуарнн — затопляемые воронкообразные устья рек, расшнряюгцнеся прн впаденнн в моря н океаны. Характернзуются смешеннем пресных н соленых вод, подвержены действню прнлн-

bob й отлйвов. Э. рассматрнвают как переходные зоны (экотоны) между морскямй н пресноводнымй экоснстемамй. Характернзуются комплексом особых абйотйческнх условнй н свойственной Э. флорой й фауной гндробйонтов. Э. характермзуются высокой продуктнвностью, в том чнсле й рыбопродуктнвностью. Э. страдают от непродуманного вмешательства человека н поэтому нуждаются в постоянной охране й рацйональном нспользованнн нх ресурсов.

Этологмя (от греч. ethos — характер, нрав н логйя) — наука о бнологнческнх основах поведення жнвотных. Основной метод — длйтельные наблюдення за жйвотнымй в естественной среде с последуюіцей проверкой гнпотез в полевом йлй лабораторном экспернменте. Тесно связана с фнзяологйей, экологней, генетмкой.

Эугалннные водоемы (от эу... й греч. hats — соль) — морскне водоемы с соленостью от 16 до 47 %.

Эукарноты (от греч. ей — хорошо, полностью н karyon — ядро) — органнзмы, клеткн которых содержат хорошо оформленное ядро. К ннм относятся все жнвотные н растенйя, а также одноклеточные й многоклеточные водорослй, грнбы й простейшне.

Эфемеронды — многолетнне травяннстые растенмя, которые быстро заканчнвают вегетацню ранней весной нлй, реже, в осенннй влажный пермод, а остальную часть года йлй сухого сезона проводят в состоянйй покоя.

Эфемеры — однолетннкй с короткнм жнзненным цйклом. Характерны для пустынь, полупустынь й сухмх степей.

Эффектнвная температура — разность между определенной температурой развнтйя конкретного внда н температурой условного бйологнческого нуля для него, т. е. температурой, с которой начннается развнтйе этого внда.

Эффектмвность экологнческая — выраженное в процентах отношенне велнчнны энергетнческого потока йлй бйологнческой продуктнвностй последуюіцего н предыдуіцего трофйческнх уровней.

Эхолокацня (от греч. echo — звук, отголосок й лат. locatio — размеіценйе) — мзлученне й воспрмятае отраженных высокочастотных звуковых снгналов с целью обнаруженйя обьекта (добыча, препятствне й др.) в пространстве, а также получення

ннформацнн об его свойствах н размерах. Нмеется у дельфннов, летучнх мышей.

Эхолотнрованне — метод определення глубнны океана, основанный на отраженнн нзлученных акустнческнх волн.

Ювеннльный (07 лат. juvenilis — юный) — неполовозрелый, преднмагнональный, лнчнночный; стадня развнтня органнзмов.

Ядерная знма — возможное обіцее экологнческое последствне мспытаннй ядерного оружня, ядерной войны. Средн последствнй следует выделнть выброс огромных масс радноактнвных частнц сажн н пылм в атмосферу, затемненне на неделн н месяцы (ядерная ночь) н охлажденме планеты, массовые раднацнонные пораження, нзмененне погоды м клнмата, разрушенне озонового слоя Землн, нзмененне раднацнонных н экологнческнх свойств тропосферы.

Ядро Землм — нанболее глубокая, центральная геосфера Землн. Температура в центре Я. 3., по-внднмому, блнзка к 5000 °C, плотность — к 12,5 т/м3. Предполагают, что внешняя его часть жндкая, а внутренняя (субьядро) — твердая.

Ярус — уровень определенной высоты, к которому прнурочены разлнчные органы растеннй (лнстья, стеблн, корнн).

Ярусность — расчлен енне бноценоза на ярусы, полоін, бногорнзонты, т. е. структурные н функцнональные частн, нмеютне разлнчную степень сомкнутостм н мграюшме разлнчную роль в асснмнляцня н аккумуляцнн веіцеств н энергян в бноценозе.

ПРАДМЕТНЫ ПАКАЗАЛЬНІК

Аазіс 5 оазнс 199

Абалонкі зямной кары 5 оболочкн земной коры 200

Абарыгены 5 аборнгены 136

Абвадненне 5 обводненне 199

Абвалаванне 5 обвалованне 199

Абісаль, абісальная зона 5 абнссаль, абнссальная зона 136

Абісапелагіяль 5 абнссопелагналь / 36

Абіятычныя фактары 5 абнотнческне факторы 136

Абсорбцыя 6 абсорбцня 136

Аблігатны 6 облнгатный 199

Абмен рэчываў, метабалізм 6 обмен веіцеств, метаболвзм 199

Аграбіяцэноз, аграцэноз 6 агробноценоз, агроценоз 137

Аграфітацэноз 6 агрофнтоценоз 137

Агульнасць экасістэм 6 обіцность экоснстем 200

Адаптацыя 6 адаптацня 137

Адаптыўнасць 7 адаптавность 137

Адарант 7 одорант 201

Адбор натуральны 7 отбор естественный 204

— штучны 7 — нскусственный 204

Адвал 7 отвал 204

Адваротная сувязь 7 обратная связь 200

Адкладка яец 7 откладка янц 204

Аднаўленне зямель 7 восстановленне земель 156

Аднаўляемыя крыніцы энергіі 7 возобновнмые нсточннкн энергнн 156

Адносіны біятычныя 8 отношення бяотнческне 204

Адносная вільготнасць 8 относнтельная влажность 204

Адсорбцыя 8 адсорбцня 137

Адстойнікі 8 отстойннкн 205

Адходы 8 отходы 205

Азон 8 озон 201

Азонавы экран 8 озоновый экран 201

Айкумена 9 ойкумена 201

Аквакулыура 9 аквакультура 138

Акісленне біялагічнае 9 окнсленне бнологнческое 201

Акліматызацыя 9 акклнматнзацня 138

Аклімацыя, эксперыментальная

адаптацыя 9 акклнмацня, экспернментальная адаптацня 138

Актыўны глей 9 актнвный нл 138 Акультацыя 9 оккультацня 201 Алахтоны 9 аллохтоны 138 Алелапатыя 9 аллелопатня 138

Алерген 10 аллерген 138

Алергія 10 аллергня 138

Алігатрофныя вадаёмы 10 олнготрофные водоемы 201

Алігатрофы 10 олнготрофы 202

Алігафагі 10 олнгофагн 202

Алігафатычная зона 10 олнгофотнческая зона 202

Альбеда 10 альбедо 139

Альтэрнатыўнае земляробства /1 альтернатнвное земледелне 139

Аменсалізм 11 аменсалнзм 139

Амфібіёнты // амфнбнонты 139 Амфітрафія // амфнтрофня 139 Анабіёз 12 анабноз 140

Анафілаксія 12 анафнлаксня 140

Анаэрабіёз /2анаэробноз 140

Анаэробы 12 анаэробы 140

Анемафілы 12 анемофнлы 140 Анемахарыя 12 анемохорня 140 Аноксібіёз 12 анокснбноз 140 Антаганізм 13 антагоннзм 141 Антагенез 13 онтогенез 202

Антрапагенныя фактары 13 антропогенные факторы 141

— экасістэмы 13 — экоскстемы 141 Антрапасфера / 3 антропосфера 141 Антрапафілы 13 антропофнлы 141 Антыбіёз 13 антнбноз 141 Антыбіётыкі 13 антнбнотнкн 141 Апвелінг 14 апвелннг 141

Апраменьванне знешняе 14 облученне внешнее 199

— унутранае 14 — внутреннее 199

Аптымальная інтэнсіўнасць промыслу 14 оптнмальная ннтенснвность промысла 202

Апустыньванне 14 опустынмванне 203

Араграфія 14 орографня 203

Арбарыцыды 14 арборнцнды 142

Арганізм 14 органнзм 203

Арганічнае рэчыва планеты 14 ор-

ганнческое веіцество планеты 203

Арнітахарыя 14 орннтохорня 203

Артагенез 15 ортогенез 203

Арыдная расліннасць 15 арндная растнтельность 142

— экасістэмы 15 — экоснстемы 142

Арыентацыя жывёл /5 орнентацня жнвотных 203

Арэал 15 ареал 142

Асацыяцыя раслінная 15 ассоцнацня растнтельная 142

Асектатары 15 ассектаторы 142

Асенізацыя 15 ассеннзацня 142

Асіміляцыя, анабалізм 15 асснмнляцня, анаболнзм 142

Асматычны ціск 16 осмотнческое давленне 204

Асноўны абмен 16 основной обмен 204

Аспектаванне, апісанне 16 аспектнрованне, опнсанне 142

Астэнасфера 16 астеносфера 143

Асяроддзе /6 среда 229

Асяроддзе пражывання 16 среда обнтання 229

Атмасфера Зямлі 16 атмосфера Землн 143

Атмасферная цыркуляцыя 17 атмосферная цмркуляцня 143

Атмасферны ціск 17 атмосферное давленне 143

Атмасферныя ападкі 17 атмосферные осадкн 143

Атол 17 атолл 143

Атрактанты 17 аттрактанты 143

Атрактыўнасць 17 аттрактнвность 143

Аўтатрофныя арганізмы, аўтатрофы 17 автотрофные органнзмы, автотрофы 136

Аўтахтоны 18 автохтоны 137

Аўтэкалогія, аўтаэкалогія 18 аутэкологня, аутоэкологая 144

Афатычная зона 18 афотнческая зона 144

Ахова паветра / 8 охрана воздуха 205

— прыроды 18 — прнроды 205

— раслін 18 — растеннй 174

Ачаг 18 очаг 205

Ачыстка 19 очнстка 205

Ачыстка сцёкавых вод 19 очнстка сточных вод 205

Аэратэнк, аэратанк 19 аэротенк, аэротанк 144

Аэрафілы 19 аэрофнлы 144

Аэрафіты 19 аэрофяты 144

Аэрацыя вады 19 аэрацня воды 144

Аэробы 19 аэробы 144

Багацце віду 19 обнлне внда 199

Багна 19 топь 241

Бактэрыцыды, бактэрыцыдныя рэчывы 20 бактернцнды, бактернцкдные вешества 144

Банка, водмель 20 банка, отмель 144

Барэальная вобласць 20 бореальная область 151

Басейнавыя інспекцыі тэрытарыяльныя 20 бассейновые ннспекцнн террнторнальные 145

Батыбіёнты 20 батнбнонты 145

Батыграфічная крывая 20 батнграфнческая крнвая 145

Батыметрыя 20 батнметрня 145

Батыпелагіяль 20 батнпелагналь 145

Батыскаф 20 батнскаф 145

Батыяль, батыяльная зона 20 батналь, батнальная зона 145

Безадходныя тэхналогіі 21 безотходные технологнн 145

Бенталь 21 бенталь 145

Бентас 21 бентос 145

Берагаўмацавальныя насаджэнні і збудаванні 21 берегоукрепнтельные насаждення н укреплення 145

Біём 21 бном 149

Біёнт 21 бнонт 149

Біёта 21 бнота 149

Біяакумуляцыя 21 бноаккумуляцня 146

Біяакустыка 22 бноакустнка 146

Біягаз 22 бногаз 146

Біягеасфера 22 бногеосфера 146

Біягеахімічныя цыклы, біягеахімічны кругаварот рэчываў 22 бногеохнмнческне цнклы, бногеохнмнческнй круговорот вешеств 146

Біягеацэналогія 22 бногеоценологня 147

Біягеацэноз 22 бногеоценоз 147

Біягенныя элементы 23 бногенные элементы 146

Біяіндыкатары, біялагічныя індыкатары 23 бноннднкаторы, бнологмческне ннднкаторы 147

Біякамунікацыя 23 бнокоммуннкацня 147

Біялагічная ахова раслін 23 бнологнческая заіцнта растеняй 147

— ачыстка сцёкавых вод 23

— очнстка сточных вод 148

— індыкацыя 23 — ннднкацня 147

— прадукцыйнасць 24 — продуктнвность 148

Біялагічны гадзіннік 24 бнологнческне часы 148

Біялагічныя рытмы 24 бнологнческне рмтмы 148

— цыклы 24 — цнклы 148

Біялакацыя 24 бнолокацня 148

Біялюмінесцэнцыя 24 бнолюмннесценцня 148

Біямаса 25 бномасса 149

Біяметад 25 бкометод 149

Біясфера 25 бкосфера 149

Біятоп 25 бмотоп 150

Біятычны патэнцыял 25 бмотнческнй потенцнал 150

Біятычныя фактары асяроддзя 25

бнотнческне факторы среды 150

Біятэхналогія 26 бнотехнологня 150

Біяфагі 26 бнофагн 150

Біяхімічнае спажыванне кіслароду

26 бнохнмнческое потребленне кнслорода 150

Біяцыды 26 бноцнды 151

Біяцэналогія 26 бноценологня 151

Біяцэноз 26 бноценоз 151

Блакітныя патрулі 27 голубые патрулн 163

Буралом 27 ветровал 152

Бытавыя адходы 27 бытовые отходы 151

Вадаём 27 водоем 154

Вадасховішча 27 водохраннлтце 155

Вегетацыйны перыяд 27 вегетацнонный пернод 152

Ветравая эрозія глебы 27 ветровая эрозня почвы 152

Вецер 27 ветер 152

Від 28 внд 152

— дамінантны 28 — домннантный 152

— эдыфікатар 28 — эднфнкатор 152

— эцдэмічны 28 — эцдемнчный 153

Відавая разнастайнасць 28 вндовое разнообразне 153

Віды знікаючыя 28 внды нсчезаюіцне 153

— рэдкія 28 — редкне 153

— якія скарачаюцца 28 — сокраідаюіцнеся 153

Вільготнасць паветра 28 влажность воздуха 153

— абсалютная 29 — абсолютная 153

Віхар 29 внхрь 153

Вобласць арыдная 29 область арндная 199

— гумідная 29 — гумцдная 199

Водаахоўныя зоны 29 водоохранные зоны 155

— лясы і лясныя насаджэнні 29

— леса н лесные насаждення 155

Водаачыстка 29 водоочнстка 155

Водазабеспячэнне 29 водообеспеченне 155

Водазатрыманне 29 водозадержанне 154

Водакарыстанне 29 водопользованне 155

Водападрыхтоўка 29 водоподготовка 155

Водаспажыванне 30 водопотребленне 155

Воднае заканадаўства 30 водное законодательство 154

Водная гаспадарка 30 водное хозяйство 154

— эрозія 30 — эрозня 153

Водны баланс 30 водный баланс 154

— кадастр 30 — кадастр 154

— кодэкс 30 — кодекс 154

Водныя жывёлы, гідрабіёнты 30 водные жнвотные, гцпробнонты 154

— расліны 30 — растення 154

— рэсурсы 30 — ресурсы 154

Возера 30 озеро 201

Востраў 30 остров 204

Вустрычныя банкі 31 устрнчные банкн 246

Выміранне 31 вымнранне 157

Выміранне відаў 31 вымнранне вндов 157

Газаачыстка 31 газоочнстка 158

Галабіёнты 31 галобнонты 158

Галаклін 31 галоклмн 158

Галапланктон 31 голопланктон 163

Галарктычная вобласць 32 голарктнческая область 163

Галафілы 32 галофнлы 158

Галафіты 32 галофнты 158

Гамаятэрмныя жывёлы 32 гомойотермные жнвотные 163

Гамеастаз 32 гомеостаз 163

Гарадскі клімат 32 городской клнмат 163

Гаспадар 32 хозянн 256

— асноўны 33 — основной 256

Геабіёнты 33 геобнонты 159

Геаксены 33 геоксены 159

Геамарфалогія 33 геоморфологня 159

Геасфера 33 геосфера 159

Геафізіка 33 геофнзнка 159

Геафілы 33 геофнлы 160

Геафіты 33 геофнты 160

Гелафілы 33 гелофнлы 158

Гелафіты 33 гелофяты 158

Геліяфільнасць 33 гелнофнльность 158

Геліяфіты 34 гелнофнты 158

Гемікрыптафіты 34 гемнкрнптофнты 158

Геміксерафіты 34 гемнксерофнты 159

Генафонд 34 генофонд 159

Генератыўныя асобіны 34 генератнвные особя 159

Генерацыя 34 генерацня 159

Генная інжынерыя 34 генная ннженерня 159

Гербіцыды 34 гербнцяды 160

Гетэратрофныя арганізмы, гетэратрофы 35 гетеротрофные органнзмы, гетеротрофы 160

Гетэратэрмія 35 гетеротермня 160

Гетэратэрмныя жывёлы 35 гетеротермные жнвотные 160

Гіграфілы 35 гнгрофнлы 161

Гіграфіты 35 гнгрофнты 161

Гідатафіты 35 гндатофнты 161

Гідрабіёнты 35 гндробнонты 161

Гідрабіялогія 36 гндробнологня 161

Гідрасфера 36 гндросфера 161

Гідратэрмічны каэфіцыент па Селянінаву 36 гвдротермнческнй коэффнцнент по Селянннову 16/

Гідратэрмы 36 гадротермы 161

Гідрафілы 36 гвдрофнлы 161

Гідрафіты 36 гндрофнты 161

Гідраэкалогія 36 гвдроэкологня 162

Гіпалімніён 36 гнполнмннон 162

Гіпанейстон 36 гнпонейстон 162

Гіпатэрмія 37 гнпотермня 162

Пперасматычныя жывёлы 37 гаперосмотнческне жнвотные 162

Гіпсаграфічная крывая 37 гнпсографнческая крнвая 162

Глеба 37 почва 212

Глебава-біякліматычны пояс 37 почвенно-бмоклнматнчеекнй пояс 213

Глебавая фауна 38 почвенная фауна 213

Глей 38 нл 176

Гоматэрмія 38 гомотермня 163

Град 38 град 164

Градзірня 38 граднрня 164

Гразелячэнне, пелатэрапія 38 грязелеченне, пелотерапня 164

«Грамадскі» спосаб жыцця жывёл 38 «обіцественный» образ жнзнн жнвотных 200

Гранічна дапушчальная канцэнтрацыя 38 предельно допустнмая концентрацня 214

Грунтовыя воды 39 грунтовые воды 164

Грынпіс 39 Грннпнс 164

Гуана 39 гуано 165

Гумідны клімат 39 гумндный клнмат ’ 165

Гумідныя экасістэмы 39 гумндные экоснстемы / 65

Гуміфікацыя 39 гумнфнкацня 165

Гумус 39 гумус 165

ДДТ 40 ДДТ 165

«Драпежнік — ахвяра» 40 «хншннк — жертва» 254

Драпежнікі 40 хшцннкн 255

— другога парадку 41 — второго порядка 255

— першага парадку 41 — первого порядка 255

Драпежніцтва 41 хніцннчество 255

Другасная прадукцыя 41 вторнчная продукцня 157

Дрэнаж сельскагаспадарчых зямель 41 дренаж сельскохозяйственных земель 170

Дыаксін 41 дмокснн 169

Дынаміка колькасні папуляцыі 41 тл-

намнка чнсленностн популяцнн 168

Дысіміляцыя, катабалізм 41 днсснмшіяцня, катаболнзм 169

Дыск Секі 42 днск Секкн 169

Дыстанцыйны маніторынг 42 днстанцнонный моннторянг 169

Дыяпаўза 42 днапауза 168

Дэградацыя асяроддзя 43 деградацмя среды 166

— глеб 43 — почв 166

Дэльта 43 дельта 166

Дэмаграфічныя табліцы 43 демографнческне таблнцы 166

Дэмаграфія 43 демографня 166

Дэндрабіёнты 43 децдробнонты / 66

Дэндрарый 43 дендрарнй 166

Дэнітрыфікацыя 44 деннтрнфнкацня 166

Дэпапуляцыя 44 депопуляцня 167

Дэпрэсія колькасці 44 депрессня чнсленностн 167

Дэструкцыя деструкцяя

— біялагічная 44 — бмологнческая 167

— ландшафтаў 44 — ландшафтов 167

Дэтрыт 45 детрнт 168

Дэтрытафагі 45 детрнтофагн 168

Дэтэргенты 45 детергенты 167

Дэфаліяцыя 45 дефоляацня 168

Ёмістасць асяроддзя 45 емкость среды 170

Жывое рэчыва 45 жнвое вешество 170

Жылыя рыбы 45 жнлые рыбы 171

Жыццёвая форма 46 жнзненная форма 170

Заабентас 46 зообентос 175

Заафагі 46 зоофагн 175

Заафілія 47 зоофнлня 176

Заахорыя 47 зоохорня 176

Забалочванне 47 заболачнванне 171

Забруджванне біясферы 47 загрязнепне бносферы 172

Заказнік 48 заказннк 173

Законы экалогіі Команера 48 законы экологнн Коммонера 173

Замкнутыя цыклы вытворчасці 48 замкнутые цнклы пронзводства 173

Замор 49 замор 174

Занальнасць 49 зональность 175

Запаведнік 49 заповедннк 174

Засаленне 49 засоленне 174

Засухаўстойлівасць 49 засухоустойчнвость / 74

Зброя экалагічная 49 оружне экологнческое 203

Зваротныя воды 50 возвратные воды / 56

Зверагадоўля 50 звероводство 175

Звышпаразіт, гіперпаразіт. надпаразіт 50 сверхпаразнт, гнперпаразнт, надпаразнт 222

Згуртаванне 50 сообшество 227

Здольнасць да рассялення 50 способность к расселенню 228

Зімоўка жывёл 50 знмовка жнвотных 175

Змена біягеацэнозаў 50 смена бногеоценозов 226

Змыў 50 смыв 226

Зоагеаграфія 50 зоогеографня 175

Зоапланктон 50 зоопланктон 175

Зоацэноз 51 зооценоз 176

Зоны Сусветнага акіяна 5/зоны Мнрового океана /75

«Зялёная рэвалюцыя» 51 «Зелёная революцня» 174

Ізалюючыя механізмы 51 нзолнруюіцне механязмы 176

Ізаляцыя 51 нзоляцня 176

Ілжывапаразітызм 51 ложнопаразнтнзм 186

Іміграцыя 52 мммнграцня 176

Інакуляцыя 52 ннокуляцня 177

Інвазія 52 ннвазня 177

Інвентарызацыя фауны 52 ннвентарнзацня фауны 177

Інгібітары росту раслін 52 ннгнбнторы роста растеннй 177

Індывідуальная тэрыторыя 52 ннднвндуальная террнторня 177

Індыкатары 52 ннднкаторы 177

Інсектыцыды 52 ннсектнцнды 177

Інстынкт 52 ннстннкт 177

Інтрадукцыя 53 кнтродукцня 178

Інфауна 53 ннфауна 178

Іхтыяфауна 53 нхтнофауна 178

Калонія 53 колоння 179

Кальцафіты, кальцафільныя расліны 53 кальцефнты, кальцефнльные растення 178

Каменсалізм 53 комменсалнзм 180

Канвергенцыя 53 конвергенцня 180

Канібалізм 54 канннбалнзм 178

Канкурэнцыя 54 конкуренцня 180

Кансорцыя 54 консорцня 180

Кансументы 54 консументы 180

Капрафагі 54 копрофагн 181

Касмапаліты 54 космополнты 181

Катабалізм 54 катаболнзм 178

Катарабіёнты 54 катаробнонты 178

Каэвалюцыя 54 коэволюцня 181

Каэфіцыент нараджальнасці 55 коэффнцнент рождаемостн 181

— росту популяцыі 55 — роста популяцнн 181

— смяротнасці 55 — смертностн 181

Кватаранцтва 55 квартнранство 178

Кіслотныя дажджы 55 кнслотные дождн 178

Класіфікацыя 55 класснфнкацня 179

Клімакс экалагічны 55 клммакс экологнческнй 179

Клімат 56 клнмат 179

Клон 56 клон 179

Клопат аб патомстве 56 забота о потомстве 172

Колернасць вады 56 цветность воды 257

Колькасць 56 чнсленность 259

Краявы эфект 56 краевой эффект 181

Кругаварот рэчываў 56 круговорот веіцеств / 82

Крывая росту папуляцыі 57 крнвая роста популяцнм 181

Крыль 57 крнль 182

Крыптафіты 57 крнптофнты 182

Крыясфера 57 крносфера 182

Крыяфілы 57 крнофнлы 182

Крыяфіты 57 крнофнты 182

Ксантафілы 57 ксантофмллы 182

Ксерафілы 57 ксерофнлы 182

Ксерафіты 58 ксерофнты 183

Ксілафагі 58 кснлофагн 183

Культура экалагічная 58 культура экологнческая / 83

Культурны ландшафт 58 культурный ландшафт 183

Лагістычнае ўраўненне 58 логнстнческое уравненне 186

Лагуна 58 лагуна 183

Лакамоцыя 58 локомоцня 186

Лакацыя жывёл 59 локацня жнвотных 186

Ландшафт 59 ландшафт / 83

Ландшафтныя заказнікі 59 ландшафтные заказннкн / 83

Ланцуг харчавання 59 цепь пнтання 257

Латычныя экасістэмы 59 лотнческне экоснстемы / 86

Ледавікі 59 ледннкн 184

Ледавіковыя рэлікты 59 ледннковые релнкты /84

Лес 60 лес 184

Лібіха закон мінімума 60 Лнбнха закон мнннмума 184

Лімацыды 60 лнмацнды 185

Лімітуючы фактар 60 лнммтнруюшнй фактор 185

Лімнафілы 60 лнмнофнлы 185

Лімнічная зона 60 лнмннческая зона

185

Літараль 60 лнтораль 185

Літасфера 60 лнтосфера 185

Літафілы 60 лнтофнлы 185

Літафіты. петрафіты 61 лнтофнты, петрофнты 185

Ліцэнзійная здабыча жывёл 61 лнцензнонная добыча жнвотных 185

Луг 61 луг 186

Люцыферын 61 люцвфермн 187

Лясное заканадаўства 61 лесное законодательство 184

Лясны фонд 61 лесной фонд 184

Магнітасфера 61 магннтосфера 187

Мадулярныя арганізмы 62 модулярные органнзмы 193

Мадыфікацыя 62 моднфпкацня / 93

Мадэль 62 модель 193

Мадэльны від 62 модельный ввд 193

Макраклімат 63 макроклнмат 187

Макрапланктон 63 макропланктон

187

Макрарэльеф 63 макрорельеф 187

Макрафаг 63 макрофаг 187

Макраэлементы 63 макроэлементы 187

Манагамія 63 моногамня 194

Манафагія 63 монофагня 194

Маніторынг 63 монвторннг /93

Маніторынг экасістэмны 64 моннторннг экоснстемный 194

Мантыя верхняя 64 мантмя верхняя 188

МАП 64 МОТ 194

Марыкулыура 64 марнкультура / 88

Мацерыковая водмель 64 матернковая отмель 188

Мацерыковы схіл 64 матеряковый склон 188

Мегапланктон 64 мегапланктон 188

Меза 64 мезо 189

Мезапланктон 64 мезопланктон 189

Мезарэльеф 64 мезорельеф 189

Мезасфера 64 мезосфера 189

Мезатрофы 65 мезотрофы 189

Мезафілы 65 мезофнлы 189

Мезафіты 65 мезофвты 189

Меланізм 65 меланнзм 189

Меліярацыя 65 мелнорацмя 189

Месцапражыванне 65 местообнтанне 190

Метабалізм 65 метаболнзм 190

Метабаліраванне 65 метаболнрованне 190

Метантэнк 65 метантенк 190

Механахоры 65 механохоры 190

Міграцыйныя шляхі 66 мнграцнонные путм 190

Міграцыя 66 мнграцня 190

Міграцыя рыб 66 мяграцня рыб / 90

Міжвідавая ўзаемадапамога 66 межвндовая взавмопомоіць 188

МСАП 66 МСОП 188

Мікарыза 66 мнкорнза 190

Мікраарганізмы 67 мнкроорганнзмы 191

Мікраклімат 67 мнкроклнмат 191

Мікракосм, мікраэкасістэма 67 мнкрокосм, ммкроэкоснстема 191

Мікрапланктон 67 мнкрошіанктон 191

Мікрарэльеф 67 мнкрорельеф 191

Мікрафагі 67 мккрофагн 191

Мікрацэноз, біяхарлон 67 мнкроценоз, бнохорлон 192

Мікраэвалюцыя 68 мнкроэволюцня 192

Мікраэлементы 68 мнкроэлементы 192

Мікробацэноз 68 мнкробоценоз 191

Міксатрофныя арганізмы, міксатрофы 68 мнксотрофные органнзмы, ммксотрофы 192

Мімікрыя 68 мммлкрня 192

Мінералізацыя 68 мннералнзацня / 92

Мірмекахарыя 68 мнрмекохорня 192

Міяфагі 68 мнофагн 192

ММФ 68 ММФ 192

Монакультура 68 монокультура 194

Морфа 69 морфа 194

Морфагенез 69 морфогенез 194

Мульчыраванне 69 мульчнрованне 194

Мутагенез 69 мутагенез 195

Мутагены 69 мутагены 195

Мутнасць вады 69 мутность воды 195

Мутуалізм 69 мутуалнзм 195

Мяжа талерантнасці 70 предел толерантностн 214

Наасфсра 70 ноосфера 198

Навакольнае асяроддзе 70 окружа-

юіцая среда 201

Навальніца 70 гроза 164

Навігацыя 70 навнгацня 195

Нараджальнасць 70 рождаемость 220

Народанасельніцтва 70 народонаселенне 196

Настыі 71 настнн 196

Натуралізацыя 71 натуралнзацвя 196

Натураліст 7/натураляст 196

Нахлебніцтва 71 нахлебннчество 196

Нацыянальны парк 71 нацнональный парк / 96

Неабіёнты, інтрадуцэнты 71 необнонты, ннтродуценты 197

Неатэнія 71 неотення 197

Неаэндэмікі 71 неоэндемнкв 197

Нейстон 72 нейстон 197

Нейтралізм 72 нейтралнзм 197

Некрафагі 72 некрофагн 197

Нектон 72 нектон 197

Нітрафілы 72 ннтрофнлы 198

Нітрыфікацыя 72 нмтрнфнкацня 197

Ніша экалагічная 72 ннша экологнческая 198

Нозаарэал 73 нозоареал 198

Нормаздабычы 73 нормадобычн 198

— рэакцыі 73 — реакцнм 198

Нулявы прырост насельніцтва 73 нулевой прнрост населення 199

Оптымум экалагічны 73 оптнмум экологнческнй 202

Осмарэгуляцыя 73 осморегуляцмя 203

Осмас 73 осмос 204

Осматрафія 74 осмотрофяя 204

Паверхнева-актыўныя 74 рэчывы поверхностно-актнвные веіцества 210

Паветра атмасфернае 74 воздух атмосферный 156

Паводка 74 наводненне 196

Паган 74 пагон 206

Пайкілатэрмныя жывёлы 74 пойкнлотермные жнвотные 216

Палаваспеласць 75 половозрелость 211

Палавыя паводзіны 75 половое поведеняе 211

Палеаэвдэмікі 75 палеоэндемнкн 206

Палі арашэння 75 поля орошення 211 — фільтрацыі 75 — фнльтрацнн 211 Паліфагія 75 полнфагня 211

Паляванне 75 охота 205

Пампасы 75 пампасы 206

Панміксія 75 панмнксня 206

Папуляцыя 76 популяцня 212

Паразіталогія 76 паразнтологня 207

Паразітызм 76 паразнтнзм 206

Парніковы эфект 76 парннковый эффект 207

Партэнагенез 76 партеногенез 207

Парцэла 77 парцелла 207

Патаген 77 патоген 207

Паток энергіі 77 поток энергнн 212

Паток энергіі на гетэратрофным узроўні 77 поток энергнн на гетеротрофном уровне 212

Паўпрахадныя рыбы 77 полупроходные рыбы 21I

Педасфера 78 педосфера 207

Пелагічныя арганіз.мы 78 пелагяческне органнзмы 208

Пелагіяль, пелагічная зона 78 пелагналь, пелагнческая зона 208

Першасныя прадуцэнты 78 первнчные продуценты 208

Перыфітон 78 пернфнтон 208

Пестыцыды 78 пестнцнды 208

Пік колькасці 79 пнк чнсленностн 208

Пірафітная флора 79 пмрофнтная флора 209

Пладавітасць 79 плодовнтость 210

Планктон 79 планктон 209

Плейстон 79 плейстон 210

Помнікі прыроды 79 памятннкн прнроды 206

Правіла абмяжоўваючых фактараў 80 правнло ограннчнваюіцнх факторов 213

Правіла Алена 80 правнло Алена 213

Правіла Бергмана 80 правнло Бергмана 213

Правіла 10 % 80 правнло 10 % 213

Праграма ААН па навакольнаму асяроддзю 80 программа OOH по окружаюшей среде 215

Праграма «Чалавек і біясфера» 80 программа «Человек н бносфера» 215

Прадукцыйнасць 81 продуктнвность 215

Прадукцыя 81 продукцня 215

— другасная 81 — вторнчная 216

— першасная 81 — первячная 216

Прадуцэнты 81 продуценты 216

Празрыстасць вады 81 прозрачность воды 216

Прайд 81 прайд 214

Прахадныя рыбы 81 проходные рыбы 216

Працягласць жыцця 82 продолжнтельность жнзнн 215

Прынцып канкурыруючага выцяснення 82 прннцмп конкурнруюшего вытесненмя 214

Прыродакарыстанне 82 прнродопользованне 214

Прыродныя рэсурсы 82 прнродные ресурсы 214

Прыстасаванне 82 прнспособленне 215

Прэрыі 82 нрернн 214

Псамафіты 82 псаммофнты 216

Пустыні 83 пустынн 217

Радыебіялогія 83 раднобнологня 217

Радыенукліды 83 раднонуклнды 217

Радыяцыя сонечная 83 раднацня солнечная 217

Радыяцыя фотасінтэтычна актыўная (ФАР) 83 раднацня фотосннтетнческн актнвная (ФАР) 217

Развіццё згуртавання 84 развнтне сообіцества 217

Разводдзе 84 половодье 211

Размеркаванне асобін 84 распределенне особей 218

Размнажэнне 84 размноженне 218

Размяшчэнне 84 размешенне 218

Разнастайнасць відаў 84 разнообразяе вндов 218

Раскладанне 84 разложенне 218

Расліннае згуртаванне 84 растнтельное сообшество 218

Рассяленне 84 расселенне 218

Рост папуляцыі 85 рост популяцнн 221

Рыбаводства 85 рыбоводство 221

«Рымскі клуб» 85 «Рнмскнй клуб» 220

Рыпаль 85 рнпаль 220

Рытуалізацыя 85 рнтуалнзацня 220

Рэакліматызацыя 85 реакклнматнзацня 218

Рэатаксіс 85 реотакснс 220

Рэафілы 85 реофнлы 220

Рэгенерацыя біягенных рэчываў 86 регенерацня бногенных вешеств 219

Рэгуляцыя колькасці папуляцыі 86 регуляцня чнсленностн популяцнн 219

Рэдзіны, рэдкалессі 86 реднны, редколесья 219

Рэдуцэнты 86 редуценты 219

Рэзерваты 86 резерваты 219

Рэзістэнтнасць 86 резнстентность 219

Рэкулыывацыя 86 рекультнвацня 219

Рэлікты 86 релнкты 219

Рэпеленты 87 репелленты 220

Рэсурсы 87 ресурсы 220

Рэтарданты 87 ретарданты 220

Рэхалакацыя 87 эхолокацня 271

Рэхалаціраванне 87 эхолотнрованне 271

Рэчышча 87 ложе океаннческое 187

Саванна 87 саванна 221

Сажалка 87 прул 2/6

Сазалагічная экалогія, сазалогія 87 созологнческая экологня, созологня 226

Саланцы 87 солонцы 227

Салёнасць вады 88 соленость воды 227

Самаачышчэнне 88 самоочшценне 221

Самаачышчэнне вады 88 самоочмшенне воды 221

Самарэгуляцыя экасістэмы 88 саморегуляцня экоснстемы 221

Санар 88 сонар 227

Санітарна-курортныя зоны 88 саннтарно-курортные зоны 222

Саперніцтва 88 соперннчество 227

Сапрабіёнты 88 сапробнонты 222

Сапрапель 88 сапропель 222

Сапратрофы 89 сапротрофы 222

Сапрафагі 89 сапрофагн 222

Сапрафіты 89 сапрофнты 222

Сапробнасць 89 сапробность 222

Сацыяльныя паводзіны 89 соцнальное поведенне 227

Свойскія жывёлы 89 домашнне жнвотные 170

Седыментацыя 90 седнментацня 222

Сезонная перыядычнасць 90 сезонная перноднчность 223

Сейшы 90 сейшн 223

Сель 90 сель 223

Серабактэрыі 90 серобактернн 223

Серыя, сукцэсійны рад 90 серня, сукцесснонный ряд 223

Сестан 90 сестон 223

Сестанафагі 90 сестонофагн 223

Сімбіёз 91 снмбноз 223

Сінайкія 91 сннойкйя 224

Сінантропныя арганізмы 91 сннантропныс органнзмы 224

Сінузія 91 сннузня 224

Сінэкалогія 91 сннэкологня 224

Сістэма 91 снстема 224

Сістэматыка 92 снстематнка 225

Сістэматычныя (таксанамічныя) катэгорыі жывёл 92 снстематнческне (таксономнческне) категорнн жнвотных 225

Сістэмная экалогія 92 снстемная экологня 225

Склерафіты 92 склерофмты 225

Скрэб 92 скрэб 226

Смерч 92 смерч 226

Смецце 93 мусор 195

Смог 93 смог 226

Смяротнасць РЗсмертность 226

Спат 93 спат 228

Спектр харчавання 93 спектр пнтання 228

Спіс блакітны 93 спнсок голубой 228

Спіс зялёны 93 спнсок зеленый 228

Спіс чорны 93 спнсок черный 228

Спіс чырвоны 93 спнсок красный 228

Споры 93 споры 228

Спосаб жыцця 94 образ жнзнм 200

Спячка 94 спячка 229

Стабільнасць біясферы 94 стабнльность бносферы 229

Стагнацыя вадаёма 94 стагнацмя водоема 229

Старэнне 94 старенне 230

Статак 94 стадо 229

Статыстычныя метады 95 статнстнческне методы 230

Стахастычная мадэль экасістэмы 95 стохастнческая модель экоснстемы 232

Стацыя 95 стацня 230

Стратасфера 95 стратосфера 233

Стратыфікацыя тэмпературная 95 стратнфнкацня температурная 233

Стратэгія жыцця папуляцый 95 стратегня жнзнн популяцнй 233

Стратэгія К-адбору 95 стратегня Котбора 232

Стратэгія г-адбору 96 стратегня готбора 232

Стрэс 96 стресс 233

Стыхійныя бедствы 96 стнхнйные бедствмя 232

Стэна... 96 стено... 230

Стэнабатныя жывёлы 96 стенобатные жнвотные 230

Стэнабіёнты 97 стенобнонты 231

Стэнагалінныя арганізмы 97 стеногалннные органнзмы 23/

Стэнагіграбіёнтныя жывёлы 97 стеногнгробнонтные жнвотные 231

Стэнатопныя жывёлы 97 стенотопные жнвотные 231

Стэнатэрмныя жывёлы 97 стенотермные жнвотные 23 /

Стэнафагія 97 стенофагня 231

Стэнафотныя жывёлы 97 стенофотные жнвотные 231

Стэпавы тып расліннасці 97 степной тнп растнтельностн 232

Стэпавыя экасістэмы 98 степные экоскстемы 232

Стэрыльнасць 98 стермльность 232

Суадносіны полаў 98 соотношенне полов 227

Суадносіны Шрэдзінгера 98 соотношенне Шредянгера 227

Субдамінант 98 субдомннант 234

Сублітараль 98 сублнтораль 234

Субстрат 98 субстрат 234

Сукуленты 98 суккуленты 234

Сукцэсія 99 сукцессня 234

Сума эфектыўных тэмператур 99 сумма эффектявных температур 234

Супралітараль 99 супралнтораль 235

Супраціўленне асяроддзя 99 сопротявленне среды 227

Сусветны акіян 99 Мнровой океан 192

Сусветны дзень навакольнага асяроддзя 99 Всемнрный день окружаюшей среды 156

Сусветны фонд дзікай прыроды 99 Всемнрный фонд днкой прнроды 157

Сустракаемасць 100 встречаемость 157

Сутачная актыўнасць 100 суточная актявность 235

Сутачныя рытмы 100 суточные рнтмы 235

Суфозія 100 суффозня 235

Сухавей 100 суховей 235

Сухастой 100 сухостой 235

Сцежка экалагічная 100 тропа экологнческая 242

Сцыяфіты 100 сцяофнты 235

Сядзячыя жывёлы 100 сндячяе жнвотные 223

Табліцы выжывання 100 таблнцы выжнвання 235

Тайга 100 тайга 235

Тайфуны 101 тайфуны 236

Таксаномія 101 таксономня 236

Таксікант 101 токснкант 240

Таксіны 101 токснны 240

Таксісы 101 таксясы 236

Таксобнасць 102 токсобность 241

Таксон 102 таксон 236

Тактыльная адчувальнасць 102 тактнльная чувствятельность 237

Такыры 102 такыры 237

Таласафільныя арганізмы 102 талассофяльные органязмы 237

Талерантнасць /02толерантность 241

Тамнабіёнт 102 тамнобнонт 237

Танатацэноз 102 танатоценоз 237

Танатоз 102 танатоз 237

Тапічныя сувязі 102 топнческяе связя 241

Траглабіёнты 102 троглобяонты 242

Трансгенез 103 трансгенез 241

Трансгрэсія 103 трансгрессяя 241

Транспірацыя 103 транспярацяя 241

Трансфармацыя 103 трансформацня 241

Трапасфера 103 тропосфера 242

Трапізмы 103 тропязмы 242

Трапічны лес 103 тропнческяй лес 242

Трафагенны слой 104 трофогенный слой 243

Трафічная класіфікацыя вадаёмаў 104 трофнческая класснфякацня водоемов 243

Трафічная сетка 104 трофнческая сеть 243

— структура 104 — структура 243

Трафічны ланцуг. харчовы ланцуг 104 трофяческая цепь, пніцевая цепь 243

Трафічны ўзровень 104 трофнческнй уровень 243

Трофаэкалогія 104 трофоэкологня 243

Трыптон 104 трнптон 242

Трэнд 104 тренд 242

Тутай 105 тугай 243

Туман 105 туман 243

Тундра 105 тундра 244

Турбулентная дыфузія 105 турбулентная дяффузня 244

Тыгматаксіс 105 тнгмотаксяс 240

Тып 105 тнп 240

Тэктоніка 105 тектоняка 237

Тэламарфоз 105 теломорфоз 237

Тэлеалогія 106 телеологня 237

Тэлергоны 106 телергоны 237

Тэмпература цела 106 температура тела 237

Тэмпературная інверсія 106 температурная ннверсня 238

Тэрабіёнт 106 террабнонт 239

Тэратагены 106 тератогены 238

Тэраталогія 106 тератологня 238

Тэрафіты 106 терофнты 239

Тэрмадынаміка біялагічных сістэм 106 термодмнамнка бнологнческнх снстем 238

Тэрмаклін 106 термоклнн 239

Тэрмарэгуляцыя 106 терморегуляцня 239

Тэрмарэцэпцыя 107 терморецепцня 239

Тэрмасфера 107 термосфера 239

Тэрмафікацыя, цеплавое забрудненне 107 термофнкацня, тепловое загрязненне 239

Тэрмафілы 107 термофнлы 239

Тэрмічны рэжым вадаёмаў 107 термнческнй режмм водоемов 238

Тэрыконы 107 террнконы 240

Тэрытарыяльнасць 107 террнторнальность 240

Тэрытарыяльныя паводзіны 107 террнторнальное поведенме 240

Тэрыяфауна 108 тернофауна 238

Тэхнагенны пыл 108 техногенная пыль 240

Тэхнасфера 108 техносфера 240

Убіквісты 108 убнквнсты 244

Узаемадапамога ў жывёл 108 взанмопомоіць у жнвотных 152

Узоры паводзін, патэрны 108 образцы поведення, патерны 200

Узровень мора 108 уровень моря 245

Узроўні арганізацыі жывой матэрыі 109 уровнн органнзацнн жнвой матернм 245

Улыраабісаль 109 ультраабмссаль 244

Ультрафіялетавая радыяцыя 109 ультрафнолетовая раднацня 245

Умовы існавання 109 условня суш,ествовання 246

Унікальныя ландшафты 109 уннкальные ландшафты 245

Унітарныя арганізмы 109 уннтарные органнзмы 245

Унутрывідавыя адносіны 109 внутрнвндовые отношення 153

Ураган 109 ураган 245

Урадлівасць глебы 109 плодородне почвы 210

Уразлівасць экасістэмы 110 уязвнмость экоснстемы 246

Урбанізацыя 110 урбаннзацня 245

Устойлівасць віду 110 устойчнвость внда 246

Устойлівасць экасістэмы 110 устойчнвость экоснстемы 246

Утылізацыя прамысловых адходаў 110 утнлнзацня промышленных отходов 246

Фагацытоз 110 фагоцнтоз 246

Фазы развіцця 110 фазы развмтня 246

Фактар трывогі /10 фактор беспокойства 246

— экалагічны 111 — экологнческнй 247

— экстрэмальны 111 — экстремальный 247

Фактарыяльная экалогія 111 факторнальная экологня 247

Фанерафіты 111 фанерофпты 247

Фарычныя сувязі 111 формческне связн 250

Фарэзія 111 форезня 250

Фатычная зона 112 фотнческая зона 251

Фауна /12 фауна 247

Фауністыка 112 фауннстяка 248

Феналогія 112 фенологня 248

Феномен прыроды 112 феномен прнроды 248

Ферамоны 112 феромоны 248

Фіёрд 112 фнорд 249

Фізіялагічныя рытмы 112 фнзноло-

гнческне рятмы 248

Фіксацыя азоту 113 фнксацяя азота 248

Філагенез//3 фнлогенез 248

Філапатрыя 113 фнлопатрмя 249

Фільтратары 113 фнльтраторы 249

Фіта... 113 фкто... 249

Фітабентас 113 фнтобентос 249

Фітагармоны 113 фнтогормоны 249

Фітамаса 114 фнтомасса 249

Фітанцыды 114 фмтонцнды 250

Фітапланктон 114 фнтопланктон 250

Фітатаксін 114 фнтотокснн 250

Фітафагі 114 фнтофагя 250

Фітацэналогія 114 фнтоценологмя 250

Фітацэноз 114 фмтоценоз 250

Флора 114 флора 250

Флуктуацыя 114 флуктуацня 250

Форма жыццёвая 114 форма жмзненная 251

Фота... 115 фото... 251

Фотаксенны арганізм /15 фотоксенный органнзм 251

Фотаперыяд 115 фотопернод 251

Фотаперыядызм 115 фотоперноднзм 251

Фотарэцэпцыя 115 фоторецепцмя 251

Фотасінтэз 115 фотосннтез 251

Фотатаксіс 115 фототаксяс 252

Фотатрапізм 115 фототропнзм 252

Фотатрофныя мікраарганізмы 116 фо-

тотрофные мнкроорганнзмы 252

Фотатрофы 116 фототрофы 252

Фрэоны 116 фреоны 252

Фумігацыя 116 фумнгацяя 252

Фунгіцыды 116 фунгнцнды 252

Футуралогія 116 футурологня 252

Хадаль, хадальная зона 116 хадаль, хадальная зона 252

Хадапелагіяль 116 хадопелагналь 252

Хазмафіты 116 хазмофнты 253

Халадастойкасць 116 холодостойкость 256

Халадакроўныя жывёлы /16 холодокровные жнвотные 256

Хамефіты 117 хамефнты 253

Харалогія 117 хорологня 256

Харчовая сетка 117 пніцевая сеть 209

Харчовыя ланцугі, ланнугі харчавання 117 пнш.евые цепм, цепн пнтання 209

Хвалі жыцця 117 волны жнзня 156

Хема... 118 хемо... 253

Хемарэцэптары 118 хеморецепторы 253

Хемарэцэпцыя 118 хеморецепцня 253

Хемасінтэз 118 хемосннтез 253

Хемасінтэзуючыя арганізмы 118 хемосянтезмруюшде органнзмы 253

Хематаксіс 118 хемотакснс 254

Хематрапізм /19 хемотропнзм 254

Хімера /19 хнмера 254

Хіянафілы 119 хнонофнлы 254

Хіянафіты 119 хнонофнты 254

Хларафіл 119 хлорофнлл 256

Хомінг /19 хомннг 256

Хортабіёнты 119 хортобнонты 256

Хронабіялогія 119 хронобмологня 256

Хронабіясфера 120 хронобносфера 257

Хуткасць рассялення 120 скорость расселення 225

Хуткасць росту папуляцыі 120 скорость роста популяцнн 225

«Цвіценне» вады 120 «цветенне» воды 257

Цеплавы баланс Зямлі /20 тепловой баланс Землн 238

Цеплавыя адходы 120 тепловые отходы 238

Цеплапрадукцыя 121 теплопродукцня 238

Цунамі 121 йунамн 258

Цыкл актыўнасці, цыклічнасць 121

цнкл актнвностн, цнклнчность 257

Цыкл біягеахімічны 121 цнкл бногеохнмнческнй 257

Цыкламарфоз /2/цнкломорфоз 258

Цыклічнасць змены, сукцэсіі 121 цнклмчность смены, сукцесснн 258

Цыклоны 121 цнклоны 258

Цыркадныя рытмы 121 цнркадные

рнтмы 258

Цыркарытмы 122 цнркармтмы 258

Цыркуляцыя 122 цнркуляцня 258

Цыянабактэрыі 122 цнанобактернн

257

Цэнабіёз 122 ценобноз 257

Цэнабіёнт 122 ценобнонт 257

Цэноз 122 ценоз 257

Цяжкія металы 122 тяжелые металлы 244

«Чалавек і біясфера» 122 «Человек н бносфера» 259

Чапараль 122 чапараль 259

Чарада 123 стая 230

Чаргаванне пакаленняў 123 чередованне поколеннй 259

Чырвоная кніга 123 Красная кннга 181

Чыстая першасная прадукцыя 123 чмстая первнчная продукцня 259

Шарош 123 шуга 260

Шквал 123 шквал 260

Штыль 123 штнль 260

Шумы 123 шумы 260

Шчыльнасць папуляцыі 124 плот-

ность популяцнн 210

Шэлфарда правіла 124 Шелфорда правнло 259

Шэльф 124 шельф 260

Эвазія кіслароду 124 эвазня кнслорода 260

Эвалюцыйная экалогія 124 эволюцнонная экологня 261

Эвапатранспірацыя 124 эвапотранспнрацня 261

Эдасфера 125 эдасфера 263

Эдафабіёнты / 25 эдафобнонты 263

Эдафічныя фактары 125 эдафнческне факторы 263

Эдыфікатары 125 эднфнкаторы 263

Эйкумена 125 эйкумена 263

Экабіяморфа 125 экобноморфа 263

Экалагізацыя 125 экологнзацмя 263

Экалагічнае выхаванне 125 экологнческое воспнтанне 265

Экалагічная вайна 125 экологнческая война 263

Экалагічная валентнасць 125 экологнческая валентность 263

Экалагічная ёмістасць экасістэмы 125 экологнческая емкость экоснстемы 264

Экалагічная занальнасць вадаёма 126 экологнческая зональность водоема 264

Экалагічная ніша 126 экологмческая ннша 264

Экалагічная піраміда 126 экологнческая пнрамвда 264

Экалагічная пластычнасць 126 экологнческая пластнчность 264

Экалагічная прадукцыйнасць экасістэмы 126 экологнческая пронзводнтельность экоснстемы 264

Экалагічная раўнавага 126 экологнческое равновесне 266

Экалагічная сукцэсія 127 экологнческая сукцессня 264

Экалагічны крызіс 127 экологнческнй крнзнс 265

Экалагічныя групы 127 экологнческне группы 265

Экалагічныя тыпы 127 экологнческне тнпы 265

Экалагічныя фактары 127 экологнческне факторы 265

Экалагічныя эквіваленты 127 экологнческне эквнваленты 265

Экалогія 127 экологня 266

Экаполіс 128 экополнс 266

Экасістэма 128 экоснстема 266

Экатон / 28 экотон 267

Экафаза 128 экофаза 267

Экацыд 128 экоцнд 267

Экзаметабаліты 128 экзометаболнты 263

Экскрэты 129 экскреты 267

Эксплерэнты 129 эксплеренты 267

Экстразанальная расліннасць 129 экс-

тразональная растнтельность 267

Экстрэмальныя ўмовы 129 экстремальные условня 267

Элаяпланктон 129 элайопланктон 268

Элаясомы 129 элайосомы 267

Элімінацыя 129 элммннацня 268

Элювій 129 элювнй 268

Эміграцыя 129 эмнграцвя 268

Эмісія 129 эмнссня 268

Эвдазаахорыя 129 эндозоохорня 268

Эндатэрмныя арганізмы 129 эндотермные органнзмы 268

Эндэмікі 129 эндемнкн 268

Энергетыка экасістэмы 130 энергетнка экоснстемы 268

Энтайкія /ЗОэнтойкня 268

Энтамафагі 130 энтомофагн 268

Энтамафілія / 30 энтомофнляя 269

Энтамахарыя 130 энтомохорня 269

Энтрапія экалагічная 130 энтропня экологнческая 269

Эпі... 130 эпн... 269

Эпіайкія 130 эпнойкня 269

Эпізаахорыя 130 эпнзоохорня 269

Эпізаотыя 130 эпнзоотня 269

Эпілімніён 130 эпнлммннон 269

Эпіпланктон 130 эпнпланктон 269

Эпіфауна 130 эпнфауна 269

Эпіфілы 131 эпнфялы 269

Эпіфіты 131 эпнфнты 269

Эрозія 131 эрозня 270

Эрэмафілы 131 эремофнлы 270

Эстуарыі 131 эстуарнн 270

Эталогія 131 этологня 270

Эўгалінныя вадаёмы 131 эугалннные водоемы 270

Эукарыёты 131 эукарноты 270

Эўры... 131 эврн... 261

Эўрыбатныя арганізмы 131 эврн-

батные органнзмы 261

Эўрыбіёнтнасць 132 эврнбнонтность 261

Эўрыбіёнты 132 эврнбнонты 261

Эўрыгалінныя жывёлы 132 эврнгалннные жнвотные 261

Эўрыгіграбіёнтныя жывёлы 132 эврйгнгробнонтные жввотные 261

Эўрыоксібіёнты 132 эврнокснбнонты 261

Эўрытопныя арганізмы 132 эврнтопные органнзмы 262

Эўрытэрмафілы 132 эврнтермофнлы 262

Эўрытэрмафіты 132 эврнтермофнты 262

Эўрытэрмныя арганізмы 132 эврнтермные органнзмы 261

Эўрыфагія 133 эврвфагня 262

Эўстатычныя хістанні 133 эвстаткческне колебання 262

Эўтрафіраванне вадаёмаў 133

эвтрофнрованне водоемов 262

Эўтрофныя вадаёмы 133 эвтрофные водоемы 262

Эўфатычная зона 133 эвфотяческая зона 262

Эфектыўнасць экалагічная 133 эффектнвность экологнческая 270

Эфектыўная тэмпература 133 эф-

фектввная температура 270

Эфемероіды 133 эфемеронды 270

Эфемеры 134 эфемеры 270

Ювенільны 134 ювеннльный 271

Ядзерная зіма 134 ядерная знма 271

Ядро Зямлі 134 ядро Землн 271

Яраўтварэнне 134 оврагообразованне 200

Ярус 134 ярус 271

Яруснасць 134 ярусность 271

ЗМЕСТ

Як карыстацца слоўнікам 3

Экалагічны слоўнік 4

Экологнческнй словарь 135

Прадметны паказальнік 272

Даведачнае выданне

ЭКАЛАГІЧНЫ СЛОЎНІК

ЭКОЛОГНЧЕСКНЙ СЛОВАРЬ

Укладальнікі: Камлюк Лілія Васільеўна, Кручкова Ніна Міхайлаўна, Яромава Ніна Георгіеўна і інш.

2-е выданне, перапрацаванае і дапоўненае

Заг. рэдакцыі В. Г. Бехціна. Рэдактар Л. В. Ярыга. Мастацкі рэдактар В. 1. Казлоў. Тэхнічны рэдактар 3. У. Раманкевіч. Кампьютэрная вёрстка Г. А. Дудко. Карэктары Г. Л. Штэйнман, Т. /М. Вядзернікава, В. С. Бабеня, 3. М. Грышэлі.

Падпісана ў друк 26.11.2004. Фармат 84х108І/з2Папера афсетная. Гарнітура літаратурная. Афсетны друк. Умоўн. друк. арк. 15,12. Умоўн. фарба-адбіт. 15,5. Ул.-выд. арк. 15,9. Тыраж 3000 экз. Заказ 3025.

Выдавецкае рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Народная асвета» Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь.

ЛН № 02330/0056915 ад 01.04.2004.

220600, Мінск, праспект Машэрава, 11.

ААТ «Паліграфкамбінат імя Я. Коласа». 220600, Мінск, Чырвоная, 23.

■2*

Г""

I ISBN 985 -12 -095S 9 TH

9789851 209 5 8 9 J

Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.