Фізічны тып беларусаў

 

ІНСТЫТУТ МАСТАЦТВАЗНАУСТВА, ЭТНАГРАФІІ I ФАЛЬКЛОРУ АН БЕЛАРУСІ

І.І.Салівон

ФІЗІЧНЫ тып БЕЛАРУСАЎ

УЗРОСТАВАЯ ТЫПАЛАГІЧНАЯ I ЭКАЛАГІЧНАЯ ЗМЕНЛІВАСЦЬ

МІНСК НАВУКА I ТЭХНІКА 199 4

УДК 572

С а л і в о н I. I. Фізічны тып беларусаў: Узроставая, тыпалагічная і экалагічная зменлівасць.— Мн.: Навука і тэхніка, 1994.— 239 с.— ISBN 5-343-01014-8.

У аснову кнігі пакладзены матэрыялы па індывідуальных і папуляцыйных асаблівасцях фізічнага тыпу беларусаў, сабраныч аўтарам пад час комплексных экспедыцый 1975—1985 гг., арганізаваных Інстытутам мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Адлюстраваны заканамернасці палавой, узроставай і тэрытарыяльнай зменлівасці антрапалагічных паказчыкаў насельніцтва Беларусі. Разгледжана роля спадчынных, прыродных і сацыяльных фактараў у фармаванні фізічнага тыпу беларусаў.

Разлічана на спецыялістаў у галіне дэмаграфіі, антрапалогіі, этнаграфіі, марфалогіі чалавека.

Табл. 17. Мал. 21. Бібліягр.: с. 226—237.

Рэцэнзенты:

д-р мед. навук Г. I. В я р э н і ч (БелНДІ аховы мацярынства і дзяцінства), канд. гіст. навук I. У. Ч а к в і н

(Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі)

5720000000—088

С -------------- -57—92

М 316(03)—94

ISBN 5-343-01014-8

© I. I. Салівон, 1994

УВОДЗІНЫ

Механізмы фармавання арганізма чалавека і фактары, што ўплываюць на яго асаблівасці, прыцягваюць пільную ўвагу медыкаў, біёлагаў, эколагаў. Абагульненне вынікаў даследаванняў, прысвечаных марфалагічным, фізіялагічным, цыталагічным, біяхімічным зменам на працягу жыцця на арганізменным і папуляцыйным узроўнях у нармальным стане і пры паталогіі, дазваляе ўсё глыбей пазнаваць заканамернасці жыццядзейнасці арганізма. Актуальнасць праблемы абумоўлена тым, што ад глыбіні ведаў гэтых механізмаў залежыць эфектыўнасць іх рэгулявання дзеля выхоўвання здаровага, фізічна моцнага пакалення з гарманічным развіццём фізічных і духоўных сіл, папярэджання ранняга старэння і стварэння ўмоў для актыўнага творчага даўгалецця.

У антрапалагічных даследаваннях улічваюцца асаблівасці ўзаемадзеяння індывідаў і папуляцый з асяроддзем, адаптацыі да яго. Чалавек інтэнсіўна ператварае прыроду і парушае эвалюцыйна сфармаваныя сістэмы. Тым самым ён кардынальна мяняе ўмовы свайго існавання, што ў сваю чаргу значна павышае патрабаванні да яго сацыяльных і біялагічных магчымасцяў. Аварыя на Чарнобыльскай AC у 1986 г., якая прывяла да радыяцыйнага забруджвання значнай часткі тэрыторыі Беларусі, стварыла экстрэмальныя ўмовы існавання для жывых істот гэтай зоны, у тым ліку і для чалавека. У сувязі з гэтай катастрофай узнікла неабходнасць маніторынгу (дынамічнага назірання) на індывідуальным і папуляцыйным узроўнях усяго насельніцтва з мэтай выяўлення, ліквідацыі і прадухілення негатыўных для здароўя вынікаў аварыі.

Пры ажыццяўленні маніторынгу побач з фізіялагічнымі, біяхімічнымі і іншымі адхіленнямі трэба ўлічваць зрухі паказчыкаў фізічнага развіцця ў дзяцей і дарослых, якія таксама ў пэўнай ступені адлюстроўваюць стан здароўя. Інтэнсіўнае і мэтанакіраванае вывучэнне адаптацыі чалавека да розных экалагічных умоў, якое аб’яднала намаганні медыкаў, фізіёлагаў, генетыкаў, антраполагаў, геахімікаў, геафізікаў, сацыёлагаў і

іншых спецыялістаў, пачалося з 1963 г. На Генеральнай Асамблеі Спецыяльнага камітэта ў Вене дзеля каардынацыі даследаванняў была распрацаваная Міжнародная біялагічная праграма (International Biologic Programm — IBP), y межах якой створана асобная секцыя «Адаптацыя чалавека» (Human Adaptability—НА). Увага навукоўцаў усяго свету сканцэнтравалася на даследаванні спадчынных і няспадчынных механізмаў экалагічнай адаптацыі чалавека.

У адпаведнасці з гэтай праграмай на працягу двух дзесяцігоддзяў супрапоўнікі групы (цяпер аддзел) антрапалогіі і экалогіі Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі здзяйснялі комплекснае антрапалагічнае даследаванне насельніцтва рэспублікі і некаторых сумежных з ёй рэгіёнаў. Праграма ўключала шэраг генетычна дэтэрмінаваных прыкметаў сералагічнай, дэрматагліфічнай і аданталагічнай сістэмаў, а таксама саматалагічных (будова цела) асаблівасцяў чалавека. Матэрыял быў сабраны супрацоўнікамі пад час сумесных экспедыцый пад кіраўніцтвам Л. I. Цягака, а таксама па індывідуальных маршрутах.

Часткай гэтай вялікай сумеснай праграмы з’яўляецца самастойнае даследаванне аўтара дадзенай манаграфіі. Мелася на мэце вывучэнне асноўных гістарычных і антагенетычных заканамернасцяў фармавання фізічнага тыпу ў карэннага насельніцтва і мігрантаў на тэрыторыі Беларусі. ІІад тэрмінам «фізічны тып» мы разумеем сукупнасць структурных асаблівасцяў галавы, твару і цела, якія адлюстроўваюць канстытуцыю і расавую прыналежнасць індывіда, а абагулена — цалкам папуляцыі. Матэрыял, што складае аснову даследавання, быў сабраны да 1986 г., г. зн. да аварыі на Чарнобыльскай AC. У адпаведнасці з пастаўленай мэтай былі акрэсленыя задачы, вырашэнне якіх праводзілася паэтапна.

Першы этап быў прысвечаны гісторыі фармавання антрапалагічнага складу беларусаў. 3 гэтай мэтай сабрана краніялагічная і астэалагічная калекцыя з раскопак беларускіх вясковых могільнікаў 18—19 стагоддзяў, якія праводзіліся пад кіраўніцтвам аўтара манаграфіі. Апрацаваны матэрыялы па выкапнёвым насельніцтве 10—14 і 14—16 стагоддзяў, якія былі атрыманы пры археалагічных раскопках супрацоўнікамі Інстытута гісторыі АН Беларусі.

Параўнальны аналіз антрапалагічнага складу насельніцтва 10—14 стагоддзяў як асновы фармавання беларускай народнасці дазволіў акрэсліць месца познесярэднявечнага насельніцтва тэрыторыі Беларусі сярод тагачаснага ўсходнеславянскага насельніцтва, вылучыць агульныя і спецыфічныя рысы ў параўнанні з заходнеславянскім, германскім, лета-балцкім, прыбалцка-фінскім і фіна-угорскім насельніцтвам Усходняй і

Заходняй Еўропы. Для гэтага былі выкарыстаны як арыгінальныя матэрыялы раскопак, так і дадзеныя з айчынных і замежных літаратурных крыніцаў па антрапалогіі, археалогіі, лінгвістыцы, этнаграфіі.

Пры характарыстыцы генетычных вытокаў антрапалагічнага складу насельніцтва пачатку і канца II тысячагоддзя н. э. улічваліся этнагенетычныя працэсы на працягу фармавання беларускай народнасці і ў папярэднія гістарычныя перыяды. Выяўлена тэрытарыяльная варыябельнасць фізічнага тыпу насельніцтва 10—14 стагоддзяў, якая адбілася на антрапалагічным складзе беларусаў 17—19 стагоддзяў. Нягледзячы на генетычную пераемнасць асноўных расадыягнастычных рысаў, якія характарызуюць структурныя асаблівасці твару, выяўлена і апісана такая ж часавая зменлівасць фізічнага тыпу, як і ў шэрагу еўрапейскіх краін. Ад старажытнасці да сучаснасці змяняецца форма мазгавога аддзела чэрапа, набываючы больш круглы контур за кошт скарачэння падоўжнага і павелічэння папярочнага дыяметраў (працэс брахікефалізацыі), а таксама памяншаецца масіўнасць шкілета (працэс' грацылізацыі). Вынікі даследавання апублікаваныя аўтарам у асобных раздзелах калектыўных манаграфій (Салнвон н соавт., 1976; Тегако н соавт., 1978; Тегако, Салнвон, 1982), падручніку (Тегако, Салмвон, 1989) і шэрагу артыкулаў (Салнвон, 1969a, 19696, 1971, 1972, 1973a, 19736, 1974, 1975, 1980, 1981, 1984, 1989). Ha працягу гэтага этапа даследавання развівалася канцэпцыя этнагістарычнай абумоўленасці адноснай стабільнасці і пераемнасці фізічнага тыпу ў доўгім шэрагу пакаленняў з улікам тэрытарыяльнай варыябельнасці некаторых расадыягнастычных рысаў (прапорцыі твару і яго прафіляванасць, форма і выступанне носа) у карэннага насельніцтва Беларусі.

Наступныя два этапы звязаны з вывучэннем канстытуцыянальных і папуляцыйных асаблівасцяў фармавання фізічнага тыпу сучаснага насельніцтва Беларусі ў розных экалагічных умовах. He прэтэндуючы на вычарпальнае вырашэнне ўсіх пытанняў гэтай вельмі складанай праблемы, аўтар развівае толькі адзін з яе аспектаў — канцэпцыю генетычнай абумоўленасці экасенсітыўнасці арганізма да геахімічнага дэфіцыту і дысбалансу, якая адбіваецца на фармаванні памераў шкілета ў прэдэфінітыўным перыядзе і на ўзроставых зменах — у постдэфінітыўным. Другі этап падпарадкаваны мэце выяўлення залежнасці росту і палавога сталення арганізма ад некаторых генетычных, прыродных і сацыяльных фактараў (Салнвон н соавт., 1989). У 1984—1985 гг. былі даследаваныя 8-, 13-, 17-гадовыя вучні ў гарадах сярэдняй ступені урбанізацыі, якія знаходзяцца ў трох геахімічных правінцыях: паўночнай (Полацк), дзе ўзровень канцэнтрацыі і стасунку жыццёва важных хіміч-

ных элементаў у глебе і вадзе набліжаецца да аптымальнага стану; цэнтральнай (Заслаўе) са зніжаным узроўнем канцэнтрацыі мікраэлементаў, асабліва тытану, і самым высокім — ванадыю; паўднёвай (Пінск) з самымі нізкімі канцэнтрацыямі ўсіх элемента^, за выключэннем крэменязёма і медзі, утрыманне якіх максімальнае. Пры аналізе былі выкарыстаныя таксама матэрыялы супрацоўнікаў Аддзела антрапалогіі і экалогіі ІМЭФ АН Беларусі: Марфінай 0. I. па фізічным развіцці нованароджаных у 1980—1986 гг. у населеных пунктах адзначаных правінцый і Н. I. Полінай па фізічным развіцці сельскіх вучняў (8—17 гадоў) у цэнтральным рэгіёне (Салнвон п соавт., 1989).

Мяркуючы па антрапаметрычных паказчыках, нованароджаныя ад бацькоў-беларусаў, якія на працягу некалькіх пакаленняў прыстасоўваліся да канкрэтных экалагічных умоў, больш устойлівыя да негатыўнага ўплыву асяроддзя. Вышэйшая экасенсітыўнасць зафіксавана ў нованароджаных з павышанай гетэразіготнасцю, бацькі якіх з’яўляюцца імігрантамі і належаць да розных нацыянальнасцяў. Станоўчы ўплыў спрыяльных умоў жыцця больш выразна праяўляецца ў патомкаў ад міжнацыянальных шлюбаў (ПМШ), уздзеянне ж негатыўных фактараў таксама мацней адбіваецца на іх фізічным развіцці. Ва ўсіх слаба урбанізаваных гарадах у межах адной геахімічнай правінцыі ПМШ з прычыны выразнага гетэрозісу адрозніваюцца ад нованароджаных беларусаў больш высокімі паказчыкамі фізічнага развіцця (даўжыня і маса цела, акружына галавы і грудзей). Але ўжо пры сярэдняй ступені урбанізацыі адзначаецца негатыўны ўплыў неспрыяльных экалагічных умоў на развіццё плода, асабліва ў ПМШ. У прыватнасці, праяўляецца тэндэнцыя да рэтардацыі: меншыя памеры акружыны грудзей і галавы сведчаць пра большую грацыльнасць шкілета ў гэтых дзяцей. Нованароджаныя беларусы незалежна ад полу як ад першых, так і ад наступных родаў у паўночнай правінцыі характарызуюцца найбольшымі паказчыкамі акружыны галавы і грудзей, у паўднёвай — найбольшай масай цела пры найменшых велічынях даўжыпі цела, акружыны галавы і грудзей.

Даследаванне вясковых вучняў 8—17 гадоў у цэнтральнай геахімічнай правінцыі паказала, што працэсы росту ў іх падпарадкоўваюцца агульным заканамернасцям. Параўнанне тэмпаў росту і тэрміну іх паскарэння ў дзяцей-беларусаў і мяшанага нацыянальнага складу, сярод якіх на долю ПМШ прыпадае 80%, паказала большую згарманізаванасць развіцця ў генетычна больш аднародных выбарках патомкаў карэннага насельніцтва беларускай нацыянальнасці. Аналіз індывідуальнай ацэнкі фізічнага развіцця сведчыць пра большую неаднарод-

насць паказчыкаў у выбарцы дзяцей мяшанага нацыянальнага складу, сярод якіх у 2—3 разы часцей, чым сярод беларусаў, сустракаюцца высакарослыя тонкія індывіды.

Даследаванне ўзроставай зменлівасці комплексу марфалагічных прыкметаў, якія характарызуюць фізічны тып, у гарадскіх вучняў розных геахімічных рэгіёнаў дазволіла вызначыць залежнасць тэмпаў росту і развіцця ад рэальнай геахімічнай сітуацыі. Паніжаная мінералізацыя глебы і вады (цэнтральны і асабліва паўднёвы рэгіёны) замаруджвае тэмпы росту шкілета і палавога сталення, негатыўна адбіваецца на фізічн.ым развіцці маладога пакалення. Высветлена, што больш адчувальныя да геахімічнага дэфіцыту і дысбалансу дзеці з тонкай будовай, а больш устойлівыя — дзеці з масіўным шкілетам і некалькі павышанымі тлушчавымі адкладамі. Патомкі ад міжнацыянальных шлюбаў у параўнанні з дзецьмі карэнных жыхароў меньш устойлівыя да неспрыяльнага геахімічнага асяроддзя. Аднак ва ўмовах, якія набліжаюцца да аптымальных (паўночная правінцыя), у іх прыкметна праяўляецца гетэрозіс—■ паскарэнне росту і развіцця. У паўднёвай правінцыі ў ПМ.Ш, наадварот, адзначаецца рэтардацыя, г. зн. затрымка развіцця. Улічваючы, што тонкая будова цела часцей сустракаецца сярод ПМШ, дзеці ад шлюбаў мяшанага нацыянальнага складу з’яўляюцца кантынгентам павышанай рызыкі ў неспрыяльнай экалагічнай сітуацыі.

Параўнанне паказчыкаў развіцця дзяцей сярэдзіны 80-х гадоў з аналагічнымі дадзенымі 70-х гадоў сведчыць пра тое, што ў вёсках і гарадах Беларусі з сярэднім узроўнем урбанізацыі працэс акселерацыі працягваецца. У сувязі з гэтым эфектыўнасць санітарна-гігіенічнага кантролю за фізічным развіццём дзяцей і адпаведных лячэбна-прафілактычных захадаў залежыць ад пастаяннага ўдасканалення і своечасовага аднаўлення ўзростава-палавых нарматываў навучальнай, працоўнай і спартыўнай дзейнасці, якія павінны ўлічваць індывідуальныя канстытуцыянальна-тыпалагічныя асаблівасці.

Трэці этап падагульніў вынікі даследаванняў заканамернасцяў фармавання фізічнага тыпу беларусаў. Ен прысвечаны ўзростава-палавой і этнатэрытарыяльнай зменлівасці сучаснага дарослага насельніцтва Беларусі. У часе даследаванняў вырашаліся наступныя задачы.

1 . На падставе супастаўлення паказчыкаў фізічнага тыпу ў карэннага насельніцтва беларускай нацыянальнасці, мігрантаў небеларускай нацыянальнасці (рускіх, украінцаў, палякаў) і ПМШ выявіць:

—   размах і накіраванасць зменлівасці прыкметаў у двух умоўных пакаленнях кожнай выбаркі;

—     агульныя для ўсходнеславянскага насельніцтва і спецы-

фічныя для беларусаў рысы як вынік этнагенетычных працэсаў.

2. Выявіць тэрытарыяльныя асаблівасці фізічнага тыпу беларусаў у залежнасці ад узросту, пакалення, тыпу канстытуцыі.
3. Высветліць канстытуцыянальна-тыпалагічную абумоўленасць узроставай зменлівасці фізічнага тыпу беларусаў у рознай геахімічнай сітуацыі.

Аўтар спадзяецца, што вынікі шматгадовай працы будуць карысныя ў практычнай дзейнасці спецыялістаў, якія вывучаюць феномен чалавека.

Выказваем глыбокую ўдзячнасць супрацоўнікам Аддзела антрапалогіі Інстытута этнаграфіі імя М. М. Міклуха-Маклая РАН, Інстытута і Музея антрапалогіі імя Д. М. Анучына МДУ за дапамогу ў асваенні методыкі краніяметрычных, антрапаметрычных і антрапаскапічных даследаванняў, за кансультацыі па метадах статыстычнага аналізу матэрыялаў; дырэкцыі Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі і супрацоўнікам аддзела антрапалогіі і экалогіі ІМЭФ за садзейнічанне ў зборы матэрыялу, а таксама кіраўніку групы аўтаматызацыі навуковых даследаванняў Інстытута цыталогіі і генетыкі АН Беларусі С. Р. Мацу і супрацоўнікам групы за распрацоўку праграмаў статыстычнага ацадізу, забеспячэнне машыннай апрацоўкі дадзеных і дапамогу ў інтэрпрэтацыі атрыманых вынікаў.

СУЧАСНЫ СТАН АНТРАПАЛАГІЧНЫХ ВЕДАУ Ab ЗАКАНАМЕРНАСЦЯХ МАРФАЛАГІЧН Ай ЗМЕНЛІВАСЦІ УАНТАГЕНЕЗЕ

1.1.  АСНОУНЫЯ ЗАКАНАМЕРНАСЦІ ФАРМАВАННЯ ФІЗІЧНАГА ТЫПУ У ПРЭДЫФІНІТЫУНЫМ ПЕРЫЯДЗЕ

Змены фізічнага тыпу і некаторых функцыянальных асаблівасцяў людзей у працэсе росту, развіцця і старэння спакон веку фіксаваліся эмпірычнымі назіраннямі. У іх навуковую інтэрпрэтацыю побач з мноствам шматбаковых даследаванняў у галіне біяхіміі, эмбрыялогіі, эндакрыналогіі, патанатоміі і іншых медыцынскіх дысцыплінаў значны ўклад унеслі антрапалагічныя даследаванні. Назапашаныя антрапалагічныя дадзеныя дазваляюць не толькі разглядаць агульныя заканамернасці нармальнай узроставай зменлівасці, характэрнай для сучаснага чалавека, але і ўлічваць эвалюцыйныя, эпахальныя, этнатэрытарыяльныя, экалагічныя асаблівасці гэтага працэсу.

Вядома, што аснову антрапалагічных даследаванняў складае вывучэнне разнастайнасці віду Homo sapiens на антагенетычным і філагенетычным узроўнях (Бунак, 1927, 1980). Жыццёвы цыкл індывіда — элементарнай адзінкі папуляцыі — разглядаецца як няспынны адаптыўны працэс, у выніку якога індывідуальная генетычная праграма (генетычная канстытуцыя) пад уздзеяннем навакольнага асяроддзя рэалізуецца ў выглядзе канкрэтных фенатыповых праяваў. Для выяўлення вытокаў генетычнай разнастайнасці пэўнай папуляцыі ўлічваюцца як экалагічныя ўмовы і працягласць пражывання ў дадзеным арэале, так і звязаная з этнагістарычнымі працэсамі міграцыі, пад уплывам якіх адбывалася фармаванне яе генафонду.

Вывучэнне ўзроставай дынамікі марфалагічных прыкметаў у папуляцыях—адна з найважнейшых задач сучаснай антрапалогіі. Будова цела дарослага чалавека ў значнай меры залежыць ад спадчынных асаблівасцяў і ўмоў росту і развіцця ў дзяцінстве, г. зн. у прэдыфінітыўным перыядзе. Лонгітудынальныя даследаванні аднаго і таго ж індывіда з 7 да 20 гадоў паказалі, што характар павелічэння даўжыні і масы цела ў працэсе развіцця залежыць ад велічыні гэтых паказчыкаў пры нараджэнні (Bozilov, Kurley, 1983), г. зн. ад умоў развіцця ў эмбрыянальным перыядзе.

Асяроддзе, у якім жыве чалавек, з’яўляецца крыніцай рэсурсаў для жыццезабеспячэння яго арганізма і для сацыяльнай дзейнасці. Яно абумоўлівае асаблівасці рэалізацыі яго спадчыннай праграмы як прадстаўніка біялагічнага віду, з аднаго боку, і як прадстаўніка пэўнага соцыуму — з другога. 3 моманту зачатку апасродкаванае праз арганізм маці ўздзеянне канкрэтнага спалучэння мноства прыродных і сацыяльных фактараў на эмбрыён і плод чалавека накіроўвае ў пэўнае русла яго ўнутрычарэўнае развіццё і адбіваецца на постнатальным развіцці. Гэта значыць, што ва ўнутрычарэўным перыядзе абумоўліваецца шэраг асаблівасцяў росту, сталення і нават старэння індывіда, праграмуюцца асаблівасці далейшага яго развіцця.

Даследаванні шматлікіх аўтараў сведчаць пра тое, што агульныя заканамернасці развіцця рэалізуюцца пры неадначасовай дыферэнцыроўцы тканак, органаў і сістэмаў, што спрычыняецца нераўнамерным ростам арганізма і яго частак. Працэсы паскарэння росту і развіцця пачынаюцца і заканчваюцца неадначасова для розных органаў і сістэмаў, таму на розных этапах антагенезу стасунак яго марфалагічных элементаў неаднолькавы. Існуюць узроставыя адрозненні ў прапорцыях цела. Такая нераўнамернасць развіцця адлюстроўвае складаныя біялагічныя заканамернасці нейраэндакрыннай рэгуляцыі біяхімічных працэсаў, што складаюць аснову жыццядзейнасці.

Фармаванне фенатыповых асаблівасцяў індывіда суправаджаецца складанымі метабалічнымі працэсамі, якія забяспечваюць размнажэнне клетак і павелічэнне іх памераў, дыферэнцыроўку розных структураў і органаў і г. д. Такім чынам, рэалізуецца генетычны патэнцыял росту і развіцця ў пэўных умовах асяроддзя (Карсаевская, 1970, 1978; Харрнсон н соавт., 1979; Аршавскнй, 1982; Дорожнова, 1983; Tanner, 1962 і інш.).

Генетычна дэтэрмінаваныя палавыя адрозненні ў памерах, форме, стасунку асноўных кампанентаў (касцявы, мускульны і тлушчавы) складу цела пачынаюць праяўляцца на вельмі ранніх стадыях унутрычарэўнага развіцця і залежаць ад фармавання палавых залозаў. Гісталагічныя даследаванні ганадаў у 5—8-тыднёвых эмбрыёнаў паказалі, што ўжо на 6-м тыдні развіцця праяўляецца спецыфічная дыферэнцыроўка ў напрамку фармавання мужчынскай альбо жаночай палавой залозы, а на 7-м тыдні пачынаецца дыферэнцыроўка полу. У развіцці і фармаванні ганадаў устаноўлена дакладная стадыйнасць (Терехова, 1987).

Гармоны належаць да эндагенных фактараў, якія найбольш эфектыўна ўплываюць на паслядоўнасць тэмпаў развіцця арганізма ўвогуле і саматычнага статусу ў прыватнасці (Жуковскнй, 1971; Тотер, 1968; Донован, Бош, 1974; Савченко н соавт., 1976; Бец, 1989; Хрнсанфова, Тнтова, 1989 і інш.). Істотную

ролю палавых гармонаў у фармаванні саматычных асаблівасцяў чалавека неаднаразова падкрэслівалі розныя аўтары, якія вывучалі практычна здаровых людзей, асобаў з рознай паталогіяй. Так, індывідуальны касцявы ўзрост залежыць ад ступені развіцця рэпрадукцыйнай сістэмы і ўзроўню сакрэцыі палавых гармонаў. Эстрагены ўзмацняюць актыўнасць астэабластаў і ўплываюць на рост і абвапненне костак. Андрагены маюць агульнае анабалічнае ўздзеянне — садзейнічаюць больш актыўнаму засваенню харчовых прадуктаў і ўтвараюць станоўчы азотны баланс, у выніку чаго павышаецца сінтэз і абмен мукаполіцукрыдаў. Парушэнне сінтэзу апошніх суправаджаецца дэмінералізацыяй костак. Аптымальныя дозы андрагенаў стымулююць рост і акасцяненне шкілета, павялічваюць інтэнсіўнасць мінералізацыі касцявой тканкі (Касавнна, Торбенко, 1972, 1975). Андрагены ўплываюць на рост і развіццё мускулатуры. Пры гіпаганадызме ў мужчын назіраецца больш працяглы рост цела ў даўжыню з прычыны затрымкі закрыцця эпіфізарных зонаў росту ў доўгіх трубчастых касцях (Донован, Бош, 1974).

У назіраннях мноства аўтараў удакладнена, што палавыя адрозненні па тэмпах акасцянення выяўляюцца ўжо з першых месяцаў жыцця дзіцяці. Пры гэтым дзяўчынкі апярэджваюць хлопчыкаў па тэмпах дыферэнцыроўкі шкілета.

Даследаванне рэнтгенаграм хрыбта ад нараджэння да 26 гадоў паказала, што характэрнае паскарэнне працэсу росту да 3-гадовага ўзросту больш выразнае ў дзяўчынак. У іх больш інтэнсіўна развіваюцца грудны, паяснічны і шыйны аддзелы. Ад 3 да 7 гадоў развіццё хрыбта замаруджваецца, далей крыху паскараецца. К пубертатнаму ўзросту яго даўжыня ў дзяўчынак дасягае 72%, а ў хлопчыкаў — 67,3% ад канчатковай велічыні. 3 16—17 да 24—26 гадоў развіццё хрыбта замаруджваецца і спыняецца (Zaborowski, 1977).

Закладванне і развіццё тлушчавай тканкі, якая адыгрывае важную ролю ў метабалізме плода, назіраецца на 14—24-м тыдні ўнутрычарэўнага развіцця спачатку на галаве і шыі, потым на тулаве і канечнасцях. У гэты перыяд палавых адрозненняў па ступені тлушчаадкладання не адзначана. Яны выяўляюцца ў другім трыместры цяжарнасці (Poissonet, Durdi, Warn, 1984). У нованароджаных дзяўчынак адзначаецца тэндэнцыя больш высокага ўтрымання тлушчу пад скурай.

У першыя гады жыцця павялічваюцца палавыя адрозненні па колькасці агульнага і падскурнага тлушчу. Разлікі стасунку прыросту тлушчавай і бястлушчавай масы цела ад 13 тыдняў пасля зачацця да 16 гадоў выявілі цыклічнасць зменаў гэтага параметра. На пачатку і ў сярэдзіне ўнутрычарэўнага жыцця ідзе назапашванне амаль выключна бястлушчавай масы. Адкладванне тлушчу пачынаецца бліжэй да заканчэння гэтага

перыяду. На працягу першага года жыцця тлушч інтэнсіўна назапашваецца, а ўжо к 4 гадам максімуму дасягае працэнт бястлушчавай масы. Далей цыкл паўтараецца: паміж 6—10 гадамі пераважае адкладанне тлушчу, а паміж 12—14 гадамі — павелічэнне бястлушчавай масы, к 16—17 гадам зноў ідзе інтэнсіўнае назапашванне тлушчу. Такім чынам, тлушчавая тканка ў чалавека фармуецца на працягу найбольш адчувальнага (сенсітыўнага) перыяду антагенезу (з 30-га тыдня цяжарнасці да 1 года постнатальнага жыцця), калі вызначаецца клетачны склад арганізма (Клнорнн, 1989). Колькасць тлушчавых клетак у арганізме залежыць ад характару харчавання і ўзроўню сакрэцыі гармону росту — самататропнага гармону (СТГ). У здаровых дзяцей размнажэнне тлушчавых клетак працягваецца да пубертасу — перыяду палавога сталення, а пры лішку харчавання становіцца празмерным. Розніцы ў колькасці гэтых клетак паміж юнакамі і дзяўчынамі не адзначана. Адрозненне ў назапашванні тлушчу паміж мужчынамі і жанчынамі спрычыняецца большымі памерамі клетак у апошніх. Найбольш істотная перавага гэтага кампанента складу цела ў жаночым арганізме адзначаецца ў перыяд палавога сталення.

Асноўная біялагічная характарыстыка цэласнага арганізма — яго канстытуцыя, г. зн. уся сукупнасць генаі фенатыповых уласцівасцяў, што абумоўліваюць своеасаблівыя спосабы адаптацыі, якія забяспечваюць рэзістэнтнасць да ўздзеяння неспрыяльных фактараў асяроддзя (Клнорнн, Чтецов, 1979). Важнае тэарэтычнае і практычнае значэнне мае праблема біяхімічнай асновы канстытуцыянальных тыпаў, бо розныя варыянты «нормы» адлюстроўваюць розныя спосабы адаптацыі арганізма да ўмоў асяроддзя (Клнорнн, 1974).

Даследчыца A. Н. Хрысанфава даказала магчымасць стварэння канстытуцыянальнай схемы на комплекснай морфагарманальнай аснове для перыяду індывідуальнага развіцця асоб мужчынскага полу (Мажуга, Хрксанфова, 1980; Хрнсанфова, 1982). Складзеная для юнакоў 15—16 гадоў эндакрынаграма паказала павышаны ўзровень эстрадыёлу ў падлеткаў астэноіднага тыпу, тэстастэрону і СТГ — мускульнага тыпу, прагестэрону пры некаторым зніжэнні ўзроўню астатніх гарманальных паказчыкаў — у асоб дыгестыўнага тыпу (Хрнсанфова, Тнтова, 1989). «Гарманальны профіль» юнакоў таракальнага тыпу найменш адхіляўся ад сярэдняга, г. зн. усе гарманальныя паказчыкі вагаліся ў межах х±0,5. Анабалічнай тэндэнцыі ў складзе цела і максімальнаму крытэрыю андраморфіі адпавядаюць найбольшыя паказчыкі індэкса тэстастэрон: карцізол (СТГ : карцізол), што характэрна для мускульнага тыпу. Гэты тып адрозніваецца і нізкім стасункам эстрадыёл: тэстастэрон. Высокія значэнні апошняга індэкса адзначаюцца ў астэноідных юнакоў,

у якіх андраморфія мінімальная. Больш за палову юнакоў дыгестыўнага тыпу маюць адносна павышаны ўзровень прагестэрону, тэстастэрону, некалькі паніжаны — карцізолу. Для падлеткаў мускульнага тыпу ўласцівы найбольш акселераваны варыянт развіцця. Адзначана тэндэнцыя станоўчай залежнасці біялагічнага ўзросту ад узроўню сакрэцыі тэстастэрону і карцізолу і адмоўнай — ад узроўню жаночых палавых гармонаў.

Укараненне ў медыцынскай практыцы антрапаметрычных даследаванняў дзяцей дазволіла ў шмат якіх краінах назапасіць звесткі, якія дапамаглі выявіць тэндэнцыю паскарэння росту, сталення сучасных дзяцей і перавышэння канчатковых (дэфінітыўных) памераў цела ў параўнанні з папярэднімі пакаленнямі ў тым жа ўзросце. Нямецкі ўрач Е. Кох у 1935 г. даў гэтай з’яве назву «акселерацыя», альбо «акцэлерацыя» (лац. acceleratio — паскарэнне).

Мноства работ прысвечана вывучэнню заканамернасцяў росту і палавога сталення дзяцей у розных кліматагеаграфічных рэгіёнах, сацыяльна-эканамічных умовах у залежнасці ад расавых асаблівасцяў (Соловьева, 1974; Годнна, Мнклашевская, 1989). Дасканала вывучана дынаміка ў працэсе росту розных антрапаметрычных і антрапаскапічных прыкметаў, якія характарызуюць фізічнае развіццё, палавое сталенне, акасцяненне шкілета, прарэзванне малочных і пастаянных зубоў, канстытуцыянальны тып, расавую прыналежнасць і інш.

Айчынныя антрапалагічныя і медыцынскія даследаванні паказалі, што за апошнія сто гадоў даўжыня цела вучняў адпаведнага ўзросту павялічылася ў сярэднім на 10—15 см. Працэс росту заканчваецца ў дзяўчат ва ўзросце 16—17 гадоў, у юнакоў— У 18—19 гадоў (Рост н развптне ребенка, 1973). Палавое сталенне пачынаецца прыкладна на 2 гады раней, чым у мінулым стагоддзі. Ужо ва ўнутрычарэўным перыядзе адзначаецца паскарэнне росту і развіцця плода, а ў постнатальным — больш раннія тэрміны прарэзвання малочных зубоў і замены іх на пастаянныя; раней пачынаецца і заканчваецца акасцяненне шкілета. У тым жа кірунку змяняюцца паказчыкі дынамаі спіраметрыі, рухавай актыўнасці і іншых прыкметаў пад час росту.

Заканамернасці росту і развіцця ўпершыню ў нашай краіне былі глыбока прааналізаваныя В. В. Бунаком (1940, 1946, 1956, 1961). Яго высновы пацвердзіліся і больш познімі даследаваннямі (Урысон, 1973; Мнклашевская н соавт., 1988 і інш.). Высветлена, што тэмпы росту большасці памераў цела максімальныя на працягу першага года жыцця. Далей яны замаруджваюцца, але існуюць два перыяды павышэння, якія атрымалі назву «пік», альбо «скачок», росту. Першы пік прыходзіцца на перыяд 4—7 гадоў, а другі, прэпубертатны (папярэдні пубертасу),— на 13—14 гадоў. Да 7—8-гадовага ўзросту дзеці

абодвух полаў растуць з прыкладна аднолькавай хуткасцю; ад 7 да 10 гадоў дзяўчынкі растуць хутчэй і ў 10—11 гадоў даганяюць хлопчыкаў па даўжыні цела, а ў 12 апярэджваюць іх. Большая даўжыня цела захоўваецца ў дзяўчынак да 15 гадоў, потым іх зноў апярэджваюць хлопчыкі. Гэтую з’яву тлумачаць тым, што ў дзяўчынак прыкладна на 2 гады раней пачынаецца і заканчваецца палавое сталенне (ад 12 да 16 гадоў), чым у хлопчыкаў (ад 14 да 17—18 гадоў). У перыяд палавога сталення сярэднегадавы прырост даўжыні цела ў дзяцей абодвух полаў складае прыкладна 5—6 см. Палавыя асаблівасці формы цела і прапорцый абумоўлены як рознымі тэмпамі развіцця мяккіх тканак (у дзяўчынак больш інтэнсіўна развіваецца тлушчавая, а ў хлопчыкаў — цягліцавая тканка), так і рознымі тэмпамі росту асобных фрагментаў шкілета. Напрыклад, у дзяўчынак 12—13 гадоў назіраецца найбольшы пік прыросту тазавага дыяметра, а ў хлопчыкаў — шырыні плеч і грудной клеткі.

Нераўнамернасць росту памераў галавы (Довгялло, 1937; Рогннскйй, 1960; Сысак, 1960) адзначаецца ўжо ва ўнутрычарэўным перыядзе. Прырост умяшчальнасці чэрапа, звязаны з развіццём мозга, найбольш інтэнсіўны на 5—6-м месяцы эмбрыянальнага развіцця; на 7—8-м месяцы ён замаруджваецца, a пад канец унутрычарэўнага развіцця зноў паскараецца. К моманту нараджэння даўжыня мазгавога аддзела чэрапа складае больш як 50% гэтай велічыні ў дарослага чалавека, папярочныя ж яго памеры дасягаюць 55—60%, падоўжныя — 40—45 і глыбінныя — 30—35%. Нераўнамернасць унутрычарэўнага павелічэння памераў галавы адлюстроўваецца ў іх постнатальных асаблівасцях.

Палавыя адрозненні памераў галавы і цела пачынаюць фармавацца ва ўнутрычарэўным перыядзе і захоўваюцца на працягу ўсяго жыцця (Мнклашевская, 1968).

Расавыя асаблівасці таксама фармуюцца вельмі рана. Адрозненні паміж афрыканцамі і еўрапейцамі адзначаюцца ўжо на 40-м тыдні ўнутрычэраўнага жыцця (Schultz, 1926). Рана фармуюцца і прапорцыі цела, уласцівыя мангалоіднай pace (Мнклашевская, 1972; Мнклашевская н соавт., 1972; Groulich, 1957; Ashroft, 1971). Стойкай расавай прыкметай з’яўляецца стасунак даўжыні нагі і тулава. Так, даўганогасць неграў адзначаецца ўжо на 40-м тыдні ўнутрычарэўнага жыцця і асабліва павялічваецца ў падлеткавым перыядзе. Самыя нізкія велічыні гэтага індэкса ў мангалоідных групах некалькі павялічваюцца ў падлеткаў за кошт інтэнсіўнага росту ног, характэрнага для прэпубертатнага перыяду. Пры аднолькавай даўжыні корпуса рускія дзяўчынкі 16—17 гадоў адрозніваліся ад кіргізскіх даўжэйшай на 5—6 см нагой.

У дзяцей мяшанага расавага паходжання (маці — японка,

бадька — амерыканец (еўрапеоід альбо негроід) адрозненні праяўляліся ў асноўным па стасунку даўжыні нагі і тулава; у японска-негрыцянскіх дзяцей адносная даўжыня нагі была большая (Hoshi, 1970). Японцы, што нарадзіліся ў Каліфорніі, апярэджвалі аднагодкаў з Японіі па даўжыні і масе цела, сфармаванасці шкілета і набліжаліся да каліфарнійцаў еўрапейскага паходжання, але стасунак даўжыні нагі і тулава заставаўся нязменным, характэрным для мангалоіднай расы (Groulich, 1957).

Расавыя прыкметы не маюць адметнай залежнасці ад уздзеяння экзагенных фактараў. Напрыклад, адрозненні паміж прадстаўнікамі еўрапеоіднай і негроіднай расаў па форме валасоў, колеры валасоў, скуры, вачэй, насавым, носатваравым, брахіяльным паказчыках праяўляюцца ўжо ва ўнутрычарэўным перыядзе (Vallois, 1950; Schultz, 1926). Па дадзеных А. Шульца (1926), плады неграў на 3-м месяцы ўнутрычарэўнага жыцця ў параўнанні з белымі маюць таўсцейшыя вусны, карацейшы і шырэйшы нос. Відавочныя таксама адрозненні паміж еўрапеоіднымі і мангалоіднымі групамі па будове верхняга павека (Wen, 1935; Бунак, 1937). Ужо з 5-га месяца ўнутрычарэўнага жыцця ў японцаў адзначаюцца большыя ў параўнанні з рускімі тлушчаадклады на твары (Рогннскнй, 1960). У той жа працы Я. Я. Рагінскі адзначаў, што калі паказчык той або іншай прыкметы значна змяняецца з узростам (даўжыня нагі ў працэнтах ад даўжыні тулава, шырыня скулаў, насавы і арбітны паказчыкі, вышыня пераносся, эпікантус, колер валасоў, вачэй і г. д.), то максімальныя расавыя адрозненні праяўляюцца ў розныя ўзроставыя перыяды для кожнай прыкметы. Напрыклад, па колеры скуры, форме валасоў, насавым і брахіяльным паказчыках негры больш адрозніваюцца ад еўрапейцаў у сталым узросце. Па папярочным дыяметры галавы, найменшым лобным і скулавым дыяметрах, фізіянамічнай вышыні твару прадстаўнікі мангалоіднай (бураты) і еўрапеоіднай (рускія, армяне) расаў больш адрозніваюцца ў дзяцінстве (Мнклашевская, 1968). Адрозненні па якасных прыкметах, такіх, як развіццё эпікантуса, зморшчка верхняга павека, папярочны профіль спінкі носа, форма ноздраў, больш выразныя ў дзяцінстве, а па гарызантальнай прафіліроўцы твару — у юнацтве. Мангалоідныя групы характарызуюцца не толькі слабым развіццём траццёвага валасянога покрыва, але і больш познім у параўнанні з еўрапеоіднымі групамі развіццём валасоў у падпахавых ямках і на лабку пры палавым сталенні.

Шмат публікацый замежных і айчынных аўтараў прысвечана аналізу этнатэрытарыяльных асаблівасцяў акселерацыі, эндаі экзагенных прычынаў яе ўзнікнення (Властовскнй, 1976; Ннкнтюк, 1989).

Вядучым экзагенным фактарам затрымкі развіцця лічыцца колькасная і якасная непаўнацэннасць харчавання (з недахопам энергетычных і будаўнічых кампанентаў), хваробы, што вычэрпваюць рэсурсы арганізма, нізкі культурны ўзровень бацькоў, ад якіх залежыць якасць догляду дзіцяці.

Сярод стымулятараў працэсу росту называюць некаторыя віды малых дозаў іанізацыйных выпраменьванняў, блізкіх да натуральнага фону Зямлі (0,1 рад на год), цыклічныя змены сонечнай актыўнасці, магнітных палёў нашай планеты і іншых фактараў. Несумненная і роля поспехаў педыятрыі, эпідэміялогіі, санітарыі, масавага далучэння дзяцей да фізкультуры і спорту і г. д. Т. В. Карсаеўская (1970) указвае на вялікую ролю урбанізацыі — характэрнай рысы сучаснага грамадскага развіцця любой краіны. Глыбока дыферэнцыраваная праца, зніжэнне фізічных нагрузак, пастаянныя і моцныя псіхаэмацыянальныя напружанні, шум, забруджванне атмасферы і іншыя фактары экалагічнай своеасаблівасці горада адбіваюцца на псіхасаматычным развіцці чалавека. Акрамя таго, павышаная міграцыйная актыўнасць насельніцтва інтэнсіфікуе папуляцыйна-генетычныя працэсы, якія суправаджаюцца акселерацыяй — вынікам праяўлення гетэрозісу ў мяшаных папуляцыях. Таму паскарэнне развіцця і палавога сталення больш адметнае ў буйных гарадах, чым у невялікіх гарадах і вёсках.

Адной з важкіх прычынаў павелічэння дэфінітыўных памераў цела ў нашым стагоддзі ў параўнанні з мінулым В. В. Бунак (1936, 1968) лічыў павелічэнне колькасці гетэралакальных шлюбаў як вынік больш інтэнсіўнай міграцыі і змешвання насельніцтва. Узмацненне жыццяздольнасці (гетэрозіс) у першым пакаленні патомкаў (расліны, жывёлы) пры змешванні інбрэдных (чыстых) ліній — з’ява, даўно вядомая вучоным. Вывучэнне кола шлюбных сувязяў у папуляцыях чалавека паказала, што з павелічэннем адлегласці паміж месцамі нараджэння бацькі і маці іх дзеці маюць большыя памеры цела (Wolanski et al., 1969). Паводле дадзеных Б. А. Нікіцюка і 1. I. Філіпава (Ннкнтюк, Фнлнппов, 1975), гэтая тэндэнцыя назіраецца ў першым пакаленні патомкаў толькі пры аптымальнай адлегласці мясцін нараджэння бацькоў, а іменна не больш 25—75 км, г. зн. у выпадку ўмеранай экзагаміі. Н. Валянскі (Wolanski, 1977) адзначае, што прыкметы, якія больш чым на 50% развіваюцца ў постнатальным перыядзе, праяўляюць большую экасенсітыўнасць, чым тая, што ўжо ва ўнутрычарэўным перыядзе дасягае больш за 50% ад памераў дарослага чалавека. Да першых належаць памеры цела, да другіх — галавы і твару. Больш выразная гетэразіготнасць у патомкаў ад экзагамных шлюбаў павышае адчувальнасць арганізма да ўздзеяння як адмоўных, так і спрыяльных фактараў асяроддзя. Гэтая асаблівасць

больш датычыць хлопчыкаў, таму што неаднароднасць набору палавых храмасомаў (у мужчын — XY, у жанчын — XX) прадвызначае больш высокую экасенсітыўнасць мужскога арганізма (Геодакян, 1974, 1981).

Спадчынная праграма арганізма кадзіруе амплітуду зменлівасці структурных асаблівасцяў пры іх фармаванні ў канкрэтных умовах асяроддзя. Пра гэта сведчаць шматлікія даследаванні блізнюкоў (Канаев, 1959 г. і інш.). Пры пасямейным даследаванні бацькоў (125 сем’яў) з 2—3 дзецьмі ва ўзросце 17—35 гадоў (Susanne, 1977) было паказана, што найбольшыя велічыні каэфіцыента спадчыннасці характэрныя для даўжыні цела, вышыні верхнегрудзіннай кропкі і даўжыні сярэдняга пальца, некалькі меншыя— для масы цела, даўжыні пляча, тазавага дыяметра і мінімальныя — для акружыны шыі і канечнасцяў. У літаратуры адзначаецца таксама, што шырыня плеч і таза, прапорцыі цела ў чалавека перадаюцца як спадчына па аўтасомным тыпе і дэтэрмінуюцца мноствам алеляў (Szopa, 1977). Уклад генетычных фактараў у зменлівасць даўжыні цела складае 59%, a 20% належыць фактарам асяроддзя, агульным для ўсіх членаў адной сям’і, але розным для розных сем’яў.

Прыкметы, звязаныя з развіццём тлушчавай тканкі, у мужчын у большай ступені залежаць ад генетычнай абумоўленасці, а ў жанчын — ад фактараў асяроддзя, якія для ўсіх членаў еям’і агульныя. У мужчын больш адметны ўплыў генетычных фактараў на даўжыню прадплечча, галаўны паказчык, таўшчыню тлушчавай складкі на трыцэпсе. Большая генетычная абумоўленасць падоўжнага дыяметра галавы ў параўнанні з пяпярочным адзначаецца ў людзей незалежна ад полу (Clarke et al., 1980). Пасямейнае даследаванне ў Пенджабскай папуляцыі (Індыя) з уключэннем монаі дызіготных блізнюкоў, сібсаў-неблізнюкоў і іх бацькоў дазволіла канстатаваць больш высокую спадчыннасць наступных памераў цела: максімальную — па даўжыні вуха, мінімальную — па шырыні галавы і вышыні ніжняй сківіцы. Эфект дамінантнасці выяўлены толькі па вышыні галавы, шырыні лба і вуха, вышыні твару. Падабенства бацькі большае з сынам, чым з дачкою, а маці — у сярэднім аднолькавае з дзецьмі незалежна ад іх полу. «Матчын эфект» праяўляецца ў асноўным па памерах твару, а «бацькавы» — па памерах галавы. Больш высокая карэляцыя ў дзяцей з «сярэднімі бацькамі», чым з бацькай або з маці паасобку (Sharma, 1987a, b).

Лонгітудынальнае назіранне за блізнюкамі Уроцлава паказала вельмі высокія каэфіцыенты карэляцыі (0,80—0,95) у моназіготных блізнюкоў паміж падоўжным і пяпярочным дыяметрамі галавы, скулавым дыяметрам і марфалагічнай вышынёй

твару, даўжынёй носа. У дызіготных блізнюкоў карэляцыя шырыні галавы і твару меншая (0,65), што сведчыць пра большую адчувальнасць гэтых прыкметаў да ўздзеяння асяроддзя (Berg­man, Gronkiewicz, 1988).

Шмат прац прысвечана стасунку генетычных і экзагенных фактараў у фармаванні фізічнага тыпу гарадскога і вясковага насельніцтва. Так, працяглае (з 1960 па 1985 год) пасямейнае назіранне за карэнным насельніцтвам Кракава і мігрантамі паказала, што ў параўнанні з аўтахтонным насельніцтвам дзеці і бацькі-мігранты маюць большую даўжыню цела, а ў дзяўчынак-мігрантак раней паяўляецца menarche. Пры параўнанні пакаленняў бацькоў і дзяцей высветлілася, што розніца па даўжыні цела паміж сынам і бацькам большая, чым паміж дачкой і маці. Пры паляпшэнні ўмоў жыцця ў пары сын—бацька болып выразна зніжаецца карэляцыя гэтай прыкметы (Panek, Granowska, Bochenska, 1988). Адзначаецца большая карэляцыя з даўжынёй цела дрэнных сацыяльна-эканамічных умоў (Bielicki, Welon, Waliczko, 1981).

Асаблівасці росту і развіцця дзяцей, якія належаць да розных расаў у розных клімата-геаграфічных умовах, разгледжаны Т. I. Аляксеевай (Алексеева, 1986). Яна параўнала вынікі ўласных даследаванняў з дадзенымі Н. М. Міклашэўскай і супрацоўнікаў, а таксама з атрыманымі ў рамках Сусветнай біялагічнай праграмы (Worldwide variation..., 1976) і прыйшла да высновы, што адрозненні праяўляюцца толькі па тэмпах росту і абсалютных велічынях прыкметаў. Напрамак узроставых зменаў адзіны для прадстаўнікоў усіх вялікіх расаў, але характэрныя для дарослых расавыя адрозненні па прапорцыях цела назіраюцца на працягу антагенезу ва ўсіх узростах.

Напрыклад, у еўрапеоідаў і мангалоідаў тэмпы росту цела ў даўжыню рэзка зніжаюцца пасля 16 гадоў, а ў негроідаў — значна пазней. Вялікі прырост масы цела ў перыяд пубертасу (у працэнтах ад масы цела дарослых) адзначаецца ў прадстаўнікоў усіх расаў, але найбольшы ён у мангалоідаў. У іх спалучэнне невялікай даўжыні цела з адносна вялікай яго масай у пубертатны перыяд адпавядае высокай мажнасці цела.

Па масароставым паказчыку найбольшыя разыходжанні паміж прадстаўнікамі трох расаў адзначаюцца ў перыяд нейтральнага дзяцінства і ў заключнай фазе пубертасу. Гэты паказчык самы высокі сярод нованароджаных у мангалоідаў і найменшы — у негроідаў. Па развіцці тлушчу пад скурай і тэмпах яго прыросту еўрапеоіды і негроіды значна саступаюць мангалоідам. Для першых характэрнае паступовае паніжэнне тлушчаадкладання ва ўсіх перыядах дзяцінства (за выключэннем нейтральнага дзяцінства і постпубертатнага перыяду), мен-

шая акружына грудзей ва ўсіх узростах, больш хуткае яе павелічэнне ў перыяды нейтральнага дзяцінства і пубертасу.

Узроставая дынаміка будовы цела адлюстроўвае экалагічную дыферэнцыяцыю чалавецтва, бо асаблівасці целаскладу і прапорцый цела, тыповыя для карэнных жыхароў тропікаў, умеранай зоны і Арктыкі, праяўляюцца на самых ранніх стадыях росту і развіцця. Экстрэмальныя экалагічныя ўмовы спрычыняюць замаруджванне тэмпаў развіцця арганізма ў дзіцячым і юнацкім узростах, якое кампенсуецца пазней. Пры гэтым працэс росту і развіцця ў значнай ступені кантралюецца сацыяльна-эканамічным узроўнем жыцця.

1.2. ЗАКАНАМЕРНАСЦІ ЗМЕНЛІВАСЦІ ФІЗІЧНАГА ТЫПУ У ДЭФІНІТЫУНЫМ I ПОСТДЭФІНІТЫУНЫМ ПЕРЫЯДАХ

Распрацоўка крытэрыяў ацэнкі структурных асаблівасцяў цела дарослых людзей першым часам звязвалася з чыста практычнымі мэтамі: з дыягностыкай, прагназаваннем і прафілактыкай захворванняў, з фармаваннем кантынгенту вайскоўцаў, з распрацоўкай стандартаў і асартыменту тавараў народнага спажывання, станкаі машынабудавання і г. д. К сярэдзіне 19 стагоддзя ў сувязі з пагражальнымі нарастаючымі сімптомамі экалагічнага крызісу прыйшло ўсведамленне неабходнасці паглыбленага тэарэтычнага абгрунтавання заканамернасцяў і механізмаў адаптацыі чалавека да розных умоў асяроддзя як на ўзроўні індывідуальнага антагенезу, так і на філагенетычным узроўні пры фармаванні чалавека як самастойнага біялагічнага віду.

Метадычныя прынцыпы даследавання прыстасавальнай зменлівасці чалавека былі сфармуляваныя на VII Міжнародным кангрэсе антрапалагічных і этнаграфічных навук (МКАЭН), які адбыўся ў 1964 г. у Маскве.

У сувязі з тым што «... у аснове адаптацый чалавека ляжыць выпрацаваная ў працэсе яго эвалюцыйнага развіцця сукупнасць морфафізіялагічных зменаў, накіраваных на захаванне адноснага пастаянства яго ўнутранага асяроддзя — гамеастазу» (Энцнклопеднческнй словарь меднцннскнх термннов, 1982, с. 25), пры вывучэнні механізмаў адаптацыі кіруюцца прынцыпамі іерархічнасці: ад біяхімічнага, клетачнага, сістэмнага, арганізменнага ўзроўняў да папуляцыйнага і відавога.

У адпаведнасці з Міжнароднай біялагічнай праграмай (IBP) у 1964—1974 гг. для распрацоўкі праблемы адаптацыі чалавека да экстрэмальных умоў жыцця былі распачатыя даследаванні асаблівасцяў будовы цела, розных відаў абмену рэчываў, фізіялагічных і біяхімічных паказчыкаў крыві і генетычных маркёраў у насельніцтва трапічных шыротаў, Крайняй

Поўначы, кантынентальнай і арыднай зонаў, жыхароў высакагор’я і мернага клімату. У рамках секцыі «Адаптацыя чалавека» быў выдадзены шэраг навуковых прац, якія абагульнілі вынікі гэтых даследаванняў.

У першым томе «World Wide Variation in Man Growth» (1976) пад рэдакцыяй Дж. Таннера і Ф. Эвеліса прадстаўлена сістэматызаваная зводка дадзеных па росце і развіцці дзяцей карэннага насельніцтва Еўропы, Амерыкі, краін Бліжняга Усходу, Паўднёва-Усходняй Азіі, Аўстраліі, Акіяніі. Разгледжана сувязь працэсаў росту з асаблівасцямі генетычнай канстытуцыі, захворвальнасці, харчавання, клімату.

Другі том «Population Structure a Human Variation» (1976) пад рэдакцыяй Дж. Харысана прысвечаны даследаванням біялагічнай структуры папуляцый, г. зн. біялагічным узаемасувязям у згуртаванні паміж індывідамі і асобнымі сем’ямі. Разгледжана генетычная дыферэнцыяцыя папуляцый.

У трэцім томе «The Biologie of Hightaltitude People» (1978) пад рэдакцыяй П. Бейкера змешчана сістэматызаваная зводка дадзеных аб прыстасаванасці да ўмоў высакагор’я карэннага насельніцтва Цянь-Шаня, Паміру, Гімалаяў, Эфіопіі і Перуанскіх Андаў.

У 1971 г. на чарговай сесіі ЮНЕСКА прынята Міжнародная біялагічная праграма «Чалавек і біясфера» (The Man and the Biosphere Programm, MAB), якая ўключыла 13 праектаў. Адзін з іх (№ 12) прысвечаны непасрэдна чалавеку. У адпаведнасці з праектам увага навукоўцаў розных дысцыплінаў павінна канцэнтравацца на вывучэнні антрапагенетычных і дэмаграфічных працэсаў ва ўмовах зменаў у грамадстве і прыродным асяроддзі, якія адбываюцца ў выніку навукова-тэхнічнага прагрэсу. Перапляценне прыродных і сацыяльных фактараў пры ўзаемадзеянні чалавека з асяроддзем абумоўлівае надзвычайную складанасць вывучэння экалогіі чалавека, бо пры гэтым неабходна штучна адасабляць гэтыя фактары і даваць прыблізную ацэнку іх ролі ў адаптыўных працэсах.

Звесткі, назапашаныя з моманту зараджэння антрапалогіі, выкарыстоўваюцца пры вывучэнні праблем расагенезу і этнагенезу розных народаў свету. У аснову інтэнсіўнай распрацоўкі тэорыі адаптацыі папуляцый чалавека да ўмоў навакольнага асяроддзя, распачатай у 60-я гады, леглі віды зменлівасці яго біялагічных асаблівасцяў у прасторы і часе.

У айчыннай навуцы вельмі эфектыўным сталася ўкараненне ў расазнаўстве геаграфічнага метаду Чапуркоўскага (1913), які шырока выкарыстоўваецца нашым часам пры даследаваннях як фармавання і дыферэнцыяцыі рас, так і экалогіі чалавека.

Да эпахальнай зменлівасці шкілета ўпершыню прыцягнуў

увагу навукоўцаў А. П. Багданаў (Bogdanov, 1892)—заснавальнік айчыннай антрапалогіі. Ен звярнуў увагу на тое, што ў выкапнёвых краніялагічных серыях з усходнеславянскіх захаванняў у накірунку да сучаснасці становіцца больш кароткі і шырокі мазгавы аддзел чэрапа. Пазней Г. Ф. Дэбец (1948) на вялікіх матэрыялах па насельніцтве рознай этнічнай прыналежнасці, што жыло на тэрыторыі былога СССР у розныя гістарычныя эпохі, не толькі пацвердзіў рэальнасць гэтай з’явы, якую назваў брахікефалізацыяй, але адзначыў і іншую асаблівасць — паступовае змяншэнне масіўнасці шкілета — грацылізацыю. Падобныя з’явы маюць усеабдымны характар і назіраюцца ў чалавека сучаснага віду на розных кантынентах (Бунак, 1959, 1968).

Цікавасць да біялагічных асаблівасцяў чалавека, звязаных з яго адаптацыяй да розных кліматагеаграфічных умоў, абуджаецца ўжо ў 20-я гады і знаходзіць адлюстраванне ў шэрагу работ В. В. Бунака па акліматызацыі расаў (Бунак, 1924, 1926). Пазней у фундаментальнай працы «Род Homo, его возннкновенне н последуюіцая эволюціія» (1980) ён разгледзеў ролю прыстасавальнай зменлівасці ў антрапагенезе і зрабіў грунтоўны агляд айчыннай і замежнай літаратуры па гэтым пытанні. Аднак работ гэтага кірунку да пачатку 1960-х гадоў няшмат: па гісторыі і біялогіі горных таджыкаў (Гннзбург, 1937), па формаўтваральных фактарах шкілета (Зенкевнч, 1940; Малнновскнй, 1948), па адаптыўных структурных асаблівасцях чэрапа ў насельніцтва трапічнай зоны (Волков-Дубровнн, Рогннскмй, 1960).

У 60-я гады даследаванні ўздзеяння фактараў асяроддзя на папуляцыі чалавека набываюць больш грунтоўны характар. Па шырокай морфафізіялагічнай праграме супрацоўнікі Інстытута і Музея антрапалогіі ім. Д. М. Анучына МДУ ажыццяўляюць даследаванні папуляцый у розных кліматагеаграфічных зонах, аднак перавага аддаецца экстрэмальным умовам, бо ўздзеянне кантрастных фактараў больш выразна адбіваецца на адрозненнях у адаптыўных рэакцыях. Т. I. Аляксеева (1968, 1977, 1982 і інш.) распрацоўвае канцэпцыю фармавання адаптыўных тыпаў, падрабязна аналізуе заканамернасці адаптыўных працэсаў у папуляцыях (1977, 1986). Яна дае шырокую зводку айчыннай і замежнай літаратуры па гэтай праблеме.

У адпаведнасці з тэмай нашага даследавання асаблівую цікавасць уяўляюць дадзеныя Т. I. Аляксеевай па біялогіі насельніцтва мернага кліматычнага пояса, якое належыць да еўрапеоіднай і мангалоіднай расаў. Яна адзначае, што па шэрагу морфафункцыянальных паказчыкаў насельніцтва гэтага пояса займае прамежкавае месца паміж абарыгенамі тропікаў і Арктыкі. Для яго характэрна большая ў параўнанні з тропіка-

мі масіўнасць: павялічаныя маса цела і масароставы паказчык Рорэра, адносна пакарочаныя ногі, павялічаныя акружныя памеры цела. Ва ўмовах мернага клімату пры ўзмацненні экстрэмальнасці асяроддзя ў насельніцтва павялічваецца цеплапрадукцыя. Для гэтага кліматычнага пояса Т. 1. Аляксеева (Alexee­va, 1968) упершыню паказала залежнасць некаторых структурных прыкметаў шкілета ад утрымання ў асяроддзі хімічных элементаў, якія ўдзельнічаюць у працэсе косцеўтварэння. Так, у раёнах з недахопам фосфару і кальцыю адзначана змяншэнне даўжыні цела, павелічэнне папярочных памераў шкілета, брахікефалізацыя. Там, дзе геахімічная сітуацыя збалансаваная, даўжыня цела большая, шкілет больш грацыльны, форма чэрапа больш падоўжаная — доліхакранная. Адзначаецца морфафункцыянальная рэактыўнасць і на вышынныя характарыстыкі мясцовасці.

Марфалагічны статус індывіда або пэўных узроставых групаў ацэньваецца на падставе антагенетычнай перыядычнасці жыццёвага цыкла. Ен уключае тры фазы: росту і сталення, сталасці, інвалюцыі (Днльман, 1986). Асаблівасці жаночага арганізма, звязаныя з уключэннем рэпрадуктыўнага цыкла, абумоўліваюць дадатковую стадыю жыцця — стадыю стабілізацыі ад 30 да 39 гадоў. В. М. Дзільман лічыць, што меншая працягласць жыцця мужчын звязана з адсутнасцю ў іх такой стадыі. Падкрэсліваючы, што ў аснове жыцця ляжыць складаны працэс энергетычнага, адаптыўнага і рэпрадуктыўнага гамеастаза, ён прапануе канцэпцыю стабільнай нормы і звяртае ўвагу на неабходнасць усеагульнай дыспансэрызацыі, якая павінна была б зафіксаваць пачатак парушэння рытмічнасці функцыяніравання адзначаных трох гамеастатычных сістэмаў.

Працэсы, звязаныя з унутрычарэўным развіццём дзіцяці, парушаюць адносную стабільнасць гамеастаза цяжарных жанчын і суправаджаюцца ў іх некаторым парушэннем тлушчавага абмену. Гэты працэс больш адметна адбіваецца на арганізме цяжарных жанчын старэйшага ўзросту. Напрыклад, таўшчыня тлушчавай складкі ў вобласці падуздышнай косці павялічваецца ў 21 год на 3,8±0,8 мм, а ў 25—31 год — ужо на 8,5± ±0,7 мм. Нарастанне масы цела маці і плода звязана станоўчай карэляцыяй. Чым большай будзе маса дзіцяці пры нараджэнні, тым больш верагоднае паскарэнне яго росту і тэмпаў назапашвання тлушчу ў далейшым. Пры гэтым больш хуткае дасягненне крытычнага ўзроўню масы цела дае штуршок да больш ранняга ўключэння рэпрадуктыўнага цыкла. Гэтыя з’явы складаюць аснову акселерацыі, таму «...захаванне стандарта нармальнасці ва ўсёй папуляцыі ў канчатковым выніку залежыць ад нармальнага ходу цяжарнасці ў кожным асобным выпадку» (Днльман, 1986).

Узроставае выключэнне рэпрадуктыўнай функцыі вядзе да парушэнняў у сістэме энергетычнага забеспячэння арганізма і павышэння ў працэсе старэння тэмпаў назапашвання тлушчу. Выдаткаванне энергіі змяншаецца як за кошт зніжэння функцыянальнай актыўнасці арганізма, так і за кошт зніжэння цеплапрадукцыі, што вядзе да назапашвання тлушчу (калі каларыйны ўзровень харчавання перавышае ўзровень энергетычных выдаткаў).

У літаратуры па антрапалогіі, прысвечанай зменлівасці памераў і формы цела ў дарослых людзей, разглядаецца палавы дымарфізм гэтага працэсу ў розных народаў свету, што дазваляе меркаваць аб расавых і экалагічных асаблівасцях старэння арганізма. Так, чэшскія даследчыкі на падставе выкарыстання методыкі гідрастатычнага ўзважвання паказалі, што ўтрыманне тлушчу ў арганізме ад 17 да 49 гадоў павялічваецца ў жанчын з 27,6 да 35,4%, а ў мужчын — з 16,3 да 26,0%. Пры гэтым найболылая розніца ва ўтрыманні тлушчу назіраецца паміж другім і трэцім дзесяцігоддзямі. Яго паступовае павышэнне канстатуецца да 40 гадоў, а з 40 да 49 гадоў аўтары адзначаюць яго паніжэнне (Ptrasek et al., 1979). У гарадскога і сельскага насельніцтва В’етнама тлушчавая маса дасягае максімальных велічынь у жанчын ад 26 да 40 гадоў, а ў мужчын — ад 40 да 60 гадоў, мінімальных жа велічынь у жанчын — у 60 гадоў, у мужчын — у 16—25 гадоў (Ngujen, Vinh, 1977). Пры даследаванні асобаў ва ўзросце болей як 69 гадоў азіяцкага і еўрапейскага паходжання адзначана (Neland, Browstein, 1985), што пры большай даўжыні і масе цела ў апошняй групе тлушчаадклады ў абедзвюх групах былі аднолькавыя, але атлусценне амаль у два разы часцей сустракалася ў еўрапеоіднай групе незалежна ад полу.

Даследаванне дарослых мужчын (20—99 гадоў) Балцімора і Вашынгтона паказала значнае змяншэнне ад 25—34 да 75— 85 гадоў масы (з 81,6 да 73,1 кг) і даўжыні цела (з 180,7 да 174,8 см). Агульная маса тлушчу, разлічаная па спецыяльных формулах на падставе рэнтгенаграмаў, з узростам змянялася мала. У старэйшых узроставых групах змяншэнне дыяметраў галёнкі і пляча адбываецца ў асноўным за кошт змяншэння аб’ёму шкілетнай мускулатуры. Тлушчавая маса павялічваецца ў вобласці трахантэраў, аднак пры павелічэнні агульнага дыяметра жывата таўшчыня тлушчу пад скурай у гэтай вобласці ўжо ў сярэднім узросце змяншаецца. Увогуле ж маса цела змяншаецца пераважна за кошт бястлушчавага кампанента ў выніку інвалюцыйных працэсаў (Borkman, Noris, 1977). Параўнанне дадзеных камп’ютарнай тамаграфіі мужчын сярэдняга (46,3 года) 1 пажылога (69,4 года) узросту пацвердзіла гэтыя высновы і паказала ўзроставае пераразмеркаванне тлушчавай

масы з канечнасцяў у вобласць чэрава. Змяншэнне колькасці падскурнага тлушчу на жываце не ўплывае на агульную яго колькасць, якая застаецца нязменнай за кошт большага назапашвання тлушчу ў чэраве (Borkman et al., 1985).

Ступень тлушчаадкладання залежыць ад выдаткавання энергіі. Паказчыкі выдаткавання энергіі фіксаваліся ў стандартных умовах стоячы, лежачы і седзячы ў выпускнікоў Лонданскага універсітэта, якія належалі да трох расавых ствалоў — негроіднага, мангалоіднага і еўрапеоіднага і жылі ў Вялікабрытаніі не менш года. 3 гэтых трох групаў былі адабраныя індывіды з аднолькавымі антрапаметрычнымі паказчыкамі. У еўрапейцаў выдаткаванне энергіі было большае, чым у студэнтаў афрыканскага і азіяцкага паходжання на 10—15%, а паміж апошнімі адрозненняў не адзначана (Geisler et al., 1985).

Максімальнае спажыванне кіслароду (МСК) пры велаэргаметрычных нагрузках рэгістравалі ў мужчын ва ўзросце 25— 29 гадоў (выбарка вясковага насельніцтва Індыі ад 15 да 59 гадоў) з наступным паступовым зніжэннем, а ў жанчын — у 15—19 гадоў пры значным зніжэнні пасля 39 гадоў. Узроставая дынаміка МСК, бястлушчавай масы і масароставага індэкса супадае (Kumar, 1987). Ва ўзроставых групах 20—29 і 40— 49 гадоў МСК было ніжэйшае ў жанчын (24%) у параўнанні з мужчынамі (30%).

Узроставай дынаміцы марфалагічных прыкметаў прысвечаны работы шэрагу айчынных антраполагаў (Яннна, 1966; Ннкнтюк, 1969; Хнть, 1968; Куршакова, 1978; Павловскпй, 1987; Aul, 1941). Выкарыстанне метадаў шматмернага аналізу з кластарызацыяй саматычных прыкметаў выявіла новыя асаблівасці вектара зменлівасці і ўзроставай разнастайнасці ў інтэрвале 20—55 гадоў у прадстаўнікоў розных этнатэрытарыяльных групаў насельніцтва былога СССР (Мхнтарян, 1978, 1981; Дерябнн, 1980, 1984, 1985; Пурунджан, 1980; Пурунджан, Дерябнн, 1979). Даследаванне даўгавечных папуляцый дазволіла пашырыць уяўленні пра ўзроставую дынаміку марфалагічнага статусу аж да 80—90 гадоў (Смнрнова, Шагурнна, 1986; Квнцнння, Смнрнова, 1987).

Замежныя даследчыкі ў сваіх працах падаюць велізарны фактычны матэрыял, але амаль не закранаюць метадычных і тэарэтычных пытанняў абмяркоўваемай праблемы. У гэтай сувязі вялікую практычную цікавасць уяўляе артыкул Н. С. Смірновай (1987). Абапіраючыся на канцэпцыю папярэдніх даследчыкаў аб крытычных перыядах пры пераходзе ад адной фазы антагенезу да наступнай (Светлов, 1960; Пучков, 1978) і ўлічваючы ўласцівую арганізму ў гэтыя перыяды павышаную рэактыўнасць, звязаную з пераходам на новы энергетычны ўзровень, яна звяртае ўвагу на якасную своеасаблівасць саматыч-

най дынамікі ў розныя ўзроставыя перыяды дарослых людзей. Асаблівае значэнне ў фазавай дынаміцы Н. С. Смірнова надае тлушчаваму кампаненту як энергетычна важнаму і найбольш лабільнаму. Зменлівасць гэтага кампанента адбіваецца ў першую чаргу на велічыні масы і акружных памераў цела. На падставе вялікай колькасці антрапаметрычных дадзеных яна вылучае ўзроставыя межы марфалагічнай дынамікі дарослых людзей: 18—19 гадоў (завяршэнне перыяду росту); 27—28 гадоў (завяршэнне перыяду фізічнага сталення); 32—33 гады (пачатак узроставых саматычных зменаў); 45—46 гадоў (пачатак перыяду найбольшай хуткасці павелічэння тлушчавага кампанента); 51—52 гады (пачатак саматычнага звядання).

Для кожнай фазы антагенезу характэрны не толькі пэўны тэмп узроставых зменаў, але і пэўная ступень марфалагічнай разнастайнасці і ўзроўню ўнутрыгрупавых карэляцый прыкметаў (Пурунджан, 1979). Пры гэтым трэба ўлічваць несупадзенне біялагічнага і пашпартнага ўзростаў. Аб значным разыходжанні гэтых паказчыкаў узросту сведчаць, напрыклад, такія дадзеныя: узрост першага паяўлення старэчых зменаў у костках вагаецца ад 25 да 35 гадоў (Павловскнй, 1982), менапауза ў жанчын можа надысці ад 35 да 55 гадоў (Ннкнтюк, 1973), а першае значнае павелічэнне тлушчавага кампанента і адпаведна масы цела — прыкладна ад 35 да 46 гадоў (Смнрнова, 1987). Зыходзячы з гэтага, зразумела, што кожная выбарка, размеркаваная па храналагічным прынцыпе, будзе неадпаведная па біялагічным узросце індывідаў (Фролькнс, 1969; Мажуга, Хрнсанфова, 1980; Павловскмй, Архангельская, Смнрнова, 1982; Токарь, Войтенко, 1983; Наджарян, Мамаев, 1984 і інш.). Біялагічны ўзрост на стадыях сталасці і старэння залежыць ад канстытуцыянальных асаблівасцяў узаемадзеяння асноўных сістэмаў арганізма (нервовай, эндакрыннай, імуннай), што забяспечваюць гамеастаз — стабільнасць фізіялагічнага і саматычнага стану арганізма.

На багатых матэрыялах Інстытута антрапалогіі МДУ A. М. Паўлоўскі і Н. С. Смірнова (1981) паказалі, што назіраецца невыразнае замаруджванне тэмпу старэння касцявой сістэмы ў мужчын грудна-мускульнага і мускульна-груднога тыпаў (па тыпалагічнай схеме канстытуцый Бунака) і ў жанчын стэначластычнага тыпу (па схеме Галанта).

Узроставыя змены шкілета на гэты час вывучаны даволі дэталёва (Рохлнн, 1974; Павловскнй, 1987; Nikitiuk, 1972 і інш.). Элементы старэння падзяляюцца на 4 групы: 1) узнікненне астэафітаў у месцах прымацавання цягліцавых сухажылляў і на калясустаўных участках косці; 2) прыкметы астэапарозу, г. зн. разрэджвання косці, пераважна спангіёзнага слою, звязанае з яе дэмінералізацыяй; 3) астэасклератычныя змены; 4)

нетраўматычныя сустаўныя дэфармацыі і звужэнне сустаўных шчылінаў. Старэнне шкілета суправаджаецца ўключэннем кампенсатарных механізмаў, накіраваных на дасягненне найбольшай механічнай трываласці ва ўмовах змяншэння масы касцявога рэчыва і пераважання косцеразбурэння над косцеўтварэннем. Гэты працэс ажыццяўляецца за кошт павелічэння вонкавых памераў касцей праз перыястальнае косцеўтварэнне пры павелічэнні ёмкасці касцёвамазгавой поласці з-за эндастальнага косцеразбурэння (Ннкйтюк, Коган, 1982). Пашырэнне касцей (папярочніка эпіфізаў і дыяфізаў трубчастых касцей), павелічэнне памераў кароткіх касцей, характэрнае для сталага і пажылога ўзросту, уяўляюць сабой генералізаваны працэс (Ннкнтюк, 1968; Smith, Wolker, 1964). Пры пераходзе ад актыўнай да нядужнай старасці, калі астэапароз пераходзіць у астэасклероз, гэты феномен знікае (Nikitiuk, 1972).

Узроставыя змены памераў чэрапа ў групах ад 20 да 60 гадоў праяўляюцца ў павелічэнні яго вонкавых і ўнутраных дыяметраў, вышыні касцявой часткі носа, асноўных памераў ніжняй сківіцы, ва ўзмацненні рельефу касцей (Морфологня человека, 1983). Працэсы старэння раней пачынаюцца ў аддзелах шкілета, на якія прыпадаюць найбольшыя механічныя нагрузкі.

Пры вывучэнні ўзроставай зменлівасці неабходна ўлічваць мікраэвалюцыйныя працэсы ў папуляцыях, якія вядуць да зменаў у часе структуры генафонду (Рычков, 1984; Рычков, Ятук, 1980, 1983). 3 гэтай з’явай, а таксама са зменамі сацыяльнаэканамічных умоў жыцця звязаны і эпахальныя зрухі ў марфалагічным статусе сучаснага насельніцтва — акселерацыя росту і развіцця ў прэдэфінітыўным узросце і яе следства — павелічэнне дэфінітыўных памераў цела дарослага насельніцтва (Бунак, 1968; Властовскнй, 1976; Волкова, 1988). Ажыццёўленае Т. У. Волкавай (1988) параўнанне саматычнага статусу розных пакаленняў (з канца 19 стагоддзя да 70-х гадоў 20 стагоддзя) насельніцтва цэнтральных абласцей Расіі пераканаўча сведчыць пра тое, што павелічэнне сярэдняй даўжыні цела з хуткасцю 10 мм за кожнае пяцігоддзе пачалося з пакалення 1934 г. нараджэння. Змяншэнне гэтага паказчыка ў асобныя гістарычныя перыяды супадае з цяжкімі ўмовамі жыцця ў перыяд росту і асабліва сталення (падлеткавы ўзрост) арганізма. Аналізуючы эпахальную зменлівасць даўжыні цела ў залежнасці ад канстытуцыі, Т. У. Волкава прыйшла да высновы, што танкаскладзены самататып больш экасенсітыўны ў параўнанні з мускульным. Адзначанае павелічэнне к 70-м гадам адрозненняў па памерах цела паміж прадстаўнікамі розных самататыпаў абумоўлена асаблівасцямі экасенсітыўнасці і рэактыўнасці іх арганізма.

Аб’ектыўнасць ацэнкі вынікаў параўнальнага аналізу антра-

паметрычных паказчыкаў расавага комплексу ў малодшых і старэйшых групах немагчымая без уліку накіраванага ў часе працэсу зменлівасці структурных асаблівасцяў мазгавога і тваравага аддзелаў чэрапа — брахікефалізацыі і грацылізацыі. Яны адзначаны яшчэ ў канцы мінулага стагоддзя (Bogdanov, 1892) і атрымалі навуковую інтэрпрэтацыю ў шэрагу публікацый савецкага часу. Гэтая з’ява можа назірацца і ў сучасных папуляцыях як элемент мікраэвалюцыйных працэсаў, што адбываюцца ў мяшаных папуляцыях.

Такім чынам, нягледзячы на шматлікасць і рознабаковасць праведзеных даследаванняў, вывучэнне асаблівасцяў узроставай зменлівасці чалавека на папуляцыйным узроўні ў разнастайных этнатэрытарыяльных групах уяўляе сабою дыялектычны працэс і вымагае няспыннага пашырэння дыяпазону ведаў.

Резюме

Обзор новейшнх лнтературных нсточннков позволяет суднть о современном состояннн знаннй обіцііх закономерностей морфологнческой нзменчнвостн человека современного внда в теченне его жнзненного цнкла.

2

АСНОУНЫЯ ГІСТАРЫЧНЫЯ I ПРЫРОДНЫЯ УМОВЫ ФАРМАВАННЯ АНТРАПАЛАГІЧНАГА СКЛАДУ НАСЕЛЬНІЦТВА БЕЛАРУСІ

2.1.                          ГІСТАРЫЧНЫЯ ПРАЦЭСЫ I ДЫНАМІКА НАСЕЛЬНІЦТВА

Вывучэнне асаблівасцяў фармавання фізічнага тыпу карэнных насельнікаў Беларусі вымушае звярнуцца да яго генетычных вытокаў, а значыць, прааналізаваць асноўныя гістарычныя грацэсы, звязаныя з дынамікай насельніцтва. Пры гэтым неабходна ўлічваць, што сярод гістарычных фактараў галоўная роля ў фармаванні генафонду папуляцый належыць тым сацыяльнаэканамічным умовам, якія вызначаюць інтэнсіўнасць і накірунак міграцыйных патокаў, канфесійныя абмежаванні шлюбных сувязяў, спосабы вытворчасці, што карэнным чынам змяняюць умовы асяроддзя.

Першапачатковыя вытокі генафонду сучасных беларусаў трэба шукаць у вельмі аддаленых часах засялення тэрыторыі, бо, нягледзячы на разнастайныя і розначасовыя міграцыі, ніколі не знішчаліся поўнасцю папярэднія насельнікі.

Археалагічныя матэрыялы (стаянка Падлужская Чачэрскага р-на) сведчаць пра тое, што ўжо ў мусцерскі час (каля 100—40 іысяч гадоў таму) людзі асвоілі вобласці на поўнач ад 52-й паралелі (Полнкарповнч, 1968). Выяўлены таксама тагачасныя стаянкі на рэках Сажы і Ясельдзе (Юрэвічы, Елісеевічы, Юдзінава, Веляцічы). Жыццё ў прыледніковай зоне ставіла жорсткія патрабаванні да біялагічных магчымасцяў арганізма чалавека, а натуральны адбор садзейнічаў фармаванню на папуляцыйным узроўні фізічна моцнага тыпу. Можна меркаваць, што морфафункцыянальныя асаблівасці гэтага тыпу нагадвалі антрапалагічныя рысы сучасных прадстаўнікоў арктычнага адаптыўнага тыпу, які апісала Т. I. Аляксеева (1986).

Тэрыторыя Беларусі поўнасцю вызвалілася ад ледніка і набыла сучасны па геамарфалагічных характарыстыках выгляд толькі к XV—XVI тысячагоддзям да н. э. Змены экалагічных хмоў, звязаныя са значным пацяпленнем клімату, спрыялі змевам у матэрыяльнай культуры. Паляванне на дробных звяроў і рыбалоўства сталі асноўнай крыніцай існавання мезалітычных іілямёнаў, што спрыяла росту колькасці насельніцтва і асваен-

ню новых тэрыторый. Рассяленне ішло па далінах буйных рэк у двух напрамках: з паўднёвага ўсходу па Дняпры, Дзясне, Сажы, Бесядзі, Іпуці і з паўднёвага захаду па Нёману, Прыпяці (Очеркй по археологнн Белорусснн, 1970; Загорульскнй, 1977). Характар гаспадарчай дзейнасці абумовіў міграцыйную актыўнасць людзей. Паводле тэхнікі вырабу прыладаў з крэмнію вылучаюць дзве вялікія групы мезалітычных плямёнаў: адна жыла ў Верхнім Падняпроўі і Пасожжы, другая — ад Валыні і вярхоўя Прыпяці да басейну Нёмана. Першую групу плямёнаў археолагі лічаць нашчадкамі мясцовых верхнепалеалітычных абшчынаў. 3 сярэдзіны мезаліту паўднёвую і цэнтральную вобласці засялялі плямёны, арэал фармавання якіх знаходзіўся на воўдні ад сучасных межаў Беларусі.

У эпоху неаліту (V—III тысячагоддзі да н. э.) тэрыторыя Беларусі была ўжо даволі густа заселеная (Калечнц, 1984). Асноьай гаспадарчай дзейнасці ў той час былі земляробства і жывёлагадоўля, што вымагала расчысткі зямель пад ворныя ўгоддзі і пашы. Выпальванне з гэтай мэтай велізарных лясных масіваў пачалося ў IV тысячагоддзі да н. э. на Палессі, а к канцу III тысячагоддзя да н. э. дасягнула ІІадзвіння. Такая заганная сістэма земляробства прыводзіла да значных экалагічных зменаў. He толькі парушалася структура глебы са знішчэннем яе арганічных рэчываў і змяненнем фізіка-хімічных асаблівасцяў, але рэзка мяняліся мікраклімат, гідралагічны рэжым, флора і фауна. Пры большай тэрытарыяльнай стабільнасці насельніцтва змянілася і структура шлюбаў: яны, не выходзячы за межы плямёнаў, у дачыненні да роду сталі экзагамнымі, што садзейнічала большай разнастайнасці генафонду. У гэтую эпоху на тэрыторыі Еўропы адзначаецца паступовае змяншэнне масіўнасці шкілета людзей, г. зн. пачаўся працэс грацылізацыі (Дебец, 1948).

Па асаблівасцях арнаментацыі рэшткаў глінянага посуду археолагі мелі магчымасць вылучыць некалькі вялікіх этнакультурных абласцей роднасных неалітычных плямёнаў, што выраблялі розныя віды грабенькавай керамікі. Гэта верхнядзвінская ьультура з грабенькава-ямкавай керамікай у басейне Дняпра, к паўночнаму ўсходу ад Друці і Іпуці. Плямёны, якія выраблялі грабенькава-наколкавую кераміку (варыянт днепра-данецкай культуры), жылі ў Паўночным Падняпроўі і на тэрыторыі Цэнтральнага і Усходняга Палесся. Арэал пашырэння нёманскай культуры ахопліваў басейны Нёмана, Шчары, Ясельды аж да верхняй Прыпяці. Поўнач тэрыторыі была заселена неалітычнымі плямёнамі басейна Заходняй Дзвіны, якія выраблялі два віды керамікі: тыповую грабенькава-ямкавую і порыстую (развавіднасць грабенькавай альбо нарвскай), як і на пасяленнях Іірыбалтыкі. Іх адносяць да пратафінскіх. Усходнія плямёны з

дзяснінскім варыянтам ямкава-грабенькавай керамікі прасякалі ў басейн Сожа, а носьбіты заходняй культуры лейкападобных кубкаў рассяляліся ў міжрэччы Заходняга Буга і Прыпяці з Ясельдай.

У канцы III — на пачатку II тысячагоддзя да н. э. пачынаецца эпоха бронзы. У гэты час земляробчыя плямёны шнуравой керамікі шырока рассяляюцца па тэрыторыі Еўропы і дасягаюць на захадзе берагоў Рэйна, на поўначы —Ютландыі і Паўднёвай Скандынавіі, засяляюць паўднёвую і ўсходнюю Прыбалтыку, басейны Віслы, Нёмана, Заходняй Дзвіны, вярхоўе і сярэдняе цячэнне Волгі (Брюсов, 1961). На тэрыторыі Беларусі рассяленне носьбітаў гэтай культуры ішло з паўднёвага захаду і поўдню па Дняпры і яго прыплывах на поўнач. Паступова ў гэтым кірунку адцясняліся і часткова паглыналіся нашчадкі мясновага неалітычнага насельніцтва. Большасць вучоных лічыць і'лямёны культуры шнуравой керамікі старажытнымі індаеўрапейцамі — продкамі славян, балтаў, германцаў. К канцу II тысячагоддзя да н. э. амаль уся тэрыторыя Беларусі была ахоплена культурай шнуравой керамікі. Плямёны гэтай культуры, што засялялі Верхняе і Сярэдняе Падняпроўе, на пачатку II тысячагоддзя да н. э. не мелі этнакультурных межаў, што дало падставу лічыць іх роднаснымі і аднесці да адзінай сярэднедняпроўскай культуры (Третьяков, 1966).

3 надыходам ранняга жалезнага веку (пачатак I тысячагоддзя да н. э.) плямёны Верхняга і Сярэдняга Падняпроўя відавочна адасабляюцца. Аднак і верхнедняпроўскія плямёны неаднародныя. Яны падзяляюцца на 4—5 вялікіх культурных груповак: мілаградскую — па Прыпяці і прылягаючым да яе нізоўя парэччы Дняпра ніжэй вусця Бярэзіны; юхноўскую — па сярэдьім цячэнні Дзясны з прыплывамі; днепра-дзвінскую (блізкую да юхноўскай), якая ахоплівала тэрыторыю вярхоўяў Дняпра, Дзясны з сумежным парэччам Акі на ўсходзе і сярэдняга цячэнья Заходняй Дзвіны на поўначы; штрыхаванай керамікі, пашыранай на значнай частцы Беларусі на захад ад верхняга цячэння Дняпра з парэччам Бярэзіны і Друці, на поўдні ў вярхоўях левых прытокаў Прыпяці, на захадзе ў парэччы Нёмана і Віліі. Большасць даследчыкаў лічыць гэтыя верхнедняпроўскія плямёны балтамі, якія аж да канца II тысячагоддзя да н. э.— пачатку I тысячагоддзя н. э. жылі ў пэўнай ступені ізалявана ад пасельніцтва паўднёвых і цэнтральных абласцей Еўропы, захоўваючы традыцыйныя рысы культуры (Третьяков, 1982). Працягласць існавання адасобленых этнакультурных абласцей магла садзейнічаць фармаванню лакальных антрапалагічных асаблівасцяў у іх межах.

К канцу I тысячагоддзя (6—3 стагоддзі) да н. э. у Сярэднім і часткова ў Верхнім Падняпроўі сфармавалася зарубінецкая

культура. Пра яе этнічную прыналежнасць выказваюцца розныя меркаванні. Адны вучоныя лічаць яе раннеславянскай (Поболь, 1971; Третьяков, 1982), другія— балцкай (Седов, 1970). Існуе думка і аб поліэтнічнасці носьбітаў гэтай культуры.

Большасць даследчыкаў лічыць Заходняе ГІалессе ўскраінай прарадзімы славян (Мартынов, 1965; Кухаренко, 1968), якія ў другой чвэрці I тысячагоддзя н. э. пачалі цясніць паўночных суседзяў-балтаў і рассяліліся ад Кіеўшчыны да Гомельскага і Магілёўскага Падняпроўя, парэчча Дзясны. П. М. Траццякоў (1982) сцвярджае, што, нягледзячы на масіраванае перамяшчэнне насельніцтва, не адбылося поўнай замены балтаў славянамі, бо «калі б старое насельніцтва было поўнасцю выціснутае на поўнач, уласцівая яму гідранімія не магла б захавацца да нашых дзён у такой цэласнасці і так шчодра». Шчыльны пласт балтыйскіх назоваў рэкаў, азёраў, урочышчаў, населеных пунктаў захаваўся да нашых дзён на вялікай прасторы: на поўнач ад парэчча Прыпяці і ніжняга цячэння Дзясны, па ўсім басейне Верхняга Дняпра і яго перыферыі (Топоров, Трубачев, 1962). Змешванне славянскага насельніцтва са старажытнабалцкім суправаджалася складанымі этнічнымі працэсамі, у выніку якіх апошняе было асіміляванае славянамі. Некаторыя элементы культуры старажытнага балцкага насельніцтва ўвабралі ў традыцыйную культуру ўсходнеславянскія супольнасці — племянныя аб’яднанні 6—8 стагоддзяў, што ў 9—10 стагоддзях увайшлі ў склад старажытнай дзяржавы з цэнтрам у Кіеве і разам з другімі ўсходнеславянскімі плямёнамі далі пачатак фармаванню старажытнарускай протанароднасці (Пплнпенко, 1981, 1991).

Агляд літаратуры аб найбольш істотных асаблівасцях этнагенетычных працэсаў, што адбываліся на тэрыторыі Беларусі з 11 па 16 стагоддзе, пададзены ў працы 1. У. Чаквіна (1985). На падставе аналізу даследаванняў сваіх папярэднікаў ён прыйшоў да высновы, што ўзмацненню этнічнага адзінства ўсходніх славянаў у 9—11 стагоддзях спрыялі палітычныя, сацыяльна-эканамічныя і дзяржаўна-канфесійныя (прыняцце ў 988 г. хрысціянства ў якасці дзяржаўнай рэлігіі) фактары. Раннефеадальны спосаб вытворчасці з яго натуральнай гаспадаркай замацоўваў насельніцтва на пэўнай тэрыторыі, садзейнічаў адноснай стабільнасці генафонду папуляцый. Лакальныя этнічныя і антрапалагічныя асаблівасці насельніцтва гэтага перыяду на тэрыторыі Беларусі неслі на сабе адбітак уздзеяння старажытных субстратаў, міграцый, міжэтнічных кантактаў, спецыфікі дэмаграфічных працэсаў, звязаных з нераўнамернасцю сацыяльнаа^анамічнага развіцця, і іншых фактараў;

Дыскусіі аб ролі культурнай і лінгвістычнай спадчыны так званых «балцкага» і «фіна-ўторскага» субстратаў у фармаванні некаторых спецыфічных рысаў беларускай народнасці працяг-

ваюцца і нашым часам. Так, аналіз багатага археалагічнага матэрыялу дазволіў П. М. Траццякову паказаць, што «балцкі субстрат» з’явіўся гістарычным і этнічным элементам старажытнарускай протанароднасці і што арэал яго пашырэння выходзіў далёка за межы сучаснай тэрыторыі Беларусі як на ўсходзе, так і на поўдні (Третьяков, 1966, 1967). Гэта паставіла пад сумненне канцэпцыю В. В. Сядова (1967, 1970, 1982) аб пераважнай ролі ў этнагенезе беларусаў балцкага субстрату, а не палітычнай гісторыі і эканамічнага развіцця. Аднак такое разуменне дадзенага пытання было б вельмі спрошчаным. Некаторыя этнічныя рысы «балцкага субстрату» былі атрыманыя ў спадчыну пакаленнямі заходняй часткі ўсходніх славян, але не яны вызначылі характэрныя рысы беларускай народнасці, што сфармавалася як частка ўсходнеславянскай (а не балцкай) агульнасці па галоўных этнавызначальных прыкметах — мове, назове і саманазове (Грннблат, 1968; Жучкевнч, 1968). Менавіта палітычнае і эканамічнае адасабленне заходніх зямель, якія з 14 стагоддзя ўвайшлі ў склад Вялікага княства Літоўскага, садзейнічала захаванню этнічнага комплексу, што сфармаваўся раней пры ўзаемадзеянні прышлага славянс.кага насельніцтва з мясцовым балцкім (Хабургаев, 1972; Гумнлев, 1973). Адзіны кампактны арэал усходнеславянскага насельніцтва, узмацненне сацыяльна-эканамічных і этнакультурных сувязяў паміж рознымі тэрытарыяльнымі групамі ў межах адзінай дзяржавы садзейнічалі фармаванню беларускай народнасці. Аднак да 16 стагоддзя захоўвалася і пэўная сацыяльна-эканамічная і палітычпая раздробленасць зямель Беларусі. Працэсы інтэграцыі абмяжоўваліся рэгіянальнымі «зямляцкімі» сувязямі з вузкалакальнымі формамі этнасацыяльнага адзінства насельніцтва, івто замацоўвала і паглыбляла лакальныя этнакультурныя і антрапалагічныя асаблівасці (Бондарчык, Чаквін, 1982).

Пасля Люблінскай уніі (1569 г.), якая аб’яднала Вялікае княства Літоўскае з Польшчай у новую дзяржаву — Рэч Паспалітую, частка славянскага насельніцтва перайшла ў каталіцтва, што стварыла пэўныя канфесійныя бар’еры для заключэння шлюбаў паміж прадстаўнікамі рознага веравызнання. На ўскраінах беларускай народнасці пад час яе фармавання этнічная і антрапалагічная структура была стракатая: на захадзе і паўночным захадзе канцэнтравалася балта-славянскае насельніцтва, на ўсходзе і поўдні побач з беларусамі жылі рускія і ўкраінцы.

Кансалідацыі беларускага этнасу садзейнічала ўмацаванне ў 16 стагоддзі эканамічных, сацыяльных, палітычных і этнічных зносінаў паміж рознымі тэрытарыяльнымі групамі.

У 17—18 стагоддзях Беларусь у складзе Рэчы Паспалітай перажыла цяжкі эканамічны крызіс з прычыны частых войнаў, 32

якія знішчылі частку генафонду. У 1650 г. на беларускіх землях жылі 2876 тыс. чалавек, а пасля войнаў 1650—1667 гг. агульная колькасць насельніцтва зменшылася ўдвая (1325 тыс. чал.). Да 1690 г. яна некалькі павялічылася (1904 тыс. чал.), але Паўночная вайна зноў скарачае яе на 31%. Толькі к 1795 г. гэты паказчык амаль дасягнуў былой велічыні — 2,6 млн. чалавек (Карпачев, Козловскнй, 1972). Прырост насельніцтва на Беларусі ішоў больш маруднымі тэмпамі, чым на астатняй тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Разам з тым з-за дзяржаўнай палітыкі апалячвання частка беларусаў эмігрыруе з паўночна-ўсходніх, усходніх і паўднёвых раёнаў у Расію і на Украіну, а на іх месца перасяляюцца жыхары іншых раёнаў дзяржавы. Інтэнсіўныя міграцыйныя працэсы павінны былі прывесці да размывання сфармаваных у раннім сярэднявеччы лакальных антрапалагічных асаблівасцяў.

Паралельна ішлі іміграцыйныя працэсы перасялення на тэрыторыю Беларусі кампактных эндагамных групаў стараабрадчага насельніцтва з Расіі. Але яны абмяжоўвалі кантакты з мясцовымі жыхарамі, не бралі шлюбаў.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 г.) адбылася чарговая міграцыя бежанцаў з заходніх і цэнтральных раёнаў Беларусі на далучаныя да Расіі ўсходнія землі. У гэты ж час на Міншчыну, Мазыршчыну, Рэчыцкія землі пачалася іміграцыя з Расіі, якая працягвалася і пасля наступных падзелаў Рэчы Паспалітай (Рябнннн, 1911).

У выніку эпідэмій, што пракаціліся ў 17—18 стагоддзях па многіх гарадах і мястэчках (Гісторыя Беларускай ССР, т. 1), адбылося значнае (на 30—35%) скарачэнне колькасці насельніцтва. Адраджэнне населеных пунктаў ішло за кошт прытоку сялян, яўрэяў (рамеснікаў і гандляроў). Найбуйнейшыя яўрэйскія абшчыны (да 30—40% ад колькасці насельніцтва) былі ў гарадах заходняй і цэнтральнай Беларусі.

У канцы 17 стагоддзя павялічваецца канфесійная неаднастайнасць насельніцтва: нават у межах адзінага беларускага этнасу існуюць праваслаўе, каталіцтва, уніяцтва, пратэстанцтва. Насільнае насаджэнне каталіцтва і уніяцтва прывяло да таго, што ў 1660 г. уніяцкае ўсходнеславянскае насельніцтва (беларусы, украінцы) у межах Рэчы Паспалітай складала 33% ад усяго насельніцтва дзяржавы. Сярод астатніх жыхароў 43% спавядалі каталіцтва, 10% — праваслаўе, 9%—іудаізм, 5% — пратэстанцтва і іншыя рэлігіі (Чаквін, 1985). Тыя, хто прыняў каталіцтва і уніяцтва, называлі сябе палякамі, змяніўшы этнічную самасвядомасць і саманазову.

Узнікненне ў 18 стагоддзі мануфактур з наёмнымі працаўнікамі і фармаванне капіталістычных адносін суправаджалася ўзмацненнем працэсаў урбанізацыі і міграцыі. Павялічыліся

колькасць і ўдзельная вага гарадскога насельніцтва. Гарады станавіліся эканамічнымі і культурнымі цэнтрамі, садзейнічалі росту нацыянальнай самасвядомасці.

Канец 18 — першую палову 19 стагоддзя прынята лічыць пераходным перыядам ад беларускай народнасці да нацыі (Бандарчык, Церашковіч, 1985).

У адпаведнасці з перапісам 1897 г. для Беларусі ўжо тады была характэрная даволі высокая шчыльнасць насельніцтва (30,8 чал. на км²). Пры гэтым 90% яго прыпадала на сельскае насельніцтва і толькі 10% — на гарадское. Нараджальнасць таксама была высокая: 45,9% у вёсках і 33,4% у гарадах. Аднак з развіццём прамысловасці гэты паказчык паступова зніжаўся, асабліва ў заходніх раёнах.

Інтэнсіўная індустрыялізацыя Беларусі, распачатая ў 1926— 1939 гг., суправаджалася змяншэннем шчыльнасці сельскага насельніцтва (у 1934 г. на 1 км² прыходзілася 34, а ў 1970 г.— 25 чал.) з прычыны перамяшчэння яго ў гарады (Раков, 1969; Касперовнч, 1985).

Вялізныя страты генафонду насельніцтва Беларусі нанесла Вялікая Айчынная вайна (загінуў кожны чацвёрты чалавек). Таму адраджэнне народнай гаспадаркі ў пасляваенныя гады суправаджалася прытокам насельніцтва з-за яе межаў, што павялічвала яго генетычную разнастайнасць як у гарадах, так і ў вёсках.

Дэмаграфічнай структуры сучаснага сельскага насельніцтва ў сувязі з яго папуляцыйна-генетычнай зменлівасцю прысвечана даследаванне A. I. Мікуліча (1989). Ен адзначае, што разам са зніжанымі тэмпамі натуральнага прыросту насельніцтва і перанажна ўнутраным характарам міграцый назіраецца дэпапуляцыя вясковага насельніцтва з прычыны значнага адтоку яго ў гарады. Так, гарадское насельніцтва па стане перапісу на 1 студзеня 1987 г. склала звыш 64% і працягвае павялічвацца. Пры гэтым сярэдні ўзрост гараджан складае 30,3±0,4 года, a вяскоўцаў — 37,5±2,9 года (Мнкулнч, 1989), што сведчыць пра значнае пастарэнне насельніцтва вёсак. Аўтар падкрэслівае, што матэрыялы выбарачнага сацыяльна-дэмаграфічнага перапісу насельніцтва 1985 г. адлюстроўваюць тэндэнцыю зніжэння колькасці вясковага насельніцтва ўвогуле і ў рэпрадуктыўным узросце ў прыватнасці. Выяўлены рэгіянальныя адрозненні ў натуральнай (стасунак смяротнасці і нараджальнасці) і механічнай (міграцыі) дынаміцы насельніцтва, што, на яго думку, магло спрычыніць значныя генетычныя зрухі ў лакальных папуляцыях. Аднак на падставе генетычнага аналізу комплексу сералагічных асаблівасцяў A. I. Мікуліч адзначае цэласнасць і пераемнасць у часе папуляцыйна-генетычнай сістэмы беларусаў як этнічнай супольнасці.

Такім чынам, аналіз гістарычных заканамернасцяў азначыў дынамічную ролю сацыяльна-эканамічных фактараў у фармаванні генафонду як лакальных папуляцый, так і этнасу ўвогуле.

2.2.    КЛІМАТАГЕАГРАФІЧНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ТЭРЫТОРЫІ СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСІ

Беларусь размяшчаецца на захадзе еўрапейскай часткі былога СССР у мерных шыротах (паміж 51° і 56° п. ш.) у басейнах сярэдняга цячэння Дняпра і Заходняй Дзвіны, верхняга цячэння Нёмана і Буга. Яе працягласць з поўначы на поўдзень — 560 км, з захаду на ўсход — 650 км. Пераважна раўнінны рэльеф пераходзіць к захаду і паўночнаму захаду у падзеленыя далінамі рэк Ваўкавыскае, Наваградскае, Ашмянскае, Мінскае, Аршанскае і Віцебскае ўзвышшы, якія ўтвараюць Беларускую граду. На Палессі ўздымаецца Мазырская града. Утварэнне сучаснага рэльефу Беларусі, які ўяўляе сабою чаргаванне шырокіх узгорыстых узвышшаў з пляскатымі раўнінамі альбо слаба ўвагнутымі нізінамі, звязана з рухам ледніка (Деуентьев, 1960; Жучкевнч, 1975).

Клімат Беларусі мерна кантынентальны з дастатковым увільгатненнем, якое на нізінах складае 500—600 мм, а на раўнінах і ўзвышшах — 600—700 мм на год. Гадавая сонечная радыяцыя складае ад 3500 да 4050 Мдж/м і павялічваецца з поўначы на поўдзень. Пераважна раўнінны рэльеф Беларусі і суседняй тэрыторыі спрыяе пранікненню з Атлантыкі марскіх паветраных масаў, а з усходу і паўночнага ўсходу — кантынентальных. Першыя нясуць узімку адлігу і снегапады, улетку — халаднаватае даждлівае надвор’е, другія часта з’яўляюцца прычынай узмацнення зімовых маразоў і летняй спякоты. Характэрны частыя змены надвор’я на ўсёй тэрыторыі. На ўзвышшах звычайна крыху ніжэйшая тэмпература паветра, болып інтэнсіўныя ападкі і туманы. Сярэднегадавая тэмпература плюсавая і складае 4,4 °C на поўначы і 7,4 °C на крайнім паўднёвым захадзе пры мернай вільготнасці ад 500 м на паўднёвым усходзе да 700 мм у йэнтральных узвышаных раёнах. У сярэднім па Беларусі за год адзначаецца каля 100 дзён з камфортнымі і блізкімі да іх метэаралагічнымі ўмовамі, спрыяльнымі для самаадчування, працы і адпачынку людзей. У астатнія дні надвор’е дыскамфортнае, няўстойлівае: зіма залішне марозная альбо з адлігамі, восень г.ахмурная і даждлівая, лета вельмі гарачае і вільготнае альбо спякотнае і сухое. Нягледзячы на відавочную аднароднасць, клімат Беларусі мае і міжрэгіянальныя адрозненні. Для паўночнага ўсходу характэрная паніжаная тэмпература паветра. На паўднёвым захадзе раней пачынаюцца вясна і лета, на паўночным ўсходзе — зіма.

Геахімічныя ландшафты Беларусі па большасці бедныя на кальцый, калій, фосфар, азот, натрый, хлор, магній, кобальт, ёд, фтор і іншыя хімічныя элементы (Лукашов, Вадковская, 1975).

У межах Беларусі вылучаюць тры літагеахімічныя правінцыі: паўночную — Паазер’е; паўднёвую — Палессе і цэнтральную (Лукашов, Вадковская, 1975).

Паўночная правінцыя размешчана паміж 54°4⁷—56°9' п. ш. і 36°22'—31° у. д. Тут найбольш высокія канцэнтрацыі алюмінію, жалеза, магнію, калію, натрыю, нікелю, хрому, кобальту і іншых мікраэлементаў пры самай нізкай канцэнтрацыі крэменязёму.

Цэнтральная правінцыя знаходзіцца ў межах 52°45'—54°45' іі. ш. і 23°30'—32°46' у. д. Увогуле для яе характэрнае максімальнае ўтрыманне ў глебах ванадыю, мінімальнае — тытану і сярэдняе — астатніх элементаў.

Паўднёвая правінцыя займае тэрыторыю паміж 51°17'— 52°45' п. ш. і 23°30^/—31°47' у. д. Тут адзначаецца максімальнае ўтрыманне крэменязёму і медзі, самае нізкае — астатніх элементаў.

У паўночных раёнах пераважаюць сугліністыя і гліністыя пароды, некалькі павышаны фон прыроднай натуральнай радыяцыі, характэрны для ўсёй Беларускай грады. Утрыманне ўрану ў глебах вагаецца ў межах 0,2-10~⁴—5-10~⁴, радыю — ад 0,9Х Х10^-11 да 1,38-10~¹⁰. На поўдні фон прыроднага радыяцыйнага ўзроўню больш нізкі, чым на поўначы (Геохпмнческне провннцнн..., 1969).

Для супясчаных і сугліністых глебаў характэрнае некаторае павелічэнне з поўначы на поўдзень стасунку кальцыю і магнію.

Грунтовыя і рачныя воды Паазер’я (Бярэзіна, Заходняя Дзвіна), якія выкарыстоўваюцца насельніцтвам і жывёламі для піцця, адрозніваюцца найменшым утрыманнем гідракарбанатных іонаў, а Усходняга Палесся (Днепр, Сож) — найбольшым. У сярэднім канцэнтрацыя солей кальцыю самая высокая ў Прыпяці, мінімальная — у Заходняй Дзвіне; іонаў магнію — найбольшая ў водах Бярэзіны і Дняпра, найменшая — у Прыпяці. Стасунак іонаў кальцыю і магнію (Са : Mg) для болывасці рэкаў трымаецца ў нармальных межах (ад 3 да 5 адзінак), а ў Прыпяці рэзка павышаны (да 9 адзінак). У Прыпяці адзначаны самыя высокія для Беларусі канцэнтрацыі марганцу, медзі, алюмінію, тытану, свінца. Артэзіянскія і прэсныя воды Беларуска-Літоўскага масіва маюць паніжаную мінералізацыю. Вобласці павышанага ўвільгатнення характарызуюцца гідракарбанатна-кальцыевымі прэснымі водамі, а недастатковага — прэснымі водамі з рознай мінералізацыяй хларыдна-карбанатнага і хларыдна-сульфатнага складу (Лукашев, Вадковская, 1975).

Паніжаная канцэнтрацыя шэрагу жыццёва важных мікраі

макраэлементаў была пацверджана санітарна-гігіенічнымі даследаваннямі (Кокнна, 1985).

Мінімальна неабходны ўзровень агульнай мінералізацыі вады ў адпаведнасці з прадугледжанымі нормамі не павінны быць ніжэйшы за 100 мг/л, у тым ліку кальцыю — 30, магнію — '0 мг/л. Оптымум канцэнтрацый солей знаходзіцца ў межах 200—760 мг/л. Большая частка пітной вады Беларусі належыць да гідракарбанатнага класа (група кальцыю). На поўначы ў сувязі з павышанай мінералізацыяй падземных водаў шэраг гарадоў забяспечваецца вадой з рачных вадазбораў. Пітныя падземныя воды характарызуюцца высокай мінералізацыяй, якая дасягае 530—700 мг/л. У сярэдняй частцы Беларусі яна меншая і складае 220—400 мг/л, як і ў сярэдняй паласе еўрапейскай часткі былога СССР. На поўдні ў шэрагу мясцін канцэнтрацыя еолей значна ніжэйшая за нармальную і дасягае толькі 100 мг/л. Аналіз міжпластавых водаў у 350 населеных пунктах паказаў, што ў 25% выпадкаў утрыманне магнію ніжэйшае за 10 мг/л, асабліва на поўдні, а на паўднёвым усходзе воды месцамі змяшчаюць кальцыю менш за 30, а то і 20 мг/л (мал. 1,2).

М а л. 1. Размеркаванне на тэрыторыі Беларусі міжпластавых прэсных водаў з рознай канцэнтрацыяй соляў (сухая рэшта, мг/л) (Кокнна, 1985)

Вытворчая дзейнасць чалавека стала магутным фактарам змянення паверхні зямлі і шэрагу геахімічных працэсаў у глабальных маштабах. У прыватнасці, інтэнсіўная меліярацыя на Палессі прывяла да зменаў не толькі геахімічнай сітуацыі, але і кліматычных умоў. Аб інтэнсіўнасці антрапалагічнага ўздзеяння мяркуюць па паказчыках шчыльнасці насельніцтва (на Беларусі ў 1980 г. яна складала 47, а ў СССР— 11,9 чал/км²) і вытворчасці энергіі на 1 км² (Беларусь— 164196 квт-ч, СССР — у сярэднім 57807 квт-ч).

У гарадах складваюцца спецыфічныя кліматагеахімічныя ўмовы з павышаным забруджваннем паветра, якое трансфармуе радыяцыйны рэжым, цеплафізічныя і вільготныя характарыстыкі паветра. На цеплавы і водны баланс уздзейнічае металічнае, бетоннае і асфальтавае пакрыццё паверхні, выпраменьванне вялікай колькасці цяпла прамысловымі прадпрыемствамі і энергетычнымі ўстаноўкамі. Прыток сонечнай радыяцыі ў буйных гарадах зніжаецца прыкладна на 10% з прычыны забруджанасці атмасферы пылам і дымам. Па дадзеных замежных аўтараў,

Al а л. 2. Размеркаванне на тэрыторыі Беларусі міжпластавых прэсных водаў з утрыманнем магнію менш за 10 мг/л (Кокнна, 1985)

павелічэнне забруджанасці паветра на 10% павышае прэнатальную смяротнасць на 1%. У сувязі з гэтым звяртае на сябе ўвагу ўзмацненне селектыўных працэсаў у экстрэмальных умовах буйных гарадоў.

2.3.   АНТРАПАЛАГІЧНЫЯ ДАСЛЕДАВАННІ БЕЛАРУСАУ У СВЯТЛЕ ЭТНАГІСТАРЫЧНЫХ I ЭКАЛАГІЧНЫХ ФАКТАРАУ ФАРМАВАННЯ IX ФІЗІЧНАГА ТЫПУ

Абуджэнне напрыканцы 19 стагоддзя цікавасці да вытокаў фармавання беларускага народа знайшло адлюстраванне ў шматлікіх даследаваннях яго матэрыяльнай і духоўнай культуры на мяжы стагоддзяў. Паралельна распачалося даследаванне фізічнага тыпу беларусаў, рабіліся першыя спробы інтэрпрэтацыі яго асаблівасцяў у святле этнагенетычных працэсаў. Упершыню на падставе дадзеных аб даўжыні цела прызыўнікоў Расіі, у тым ліку і беларускіх губерній, была складзена карта размеркавання гэтай прыкметы ў мужчынскага насельніцтва (Анучын, 1889). У працах М. А. Янчука, КН. Ікава, A. Н. Раждзественскага, А. Л. Здраеўскага, A. А. Піянткоўскага, Ю. Д. Талька-Грынцэвіча і іншых аўтараў (больш падрабязна аб антрапалагічных даследаваннях канца 19 — пачатку 20 стагоддзя ў Беларусі гл. Тегако, 1979) апісваліся частата сустракальнасці розных тыпаў пігментацыі валасоў і вачэй, формы галавы і яе памеры ў беларусаў розных губерній. Гэтыя дадзеныя Я. М. Чаруркоўскі (1913) абагульніў і прапанаваў вылучаць антрапалагічныя тыпы на падставе геаграфічнага размеркавання прыкметаў. На тэрыторыі Беларусі ён вылучыў два тыпы: светлавалосы і светлавокі ў Магілёўскай губерні і цёмнапігментаваны, шырокагаловы, нізкарослы — на Палессі. Аднак недасканаласць методыкі вымярэнняў і ацэнкі прыкметаў, адсутнасць уніфікаваных праграмаў і метадаў даследавання, фрагментарнасць звестак абумовілі цяжкасць супастаўлення дадзеных розных аўтараў. Гэтыя літаратурныя крыніцы ў цяперашні час маюць толькі гістарычную цікавасць.

Планамерныя даследаванні фізічнага развіцця беларусаў, групаў крыві, абмену рэчываў, тыпаў нервовай дзейнасці былі распачатыя пасля стварэння ў 1926 г. Антрапалагічнай камісіі пры Інстытуце беларускай культуры, якая пазней была рэарганізаваная ў кафедру антрапалогіі пры беларускай Акадэміі навук. У 1929 г. яе ператвараюць у Навукова-даследчы інстытут псіханеўралогіі.

Антрапалагічныя даследаванні на Беларусі аднавіліся ў 1955 г. Экспедыцыя маскоўскіх антраполагаў начале з В. В. Бунаком працавала ў 13 паўднёвых і цэнтральных яе раёнах. Вынікі гэтых даследаванняў далі В. В. Бунаку (1956) падставу

вылучыць сярод беларусаў два асноўныя антрапалагічныя тыпы: палескі, блізкі да рускіх з цэнтральных абласцей і ўкраінцаў з Палесся, і верхнедняпроўскі, які меў рысы падабенства да насельніцтва сумежных з Беларуссю рэгіёнаў Літвы і Латвіі і розніўся з палескім даўжэйшым целам, святлейшымі валасамі і вачыма, меншым галаўным паказчыкам. Яго высновы пацвердзіў У. Д. Дзячэнка (1965), які дзесяцігоддзем пазней даследаваў беларусаў Брэсцкай, Гомельскай, Мінскай і Магілёўскай абласцей.

Удзельнікі Прыбалтыйскай комплекснай экспедыцыі, арганізаванай Інстытутам этнаграфіі AH СССР, Р. Я. Дзянісава (1958, 1963) і М. У. Вітаў (Вптов н соавт., 1959) поруч з антрапалагічнымі даследаваннямі насельніцтва прыбалтыйскіх рэспублік вывучалі беларусаў, у асноўным у зоне памежжа. Багаты матэрыял, сабраны М. У. Вітавым, застаўся неапублікаваны з прычыны яго заўчаснай смерці. Р. Я. Дзянісава, даследаваўшы ўсходніх літоўцаў і латышоў і беларусаў заходняга, паўночна-заходняга, паўночнага і паўночна-ўсходняга рэгіёнаў, адзначыла пэўныя рысы іх падабенства: больш цёмную пігментацыю і меншую даўжыню цела ў параўнанні з насельніцтвам заходняй Прыбалтыкі.

Трэба адзначыць, што даследаванні 50-х — пачатку 60-х гадоў у асноўным прысвячаліся расазнаўчым праблемам і не краналі эка-лагічных пытанняў. Іх праграма абмяжоўвалася толькі даўжынёй цела, памерамі галавы і твару, апісальнымі характарыстыкамі будовы мяккіх тканак твару, яго гарызантальнай прафілёўкі, пігментацыі вачэй, валасоў, скуры, развіцця трацнёвага валасянога покрыва. За межамі ўвагі антраполагаў да 70-х гадоў заставаліся заканамернасці антагенетычнай зменлівасці будовы цела, г. зн. саматычных асаблівасцяў.

Сістэматычнае і планамернае даследаванне сучаснага насельніцтва Беларусі пачынаецца з 1965 г., калі пры сектары этнаграфіі Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР была створана група антрапалогіі (з 1990 г. рэарганізаваная ў Аддзел антрапалогіі і экалогіі). Яе супрацоўнікі прадоўжылі традыцыі папярэдніх даследчыкаў і сканцэнтравалі навуковы інтарэс на вырашэнні пытанняў этнагенезу на падставе антрапалагічных дадзеных. Пры гэтым традыцыйная праграма была значна пашыраная ўключэннем саматычных прыкметаў і новых марфалагічных і фізіялагічных паказчыкаў.

3 пачатку 70-х гадоў пад кіраўніцтвам М. Ф. Нікіценка, a пазней Л. I. Цягака пачалі ажыццяўляцца комплексныя экспедыцыйныя даследаванні насельніцтва Беларусі, пад час якіх фіксаваліся індывідуальныя асаблівасці будовы галавы, твару і цела, пігментацыя, развіццё траццёвага валасянога покрыва, самататып, аданталагічныя, дэрматагліфічныя, ізасералагічныя

і іншыя марфалагічныя і фізіялагічныя прыкметы. Такі падыход да збору матэрыялаў даў магчымасць меркаваць пра сузменлівасць розных сістэм прыкметаў у папуляцыі.

Апошнім часам праграма вывучэння тэрытарыяльнай варыябельнасці фізічнага тыпу сучаснага карэннага насельніцтва Беларусі значна пашырылася. Акрамя расадыягнастычных прыкметаў яна ўключае паказчыкі лінейных і акружных памераў цела, тапаграфічных асаблівасцяў тлушчаадкладаў і ступені іх развіцця, вызначэнне самататыпу.

Даследаванні з улікам геамарфалагічных і геахімічных асаблівасцяў Беларусі вяліся паэтапна: на Палессі, у Паазер’і і ў Цэнтральнай геахіміка-геамарфалагічнай правінцыі. Адначасова збіраліся матэрыялы па выкапнёвым насельніцтве Беларусі II тысячагоддзя н. э. і складаліся краніялагічныя, астэалагічныя і аданталагічныя калекцыі. Абрад спальвання памерлых, што існаваў у даславянскага і раннеславянскага насельніцтва, пазбавіў магчымасці здабыць матэрыялы больш старажытных перыядаў.

Ажыццёўленыя пад кіраўніцтвам аўтара ў 1966—1971 гг. раскопкі шэрагу беларускіх вясковых могільнікаў 18—19 стагоддзяў дазволілі сабраць даволі багатую краніялагічную калекцыю (каля 300 экземпляраў). Гэты матэрыял надзвычай важны: ён з’яўляецца пераходным звяном паміж сучасным і старажытным насельніцтвам Беларусі. Новыя антрапалагічныя матэрыялы, назапашаныя пад час археалагічных раскопак, што праводзіліся супрацоўнікамі Інстытута гісторыі АН БССР у 70—80-я гады, дазваляюць удакладніць, а часам і па-новаму асвятліць асноўныя заканамернасці фармавання фізічнага тыпу беларусаў.

Для вызначэння генетычных вытокаў некаторых структурных асаблівасцяў галавы і твару ў сучаснага карэннага насельніцтва Беларусі вялікую цікавасць уяўляюць два найбольш старажытныя мужчынскія шкілеты, якія датуюцца эпохай бронзы.

Адзін з іх знойдзены ў 1962 г. М. М. Чарняўскім у разбуранай землянымі работамі старажытнай крэменездабыўнай шахце каля в. Краснае Сяло Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. Гіастава шкілета мужчыны дазваляе меркаваць, што ён загінуў пры абвале шахты. Знойдзеная пры ім гліняная пасудзіна належыць да культуры шнуравой керамікі. Пахаванне датуецца прыкладна сярэдзінай II тысячагоддзя да н. э. Мяркуючы па ііамерах касцей шкілета, мужчына быў даволі высакарослы, мезадоліхаморфны. Памеры мазгавога і тваравага аддзелаў іэрапа сярэднія, мезадоліхакранія суправаджаецца сярэднеразвітым касцявым рэльефам. Характэрныя выразныя еўрапеоідныя рысы: твар артагнатны, рэзка прафіляваны ў гарызантальнай плоскасці, асабліва на ўзроўні арбітаў, пераноссе сярэднешы-

рокае і высокае, насавыя косці рэзка выдаюцца наперад (Салнвон, 1989).                                                                                               і

Другі шкілет знойдзены А. Г. Калечыц у 1980 г. у Веткаўскім р-не Гомельскай вобл. Фрагменты керамікі, што былі побач, належаць да сярэднедняпроўскай культуры. Брахікраннасць вельмі выразная — галаўны паказчык нават перавышае велічыні, тыповыя для беларускай краніялагічнай серыі 18— 19 стагоддзяў. Рэльеф чэрапа даволі грубы, твар нізкі, сярэднешырокі, уплошчаны на ўзроўні арбітаў і скулаў, пераноссе сярэднешырокае, нізкае (пляскатае), насавыя косці слаба выдаюцца наперад. Гэты комплекс прыкметаў характэрны для прадстаўнікоў мангалоіднага расавага ствала.

Улічваючы канцэпцыю В. В. Бунака (1956, 1965) аб трансфармацыі расавых асаблівасцяў у часе, цяжка меркаваць пра паходжанне адзначаных асаблівасцяў. Параўнальны аналіз мезалітычных і неалітычных матэрыялаў з тэрыторыі Еўразіі паказвае, што для старажытных еўрапеоідаў даволі характэрная пляскатасць твару, асабліва на ўзроўні арбітаў (Якнмов, 1957, 1961). На тэрыторыі Украіны і Усходняй Прыбалтыкі (Гохман, 1966; Деннсова, 1975) з эпохі мезаліту існавалі два антрапалагічныя варыянты: адзін — з высокім і моцна прафіляваным тварам, другі — з нізкім пляскатым тварам і шырокім ілбом. Другі варыянт сустракаецца і ў краніялагічных калекцыях з пахаванняў Паўднёвага Алянёвага вострава на Анежскім возеры (Жнров, 1940; Дебец, 1948), з могільніка каля в. Папова Каргопальскага р-на Архангельскай вобл. (Гохман, 1984), з верхнепалеалітычных стаянак Сунгір ва Уладзімірскай вобл. (Дебец, 1967) і Шансэляд у Францыі (Гохман, 1966). Некаторыя вучопыя тлумачылі пляскатасць твару ў старажытнага насельніцтва былога СССР уплывам мангалоідных дамешкаў (Жнров, 1940; Дебец, 1948, 1961; Алексеев, 1961; Деннсова, 1975). Шэраг вучоных трымаўся іншай думкі. Так, В. В. Бунаком (1956) была сфармуляваная гіпотэза захавання ва У'сходняй Еўропе і Заходняй Сібіры пратаморфнага комплексу прыкметаў з эпохі першапачатковых стадый расаўтварэння, абгрунтаваная па саматалагічных матэрыялах. Незалежна ад В. В. Бунака падобнае меркаванне выказала I. Швідэцкая (цыт. паводле: Алексеев, 1984). У. П. Якімаў (1957, 1960, 1961) паказаў значную шырыню арэала мернага выступання насавых касцей у спалучэнні з некаторай пляскатасцю шкілета твару сярод верхнепалеалітычнага насельніцтва Заходняй Еўропы. Гэтыя «псеўдамангалоідныя» рысы ён расцэньваў як асаблівасць ранняй стадыі фармавання еўрапеоіднай расы.

У больш позняй публікацыі В. П. Аляксееў (1984a) не абвяргае поўнасцю гіпотэзу аб удзеле мангалоідных дамешкаў у фармаванні мезалітычнага і больш позняга насельніцтва Усход-

няй Еўропы, але прызнае і магчымасць захавання «нейтральных комплексаў»— спадчыны ранніх стадый расаўтварэння ў шэрагу ізаляваных раёнаў (з густой сеткай рэчак, балотнымі і ляскымі масівамі). На падставе аналізу багатых мезалітычных і неалітычных матэрыялаў з Заходняй Еўропы, Паўночнай Афрыкі, Усходняга Міжземнамор’я (Палясціна) і Усходняй Еўропы ім вылучаны дзве супольнасці: адна, што ўключае папуляцыі Заходняй Еўропы і Паўночнай Афрыкі з больш шырокай ігрушападобнай насавой адтулінай і большай велічынёй насавога паказчыка, і другая, якая аб’ядноўвае папуляцыі ніжняга цячэння Дуная (Балканскі паўвостраў) і Усходняй Еўропы,— з гіроцілеглымі асаблівасцямі. Але пры гэтым адзначаецца аднолькавы ўзровень пляскатасці шкілета твару і насавых касцей ка шэрагу чарапоў гэтага часу ў Заходняй і Усходняй Еўропе, што супярэчыць гіпотэзе аб мангалоідных дамешках.

Такім чынам, хаця па адзінкавых знаходках немагчыма даць вычарпальную антрапалагічную характарыстыку насельніцтва Беларусі ў эпоху бронзы, яны сведчаць пра неаднастайвасць антрапалагічнага складу тагачасных жыхароў. Верагодна, недыферэнцыраваны комплекс паслаблена еўрапеоідных рысаў, характэрны для верхнепалеалітычнага, мезалітычнага, неалітычнага насельніцтва Еўропы, захоўваўся на тэрыторыі Беларусі аж да першай паловы II тысячагоддзя да н. э., калі і.айшло рассяленне плямёнаў шнуравой керамікі.

Палеаантрапалагічныя матэрыялы з тэрыторыі Беларусі сярэдзіны I — пачатку II тысячагоддзя н. э. адсутнічаюць.

Сучаснае навуковае ўяўленне аб антрапалагічным складзе разнастайных тэрытарыяльных групаў усходніх славян пачатку II тысячагоддзя н. э. склалася дзякуючы даследаванням В. В. Бунака (1932a, 1932в), Г. Ф. Дэбеца (1932, 1948), Т. А. Трафімавай (1941, 1946), Т. I. Аляксеевай (1973), М. С. Веліканавай (1970), В. В. Сядова (1952, 1954, 1979).

Г. Ф. Дэбец згрупаваў краніялагічныя матэрыялы з курганных могільнікаў 10—13 стагоддзяў па тэрытарыяльным прынцыпе рассялення былых племянных супольнасцяў на тэрыторыі Беларусі (крывічы, дрыгавічы, радзімічы). Ен адзначыў іх масіўнасць (асабліва полацкіх крывічоў), выразную еўрапеоіднасць і падабенства да тагачасных серый з тэрыторыі Прыбалтыкі.

Т. А. Трафімава (1946) звярнула ўвагу на ўнутрыплемянную р.еаднастайнасць усходнеславянскіх серый і вылучыла два асноўныя антрапалагічныя тыпы: доўгагаловы шыракатвары і доўгагаловы вузкатвары. Першы тып часцей сустракаецца сярод сярэднявечных серый дрыгавічоў і радзімічаў, пераважае ў полацкіх крывічоў. Яна адзначала, што ўсходнія групы крывічоў розняцца з заходнімі больш высокім чарапным паказчыкам,

менш выступнымі насавымі касцямі і меншым працэнтам антрапінных формаў ігрушападобнай адтуліны. Паходжанне гэтых асаблівасцяў даследчыца тлумачыла следствам асіміляцыі славянамі пры іх рассяленні абарыгеннага фіна-ўгорскага насельніцтва, бо сучасныя фіна-ўгорскія народы Паволжа характарызуюцца тымі ж рысамі.

Дакладныя адрозненні паміж тэрытарыяльнымі ўсходнеславянскімі серыямі 10—14 стагоддзяў па чарапным паказчыку і скулавым дыяметры пацвердзіла Т. I. Аляксеева (1973) на значна большай колькасці матэрыялаў. Па спалучэнні гэтых прыкметаў яна вылучыла ўжо 6 асноўных тыпаў: д о л і х акранны'вузкатвары (вяцічы); доліхакранны сярэднятвары (смаленскія і цвярскія крывічы, севяране, радзімічы, дрыгавічы); доліхакранны адносна шыракатвары (полацкія крывічы і валыняне); мезадоліхакранны адносна шыракатвары (ціверцы, улічы, драўляне); суббрахікранны сярэднятвары (наўгародскія славене, сярэдняволжскія крывічы). Аналіз міжгрупавой і геаграфічнай зменлівасці краніяметрычных паказчыкаў дазволіў Т. I. Аляксеевай у межах усходнеславянскіх сярэднявечных групаў вылучыць у якасці галоўных дыферэнцыйных прыкметаў вугал выступання носа, насавы паказчык, скулавую шырыню, верхнюю вышыню твару, падоўжны і папярочны дыяметры чэрапа. Неаднастайнасць антрапалагічнага складу ўсходніх славян першай паловы II тысячагоддзя н. э. тычыцца не толькі спалучэння чарапнога паказчыка і скулавой шырыні, але і іншых прыкметаў. Т. I. Аляксеева вызначае дзве асноўныя камбінацыі: першую — з моцным выступаннем вузкага носа і бысокім пераноссем, меншым чарапным паказчыкам, буйнымі памерамі мазгавога аддзела чэрапа і адносна шырокім добра прафіляваным тварам; другую — з паслабленым выступаннем больш шырокага носа з паніжаным пераноссем, большым чарапным паказчыкам, меншымі падоўжным і папярочным дыяметрамі чэрапа, больш прафіляваным вузкім тварам. Да захаду павялічваецца частата сустракальнасці першай камбінацыі, да ўсходу — другой. Другі тып характэрны для сучасных групаў фіна-ўгорскага насельніцтва Усходнееўрапейскай раўніны. Аналагі першага тыпу трапляюцца сярод балтыйскіх групаў латгалаў, зямгалаў, жамайтаў.

Параўнальны аналіз геаграфічнай зменлівасці краніялагічных прыкметаў ва ўсходніх славян, германскіх, балтыйскіх і фіна-ўгорскіх групаў насельніцтва канца I — пачатку II тысячагоддзя н. э. дазволіў Т. I. Аляксеевай (1966) акрэсліць арэал адноснай шыракатварасці паміж Заходняй Дзвіной, Віслай, Дняпром і Дунаем. Змяншэнне скулавога дыяметра да захаду, усходу і поўдню ад гэтых межаў яна тлумачыць дамешкамі вуз-

катварага насельніцтва ў кантактных са славянамі зонах: у першым выпадку — германскіх плямёнаў, у другім— фіна-ўгорскага насельніцтва Усходнееўрапейскай раўніны, у трэцім — насельніцтва Балканскага паўвострава. У паўночнай частцы гэтага вэнтральнаеўрапейскага арэала адноснай шыракатварасці для славянскага і балтыйскага насельніцтва характэрная доліхакраннасць; адносная ж брахікраннасць у паўднёвай частцы арэала ўласцівая толькі славянам. Нягледзячы на падабенства ўсходнеславянскіх групаў да заходніх, першыя адрозніваюцца большай шыраканосасцю і нізкаарбітнасцю.

Серыі ўсходнеславянскіх чарапоў з паўднёва-заходняй часткі арэала іх рассялення (улічы і ціверцы 10—11 стагоддзяў) характарызуюцца адноснай вузканосасцю, высокаарбітнасцю і высакатварасцю, што набліжае іх да заходнеславянскіх групаў (Велнканова, 1964, 1970).

В. В. Сядоў (1954) пры аналізе частаты сустракальнасці на тэрыторыі Беларусі шыракатварага тыпу звярнуў увагу на супадзенне арэала найбольшай яго канцэнтрацыі з арэалам культуры штрыхаванай керамікі і выказаў думку пра балтыйскі генезіс шыракатварасці. А вось дадзеныя Т. I. Аляксеевай сведчаць пра we, што адрозніць балтаў ад славян па антрапалагічных параметрах даволі цяжка. Праяўленне шыракатварасці ў славянскаіа і балтыйскага насельніцтва, з яе пункту гледжання, не выключае правамернасці гіпотэзы аб фармаванні антрапалагічнага складу тых і другіх на адзінай антрапалагічнай аснове (Алексеева, 1971).

Увогуле ж пра паходжанне тых ці іншых асаблівасцяў у слаьянскіх групаў насельніцтва, што жыло на тэрыторыі Беларусі на пачатку II тысячагоддзя н. э., можна выказаць толькі больш альбо менш верагодныя гіпотэзы, заснаваныя на супастаўленні антрапалагічных, лінгвістычных і этнаграфічных дадзеных (Салнвон, 1969—1976, 1981, 1984, 1989, 19896).

Новыя краніялагічныя матэрыялы з курганных і грунтавых могільнікаў першай паловы II тысячагоддзя н. э., атрыманыя ў 70—80-я гады супрацоўнікамі Інстытута гісторыі АН БССР пры археалагічных раскопках, дазволілі ўдакладніць традыцыйнае ўяўленне аб лакальных асаблівасцях тагачаснага насельніцтва. Высветлілася, што побач з масіўнымі формамі на тэрыторыі полацкіх крывічоў даволі часта сустракаліся і больш грацыльныя (Кушннр, 1987). Матэрыялы з могільнікаў 10—13 стагоддзяў з каменнымі кладкамі паказалі, што ў Панямонні быў сканцэнтраваны арэал грацыльных мезакранных формаў. Аналіз матэрыялаў з гэтай тэрыторыі болып позняга перыяду паказвае несумненную пераемнасць антрапалагічнага тыпу на працягу сямі стагоддзяў, калі ўлічваць працэс брахікефалізацыі (Салівон і сааўт., 1989).

Касцявыя матэрыялы з раскопак грунтавога могільніка 11 — 12 стагоддзяў у г. Наваградку Гродзенскай вобл., якія прадставілі нам супрацоўнікі Ленінградскага аддзялення Інстытута археалогіі РАН Ф. Д. Гурэвіч і К. В. Ііаўлава, дазволілі атрымаць першыя звесткі пра антрапалагічныя асаблівасці гарадскога насельніцтва (Салівон, 1971). Гэтая серыя розніцца з тагачаснай курганнай сельскай больш буйнымі памерамі, вузейшым носам з вышэйшым пераноссем і больш прафіляваным у гарызантальнай плоскасці тварам, г. зн. больш выразным комплексам еўрапеоідных рысаў. Аднак прапорцыі твару ў сельскіх курганных групах з наваколля Наваградка і ў серыях з каменных могільнікаў Панямоння аднолькавыя. Пры параўнанні гэтых серый з дадзенымі літаратурных крыніцаў пра полацкіх крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў і балцкія серыі яцьвягаў, зямгалаў, аукштайтаў, жамайтаў, латгалаў другой паловы I — пачатку II тысячагоддзя н. э. высветлілася, што па ступені міжірупавога падабенства славянскія і балцкія серыі ўтвараюць асобныя групы (Салівон і сааўт., 1989). Мезакранныя яцьвягі займаюць прамежкавае становішча паміж балцкімі і славянскі-

мі серыямі з каменных могільнікаў, што можа сведчыць пра ўзаемапранікненне групаў насельніцтва гэтых этнічных супольііасцяў. Звяртае на сябе ўвагу некаторая пляскатасць твару на ўзроўні арбітаў, больш нізкае пераноссе курганных серый Гродзенскай вобл. у параўнанні з гарадской наваградскай серыяй. Гэтая асаблівасць больш выразная ва ўсходніх групах крывічоў. Падобны комплекс адзначаўся сярод розных еўрапеоідных групаў на ранніх стадыях расагенезу. Улічваючы гэтыя абставіны, можна меркаваць пра захаванне на тэрыторыі Беларусі спецыфічных старажытных рысаў у шэрагу наступных пакаленняў. Нягледзячы на моцныя міграцыйныя хвалі носьбітаў шнуравой керамікі, а пазнеРі славян, генафонд старажытнейшага насельніцтва меў значную ўдзельную вагу ў фармаванні фізічнага тыпу болып стабільнага сельскага насельніцтва.

Краніялагічны матэрыял розных тэрытарыяльных групаў беларусаў, які быў атрыманы намі пры раскопках сельскіх могільнікаў 18—19 стагоддзяў, мае шэраг лакальных асаблівасцяў. Серыі заходніх раёнаў характарызуюцца буйнейшымі памерамі мазгавога і тваравага аддзелаў чэрапа, адносна больш нізкім зварам з вузейшым і больш выступным носам. Адрозненні па-

М а л. 3. Антрапалагічныя тыпы старажытнага насельніцтва Беларусі (злева направа):

сярэднятвары (11—12 стагоддзі; в. Вензаўшчына Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл.); вузкатвары высакатвары (12 стагоддзе; Талочынскі р-н Віцебскай вобл.); шыракатвары высакатвары (17—18 стаюддзі, Полацк).

Рэкапструкцыя I. У. Чаквіна і скульптара Л. I. Яшэнкі

між жаночымі серыямі менш выразныя. Усе адрозненні невялікія і не дасягаюць статыстычнай дакладнасці, што сведчыць пра кадабенства лакальных групаў беларусаў 18—19 стагоддзяў (Салнвон, 1976).

Параўнанне краніялагічных серый з вясковых могільнікаў 18—19 стагоддзяў і з курганных могільнікаў 10—13 стагоддзяў ьыявіла высокую ступень іх падабенства па прапорцыях твару (мал. 3). Адсутнасць выразных адрозненняў паміж лакальнымі групамі насельніцтва Беларусі 10—13 стагоддзяў забяспечыла большую аднароднасць антрапалагічнага складу наступных пакаленняў пад уплывам міграцыйных працэсаў у межах разглядаемай тэрыторыі. Але, як і ва ўсходнеславянскага насельніцтва ў цэлым, тут адбываліся эпахальныя змены структуры чэрапа. Яны ішлі ў кірунку скарачэння падоўжных і пашырэння папярочных памераў мазгавога аддзела, што адпавядае паступоваму ператварэнню падоўжнай формы чэрапа ў круглявую к канцу II тысячагоддзя н. э. (Салнвон, 19696, 1976). Аналіз дынамікі гэтага працэсу ў часе на лакальнай тэрыторыі Панямонвя на матэрыяле некалькіх невялікіх храналагічна адрозных серый высветліў яго нераўнамернасць і немагчымасць высветліць, калі ён пачаўся (Салівон і сааўт., 1989). К 16—17 стагоддзю адрозненні па краніялагічных паказчыках ужо больш выразныя. Так, чарапны паказчык ад 10—13 стагоддзяў (в. Вензаўшчына Шчучынскага р-на) да 16—17 стагоддзяў (в. Мінеўшчына Ваўкавыскага р-на) паступова павялічваецца ў мужчын з 78,5 да 83,7 адзінкі.

Змены шкілета твару на працягу II тысячагоддзя н. э. невыразныя. Нязначна скарачаецца шырыня твару ў яго сярэднім аддзеле (скулавы і зігамаксілярны дыяметры, шырыня паднябення), крыху змяншаецца яго вышыня. Грацылізацыя твару менш адметная ў жанчын. Значнае скарачэнне шырыні арбітаў пры нязменнай вышыні надала ім больш круглявую форму. Адметна змяніліся памеры ніжняй сківіцы: зменшыліся міжвуглавая шырыня, праекцыйная даўжыня ад вуглоў, вышыня, а ў мужчын яшчэ і шырыня, галіны ніжняй сківіцы і міжмышчалкавая шырыня. Працэс грацылізацыі закрануў увесь шкілет, у тым ліку і посткраніяльны: зменшыліся перыметры і шырыня доўгіх трубчастых касцей, стаў менш выразны касцявы рэльеф усяго шкілета (Салнвон, 19696, 1976).

Упершыню выяўленыя аўтарам асаблівасці і кірунак эпахальнай зменлівасці краніялагічных і астэалагічных асаблівасцяў у насельніцтва Беларусі на працягу апошняга тысячагоддзя пацвердзілі іншыя даследчыкі на падставе новых матэрыялаў (Чаквнн, 1980; Кушннр, Бектннеев, 1980).

Адзначаецца таксама змяншэнне ступені выразнасці палавога дымарфізму як па памерах чэрапа і пасткраніяльнага шкілета,

іак і па асаблівасцях касцявога рэльефу. Грацылізацыя можа быць вынікам зменаў сацыяльна-эканамічных умоў у сферы вытворчасці і побыту, у тым ліку рацыёну харчавання, і звязанага з гэтым змяншэння фізічных нагрузак як увогуле, так і на жавальны апарат у прыватнасці.

Абагульняючы дадзеныя па выкапнёвым насельніцтве, можна меркаваць, што асновай фармавання фізічнага тыпу беларусаў былі антрапалагічна падобныя лакальныя групы сярэднявечнага насельніцтва. Геаграфічныя і сацыяльныя ўмовы, якія выключалі магчымасць ізаляцыі вялікіх групаў насельніцтва, і звязанае з гістарычнымі падзеямі паступовае нарастанне міграцыйных працэсаў спрыялі інтэграцыі лакальных асаблівасцяў і

М а л. 4. Шыракатвары нізкатвары тып сучасных беларусаў

ўзмацненню падабенства паміж рознымі тэрытарыяльнымі групамі.

Вывучэнне сучаснага карэннага насельніцтва Беларусі паказала, што ў яго абліччы лакальныя асаблівасці старажытных продкавых папуляцый назіраюцца толькі як слабыя адбіткі (мал. 4—6). Вызначаны пэўны вектар зменлівасці пігментацыі валасоў і вачэй: у Брэсцкай вобл. пераважаюць больш цёмныя валасы і святлейшыя радужыны, а ў Віцебскай спалучэнне гэтых прыкметаў процілеглае. Насельніцтва астатняй тэрыторыі мае прамежкавыя формы (Мякулнч, 1971, 1978, 1981, 1989).

Адзначана пэўная залежнасць расавых і саматычных струк-

М а л. 5. Сярэднятвары тып сучасных беларусаў

турных асаблівасцяў ад спецыфікі геахімічнай сітуацыі і этнічных працэсаў (Салнвон, 1977, 1978, 1981, 1982, 1983 і інш.).

Вядома, што ўплыў адмоўных экалагічных фактараў найбольш інтэнсіўны пад час росту і сталення арганізма. 3 мэтай вывучэння асаблівасцяў гэтага ўплыву ў 1984—1986 гг. (да аварыі на Чарнобыльскай АЭС) у трох геахімічных рэгіёнах былі даследаваны вучні трох узроставых груп: 8-гадовыя — пасля гершага паскарэння росту; 13-гадовыя — пубертатнага (палавога выспявання) узросту дзяўчынкі і прэпубертатнага (пачатку выспявання) узросту хлопчыкі; 17-гадовыя юнакі і дзяўчыны постпубертатнага ўзросту, калі завяршаецца працэс росту шкілета і ён дасягае дэфінітыўных (канчатковых) памераў. На перігым і другім этапах паскоранага развіцця павышаная экасенсі-

М а л. 6. Вузкатвары высакатвары тып сучасных беларусаў

тыўнасць знаходзіць адлюстраванне ў тэмпах росту. Дэфіцыт альбо дысбаланс хімічных рэчываў у глебе і пітной вадзе найбольш значна адбіваецца на развіцці шкілета. Слабы прырост шкілетных памераў у дзяцей пэўнага рэгіёна сведчыць пра экалагічны дыскамфорт.

Нязначныя адрозненні лінейных памераў цела ў даследаваных намі 8-гадовых дзяцей розных рэгіёнаў пасля першага паскарэння росту робяцца больш выразныя к перыяду пубертатнага паскарэння. Параўнанне прыросту падоўжных, папярочных і акружных памераў цела за перыяд з 8 да 13 гадоў у працэнтах ад усяго прыросту з 8 да 17 гадоў сведчыць пра замаруджванне тэмпаў росту ў цэнтральным і асабліва ў паўднёвым рэгіёнах як у хлопчыкаў, так і ў дзяўчынак. Своеасаблівасці геахімічнай сітуацыі ў асобных рэгіёнах — самая высокая канцэнтрацыя ванадыю і мінімальная — тытану пры некалькі заніжаным узроўні астатніх элементаў у цэнтральнай геахімічнай правінцыі, максімальнае ўтрыманне крэменязёму і медзі пры самым нізкім для Беларусі ўзроўні астатніх элементаў — у паўднёвай па-рознаму адбіваюцца на павелічэнні памераў цела ў працэсе развіцця дзяцей. Так, у паўднёвай правінцыі асабліва замаруджаны прырост падоўжных памераў, у цэнтральнай — папярочных і акружных. Цікава, што з узростам у дзяцей цэнтральнай правінцыі павялічваецца частата сустракальнасці самататыпаў з тонкім целаскладам, асабліва ў хлопчыкаў (да 60% у 13 гадоў і да 50% — у 17 гадоў).

1. A. А. Маліноўскі (1948) адзначыў, што тонкім касцям для трываласці патрэбна больш высокая мінеральная насычанасць. На нашых матэрыялах пацвердзілася гіпотэза павышанай экасенсітыўнасці лептасомных (танкаскладзеных) дзяцей.

Прырост масы цела ў цэнтральным рэгіёне значна адстае ў хлопчыкаў усіх самататыпаў, асабліва ў тых. хто мае залішнія тлушчаадклады. Для гэтага ж самататыпу характэрнае адставанне па прыросце перыметра грудзей. Аднак малая колькасць выбарак гэтага самататыпу не дазваляе меркаваць аб дакладнасці адрозненняў. Менавіта лептасомныя хлопчыкі ў цэнтральным і паўднёвым рэгіёнах адстаюць па памерах грудной клеткі і масе цела ад аднагодкаў такога ж целаскладу паўночнага рэгіёна. Па прыросце даўжыні цела менш адстае дыгестыўны (з павышанымі тлушчаадкладамі) тып, а па акружыне грудзей — мускульны.

Большасць 13-гадовых дзяўчынак, у якіх наступіла menar­che і якія ўжо мінулі стадыю найбольш паскоранага росту, прыпадае на цэнтральны і паўднёвы рэгіёны, таму тут сярэднегрупавыя прыросты памераў цела перавысілі адпаведныя велічыні ў паўночных аднагодкаў. Параўнанне дзяўчынак паўднёвага і цэнтральнага рэгіёнаў, дзе сярэдні ўзровень палавога развіцця

прыкладна аднолькавы, высветліла, што лептасомныя дзяўчынкі першага рэгіёна адстаюць ад аднатыпных аднагодкаў другога г.а масе і даўжыні цела і некалькі апераджаюць па акружыне грудзей (Салнвон, 1989a).

Вылучаны групы дзяцей, якія належаць да карэнных жыхароў беларускай нацыянальнасці і мяшанага ў нацыянальных адносінах складу (МНС), бацькі якіх належаць да іншай, небеларускай нацыянальнасці. У групе МНС вялікую долю (каля 80%) сжладаюць ПМШ. Іх павышаная гетэразіготнасць дэтэрмінуе больш высокую адчувальнасць як да спрыяльных, так і да адмоўных фактараў асяроддзя. Высветлілася, што ў хлопчыкаў з паўночнага рэгіёна, дзе збалансаванасць хімічных элементаў у глебе і вадзе набліжаецца да оптымуму, назіраецца праяўленне іетэрозісу, г. зн. яны апярэджваюць аднагодкаў беларусаў па падоўжных памерах, шырыні плячэй і таза. Дзяўчынкі ж ад МНС адстаюць ад беларусак па ўсіх падоўжных памерах ва ўсіх рэгіёнах, але асабліва прыкметна — у паўднёвым. Тое ж тычыцца і папярочных памераў у дзяўчынак ад МНС паўднёвага рэгіёна. Адставанне па прыростах акружных памераў у МНС больш выразнае ў хлопчыкаў з цэнтральнага, а ў дзяўчынак — з паўднёвага рэгіёнаў.

Матэрыялы Н. I. Полінай (1989) аб фізічным развіцці дзяцей цэнтральнага рэгіёна ва ўзросце ад 8 да 17 гадоў (з гадавым інтэрвалам паміж узроставымі групамі) пацвердзілі большую адчувальнасць дзяцей МНС да геахімічнага дысбалансу гэтага рэгіёна (Салнвон н соавт., 1989).

Негатыўны ўплыў геахімічнага дыскамфорту выяўляецца ўжо на прэнатальнай стадыі развіцця. Нованароджаныя Палесся маюць паніжаныя паказчыкі фізічнага развіцця (Кузьменкова, 1982; Марфнна, 1989); пры гэтым адзначаецца большая ўстойлівасць немаўлят беларускай нацыянальнасці.

Абагульняючы інфармацыю аб антрапалагічным складзе старажытнага і сучаснага насельніцтва Беларусі, трэба вызначыць шматкампанентнасць і іерархічнасць фактараў дынамікі фізічнага тыпу насельніцтва ў часе. Зменлівасць фізічнага тыпу рэалізуецца праз індывідуальны антагенез і адлюстроўвае мікраэвалюцыйныя працэсы, што змяняюць структуру генафонду вад ціскам гісторыка-экалагічных фактараў. Шматлікія даследаванні сведчаць пра тое, што ў працэсе індывідуальнага антагенезу пераважаюць генетычна абумоўленыя тыпалагічныя асаблівасці адаптацыі да дыскамфортных умоў жыцця і працы.

Менавіта зыходзячы з канцэпцыі гісторыка-экалагічнай дэтэрмінанты ў фармаванні структуры генафонду, якая абумоўлівае фенатыпічную разнастайнасць папуляцый, і індывідуальнатыпалагічнай дэтэрмінанты адаптыўнай зменлівасці фізічнага

тыпу пад час антагенетычнага фармавання арганізма ў пэўных умовах асяроддзя, быў сгрупаваны і прааналізаваны матэрыял ЕНІГІ.

Резюме

В формйрованйй генофонда локальных популяцйй домйййруюіцую роль йгралй соцйально-экономйческйе факторы, которые определялн ннтенснвность й направленне мнграцйонных гютоков, конфесснональные огранйченйя брачных связей й способ пройзводства, суіцественно менявшйй условня жнзнеобеспеченйя. На основаннн аналйза лнтературных данных рассмотрены основные нсторнческне процессы й экологнческне йзмененйя, детермнннровавшне дянамйку населеняя Беларусй. Экологйческне условяя здесь моглй яграть селектйвную роль лншь на раннйх этапах заселення, когда адаптацйя к суровым условням прнледннковья прн нйзком уровне соцйальной зэіцйты осушествлялась пренмуіцественно за счет естественного отбора генотнпов, бйологяческй устойчнвых к холодному клнмату. После освобожденйя всей террнторнн от ледняка (XV—XIV тысячелетйя до н. э.) геоморфологйческая снтуацня нзменнлась мало, но потепленне клнмата создало более благопрнятные экологнческне условня для жйзнй людей.

Обобшенне результатов предшествуюіцйх антропологнческйх псследованнй древнего н современного населення на террнторйй Беларуся дало возможность выявйть некоторые особенностя нзменчнвостн фйзчческого твпа коренного населеная во временн k пространстве как на йндйввдуальном, так й на популяцнонном уровнях. В нсторнческом плане на террнторнн нашей ресьублнкн, как й во многйх европейскях странах, в теченйе последнего тысячелетвя шлй процессы грацнлнзацнн скелета, т. е. уменьшення его массйвностн, й брахякефалйзацйй, т. е. укорочення продольных й расшнренйя поперечных размеров мозгового отдела черепа, меяявшйе его форму от продолговатой до округлой.

Нсторнческй сформііровавшіійся генофонд популяцнй предопределяет характер фенотйпнческой йзменчнвостн под давленнем разных комбвнацйй экологяческйх факторов. На террнторйй Беларусв до аварнн на ЧАЭС нанболее значймым для формнровання фвзйческого тйпа в процессе роста, созревання й старення органйзма был геохнмнческнй фактор — обедненность гіочв й пйтьевых вод по большннству жйзненно важных макрой мнкроэлементов, особенно на юге. Нзученне йндйвядуальных особенностей строення тела разных возрастных груп детей (новорожденные й школьнйкй 8—17 лет) в трех геохнмнческйх провйнцйях до аварйй на ЧАЭС позволяет отметйть, что акселера-

цйя городскмх й сельскях школьнйков в 80-е годы продолжалась, но темпы ее невысокч. Дефйцят многйх жязненно важных хймнческнх элементов в почве н пчтьевой воде южной провйнцйй (Полесье) негатнвно сказывался на фязнческом развятйй детей преймушественно в перноды ускореняя йх роста. Нанболее чувствнтельнымй к геохямнческому неблагополучяю оказалясь тонкосложенные детч н потомкй от смешанных в этняческом отношеннй браков (особенно мальчнкй).

Такям образом, прн оценке террнторйальной йзменчявостй в распределенйй антропологйческнх особенностей современного взрослого коренного населенйя следует учнтывать многокомпонентность й яерархіічность факторов временной дйнэмйкй фнзйческого тйпа, которая реалязуется через нндйвндуальный онтогенез й отражает мйкроэволюцчонные процессы, меняюіцне структуру генофонда под давленнем йсторнко-экологйческйх факторов.

3

МАТЭРЫЯЛЫ I МЕТАДЫ ДАСЛЕДАВАННЯ

3.1.    АРГАНІЗАЦЫЯ МАТЭРЫЯЛУ I МЕТОДЫКА ДАСЛЕДАВАННЯ

Даследаванні насельніцтва Беларусі ажыццяўляліся паводле шырокай комплекснай морфафізіялагічнай праграмы пад кіраўніцтвам Л. I. Цягака ў час экспедыцый, арганізаваных Інстытутам мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР і праведзеных з 1970 па 1986 г. на тэрыторыі трох геахімічных правінцый: Паазер’я, Палесся і Цэнтральнага рэгіёна. Частка праграмы, якую выконвала аўтар манаграфіі, уключала антрапаметрычныя і антрапаскапічныя паказчыкі індывідуальных асаблівасцяў будовы галавы, твару і цела. Ею даследаваны 4882 дарослыя асобы, у тым ліку 2476 мужчын і 2406 жанчын (мал. 7).

Нацыянальны склад выбаркі адлюстроўвае рэальны стан сучасных панміксных папуляцый Беларусі. Вылучаны асобныя групы па нацыянальнай прыналежнасці, кожнай з якіх прысвоены пэўны кодавы нумар (табл. 1, 2). Самая шматлікая беларуская выбарка сгрупавана па рэгіянальным прынцыпе з улікам выяўленай намі раней лакальнай зменлівасці фізічнага тыпу, археалагічных дадзеных аб узаемадзеянні ў розныя храналагічныя перыяды носьбітаў розных тыпаў матэрыяльнай культуры, a таксама этнаграфічнага раянавання, прапанаванага В. С. Цітовым (1983).

У сувязі з тым што ўзроставыя змены фізічнага тыпу ўплываюць на групавы характар зменлівасці антрапалагічных паказчыкаў, у межах кожнай з рэгіянальных выбарак былі вылучаны дзве ўзроставыя групы ў адпаведнасці са «Схемай узроставай перыядызацыі антагенезу чалавека», прынятай на 7-й Усесаюзнай канферэнцыі па праблемах узроставай марфалогіі, фізіялогіі і біяхіміі АПН СССР (Масква, 1965). Паводле гэтай схемы першы перыяд сталага ўзросту ў мужчын працягваецца з 22 да 35, у жанчын — з 21 да 35 гадоў. Аднак гэты дыяпазон быў пашыраны намі з улікам таго, што апошнім часам дэфінітыўных памераў цела юна^і дасягаюць ужо ў 19 гадоў, а дзяўчыны — у 16. Да другога перыяду сталага ўзросту аднесены мужчыны 36—60 гадоў і жанчыны 36—55 гадоў.

У сувязі з невялікай колькасцю ў лакальных выбарках асобаў старэйшага ўзросту дадзеныя аб іх асаблівасцях не ўключаліся ў аналіз рэгіянальнай зменлівасці, але ўвайшлі ў агульны масіў узроставай зменлівасці з 5-гадовым інтэрвалам: 16—19, 20—24, 25—29, 30—34, 35—39, 40—44, 45—49, 50—54, 55—59, 60-64, 65 гадоў і старэй. Характар узроставай зменлівасці (праз пяцігоддзі) вывучаўся ў залежнасці ад лакалізацыі выбарак у адпаведнай геахімічнай правінцыі. Да паўночнай правінцыі аднесены паўночна-ўсходняя, паўночна-заходняя і заходняя выбаркі. Тут акрамя аптымальнай для Беларусі геахімічнай сітуацыі адзначаны некалькі павышаны фон прыроднай радыяцыі, што стымулюе працэс росту арганізма. 3 гэтай прычыны насельніцтва ў сярэднім дасягае большай даўжыні цела. У цэнтральную правінцыю ўвайшлі цэнтральная і ўсходняя выбаркі, у паўднёвую — паўднёва-заходняя і паўднёва-ўсходняя.

У сувязі з генетычна датэрмінаванымі тыпалагічнымі асаблівасцямі адаптацыі да дыскамфортнай экалагічнай сітуацыі высвятляўся характар узроставай зменлівасці ў прадстаўнікоў розных самататыпаў з розных геахімічных правінцый. Самататыпы вызначаліся ў мужчын па схеме В. В. Бунака (1941). Да паслабленага груднога (астэноіднага) тыпу аднесены індывідуумы з тонкім шкілетам, слабымі тлушчаадкладамі, невялікай агульнай масай шкілетнай мускулатуры пры паслабленым яе тонусе. Грудны тып аналагічны першаму, але з больш развітымі тлушчаадкладамі і шкілетам. Мужчыны грудна-мускульнага тыпу розняцца з двума папярэднімі большай масай і тонусам мускулатуры. Для ўсіх трох тыпаў характэрна пляскатая грудная клетка з вострым эпігастральным вуглом, падоўжаныя прапорцыі цела (доліхаморфія). У мускульна-груднога тыпу пры добра развітай мускулатуры некалькі паслабленае развіццё шкілета і тлушчаадкладаў. Мускульны тып мае вялікую масу рэльефных, з добрым тонусам, шкілетных мытцаў, даволі масіўны шкілет і сярэднія тлушчаадклады. Мужчыны гэтага тыпу каранастыя, шыракаплечыя, брахіморфныя з добра развітай цыліндрычнай грудной клеткай, прамым эпігастральным вуглом. Мускульна-чарэўны тып пры тых жа ўласцівасцях мае павышаныя тлушчаадклады і крыху пукаты жывот. Чарэўна-мускульны тып розніцца з папярэднім значна большымі тлушчаадкладамі, больш пукатым жыватом. Шкілетная мускулатура мае значную масу, але тонус яе паслаблены. У брушнога тыпу тлушчаадклады найбольшыя, маса мышцаў невялікая, іх тонус слабы, жывот пукаты. Тры апошнія тыпы розняцца з папярэднімі вялікім аб’ёмам грудной клеткі з тупым эпігастральным вуглом. Мужчын са спалучэннем асаблівасцяў больш як двух тыпаў адносяць да невыразнага Tu­ny.

Пры самататыпалагізацыі жанчын кіраваліся схемай I. Б.

Галанта (1927). Да лептасомнай групы аднесены жанчыны астэнічнага тыпу з тонкім слаба развітым шкілетам, пляскатай грудной клеткай, вузкімі клубамі і плячыма, слабым развіццём мышцаў і тлушчаадкладаў, а таксама стэнапластычнага тыпу, аналагічнага першаму, але з сярэднімі тлушчаадкладамі. У мезасомную групу ўвайшлі жанчыны сярэдняга складу — мезапластычнага і пікнічнага тыпу. Гэтыя тыпы маюць цыліндрычную грудную клетку і даволі шырокі таз. Першы характарызуецца добра развітай шкілетнай мускулатурай пры сярэдніх тлушчаадкладах, а другі пры слабейшым развіцці мышцаў мае павышаныя тлушчаадклады. Да мегаласомнай групы аднесены жанчыны з вялікімі падоўжнымі і папярочнымі памерамі цела: атлетычны, субатлетычны і эўрыпластычны тыпы. Першы тып нагадвае асаблівасці целаскладу мужчын: таз вузкі, плечы шырокія, тлушчаадклады паніжаныя, а развіццё мышцаў павышанае. Жанчыны субатлетычнага тыпу пры тых жа асаблівасцях маюць сярэднюю ступень тлушчаадкладаў і развіцця мускулатуры. Эўрыпластычны тып адрозніваецца масіўным шкілетам, моцна развітай мускулатурай, павышанымі тлушчаадкладамі.

Візуальнае вызначэнне самататыпу мы абралі пасля няўдалай спробы самататыпалагізацыі з выкарыстаннем схемы, прапанаванай У. П. Чцяцовым, Н. Ю. Лутавінавай, М. I. Уткінай (Чтецов н соавт., 1978, 1979). Гэтая схема заснаваная на метадзе колькаснай ацэнкі стасунку асноўных кампанентаў складу цела (касцявой, мышачнай і тлушчавай тканак) з улікам яго памераў. Яна распрацавана на падставе матэрыялаў па рускім насельніцтве і магла б быць выкарыстана пры параўнанні ўсходнеславянскіх групаў. Але адсутнасць уніфікаванай методыкі вымярэнняў (у першую чаргу тлушчавых складак) дэфармуе вынікі самататыпалагізацыі па матэрыялах, сабраных рознымі даследчыкамі. Напрыклад, намі вымяралася тлушчавая складка бядра не ў паху, а на пярэдняй паверхні бядра адпаведна праходжанню стужкі пры вымярэнні яго акружыны. Таму таўшчыня гэтай складкі аказалася значна большай, асабліва ў жанчын, чым прадугледжана схемай.

У выніку гэтых метадычных неадпаведнасцяў працэнт тыпаў з павышанымі тлушчаадкладамі па схеме Чцяцова і сааўтараў сярод беларусаў значна перавысіў іх рэальную частату. У адпаведнасці з гэтай схемай сярод беларусак амаль не сустракаўся пікнічны тып з-за разыходжання ў методыцы вымярэння запясця. Аўтары схемы вымяралі яго „аміж кісцю і дыстальнымі эпіфізамі прадплечча, а па нашай методыцы — над эпіфізамі ў найбольш вузкім месцы прадплечча, што дае магчымасць атрымаць інфармацыю аб масіўнасці або грацыльнасці гэтага фрагмента шкілета. Адпаведна і велічыня гэтай прыкметы аказалася большай, чым у аўтараў схемы.

Такія метадычныя разыходжанні далі нечаканыя вынікі і ў мужчын, сярод якіх больш як 50% па спалучэнні прыкметаў немагчыма было аднесці ні да адной з тыпалагічных градацый, што быццам бы сведчыць аб невыразнасці іх тыпу. Таму, нягледзячы на перавагі простай і зручнай схемы Чцяцова з сааўтарамі, нам прышлося адмовіцца ад яе.

Усе вымярэнні цела выкананы толькі аўтарам манаграфіі, што забяспечвае поўную метадычную ідэнтычнасць сабранага матэрыялу. Пры гэтым выкарыстана прынятая ў айчыннай антрапалогіі методыка вымярэнняў (Бунак, 1941; Смнрнова, Шагурнна, 1981). Праграма ўключала стандартны набор прыкметаў. Лічым неабходным даць падрабязнае апісанне методыкі.

Усе вымярэнні правастароннія. Праекцыйныя адлегласці пры вертыкальнай паставе цела з выпрамленымі спіной, каленамі і выцягнутымі ўздоўж тулава рукамі. Пры гэтым галава арыентавалася так, каб правая і левая казялковыя кропкі былі ў адной плоскасці з левай ніжневачнічнай кропкай.

Металічным антрапометрам фіксавалася адлегласць ад падлогі да ўмоўных кропак на целе: верхавінкавай (даўжыня цела), верхнегрудзіннай, плечавой, промневай, шылападобнай, пальцавай, асцістападуздышнай, лабковай, верхнегалёначнай, ніжнегалёначнай. Па адлегласці паміж кропкамі вылічалася праекцыйная даўжыня фрагментаў цела: корпуса (ад верхавінкавай да лабковай), тулава (ад верхнегрудзіннай да лабковай), рукі (ад плечавой да пальцавай), пляча (ад плечавой да промневай), прадплечча (ад промневай да шылападобнай), галёнкі (ад верхнегалёначнай да ніжнегалёначнай), нагі (палова сумы адлегласцяў ад падлогі асцістападуздышнай і лабковай кропак, што амаль адпавядае анатамічнай даўжыні нагі — адлегласці ад падлогі вяршыні галоўкі бедранай косці), бядра (рознасць паміж вылічанай даўжынёй нагі і вышынёй над падлогай верхнегалёначнай кропкі).

Тазамерам вымяралі адлегласці паміж кропкамі, што адпавядаюць папярочным памерам тулава: шырыні плячэй (паміж правай і левай акраміяльнымі), найбольшай шырыні таза (паміж правай і левай тазавагрэбневымі), папярочнаму дыяметру, гэта значыць шырыні, грудной клеткі ( паміж найбольш аддаленымі бакавымі часткамі рэбраў на ўзроўні сярэднегрудзіннай кропкі — месца прымацавання да грудзіны 4-га рабра), сагітальнаму дыяметру, альбо глыбіні, грудной клеткі (пярэдне-заднідыяметр на тым жа ўзроўні, што і папярочны).

Слізготным цыркулем вымяралі найбольшыя папярочныя памеры (шырыню) у гарызантальнай плоскасці ніжніх эпіфізаў: пляча (адлегласць паміж унутраным і вонкавым надмышчалкамі плечавой косці), прадплечча (адлегласць паміж шылападобнымі адросткамі промневай і лакцявой касцей), бядра (адлегласць

паміж унутраным і вонкавым мышчалкамі бедранай косці), галёнкі (адлегласць паміж вонкавымі паверхнямі шчыкалатак вялікай і малой галёначных касцей). Шырыню эпіфізаў бядра і галёнкі вымяралі ў паставе седзячы пры сагнутым пад прамым вуглом калене.

Палатнянай сантыметровай стужкай вымяраліся акружыны цела і канечнасцяў. Пры вертыкальнай паставе цела ленту накладвалі гарызантальна. Рабілі наступныя вымярэнні: акружына шыі (ніжні край стужкі накладвалі ззаду па верхняй частцы выступа 7-га шыйнага пазванка, а спераду на пераходзе шыі ў тулава; велічыня прыкметы адлічвалася таксама па ніжнім краі стужкі); акружына грудзей (лента ззаду пад ніжнімі вугламі лапаткі, не захопліваючы іх, спераду ў мужчын на ўзроўні сярэднегрудзіннай кропкі закрывае ніжнія сегменты калясасковых кружкоў, а ў жанчын накладваецца над малочнымі залозамі); акружына таліі (у найбольш вузкім месцы тулава); акружына на ўзроўні ягадзіцаў (па найбольшай пукатасці ягадзіцаў); акружыны пляча і прадплечча (пры свабодна апушчанай руцэ ў месцы найбольшага развіцця шкілетнай мускулатуры); акружына запясця (у найбольш вузкім месцы прадплечча вышэй шылападобных адросткаў лакцявой і промневай касцей); акружына бядра (ззаду верхні край стужкі датыкаецца пад’ягадзічнай складкі, а потым ідзе гарызантальна); акружына галёнкі (у месцы найбольшага развіцця ікраножнай мышцы); акружына над шчыкалаткамі (у найбольш вузкім месцы галёнКі).

3 прычыны адсутнасці каліпера тлушчавыя складкі вымяраліся слізготным цыркулем: на грудзях — на ўзроўні 10-га рабра па вертыкальнай лініі, якая праходзіць праз правую сасковую кропку, на жываце — на ўзроўні пупка на 5 см справа ад яго, пад лапаткай —пад ніжнім вуглом правай лапаткі, на медыяльнай (унутранай) паверхні пляча — на ўзроўні найбольшага развіцця мускулатуры пляча (у верхняй трэці), на дарзальнай (задняй) паверхні пляча — на тым жа ўзроўні, на прадплеччы — па ўнутранай паверхні на ўзроўні найбольшага яго абхвату, бядра —на пярэдняй паверхні ў месцы вымярэння яго акружыны, галёнкі — у падкаленнай вобласці па заднявонкавай паверхні галёнкі ў паставе седзячы пры сагнутым пад прамым вуглом калене.

Вымярэнні расавых паказчыкаў будовы галавы таксама рабілі ў адпаведнасці з прынятай у айчыннай антрапалогіі методыкай (Бунак, 1941). Падрабязнае апісанне месцазнаходжання ўмоўных кропак на галаве і твары, паміж якімі вымяраліся адлегласці, тэхнікі вымярэнняў, расавых асаблівасцяў прапорцый галавы і твару можна знайсці ў падручніку «Основы современной антропологнн» (Тегако, Салввон, 1989).

3.2.    ВАРЫЯЦЫЙНА-СТАТЫСТЫЧНАЯ АПРАЦОЎКА МАТЭРЫЯЛАЎ

3 мэтай выяўлення заканамернасцяў змеялівасці антрапаметрычных паказчыкаў у вывучаных выбарках праводзілася паэтапная варыяцыйна-статыстычная апрацоўка дадзеных.

Першы этап — вылічэнне стандартнага набору статыстычных параметраў з ранжыраваннем варыяцыйнага рада і знаходжанне мінімальнага (min) і максімальнага (max) значэнняў кожнай прыкметы ў выбарках, сярэдняй арыфметычнай (х), сярэдняга квадратычнага адхілення (б), каэфіцыента вырыяцыі (u) з іх памылкамі (т). Выканана таксама парная карэляцыя. Такі набор параметраў даволі інфарматыўны і дае ўяўленне аб маштабе і ступені сузменлівасці прыкметаў.

Другі этап — выкарыстанне аднаго з метадаў шматмернага аналізу з вызначэннем структуры матрыцы сувязі паміж памерамі галавы, твару і цела (Дерябнн, 1983). Найбольш важнай рысай гэтага аналізу з’яўляецца ўтварэнне адзінай меры, якая ахоплівае шэраг прыкметаў, пры чыста колькасным вырашэнні пытання аб групаванні аб’ектаў назірання. Пры гэтым некаторая сукупнасць шматмерных аб’ектаў падзяляецца на падставе карэляцыйнай матрыцы на класы, якія адпавядаюць адасобленай групе кропак у межах варыяцый параметраў. Іерархічны кластарны аналіз уяўляе сабой паслядоўнае аб’яднанне ў класы спачатку самых блізкіх, а потым усе больш аддаленых адзін ад аднаго элементаў.

Мы выкарысталі Р-тып кластарнага аналізу, пры якім большасць алгарытмаў выходзіць з матрыцы падабенства (адлегласцяў) і кожны асобны элемент разглядаецца спачатку як самастойны кластар. Агульная схема такой іерархічнай групоўкі можа быць прадстаўлена як паўтаральнае выкарыстанне трох аперацый у адносінах да мераў адлегласцяў аб’ект — аб’ект: 1) знаходжанне найменшай адлегласці d_pq паміж аб’ектамі р і q; 2) аб’яднанне р і q у адзін кластар пад назовам агульнага індэкса, напрыклад г; 3) вылічэнне адлегласці d_rs ад кластара г да любога іншага аб’екта кластара S.

Для алгарытма, рэалізаванага ў дадзенай праграме, адным з паказчыкаў групавога падабенства S з’яўляецца функцыя arccos каэфіцыента карэляцыі. Парны каэфіцыент карэляцыі можна трактаваць як косінус вугла паміж выпадковымі вектарамі Xj і x_hy Р-мернай прасторы размеркавання прыкметаў. Тады Sjk = = arccos rjk ёсць вугал паміж гэтымі вектарамі, які з’яў-

ляецца метрычнай мерай паміж прыкметамі х; і x_h. Калі ён змяняецца ў межах ад —1 да + 1, to S змяняецца ад 0 да л, а максімальна цесная сувязь характарызуецца мінімальнай мерай адлегласці.

У аснову праграмы пакладзены алгарытм па Мак-Кеману (Кромбейн н соавт., 1973). Сутнасць алгарытма ў тым, што з зыходнай матрыцы атрымліваецца роўная ёй матрыца S^rp (у сувязі з тым што матрыцы S і S^rp сіметрычныя ў праграме, яны сумяшчаюцца ў адну). Адшукваецца элемент матрыцы S^rp з мінімальнай велічынёй STP , якая і з’яўляецца мерай адлегласці паміж першымі дзвюма найбольш цесна звязанымі прыкметамі. Каэфіцыент карэляцыі гГР = cosS[P характарызуе іерархічны ўзровень першай стадыі групоўкі (першага кластара). Усе меры сувязі, у якія ўваходзілі прыкметы і і /, у матрыцы 5^гр анулююцца, а замест іх знаходзяцца ўсе магчымыя спалучэнні, якія аб'ядналіся з усімі астатнімі элементамі. Напрыклад, калі аб’ядналася група з двух элементаў і і /, то знаходзяцца сярэднія арыфметычныя значэнні каэфіцыентаў сувязі элементаў і і / з кожным, не звязаным з элементам k, па формуле:

„_Гр S,; + S_ik + Sjk

O

Сярод ycix атрыманых i папярэдніх паказчыкаў знаходзяць мінімальнае значэнне S^rp, якое з’яўляецца мерай адлегласці паміж аб’яднанымі групамі, а каэфіцыент карэляцыі r^rp = cosS^rP характарызуе іерархічны ўзровень другой стадыі групоўкі (другога кластара). Напрыклад, калі аб’ядналіся ў кластар дзве групы, кожная з якіх складаецца з дзвюх прыкметаў, то іх сярэднегрупавая адлегласць будзе роўная

С                SiJ + Sie + S_ig + Sje + Sjg + S_eg

^(if),(eg) —                                            ~                           >

O

a каэфіцыент сувязі паміж групамі r9’ _{) (е g)} =cos S₍5^P._{} (е g)}. Апісаная працэдура групоўкі працягваецца да поўнага аб’яднання ўсіх элементаў матрыцы. На падставе атрыманых дадзеных будуюць дэндраграму.

Статыстычная верагоднасць адрозненняў паміж групамі па кожнаму з антрапаметрычных паказчыкаў улічвалася па /-крытэрыю Сцьюдэнта.

4

ЗАКАНАМЕРНАСЦІ ЗМЕНЛІВАСЦІ ПАМЕРАУ ГАЛАВЫ I ТВАРУ У СУЧАСНАГА НАСЕЛЬНІЦВА БЕЛАРУСІ У ЧАСЕ I ПРАСТОРЫ

4.1.     НАКІРАВАНАСЦЬ МІЖПАКАЛЕННАЙ, ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЙ I ЎЗРОСТАВАЙ ЗМЕНЛІВАСЦІ УКАРЭННАГА НАСЕЛЬНІЦТВА БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫЯНАЛЬНАСЦІ

Адсутнасць геаграфічных перашкодаў і сацыяльных умоў для ўзнікнення якіх-небудзь папуляцый з замкнёным колам шлюбных сувязяў стварыла на тэрыторыі Беларусі перадумовы для расаўтваральных працэсаў па тыпе лакальнай зменлівасці з узаемапранікненнем насельніцтва з суседніх і больш аддаленых тэрыторый. Рэгіянальныя антрапалагічныя тыпы звязаны паміж сабою праз мноства ўзаемапераходаў у выніку бесперапыннай зменлівасці антрапалагічных прыкметаў. Але адносная стабільнасць сельскага насельніцтва спрыяла захаванню асноўных рысаў продкавага генафонду ў шэрагу пакаленняў: лакальныя асаблівасці папуляцый адлюстроўваюць адбіткі старажытных генетычных працэсаў, што адбываліся ў асобных рэгіёнах.

Пры аналізе геаграфічнай зменлівасці антрапаскапічных і антрапаметрычных прыкметаў беларусаў у папярэдніх работах (Салнвон, 1978, 1981 і інш.) намі не ўлічвалася (і такі падыход быў агульнапрыняты) магчымая ўзроставая зменлівасць прыкметаў. У адну групу аб’ядноўвалі мужчын ад 20 да 60 гадоў, жанчын ад 20 да 55 гадоў. Такім чынам, у групу траплялі не толькі асобы рознага пашпартнага ўзросту, але і розных пакаленняў. 3-за гэтага з-пад увагі даследчыка выпадалі магчымыя зрухі ў фенатыповай разнастайнасці пакаленняў. Аднак, калі разглядаць папуляцыю як жывую самааднаўляльную сістэму, трэба памятаць, што ў ёй пастаянна адбываюцца працэсы адаптацыі да экалагічнай і сацыяльнай нестабільнасці, якія абумоўліваюць фенатыповую неідэнтычнасць пакаленняў. Дысгарманічныя праяўленні ў фізічным развіцці аднаго пакалення сведчаць аб негатыўным уплыве дыскамфортнага асяроддзя на антагенетычным узроўні. Накіраваная зменлівасць фізічнага тыпу ў пакаленнях пры адноснай стабільнасці насельніцтва на пэўнай тэрыторыі з’яўляецца адным з паказчыкаў накіраванага ціску комплексу розных фактараў, якія змяняюцца ў адным напрамку

на працягу доўгага часу і выклікаюць хаця б нязначныя (мікраэвалюцыйныя) змены ў генафондзе папуляцый.

3 улікам таго што аварыя на Чарнобыльскай АЭС можа мець аддаленыя вынікі ў будучых пакаленнях, намі ставілася задача: выявіць заканамернасці варыябельнасці прыкметаў у межах двух умоўных пакаленняў, першае з якіх уяўляе сабой старэйшыя ўзроставыя групы: мужчыны 36—60 гадоў і жанчыны 36— 55 гадоў, а другое — малодшыя групы мужчын 19—35 гадоў і жанчын 16—35 гадоў.

Пры даследаванні тэрытарыяльнай зменлівасці памераў і прапорцый галавы і твару ў сельскага насельніцтва беларускай нацыянальнасці параўноўваліся выбаркі аднаго і таго ж пакалення з розных рэгіёнаў, Акрамя таго, у межах кожнага рэгіёна вызначалася зменлівасць прыкметаў ад пакалення да пакалення (табл. 3). Папярэдняе вывучэнне асаблівасцяў прыросту памераў галавы і твару ў дзяцей з розных геахімічных правінцый Беларусі выявіла больш марудныя яго тэмпы (асабліва падоўжных памераў) у паўднёвай правінцыі, дзе адзначаны дэфіцыт большасці жыццёва важных макраі мікраэлементаў, якія ўдзельнічаюць у фармаванні шкілета (Салнвон, 1989). Рэгіянальныя адрозненні па гэтых памерах і іх стасунку ў пэўнай ступені могуць залежаць ад уздзеяння экалагічных фактараў. Аднак трэба памятаць, што прапорцыі галавы і твару, як сведчаць літаратурныя крыніцы, даволі жорстка дэтэрмінаваныя генетычна. Таму значныя адрозненні па гэтых прапорцыях адлюстроўваюць у першую чаргу адрозненні па складзе генафонду насельніцтва адпаведных рэгіёнаў.

Нягледзячы на тое што пры інтэрпрэтацыі міжпакаленнай зменлівасці на падставе вылучэння двух умоўных пакаленняў (рознаўзроставых груп індывідаў) цяжка адасобіць уплыў мікраэвалюцыйных працэсаў ад уплыву старэння, мы зрабілі спробу выявіць іх ролю.

Памеры і індэксы галавы

Як ужо адзначалася вышэй, на працягу апошняга тысячагоддзя адбываліся паступовыя змены формы мазгавога аддзела чэрапа ад падоўжнай да больш круглявай (працэс брахікефалізацыі) за кошт скарачэння падоўжнага і павелічэння папярочнага дыяметраў. Гэта адбілася на павелічэнні чарапнога паказчыка.

Разглядаючы міжпакаленную зменлівасць гэтых памераў у сучаснага сельскага насельніцтва (табл. 3, мал. 8), можна канстатаваць, што брахікефалізацыя працягваецца і ў наш час, але ў большасці папуляцый тэмпы яе вельмі марудныя. Адрозненні малодшага пакалення ад старэйшага дасягаюць статыстычнай

3. Зак. 653

65

верагоднасці толькі ў наступных рэгіёнах: меншы падоўжны дыяметр у мужчын паўночнага ўсходу (/’<0,01) і ў жанчын паўночнага захаду, цэнтральнага рэгіёна, усходу (Р<0,05); большы папярочны дыяметр у жанчын цэнтральнага рэгіёна (/’<0,1); галаўны паказчык большы ў мужчын паўднёвага ўсходу (Р< <0,02) і ў жанчын паўднёвых захаду і ўсходу (Р<0,02), цэнтральнага рэгіёна (/’<0,001); шырыня лба большая ў мужчын паўднёвага захаду (/’<0,02) і меншая ў жанчын паўднёвага захаду (/*<0,1) і цэнтра (/^><0,05). Сярод гарадскога насельніцтва (табл. 4) міжпакаленныя адрозненні маюць такую ж накіраванасць, толькі велічыня іх большая.

Такім чынам, больш інтэнсіўна працэс брахікефалізацыі адбываецца там, дзе насельніцтва больш мяшанае. Павелічэнне ў малодшага пакалення ў выніку акселерацыі развіцця падоўжных памераў цела, з якімі памеры галавы і твару звязаныя станоўчай карэляцыяй, разглядаецца ў наступным раздзеле. Аналіз жа міжпакаленнай зменлівасці паказвае некаторае парушэнне станоўчай фізіялагічнай сувязі паміж гэтымі памерамі: пры большай даўжыні цела ў малодшага пакалення можна было б

М а л. 8. Змены галаўнога паказчыка (а), падоўжнага (б) і папярочнага (в) дыяметраў галавы ў ма лодшага пакалення сельскіх бела русаў у параўнанні са старэйшым На асі абсцысаў тут і на мал. 9—нумарацыя тэрытарыяльных групаў

чакаць адпаведна большых памераў галавы і твару, але амаль усе яны аказаліся меншымі. Таму міжпакаленныя адрозненні можна разглядаць як следства сумеснага ўздзеяння двух працэсаў — старэння на старэйшае пакаленне і грацылізацыі на малодшае.

Выключэннем з’яўляецца насельніцтва заходняга рэгіёну. У малодшага пакалення тут назіраецца нязначная дэбрахікефалізацыя: у мужчын за кошт скарачэння абодвух памераў, асабліва папярочнага, а ў жанчын, наадварот, павелічэння тых жа памераў, але ў асноўным падоўжнага. Галаўны паказчык зменшыўся прыкладна на 0,3 адзінкі.

Тэрытарыяльную зменлівасць памераў галавы разглядалі таксама для кожнага пакалення паасобку. Статыстычна дакладна (Р<0,01) адрозніваецца насельніцтва Палесся (паўднёвыя ўсход і захад) ад жыхароў астатняй тэрыторыі меншым падоўжным і большым папярочным дыяметрамі галавы і адпаведна большым галаўным паказчыкам. Аднак найбольшая велічыня папярочнага дыяметра зафіксаваная ў цэнтральным і заходнім рэгіёнах. Сярод старэйшага пакалення максімальны галаўны паказчык прыходзіцца на заходні і паўднёва-заходні рэгіёны ў групах абодвух полаў, а мінімальны — на паўночныя ўсходнюю і заходнюю мужчынскія, на ўсходнюю і паўночна-ўсходнюю жаночыя групы. Сярод малодшага пакалення максімальная велічыня гэтага паказчыка адзначаецца ў цэнтральным і паўднёвым рэгіёнах незалежна ад полу, а таксама ў мужчын заходняга рэгіёна, мінімальная ж — у паўночных усходнім і заходнім рэгіёнах у жыхароў абодвух полаў, а ў жанчын яшчэ на захадзе і ўсходзе.

Для больш дэталёвага аналізу сувязі ўзроставай зменлівасці паказчыкаў будовы галавы з экалагічнымі асаблівасцямі рэгіёнаў мы падзялілі ўвесь даследаваны масіў сельскага насельніцтва на ўзроставыя групы з пяцігадовым інтэрвалам паміж імі адпаведна тром геахімічным правінцыям (паўночная — Паазер’е, цэнтральная, паўднёвая — Палессе) (табл. 5). Выбарку з Паазер’я склала насельніцтва Віцебскай (паўночна-ўсходняя, паўночна-заходняя рэгіянальныя групы) і Гродзенскай (заходняя група) абласцей; выбарка з цэнтральнай геахімічнай правінцыі — Мінскай (цэнтральная група) і Магілёўскай (усходняя група) абласцей; выбарка з Палесся — Брэсцкай (паўднёва-заходняя група) і Гомельскай (паўднёва-ўсходняя група) абласцей. Узростава-палавыя кагорты ад 20—24 да 50—54 гадоў у кожным рэгіёне налічвалі не меней як 40 чалавек, астатнія былі меншай колькасці.

Падоўжны дыяметр галавы сярод усіх узроставых групаў застаецца найменшы ў мужчын Палесся, а папярочны — найбольшы ў мужчын Цэнтральнай правінцыі. Большасць узроставых кагортаў жанчын Палесся характарызуецца найбольшым папя-

рочным дыяметрам. Пэўнай накіраванасці зменлівасці гэтых памераў з узростам не назіраецца ні ў адной з правінцый (табл. 6). Галаўны паказчык найбольшы ў жыхароў Палесся амаль ва ўсіх узростах незалежна ад полу. Велічыня адрозненняў паміж узроставымі кагортамі ў межах кожнай з геахімічных правінцый дазваляе адзначыць, што на рубяжы 19—20 стагоддзяў гэты паказчык павялічыўся на 1—2 адзінкі, прычым у цэнтры прыкладна на пяць гадоў раней, чым на поўначы і поўдні. Гэтая мяжа адзначаецца паміж узроставымі кагортамі 60—64 і 55—59 гадоў у мужчын з Паазер’я; 55—59 і 50—54 гады — з цэнтральнай правінцыі і Палесся; у жанчын памежжа прыходзіцца на 55—59 і 50—54 гады на поўначы і поўдні, 50—54 і 45—49 гадоў у цэнтры.

Памеры і індэксы твару

Пры вывучэнні міжпакаленнай і ўзроставай зменлівасці памераў твару неабходна ўлічваць функцыянальную сувязь яго структураў. Так, верхняя і ніжняя сківіцы, скронявыя косці і бакавыя часткі лобнай аб’яднаныя ў адзіную морфафункцыянальную сістэму праз жавальную мускулатуру. Таму скулавы дыяметр звязаны станоўчай карэляцыяй з міжмышчалкавым і міжвуглавым дыяметрамі ніжняй сківіцы і ў меншай ступені з найменшай шырынёй ілба. Нагрузка на жавальны апарат у сталым узросце можа суправаджацца пашырэннем скулавога і ніжнясківічных дыяметраў, а магчыма, і лобнага з-за астэапарозу і паступовай страты пругкасці касцей. Магчымы ўзроставае павелічэнне вышыні носа (апускаецца аснова і кончык) з-за памяншэння пругкасці храсткаватай яго часткі, а таксама верхняй кожнай часткі вуснаў з-за меншай пругкасці мяккіх тканак, памяншэнне вышыні твару з-за сцірання зубоў і іншыя змены. Аднак з улікам спалучэння эпахальнай брахікефалізацыі з грацылізацыяй шкілета не выключана, што аналізуемы матэрыял адлюстроўвае розныя працэсы: антагенетычны (старэнне шкілета і мяккіх тканак) і папуляцыйны мікраэвалюцыйны, звязаны з накіраванай міжпакаленнай зменлівасцю шкілета твару (мал. 9).

Пры міжпакаленным параўнанні, як мы і чакалі, старэйшае пакаленне характарызуецца ва ўсіх тэрытарыяльных групах незалежна ад полу большымі памерамі скулавога і ніжнясківічнага дыяметраў. Аднак велічыня адрозненняў старэйшага пакалення ад малодшага мае рэгіянальныя асаблівасці. Па скулавым дыяметры яны найбольшыя ў мужчын паўднёва-заходняга (на 2,7 мм) і заходняга (на 3,2 мм) рэгіёнаў (Р<0,001) і ў жанчын (Р<0,01) паўночна-заходняга (на 1,2 мм), цэнтральнага (на 1,3 мм) і ўсходняга (на 1,7 мм) рэгіёнаў. Па ніжнясківічным дыяметры міжпакаленныя адрозненні найбольшыя (Р<0,001) паміж мужчынамі паўднёва-заходняга (на 4,3 мм), паўднёва-

ўсходняга (на 3,6 мм) і цэнтральнага (на 2,8 мм) рэгіёнаў і жанчынамі паўночна-заходняга (на 3,1 мм), цэнтральнага (на 2,3 мм), усходняга (на 2,8 мм) і паўднёва-ўсходняга (на 2,6 мм).

Ад малодшага да старэйшага пакаленняў павялічваецца марфалагічная вышыня твару ад ніжняга краю броваў пераважна на паўднёвым усходзе (у мужчын і жанчын на 2,3 мм пры Р< <0,05), у цэнтры (у мужчын на 1,8 і ў жанчын на 2,1 мм пры Р<0,05) і ў мужчын усходняга рэгіёна на 2,1 мм (Р<0,02). Толькі на паўночным усходзе велічыня гэтай прыкметы памяншаецца ад малодшага да старэйшага пакаленняў (на 2,4 мм у мужчын пры Р<0,02 і на 0,3 мм у жанчын). Міжпакаленная зменлівасць даўжыні носа (вымяраецца ад той жа кропкі, што і марфалагічная вышыня твару) мае тую ж накіраванасць, што і ў папярэднім выпадку. У мужчын гэтыя адрозненні больш

іела (а), ару, мм мм (в) сельскіх са ста-

значныя, чым у жанчын. У прадстаўнікоў старэйшага пакалення незалежна ад полу шырэйшы нос (прыблізна на 0,5—1,7 мм), даўжэйшая скурная частка верхніх вуснаў (прыблізна на 2,0 мм).

Разглядаючы стасункі памераў твару, можна адзначыць, што ніжнясківічна-скулавы індэкс у старэйшым пакаленні павялічваецца ў сярэднім у мужчын прыкладна на 2 адзінкі, а ў жанчын — на 1 —1,5, што адлюстроўвае больш інтэнсіўнае ўзроставае павелічэнне адлегласці паміж левым і правым вугламі ніжняй сківіцы ў параўнанні з пашырэннем скулавога дыяметра. Марфалагічны паказчык (стасунак вышыні твару і скулавога дыяметра) з пакалення ў пакаленне застаецца амаль нязменным, а нязначнае павелічэнне ці памяншэнне яго не мае пэўнай накіраванасці. У сувязі з тым што інвалюцыйныя працэсы суправаджаюцца павелічэннем як даўжыні носа з-за апушчэння яго .асновы і кончыка, так і яго шырыні, яны не павінны адбівацца на велічыні насавога паказчыка. Тое, што насавы індэкс памяншаецца больш чым на 1,0 у прадстаўнікоў абодвух полаў малодшага пакалення на паўднёвым захадзе (у мужчын на 1,75 і ў жанчын на 1,16) і на ўсходзе (адпаведна на 1,04 і 1,69), можна тлумачыць як вынік сукупнага ўздзеяння на зменлівасць у пакаленнях двух фактараў: антагенетычнага (старэнне) і мікраэвалюцыйнага (працяг эпахальнай грацылізацыі).

Адрозненні паміж пакаленнямі гарадскога насельніцтва захоўваюць тую ж накіраванасць, аднак нельга лічыць іх статыстычна верагоднымі з-за малой колькасці індывідаў у старэйшых групах.

Тэрытарыяльная зменлівасць памераў твару ў малодшым пакаленні мае наступны характар. Максімальная велічыня скулавога дыяметра назіраецца ў мужчын паўночнага ўсходу, а ў жанчын — паўночнага захаду, мінімальная ж адзначаецца ў першых на паўднёвым усходзе, а ў другіх — на ўсходзе. Мужчыны паўднёвага ўсходу розняцца па гэтым параметры з мужчынамі паўночна-ўсходняга, паўночна-заходняга, цэнтральнага і паўднёва-заходняга рэгіёнаў (Р<0,1—0,05), а жанчыны ўсходняга рэгіёна — толькі з жанчынамі паўночнаі паўднёва-заходняга рэгіёнаў (на тым жа статыстычным узроўні). Максімальныя велічыні ніжнясківічнага біганіяльнага дыяметра адзначаюцца ў мужчын цэнтральнага і паўночна-заходняга рэгіёнаў, а ў жанчын — паўночна-заходняга; мінімальным дыяметрам характарызуюцца мужчыны паўднёвых усходу і заходу, а жанчыны — паўночнага і паўднёвага ўсходу. Статыстычна верагодна розняцца мужчыны (Р<0,01) паўднёвых захаду і ўсходу з амаль усімі астатнімі тэрытарыяльнымі групамі, а жанчыны (Р<0,01) паўночнага і паўднёвага ўсходу з групай паўночнага захаду. Марфалагічная вышыня твару максімальная ў мужчын і жанчын

паўночнага ўсходу, мінімальная ж у першых на ўсходзе і паўднёвым захадзе, а ў другіх — на паўднёвым усходзе (Р<0,01).

Тэрытарыяльная варыябельнасць памераў твару ў старэйшым пакаленні размяркоўваецца наступным чынам. Скулавы дыяметр максімальны ў мужчын паўднёва-заходняга і заходняга і ў жанчын паўночна-заходняга рэгіёнаў, мінімальны —у мужчын паўднёва-ўсходняга і ўсходняга і ў жанчын паўночна-ўсходняга рэгіёнаў. Усе ўсходнія групы мужчын (паўночна-ўсходняга, усходняга і паўднёва-ўсходняга рэгіёнаў) найбольш розняцца (^<0,05) меншымі велічынямі гэтай прыкметы з групамі цэнтральнага, заходняга і асабліва паўднёва-заходняга рэгіёнаў, жанчын—толькі паўночна-ўсходняя з заходняй (Р<0,001). Жанчыны ж паўночнага захаду адрозніваюцца ад усіх астатніх (Р<0,05) большым скулавым дыяметрам. Значная розніца па ніжнясківічным дыяметры адзначаецца ў мужчын паўночна-ўсходняга рэгіёна, з аднаго боку, і цэнтральнага, паўднёваі паўночна-заходняга — з другога (Р<0,05—0,001), прычым заходнія групы характарызуюцца найбольшай велічынёй памеру. У жанчын гэты паказчык найменшы ў паўночна-ўсходнім рэгіёне, a найбольшы — у паўночна-заходнім (Р<0,001). Вектар геаграфічнай зменлівасці марфалагічнай вышыні твару ў старэйшым пакаленні такі ж, як і ў малодшым. Даволі высокая станоўчая карэляцыя вышыні носа з вышынёй твару абумоўлівае аналагічны характар іх тэрытарыяльнай варыябельнасці. Міжгрупавыя адрозненні па шырыні носа невялікія і маюць выгляд тэндэнцыі. У мужчын малодшага і старэйшага пакаленняў максімальная велічыня (адпаведна 31,0 і 32,0 мм) прыпадае на цэнтральны рэгіён, а мінімальная (29,8 і 31,1 мм)—на ўсходні. Сярод жаночых групаў найбольшай вузканосасцю характарызуюцца ўсходнія. Тэрытарыяльная зменлівасць насавога індэкса мае выразную геаграфічную накіраванасць у старэйшым пакаленні: найбольшыя велічыні ў мужчын (55,9) і жанчын (55,2) паўднёва-заходняга рэгіёна памяншаюцца ў паўночна-ўсходнім (у мужчын 52,4 і ў жанчын 51,3) і ў паўночна-заходнім (адпаведна 51,5 і 52,8) напрамках.

Вынікі аналізу міжпакаленнай і геаграфічнай зменлівасці даюць падставу канстатаваць дынамічную раўнавагу генафонду карэннага сельскага насельніцтва беларускай нацыянальнасці на большай частцы тэрыторыі. Вектар геаграфічнай зменлівасці прапорцый мазгавога і тваравага аддзелаў чэрапа, які быў выяўлены аўтарам па краніялагічных матэрыялах 18—19 стагоддзяў, захоўвае свой напрамак нягледзячы на розныя тэмпы эпахальных мікраэвалюцыйных працэсаў у лакальных папуляцыях.

Для вызначэння ўплыву фактару урбанізацыі на фармаванне фізічнага тыпу беларусаў былі параўнаны антрапаметрычныя паказчыкі сельскага і гарадскога насельніцтва з улікам прына-

лежнасці да аднаго рэгіёну і пакалення. У сувязі з тым што насельніцтва гарадоў фармавалася ў асноўным за кошт жыхароў навакольных паселішчаў, статыстычна дакладных адрозненняў ₍па прапорцыях галавы і твару паміж гараджанамі і вяскоўцамі адпаведных рэгіёнаў (заходняга, паўночна-заходняга і паўночнаўсходняга) не выяўлена. Нязначныя ваганні памераў галавы і твару ў гараджан і вяскоўцаў не маюць аднолькавай накіраванасці ў розных рэгіёнах. Яны могуць тлумачыцца выпадковасцю з прычыны малой выбаркі лакальных групаў гараджан. Аднак параўнанне аб’яднанай гарадской выбаркі з аб’яднанай сельскай у межах аднолькавага пакалення паказвае, што ў гараджан большая даўжыня цела (у мужчын малодшага пакалення на 0,73, у старэйшага на 3,2 см; у жанчын адпаведна на 0,94 і 1,2 см) і акружына грудной клеткі (у мужчын малодшага пакалення на 0,59, старэйшага — на 1,41 см; у жанчын адпаведна на 0,37 і 0,65 см). Большым агульным памерам цела ў гараджан адпавядаюць большыя памеры галавы і твару. Толькі нос у іх незалежна ад полу і пакалення вузейшы, чым у вяскоўцаў, а папярочны дыяметр меншы, асабліва ў старэйшага пакалення.

Большая высакаросласць і масіўнасць гараджан, асабліва мужчын, сведчыць пра тое, што урбанізацыя стымулюе індывідуальнае развіццё. Тое, што акселерацыя больш выразная ў мужчын, адпавядае іх большай адчувальнасці як да негатыўных, так і да пазітыўных умоў асяроддзя. Калі ўлічваць тое, што час нараджэння прадстаўнікоў старэйшага пакалення прыпадае на 1910—1945 гг., а малодшага — на 1935—1970 гг., то робіцца зразумелым большае адрозненне гараджан ад вяскоўцаў старэйшага пакалення з прычыны лепшых сацыяльна-эканамічных умоў жыцця ў горадзе ў першай чвэрці 20 стагоддзя — пад час росту і фармавання структурных асаблівасцяў гэтых людзей. Пры фармаванні арганізма малодшага пакалення розніца ва ўмовах жыцця жыхароў гарадоў і вёсак паменшылася, сталі меншымі і марфалагічныя адрозненні.

Пры дэталёвым аналізе ўзроставай зменлівасці памераў твару ў сельскіх жыхароў розных геахімічных рэгіёнаў (табл. 6) можна адзначыць, што скулавы дыяметр у мужчын дасягае дэфінітыўнай велічыні ў 20—25 гадоў. Яна застаецца адносна стабільнай прыкладна да 45—50 гадоў, потым паступова павялічваецца. Пасля 55—60 гадоў гэты памер змяншаецца, што, магчыма, звязана са станчэннем касцей у сувязі з іх старэчай дэкальцынацыяй і склерозам. У жанчын дэфінітыўная велічыня скулавога дыяметра фармуецца да 20 гадоў і захоўваецца стабільнай прыкладна да 40 гадоў. Далей яна таксама павялічваецца і трымаецца амаль на адным узроўні прыкладна да 60—65 гадоў, пасля чаго, як і ў мужчын, змяншаецца. Звяртае на сябе ўвагу тое, што ўзроставыя змены скулавога дыяметра пачынаюцца некаль-

кі раней (прыкладна на 5 гадоў) у прадстаўнікоў абодвух полаў на поўдні і ў цэнтральнай правінцыі, што можа быць звязана з геахімічным дэфіцытам і дысбалансам.

Ніжнясківічны дыяметр змяняецца аналагічна скулавому. Дэфінітыўных памераў у мужчын ён дасягае на поўначы ў 18—• 20 гадоў, на поўдні — у 25 гадоў і застаецца адносна стабільным адпаведна да 45 і 40 гадоў, потым паступова павялічваецца на поўначы да 65, на поўдні — да 60 гадоў. У тых жа рэгіёнах жанчыны ўжо ў 16—19 гадоў маюць канчатковыя памеры гэтага дыяметра. Яны захоўваюцца да 35 гадоў, потым крыху павялічваюцца і амаль не мяняюцца на працягу 15 гадоў на поўначы і 20 — на поўдні, далей зноў паступова павялічваюцца да 60—65 гадоў, пасля чаго скарачаюцца. У цэнтральным рэгіёне ў мужчын і жанчын ніжнясківічны дыяметр няспынна павялічваецца і толькі пасля 65 гадоў пачынае змяншацца.

Падрабязны аналіз узроставай зменлівасці паказвае яе спрычыненасць спалучэннем індывідуальна-інвалюцыйных (старэнне) і папуляцыйна-мікраэвалюцыйных (акселерацыя, грацылізацыя, брахікефалізацыя) працэсаў.

4.2.     ПАРАУНАЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА МІЖГРУПАВОЙ ЗМЕНЛІВАСЦІ ПРЫКМЕТАУ

У ДВУХ УМОУНЫХ ПАКАЛЕННЯХ БЕЛАРУСАУ, ІНШАЭТНІЧНЫХ МІГРАНТАУ I ПАТОМКАУ АД МЯШАНЫХ ШЛЮБАУ

Пры тлумачэнні прычын эпахальнай зменлівасці расавых прыкметаў, якая прывяла да брахікефалізацыі і грацылізацыі сучаснага насельніцтва, значная роля адводзіцца мікраэвалюцыйным працэсам, якія спрычынены нарастаннем гетэрагеннасці старажытнага генафонду за кошт дамешкаў мігрантаў.

На працягу апошняга стагоддзя значна пашырылася кола шлюбных сувязяў не толькі за кошт уключэння раней тэрытарыяльна аддаленых групаў карэннага насельніцтва беларускай нацыянальнасці, але і іншаэтнічнага. Зроблена спроба даследаваць характар зменлівасці структурных асаблівасцяў у двух умоўных пакаленнях нацыянальна аднародных выбарак жыхароў Беларусі (карэнных і мігрантаў) і патомкаў ад міжнацыянальных шлюбаў. 3 гэтай мэтай выкарыстаны сабраны намі матэрыял (табл.7).

Раней адзначалася (Салнвон, 1978, 1981) падабенства па многіх антрапаметрычных і антрапаскапічных прыкметах беларусаў усходніх рэгіёнаў да рускіх, а паўднёвых — да ўкраінцаў памежжа. Яно абумоўлена як фармаваннем на падставе генетычна роднасных групаў сярэднявечнага насельніцтва, так і

болыіі познімі масавымі міграцыямі (другая палова 19—20 стагоддзяў) на тэрыторыю Беларусі рускіх, украінцаў, палякаў, што садзейнічала павышэнню гетэрагеннасці насельніцтва і змяненню папярэдніх лакальных асаблівасцяў.

Выбарка рускіх уяўляе сабой зборную групу (родам з розных абласцей Расіі), украінцаў — таксама зборную (большасць родам з украінскага Палесся), палякаў (родам з Гродзенскай і часткова з Брэсцкай абласцей і заходніх раёнаў Віцебскай вобл.).

Патомкі ад міжнацыянальных шлюбаў (ПМШ) родам з розных раёнаў і гарадоў Беларусі. Усе выбаркі ПМШ розняцца на статыстычна дакладным узроўні толькі большай даўжынёй цела (Р<0,01) з прадстаўнікамі зыходных этнічных груп у межах аднаго і таго ж пакалення. Па іншых прыкметах яны падобныя то да адной, то да другой з зыходных групаў. Міжпакаленнае павелічэнне галаўнога паказчыка ў беларуска-рускіх ПМШ найбольш значнае (/’<0,001) за кошт павелічэння папярочнага дыяметра галавы (/’<0,01) і некаторага памяншэння падоўжнага. Скарэнне скулавога дыяметра ў малодшага пакалення найбольшае ў рускіх жанчын (/’<0,001), украінцаў абодвух полаў і мужчын-палякаў (/’<0,01). Астатнія памеры мяняюцца ад пакалення да пакалення нязначна, хаця накіраванасць іх такая ж, як і ў беларусаў.

Кластарызацыя групаў па метадзе «сярэдняй адлегласці» дазволіла параўнаць выбаркі па абагульненай характарыстыцы, якая ўключыла ўсе расавыя прыкметы галавы і твару, даўжыню цела. Яна адлюстравала аб’яднанне этнічных групаў у асобныя Ікластары па ступені падабенства (мал. 10).

У мужчынскіх групах ступень сувязі і размеркаванне ў класдары залежыць ад прыналежнасці да пэўнага пакалення. Калі ў старэйшым пакаленні фармуецца толькі 5 кластараў, то ў малодшым іх ужо 7. Апошнія больш разнародныя, і ступень сувязі ўнутры іх меншая. У малодшым пакаленні парушаюцца характэрныя для папярэдняга этнатэрытарыяльныя сувязі карэннага насельніцтва паўночна-заходняга рэгіёна з паўночна-ўсходнім. Болыпую ўстойлівасць мае масіў, які аб’ядноўвае сельскія групы беларусаў цэнтральнага і заходняга рэгіёнаў.

Аб фармаванні гарадскога насельніцтва ў асноўным за кошт жыхароў свайго рэгіёна сведчыць аб’яднанне ў асобныя кластары першага парадку вясковых беларусаў паўночнага захаду з гарадскімі Полацка і Наваполацка, палякаў (жыхароў пераважна заходняга рэгіёна) з беларусамі г. Гродна.

Большая гетэрагеннасць малодшага пакалення адбіваецца на характары аб’яднання ў кластары першага парадку наступных групаў: беларусы паўднёвага захаду і ўкраінска-беларуска-рускія ПМШ; руска-беларускія і польска-беларуска-руска-ўкраін-

скія ПМШ; беларусы паўночнага ўсходу і рускія. Гэтыя тры кластары зліваюцца ў адзіны кластар трэцяга парадку.

Міграцыйныя працэсы ў пачатку 20 стагоддзя істотна не парушалі сфармаванага генафонду сельскага насельніцтва, таі^у ў старэйшым пакаленні мужчын адзначаецца даволі цесная сувязь паміж тэрытарыяльна блізкімі групамі.

Жаночыя кластары старэйшага пакалення не адлюстроўваюць пэўнага тэрытарыяльнага адзінства. Да адзінага этнатэрытарыяльнага масіву належаць толькі беларускі паўночна-ўсходняга і цэнтральнага рэгіёнаў; да іх далучаюцца гараджанкі Новалукомля і Полацка з Наваполацкам. Астатнія кластары першага парадку этнічна гетэрагенныя. У адзін кластар з самай малой міжгрупавой адлегласцю злучаны: беларускі цэнтральнага рэгіёна і рускія; беларуска-рускія ПМШ і беларускі ўсходняга рэгіёна; беларускі паўднёвага ўсходу і ўкраінкі, беларускі паўднёвага захаду і ўкраінска-руска-беларускія ПМШ. Як і меркавалася, максімальна аддаленымі ад асноўнага масіву сталі

Мал. 10. Міжгрупавы кластарны аналіз метадам «сярэдніх аддегласцяў» розных этнічных групаў насельніцтва Беларусі па сукупнасці расавых прыкметаў будовы галавы, твару, даўжыні цела з улікам міжпакаленнай зменлівасці:

а—старэйшыя ўзроставыя групы, 6—малодшыя ўзроставыя групы

найбольш гетэрагенныя выбаркі: мяшанага нацыянальнага складу і польска-беларуска-руска-украінскія ПМШ.

У старэйшым пакаленні звяртае на сябе ўвагу блізкасць жаночых і мужчынскіх групаў насельніцтва поўдню Беларусі да ўкраінцаў памежжа. Значнае падабенства беларусаў цэнтральнага, заходняга і паўднёва-заходняга рэгіёнаў з сумарнай выбаркай рускіх адлюстроўвае гістарычныя асаблівасці рассялення славян на тэрыторыі Усходняй Еўропы, калі ўлічваць гіпотэзу аб уключэнні заходняга Палесся ў арэал славянскай прарадзімы.

Сярод жанчын малодшага пакалення беларускі паўднёвага захаду і паўднёвага ўсходу ствараюць адзіны кластар першага парадку з не вельмі цеснай сувяззю. Усе астатнія кластары першага парадку створаны спалучэннем беларускіх тэрытарыяльных групаў з іншаэтнічнымі ці з ПМШ. Так, гараджанкі-беларускі Новалукомля спалучаюцца з выбаркай рускіх у адзін кластар, а жанчыны з Гродна — з украінска-руска-беларускімі ПМШ. Сельская група цэнтральнага рэгіёна аб’ядналася з польска-беларуска-руска-ўкраінскімі ПМШ, заходняга рэгіёна — з беларуска-рускімі ПМІІІ. Як і ў мужчын малодшага пакалення, у жанчын сувязь унутры гэтых кластараў менш цесная, чым у старэйшым пакаленні.

Увогуле па сукупнасці прыкметаў вылучаюцца незалежна ад полу два асноўныя тэрытарыяльныя масівы беларусаў старэйшага пакалення. Першы масіў аб’ядноўвае цэнтральны рэгіён з заходнім і паўднёва-заходнім, другі — усходні з паўночна-ўсходнім. Масівы старэйшых пакаленняў не зусім аднародныя і ўключаюць як розныя выбаркі ПМШ, так і іншаэтйічныя — рускіх, украінцаў, палякаў. У малодшым пакаленні разнароднасць гэтых масіваў павялічваецца, аднак вельмі мяшаная група іншых нацыянальнасцяў у гэтыя масівы на ўваходзіпь.

Кластарны аналіз яскрава адлюстраваў асаблівасці як гістарычнага фармавання генафонду лакальных папуляцый беларусаў, так і ролю сучасных этнічных працэсаў, якія значна пашыраюць кола шлюбных сувязяў, што садзейнічае павелічэнню генетычнай разнароднасці папуляцый (асабліва гарадскіх).

Резюме

Аналнз взменчнвостн во временн фнзнческого тнпа у белорусского сельского населення осуіцествлялся посредством сравнення двух условных поколеннй: младшего (16—35 лет у женіцнн н 18—35 лет у мужчнн) н старшего (36—55 лет у женіцнн, 36— 60 лет у мужчвн). Такой подход базнровался на.оценке популяцнн как жнвой самовоспронзводяіцейся сястемы, постоянно адаптнруюіцейся к нзменяюіцнмся условням жнзнн, нередко с включеннем мнкроэволюцнонных механнзмов.                  .       .

Палеоантропологнческне матерналы показалй, что за последнее тысячелетйе на террнторнн Беларусй у населеняя проязошлн йзменення мозгового отдела черепа: сократнлся продольный его днаметр й увелачйлся поперечный (Салнвон, 19696). В результате форма головы яз удлнненной прнобрела более округлые очертанвя (процесс брахвкефалйзацйй). Параллельно уменьшалась массйвность скелета (грацйлйзацяя).

Сравненне размеров головы н лвца у современных сельсквх белорусов разных поколенай внутрн каждой регйональной выборкн свндетельствует о том, что этот мнкроэволюцнонный процесс продолжается й в настояіцее время. Младшее поколенне, весмотря на возросшую длану тела, отлвчается несколько меньшямн размерамн ляца, меньшям продольным й чуть большйм поперечным днаметрамн головы. Оно чуть более брахйкефально. Темпы этах структурных нзмененйй хотя й очень медленные, но ммеют йаправленяый характер. Пря этом брахнкефальность навболее выражена в младшем поколеннн горожан, а также у сельскнх белорусов — в центральном, восточном й юго-восточном регйояах, т. е. в зонах повышенной мвграцйн й смешенчя васелеййя. Пра относчтельной стабнльностй сельсквх жнтелей западного регнона здесь пронсходйт слабо выраженная дебрахвкефалнзацйя в сочетанйй с нанменее выраженной грацйлязацйей лйцевого скелета.

Террйтораальные разлвчйя внутрн одного й того же поколенйя незначнтельны й проявляются в вяде тенденцйй: с запада на восток й северо-восток становйтся чуть ўже поперечный днаметр головы й скуловой дваметр. Этот вектор язменчйвостй нмеет то же яаправленйе, что й у населеная начала II тысячелетяя н. э., свйдетельствуя тем самым о сохраненйй основных черт фнзнческого тйпэ древнйх локальных популяцвй вследствне относнтельвого постоянства генофонда сельского населення Беларусй в теченне последнего тысячелетня.

Аналнз возрастной йзменчнвостй прязнаков прн 5-летнем ннтервале между группамч позволяет отметнть, что во всех возрастах незавнсймо от пола головной показатель выше у населенйя южной геохймйческой проввнцйй, т. е. на Полесье. Здесь же скуловой й нйжнечелюстной (бягонйальный) днаметры раньше достнгают дефйнятйвных размеров, раяьше начянается постдефйннтйвное йх йзмененне вследствне декальцйнацйй скелета й остеопороза, связанных с процессамя старення. Прйчнной этого может быть дефйцйт й днсбаланс хймвческнх элементов в почвах й пйтьевых водах южной геохвмйческой провннцйй.

Сравненяе регяональных групп белорусов с йноэтнйчнымй группамй й потомкамй от межнацйональных браков с прнмененнем кластерйзацйй групп по методу «среднего расстояння» (сходство по совокупностй прнзнаков) выявйло значнтельную

степень блйзостн коренного населеняя восточной частя Вятебской обл. co сборной группой русскнх, а также Брестской н Гомельской областей с украннцамк. Потомкн от межнацйональных браков занямают промежуточное положенае между йсходнымй этннческнмн группамн. OöiieÄHHeHKe в кластеры отдельных групп отражает характер древннх н современных межэтннческйх контактов. Значнтельное сходство сельскнх групп белорусов центрального, западного н юго-западного регнонов с суммарной выборкой русскнх н украннцев Полесья, возможно, отражает сходство предковых черт у расселявшнхся по террнторнй Восточной Европы славян, еслн учесть гнпотезу о включеннн западного Полесья в ареал нх прароднны.

Разрушенне в более позднем поколеннн сформнровавшегося генофонда вследствне уснлнвшйхся мйграцнй населення отражено на дендрограммах: состав кластеров становнтся более разнородным, увелйчявается расстоянне между связаннымн в однн кластер группамн, т. е. уменьшается степень связн между ннмн.

5

АСНОЎНЫЯ ЗАКАНАМЕРНАСЦІ ЗМЕНЛІВАСЦІ ПАМЕРАЎ ЦЕЛА Ў БЕЛАРУСАУ

5.1.    УЗРОСТАВАЯ I ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЯ ВАРЫЯБЕЛЬНАСЦЬ ПАДОУЖНЫХ I ПАПЯРОЧНЫХ ПАМЕРАУ ЦЕЛА

Фармаванне саматычных асаблівасцяў залежыць ад мноства фактараў эндагеннага і экзагеннага характару. 3 улікам узроставых зменаў целаскладу былі прааналізаваны рэгіянальныя асаблівасці будовы цела толькі ў кагортах аднаго ўзросту. Параўнанне малодшай і старэйшай узроставых кагорт унутры адпаведных геахімічных правінцый дазваляе меркаваць аб маштабах узроставай зменлівасці і часткова высветліць ролю экалагічных фактараў.

Падоўжныя і папярочныя памеры цела ў найбольшай ступені адпавядаюць памерам шкілета, які ў працэсе росту і фармавання высокаадчувальны да недахопу будаўнічых матэрыялаў — хімічных элементаў у пітной вадзе, ежы. Гіпатэтычна можна чакаць, што дэкальцынацыя касцявой сістэмы і яе структурныя змены пад час старэння арганізма будуць больш выяўныя пры геахімічнай незбалансаванасці асяроддзя, чым пры .экалагічных умовах, якія набліжаюцца да аптымальных.

Даўжыня і маса цела, акружына грудной клеткі з’яўляюцца найбольш значнымі, абагульняючымі паказчыкамі будовы цела на індывідуальным і папуляцыйным узроўнях. З даўжынёй цела звязаны станоўчай карэляцыяй усе памеры шкілета і маса цела (мал. 11—13).

Вылучаны два арэалы высакаросласці (табл. 8—10). Адзін ахоплівае паўночна-заходні (захад Віцебскай вобл.), цэнтральны (Мінская вобл.) і заходні (Гродзенская вобл.) рэгіёны, другі — усходні (Магілёўская вобл.) рэгіён. У першым арэале сярэдняя даўжыня цела мужчын дасягае ў малодшым пакаленні 173,4—173,8 см, у старэйшым — 169,5—170,6 см, у жанчын — адпаведна 161,1 —162,2 і 158,0—158,4 см. У другім арэале гэты паказчык у малодшай мужчынскай выбарцы складае 172,7 см, у старэйшай—169,3 см, у жанчын — адпаведна 159,9 і 158,2 см. Адносна нізкарослае насельніцтва паўночнага ўсходу Віцебскай вобл., Гомельскай і Брэсцкай абласцей. Даўжыня цела тут вар’іруе у малодшым пакаленні мужчын у межах 170,4—171,1 см, у старэйшым — 167,4—168,4 см, у жанчын — адпаведна 159,2—

159,8 і 157,1 — 157,7 см. Мужчыны першага арэала высакаросласці ў абодвух пакаленнях статыстычна дакладна (Р<0,01) адрозніваюцца ад аднагодкаў з арэала нізкаросласці. У жанчын захоўваецца той жа накірунак адрозненняў, якія дасягаюць статыстычнай верагоднасці (Р<0,01) толькі ў малодшым пакаленні. Падобныя адзін да аднаго па даўжыні цела мужчыны паўднёваўсходняга і паўночна-ўсходняга рэгіёнаў дакладна (Р<0,02)_адрозніваюцца ніжэйшым ростам ад аднагодкаў усходняга рэгіёна.

М а л. 11. Полаўзроставая зменлівасць даўжыні цела беларусаў у трох геахімічных правінцыях

Тут і далей пазначаны правінцыі: /—Паўночная; 2—Цэнтральная; 3—Паўднёвая

Усе малодшыя ўзроставыя групы мужчын статыстычна дакладна (Р<0,001) розняцца са старэйшымі большай даўжынёй цела. У жанчын гэтыя адрозненні яшчэ больш значныя, асабліва ў заходнім, паўночна-заходнім і цэнтральным рэгіёнах. Толькі на паўднёвым захадзе гэтая розніца ў жанчын невялікая (1,0 см). Працэс акселерацыі быў больш інтэнсіўны на паўночным захадзе Віцебскай, у Мінскай, Магілёўскай і Гомельскай абласцях, дзе прырост даўжыні цела склаў 3—4 см з максімумам 4,2 см у мужчын Мінскай і жанчын Гродзенскай абласцей.

Сярод іншаэтнічнага насельніцтва найбольшы прырост даўжыні цела ў малодшай кагорце адзначаны ў мужчын — ПМШ (5,4 см), дзе адзін з бацькоў паляк, а другі беларус, рускі ці ўкраінец, а таксама ў палякаў (4,3 см) і ўкраінцаў (4,0 см). Найболыная міжпакаленная розніца сярод жанчын назіраецца ў выбарцы іншых нацыянальнасцяў (5,1 см) і ў той жа выбарцы ПМШ (4,2 см), што і ў мужчын.

Прырост даўжыні цела адбываецца ў асноўным за кошт даўжыні нагі. Розніца паміж малодшым і старэйшым пакаленнямі статыстычна дакладная (Р<0,05—0,001). Яна асабліва выразна праяўляецца ў групах ГІМШ, дзе адзін з бацькоў паляк (на 2,3 см у мужчын і на 3,2 см у жанчын). У выбарках, дзе абодва

М а л. 12. Полаўзроставая зменлівасць акружыны грудзей беларусаў у трох; геахімічных правінцыях

маса,кг cf

'9 ■

0 L................... *.. . . ■

16-19 25-29 35-39 95-99 55-59 65

16-19 2529 35-39 95-49 55-59 65

М а л. 13. Полаўзроставая зменлівасць масы цела беларусаў у трох геахі мічных правінцыях

бацькі палякі, прырост гэтага памера складае адпаведна 2,7 і 1,6 см.

Сярод вясковых беларускіх кагортаў заканамернасць такая ж. Прырост даўжыні нагі найбольшы (2,4—2,6 см) у беларусаў Мінскай, Гродзенскай і Магілёўскай абласцей, крыху меншы ў беларусак Гродзенскай і заходніх раёнаў Віцебскай (1,7 см) абласцей.

Даўжыня нагі павялічылася ў малодшага пакалення мужчын пераважна за кошт даўжыні галёнкі на паўночным захадзе, на паўднёвых захадзе і ўсходзе, а ў астатніх рэгіёнах — за кошт даўжыні бядра. Большая даўганогасць малодшага пакалення жанчын была дасягнута амаль ва ўсіх групах пераважна за кошт большай даўжыні галёнкі, а за кошт даўжыні бядра — толькі ў заходнім і цэнтральным рэгіёнах. Міжпакаленныя адрозненні па даўжыні тулава нязначныя, а болыпая даўжыня корпуса ў малодшых групах абумоўлена большай даўжынёй верхняга адрэзка (вышыня галавы і шыі).

Максімальныя прыросты даўжыні рукі характэрныя для мужчын цэнтральнага (1,0 см) і ўсходняга (1,5 см) рэгіёнаў, для жанчын цэнтральнага (0,6 см) і паўночна-заходняга (0,4 см) рэгіёнаў. У астатніх рэгіёнах гэты паказчык амаль аднолькавы ў жанчын абодвух пакаленняў. Даўжыня рукі павялічваецца ў асноўным за кошт прадплечча (0,4—0,6 см у мужчын і 0,1—0,5 см у жанчын).

3 літаратурных крыніцаў вядома, што дэкальцынацыя касцей і іх астэапароз як вынік старэння арганізма суправаджаюцца пашырэннем эпіфізаў доўгіх трубчастых касцей канечнасцяў у пажылым узросце. Гэта пацвярджаецца і ў нашых даследаваннях (мал. 14—17). Міжпакаленныя адрозненні па шырыні эпіфізаў касцей пляча і прадплечча статыстычна дакладныя (Р<0,01) у мужчын заходняга, усходняга і асабліва паўднёва-заходняга (/’<0,001) рэгіёнаў. У жанчын гэтыя адрозненні больш выразныя (Р<0,01) ва ўсіх групах, за выключэннем паўднёва-заходняга рэгіёна, дзе яны невялікія. У прыватнасці, максімальнае пашырэнне эпіфізаў пляча адзначана пад старасць у мужчын паўднёва-заходняга і паўднёва-ўсходняга рэгіёнаў (2,3—2,7 мм), а таксама ў жанчын паўднёва-ўсходняга рэгіёна (4,2 мм). Павялічваюцца мышчалкі прадплечча (на 0,2—1,3 мм у мужчын і на 1,1—2,7 мм у жанчын), галёнкі (адпаведна на 0,5—0,8 і на 0,3— 1,4 мм). Выключэннем з’яўляецца насельніцтва паўднёвага ўсходу, у якога эпіфізы галёнкі некалькі большыя ў малодшай выбарцы (у мужчын на 1,5 мм, у жанчын на 0,7 мм). Міжпакаленныя адрозненні па шырыні эпіфізаў бядра статыстычна дакладныя (Р<0,05) у мужчын з паўночнага ўсходу, паўднёвага захаду і цэнтральнага рэгіёна і ў жанчын з усходняга, паўночна-заходняга і асабліва (/’<0,001) цэнтральнага рэгіёнаў. Гэты пара-

метр большы амаль ва ўсіх высакарослых выбарках мужчын малодшага ўзросту (за выключэннем заходняга рэгіёна) і ў жанчын старэйшага ўзросту ва ўсіх рэгіёнах.

Шырыня плячэй у зоне высакаросласці павялічваецца разам з даўжынёй цела ў малодшым пакаленні мужчын Мінскай (на 1,0 см) і Магілёўскай (на 1,1 см) абласцей і ў старэйшым пакаленні жанчын (на 1,0—1,8 см). Шырыня таза, папярочнага і сагітальнага дыяметраў грудной клеткі ў старэйшай групе прыкладна ў 1,5 раза больш інтэнсіўна павялічваецца ў жанчын. Папярочны і сагітальны дыяметры грудной клеткі дакладна (Р<

Мал. 14. Полаўзроставая зменлівасць масіўнасці трубчастых касцей прадплечча (акружына найбольш вузкага месца) у залежнасці ад геахімічнай сітуацыі

16-19 25-29 55-59 95-99 55-59 65

масіўнасці трубчастых касцей галёнкі у залежнасці ад геахімічнай сітуацыі

16-19 25-29 55-59 95-99 55-59 65

М а л. 15. Полаўзроставая зменлівасць (акружына найбольш вузкага месца)

Мал. 16. Полаўзроставая зменлівасць масіўнасці эпіфізаў трубчастых касцей верхняй канечнасці ў залежнасці ад геахімічнай сітуацыі Шырыня эпіфізаў: a—прадплечча; б—пляча

<0,01—0,001) большыя на паўночным захадзе ў параўнанні з усімі ўсходнімі групамі і з паўднёва-заходняй. Малодшыя групы мужчын і жанчын цэнтральнага рэгіёна статыстычна дакладна (/’<0,01) розняцца амаль з усімі астатнімі меншымі памерамі гэтых дыяметраў, а вось у старэйшых групах адрозненні менш выразныя, магчыма, у сувязі з болыдай інтэнсіўнасцю працэсаў старэння ў жыхароў гэтага рэгіёна.

Мал. 17. Полаўзроставая зменлівасць масіўнасці эпіфізаў трубчастых касцей ніжняй канечнасці ў залежнасці ад геахімічнай сітуацыі Шырыня эпіфізаў: а—бядра; б—галёнкі

Болып значныя міжузроставыя адрозненні папярочных памераў тулава і эпіфізаў доўгіх трубчастых касцей канечнасцяў у жаночых выбарках спрычыняюцца тым, што ў жаночым арганізме раней, чым у мужчынскім, пачынаюцца працэсы старэння касцявой сістэмы (Павловскнй, 1987).

5.2.       УЗРОСТАВАЯ I ТЭРЫТАРЫЯЛ ЬНАЯ ВАРЫЯБЕЛЬНАСЦЬ АКРУЖНЫХ ПАМЕРАУ I ТЛУШЧААДКЛАДАУ ПАД СКУРАН

Павелічэнне акружных памераў і масы цела па меры старэння арганізма чалавека ў значнай ступені залежыць ад паступовага назапашвання падскурнага тлушчу, таму зроблены сумесны аналіз полаўзроставай варыябельнасці гэтых прыкметаў (табл. 11, 12).

У мностве навуковых публікацый адзначаеЦца павелічэнне

выпадкаў атлусцення, што тлумачыцца як негатыўны вынік нерацыянальнага ладу жыцця (пераяданне, гіпадынамія). Увага даследчыкаў звяртаецца на тое, што тлушчавая тканка з’яўляецца не баластам, а важным энергетычным дэпо, якое здольна забяспечыць энергетычныя выдаткі арганізма пры адаптацыі да інтэнсіўнага і працяглага ўздзеяння экстрэмальных умоў асяроддзя. Біяхімічныя аспекты гэтага працэсу ва ўмовах Крайняй Поўначы разгледжаны ў працах С. Д. Паложанцава і Д. А. Рудняга (1989). Іх даследаванні сведчаць пра тое, што першая фаза адаптыўных рэакцый на экстрэмальныя ўмовы характарызуецца павышэннем тонусу сімпатаадрэналавай сістэмы, хуткай мабілізацыяй энергетычных рэзерваў арганізма, пераважна за кошт вугляводаў, назапашаных у печані, мышцах. Але невялікія запасы вугляводаў хутка вычэрпваюцца, зніжаецца і экскрэцыя інсуліну, адрэналіну, норадрэналіну. Пры працяглым (11 —15 сутак) уздзеянні неспрыяльных фактараў пачынаецца наступная фаза адаптацыі — пераключэнне з «вугляводнага» абмену на «тлушчавы». Гэта фаза доўгатэрміновай адаптацыі (Положенцев, Руднев, 1989). Павышэнне канцэнтрацыі адрэнакорцікатропнага гармона (АКТГ) у крыві суправаджаецца павелічэннем экскрэцыі стэроідных гармонаў і актывацыяй шэрагу працэсаў клетачнага метабалізму, забяспечвае ліполіз з пераходам неактыўнай формы тканкавых ліпаз у актыўную. Пры гэтым адбываюцца актыўны сінтэз транспартных формаў тлушчу і іх дастаўка да органаў, якія рэалізуюць энергетычнае забеспячэнне адаптыўных рэакцый арганізма.

Дэфіцыт жыццёва важных хімічных элементаў у пітной вадзе, расліннай і жывёльнай ежы таксама стварае экстрэмальныя для арганізма ўмовы, бо парушае нармальнае цячэнне біяхімічных працэсаў — аснову жыццядзейнасці.

Вышэйсказанае тлумачыць мэтазгоднасць даследавання ўзроставай зменлівасці тлушчаадкладанняў, праведзенага намі ў трох геахімічных правінцыях. Фактычны матэрыял пададзены ў табл. 13.

Зыходныя кропкі крывых узроставай дынамікі саматычных прыкметаў (16—19 гадоў) фіксуюць завяршэнне палавога сталення, дасягненне дэфінітыўных памераў цела і адпаведнай масы. У адной з работ (Салнвон н соавт., 1989) намі адзначана павелічэнне ў цэнтральным рэгіёне частаты сустракальнасці лептасомных тыпаў у працэсе фармавання арганізма, некаторае адставанне тэмпаў росту і палавога сталення ў цэнтральнай і асабліва ў паўднёвай геахімічных правінцыях. Больш нізкая маса цела ўласцівая юнакам гэтай тэрыторыі. Пасля завяршэння працэсаў росту маса цела ў іх павялічваецца ў асноўным за кошт павелічэння масы шкілетнай мускулатуры, а ў дзяўчат — за кошт тлушчаадкладаў.

У мужчын паўночнай правінцыі крывая ўзроставай, варыябельнасці масы цела мае дзве вяршыні — максімум у 20—29 і 45—49 гадоў, у цэнтральнай правінцыі — тры вяршыні з максімумамі ў 25—29, 35—39, 55—59 гадоў, а на поўдні — чатыры з максімумамі ў 25—29, 35—39, 45—49, 55—59 гадоў.

Цыклічнасць біялагічных працэсаў дазваляе выказаць меркаванне, што існуюць крытычныя для арганізма перыяды, калі адаптацыя да розных фактараў асяроддзя патрабуе павышаных энергетычных выдаткаў, якім адпавядае зніжэнне масы цела. Мяркуючы па характары крывых узроставай зменлівасці масы цела, па меры нарастання дыскамфорту асяроддзя выяўляецца большая колькасць крытычных перыядаў у выніку хуткага вычарпання адаптыўных рэзерваў арганізма. Адхіленне ўправа крывой размеркавання ў цэнтральнай і асабліва ў паўднёвай правінцыях сведчыць пра запазненне кампенсатарнага павелічэння масы цела пасля чарговага спаду.

У жанчын паўночнай і паўднёвай правінцый крывая ўзроставага павелічэння масы цела мае дзве вяршыні з максімумамі ў 35—39 і 50—54 гадоў. Для цэнтральнай першая вяршыня невыразная, а пасля 35—39 гадоў маса цела нарастае паскоранымі тэмпамі і дасягае найбольшай велічыні ў 55—59 гадоў (гл. мал. 13). У крытычны перыяд 40—44 гадоў (пачатак менапаузы) маса цела жанчын паўднёвай правінцыі адметна знізілася, тым часам як у цэнтральнай правінцыі яна значна павялічылася. Верагодна, у крытычныя перыяды геахімічны дысбаланс паўднёвай правінцыі прад’яўляе найбольш высокія патрабаванні да адаптыўных магчымасцяў арганізма, якія рэалізуюцца праз доўгатэрміновае павышэнне энергавыдаткавання за кошт тлушчавай тканкі.

Зніжэнне масы цела ў выніку інвалюцыйных працэсаў paHeft пачынаецца ў жанчын паўднёвай і паўночнай правінцый (пасля 54 гадоў) і прыкладна на 5 гадоў пазней (пасля 59 гадоў)—цэнтральнай. У мужчын паўночнай правінцыі маса цела пасля 49 гадоў крыху змяншаецца і застаецца адносна стабільнай да 59 гадоў, а потым зноў пачьінае змяншацца. У паўднёвай і цэнтральнай правінцыях гэты паказчык максімальны ў 50— 59 гадоў, потым марудна зніжаецца, але ўсё ж значна перавышае адпаведную велічыню паўночных жыхароў.

У сувязі з тым што маса цела ў старэйшых узроставых групах павялічваецца пераважна за кошт тлушчаадкладання, неабходна было прасачыць узроставыя змены таўшчыні тлушчавых складак з улікам іх тапаграфіі. Пераважнае тлушчаадкладанне на тулаве (на жываце, пад лапаткай, на грудзях) дазваляе аднесці беларусаў да трункальнага тыпу. Найбольш высокія паказчыкі ўсіх тлушчавых складак адзначаны ў жанчын і часткова ў мужчын цэнтральнай правінцыі. Для насель-

ніцтва паўднёвай правінцыі характэрныя больш нізкія велічыні тлушчавых складак ва ўзросце да 49 гадоў. У больш сталым узросце тлушчаадклады на тулаве ў жанчын паўднёвай і цэнтральнай правінцый значна большыя, чым у аднагодак паўночнай. У мужчын гэтая тэндэнцыя менш выразная.

16 19 25-29 35-33 45-49 55-59 65

М а л. 18. Полаўзроставая зменлівасць таўшчыні тлушчавых складак на тулаве ў беларусаў трох геахімічных правінцый

а—на пярэдняй паверхні грудной клеткі; б—пад лапаткай; в—на жываце

Графікі ўзроставай зменлівасці тлушчавых складак адлюстроўваюць асаблівасці тапаграфічнай дынамікі падскурных тлушчаадкладаў (мал. 18—20) у залежнасці ад пола і геахімічнай сітуацыі.

Палавы дымарфізм па гэтай прыкмеце даволі выразны. У жанчын таўшчыня ўсіх тлушчавых складак большая, асабліва на жываце і медыяльнай паверхні пляча. Ва ўзросце ад 16— 19 да 24 гадоў таўшчыня ўсіх тлушчавых складак у мужчын зніжаецца, бо перыяд узмужання вымагае павышаных энергетычных выдаткаў на значны прырост масы мышцаў і матурызацыю шкілета, за кошт якіх павялічваецца маса цела.

Ва ўсіх правінцыях у мужчын супадае напрамак узроставых варыяцый тлушчаадкладаў на бядры, медыяльнай паверхні пляча і прадплеччы за кожнае пяцігоддзе да 30—34 гадоў. Аднак размах варыябельнасці не аднолькавы. Крывыя зменлівасці паказваюць паскораныя тэмпы нарастання таўшчыні падскурнага тлушчу да 35—39 гадоў у мужчын цэнтральнай правінцыі, самыя меншыя — у мужчын паўднёвай правінцыі; паўночная

правінцыя займае прамежкавае становішча. У 40—44 гады таўшчыня тлушчавай складкі на бядры ў іх амаль аднолькавая незалежна ад рэгіёна. Меншая ступень тлушчаадкладаў на канечнасцях адзначаецца ва ўсіх узроставых групах мужчын паўднёвай правінцыі. Тую ж форму, толькі з большым размахам, маюць крывыя ўзроставай зменлівасці тлушчавых складак на тулаве.

Мяркуючы па накіраванасці крывых, маса цела значна змяншаецца ў мужчын у 40—44 гады і пасля 59 гадоў за кошт змяншэння тлушчаадкладаў пад скурай, асабліва на тулаве.

Акружыны частак цела, якія залежаць ад аб’ёму падскурнай тлушчавай тканкі і шкілетных мышцаў, вар’іруюць у старэйшых узроставых групах у залежнасці ад інвалюцыйных працэсаў у гэтых тканках.

Акружына над ягадзіцамі ў жанчын значна павялічваецца

Ма л. 20. Полаўзроставая зменлівасць у беларусаў трох геахімічных правінцый таўшчыні тлушчавых складак:

а—на бядры; б—на галёнцы

з 30—34 гадоў і захоўвае амаль тую ж велічыню да 50—59 гадоў, акружына таліі паступова павялічваецца да 60 гадоў, потым некалькі змяншаецца. Найменшыя паказчыкі гэтых памераў адзначаюцца ў паўднёвых групах мужчын і жанчын. Акружыны прадплечча і галёнкі, дзе тлушчаадклады невялікія, больш залежаць ад масы мышцаў і з узростам амаль ,не змяняюцца. Большы прырост тлушчавай тканкі на праксімальных аддзелах канечнасцяў (дарзальная паверхня пляча, бядро), асабліва ў жанчын, больш адбіваецца на ўзроставай зменлівасці гэтых памераў. Але яна невялікая і не мае выразнвіх узростава-тэрытарыяльных адрозненняў.

Акружыны грудной клеткі, запясця, над шчыкалаткамі ў большай ступені залежаць ад памераў шкілета, чым ад ступені развіцця мяккіх тканак. Высокая адчувальнасць касцявой тканкі да дэфіцыту макраі мікраэлементаў у пітной вадзе, ежы можа адбіцца і на структуры касцей у перыяды развіцця і інвалюцыі арганізма. Узроставыя змены шкілета ў першую чаргу пачынаюцца ў месцах найбольшай нагрузкі на касцёва-сустаўны апарат. Пашырэнне папярочнікаў эпіфізаў і дыяфізаў трубчастых касцей канечнасцяў, павелічэнне памераў кароткіх касцей (Ннкнтюк, 1968) ажыццяўляюцца за кошт кампенсацыйна-старэчых механізмаў. Апошнія пры дэмінералізацыі і эндастальным косцеразбурэнні забяспечваюць трываласць за кошт перыястальнага косцеўтварэння. Пры пераходзе ад актыўнай да нядужнай старасці дэмінералізацыя і косцеразбурэнне паскараюцца, што змяншае біямеханічную трываласць касцей.

Крывыя варыябельнасці акружынаў грудной клеткі, запясця і над шчыкалаткамі адлюстроўваюць узроставыя асаблівасці насельніцтва розных геахімічных правінцый. Ва ўсіх узроставых перыядах гэтыя памеры у той ці іншай ступені меншыя ў мужчын і жанчын паўднёвай правінцыі, дзе найбольшы дэфіцыт хімічных рэчываў. Павелічэнне акружыны грудзей з узростам найбольш выразнае ў жанчын усіх правінцый, асабліва ў цэнтральнай (Р<0,01).

Аналіз матэрыялаў паказвае, што ўзроставая зменлівасць тлушчаадкладаў і масы цела мае цыклічны характар, які, верагодна, адлюстроўвае чаргаванне крытычных перыядаў, калі паніжэнне адаптыўных магчымасцяў арганізма вымагае павышэння энергетычных выдаткаў. Змяншэнне і павелічэнне таўшчыні тлушчавых складак і масы цела чаргуюцца прыкладна праз 5 гадоў. Пасля 55—59 гадоў у выбарках абодвух полаў велічыня іх змяншаецца ва ўсіх геахімічных правінцыях. Па меры ўзрастання экстрэмальнасці ўмоў асяроддзя некалькі мяняюцца тэрміны змены цыклаў, а сама цыклічнасць праяўляецца больш выразна.

Па размеркаванні комплексу разгледжаных прыкметаў на Беларусі выдзяляюцца арэалы: найбольшай высакаросласці і масіўнасці шкілета — паўночны захад, найбольшай нізкаросласці і грацыльнасці — паўднёвыя захад і ўсход, а ў пэўнай ступені і паўночны ўсход. Жыхары цэнтральнага і заходняга рэгіёнаў па спалучэнні антрапалагічных асаблівасцяў бліжэй да групаў паўночнага захаду, чым да астатніх.

5.3.  ТЫПАЛАПЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ ЎЗРОСТАВАЙ ЗМЕНЛІВАСЦІ НЕКАТОРЫХ МАРФАЛАГІЧНЫХ ПРЫКМЕТАЎ У СЕЛЬСКАГА беларускага насельніцтва розных геахімічных правінцый

Калі ўлічыць высокую адчувальнасць шкілета ў перыяд яго фармавання да дэфіцыту жыццёва важных хімічных рэчываў у асяроддзі, то можна дапусціць, што ў дэфінітыўным і постдэфінітыўным узростах гэты дэфіцыт будзе адбівацца на структурных асаблівасцях шкілета па меры старэння арганізма. Пры гэтым нельга не ўлічваць канстытуцыянальныя асаблівасці адаптацыі да неспрыяльных умоў асяроддзя.

У нашых доследах зроблена спроба прасачыць залежнасць ад самататыпу асаблівасцяў узроставай зменлівасці шэрагу марфалагічных прыкметаў у розных экалагічных умовах, у прыватнасці пры рознай экалагічнай сітуацыі. 3 гэтай мэтай прадстаўнікі кожнага з самататыпаў, якія вызначаліся сярод мужчын па схеме В. В. Бунака (1941) і сярод жанчын па схеме 1. Б. Галанта (1927), былі размеркаваныя па чатырох узроставых групах з 10-гадовым інтэрвалам у межах кожнай з трох геахімічных правінцый (табл. 16, 17).

Самататып разглядаецца намі як дынамічная катэгорыя, таму ў першую чаргу была прааналізавана ўзроставая зменлівасць размеркавання самататыпаў сярод беларускага сельскага насельніцтва ў розных геахімічных правінцыях (табл. 14, 15).

Для ўсіх рэгіёнаў характэрна тэндэнцыя павелічэння частаты сустракальнасці самататыпаў з павышанымі тлушчаадкладамі (пікнічны, эўрыпластычны) сярод жанчын пасля 30 гадоў і мускульнага самататыпу сярод мужчын 20—49 гадоў.

Працэнтны стасунак самататыпаў адлюстроўвае рэгіянальныя асаблівасці іх размеркавання. Ва ўзросце 20—29 гадоў сярод мужчын паўночнай правінцыі часцей сустракаюцца мускульны і чарэўна-мускульны тыпы, а сярод мужчын паўднёвай правінцыі — грудны, грудна-мускульны і мускульнагрудны тыпы пры самым нізкім працэнце чарэўнага і чарэўнамускульнага. Сярод жанчын гэтага ўзросту ва ўсіх рэгіёнах пераважае мезапластычны тып, але калі на поўначы самы высокі працэнт жанчын стэнапластычнага тыпу, то на поўдні —

астэнічнага і мезапластычнага тыпаў. У паўночнай правінцыі сярод старэйшых узроставых групаў (30—39 і 50—59 гадоў) мужчын у 1,5 раза павЯлічваецца частата сустракальнасці астэнічнага тыпу, а паступоваму зніжэнню працэнта лептасомных тыпаў (груднога, грудна-мускульнага, мускульна-груднога) адпавядае павелічэнне колькасці тыпаў з павышанымі тлушчаадкладамі (мускульна-чарэўнага, чарэўна-мускульнага і чарэўнага). У цэнтральнай правінцыі сярод мужчын 30—59 гадоў працэнт астэнічнага і мускульна-чарэўнага тыпаў павялічваецца больш чым ў 2 разы, чарэўна-мускульнага і чарэўнага — амаль у 5 разоў. Такім чынам, тэндэнцыя ўзроставай дыферэнцыяцыі кантрастных самататыпаў, адзначаная ў паўночнай правінцыі, у цэнтральнай набывае большую выразнасць. Для паўднёвай правінцыі характэрна адносная стабільнасць працэнта астэнічнага і груднога тыпаў ва ўсіх узроставых групах пры паступовым павелічэнні частаты тыпаў з павышанымі тлушчаадкладамі ў старэйшых выбарках. Павелічэнне працэнта жанчын пасля 30 гадоў з павышанымі тлушчаадкладамі на поўначы адбываецца ў асноўным за кошт масіўнага эўрыпластычнага тыпу, а на поўдні — за кошт больш грацыльнага пікнічнага. У жаночых выбарках пасля 50 гадоў гэтыя тыпы складаюць болыц як 50%.

Як бачым, працэс старэння, які суправаджаецца паступовай атрафіяй мышцаў і павелічэннем тлушчаадкладаў, адбіваецца на пераразмеркаванні самататыпаў у старэйшых узроставых кагортах з павелічэннем сярод мужчын колькасці кантрастных тыпаў (з павышаным тлушчаадкладаннем, г. зн. пікнасомных, і тонкаскладзеных з паніжаным тлушчаадкладаннем, г. зн. лептасомных), а сярод жанчын — толькі пікнасомных. Своеасаблівая ўзроставая зменлівасць удзельнай вагі мускульнага тыпу сярод мужчын паўднёвай правінцыі. Часцей усяго ён сустракаецца ў 50—59 гадоў (32%), што ў 2 разы перавышае яго частату ў выбарках таго ж узросту ў другіх правінцыях. Хаця і тут павышаецца ўдзельная вага пікнасомных тыпаў у старэйшых групах мужчын і жанчын, але іх працэнт меншы, чым у цэнтральнай і паўночнай правінцыях.

Самататыпы былі аб’яднаныя па суадносінах касцявога, мускульнага і тлушчавага кампанентаў у 3 кагорты: эктаморфную, якая ўключыла астэнічны, грудны тыпы ў мужчын і астэнічны, стэнапластычны — у жанчын; эндаморфную, куды ўвайшлі чарэўна-мускульны, чарэўны тыпы ў мужчын і пікнічн,ы, эўрыпластычны — у жанчын; мезаморфную, да якой аднеслі мускульны тып першых і мезасомны — другіх. Напрамак узроставай зменлівасці ў размеркаванні самататыпаў адлюстраваны на мал. 21.

Сярод мужчынскіх выбарак 20—49 гадоў найбольшая

ўдельная вага эктаморфнага тыпу прыпадае на паўднёвую правінцыю, але пасля 50 гадоў яго працэнт зніжаецца ўдвая. Працэс павелічэння эндаморфнага тыпу ў старэйшых узроставых групах адбываецца нераўнамерна ў розных правінцыях. У 20— 29 гадоў самы вялікі яго працэнт адзначаецца ў паўночнай правінцыі, а самы малы — у паўднёвай. У 30—39 гадоў частата яго рэзка павялічваецца ў цэнтральнай і асабліва ў паўднёвай правінцыях, а к 40—49 гадам яна аднолькавая ва ўсіх правінцыях. Аднак к 50—59 гадам удзельная вага эндаморфнага тыпу крыху зніжаецца на поўначы, павышаецца на поўдні і значна ўзрастае ў цэнтры. Максімальнае павелічэнне працэнта эндаморфнага

М а л. 21. Працэнтны стасунак самататыпаў у папуляцыях беларусаў трох геахімічных правінцый:

a—эктаморфнага; б—мезаморфнага; в—эндаморфнага

тыпу ў старэйшых узроставых групах цэнтральнай правінцыі можна лічыць ускосным паказчыкам паскарэння працэсаў старэння.

Уяўляе цікавасць размеркаванне тыпаў з добрым развіццём шкілетнай мускулатуры (мускульна-груднога— 28,6%, мускульна-чарэўнага—14,3%, мускульнага—11,9%) у мужчын паўночнай правінцыі ва ўзросце за 60 гадоў. Вядома, што шкілетная мускулатура, выконваючы мікранасосную функцыю, забяспечвае добрую мікрацыркуляцыю крыві (Арннчнн, 1980), а значыць, і якасны абмен рэчываў. Развітая шкілетная мускулатура ў пажылым узросце, такім чынам, гарантуе лепшыя кампенсатарныя магчымасці сардэчна-сасудзістай сістэмы.

Чысты мускульны (мезаморфны) тып з добрым развіццём шкілетнай мускулатуры ў маладым узросце (20—29 гадоў) найбольш часта сустракаецца ў паўночным рэгіёне. У 30—39 гадоў яго працэнт некалькі меньшы і захоўваецца на тым жа ўзроўні да 40—49 гадоў, а потым паступова змяншаецца. У цэнтральнай правінцыі гэты паказчык найбольшы ва ўзросце 20— 39 гадоў, пасля чаго рэзка зніжаецца. На поўдні, наадварот, самы нізкі працэнт мезаморфнага тыпу ва ўзросце 30—39 гадоў, а максімальны — у 50—59 гадоў.

У жаночых выбарках максімальны працэнт эктаі мезаморфнага тыпаў прыпадае на 20—29 гадоў, а потым паступова змяншаецца. На поўдні незалежна ад полу доля эктаморфнага тыпу паступова павышаецца з узростам і дасягае 26% у мужчын 30—39 гадоў і ў жанчын 40—49 гадоў. Мяркуючы па стасунку долі мезаморфнага і эндаморфнага тыпаў у старэйшых узроставых групах жанчын, частка мезаморфных тыпаў паступова трансфармуецца ў эндаморфныя. У цэнтральнай правінцыі паскоранымі тэмпамі ідзе працэс старэння з рэзкім павелічэннем эндаморфных тыпаў у 40—49 гадоў, калі адбываецца спад прадуцыравання жаночых палавых гармонаў. У наступных узроставых групах канцэнтрацыя гэтага тыпу некалькі зніжаецца. У паўночнай правінцыі аналагічны працэс больш гарманічны: працэнт жанчын з павышанымі тлушчаадкладамі паступова павялічваецца да 59 гадоў (ад 26,1 у 20 да 53% у 59 гадоў), а потым зніжаецца (да 32,1%). У паўднёвай правінцыі доля жанчын гэтага тыпу раўнамерна павялічваецца да 49 гадоў, але к 50— 59 гадам працэнт яго дасягае максімуму ў параўнанні з аднагодкамі паўночнай і цэнтральнай правінцый.

Аналіз дынамікі ўзроставых зменаў у размеркаванні самататыпаў сярод папуляцый розных экалагічных зонаў паказаў, што сярэднестатыстычныя дадзеныя вельмі прыблізна характарызуюць варыябельнасць памераў цела. Таму неабходна было прасачыць зменлівасць некаторых памераў цела, яго масы і тлушчаадкладаў у насельніцтва трох геахімічных правінцый у

залежнасці ад канстытуцыі, інтэгральным фенатыповым паказчыкам якой з’яўляецца самататып.

У адпаведнасці з нашымі дадзенымі (табл. 16) даўжыня цела мужчын незалежна ад самататыпу і ўзросту характарызуецца найменшымі велічынямі ў паўднёвай і найбольшымі — у цэнтральнай правінцыях. Мужчыны 20—29 гадоў больш высакарослыя ў параўнанні з групай 40—49 гадоў дзякуючы паскоранаму росту і развіццю (акселерацыі) у пасляваенныя гады. Аднак акселераванасць менш выразная на поўдні, дзе ў прадстаўнікоў усіх самататыпаў адрозненні паміж адзначанымі вышэй узроставымі групамі меншыя. Так, малодшыя мужчыны грудна-мускульнага тыпу вышэйшыя за 40—49-гадовых на поўначы на 7,1 см, а на поўдні — толькі на 3,5 см, мускульна-груднога — на 6,6 і 2,6 см, мускульна-чарэўнага — на 3,1 і 0,9 см адпаведна.

Маса цела найбольш адчувальная да ўплыву розных фактараў асяроддзя. Варыябельнасць стасунку асноўных складовых кампанентаў масы цела (тлушчу, мышцаў, шкілета) у прадстаўнікоў розных самататыпаў адлюстроўвае своеасаблівасць іх адаптацыі да экстрэмальнасці альбо незбалансаванасці экалагічных умоў. Так, пры аднолькавай даўжыні цела танкаскладзеных мужчын (астэнічнага, груднога і грудна-мускульнага тыпаў) аднаго і таго ж узросту маса цела ў паўднёвай правінцыі болыпая, чым у паўночнай (асабліва ў 40—49 гадоў) за кошт бястлушчавай масы. Супрацьлеглая тэндэнцыя ў мужчын з павышанымі тлушчаадкладамі: на поўдні маса цела меншая. У 40—49 гадоў мужчыны чарэўна-мускульнага тыпу на поўдні пры даўжыні цела 168,2 см маюць масу цела 80,9 кг, а на поўначы — 167,1 см і 86,2 кг; у мужчын чарэўнага тыпу ў 50—59 гадоў на поўдні даўжыні цела 171,8 см адпавядае маса 76,4 кг, а на поўначы-— 89,9 кг.

Асноўная накіраванасць узроставай зменлівасці акружыны грудной клеткі і масы цела ў мужчын танкаскладзеных і з развітой мускулатурай (ад астэнічнага да мускульнага тыпаў уключна) праяўляецца ў паступовым павелічэнні першай прыкметы і памяншэнні другой к 40—49 гадам (у параўнанні з 20—29 гадамі). У мужчын з павышанымі тлушчаадкладамі ў болыпай ступені павялічваецца акружына грудной клеткі і нарастае маса цела за кошт больш інтэнсіўнага тлушчаадкладання пры старэнні.

Жанчыны (як і мужчыны) ўсіх самататыпаў у паўднёвай правінцыі маюць меншыя даўжыню цела і перыметр грудной клеткі, асабліва ва ўзросце 20—39 гадоў (табл. 17). Пры параўнанні выбарак 20—29-гадовых мужчын з 40—49-гадовымі ўнутры кожнай правінцыі высветлілася звязанае з акселерацыяй павелічэнне даўжыні цела і акружыны грудной клеткі ў малод-

шай групе, больш выразнае на поўначы і ў цэнтры Беларусі. У жанчын стэнапластычнага, мезапластычнага і пікнічнага тыпаў у паўднёвай правінцыі меншая даўжыня цела спалучаецца з большай яго масай. Масіўны эўрыпластычны тып жанчын, як і масіўныя тыпы мужчын, пры нязначных тэрытарыяльных адрозненнях па даўжыні цела на поўдні характарызуецца значна меншай масай, прычым з узростам гэтыя адрозненні павялічваюцца.

Ступень масіўнасці знешняй формы касцей канечнасцяў адлюстроўваюць акружыны ў найбольш вузкіх месцах запясця і галёнак, дзе таўшчыня мяккіх тканак найменшая, а таксама шырыня эпіфізаў пляча, бядра, касцей прадплечча і галёнкі.

Адзначаецца выразная тэндэнцыя адноснай грацыльнасці доўгіх трубчастых касцей канечнасцяў у насельніцтва паўднёвай правінцыі. Найбольш значныя адрозненні паміж выбаркамі аднаго самататыпу і ўзросту ў паўночнай і паўднёвай правінцыях па гэтых прыкметах у мужчын мускульнага, чарэўна-мускульнага, грудна-мускульнага тыпаў і ў жанчын эўрыпластычнага, субатлетычнага, мезапластычнага тыпаў.

Тлушчаадклады ў падскурнай клятчатцы з’яўляюцца важным паказчыкам індывідуальных і папуляцыйных асаблівасцяў зменлівасці пад уплывам асяроддзя пад час старэння. Пры параўнанні аднаўзроставых групаў мужчын аднаго самататыпу выяўлена максімальная таўшчыня тлушчавых складак на канечнасцях і тулаве ў цэнтральнай правінцыі і мінімальная — у паўднёвай. У прадстаўнікоў мускульнага і мускульна-чарэўнага тыпаў на поўдні найбольш выразнае зніжэнне таўшчыні тлушчавых складак у параўнанні з аднагодкамі паўночнай і цэнтральнай правінцый, асабліва ў крытычным узросце 40— 49 гадоў.

У жанчын паўднёвай правінцыі незалежна ад самататыпу да 30 гадоў тлушчаадклады крыху зніжаныя, а потым застаюцца зніжанымі ва ўсіх узроставых групах буйных жанчын з добра развітай масай шкілетных мышцаў і падскурнай тлушчавай тканкі (эўрыпластычны, субатлетычны). У прадстаўніц астатніх самататыпаў пасля 30 гадоў тлушчаадкладанне ідзе тут больш інтэнсіўнымі тэмпамі, чым у іншых правінцыях.

Такім чынам, можна адзначыць, што тыпалагічныя асаблівасці зменлівасці паказчыкаў фізічнага развіцця ў розных экалагічных умовах маюць аднолькавы напрамак у мужчын і жанчын. Меншая даўжыня* цела, адносная грацыльнасць шкілета ў дарослага насельніцтва паўднёвай правінцыі з’яўляюцца вынікам замаруджвання тэмпаў росту і фармавання арганізма ва ўмовах дэфіцыту будаўнічых матэрыялаў — мікраі макраэлементаў у навакольным асяроддзі. Некаторае зніжэнне падскурнага тлушчаадкладання ў прадстаўнікоў усіх самататыпаў

паўднёвай правінцыі сведчыць аб сувязі дыскамфортных геахімічных умоў з павышанымі энергетычнымі выдаткамі за кошт інтэнсіфікацыі ліпіднага абмену. Найбольш выразна гэтая асаблівасць праяўляецца ў людзей абодвух полаў масіўнага целаскладу з добра развітой шкілетнай мускулатурай пры сярэдніх ці некалькі павышаных тлушчаадкладах. Магчыма, гэта сведчыць на карысць іх больш высокай экасенсітыўнасці да геахімічнага дэфіцыту і дысбалансу. Характар узроставых зменаў колькасці тлушчу ў арганізме дазваляе сцвярджаць, што ў паўднёвай і цэнтральнай правінцыях некалькі раней пачынаецца і больш інтэнсіўна праяўляецца працэс старэння. Верагодна, гэта адбываецца таму, што павышаныя патрабаванні да арганізма ва ўмовах дыскамфортнага асяроддзя раней вычэрпваюць яго адаптыўныя здольнасці.

Резюме

Учнтывая обіцле закономерностн онтогенеза, следует ожлдать, что в пернод роста л созревання дефяцлт стролтельных матерлалов — хлмдческлх элементов в плтьевых водах, местной растлтельной л жлвотной пліце — в первую очередь скажется на формлрованлл скелета. Нашл предшествуюіцле лсследованля (Саллвон н соавт., 1989a) показалл замедленле темпов роста л созреванля детей на террлторлл Полесья л центральной геохлмлческой провлнцлл, что отразллось на дефлнлтавных размерах тела.

Нзученле дефлнлтлв,ного л постдефлнлтлвного перлодов онтогенеза базлровалось на глпотезе о вллянлл геохлмвческого дефлцлта л длсбаланса на особенностл процесса старенля.

Сравненле младшей л старшей возрастных групп (двух условных поколенлй) коренного сельского населенля белорусской нацлональностл внутрл соответствуюідлх реглонов позволлло выявлть ряд особенностей межпоколенной л возрастной лзменчнвостн строенля тела у взрослого населення в разных экологлческлх зонах республлкл.

Выделены два ареала высокорослостл: 1) Гродненская, Млнская областл л западные р-ны Влтебской обл.; 2) Могллевская обл. Здесь межпоколенные разллчля по дллне тела оказаллсь налбольшлмл (3—4 см), что свлдетельствует о более лнтенслвной акселерацнл в этом реглоне. У потомков от межнацлональных браков межпоколенные разллчля превышают 4 см (до 5,4 см).

Аналлз возрастной лзменчлвостл рассматрлваемых прлзнаков (прл 5-летнем лнтервале между группамл) позволлл установлть тенденцлю постепенного расшлренля эпвфлзов плеча л

костей предплечья, голеня в пожнлом возрасте, особенно у женіцйн. Этот факт соответствует данным Лйтературных йсточннков, указываюіцйх на некоторое расшнренне эпйфйзов по мере стареняя, связанное с декальцйнацней й остеопорозом костей. Более выраженные йзмененвя у женіцнн, вероятно, связаны с тем, что у ннх раньше начянается процесс стареняя костной снстемы.

Обхваты грудной клеткн, запястья (в нанболее узком месте предплечья), голеня над лодыжкамя незавмсймо от возраста й пола нанменьшне в южной провннцнн, а возрастное увелйченяе этмх размеров более ннтенсмвно провсходйт в центральной проВЙНЦЙЙ.

Масса тела после завершеняя полового созревання у мужчвн увелнчнвается в основном за счет мышечной массы, а у женіцйн — за счет жйроотложеняй. Она достйгает макслмума у мужчвн в 20—29 лет в северной провйнцйй й в 25—29 лет в центральной й южной провйнцяях, а у женіцнн — в 35—39 лет. Цйклчческое, прнмерно через каждые 10 лет, уменьшенне массы тела за счет уменьшеняя отложеняй подкожного жяра, особенно на туловйіце, отчетлнвее проявляется в южной провйнцйй. Это может свйдетельствовать о повышенных энергетаческйх затратах за счет усяленного лйполйзэ прн адаптацйй к дйскомфортным экологяческйм условяям в крнтнческне для органнзма перноды, связанные с нзмененнем его гормонального статуса. После каждого сннження массы следует цйкл суперкомпенсацйонного накопленяя жнра в органйзме. В результате этого с 50—55 лет, когда компенсаторные возможностй органнзма ограннчены, в неблагополучных центральной й южной геохнмнческнх провмнцмях масса тела мужчвн значнтельно превышает таковую у сверстнйков северной провйнцйй. У женіцйн центральной провйнцйй нарастаняе жяроотложенйй также ндет опережаюшнмй темпамв. Чередованйе цйклов увелмчешія й уменьшеняя массы тела пронсходйт прнмерно через каждые 5 лет до 60 лет, после чего в связй с йнволюцноннымй процессамй она постепенно уменьшается.

Была нсследована возрастная йзменчявость ряда структурных особенностей в разных геохнмяческйх провчнцйях в зэвйсймостн от генетнческой констнтуцнн, фенотнпйческнм выраженнем которой является соматотап. У мужчян соматотнп определялся внзуально по схеме В. В. Бунака (1941), у женіцйн — по схеме й. Б. Галанта (1927). Рассматрнвая соматотнп как дянамнческую категоряю, мы проаналнзйровалй возрастную йзменчнвость в распределеннй тйгіов.

Процессу стареная, сопровождаюіцемуся постепенным увелмченнем жнроотложенйй н атрофней мышц, соответствует увелнченне в старшчх группах тйпов с повышенным жнроотложе4»                    99

нпем, а у мужчнн еш,е н тонкосложенных тнпов с ослабленным развіітпем мышц н жнроотложеннй. Для южной провннцнн характерен самый высокнй процент тонкосложенных тнпов в возрасте 20—29 лет. Средн мужчлн северной провлнцлл к 30—39 л 50—59 годам в 1,5 раза возрастает частота встречаемостл астеннческого тлпа, а постепенное уменьшенне тонкосложенных тлпов (грудного, грудно-мускульного н мускульно-грудного) сопровождается увеллченлем тлпов с повышенным жлроотложеялем (мускульно-брюшного, брюшно-мускульного л брюшного). Е! центральной провлнцлл от 30 до 59 лет частота контрастных соматотлпов увелнчнвается параллельно: астенлческого л мускульно-брюшного в 2 раза, а брюшно-мускульного л брюшного в 5 раз. Для южного реглона характерна относмтельная стаблльность частоты астенпческого л грудного тлпов во всех возрастах прл постепенном возрасталлл процента тлпов с повышенным жлроотложенлем. На севере этл тлпы более часты средл женіцнн за счет массввного, шлрококостного эврлпластлческого тлпа, на юге — за счет более грацлльного, тонкокостного плкнвческого. После 50 лет этн тлпы в женсклх выборках составляют более 50%.

Дллна тела незавлсдмо от соматотлпа налбольшая у мужчпн центрального л нанменьшая — южного регнона. Мужчнны н женіцнны 20—29 лет по сравненіію с 40—49-летннмн более высокорослые лз-за ускоренля роста н развлтля (акселерацлл) послевоенного поколенля. Незавлслмо от пола акселерврованность менее выражена в южной геохлмлческой проввнцлл. Так, еслн разнлца по этому прлзнаку между мужчлнамл грудно-мускульного тлпа младшего л старшего возрастов составляет в северной провлнцйл 7,1 см, то в южной — 3,5 см, мускульногрудного — соответственно 6,6—2,6 см, мускульно-брюшного — 3,1—0,9 см.

Масса тела — морфологлческлй прнзнак, нанболее чувствлтельный к несбаланснрованным л экстремальным условлям среды, нмеет разный характер лзменчлвостл у разных соматотлпов. Так, прл почтл одлнаковой длнне тела у тонкосложенных мужчлн одного возраста масса тела большая в южной провннціш, особенно в 40—49 лет, что достлгается пренмуіцественно за счет безжлровой массы. У мужчлн с повышеннымл жнроотложеннямн тенденцля протввоположная — на юге масса тела меньше. Так, в 40—49 лет южная группа мужчнн мускульнобрюшного тлпа прл дллне тела 168,2 см ммеет массу тела 80,9 кг, а северная— 167,1 см н 86,2 кг; в 50—59 лет соответствуюіцне параметры у представнтелей брюшного тнпа составляют 171,8 см й 76,8 кг, 171,8 см н 89,9 кг.

У тонкосложенных мужчнн до 40—49 лет постепенно увелвчнвается окружность грудной клеткн н уменьшается масса 100

тела, а у мужчвн с повышеннымй жвроотложенйямй велйчяна обовх прйзнаков повышается в определенной степенй за счет увелйченвя слоя подкожного жнра.

У женіцнн с тонкнм скелетом (стенопластнческого, пйкнвческого тнпов) й мезопластнческого тапа в южной провннцнн меньшая длвна тела сочетается с большей его массой по сравненню с представйтельнйцамй тех же тйпов другвх провннцнй. Массйвный же эврйпластаческйй тйп прй незначнтельных регвональных разлнчнях по длвне тела в южном регдоне отлвчается нанменьшей массой тела, особенно в старшнх возрастных группах.

Населенве южной проввнцйй отлвчается более тонкнм скелетом (относательной грацвльностью), т. е. характерязуется меньшей шнрнной эпнфвзов конечностей й меньшнмй обхватамя в найболее узком месте предплечья й голеня. Этй регйональные разлачйя наяболее ярко выражены у мужчйй мускульного, брюшно-мускульного й грудно-мускульного тйпов, а у женідйн — эврйпластнческого, субатлетнческого, мезопластйческого тішов.

Подкожные жйроотложеввя несколько нвже у населення южной провмнцйй, особенно у мужчнн с хорошнм разввтйем скелетной мускулатуры — мускульного й мускульно-брюшного тйпов. To же наблюдается й у женіцйн сходного тнпа — эврйпластнческого й субатлетнческого. У представйтелей другах соматотнпов возрастаое накопленне жнроотложенйй йнтенсавнее у мужчан центрального н у женідйы южного регйонов.

Возрастные йзмененяя колнчества жнра в органйзме сввдетельствуют о более раннем проявленнй процессов старення в центральном й южном регяонах, где в условчях дяскомфортной среды жнзнедеятельность органязма сопровождается повышеннымй энергетйческймн затратамй, что раньше всчерпывает его адаптввные возможностй. Судя по нашнм данным, найболее чувствйтельнымй к геохнмнческому двсбалансу й дефйцяту оказываются крупносложенные тйпы с хорошвм развйтнем мышц пря несколько повышенном жйроотложенйй.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Складанасць дынамікі марфалагічнага статусу папуляцый спрычыняе неабходнасць вывучэння гэтага працэсу ў гістарычным і антагенетычным ракурсах. Першы дазваляе зразумець вытокі і асноўныя заканамернасці фармавання генафонду насельніцтва пэўнай тэрыторыі, якому адпавядае пэўны дыяпазон фенатыповай зменлівасці ў розных умовах асяроддзя. Другі ж дазваляе прасачыць заканамернасці рэалізацыі спадчыннай праграмы ў індывідуальным жыццёвым цыкле асобы як няспыннага працэсу адаптацыі да дынамічных умоў асяроддзя. Гэта вымагае спалучэння папуляцыйнага і тыпалагічнага падыходаў пры даследаванні заканамернасцяў фармавання фізічнага тыпу насельніцтва кожнай тэрыторыі.

Вытокі фармавання сучаснага насельніцтва Беларусі належаць да эпохі першапачатковага засялення паўднёвых раёнаў каля 100—40 тысяч гадоў таму, бо ляднік поўнасцю адышоў з яе тэрыторыі толькі прыкладна ў 15—14 тысячагоддзях да н. э. Засяленне ішло ў двух напрамках — з паўднёвага захаду і паўднёвага ўсходу. Некаторыя рысы гэтых першапасяленцаў, магчыма, захоўваліся і ў насельніцтва больш позніх эпох. Найболыц старажытныя костныя рэшткі двух мужчын эпохі бронзы з заходняй (Гродзенская вобл.) і ўсходняй (Гомельская вобл.) тэрыторый маюць свае асаблівасці. Для апошняга, больш старажытнага (першая палова II тысячагоддзя да н. э.), характэрныя рысы паслабленай еўрапеоіднасці, ці «псеўдамангалоіднасці»,— некаторая пляскатасць нізкага шырокага твару і пераносся, брахікефалія, брахімарфія. Першы ж з іх (сярэдзіна II тысячагоддзя да н. э.) з’яўляецца прадстаўніком культуры шнуравой керамікі і мае процілеглыя асаблівасці, тыповыя для еўрапеоіднай расы; меза-доліхакраннасць, высокае пераноссе, вузкі нос, добра прафіляваны ў гарызантальнай плоскасці твар, мезаморфію. Розная ўдзельная вага гэтых тыпаў у фармаванні антрапалагічнага складу больш позніх папуляцый уплывала на іх лакальныя асаблівасці, якія захаваліся ў генафондзе пакаленняў, нягледзячы на больш познія хвалі міграцый і змешванне з іншаэтнічным насельніцтвам.

Пазней у выніку ўзмацнення працэсаў кансалідацыі пры зараджэнні дзяржаўнасці гэтыя асаблівасці, верагодна, паступова рабіліся менш выразныя. Рэгіянальныя групы насельніцтва 10—13 стагоддзяў, мяркуючы па краніялагічных матэрыялах гэтага перыяду, розняцца толькі стасункам доўгагаловых грацыльных і доўгагаловых масіўных тыпаў. Першыя часцей сустракаюцца на Палессі і ў Пабужжы, другія — пераважна на паўночных ускраінах, на памежжы з дзяржавамі Балтыі, і на былой тэрыторыі рассялення полацкіх крывічоў.

У антрапалагічных асаблівасцях сучаснага карэннага сельскага насельніцтва беларускай нацыянальнасці адлюстраваны старажытныя генетычныя працэсы. Аналіз полаўзроставай, тыпалагічнай і тэрытарыяльнай зменлівасці антрапаметрычных паказчыкаў выявіў наступныя заканамернасці фармавання фізічнага тыпу беларусаў.

1. Адносная стабільнасць сельскага насельніцтва садзейнічала захаванню асноўных рысаў продкавага генафонду ў шэрагу пакаленняў, што адлюстравана ў лакальных асаблівасцях сучаснага насельніцтва. Зменлівасць расавадыягнастычных прыкметаў сучасных беларусаў мае тую ж накіраванасць, што адзначана на палеаантрапалагічных матэрыялах апошняга тысячагоддзя,— з паўднёвага захаду на паўночны ўсход змяншаецца велічыня скулавога дыяметра, шырыні носа, галаўнога паказчыка.
2. Каб прасачыць дынаміку фізічнага тыпу сучаснага насельніцтва ў часе, усе выбаркі былі падзелены на два ўмоўныя, пакаленні. Да малодшага аднесены індывіды ва ўзросце 19— 35 гадоў, да старэйшага — 36—55 гадоў у жанчын і 36—60 гадоў у мужчын. Усе этнатэрытарыяльныя выбаркі параўноўваліся толькі ў межах аднаго і таго ж пакалення. Кластарызацыя па метадзе «сярэдняй адлегласці», г. зн. падабенства па сукупнасці найбольш важных у расавадыягнастычных адносінах памераў галавы і твару, дазволіла вылучыць у старэйшым пакаленні беларусаў два тэрытарыяльныя масівы, адзін з якіх уключае насельніцтва цэнтральнага, заходняга і паўднёва-заходняга рэгіёнаў, а другі — паўночна-заходняга, паўночна-ўсходняга і ўсходняга рэгіёнаў. У малодшым пакаленні пад уплывам міграцый і змешвання розных групаў насельніцтва назіраецца большая гетэрагеннасць кластараў: большая іх колькасць, меншая ўнутрыкластарная сувязь, спалучэнне этнічнаі тэрытарыяльна-разнародных групаў. Гэта сведчыць пра значнае парушэнне сфармаванага генафонду ў другой палове II тысячагоддзя н. э.
3. Кластарны аналіз удакладніў адзначанае намі ў папярэдніх публікацыях падабенства беларусаў цэнтральнага, усходняга і паўднёва-ўсходняга рэгіёнаў да рускіх, а паўднёвага па-

межжа — да ўкраінцаў Палесся. Найбольшае падабенства, характэрнае для беларусаў і палякаў Гродзенскай вобл., з'яўляецца следствам фармавання генафонду этнічнай агульнасці з саманазовам «палякі» ў значнай ступені за кошт беларусаў, якія, прыняўшы каталіцкае веравызнанне, змянілі свой этнічны саманазоў. Розная ступень генетычнай роднаснасці даследаваных этнічных групаў насельніцтва адлюстроўвае папярэднія гістарычныя працэсы.

4. Невялікія накіраваныя ў часе адрозненні структурных асаблівасцяў галавы і твару ў двух ўмоўных пакаленнях беларусаў па сваім характары адпавядаюць мікраэвалюцыйнаму працэсу, найбольш інтэнсіўнаму на тэрыторыі Еўропы ў II тысячагоддзі н. э., які атрымаў назоў «эпахальнага». Гэты працэс праяўляецца ў тым, што ад старэйшага да малодшага пакалення некалькі змяншаецца масіўнасць шкілета (грацылізацыя), галава робіцца больш кароткая і шырокая, набываючы больш круглую форму (брахікефалізацыя). На карысць таго, што адной з прычын гэтай з’явы можна лічыць нарастанне гетэрагеннасці генафонду насельніцтва за кошт пашырэння кола шлюбных сувязяў, сведчыць большая выразнасць гэтага працэсу ў папуляцыях, заведама больш мяшаных (гараджане, насельніцтва ўсходніх межаў Беларусі, ПМШ). He выключаецца і роля геахімічнага дэфіцыту як аднаго з фактараў грацылізацыі і брахікефалізацыі, бо ў цэнтры і на поўдні Беларусі гэты працэс больш выразны. Акрамя таго, пад час фармавання пасляваеннага пакалення найбольш інтэнсіўныя меліяратыўныя работы вяліся на тэрыторыі Палесся. Пры гэтым вычэрпваліся з глебы хімічныя элементы, якія і без таго былі тут у нястачы.
5. На тэрыторыі Беларусі выяўлены два арэалы адноснай высакаросласці. Першы ахоплівае Мінскую, Гродзенскую вобласці і паўночны захад Віцебскай, другі — Магілёўскую вобл. Фізічны тып пасляваеннага пакалення сфармаваўся пад уплывам паскоранага росту і сталення арганізма (акселерацыі). У выніку яно ў параўнанні з папярэднім пакаленнем дасягнула большай даўжыні цела, пераважна за кошт большай даўжыні нагі (прыкладна на 2—3 см) і верхняга фрагмента корпуса, г. зн. вышыні галавы і шыі (прыкладна на 1 см). Тэмпы акселерацыі залежалі ад ступені гетэрагеннасці папуляцый і ўмоў асяроддзя, дзе ў пэўны час фармавалася канкрэтнае пакаленне. У гараджан тэмпы вышэйшыя, чым у вяскоўцаў. Сярод сельскага насельніцтва Беларусі найбольш нізкія тэмпы акселерацыі пасляваеннага пакалення адзначаюцца на Палессі.
6. Пры аналізе ўзроставай зменлівасці антрапаметрычных прыкметаў улічваліся заканамернасці інвалюцыйных працэсаў пры старэнні арганізма: зніжэнне эластычнасці і тургору мяккіх тканак, храстка, дэкальцынацыя і астэапароз касцей, паступо-

вае павел'ічэцне тлушчаадклада,ння. Параўнанне фізічнага тыпу ва ўзроставых групах з 5-гадовым інтэрвалам у трох геахімічных правінцыях дазволіла ўстанавіць шэраг асаблівасцяў.

Уключэнне кампенсатарных механізмаў, якія забяспечваюць захаванне трываласці касцей ва ўмовах узроставага змяншэння масы касцявога рэчыва, прыводзіць да павелічэння вонкавых памераў касцей за кошт перыастальнага косцеўтварэння (Ннкнтюк, Коган, 1982). Працэс старэння раней пачынаецца ў аддзелах шкілета, на якія прыпадаюць найбольшыя механічныя нагрузкі. На тэрыторыі Беларусі гэтаму працэсу адпавядае пашырэнне эпіфізаў пляча, касцей прадплечча і галёнкі, біганіяльнага дыяметра ніжняй сківіцы і скулавога дыяметра, павелічэнне акружын грудной клеткі, над мышчалкамі прадплечча і галёнкі ў старэйшым узросце. Гэтыя змены найбольш выразныя ў цэнтральнай і паўднёвай геахімічных правінцыях. Узроставыя структурныя змены шкілета больш значныя ў жанчын, бо ў іх раней пачынаецца працэс старэння касцявой тканкі. Але пры параўнанні розных пакаленняў трэба ўлічваць як праяўленне матурызацыі вонкавай формы шкілета ў пажылым узросце, так і накіраваны працэс яго грацылізацыі ў прадстаўнікоў малодшага пакалення. Таму толькі працяглае (лонгітудынальнае) назіранне за аднымі і тымі ж індывідамі можа даць дакладны малюнак узроставай зменлівасці шкілета.

У беларусаў найбольшыя тлушчаадклады на тулаве, што дазваляе аднесці іх да трункальнага тыпу. Ва ўсіх рэгіёнах адзначаецца цыклічнае зніжэнне масы цела і таўшчыні тлушчавых складак з наступным кампенсатарным іх павелічэннем, якое перавышае папярэднія велічыні гэтых прыкметаў (суперкампенсацыя). Чаргаванне цыклаў змяншэння і павелічэння масы цела і тлушчаадкладаў адбываецца прыкладна праз кожныя 5 гадоў да 60-гадовага ўзросту, потым інвалюцыйны працэс суправаджаецца паступовым зніжэннем велічынь гэтых прыкметаў. Адзначаныя цыклы супадаюць па часе з перыядамі гарманальнай перабудовы арганізма і могуць быць спрычынены павышанымі адаптыўнымі энергетычнымі выдаткамі за кошт інтэнсіфікацыі ліполізу. У насельніцтва Палесся і цэнтральнай правінцыі такія ваганні масы цела і падскурнага тлушчаадкладання больш значныя. Суперкампенсацыйнае павелічэнне колькасці тлушчу ў арганізме пасля чарговага ліполізу тут найбольшае. Таму пасля 50 гадоў маса цела мужчын паўднёвага і асабліва цэнтральнага рэгіёнаў большая, чым у аднагодкаў паўночнага рэгіёна, а ў жанчын ужо з 20-гадовага ўзросту і ў наступных узроставых групах маса цела ў гэтых рэгіёнах найбольшая.

7. Канстытуцыянальныя адрозненні па экасенсітыўнасці праявіліся ў тыпалагічных асаблівасцях узроставай зменлівасці

некаторых марфалагічных прыкметаў у сельскага беларускап насельніцтва ў розных геахімічных правінцыях. Працэсу ста рэння, які суправаджаецца паступовым павелічэннем тлушча адкладаў і атрафіяй мышцаў, адпавядае павелічэнне ў старэй шых узроставых групах тыпаў з павышанымі тлушчаадкладамі а ў мужчын — яшчэ і танкаскладзеных тыпаў з некалькі па слабленым развіццём шкілета, мышцаў і тлушчаадкладаў. He фоне дэфіцыту і дысбалансу хімічных элементаў у глебах і піт ных водах цэнтральнага рэгіёна тут значна павялічваецца коль касць кантрастных самататыпаў (танкаскладзеных і масіўных) у старэйшых узроставых выбарках. Найбольш адчувальнае зніжэнне масы цела і тлушчаадкладаў па меры старэння арганізма назіраецца ў паўднёвым рэгіёне ў тыпаў з добрым развіццём шкілетных мышцаў і павышанымі тлушчаадкладамі (мускульны, мускульна-брушны, брушна-мускульны ў мужчын і эўрыпластычны, субатлетычны ў жанчын). Верагодна, гэтыя масіўныя тыпы для забеспячэння адаптацыі да складаных экалагічных умоў выдаткоўваюць больш энергіі за кошт павышанага ліполізу, што вызначае іх большую экасенсітыўнасць да недахопу жыццёва важных макраі мікраэлементаў у асяроддзі.

8. Вынікі даследавання дазваляюць сфармуляваць канцэпцыю гісторыка-экалагічнай дэтэрмінанты ў фармаванні структуры генафонду насельніцтва Беларусі, якая праграмуе межы фенатыповай разнастайнасці папуляцый.

ОБСУЖДЕННЕ РЕЗУЛЬТАТОВ НССЛЕДОВАННЯ

Сложность дннамнкй морфологнческого статуса популяцвй во временн н пространстве предполагает комплексное язученйе этого явлення с учетом как нсторнческого аспекта формнровання генофонда популяцнй н его фенотнпнческой реалнзацнн в конкретных экологнческйх условнях, так н аспекта онтогенетнческой йзменчмвостй. Первый позволяет понять йстокй й основные закономерноста формнровання генофонда населенйя определенной террйторнн, которому соответствует определенный дйапазон йзменчнвоста в разных условвях среды. Второй дает возможность выявйть закономерностн реалнзацнн наследственной программы в пернод нндйвндуального жйзненного цнкла особн — непрерывного процесса адаптаціій к дннамнчным условням среды. Поэтому прн нзученнн закономерностей формнровання фнзнческого тапа населення любой террнторнн целесообразно сочеташіе популяцнонного н тяпологйческого подходов.

йстокй формйрованяя генофонда современного населення Беларусн восходят к эпохе первоначального заселення южных ее районов (около 100—30 тысяч лет тому назад) вслед за отступаюіднм леднйком. Археологнческйе матерііалы свндетельствуют о том, что заселенне шло в двух направленнях — с югозапада н юго-востока. Можно предположнть, что суровые условіія прйледннковья способствовалн формврованйю адаптнвного тнпа, относнтельно брахнморфного с несколько повышеннымн жнроотложенііямн, т. е. аналогнчного арктнческому тнпу современного населення. Некоторые черты фнзнческого тнпа этнх первопоселенцев моглй сохранмться н у населення более позднйх эпох.

Нанболее древнне останкн двух мужчнн, датнруемые эпохой бронзы, с западной (Гродненская обл.) н восточной (Гомельская обл.) террнторнй нмеют свой особенностн. Первый — мезоморфный, мезодолнхокранный является тйпйчным представнтелем европеондной расы, носмтелем культуры шнуровой керамнкн (середнна II тысячелетня до н. э.). Второй — брахнморфный,

брахнкранный более древнвй (первая половяна II тысячелетня до н.э.), отлнчается чертамя резко ослабленной европеондностн: лйцо нязкое, переносье й лнцо уплоіцены. Разная доля участня этйх тйпов в формнрованнн антропологйческого состава более позднйх популяцнй вляяла на йх локальные особенностн, которые сохранялйсь в генофонде поколеннй, несмотря на последуюіцне волны мнграцнй й смешенне с йноэтнйчным населеннем.

Поз'днее под влняннем вызванных зарожденнем государственноств консолйдэцйонных процессов (Полоцкое й Туровское княжества, Кневская Русь) локальные антропологйческйе особенностй средневекового восточнославянского населеная, вероятно, постепенно сглажйвалясь. На террнторнн Беларуся регнональные группы населення 10—13 вв., судя по краняологйческнм матерналам этого пернода, отлйчэются только по соотношенню в популяцяях долй длйнноголовых грацйльных й длйнноголовых массйвных тйпов. Первые чаіце встречаются на юге Беларусн (Полесье й Побужье), а другне — на северных ее окравнах, гранйчаіцйх с террнторней Прйбалтакй, й на прежней террйторйй расселенйя полоцкой ветвй крявйчей.

Антропологйческае особенностн современного коренного населенйя белорусской нацяональностй отражают древняе генетйческае процессы. Аналнз половозрастной, тнпологйческой й террйторнальной йзменчнвостй антропометраческйх показателей у современных белорусов позволнл установйть следуютне закономерноста формйрованая йх фйзйческого тнпа.

1. Относйтельная стабйльность сельского населеняя способствовала сохраненню основных черт предкового генофонда в ряду поколенйй, что находат отраженне в локальных особенностях современного населенйя. У современных белорусов, как н на палеоантропологяческйх матерналах последнего тысячелетня, вектор йзменчнвостй расоднагностйческйх прязнаков сохраняет то же направленйе: с юго-запада на северо-восток уменьшается велйчвна скулового днаметра, шйрнны носа, головного указателя.
2. Разделенйе всех этнотеррйтораальных выборок на два условных поколенйя (к младшему отнесены все йндйвйды 19— 35 лет, к старшему — 36—55 лет средн женіцйн й 36—60 лет средй мужчнн) позволйло проследйть дннамнку фязяческого тчпа населенйя во временй. Все выборкя сравннвалйсь только в пределах одного й того же поколеняя. Кластерйзацня по методу «среднего расстоянйя», т. е. сходства по совокупноста нааболее важных в расоводйагностнческом отношенйн размеров головы й ляца, позволяла выделять в старшем поколеннн белорусов два террнторнальных массява. Одйн включает населенне центрального, западного й юго-западного регнонов, другой —

северо-западного, северо-восточного й восточного. В младшем поколеннн под вляянйем усялйвшйхся мнграцнй й смешенйя разных групп населення наблюдается ббльшая гетерогенность кластеров: большее йх колячество, меньшая степень связй внутрн нйх, обгеднненне в одйн кластер этнйческн й терраторнально разнородных групп. Это свйдетельствует о нарушенйй сформйровавшегося генофонда.

3. Кластерный аналаз подтвердал отмеченное намя в прежнйх публякацйях сходство белорусов центрального, восточного п юго-восточного репіонов с русскямв, а южного погранячья — с украннцамн Полесья. Найбольшее сходство суіцествует между белорусамя н полякамя Гродненской обл. Эта свйдетельства разной степенч генетйческого родства йсследованных групп населення являются следствнем предшествуюіцйх нсторнческнх процессов.
4. Небольшне, направленные во временя разлйчвя структурных особенностей головы й ляца между двумя условнымй поколендямй белорусов соотвётствуют мнкроэволюцйонному процессу, который нанболее йнтенсявно проясходйл на террнторнн Европы во II тысячелетйй н.э. й получал назва^не «эпохального». Процесс проявляется в том, что от старшего к младшему поколеняю несколько уменьшается мэссйвность скелета (грацйлнзацня), мозговой отдел черепа становятся более короткям я шнрокйм, т. е. голова прйобретает более округлую форму (брахйкефалйзацня). В пользу того, что одной йз прйчнн этого явлення можно счятать нарастанйе гетерогенностн населенйя за счет расшйренйя круга брачных связей, свйдетельствует более яркая выраженность этого процесса в популяцяях заведомо более смешанных (горожане, населенйе восточных районов Беларуся, потомкй от межнацйональных браков). He йсключена й роль геохнмйческого дефйцята как одного йз факторов большей йнтенснвностй процессов грацнлйзацйй н брахйкефалйзацйй на Полесье. В годы формярованйя послевоенного поколеняя на террйторйй Полесья йнтенснфйЦйровалйсь мелйоратавные работы, которые йстоіцалй хнмнческйй состав почв й вод, й без того обедненный макрой мйкроэлементамн.
5. На террйторнн Беларуся выявлены два ареала относйтельной высокорослостн. Первый охватывает Мннскую, Гродненскую й северо-запад Ватебской областей, другой — Могйлевскую обл. Фйзнческйй тйп послевоенного поколення сформнровался под влйяннем ускоренного роста й развнтяя органвзма (акселерацйя). В результате прсшзошло увелнченне длйны тела, преймуіцественно за счет ббльшах (прамерно на 2—3 см) длйн ногй й верхнего отрезка, т. е. высоты головы й шен (прнмерно на 1 см). Темпы акселерацйй завнселй от степенй гетерогенностй популяцйй й условнй среды, в которой формаровалось

соответствуютее поколенне. У горожан й потомков от межнацнональных браков темпы ее выше, чем у сельсках жмтелей. Средй последнйх яайболее ннзкне темпы акселерацйй наблюдаются у послевоенного поколенчя на Полесье.

6. Прй аналйзе возрастной нзменчнвостн антропометрйческйх прязнаков учйтывалйсь закономерностй йнволюцйонных процессов прн старенйй оргаввзма: сннженне элэстйчностй й тургора мягкйх тканей й хряіца, декальцянацйя й остеопороз костей, постепенное увеляченйе жйроотложенвй. Сравненне антропометрнческнх показателей фнзнческого тапа в возрастных (с 5-летнйм янтервалом) группах населенйя, прожнваюіцнх в трех геохйМйческнх провйнцяях, позволйло установйть ряд особенностей.

йзвестно, что включенйе компенсаторных механйзмов, обеспечнваюіцйх сохраненйе прочностн костей в условйях возрастного уменьшенвя костного веіцества, прмводнт к увелйченяю внешнйх размеров костей за счет перностального разрастанйя (Нйкйтюк, Коган, 1982). Процессы старенйя в первую очередь затрагавают те отделы скелета, на которые прнходятся нанбольшне механнческне нагрузкя. На террнторнн Беларусч этйм процессам соответствует расшнренне эпйфязов плеча, костей предплечья й голенй, увелвченйе обхватов грудной клеткй й над мыіцелкамй костей предплечья й голенй. Онй нанболее выражены в центральном й южном регнонах. В старшях возрастных группах постепенно расшйряются скуловой й бчгонйальный (нйжняя челюсть) дяаметры. Возрастные структурные йзмененйя скелета более выражены у женіцйн, так как старенйе костной тканн у нйх начйнается раньше. Но прн сравненнм представнтелей разных поколенйй следует учйтывать сочетанное проявленйе структурных мзмененнй скелета в пожйлом возрасте й направленный процесс его грацнлйзацйй у представйтелей младшего поколенйя. Поэтому только лонгйтудннальное (продолжнтельное) наблюденйе за однймй й темн же йндйвйдэмй может дать четкое представленне о возрастной йзменчявостй скелета.

Преобладанйе жвроотложенйй на туловйвде позволяет отнестй белорусов к трункальному тнпу. Во всех регаонах наблюдается цнклйческое снйженпе массы тела й толіцйны жнровых складок с последуюіцйм гйверкомпенсаторным йх увелнченнем, т. е. превосходяіцйм предыдуіцйе велнчнны этйх прнзнаков. Чередованне цйклов уменьшення н увелйчення массы тела за счет жяроотложенйй пройсходйт прнмерно через каждые 5 лет до 60 лет. Затем велйчнны этйх прнзнаков снйжэются вследствйе старческйх йнволюцйонных процессов. Указанные цйклы совпадают по временн с пернодамн гормональной перестройкя органнзма й могут быть связаны с повышеннымй адаптавнымй энер-

гетнческнмн затратамй, осутествляемымй за счет лйполйзэ. Доказано, что прй длйтельной адаптацйй к экстремальным условйям лнполйз найболее йнтенснвен (Положенцев, Руднев, 1989). В дйскомфортных геохчмйческйх условйях Полесья й центральной провннцян у населенйя значятельны цнклнческне колебання массы тела н подкожных жнроотложеннй. Суперкомпенсацнонное увелнченне жнра после очередного лйполйзэ здесь найбольшее. Поэтому после 50 лет масса тела мужчнн южной й особенно центральной провйнцйй в среднем значйтельно превышает таковую у сверстннков северной, а у женіцнн после 20 лет в этнх провйнцйях масса тела найбольшая во всех возрастных группах.

7. Констнтуцнональные разлнчня по экосенснтмвностн проявйлйсь в тапологйческйх особенностях возрастной нзменчнвостй некоторых морфологйческвх прйзнаков у сельского белорусского населенйя в разных геохямйческйх провйнцяях. Процессу старення, сопровождаюіцемуся постепенным увелнченнем жнроотложеннй й атрофйей мышц, соответствует нарастанне в старшях возрастных группах тйпов с повышенным жнроотложеннем, а у мужчнн — eine й тонкосложенных тйпов с ослабленным развнтнем скелета, мышц, жчровой тканй. Дефяцят й.дйсбаланс хчмйческйх элементов в почвах й пятьевых водах центрального регнона сопровождается значйтельным увелнченнем контрастных (тонкосложенных й масснвных) тйпов в старшйх возрастных группах. Нанболее сутественное сннженне массы тела, жнроотложеннй по мере старення органнзма наблюдается в южной провйнцнн у масснвных тнпов с хорошнм развнтнем скелетных мышц н повышенным жнроотложеннем (мускульного, мускульно-брюшного, брюшно-мускульного у мужчнн н эврнпластнческого, субатлетнческого у женіцнн). Судя по уснленному лнполнзу, у этнх масснвных тапов экосенснтнвность к дефмцнту н днсбалансу жнзненно важных мнкрой макроэлементов наяболее высокая.
8. Результаты разностороннего аналйза антропометрйческйх показателей позволяют сформулнровать концепцйю йсторнкоэкологнческой детермднанты формнровавйя у населення Беларусн структуры генофонда, программнруюіцей пределы феяотйпнческого разнообразяя популяцдй.

 

ЛІТАРАТУРА

Акйніцйкова Г. Н. Телосложеняе н реактявность органязма человека. Л„ 1969.

Алексеев В. П. Краняологйческйе матерналы к проблеме пройсхожденяя восточных латышей//Сов. этнографяя. 1961. № 6.

Алексеев В. П. Пронсхожденне народов Восточной Европы (Краннологнческое йсследованяе). М., 1969.

Алексеев В: П. Становленне человечества. М., 1984.

Алексеев В. П. Фнзнческне особенностй мезолнтйческого й ранненеолйтнческого населенйя Восточной Европы в связй с проблемой древнего заселення этой терряторнй // Проблемы антропологйя древнего н современного населеняя севера Евразйй. М„ 1984a.

Алексеева Т. Н. Славяне й йх соседй по антропологйческйм данным // Anthropologie. Brno, 1966. IV/2.

Алексеева Т. Н. Этногенез восточных славян по данным антропологйй // Сов. этнографйя. 1971. № 2.

Алексеева Т. Н. Этногенез восточных славян по данным антропологнн. М„ 1973.

Алексеева Т. Н. Географнческая среда й бйологяя человека. М., 1977.

Алексеева Т. Н. Антропологнческне аспекты геохнмнческой экологйй // Экспернм. аналнз функцйй бйол. снстем: Докл. МОНП. 1982. Обіц. бнол. М, 1985.

Алексеева Т. Н. Адаптавные процессы в популяцяях человека. М., 1986.

Анучйн Д. Н. О географйческом распределенйй роста мужского населенйя Россйй//Запйскн географ. об-ва. М., 1889. Т. 7.

Аршавскйй Н. А. Фязнологйческйе механйзмы й закономерноста йндйвндуального развятйя. М., 1982.

Арйнчйн Н. Н. Перйферяческйе «сердца» человека. Мн., 1980.

Арйнчйн Н. Н., Салйвон Н. Н., Гроюк Ю. Н. Соматотнп й адаптацйя к разным режнмам фнзйческнх нагрузок у детей младшего школьного возраста // Генетйческне маркеры в антропологай н меднцнне: Тез. 4-го Всесоюз. сймпоз. Хмельнйцкнй, 1988.

Бандарчык В. К.., Церашковіч П. У. Фарміраванне і развіццё беларускай нацыі Ц Этнаграфія беларусаў. Мн., 1985.

Бандарчык. В. Д., Чаквін I. У. Праблемы этнагенезу беларусаў у працах славянскіх вучоных // Даклады IX Міжнароднага з’езда славістаў. Мн., 1982.

Барбашев 3. Н. Человек й бйосфера//Человек й среда обнтання. Л., 1974.

Беневоленская Ю. Д. К вопросу о морфологяческой неоднородностн краннологйческой сернн йз могйльнйкэ на Южном Оленьем острове // Проблемы антропологяй древнего й современного населеняя севера Евразчн. Л., 1984.

Бец Л. В. Гормолальная характерлстлка лнц с некоторымн эндокрнннымн патологнямн // Антропологня медлцлне. М„ 1989.

Бромлей Ю. В. Этнос н этнографля. М., 1973.

Брюсов А. Я. Об экспанснн «культур с боевымн топорамн» в конце III тыс. до н.э. // Сов. археологля. 1961. № 3.

Бунак В. В. 06 аккллматлзацлл человеческнх рас л сравннтельном значеннн определяюшлх ее факторов//Рус. антропол. журн. 1924. Т. 13.

Бунак В. В. О современном состояннн л задачах антропологнческого лзученля человека как проязводлтельной сллы // Бюл. орг. комнтета 2-й Всесоюз. конф. по нзученню пронзводлт. слл СССР. М., 1927. № 3—4.

Бунак В. В. О некоторых случаях нзмеленля средней велнчнны прлзнаков в смешнваюшнхся популяцяях//Труды меднко-генет. лн-та. 1936. Т. 4.

Бунак В. В. Макрол мнкроструктура верхнего века в пернод роста Ц Ученые запяскн МГУ. 1937. Вып. 10.

Бунак. В. В. Возрастные нзмененяя тотальных размеров н основных пропорцнй тела Ц Краткле сообіцення о научных работах Нйй н Музея антропологян МГУ за 1938—1939 годы. 1940.

Бунак В. В. Антропометрня. М., 1941.

Бунак В. В. Основной тлп крнвой роста млекопнтаюіцях. Бюл. МОНП. Отдел блологяя. 1946. Т. 1, № 4—5.

Бунак В. В. Структурные лзмененля черепа в процессе брахлкефалязацлл//Труды V Всесоюз. сьезда анатомов, глстологов л эмбрлологов. М., 1951.

Бунак В. В. О механлзме прлспособлтельных лзмененлй трубчатых ко* стей // Проблемы функцлональной морфологлл двлгательного аппарата. М., 1956.

Бунак В. В. Антропологлческле лсследованля в южной Белорусслл // Труды Нн-та этнографлн AH СССР. Нов. cep. М., 1956a. Т. 33.

Бунак В. В. Человеческле расы л путл лх образовання//Сов. этнографля. 19566. № 1.

Бунак В. В. Значенле механлческой нагрузкл для продольного роста скелета//Нзв. Естественнонауч. лн-та лм. П. С. Лесгафта. 1957a. Т. 26.

Бунак В. В. Пзмененле относнтельной дллны сегментов скелета конечностей человека в перлод роста // Пзв. АПН РСФСР. 1957. Вып. 84.

Бунак В. В: Череп человека л стадлп его формлрованля у лскопаемых людей л современных рас // Труды лн-та этнографлл AH СССР. М., 1959. Т. 49.

Бунак В. В. Закономерностл отяослтельного роста как основного фактора формообразованля в позднем (постэмбрнональном) онтогенезе // Архлв анат., глстол. л эмбрлол. 1961. № 2.

Бунак В. В. Выделенне этапов олтогенеза н хронологлческле граняцы возрастных перлодов//Сов. педагоглка. 1965. Ns 11—12/2.

Бунак В. В. Вопросы расогенеза // Труды Нн-та этнографлл AH СССР. М„ 1965. Т. 88.

Бунак В. В. 06 эволюцлл формы черепа человека // Вопр. антропологял. 1968. Вып. 30.

Буцак В. В. 06 увеллченлп роста л ускоренлл полового созреванля современной молодежн в свете советсклх соматологнческнх нсследованнй // Вопр. антропологлл. 1968. Вып. 28.

Бунак. В. В. Род Homo, его возллкновенне п последуюіцая эволюцля. М„ 1980.

Велйканова М. С. К антропологлл средневековых славян Прутско-Днестровского междуречья// Сов. этнографня. 1964. Ns 6.

Велйканова М. С. Палеоантропологля Прутско-Днестровского междуречья. М., 1970.

Веренйч Г. Н. Здоровье л генетлческле особенностл сельсклх школьннков Белорусского Полесья. Мн., 1990.

Вйтов М. В., Марк К. Ю., Чебоксаров Н. Н. Этнйческая антропологйя Восточной Прнбалтнкн//Труды Прйбалтййской обьеднненной комплексной экспедйцйй. М., 1959. Вып. 2.

Властовскйй В. Г. Акцелерацйя роста й развйтвя детей. М., 1976.

Волкова Т. В. Акцелерацвя населенйя СССР. М., 1988.

Волков-Дубровйн В. П., Рогйнскйй ЯЯ. Гйпсйстеноцефалйя как прнспособнтельный прнзнак в тропнческой зоне//Вопр. антропологйй. 1960. Вып. 1.

Галант Н. Б. Новая снстема констнтуцяональных тнпов жейш,йн//Казанск. журн, 1927. № 5.

Геодакян В. А. Днфференцнальная смертность й норма реакцйй мужского й женского органнзма//Журн. обіц. 6йологйй. 1974. Т. 35, № 3.

Геодакян В. А. Половой двморфнзм й «отцовскяй» эффект // Журн. обіц. бйологйй. 1981. Т. 42, № 5.

Геодакян В. А. Половой днморфйзм й эволюцйя длйтельностй онтогенеза й его стадяй//Докл. AH СССР. 1982. Т. 263, № 6.

Геодакян В. А. Половой дяморфйзм в процессе старення й смертностя человека // Проблемы 6йологйй старення. М., 1983.

Гйнзбург В; В. Горные тэджйкй: Магерйалы по антропологйй таджяков Каратегйна й Дарваза. М.; Л., 1937.

Гісторыя Беларускай ССР. Мн., 1972. Т. 1.

Годйна Е. 3., Мйклашевская Н. Н. Экологйя й рост: вляянйе факторов окружаюшей среды яа процессы роста й полового созреванйя у человека // Нтогй наукй н технякй ВНННТН. Антропологня. М., 1989. Т. 3.

Гохман Н. Н. Населенче Украйны в эпоху мезолнта й неолйта. М., 1966.

Гохман Н. Н. Нскопаемые неоантропы // Труды Нн-та этнографйй. М., 1966. Т. 92.

Гохман Н. Н. Новые палеоантропологнческйе находкя эпохй мезолнта в Каргополье // Проблемы антропологйй древнего й современного населення севера Евразнй. Л., 1984.

Грймм Г. Осйовы констйтуцнональной 6йологйй й антропометрнй / Пер. с нем. М., 1967.

Грйнблат М. Я. К пройсхожденйю белорусской яародностй // Сов. этнографня. 1968. № 5.

Гумйлев Л. Н. Характер восточнославянского этногенеза в 12—13 веках Ц Этногенез белорусов: Тез. докл. Всесоюз. науч. конф. Мн., 1973.

Дэбец Г. Ф. Чарапы Люцынскага магільніку і старажытных славян Беларусі і месца апошніх у палеаантрапалогіі Усходняй Еўропы // Працы секцыі археалогіі Інстытута гісторыі Беларускай АН. Мй., 1932. Т. 3.

Дебец Г. Ф. Палеоантропологня СССР // Труды Нн-та этнографйй. М., 1948. Hob. cep. Т. 4.

Дебец Г. Ф. О путях заселенйя северлой полосы Русской равннны н Восточной Прйбалтйкн // Сов. этнографня. 1961. № 6.

Дебец Г. Ф. О некоторых направленнях нзмененнй в строеннн человека современного вяда //Сов. этвографйя. 1961. Ks 2.

Дебец Г. Ф. Скелет позднепалеолнтйческого человека йз погребення на Сунгврской стоянке // Сов. археологвя. 1967. № 3.

Дементьев В. А. Освовные черты рельефа й геоморфологнческйе райовы Белорусснй//Вопр. географйй Белоруссяй. Мн., 1960.

Денйсова Р: Я. К вопросу об антропологнческом составе восточных латышей й восточных лнтовцев // Нзвествя Латв. ССР. 1958. № 2.

Денйсова Р. Я. Антропологяческйй тйп восточных лйтовцев // Нзвестня Латв. ССР. 1963. № 9.

Денйсова Р. Я. Антропологяя древнях балтов. Ряга, 1975.

Дерябйн В. Е. О возрастной й географяческой йзмейчввостй велйчнн продольных размеров тела н тнпа пропорцвй мужчвн в яекоторых этнотеррйторнальных группах населення СССР//Вопр. антропологйй. 1980. Вып. 65.

Дерябйн В. Е. Многомерная бнометрня для антропологов. М., 1983.

Дерябйн В. Е. О разделення неоднородных совокупностей антропологнческнх данных с нспользованнем метода (р)-группнровкн // Вопр. антропологяя. 1984. Вып. 73.

Дерябйн В. Е. Этнотерряторяальная язменчнвость телосложення у населеняя СССР // ННН н музей антропологян МГУ. М„ 1985. (Рукопнсь деп. в ВНННТН 25.12.85. № 8866-В).

Дйльман В. М. Большне бнологяческне часы. Введенне в янтегральную меднцнну. 2-е нзд. М., 1986.

Довгялло Н. Д. О росте черепа человека // Архнв анат., гястол. я эмбряол. 1937. Вып. 1.

Донован В. Т., Бош Дж. Дж. Фнзнологяя полового развнтня / Пер. с англ. М„ 1974.

Дорожнова К. П. Роль соцвальных н бнологяческнх факторов в развнтлн ребенка. М., 1983.

Дубова Н. А. Возрастная нзменчнвость основных днаметров головы в трех европеондных популяцнях // Полевые нсследовання Нн-та этнографнн AH СССР. 1982. М„ 1985.

Дяченко В. Д. Антропологічннй склад украінського народу. Кяі’в, 1965.

Жйров Е. В. Заметкя о скелетах яз неолнтяческого могнльннка Южного Оленьего острова Ц Кратк. сообіц. йн-та ясторян матернальн. культуры. 1940. Вып. 6.

Жуковскйй М. А. Детская эндокрянологяя. М., 1971.

Жучкевнч В. A. К вопросу о балтнйском субстрате в этногенезе белорусов I/ Сов. этнографня. 1968. № 1.

Жучкевйч В. А. Географня БССР. Мн., 1975.

Зенкевйч П. Н. К вопросу о факторах формообразованяя длннных костей человеческого скелета//Труды йн-та антропологяя МГУ. 1940. Вып. 5.

Загорульскйй Э. М. Древняя нсторня Белоруссня. Мн., 1977.

Нванов В. В., Топоров В. Н. О древннх славянскнх этнонямах: основные проблемы н перспектнвы // Славянскяе древностн: этногенез, матернальная культура Древней Русн. Кнев, 1980.

Калечйц Е. Первоначальное заселенне Белоруссня. Мн., 1984.

Канаев Н. Н. Блязнецы: Очеркн по вопросам многоплодяя. М.., 1959.

Карскйй Е. Ф. Белорусы: Введенне в язученне языка я народной словесностн. Т. 1. Внльна, 1904.

Карскйй Е. Ф. Белорусы: Очеркн словесностн белорусского племеня: Народная поэзня. М., 1916. Вып. 1. Т. 3.

Касавйна Б. С., Торбенко В. П. Жязнь костной тканн. М., 1972.

Касавйна Б. С., Торбенко В. П. Мннеральные ресурсы органнзма. М., 1975.

Карпачев A. М., Козловскйй П. Г. Дннамнка чнсленностн населеняя Белоруссня во второй половяне 17—18 веке//Ежегодннк по аграрной нсторяя Восточной Европы. Л., 1972.

Карсаевская Т. В. Соцнальная н бнологнческая обусловленность язмененяй в фнзнческом развнтня человека. Л., 1970.

Карсаевская Т. В. Прогресс обіцества я проблема целостного бяосоцяального развнтля современного человека. М., 1978.

Дасперовйч Г. Н. Мнграцня населення в города н этняческяе процессы. Мн„ 1985.

Квйцйнйя П. К-, Смйрнов Н. С. Возрастная дянамнка соматнческого статуса во взрослом н старческом возрастах // Абхазское долгожнтельство. М., 1987.

Клймчук Ф. Д. Восточнославянскяй этноням «лнтвнны» // Междунар. конф. балтнстов. Вяльнюс, 1985.

Клйорйн А: Н. О сблнженнн задач педнатрнческой н терапевтнческой

кллнлк//Тез. н реф. докл. науч. сесслл, посвяшенной 175-легню BMA нм. С. М. Клрова. Л., 1974.

Клйорйн А. П. Ожлренле в детском возрасте. 2-е лзд. Л., 1989.

Клйорйн A. Н., Чтецов В. П. Бяологчческле проблемы ученля о констнтуцлл человека. Л., 1979.

Кокйна А. Г. Бнологнческая оценка плтьевых вод Белорусснн//Здравоохраненле Белорусснл. 1985. № 6. С. 28—30.

Коробушкйна Т. Н., Салйвон Н. Н. Сельское населенле Среднего Побужья 9—13 веков (по матерлалам курганных могнльннков) // Сов. археологня. 1990. № 3.

Королюк В. Д. «Венеды», вопрос о балто-славянской обіцностн н балтославянскне контакты в эпоху Средневековья // Этнолннгвнстнческне балтославянскне контакты в настояіцем л прошлом: Предварят. матерналы конф. М„ 1978.

Кромбейн У„ Кауфман М., Мак-Кеммон Р. Моделн геологнческнх процессов / Пер. с англ. М., 1973.

Кулаков В. Н. Земля пруссов н «прусскне землн» // Балто-славянскне лсследовання 1985. М., 1987.

Куршакова Ю. С. Возрастные разллчля размеров тела у взрослых мужчлн // Проблемы размерлой антропологчческой стандартлзалчл для конструнрованля одежды. М., 1978.

Кухаренко Ю. В. Полесье ч его место в процессе этногенеза славян Ц Полесье. М., 1968.

Кушнйр A. Н., Чаквйн Н. В. Новые матерлалы к антропологлческой характернстнке населенля Полоцкой землл 10—13 веков//К 125-летчю Полоцка: Конф. «Нсторля л археологля Полоцка л Полоцкой землл». Докл. на юблл. чтенаях. Полоцк, 1987.

Кушнйр A. Н., Бектйнеев Ш. Н. Кранлологлческая характерлстлка населенля восточной Белорусслл 16—18 веков. Рук. депонярована ВНННТЙ, УДК 572. М„ № 6710-B88. 1988.

Лебедев Г. С. Этнографля Восточной Европы по «Повестл временных лет»/7 Нсторпческая этнографля: Традлцлл л современность. Л., 1983.

Лукашев К. Н., Вадковская Н. К. Геохвмчческле процессы в лалдшафтах Белорусслл. Мн., 1975.

Лысенко П. Ф. Дреговнчя. Мн., 1991.

Мажуга П. М., Хрйсанфова Е. Н. Проблемы бпологлл человека. Клев, 1980.

Малйновскйй A. А: Элементарные корреляцчч н лзменчлвость человеческого оргалнзма//Труды Нн-та цятологня, гдстологлл л эмбрлологчн. М.; Л., 1948. Т. 2. Вып. 1.

Мартынов В. В. Проблема славянского этногенеза л методы лннгвогеографлческого нзучення прлпятского Полесья // Сов. славяноведенле. 1965. № 4.

Мйклашевская Н. Н. Половые разллчпя в длнамнке роста головы л ллца у детей л подростков Ц Вопр. антропологпч. 1968. Вып. 29.

Мйклашевская Н. Н. Влчянле расовой прннадлежностл л географчческой среды облтанля на ростовые процессы у человека//Антропологля 70-х годов: Докл. слмпоз. М., 1972.

Мйклашевская Н. Н., Соловьева В. С., Годйна Е. 3. л др. Ростовые процессы у человека в условлях высокогорья // Человек, эволюцля н внутрчвлдовая длфференцлацля. М., 1972.

Мйклашевская Н. Н., Соловьева В. С., Годйна Е. 3. Ростовые процессы у детей л подростков. М., 1988.

Мйкулйч A Н. Спектрофотометрлческое лзученле цвета волос л окраска радужчны у населенля Белорусской ССР//Вопр. антропологлл. 1971. Вып. 38.

Мйкулйч A. Н. Цветовая слепота у сельсклх жлтелей Белорусслл // Вопр. антропологлл. 1972. Вып. 41.

Мйкулйч A. Н. Чувствятельность к фенялтйокарбамйду у населеняя БССР//Вестн АН БССР. Сер. бяол. наук. 1974. № 1.

Мйкулйч A. Н. Йзосерологйческая характернстнка й некоторые фйзнологяческйе особенностн населення Белорусснн // Очеркв по антропологяй Белоруссян. Мн., 1976.

Мйкулйч A. Н. Бнологнческая язменчввость современного населеняя по некоторым нзосерологнческнм н морфофнзнологнческнм прнзнакам//Антропологня Белорусского Полесья (демографня, этнйческая нсторня, генетака) Мн 1978.

Мйкулйч A. Н. Популяцйонно-генетйческая язменчйвость современного населенйя по некоторым морфологйческвм, фнзнологнческнм н язосерологйческнм сястемам//Бйологйческое й соцнальное в формнрованйй антропологйческнх особенностей (по данным йсследовання населення Поозерья). Мн., 1981.

Мйкулйч A. Н. Геногеографйя сельского населеняя Белоруссйй. Мн., 1989.

Мікуліч A. Салівон I. I. Месца беларусаў сярод усходніх славян па даных антрапалогіі // Весці АНБ. Сер. грамад. навук. 1992. № 1.

Наджарян Т. Л., Мамаев В. Б. Проблема определенчя бйологйческого возраста // Нтогн наукя н технякй. Сер. Обідяе проблемы бйологнн. Т. 4. Бйологнческйе проблемы стареняя. М., 1984.

Нйкйтюк Б. А. Спорные вопросы старення скелета // Ортопедня, травматологйя й протезйрованяе. 1968. № 10.

Нйкйтюк Б. А. Старенне скелета й некоторые факторы, его регулйруюіцне: Автореф. дйс. ... д-ра мед. наук. 1969.

Нйкйтюк Б. А. Нзмененйя возраста начала й прекрашення менструацйй за последнйе 90 лет й связй между срокамн менархе н менопаузы у русскях женШйн // Вопр. антропологйй. 1973. Вып. 45.

Нйкйтюк Б. A., Фйлйппов В. Н. Антропологяческое направленйе в генетаке развйтйя детей: гетерознс как одйн йз факторов роста й развйтая детей // Вопр. антропологйй. 1975. Вып. 49.

Нйкйтюк Б. А. Факторы роста н морфофункцйонального созреваняя органнзма. М., 1978.

Нйкйтюк Б. А. Акселерацйя развнтйя (прнчйны, механйзмы, проявленяя й последствйя) //Лтогй наукя й техннкн ВЙНЙТРІ. 1989. Т. 3.

Нйкйтюк Б. А., Коган Б. Н. Адаптацйя скелета спортсменов. Кнев, 1989.

Очеркя по археологнй Белорусснн. Мн., 1970. Ч. 1.

Очеркн по археологйй Белоруссяй. Мн., 1972. Ч. 2.

Павловскйй О. М. Оссеографйческне показателя в долгожятельской популяцнй абхазов//Вопр. антропологнй. 1982. Вып. 69.

Павловскйй О. М. Бяологйческйй возраст человека. М., 1987.

Павловскйй О. М., Смйрнова Н. С. Внутрнгрупповая согласованность констнтуцнональных й морфофйзнологнческйх прнзнаков в когортах лнц с разлйчнымй темпамй стареняя костной ткэнй//Тйпы констятуцйй н здоровье человека: Тезясы сймпознума. Л., 1981.

Павловскйй О. М., Архангельская М. С., Смйрнова Н. С. Бнологйческнй возраст у человека (антропологнческйе аспекты)//Матерналы японо-советск. снмпоз. Токно, 1982.

Пйлйпенко М. Ф. Этнографяя Белорусснй. Мн., 1981.

Пйлйпенко М. Ф. Возннкповенне Белорусснн (новая концепцня). Мн., 1991.

Поболь Л. Д. Славянскне древностй Белоруссйй. Мн., 1971.

Повесть временных лет. Полное собранне русскях летопнсей. Л., 1926. Т. 1.

Полйкарповйч К. М. Палеолят Верхнего Поднепровья. Мн., 1968.

Положенцев С. Д., Руднев Д. А. БнохйМйческне аспекты меднцннской географйй//Медйцннская географяя й здоровье: Современные проблемы географйй. Л., 1989.

Пурунджан А. Л. Возрастпая структура выборкй н ее воздействне на велйчйны корреляййй некоторых антропометрйческвх прязнаков // Вопр. антропологйй. 1979. Вып. 60.

Пурунджан А. Л. К вопросу об йнтенсйвностн протеканяя эпохальных

(возрастных) процессов на террнторнн европейской частя СССР // Вопр. антропологнн. 1980. Вып. 65.

Пурунджан А. Л., Дерябйн В. Е. Об эпохальной преемственностй географнческого распределенчя некоторых антропометрнческнх прнзнаков на террнторнн СССР//Вопр. антропологйй. 1979. Вып. 63.

Пучков В. Ф. Крнтнческне перноды развнтйя, формообразовательные аппараты й эволюцйонный подход к йзученяю с телеономйческйх познцйй//Архйв анат., гнстол. к эмбрйол. 1978. Т. 75, № 10.

Раков A. А. Населенне БССР. Мн., 1969.

Рогйнскйй Я. Я. К вопросу о возрастных нзмененнях расовых прйзнаков у человека (в утробпом перноде й в детстве)//Труды Нн-та этнографйй АН СССР. Hob. серяя: Антропологнческйй сборняк 2. М., 1960. Т. 50.

Рохлйн Г. Д. Колйчественная оценка проявленлй стареняя в некоторых отделах скелета//Архлв анат., гйстол. й эмбрнол. 1974. Т. 66, № 12.

Рычков Ю. Г. Пространство й время в геногеографнн // Вестн. АМН СССР. 1984. № 7.

Рычков Ю. Г., Яіцук Е. В. Генетнка н этногенез // Вопр. антропологйй. 1980. Вып. 64.

Рычков Ю. Г., Яіцук Е. В. Генетйка й этногенез. Состоянне й тенденцйй генетаческого процесса в связй с особенностямй развятйя народонаселенйя Европы (зарубежной) // Вопр. антропологйй. 1983. Вып. 72.

Рябйнйн Н. С. К вопросу о побегах русскях крестьян в пределы Речн Посполнтой в конце 18 века. М., 1911.

Рост й развнтйе ребенка. М., 1973.

Салівон 1. /. Новыя антрапалагічныя матэрыялы да праблемы паходжання беларускага народа//Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1969. № 2.

Салйвон Н. Н. Кранлолоійческая характернстнка населення Белорусснй 18—19 веков в связй с некоторымй вопросамн пройсхождення белорусского народа // Сов. этнографйя. 1969a. № 4.

Салйвон Н. Н. Палеоантропологйя Белоруссйй й вопросы пройсхожденля белорусского народа (по краннологнческнм матерналам II тыс. н. э.): Автореф. дйс. ... канд. нст. наук. М., 19696.

Салівон J. I. Краніологічна характернстнка середньовічного населення м. Новогрудка//Матеріалй з антропологіі Украінн. Кнів, 1971. Вйп. 5.

Салйвон Н. Н. Краннологнческнй й одонтологнческнй матерналы по населенйю Белоруссйй II тыс. н. э. в связй с вопросамл этногенеза//Glasnik Antropol. Drustva Yugoslaviye. Beograd, 1971—1972. Sv. 8—9.

Салйвон H. H. Роль древнего населенйя в формнрованнн некоторых антропологнческйх особенностей населенйя Белоруссйй//Glasnik Antropol. Drustva Yugosl. Beograd, 1975. Sv. 12.

Салйвон H. II. K вопросу об антропологяческой основе в формнрованнн фйзяческого тапа белорусов (краннологнческне матерналы) // Этногенез белорусов: Тез. докл. конф. Мн., 1975.

Салйвон Н. 11. Антропологнческая характернстнка населення Белорусснн II тыс. н. э. по палеоантропологнческнм матерналам ЦСалнвон 14. 14., Тегако Л. 14., Мнкулнч A. Н. Очеркн по антропологнн Белорусснн. Мн., 1976.

Салйвон Н. Н. Морфологнческне особенностн населення двух геоморфологнческнх зон БССР/7 Вопр. антропологня. 1977. Вып. 56.

Салйвон Н. 11. Особенностн строення головы, лнца н тела у населеняя Белорусского Полесья Ц Антропологня Белорусского Полесья (демографня, этнйческая йсторяя, генетйка). Мн., 1978.

Салівон I. I. Роля міжнацыянальных шлюбаў у фарміраванні некаторых марфалагічных рысаў йасельніцтва БССР !) Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1979. № 3.

Салйвон Н. Н. Влйянне повышенной двйгательной актйвностй на формнрованне некоторых соматйческнх особенностей // Антропогенетнка, антропологня, спорт: Матерналы Всесоюз. сймпоз. Вйннйцэ, 1980. Т. 2.

Салйвон Н. Н. Этногенетйческйе аспекты формнровання антропологйческйх

особенностей белорусов // Проблемы этногенеза н этннческой нсторнн балтов Внльнюс, 1981.

Самвон М. Н. Соматнческйе особенностн населення Белорусского Поозерья//Бнологнческое н соцнальное в формнрованнн антропологнческях особенностей (по данным нсследовання населення Поозерья). Мн., 1981.

Салйвон. М. Н. Экологнческне аспекты нзучення формнрованйя антропологнческнх особенностей населення БССР // Экологнческне аспекты антропологнческнх нсследованйй на террйторнн БССР. Мн., 1982.

Салйвон Н. Н. О ролн геохнмнческой снтуацнн н этносоцнальных факторов в формнровашш особенностей фнзнческого тйпа населення Белоруссші // Проблемы современной антропологнн: Тез. обіцесоюзн. конф. Мн., 1'983.

Салйвон Н. Н. Соматотнп н процессы стареішя у человека //1 сьезд белорусск. об-ва геронтологов н гернатров: Тез. докл. Мн., 1983a.

Салйвон Й. й. Дйнамнка во временн некоторых морфологнческйх особенностей у населення Белоруссйй//Glasnik Antropol. Drustva Yugosl. Beograd, 1984. Sv. 8-9(21).

Салйвон H. Й. Особенностн формйровання фнзнческого тнпа белорусов в разных геохнмнческнх регяонах//Детскйй органнзм н среда: Формнрованйе фнзнческого тнпа в разных геохнмйческнх регнонах БССР. Мн., 1989a.

Салйвон Н. Н. йстокн антропологнческнх особенностей белорусов // Основы современной антропологнн: Учебное пособне для студентов нсторйческнх факультетов высшнх учебных заведеннй. Мн., 19896.

Салйвон Н. Н., Полйна й. Н. Завнснмость формнровання некоторых структурных особенностей скелета от его мннеральной насыіценноста // Проблемы эволюцнонной морфологнн человека н его рас. М., 1986.

Салйвон й. й., Мйкулйч А. й. Антропологйческая характернстнка населення Полесья//Полесье: Йсторнко-этнографйческое йсследованяе. Кнев, 1986. Т. 1.

Салівон I. I., Квяткоўская A. В., Кушнір A. I. Краніялогія насельдіцтва Беларускага Панямоння на матэрыялах каменных могільнікаў//Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1989. № 3.

Салйвон й. Н., Тегако Л. й., Мйкулйч A. Н. Нозые антропологйческне матерналы к проблеме этногенеза белорусского народа. // IX Междунар. конгр. антрополог. н этнограф. наук: Докл. советск. делегацйй (Чнкаго, сентябрь 1973). М„ 1973.

Салйвон Н. Н., Полйна Н. й., Марфйна О. В. Детскнй органнзм н среда: Формнрованйе фнзнческого тнпа в разных геохймнческнх регнонах. Мн., 1989.

Савченко О. Н., Скородок Л. М„ Степанов Г. С. н др. Соотношенне продукцнн гонадотропных половых гормонов у мальчнков н девочек в пернод полового развнтня//Вопр. охраны матерннства н детства. 1976. Т. 21. Вып. 8.

Светлов П. Г. Теорня крнтнческйх пернодов развнтня н ее значенне для поннмання прннцнпов действня среды на онтогенез // Вопросы цйтологйн й обшей фнзнологйй. М.; Л., 1960.

Седов В. В. Антропологнческне тйпы населення северо-западных земель Велнкого Новгорода // Кратк. сообгцення йн-та этнографйй AH СССР. 1952. № 15.

Седов В. В. Славянскне курганные черепа Верхнего Поднепровья // Сов. этнографня. 1954. № 3.

Седов В. В. К пройсхожденню белорусов. Проблема балтнйского субстрата в этногенезе белорусов Ц Сов. этнографня. 1967. № 2.

Седов В. В. Славяне Верхпего Поднепровья н Подвннья//Матерналы й нсследовання археологнн СССР. М., 1970. Вып. 163.

Седов В. В. Пройсхожденяе й ранняя псторня славян. М., 1979.

Седов В. В. Восточные славяне 6—13 веков. М., 1982.

Смйрнова Н. С. Некоторые методйческне аспекты возрастной соматнческой нзменчнвостй у взрослых//Вопр. антропологнн. 1987. Вып. 79.

Смйрнова Н. С„ Шагурйна Т. П. Методнка антропологйческнх нсследованнй//Методнка морфологнческнх нсследованнй в антропологнн. М., 1981.

Соловьева В. С. Закойомерностй роста н полового созревання детей й подростков // йтогн наукй я технйкй ВЙННТН: Морфологяя человека й жйвотных. М„ 1974. Т. 6.

Сысак Н. С. Матерналы для возрастной морфологйй черепа человека // Труды йн-та этнографйй AH СССР. М., 1960. Т. 5.

Тегако Л. М. Матерналы по корреляцйй между одонтологйчсскймй н дерматоглйфяческіімй прйзнакамй//Вопр. антропологйн. 1971. Вып. 38.

Тегако Л. Н. Особенностй одонтологйческйх прнзнаков современного населення в сравненнн co средневековым: Распределенйе дерматоглйфйческйх прнзнаков средй населення Белорусснн//Очеркн по антропологнн Белоруссйй. Мн„ 1976.

Тегако Л. Н., Нйкйтюк. Б. А. Генетйческйе маркеры в героятологйй: Распределепне дерматоглнфйческйх прйзнаков в разлйчных возрастных группах населення Белоруссйй // Современные проблемы геронтологйй н гернатрнн: Тез. докл. Всесоюз. науч. конф. Т6йлйсй, 1977.

Тегако Л. Н. Дерматоглнфнческне й одонтологйческне данные//Антропологня Белорусского Полесья (демографня, этннческая нсторня, генетйка). Мн., 1978.

Тегако Л. Н., Салйвон М. Н. Белорусы//Этнлческая одонтологня СССР. М., 1979.

Тегако Л. П. Антропологйческйе йсследованяя в Белоруссйй. Мн., 1979.

Тегако Л. Н. Дерматоглйфйка й одонтологйя населеняя Поозерья//Бйологнческое й соцнальное в формнрованнн антропологйческйх особенностей. Мн., 1981.

Тегако Л. Н. Дерматогляфйка населенйя Белоруссйн: Популяцлонные аспекты. Мн., 1989.

Tepexoea М. Н. Гнстогепез яйчнйков в эмбрйопальном перяоде развнтня человека//Моск. обл., Нйй акушерства й гянекологйй. М., 1987. Рукопйсь депонйрована в ВЙНЙТй 18.09.87. № 6773-887.

Тйтов В. С. Йсторйко-этнографнческое районйрованйе матернальной культуры белорусов. Мн., 1983.

Токарь A. В., Войтенко В. П. Определенйе бйологкческого возраста: Проблемы н методы//Вопр. геронтологйй. Кнев, 1983. Вып. 3.

Tonopoe В. Н; Трубачев О. Н. Лннгвйстнческйй аналйз гкдронймов Верхнего Поднепровья. М., 1962.

Тотер Е. Гормональные нарушення у мужчйн/Пер. з польск. Варшава, 1968.

Третьяков П. Н. Фйнно-угры, балты й славяне на Днепре й Волге. М.; Л., 1966.

Третьяков П. Н. Восточные славяне й балтййскяй субстрат // Сов. этнографня. 1967. № 4.

Третьяков П. Іі. По следам древннх славянскнх племен. Л., 1982.

Трофймова Т. А. Черепа нз Ннкольского кладбніца. К вопросу об нзменчнвостн тнпа во временн: Матерналы по антропологнн Восточной Европы // Ученые запнскн МГУ. 1941. Вып. 63.

Трофймова Т. А. Крнвнчн, вятнчн н славянскне племена Поднепровья (по данным антропологнн) //Сов. этнографня. 1946. № 1.

Урысон A. М. Возрастная дянамнка тела детей й подростков в возрасте от 4 до 18 лет I/ Рост й развйтве ребенка. М., 1973.

Фролькйс В. В. Прнрода старенйя. М., 1969.

Хабургаев Г. А. Этнйческйй состав древнерусского государства й образованне трех восточнославянскйх народностей // Сов. этнографня. 1972. № 1.

Харрйсон Дж„ Уайнер Дж., Вйннер Дж., Барннкот Й„ Рейналдс В. Бйологня человека / Пер. с англ. М., 1979.

Хйть Г. Л. Возрастная йзменчнвость расовых прнзнаков во взрослом состоянйй // Проблемы эволюцйй человека н ero рас. М., 1968.

Храсанфова Е. Н„ Тйтова Е. П. Эндокрйнная формула как констнтуцйональный прязнак в перноде развйтня // Антропологня в медйцнне. М., 1989. 234

Чаквйн Н. В. Антропологйческая н демографйческая характернстнка древнерусского населення Подвннья й Понемонья. М., 1980. Рукопнсь деп в НННОН AH СССР 26.06.80. № 5648.

Чаквін I. У. Фарміраванне беларускай народнасці//Этнаграфія беларусаў. Мн., 1985.

Чаквін I. У. Беларуская народнасць у 17—18 стагоддзях//Этнаграфія беларусаў. Мн„ 1985.

Чеснйс Г., Чаквйн Н. Нспользованйе неметрйческйх краннологйческйх прнзнаков в этногенетйческйх асследованйях (по палеоантропологйческйм матерналам 10—16 веков с террнторнн БССР)//Glasnik Antr. Drustva Yugosl. Beograd, 1986. Sv. 23, № 53—59.

Чепурковскйй E. M. Географнческое распределенне формы головы н цветностн крестьянского населенпя Велйкороссяй Ц Нзв. об-ва любйтелей естествознання, антропологйй й этнографнн. М., 1913. Т. 24. Вып. 2.

Чтецов В. П., Лутовйнова Н. Ю., Уткйна М. Н. Опыт об-ьектйвной днагйостйкй соматйческях тйпов на основе нзмернтельных прнзнаков у мужчян // Вопр. антропологяй. 1978. Вып. 58.

Чтецов В. П., Лутовйнова Н. Ю., Уткйна М. Н. Опыт об"ьектйвной днагностйкй соматйческйх тйпов на основе йзмерйтельных прйзнаков у женіцнн Ц Вопр. антропологйй. 1979. Вып. 60.

Этнагенез беларусаў. Мн., 1985.

Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя. Мн., 1989.

Янйна В. Н. Возрастные йзменення некоторых морфологяческйх прязнаков у женшнн. М., 1966.

Якймов В. П. О древней «монголойдностй» в Европе // Кратк. сообіценйя йн-та этнографйй. 1957. Вып. 28.

Якймов В. П. Населенне европейской частн СССР в позднем мезолйте й неолнте//Вопр. антропологнн. 1961. Вып. 7.

Якймов В. П. Горязонтальная профйлйрованность ляцевого отдела черепа у современных й древннх людей//Вопр. антрополопій. 1960. Вып. 4.

Alexeeva Т. I. Morphofunctional population studies in some biogeochemical USSR provinces as viewed in the light of the adaptation problems//8 Intern. Congress of Anthropol. and Ethnograph. Sciences (Tokio, 1968). M., 1968.

Aul J. Über die Altersveränderungen der anthropologischen Forschung// Zoodusunaijate Seltsi Arnanded. Tartu, 1941. Bd 47, H. 1—2.

Bergman P., Gronkiewicz L. Genetyczne i srodowiskowe uwarunkowania rozwoju niektörych diametrow glowy//Mater, i prace anthropologiczne. 1988. N 108.

Bielicki T., Welon Z., Waliszko A. Zmiany w rozwoju fizicznym mlodzezy w Polsce w okresie 1955—1978 gg. // Zaklqd Anthropol. PAN. Wroclav, 1981.

Bogdanov F. Quelle est la rase plus ancienne de la Russie centrale? // Congr. intern, d’arch. et d’antr. a. Moskou. M., 1892. T. 1.

Borkman G. A., Norris A. H. Fat redistribution and the changing body dimensions of the adult male//Hum. Biol. 1977. Vol. 49, N 3.

Borkman G. A., Hults D. E., Gerzof S. G., Bobbins A. H. Comparison of body composition in middle-aged and elderly males using computid tomogra­phy // Amer. J. Phys. Anthropol. 1985. Vol. 66, N 3.

Boziiow W., Kurlej W. Bodania nad zwi^zkami zachodzacymi miedzy wielkoscig ciala przy urodzeniu z cienzarem i dlugoscia ciala tych samych osob w wieku od 7 do 20 lat // Zaki, antropol PAN. 1983. N 104.

Bounak V. The craniologikal types of the East Slavic kurhans // Anthropo­logie. Praga, 1932a. T. 10.

Bunak V. Neues Material zur Aussonderung anthropologischer Typen unter den Bevölkerung Osteuropas//Zeitschrift für Morphol. und Anthropol. 1932b. Bd 30, H. 3.

Clark P., Jardine R., Martin N. G., Stark A. E., Walsh K. J. Sex differen-

ces in the inheritance of some anthropometric Characters in twins // Acta Genet. Med. et Gemollol.: Twin Res. 1980. Vol. 29, N 3.

Geissler C. A., Aldour, Mazin S. H. Racial differences in the energy cost of standardsed activities // Ann. Natur, and Metab. 1985. Vol. 29, N 1.

Greulich W. W. A comparison of the physical growth and development of American-born and native Japanese children Ц Amer. J. Phys. Anthropol., n. s. 1957. N 15.

Hoshi H. Physical growth of Japanese-American Hybrids from 6 to 15 yars of age, with special reference to genetic environmental relationships // Mono­graphs Soc. Research in Child Develop. 1970. Serial N 140, vol. 35, N 7.

Koch E. W. Über die Veränderung menschlichen Wachstums in der ersten Drittel des 20 Jahrhunderts. Leipzig, 1935.

Kumar N. P. Maximal oxygen uptake of agriculture men and women in India // Amer. J. Phys. Anthropol. 1987. Vol. 74, N 2.

Neland P., Brownstein H. Anthropometric measurement of Asian and Cau­casian elderly // J. Amer. Diet. Assoc. 1985. Vol. 85, N 2.

Ngujen Quang Quyen, La Gia Vinh. La masse maigre et la masse grasse d’une population de 2444 adultes Vietnamiens // Anthropologie. Brno, 1977, Vol. 15, N 2-3.

Nikitiuk B. A. Formen and Factoren des Alterns des Skeletts // Anthropo­logie. Brno, 1972. Vol. 10, N 1.

Orvanovä E., Susanne C. Twin studies on growth, development and motor performanse// J. Anthropol. 1988. Vol. 3. N 2.

Panek S„ Granowska M., Bochenska L. Biologiczne i spoleczno-ekonomiczne aspekty selektywnej migracij ze wsi do miast // Mater, i pracy antropol. 1988. N 109.

Petrasek R., Hajnis K-, Laubova J., Misikova J., Rath R. Relation of body fat to age in the Czech population // Amer. J. Phys. Anthropol. 1979. Vol. 51, N 1.

Poissonnet C. M„ Burdi A. R., Garn S. M. The chronology of adipose tis­sue appearance and distribution in the human fetus // Early Hum. Dev. 1984. Vol. 10, N 1—2.

Pyzuk M. Child Growth and Ecosensitivity. Warszawa, 1974.

Schultz A. H. Foetal growth of man and other primates Ц Quart. Rev. Biol. 1926. Vol. 1, N 4.

Sharma K. Heritability of morphological traits in a Punjabi population of India // Z. Morphol. und Anthropol. 1987. Vol. 77, N 1.

Sharma K. Familial resemblance for craniofacial traits in a Punjabi popu­lation // Z. Morphol. und Anthropol. 1987. Vol. 77, N 2.

Smith R. W„ Walker R. R. Femoral expansion in aging women: implica­tions for osteoporosis and factures // Science. 1964. V. 145, N 3628.

Szopa J. Inheritance of measurements of shoulder and tigh bredth and body proportions in man // Genetic, pol. 1977. Vol. 18, N 3.

Susannae C. Heritability of anthropological characters. Human Biology. 1977. Vol. 49, N 4.

Tanner J. M. Growth and Adolescence. Oxford, 1962.

Tegako L., Saliwon I., Mikulich A. New Anthropological materials on the problem of the ethnogenesis of the Byelorussian people // Physical anthropology of European population. Paris; New York, 1980.

Vallois H. V. Sur quelques points de 1’anthropologie des Noirs // L’Anthropologie. 1950. Vol. 54, N 3—4.

Wen J. S. The development of the uppereyelid of the Chinese with special reference to the Mongolic Fold // Amer. J. Phys. Anthropol. 1935. Vol. 20, N 3.

Wolanski N. Genetic and ecological factors in human growth ■// Human Biology. 1970. N 42.

Wolanski N. Niektore przawidlowosci wzajemnych zwiazkow organismu f !^udzklch f otaczajgcym srodowiskiem // Metody kontroh rozwoiu оттнск )^{ка 1 zmian Struktury} Р°Р^й1асЛ ludzkich. Ossolineum, 1977. (Отдельньій

Wolanski N Lasker G„ Larosz E., Pyzuk M. Heterosis effect in man. nf m^°^{US tr}Jthe ^offsPⁿⁿg ⁱⁿ relation to the distance between birthplaces of mother and father// Genetica Polonica. 1969 Vol 10 N 3          4

‘t^e°

ЗМЕСТ

Уводзіны ......................... '............................................ 3

1. Сучасны стан антрапалагічных ведаў аб заканамернасцях марфалагічнай зменлівасці ў антагенезе

1.1. Асноўныя заканамернасці фармавання фізічнага тыпу ў прэдыфінітыўным перыядзе ........................................  9

1.2. Заканамернасці зменлівасці фізічнага тыпу ў дэфінітыўным і постдэфінітыўным перыядах........................................ 19

Резюме ........................................................................ 27

2. Асноўныя гістарычныя і прыродныя ўмовы фармавання антрапалагічнага складу насельніцтва Беларусі

2.1. Гістарычныя працэсы і дынаміка насельніцтва ........             28

2.2. Кліматагеаграфічная характарыстыка тэрыторыі сучаснай Беларусі 35

2.3. Антрапалагічныя даследаванні беларусаў у святле этнагістарычных і экалагічных фактараў фармавання іх фізічнага тыпу.. 39

Резюме........................................................................ 54

3. Матэрыялы і метады даследавання

3.1. Арганізацыя матэрыялу і методыка даследавання 56

3.2. Варыяцыйна-статыстычная апрацоўка матэрыялаў 62

4. Заканамернасці зменлівасці памераў галавы і твару сучаснага насельніцтва Беларусі ў часе і прасторы

4.1. Накіраванасць міжпакаленнай, тэрытарыяльнай і ўзроставай зменлівасці ў карэннага насельніцтва беларускай нацыянальнасці ... 64

4.2. Параўнальная характарыстыка міжгрупавой зменлівасці прыкметаў у двух умоўных пакаленнях беларусаў, іншаэтнічных мігрантаў і патом-

каў ад мяшаных шлюбаў............................................. 73

Резюме........................................................................ 76

5. Асноўныя заканамернасці зменлівасці памераў цела ў беларусаў

5.1. Узроставая і тэрытарыяльная варыябельнасць падоўжных і папярочных памераў цела........................................... 79

5.2. Узроставая і тэрытарыяльная варыябельнасць акружных памераў і тлушчаадкладаў пад скурай........................................ 85

5.3. Тыпалагічныя асаблівасці ўзроставай зменлівасці некаторых марфалагічных прыкметаў у сельскага беларускага насельніцтва розных геахімічных правінцый ................................................ 92

Резюме........................................................................ 98

Заключэнне ....................................................................            102

Обсужденне результатов нсследовання.................... 107

Матэрыялы вымярэнняў і статыстычнай апрацоўкі даследаваных групаў насельніцтва Беларусі.............................................. .112

Літаратура................................................................. 226

Навуковае выданне

Салівон Інэса Іванаўна

ФІЗІЧНЫ ТЫП БЕЛАРУСАЎ

УЗРОСТАВАЯ, ТЫПАЛАГІЧНАЯ

I ЭКАЛАГІЧНАЯ ЗМЕНЛІВАСЦЬ

Загадчык рэдакцыі М. Дз. Гесь Рэдактар Л. А. Коржава Мастак A. Е Анкуда Мастацкі рэдактар Л. М. Гомана$ Тэхнічны рэдактар С. А. Курган Карэктар Г. I. Сергіенка

Здадзена ў набор 30.06.94. Падпісана ў друк 24.11.94. Фармат 60X84'/is. Папера газетная. Гарнітура літаратурная. Высокі друк. Ум. друк. арк. 13,95. Ум. фарб.-адб. 13.95. Ул.-выд. арк. 15,03.

Тыраж 300 экз. Зак. № 653.

Выдавецтва <Навука 1 тэхніка» Акадэміі навук Беларусі 1 Міністэрства культуры і друку Рэспублікі Беларусь. 220141. МІнск. Жодзінская, 18. ЛВ № 437. Друкарня імя Францыска Скарыны выдавецтва «Навука 1 тэхніка». 220141. Мінск, Жодзінская. 18.