Год нулявы

Вячаслаў Адамчык

ГОД НУЛЯВЬІ

Вячаслаў Адамчык

Раман

Мінск «Мастацкая літаратура» 1983

Бел 2 A 28

Рэцэнзент Уладзімір Калеснік

М 302(05)—83

©Выдавецтва «Мастацкая літаратура». 1983.

У адну пору зелянела, у адну пору і цвіло ўсё.

Нязвыклаю была зіма, нязвыклаю перапала на гэты год і вясна. He паспелі адкрасаваць раннія вішні, не адсыпалі свой белы тусты цвет вастраверхія грушы, як павеяла саладкаватым мяккім пахам ад ружаватых яблыневых кветак. I нечакана ў тую ж пору забушаваў бэз. Яго ясна-ліловы цвет заглушаў усё.

Садавіны ў Верасаве было мала: дзе за хлявамі старая ўкаранелая дзедаўская груша ці недагледжаная яблыня ды пры мяжы— купкі чэзлых, здзічалых сліў і вішняў, што выраслі тут самі па сабе — адчужых, праточаных за плот карэнняў.

Цесныя, абгароджаныя яловым даўгавечным частаколам гародчыкі заглушаў адзін бэз. Яго густы ясны навал цвету хаваў малыя падслепаватыя вокны верасаўскіх хат, аблягаў з плота на вузкую, сточаную дажджавою вадой пясчаную вуліцу.

Росным гаркавата-халодным бэзам пахла цяпер і ў верасаўскіх хатах: дзяўчаты ды маладзіцы наломвалі цэлыя бярэмы ліловых букетаў і ставілі ў жоўтых паліваных зб$ночках на стол.

Толькі ў Корсакаў, асыпаючы карычпяватыя, нібы падпаленыя, пялёсткі, па акпе дацвітала лапка ад дзікай грушы. Некаторага дня яе адламала ды прынясла, каб пасадзіць у бутэлечку з вадою, Хрысця.

3 гэтае дзікае грушы, а мо нават з тых нядаўніх хрэсьбінаў, пра якія так панура і зацята маўчаў Корсак, і пачалася перадрага: нібы шукаючы якога выпадку ці зачэпкі, Корсак цяпер ужо пе стрываў. Натрапіў у хату якраз тады, калі Хрысця, наліўшы ў сішою бутэлечку вады, ставіла ў яе гонкую, усыпаную белым цветам грушаву лапку.

Корсак нават спатыкнуўся на старым, што цягнуўся ад парога да стала, стоптаным ходніку.

Потым затупаў па ім, пакідаючы на зялёнай, з сінімі паскамі молцы жоўтыя плямы сыраватага пяску. Сарваўшы

з галавы, нечакана ляпнуў зашмальцаванаю кепкаю па чьтстым, з шырокаю прошваю абрусе, а потым ужо прыстукнуў і сваім, сцятым ад злосці і тоўстым кулаком:

— Што ты тут усё вырабляеш! Што ты садавіпу нішчыш! Ці табе на балоце слепаты якоп нямашука!

Ён нават стаў заікацца. Злосць дробненька трасла яго чорны, з аднаго боку толькі чамусьці пасівелы, дзён тры пе голены падбародак. Пукатая лысая макаўка галавы, здаецца, прэла ад поту, выварочваліся раз’ятрапыя вочы.

— I там падкінула агню ў хату... Што табе трэба? Што? — Ён нават прытушіуў юхтавым, змазаным пакостам ботам, успомніўшы пра Алесю, пра тыя пядаўнія хрэсьбіны, пра ўсё, што тады ўчынілася ў Ведравічах.

Хрысця сцялася каля акпа, маўчала, крыўда і брыдкасць нейкаю млявасцю аблілі ўсё, не далі нават паварушыцца. Гэтак і стаяла, зніякавелая, каля тое грушавае лапкі, што схілілася ёй на плячо.

— Бачыш ты яе. Прыйшла з сяла і ганяе цябе з двара. Ужо не ўжыць тут пры ёй. Але не — на тваё не выйдзе! — і раптам, забыўшыся на стале заіпмальцаваную кепку, закульгаў да дзвярэй, з грукатам папхнуў іх у сені: — Марш! _ч Ідзі пакаштуй сабачага хлеба. Выняньчылі тут скулу...

Хрысця толькі ўскорала звязаць у хустку свой скарб — святочныя блузкі ды спаднічкі,— ухапіла са сцяны чорпы, завужаны ў таліі сачык і, не помнячыся, вышмыгнула на двор, подбегам пайшла вузенькаю пясчанаю вуліцаю. На яе густа наплываў халоднаю гаркатою пах старога цяністага бэзу. У душы шчымела, пераварочвалася гарачым клубком крыўда. Перад вачамі сцямпеў, зажурыўся ясны вясяовы дзень, счах і водсвет бэзу.

Як сляпая, Хрысця дайшла да Ваўчкоў. Накіп густога бела-ліловага цвету навальваўся на ружаватыя каменні, Каля іх, як куры ў пяску, грабліся Вользіяы дзеці. Большая дзяўчыпка трасла бутэлечку з разведзеным мелам — забаўлялася, рабіла «малако». Стрыжаны ножніцамі ў радкі галаваты хлопчык ляпаў рукамі на горбачцы пяску.

Хрысці нават зрабілася смешна ад гэтай іхняй забаўкі — спомніла пешта сваё, даўнейшае, з малых гадоў: вось гэтак сама каля прызбы забаўлялася з бутэлечкамі ды звітымі з анучак лялькамі. Як было даўно, як даўно ўсё прабегла. Нават гэтыя тры гады, як засталася тут у Верасаве, прайшлі як адзін дзень.

На папярочяай вуліцы за Ваўчковым занядбалым садком, што спускаўся да рэчкі пад купы навіслых вербаў, натруджана рыпела пямазапае кола. Падымаючыся на пукаты гру-

док, напінаўся і трос доўгаю сіваю грываю белы Мондраў конь. Хрысця змярцвела, раптам згледзеўшы Імполя: ёп ішоў каля расцялежанага воза — босы, у злінялай кашулі. 3-пад ганарыстае кепкі, што сядзела набакір, крута віўся рудаваты, выгаралы на сопцы чубок.

Чужымі, здранцвелымі нагамі Хрысця адступіла назад.

У сіняватым сырым цяньку пад вербамі мужчына перакочваў доўгія, неакораныя дзеравіны, яшчэ з зімы прывезеныя на мост. Міця ачэсваў гонкую хвойку — па белым, адбітым вяровачкаю шпурку, гпаў шырокую тоўстую трэску. Тугі гук едкае сякеры аддаваўся звопкім ляскат^ім каля рэчкі. 3-пад Ваўчковае хаты туды пад рэчку дзерава, мусіць, перавозіў Імполь.

Пад’юшчаная накіпам злосці, сораму — усяго, што падоечы ўчынілася ў Корсакавай хаце, Хрысця рванулася MiMa фурманкі.

— Хрысця! Хрысця! — яшчэ болыпаю крыўдаю кальнуў у сэрца Імполеў голас, але як астудзіў гарачую злосць. Нейкая спакутаваная любасць да яго заварушылася на сподзе душы. Халодны смутак сцяў усю, што, можа, расстаецца з ім назаўсёды, на векі вечныя.

Перасільваючы сябе, каб не азірнуцца, каб ён не ўбачыў пякучых слёз, што раптам навярнуліся па вочы, прыспешыла хаду. Босыя ногі тапталі нацярушаны з Ваўчковага садку, з мокрых нізкіх вішняў белы прывялы цвет.

Але раптам за плячыма задыхнуўся ён, ізноў Імполь.

— Куды ты, пачакай!

— Куды вочы глядзяць!

— Чаго ты такая? Скажы хоць.— Ён памкнуўся забегчы ёй наперад.

— А што казаць, хіба ж не ведаеш?

— Што, Хрысця? Што?..

Убачыўшы праз мігатлівую павалоку слёз там каля рэчкі верасаўскіх мужчын, што перакочвалі гонкія дзеравіны, крута завярнула за Ваўчковым садком па балотца, пад яавісь старых вербаў, апякла ногі аб маладую, яшчэ ліловую крапіву, але болю не ўчула, чула толькі той, што мляваю задухай падварочваўся пад сэрца.

Чорнаю тугою сцежкаю, што прытаптала муравую траву па балотцы, дабегла да кладкі. Вялікая дажджавая вада падняла роўна з берагамі вузепькую рэчку, заняла павіслыя карчы, затапіла выспы і купіны. Пад гібкаю кладкаю каламутна-жоўты вір круціў пухкую шапку пены і шуму. Сціскаючы ад страху і чуючы, як млеюць, дрыжаць ад яго ногі, перайшла на другі бок рэчкі. I ўжо на мяккім затраве-

лым беразе, чуючы пад нагамі ратунак зямлі, азірнулася туды на дарогу: за рэдзенькім, што толькі выпусціў свае клейкія круглыя лісткі, алешнікам стаяў ёп, увесь нейкі знябожаны,— Імполь.

I яна раптам, акрыяўшы душою, што ёп любіць і не ўжыве без яе, пусцілася подбетам удоўж каламутнае рэчкі. У грудзях яшчэ ўсё тлеў пякучы, як ад крапівы-жыгучкі, сверб крыўды.

Перад лабатым грудком вузенькі шнурок тупкае сцежкі разарвала рыжавая крынічка. 3 берага, што зарос восцем маладога ліловага хвашчу і пізкімі плешынамі ясна-жоўтае слепаты, сівае маладое асакі, адпа перад адной у воду захлюпалі зялёныя лупатыя жабы. Скалануўшыся спярша ад печаканага страху, а потым ужо і ад гідкасці, Хрысця пераскочыла вузепькі, зацягнуты сіняватаю смугою плеўкі раўчачок і ў адзін дух узбегла на высокі, падрэзаны рэчкаю груд. Азірнуласязпоў на чорныя, яшчэ не абкіданыя лісцем с.тарыя алешыны, на парасовы ясна-зялёпых вербаў, што хавалі ад Хрысціных вачэй кладку. Там ужо не было чуваць і едкага стуку Міцевай сякеры. Толькі педзе блізенька ў маладым шара-ліловым алешніку працяжна пасвістваў, пібы дражніўся, падсалоўка.

Азірнулася на далёкае ўжо Верасава. Чорныя старыя алешыны і разложыстыя шчоткі вербаў засланілі яго ад Хрысціных вачэй. Толькі ў прагале жоўтых, як кроп, кляноў, што зацвілі перад вёскаю, шарым зношаным каўпаком высунулася страха Корсакавага гумна. Падварушаным агнём зпоў пыхпула ў Хрысцінай душы нешта помслівае і злое. He, яна ніколі не вернецца туды. Ніколі. Што ўжо ні будзе. I раптам з гэтай злосцю сэрца абвіў нейкі смутак, што яна пакідае гэтую вёсачку ў ліловым ясным бэзе, што свіціцца ўночы, што яна не ўбачыць больш яго, Імполя, якога, можа, і пе любіла, а так сабе забаўлялася, праманвала, парабіўшы, дурная, бяды сабе і яму. А цяпер трэба ўцякаць ад злых, куслівых языкоў, ад пякучае, як жыгучка, брыдкасці, помслівых абгавораў, ад усяго, што чынілася ў Верасаве.

Яна прайшла высокім падмытым берагам. Глыбока ўнізе, робячы луку, карычняватая і цягучая, як верасовы мёд, паволі плыла рэчка, рвала бераг з нахіленай купкай маладога, у рэдзенькім лісці пруткага алешніку, закручваючыся глыбокімі лейкамі, бушава-ў цёмны вір. Халодным страхам і жудасцю веяла ад яго.

Выплесканая нагамі сцежка, што абягала стромы бераг, раптам правалілася ў глыбокія прорвы ям. На краі іх сохлі 8

выветраныя ялаўцовыя карэнні. Глыбока ўнізе на сыпкім жоўтым пяску зачапіўся і прырос кусцік ялаўцу. Сюды, на край грудка, падступіўся малады, ружаваты ад гонкіх у залацістым шалушынпі стрэлак лясок. Самлелымі пальцамі карэнпяў за абрывісты бераг трымалася прысадзістая хвоечка. Чорнай губою пад высокаю прорвай завіс край берага. 3-пад яго вытачыўся, аплыў жоўты сыпкі пясок. Хрысця аж жахпулася, убачыўшы глыбокую лёху з выветранымі карэннямі.

Востры жаль працяў усю, што хвоечка ўпадзе, зваліцца ўніз разам з гэтым падточаным і расколатым берагам. Вакол яе востра, як малапка, абягала глыбокая шчыліна. На які міг Хрысця нават убачыла, як будзе падаць падточапы бераг, як пахіспецца і з мяккім шумам паляціць галавою ўніз маладое дрэва, як будзе паволі аб’язджаць падточаны бераг, з лускам рвучы тонкія залацістыя карэпні, як пакоціцца туды ўніз і забухаюць у ваду цвёрдыя груды зямлі, пахіснецца, закалышацца і паляціць разам з глыбаю зямлі ў цёмны вір маладая хвоечка.

I нейкі лядовы страх абвіў Хрысцю, што і япа, як гэтая маладая хваіна, апынулася на стромым падточаным беразе і вакол яе гэтак глыбока раскалолася зямля. Няўжо яе спасцігла такая доля расці, красаваць над стромым абрывам.„ I потым падаць.

На вачах замільгацела навалока пякучых слёз. Пад сэрца падкацілася гарддая слабасць, здушыла цяжкаю задухай. Недзе далёка, пібы ў глыбокай яме, у недарэчных вербах кувала зязюлька. Хрысця паволі адступілася ад берага. Стаілася, чуючы, як трапечацца і замірае ў знямозе сэрца. Паслухала, і міжволі, у пейкім бяспамяцтве пачала ўслед за ёю лічыць свае гады. Адзін, два, тры, чатыры. Налічыла да сямі, і недзе спадыспаду душы, як у глыбокім калодзежы гаючая вада, вытачыўся ратунак: во колькі яна будзе жыць. I крышку ўжо ахмялелая ад гэтае свае варажбы, пайшла пры беразе лесу, топячыся босымі нагамі ў вільготнай мякаці адсырэлага моху, што разаслаўся між стаўбупаватых, высокіх, як каііапліпы, кустоў ялаўцу. Вільготны густы гаркаваты чабаровы пах кружыў галаву. У счарпелым леташнім быльніку, як наеты вол з круглымі бакамі, разлёгся сівы абамшэлы камень. Хрысця прысела на яго гладкую, у расплясканых жоўтых кветачках лішая спіну. Доўга і бяздумпа глядзела, як на зліпялай кветачцы калыхаўся чорнакарычневы паласаты чмель. Цёнькі ствалок у дробных, павыцінаных, як у клёпа, вострых лісціках сагнуўся пад яго цяжарам. Чмель соіша загуў, зрабіў некалькі сярдзітых кру-

гоў над Хрысцяю і, падымаючыся над вялымі, яшчэ жаўтлявымі вяршкамі ялаўцу, згінуў з вачэй.

I Хрысцю агарнуў жаль, душу цёмнаю хмараю абняла адзіпота. Зрабілася нават шкада, што гіне з вачэй сярдзіты чорны чмель. Няўжо гэтая маладая, з блішчастым пер’ем трава, гэтая кучаравая кветка палыну, купка наточанага жоўтымі дробнымі мурашкамі пяску, гэты чмель, што калыхаўся на ліловай кветачцы, гэты падпараны разамрэлы лес — мілейшыя за людзей? I чаму так добра, так соладка на душы, калі ты адна. I як чуе цябе і свеціць для цябе белаватае сонца, і дыхае вільготным цяплом, і лашчыць твае валасы густы вецер, і толькі для цябе цвірчыць і перасвістваецца там, з краю ляска ў палахлівым, абкіданым карычневым, яшчэ не акрыялым лісцем асінніку дробная пепрыкметная пташачка. Чаму ж так цяжка сярод людзей і чаму ж так добра тут, у зацішку, пры гэтым вясёлым разамрэлым ляску, на які, выбіўікыся праз жаўтлявыя хмары, глядзіць парнае белаватае сонца.

Вецер студзіў раз’ятраныя Хрысціны думкі, нёс іх, як нясе напрадвесні, сарваўшы з дрэва, леташні сатлелы лісток. I ён трапечацца адзін у вышыні і ніяк не дабярэ, дзе яму ўпасці. He ведала і Хрысця, не магла з гарачкі дабраць, куды ёй ісці. Толькі не ў Ведравічы, не дадому. Каб кожпы скрыва глядзеў і падсмехваўся? Лепш ужо ў Дварчаны да якога яўрэя ў наймічкі.

Ціха, як зязюлька, Хрысця зляцела з настылага каменя. Варожачыся, каб не натрапіць на чужое вока, збегла ў неглыбокі, зарослы стаўбунаватым ялаўцом роў, што лукою падрэзаў хвойнік. Захлюпала па цёплых падпараных лужынах, абыходзячы павымывапыя вадою ямы. У іх броспела дажджавая вада, адліваючы сіняватымі крыльцамі, віліся чорныя казюркі. Недзе наперадзе, падымаючы гвалт, стракаталі сарокі. Высунуўшыся з-за высокага ялаўцу на прагал, Хрысця ўбачыла, што пры ляску, на сподзе зялёнага берага, сядзеў, мусіць, аглушапы іхнім раз’юшаным строкатам і крыкам, здурэлы заяц, туліў доўгія вушы, не ведаючы, куды дзецца. Сарокі, заходзячыся ад свайго вострага, бесперастаннага чыркату, віліся над ім, а некаторыя, сеўшы на зямлю, неяк смешна бокам падыходзілі да яго і як дзеля забаўкі адскоквалі назад.

Згледзеўшы Хрысцю, яньт дружна адляцелі далей у шчытнік, застракаталі там ужо, мусіць, на Хрысцю, што адагпала іх ад вясёлае забаўкі, а заяц сядзеў, косячы невідушчым лупатым вокам на Хрысцю, покуль яна не нагнулася, каб што схапіць у руку, і тады ўжо, падкідаючы белава-

ты азадак з к'ароткім хвастом, нехаця загальцаў ізноў туды, у шчытнік лесу, дзе крычалі сарокі.

— Во, які дурны,— зазлавала Хрысця,— яшчэ задзяўбуць!

I замахала рукамі, гонячы яго далей ад гэтых дападпых сарок.

Занятая вясёлым і смешным здарэннем, на які міг забылася пра Імполя, пра тую раз’юшаную Корсакаву злосць, покуль не ўчула, як нехта панура і злосна нокаў на каня.

На сцішнай дарозе, пераціраючы сыры пясок, плыла фурманка. У палукашку, нацягнуўшы на вочы кепку, пакалыхваўся дробненькі, з белымі вусамі чужы чалавек.

Хрысця перабегла дарогу, ускочыла ў задушлівы шчытпы маладнік. Абсякаючы калючымі лапамі твар, закрываючыся локцямі ад порсткіх сухіх ражноў, выбегла на край сівавата-зялёнага лесу.

Яго густы шум мяшаўся з шапаткім шумам маладога, што завілося ў трубу, лапушыстага жыта. Каля яго на карычнявата-ружаватым грудку зялёнымі яснымі радкамі ўзыходзіў нядужы ячмень. Мяккаю разораю каля цёмна-зялёнага, аж ліловага, жыта Хрысця паднялася на грудок, спынілася на няезджапай сцежцы, што бегла на блізенькія адсюль Прылуцкія хутары. У маладой засені гонкіх бярэзін і садкоў хаваліся шарыя, злінялыя на сонцы сцепы і стрэхі гумнаў і хат. Сіратою сярод поля стаялі пічым не абсаджаныя і не абгароджапыя Рэпкавыя будыпкі — кароткая без сяней хата ў восцях вытыркнутых лат і аб’еханае на адзін бок, знябожанае гумно. Перад хатаю лысеў жаўтаваты пясчаны грудок. Толькі ніжай зазеляпеў рэдзепькі авёс. Нейкі дурны смех разабраў Хрысцю — ёй зноў успомнілася тое нядаўняе Сяргеева сватаўство.

Цяпер нат не верылася, што ўсё гэта было. I ці было япо? I гэтыя жартачкі з Імполем, і гэтыя дураслівыя да яго залёты.

Хрысця глядзела туды, дзе за цёмнаю пасмаю лесу ў старавечпых прысадах хавалася маўклівае Верасава. Нейкай настыласцю адтуль дыхаў вецер, слязіў Хрысціны вочы. Яна злавіла ражок свае сівае, у чорпае балопкі хусткі, выцерла ix. I лёгка, чуючы, як падгапяе тугі вецер, затупала па яспазялёнай, яшчэ пе закурэлай траве ў ліловых кветачках буслікаў — вузкая сцежка з нераз’езджанымі каляінамі каля цёмпае канюшыпы спускалася да чорствай дарогі. Далёка ў лагчыне, завешапыя лёгкай смугою вясны, бялелі атыпковапыя дьі мураваныя хаткі мястэчка. Перад імі застылым

бурым полымем падымаліся дзве вострыя вежы дварчанскага касцёла.

Г раптам гэты неразгаданы таемны сіняваты свет зямлі, цёмных далёкіх лясоў, зялёных у маладой ярыне лабатых грудоў завесіла халодная слата крыўды, і Хрысцю абпяла адзінота, агарнуў нясцерппы шчымлівы жаль, і ўсё гэта злілося ў адзін вялікі клубок страху — а што жджэ яе там, у гэтым бясконцым і такім малым, цесным свеце, што раптам пасмутнеў і змерк для Хрысці.

П

Новы выштукаваны пад пямецкі вугол дом з цынкавым дахам і бела-нябескімі расхрыстанымі аканіцамі хаваўся ў цяньку пад ружаватымі старымі хвойкамі.

Ад бляшанай страхі ў вочы калола сляпучая яснасць. У адчыненай палавінцы акна на жывым скразняку самлела ўздыхала накрухмаленая фірапка. На завостраны шчыкетнік плота сонпа наваліўся жоўты куст акацыі. Ціхім рахмайым гудам над ім звінелі ўвішныя пчолы, чапляліся на высалапленыя язычкі кветак. Ад куста, як ад нагрэтага ў полі лубіну, пахла цёплай пясчанай зямлёю, запыленымі калматымі пчоламі, густым духам вулляў.

За непрычыненай брамкай на выслапым з цэментавых плітак ходніку паблісквалі нікеляванымі спружынамі і воськамі дзіцячыя калясы.

Абапал ходніка чарнелі ад свежае тлустае зямлі, выкладзеныя пастаўленымі на кант цэгламі, цукатыя вочы двух кветнікаў. Вострымі верацёнамі ііа іх вытачыліся пасьшкі невядомых кветак. Чужым і глухавым жыццём дыхнула па Хрысцю ад гэтага новага дома з прыгожым разным ганкам, ад чысцюткага дагледжапага надворка. 5а сухім шклом вокнаў, за сіяяватым дымам гардзін, зашморгнутых ыа шнурку фірапак з выстрыгаванымі кветкамі, хавалася таемнае жыццё. I Хрысцю скамяніў раптоўны сполах.

Крадком адступіўшыся ад расхрыстаных веснікаў, стаілася за прывялым на гарачыні кустом акацыі, каб перачакаць, покуль пералекаціць гэты страх.

Азіралася назад, туды, па рог плота, за якім ужо хавалася, трасучы сваімі сівымі злінялымі валасамі, Суля, што прывяла Хрысцю сюды да гэтага дома з ганарыстым высокім дахам.

I Хрысця ўспомніла, як млела яна і ад гарачыні і сарамяжлівасці ўчора, калі, ачуціўшыся ў Дварчанах, хадзіла

11 а брукаваных сонных вуліцах, назіркам прыглядаючыся да чужых маўклівых вокнаў, і ніяк не магла дабраць хаты, каб зайсці і спытаць, каму трэба служанка ці нянька да дзіцяці.

Нейкі сорам і брыдкасць адбіралі адвагу, і Хрысця, прыпыпіўшыся на міг перад зашчэпленымі глухімі брамамі, скоранька ішла далей, чуючы на сабе зірк цемнаватых патайпых вокнаў. Змораная наўнэт і збітая з панталыку, што ёй рабіць і куды дзецца — няўжо ісці ў Ведрычы, дадому? — япа раптоўпа натрапіла па нізенькую з лазовым шчытком і саламянаю абамшэлаю страхою хатку і, учуўшы нейкі ратупак, скіравала на другі бок вуліцы да раз’еханых непрычыненых веснікаў. На парозе хаткі, трымаючы на прыпале гліняную міску з забеленым круппікам, палудпавала старая гаспадыня ў зліняла-плюшавай камізэльцы.

Каля парога, збіўшыся ў купу, тапталі і дзяўблі адна адну жоўтыя вялікія куры, мусіць, не падзяліўшы тое каліва крупніку, што плюхнула з лыжкі старая. Вялікая, з чачоткавым грэбенем і калматымі нагамі курыца, адганягочы, дзяўбла ў голаў маладую рабенькую шурпу.

Угінаючы голаў і прысядаючы, тая верашчала на ўвесь надворак, але не адбягалася.

— Ах каб на цябе нарат, заб’еш,— махнула рукою старая, ратуючы маладую рахмапую, з натапьграным пер’ем курыцу, і ўжо закрычала на яе: — А ты стаіш, незграбаць!

Хрысця прыпынілася, чакала, покуль яе, мусіць, убачыць старая, але тая гаварыла да чубатае курыцы:

— Глядзіш, дэба, каб ты вочы ўставіла. Усё б’ешся, збрыдзела ты мне, нябось пакладу голаў на калодку.

Зачэрпнуўшы гушчы, старая ізноў плюхнула на малады ружаваты спарыіпнік крупніку,— туды наперабой, адпа перад адною кінуліся куры,— і падняла чырвонае заплаканае вока на Хрысцю: з ніжняга вывернутага века на шчаку сачылася сляза.

— Ці патрэбна вам?..— Хрысця спатыкнулася на астатнім слове.

— Што, дзеткі, кажаце? — старая рукою сагяала слязу.

— Наймічка ці патрэбна вам?          —

— Пытаеш у хворага здароўя,— старая пагпулася над міскай. Хрысця стаяла збітая з тропу, не ведаючы, што далей і казаць.

— Яна пытае наймічку,— старая выплюхнула з міскі астатак крупніку ў грумадку курэй і паднялася з парога: —• У багатых трэба пытаць. У каго грошы, той і пап. Таму выгоды, і наймічкі, і шнаймічкі трэба. Спазнала гэтакую долю.

Покуль малады — усім прыгодны. А стары — то і сабе збрыдзяеш. Ані руху ў мяне, ані разгавору. Во бачыш, якая стала. Дзе ўсё тое дзелася, а была ж такая, як і ты — маладзенькая. З’елі . аю моладасць...

Хрысця маўчучы слухала горкае нараканне на няўдачную долю — у чужым жалю было нешта блізкае Хрысці, і сэрца здушыла свая і гэтая чужая, змешаная з кіпячымі слязьмі крыўда.

— Да свінабояў падыдзі або во — да жыда, у цукерню да Сулі завітай,— старая прыціснула да сябе пустую міску, выскрабла там каліву крупніку, аблізала драўляную шчарбатую лыжку і сказала крышку шапялявым ад бяззубага рота голасам:

— Сіраціна, знаць?

Ад гэтае раптоўнае чужой здагадкі ў Хрысці растапіўся скамянелы холад, на вачах запяклі слёзы.

— Знаць, не салодкая доля прыгнала цябе. Ой, знаць.

Хрысця, разжаленая наўнэт, кінулася да брамы, не бачачы за слязьмі свету, вышмыгнула на вуліцу, чула, што яе яшчэ нанач клікала старая. Убачыла, што сюды да веснікаў ідзе, трымаючы на плячы доўгае арэхавае вудзільна і памахваючы за хвосцік лазіны вянком серабрыстае рыбы з чырвоным пер’ем, той самы чалавек, што зімою разам з Імполем малаціў у Мондравай Алесі, прыспешыла хаду.

Да Сулі ў цукерню яна пр'ыйшла, счакаўшы, покуль не высахнуць слёзы і не астыне на сподзе душы, не асядзе чорпы, як каламуць, і пякучы жаль.

Доўга хадзіла па ўсыпанай конскімі жаўтлявымі яблыкамі вуліцы, потым прыпынілася каля выбеленых мураваных крамаў, дзе драмалі, чуючы пах вэнджаных шынкаў ды кілбасаў, валачашчыя сабакі і дзе млелі папрывязваныя да плота ляйчынамі некалькі фурманак. Цярпліва і панура чакаючы, покуль управяцца з пакупкамі размораныя непаваротлівыя гаспадары, змучаныя на вясновым ворыве худыя вясковыя коні нехаця адмахваліся ад мух, пазвоньваючы цуглямі, траслі грывамі. Шкура на іх нервова ўздрыгвала — коней дацінала раз’юшаная заедзь. На заднім возе, што стаяў напроці дашчанага ганка, разлёгшыся ў саломе, пыхкаў папяросаю расчырванелы пасля гарачае гарбаты ці мо скупое чаркі маладжавы, нечым нават падобны да Імполя мужчына, дзюбаносая маладзіца ўтоптвала ў воз тоўсты, звязаны выцвілаю хусткаю вянзэлак, куплены мо сабе на блузку паркаль ці танны, дзецям на порткі, корт.

Спаткаўшыся на цэмянтовым ходніку і заглядваючы ў

твар дзюбапосай маладзіцы, Хрысця спытала, ці тут будзе Суліпа цукерня.

— Ага, тутака яна,— махнула дзюбаносым тварком на дашчаны ганак маладзіца.

Хрысця яшчэ раз азірнулася на маладжавага, падобнага да Імполя, бо глядзеў гэтаксама з-пад лоба, мужчыну і зайшла ў цукерню. Цёплы, перамешаны з карыцаю пах маладых пухкіх булак .ды шапаткіх цукерак зварухнуў голад: толькі цяпер Хрысця ўспомніла, што ранічкаю ўхапіла лыжку жытняй забеленай заціркі.

У цеснай цукерні, у духаце, прэлі адныя мужчыны і з імі маладая смуглявая, з сінімі вочкамі маладзіца. I Хрысця сумелася, пазнаўшы па ліловых, як сліўкі, гузах на галаве, калі ён падняў, папраўляючы, кепку, таго высокага мужчыну, што быў у Ведравічах на хрэсьбінах.

Ён прыходзіўся нейкім сваяком. Якім — Хрысця нават не ведала. Але страх браў пра адно, каб ён хоць не пазнаў яе, і, збітая з тропу, не ведала, што рабіць: ці аставацца тут, у цукерні, ці вышмыгнуць на двор.

Яяа адвярнулася, паклала на падакопнік свой пакунак — усё, што паспела выхапіць з куфра, уцякаючы ад Корсакаў,— глядзела ў акно, на ясную, залітую сонцам вуліцу, пічога там пе бачачы, толькі чула спіною, што каля прылаўка таўчэцца і гаворыць гучным, трохі сіпаватым голасам мужчына з ліловымі, нарванымі ад натугі гузамі. У шыбу акна білася і падала на падаконнік вялікая муха.

Маладзіца, накупляўшы дадому гаедінцаў — па жмеяі рачкоў-цукерак ды па пахкай булцы з вочкамі-разынкамі,— высунулася з цукерні, забіраючы мужчыну з нарванымі гузамі. I ў Хрысці адлягло, памякчэла на душы. За грукам дзвярэй у цукерні раптам вырасла вялікая пустая сцішанасць. Толькі ў шыбу сослепу білася і падала на шуфляду акна вялікая чорная муха.

— Вой, забі яе, забі! Цэлы дзень жыць не дае! — распярэзваючы на сабе фартух, сюды з-за прылаўка вышчамілася тоўстая Суля.

Хрысця падняла свой лёгкі пакунак, махнула ім.

Муха, раз’юшана пабіўшыся ў акно, бзыкпула недзе назад за прылавак, стаілася ў нішы палічак.

— Во і піяк не знііптожу.— Суля лупаватым вокам зіркнула на Хрысцю і паволі пакалывалася за прылавак, спытала адтуль:

— Ну што? Ну чуеш, што маўчыш?

— Людзі нараілі да вас зайсці.— Хрысця пацерабіла рукамі свой пакунак.

— Людзі,— хмыкнула і затрасла сытым падбароддзем Суля.— А ці ўсе цяпер людзі? Пальцы на руцэ і тыя не роўныя, але які ні адсячы, кожны баліць. А што, не? Чуеш, не?

— Мусі, кожны,— кіўнула Хрысця.

— Што, няпраўду кажу? — Суля зноў скрыва зірнула па Хрысцю.— I табе нешта ж во баліць. А мо не?

— Дзецца няма дзе,— Хрысця ўчула, як зноў сухая балючая гарачыня сцяла дых.— У наймічкі, можа, хто возьме.

Суля чапіла вагі -адзін перад адным пляскатымі дзюбкамі замахаліся крута выгнутыя, як у коней, шыйкі вагаў,— падняла на Хрысцю рудыя вочы,

— У наймічкі?..

— Усё рабіцьму.

— А што ўмееш рабіць, што?

— Дзяцей даглядацьму.

— Яна кажа — дзяцей. Ты глядзі, яна кажа — дзяцей. А сама ты хто? — зноў затрасла цяжкім двайным падбароддзем Суля.

Хрысця, збітая з панталыку, ужо маўчала — не магла дабраць у галаве: ці распытвае, ці здзекуецца з яе Суля.

— Ну, што маўчыш? Што я табе не ўнаравіла? Зацялася ўжо,— Суля распытвала доўга, усё паўтараючы гэтае сваё «а што, мо не праўду кажу», то адкуль яна, то колькі год, то дзе бацькі, і калі Хрысця прызналася, што з Верасава, раптам закрычала:

— Вуй, гэтае Верасава. Вуй, далося яно мне ў знакі. Як ужо і верыць каму. To гэты Літапар ваш стурбаваў мне галаву...

— Літавар мо? — перапытала Хрысця.

— Ну хай сабе Літавар, то Люпіна, другі год грошы не аддае. Пазычыла і не аддае. Вой, гэтае Верасава, вой, якія там людзі. I каму ўжо цяпер даваць веры? Ну каму? Бога не гняві і людзей не смяшы.

— 3 дому прагналі мяне,— сказала Хрысця.

— Дзіва што, гэткія людзі,— падтакнула Хрысці і, трохі памякчэўшы, адышоўшы ад злосці, спытала ўжо: — Галодная? — I адказала сама: — Ды няўжо ж.

Яна і накарміла ўчора Хрысцю, і нанач да сябе ўзяла. Паслаўшы ў цеспым, абклееным зялёнымі шпалерамі пакойчыку на расхістаным тапчане, прынесла лёгкае рыпучае крэсла, пасядзела, трымаючы рукі на тоўстых каленях, пагаравала разам і, нагнуўшыся, каб хто не чуў з хатніх, спытала:

— А можа, праз хлопца што? Можа, бацька за грэх які?..

— Ой, што вы, які ў Тняне грэх? — жахнулася Хрысця, раптам успомніўшы і хрэсьбіпы ў Ведравічах, і тую сваю п’яную сварбу з Алесяю, і тую цалюткую поч, калі ўсе хрэсьбеннікі, што асталіся начаваць, агледзеліся, што яе підзе няма. I слёзы раптам запяклі, заслалі вочы.

— Box, зноў угнявіла цябе? — Суля пібы з перапуду паднялася і прыставіла да перагародкі крэсла, суцешыла: — He плач, знойдзем ратупак, кажуць, Грабянка напытвае няпьку.

Суля яшчэ пастаяла ў дзвярах перагародкі, павохкала, жмурачыся на электрычную лямпачку з фарфоравым патронам, і, згасіўшы святло, патупала ў другі пакой — па рэдкай запавесцы яшчэ доўга поўзаў яе цень, рыпелі дошкі падлогі, і чуваць была неразборлівая для Хрысці яўрэйская гутарка. Суля гаварыла пра нешта з сваім нездароўчым з выгляду, пізенькім, усяго ёй па плячо, мужыком, што ўсё ціха соп, прыглядаючыся да Хрысці, калі яны прыйшлі ў хату.

А Хрысця вокам не звяла. Нейкім яспым і танюсенькім, як вада з капяжа, струменьчыкам з памяці цадзілася тое даўняе здарэнне, калі яна малою першы раз прыбегла ў Дварчаны, незнарок адбіўшыся ад большых дзяўчат, асталася адна па люднай вуліцы. Прыганула тое чутае, што ў смех расказвалі дома, як яўрэі ловяць і кідаюць у кадушку з цвікамі малых дзяцей. Ды яшчэ качаюць тую кадушку, а з цябе свішча кроў. А потым чалавечую кроў у мацу дабаўляюць.

I Хрысця, здранцвеўшы ад страху, паляцела што было моцы з мястэчка, азіраючыся на яўрэйскія крамы, каб праўда хто спадцішка не схапіў і на ўкінуў у тую бочку з панабіванымі цвікамі.

I, божа літасцівы, як яна перапалохалася і як заенчыла немым крыкам, калі незнарок на рагу вуліцы наскочыла на кульгавага, з жоўтаю кацубою яўрэя і, падняўшы вочы, убачыла яго чорную, па два доўгія кліны, бараду. Гэта быў ён, мусіць, Сулін мужык.

Потым, ужо пасталеўшы, брыдзілася есці, калі хто даваў пакаштаваць гэтую сухепькую, прэспую, мусіць, спечаную на адной нішчымнай вадзе, іхнюю мацу — баялася ўсё, што, можа, і праўда ў ёй ёсць чалавечая кроў...

На чым разарваўся гэты ясны, як вада з капяжа, шпурок успамінаў, Хрысця сёпня і не помніла, як і не помніла свапго зблытанага і нейкага спакутаванага сну.

Разбудзіў яе ранні шчэбет ластавак. I ад іхпяй вясёлай вострай шчабятні, ад яснасці ў акне і малінавай чырвані, што, коса прабіўшыся ў куток пакойчыка, затлелася на вялікіх зялёных кветках шпалераў, пра ўсё тое, што так

страшна і раптоўна павалілася па яе ўчора разам з гэтым злым і помслівым крыкам старога Корсака, пра ўсё тое, што псрадумала, бегучы ў Дварчапы, а сёнпя, здаецца, яна ачуняла, як ад цяжкае абложнае хваробы, ад усяго таго свету, што захмурнеўся і змерк перад ёю ўчора, і яна, ужо нібы адыходзячы ад памяці, нічога не бачыла і не разбірала перад сабою.

Цяперашняя радасць была танюткая і бліскучая, як павучыпка, і пералівалася мігатліваю чырванпю, як пераліваецца ў лесе на лапічку сонца нацягнутая між шурпатых камлёў хвоек ці аброшаных густых ялін танюткая павучынка. Япа шчымела ў душы, займаючыся і яснеючы, як дзень. I Хрысці зноў прыгануўся Імполь. Хмуры смутак нечакапага жалю разарваў гэтую танюткую, што востра бліснула, павучынку радасці. Як жа ж ён там, у злым, зайздросным Верасаве? Пэўна ж, трудна аднаму сярод помслівых плётак і чужых абгавораў. Ды як жа ж быць, калі на цябе нават міла не ўзгляне яна, заюхленая ад злосці Алеся. Літасці ад яе не чакай. He... Трэба яму сысці ад усяго таго грэпшага і злога, што ўчынілася там у Верасаве. Звяла яна са свету свекрыву з залувіцаю, звядзе і яго.

Хрысця задыхнулася ад страхў: божа, што яна думае! Ды нашто яны ёй: Імполь, Алеся. Яны завілі сваё гяяздо. Якое ўжо ні ёсць. А што жджэ яе, Хрысцю?

Ізпоў ўсё ўчарашняе, як страшная абложная хмара, завалакло, засланіла перад вачмі свет.

Ужо не чуючы ні гэтага пералівістага Іпчэбету ластавак, не бачачы ні яснай чырвані маладога маёвага дня, што распальваўся за акном, скоранька ўсхапілася з тапчана.

За дашчанай, абклеенай шпалерамі перагародкай пад цяжкаю хадою, нібы просячыся, суха зарыпела падлога.

Хрысця спалохапа адскочыла за карычяевую, на высокіх яожках шафу — баялася, каб, крый божа, хто не ўбачыў яе ў незашпураваным станіку. Цікавала адтуль адным вокам на выцвілыя салатавыя занавескі. Нечыя пухлыя кароткія пальцы злавілі і зграблі лёгкі паркаль. У пройму дзвярэй усунулася Суля. Склаўшы на пукатым цяжкім жываце голыя, упэцканыя ў цеста і абцярушаныя мукою рукі, спытала:

— А ты ўжо не спіш?

Хрысця захінулася далей за шафу, скоранька накінула на сябе паркалёвую блузку.

— Чаго ты хаваешся, чаго? Чуеш? — Суля скрыва, адным вокам старалася зазірнуць за шафу.— Я ўжо збегала да Грабянкаў. Нараіла ім цябе. Чуеш?

Раптоўны холад страху, нібы скразняком, абвіў Хрысцю — няўжо так нечакана пераменіцца яе жыццё, і, бог святы ведае, якое яно цяпер будзе? Холад, што падняўся спадыспаду душы, закалаціў рукі. Дрыготкія пальцы ніяк не маглі злавіць круглепькія бубкі звязаных з нітак гузікаў.

— Я ўжо не ведаю, як вам і дзякаваць.— Хрысця нарэшце зашпіліла іх, правяла рукою зверху ўніз — ці ўсе, і высунулася з-за шафы.

— Дзякуй скажаш потым, а цяперака ідзі снедаць,— сытаю, упэцканаю ў цеста рукою Суля развяла лёгкія салатавыя занавескі і схавалася за імі.

Пераходзячы прасторную святліцу, нечакана, нават сумеўшыся, Хрысця пеўспадзеў убачыла збоку сябе нібы знаёмую лупаваценькую дзяўчыну і прыстйкнула, каб прапусціць яе. I жахнулася, пазнаўшы ў вялікім, з вытачанай аправай люстэрку сябе.

Спярша дзіва, а потым і смех разабраў Хрысцю — гэта ж жарты, не пазнала сама сябе. Але ж калі яна глядзелася ў гэтакае вялікае люстэрка? Хіба толькі ў цёмную, з радужным адлівам шыбу, калі бегла на сяло і прыпынялася перад акном, каб паправіць хустку ды падгладзіць пад яе растрэпаныя валасы.

Стоячы перад гэтым вялікім, у прыгожай аправе люстэркам, Хрысця нават залюбавалася сабою, сваімі густымі, высакавата, па цяперашняй модзе, падрэзанымі валасамі, сваім надзьмутым дзіцячым тварком, усёй сваёй спрытнай паставай. Адну толькі ганьбу дала сабе — нізкаватая і дробная. I ніколечкі не горшая за гэтую сытую, што разлілася ў сваёй паўнаце, Алесю.

Крышку павесялелая, усцешаная, як забаўкаю дзіця, увайшла ў невялічкую, прапахлую смажанаю цыбуляю ды цымусам Суліну кухню.

За доўгім, засланым прапаленаю цыратаю шкапчыкам сядзеў, нацягнуўшы нізка на лоб пляскатую замусоленую кепку, Сулін мужык. Сапучы ў даўгаваты пос, сёрбаў рэдзенькую забеленую пшонную зацірку.

«Вой, дык чаму ж ён у шапцы есць?» — Хрысцю зноў разбіраў гэты дзіцячы, перамешаны з дзівам смех.

— Ну, садзіся, не бойся яго.— Суля, мусіць, злавіла гэты перапалоханы Хрысцін зірк.

— Дайце ж рады, я хоць твар спаласну.

— Умывалыіік вунь у сенцах,— паказала Суля на філянговыя, з вострым ромбікам пасярод планак, непрычыненыя дзверы.

Пасвяжэлая, расчырвапелая ад халоднай вады і ручніка, Хрысця вярнулася ў кухню ўжо тады, калі Сулінага муя.ыка тут не было— на табурэце, з прарэзанаю для трох пальцаў дзіркаю, сядзеў шары, з зеленаватымі прыжмуранымі вачмі сыты кот. Муркаўу натапыраныя сіваватыя вусы. 3 талеркі пахла смажанымі катлетамі. Суля ўкалола ў іх вострым трохзубым відэльцам, кіпула дзве на сподак перад Хрысцяй.

— Вой, больш не трэба.

— Што, маладая, не з’ясі дзве катлеты?

— А я не ведаю, я іх ніколі не каштавала.

— Вай, дзеўка, смех мяне бярэ, на цябе гледзячы. Як ты жыць будзеш? Як? — Суля, падпёршы рукою сытае падбароддзе, глядзела на Хрысцю зеленавата-карычпевымі лупатымі вачмі. Над правым брывом вострым рогам вытыркнулася рудаватая бародаўка, растапырваючы чырвоныя валаскі.

— Ці ж я ведаю,— прызналася Хрысця, каштуючы катлету і крышку дзівячыся, што з яе за смак — чуваць адна цыбулж

— Вы чуеце, яна не ведае,— пібы перадражніла яе Суля, а потым суцешыла і сябе, і ўжо яе, Хрысцю,— Але, праўда, цяпер табе абы-дзе прыткнуцца, абы дзень да вечара, а там пашукаем якой рады. Табе абы зачапіцца, а там час пакажа.

Гаварыла яна пра гэта і дарогаю, падводзячы сюды, на Рлізенькую пясчаную вуліцу, да гэтага ашалёванага і выфарбаванага ў карычневы колер дома, сцішаную ад раптоўнага схаладзелага страху Хрысцю.

Прыпынілася за сонна-жоўтым кустом акацыі і, пусціўшы наперад Хрысцю, нават штурханула яе ў плечы, падпіхаючы да нізкіх расхрыстаных веснічкаў.

— Ідзі, кажу табе, чаго маеш баяцца?

— Саромеюея я,— скамянела на месцы Хрысця.

— Вой, дзяўчо, гаворыш абы-што.

— Баюся.

Але Суля нібы не чула гэтага жаласпага Хрысцінага голасу, памалу цяжкімі, мусіць, хворымі нагамі закалыхалася пазад.

Хрысця, абамлеўшы, як сярод глыбокай вады, стаяла цяпер адна: і руку няма каму падаць, і да берага страшна ісці, а можа, там — вір?

Яна азірнулася назад — за рогам плота плыла, то крышку западаючы за вострыя штакеціны, то паказваючыся, ciBaa проставалосая Суліна галава — і памалепьку, як праз глыбокую цёмную воду, баючыся, каб не трапіць на вір, пайшла па цэмянтовых плітках ходніка пад вострую, пад-

пёртую двума выштукавапымі слупкамі, стрэшку гапка. Цікуючы ў адчыненую палавінку акпа, дзе на лёгкій, прапахлым ветранінай скразняку ўздыхала белая, падшморгпутая на шнурку фіранка, паднялася па сходцах на ганак. Абамлела ад яго глыбокае гулкае пустаты над яе нагамі, але зарадавалася, што ў хаце, можа, чуюць і нехта зараз вызірпе на яе тупат.

Але нават у задушным ад нявыветрапага пакосту калідорчыку, дзе было аж чацвёра белых выфарбаваііых дзвярэй з медзянымі блішчастымі ручкамі, ніхто яе не чуў.

Хрысця няўмела, усім кулаком, але як вучыла Суля, пастукала ў тыя пепрычынепыя, што былі перад ёю. За дзвярмі толькі расплылася і асела рэдзенькая цішыня.

Сцяўшы дых, Хрысця паслухала яе і пацягнула да сябе за медную, выгпутую жрылом прыгожую ручку. Тут была кухня — на стале бялелі яепрыбраныя пасля снедання талеркі.

Нібы ўзрадаваўшыся, што нікога ў кухні няма, Хрысця завярнула назад. 3 душы звальвалася ііешта цяжкае — можа, на лепшае, што няма.

Лёгка, вясёлая ўжо, вышмыгнула з сухога, прапахлага пакоставай фарбай калідорчыка на ганак.

Памахваючы сваім пакуначкам і чуючы, як збаўленпе, яснае сонца на вачах, вузенькім, цэмянтовым ходнікам дабегла да нізкіх веснікаў. Сонным пчаліным гудам звінеў жоўты куст акацыі. Мяккі грудны голас клікаў некага. Хрысця, прыпыніўшыся на міг, прыслухалася да яго. Гукалі недзе за спіною. Яна абярнулася. Адсланіўшы фіранку, з адчыненай палавіпкі акна вызірала абсыпапая кудзеркамі бялявых валасоў прыгоЖая, як у анёла, галоўка.

— Вы да нас?

— Ага,— прызналася і раптам пашкадавала Хрысця.

— Я чула, што вы стукалі, але ад дзіцяці баялася адысціся, якраз засыпала. To проша,— бялявая, у кудзерках галоўка схавалася за карункавымі кветкамі гардзіны.

Хрысця паволі паднялася на гулкі, з прыгожымі павыразанымі баляскамі гапак.

У прапахлым пакоставай фарбай калідоры бакавыя белыя дзверы адчыніліся ўжо самі, і на Хрысцю дыхнуў густы, перастоены пах духоў, пах дзіцяці,. пах цёплага жаночага малака.

Высокая і танюткая, як трасціна, маладзіца, спешна зашпільваючы на худых жаўтлявых каленях расхрыстапы халацік, шэптам запрасіла Хрысцю ў пакойчык. Пагрукваючы па падлозе пукатымі, прыбітымі да ножак скобкамі, звод-

даль ад дзвярэй пакалыхваўся кароткі, з рэдзенькімі драбіпцамі дзіцячы ложак.

Заплюшчыўшы вочкі і моршчачы лобік, мардаценькае дзіця пасмоктвала прыгожую, з белай шляпкай і зялёпым кольцам соску.

— Вы, мусі, ад Сулі? — азіраючыся на дзіцячы ложак, спытала маладзіца.

— Ну але,— маргнула сваім лупаватым вокам Хрысця, цікуючы на гэту ценькую, далікатную тварком маладзіцу і не чуючы ўжо ніякага перад ёю страху.

— Так-так, яна мувіла нам... Але проша сядаць,— маладзіца паказала па круглае, з выгнутай спінкай крэсла пад лаяушыстым фікусам. На зломаным лістку густым малодзівам выслезіўся сок.

Наровячы, каб і самой дзе не пашкодзіць вазон, Хрысця адставіла далей крэсла, асцярожна прысела, прытоптваючы на прыполе свой лёгкі пакунак. Асцярожпа спадылба агледзела абклеены прыгожымі, у чырвоныя ружы, шпалерамі пакой: на тыльнай сцяне на чырвона-яркім, што аж стракацеў ў вачах, дыване блішчалі дзве скрыжаваныя шаблі, a пад парогам страшна разявіла лыч касматабурая свіная галава з жоўтымі ікламі.

Мусіць, змеціўшы, з якім дзівам Хрысця косіцца на гэту голаў, гаспадыня хітра ўсміхнулася:

— To вепш. Ну, дзіка свіня.

— Няхай крые бог, мусіць, вялікая была,— яшчэ болей усмяшыла гаспадышо Хрысця, бо тая, бліснуўшы з куточка рота залатою каронкай, зарагатала зноў.

— Вой, якая ты наіўная.

— Што кажаце? — перапытала Хрысця, пе зразумеўшы гэтае астатняе слова.

— Мувем, жэ ты естась ешчэ дзетко.

— Што вы! Я ўсё ўмею рабіць...

— Я не о тым,— затрасла кудзеркамі бялявых, перавязапых чорнаю аксамітнаю стужкаю валасоў маладзіца і азірнулася на дзіцячы ложак.

Павярнуўшы галоўку ў карункавай шапачцы, дзіця стрыгла сінявата круглымі вочкамі.

— Ты ўжо гэтак спіш? — пакруціла галавою маладзіца.

Дзіця зацмокала губкамі, чуючы ў сябе каля шчакі пустышку, і паварочвала голаў, стараючыся злавіць яе ў рот.

Гаспадыпя адкінула коўдру і, падсунуўшы пад голаў руку, падняла гэты перавязаяы шырокім поясам і ўжо мокры падпараны пакупачак.

— Во зобач, to твоя пяня. Ho тылько я пе вем, як она называсе.

— Хрысця я, Хрысця,— прыцмокнула языком Хрысця.

Дзіця ўсміхнулася, паказваючы свае бяззубыя чырвоныя дзясны.

Хрысця працягнула рукі, каб узяць яго да сябе.

— 0 не, то невольно,— маладзіца, прыцісяуўшы да грудзей дзіця, крутнулася ўбок.— Цябе яшчэ не збадаў лекаж *.

— А нашто доктар? — апусціла рукі Хрысця.

— 0, мы павучаныя,— загаварыла нібы толькі да дзіцяці, несучы яго на нікеляваны, прыстаўлены да сцяны ложак, каб, пэўна, перавіць.— Узялі тут адну, а ў яе кароста.

— Няхай крые бог, што вы кажаце! Але ж хіба я...— Хрысця запнулася: вострым джалам упілася і затурзала сэрца тупая балючая крыўда.

— Ты ўжо на мяне не наракай, што гавару ў вочы,— маладзіца распавіла дзіця і гола-ружовенькае на адной руцэ перанясла на свежыя пялюшкі.

— Можа, вы мне адмаўляеце?.. Можа?..— Хрысця закруцілася, шукаючы вачмі свой пакупачак. Агледзеўшы на падлозе, падняла, зацерабіла ў руках.

— He, не... Ты ўжо так не прымайся.

— Вы ж гэтак мяне збэсцілі.— Хрысця стаяла як сама пе свая. Нешта прыкрае, помсліва-злое гпала яе адсюль, але нешта і трымала, хоць нямоцнае, як першы неакрэплы і хрумсткі лядок. Гэтым спадзяваннем была яна, тая разважлівая Суліна гутарка: «Табе абы зачапіцца, табе абы дзень да вечара, час пакажа...»

У душы но спадала горкая балючая дасада: яшчэ ў няпькі пе ўзялі, а ўжо гэтак згапілі. Як жа ж будзе жыцца ў іх і ці ўжыве яна, ці вытрывае?

Змакрэлая ад гарачае раптоўнае задухі, Хрысця злавіла рукою лёгкае крэсла. He, адсюль яна нікуды не пойдзе.

III

Зацвіла і пяждана завяла ў Мопдравым гародчыку маладая зраджайная вішня. Парудзеў яе ясна-белы цвет, зморшчылася і пацямнела, быдта прыхоплепая агнём, яе дробнае, яшчэ не акрыялае лісце.

Чэзла яна на вачах.

I цяпер карычневая, абпаленая наглым агнём смерці, стаяла сярод жывых дрэўцаў, што, ужо абсыпаўшы свой

* Збадаў лекаж — абследаваў доктар (польск.).

цвет, сарамяжліва заружавеліся ад натапыраных вусікаў, у якіх завязваліся невідушчыя вочкі плода.

Пасля белага густога хараства, згалелыя, у дробпым, яшчэ не акрыялым лісці, яны ціха стаіліся за высокім частаколам, каб ужо ў астатнюю гарачыпю лета зачырванець спакуслівымі вочкамі ягад.

Толькі япа, завялая, у карычневым зморшчаным лісці, чужая сярод усяго жывога, халодным, як жвір, смуткам ледзяпіла сэрца — як усё нечакана на белым свеце: радзіцца і ўміраць.

’ Алеся прыпыпілася каля весніцаў з вянком мокрых сарочак, што нясла перапаласкаць у рэчцы, паўзіралася па гэту карычневую нежывую вішшо, і нешта страхотліва-балячае перавярнулася ў душы, гарачынёю закіпела ў сэрцы, што гэта ліхі знак, на нешта нядобрае і благое. Падпухлы, у рудаватых плямах яе твар — спакойны, сопны твар цяжарнае кабеты — сцяўся і схмурнеў ад растрывожаных мысляў: «I праўда, можа, ізноў якія чары?»

Даганяючы сучачку, што з вуліцы завярпула за бацькава гумно, выйшла на Корсакаў надворак. Каля хлява бацька распрагаў каня — рассупоньваў хамут. На возе, прыстаўленая да драбінкаў, стаяла барана.

— I што, пабаранаваў, тата? — Алеся пераклала з рук на руку мокрую бялізну.

Улас быдта не ўчуў дачкі, выкруціў з гужа аглоблю і кі нуў, аж зазвінела атоса, на засмечаны брук надворка.

— Ага, пабаранаваў. He бачыш, ці што?

— Нешта ты, тата...— Алеся не ведала, як падступіцца да бацькі, зацялася ад крыўды.

— Яна пытае — нешта! — He павярнуўся па яе голас бацька.— Конь вунь захварэў. Як сам не свой зрабіўся. Думаў ячмень дабаранаваць, тую латку пад грушавым пнём.

— Чаго ж та ён?

— 3 ночы ўжо такі. На дыбы становіцца, быдта ад памяці адыходзіць. Я думаў, можа, дзе падвярпуўся. Чую, грукае, прыбег у хлеў, гляджу — пе, толькі з перапуду на мяне кідаецца.

— Можа, ласка перапалохала,— сказала Алеся, уцікоўваючыся ў нейкага смутнага, з панура і цяжка ўтнутаю галавою Корсакавага каня.

— Можа, і яна.

— Кажуць, што коням грывы заплятае. Летась мае авечкі так ублытала ў гарахвінне...

Корсак не даслухаў, сказаў, нібы цераз сілу, пра тое другое, што ўпілося страмякай у сэрца:

— А я ж наймічку во а хаты прагнаў. Хіба не ведаеш?

— Не,— Алеся адступілася, учула, як па руцэ пацяжэла мокрая бялізна. -

— Хай ідзе пад шатанэ. ,

— А дзе ж дзенецца япа, без прыстанішча?

— Ліхата яе не возьме. Глядзі во сябе.— Корсак вывеў з аглобляў непаваротлівага, нібы нежывога каня. Сказаў ужо, схаваўшыся за яго: — А ты глянь па сябе. Якавою ты стала.

— Тата, ці ты ж пе бачыш, што я...

— Хто ў боб, хто ў rapox, а ты, як кажуць, у сачыўку. Я пра другое кажу.— Корсак зняў з каня і кінуў на воз хамут,— Я і твайго шыбельпіка выгпаў бы разам з ёю. Чуеш?

У Алесі анямелі, падагнуліся ногі. Як нежывымі ступаючы імі, спусцілася з пакатага вадворка да брамы. У галаве збэрсаным вузлом зашмаргнуліся мыслі. Спомніліся хрэсьбіны, тое гумно, трэск лубіпу пад нагамі, Хрысцін злосны, раз’юшаны голас: «А ты думаеш, ніхто не ведае?»

«Ведаюць, вядома ж, ведаюць,— задыхпулася Алеся.— Але чым жа ж ён, Імполь, вінаваты? Нашто віпаваціць Імполя? Віпавата яна сама. Гэты грэх ужо на ёй. Божа; даруй усё. I за Хрысцю, і за бацьку, за ўсё».

He згледзела, як праз Сымонаў садок, перабегшы па камеппях тут вузенькую завоінку, дайшла да рэчкі, покуль з утрапенпя не ачуціў востры ляскат пранікаў.

Зніякавеўшы, спынілася над берагам, трымаючы па сагнутай руцэ мокрую бялізну.

У рэчцы, не падкасаўшы падолаў, стаялі верасаўскія маладзіцы, адна перад адпой з размаху білі па вымачаным нанач у попеле і складзеным у гармопік на заслопах палатпе вагкімі пранікамі — перылі яго. Дупіачыся ў вянку рэдкага, яшчэ добра не ачупялага, у зморшчаным дробпым лісці алешніку і пагусцелых вербаў, што асыпалі ўжо жоўтыя валасатыя таўкачыкі, ляскала вострае рэха. Пералівалася, пабліскваючы ў паплытчэлай занач вадзе, высокае пякучае сонца. Шыбкаю маланкаю жахаў з-пад цяжкіх бярозавых пранікаў мокры ляскат, аддаваўся далёкім водгаласам над с.тракатым ад жоўтай маслянкі поплавам, біўся ў звінючыя шыбы верасаўскіх хат.

3 высокіх пьдрскаў на маладзіц ападала густая імжа, у ёй трапятаўся, успыхваў і свіціўся ружаваты кавалачак тэнчы.

Размотваючы мокры гармонік і пускаючы па вадзе шарую доўгую полку, якую выгінала і скручвала быстрая вада, маладзіцы неяк наводмаш, са сваім бабскім спрытам махалі пялёгкімі бярозавымі пранікамі.

Іх было аж тры: зеленаватая, зблажэлая з твару, у шарачковым злінялым сачыку Ваўчкова Вольга і дзябёлая, у сівой суконнай, пэўна, мацерыпай камізэльцы перастарэлая дзеўка — Мацюшкава Сабіна і педарослая, што хавалася аж па пояс у вадзе, Пытлёва Ганначка.

Алеся, як спынілася на міг над высокім берагам зводдаль плёсу, дзе бушавала вузейшая і быстрая рэчка і дзе тырчалі, высунуўшыся з вады, чорныя тоўстыя карчы з падмытымі вузламі карэнняў,— каля іх ледзьве не ўсё Верасава мыла і паласкала бялізну,— так скоранька, нават яшчэ не апомніўшыся, сіганула далей. Яе, мусіць, і не паспелі б згледзець, каб, незалюбіўшы моцнага ляскату пранікаў, не забурчала і не зацяўкала, трасучы доўгімі вушмі, уедлівая сучачка.

— Алеся, ці чуеш? Алеся! — загукала сваім трохі як слязлівым голасам маленькая Ганначка і, падымаючы, падцягваючы абедзвюма рукамі перад спадніцы, каб не' блытаўся ў нагах, заплюхала па вадзе.

Алеся, быдта не ўчуўшы, ішла далей, наровячы схавацца за алешнік і густую лазу, што заглушыла пясок, далей за бухтаю.

— Алеся! — упагон ёй закрычала ўжо сваім званкаватым голасам Ваўчкова Вольга.

Яны ўсе перасталі ляскаць пранікамі, стаялі, апусціўшы іх у руцэ. Вада аблеплівала круга іхніх ног намоклыя спадніцы.

— Куды ты? Сцеражыся!

— Чаго? — пехаця прыпынілася Алеся.

— Недзе туды Ракоў сабака пабег.

— Ну і што?

— А ты не чула хіба? — Гапначка заплюхала далей па рэчцы, ловячы сваё расцягнутае вадою палатно.— Няхай крые бог, ашалеў, кажуць, ён.

Алеся азірнулася на ліловы ад мятліцы і жаўтлявы ад маслянкі, што стракацеў між завоняй і рэчкай, вузкі поплаў і нідзе не ўбачыла чорнага Раковага сабакі, толькі, пазвоньваючы цуглямі і хаваючыся па калені ў мятліцы і ў гэтай жоўценькай яснай маслянцы, ішоў Янка Вайтовіч: мусіць, завёў на папас, вярнуўшыся на полудзень з ворыва ці баранавання, свайго каня.

— Гэта ж во тут каля нас стаяў.— Ганначка нарэшце злавіла і пацягнула да сябе па густой вадзе шары доўгі пасак палатна.

— Мы тут аж умлелі,— перабіла яе Ваўчкова Вольга.— Стаіць, угпуўшы голаў і ўцяўшы між ног хвост, але да нас не сунецца.

— Вады ж, кажуць, баіцца.— Сабіна адкінула з вачэй і прыгладзіла кудзеркі сваіх рыжых залацістых валасоў.— А як улезе, то здохпё.

— Нябось, во не здох,— павярнула да яе свой злінялы бязбровы твар Вольга.— Вэньдзяка ў Рабках людзей пакусаў.

— Вой, што ты кажаш?! — Алеся зняла з самлелае рукі і палажыла на затравелы бераг бялізну.

— Дзяцей трэба глядзець,— упоперак густое быстрае рэчкі да пясчанага плёсу пабрыла Вольга, несучы складзенае на заслоне і ацяжэлае ад вады палатно: з яго густа, цэўкамі, лілася вада.

Услед за ёю з рэчкі выбіраліся Ганнйчка з Сабінаю. Няслі выперанае палатно, каб разаслаць на поплаве — няхай сохпе і беліцца пад цёплым вясновым сонцам.

Як учуўшы што, сюды пад старыя, замшэлыя ў камлях вербы, што хіліліся да рэчкі сваім рагатым крывым галлём, скіраваў даўганосы, у злінялай старой кепцы Янка Вайтовіч.

— А вунь і солтыс,— махнула цяжкаю, у тоўстай хустцы галавою Вольга,— Няхай шукае якую раду.

— Якоі ж ты рады захацела? — задраў пляскатую зв«рху, прышытую да брыля кепачку і прыскаліў адно вока Янка Вайтовіч.

— Кажуць, сабака Ракоў ашалеў.— Алеся спусцілася ніжэй на бераг.

Гэтым прыскаленым вокам Вайтовіч агледзеў яе, змераўшы з ног да галавы, нібы дзівячыся, што ў яе з-пад каптана прыкметна выпіраецца жывот, падцягваючы ўгору перад мультанавай сукенкі.

Ну і што? — Вайтовіч нацягнуў ніжэй на лоб пляскатую кепку — схаваў ад сонца свае вочы.

— Бабу вуньдзека ў Рабках пакусаў.— Вольга зняла з заслона мокры гармонік палатна і пацягнула яго па слізкай траве, ідучы аж да завоні спіною.

Вайтовіч падняў кепачку, падрапаў лысаватае, у рэдзенькіх валасах цеменя:

— I праўда, бяды ён можа парабіць. Але ж дзе ты, панечку мой, яго зловіш? Каб якая дубальтоўка была...

— Вуньдзека ж у Сяргея Рэпкі ляворвар ёсць.— Вольга тузанула да сябе шырокі і мокры пасак палатна, каб лепш і раўней прылягло да травы.

— Хы, ляворвар,— чмыхнуў у свой доўгі нос Вайтовіч.— Мо які пугач,— і пайшоў ад баб, замільгаўшы з-пад порткаў

зялёнымі ад травы пятамі. У руках у яго падзвэньгвала жалезнымі цуглямі вобраць.

— Во, знойдзеш пры такім солтысе ўправу,— зазлавала Сабіна і ўслед за Вольгаю пацягнула, размотваючы з гармоніка, слізкае мокрае палатпо.

Бабы яшчэ пастаялі пры гэтых, разаслапых на зялёнай траве доўгіх шарых пасках, выкруцілі мокрыя прыполы спадніц, пагаварылі пра шалёнага сабаку, якога надоечы, бо не ўзяў есці, спусціла з ланцуга Ракова Лёлька, і падхапілі свае заслонікі і цяжкія бярозавыя прапікі. Услед за Вайтовічам мякка і нячутна, прытопваючы зялёную казытлівую мураву, скіравалі з поплаву на вільготпа-халаднаватую ў цяньку дрэў пясчаную дарогу, што падымалася ад рэчкі ў вёску.

Алеся, прытупнуўшы на сучачку, каб ішла дахаты, спалохана азірнулася, ці не відно дзе таго Раковага сабакі, але над поплавам, між ^разарваных вянкоў яшчэ рэдкага ад зморшчана-клейкага лісця алешніку, што ўквечваў завоню і рэчку, сінеў ціхі вясновы полудзень, зморана адзін перад адным чахкалі сухія калючыя конікі, віліся, падаючы звер'ху ўніз і ўздьшаючыся лукаткамі, белыя матылькі, ды недзе востра цвірчэў, лётаючы над жвірыстым плёсам рэчкі, няўседны курлюк,— і Алеся спусцілася па абвіслым беразе да тоўстых карчоў: пад імі сцішна плюхала і густа цякла, сціснутая высокімі берагамі, вузкая і быстрая ў гэтым месцы рэчка. Усе верасаўскія бабы, стаўшы на коленкі, паласкалі тут вымытае дома ў балеі, у слізкім рудым, навараным з попелу лузе сваю бялізну ды прыносілі перамыць што чарнейшае: шарачковыя ды плацянковыя спадніцы, порткі, хвартухі ды анучы.

Алеся, паклаўшы на густой мураве бялізну, асцярожпа прыкленчыла каля абслізганага чорнага, што пах бадзягаю, карча і ўчула, як кружыцца ад быстрае вады, ад яе трапятлівага бляску галава. Заплюшчыўшы вочы, адсунулася далей, нечакана абамлеўшы ад таго даўпейшага, што раптам успомнілася цяпер, як у звар’яцелай гарачцы, адыходзячы ад памяці, душыла свой жывот, абмацваючы варухлівы тоўсценькі плодзік, як нешта нядобрае, дурное надышло на яе тады кінуцца галавою сюды ў бухту, каб ужо болып пе варочацца да Мондрых, не бачыць Радзівопа, помслівае ўрэднае свекрыві і яемае завуліцы — бо нашто ж жыць, калі так перайначылася, перакасілася жыццё і ўсё маладое, яспае зашмаргнулася ў Мондравай хаце, у няўдачным горкім замужстве.

Алеся адапхпулася рукою ад чорнага слізкага карча, ад

быстрае страхатлівае рэчкі, што далей за карчамі сЦішалася ў жаўтлявым і каламутным віры, які паволі кіпеў, пераварочваўся, падымаючы з глыбокага таемнага дна чорны бруд, разганяючы зверху і закручваючы вострьші, вірлівымі лейкамі ваду.

Цяжкая, задушлівая гарачыня сціснула Алесі сэрца, лоб і далоні замакрэліся ад халоднага поту. Адступаючыся далей ад чорных карчоў, прысела на беразе, адгапяючы ад сябе страшлівае, што так накінулася па яе, але адагнаць не магла: зноў прыгавуліся хрэсьбіны, задыханы рып гармбні, трэск сухога лубіну каля гумна, Хрысця з Імполем, высокі насып чыгункі з хрустам каменпя і той вялікі сутулы абходчык, што падпяў яе са шпалаў, і яна ішла трохі працверазелая і ў душы зычлівая яму, што паспеў у час, што незнарок засцярог ад граху, што і праўда ёй трэба жыць дзеля яго, дзеля дзіцяці, таго новага дзіцяці, што з упартым спадзяваннем турзаецца пад сэрцам.

«ЦІто табе ўбілася ў голаў, каб рашыцца на такое? Жыць, трэба жыць!..» — гаварыў ён, высвечваючы ліхтаром няроўную, у выбоінах дарогу.

«Ага, жыць»,— ледзьве вымавіла яна, чуючы, як пад сэрцам варушыцца дзіця. Свет ёй зноў засланілі слёзы, але плакала яна, не саромеючыся гэтага вялікага мужчыны, ад смутнае, спакутаванае радасці, што асталася жыць і што трэба жыць дзеля яго — дзіцяці.

На калючым, шапаткім, з маладою канюшынаю ржышчы, іпто пачыналася за лесам, япа пайшла ўжо адна, трохі паспакайнелая, што ніхто не ведацьме, дзе яна была, а ён усё стаяў, гэты вялікі, добры мужчына-абходчык, мусіць, не вельмі верачы, нібыта малому дзіцяці, якое вучылася хадзіць, што яна дойдзе да вёскі.

Але яна ўжо ведала, што дойдзе дзеля яго — дзіцяці, што ізноў заварушылася пад сэрцам.

Абудзіла яе, пранімыгнуўшы ў міг вока каля самага берага, сіняя блішчастая пташка з кароткім, быдта выскубленым, хвастом. I Алеся, забыўшыся пра хрэсьбіпы, пра таго сутулага абходчыка, з дзівам глядзела, як нізенька, над самаю вадою, ляцела гэтая невядомая ёй сіняя пташка, скорапька згінуўшы за навіссю лазы. Алеся, здумелая, ці не падалося ёй — бо хіба ж ёсць такія пташкі? — ізноў прыкленчыла каля.карча, узяла з горбачкі бялізны мокрую сарочку і заплюхала ёю ў жаўтлявай вадзе.

He бачыла, як каля берага спыніўся і пастаяў, падцяўшы хвост і паглядаючы сюды асалавелымі вачмі, шалёны Ракоў сабака.

IV

Імполь, паважаўшы на ручкі і падымаючы ўгору парог, вырваў з баразны плуг. Турзаючы за лейчыпу, скіраваў каня на пяезджаную' ўтравелую дарогу, каб пачаць новы загоп. Гультаяваты, ужо немалады Мондраў конь пехаця замахаў галавою, ганяючы ліпкіх мух ды пякучых аваднёў, што плоймаю віліся пад ім, і раптам стаў — пэўна, зажадаў перадыху або і таго гаспадарскага нокання і крыку, да якога ёп ужо, мусіць, звык.

Але Імполь яго не чапаў — ведаў, што гэты няўдалы, з увагнёнай, як у лася, шыяй, вялікім чэравам і абвіслай сподпяй губою, стары Мондраў конь можа занаравіцца, як было гэта нядаўна, з тыдняў два пазад, калі Імполь, варочаючыся з ворыва, наладаваў з крушні воз камепня, каб загатаваць яго на склеп. Якраз перад Мацюшкавым полем, на тым кавалачку шырокай пясчанай дарогі нядужы Мондраў конь во гэтаксама замахаў вялікаю звіслаю галавою, адкапыліў піжнюю тубу і далей не пайшоў. Ужо крышку разнерваваны, Імполь узяў яго за вобраць каля цугляў і махнуў кулаком перад хмурым, абапрэлым ад слёз канёвым вокам, і гэты змучаны і, здэцца, рахмапы Мондраў копь раптам пудка ўзняўся на дыбы, захроп і стаў адсаджвацца назад, абіваючы аб воз свае худыя вострыя калені.

Імполь счакаў, покуль астыне ад нечаканага перапуду і гарачае злосці пядужы конь, і ўжо, падпіхаючы за ручку цяжкі, наладавапы каменнямі воз, сцебануў па худаватай крыжавіне пякучаю, з вузельчыкамі, сырамяжнай пугай. I нарабіў яшчэ большае бяды — конь спярша нервова здрыгануўся, цяжка задыхаў, а потым пачаў кленчыць на пярэднія ногі, азіраючыся назад гэтым слязлівым смутным вокам. Невядома, колькі тады прастаяў бы Імполь, гледзячы, як цяжка ходзіць, уздымаючыся гармонікам, пахвіна ў гэтай няздатнай да работы, наравістай, запаранай здыхаты, каб не надарыўся Янка Вайтовіч і не ўпрог свайго сухашчавага, але шырокага ў персях каня, што пават з гонарам, лёгка выкідваючы пярэднія ногі, выцягнуў з пяску Імполеў воз.

— Паглядзі ты на яго чэрава,— смяяўся тады Янка Вайтовіч, задзіраючы голаў і паказваючы сваім даўгаватым носам на белага Мондравага каня.— Некалі Радзівон Мондры мякінаю яго карміў, а ты хочаш... Ён ледзьве цяняецца.

Але, успомніўшы пра Радзівона Мондрага, раптам асекся, абцёр жменяю рот і пачаў выпрагаць з Імполевага воза свайго шустрага коніка, што паліскаўся гладкай шэрсцю.

— Цяпер яму ўжо ніякі харч не паможа, як ні кармі,

карысць малая.— Вайтовіч нібы пачаў апраўдваць Імполя і скорапька паехаў, здалёк яшчэ гукаючы: — Які гэта конь, каб каршун за спіну ахапіў, то панёс бы.

Цяпер Імполя нават разабрала жаласць, калі ён паглядзеў яа старога Мондравага каня, што стаяў, трохі нахіліўшыся яабок і адставіўшы заднюю пагу. Нешта знябожанае, хворае было ў яго паставе.

«Колькі ж яму год?» — Нібы сам у сябе спытаў Імполь і адышоўся, прысеў на халодную, насыпаную тут на сценцы крушпю, што абрасла маладою ценькаю травою і нізкім сівым палыном, каб перакурыць і аддыхнуць самому. Ходзячы за плугам, намучыўся ўдосталь: тут пры грудкў не адзін жвірчак, а і каменні, аж зубы ляскаюцв, калі плуг натыкаецца і скрыгоча па іх, б’е жалезнымі ручкамі ў натруджаныя гарачыя далогі. Цяпер яны смылелі ад жылістае нацятасці і работы.

Імполь абмацаў кішэні, шукаіочы карабок запалак ды бляшаную баначку з тытуяём і папераю. Усмак закурвіў, пякучы тытунёвы дым задушлівай гарачынёю ап’яніў голаў.

Імполь, як праз туман, глядзеў перад сабою, але вочы не бачылі ні карычневага груда, на якім заіснеўся зялёнымі радкамі авёс, ні чырвоных вежаў касцёла ў далёкай лагчыпе, што ляжала між замглёных сінечаю цёмных яловых лясоў на гарбатых горах. У душы тлеў пусты сцішаны спакой, покуль зірк не патрапіў, не разабраў у далёкай сіняватай смузе белыя плямы — сцены ввібеленых дварчанскіх хатаў ды мураванак.

Раптоўна ачуняўшы ад зморанай соннай дрымоты, Імполь успомніў пра Хрысцю, пра тое, што чуў пазаўчора ад Воўчкавае Вольгі, ведучы да рэчкі паіць каня, і той, чамусьці незалюбіўшы, што наперадзе нехта ідзе, турзануў жоўтымі старымі зубамі за канапляную Вользіну хустку.

— Вой, каб ты выдах,— Вольга адскочылася да драцяное ржавае загарадкі пад вішаннік,— яшчэ і кусаецца!

Імполв і сам сумеўся, не ведаючы, што гэты наравісты Мондраў конь можа яшчэ скубануць зубамі.

— He ўпадабаў нешта цябе.

— Мусіць.— Вольга бліснула з-пад хусткі зеленаватымі бязбровымі вачмі, азірнулася туды, па поплаў, дзе рагаталі дзяўчаты, сцягваючы да сябе паскі падсушанага пабялелага палатна, каб зноў намачыць у рэчцы, і сказала: — Гэта ж ці чуў? Хрысця нібыта, кажуць, вунь за служанку пайшла.

Нейкія невыразныя думкі паплылі ўслед за позіркам туды, за карычневы ад раллі грудок, Покуль прыжмураныя ад дыму, што закручваўся ў твар, ды ад зыркага расплаўлепага

сонца вочы не патрапілі па чырвоныя вежы касцёла ў далёкай, сіняватай ад смугі лагчыне. Там былі Дварчаны. Там недзе цяпер была Хрысця.

Насупуўшы ніжай на лоб кепку, Ьшоль доўга глядзеў проці сухога пякучага сонца. Белымі плямамі сярод навалу цёмных дрэў яснелі мураваныя ды выбеленыя яўрэйскія крамы і паблісквалі крыжы на Дварчанскай царкве.

Пякучай маланкай нешта кальнула ў Імполева сэрца. Там недалёка ад рынку, ад гэтае царквы — выштукаваны, прыгожы, з бляшаным дахам Грабянкаў дом.

Успомнілася зноў учарашняе, што сказала Ваўчкова Вольга. Знарок, а мо і незнарок, там на вуліцы пад старымі вербамі.

— А што, горай не будзе, як у Корсакаў. Ці не праўду кажу?

Імполь, каб не выдаць сябе, знарок маўчаў, словам не абмовіўся. Толькі ляпаў рукою па худой касцістай храпе каня, што зноў, вышчарыўшы свае з’едзеныя зубы, цягнуўся да Вольгі. А яна ўжо і не баялася яго, адышоўшыся трохі зводдаль, гаварыла сваё — знала, што цікава Імполю:

— Нагледзелася і тут усяго... Хоць у чыстаце пажыве,— Вольга хітра зіркнула Імполю ў вочы і завярнула пад шарыя вялікія каменпі, абцярушаныя лілова-карычняватым бэзавым цветам, да свае хаты.

Імполь стаяў як амярцвелы — калючым клубком пад сэрцам заварушыўся боль. Перавярнуўся той клубок і цяпер, падняў Імполя з мулкае крушні.

Стоячы босымі нагамі ў сівым нізкім палыне, што закучаравіўся круга кружні, Імполь прыжмурапа глядзеў з-пад пасунутае кепкі проці сляпучага сонца. Гарачынёю кіпелі, віравалі думкі: «Як жа ж яна там? Няўжо забудзецца пра яго? I што яна робіць у тых Грабянкаў?»

Пасля хрэсьбінаў яны бачыліся разы са тры ўсяго. Яна, спатажаная, баялася ўсіх. Скоранька, няўзнак, зіркпуўшы вавёрчьшымі лупаваценькімі вачмі, мінала яго; раз, калі падыходзіла на вуліцу сустракаць быдла, другі — бегучы да рэчкі спаласнуць бялізыу.

Трэці раз, варочаючыся з Дварчанаў сцежкаю каля рэчкі, згледзеў яе на Корсакавым балоце,— яна прыбегла туды нарваць маладога, што толькі адскочыў лапушыстымі купкамі, шчаўя. Яна аж залекацела, трымаючы ў белым, загорнутым да жывата прыполым фартушку жменькі са дзве пазбіранага шчаўя, калі ёы скіраваў да яе. На смуглявых шчоках выступіла, загарэлася сарамяжлівая чырвань. Вочкі, бліснуўшы з-пад гусценькіх шнурочкаў броў касаватым за-

юшлівым зіркам, раптам змерклі і схаваліся. Ён бачыў толькі яе зморшчапы пукаты лобік, хмурыя варухлівыя бровы, карычнявата-чарнявыя валасы з белаю сіпяватаю разоркаю прабору — хустка далёка адкрывала яго.

— Вой, божа літасцівы, чаго ты прыйшоў? — Яна глядзела недзе сабе пад ногі на яспа-жоўтую кветку слепаты.

— Так сабе.— Ён тады не ведаў, што сказаць.

— Ага, так.— Яна паварушыла нагою гэтую жоўтую кветку слепаты.— Людзі ж вунь.

— А што людзі?

— Досыць адной бяды, няхай крые бог! — Яна завярнулася, не падымаючы галавы, пайшла, сказала ўжо здалёк: — Баюся я твае... Імполька, пе падыходзь больш да мяые. He будзем мы знацца.

Але яму не паверылася тады, што яна кажа праўду, і ёп яшчэ больш, дзе ўжо ні быў — ці ў полі на ворыве, ці ў хаце за работаю, паглядаючы па сонпа-ацяжэлую, маўклівую Алесю, пачаў думаць пра яе. I гэтыя збэрсаныя думкі, як нясцерпная пакута, сядзелі ў ім, і ад іх не было ратупку. Але чым ён болып думаў пра Хрысцю, тым чуў большую віну перад Алесяй і нават затоеяую брыдкасць, што не любіць яе. Ці, пэўна, не можа разабраць, што любіць абедзвюх — кожную па-свойму: Алесю трохі як мацеру, якое яму не хватала ўсё жыццё, з яе сталасцю і тою ўжо распаўнелаю прыгажосцю, тым прывялым хараством, крыху ўжо сарамяжым,чым вабіць маладзіца. У Хрысці было нешта іншае, як у яблыпевай кветцы — тое ружавата пязвялае хараство, яшчэ не спазнаТіае, не вядомае, ні ёй і нікому. I Імполь чуў, як Хрысця хіліцца да яго душою.

Імполе'вы вочы заслязіліся ні то ад ветру, што дыхаў напараным цяплом, перамешапым з пахам падагрэтае вільготпае зямлі і маладое саладжавае ярыны, заараяага на картапляпішчах гною, ні то ад зблытаных у тугі, неразборлівы жмут думак — як жа ж далей жыць: во ёсць поле, зямля, Алеся, ёсць, здаецца, усё і нечага недалягае чалавеку. Чаго? Няўжо толькі яе, Хрысці? Ці мо то звыклага вясковага кахапня, якога ён це спазнаў, нават не пасядзеў на прызбе з дзяўчынаю, пе наабдымаўся, як абдымаліся хлопцы, варочаючыся з вечарыпкі дадому, і йіколі не біўся за дзеўку, як біліся іншыя, ідучы пават па нажы. Ці не занадта лёгка яму далася любоў з Алесяю. Ды якая гэта любоў. На восем год старэйшая ўдава. Ёй абы прылашчыць прымака.

Высокаё мігатлівае сонца сляпіла вочы, у губы пёк канчарык размоклай папяросы. Імполь астатні раз зацягнуўся, учуў, як атрутнай гарачынёіо душу супакойвае горкі тыту-

нёвы дым, і шпуряуў ад сябе размоклы канчар. Азіраючыся на капя, што з аб’еханым ва вушы хамутом яагпуўся да цёмна-зялёпай маладой травы і паскубваў яе, ловячы сівымі аксамітнымі губамі, паіішоў халадпаватаю, нядаўна толькі што выйдзенаю разораю. 3 яе пехаця адляталіся цяжкія ружавата-чорныя гракі, разамрэла каркалі.

Перад чубком хвойніку ў лагчыне, дзе цямнела некалькі маладых елачак, убрандіх у жаўтлява мякенькія кутасікі, сашчапіліся густымі разложыстымі вярхамі кусты старога гарэшніку. ІІад ім грэлі на сонцы гарбатыя абамшэлыя спіпы два вялікія камяні.

Стоячы зводдаль ад іх і нешта нібы счуўшы, ужо каторая пара брахала ўедлівая сучачка.

«I што ж яна тутака згледзела?» — Імполя разбірала цікавасць, і ён выйшаў з разоры па цёплую, даўпо не арапую сухаватую ялавіпу, што густа і едка запахла падагрэтым ліловым чаборам ды жоўтымі шчоткамі сакаўнога водцыку і нізенькімі махрыстымі кветачкамі валаспіку.

Аблавухая сучачка, учуўшы гаспадара і блізкую помач, забрахала яшчэ мацней, падступаючыся да гэтых вялікіх, як уеханыя па самую стрэху хаты, абамшэлых каменняў.

У Імполя зашчымеў раптоўны холад сцішнасці — ёп успомпіў тое, што чуў не раз ад Алесі: пад гэтымі каменнямі былі закопаны нейкія ксяндзоўскія дапыя — лаперы на тутэйшую зямлю і высечаны даўнейшы лес.

I некага з верасаўцаў брала цікавасць знайсці гэтыя паперы — каля камяпёў ужо асунулася і зарасла крапівою ды густымі кусцікамі вербалозу колісь выкапаная яма.

Туды, да гэтай ямы, і падступалася сучачка, дзеля асцярогі прапусціўшы наперад сябе Імполя і круцячыся ззаду яго ног.

Перамогшы ў душы сцішанасць, Імполь падышоў да стракатага ад белых, з жоўтымі вочкамі кветачак сунічніку берага і спярша ўчуў, як там каля маладой, абкіданай карычняватым лісцем грушкі нешта завурчала, зафыркала, і потым ужо ўбачыў, як з высокае крапівы, мусіць, з палежанага котлішча падпяўся палавы, у рыжаватых плямах, з гоўстымі крываватымі лапамі звер. Ён быў з добрага сабаку і шырокай, мурлатай, як у ката, мызай.

Мыза вышчарылася, паказваючы з кутка вялікія іклы. Косыя зеленаватыя вочы гнеўна заблішчалі, на галаве чуйна стаялі вострыя, з кутасікамі, вушы.

Перапалоханы знянацку звер раптам крутнуўся, ад злосці заварушыў куртатым, як адсечаным, хвастом і шмыгануў 34

за калючую дзікую грушку і адтуль зноў нядобра, з грозьбаю, па-кацінаму завурчаў.

Імполь. сумеўшыся гэтага раз’юшанага гыркату, адступіў ад берага, азірнуўся круга сябе, каб знайсці што падхватнае Ў РУку.

Заходзячыся ад заядлага брэху, сучачка таксама адкацілася назад.

3 гарачкі ды страху Імполевы вочы перабіралі стракатую ад ліловага чабору ды жоўтых шчоткаў водцыку сухаватую ялавіну, але каменя нідзе не знайшлі.

Трохі ашаломлены, як сам не свой, Імполь зноў закруціўся на месцы, сілячыся прыдумаць, што ж можна яшчэ схапіць у руку, але ўбачыў за чорным заарапым палеткам свайго белага каня, нарэшце змікіціў — адпяць ад плуга ворчык.

He выбіраючы ўжо дарогі, наўпрасты па мяккай гразкаватай раллі пусціўся подбегам да сценкі, там, прьшаўшы да травы, усё гэтаксама ціха папасваўся, цягаючы за сабою павалены плуг, змучаны сённяшнім ворывам стары Мопдраў конь.

Захлынаючыся ад прыступу гарачкі, ад таго невядомага, што мае здарыцца, ужо трохі няспрытнымі, дрыготкімі рукамі адчапіў ад плуга драўлянае каромысла, выкруціў яго з сівых канапляных пастронкаў і, трымаючы адною рукою наперавес, скоранька завярнуў пазад.

Пераскокваючы цераз разоры і западаючы ў пяроўпай раллі, з радасным і ашалелым віскам наперадзе яго кацілася малая аблавухая сучачка.

Першаю дабегла да негустых, у драбнявым яшчэ лісці кустоў гарэшніку і прыпынілася, унюхаўшы ў яме таго невядомага звяра. Задраўшы мызу, ціха стаяла, чакаючы, пэўпа, а што будзе далей, калі падыдзе Імполь.

Растрывожапы і спуджаны звер, счуўшы мяккі тупат босых Імполевых ног і бразгат жалезнага крўка на вагкаватым дубовым каромысле, падсунуўся далей за крывую чэзлую дзічку — адпо з-пад нізкага вілаватага сўка вызірала мурлатая, з прымружанымі вачмі кацячая галава.

Ступіўшы на бераг ямы, што ўтачылася ў зямлю глыбокаю лейкаю, Імполь аберуч узяўся за канец шарага, злінялага на дажджы і сонцы дубовага каромысла, на выпадак чаго высока падняў перад Сабою.

За дзікай недарослай грушкай зноў пачуўся раз’юшапы злы гыркат. Імполь толькі ўскораў змеціць, як здрыгапулася і зашапацела лісцем груша і як сюды на бераг гэльцпуў шара папяловы вялікі клубок.

Што было моцы Імполь махнуў вагкім дубовым каромыслам, учуўшы раптам, як у далоні аддаўся нечаканы ўдар. Караткаваты, з сытымі псрсямі і куртатым хвастом звер нібы спатыкнуўся ва сваіх кудлатых тоўстых лапах. Каромысла ўцэліла, пэўна, у голаў — звер прыкленчыў і, як учадзелы, закруціўшы мурлатаю галавою, яшчэ папоўз дЯ Імполевых ног.

3 перапуду заверашчаўпіы, ад ямы адбеглася жоўтая аблавухая сучачка.

Несумысле, ужо з гарачкі Імполь яшчэ раз гакнуў па мурлатай, з натапыранымі кутасікамі вушэй галаве цяжкім дубовым ворчыкам. ,

Забіты ўжо, відаць, пасмерць звер вяла асеў на траву і пакаціўся па крутым беразе ямы ў высокую крапіву, пад дзікую, у карычняватым лісці грушку, дзе і ляжаў, толькі цяпер ужо белаватым жыватом дагары. 3 п-ысы высачылася цёмная кроў, заліваючы каля пашчэнкаў касматую шэрсць. У агні астатніх сутаргаў дрыжала і выцягвалася задняя лапа з вострымі вялікімі кіпцюрамі.

Холад страху, раз'ятрапасці і ўсяго певядомага калаціў Імполя. Сэрца падточвала горкая крыўда па сябе, што ўчыяіў нешта кепскае. Зрабілася раптам шкада гэтага невядомага звяра, што пядаўна стаяў каля дзікае недарослае, грушкі, падпяўшыся з котлішча, увесь пруткі, насцярожапы і спрытны ў сваёй звярыпай паставе, а цяпер, абязвечаны смерцю, ляжаў, брыдка паказваючы белаваты жывот, з задранаю дагары мызаю, з якое высачылася кроў, і нешта ўжо гідкае, можа, нават нікчэмнае было ў ім, у гэтым яго нежывым спакоі.

Імполь адышоўся ад ямы, спакуслівая цікавасць яшчэ пад’юшчвала падысці да звяра.

Трымаючы пагатове вагкае, з жалезным круком каромысла і ўпіраючыся пятамі ў грунт, каб не паслізпуцца, Ішіоль памалу спусціўся да калючае дзікае грушы. Каля вылежанага, утаптанага ў гонкай выбуялай крапіве котлішча валялася чорпае, пазаліванае кроўю пер’е — злавіўшы на полі ці ў лесе нсйкую пташку. звер. мусі, жыраваў у яме. Тут валялася яшчэ не дагрызепая чорна-сіняватая, ^ыхтык іпдыковая, з доўгай цэўкай і чорнымі кіпцямі нага.

«Нябось, не святы і ты. Звёў са свету не адну пташку»,— Імполь нават загаварыў да звяра, знайшоўшы раптам, чым апраўдацца за сваю вінаватасць, і ткнуў канцом каромысла ў белаватую поўсць жывата — звер вяла, ужо ые пажывому ‘скалыхнуўся.

Здалёк прынюхвалася, але яшчэ баялася падступіцца сю-

ды заядлая сучачка — бегала па беражку ямы, не ведаючы, што рабіць. Нарэшце спусцілася ўніз, хаваючыся за Імполевы ногі, нязлосна забрахала.

Для асцярогі, прыціскаючы ворчыкам мяккага падатлівага звяра, Імполь бліжай нагнуўся над ім — разгледзеў вусатую, з шырокімі і касматымі пашчэнкамі крыху разяўленую мызу: адтуль вышчарыліся вострымі асцямі сашчэмленыя іклы, з кутка рота сачылася і залівала заплюшчанае вока цёмна-тлустая кроў.

Холад насцярогі яшчэ дрыжаў у Імполевых грудзях, і, перасільваючы сябе, Імполь узяўся за мяккую цёплую лапу, падняў ад зямлі нялёгкага, можа, на пуд, звяра і, ужо ўбачыўшы, як звесілася мурлатая галава, асмялелы, вывалак яго з гарачае, ужо напаранае сонцам, ямы. Кінуў на звінючую ад увішных пчол шчотку чабору і, прымергаваўшы пад пахаю дубовае каромысла, схваціў звяра за ўсе чатыры ногі і, падымаючы над раллёю, папёс на зялёную сценку да воза.

Ад стракатага з белаватым жыватом звяра, што, як баран з падрэзаным горлам, далёка назад адкінуў сваю голаў, пахла ветрапіпаю, нейкім едка-саладжавым потам.

Імполя ўжо разбірала нясцерпна-дзіцячая жадапасць пахваліцца, расказаць усім у Верасаве, як ён забіў гэтага невя’ домага звяра, і паслухаць, што скажуць людзі.

Час блізіўся на полудзень — у самую выш паднялося і зменшала ў сваім кружку, здаецца, падтапілася сонца. Цень ад Імполя зрабіўся кароценькі і бег за ім, як нізенькі калекі чалавек.

Пастухі ўжо недзе змералі яго босымі ступнямі і, налічыўшы пяць, гпалі з пашы крутабокіх, з тоўстымі чэравамі, паетых кароў, што з подбегам, круцячы рагамі і ганяючы неадчэпных слепакоў ды мух, ішлі дадому, каб скарэй дабегчы да рэчкі, да вады, дзе пры вербах і алешніку можна абцерціся ад кусашчага гмызу. Толькі авечкі, сапрэўшы ад гарачыні, ціснуліся ў вялікую чараду, ішлі ззаду, пашкрэбвалі вострымі капытамі сухую дарогу, падымалі з яе мучны, пухкі пыл і, папярхнуўшыся ад яго сухое гаркаты, кашлялі. Імполь убачыў на грудку за зялёпым, што ліснілася на сонцы, завіваючыся ў трубу, лапушыстым жытам стракатую грамаду чырвоных, чорных і пярэстых кароў, пачаў скоранька запрагаць каня — карцела нагпаць пастухоў і здзівіць іх гэтым невядомым звяром.

Але пакуль выехаў папярочнаю сценкаю, што рассякала папалам без таго кароткія верасаўскія дзялкі, на шырокую пясчаную дарогу, дзе пачаў тапіцца і прыставаць зноў наравісты і знясілёпы Мондраў конь, пастухі ўжо былі каля

белых слупкоў пераезда. Замітусіўшыся і размахваючы рукамі, скоранька пераганяла цераз калею сонных, асалавелых ад гарачыні кароў. Недалёка ад пераезда злосна пасвістваў, чмыхаў белаю параю, спыняючы свой разгон, чорны нядужы паравозік з чатырма чырвонымі вагончыкамі.

Счуўшы гэты свіст, наравісты Мондраў конь застрыг вушамі, але кроку не надбавіў, ішоў вялаю ступою. Зморана памахваў і трос вялікаю, уныранаю ў зямлю галавою, гапяючы зеленаватых слепакоў, што няшчадна цялі яго — ад лютага болю на спіне ў каня адно ўздрыгвала і турзалася пабітая гузамі і натапыранымі пучкамі пільсці нервовая скура.

Ад першае веснавое духаты ў дрыгатлівым, тугім, як вада, мроіве сцішылася стракатае верасаўскае поле. На малых — у гектараў тры ці пяць — надзелах кароткімі палеткамі зазелянілася маладая, яшчэ жаўтлявая ярына, пахла саладжава-прэспым падпараным пер’ем невысокае, што толькі завілося ў колас, жыта, на шарых загонах радкамі падымала свае бурачкова-зялёныя вушы картопля, густою шчоткаю зелянеў, надоечы выпусціўшы з семяня кругленькія, як у раскі, лісцікі, нізепькі лён. Толькі там, дзе збіраліся сеяць грэчку, чарнелі свежыя загоны пухкай раллі. Між імі доўгімі грывамі счарнелага быльніку падымалася мяжа.

Была пара астатняга ворыва.

Сёпня Імполь меўся пазябліць тыя ганкі — той кліп на слабейшай, без гною зямлі, што ішла пад грэчку, каб назаўтра выйсці з сяўнёй; яе сеялі не барануючы — па раллі.

Але ўсё перайначыў, затлуміў голаў гэты выпадак са звяром.

■ Нібы забыўшыся пра ўсё астатняе на свеце, Імполь panep стаяў на каленках у перадку воза, азіраўся на шараватую, трохі як пацягнутую сівым марозам, у цёмна-карычневых плямах спіну звяра, што ляжаў ззаду яго, і раз за разам падварушваў лейцамі гультаявага каня.

Дробпенька перабіраючы крывенькімі пожкамі, паперадзе воза бегла жоўтая сучачка і як ад няжданай радасці ўгінала аблавухую голаў.

Яе першаю і стрэла Алеся, загнаўшы ў хлеў распарапых авечак і выйшаўшы да веспіцаў, каб прычакаць з-пад рэчкі карову з целям. Трымаючыся рукамі за сухія яловыя частаколіны, глядзела ў гародчык на карычняватую, у скручаным лісці ссохлую вішню, старалася адгадаць, што за нарат напаў па древа: ці не солі хто падсыпаў пад карэпні, бо чаго ж так раптоўна, як на агні, спяклося лісце, і ўчула, як аб босую нагў цярпулася слізкім цёплым бокам сучачка.

— Адна прыйшла? А дзе ж гаспадар? — спытала ў сучачкі і ўчула, як суха парыпвае, пераціраючы глыбокі пясок ў раўку, і скрыгоча коламі на каменях воз.

Абцягваючы на пукатым жываце лёгкую баціставую кофту, Алеся высунулася ў адчыненыя веснікі.

3 воза саскочыў Імполь. Апёк босыя ногі ў гарачым, як прысак, жоўтым пяску і перабег па сцежку ў сівы, абсыпаны густым пылам спарышнік. Чорны, здаецца, ятчэ больш падсмалены сонцам за сёнпяшні на ворыве дзень, выскаляў ясныя зубы; на кепку ганарыста закруцілася яго рудаватая кудзерка валасоў.

— Ідзі, паглядзі, што я прывёз,— махнуў ён пляскатаю кепкаю за плячо, паказваючы на воз і бліскаючы бялкамі вачэй.— Каўнер во!

Насупіўшы бровы і не разгадваючы, што і да чаго гаворыць Імполь, Алеся толькі тужэй зашмаргнула за два ражкі слабую пад барадою хустку.

— Ну, ідзі гляпь.

— Што там? — у Алесі надзьмуліся падпухлыя, з рудаватым, як ржа, налётам губы.

— Звяра забіў.

— Якога звяра?

— Хто яго знае. Во, каромыслам,— Імполь турзануў да сябе лёйцы, прыпыніў каля брамы каня.— Каўнер з яго добры быў бы.

Алеся незнарок, мусіць, ужо па звычцы, прыкрыла скрыжаванымі рукамі жывот і, каб не дзівіцца— добра помніла пра гэта,— адступілася да плота, няўцям усё цікуючы туды на воз, дзе папраўдзе ляжаў сіваваты, у цёмна-карычневыя плямы, невядомы і для яе звер.

— I што гэта за ён? — Яна прыжмурыла сонныя, крышку выцвілыя вочы.— ЛІС', можа?

— Які табе ліс. Каля гарэшніку, у той яме, што каля нашага поля, сядзеў.— Імполь адарваў ад шула і паднёс да плота старую расхітаную браму.

— Ці ж ён цябе чапаў? — Алеся адступілася, каб даць дарогу каню, сказала здалёк — у голасе дрыжала жальба:— Можа, дзяцей яго асіраціў.

— Валачашчы ён. Нары ў яго не было,— ідучы ззаду воза і трымаючы абедзвюма рукамі лейцы, Імполь выкіраваў каня ў двор.

Услед за возам у шырокую незачыненую браму спяшаючыся ўбегла і цяжка зачмыхала крутабокая карова, а за ёю, адганяючы вушамі мух, цыбатая цялушачка з вострай каро-

пай цвікоў на скураным намызніку, каб не магла даткнуцца да каровінага вымені.

Карова, * абнюхаўшы па возе звяра, набычыла рагатую голаў, зараўла і адскочыла назад, цярнулася тоўстым чэравам каля Алесі, перапудзіла гэтым ровам неразумную лабатую цялушку.

— Скаціну ўнаравіў, яшчэ ў хлеў не пойдзе,— Алеся, з нейкай асцярогай несучы свой жывот, прыпусцілася трушком да брамы, каб пераняць карову з цялушкаю, крыкнула адтуль:— Яшчэ і глядзіць. Ад’едзься хоць да гумна!

У яе голасе ўжо была нейкая злая цвёрдасць.

Імполь шлёгнуў ляйчынаю па кані, падагнаў яго на нявытаптаны, стракаты каля гумна ад ясна-жоўтага пералёту надворак.

У грудзях перасохла тая звінючая і чыстая, як вузенькі ручай, гаючая радасць. .

Наравіста круцячы вілаватаю галавою і косячысд на воз, у хлеў убегла пудкая маладая карова, і ўслед за ёю, ужо без ніякага страху, высока падымаючы мызу з восцямі цвікоў на намордніку, увайшла жоўта-белая падласая цялушка.

— Закапай ты яго падзлыбяду, мо шалёны які,— прычыпіўшы хлеў, крыкнула сюды, пад гумно, дзе Імполь ужо выпрагаў каня, сонная і злая ад гарачыні Алеся.

— Яшчэ што выдумай,— Імполь зняў з нервовага, што ўздрыгваў усёй скураю ад кусачых мух, змардаванага каня цяжкі хамут.

— Вунь Ракоў сабака ашалеў. Яшчэ ты падкінеш якой заразы.— Алеся, аблізваючы абсмяглыя прыпўхлыя губы, завярнула да.плота, нагпулася над падлапленым старым рэшатам, дастала адтуль надзьмутую разгарачаную курыцу, што ўстрывожана закаркала дзяркатым крыкам, і, трымаючы яе за крыллі, панясла да карыта з вадою, каб выкупаць ды астудзіць у вадзе.

— Расквахталася тут, во будзеш знаць. Нясьціся няма каму,— і запхнула яе зноў пад рэшата.— By, страшыдла, чарвівей тут.

Імполь, і сам ужо не ведаючы, што рабіць з гэтым звяром, ускочыў на каня, каб завесці яго па папас, і, асцярожна маўчучы, праехаў міма Алесі. Азірнуўся ўжо з вуліцы, убачыўшы, што, яна падазрона косіцца на воз.

«А мо, праўда, закапацв?» — не знайшоўшы выйсця, раптоўна падумаў, але ўчуў, як пад’юшчвала і зманвала цікавасць — паказаць верасаўскім мужчынам — няхай прызнаюць, што гэта за звер.

Ваўка ён і сам бачыў не раз. Гапяў, выпарваў з пораў, яшчэ як служыў за парабка ў Радзюка, і лісоў, а гэтакую халеру, што пезнарок забіў, ніколі ўперад не спатыкаў.

Завёўшы на папас каня і ўжо варочаючыся папалуднаваць, прыпыніўся каля Ваўчка — той, паставіўшы драбіпкі, лез якраз на страху, трымаючы пад пахаю пятоўсты куль акалрту.

— Цячэ, ліха ёй,— махнуў туды на страху злінялаю KenKaro Ваўчок.

— А колькі ж год стаіць? — так, дзеля прыліку, спытаўся Імполь, каб пачаць гутарку пра забітага звяра.

— Ого, ды год за трыццаць.—. Ваўчок пачаў грабціся вышэй на страху і адтуль ужо сказаў: — Ці чуў, сабака, кажуць, Ракоў ашалеў.

— Чуў.— Імполь нават узяўся рукою, каб прытрымаць драбіпкі.

— Шаленства асобая хвароба,— загаварыў адтуль, з сухое нагрэтае страхі, Ваўчок.— Людзей паражае. Вірус такі. Дзікія звяры яго разносяць. Ваўкі і лісы.

— А я некага пязнанага звяра забіў..— імпрль прыжму-рыўся ад пацярухі і пылу, што сыпаўся са страхі.

— Якога звяра? — зірнуў ні то з дзівам, ні то з недаверам Ваўчок.

— А хто яго знае. Вунь з поля прывёз.

— Няўжо? — Ваўчок прытаптаў пры драбіпах нятоўсты кулёк акалйту.

— Ідзі гляпь.

Ваўчок задам, прапускаючы адну ляску, спусціўся па драбіпках на зямлю. I ўжо дарогаю, прыспешваючы за імпрлем і распытваючы пра таго яязнанага звяра, пра яго велічыню і масць, раптам сказаў:

— Рысь, пэўна... I кутасікі на вушах, кажаш?

— Ага.

— Ён. Да ката падобпы. ІІа дрэвах сядзіць. Акраз ёп.

— He, гэты сядзеў у яме, каля нашага гарэшпіку.

I калі япы прыйшлі да воза і палажылі звяра па траву, Ваўчок, прысеўшы і ўжо добра разгледзеўшы яго, ляппуў абедзвюма рукамі сабе па каленях:

— Так і будзе — рысь.

• Пасля полудпя, калі выганялі на пашу каровы, на надворку ў Мопдрых сабралася ўсё Верасава — ад малых, усюды дападных дзяцей, да цікаўпых баб. Нібы нехаця прыйшоў той-сёй і з мужчын.

— Я кажу, ён, рысь,— падбіваючы шапку, заглядваў у вочы старому Ріорсаку нізенькі Ваўчок.

— Можа, і ён.— Корсак паварушыў нагою вялага, нежывога звяра, прыгледзеўся пільпей: — А што думаеш, падобны, што ён.

— Балазе знайшоў сабе забаўку, а грэчка не сеяна будзе.— Алеся прайшла з даёнкаю ў хлеў.

Але мужчыны, нібы і не чуючы яе, стаялі над рысем, мусіць, ніколі і нікім не бачаным дагэтуль, пераварочвалі яго, бралі за касматыя лапы, выцягвалі, абмацваючы вострыя кіпцюры.

— Ты глядзі якія, як у каршуна,— падбіваў з вачэй свой аб’еханы аблезлы каўпак Язапат Змысла, каб ушчаперыўся.

— To, нябось, твой каўпак згроб бы,— бо сам ты яго варопе на гняздо не закінеш,— смяяліся мужчыны.

Дзеці шыліся ў круг таксама, каб пагладзіць рукою па гладкай пільсці або турзануць за пэндзлік на натапыраным звярыным вусе. I пастрашвалі яшчэ адзіп аднаго;

— Уцякай, укусіць!

— Бойся, ага. Ён жа ж нежывы.

Сюды падбегла і Ваўчкова Вольга, падгладжваючы пад хустку раз’еханыя валасы, прысела на кукішках каля звяра, паўзіралася і паднялася, абгладжваючьі круга сябе спадніцу:

— Мо Грабянкаў сабака...

— Ты ўжо знаешся, прафэсар знайшлася,— незалюбіў, зіркнуў на жопку злым вокам Марцін Ваўчок.

— Бо якіх там сабак німа — размаітыя: і з тоўстымі мызамі, і з доўгімі.

— Вот ідзі.— Ваўчок зноў з-за пляча востра зіркнуў на жонку.— He зпаеш, дзе свой нос уткнуць!

Вольга адышлася, пацерла босаю нагою аб нагу, дзе ўпіўся гіз, і сказала ўжо здалёк:

— На маё і выйдзе — Грабянкаў сабака.

Мужчыны, збітыя з панталыку, пачалі прыганваць, хто, калі і якога сабаку бачыў. I той-сёй пават пагаджаўся, што сабакі бываюць рознай пароды і адкуль тут у бязлесай старане, далёка ад пушчы, возьмецца такі звер. Але падышоўшы сюды, усім памог разабраць, што гэта рысь, Міця Корсак — ён нават збегаў дадому і прынёс кніжку: там быў памалёваны гэтакі самы краплісты, з касматымі пашчэнкамі і кутасікамі па вострых вушах, куртаты звер.

— Я ж і казаў,— страпянуўся Ваўчок.

— Тады варта ў гміну паказаць,— падказаў Янка Вайтовіч і важна пацягнуў сябе за ніжнюю, скручаную трубкай, губу.

— Што твая гміна, хіба яна заплоціць, я якому асадніку

прадаў бы,— перабіў солтыса Марцін Еаўчок і, распіхаючы дзяцей, што абселі звяра, турзануў за гладкую поўсць.

— А што, можа, ён на троп наводзіць,— махнуў сваім аблезлым каўпаком Язапат Змысла.

— Я і кажу — асадніку завязці,— Ваўчок, рады, што ўсе хоць і моўчкі, але згаджаюцца з ім, пачаў расказваць пра повую сваю прыгоду: — Сам бачыў, як у папоў на падлозе ляжаць шкуры ад розных звяроў або на сцяпе развешаныя. Раз у Слопіме ў хату да палкоўяіка...

— Ты ўжо з кім не знаўся, можа, нат з гецераламі,— засмяяўся стары Корсак.

— Я кажу, як было,— нат не маргнуў вокам Ваўчок.— Усунуўся ў хату, а там, вышчарыўшы зубы, па падлозе вялікая галава ляжыць. Я аж утрапянеў — думаю, сабака які, потым бачу — белая распластаная шкура, велькая, ліха ёй, як хто з каровы злупіў.

— Дак мо каровіна і была, а табе са страху бог ведае піто падалося,— зноў ціха засмяяўся стары Корсак.

— Ыгы, каровіна. Белага мядзведзя. Так што,— Ваўчок пакруціўся, шукаючы вачмі Імполя, і ўжо сказаў яму: — Вязі да Грабяпкі — купіць. Чаму пе? Злотых дзесяць дасць.

— Ну, дзесяць? — прыплюшчыў адно вока і перакасіў ад дзіва рот Язапат Змысла.— Спадзявайся, маёнтак нажывеш.

— А я кажу ў гміну паказаць,— пазяхвуў і абцёр пяцярнёю нявыспаны твар Янка Вайтовіч.

Выйшаўшы з хлява і прыкрываючы хвартухом даёнку, Алеся паслухала гэты мужчынскі гармідар і сказала да адваго ўжо Імполя:

— I, спытай, чаго ты па Дварчанах ездзіць будзеш. Грэчка вунь не сеяна..

— Ты вот не лезь, куды цябе не просяць,— прыкрыкнуў на Алесіо стары Корсак, заступіўшыся за Імполя, што ўгнуў голаў і раптам невядома чаго засаромеўся жопчыпага крыку.

I Алеся, толькі яе згледзелі, шмыганула ў сепі, прыляпнуўшы ад злосці скрыпучымі дзвярмі і перапудзіўшы пры парозе курэй, што з лускам дзяўблі маладую сакаўную траву.

v

3 плоцьмаю чорнепькіх, з сівымі грудкамі і жоўтых пухкіх куранятак, што з жалосна-нядужым ціўканнем каціліся адпо перад адным, вуліцу пераходзіла надзьмутая, з адтапыранымі крыллямі і ззелянелая ад злосці кураводка.

— Стой,— вырываючы з Імполевых рук лейцы, скіроў-

ваў да плота каня, пад абсыпаііы нылам вішаннік, Марціп Ваўчок.— Падушыш.

3-пад маленькае, з аплеценым шчытом хаткі сюды ўжо бегла, расшморгваючы за спіною матузы хвартуха, _сагнутая ў крук старая Кайтаніха. Зняўшы, махнула хвартухом на кураводку:

— Я табе нахаджу, сляпы шлупацень!

I нарабіла яшчэ большай бяды. Кураводка закудахтала, закаркала, нарабіўшы лопату, і пачала падлятаць, каб дзеўбануць старую. Спуджаныя кураняткі, як гарох, рассыпаліся па ўсёй вуліцы. Заторылі дарогу Імнолеваму каню.

— Кыш, назграбаць, і яшчэ. б’ецца,— махала хвартухом Кайтаніха, косячы слязлівым вокам на Імполеў воз.

Імполь не вельмі напінаў лейцы, ведаючы, што нядужы Мондраў конь рады і сам пастаяць.

Падступіўшыся на камень каля парога, з-пад рукі сюды на вуліцу ўцікоўваўся стары малацьбіт. Прызнаўшы Імполя, падтрос порткі і спешна, подбегам пайшоў да воза, абміпаючы кураводку з куранятамі, каб часам не наступіць на якое.

— Нябось, верасаўцы, я так і думаю.— Малацьбіт абцёр аб сцёгны ўпэцканую ў пясок руку, падаў Імполю з Ваўчком.

Імполь прыглядаўся да старога Ладзімера: ён, здэцца, зменшаў за гэтыя паўгода, пібыта адрос, паўпадалі і ўжо блішчалі слязлівасцю сіненькія вочы. Хоць ііяголеныя, у сівай шчаціне шчокі свяціліся яшчэ дужай ды здароўчай чырванню.

Стары малацьбіт, злавіўшы на сабе пільпы Імполеў зірк, заморгаў паўпадапымі сіненькімі вочкамі:

— Ну, як сам? Нешта благенькі стаў.

— Чаму?

— Прынадзілі,— махнуў галавою стары.— Косю, косю ды ў хамут. Дзіва, па столькі баб адзін мужчына. Ды прыткія яны.

Імполь унурыўся і адвёў свае вочы — стары не ведаў пра Еўчыну ды Таквіліну смерць. -

Каб як перабіць гутарку, Ваўчок адкінуў радзюжку — пад ёю ляжаў рысь.

— Ого, што ж гэта за звер? — страпянуўся стары малацьбіт і разявіў рот. Налёгшы грудзьмі на драбінку, узяўся за касматую лапу.— Ці не рысь?

— На полі, вунь, забіў,— шуфлікам свайго доўгага брыля йаказаў на Імполя Ваўчок.

— Як?

— Ворчыкам.

— I не баяўся ты яго?

— Ляжаў у яме.

— Хіба што,— стары выпусціў з свае рукі касматую лапу,— А куды вязеш?

— Ды Грабяпку. Мо кутць?

— А што, футра файнае будзе. А чаму сваёй не пакінуў?— Старому ўсё карцела распытаць пра верасаўскае жыццё.

— Ці вясковай гэта бабе ў тдкіх шкурах хадзіць.— Ваўчок зноў накінуў на звяра радзюжку.

— Мо і так... А як сам маешся? — У Імполя зноў упіліся сіненькія паўпадапыя вочкі.— Але што я пытаю: хлеб, чужым нажом кроены, нясмашны.

Імполю не вельмі хацел'ася гаварыць пра сваё верасаўскае жыццё — асцерагаўся Ваўчка, што падмеўся памагчы прадаць рыся і сілком улез у спадарожныя. Але ці прызнаешся яму, што Імполь ехаў не толькі дзеля таго, каб прадаць звяра — карцела яшчэ ўбачыць Хрысцю. Мо пра гэта дагадалася і Алеся і ад затоенай помсты, калі выязджаў з дому, пасадзіла Ваўчка: «Ці згаворышся адзіп з Грабянкам. Во, Марціна вазьмі з сабою».

Цэлую дарогу ў Імполевай душы кіпела злосць на Ваўчка, ды збавіцца ад яго выйсця не зпайшоў, як не зпаходзіў і цяпер пра што гаварыць з малацьбітом. Падтакваў, слухаючы, што расказвае той нра сябе.

■ — Я тут падмеўся старому Герцыку калодзесь капаць, узяў бы і цябе ў памагатыя, але дзе ты ўжо,— і махнуў рукою, сказаўшы пібы сам сабе: — Хоць нашто яму той калодзесь. Вупь людзі з дальшых вёсак соль усю паняслі. Запалак не дакупіцца. Вайна, кажуць, блізіцца.

— А мо ператрывае як,— умяшаўся падкі да палітыкі Ваўчок.

— Бог яго ведае. Але ж неш'та чуюць людзі. Вунь асаднікі свае фальваркі прадаюць. Свет калоціцца, як на верацяне.

— Ліха яму, столькі войнаў па чалавека,— пакруціў галавою Ваўчок.— Ды з кожным разам яны -страіпнейшыя.

Малацьбіт уздыхнуў:

— Ну, чаму ўжо быць, таго не мінаваць.

Ён угнуў голаў і, не падаючы рукі, пайшоў ад воза, не азіраючыся прыляппуў за сабою веснічкамі.

Імполь япічэ стоепа паглядзеў на абмазаную, з лазовьтм шчытком хатку — на акне густой чырванню цвіў вазоп-смыроднік — і турзануў за лейцы.

Дрыготкі ляскат колаў абудзіў зморанае сляпучаю гарачынёю мястэчка. На пафарбованай лаўцы каля плота падняў голаў стары яўрэй з .шырокаіо барадою і ўпёрся грудзьмі на жоўтую бамбукавую кацубу. Задзіраючы ад ветру бялявы чубок на абстрыжапай галаве, тросся на сіненькім веласіпе-

дзіку з трыма колкамі, апярэджваючы фурманку, год пяці хлопчык у кароткіх штоніках.

У Імполевай душы разам з грукатлівым возам дрыжаў нейкі свой затоены страх і чаканне — убачыць Хрысцю. У гэтым чаканні было н,ешта такое, як бывае чаканне цёмнай хмары — ці прьшясе яна буру, град, ці проста шчыры дождж. Але, як перад кожнай хмарай, быў парывісты, моцны вецер. I цяпер гэты вецер чакання падымаўся ў Імполевых грудзях. Як стрэне яго Хрысця? Каб цяжкі вялікі град не збіў тую рупь, што толькі ўсходзіла ў яго душы. Няўжо яе холад, няветласць, можа, нават злосць, як вялікі град, саб’юць-здратуюць маладую рунь шчасця, што ўзышла, закрасавала ў яго душы. Ён ужо ведаў, што любіць Хрысцю нейкім інакшым каханпем, не тым, як любіў Алесю, любіць мо таму, што не ведаў, не спазнаў да гэтага жанчыну, што не было таго, першага, што павінна быць, што ён нешта страціў, што нешта абмінула яго ў жыцці — кабета таксама павінна быць першай. I калі ён успамінаў Хрысцю, яму спаміпалася тое, што сказаў яму некалі ў гумне стары малацьбіт, калі прыцікаваў, што ў яго, у Імполя, нешта ўжо завязвалася з Алесяю:

— Жыцьмеш, але нашто табе стоптаны лапаць? Знойдзеш. He шукай багацтва, а шукай розум.

Імполь тады зазлаваў. Стары малацьбіт змікіціў, што сказаў не тое, папляваў на далопі і ўзяўся за цэп, гакнуў бічымом па новым пасадзе і ніколі болей не гаварыў благога пра Алесю — бач-ыў, што Гмполь любіць яе, і нават стаў падхвальваць Алесю і падсватваць ужо Імполя да яе.

Брыдкое, гідкае, што малацьбіт сказаў пра Алесю, трохі сатлела, забылася, а потым памаленьку, як пясок з гарышча, пачало церушыцца Імполю на голаў. ён пачаў прыглядацца да Хрысці і прыцікаваў у ёй нешта маладое, свежае, як ружаватае яблыка ў pace, і яго пацягнула да Хрысці, вабіла не толькі яе хараство, а нават тое чыстае, яшчэ нікім пе чапанае, неразварушанае яе кахаяне.

I Алеся пачала мяняцца ў вачах: ужо нешта злое, зацятае ўгадваў і прыкмячаў ён у ёй. I штось пават брыдкае ўбачыў ён у Алесі: пезнарок, знянацку, калі яна босаю ішла ад гумна да жыта, ён, прыгледзеўшыся да яе ног, здзівіўся, што ў яе пляскатыя, непрыгожыя і тоўстыя ў костачках ногі.

I калі была якая сварба з ёю, ён прыгадваў сцежку ад гумна да хаты, зацярушаную жоўтаю ячнаю саломаю, і яе, Алесіны, пляскатыя ступы.

Пасля хрэсьбінаў Алеся зацялася саўсім, па кожнае слова бзыкала, як злая аса, I Імполя спадцішка пачала падточваць мсцівасць сысці з хаты, уцячы. Але было непамысна і

неяк шкада кідаць яе цяпер, калі па вёсцы папаўзла страшпая чутка, што япа, Алеся, атруціла немую залувіцу і свякроў. Ён іх не любіў сам і хацеў заступіцца за Алесю, але не ведаў як, хоць патаемна верыў, што гэты грэх учыніла яна. Імполь нават пабойваўся цяпер, што з гарачкі, пад якую пунтовую злосць, яна знявечыць яго або накладзе ііа сябе рукі. I калі часам у яго пеўспадзеў з языка зрывалася што-небудзь злое ці нядобрае і яна, дыбегшы з хаты, доўга аціхала ў сепях ці ў стопцы, яго агортваў страх, каб не зрабіла чаго з сабою, і ён ішоў яе шукаць і гукаў, чакаючы з трывогаю, ці адклікнецца, і, калі чуў яе тое зацятае: «Ідзі ты пад шатанэ!» — яго разбірала радасць, што ўсё абышлося добра, спадаў гнеў і нават хацелася абняць і прыгарнуць яе.

Але падступіцца да Алесі не мог — яна моўчкі адганяла, гідліва і пакутна зморшчыўшыся і махнуўшы рукою, а іншы раз ледзьве працадзіўшы праз зубы: «Мне і без цябе, як вытрываць». •

Ён бачыў, як яе раз за разам ванітавала — зялёным, мусіць, жоўцю. Ёй праўда быў пямілы свет.

Япы цяпер жылі па сабе, і ён, лежачы па новым, зроблепым замест палка ложку, пачыпаў думаць пра Хрысцю. Паводкаю разліваліся гэтыя думкі, але як паводка спадалі, пакідаючы на душы слізкі глей: а дзе ж ім абодвум дзецца, пе маючы ні прыстанішча, ні прытулку. I падлашчваў сябе — трэба жыць, і не вырабішся ўжо з гэтага хамута. He аднакава жыццё для ўсіх, як каму наканавана.

Але выкінуць з галавы, адагнаць ад сябе мыслі пра Хрысцю не мог. Пакутаваў, думаючы пра яе і мыслямі пераносячы сябе разам з ёю ў іншы, нязвыклы і падхарошаны свет.

А цяпер на Дварчанскай вуліцы, прыглядаючыся да цёмных, затоеных вокнаў за пабялелымі платамі, да зялёных садкоў, што адсыпалі свой цвет, да пуставатае будняе вуліцы, якою тады-сяды сунулася фурманка, да людзей, што ішлі нешырокім і шарым, як нябелены ў балонку ручнік, ходпікам, і калі насустрач паказвалася маладзіпа— у душы малапкаю ўспыхваў трапяткі страх і радасць, што зараз незнарок убачыць яе, Хрысцю.

Але ішлі чужыя, і ў Імполевай душы падбітаю пташкаю ападала гэтая трапяткая радасць.

Маўчаў, асалавеўшы ад задушлівае гарачыні, Ваўчок.

Выехалі на шырокі местачковы пляц, акружаны пабеленымі цаглянымі крамамі, і міналі сцішаную за мурам царкву.

— Пачакай! — нечакана страпянуўся Ваўчок.

— Чаго? — Імполь турзануў да сябе лейцы, прытрымліваючы каня.

— Зірпу ў краму, можа, і праўд'а, людзі запалкі ды соль расхваталі.

— А ці ж узялі торбу?

— Як кажаш? — недачуў, адышоўшыся ад воза, Ваўчок.

Імполь махнуў рукою.

Ваўчок палыпаў вачмі і скоранька, спатыкаючыся на бруку, пабег да невялікай, складзенай з блокаў крамы, што ўціснулася між высокіх дамоў.

Імполь, каб размяць заседжаііыя ногі, саскочыў з воза, абышоў каня, прыглядаючыся, ці добра сядзіць вупраж, і прыпёрся спіною да драбінкі — чакаў, узіраючыся на гэты слепавокі, адпааконны дамок, што ўціснуўся між вышэйшых будынкаў, ці доўга там будзе бавіцца Ваўчок. Міпаючы краму, нейкая знаёмая сваёй паставаюдзяўчына пхнула дзіцячую каляску, што мігцела і пералівалася павучынаю спіцаў і паблісквала нікелем.

Імполь задыхнуўся ад нечаканага гарачага прыступу. Дзяўчына, злавіўшы яго зірк, таксама падняла голаў — смуглявы тварок яе стаў чырванець.

— Хрысця,—= у Імполя аж самлелі, падагнуліся ногі.

Нібы нехаця, нібы баючыся, Хрысця падпхнула да воза каляску.

— Во, не спадзяваўся,— змахляваў ён,— што стрэну.

— А ці хацеў? — Яна была ў новай, трохі злінялай, чужой сукенцы, у старых туфельках, нечым ужо не падобная, здаецца, да тае, верасаўскае Хрысці.

— Інакшаю'ты зрабілася.

— Няўжо не пазнаў?

— Чаму ж,— яму было цяжка гаварыць, сухаватая гарката перацінала горла.— Харашэйшаю стала.

— А ты,— яна патрасла, пагушкала каляску, але сказала: — Зблажэў.

— Работа, вясна.— Ён адчуў, што яна таксама рада гэтай несігадзяванай стрэчы, але дзявочы гопар не дае ўсё сказаць.

— Ну, а яна,— Хрысця не сказала «Алеся»,— можа, ужо сына табе нарадзіла?'

Імполь паглядзеў на гэты мілы радок на яе галаве, нібы саромеючыся, прызнаўся:

— He яшчэ... Ды што япа. Цябе ўспамінаю.

Хрысціп смуглявы тварок перасмыкпуўся і скамянеў.

— He трэба, Імполь.

— Чаму?

— Скалечыш сабе жыццё... Табе трэба япа, Алеся. Усё пераіначыцца, перагарыць, і жыць будзеця.

«He!» — хацеў сказаць Імполь, але толькі ўздыхнуў. Моўчкі так і стаялі япы, покуль не вярнуўся Ваўчок.

— Во, назапасіўся, як мыш на зіму,— Ваўчок у абедзве кішэпі ўпіхаў растапыранымі жменямі накупляныя запалкі, з-пад брыля свае насунутае на адно вуха кепкі ўзіраўся на Хрысцю,— Ты гляпь, якая спраўяая паненка стала.

— Выдумляеце няведама што,— смуглявы Хрысцін твар зноў успыхнуў і заліўся чырваншо.

Сарамяжнасць і нейкая адначасна прытоеная радасць трапяталася на ім. Карычняватыя вочкі з падазропай цікавасцю быстра зіркалі то на Ваўчка, то на Імполя.

— Куды ж гэта выправіліся?

— Ды во, да твайго Грабянкі.— Ваўчок засланіўся локцелг ад сонца.— Ты ж, кажуць, у яго цяпер?

— Ага,— Хрысця адапхнула каляску ў халадок пад купчастую маладую ліпку, з адцятым некалі вяршком і цяпер падобную на густую капу лісця, якое падпіраў гладкі камель.

— Звяра яму прадаваць вязём,— Імполь адкінуў йа возе радзюшку.

— Вой, што гэта за ён? — Хрысця адарвала ад наліраванае каляскі сваю руку, падступілася бліжай.

— Рысь,— засмяяўся Ваўчок.

— А я думала, кот які.

— Забіў каля пашага поля. У яме каля гарэшніку ён сядзеў,— не ўцярпеў, пахваліўся Імполь, і покуль ён расказваў пра ўчарашняе здарэнне, Хрысця ўсё цікавала на яго, бачыла, што ён змяпіўся, зблажэў, шчокі паўпадалі і пад вачыма сінелі кругі. Ёй зрабілася шкада яго, і нейкая горкая, крыўдная любасць сціснула яе сэрца.

Імполь, нібы ўчуў гэтыя яе думкі, змоўк, таксама з пільнасцю глядзеў на яе.

— Дак мо паедзем? — перапыпіў гэты іхні маўклівы зірк Ваўчок,— I ты мо з намі? — спытаў у Хрысці, што ўжо адышлася да каляскі — там закугакала, закрактала дзіця.

Яна пакруціла галавою:

— Я і так пазнюся. Мне ж трэба па малако ехаць.

Імполь глядзеў, як яна, нат не азірнуўшыся, папхнула перад сабою каляску. Хавалася за высокі каменны мур цэрквы. Горкая, як чэмер, атрутпая крыўда перавярнула ўсё ў душы: няўжо ён і не скажа ёй, што думаў сам-насам пра яе? Няўжо папраўдзе ёп не абыходзіць ёй, няўжо яна такая зацятая, абыякавая да яго, няўжо ні кропелькі пе любіць? А мо проста саромеецца або тоіцца. Але ж яна сказала сваё. Сказала, здаецца, цвёрда. Няўжо верыць гэтаму? Няўжо? Азіра-

ючыся на высокі каменны мур цэрквы, Імполь ішоў за возам. Нарэшце кінуў лейцы Ваўчку:

— Я зарйз, я вярнуся.

Пусціўся подбегам, мінуў царкву, задыхана крыкнуў наўздагон:

— Хрысця! Хрысця, пачакай!

Яна нат злякнулася, убачыўшы, што ён паганяе яе — збялелы, задыханы, з сырамятнаю пужкаю ў руцэ. Змакрэла выгараная кудзерка валасоў, што выбівалася з-пад кепкі, ліпла да мокрага лоба. У здзічалых, перапалоханых вачах яго бліскала нештаждрашонае і звар’яцелае.

— Чаго ты? — яна адступілася з высокага ходніка на рудаваты засмечаны брук.

— Нешта сказаць табе маю.

— Што, Імполь? — Яна павярнула да яго дзіцячыя калясы, бытта хацела засланіцца імі.

Чула ўсёго сабою, што скажа ён. Але нашто гаварыць — ці не забыўся ёп, што жанаты, што ў яго Алеся, сваё жыццё, усё сваё, якое ўжо ні ёсцека? I нашто развярэджваць душу, нашто чапаць тое, што прынясе бяду? Яна, здаецца, перагарэла, перапакутавала ўжо ім, перажыла, перамучылася. I па табе зноў — пакута, тая самая хвароба думаць пра яго, жыць ім. I мучыцца ад гэтых неадчэпных думак.

Перасільваючы сябе, душачы сваю вялікуго любасць да яго, ледзьве вымавіла абсмяглымі губамі:

— Паслухай, Імполь, пе трэба. He дадавай ты мне бяды, маўчы, нічога не гавары.

Але ён чуў толькі сябе, ён не хацеў ды ўжо не мог слухаць нікога.

— Вылуч хвілінку ды ў нядзельку вечарам да магілак за касрёл прыйдзі.

— Што ты гаворыш, Імполь.

— Я падбягу, як цямнець стане.

— Няхай бароніць бог, што ты намысліў!

— Пагаварыць з табою хачу.

— Гавары цяпер.

— He, убачыць цябе хачу, сказаць табе ўсё хачу,— ён падбіваў пад шапку свой упарты змакрэлы чубок. Густою расою на лобе блішчаў пот, нават па густых чорных бровах сачыўся на вочы.

— Прыйдзі.— Ён абцёр яго загарэлаю рукою.

— He муч мяне, Імполь, не трэба. Грэх на цябе ўпадзе... Яна ж, Алеся, вунь дзіцем ходзіць. Грашно ж перад ёю.— Яна павярнулася да каляскі, асцярожна скаціла з ходніка на брук.

Імполь стаяў, узіраючыся на Хрысцю, на яе бурачковую, у зялёныя кветкі, завязаную ражкамі на патыліцу хустку, на плечы, што сцішна і глуха аддаляліся, і Ііешта цяжкае, як вялікім каменем, прыгнула яго да зямлі.

Ён ледзьве скрануўся з месца і як сам пе свой рушыў назад па няроўным бруку.

He помнячы, куды і чаго ідзе, мінуў местачковы пляц, насунуўся па старую бабу з кійком і тады ўбачыў, што ўткнуўся не ў той завулак, завярнуў пазад.

У разарваным цяньку невысокай шапаткой бярэзіны стаяў белы Мондраў конь, тады-сяды трос галавою, ганяючы сякучых гізоў, і на цэмянтовых сходцах печае мураванкі, падпіраючы рукою шчакў, сядзеў асалавелы ад гарачыні Mappin Ваўчок.

— Дзе гэта ты бегаеш? — Ваўчок рукою выцер сонныя прыплюшчапыя вочы.— Трэба ехаць скарэй ды вярнуцца солі ўзяць, а то і праўда без солі астапёмся. Вунь і крамнік кажа, вайна блізіцца.

Імполь, здаецца, падаваў выгляд, што слухае Ваўчка, a ў самога перад вачыма ўсё стаяла яна, Хрысця, яе завязаная ражкамі назад на патыліцы хустка, паркалёвая, у выцвілыя кветачкі і трохі гаматная, велікаватая ёй сукенка — пэўна, з Грабянкавай жонкі.

He прыкмеціў, як прыехалі да Грабянкавага дома, куды ўжо збегаў ’Ваўчок, няскора вывеўшы адтуль заспанага, з чырвонымі вачмі Грабянку — у адной майцы на сытым целе, з валасатымі грудзьмі.

Грабянка, распытаўшы ў Імполя, дзе ён забіў гэтага рыся, вяряуўся ў дом, прывёў прыгожую, трохі распаўнелую белаватую, што, здаецца, і пахла малаком жонку, але яна чмыхнула, што з яго забаўкі толькі страта, надзьмуўшы губкі, таксама з цікавасцю разглядала звяра, і выняў сваё чорнае партманэ, выкалупаў з кішэнькі круглую сярэбраную мапету з насечаным рубчыкамі на канце.

— He, пан Грабянка,— пакруціў галавою Ваўчок, убачыўшы, што Імполь ужо цягнецца да гэтай манеты.

— А іле ешчэ? — пакасіўся на Ваўчка Грабянка.

— Пяць мала. Два злоты яшчэ набаўце.

Грабянка вытрас з партманэ ў скручаную жменю колькі новых, што пякуча ззялі, нікеляваных грошаў, аддаў іх Ваўчку.

Імполь, узяўшыся за касматыя лапы, вывалак з воза рыся, панёс у брамку ўслед за Грабянкам, палажыў у цянёк на траву ігад тоўстым шурпатым камлём хвойкі і паціху пайшоў да воза. Пазіраючы на вокны Грабяцкавага дома — там

пейкім затоеным смуткам бялелі фірапкі — і падумаў зноў пра Хрысцю, як жывецца ёй тут за гэтымі бельші фіранкамі. I, высунуўшыся з-за брамкі, раптам згледзеў сіную каляску, бляск нікеляваных ручак, і яе самую — загарэлую, здалёк падобную да цыганкі.

Скупое, нядужае спадзяванне турзанулася ў Імполевай душы. што прыйдзе яна ў той сухі, напараны гарачынёю хвойнік за касцёлам, за старымі да нематы, да страхоцця глухімі чагілкамі.

Зняў лейцы з частаколіны, пагпаў вуліцаю каня. Ззаду бег Ваўчок і трос жмёняю, у якой брашчалі грошы.

— He блага ўтаргавалі. Сем злотых — гэта,'лічы, тры пуды жыта.

— Вазьміце сабе адзін.

— Што, падкупіць хочаш? — засмяяўся Ваўчок, але адняў адну манету з набычанаю, падстрыжанаю пад бобрык галавою Пілсудскага, запхнуў у пустую кішэньку, ушытую для гадзінніка.

— Чаму падкупіць? — спытаў Імполь.— Вы ж утаргавалі два злоты.

— Утаргаваць-то ўтаргаваў, але не бядуй, маўчаць я ўмеіо, не тое бачыў.

— Што не тое? — устрывожана спытаў Імполь.

— Ты думаеш, я не дагадаўся тады каля гумна, што япа, твая Алеся...

— Няўжо яна? Іх абаіх?

— Гэ,— падняў галаву Ваўчок, засоп у своў шырокі задзірысты нос,— пытаеш? Во, лепш ідзем у краму, солі возьмем.

Па бруку ўжо заляскатаў жалезпымі шынамі колаў, затросся пусты воз — Імполь турзануў да сябе лейцы, прыпыняючы каня напроці белых, мураваных, роўненька, як пад шнур, і шчыльна пастаўленых адна да адной яўрэйскіх крамаў.

VI

Пасля полудня разышоўся ціхі росны дождж. Хіліла на сон.

Корсак сядзеў на парозе. Чуў і не чуў, як бубніла па лопусе дажджавая вада, дзяўбла ў пяску равок, вымываючы ружаватыя каменьчыкі, пляскала на камень каля парога, апырскваючы, як крапідла, холадам дробных пырскаў Корсакавы.босыя ногі.

Нізка над зарослым дзікім кменам надворкам, распасцёр-

шы вострыя крыллі, шмыгала чорна-сіняватая ластаўка, падымалася ўгору над плотам, мігаючы чырвоным воллем.

За вуглом у куратніку, знёсшыся ў старым дзіравым рэшаце, засланым для покладу, кудахтала курыца.

Недзе дрыжаў пад гэтым дажджом, цвірчаў, дробненька пераліваўся песняю жаваранак. I, абарваўшы яе, падаў імклівым каменем уніз.

Але стары Корсак, здаецца, нічога не чуў — ні кудахтання курэй, ні жаваранка, ні гэтага ціхага, мякепькага шэпту соннага дажджу. Ён падняўся з парога, босымі пагамі па слізкім бруку надворка дайшоў да мокрых, пазелянелых веспікаў, каб вызірпуць, ці не ідзе ад солтыса Міця, трэба ж было склікаць мужчын ды капаць перад парогам хлява яму. Але пад пустою вуліцаю рэдзенькім тумапцам вісела парпасць. He баючыся дажджу, хадзілі куры — знак, што няскора ён перасціхне.

Корсак паглядзеў на зялёны луг перад рэчкаю — там пасвіўся, павяз^пы да жалезнага шворна доўгімі вожджамі, чужы жоўты конь — і заплакаў, ціха, аднымі слязьмі: зрабілася шкада свайго яшчэ маладога ўкормленага і дагледжапага каня.

Ліха страслося яшчэ тыдзень назад, калі рахманы, паслушны Корсакаў конь раптоўна запаравіўся, паламаў усе загарадкі і высадзіў капытамі ў тыльным аконцы тое невялікае, на адну балонку шкло.

Пазаўчора ўся Корсакава скаціпа асталася нанач на.дварэ — пускаць карову і авечкі ў хлеў было-ўжо пават страшна.

Конь падымаўся на дыбы, лез пярэдііімі нагамі на сцену, нічога пе помнячы, ляцеў ужо і на Корсака, калі ён, па сваёй дуроце,-усунуўся быў у хлеў. Балазе недалёка адышоўся ад дзвярэй і ўскораў выскачыць яазад, прычыніўшы іх за сабою. На выяадак, каб конь пе нарабіў горшай бяды, дзверы сённячы прыйшлося знадворку забіць дошкамі.

Учора нават паклікалі з Дварчанаў ветэрынара.

Малады цыбаты мужчына з падбрытымі вусікамі, што паперадзе Міці прыехаў у Верасава ііа ровары, на блішчастай рулі якога вісеў стары парусінавы партфель, убачыўшы пацурага, з натапыранаю шэрсцю каня, нават нічога не рабіў.

— У яго крызіс. Праз тры дні ёп ужо,— ветэрынар нават дзеля прыліку не зняў з рулі свой парусіпавы, з ржавым замочкам партфель.

— Можа, укол які памог бы.— Стары Корсак глядзеў на высокага, з вастраватьші сутулымі плячмі доктара, апусціўшы рукі.

— Трэба берагчы скаціну, не пускаць сюды нічога ў хлеў.

Доктару, вядомая рэч, прыйшлося заплаціць.

Учора Корсак нават ад памяці адыходзіў. Дзіва што — такая страта, столькі кошту. Усю ноч і вокам не звёў. Прыдрамаў, прыкархнуў мо на гадзіну, сасніўшы соп, што ў хлеў убіліся зладзеі і павялі каня, а ёп гляд5іць са сметніку, куды выйшаў якраз па сваёй патрэбе, хоча закрычаць, а голасу няма, хоча падбегчы, a погі не ідуць, так і прачпуўся спатажаны і змакрэлы ад халоднага поту.

Потым і не спаў, думаючы пра сон, што на гэта і выйдзе,— павядуць каня, толькі не зладзеі, а хвароба.

He запальваючы лямпы, устаў з ложка, напіўся вады — нейкая гарачыня смажыла ўсяго — і, накінуўшы на плечы кажух, свецячы белымі сцоднімі порткамі, выйшаў на двор.

У хляве круціўся і грыз сцяну, аж трашчала ўсё, ашалелы конь. Ад гэтага скрыгату ў Корсака па скуры ішоў мароз. Рабілася не па сабе. Ўспомнілася і тое, як у Рыбках навязвалі ў хляве ашалелую дзеўку. Казалі, яна рвала ўсё на сабе і кідалася на ўсіх кусацца, а потым кусала сама сябе і білася галавою аб сцяну. Няхай баропіць бог, якая страшная хвароба, якая пакутная смерць.

А цяпер во гэдак мучыцца скаціна. Корсак адышоўся ад хлява, узлёгся локцямі на частаколіны. У гародчыку свяціліся жоўтыя касачы. За густым зялёным галлём старых дрэў ззяў палавіпкаю ціхі месяц. Яснасць ад яго была рэдзенькаю. Малочна-сіняватая ноч мяккаю дабратою абняла вёску. У цяньку пад бэзам на Жытковай лаўцы ціха перамаўляліся кавалер з дзеўкаю.

«Чые ж гэта?» — падумаў Корсак, але адгадаць ужо пе мог.

Яснаю маланкаю, як у глухой задушлівай цемнаце, выбліснула ўсё даўнейшае і маладое, як сам любіў Караліну. Толькі ж не гэдак.

Убачыў першы раз у Дварчанах у стракатай купцы дзяўчат, што лушчылі гарбузовыя семечкі, як высокую, спрытную і прыгожую на тварок, у сіняватай сукенцы з вышытаю ружаю і зялёным лістком. Нейкая чыстая, гладзенькая ўся — аж сэрца зайшлося, затрапяталася, як ягнячы хвосцік. Цішком адлучыўся ад сваіх хлопцаў. Назіркам пайшоў за ёю, і калі яна выйшла з мястэчка на пясчаную ведравіцкую дарогу, нагнаў яе. Загаварыў. Нават і не помніць пра што. Ды, вядома, перапудзіў — яна і пабегла, мусіць, не чуючы пад сабою пог, тупкаю сцежкаю збоку парэзапае калясьмі дарогі. Так і дайшлі да самых хат — япа папёрадзе, а ён, нібы адстаўшы, трошкі ззаду. Так ён і не дагпаў яе. Потым ужо, калі замуж узяў, прызпалася, што страх яе тады апанаваў: глу-

хія ровішчы, лес, а тут чужы хлопец, ды ўсю дарогу ідзе ўпагон. Якая тут гутарка — ці ж мала што,— ляцела, як вецер, бог адзін ведае, дзе і сіла тая бралася, шэсць вёрст, і каб хоць змарылася.

Браў яе без пасагу маладзенькую яшчэ, дзевятнаццаты гадок ішоў. I любіў яе неяк па-мужчынску груба, з адкрытаю, трохі ганарыстаю нелюдзімасцю, хаваючы ад яе сваю ласку ды пяшчоту. I піколі не загаварыў ціхім мілым словам, ды пашто саладзіць, як салодзяць іпшыя мужчыны. Дома пры жонцы — адно, перай іншымі — другое, нават брыдкае, пад жарт і хахінькі. Корсак таіў усё і ад сябе, і ад усіх, толькі ад яе, ад Караліны, пэўна, не ўмеў.

I яна ведала, угадвала душою, што ён любіць яе, хоць тоячыся і не прызнаючыся.

Ён, вядома, бачыў і яе спрытнасць да работы і ведаў, што яна прыгожая і як скрыва, зайздросным вокам цікуюць на яе чужыя мужчыны і іх, пэўпа, бяруць завідкі.

Што яна спрытная кругом, прыгожая маладзіца, разабраўся трохі пазней, учуўшы першы раз ад маці, калі яна вярнулася з чужога вяселля, дзе цікаўныя бабы абмаўлялі маладую ды няўзнак пахвалілі яе нявестку:

«Уга, твая Караліна — маладзіца на ўсе сто, а гэта і благенькая, і няўклюдная, і нос, ліха ёй, як у вароны. I я стаю, сынок, і гонар мне і радасць».

Улас з таго дня нейкім іпшым вокам пачаў глядзець на Караліну. Яшчэ мацней стаў любіць жонку, але ізноў ні адпым слоўцам не абмовіўся пра гэта.

Нездароўчая толькі астатнія часы была — гады два толькі і ведаў, што вазіў па знахарах. А тут яшчэ гэта прастуда. Неяк і не чакалася і не верылася, што так раптоўна памрэ.

Пасля Каралінінай смерці ніяк акрыяць не мог — куды ні павярніся, куды ні пайдзі — у вачах яна. To чужая бабская хустка, ю каптанік, то пастава, то голас — усё прыганвалі яе, Караліну.

У Дварчапах былі падсваталі ўдаву, нат, здэцца, спраўпую кабету. Але сватацца ды падходжваць да яе не мог — адкаснуўся, чужое пешта, ды як жа ж жыць насуперак душы, калі сэрца замірала па Караліне.

Жальбу ды пакуту душыў работаю. А потым знайшоў ні то забаўку, пі то пражнасць — гадаваць і даглядаць копей. Купляў, перапрадаваў, мяняў іх — і ўсё ішло адным швом і шанцавала — удаваліся Корсаку коні. Вядома, па корм не скупіўся і догляд гаспадарскі быў. Дапякала нават Алеся: «Ты, бацька, толькі і глядзіш коней. Ужо яны табе і божы .свет засланілі».

А гэта астатні — такі ўжо ўдалы быў: паслушны, дужы, працавіты, спрытны, хоць ты яго на выставу вядзі.

I ва табе — прылучылася бяда: якраз на поплаў, дзе пасвіўся навязаны Корсакаў копь, падсунуўся шалёны сабака. Ніхто і не бачыў, калі ён укусіў каня. Бачылі толькі, як бегаў па балота шукаць і есці бабок. Кажуць, і вылечыўся гэтым бабком. У Верасаве памалу аціхла гутарка нра гэта здарэнне. Ды і сам Корсак не вельмі прымаўся да яго, адно толькі пачаў прыкмячаць, што конь зрабіўся пудкі, не вельмі слухаўся, наравіўся, цяжка -дыхаў і балюча гудзеў нутром. Бачыў, што ў капя пачырванелі і зрабіліся вялікі.мі вочы.

На тым тыдпі, калі Корсак запрог яго, каб ехаць, забаранаваць грэчку, конь захроп, падпяўся на дыбы і шарахнуўся на бэз, перавярпуўшы воз з жалезнаю бараною, балазе Корсак ускораў адскочыцца, a то скалечыў бы ці забіў. Спярша Корсаку падумалася, што,. можа, які кот, высунуўшыся з-за вугла, перапудзіў яго, а потым убачыў, што конь увесь дрыжыць, як у якой трасцы.

Корсак яго распрог, паставіў у хлеў, але вечарам, калі ўжо прынёс яму вады, копь крута завярнуўся і, храпучы, раздзімаючы чэрава, у гарачцы кінуўся на сцяну, пачаў брыкацца, зламаўшы капытамі закладзіпу ў загарадзі. Добра, што абышлося так — выбіў з рук толькі вядро.

Але ці думалася, што гэта шаленства. He паверыў Корсак і Ваўчку, што незнарок напрасіўся сам глянуць на каня, і, пагладзіўшы пад кепку свой касмыль, разам з іпшымі мужчынамі зайшоў у хлеў і ўжо адтуль гукнуў:

— Мусіць, шалёны ён. Ідзі, Улас, лянь, як пена валіць.

— Яшчэ што выдумай.— Корсак ззаду ўсіх мужчын ужо з трывогаю ў сэрцы зайшоў у хлеў.

У каня папраўдзе з храпы цякла густая сліна. Еп задзіраў.голаў, стрыг вушамі і ціспуўся ў кут, як сам не свой круціўся па хляве.

— Знаешся ты,— заступіўся тады за Корсака Ікоп Жыток.— Мо перапуджаны моцна.

— Няхай сабе і не знаюся,— ганарыста задзіраў голаў недарослы Ваўчок.— Але я ў войску бачыў шалёнага каня. Ён нат салдата ўкусіў. Покуль разабраліся, што за хвароба ў хлопца...

— Ты што пі згародзіш, то ўсё пра войска,— не даў дагаварыць Ваўчку Ікон.— Перапуджаны, мо абкурыць каля трэба было б чым,

— Абкурыць,— хіхікнуў і адвярнуў свой твар за плячо Ваўчок,— Прывіўку трэба зрабіць, Вецірынара трэба шу-

каць. А ты — парэпалахі ганяць. Можа, хіба дзіванны напарыць ды даць яму. Кажуць, памагае ад шалёных сабак.

— Ты ўжо гародзіш ні зіму ні лета,— незалюбіў Ікон Жыток.

— Няхай і гараджу, але Ракоў сабака мог пакусаць.

— Сабака вунь, кажуць, вылечыўся,— крычаў Ікон.

Але выйшла ўсё па Ваўчкова — учора тое самае пацвердзіў ветэрынар, толькі ўжо дадаў, што вакцыпа не паможа,— хвароба задаўненая, і каня трэба забіць, каб не нарабіў горшай бяды.

Учора ўжо і рошана было, што каля хлява трэба выкапаць яму і выгнаць туды каня. Так, кажуць, хавалі шалёных копей даўней, бо дзе ты ўжо да яго падыдзеш.

Корсак яшчэ пастаяў на парозе, паслухаў, як бубніць па шырокіх лісцях лопуха пад капяжом вада, і ўвайшоў у кіслыя, з настоенаю духатою і абрыдлым звонам мух сені і пачаў шукаць у кутку за розпыйі Міцевымі вудзільнамі і навыразанымі палкамі стары ржавы, што меўся быць там, лом, трэба было падварушыць каля парога брук, дастаць ды скласці ў кучу пад вугол камені.

Корсак выцягнуў цяжкі, з загнутай дзюбкай лом, папёс яго паперавесе адпою рукою пад хлеў, пастаяў, прыслухваючыся, што робіцца за сцяною — там цяжка дых'аў і ўсё круціўся, мясіў гной, шастаў капытамі па разаслапай саломе конь.

Жаласпая гарката сціснула Корсаку горла, абліла гарачым потам лоб. Корсак абцёр яго рукавом і, падняўшы цяжкі лом, цюкнуў пляскатым канцом між каменняў, каб падважыць іх. У хляве спудзіўся і зноў забегаў, б'ючыся персямі ў паламаныя загарадзі, ашалелы конь. Прыслухваючыся да тупату ў хляве, Корсак падважыў ружаваты камень, вывернуў яго, кінуў далей ад парога, пад падрубу хлява, і ўзяўся выварочваць раскрышаны сіні і пляскаты. Каля хлява на бруку ўсё большаў лапік свежае разварушанае зямлі.

Сцішны дожджык расіў па Корсакавы плечы ў выцвілай, прапацелай, з цёмнай латкай кашулі, на парудзелую суконпую кепку, на карчаватыя, з раздутымі вузлаватымі жыламі рукі, што трымалі цяжкі саржавелы лом.

Корсак усё дзёўб ім між каменняў — лом то цяжка звінеў, пацэліўшы ў каменні, то скрыгатаў, калі Корсак падважваў іх спаднізу.

Нізка на падворку шмыгала, распасцёршы тонкія крыллі, чорпа-сіняватая ластаўка і, свецячы чырвоным воллем і белым жыватом, крута падымалася над Корсакам угору.

Пад страхою па крыжавіне вугла ў мяккім сухім гняздзе шчабяталі маладыя вераб’і.

Вярнуўшыся з пашы, на надворак праз непрычыненыя веснікі ўсунулася вішнёвая карова і сонна жавала жуйку, і, згорбіўшыся, моклі цыглястыя, абстрыжаныя ў рады і яшчэ не аброслыя авечкі.

— Цікуеце, дзіва згледзелі,— убачыўшы на надворйу сваю скаціпу, загаварыў да яе Корсак, як звык ужо гаварыць да ўсяго жывога: здзічалае быліны, калі вырываў ці вьікарчоўваў яе з-пад плота, да свайго паслушнага каня, калі закладваў у жолаб нанач корм ці выязджаў на ворыва.

На старасці і адзіноце чалавек гаворыць да ўсяго, каб ратавацца ад смутку і чуць, што некаму ты яшчэ трэба.

Корсак выграб рукамі пакрышаны, гнілаваты з аднаго боку камень, паднёс яго да кучы, кінуў на яе і азірнуўся на чорны лапік зямлі каля хлява.

«Не, мала выбраў бруку,— падумаў ён,— трэба яшчэ, каб яму не пераскочыў конь».

I раптоўне ўявіў гэтую яшчэ не выкапаную глыбокую яму і ў ёй свайго каня, што ржаў, выцягваў шыю і падымаўся на дыбы, сілячыся выбрацца адтуль.

Нязноспа-балючая, як вытрываць, жальба абліла сэрца, зацяла дых — Корсак нат пахіснуўся, абапёршыся рукою аб сухую, шурпатую ад моху сцяну хлява, дзе круціўся і страшна хроп конь, пастаяў з паўхвіліны, каб трохі перачакаць гэту раптоўную млявасць, і пайшоў зноў прысесці на шчарбаты парог.

Рабіць сённячы пасля спакутаванае почы ён ужо пічога не мог: дрыжалі рукі і гула, налівалася тупым болем галава.

Сеўшы на парог, ён і задрамаў, прачнуўшыся ўжо ад чужых на надворку галасоў: разам з Міцем прыйшлі пакліканыя ў помач Алесін Імполь, Марцін Ваўчок і верасаўскі солтыс — Янка Вацтовіч.

Яму капалі наперамену, як капаюць для нябожчыка дол — па двох: то Міця з Ваўчком, то Імполь з Вайтовічам. Потым іх падмянялі ўсе верасаўскія мужчыны: учуўшы пра страшпую новасць, сюды да Корсакаў збеглася цэлая вёска — усіх брала дзіва, яшчэ ж ніхто пе бачыў, як будуць закопваць жыўцом шалёнага каня.

Каля кучы жаўтаватага сырога пяску, па якую з глыбокай ямы ляцеў ружаваты жвір, таўкліся дзеці, далей шчыльна стаялі мужчыпы і хлопцы, між іх ціснуліся, каб зірнуць хоць адным вокам, перапалоханыя, але дасужыя верасаўскія бабы ды маладзіцы, стаялі зводдаль, каля брамы — барайі бог, з хлява выскачыць шалёны копь,— і, трьшаючы меншых

на руках, гукалі на большых, што таўкліся каля ямы на жоўтай кучы пяску.

Усе былі ўстрывожаныя, на тварах палыхаў страх.

Адно стары Корсак, што сцішна сядзеў на парозе, угнуўшы голаў, здаецца, быў спакойны, і выдавала, што нічога яго пе абыходзіла. Ён ляпаў босаю нагою па цёплай вадзе, што сабралася ў ямцы на пляскатым камені. На шапку яму са страхі падалі рэдкія, падсвечапыя сонцам кроплі. Дождж перасціх. 3 глыбіні разарваных, ужо высокіх хмар выглядвала сонца: на саламянай страсе, на лісці кучаравай бярэзіны, на дзікім кмене каля плота зіхацела, адсвечвала калючым золатам дажджавая раса.

Упёршыся локцямі ў калена і паклаўшы на далонь шчаку, Корсак горна думаў пра тое, што ў жыцці яму ніколі і ні на што не шапцавала — ні пажыць, як трэба, з Каралінаю, ні па дзяцей, бо Міця ўдаўся няздатны да гаспадаркі, ні на коней, бо ў якія кошты абыходзіцца гэты малады добры копь. 3 якога боку ні вазьмі — кругом бяда. І'ў гэтай бядзе, не паспеў азірн-уцца, прабегла жыццё. I нашто чалавек жыў, мучыўся?.. Нашто?!

— Тата, тата, ці чуеш? — гукнула да яго Алеся.— Можа, схадзіў бы да нас ды папалуднаваў.

Яна прыбегла сюды і, загнаўшы ў гародчыц, падаіла, каб яе перагарэла малако, Корсакаву карову.

Трымаючы ў руцэ вымытую даёнку, што пясла павесіць на частаколіну плота, яна стаяла ііа пляскатым камені каля парога і тармасіла бацьку за плячо:

— Ці чуеш, што кажу?

— Вот ты са сваёю ядою,— Корсак упёрся рукамі ў вялікія калені, падняўся з парога.

Але завярнуў не за Алесяю — яна, цяжка несучы свой жывот, прыспешыла дадому, каб пе бачыць ды не ўразіцца ад таго, што будзе рабіцца тут,— а падышоў да купкі мужчын.

Яны ўжо выкапалі глыбокую ды шырокую, як на склеп, яму. Прыкленчыўшы і падаючы рукі, адтуль даставалі, выцягвалі далакопаў — малога Ваўчка і высокага, тонкага, як жэрдачка, меншага Іконавага сыпа.

Каля ямы трапятаўся, прытоптваў на галаве шапку верасаўскі солтыс Япка Вайтовіч — ганяў, каб не заміналі, дзяцей.

— Эйш адсюль!

Дзеці адбягаліся, наровячы сцішком зноў падысці да ямы, але на іх пакрыквалі і лавілі кожная свайго, каб не падсунуў-

ся na якую злыбяду пад шалёнага каня, нерапалоханыя мацяркі.

Мужчыны вялі раду, як быць з ямаю: пакідаць адкрытаю ці мо лепш прыхаваць насечаным алехавым галлём.

— Чаго, пойдзе і так,— абціраў з сваіх портак сыры, паліплы пясок Марцін Ваўчок.

— У хлеў не зойдзеш, не вельмі выжанеш.

— А нашто заходзіць, у задняй сцяне аконца ёсць,— задраў голаў, каб зірпуць у, вочы старому Корсаку, Марціп Ваўчок.

— Ага, ёсць,— за бацьку сказаў Міця; з-пад кепкі яму на бровы цёк яшчэ не абсохлы пот.

— Во,— махнуў угору галавою Ваўчок,— каб якую толькі жэрдку ці бусак.

— Гы, утрымаеш ты бусак,— падцінаючы Ваўчка, выскаліў свае жаўтаватыя ад курыва зубы Япка Вайтовіч.

Але ніхто не зарагатаў — усе касілі вачмі, азіраліся на старога Корсака, што скажа ён. Тонучы па костачкі ў сырым пяску, Корсак глядзеў на прымкнутыя і забітыя пакрыж дошкамі дзверы хлява — там усё хадзіў і круціўся, не знаходзячы сабе месца, ашалелы конь,— нарэшце цяжка ўздыхнуў:

— Можа, і праўду ён кажа, будзем выганяць так.

Глыбока зацягваючыся на астатку, мужчыны дакурвалі папяросы.

Утаптаўшы размоклы канчар у сыры пясок, Янка Вайто.віч папляваў на руку і падняў дзюбаватую, з гладкім чаранком лапату, падважыў ёю прыбітую да тоўстага вушака дошку — зарыпеў, выкручваючыся з дзерава, кантовы цвік.

— Пачакайце, замок здыму! — трымаючыся за ўбіты ў дзеравіну жалезны крук, Міця дайшоў вузкім берагам да вуінака, адамкнуў на ім конскае пута і пацягнуў на сябе дзверы.

На вуліцу за плот адхлынулі цаладзіцы ды бабы. Разам з імі стаяў баязлівы, што пат не мог засекчы курыцы, Міронаў Васіль. Непаслушныя, разбэшчаныя дзеці чапляліся на частакол.

3-за хаты з гародчыка, трымаючы вострымі рагамі наперад, ужо нёс доўгую жэрдку бусака Марцін Ваўчок. Ад старанпя ў яго вылазіў з рота кончык языка.

Адстушўшыся і хаваючыся за сцяну, мужчыны бралі што падхватнае ў руку: лапаты, калы ды якія дзе заваляпыя жэрдкі — на выпадак, каб бараніцца.

У хляве ўсё круціўся, але не высоўваўся ў адчынеыыя дзверы Корсакаў конь.

— Шалёны, але чаму ж ён не ляціць во з хлява? — азіраўся па Корсака Ікон Жыток.

— Я яго зараз,— крыкнуў Ваўчок, разварочваючыся з доўгім бусаком, каб усунуцца ў сутокі, між хлявом і хатай.

— Ён зараз,— неракрывіў Ваўчка Жыток.— А што яму, чужое абыходзіць.

Туды ў сутокі на помач Ваўчку кінуўся Алесін Імполь. ІІа той бок хлява ў малым аконцы дзынкнуў зломак шыбы, і ў яго, мусіць, ражном уперад усунуўся доўгі бусак.

У хляве крутнуўся і цяжка застагяаў падцяты ім конь.

— Но-о! Стогпеш яшчэ,— там, за хлявом, крычаў Mapqin Ваўчок.

На загарадзі ў хляве грукаў, чапляўся доўгі бусак. Круціўся, але не паказваўся ў адчыненыя дзверы ашалелы копь, а мо бачыў гэтую глыбокую, падкопаную пад самым парогам яму, гэтыя высокія, насыпапыя кругом яе жоўта-ружаватыя купы жвірыстага пяску.

— А каб гэта залезці на страху ды адтуль яго пужнуць,— падказаў з-за плота Міронаў Васіль.

— А што...

— Вядома, лешп з страхі,— умешваліся бабы, ім ужо зацярпелася чакаць, покуль з хлява выскачыць конь.

Але раптоўна там пешта загрукала, затрашчала — і ў дзвярах, махаючы цяжкаю галавоіо і, здаецца, нічога пе бачачы каламутнымі вачмі, высунуўся конь. 3 адвіслай губы яго цякла зелепаватая сліна. У пукатых вачах чах каламутны бляск.

Прасунуўшы праз аконца, у хлеў усё білі бусаком Імполь з Ваўчком.

— Яшчэ-яшчэ, цаляй трохі налева,— забегшы перад ямаю і прыкленчыўшы на горбе пяску, у хлеў цікаваў Янка Вайтовіч: вока ў яго прыскальвалася, рот крывіўся.

— Ага, налева кіруй!

— Во, так, во...

— Ах, чорт!

Туды да Вайтовіча падбягалі іпшыя мужчыяы, прыгіналіся,заглядвалі ў хлеў.

Востры ражон доўгага бусака нечакана ўцэліў і ўпіўся каню пад дыхавіцу — конь балюча турзануўся, задраў голаў, нібыта ачуціўся, і рвануў з хлява, і толькі цяпер, здаецца, убачыў глыбокую яму.

Войкнулі і бегма кінуліся ад плота перапалоханыя бабы.

Копь наўскос гэльцнуў, каб дастаць пярэднімі нагамі да берага, але скокнуў не на ўвесь разгон, нібыта перапудзіўшыся глыбіні і хочучы, мусіць, стрымацца. Ён толькі за-

шкроб пярэднімі капытамі па стромым беразе і, натужліва задзіраючы голаў, бытта просячы ратупку, паляцеў у яму.

Падаў па пярэднія ногі, а потым недзе там, падвярпуўшы голаў, паляцеў на спіну, задзіраючы высока заднія капыты.

Цяжкі, з стогнам і храпам, грукат вырваўся з ямы.

— Авой, няхай крые бог,— уздыхнулі, здаецца, усе разам там за плотам на вуліцы бабы.

— Хлопцы, не стой,— Вайтовіч зашахкаў лапатаю, піпурляючы ў яму пясок.

Там біўся галавою, трэпаў капытамі, сілячыся ўстаць, перавярпуцца на жывот, дужы Корсакаў копь. Яму ўжо па голаў, на жывот, на ногі гупаў пясок — мужчыны дружна, замінаючы адзін аднаму, сыпалі, граблі яго з купоў.

Міця, каб не глядзець, адышоўся ад хлява, чуючы, як дрыжаць рукі, завярнуў надворкам да Алесі.

Каля пограба стаяў бацька, адвярнуўшыся ад Міці, выціраў рукавом вочы. Сутулыя, у выцвілай', падлатанай з вялікаю чорнаю латкаю кашулі сухія плечы ціха ўздрыгвалі.

' VII

Неўпрыцям прайшла, мінула пара красавання. Здэцца, учора схаладалы перад дажджом вецер абтрос, абцерушыў на жорсткі пясок вуліцы, зашапацеўшы, як лёгкім сухім спегам, белыя крыльцы вішнёвых кветак. Адцвілі і пасівелі, завязаўшы дробныя яблычкі, ружавата-белыя разложыстыя яблыні, абсыпалі з сваіх парудзелых чачотак жаўтлявыя, як проса, бубачкі гладкастволыя рабіны, згас і змерк каля шарых частаколавых платоў ліловы накіп бэзу, што адсвечваў белаватаю яснасцю сярод поцемку ночы.

Мінула пара дробпага жаўтлява-зялёпага лісця, белых груш сярод сіняватага, як асака, жыта на полі — усё было цёмна-зялёнае, сакаўное. Усё выгнала гонкія пасынкі, падужэла, падрасло, абцяжэла, разбылося ў сваім сарамяжным харастве, як цяжарная маладзіца, што чакае ў глыбокай за тоенай трывозе і радасці сваё першае дзіця.

Толькі сіратлівым, рэдкім водсветам сярод густых, сцямпелых кустоў чаромхі, маладога, распаранага алешніку дзо каля рэчкі свіціўся познімі бела-крэмавымі кветкамі куст каліпы.

Густыя купы старых кляноў, высокіх, дзе з адзінокаю шараю калодаю для пчолаў кучаравых ліп, шапаткіх, у доўгім вецці бярэзінаў хавалі ў сваім сыраватым зацішку, у лёгкім халадку саламяныя, зеленкаватыя ад падушак моху стрэхі верасаўскіх гумнаў, хлявоў і хат. Каля плота пакалыхваўся

дзікі кмен, разросся, выпусціўшы шырокія сінявата-папяловыя лісці, нязводпы лопух, густымі жменямі падпялася піжма, узялася расці глухая канапелька і пакалыхваў шара-празрыстымі, пухкімі — а дзе ўжо палыселымі, чубатымі макаўкамі дзьмухавец, і пры беразе хвойніку жоўта-яснымі махрыстымі кветачкамі зацвіў валаснік і зазвіпеў ад пчол нізкі ліловы чабор.

Каля гародаў, каля вады ^абуяла густая крапіва, якую, склаўшы рукавіцу, можна было нарваць свінням, ужо гнуткай змяінай шыйкай выглядаў каля алешпіку малады хмель, каб учапіцца за нізкую лапку і абвіць шары, у белых косых вочках камель.

Пры быстрай абмялелай рэчцы пахла горкая лодзьма і малады валяр’яп.

Усё верасаўскае балота стракацела ад жоўтае маслянкі, сярод якой пакалыхваліся калматыя таўкачыкі вобаратніку, ліловых, затоеных у мятліцы гараб’ёвых кветачкаў, ружавата-вялае смолкі. Далей пад багнішча ў асацэ свіціўся бурачковай, сабрапай у чачотку кветкай тоўсты, з краплістым лісцем зязюльнік, а бліжай — раскручваў з трубкі лісце малады, не пацямнелы яшчэ чэмер. Ён, гэты выкручаны лейкаю ліст чэмеру, што вылез пры сцежцы між чорных, наточаных кратом капцоў, Алеся згледзела яшчэ здалёк. Злякнулася, як ад чаго жывога, перад вачыма ўстаў той ахонаўскі знахар, пярэсты сабака, і ўчула зпоў хрыплаваты голас: «Gaмая моц — малады рваў», і той крык у гумне старое Мондрыхі, і здушаны голас немае Еўкі.

He помнячыся, Алеся прыспешыла хаду, пабіваючы між пальцаў мокрых ад расы люцікавых пялёсткаў — замшавыя, з лакіраванымі перадамі і заднікамі туфлі пясла ў руцэ.

На грудку перад лесам ногі абколвалі сухія стрымбулі леташняга крываўніку і палыну.

Чуючы, як пякуць паколатыя погі, і трохі аціхаючы душою, дайшла да могліц, прыпыпілася. Між старых, у жаўтлява-новых пасынках ялаўцовых кустоў падымаліся малыя, ледзьве знаць, капцы магілак — без крыжоў, без ніякага знаку,— тут хавалі нехрышчоных дзяцей, найболып тых, што радзіліся нежывымі. На забытых, недагледжаных копчыках патапыранаю шчоткаю сплёўся чабор, сівым дробным лісцем выслаўся валаснік і жоўта-цёплымі выспамі зацвіў сакаўны водцы.

Алеся дайшла да роўненькага, яшчэ добра прыметнага капца-магілкі — на ёй, выкладзеныя крыжыкам, ружавелі сакаўныя растапыраныя шышкі скочак, што глыбока ўраслі ў зямлю. Прыкленчыла пры магілцы, учуўшы пад каленьмі

роспы мяккі зязюльчын мох, зашаптала ўголас: «Даруй, дзіцятка маё, даруй».

Яна стаяла, прыклеячыўшы і бачачы Дварчанскі касцёл, чуючы той каменны холад падлогі, тую жоўценькую і пафарбованую спавядальню пры сцяне, тое забітае ў драўляных крыжыках аконца, за якім будзе сядзець ксёндз, наставіўшы вуха.

I яна скажа. Скажа ўсё. Сёшія ў яе генералыіая споведзь.

Алеся ўчула, як змакрэў, абліўся потам лоб, пе могучы паднялася. Нібыта са стромага берага пясок, пацякло, падтачылася сумнепне: нашто япа згадзілася на гэтую споведзь, нашто паслухала зморшчаную, як стары казяк пад хвойкаю, тэрціярку *, штолрыпыніла яе за касцельнаю жалезнаю брамаю:

— Дзіцятка маё, вы пакутуеце, трэба паспавядацца.

— Чаму? — Тады Алеся адступілася ад гэтае старое кабеты з чорным ружанцам у худых, зморшчаных руках.

— Дзіцятка маё, я ж бачу ўсё, па вачах бачу, Трэба шчыра выспавядацца, каб было ўсё канечным, каб атрымаць паўпейшую і гойную ласку, каб лепей супакоіцца. Паслухай, дзіцятка маё, і ўсё пройдзе.

Яна нават яавучыла, як трэба прыкленчыць перад спавядальняй, што гаварыць, з чаго зачынаць і чым скончыць споведзь.

I цяпер у Алесіных вушах стаялі тыя сіплаватыя, шапялявыя словы: «Праз грэх ёмяротны душа траціць ласку божую і заслугуе на вечную к.ару».

«Божа, як сказаць пра той грэх? Як?.. Няўжо ксяпдзу можна верыць?» Яшчэ ўчора звечара ажно тры разы Алеся згаварыла пацеры. Ціхенька, дачакаўшыся, покуль заснуў Імполь. I сёння зранку, зноў, толькі забяЛеўся дзень. Падаіла карову і вобмельгам сабралася, каб не бачыў ён, сказаўшы яшчэ ўчора, што пойдзе да касцёла.

Цяпер стаяла над капцом магілкі, што зарасла марнаю травіцаю, бурачковымі растапыранымі скочкамі і ліловым, горка-густым чаборам. і чула, як пад сэрцам турзалася дзіця. Яе, другое, ужо ад Імполя. «Можа, дзеля яго трэба ісці ца гэтую генеральную споведзь»,— падумала яна з горкім смуткам і азірнулася па вёску, што лабамі саламяных стрэх, са старымі вушатымі канькамі, вызірала з-за густога зялёнага навалу надрэчпых вербаў і алешын. Недзе там ціха, як у глыбіню калодзеся, кувала зязюлька. Ды пад грудком у верба-

* Тэрціярка— сястра трэцяга закону.

лозе, у гразі з гнілымі лёхамі перасвіствалася, свіргатала невядомая пташачка.

Пад яе вясёлы і моцны перасвіст Алеся выйшла на пясчаную дарогу, але каб не стрэцца з кім, звярнула на зялёную, у счарнелых прутках леташняга быльніку калматую мяжу і пайшла між высокіх сцен цёмна-зялёнага, з сіняватымі, што толькі выплылі, пляскатымі каласамі жыта. На шырокім пер’і, на вусатых каласах проці сонца зіхацела, адсвечвала жаўтлявай залацістай чырванню раса.

У кучаравых разрослых садках за жытам хаваліся Прылуцкія хутары.

Над замглёным паскам сіняга лесу, над Прылуцкімі хутарамі, з левага боку ад Алесі, бегла невысокае сонца. Там недзе яшчэ рыкалі, выгнаныя з хлява, сонныя каровы і трубіў моцпа, на ўсё горла нечы певень, пязлы брэх сабакі адзываўся за сцяною жыта.

Ад халаднаватай расы трохі шчымелі, заходзіліся ногі, але сцішылася, трохі спакайнела Алесіна душа ад баязлівага, першага, яшчр нямоцнага шапацення жыта, ад яго саладжава-прэснага паху, ад высокай, маладое і вечна не разгаданае жаваранкавай песні над галавою.

I нядужай крынічкаю пад сэрцам выбілася спадзяванне, што ўсё ў яе будзе добра, там, у людным гулкім касцёле, з гэтымі прыгожымі ў харастве размаітага шкла вокнамі, з вялікім, у пазалочанай_аправе, абразом святой радзіны, дзе быў намалёваны малы, з залацістымі кудзеркамі Езус у ружовай сукенцы, з-пад якой выглядвалі босыя ножкі. Ён стаяў на каленках, склаўшы перад сабою топепькія дзіцячыя ручкі, і каля яго босых ножак сядзеў, завярпуўшы назад галоўку, белы голуб і, распасцёршы крыллі, злятаў, садзіўся другі. За малым, гадкоў дзесяці Язусам прыкленчыла матка боска ў сіняй доўгай накідцы, з-пад якое высоўвалася ружовая сукенка з залацістымі карункамі на рукавах. Алеся ўзіралася на яе чысты, далікатпы і прыгожы тварок, на залацістыя зорачкі круга белай незавязанай хусткі, што спадала на плечы. За маткой боскай, схіліўшы голаў і прыклаўшы да грудзей руку, стаяў у карычневай сутане, падпаясаны шьь рокім шалікам, з востраю бародкаю і тонкімі наміткамі ву-. соў, нечым падобны на Імполя святы Юзаф.

А ў Алесінай душы тлела нейкае шкадаванне, што на свеце ёсць шчасце, дабро. I ёй хацелася гэткага шчасця, ало ведала, што свет перавярнуўся для яе — і яго няма і не будзе. Як ап’янелая, яна пачынала гаварыць пацеры да яе, да святой Марыі, і варочалася дадому, як сама не свая, са слязьмі

3 Зак. 2635

65

на вачах, апанованая халодпымі, ледзянымі, як скразняк, думкамі.

I яе, мусіць, даўно прымеціла гэтая старэнькая тэрціярка ў крэпавай доўгай сукенцы 1 намовіла да генеральнай споведзі, сказаўшы, што пагаворыць з ксяндзом, што трэба прыйсці на сёмуху, якраз во сёпня.

Ператрывожаная, знерваваная Алеся не спала ўсю ноч, прачынаючыся ад жахлівых сноў, ад Еўчынага крыку! «Не, не будзе табе жыцця. Грэх божы ўпадзе на цябе». Здаецца, збягаліся людзі і Еўка крычала перад усімі: «Яна мяне звяла са свету. Яна атруціла, Яна!..» — I закрывалася ў гумне. Успомніўшы гэты сон, Алеся аж схаладзела душого, прыспешыла хаду, выйшла на Ахонаўскія груды, з якіх ужо былі відаць Дварчаны — там высока ў неба падымаліся дзве вострыя чырвоныя вежы касцёла. Яны цягнулі да сябе і бояззю і нядужаю, слабенькаю надзеяю на нейкі ратунак. I зноў глыбокі вір страху цягнуў да сябе Алесю. «Не, трэба ісці да споведзі, можа, праўда згінуць, прападуць страшныя спы, прыйдзе ад іх збавенне, стане лягчэй на душы, спадзе ўсё гэта чорнае, што ўжо каторы час мучыць, гняце яе. Можа, бог здыме гэты цяжкі, смяртэльны грэх».

Япа не помніць, як дайшла да шашы, дзе ўжо грукацелі, з’язджаючыся ў мястэчка да касцёла, фурманкі, на іх сядзелі прыбраныя ва ўсё святочнае, па-набожнаму спакойныя, памякчэлыя душою мужчыны з кабетамі ў накрухмалепых хустках, купкамі ішлі хлопцы, рагаталі з дзяўчатамі — усім было лёгка, весела. Скупым шчасцем у іхніх руках гарэлі чырвоныя пышныя букеты півоняў.

Алеся назіркам пайшла за імі, баючыся дагнаць каго з верасаўскіх. I неспадзявана ў растрэсеным палукашку на возе ўбачыла старых Літавараў і прыпыніла сваю хаду, чакаючы, покуль яны не звернуць да парэнчаў каля муру паставіць каня. He даходзячы да жалезнае касцельнае брамы, прысела на мураву, каб нацягнуць на босыя ногі шкарпэткі ды абуць свае замшавыя, з лакіраванымі наскамі туфлі. Чуючы, як ажывае зноў і турзае за сэрца страх, у марудным павольным шнурку людзей уцягнулася ў жалезную браму.

Каля няроўнага ходніка на траве сядзеў сляпы жабрак, скінуўшы шапку, далей на калепках стаялі яшчэ.

Людзі кідалі ім па якому грошу, нагіналіся і называлі імёны нябожчыкаў. Алеся, прайшоўшы далеп, спынілася Ka­nn бязногага — толькі кароткае тулава спаднізу падшыта скурамі,— што палажыў на самы ходнік сваю кепку. Дастала з сачыка завязаную на вузельчык хустачку, расшмаргпуўпіы, выняла дзесяць грошаў, асцярожна апусціла ў старую

зашмальцаваную кепку, назвала маміна імя і застыла: a яны — Еўка са старою свякроўю? Зноў халодны пот абліў усю. Перасохлым ротам ледзьве вымавіла іхнія імёны і паднялася на каменныя, пабітыя сухім лішаём сходцы касцёла, дзе сядзела старэнькая, прыбраная ў чысты шарачковы сачык кабета. Склаўшы рукі, шчыра малілася, але на разасланай хустцы ўсяго ляжала дзве бронзавыя мапеткі.

3 Алесіных шчопацяў і ёй выслізгнулі дзесяць грошаў.

— Няхай табе, дзіцятка, лёгка будзе, пяхай табе бог усе грахі даруе,— згледзеўшы нікеляваную, ужо даражэйшую манету, сказала старая і памкнулася, каб пачуць, за каго маліцца, нават адграбла з вуха хустку.

— За Алесю, цётка, за мяне памаліся.

— Маладзіца, не кліч на сябе грахі. He думай пра смерць. He міне яна нас, але каб табе без пакуты жылося. Папрашу бога, за пакуту тваю адмалюся. За дзіцятка, каб шчаслівае нарадзілася.

У касцёле, што гарэў і свіціўся прыгожымі вітражамі, праз якія розпакалёрпай тэнчай падалі косыя слупкі сонца, ад зялёных папяровых вянкоў, што, перакрыжоўваючы касцёл, звісалі са столі, ад глухога кашлю, ад шаркання ног, ад мноства людзей, што прыкленчвалі пры ўваходзе, ад сцішнага шэпту малітваў, ад палахліва-смутнага агоньчыку свечак, ад паху воску, ад хараства размалёваных фігурак у Алесінай душы зноў ачуняла радасць, прайшоў той цёмны страх. Яна ўбачыла свой абраз і міма чорных цяжкіх лавак, дзе сядзелі найбольш старэнькія бабкі, каля тоўстых аблушчаных калон прайшла да яго. Прасунулася між кабет, прыкленчыла па халодпыя каменні падлогі.

Стары, лысаваты з белымі скронямі мужчына, высока дастаючы рагатым кійком з агоньчыкам, запальваў у кандэлябрах свечкі.

3 закрыстыі, што была з правага боку алтара, выйшаў пемалады даўганосы міністрант у караткаватай комжы з шырокімі гафтаванымі рукавамі, трымаючы тоўсты, з залацістымі кантамі імшал, турзануў тры разы за колца, што вісела перад закрыстыяй,— тры разы глухавата заглэнгаў расколаты мядзяны званок, даючы знак, што пачынаецца спяваная імша.

За спіною ў Алесі заскрыпелі лаўкі, людзі падымаліся з каленяў.

Устала і Алеся, захлынаючыся і ападаючы душою ад усяго невядомага і песпадзяванага, што будзе.

Прапусціўшы паперад сябе дзяцей з бліскучымі сярэбранымі званочкамі, з закрыстыі з келіхам у руцэ выйшаў убра-

ны ў літургічныя шаты немалады ружовашчокі ксёндз. На жоўтым арнаце на ўсю спіпу пераліваўся вышыты залацісты крыж.

Прабегшы наперадзе ксяндза, старэнькі даўганосы міністрант прыкленчыў на два калены перад алтаром, палажыў на падушачку імшал і спусціўся з алтара, прыкленчыўшы зноў.

Алеся, затоеная, нібы баючыся дыхпуць, цікавала туды на алтар, дзе блішчаў крыж, хоць бачыла ўсё гэта не раз, але для яе сёння, здаецца, усё было першым: і гэтая, што пачыналася, імша, і касцёл з камепнаю настылаю падлогаю, з глыбінёю прыгожа размалёваных зводаў, сонца, што лілося ў яго, разбіваючыся ў вітражы на розныя колеры і пераліваючыся чырвоным, ліловым, жоўтым святлом, як пераліваецца на сіняй хмары, што сплывае далёка пасля моцнага дажджу, высокая тэнча і над светам стаіць спакой. I гэты спакой радасці падаў на алтар, на людзей, на тоўстыя кантовыя ка* лоны, сюды, дзе стаяла япа, Алеся, перад вялікім абразом святой радзіны.

Ксёндз, падняўшыся па алтар, паставіў свой залацісты келіх, адкрыў імшал — гэтую таемную, невядомую для Алесі кнігу, сышоў да сходцаў алтара і наперамену з міністрантам загаварыў па-латыні нешта таямнічае да людзей, што стаіліся ў ціхай набожнасці, це азіраючыся, не зварухнуўшыся, як скамянелі.

Скамянела, затаілася і Алесіна душа ад гэтых невядомых слоў.

— Introibo ad altare Dei *.

I яму, стоячы на калепях, адказваў даўганосы, у белай караткаватай, з шырокімі рукавамі комзе мійістрант:

— Ad Deum, qui laetificat juventutem meam *♦,

I гэтыя невядомыя, незразумелыя словы несліся адтуль з алтара, і нешта невядомае рабілася ў Алесіпай душы — нібы ледкі вецер абдымаў і студзіў яе, і замірала сэрца, сціскалася, як замірае яно ад вышыні.

Ксяндзу адказвалі і адсюль з касцёла, у Алесі за спіноіо. Яна ўжо разбірала польскія словы, і губы яе шапталі самі:

— Сповядамсень богу вшэхмоганцэму, найсвентшэй, Марыі — завшэ дзевіцы ***.

Алесю зноў апапоўваў трывожпы страх, пешта баязлівае

* Узыду да алтара божага (лац.).

** Да бога, які ўвясельвае маладосць маю (лац.).

*** Спавядаюся богу ўсемагутнаму, найсвяцейшай, Марыі — ваўсёды дзявіцы.

шчымела ў душы, што яна скажа ксяпдзу пра ўсё тое, што было ў гумне, што яна душыла сваё першае дзіцятка, пра тое, што яно радзілася нежывым, і слёзы самі пякучай гарачынёю засцілалі ўсё перад вачыма.

I яна ўжо не бачыла ні людзей, ні касцёла ў слупках тэнчы, што лілася з вокнаў, ні ксяндза, што падымаўся да алтара і, нахіляючыся, клаў на яго свае далоні,— яна толькі чула невядомыя, пязвыклыя ёй словы. «Kyrie eleison!» * — і manTana ўслед за ўсімі: «Пане, змілуй сень!» Яна ўжо, як адышоўшы ад памяці, як сама не свая, далёкая ў мыслях ад касцёла, то бачыла сваё гумно, то чула здушапы стогн немае Еўкі, то перапалоханы, сцяты болем крык старое Мондрыхі. I, нібы не прыкмячаючы, што робіць, жагналася разам з усімі і, разбіраючы некаторыя словы, адказвала, адмаўляла ксяндзу, што адказвалі, адмаўлялі іншыя, кленчыла разам з усімі і ўставала. А праз вокны, пераліваючыся прыгожым слупком тэнчы, калі яна п’е з калодзежа ваду, да Алесіных ног па шарыя абслізганыя каменні падлогі падала ласкавае цёплае сонца.

Ачуціў Алесю дробны і дружны звон сярэбраных званочкаў. Званілі, прыкленчыўшы на алтары, увабраныя ў караткаватыя белыя, як міністраыт, комзы, гладзенька і прыгожа прычасаныя, дагледжаныя местачковыя дзеці.

Ксёндз трымаў у руках гостыю і хрысціў яе.

Ад гэтых невядомых слоў ксяндза, ад сярэбраных званочкаў, якімі пазвоньвалі дагледжаныя местачковыя хлопчыкі, ад аргана, ад яго густых, працяжных гукаў, што шырыліся, біліся недзе пад высокаю размалёванаю столлю касцёла, ад спеваў хору ў Алесі замерла, зашчымела ўсё ў душы. I яна, ловячы слова праз слова, не ведаючы ўсёй песні, пачынала ціхенька спяваць разам з усімі, і жалоспы, затоена-глыбокі смутак сціскаў за сэрца, і вільготным туманам засцілаліся вочы.

Белаю, лёгенькаю, як бабіна лета, павучынкаю бэрсаліся мыслі і гэтак лёгка плылі ў чыстай цёплай яснасці.

I яна, здаецца, сама ляцела, плыла лёгкаю белаю павучынаю ў празрыстай вышы ўслед за песняю пра дзеву Марыю, і ўсё ўсярэдзіне заходзілася ад салодкага болю.

Круга касцёла ішла працэсія. Лёгкі ветрык калыхаў харугвіі, і білі званы, і, высока падымаючыся ў неба, раставаў іхні цяжкі звон, у трапятлівым лісці кляноў устрывожана крычалі гракі. I плыла гэта шчымлівая песня пра дзеву Марыю.

* Пане, злітуйся (лац.).

Паперадзе міністранта, што нёс жалезны крыж, паперадзе ксяндза, пад ногі якому з плеценых маленькіх карзінак дзяўчаткі ў белых лёгенька-празрыстых, з рушамі і карункамі сукенках, з пышнымі бантамі ў кучаравенькіх валасах, у белых, да калена панчошках, прыгожыя, як анёлкі, сыпалі кветачкі — палявыя званочкі, сінія валошкі, жоўценька-белы румянак.

Высунуўшыся з цеснаты, з гурту людзей, што паволі, спаважна ішлі, заміраючы ад працяжна-медзянога чыстага звону, што калыхаўся і высока плыў у неба, яна выбілася крышку наперад, каб бачыць гэтых прыбраных дзяўчатак, і ўсё прыглядалася да аднае з іх — чарнявенькае, з круглявым тварком, з быстрымі вочкамі, і пачала думаць, каб у яе радзілася гэткае харошае, з твару мілае, прыгожае дзяўчо.

Але быдта спатыкнулася, успомніўшы могліцы, той зарослы ліловым чаборам капец магілкі з сакаўнымі растапыранымі, пасаджанымі крыжыкам скочкамі. I зноў нечаканы страх лядовым скразняком абліў яе: «Як жа ж будзе ў яе з гэтым дзецям, што жыве, трапечацца пад сэрцам? Божа, каб яно хоць радзілася жывое ды здаровае».

Бо што ў яе асталося? Што?.. Адно спадзяванне на дзіця, тая нядужая радасць, што ёсць дзеля чаго жыць.

Імполь? Усё чыстае, святое перагарэла да яго, пасля хрэсьбінаў у Ведравічах, калі яна ўбачыла іх з Хрысцяю. I цяпер яна мае падазрэнне, што ён любіць яе, бо ён неяк змяніўся, пачужэў да Алесі,

Чужымі, далёкімі ды падазронымі адно да аднаго яны так і жыцьмуць. Толькі ці доўга? Алесіна чуе душа, што пабяжыць ён за Хрысцяю, бо ўсё маўчыць, нібы намышляе нешта патайное.

Алеся высунулася з доўгай, гэтай бясконцай грамады людзей, што цягнулася ўздоўж касцёла пад старымі высокімі клянамі, дзе хрыплі ад страху ў чорных вялікіх гнёздах маладыя гракі. А над працэсіяй, пад касцёлам, над цёмна-густымі клянамі плыў і раставаў, нік у небе раскалыханы звон. Немаладыя мужчыны ў палатняных і крамных, па-святочнаму чыстых кашулях, у суконных рудых і чорных каптанах, скінуўшы з непрычасаных чупрынаў, белых незагарэлых лысінаў пляскатыя кепкі і ўгнуўшы голаў, паволі ступалі за кабетамі ў доўгіх зялёных і бурачковых, з чорнымі шлякамі спадніцах, трымаючы ў руках букеты пышных чырвона-белых півоняў, ганарыста ішлі спрытныя, гонкія ў паставе дзяўчаты і хавалі на загарэлых тварах свой дураслівы смех, Маладое дзяўчо ў вялікіх, не па назе, туфлях, з патрэсканымі ад вады і ветру ценькімі ножкамі нясло, наламаўшы недзе

пры рэчцы ў алешніку, крэмавы букецік каліны. За ёю сунулася, ледзьве ступаючы, нямоглая, звялая ад задухі і гарачыні старая Літаварыха, і яв пад руку трымаў стары Літавар — гэтакі гарбаносы, вялікі, няскладны, як Бронік, чамусьці няголены, з сіваю на паўпаданых шчоках шчацінаю.

Убачыўшы Алесю, старая Літаварыха памкнулася да яе, махнула рукою:

— Ідзем, Аляксандрачка, ідзем!.. Я во пямогучы. Мо астатні раз да споведзі іду.

— Памалілася б і дома, але ж зажадалася да касцёла.— У старога Літавара старчма стаялі сівыя, прычасаныя толькі, мусі, растапыранаю пяцярнёю, скалмачаныя, збітыя ў лямец валасы.

Працэсія ўсё плыла і плыла. Спаважна, у прыхаваным гонары ішлі пані ў капялюшыках з жураўлінымі перынамі, старыя тэрціяркі ў чорных, падпяразаных паскамі доўгіх сукнях, местачковыя панкі, і Алеся раптам убачыла маладога Грабянку ў шарым, з цемнаватаю палоскаю касцюме, пры гальштуку ў белыя бубачкі, яшчэ больш распаўнелага і каля яго ў лёгенькім капялюшыку, з-пад якога выбіваліся завітыя кудзеркі валасоў, яго жонку. Нешта сталае, папаўнелае было і ў ёй, некалі тоненькай, як былінка, маладзіцы.

Алеся, не ведаючы, дзе дзецца, адступілася далей пад мур касцёла.

Пад грудзьмі турзалася дзіця. Яе блажыла, і яна, затуліўшыся за тоўсты камель старога клёна, пастаяла там, счакаўшы, покуль акрыяе ад гэтага раптоўнага прыступу, што падкаціўся пад грудзі.

Пад клёнам стыў халадок, падвівала аднекуль скразняком, Алесі зрабілася трохі лепш.

Але яна стаяла тут, чакаючы, покуль не ўціснецца ў кг сцёл, абышоўшы яго, шырокая і павольная грамада людзей.

Сціхалі звапы, і дзесьці далёка раставаў і густы, ігто плыў, пераліваўся і трымцеў, цягучы водгалас.

3 касцёла, прыглушаны мураванымі сценамі, зноў загрымеў арган. Ад яго гукаў, здаецца, зварухнулася, пачало калыхацца лісце на старым серабрыстым таполі, што рос на другі бок вуліцы.

Адтуль, з высокага ходніка, да касцельнае брамы мужчына ў белым каўпаку і ў белым нагрудніку каціў двухколку, па якой стаяла дубовая дзежачка з марожаным.

Апярэджваючы адзін аднаго, да двухколкі пачалі падбягаць людзі.

Алеся, учуўшы смагу, памаленьку падышла да расчынепай жалезнай брамы і аслупянела: сюды пхнула перад сабою

сінюю, на нізевькіх колах каляску Хрысця. Алеся, сумеўвіыся і яшчэ ўсё не верачы, што гэта яна, Хрысця, адступілася пазад. Хрысціпы вочкі зіркпулі таксама сюды, і на пасвяжэлым, смуглявым тварку яе адбілася дзіва — падпухлыя губкі скрывіліся ў нейкай кіслай міне.

Алеся крута павярнулася, пайшла назад, чуючы па сабе гэты пільны зірк Хрысціных вачэй. Яны, здаецца, прабівалі спіну, упіваліся ў сэрца.

Выкладзены цэмянтовымі плітамі ходнік загайдаўся пад нагамі. Алеся прыцішыла хаду, каб не ўпасці. «Здурэла саўсім. Чаго я баюся яе?» I перад каменнымі, гладка абчасанымі ўсходамі, між якіх паказалася ценькая трава, азірнулася: скрывіўшы набок голаў, сваімі лупаценькімі вочкамі сюды цікавала Хрысця.

Алеся, яшчэ чуючы на сабе гэты востры зірк, цяжка, як пад якую ropy, паднялася па каменных усходах і, увайшоўшы ў настылы, перамешаны з ялаўцовым пахам, холад кас'цёла, апусцілася на калені ў канцы чаргі да жоўценькае, з крыжыкам наверсе і рашотачным аконцам спавядальні.

Прыкленчыўшы ўздоўж сцяны, там ужо чакалі, калі пераапранецца ў чорную сутану і прыйдзе прымаць споведзь ксёндз.

3 ружанцам у руках першаю каля спавядальні стаяла старая Літаварыха, за ёю, панура сагнуўшы сівую галаву, укленчыў, выставіўшы крывыя, збітыя абцасы сваіх ботаў, стары Літавар; на яго няголеным, з паўпаданымі шчокамі твары змярцвелі боль і пакута. За ім у чорным капялюшыку, з якога звісала вуалька, закрываючы аж да падмаляванага ружовага роціка твар, чытала малітву з маленькай, у скураной вокладцы кніжачкі певядомая Алесі дварчанская пані, у белых накрухмаленых хустках, у доўгіх суконпых спадніцах ціха сагнуліся вясковыя сухенькія бабы.

Алеся прыкленчыла за шыракаплечым маладым асаднікам у зеленаватым мундзіры і гэткіх зеленкаватых брычэсах, і ў высокіх, зашпіленых на раменьчыкі з бліскучымі пражачкамі ботах.

У душы халоднаю крынічкаю, што кіпіць, падымаючы каламутны пясок, выплыў зпоў ранішні страх, што яна скажа ксяндзу. Няўжо пра свой грэх, пра тое, што было ў гумне, пра гэты страшны соп, што сніцца ўжо не раз, калі да яе бяжыць, ломячы рукі, і гукае немая Еўка?

Алеся дастала з кішэнькі сачыка яшчэ маміну раз’еханую і сшытую наспех нітачкамі кніжку для «набожэньства», знайшла тую малітву перад споведдзю да духа святога, што чытала ўсе гэтыя астатнія дні.

Зашаптала яе зноў, мыляючы губамі: «Духу свянты Божа, што кожнага чалавека асвячаеш, прышлі да сэрца майго прамень светласці твае...»

I перад вачыма зноў устаў грудок перад рэчкаю, могліцы, той невысокі, у горка-мятным чаборы капец магілкі, дзе пахавала нежывую сваю дзяўчыпку, гумно, кубак з чэмеравым уварам, які давала Еўцы, яе крык у сне... той страшны крык. I ўчула, як нехта падштурхпуў яе.

Перад канфесіяналам * перахрысціўся і ўстаў малады шыракаплечы асаднік у зеленкаватым фрэнчы, зарыпеў блішчастымі, з высокімі заднікамі хромавымі ботамі, гэтьі сухі рып пякучымі вуглямі раструшчыўся ў апусцелым касцёле.

Яна падышла да жоўценькай і выфарбавапай спавядальпі, прыкленчыла, перахрысціўшыся, сказала ў драўляную рашотку аконца, дзе, павярнуўшыся да яе вухам, сядзеў у чорпай ужо сутане ксёндз, сказала тое, што завучыла:

— Я, грэшная, спавядаюся пану богу ўсемагутнаму, у тройцы святой адзінаму, і табе, ойча духоўпы, што грашыла шмат: мыслямі, словамі, учынкамі...

Халоднай расою на лобе замакрэўся, выступіў едкі пот, засачыўся з броваў на вочы, заслаў, нібы туманам, свет — яе пачало блажыць, вострым болем пераварочваючы ўсё ўсярэдзіне.

He чула, што там за рашоткаю пытаў ксёпдз, мусі, усё тое звыклае — ці малілася, ці бераглася посту — думала толькі пра адно, хаця б не ўпасці тут, перад спавядалыіяю, каб не было брыдка перад усімі, каб не памерці, бо пешта падкацілася пад сэрца, сціснула яго, тупым болем аддалося ў галаве, быдта аглушыла.

Схваціўшыся абедзвюма рукамі за спавядальню, здужала яшчэ сказаць:

— Маю вялікую віну, але, пэўна, ужо смерцю адкуплюся...

I ўжо не ўчула, што гаварыў ксёндз, здаецца, што ўсялякую кару трэба адпакутаваць тут на зямлі, што ўсё трэба зносіць цярпліва і пакорпа, і не бачыла, ці даваў знак, што споведзь скончана, што можпа адысціся ад спавядалыіі, ці не.

Яна толькі помніць, што аб’ехала каля спавядальні і ўжо на руках і коленках адпаўзлася да сцяны, і ўжо там, чуіочы холад пад гарачымі рукамі ад няроўных каменных пліт, папаўзла ўздоўж сцяны. Падхапіўшы пад пахі, нехта памог ёй устаць, падняцца на мяккія, як чужыя, нерухомыя ногі.

* Спавядальняй (лац.).

Алеся пазнала тую сухую, з жоўтым выпетраным тварком тэрціярку.

Яна нават давяла Алесю да шарай, выдзеўбленай з каменю вазы з вадою, што стаяла перад драўляным, з аблушчанаю фарбаю на выпетраных ножках раскрыжаваным Хрыстом, і плюхнула Алесі на твар.

Ад халоднае вады ажыў, паяснеў перад Алесінымі вачмі свет. За касцельную браму выйшла ўжо сама. Там яшчэ, не разыходзячыся, кіпела люднасць.

Каля муру, каля драўляных, укопаных у зямлю пярылаў людзі з дальшых вёсак запрагалі замардаваных, зацятых гізамі коней, адмаліўшыся, ачысціўшыся душою, трэба было спяшацца дадому, дзе зноў чакала работа, а таго-сяго і госці: псрад сёмухай людзі падлажвалі пчол і звалі сваякоў і прыяцеляў на першы вясновы мёд.

Каля белых вялікіх парасопаў, дзе прадавалі ў вафельных кубачках салодкае, што ахалоджвала душу і шчымлівым болем заходзіла ў зубы, марожанае, каля латкоў, дзе віселі вянкі абаранкаў, красаваліся расфарбованыя ў розны колер, выпечаныя пад пляскатых лялек і конікаў, хрумсткія салодкія пернікі, таўкліся маладзіцы, каб купіць дзецям гасцінец.

Абыходзячы грумадкі вясёлых дзяўчат і'хлопцаў, старэнькіх гаваркіх баб, што ціснуліся ў халадок пад высокія кляны і ліпы, Алеся ўчула нечы голас:

— Алеся, ці чуеш? Алеся...

Япа азірпулася. Як курыца ў седала, утаптаўшыся ў воз, яе клікала Літаварыха; стары, абышоўшы запрэжанага капя, ужо аглядаў, ці добра сядзіць вупраж, збіраўся ехаць дадому.

— Садзіся, во, падвязом,— Літаварыха паказала на копку ўкошанай з учарашняга вечара канюшыны, што выглядвала з-пад засланае радзюжкі.

«Не трэба ехаць з імі, як ужо магчыму, але зайду сама». Алеся прыпынілася і ўжо сказала другое, што набегла на розум:

— Я ж у краму^ у мястэчка хачу зайсці.

— He сцеражэш ты сябе,— пакруціла галавою Літаварыха.— Блізкі свет па гэдакай жары. Садзіся вот лепш, пашкадуй сябе дый дзіця вунь...

Літаварыха павяла вачмі на выпуклы Алесін жывот.

— Маладая, чаго там. Можа, з канём за ёю не збяжышся.— Стары Літавар збоку зіркнуў на Алесю, заблытаўшыся нагамі ў лейцах, падняў іх з зямлі.

— Не-не, у краму яшчэ зайду.— Алеся счакала тут пад мурам у разарваным цяньку, покуль не ад’едзецца Літавар.

Але ён усеўся па воз і прытрымаў напятымі лейцамі каня і павярнуўся да Алесі:

— Ці ўдома ваш Змітрык?

— Нават і не ведаю. Дома, пэўна,— паціснула плячыма Алеся, дзівячыся, што гэта старому трэба.

— Хачу, каб Броніку пісьмо адпісаў.

— Ага, надоечы палучылі,— пацвердзіла Літаварыха.

— Прачытаць-то яшчэ прачытаю, але папісаць рукі пе служаць ды сляпак стаў.— Літавар турзануў лейцы, трымаючы каня, якога цялі, падганялі авадні і мухі.

— Я скажу Міцю, скажу.— Алеся рушыла далей міма вазоў, што ўжо разварочваліся назад.

Наперадзе ўтварыўся затор. Там нешта рабілася, бо шчыльным кругам збіліся бабы.

Алеся прашылася праз іх, убачыла, што каля хлопцаў у чырвоных кашулях круціліся паліцыянты, ішла нейкая валтузня. Крычаў абліты чарпілам рослы чарпявы хлопец.

— А што гэта? — спытала, не разабраўшыся, Алеся.

— Ці не бачыш, любка? Гэтых во ловяць, што камуню ўсё строяць.

— Якую камуню?

— Чырвоныя рубашкі вунь панадзявалі. Ці не бачыш?

Алеся абышла грумаду людзей, раптам падумала, ці няма там часам Змітрака, каб не падсунуўся ён, і вярнулася пазад. Двое паліцыянтаў вялі маладога рослага, без шапкі хлопца, заламаўшы яму за спіну рукі. Трохі зводдаль памаленьку ціснуліся цікаўныя бабы, чакаючы, што будзе далей.

Хлопец рваўся, асядаючы наніз і растапырыўшы ногі, упіраўся імі ў пясок.

Засопшыся, пазелянеўшы ад злосці, паліцыянты падпіхалі яго каленьмі.

Алесі зрабілася не па сабе. Яна скоранька рушыла далей за фурманкамі, што крута завяряулі ўбок, каб быць далей ад бяды.

Азірнуўшыся, ці не відаць дзе Літавараў, выйшла на шашу і каля мосціка з выбеленымі жалезнымі парэнчамі зпяла з намазоленых, нязвыклых да абутку ног свае замшавыя, з лакіраванымі наскамі і заднікамі туфлі.

Босая ўжо, чуючы калючую жарству, па вытаптанай сцежцы, што вілася з краю шашы, прайшла ў разарваным цяньку старых, абкарэлых, гузаватых бярэзін, паднялася на грудок, завярнула на цёплую пясчаную дарогу, каб цярэспаля ўжо наўпрасты выйсці дадому.

Галубенькае, у белых кучаравых, як амяла, хмарках пеба, палявая дарога, каля густога сівавата-зялёнага жыта, дзе вы-

плываў ліловы ыолас, нізкая ярыпа, зялёпыя грушы на межах і цёплая ціш дарогі і адзінота сярод яснага абветранага свету — пакутлівай, шчымлівай радасцю ўсё задрыжала ў Алесінай душы. I зноў густая, высокая музыка аргана загрымела ў Алесіных вушах, то абуджаючы абветраны свет з сінімі задуманымі лясамі на грудах, то аціхаючы, і толькі было чуваць, як плачуць, узлятаючы над блізкім, ружаватым ад смолкі лужком неспакойпыя кнігі, то выплывала зноў. Зпоў чулася Алесі, як запяваў на хорах арганісты і яму памагала ўся люднасць касцёла: «Здровась Марыя бага родзіца...»

Алеся схамянулася, што спявае сама. Яна нават азірнулася, ці не ідзе хто ззаду і ці не чуе, але на грудку млела ад гарачыні жоўтая пясчаная дарога, і на яе, махаючы бярозавымі, начэпленымі на рогі вянкамі, выходзілі каровы.

Пастухі сёнпя ўквечвалі іх, каб мець ад гаспадара ці гаспадыні які гасцінец — кавалак сала ці выпесены ў хвартуху дзесятак яек або пават злоты.

Сёння, каб скласціся на скупую чарку ды павесяліцца, пойдуць спяваць пад вокнамі і верасаўскія бабы:

Сам пан бог па межах ходзіць, Бойнае жыта родзіць: 3 каласочка ды жыта бочка, 3 каласінкі ды паўасьмінкі.

I Алеся нават убачыла, як будзе стаяць за шыбаю звяркатая бязбровая Вольга, што зноў панесла па вёсцы злыя чуткі пра Імполя і Хрысцю, што злюбіліся яны.

Няўжо гэты пляткар кажа праўду? Няўжо?

Алеся стаяла сярод дарогі — за хмурым задуманым лесам, за грудком, на які паўзла, вілася вужом пясчаная дарога, хавалася Верасава. Адтуль, з-за лесу, на сіняе неба наплывалі адна на адпу грудаватыя хмаркі.

Няўжо цесна ўсім на свеце, нават гэтым белым хмаркам?

Алеся адарвала ад зямлі погі, пайшла па цёплай закурэлай траве, спярэшчанай і парэзанай нарогам плужка, якім абганялі картоплю.

За спіною ў яе, адбіваючыся ад злых аваднёў, шасталі бярозавымі вянкамі раз’юшаныя галодныя каровы.

Збочыўшы з дарогі, каб счакаць, покуль праплыве гэтая задыханая чарада разамрэлых ад гарачыні кароў, Алеся ўчула, як пад сэрцам зноў тройчы турзанулася дзіця.

«Што ўжо ні ўчыніцца, што ўжо ні будзе, буду жыць з ім. Каб толькі радзіла жыва ды здарова. Божа літасцівы, змілуйся, дай мне хоць гэта».

Трымаючы ў руцэ сіні клуначак — старую паркалёвую хустку, у якую былі ўвязаны туфлі, ружанец, маміна кніжач-

ка для набажэнства,— Алеся стаяла з боку дарогі, 1 на яе плыў, асыпаўся горкі пыл, што паднялі збітыя ў чараду, сапрэлыя ад гарачыні авечкі.

— Божа, злітуйся.

Яна толькі помніла, як шары горкі пыл змяшаўся з цемнатою і яна абсунулася ў гэтую мяккую, глыбокую чарнату...

Яе ачуцілі і прывялі ледзьве пе пад вёску пастухі: балазе яна ўпала якраз тады, калі яны падышлі і параўняліся з ёю.

VIII

Пуставаты і гулкі вагон з ломкім жалезным скрыпам закалыхаўся на стрэлках. За адкрытым да палавіны акном паплылі назад закурэлыя да чарпаты чарапічныя дахі станцыйных будынкаў, адзінокія вагопы ў тупіках, дашчаныя будкі і прыбудоўкі, схаваныя ў засепь марных садкоў белыя атьшкованыя хаткі з маленькімі, закурэлымі шыбамі.

Чэся падышла да адчыпенага акна,— поезд, выгнуўшыся, як зялёны вусень на пякучым агні, поўз па высокім насыпе закруглення.

Набіраючы скорасць, з натугі чмыхаў густым дымам чорны паравоз, што быў відаць з Чэсінага акна. Белыя клубкі каціліся ў глыбокі яр, раставалі над зялёным вянком алешніку, дзе разарванымі петлямі выблісквала вузкая рэчачка.

На далёкіх гарбатых грудах пералівалася хвалямі, ліснілася пад сопцам, выпусціўшы сівавата-ліловы колас, высокае жыта, пабліскваў кавалачак шкельца ў нечым яшчэ нядужым жаўтлява-зялёным познім ячмені, і нехта ўжо абгапяў сваю картоплю; Чэсі зрабілася смешна, калі яна ўбачыла, як па каштанавым кані, высока задраўшы спадніцу і свецячы голаю сытаю нагою, сядзела кабета, а ззаду за плужком ішоў, хаваючы пад доўгім брыльком шапкі сарамяжлівыя вочы, сам гаспадар і збоку па разоры бегла, задзіраючы спрытна голаў і пудзячыся поезда, цыбатае, з кароткай грыўкай і кучаравым хвастом, жаўтлява-палавое жарабя.

Чэсю разабраў смех, і яна азірнулася ў пуставаты вагоп, ці не згледзеў гэтай вясковай ідыліі яшчэ хто, і ўбачыла, як кінуліся да вокпаў некалькі гарцэжаў у кароткіх, да калепа, штоніках і ганарыстых, з зялёнымі лампасамі рагатыўках.

— А во-о, баба на кані! — крыкнуў адзін з іх, што ўсё вісеў каля акна.

— Ага,— закрычалі і засмяяліся яны ўсе.

На голас падняў свой кручкаваты нос мужчына, што сядзеў напроці Чэсі і ўсё абціраў хустачкай сваю спацелую дысіну і абмахваўся жоўтым саламяным капелюшом, ды на

другой лаўцы расплюшчыла вочы стомленая, ледзьве жывая — мусі, яе блажыла,— бялявенькая, з рудымі плямамі на твары цяжарная маладзіца. Толькі, прытуліўшыся адно да аднаго, не зварухнуліся худзеш.кі чарнявы хлопец з русяваю насатаю дзяўчынаю з доўгімі, завітымі ў кольцы, прыгожымі валасамі.

Глыбокая жалезная пустата прагрукала пад падлогаю вагона — поезд міпуў кароткі масток над рэчкаю.

Уздоўж чыгункі пабег высокі, абкошаны адкос з зялёнымі яшчэ чачоткамі піжмы каля густых елачак у маладых жаўтлявых кутасіках. Яны схавалі ад Чэсіных вачэй і поле, і кабету, што кіравала каштанавым канём, і цыбатае, з кучаравым распушаным хвастом жарабя. Далей свет засланіў стары, чэзлы, з сухаверхімі хвойкамі лясок на пясчаным грудку.

Саладжавы ад паравознага дыму вецер віхрыў у вагоп, тугім скразняком абмываў Чэсіны локці, жывым холадам лашчыў шыю, казытліва трапятаў на патыліцы, калмаціў валасы.

Белы дым перакочваўся цераз высокія, у падсохлай травв адкосы, блытаўся ў маладым стракатым бярэзніку, бэрсаючыся сінімі пасмамі, далёка раставаў, нік з вачэй.

Чэся глядзела, як то падымаючыся, то спадаючы ўніз, густою пасмаю беглі, цягнуліся тэлефонныя правады, нацягнутыя на шкляныя сіняватыя кубкі, укручаныя ў перакладзіны.

Зялёныя чубкі лесу, далёкія хутары плылі насустрэчу поезду. За алешнікам, за купамі лазняку ўжо там-сям стаялі копы сена, на калючай пакошы застыў спаважны белабокі бусел і, падняўшы чырвоны дзюб, сталым разумным вокам глядзеў, як міма яго, абвіваючы клубкамі дыму, ляцеў гэты раскалыханы поезд.

Пад чырвонаю падлогаю вагона, выбіваючы рытмічны тахт, цяжкім жалезам пагруквалі колы. Вагон пахіствала, і на лаўках пахістваліся косыя слупкі сонца.

У расчыпенае акно заносіла пах вугальнага саладжавага дыму, перамешанага з пахам прывялай скошанай травы, падпаранай зямлі, прэснай зялёнай свежасці бярэзін, што хавалі ад чыгункі нізкія хаткі.

Мільгалі ціхія палявыя дарогі, хутары ў разрослых садках, з высокімі стрэхамі гумнаў, і веяла ад іх адзінотаю, і адзінока цямнелі дзікія разложыстыя грушы на межах. Поезд спыняўся каля глухіх паўстапкаў з драўлянымі хаткамі. У Чэсінай душы гэтыя смутныя здзічалыя хутары, пагоркі ў задуменнасці лесу адзываліся нечым таямнічым і неспавнапым.

Трымаючыся рукамі за ўсціснутае да палавшы акно, Чэся жмурылася ад вялікай яснасці свету, ад парушынак перапаленага вугалю, што вецер заносіў у акно. Ёй было хораша ад тугога скразняку, ад гэтай бяздумнасці, ад гэтай перамены пералескаў, хмызнякоў, зялёных балотцаў глыбока ў лагчыне, калі па высокаму адкосу за мосцікам ляцеў поезд, ад поля ў сівавата-ліловых палетках жыта, зялёна-цёмнага лубіну, ад сцішнасці і адзіяоты палявых дарог, фурманак, што стаялі каля пераездаў.

Была нейкая таемнасць гэтага, ёй трошкі неспазнанага свету, хоць яна жыла ў Дварчанах, але там быў іншы свет местачковага жыцця, грукату чыгункі, паху пасмоленых шпал, мазуты, вугальнага чаднага дыму і яшчэ нечага, чым пах бацька — дварчанскі стрэлачнік, заўсёды абвешаны бляшанымі ліхтарамі, калі варочаўся з работы дадому.

Дварчанскае жыццё для Чэсі запомнілася ціхаю хаткаю, кветнікам, дзе палалі ясным жарам флёксы, халодна-густым, трохі дурманным пахам язміну ад таго кусціка, што рос каля плота, і пахам чырвоных зраджайных райскіх яблычкаў з маладой яблынькі, што закрывала зеленаватым псгцемкам акно.

I школай з цынкавым дахам, з дзвюма прыбудоўкамі, з чорна-жоўтымі лаўкамі, з белымі кафельнымі печкамі, з зялёнай дошкай, якую іншы раз падмазваў салам Пясэцкі, з шырокім, на ўсю сцяну, акном, а за ім — шурпатыя камлі выносных соснаў, пясчаны двор, калодзесь, з якога яна, нагуляўшыся ў снежкі, разагрэтая, папілася вады і застудзілася і праляжала тыдні са два са шкарлятынаю, і тады да іх у хату прыходзіў Змітрык, прыносіў ёй школьнае заданне, усё топчучыся каля парога і баючыся зайсці далей, і мама мусіла яго ледзьве не сілком распранаць і частаваць гарбатай з вішпёвым варэннем.

Яны ўсе тады, школьныя дзяўчаты, былі трохі закаханыя ў сарамяжлівага Змітрыка, што кватараваў каля возера ў белай атынкаванай хатцы краўца Моўшы.

Падабаўся ён і ёй, Чэсі,— і не толькі сваім прыгожым чарнявым і кучарава-ўпартым чубком, ростам, нейкаю стройнаю паставаю і тым, што ён добра вучыўся, а нечым іншым, чаго Чэся не магла нават сабе вызначыць — ці мо той неместачковай прывабяасцю, акуратнасцю, ці мо лішняй сур’ёзнасцю.

Але і яна чула на сабе затоены кароткі і востры, як малапка, зірк яго вачэй, і калі азіралася, то, праўда, ён глядзеў на яе і, раптам схамянуўшыся, нібы злоўлены ў чым благім, бянтэжыўся, чырванеў і ўгінаў сваю цёмпа-кучаравую голаў.

Рабілася трохі смешна, што ён пабойваецца яе зірку, і яна была давольна гэтым, і мо дзеля гонару перад дзяўчатамі ці мо дзеля забаўкі пачала з ім загаворваць,~і няўцям, няўзнак для сябе здружылася з ім, і яны ўжо разам варочаліся са школы дадому. Над імі тады строіў розныя кепікі Тадак Пясэцкі: то, забегшы наперад, хаваўся ў кусце язміну, а потым выскокваў адтуль і дзіка рагатаў, то па перапынку ў Чэсіну сумку падкладваў Змітрыкавы кніжкі. I аднаго разу, да нясцерпнасці раззлаваная, не заўважыўшы ўжо, што ў клас заіішоў са сваім вялікім драўляным цыркулем выкладчык геаметрыі пан Шкудлярык, секанула Пясэцкаму цяжкім кантовым пеналам па руках. Пясэцкі падскочыў і заенчыў ад болю, а разгублены Шкудлярык паціснуў плячыма:

— Ну, я мушу выйсці з класа, вы, пэўна, не гатовы аблічыць поле трапецыі.

Праз хвіліну вярнуўшыся ў клас, выклікаў яе да дошкі і за тую 413-ю задачку паставіў ёй «два». У Чэсінай душы заняклася помслівая крыўда на гэтага худога, з чырвонымі набрынялымі вачмі за сухаватым шклом акуляраў, мо хворага на сухоты Шкудлярыка.

Гэтае здарэнне ўспаміналася Чэсі не раз. Ужо нават у Баранавічах, куды перавялі бацьку, па гэтай вялікай грукатлівай станцыі, дзе яны ўжо жылі ў доўгім цагляным доме, займаючы вузенькую, на два пакойчыкі, кватэру, і дзе бесперастанку быў чуваць аднастайна-цяжкі грукат паяздоў, ад якіх дрыжала, угіналася зямля, звінелі шыбы ў вокнах, падлога, сцены і, здаецца, усё ўсярэдзіне, і ад якога без звычкі можна было звар’яцець.

Чэся паволі прывыкала да грукату паяздоў, чорнага пылу, што сыпаўся з дыму, сажаю засыпаючы белы падаконнік, да новага гарадскога жыцця, суседзяў, асабліва заюшлівай пані Казі, што заўсёды крычала на свайго маўклівага, з хітрай ухмылкай пана Зыгмунта, да валтузні і плачу дзяцей у суседпяй кватэры, дзе жыла адзінокая дробненькая, прыгожая з'твару Стэфа, што рабіла тэхнічкай на вакзале і часта пры бэзе на лавачцы сядзела з новым мужчынам, праз кожны год зацяжарваючы.

Дзеці, адно пад адным, гэткія дробненькія, як яна і сама, харошыя з твару і, здаецца, усе падобныя на аднаго бацьку хлопчыкі, бегалі ў спульны на ўвесь дом дашчаны, з двума камінкамі туалет, у жаночую ці мужчынскую палавіну, зашчэпліваліся там, і з самага ранку падымаўся раз’юшаны да глухаты галосны крык:

— Нідзе ад вас ратунку няма. Каб вас ужо гнала лякса!

Лд тоўстага, трохі мужчынскага голасу папі Казі траслася ўся вуліца.

Мама, успамінаючы Дварчаны, папікала бацьку, што ім усё жыццё патыкалі, адсылаючы куды ім захочацца, і што ён не можа за сябе заступіцца, бо хіба можна жыць у гэтакім доме.

Але гэта было яшчэ паўбяды, страшная бяда прыйшла нечакана: тату збіў цяжкім буферам вагон. Балазе тата ўпаў між рэек, але трапіў галавою па жалезнуіо падкладку на шпалах. Яго, ужо непрытомнага, з паломанымі рэбрамі і разбітаю галавою, забралі ў чыгуначны шпіталь.

Hi ў каго не было спадзявання, што ён выжыве. Ледзь не адышоўшы ад памяці, захварэла, змогшыся ад гора, і мама — зжоўклая, раптоўна пасівелая, злягла таксама.

Чэся тады адна, ледзьве не праз дзепь, адведвала тату, бегаючы ў другі канец горада, у цагляны жоўты домік, што зарос маладымі канадскімі клёнікамі і стракатымі ад цвету ' кустамі язміну.

У вузенькай душнай палаце ляжалі яны двое: да беспрытомнасці збіты і парэзаны нейкай свалатою і знойдзены назаўтра за прыбіральняю ў скверыку каля вакзала малады хлопец і яе бацька, таксама без памяці, увесь у бінтах і ў гіпсе. Ён нікога не пазнаваў, нат яе, Чэсю, і ўсё падхопліваўся на ложку і крычаў:

— Вшыстке поценгі затшымаць! Top замкненты. Дружыпа поцёнгова заць не заўважыла сыгналу «Стой!» *.

Узяўшы пад рукі, Чэсю з палаты першы раз вывелі мсдсёстры, каб, мусіць, прывязаць да ложка бацьку — ён з гарачкі мог забіцца,— і яна, як сама не свая, не бачачы ўжо за слязьмі свету, пайшла па калідоры, заблудзіўшыся і не знайшоўшы назад дзвярэй, покуль за локаць яе не ўзяў высокі, як ёй здалося тады, немалады, з чорнымі густымі, але пасярэбранымі валасамі і чорнаю падфарбовапаю бародкаю, пап Ежы — хірург з таго каляёвага шпіталя.

— Ваш тата будзе жыць. He ўбівайцеся.— Ён нават, здаецца, пагладзіў Чэсю па галаве.

Ці мо ёй здалося? Але гэта было першае ў гэтым навальным нечаканым горы знаёмства з панам Ежы.

Але, праўда, бацька месяцаў праз чатыры акрыяў, пачаў хадзіць. Ежы пават памог выпатрабаваць яму добрай «эмэрытуры» **.

* Усе паязды затрымаць! Пуць закрыты. Служба не заўважыла сігналу «Стой!».

** Пенсіі.                        .                                        «

Гэта было пасля. А тады пап Ежы неяк спадцішка, неўпрыкмет пачаў падпільноўваць Чэсю ў калідоры, клікаць, калі там нікога не было, яе ў ардынатарскую. Япа нават цяпер не можа ўцяміць, як аднаго разу ён падвёў яе аж да самага дому.

Потым, калі яна ўжо вучылася ў школе медсясцёр пры шпіталі (пан Ежы памог і тут, і яе ўзялі ледзьве не на цэлы месяц пазней за ўсіх дзяўчат)’ — ён запрасіў яе на вечарыну.

Яна, саромеючыся і ўжо баючыся адмовіць пану Ежы, пайшла туды.

Чэся і цяпер прыгадвае той вечар, спярша з гульнёю ў фанты, а потым, калі прыняслі віно і ўсе яны, дактары і медсёстры, павесялелі, калі на сіненькі патэфон паставілі пласцінку з песняй, якую яна любіла і сама; «Цалаваць умею так, як Танголіта».

Ёй зрабілася хораша і весела, і яна ўжо забылася, што маладзейшая тут за ўсіх, што паы Ежы не такі ўжо і стары, і свет для яе памякчэў, зацягнуўся нібы лёгкім туманам, і на апошні танец, калі паненкі запрашалі кавалераў, яна падышла да пана Ежы.

Ёй было добра і весела з ім.

А потым былі «выцечкі» на нядзельны дзень пад Прыпяць, у глухую асаду, куды яны выпраўляліся тою ж самаю кампаніяй.

Чэсі помніцца маладое лета, грукат поезда, падгарэлая на адкосах ад іскры, што ўпала з паравоза, чорнымі плямамі сухая трава. А потым сцежачка праз цёплы нагрэты лясок, далёкае куванне зязюлькі.

У Чэсі кружылася галава ад усяго хараства, што было кругом яе,— старых алешын над рэчкаю, ружаватага ад шчаўя балотца, халодных пырскаў цёплай вады, горкага паху лодзьмы каля карчыстага берага, ад той, накрытай драніцаю хаткі асадніка Ляшчынскага — маладжавага, але з вялікай лысінаю,— куды яны прыйшлі нанач. Пасля вячэры, дзе яна выпіла колькі кілішкаў жоўтай цытрыноўкі, потым салодкага абрыкатыну, сытая ў сцёгнах гаспадыня прывяла яе ў лёгка-халаднаваты ад вечаровай расы, вільгаці пакойчык і паказала, дзе Чэся будзе спаць.

Невядома, што зрабілася з ёю ў той вечар, хоць япа, здаецца, не была п’янаю, бо помніць і той пакойчык з адным ложкам пры адчыненым акпе ў цёмна-зялёны садок, грушу, што даставала вострым вяршком да тонкай белаватай поўні, зеленаватае, не астылае пасля гарачыні неба, трапятлівае,

мяккае 1 нячуткае пырханне цёмнага кажана над вялікім каўпаком доўгага гумна.

Яна, яшчэ не думаючы спаць, аблакацілася на падаконнік і, ахмялелая ад чуткае, ужо нязвыклае і страхатлівае цішыні, бяздумпа глядзела ў гэты затоены перад вечарам садок, дзе стракатаў, мусіць, зялёны конік, і страпянулася ад насцярожанага тупату ног па разорцы каля кветніка і ўзрадавалася, учуўшы трохі захмялелы, але прыцішаны голас пана Ежы.

Божа мілы, што ў той вечар з ёю зрабілася. Яна была радая, калі ён .адкінуў фіранку і смешна пералазіў сюды ў пакойчык, і яна, зманваючыся, дзеразуючыся, адпіхала яго, a потымён лавіў яе ў пакойчыку, і яна нячутна, каб не трывожыць гаспадароў, вырывалася, покуль не аціхла, не здужаўшы вырвацца з яго моцных валасатых рук, покуль не ўчула казытлівую бародку і гарачыні яго губ у сябе на шыі каля пазалочанага ланцужка, на якім вісеў крыжык, падораны ім, панам Ежым, калі ён ездзіў у Варшаву, як яна даведалася потым, да свае жопкі...

Што было, але не павінна было быць з ім, з панам Ежым, у якога яна мо трохі ўлюбілася, як улюбляюцца дзяўчаты ў старэйшых за сябе хлопцаў ці нават жанатых мужчын, бо іх цягне гэты невядомы свет неспазнанага, покуль не прыходзіць прыкрасць, затоеная злосць і крыўда, што так лёгка можна абмануцца, і Чэся ўсё гэта перапакутавала, перабедавала адна, раптам учуўшы нешта да брыдкасці нязноснае, гідлівае да пана Ежы, да гэтай яго бародкі, да ўсяго, што было ў той вечар на хутары ў асадніка Ляшчынскага, і шчасліва-трывожны свет, свет радасці, шчымлівага, перамешанага са страхам чакання неяк балюча перайначыўся, 1 ўсё кругом здавалася невыносным, скаламучаным няпраўдаю, нават тыя кнігі, якія яна чытала, заміраючы ад чужога кахапня, раптам здаліся падхарошаныя злым падманам, усё апастылела, усё слізкай, як цвіль, і горкай атрутаю асядала на сэрца, і Чэся ўжо жыла нейкім сваім помслівым, туга навітым у клубок злосці жыццём.

Мама ціхенька ўздыхала, бачачы, як схуднела, змянілася Чэся, і, пэўна ж, дагадвалася, але ніколі не распытвала, дзе ж дзеўся той доктар з чорнаю падфарбованаю бародкаю, што так паспрыяў ім, узяў у двухгадовую школу пры шпіталі яе Чэсю і памог дабіцца бацьку добрай пенсіі, толькі ўкрадкам в пільнасцю глядзела на Чэсю, і ў яе вачах тлеў смутак; маўчаў і бацька — пасля шпіталя ён не мог ніяк акрыяць: у яго зпайшлася новая хвароба — ён пі з таго пі з сяго пачаў ападаць. Здарылася гэта разы са тры і аднойчы пры Чэсі: седзя-

чы за сталом пасля вячэры, калі мама нвшта расказвала, тата нібы засмяяўся, адкінуўшьіся галавою на крэсла, і захроп.

Яны з мамай азірнуліся і, знямеўшы ад страху, падскочылі да яго, пачалі валтузіць, а потым адліваць вадою. Да памяці ён прыйшоў неяк скора, але доўга не мог распазнаць, дзе ён і што з ім: вочы яго асалавелі, на лобе дробнай расою выступіў пот.

Пасля гэтага тата пачаў нібы занываць, ходзячы яшчэ на гамарах * — балела перабітая вагонным буферам спіна.

Сёння ён быў, здаецца, вясёлы, нат прыскакаў, абапіраючыся на драўляпыя рыпучыя гамары, да брамкі, прыпёрся да закурэлага пылам слупка, вясёла падміргнуў сіненькім вокам.

— Скажы там Анці, што ў мяне ідзе на папраўку. Во, скора кракавяка танчыць буду,— ён адкінуў гамар, нат прытупнуў адною нагою, але скрывіўся ад болю, зноў абліваючыся потам.

— Я ж бачу,— вымучана ўсміхнулася Чэся.

— ПІкада, што не магу вавітаць да ўнучка. Як ён там? Можа, ужо ходзіць?

— Ага, як ты. Два месяцы дзіцяці.

— Ну, пацалуй яго за мяне. Можа, Анця прывязе яго сюды?

— Яшчэ рана такое дзіцятка вазіць. Во выздаравееш ды з’ездзіш сам.

— Хіба што,— бацька зноў падміргнуў Чэсі.— Ну ідзі. Шчасліва табе. Толькі ж не баўся там, прыязджай скарэй.

Цяпер у пуставатым вагоне, дзе сядзела мо чалавек пятнаццаць пасажыраў, найболып гарцэжаў у зеленаватых кашульках ды кароткіх штоніках, Чэся ўспомніла гэтую гутарку з бацькам, і ў яе адлягло ад душы. Поезд, гукнуўшы перад семафорам, спыніў ход.

— Маўчадзь! — крыкнуў кандуктар, высокі даўгавіды мужчына, ідучы праз вагон.

3 вясёлым гоманам з лавак пачалі падымацца гарцэжы, хватаючы свае' напакаваныя і туга перацягнутыя паскамі плецакі **.

— Ціха! — пакрыкваў топенькі высокі, як быліна, хлопец з сякеркаю пры боку — іхні «дружыновы».

Зжоўклая з твару — мусіць, ёй усю дарогу блажыла,— цяжарная маладзіца, што сядзела напроці Чэсі, ухапілася

* Гамары — мыліцы.

** Плецакі — рэчмяшкі.

рукою за скобку лаўкі, зняла з гака на сцяне плецяную карзіну і, асцярожна несучы пад шырокаю і доўгаю, пашытаю як халацік сукенкаю свой ганарыста выпучаны жывот, пахістваючыся пайшла да дзвярэй.

Там ужо, з брызянтовымі ранцамі на спіне, збіліся гарцэжы. Туды пашыбаваў, каб адчыніць дзверы, высокі даўгавіды кандуктар.

Зарыпеўшы тармазамі, поезд турзануўся і памалу пачаў сцішаць свой ход.

Пабліскваючы, адбіваючы сонца, разбягаліся рэйкі, мільгалі каля стрэлак ліхтары з белым зафарбаваным шклом.

За адчыненым акном густа зашалясцелі маладыя, у доўгім кучаравым вецці бярэзіны, падплыў нізкі атынкованы, з чырвоным чарапічным дахам будыпак вакзала. За ім — гарбом падымалася зялёная гара, да якой, як губа да камля старога дрэва, прыляпіліся, прыраслі хаткі.

Чэся любіла гэтую станцыю — з нязвыклаю назваю, з хаткамі, што ляпіліся каля гары, з драўлянаю шэраю цэркваю ў зялёных купалах.

Праз адзін прыпынак, за гонкім, роўна падсечаным лесам, за магілкамі з высокімі замшэлымі дубовымі крыжамі, за азярцом, што падмывае тоўстыя карэнні ружовых хвоек, і забялее высокая вадакачка, пакажуцца Дварчаны: дамкі ў прысаддзі, чорныя насмоленыя дахі станцыйных складаў.

Чэсіна сэрца замерла ад блізенькай стрэчы з сястрою, якую яна любіла, да якое гарпулася душою, як да маці, і з якою заўсёды, седзячы на старой, абабітай скураю канапе, укрыўшы пледамі босыя ногі, яны перагаворвалі ўсё, успамінаючы даўні і мільшы, здаецца, час, калі іхняя сям’я жыла пад Вільняю на невялічкай станцыі Мінойты, калі да Анці падходжваў чарнявы, з сінімі, як пралескі, вачмі прыгожы Апджэй — сын начальніка гэтай маленькай стапцыі,— у яго па-дзіцячы закахалася і сама Чэся.

Анця, мусіць, і цяпер любіла таго Анджэя, але маўчала, як¹ маўчала пра доктара з пафарбованаю бародкаю Чэся.

Летась япа прызналася сястры, што зацяжарала ад пана Ежы, сястра знайшла тады ў Навагрудку фельчара, аперацыя прайшла няўдала, і Чэся ледзь засталася жывою. Дадому яна вярнулася зелянела-нездароўчаю. Мама аж жахнулася. Але маўчала, пэўна, дагадваючыся пра ўсё. Парывісты вецер, сыплючы драбнюткім перагараным вугалем, зпоў завіхрыў у акно — поезд рушыў далей, пастукваючы коламі вагонаў спярша ўрасцяжку — так-так, а потым усё спарней, зліваючы ў бесперабойны грукат. За акном паплылі назад стракатыя камлі абкаі/элых тоўстаю шурпатаю карою бярэзін. закружы-

лася за сухім шапаткім веццем зялёная гара — і Чэся ўздыхнула, глытаючы саладжавы дым ад паракоза і гледзячы на белую пухкую і сіваватую спаднізу хмарку, што вісела над цёплаю, замглёнаю ўдалечыні зямлёю.

Нешта радаснае было ў пухкай да зыркасці яснай хмарцы. Хацелася думаць пра бясконцасць жыцця, пра дабрату свету, хацелася ісці да гэтай зямлі босымі нагамі, чуючы мякенькую траву на дарозе, і спачываць душою, калі цябе абвявае вецер, і пахне ружоваю канюшынаю поле, і нідзе ні душы, і толькі каршунок вісіць, самлела памахваючы крыллямі ў сінюткім небе над далёкім лесам, дзе мякенька і глуха куе зязюлька, і далёкай шчымлівай глухатою, адзінотаю адзываецца ў душы гэта куванне.

Чэсі ўспомніўся Міця, пісьмы да яго, якія напісала, можа, забаўляючыся ў каханне, ужо не верачы, што ёсць яно, што ёсць шчырыя людзі, нешта святое, чыстае на свеце, пісала мо дзеля таго, каб забыцца пра пана доктара з чорнай бародкай, каб перабіць усё, гадкае, брыдкае, што было летась на асадніцкім хутары. Ўспомнілася Міцева па-дзіцячы наіўнае, да смехаты простае запрашэнне прыехаць у Дварчаны, каб убачыцца, і калі выпадзе час, то, можа, з’ездзіць на возера Світазь.

I яе душу разварушыла гэтая шчырая, нязвыклая, выпакутаваная ад сораму просьба, хлопцаў сорам, што хаваўся за кожным словам, і нават почырк яго быў, як здалося ёй, дрыготкі, да смехаты баязлівы.

Ці, можа, так пачало здавацца, але ёй хацелася стрэцца з Міцем. Але нешта надточвала душу, што яна нібы зманваецца з ім, не чуючы перад сабою ні сораму, ні ганьбы, забаўляецца, покуль зноў не наробіць, не яакліча бяды. I яна нават убачыла яго, зачырванелага ад сарамлівасці, у тым суконным паўшубку з рудым цялячым каўняром, у суконнай кепачцы з доўгім брылём,— нешта сталае, але смешнае было для Чэсі ў гэтым прыгожым вясковым хлопцы.

Успомніўся той пярэсты бычок, якога яны прывезлі па санях.

Чэся азірнулася, вагон быў пусты, толькі сядзеў тоўсты дзядзька, двое новых пасажыраў — мужчына ў белай палат* нянай кепцы і дзябёлая загарэлая маладзіца, з твару падоб« ная на саву — шырокія скулы, лупатыя шырокія вочы і невялікі, але загнуты да губы нос — распытвала, ці не скора будуць Дварчаны.

— Во яны, зараз,— прайшоў праз вагон кандуктар.

Чэся глянула ў акно — і праўда, пайшоў, закружыўся гопкімі, што хаваліся адна за адпу, хвойкамі лес, аднекуль за-

пахла падпаленым ялаўцом, і Чэся ўспомніла, што так заўСёды для яе пахлі Дварчаны, падпаленым сухім ялаўцом 1 пякарняю — свежым цёплым хлебам.

He зачыніўшы дзверы, у вагон увайшла маладая, прыгожая сваім смуглявым тварком цыганка. На руках у яе сядзела гадкоў двух смуглява-голае кучаравае, нібы анёлак, дзіцятка, ціснучы ў тоненькіх, як сніткі, ручках чырвоную гумавую соску з белым касцяным кружком.

Акінуўшы вагон хітрым быстрым вокам і пасажыраў, цыганка босымі лёгкімі нагамі скіравала да Чэсі, не падбіраючы сваіх паркалёвых, што выглядвалі адна з-пад адной, спадніц, прымасцілася на пустую напроці Чэсі лаўку. Пасадзіўшы каля сябе дзіця, выцягнула з фалдаў сваіх паркалёвых спадніц калоду чорных, зверху ўжо зашмальцавапых картаў і пачала іх тасаваць.

Узіраючыся на маладзюсенькую, з тоненькай шыяй, на якой віселі тры вяночкі танных шкляных пацеркаў, цыганку, на кучаравае, з смуглявым, як тлуставатым, тварком дзіця, Чэся нехаця ўсміхнулася, наліваючыся сорамам.

— Красавая, нэ смейся. Праўду скажу.

— He, не трэба, што ты,— замахала рукамі Чэся.

— Што было, то прайшло, нэ вернецца.

— Што было? — сумелася Чэся.

— Што ў красавай было? Ён быў — сплыў. Па вачах бачу. Дай руку, красавая. Скажу, якіма лады і красавы жджэ цябе. Ой, жджэ, а мо нэ, красавая? — Цыганка чапіла сваёю халоднаю тонкаю рукою, з вузенькім пярсцёлкам, Чэсіну РУКУ-

Чэся, не ведаючы, куды ўжо дзецца, ціснулася ў куток лаўкі да акна.

Балазе ў вагон зайшоў кандуктар, крыкнуў моцна, што поезд прыходзіць у Дварчаны, і, падцінаючы губы ад злосці, прышыбаваў сюды, да іхняе лаўкі.

— Ты ізноў тут?І

— Нэ-э крычы.— Цыганка паволі ўзяла на рукі сваё смуглявае, у рэдзенькіх доўгіх кудзерках дзіця.— Места я нз праседзела.

— Білет дзе твой?

— Там у мужыка майго. У тым вагоне — такі красавы, высокі.

— Была ў сабакі хата,— выскаліўся, паказваючы ў кутку расцягнутых губ жалезныя ўстаўныя зубы, немалады кандуктар.

Вагон закалыхала на стрэлках, турзанула ўбок, заскрыга-

талі колы. Засланяючы з другога боку яснасць у вокнах, каля аамага вагона праплыў шары доўгі пакгауз.

Чэся ўзяла сваю невялікую лёгкую валізачку і, апіраючыся другою рукою на лаўкі, пайшла па раскалыханым Ba­rone да расчыненых дзвярэй. Наперадзе кандуктара ў тамбур ціснулася маладая чарнявая цыганка з дзіцем на руках. Дзіця хватала тонкімі ручкамі за яе залатую, што бліскала паўмесячыкам, завушніцу.

Насустрач поезду выплыла белая вадакачка, каля яе чмыхаў параю чорны, у скалках вады, спацелы паравозік, пад навіссю разложыстых кляноў хаваліся тры невялікія пасажырскія вагончыкі вузкакалейкі, з-за зялёных дрэў выглядаў чырвоным чарапічным дахам з круглымі ў ім вокнамі Дварчапскі вакзал. Нешта блізкае і роднае было для Чэсі ў будынку з чырвоным чарапічным дахам, з якога глядзелі два круглыя лупатыя аконцы.

Чэся, стоячы за тоўстым мужчынам у праходзе, зазірала ў акно: на выкладзеным з цэмянтовых пліт шарым, напаленым сонцам пероне млела, абмахваючыся хустачкай і азіраючыся на вялікую плеценую карзіну з павешаным замком, высокая пані ў белай палатнянай сукенцы, у старамоднай панамцы ды нейкая сям’я — кучаравы, без шапкі мужчына з худою жопкаю і дзвюма танюткімі дочкамі-блізняткамі ў кароценькіх плісірованых спаднічках і галубенвкіх, да каленяў панчошках — дружна замахалі рукамі, убачыўпіы некага ў акне ці тамбуры папярэдняга вагона.

Ды, як заўсёды, выйшаўшы з вакзала страчаць поезд, на пероне стаяў у сваёй чырвонай рагатыўцы дзябёлы, на якім аж не сходзіўся фрэнч, пан Войцэх — што не раз прыходзіў да бацькі ў госці, і каля яго, пакалыхваючы сінюю, на пізкіх кольцах дзіцячую каляску, знябожылася лупаценькая чарнявая дзяўчына.

Чэсі раптам зрабілася смутна, што ніхто яе не страчае — ні малады, красавы, як гаварыла цыгапка, такім тады яна ўявіла чамусьці Міцю Корсака, ні сястра, якой яна дакладпа пісала, што прыедзе сёння.

— Дварчаны! — крыкнуў з глыбокага тамбура, адкуль пясло вугалем і туалетам, кандуктар.

У пустым гулкім вагоне ад гэтага крыку заварушылася, заскрыпеўшы лаўкамі, яшчэ некалькі пасажыраў.

Адапхнуўшыся ад поручня, Чэся скокнула з жалезных сходкаў на ясны ад пякучага летняга сонца перон.

Каля суседняга вагона з крыкам і смехам абдымаліся два мужчыны, і на іх, ледзьве падзяўшы плеценую карзіпу, крычала высокая насатая папі ў смешнай панамцы:

— Дарогу заступілі! Дарогуі

Кандуктар, прысеўшы на кукішкі, выцягвуў з вагона рукі, каб падхапіць цяжкую карзіну.

Азіраючыся на гэтага вясёлага кандуктара, Чэся рушыла ўздоўж вагонаў, каб абысці поезд і каб праз пуці, як хадзіла некалі, выйсці на сцежачку, што каля высокага шарага вакгауза выбягала на Наваградскую брукавапую вуліцу.

За ёй, з’е^аўшы з перона, зазвінелі, падскокваючы на тлустых ад саляркі шпалах, дзіцячыя калясы.

— Вой, ці не вы будзеце Чэся?

Скарэй на звонкі бразгат каляскі, чым на тонкі нясмелы голас, Чэся азірнулася.

Чорныя быстрыя вочкі прыжмурыліся.

— Я прыйшла вас страчаць. Гаспадары сёння пайшлі ў госці.

— Вы Авціва?..

— Ага, служавка,— маргнула гэтымі быстрымі казюркамі вачэй невысокая і, як здалося Чэсі, порсткая, нібы вташачка, дзяўчына.

— Вой, дык гэта ж і яе сынок.— Чэся паставіла сваю невялічкую, з бліскучым кантам валізку на жвірысты пясок, зазірнуўшы ў каляску, працягнула туды свае рукі.

3-пад чырвонага фастрыгававага коўдра была відаць круглая галоўка ў карункавай лёгенькай шапачцы. Водзячы сінімі чыстымі вочкамі, дзіця смактала пустышку з белым касцяным кружком і кольцам.

— Мокранькі ёп... Во зараз прыедзем дадому, пераваўёмся. Тады ўжо возьмеце на рукі,— Дзяўчына развярнула каляску, узяла ў руку Чэсіну валізку.— На пераезд паедзем. Тут жа ж калея, няхай крые бог, я баюся.

Чэся пайшла за гэтай чарнявай невысокай дзяўчынай, што асцярожна кіравала, то спыняючыся, то падважваючы за ручку перад шпаламі нізкую сінюю каляску, і чула яе спакойную сталую ўладу над сабою.

I страпянулася, убачыўшы ў яе руцэ сваю валізку.

— Вой, нашто ж так!

— А я вам зараз аддам калясы,— дзяўчына спынілася па цвёрдай, усыпанай неўтаптанымі круглымі каменьчыкамі сцежачцы.

Узяўшыся за доўгую нікеляваную дужку і ўбачыўшы мардаценькае, з чыстымі вялікімі вочкамі дзіця, Чэся ўчула, як у душы варухяулася нешта нязвыклае, невядомае ёй, нешта, як дагадалася, падумала яна, жаночае, мацярынскае.

I ад усяго гэтага растаяла, правальваючыся нібы ў бясконцую глыбіню, душа.

— А мы з Косцікам заждаліся вас. I мокрыя і галодныя,— ціхенька загаварыла ў яе за спіною дзяўчына.

— Няўжо? — страсянула сваёй густою залацістаю галавою Чэся і раптам схамянулася: — А як жа вас завуць? Ma­ne — Чэся.

— Хрысця я,— сказала дзяўчына, беручыся поруч з Чэсяю за нікеляваную ручку каляскі, пераязджалі няроўны, з стрыжняватымі старымі дошкамі пераезд.

Чэся азірнулася на сінюю ашалёвапую будку з бляшапым камінком, з певялікім аконцам,— за ёю разбягаліся, шырачыся, як пража, папушчаная з рукі, пуці Дварчанскай станцыі. Тут, у сіняй будцы, іншы раз з пераездным сторажам бавіў час Чэсін тата, тут ляжалі яго карбідныя бляшаныя ліхтары, і сам тата пах смярдзючым карбідам, мазутам, чадным вугалёвым дымам, як пахла ўся Дварчанская станцыя.

I ў Чэсі зайшлося лядовым болем сэрца: як мінулася, растала ў певядомасці даўнейшае дварчанскае жыццё, і толькі сіняя будка, ржавыя рэйкі, выкладзены разбітымі дошкамі пераезд трымаюць памяць пра тое, даўнейшае, што бьіло — школа, той сёмы астатні клас, калі яны лічылі сябе вупь якімі сталымі; хлопцы, не баючыся настаўнікаў, пачыналі курыць, а яны, дзяўчаткі, збіўшыся ў купку, шапталіся пра Ірэну Сівец, што збіралася замуж за нейкага худзенькага, здохленькага студэнта з Віленскага універсітэта, а з яе, Чэсі, тады злая Дануся — жыва не будзе, калі каго не падкусіць,— смяялася: «Во, бачыш, ты любішся з Міцькам Корсакам, а, нябось, ні разу не пацалавалася».

Якое смешяае, якое ўжо далёкае тое дзяцінства. Чэся адкінула свае зблытаныя ветрам валасы, і смех затрапятаўся ў яе на падпухлых губах — яна прыгадала зіму, тое цялятка ў санях, яго, разгубленага, сарамліва-зачырванелага Міцю Корсака ў смешнай пляскатай кепачцы, паўшубку з карычневым, блішчаста-гладзенькім цялячым каўняром. Не_чшта ўжо мужчынскае, сталае было ў яго прыгожым твары, на якім рэдзенька, але ўжо цвёрда паблісквала шчаціна, у баязлівым зірку яго прыжмурапых ясна-сініх вачэй.

За пераездам, дзе віламі разыходзілася шаша, стаяў той самы, абгароджаны невысокім плотам, пафарбаваны на карычнева крыж; пад ім цвілі некім высаджаііыя ясноткі. 3 няроўнага, выбухтаванага коламі бруку Чэся скіравала туды лёгкую каляску, спытала, абы загаварыць з Хрысцяю:

— А ці далёка адсюль Верасава?

— I не блізенька.— Хрысця прыспешыла хаду, каб дагнаць Чэсю, зазірнула ёй у твар.— А вы хіба ведаеце там каго?

— Ведаю,— 1 дадала!— Міцю Корсака, у школе разам вучыліся.

— Вой, вы, мусіць, тая самая паненка! — успляснула ў ладкі Хрысця.

— Якая паненка? — крышку насцярожылася Чэся.

Хрысця апярэдзіла каляску і ўжо, заступіўшы Чэсі дарогу, сказала:

— Што пісьмы яму пісала.

— Адкуль вы ведаеце? — спатыкнулася аб сіні, вывернуты бокам камень збянтэжаная Чэся і ўчула, што гарачынёю набрынялі яе шчокі.

— Гэта ж мой стрыечны брат. Мо наказаць яму, што вы прыехалі? — Круціліся і ззялі блішчаста-карычневыя, як вылушчаны каштан, Хрысціны вочы.— Я ў іх за наймічку была, ды яны выгналі мяпе. Бацька Міцеў... А Змітрык сам добры і любіць вас. Бо на іншых дзяўчат нат не ўзгляне... Я накажу, што вы прыехалі.

Чэся аж спацела, намагаючыся разабраць, пра што гаворыць Хрысця, але дайсці да скутку, разабраць не магла, зблыталася саўсім і таму моўчучы кіўнула галавою, згадзілася.

I свет даўнейшых год, ціхіх, што хаваліся ў прысадах, накрытых счарнелаю драніцаю хатак, пазелянелых пад бэзам платоў, усяго залітага сухім, неміласэрна-пякучым сонцам мястэчка, сінявата-высокага, злінялага ад гарачыні неба, грукаты фурманкі на бруку, цокату падкоў спацелага капя, што цяжка памахваў вялікаю галавою, лопату рабенькай курыцы, што купалася пад плотам у сівым пяску, лянівага брэху асалавелага ад гарачыні сабакі, скрыпу жураўля і халоднага звопу вядра за дубоваю брамаю печага надворка — усё гэта шчымлівым спакоем аддавалася ў Чэсіпай душы.

— Дык я мо накажу, што вы прыехалі? — зноў наперад Чэсі забегла гэтая прыязная дзяўчыпа.

— Ага, накажы,— усміхнулася і зарадавалася разам з ёю Чэся.

Яе брала дзіва, што гэта наіўнае дзяўчо з нейкай смешнай сталасцю дбае пра яе.

IX

Грымела яшчэ звечара. У самлелым ад духаты поцемку жахала і нячутна трапяталася за акном палахлівая маланка, счакаўшы, гультаявата адзываўся далёкі пярун.

Пад гэты нязлосны, глухаватіі, як у глыбокую бочку, грукат Міця і заснуў, прачнуўшыся ўжо ад густога, быдта вада-

спад, шуму вады. Буйны, перамешаны з градам дождж са звонкім лускам засякаў па вокнах, шаргацеў на тыльпай сцяне хаты.

3 халодным пляскам цурчэла і лілася са страхі дажджавая вада. Дождж гнала перагонамі — ён то аціхаў, то шчодрым патопам шумеў зноў. Разрываючы цемнату, высока ўспыхвала маланка. Ружаваты бляск яе апякаў мокрую абвіслую бярэзіну на Корсакавым надворку, чубок суседняй страхі з вушатым каньком.

У шапатлівай цішыні нечакана ляскаў і высока каціўся ў небе, здаецца, адломваючы вялікія крыгі, цяжкі гром. Тугі водгалас прыгінаў зямлю. Падрыгваў ад далёкага грукату расхістаны Міцеў ложак.

Міця любіў гэты высокі, да казытлівага звону ў вушах грукат перуна і шчодры шум навальпага дажджу. Сыраваты холад асвяжаў душу.

У хаце пахла прэснай вільгаццю. Яе збіваў цяжкі атрутны пах тытунёвага дыму. На ложку, пе могучы заснуць, пыхкаў папяросаю бацька.

Пасля таго як яны закапалі на падворку ашалелага каня, бацька, ледзьве не кожнае ночы, звесіўшы з ложка босыя ногі і бялеючы, як лунь, у поцемку хаты сподняй бялізнаю, курыў удушлівую гродзенскуіо махорку — на шырокай, пабеленай пліце адбівалася чырвоная пякучая ясяасць ад папяросы.

Сёння бацька трывожыўся больш і па кожны блізкі ляскат перуна падбягаў да акна — выцікоўваў, ці не стрэліла дзе часам у будынак.

— Чаго ты? — заварушыўся на ложку Міця, каб перабіць бацькаву трывогу.

— Вот спі.— Суха зарыпелі вытаптаныя да стрыжняў дошкі падлпгі і бразнулі цяжкія чыгушіыя дзверцы — бацька кінуў у пліту недакураную папяросу.

Астатнія дні бацька пе даваўся гаварыць, зацінаўся, хмурнеў, апускаючыся ў цёмны датаемны вір сваіх думак. Міця дагадваўся — ён шкадаваў і ніяк не мог перанесці смерць дагледжапага, паслушнага, спраўпага да работы каня.

Нанава ўсланы перад хлявом брук, пад якім у глыбокай яме закопвалі жыўцом каня, нейкім сцішным холадам ледзяніў Міцева сэрца.

Было шкада бацьку — ён толькі, здаецца, і меў адзіп клопат карміць і даглядаць капя. А цяпер зрабіўся, як сірата, і саўсім адзічэў, не ведаючы, за што зачапіць рукі, за якую работу брацца, як жыць далей.

Думаючы пра бацькаву жальбу, адзіноту і нечаканую

старасць, Міця і заснуў, не чуючы, як зноў спорна зашапацеў дождж — цяжкая, абложная хмара варочалася назад.

Раненька, яшчэ на шарай віднаце ўлежаць не давалі мухі і грукат дзвярэй — бацька, падаіўшы карову, насіў вёдрамі, назапашваўся вадою, то адчыняючы, то зачыняючы дзверы.

Разрываючы ліпкую павучыну сну на вачах, Міця падхапіўся з ложка, каб памагчы бацьку — пасля таго як з хаты пайшла Хрысця, яны па калейцы палілі ў печы.

Міця быў нават накінуўся на бацьку, што выгнаў з хаты Хрысцю, парабіўшы зноў на ўсю вёску лопату і новых плётак.

— Нідзе не дзенецца, прыйдзе,— суцяшаў сябе і трохі, пэўна, каяўся бацька.

Але Хрысця не прыйшла. У Верасаве пачалі сцішкам гаварыць, што яна нанядася нібыта служанкаю да маладога асадніка Грабянкі.

— Пакаштуе па чым фуйт ліха і вернецца,— бацька ўжо трохі злаваў і ўжо ад злосці махаў рукою.— Ат, таквеле бяды. Яшчэ і лёпш. Бо шчубіліся тут з гэтага прымака. Цішы будзе.

Але даглядзець пры хаце ўсё, наварыць есці, прыпратаць ложкі, падаіць карову, ад чаго яны абое ўжо адвыклі, стала цяжэй.

— Мо памагчы што? — Цяпер Міця глядзеў на бацьку, што, сагнуўшыся, стаяў каля печы і даставаў адтуль падсушаныя за ноч дровы.

— Абыдуся мо і без цябе,— не даваўся загаварыць і не падпускаўся да сябе бацька.— Карову ідзі выгань. У поле мо пагяалі даўно.

Міця яаспех спаласнуў над цабэркам твар, выцерся некачаным суровым ручніком, адразу прагнаўшы з сябе сон, і выйшаў на надворак, чуючы ў душы памаладзелы, абмыты начпою навалыііцаю свет. Са страхі па камень каля парога яшчэ пляскала і бубніла на шырокае лісце лопуха дажджавая вада.

Над надворкам востра шмыгала, не падымаючыся ўгору, чорна-сіняватая ластаўка. Пад застрэшкам недзе ў мяккім, выкладзеным пер’ем гняздзе надаедліва-ўпарта пацвіркваў малады падужэлы верабей.

За ацяжэлымі, што як сагнулі свае маладыя, яшчэ пе пруткія вяршкі, дрэвамі, за мокрымі, што курыліся рэдзенькай парай, стрэхамі будынкаў зацерушылася ружаватым пылам неба — ніжай яго залівала ясная пазалота. Высока над сіняю хмаркай раставаў стары месяц.

Нібы прастуджаны ад здаровай сырасці раніцы, за гумнамі на другой вуліцы гукаў пастух:

— Аганяй!

Нехаця падняўшыся з цёплых хлявоў, сонна рыкалі каровы, звонкі бабскі голас пакрыкваў на авечак:

— Ашкыра, куды вы! Во на плот скача, а бадай цябе.

У канцы вёскі ў гэты сівавата-параны, азыраваты свет раніцы гаўкаў вясёлы, спушчаны з абрыдлага лапцуга сабака.

Міця пастаяў на новаўсланым бруку і, здэцца, зноў уявіў, як там, у глыбокай жоўта-сіняватай жвірыстай яме, устае на дыбы і храпе, сілячыся вылезці, іхні конь, а яго б’юць каламі па галаве, каб аглушыць і зваліць з ног, верасаўскія мужчыны, і скоранька ўвайшоў у хлеў.

Выпусціўшы пудкіх чарнамордых, з сівымі кучаравымі бакамі авечак, адкінуў дашчаныя, абкарэлыя гноем веснікі ў каровінай загарадзі. Карова насцярожылася, зачмыхала, тыцкаючыся задам да дзвярэй. Перапуджаная яшчэ ўчора, калі яна, панюхаўшы новы брук, раптам закруціла рагамі і страшна зараўла, цяпер круцілася ў хляве, баючыся выходзіць па Двор.

Міця зняў з шула сырамятную пужку, сцебануў ёю па сытых, з накарэлымі грузолькамі сухога гною сцёгнах. KapoBa вухнула, зноў прынюхваючыся да бруку, і зноў, круцячы галавою, неспадзявана страшна, як рэзаная, зараўла. У яе вялікім сіняватым воку пабліскваў нейкі свой дзікі страх.

Міця, перавярнуўшы пужку, ужо лілова-касматым ялаўцовым пужальнем секануў ёй яшчэ па крыжы.

Карова застагнала і, стараючыся пераскочыць нанава ўсланы брук, вылецела з хлява.

— Чуе, нябось.— 3 хаты выйшаў стары Корсак, распасцёршы абедзве рукі, замахаў, каб не пусціць авечак, што скіравалі да брамы.

Міця, ляскаючы болып дзеля страху пужкай, завярнуў карову за гумно на другую вуліцу, згледзеўшы, як там, апярэджваючы пастухоў і падмахваючы пустым кошыкам, мільгаў босымі нагамі з падкасанымі калошамі, спяшаў ці не ў лезнявіцкі хвойнік Марцін Ваўчок. Толькі адзін ён з верасаўскіх мужчын разам з дзецьмі, што не мелі чаго рабіць, піастаў з вялікім, выплеценым з карэння кошыкам па лезнявіцкіх, зарослых чэзлым хвойнікам ровішчах, дзе ў мокрае парнае лета было гібель прысадзістых, з тоўстымі карэннямі і цёмна-карычневымі шапкамі баравікоў. I прыносіў іх, на завідкі ўсім, поўны кошык.

Змітрык любіў іншы раз збегаць разам з ім, але было брыдка, калі Ваўчок, ідучы нат ззаду, раптам пачынаў падсвістваць, прысеўшы то пад ялаўцовым калюча-густым непад* лазным кустом, то пад шырокай у падоле хвоечкай, то проста на голым, у вялёным моху лапічку, падкалупваў сваім ржавым, без тронкі лязом прапушчаны і не змечаны Міцем грыбок.

Ўвосень, калі сярод марнага хвойніку на пясчаных выспах, падымаючы на сабе горбачкі пяску, выточваліся крохкія пахучыя зеляніцы, ён ужо цягаў іх, толькі перад тым, як прынесці дадому, заварочваў адразу ж з ляска пад рэчку на кладку, дзе прыкленчваў і колькі разоў гушкаў у вадзе свой нялёгкі кошык, а потым ужо ішоў з ім, густа цэдзячы на дарозе рабенькую сцежку,

Цяпер ён пабег у лезнявіцкі шчытнік — зірнуць, ці не выскачылі з-пад слізкае кастрыцы жоўценькія, як кветкі, лісіцы і першыя баравічкі, як іх называлі, выплывальнікі, што паказваліся разам з жытнім коласам. Узіраючыся, як мільгала за частаколам яго шарая, ганарыста ссунутая на адно вуха кепка, Міця таксама ўчуў нейкую хэнць прайсціся вузенькаю, вытаптанаю ў росным карычневым быльніку па чужой мяжы сцежкаю ў блізкі верасаўскі лясок — сцішны, глухі, толькі разбуджаны строкатам сарокі, што неўспадзеў згледзіць цябе.

Падтурыўшы на вуліцу ў быдлівую згаладала-шпаркую чараду сваю карову, Змітрык вярпуўся ў хату, наліў у конаўку яшчэ цёплага ранішняга малака, адрэзаў лусту хлеба, паснедаў наспех і, зняўшы са сцяны выгараны шарачковы пінжак, сказаў бацькуі

— У лес збегаю.

— Чаго там не бачыў,— паставіўшы на прыпек вялікі чыгун з дробнымі для свіней картоплямі, азірнуўся ад печы бацька.

— Грыбоў пашукаю.

— Дабраў чае. Удома хто будзя? Я ж у Дварчаны збіраюся. Каня трэба напытваць.

— Алесю папрашу.

— Другі Ваўчок знайшоўся. Таму абы не рабіць, кусок таўлуя. Пры садку траву скасіў бы.

Міця, нібы абязвечаны бацькавай сварбою, выйшаў з хаты, але завярнуў да гумна, наўпрасты праз Пытляў надворак, што зарос піжмаю і глухою крапівою, выйшаў на шашу, За ёю па вузенькай калейцы пагруквала ваганетка: стоячы на дашчанай платформе і шырока расставіўшы ногі, чацвёра рамонтнікаў махалі ў такт доўгімі кіямі, упіраючыся імі ў

шапаткі жвір між шпалаў. На дрэўцы трапятаўся чырвоны сцяжок. Загружаная падбойкамі, лапатамі ды граблямі, цяжкая ваганетка шыбка ляцела па тугіх наструненых рэйках, гонячы наперадзе сябе звонкі, што памаленьку ныў і мацнеў у жалезе, грукат.

Але раптоўна сцішыда бег, адзін з рамонтнікаў, палажыўшы абслізганы доўгі калок і абхапіўшы рукамі голаў, закруціў ёю:

— А-я-ё-ёй!

Міця спярша сумеўся, але, убачыўшы за калейкаю Літаваравага каня і самога, з падкасанымі калошамі, гаспадара, што ішоў за плужком, абганяючы нізенькія цёмна-зялёныя картоплі, дагадаўся — рамонтнікі дразняцца з Літаваравай мянюшкі.

— Ой, учадзеў, ой! — круціў чорнаю рагатыўкаю худы высокі рамонтнік.

Стары Літавар турзануў за лейцы каня, спыняючы яго ў баразне, азірнуўся, выцягнуў руку і скруціў фігу:

— Во, нат! Во, укусі, злыдух!

Загарэлыя, цёмналіцыя мужчыны пачалі выскаляць белыя зубы.

— Во, бачыў, во! — Літавар выцягнуў абедзве рукі і тыцкаў імі сюды, на рамонтнікаў.

Ваганетка спынілася якраз напроці Літаваравага поля — рамонтнікі, убачыўшы, што чалавек не зносіць іхніх хахінькаў і жартаў і ўжо, узбунтованы і ашалелы ад злосці, круціцца каля каня, мяркуючы, мусіць, адчапіць ад плуга ворчык, загукалі зноў:

— А яё-ёй, учадзелі!-

Старй Літавар нарэшце пераступіў праз лейцы, схапіў каня за доўгі, непадстрыжаны хвост, падняў яго:

— На, пацалуй, злыдзень. Ідзі пацалуй! — і замахаў рукою.

Упуджаны конь нечакапа рвануўся ўбок, падсек прывязаным да плужка пастронкам старога Літавара, якраз недзе пад калені.

Плячыма назад Літавар чмякнуўся на зялёныя стужкі нізепькіх картопель.

— Га-га-га-га! — трасліся ад рогату і прысядалі на ваганетцы дварчанскія «каляяжы».

Але адзін з іх, азірнуўшыся, убачыў, што да калеі падыходзіць Міця, і на выпадак чаго налёг з усяе моцы на доўгі калок.

Услед за ім яшчэ нямоцна, змогшыся ад рогату, уперліся каламі ў жвірыстае палатно чыгункі астатпія рамонтнікі.

Памалу іўрасцяжку пагрукваючы коламі, ваганетка пакацілася па струпкіх рэйках.

Ад Літаваравых картопляў аддаляўся сыты мужчыпскі рогат.

— Ну, пачакай, ты папомпіш у мяне! — нарэшце падпяўся і пабег, гразпучы босымі пагамі ў сырой раллі, стары Літавар; з плячэй у яго адвальвалася глейкая пасля дажджу вямля.

Міця перабег высокі ўтравелы пасып калейкі і, цікуючы на Літавара і крывячыся таксама ад смеху, завярнуў на вузенькую, у зіхатлівай pace мяжу, дзе ўжо зеляпеў прымяты Ваўчковымі босымі нагамі след.

— Куды цябе нясе, куды! — упагон яму закрычаў ужо Літавар, ці згледзеўшы Міцеў смяшок, ці проста абы на кім спагнаць сваю злосць.— Ці вам дарогі нямашука, што межы топчаце!

Міця дадаў хады, але стары Літавар кінуўся яму напярэймы:

— Ідзі сваё збожжа тапчы, па тваіх межах я не хаджу. Нарабілі мпе тут дарог.

Hi слухаць старога чалавека, ні ўжо сварыцца з ім Міця не пасмеў: ад агіды і крыўды плюнуўшы, завярнуў назад.

Але на пераезд ісці не хацелася — раптоўпая злосць па ўрэднага старога Літавара перабіла і тую неадольную спакусу збегаць у росны лезнявіцкі хвойнік, дзе на галубенькім мяккім моху, на прагалах каля грудкоў і зялёных, вымытых вадою ровішчах высыпаюць у парнае лета, у густы 'тумап цвёрдзенькія прысадзістыя баравікі.

Але наўрад ці япы яшчэ ёсць, а дзеля свіней, што пачарвівелі пад кастрыцаю ў гушчары, ці варта расіцца.

Міця пастаяў на шашы, чакаючы, покуль параю сытых коней, што цягнулі доўгі, на гумовых шапаткіх колах воз, пе пераедзе маленькі, з вялікаю галавою, наваградскі балагол, і наўпрасты, зпоў праз Пытлеў надворак, вярнуўся дадому.

За чужымі хатамі і гумнамі дробна аддаваўся звонкі цюк малатка па бабцы — нехта ўжо кляпаў касу.

Прыпомніўшы, што прасіў бацька, Міця.падышоў да хлява, кінуў пры сцяне кошык і зпяў зачэпленую за лату новую яшчэ, сішою ад фарбы, з новым жоўценькім, выструганым з маладое елачкі касільнам і адкляпаную яшчэ ўчора звечара касу. Выцягнуў са шчыліны ў сцяне абшморганую мянташку, У^СУ^НУЎ У кішэнь і спусціўся надворкам да вуліцы — у гародчыку звісалі роспыя півоні. Вялы сонпы чмель поўзаў на соппай бурачковай кветцы. Недагледжанасцю, адзінотай і

запусценнем дыхнула на Міцю ад іхняга заглушанага лебядою гародчыка — яе тут ужо ніхто не палоў пасля таго, як з хаты сышла Хрысця. Зрабілася шкада і яе, і гэтых педагледжаных півоняў.

За вуліцаю, пераступіўшы калючы дрот, спусціўся ў свой нядоўгі, што крута збягаў да завоні, садок.

Трымаючы ў адной руцэ касу, прайшоў пад невысокімі разложыстымі яблынькамі, дзе сярод лісця пачыналі ўжо цяжэць абсыпаныя тлуставатаіо расою ружаватыя анісы. Ад чужое мяжы ў навіслых вербах крычалі маладыя шпакі, разяўляючы свае яшчэ жаўтлявыя дзюбкі. Адзін, азіраючыся, бег перад Міце.м і, пе могучы ўзляцець, усё прыгінаўся, растапырваў крылы, нарэшце дабег да шчытна ўплеценага 'плота і зашыўся ў глухую крапіву. Страката-блішчасты зеленкаваты стары шпак з белым чарвяком у дзюбку, не баючыся Міці, вакружыўся над ім.

Міця парнуў туды касою, каб адагнаць шпачка далей за чужы плот, і, адступіўшыся пад яблыню, зачаў пракос.

Здрыгапулася, як ад болю, услед за доўгаю касою нахілілася і ўпала зіхатлівая ад расы сінявата-ліловая мятліца і ружаваты ад цвету шчавей. Шырока расстаўляючы ногі і трымаючы на вазе за кульку сваю касу, Міця махаў ёю, памаленьку праваю пагою падступаючыся наперад і чуючы калючую шчотку зрэзанай да жаўтлявых карэньчыкаў травы. Ад пракоса запахла цёплай, трошкі п’янавата-мятнай зуброўкай, што ўжо, як жыта, закрасавала, распушыўшы свае невялікія, яа топенькім сцябле каласкі.

Яе тут, пры Корсакавым садку, што спахова спускаўся да завоні, было шмат сярод мятліцы.

Дайшоўшы разам з пракосам да завоні, Міця адхіліў малады, абвіты хмелем алешнік, прасупуў у ваду з зялёнаю раскаю касу, спаласнуў і абцёр травою, упёршыся кассём у траву і трымаючы за дзюбок халоднае лязо, зашоргаў па ім мянташкаю — вясёлы звон ад яе паплыў, перакаціўся за гаркаваты алешнік па другі бок завоні.

Там пехта ціхепька нібы гукаў Міцю. Жмурачыся проці невысокага, што рвалася ў густым лісці, чырвона-залацістага сонца, Міця перастаў шоргаць мянташкаю, прыслухаўся — і праўда, за густым алешнікам нехта як клікаў яго:

— Змітрык, ці чуеш? Змітрык!

Голас быў сакаўны, тонкі, нападобе як Хрысцін. Міця ўбіў у зямлю кассё, пайшоў на прагал — між старою тоўстаю, нахіленаю вярбою і кустаміімаладога алешніку, яшчэ не верачы сабе, што кліча яго.

На другім беразе вузкай, зялёнай ад густое раскі завоні

стаяла Хрысця, босая, у сваім прыталеным сачыку, у выцвілай, з турэцкім узорам хустцы, На смуглявыя загарэлыя лыткі наліплі жоўта-масляністыя пялёсткі люцікаў.

— Іду і думаю сабе, як цябе ўбачыць,— сказдла першаю, трохі як сумеўшыся ці засаромеўшыся.

— Хіба хаты забылася? — жартам спытаў Міця.

— У хату я да вас не пайду.

— Чаму ўжо так?

— Нашто пытаць? — Яна ўздыхнула.— Сам ведаеш. А наймічкаю, дзе ўжо ні быць, усюды аднакава.

Віна і брыдкасць за тое, што ўчыніў бацька, апяклі Міцю.

Прыпомнілася тая нядаўняя гутарка з бацькам, калі ён, Міця, прасіў вярнуць дадому Хрысцю. Бацька, злы тады, насуплены, нават буркнуў: «Нідзе пе дзенецца. Прыйдзе. А не — дак яшчэ лепш. Праз яе тут усё».

Хрысця, пібы ўгадаўшы Міцевы думкі і каб перабіць гаркату і прыкрую маўклівасць, весела спытала:

— А ці ведаеш, чаго я заблукала? — Яна падступілася бліжэй да берага, сарвала белавата-ліловую шчотку па высокім валяр’яне.

— He.

— Паненачка ж твая прыехала.

Чырвань сораму і радасці залівала Міцеў твар.

— Ага, праўда,— засмяялася Хрысця, убачыўшы, як засаромеўся Міця.

— Калі?

— А во надоечы. Прыйдзі ж, знебылася, пэўна, чуеш? — Яна шпурнула ліловую кветачку валяр’яну сюды, на бераг, дзе стаяў Міця, але недакінула — кветка, стрымбулікам уверх, упала на зялёную пялюшку раскі.

Міця ступіў да берага, хацеў спытаць, калі ж прыйсці, але апёкся аб вастралістую крапіву.

— Дзень ёй годам здаўся. Чакае цябе. Ну, пабягу. А ты прыйдзі.

Радасна-знямелы ад нечаканае новасці, Міця стаяў каля старое, з паўяданым у кару калючым дротам тоўстае вярбы, бачыў, як мільгала ў прагалах нізкага густога прысаддзя Хрысціпа жоўтая ў турэцкі ўзор хустка: Хрысця завярнула не на кладку, а на шырокую пясчаную дарогу пад Ваўчка.

Але бачыў не яе, Хрысцю,— а Чэсю, у тым вышываным казельчыкам, жоўтым гуцульскім кажушку, у белым, з-пад якога выбівалася і загнулася пярсцёнкам да брыва рыжаватая кудзерка валасоў, берэціку, яе прытоены смех у куточках падпухлых губак, абвеяную хараством, спрытную, высакаватую, паспраўнелую, пругкую ў хадзе дзяўчыну.

Так і стаяў бы, каб першы рапішні вецер, што спадцішка пачынае дыхаць скразняком, не сцерусіў з доўгага слізкага лісця вярбы цяжкія і рэдкія кроплі расы, што жывым холадам апяклі карак, раптам вярнуўшы Міцю з той далёкай белай зімы ў гэты зялёны свет ранняга лета, сівага, яшчэ не ацяжэлага ад яблыкаў садка, рэдзенькага туману, што яшчэ курыўся за завоняю над росным поплавам.

Аброшваючы калошы і топчучы гэты певялікі клінок сенажаці каля прыціхлага садка, пайшоў да касы, вырваў яе з зямлі і зачаў новы пракос. Едкая каса, точачыся ў траву, з балючым шахканнем падціпала дрыгатлівую мятліцу з сінімі, прыхаванымі ў ёй вераб’ёвымі кветачкамі.

Але перад вачыма стаяла яна, прыгожая Чэся.

Падпарвала, падымаючыся вышай, сонца,— і залацістарэдзенькімі пацеркамі мігцела, рвалася і калола ў вочы танюсенькімі, нібы шклянымі, павучыпкамі раса.

На шырокім сіняватым палатне новае касы жалосна ліплі кальвы пераспелых слёзак.

У вербах і чорна-шурпатых, з голы.мі рагацінамі вяршкоў старых алешыпах падспёўвалі адзін аднаму дразды і цвырчэлі за рэчкаю, зляцеўшыся вялікаю чарадою, рудавата-шарыя маладыя шпакі.

Атросшы з дрэў расу, вецер перабіраў трапяткое лісце на грушах, цемнаватымі лапікамі пагойдваўся, варушачыся на жаўтлява-пізенькай пакошы, разарваны цепь. Ад свежых пракосаў холадна пахла прэснаю зялёнаю травою.

Каля вуха тоненька звінелі згаладалыя камары.

Пырхаючы над Міцем,’ шнуравала з вярбы на зялёны здзічалы куст агрэсту шарая, з крывяным воллем увішная пташачка — насіла ў дзюбку зялёна-сіваватых чарвячкоў: там у густым поцемку калючага куста, што разросся каля плота, Міця агледзеў з тыдзень назад перавернуты макаўкай уніз, звіты з сухога пырпіку каўпачок гнязда — у ім, разяўляючы шырокія чырвоныя раты, падымалі цяжкія, на тонкіх шыйках, галоўкі брыдка-сіняватыя, не апуіпаныя, з чорнымі шкарлупкамі вачэй сляпыя пташаНЯТЫ.

Растрывожаны новасцю, Міця ўжо і не бачыў, што крыва ідзе пракос, што едкая каса падбіраецца да разложыстага здзічалага куста агрэсту.

Цяпер яму да нейкай звар’яцелай радасці захацелася ўбачыць Чэсю тут у садку. I Міцю раптам прыгануўся нядаўні сон, як яна аддалася яму. Божа мілы, на ложку, чамусьці ў Пытлевай хаце, дзе была вечарынка і дзе за плітою сядзелі і абдымаліся хлопцы з дзеўкамі. I гэты сон быў, як

праўдзівасць, як пешта да чуткасці, да вобмацку рэальнае. Змітрык аж соладка заміраў, бачачы перад вачыма гэты сон, і чуў, як пабліжэла, зрабілася нейкаю сваёю для яго Чэся. Ен ледзьве, дурань, пе напісаў ёй пра гэта.

Цяпер перад сабою бачыў зноў тую прыснёную Чэсю: у белай лёгкай, крышачку спярэшчапай сінімі кветачкамі сукенцы, з кароткімі рукаўцамі, што агалілі яе круглыя мяккія рукі. Яна ішла па жаўтлявай шчотцы з зеленаватымі грыўкамі выгнанага пракосу. Зрэзавая да самых белаватых карэньчыкаў трава востра, мусіць, як іголкамі, калола ёй з ыепрывычкі чуткія босыя ногі.

Яна крывіла ад болю твар, моршчачы носік і моцна плюшчачы вочы.

Міця апомніўся, ачуціўся ад сваіх мысляў ужо тады, калі вострым джалам дзюбок касы ўпіўся ў карчысты з-пад пізу і тоўсты куст адзічалага агрэсту. Запырхаўшы нядужымі, яш* чэ не акрэплымі для лёту крыльцамі, адтуль пасыпаліся, разлятаючыся ўшыр і падаючы воллем на траву, караткахвостыя пташапяты.

Над Міцем, над агрэставым кустом і скошаным клінком балотца, дзе няўдала і няспрытна па распрасцёртыя крыльцы ўпалі, зацерабіліся і пабеглі нізепька, точачыся пры зямлі, як мышы, жоўта-шарыя бясхвостыя пташаняты, заверашчалі і завіліся дзве пташачкі.

Міця, здумелы, як сам не свой, ужо стаяў каля куста, глядзеў, як, стоячы каля жоўтага зрэзанага копчыка балотнага мурашніку, калывалася на нядужых цыбатых ножках і ціхенька, жалосна, ледзьве чуваць, ціўкала зпябожапае пташанятка.

Міця з натугай вырваў вострую, што глыбока ўпілася ў куст агрэсту, сваю касу, кінуў яе на пракос і пайшоў па калючай шчотцы пакошы да пташаняці. Але яно раптам сцішылася і, калі Міця прыгнуўся, каб схапіць яго рукою, страпяпула крыльцамі і, падмахваючы імі, пабегла. Міця прыпусціўся за ім, і яно ўжо, яе ведаючы, куды дзецца, падшылася пад навісь пракосу.

Цёпленькае, дрыгатлівае, Міця ўзяў яго ў руку, асцярожна сціскваючы ў кулаку, панёс да агрэставага куста. Высунуўшы з Міцевага кулака жоўты дзюбок, яно заверашчала, і над Міцем, нібыта просячы ратунку, з пакутным адчаем заціўкалі, зацмокалі старыя пташкі.

— Зарэзаў, нябось! — гукнуў здалёк, спускаючыся сюды да Міці пад завоньку абкошаным ужо прымежкам садка, Ваўчок — пёс, каб, мусіць, пахваліцца грыбамі, стары, з аблушчаным лучкомкошык.

— He.— Міця асцярожна трымаў у жмені дрыгатлівую пташачку.— 3 гнязда вунь паўцякалі.

— Яна ўжо, брат, сядзець у гняздзе не будзе.— Ваўчок асцярожна пераступіў касу.

— Чаму ж не будзе? — разгарнуўшы густы куст агрэсту, Міця паклаў у шары пусты каўпачок гнязда з белаю, закручанай, як ракавінка, купкаю памёту, палахлівае пташапятка.

— Пташкі, як людзі, чапі гняздо,— і пасыпаліся хто куды.

— А во паглядзімо.— Міця асцярожна загарнуў над гняздом калючы зялёны куст агрэсту ў завушніцах зялёных валасатых ягад.

— Яшчэ і не верыць. Дак во і глядзі.— Ваўчок махнуў туды на куст старым сваім кошыкам: з куста ізноў высунулася пташаня і, заківаўшыся на ценькіх ножках, зноў жалосна піскнула.

Старыя пташкі, хаваючыся ў блізенькай яблыні, нервова пераскоквалі з лапы на лапу і бесперастанку жалосна, з прыцмокам клікалі яго.

— Ці я табе пе казаў? — Ваўчок паставіў у цянёк пры кусце свой поўны, з каптуром кошык слізкіх карычневых лупякоў, ясна-жоўценькіх і дробных, як гарох, лісіц, тлустых крохкіх свіней, жаўтлявых, недзе выкашчаных з-пад кастрыцы ў цёмным гушчары падграбніц; зверху над імі ляжала некалькі баравікоў з тоўсцепькімі, як збанкі, белымі карэннямі.

— Уга, дак вы недарма збегалі ў лес.

— Ат, наскуб усяго патрохі, яшчэ не пара на іх.— Ваўчок нат не азірнуўся на свой кошык, усё цікаваў, як ад куста, абколваючыся аб вострую пяроўную пакошу, памагаючы растапыранымі крыльцамі, церабілася нядужае зморанае пташаня, туды, пад яблыню, на якой прыцмоквала старая пташачка, і сказаў ужо пра яго:

— Уцякае ад свайго гнязда, як Шайбачысіна Кася. Мо чуў?

— He.— Міця падняў касу, трымаў яе за кульку і кассё. — I што з ёю?

— У Латвію сёння едзе. Уцякае, як гэта недалужнае пташаня. 3 дому. I куды, каб хто спытаў, напроці буры.

Міця, абышоўшы куст агрэсту, шмаргануў касой, каб ужо дабіць невялікі лапік травы. Спяшаўся збегаць у Дварчаны, карцела толькі адно — угледзецца з Чэсяй.

Але Ваўчок, асцерагаючыся і скоса зіркаючы на касу, як знарок зайшоў наперад, нібы хацеў запыніць Міцю.

— Я во падоечы, з’ездзіўшы ў Дварчаны, дваццаць грошай упаліў, газэту купіў. «Слова» нейкае з Вільні, ці што.

— I што вычыталі? — спытаў, засмяяўшыся, Міця, абы адкараскацца ад Ваўчка, бо ведаў — гутаркі ў таго надоўга.

— Хі,— Ваўчок задраў голаў з старою, набакір ссунутаю кепкаю (на ёй сівымі піткамі набэрсалася павучыпа) вупь у Гданьску выступіў міністр прапаганды Гебельс. Кажа, пемцы горад не ўступяць. Свет мусіць зразумець, што Адольф Гітлер слоў на вецер не пускае.

— Гэта ўжо пе нова.— Міря, адагнаўшы быстраю, што востра мільгала ў траве, касою ад сябе Ваўчка, дайшоў да алешніку, выгнаўшы астатпі пракос, і рады ўжо вырер змакрэлы лоб.

— А што ты хочаш новае на рвеце.— Па пакошы ступіў, скрывіўшыся, укалоўшы босую нагу, Ваўчок і зноў махнуў сваёю з набэрсанай павучынай кепкаю,— Вунь у той газэце пішарра, што даўнейшыя людзі на пальмавых лісцях пісалі. Выцісне жалезным рыльцам букву і чорпым парашком пасыпле. А мы кажам, што людзі даўней дурныя былі.

— Дзе гэта было? — Міця ацёр травою касу, перавярнуўшы яе ўверх, замахаў кассём, растрасаючы пракос.

— Гэ, дзе? — засмяяўся рады Ваўчок, што здзівіў Mipro.— У Сыяме. А потым гэтае лісце звязвалі ў рулоны.

Міця, махаючы кассём, дайшоў да Ваўчка, той, угнуўшы твар ад пякучага і ўжо высакаватага сонца, бліснуў на Mipro прыскаленым вокам:

— А хто быў такі Чынгісхан?

— Імператар малгольскі.

— Дак во, прах яго перавозярь у глыб Кітаю, у нейкую правіпрыго Шансі. У бяспечнае месра, каб не захварілі япопры. Пішурь, што вязлі на возе, а воз накрылі заларістаю тканінаю. Мільёны людзей ішлі за тым возам.

Дачакаўшыся, покуль Міря растрасе, раскідае сырыя пракосы, на якіх яшчэ не заплюшчапымі вочкамі выглядалі непадвялыя кветкі, выйшаў на вуліру і, топчучыся на падсушаным шарым пяску каля плота, скончыў пачатую гутарку:

— На пагодзе ўжо не ўстоірь. Грымірь з усіх бакоў. Свету ўсё нечага не далягае. Раз прах Чыпгісхапа возяць, то дабра не чакай — будзе вайла.— I, нібы спахапіўшыся, спытаў ужо Мірю ў спіпу — той, прыляпнуўшы веснікамі, падымаўся на пукаты лоб брукаванага, у зялёных пэндзліках травы надворка.

— Кажурь, барька збіраерра каня куплярь?

— Ага, пайшоў ыапытварь.

— Цяпер купляй ды азірайся,

— Чаму? — не злавіў Міця.

— Да войска забяруць. Мабілізуюць, як грыцца.

— Ці толькі коней пабяруць?

— Мо і так: трэба жыць, як набяжыць.— Ваўчок падступіўся да плота, абедзвюма рукамі ўчапіўся за яго, усномпіўшы нешта сваё, засмяяўся: — Паслухай во. Твой бацька капя купляе, а Рэпкі вуыь даўно гатовага чакаюць. Паслухай во. Калі-та я быў у іх. У той першы дождж. Ага. Значыцца, па тым тыдні. Старога хадзіў глядзець. Доўга ёп не падыхае, ліхата не адпускае. Ды рэч ходзіць не пра яго. Я пра меншага кажу, пра Жэпіка іхняга. Са столі ў іх цячэ, як з рэшата. Дак я і пытаю: «Чаму гэта ты страхі не падлапіш?» А ён выскаляецца: «А пашто?» Я ажно прысеў: «Як пашто? Ці не бачыш?» А ёп: «Прыйдуць бальшавікі, дадуць новую, з вазонамі». Чуеш, ёп з вазопамі возьме.

Каб болеіі не слухаць Ваўчкову гутарку, Міця скіраваў да хлява, зачапіў за лату касу, уваткнуў у шчыліну сцяпы мянташку і вярнуўся ўжо пад хату, закалупаўся ў замку, не адзываючыся на голас Ваўчка, але той, стоячы за плотам, яшчэ душыўся ад рогату:

— Смехата адна. Ён з вазонамі возьме. Чуеш? — і раптам прыціх і ўжо, адыходзячы ад Корсакавых веснікаў, сказаў, як сам сабе, але ўслых: — А можа, і так. Можа, і дойдзе на свеце да гэтага. Усё варочаецца нанова. Раз возяць прах Чыпгісхана, то дойдзе.

Міця нарэшце праз дзірачку ў вушаку пляскатым язычком доўгага ключа злавіў зубкі жалезнай засаўкі, адамкпуў дзверы ў халаднаватую, з надаядным звонам мух хату.

Павешапая за бэльку ліпучка была ўжо чорная ад іх.

Завярнуў за пліту, дзе на палку пры печы стаяў даўнейшы, чорпы, з прыгожымі выштукаванымі дзверцамі з медяаю бляшкаю ад вырванага замочка драўляны ші’апчык, айчыніў яго. Над кніжкамі ў куточку ляжала астатняе Чэсіна пісьмо. Міця разгарнуў яго, і радасцю перад вачмі замільгалі роўныя шнурочкі прыгожага Чэсінага почырку. Зноў прыгадаў садок, звон мянташкі, Хрысцін голас на другі бок завоні: «Знебылася па табе».

Але стромы бераг радасці падточвала сумненне, а мо нна, Чэся, трохі паздзекавалася, так сабе дзеля забаўкі і жарту.

Ён перачытаў пісьмо, і ў душы зноў заіснела спадзяванне. He! Яна жджэ яго. Бытта ў захмялелага, перад вачыма перайначыўся свет, пахарашэў — уся хата, сіняе глыбокае

неба за акном, кучаравая бярэзінка, дзе, падгойдваючы звіслыя галіны, вецер перабіраў дробнае шапаткое лісце.

Нат забыўшыся пра абед, збегаў да рудаватай, паглыбшаііай пасля начнога шчодрага дажджу рэчкі ў зацішнае месца, дзе навіслі кусты абсліпенай, зпоў, мусіць, па дождж, лазы і, перапаЛохаўшы на вербах жаўтаротых, з стракатымі воллямі драздоў, скупануўся. Пасвяжэлы, нібы скіпуўшы што з>сябе, і чуючы дрыготкую свежасць, з усяго маху пераскочыў праз вузкую завопьку ў садок. Над прывялым ужо, растрэсеным сепам нізка віліся і перапалохана верашчалі дзве шарыя, з крывяным воллем пташачкі — там сядзеў, аблізваўся, бліскаючы на Міцю зялёнымі вачмі, чорны кот.

Міця ад адчаю загроб рукою каля загарадзі, каб знайсці што ў руку — кот шмыгануў у Сымонаў, застаўлены шарымі калодамі і жоўтымі рамкавымі вуллямі, садок.

На прывялай траве, там, дзе сядзеў кот, шарэлі дзве перынкі. Нейкая крыўда на сябе варухнулася, заняла дых: «Во так, незнарок, можна некаму прычыніць смерць».

Але дома, апрануўшы лёіенькую, у жоўтыя каласкі кашулю і прыгробшы перад люстэркам свае густыя чарнявыя валасы, забыўся пра здарэнне — усё заслапіла яна, Чэся.

He помнячыся ўжо, прыспешыў да Мондрых папрасіць Алесю, каб прыгледзела хату ды ўпусціла, калі прыйдзе з пашы, у хлеў скаціпу.

За карычняватымі ад моху, як ніколі не араная ялавіна, гумнамі віселі пухкія вялыя хмаркі. Самлела пакалыхваліся ад пякучае духаты зялёныя навалы прысадаў.

Завярнуўшы за сваё гумпо, учуў звонка-тугаватае шахканне пілы і кароткі цюк сякеры: у канцы вуліцы перад Літаварамі жаўцеў яшчэ нізкі, у вянкоў тры, зруб. Міронавыя ўжо ставілі новую хату.

Паменшала, растапіўшыся ў сваёй гарачыпі, высокае сонца. Зяхалі, схаваўшыся ў халадку пад саламяпы застрэшак паграбка, надзьмутыя куры.

Толькі над сіваю пупшоваю мятаю ды ліловымі кветкамі смактухі каля плота гулі ўпадныя да работы пчолы.

Міця адчытў брамку, устрывожыўшы жоўтага, з карычяяватай шыяй пеўня, што стаяў на адной назе сярод надворка.

Выцягнуўшы на мяккім спарышніку босыя погі, Алеся пат пе азірнулася, сядзела каля горбы прарослых, высыпапых з ямы картопляў, абрывала доўгія, як пугі, храсткі. Кідала звялыя ўжо, без соку картоплі ў кошык.

Далей на надворку жаўцеў двума горбамі жвіраваты пясок — між імі паблісквала вострым абшорганым дзюбком лапата, з якой гупаў, рассыпаючыся, сыры жвір. За пяском ляжала цэлая крушня назвожваных з поля каменняў.

Алеся страпянулася толькі тады, калі на яе набег кароткі Імполеў цень, і спешпа турзанула на каленях квяцістую сукенку.

*— Воп, гэта ты? — яна павярнула да Міці свой у карычневых плямах, як на маладой картоплі скурка, падпухлы твар.— Я, як шлупацень стары, не чую.

— Так ужо састарэла,— засмяяўся Міця, але, прыгледзеўшыся, убачыў, як змяніўся і неяк папраўдзе звяў яе твар.

— А куды ж выстраіўся?

— У Дварчаны,— не даўся далей распытваць Міця і папрасіў: — Мо ты загнала б і падаіла карову?

— А бацька ж дзе?

— Каня пайшоў напытваць?

— Ага.— Яна падняла сваю белую, дзюбком нацягнутую на твар хустку.— А ў мяне з галавы выскачыла. Гэта ж учора гаварыў...— і, падумаўшы пра нешта сваё, згадзілася ўжо: — Ну схадзі, ці ж цябе запыніш, я ўжо, можа, як-небудзь дам рады.

Міця падышоў да горбаў пяску, выцягнуўшы шыю, зазірнуў у глыбокую яму: там, наступаючы босаю нагою на загнуты край лапаты, Імполь чэрпаў пясок.

— Размахнуўся ты.

— Чаго там. На склеп і трэба. I для варэння, як робяць цяпер, каб куток быў і дляяблык,— шпурнуўшы жвірысты пясок, задраў голаў Імполь.

Міця, ужо азіраючыся на Алесю, завярнуў на вуліцу, але ўдагон яму яна замахала рукою, падняўшы чорны, брудны ад картоплі палец, ківала ім.

— Пачакай.

Міця трымаўся за новую ў старых весніках штыкеціну, але веснікаў не адчыняў.

Алеся абтрасла з фартуха белыя, злінялыя ў цёмнай яме картапляныя фрэнзлі і цяжка, абапёршыся на рукі, устала.

Як тоячыся чаго і азіраючыся на жоўты пясок, падышла да веснікаў.

— Можа, у вас была?

— Хто?

— Ну, яна, гэтая выдра,— задыхнулася Алеся.

— Хрысця, ці што? — зачырванеўся Міця.

— А хто ж яшчэ... Кажуць, сёння лётала па вёсцы. Ці не да Ваўчковае зводніцы прыбягала?

— He, у нас пе была.— Міця ўгнуў голаў, каб не глядзець у выцвілыя, пуставатыя, што пазіралі недзе толькі ў сябе, Алесіны вочы.

—* Мо вярнуцца хоча?

— Наўрад.— Міця ўспомніў, што нядаўна Хрысця сказала пры завоні.

— Ого, падлашчыцца яна ўмее. Але бацька дуряы будзе...

— He,— закруціў галавою Міця, успомніўшы і гутарку пра хрэсьбіны, і тыя новыя плёткі ў вёсцы, што Хрысця злюбілася з Імполем.

— Так сабе яна не прыбягала, ты не кажы.— Алеся павярнулася, босымі нагамі па мяккай калматай мураве і спарышяіку нячутна пайшла да горбы перамешаных з пяском, выбрапых з ямы праросшых картопляў.

У Міцевых грудзях зашчымела горкае, пякучае шкадавашіе да Алесі— нервуецца, каб не сышоўся зноў Імполь з Хрысцяю. Няўжо праўда, што Хрысця прыбягала, каб пе толькі паклікаць яго, няўжо ўлучыла час, каб убачыцца з Імполем?

Міця завярнуў дадому, праз свой садок спусціўся да рэчкі, дзе ляжала акоранае ды ачэсаяае дрэва: верасаўцы ніяк не дабралі час зрабіць мост. Скіраваў на рыпучую кладку, каб ужо сцежкаю праз лес выйсці на старую дарогу, што бегла ў Дварчаны. У галаве бэрсаліся, вірылі мыслі: «Няўжо праўда, што Алеся атруціла немую Еўку з старою Таквіляю? Няўжо?»

Міцю прыпомніўся жаўтлявы спакутаваны Алесін твар, цёмныя, як на маладой картоплі скурка, плямы, счахлыя, з нейкім стоеным жалем яе вочы, і не ведаў, даваць веры ці не.

Спатыкнуўся па зарослай разоры даўно не араяага нішчымна-пясчанага поля перад ляском, што пахла гаркавата-мятным чаборам ды стракацела ад ясна-жоўтых квета* чак валасніку. Перабіў свае горкія, неразблытаныя да> гадкі.

Сточаная норкамі, у горбачках дробпага, як парахня пяску, сцежка пабегла краем ужо замрэлага ад гарачыні старога, залішавелага і перамешанага з ялаўцовымі кустамі чэзлага хвойніку.    (

Дзяркатая сарока, згледзеўшы Міцю, затрашчала, панесла павіпу, высока не падымаючыся над маладымі сівавата-зялёнымі стрэлкамі хвоек.

Ясяы дзень маладога лета, напаранага смалою, сапрэлаю кастрыцаю лесу, а потым шэпт сівавата-зялёнага жыта пры дарозе — сцішылі Міцеву душу. У ёй мякка жыла толькі адна Чэся. I радасць стрэцца з ёю, убачыць яе ў гэты зыркі ад сопца, абвеяны маладым і цёплым ветрам, яшчэ не абпаленым шчасцем свет.

Нешта таемнае, неспазнанае сціскала ад радасці Міцева сэрца.

Толькі ў Дварчанах, звярнуўшы за пераездам на шырокі, выслаяы плітамі ходнік, на які падаў круглы, як самыя кроны, цень кожнае вясны падцінаных дрэў, падобных да стрэлак цыбулі з густа-сівымі кутасікамі цвету, учуў ужо трапятлівы сполах і нейкую напятую, звінючую, як струна, сарамяжнасць.

Міцю пачало здавацца, што ўсё мястэчка, глухія, стоеныя ў прысадах хаты, сляпыя, з бельмамі фіранак вокны глядзяць тодькі на яго і ўсе стрэчныя людзі ведаюць ці дагадваюцца пра яго таямпіцу, куды, чаго ён ідзе.

I мінаючыся з імі, ён угінаў голаў ці адводзіў вочы.

Наровячы няўзпак падысці да Грабянкавага дому, перайшоў на пясчаную паштовую вуліцу — будні спакой душыўся і прэў на ёй, толькі разганяючы пародзістых чырвоных курэй, паскрыпвала інвалідская, з высокай спінкай каляска, якую, круцячы спаднізу за прыпаяныя да веласіпедных колаў кружкі, каціў малады, жаўтлявы ў твары яўрэй — нерухомыя, аднятыя, мусіць, раматусам ногі ўпіраліся ў дашчаную прыступку каляскі.

Міця пазнаў Хургінавага сына, што раней за яго скончыў Дварчанскую школу і недзе вучыўся далей, але раптоўна і яеспадзеў захварэў, выкупаўшыся ў халоднай рэчцы: колькі год ляжаў пластом, ходзячы нават пад сябе.

Багаты Хургін, што трымаў пансіянат, дзе сталаваліся ўсе дварачанскія дачнікі і дзе не адно лета, покуль местачковая басота не ўкрала грамафон, быў сторажам Марцін Ваўчок, уклаў нямала коштаў, каб дактары ўратавалі і паднялі з ложка сына.

Параўняўшыся з каляскаю, Міця прыгледзеўся да маладога кучаравага хлопца — ён быў увесь сівы, жаўтлявая нездароўчасць і пакута застылі на поўным, адутлаватым твары. Доўгія худыя рукі круцілі за прыпаяньія кружкі веласіпедныя колы: перавальваючыся з боку на бок па пяроўнай вуліцы, бегла гэтая каляска з доўгім жалезным тормазам і высокай спінкай.

Міця яшчэ раз азірнуўся на хлопца-калеку — над шырокаю спінкаю каляскі траслася пасівелая галава — і за-

вярнуў за рог мігатлівага шчыкетніку: высокі, прыгожа выштукавапы, з аконцам у ашалёваным шчыце, ганарыста глядзеў Грабянкаў дом. Развесіўшы кучаравыя кроны над цынкаваю, памутнелаю ўжо страхою, пакалыхваліся, мякка гаіідалі крывымі, пакручанымі, нібы спрацавапымі рукамі, сваімі лапамі старыя хвойкі.

Міця высунуўся з-за прывялых ад гарачыні кустоў акацый у зялёпых лапатках струкоў і знямеў, збяптэжапа адступіўшы назад: з прывязанага да шурпатых хвоек гамака спакусліва і з’юшчапа вызіралі заголеныя матава-загарэлыя калепцы. Разгорнутая стрэшкай кніга хавала жаночы твар. Няўжо яна, Чэся? Міця не глядзеў туды, на гамак, але пякучаю малапкаю яго працяў нядаўні сон. Зняўшы кручок, Міця знарок прыстукпуў брамкаю.

Рука адкінула разгорнутую кніжку, і Міця ўбачыў распаўііелы сонны твар Чэсінай сястры.

— Скажыце, а Чэся дома? — спытаў, не заходзячы ў брамку, каб ужо не сарамаціць зняпацку застапую ў сне маладзіцу.

.— He, на рэчцы яна.— Маладзіца прутка выцягнула, стуліла свае загарэлыя ногі.— Нядаўпа з нашай служанкай пайшлі...

У расчыненым акне махнуўся край фіранкі — адтуль высунуўся лысаваты, у туга пацягпутай па сытым целе майцы асадпік Грабяпка, косым вокам змераў Міцю, але, звёўшы выгарапыя бровы, маўчаў.

— А дзе яны будуць там? — гукнуў Міця туды, да белага гамака, чуючы на сабе зірк Грабянкі.

— Недзе каля возера,— паднялася і панясла за сабою ў хату край фіранкі лысая галава.

У Міці з плячэй ціхенька аб’ехаў той чуйпы страх, і пешта вольпае лёгка вынесла яго на вуліцу: ёп быў рады стрэць Чэсю не тут, не пад падазроны зірк чужых вачэй.

ІІядаўна прарэзаная праз лес, яшчэ не выбрукаваная шырокая вуліца бегла да возера. Пад калючымі растапыраньші лапамі хвоек хавалі свае новыя, у блішчастых блёстках цынкавыя дахі, выстраеныя са смалістых брусоў пад нямецкі вугол, новыя дамкі. На другі бок вуліцы ў прывязаных да шурпатых хвоек гамаках пагойдвалі сваё цела дачнікі, хаваліся ў цяпёк, як куры, зяхалі ад спу, расцягнуўшыся на разаслапых коцах, параздзяваныя чорна-валасатыя, з сінімі вузламі жыл па худых пагах старыя дачпікі.

Каля шурпатых камлёў кружыліся, мільгалі белымі каптурыкамі і востра, як качкі, наперабой крычалі малыя дзеці.

Сагнуўшыся над бярэмам пазбіранага ў радзюжку ла-

мачча, na Міцю падняла свой злы, звялы і высахлы твар старая Кайтаніха. Чырвопае, з адвіслым векам слязлівае вока зрабілася вялікім:

— Во свет настаў. Чакаіі дабра.

Міця, не аказваючыся, пашыбаваў далей.

— На мужчыну голага яшчэ можна глянуць, а на бабу... Цьфу! Ну, дальбуг, да чорта падобпа, страхата бярэ. Во свет прыйшоў, як перад канцом пачало рабіцца.

Міця, звярнуўшы на слізкую ад кастрыцы сцежку, што завілася між сівавата-замшэлых камлёў хвоек, раптам спатыкнуўся на вузлаватых, у нарасцях белай смалы, выплеценых наверх карэннях: пры кусціку ялаўцу ляжалі дзве старыя, раздзетыя да сіпіх, пустых, як торбы, грудзей, насатыя дачніцы.

Як абліты варам, Міця завярнуў убок, не азіраючыся туды, адкуль чуўся, здаецца, знаёмы голас:

— Міця! Змітрык!

Абліты ўжо варам сораму ды брыдкасці, завярнуў назад. За спіною нібыта загукалі: «Міця! Змітрык!»— але азірнуцца ўжо не паспеў. Адно пастараніўся, саступіў са сцежкі, учуўшы быстры, пруткі тупат ног. Каля пляча задыхнуўся знаёмы голас:

— Міцек, ты што?

Збіты з тропу, нават пе верыў, што перад ім стаяла Чэся: высокая, ледзь не роўная з ім, сінія вострыя вочы, той самы, крышку гарбаценькі, з раздвоеным дзюбком носік і тыя мяккія губкі з нарасцю і круга іх ужо раннія, як маладзік, дужкі.

— Кшычым, як апантаныя, а он не слышы,— страсянула падгарэлаю, трохі злінялаю густою капою падрэзаных валасоў.

На другі бок вуліцы ў касаватым цяньку каля частаколу стаяла дзіцячая каляска, там хітра жмурыла ад сонца адно вочка і трасла касцяною бразготкаю Хрысця.

— Куды ты' разагнаўся? — яшчэ ўсё задыхалася Чэся.

— Вас шукаць. Мне сказалі, што вы на возеры.— Ён бачыў, як залацісты, на ланцужку крыжык то хаваўся ў цянёк разрэзу Чэсінай сукенкі, то выплываў зноў.

— А мы там і не былі.— Чэся выграбла з кучаравай пасмы валасоў карычневую, ў чорпыя кропкі божую кароўку.— Можа, заўтра з’ездзім.— Япа паглядзела па гэтуто пацерку, што паўзла ў яе на ружаватай зморшчанай далоні.

— Куды? — Ён бачыў, як пацерка, дабегшы на падушачку яе пальца, растапырыла, падняла шкарлупкі крыЛьцаў.

— На Світазь. Ты ж пісаў. Я там ніколі пе была.

— I я.„— Міця ўчуў, як гарачыня недзе з грудзей аблівае ўсяго. Ён будзе з Чэсяй. Сам-насам. Колькі ён перадумаў пра гэта. Сюды да іх між пазеляпелых камлёў хвоек выкіравалася сіненькая дзіцячая каляска. 3 іх цягнула яшчэ няпрытныя ручкі адзетае ў байкавыя паўзункі, са з’еханай па адно вока шапачкай дзіця.

Малінавыя паўзункі раптам пачалі макрэць — на іх расплывалася і цёмная плямка.

— Вой ты, і нябрыдка табе,— засмяялася Хрысця і папхнула наперадзе сябе каляску. Мо зпарок, а мо незпарок, каб пакінуць сам-насам Чэсю з Міцем.

— Гэта праўда, яна твая сястра? — Чэся азірнулася на Хрысцю.

— Ага,— зачырванеўся Міця.

— Бачыш, як яна спрыяе табе,— У куточку Чэсіных губ затрапятаўся шпурок маладзіка, і далей па пухлай шчочцы вытачылася ямка.

— А табе?

Чэся схавала вочы, ступіла ў пухкі пясок вуліцы, абмінаючы вузлаватыя і доўгія вужы вытачаных з зямлі карэнпяў, прайшла колькі і прызналася:

— Люблю пясок. Люблю яго перасыпаць. 3 дзяціпства, ці што, асталося?

Гэтакаю пясчанаю, што пачыналася тут каля Грабянкі, не забрукованаю вуліцаю, дзе драмалі каля брамаў, паклаўшы на лапы голаў, лянівыя сабакі, яны выйшлі да каменяаружовага млына, падобнага да старога касцёла з адбітаю вежаю. Туды на мост з мястэчка, схаваўшьТся ў цяньку пераплеценых купчастых вербаў, падымалася выбрукаваная грэбля.

За ёю вецер хіліў бароды жаўтлявага аеру. У цёмным ад ілу жолабе спушчапага возера жывою, яшчэ не перарэзанаю жылкаю вілася і паблісквала рэчка. У вадзе, не зварухнуўшыся, скамянеўшы, стаяла чубатая шарая чапля.

3 цёмнай проймы адчыненых дзвярэй не мог вырвацца цяжкі тупаваты гук — у млыне нешта правілі, мусіць, насякалі камень.

Яны спыпіліся на мосце, пастаялі папроці абзелянелых, паабгрызеных лёдам у час паводкі слупоў, дзе цяпер сачылася і кіпела між каменняў рэчка.

Там далей, на жоўтым падточапым беразе, падымаліся круглаватымі і адвіслымі, як шапкі старых грыбоў, кронамі шурпата-ружовыя сосны, а з разрослай глухаты бэзу, брызгліны выглядвалі, распасцёршы рукі-крыжавіпы, сіва-зам-

шэлыя, падгніўшыя крыжы, і з шарага помніка, адбіваючы сонца, блішчала шкельца печай картачкі.

— Ты ведаеш, чый гэта адсвечвае здымак? — страсянула капою сваіх густых залаціста-рыжаватых валасоў Чэся.

— He,— варухнуў плячом Міця.

Яны прайшлі каля рабенькай ад ветру, маршчыпістай рэчкі. На іх злосна азірнуўся сухаваты, у белай шапцы рыбак, што стаяў каля бляшанай кругла-пляскаватай бапкі, і зноў прыжмурыўся па два коркавыя паплаўкі, што дрыжалі на хвалях.

У халадку каля куста рэзаліся ў карты местачковыя падлеткі з чырвонымі, падпаленымі і аблезлымі спінамі.

Асцярожна праз маладую крапіву Чэся пайшла зводдаль іх і паднялася на грудок — недалёка за плотам каля шэрага, прыстаўленага да аградкі крыжа падымаўся цэмянтовы помнік з карычневай фотакарткай за шклом. Паказваючы роўненькія шнуркі сваіх зубоў, на ёй усміхалася дзяўчына.

— Няўжо не пазпаў? — Чэся голымі рукамі абляглася на дашчаны плот.— Гэля Руткоўская.

Сюды танютка цягнуліся, блішчалі і рваліся шкляныя праменьчыкі. Прымружыўшыся ад іх мігатлівага калючага водсвету, Чэся спытала:

— Ты чуў? Япа ўтапілася.

Як?

— Тры дні знайсці не маглі. Возера спускалі. На глыбшым шукалі, а яна на плыценькім месцы сярод аеру... Ужо нат усплыла.

Міця прыпомніў невысокую, з чырванаватым аблупленым посікам Гэлю Руткоўскую з іхняга класа і чамусьці прыгануў тое, як яна горка плакала, калі нехта з дварчанскіх бэйбусаў украў у яе кнігу, і паскудны, заўсёды насуплены, як вядзьмар, географ Жэпка не пусціў дадому ўвесь клас, ператрос партфелі, лаўкі, але кніжкі так і не знайшоў.

— Дзіця ў яе нарадзілася.— Па густой, прылёгшай грывамі траве Чэся пайшла ўздоўж плота і спусцілася зноў да рабенькай, зморшчанай ад ветру вады.— 3 бальніцы ішла... Кінула дзіця пры сцежцы, а сама...

— 3 гора? Што, дзіця без бацькі?

Міцю сляпіла разарванае, бліскучае сонца. Па алешніку, па шырокім лісці яго беглі і кружыліся водсветы.

— Замужам яна была. Гэта ад хваробы. Пасляродавая гарачка называецца.

Яны мінулі чорныя высокія алешыны, мураваны дамок помпы, дзе чмыхаў, набіраючы воду для дварачанскай Ba112

дакачкі, паравічок, і спыніліся каля жалезнага, у шнурках гузікаў-наклёпак моста, што злучаў два высокія закурэлыя насыпы калеі. Нібы чапляючыся за зялёную, яшчэ не расцвіўшую піжму, на насып падымаліся дашчаныя сходы з пахіленай парэнчай.

— Ну, добра, Міцек,— роўненька склаўшы свае пальчыкі, Чэся падала яму руку.— Значыць, заўтра. Ты чакай мяне каля аўтобуснага паўстанку.

Чуючы, як дрыжыць, трапечыцца сэрца, Міця сціснуў і знарок пацягнуў да сябе яе вузенькую халаднаватую руку.

— А што пра сястру сказаць хацела?

Яна, скоса зірпуўшы на Міцю, падняла сваю ніжнюю губку з глыбокім, як нарасць, шпарком.

— Хто там у вас? Ну ў вёсцы... Кахаыы ў яе ёсць?

— А чаму ты пытаёш?

— Так сабе...

Міця жахнуўся, успомніўшы тое, што з злою насцярогаю распытвала Алеся. Значыць, дагадалася, чаго ў вёску прыбягала Хрысця.

— Значыць, заўтра... На першым аўтобусе.

Ён апомніўся, калі, усміхаючыся, яна ўжо адыходзілася ад яго — з правага боку рота, за двума пярсцёнкамі шнаркоў у яе задрыжала мяккая ямачка.

— Ну, да забачэння,— яна трасянула залацістымі, у стручках завіткоў выгаранымі валасамі.

Ён, маўчучы, цікаваў, як яна ішла па камяністай між сівага палыну завілістай сцежцы. Белая, у сінія балонкі сукенка туга перахоплівала яе ў паясніцы, пругка ступалі загарэлыя ногі, мільгалі ружаватыя, у басаножках пяты. I яму зноў успомніўся той нядаўні сон, калі яна з такім мілым емяшком аддалася яму, у Пытлевай хаце на ложку за плітою, дзе была верасаўская вечарынка.

Ён, ап’янелы ад нечаканай пакутнай радасці, глядзеў на Чэсю, думаючы, як будзе сёння цэлую ноч не спаць, чакаючы раніцы, калі яны стрэнуцца зноў.

«Не, ёсць на свеце шчасце, ёсць — нават гэтак здалёк глядзець на Чэсю»,— падумаў сам сабе, заварочваючы да рэчкі, і цяжкая тугая вада, на якой трапяталася разарванае сояца, прыганула зноў, напомніла яму пра Гэлю Руткоўскую.

Няўжо шчасце кароткае, няўжо яго няма для ўсіх? А мо ні для каго? Няўжо яно абарвецца пакутаю, мукаю, бядою, як абярнулася для Алесі?

Няўжо і для яго, Міці?..

Глыбокая жаўтлявая вада лізала зялёную, у белых кве-

тачках грыву расы, кружылася далей пад абрывісты падломлены бераг мутнй-сіняватым, невідушчым вірам.

Міця адступіўся ад берага, азірнуўся на жвірыстую закурэлую сцежку каля высокага насыпу чыгункі — Чэсі ўжо не было відаць,— і свет нечакапа схмурнеў для яго.

X

Як цяжкая крыга, адкалоўшыся ад берага, паплыло і закружылася, каб не вярнуцца ўжо назад, Корсакава жыццё. I чым далей яно плыло, тым болып крышылася і раставала. Згледзець не паспеў, як нахапілася старасць. Спадцішка, нібы сыпкі бераг, аб’ехала, асунулася сіла. Забыўшыся іпшы раз, Улас Корсак возьме падняць той мех, што паднімаў раней, і не здужае, асядзе. Цяпер і ў люстэрка наровіцца глянуць: не пазнае ўжо сябе, пасівелага, з белаю, як асколкі шкла, шчацінаю, звялаю, з’едзенаю зморшчынамі шыяю, схуднелым тварам і запалымі вадзяпістымі вачмі. А Караліна як была, так і асталася маладою. I што ні зірне на цяперашпія маладзіцы, то нагадвае яе, Караліну. Прыгледзіцца да якое ружовенькае з твару, крамяпае, мякенькае, з вясёлым смехам і ўсімі цэленькімі зубамі, і здэцца, жапіўся б... А на равесніцу ўжо глянуць не можа. Мінула, прайшло жыццё.

Бачыў гэта не па сабе, а па тых блізкіх людзях, з кім таварышкаваў, з кім у пору кавалерства абабег не адну блізкую і далёкую вёску, заварочваючы ўсё найболып у Ведравічы, да свае чарнява-тапюткае Караліны. Прыгожая сярод дзяўчат, высокенькая... Праўда, негнявіцкі Васіль, з кім хадзілі разам, нават гідаваў з Уласа Корсака: «Ну, якая гэта дзеўка? Ценькая, ліха ёй. Перагні, дак зломіцца, як тая дубальтоўка. Во мая — невялічкая, мякепькая, як булачка, і рухавая, як казюрка».

Але тую казюрку ў Васіля адбіў багаты дварчапскі кавалер, ці мо сама перашмыгпула, выскачыўшы неспадзявана замуж. Спатажаны Васіль пасля гэтага заныў, як падпаленае агнём дрэва, і пад свой нораў дзеўкі падабраць не мог, так і застаўся нежанатым да сённяшняга дня, жывучы спярша пры мацеры, а потым ужо адзін.

Яны з Корсакам — равеснікі: у год, нават у адзіп і той жа месяц радзіліся. Па гэтым Негнявіцкім Васілю Корсак Улас і бачыў, як старэе сам. Хоць Васіль і не выдаваў на пяцьдзесят сем — мажны, ружовы і каб хоць адзін сівы волас. Яшчэ летась, сустрэўшы ў Дварчанах Уласа Корсака, падбіў пабыць за свата. Халера на яго, як потым аказалася,

гэта была толькі зачэпка, каб зайсці да дварчанскае дзябёлае Казакевічыхі, што трымала часальню: у старым цагляным дамку стаялі дзве отарыя, што круцяць рукамі, машыны.

Корсак, не падазраючы, што гэта хітрыкі, згадзіўся зайсці. А там ужо і для яго знайшлася пейкая ўдава. Потым Корсак даведаўся, што яе мужык — п’яны, абкрадзены па вакзале грузчыкамі Кулемінамі,— кінуўся пад поезд. Яму адрэзала дзве нагі, і ён ужо дайшоў недзе ў бальніцы.

Доўга злаваў Корсак за гэты жарт на Васіля — якія тут кабеты ды жаніцьба? Нешта як пераламалася ў Корсакавым жыцці: змерк, скаламуціўся свет, пязносны зрабіўся, хоць рукі на сябе накладзі.

Некаторага дня зайшоўшы да Мондрых ды прысеўшы на калодцы пасярод падворка, пават Алесі пажаліўся:

— Мусіць, памру я, ці што?

Алеся страпянулася, прыкрыла рукамі жывот, саромячыся сябе, цяжарнае, перад бацькам:

— Тата, што ты ўдурбаў сабе!

— Удурбаў,— Корсак нат зазлаваў.

А цяпер гэтае здарэнне, прышчыка з канём. Каторая пара, як сам не свой Корсак: паспрабуй купі другога. За якія кошты?

Да тых трохсот злотых, што ляжалі на пошце, Корсак дадаў яшчэ пяцьдзесят, пазаўчора прадаўшы цялушку — пярэзімка. Лічы за бясцэнак. Нават прыбягала сварыцца Алеся:

Здурэў бацька, усю гаспадарку за каня аддасць.

— Ідзі лепш, не крычы, не падлазь пад гарачую руку,— крутпуўся Корсак,— бо калі вазьму які млён...

Брала брыдкасць на ўчарашнюю сварку і злосць на Алесю, і Корсак панура, як стары каршуп, драмаў на раскалыханым возе,— чарпявы певысокі Вайтовічаў конік, махаючы ў такт хадзе вялікаю вуіпатаю галавою, ішоў спорпа і ўсё подбегам.

3 грудка, дзе напіралі калёсы, ён пабег сам.

— Ну, бяжы-бяжы, каб ты здароў быў,— падцмокваў языком і касіў набок адным вокам дзюбаносы, падобны нечым да пеўпя Янка Вайтовіч.

Поруч з ім у палукашку, напіцаваным укошанай сырадэляй і засланай свежаю радзюжкаю, трохі адхіліўшыся набок і звесіўшы голаў, сядзеў Корсак Улас.

Каб не пратаргавацца ды пе купіць якую наравістую вдыхату, у Погіры, дзе гаспадары гадавалі на продаж коней, Улас Корсак упрасіў з’ездзіць Янку Вайтовіча.

Выехалі яны з Верасава трохі прыпазніўшыся — Корсак сам хацеў упарадкаваць усё ў хаце — і цяпер млелі ад гарачыні. Раніца была без расы — зноў на суш, і зноў малое, падслепаватае сонца ліло на зямлю сляпучую яснасць. Ад яе пачыналі млець лапушыстыя акучаныя ды абагнаныя картоплі, прыгінала каласы, наліваючы зярняткі, сіваватазялёнае, трохі ружаватае жыта, што надоечы адкрасавала, і долькі ў вочы свяціў, распусціўшы кветачкі і купаючыся ў гарачыпі, ценькі лён. Ён згорпе свае кветачкі пасля таго, як сопца схіліцца на вечар.

Перабегшы лагчыну, Вайтовічаў копік скіраваў на вялікую цвёрдую сценку каля замшэлых, як старая саламяная страха, вялікіх каменняў. Сухое і гарачае сонца запякло Корсаку ў шчаку. Ён зажмурыўся і яшчэ больш угпуў голаў.

— Го,— закрычаў Вайтовіч,— ці не заснуў ты тамака?

Корсак нехаця расплюшчыў ужо і праўда змораныя блізкім сном вочы.

Каля высокага старога ялаўцу дарога ўтапілася ў зыбкім гразкім пяску — за яго жоўтай плешынай пачыналася вёска, з-за саламяных стрэх востры вільчык падняла крытая чарапіцай хата з выкладзенымі вялікімі чырвонымі лічбамі «1939».

— Кіруй туды, вунь направа, дзе хата накрыта чарапіцаю,— ачуціўся нарэшце Корсак.

Вайтовіч звярнуў на вузенькую, двум наладаваным вазам ці размінуцца, брукованую, заляпапую каровінымі аладкамі і непадмеценую вуліцу.

Спыніўся каля новае, з забітымі і яшчэ не ўстаўленымі вокнамі хаты: да яе прыперлася, з пабеленай сцяною і саламяным замшэлым лобам страхі, нізенькая хатка. Цёмныя, у чатыры балопкі вокны глядзелі на калодзежны журавель, што звісаў над зрубам.

— Тут, ці што? — перапытаў Вайтовіч, спыняючыся якраз папроці калодзеся.

Конь, мусіць, занываючы ад смагі, пацягнуўся да пустога вядра, што пагойдвалася над зрубам.

— Зараз, чаго ты, астыпь трохі,— загаварыў Вайтовіч да капя, першым перакідваючы нагу праз драбінку і саскокваючы з воза.

Корсак адчыніў брамку, знарок моцна, каб чулі ў хацо, гупнуў ёю, але адтуль ужо бегла немаладая кабета.

— 0, даражэнькі чалавек,— ні то ўзрадавалася, пі то ўстрывожылася, убачьіўшы Корсака, пемаладая, са шчарбатымі зубамі кабета,— а мы ўжо вас не чакалі.

— Чаму? — здаецца, без ніякага інтарэсу спытаў Корсак.

— Вы тады нічога пэўнага не сказалі.

— А што я меўся сказаць?

— Ну, будзеця купляць каня ці не.

— Яшчэ трэба раз зірнуць,— Корсак спыніўся каля ніз■ кае страхі старое хаты.

Вайтовіч, налёгшы на рэдкія круглыя калкі ў плоце, цікаваў у гародчык, дзе ў кветніку загарэліся цёмнай чырванню, закрасавалі флёксы і распусціліся бурачковыя півоні — знак, што ў хаце ёсць дзеўка. Ён і спытаў пра гэта:

— Цётка, дзевак у хаце шмат, пэўна?

— Адкуль угадаў?

— Ды во па кветках.

— Чатыры аж,— сказала старая.— Селядоршай, што прымака ўзяла, хату стаўляем.

— Я гляджу, дамок як звон.

— Ды неблагі. Усе жылы выцягнуў. He з багацця каня прадаём.

— Сабе нічога па развод не пакінулі? — міргнуў вокам Вайтовіч.

— He, чаму, жаробку.

— А кажаце — жылы,— адвярнуўся Вайтовіч, цікуючы ў акно, там паварочвалася круглатварая бялявая маладзіца.

— To дзе ж гаспадар? — Корсак быў ужо ступіў да дзвярэй.

— Акраз во каня і павёў на балотца.

— А дзе ж яго там знайсці?

— Ды во ідзеце надворкам туды пад рэчку, там і будзе ён.

Між будынкамі за картопляй-скараспелкай, над якою падымаліся папрывязваныя да калкоў яблыні-ўшчэпы, вытыркаў зялёныя вяршкі, хаваючыся ў лагчыне, малады цёмна-густы алешнік.

— Туды, туды ідзеця,— крычала ззаду гаспадыня, падышоўшы да гумянца, што замшэлаю страхою папаўзала аж на картоплю.

Вайтовіч першым пайшоў свежым ад капытоў следам, але завярнуў убок на дарогу, што бегла тут за гумнамі.

— Мы наўпрасты спусцімся, чаго там,— Махнуўшы галавою, ён пачаў спускацца з лабатага грудка, блытаючыся ў ценькай, з падсохлымі каласкамі зуброўцы і ў ясных агоньчыках сардэчпіку.      ,

Корсак, упіраючыся абцасамі сваіх ботаў і апусціўшы доўгія рукі, асцярожна лез туды ў густы, зарослы крапівою

ды жывакостам алешнік. Далей адсвечвала сінявата-радужнаю плеўкаю ржавая балотная гразь.

— Усунуўся бог ведае куды.

— Кладка во,— крыкнуў Вайтовіч, стоячы ў высокай, ледзьве не па пояс, балотнай траве.

Корсак услед за ім, пераходзячы слізкія чорныя і гнілыя дошкі, пакаўзнуўся, уступіў пагою ў крынічку, урабіўшы бот у рудаватую тлустую гразь, і, прытупваючы ім, зазлаваў:

— Пайдзі за табою.

Вайтовіч, задзёршы голаў, узіраўся за купку маладога алешніку, хмурыў вока.

— Што там?

— Конь твой. Стары вупь спутвае.

I праўда, прысеўшы каля каштанавага, з чорнай грываю каня, чалавек скручваў па яго нагах вераўчанае пута.

Падцяты мухамі ды аваднямі, конь неспакойна ўзмахваў галавою.

— Стой, пу, каму кажу!

— Здалёк, як глянуць, то конь добры. Чаго там,— сказаў Вайтовіч, азіраючыся на Корсака і першым падыходзячы да гаспадара, што, ужо ўстаўшы, прыкладаў да вачэй далопь, цікуючы проці сонца на незнаёмых людзей.

— Што, не пазналі? — адазваўся Корсак.

— He,— пакруціў галавою стары. На яго пашчэнках шчацінілася сівая пяголеная барада.

— Я той самы чалавек з Верасава, што прыцэньваўся да вашага каня.

— Аа-а,— нарэшце ўспомніў гаспадар і крыва ўсміхнуўся: — А я сабе думаю, што гэта за людзі ідуць.

— Ды я, бачыце, удвох,— Корсак дзеля далікатнасці і каб, мусіць, лепш ішлі справы з торгам каня, падаў старому руку.

— Дык глядзеце,— Стары паказаў яшчэ дужаю і тоўстаю, як кавальскаю, рукою на каня.

— А што, па вушах бачу, што ён не гультай,— зноў у лад старому сказаў Вайтовіч.

Конь, пібы ўчуўшы, што пра яго ідзе гутарка, адвярнуў храпу ад травы, косячы ліловым вокам на мужчын.

— Во, і вока не косае,— Вайтовіч падышоў бліжэй, але конь нібы турзануўся.

— Пужаецца, халера,— узяў каня за грыву, падняў яго голаў.

Корсак стаяў зводдаль і любаваўся сытым, што аж паліскаўся, яшчз не спрацованым канём.

Вайтовіч, задраўшы сівую аксамітную губу, цікаваў у зеленкаваты ад травы конскі рот.

— Колькі яму? — абярнуўся да гаспадара Вайтовіч.

— А ты ўгадай. Па зубах жа ж пазнаюць, скока каню год,— засмяяўся стары.

— Бываюць барышнікі, што і ямачкі ў зубах выпякаюць.

— А ты што, адлічыць не можаш, дзе фальшывыя ямачкі, а дзе пе?

— Я чуў, смалякі бываюць, што не вельмі з’ядаюцца.

— А калі, ліха яму, мае нораў жолаб грызці,— засмяяўся стары,— дык назнаеш ты яго? Ёіі жа ж будзе выдаваць старшым, чым ест.

— А колькі ж вашаму?

— Ну дак ты ж у зубы глядзеў,— засмяяўся гаспадар, забіўшы рукою брылёк і цікуючы з-пад яго.

Вайтовіч, нагнуўшы каню голаў, абмацаў холку, раскідаў грыву, прыглядаючыся, ці няма каросты, нацёртых на карку мазоляў ды балячак. Нарэшце прысеў, распутаў і, трымаючы за грыву, павёў — спярша ціхім крокам, потым подбегам.

Конь, крышку наровячыся і косячы злым, сінявата-вялікім вокам, шустра бег поруч з Вайтовічам, лёгка выкідаючы пярэднія ногі.

Корсак узіраўся на гэтага спрытнага сухаватага каыя, бачыў, што пеблагі, жыткі ў хадзе, вясёлы, але нешта чужое было ў ім для Корсака, і ён ужо думаў, ці зможа прывыкнуць да яго.

— Копь, як чалавек,— у такт яго мысляў сказаў гаспадар,— каб знаць яго натуру, трэба з ім трохі пажыць.

— Гэта праўда,— пагадзіўся Корсак.— Я во не магу адвыкнуць ад свайго каня.

— Дзіва што,— зноў паглядзеў з-пад скурчанай рукі гаспадар.— Да капя лепш прывыкаеш, як да чалавека.

— Майму быў восьмы год... Ашалеў.

— Як? — здзівіўся гаспадар.

— Сабака ўкусіў, ці што.

— I пе выратавалі?

— Позна агледзеліся,— угпуў голаў і спахмурнеў Корсак.— Прыйшлося жыўцом закапаць.

— Што ты кажаш, чалавеча...

— Такі копь быў, такі конь.— Корсак адвярнуўся, учуўшы, што на вочы набягаюць, наварочваюцца слёзы і перад ім заплывае, затуманьваецца свет.

Вайтовіч яшчэ доўга муштраваў капя, то садзіўся вярхом, прыслухоўваючыся, аглядаючы, як копь ідзе ступою,

трухам і бягом, зпоў адкрываў сіваватую ніжнюю губу, азіраючыся на ніжпія жаўтлявыя зубы, то абмацваў пахвіну, то вузлаватыя калені, аглядаючы капыты і стрэлку, покуль не знайшоў ганьбу, убачыўшы на пярэднім калене нарасць.

— Я такі і гляджу, што ён нібы кульгае.

— Выдумаў, чалавек,— адскочыўся ад Корсака і раптам пабег туды да Вайтовіча гаспадар.

— Чаго выдумаў? — задраў голаў Вайтовіч, стоячы каля каня і трымаючыся за конскае, з нарасцю, пярэдняе Ka­nena.— Нарасць во, укалечыўся недзе.

Сюды ўжо падышоў Корсак, таксама прысеў каля Вайтовіча.

— Па гэтай нарасці, я табе скажу,— махнуў рукою гаспадар,— такога капя я за трыста злотых прадам.

— He вельмі прадасі, калі брак ёсць.

— Які брак?

— I праўда. Нарасць во. I з чаго яна? — ужо спытаўся Корсак, таксама абмацваючы пярэдняе конскае калена.

— Некалі жарэбям на мосце ў дзірку між маставін ногу ўсадзіў,— адвярнуўшыся і не гледзячы на Корсака, прызнаўся гаспадар.— Каб не пага, то ведаеце, сколькі я за яго ўзяў бы?

— Ну, сколькі?..— абмацваючы каню машонку, каб, мусіць, не купіць нутраца, спытаў Вайтовіч.

Пазіраючы, як прыдзірліва аглядаюць каня, гаспадар, трохі ўжо трапяткі ад злосці, крыкнуў:

— Ты ўжо тань, ды тавару не гань... Злотых трыста ён варты.

— Э-э, паночку мой! — Вайтовіч адышоўся ад каня, косым вокам здалёк ужо ацэньваючы яго.— Давалі і болей, як выбракоўвалі для войска, але там ужо глядзелі, каб зграбны ды екладны быў... А ты за гэтага лапавухага...

Гаспадар яшчэ пакіпеў каля ўедлівага, куслівага па слова Вайтовіча, а потым аціх, нібы зацяўся ад злосці, але цану ніжай не спускаў.

Толькі ўжо ў двары каля нізкага, што прысела ў картоплях, гумпа раптам азірнуўся на Корсака і, трымаючы за вуздэчку каня, пагладзіў яго па шыі:

— Ну добра, дваццаць пяць злотых я скіну.

Вайтовіч, рады, што ўсё ж дамогся свайго, адвярпуўшыся і закрываючыся рукою, хітра ўсміхнуўся і штурхануў Корсака ў бок.

Корсак дагадаўся — чаго: у возе, у прытоптанай сырадэлі ляжала Корсакава торба з кавалкам сухенькай паляндві-

цы і бутэлькаю «жандовай» — барыш Вайтовічу, што памагаў купляць каня.

— Ну, дак, можа, зойдзем у хату, паснедаем? — Стары адчыніў і з рыпам папхнуў у прорву сяней цяжкія дзверы.

Корсак хуцепька заспяшаўся да воза па сваю торбу.

У пізепькай, з маленккімі вокнамі хаце на гліняным току, з якога мутнавата паблісквалі каменні, шчыльна, адзін пры адным, ціснуліся ложкі. Болыны, з вытачанымі біламі, быў заслапы прыгожаю, ў чырвоныя крыжыкі радзюжкаю. Каля яго, завешапая злінялаю сіняю хусткаю, вісела плецепая калыска — там, мусіць, спала дзіця.

— Дзень добры ў хату! — згледзеўшы калыску, цтхім, здушапым голасам сказаў Вайтовіч.

Раздабрэлая маладзіца ў паркалёвай, у цёмную елачку сукепцы, ад якое стракацела ў вачах, спешна выцірала стол. • Старая, падтрымліваючы спадыспаду, нясла туды стос пакрытых настолыііцаю, мусіць, пухкіх грэцкіх аладак.

Стары зняў з лысаватай галавы і, махнуўшы, зачапіў за цвік у сцяне сваю рабенькую кепку, першым прысеў на шырокай лаве пры стале:

— Дак садзецеся, чаго там.

Корсак, закапаўшыся ў сваёй торбе, выцягнуў бутэльку, з гопарам прыстукнуўшы, паставіў яе па стале.

Пабліскваючы ад радасці галодпымі вачмі і ўжо чуючы блізкі смак гарэлкі, праз заслон перакінуў сваю нагу Япка Вайтовіч.

-Гаспадыня яшчэ прынесла, падстаўляючы пад гарачую папіву тоўстае дяішча, перасохлую ўжо ў печы яешпю; але пухлыя, нібы перавязаяыя ў паяску любовым мясам скваркі салёпага леташпяга сала гналі ў згаладалых мужчын слінку.

Пачалі снедашіе моўчкі, але пасля другое чаркі, сагнаўшы і хэнць да яе і трохі спатоліўшы голад, мужчыны разгаварыліся — гутарка пацякла, як вада.

Зыркаючы на Корсака вадзяністымі асалавелымі вочкамі, захмялелы гаспадар ужо гаварыў, паказваючы на маладога, з чорпымі густымі бровамі прымака, што ўвайшоў у хату:

— Во, для яго стараўся... Гэткі будыпак, ці жарты.

— А сколькі ж, дзядзька, аддалі? — драпаў сваё лысаватае, зацярушапае толькі пушком рэдкіх валасоў цемя хітры Янка Вайтовіч.

— Ды як задарма — дзве тысячы злотых. А самому як вытрываць. Спрадаў усё. Але вам угадзіў, такога каня прадаўшы,— ён павярпуў свой дзюбаносы чырвоны, як з-пад полымя^ твар да Корсака, але ііа яго гутарку аказаўся зноў Вайтовіч:

— Гэ, кожны сваё хваліць.

— Хоць я і не цыган, але чаго маю ганіць? — Стары скруціў трубою аладку, макнуў у тлушч.— Адным словам, добры конь. Спамінацьмеш.

Тут, у нізкай хаце з прыклеепымі да бэлек доўгімі і чорнымі ад мух ліпучкамі Корсак маўчаў, але, захмялелы не столькі ад скупога кілішка гарэлкі, колькі ад радасці, што нарэшце купіў падхадзяшчага каня, разгаварыўся ўжо дарогаю.

— Ты кажаш, я не прагадаў? — седзячы спіпою да Вайтовіча і ўзіраючыся на прывязанага повадам да воза свайго куплёнага каня, каторы ўжо раз пытаўся ён.

— Гэ, я кажу,— чмыхнуў у свой наздраты нос Вайтовіч.— А ты сам што, не бачыш?— I лагаднеў, гаварыў спакайней:— Выгадаў, нябось.

— А з грашыма як? Лішняга пе ўпаліў?

— Ды мы ж яа дваццаць пяць злотых збілі цану,— падхваліў сам сябе Вайтовіч.— Стары думаў нас ашукаць з гэтай нарасцю, фігу!.. Во!..

Сказаўшы пра нарасць, Вайтовіч схамянуўся, што ўнаравіў якраз растрывожыць Корсакаву балячку. А яна ўжо нейкай пякучай гарачынёю абліла Корсакава сэрца, што ўсё ж такі ашукаў яго той ліслівы гаспадар, прозвішча якога Корсак блытаў з мянюшкаю: ці то Бурак, ці то Чырвоны.

Корсак зажмурыўся ад нізкага, паласкавелага пад вечар сонца. Адвярнуўся ўбок, гледзячы на загоны яшчэ нізкага аўса, сцішнага жыта, у якім недзе блытаўся, аддаючыся рэхам, ляскат і скрып калёс — на другі бок дарогі падпяўся цёмны высокі чубок хвойніку.

За жытам у разрослых садках пад навіслымі бярэзінамі хаваліся хутары і кружыліся, забягалі адна за адну дзікія раскідзістыя і карчыстыя грушы на межах.

Высока ў спалавелым ад гарачыні небе крычалі, давіліся ад крыку, гопячыся за ястрабам і набіраючы вышыню, вароны.

Корсак нехаця-абыякавым, застылым зрокам глядзеў туды ў неба, на гэтую бітву варон з ястрабам, і яго брала дзіва: які ж спакой будзе між людзьмі, калі яго няма між пташак?

Мінулі ўжо вёдравіцкае поле, выехаўшы на ялавіну, зарослую валасніком. Чуючы блізкі вечар, згортваліся махрыстыя жоўтыя кветачкі, што ясна цвілі зранку. Толькі гэтаксама пахла гаркаватым густым чаборам і растопленаю смалою з маладога сіваватага хвойніку.

Дарога, перапоўзшы гразкі пясок, каля высокага стаўбу-

наватага ялаўцу ўбегла ў напалены, нагрэты за дзень верасаўскі лясок. 3 зямлі выварочвалі свае спіны ў жоўтых і сівых кветачках лішаю вялікія, пазарастаныя і нікім не чапаныя тут у лесе каменні. Каля аднаго густою зялёнаю выспаю разаслаўся мучарнік.

Уласу Корсаку зноў прыпомнілася, як яны разам з Каралінаю прыходзілі сюды ў яевялічкі і марны верасаўскі лясок рваць гэтае падобнае да бруснічніку зелле. Ён, Улас Корсак, і думаў, што гэта бруснічнік.

«Не, Улас.— Яна з завязапай накрыж радзюжкай выцягвала за каранёк і выблытвала доўгую пляцёнку зелля.— Бачыш, як сцелецца. Гэта — мучарнік, а брусніцы па адыой каліўцы растуць».

' «Ці я ведаю?» — рагатаў Корсак.

«Мучарнік,— гаварыла япа.— Лякарства ад нырак».

«А ты ж казала, што фарбаваць будзеш».

«А я і праўда нарвала, каб пасля сажы ў яго вары памачыць пражу».

«I што?» —помніць, распытваў ён.

«Чорна будзе, аж блішчацьме. Сукно прыгожае вытку. Бурку табе пашыем».

Але бурку ён шыў без яе, без Караліны.

Заняты мыслямі, Корсак і не змеціў, што япы пад’ехалі да пераезда. Блізячыся, чахкаў нядужы паравозік, топкім свістам гукнуў, не дайшоўшы да пераезда, і Корсак убачыў, як страпянуўся і захроп, ладымаючыся на дыбы, яго конь.

Корсак схапіў за повад, пацягнуў да сябе — цуглі рэзалі разяўлены, ў зялёнай пене конскі рот.

— Трымай, трымай! — азіраўся і крычаў Вайтовіч.

Пыхкаючы параю, сюды на пераезд ляцеў чорны лядужы паравозік. 3 шырокага, як шпуля нітак, камінка чмыхаў і падаў, разыходзячыся лад полем, белы дым. Убачыўшы спуджанага каня, з акна высунуўся чорны мурзаты маліыніст, выскаліў ад радасці белыя зубы і, параўняўшыся з фурманкаю, турзапуў за драціну над сабою.

Кароценькага нямоцнага свісту было даволі, каб Корсакаў яшчэ невядомы на нораў конь ад страху брыкнуў нагамі і крута, падымаючы голаў, шарахнуўся ў бок ад фурмапкі, ды балазе не парваў повад.

3 воза скоранька вываліўся і схапіў яго за аброць, рвучы цуглямі мяккі рот, Янка Вайтовіч.

Дзеля забаўкі паравозік ізноў прысвіснуў, пускаючы над сабою белую пару, але ўжо здалёк.

Перапуджаны конь дробна дрыжэў, і ад нагнанага страхам поту ў яго макрэла гладкая спіна.

— Ну, чаго ты, чаго? — ласкава загаварыў да яго Корсак.

— Баяўся б і ты, каб першы раз убачыў паравоз,— скрывіў адну губу Янка Вайтовіч.

— А што, пэўна, і не бачыў,— сказаў Корсак.

— Мой ужо во, нагледзеўся ўсяго, і паравозаў, і самаходаў, а.ўсё адно крышку паровіцца, стрыжэ вушмі,— Вайтовіч шлёгнуў ляйчынаю, прыцмокнуў языком і пайшоў збоку воза.

Перад крыжам, на^ якім яшчэ вісеў сухі бярозавы вяпок, павешаны на сёмуху, з воза ссунуўся і Корсак Улас. Накульгваючы па заседжапую нагу, сваімі цяжкімі ялавымі ботамі гроб у дробным рэдзенькім спарышніку сухі пылок.

Прыскальваў адно вока, цікаваў туды пад Мондравых хату: там, у халадку пад плотам, падымаліся прымораныя спом і вылсжаныя за доўгі нядзельны дзень верасаўскія мужчыны.

’ Ужо вёска ведала, што Корсак Улас разам з Вайтовічам паехалі ў далёкія Погіры купляць папытанага ды прыцэненага капя. I цяпер кожнаму было цікава, ці ўдаўся торг і што Корсак — спраўны і спрытны да ўсяго гаспадар — усё ж такі купіў.

Насоўваючы ніжай на лоб зашмальцаваны, ужо вышмарганы пальцамі аж да дзіркі тонкі брылёк кепкі, першым пасустрач фурманцы, што гразла ў глыбокім пяску вымытага паводкаю раўка, высунуўся Ікон Жыток. За ім, жмурачыся проці пізкага сонца, ішоў і падцягваў свае шырокія ў паясніцы порткі Язапат Змысла.

— Ого! — крыкнуў ён здалёк, пе прыждаўшы, покуль пад’едзе бліжэй фурманка.— Конь, як кажуць, на ўсе сто.

Корсак насупіўся, затнуўся, чакаючы роспытаў, але за яго адказваў, зманваючыся і дзеразуючыся з верасаўскіх мужчын, Янка Вайтовіч:

— Ага, за сто і купілі.

— Гавары, ды не ўсё дагары.

— He дуры галавы,— не паверыў, махнуў угору зашмальцаваным каўпаком Язапат Змысла.— Такога каня.

— Чаму ж, маглі купіць, калі бракованы,— сказаў здалёк з-за чужых плячэй Ікон Жыток.

Фурманка параўнялася з Мондравым шарым аблушчаным частаколам, дзе ўжо, збіўшыся ў купку, стаялі верасаўскія мужчыны, праціраючы заспаныя вочы, бо той-сёй нават быў прыдрамаў у халадку пад плотам.

— Ого, спраўны конь.

— Ды з выгляду — лепшы, як быў.

— Ды і не горш.

— Ну, гэта ўкажа час.

— Які гаспадар, такі і конь.

Нехта ўжо стараўся падхваліць Корсака, каб тут жа спытаць:

— Так скока ж каштуе?

— Трыста, як лёду,— азірнуўся Вайтовіч.

Я ж і гляджу, такая жывіна,— Язапат Змысла яшчэ падбег за фурманкаю.

Улас Корсак так і не адазваўся — ведаў, што ўсё роўна без абгавораў не абыдзецца, бо у Верасаве мелі нораў абмовіць ды асудзіць усіх, пачынаючы ад хрысцін да вяселля і жалобнай вячэры, абмаўлялі ўсё, што чалавек ні купляў, што ні еў, усё пераменчвалі вострыя языкі верасаўЦаў.

Напроці свайго гумна Корсак адвязаў ад воза сырамятяы повад, узяўшы за вобраць, скорапька павёў каня, каб схавацца ад чужых завідушчых вачэй.

Гэтак, не выпускаючы вобраці, завёў у хлеў.

Конь, учуўшы чужое, хоць вычышчанае ад гною і нанава засланае стойла, спуджана захроп, рвануўся назад, падбіраючы пад сябе заднія ногі, уставаў на дыбы. Корсак, пахаладзелы ад страху, вострымі муштукамі падцяў яму рот, асадзіў яго і павярнуў галавою да жолаба з аўсом.

Але конь есці не ўзяў. Косячы вока, ад нейкага перапалоху стрыг вушамі.

Заклаўпіы на тоўстую завалу загарадзь, Корсак высунуўся з хлява, перапалоханы сам: зноў гаркатою крыўды заныла сэрца: а што будзе з гэтым канём, няўжо пе пашанцавала, няўжо ўдраў абмылку? Жарты табе, упаліў столькі грошай, і за што? За наравістую падлу.

Корсак знайшоў каля вугла на цвіку пад анучаю прыхаваны гэткім чынам ад старонняга вока ключ, доўга адмыкаў сені, усё ніяк не патрапіўшы пляскатым язычком злавіць зубкі цяжкай жалезнай засаўкі.

Адамкнуўіііы дзверы, прысеў на парозе, сцягнуў з разагрэтых ног цяжкія юхтавыя боты і занёс іх у стопку, чуючы пад нагамі лёгкі жывучы халадок глінянага тока, увайшоў у хату зачэрпаць кубак вады ды спаласнуць змакрэлую ад поту шыю і твар.

Пераапрануўся ў будняе і выцягнуў з печы аплецены дротам гаршчочак з загусшым, нікім не чапаным крупнікам і зазлаваў на Міцю: «А дзе ж яго халера носіць? Удома ўжо ні днюе, ні начуе. Чакай дабра».

He забельваючы, а гэтак пішчымнага ўхапіў колькі лы-

жак, покуль зноў у хляве трывожпа, пібы просячыся, пе заржаў конь.

Корсак адсупуў жоўтую гліняную міску і выйшаў з хаты, пастаяў на пляскатым камені каля парога, студзячы босыя ногі, глядзеў, як трапятліва адсвечвала, пералівалася палахлівая чырвань ад сонца ў маленькім, на адну шыбу, аконцы хлява. Высока над страхою расцягнуліся, як прасціна белага лою, пёрыстыя хмаркі — паказвала на змену пагоды.

Корсак высунуўся за вугол, зірнуў на сонца — япо, вялікае, чырвонае, заязджала ў шчыліну сіняе нізкае хмары; залатою чырванню гарэла, пералівалася яго круглая макаўка.

Між грудкоў, дзе хавалася сонца,, на пясчанай шырокай дарозе, рыкалі, ідучы подбегам у хлеў да радзюжкі нарванага ў гародах ці ў полі прывялага зелля, галодныя каровы. Блізілася Купала, стаяла самая гарачыня, і заедзь зацінала быдла, не даючы яму прыстакнуць на траве.

Яго Чарнавуха саўсім запусцілася: цыркаеш, цыркаеш, покуль якую кроплю надоіш. Ды вымя падпухла. «Гэта з вачэй,— казала Алеся.— Трэба жывога серабра дастаць ды ў пасак ушыць і на шыю павесіць».

He вельмі прымаўся Корсак да гэтых забабонаў і прымехаў. Аднаго разу, сабраўшыся да млына, са старым Літаварам даехалі пад калодзесь, а там акраз з пустым вядром бегла Ваўчкова Вольга.

— I трэба ж было падсунуцца, ліха яе галаве,— зазлаваў Літавар і завярнуў свайго каня назад.

— Куды ты? — здзівіўся Корсак.

— He бачыш, ці што? Вунь з вядром пустым стрэла.

— Ну і што?

— Гэ, што! Млын малоць не будзе. Чаго ехаць дарма?

А ён, Корсак, паехаў, змалоў, і завозна пе было. I доўга смяяўся, спамінаючы гэта Літавару.

А цяпер, учуўшы, як ржэ ў хляве, грукае і трывожыцца конь, начыста перапалохаўся і, баючыся новае бяды, падумаў сам — няхай прыйдзе Алеся ды паварожыць: горш пе будзе, а можа, і праўда паможа?

Прычакаўшы карову з авечкамі і загнаўшы ў хлеў, падаўся да Мондрых.

Каб не натрапіць, не нарвацца на верасаўскіх мужчын, асцярожна высунуўся з-за свайго гумна, але там на вуліцы толькі нечыя дзеці цягнулі за рогі ўпартага, раскарачанага барана, што адбіўся ад сваіх авечак.

— Садзіся на яго ды едзь,— падказваў, стоячы за плотам і дзівячыся на дзіцячую забаўку, Алесін Імполь.

Дзеці і праўда паслухаліся: меншы хлопчык залез на тоўстага, з шырокаю спіною барана, ручкамі ўпіўся яму ў шэрсць.

— Пусці, пусці, хай пад’едзе адзін,— крычаў Імполь, усё цікуючы з-за плота.

Баран, учуўшы, што яго ніхто ўжо не трымае за рогі, рвануў з усяе моцы па вуліцу. Белагаловы, падстрыжаны ў рады хлопчык раптам паехаў на бок, гэпнуўся ў сыпкі пясок, але не заплакаў.

— Так можа і скалечыцца, халера.— Корсак падняў скачаны з каровінай шэрсці мячык і шпурнуў наўздагон дзецям, што беглі за бараном.

— На мячык. Во мячык забыліся!

Але дзеці не чулі, занятыя гэтым дужым сівым бараном, што, падняўшым голаў з вялікімі кручанымі рагамі, ляцеў вуліцаю ў другі канец вёскі.

Корсак падышоў услед за імі і падняў скачаны з шэрсці невялікі мячык, пакруціў у руцэ і паклаў на слупок Мондравага плота.

— Мо агледзяцца, будуць шукаць.

— Новы скачаюць,— засмяяўся Імполь.

— Дзе там, каровы адліпялі даўно.— Корсак аблакаціўся на браму і, цікуючы адным вокам на Імполя, спытаў; — Дзе ж яна?

— Там, у хаці,— махнуў за плячо галавою Імполь.

— Пакліч.

Але на гапак, трымаючы ў руцэ даёнку, прыкрытую чыстым палатпяпым лапічкам, выйшла Алеся, крышку як сумелася, убачыўшы бацьку, бо жаўтлявы, ў рудых плямах твар нібы перасмыкнуўся;

— Ужо, тата, з Погіраў вярнуліея?

— Во, не так даўно,— сказаў за Корсака Імполь,— і добрага каня купілі.

— Купіў,— Корсак угнуў голаў, хаваючы свае вочы, сказаў: — Во, ты падой карову ды забяжы да мяне.

— Забягу, а што там учынілася? — спытала яна, угадаўшы, мусіць, нейкую трывогу ў бацькавай просьбе.

— Вот зайдзі, ды ўсё,— незлюбіў гэтага роспыту Корсак.

Яна пакорна ўгнула голаў 1, зпябожаная, цяжка несучы свой высокі жывот, пайшла ў хлеў.

Нешта вялікае, халоднае, як камень, перавярнулася ў Корсакавых грудзях. «Няма ў яе шчасця, няма»,— падумаў, гледзячы ёй услед, і каб не выдаць свайго жалю і слёз, што,

мусіць, набягалі, высочваліся на вочы, і памалу, як несучы па плячах вялікі мяшок, завярнуў на вуліцу пад сваё гумно.

«Няўжо праўда, што прыбягае сюды ў Верасава Хрысця? Няў.жо ў іх?..»

Ён, нячутна ступаючы босымі нагамі, мінаў гумно. Над ім, таксама нячутна мільгаючы крыльцамі, улукаткі вілася лятучая мыш.

Дайшоўшы да гумна, Корсак азірнуўся — Імполя ўжо не было каля брамы, за гарбатымі грудамі, дзе ўжо церушыўся вечаровы поцемак, высока падымалася і большала сіняя хмара, мусіць, на заўтрашні дождж. Над яе крывым, няроўна зломаным беражком гасла выцвілая ліловасць.

«Каб хаця не задажджыла,— нешта баязлівае страпянулася ў Корсакавых грудзях,— калі ж сенаваць?»

Убачыўшы на сцежцы канчар ржавага калючага дроту, ёп падняў яго і панёс да загарадзі, якою быў абнесеяы пограб, зачапіў яго каля сдупка і раптам устрапянуўся, пахаладзеў зпоў ад страху, учуўшы, як моцпа і, нібы просячыся, заржаў у хляве конь.

«Што з ім учынілася? He хватала яшчэ новай бяды»,— нешта ўдушлівае забівала Корсаку дух, між лапатак макрэла спіна, халоднаю, ліпучаю расою на лобе высачыўся пот.

Ён падышоў да хлява, далоняю сцёр з лоба гэтую ліпкую халодную расу і стаіўся, наставіўшы вуха да глухое сцяны, за якою шапацелі па гноі і круціліся авечкі і цяжка ўздыхала, перажоўваючы жуйку, карова. Конь раптам сціх, можа, таксама слухаў, што робіцца тут, на надворку, дзе спыніўся Корсак. Угпуўшы голаў, Корсак стаяў доўга, покуль не змеціў, што па бруку, дзе між камення паўсходзіла, выкруціўшы жаўтлява-зялёнае пер’е, ценькая трава, ідуць, ступаюць босыя ногі. Ён падняў вочы і ўбачыў Алесю.

— Ты? — здзівіўся ён.— Так скоранька ўправілася?

— А што? Я толькі падаіла, а там ужо Імполь,— на падпухлым, хваравітым яе твары страпянуўся сарамлівы смех.

— Імполь,— услед за ёю паўтарыў Корсак, успомніўшы зноў тыя плёткі ды абмовы, што паўзлі па Верасаве.

— А што такое? — Яна баязліва адступіла назад.

— Ды нічога,— не выдаў сябе, утаіўся Корсак.— Вунь конь як сам не свой...

— Мо вачэй збаяўся? — Алеся паспакайнела, як скінула які ценжар з сябе.— Усё ж Верасава збеглася глядзець. Дзіва што — ураклі.

— Можа, і ўраклі,— паспакайнеў на якую хвіліпу Корсак.

— Пэўна ж.— Алеся турзанула за свой доўгі прыталепы

сачык, каб прыхаваць жывот,— Трэба ж соллю тры разы абнясці, ці ты, бацька, пе ведаеш?

— Каб гэта памагло.— Корсак адлучыўся ў хату, выпес адтуль вытачапую драўляную салыііцу, падаў Алесі.

— Ці ж я палезу ў хлеў? Капя выводзь! — яна ўжо прыкрыкпула на бацьку.

Корсак падняў брыво, з дзівам зіркнуў па дачку, але адчыніў хлеў, схаваўся за форткаю шырокіх дзвярэй і неўзабаве вывеў адтуль, трымаючы за грыву, папраўдзе, мусіць, перапалохапага ўсім новым чуткага каня.

Алеся зачэрпала шчопці солі і, трымаючы перад сабою сагпутую руку, пайшла круга каня — ёп насцярожана стрыг вушамі, касіў вялікім, з цёмпым абадком бялка вокам назад і палахліва страпянуўся, калі яна наводліў сыпанула гэтую шарую бойпую соль, што шротам зашархацела па сцяне хаты.

Абышоўшы яшчэ два разы капя, Алеся па астатку шпурнула соль аж да плота на веснікі, якраз туды, дзе ўжо спыніўся Міця, нібы пе рашаючыся заходзіць у двор і здалёк прыглядаючыся да повага канй.

— Купіў? — ні то здзівіўся, ні то спытаў ён у бацькі.

— Няўжо задарма далі? — насупіўся Корсак.

— Во, зараз і пасварацца.— Алеся, нібы разбараніць, стала між бацькам і Міцем.

— Сварба ўжо не паможа, трэба млён які браць.— Корсак, лёгка паляпваючы каня па шыі, павёў яго ў поцемак хлява, адтуль ужо гукнуў: — Дзе гэта ходзіш, каб хто спытаў?

— Ці мала дзе? — заступілася за Міцю Алеся.

Міця, каб пе чуць бацькавай сварбы, паціхеяьку пасупуўся ў хату.

— Каб касу ўзяў,— не сціхаў там у хляве Корсак.

— Ціха, тата, пе крычы,— Алеся зазірпула туды ў хлеў.— Дзіва што копь неспакойны. Ён таксама чуе і дабрату, і злосць.

Крышку ўжо прысарамачаны, Корсак выйшаў з хлява, азірнуўся з дзівам, што няма Міці, і, сцішыўшы голас і ўжо чуючы нейкую дабрату да Алесі, сказаў:

— А конь нібыта паспакайнеў. He дрыжыць ужо.

Алеся падгладзіла, падбіла пад хустку свае растрапаныя валасы:

— Дзіва што. Нябось, соль памагае. Яшчэ каб шапкаю абцерці...

— Досыць і гэтага.

— Тадьі мо карову вам падаю.

5 Зак. 2636                                                                       1 29

Корсак, адышоўшы і падабрэўшы душою, ужо ўсміхнуўся сам — першы раз за цалюткі доўгі дзень:

— He была б свая дачка.

— Ды не чужаніца,— засмяялася і Алеся, трохі схіліўшы набок голаў і зіркаючы спадылба, і ўсё мінай і рухамі прыгадваючы сваю мацеру Караліну.

I Корсак учуў, як нешта горкае абліло сэрца. Ён адвярнуўся, пайшоў, каб не глядзець на Алесю, і раптам убачыў, што стаіць каля сутокаў між хлявом і хатай напроці вастраверхае грушы.

Нізкая рэдзенькая яспасць, што высачылася між хмары, чырваніла гонкі вяршок маладога дрэўца.

«Колькі ж гадоў будзе грушцы? — падумаў Корсак, гледзячы на маладое калючае дрэўца ў дробнай карычняватай вавязі дзікіх грушак.— Няўжо пятнаццаць?»

I зніякавеў, счах — во колькі год няма яго Караліны.

XI

Б’ючыся, як матылёк аб акпо і абціраючы свае крыльцы, у Міцевай душы трапяталася радасць, што ён пабудзе адзін на адзін з Чэсяй, але павучына страху абвівала яго: а дзе ён дастане грошай? Прасіць у бацькі Міця не адважваўся — дарога каштавала аж цэлы злоты, паўпуда жыта, толькі ў адзін канец.

Ды купіўшы каня, бацька быў абзадачаны сам: учора, седзячы на парозе і зняўшы з галавы 'абмакрэлую на абадку кепку, якую здымаў за сталом ды перад крыжам, прызнаўся:

— Ты чуў, каля трыста злотых упаліў за каня,— бацька, злы, раз’юшаны, скінуў на частаколіну сваю шапку, а потым сцягнуў з сябе змакрэлую ад поту рубашку.— Ты чуў? — і ёп кінуў яе таксама на частакол.— А мо карову прадаць?

— А як жа без малака? — здзівіўся Міця.

— Напазычаў я, нават у Алесі сотню ўзяў.

Міця ціхенька, каб ужо не ўдражняць бацьку гутаркаю, пабег учора таксама да Алесі, не спадзеючыся ўжо ні на што. Застаў яе якраз на надворку — яна мыла хвашчом абкарэлыя, з уедлівым чорным накіпам чыгуны.

Зводдаль, каля кучы жоўтага пяску і горбаў шарага, назвожванага на пограб камення, Імполь збіваў з дошак скрыпю, мусіць, на цэмянтовую рошчыну.

— Ужо яму выкапаў? — так, дзеля прыліку спытаў Міця.

— Ага, ідзі лянь.— Імполь прыстукнуў малатком у цвік і падняў свой смуглявы твар. 3-пад кепкі ў яго ганарыста 130

лезла выгараная кудзерка валасоў. Выдаваў ён цяпер нашмат маладзейшым за Алесю — пешта горкае, крышку знябожанае было ў яе падпухлым твары. Міцю раптам зрабілася шкада яе, і нейкая стоеная злосць высачылася з-пад сэрца да Імполя: «Мусіць, праўда, любіцца ён з Хрысцяіо».

Міця падкаціў пад сябе шурлатую алехавую калодачку з дзірачкамі ад вострай бабкі, сеў спіною да Імполя.

— А ты чаго збедніўся? — Алеся пават, здаецца, павесялела, адпусцілася ад свае цанурасці.

— Прызнацца? — уздыхнуў Міця.

— Ну, кажы,— зіркнула выцвілымі вачмі Алеся, асцярожна беручыся за вялікі вымыты і выпаласканы чыгун.

— Выруч, сястра...

Яна, мусіць, дагадалася, падышла да плота, выцерла аб чыстую, зачэплепую за частаколіну анучку свае мокрыя рукі, ужо гатовая ісці ў хату.

— Колькі ж табе даць?

— На Світазь хачу з’ездзіць,— задыхнуўся, учуўшы гарачыню па шчоках, Міця.

Зашмаргнуўшы тужэй хустку, яна ціхепька махнула рукою па квактуху з аперанымі ўжо кураняткамі, у якіх, як у кузюрак з-пад шкарлупкі, лезлі кароцепькія крыльцы і хвосцікі, пайшла ў хату, адчыпіўшы зялёпае, ў жоўтыя пасачкі падфарбованае вечка куфра, загаварыла, але пра другое:

— А я бачыла тое возера. Як у Брацяпку па заробкі ў двор хадзілі. Божа мілы, што за праява: возера кругленькае, як рэшата, і вада чыстая, як у рэчцы,— ні мулу таго, пі лісціка, ні кастрыцы, а па заберазі лес, грэбелька.

Япа пакапашылася ў прыскрынку, дастала хустачку з карункавым беражком, выкруціла адтуль сярэбраныя пяць злотых, парэшце падала яму і спытала тады;

— Мусіць, пе адзін едзеш?

— He,— у Міці перасмягла ў роце.

— Адкуль жа ж яна, гэтая дзеўчына?

— 3 Баранавіч.

— А дзе ж спазнаўся з ёю?

— У школе, вучыліся разам.

Алеся падумала, гледзячы гэтымі памутнелымі, асалавелымі вачмі ў сябе, і спытала, пібы ўжо не ў яго, не ў Міці:

— Ці не Грабянкава сваячка?

Міця' ўчуў, што яна ведае ці дагадваецца пра Грабянкаву хату ўсё. I яго, раптоўна ўспыхнуўшы, апякло гарачае, пяўцерпнае полымя брыдкасці — што пібы прымешаны да

патайпога кахання Імполя з Хрысцяй, што знае і таксама хавае ўсё ад Алесі.

Ён адвярнуўся, каб не глядзець ёй у вочы, але яна, нібыта пічога не спытаўшы пра Грабяпку, пеўспадзеў загаварыла пра тое, што, мусіць, таксама шчымела, як развярэджапая рана, у душы:

— Бацька наш саўсім ад розуму адышоў па гэтым кані, як здзяцінеў. '

— Ага, не спіць попачы,— падцвердзіў Міця тое, што гаварыў не раз.

— Плакаў тут.— Алеся прыляпнула вечкам куфра, падышла да гадзінпіка, пацягнула цяжкую, на медным ланцужку гіру, 'што даставала да зямлі.— Калі грошы пазычаў, прасіў болей, .а дзе ж я вазьму, аддала ўсе, што хавала на ліхі дзень.

— Я аддам,— Міця падкінуў у руцэ вагкую манету.

— Знайшоў пра што гаварыць,— япа ўздыхнула, пераступіўшы парог, ужо з сяней сказала: — Ці столькі ў мяне прапала. Глядзі, каб усё добра было з тою дзеўчынаю. Гараджанка, мо разбэшчана ды кручана япа?

Гэтую ўжо гутарку прыпомніў Міця, выбегшы раненька з дому пад здароўчы расяпы халадок з нізкім, яшчэ не пякучым сопцам і падыходзячы да белепькага, залеплепага пад застрэшкам чорнымі шкарлупкамі ластаўчыных гнёздаў атынкованага дома, што ўпіраўся ў развілак брукаваных вуліц і дзе пад старою крывавата-скалечанаю бярэзінаю спыняліся ўсяго два аўтобусікі: адзіл, што хадзіў са Слоніма да Наваградка, другі — са Шчучына да Барапавіч.

У Міці пад пагамі загайдаўся, пібы памякчэў брук — каля чорнага абкарэлага камля бярэзіны стаяла ўсяго толькі адзінюсенькая вастраносая маладзіца, перавязаная цераз плячо скручаным абрусам.

Няўжо не прыйдзе яна, Чэся? Ён, як аглушаны, як у пейкай глыбокай вадзе, абыходзіў белы, залеплены пад застрэшкам ракавіпкамі ластаўчыпых гпёздаў атынкованы дом. I раптоўна нібы выплыў з жаўтлявага каламутлага віру паверх, захлынуўся ўжо ад радасці, калі пад зялёным, навіслым над лаўкаю кусцікам бэзу, за шырокім, спушчаным на адно вока капялюшам убачыў рыжавата-залацістую, як спелы аўсяны сноп, Чэсіну голаў.

I япа, як счуўшы яго зірк, мігам азірнулася, і пякучая чырвань сарамяжлівасці і радасці заліла яе твар. Зняўшы з лаўкі плеценую саламяную карзіну, што стаяла між ёю і насатаю паняю са спушчаным на адно вуха капялюшам! маргнула Міцю:

— Садзіся.

Сіняя газавая касынка лёгкім дымком ахутвала залацісты крыжык, што бліскаў у глыбокім разрэзіку сукенкі.

Ад першага ранішняга халадку паапашкі быў накінуты ' шаранькі і падношапы ўжо сачык.

Нейкая мяккая дабрата раздзімала яе вільготныя губкі з ганарыста падцятымі куточкамі. I ва ўсёй яе паставе было нешта мілае, і пешта нібыта абвівала яе, як абвівае сівавата-дымпая чырвань шызага галуба.

Зачапіўшыся павучынкаю за лісток бэзу, над яе рыжазалацістаю галавою пакалыхваўся зялёны чарвячок.

— Пу, садзіся,— Яна хацела падняцца ўжо сама, але Міця, прытрымаўшы адною рукою яе за плячо, другою змахпуў гэтага зялёнага раскалыханага чарвячка.

— Што там? — Яна пакруціла галавою, мякенька казытнуўшы сваімі валасамі Міцеву руку.

— Аўтобус вунь,— сказаў ёп так сабе, дзеля жарту, але і праўда, азірнуўшыся, убачыў па паваротцы шашы сіне-папяловы аўтобусік з блішчастым лычыкам радыятара і пукатымі, як у рака, вачмі-фарамі.

Аўтобус з’ехаў з бруку на пясчаны край шашы, прыткыуўся сваім лычыкам недалёка ад чорна-стракатага камля старой бярэзіпы і, перастаўшы дрыжаць і фыркаць, счах.

Пасатая кабета ў саламяным капелюшы, цягнучы нялёгкі, напакованы сакваяж, замахала скураной сумачкай на залацістым вочапку, і сюды заспяшаўся тоўсты мужчына з чорнымі падкручанымі вусамі. Зпяўшы з галавы, махаў палатнянаю фуражкай. Схапіў цяжкі сакваяж і, нягегла раскарачыўшы кароткія ногі, чакаў, покуль у аўтобус не ўтрамбуецца жонка.

Міця з Чэсяй селі на астатняе, яшчэ свабоднае сядзеяне, дзе каля закрытага акна віўся калматы чорпа-жоўты чмель. Усе асцярожпа азіраліся на яго густы, раз’юшаны гуд.

Шафёр, спагнаўшы з пасажыраў плату, што селі тут, у Дварчанах, доўгаю крывою ручкаю знадворку завёў матор і вярнуўся ў аўтобусік, што зпоў завуркатаў і натужліва затросся, гатовы рушыць далей, але раптам на спружыністым сядзенпі падскочыла і пема заепчыла пасатая кабета ў шырокім, пасаджапым набакір саламяным капелюшы.

— Вой, чмель!

Спатажаныя нечаканым крыкам, а потым ужо развесялелыя, дружна зарагаталі соішыя пасажыры.

Чмыхаючы ад злосці ці мо таксама ад смеху, шафёр зняў за лакірованы брылёк сваю кепку і палез да крайняга сядзення, каб злавіць там слепавокага чмеля, што біўся ў

заднюю шыбу. Чарпануў па шкле кепкай і, заціснуўшы яе, панёс да адчыпепага акна густы, ашалелы гуд.

Усе глядзелі, як з шапкі рвануўся 1, зрабіўшы круг каля аўтобуса, знік з вачэй раз’юшаны паласаты чмель, і ўсім зрабілася нечага шкада, усе раптам цяжка ўздыхнулі і ўжо смутнымі вачмі глядзелі ў акпо.

— Летась мяпе ўкусіла пейкая здыхата, парыў быў,— варушылася і рыпела пад цяжкаю кабетаю сядзенне.— Чаго выскаляцца?

Але ўсе, нібы пе слухаючы, глядзелі, як, бліснуўшы сухаватымі вокнамі і адбіваючы чырвонае сонца, паплыў белы домік, і аўтобус ужо задрыжаў сваім жалезным нутром, затросся на пакатым бруку. Замільгалі і пабеглі назад, зліваючыся ў адзін шары пас, частаколіны плота. Між нізкіх зялёных прысадаў пабеленымі сценамі і атынкованымі шчытамі стракацелі местачковыя хаткі. Аўтобусік спусціўся з грудка і пабег у стракатым цяні бярэзін.

Міця ўкрадкам кідаў вокам на Чэсю — пейкае мяккае, перамешанае з лёгкімі духамі цяпло ішло ад яе.

У падпухлых крышку, надтрэснутых ад паўнаты губках было нешта мякка-дзіцячае. Густыя, зачэсаныя на адзіп бок валасы трымала дужка прыколкі ў сіненькіх шкляных вочках. Выбіваючыся з заколкі, над натапыравым, шорсткім, як дзерава, брывом трапяталася ад скразняку кудзерка валасоў. Прамы носік 8 чырвонай пацеркай бародавачкі збоку ноздры, трохі доўгі, з раздвоенай ямачкай падбародак рабілі твар яе прыгожым, але крышку прыхавана-таямнічым.

Яна моршчыла свой лобік ад сонца, што выблісквала між навіслага пасмамі вецця бярэзін, нібы дражнячыся сляпучым растрэсеным снапком.

Як жэрла ў крынічцы з дробным каламутным пясочкам, закіпелі ў Міцевай душы Алесіны словы «гараджапка мо разбэшчапая ды кручаная япа». I ён ад печаканай злосці, невядомасці схапіў за жаўтлява-загарэлую, у залацістых валасках Чэсіну руку — яна ляжала на саламянай плецепай карзіне,— сціснуў яе халодныя, што не адышлі ад роснага ранішняга халадку, танклявыя пальцы і ўбачыў, як ажыў скамянелы і ганарыста-сцяты Чэсін тварок. Яна чмыхнула посам, усміхпулася ледзьве, скрывіўшы губкі, і зіркпула па яго трошкі косым бліскучым вокам.

Яе халодныя пальчыкі радасна заварушыліся ў яго руцэ і, злавіўшы таксама, з усяе моцы сціснулі Міцеву руку.

I нешта ўжо новае, яшчэ невядомае, але болып чым можа адчуваць хлопец да дзяўчыны, учуў Міця да Чэсі, учуў яешта тое, што прагнуў, што хацеў чуць даўно,— і гэты не-

вядомы, густы, як пах цёплага ў цвеце жоўтага лубіну, пах яе валасоў, пах яе ўсяе і яе жакеціка, які яна не здымала.

Ён, нібыта незнарок, падсаджваючыся шчыльпей да яе і чуючы мяккае цяпло, замёр і сцішыўся ад здушлівай радасці і ад таго даўнейшага нечаканага ўспаміпу, калі першы раз убачыў яе заломленую плісавую спаднічку, калі ўчуў сваю першую мужчынскую спакусу.

Азіраючыся з-за жаночай галавы яазад і косячы чырванаватым, як бычыпым, вокам, на Чэсю цікаваў той мардаты, з падкручанымі ўгору чорнымі вусамі мужчына. Бессаромна прыгінаўся, каб глянуць на Чэсіна незпарок заголенае каленца.

Міцю здушыла, сціснула, падступаючы пад горла, тугая вяроўка рэўнасці і злосці.

А мужчына яшчэ болып адкінуўся назад, і ў яго з лысай даўгаватай, з пачэсапымі на лоб, паскрэбенымі недзе з бакоў рэдзенькімі валасамі галавы зляцела белая палатпяная фуражка.

— Вой, заснуў,— закрычала жонка, убачыўшы, як між сядзенняў аж да шафёра коціцца і падае ў ямку каля дзвярэй белая фуражка.

— Во, ляньце, людцэ добрыя, заснуў. Мур-мур, як кот, і заснуў.

У аўтобусе зноў бухнуў вясёлы рогат.

Трымаючыся за спінкі сядзенняў, у вузкілі праходзе ціснуўся па сваю шапку тоўсты, мардаты, і праўда нечым падобны з твару да ката, мужчына.

Угінаючы голаў, хаваючы свае вочкі, смяялася і Чэся.

У Змітрыка раптам апала, як бурпая шумпая паводка, і ўвайшла ў свае берагі нечаканая злосць. Ён зпоў глядзеў за дрыгатліва закурэлае пылам акно аўтобуса, што натужліва вуркатаў, падымаючыся па белай, засыпанай перацёртым жвірам шашы на крутыя грудкі, то ціхенька, ужо з выключаным маторам, толькі бразгаючы жалезным нутром, спускаўся ў лагчынкі.

Дарога з старымі пры шашы грушамі, што піырока раскідвалі сваё галлё, зялёныя радкі елачак, рабіпы, што даўпо адсыпалі жоўценькую манну свайго цвету і ўжо зелянелі прыхавапымі яшчэ чачоткамі ягад, лес, рэчачка ў алешпіку, магілкі пад старымі шылахвостымі хвойкамі — усё не раз бачанае, знаёмае і перажытае Міцём. Бо колькі раз пехатою, a то часам у кірмашовы дзепь, прысуседзіўшыся да кагонебудзь на воз, ці з бацькам, калі той увосень ездзіў купляць танпыя тут гуркі, Змітрык дабіраўся ў Паваградак і

стараўся ад гэтых вазоў з цэбрамі сліў, груш ды яблыкаў уцячы на Завалыіую вуліцу, у той муравапы белы дамок, дзе была беларуская кнігарня, з тым асаблівым смолкім пахам свежай кнігі.

Пастаяўшы каля абшарпанага прылаўка, пацікаваўшы па палічку, дзе шчыльненька збіліся шаранькія, у простых пааяровых вокладках тонкія, яшчэ не разрэзаныя кніжкі ці чырвопыя, падобпыя нечым да падручнікаў календары, Змітрык рашаўся толькі папрасіць пагартаць, тады-сяды купляў што-небудзь таннае, за што надзімаўся, як сыч, і злаваў бацька: «Знайшоў куды выкінуць грошы!» Але скоранька аціхаў і віваваціў сябе: «Гэта ж не паразумеліся ў толк. Вучыцца табе трэба было далей. Можа, як вытрывалі б, a то, глядзі, ніякага фаху ў руках. Мо да каваля чалядпікам пойдзеш? Памахаеш год ці два молатам, а там як-небудзь агораем кузню».

Міця помніць гэтую дарогу назад, поцемкам ужо праз Кашалеўскі лес, бацькаву гутарку пра кавальства,. грукат фурманак і нечы тады крык: «Людзі, ратуйце, людзі!» I яны з бацькам пагналі каня, каб памагчы чалавеку. А той стаяў сярод лясной дарогі і разводзіў рукамі — мусіць, п’яны і здурэлы ад вялікага гора:

— Во, грошы забралі. Прадаў карову.

Яго аглушылі палкай, і ачнуўся сам не ведае калі. Ён ішоў каля воза акрываўлены, расказваючы пра гэта, а потым раптам закрычаў: «А можа, гэта вы?»

— Здурэў, ці што? — Бацька пагпаў тады каня, пакінуўшы сярод лесу гэтага здзічалага ад гора чалавека.

А потым удома ніяк пе мог аціхнуць: «Што не прылучыцца па свеце: паспачуваеш чалавеку, а ён цябе за бандыта ці злодзея прызнае».

Чэся, мусіць, не стрываўшы маўкліва-затоенай Міцевай упартасці, знарок сярдзіта штурхнула яго, толькі на скрыў ленай губцы прыхаваўшы вільготны смяшок:

— Ну што маўчыш? Скажы што-небудзь.

I ёп даверліва і неспадзявапа гарача прыхіліўся да яе. I як ніколі блізепька чуючы яе казытлівыя і пахучыя, як пізіпернік, валасы, холад яе прыгожай прыколкі ў сініх шкляных вочках, чуючы яе вострае і шорсткае, як дзераза, брыво, яе задыханыя грудзі...

Япа толькі падымала жаўтлява-залацістую, як сланечпік, голаў, і вецер з адчыненага акна густа, як жменяю, збіраў яе валасы, закідваў назад.

Міця лавіў шчакою гэты казытлівы холад яе растрапаных валасоў, і востры скразняк радасці абвяваў яго.

Закураны горкім пылам, здушаны, злы і гаманлівы, як вулей перад раеннем, аўтобусік раптам турзануўся, рэзка загамаваўшы і затрубіўшы з перапалоху: перад радыятарам, перабягаючы шашу, спатыкнулася і прыкленчыла жаўтлява-яснае, з кучаравым хвосцікам нядужае жарабя. Ад страху задзерла голаў і заржала каштанавая кабыла. Паўналіцая, што сядзела на возе, баба з разбэрсанаю, з’еханаю набок хусткаю пачала з усяе моцы сцёбаць яе пугай. He вінаватая ні ў чым жывіна нервова турзанулася і касіла назад пакутна-злым вокам.

Жарабятка паднялася і схавалася па другі бок воза і, патапырваючы ўжо адтуль вушы, пудка азіралася на аўтобус, і ва ўсіх апаў раптоўыы кіпень страху, усе лёгка ўздыхнулі, і аўтобусік зноў пабег, зашуршэ'ўшы коламі на поврім, роўна высланым бруку.

I Чэся зноў скрыва паглядзела на Міцю шарым немігаючым вокам, падымаючы ўверх натапыраныя шнурком дзеразы вузенькія бровы.

1 нешта гарачае, вялікае, як крамяпае ружаватае яблыка, спела ў Міцевай душы да Чэсі за гэтае падарожжа ў невядомы свет.

За доўгаю вёскаю, якую перабягала вузепькая, у цяньку старых вербаў і алешын рэчачка, за драўлянаю на грудку цэркваю, за магілкамі, дзе паміралі адзінокія хвойкі, аўтобус убег у стракаты халадок лесу — па росных ад поту тварах пасажыраў, па залаціста-бліскучых, крышку раскалмачапых Чэсіных валасах замільгаў, застракацеў, пабег палосамі цянёк уперамешку з зыркім пякучым сопцам.

3 цёмпаю гушчэчаю лесу, што раптам адсланіўся падковаю пралесіны, аўтобус з’ехаў з бруку і спыніўся каля тоўстага, завітага, як бізун, у некалькі столак камля дзярката-натапыранага, нібы вялікі венік, старога граба.

Белы пыл, што завіўся з-пад колаў, вяла і пехаця сплыў на другі бок шашы.

Лёгка ўздыхаючы і падхопліваючы пакоўныя сакваяжы, карзіны з харчамі, капамі ды скручаныя гамакі, з аўтобуса высыпалі пасажыры — пайбольш хлопцы і маладыя дзяўчаты.

Абапёршыся на Міцеву руку, Чэся лёгенька і пругка саскочыла на закурэлую мураву і раптам ускрыкпула:

— Вой, гляджу і не распазпала — гэта ж Світазь вунь!

Міця азірнуўся: у прагале лесу між чарадою тоўстых гузаватых дубоў з парасцямі ад маланкі, у крывых куксах голых лап з падсохлымі ражнамі кронаў сіняватым маладым бляскам у вочы глядзела возера.

На яго рабенькіх хвалях выблісквала, адбівалася шырокая палоска ад сонца, доўгімі гонямі сягаючы да падковы цёмна-шчытнага лесу, забэрсанага мякенькай кудзеляй смугі.

—• Ідзём скарэй, во яков дзіва.— Чэся схапіла Міцю за руку 1, утоптваючы ў карзіну свой жакет, пайшла першаю па зялёнай мураве між тоўстых дубоў, што вузлаватымі карэннямі перапляталіся на сцежцы, дзе смажылася, яшчэ пе чуючы на сваіх худых лапатках пякучай чырвані, чарада падлеткаў ды выцягнулі свае цыбатыя ногі худзенькія, як плоткі, няспелыя дзяўчаткі, што спадцішка набыльваюць і заглядаюцца на старейшых хлопцаў. Стоячы па калепі ў плыткай вадзе, гулка біў у тугі мячык сівавалосы, з чорнаваласатаю грудзінаю мужчына ў вузенькіх, завязапых на клубе плаўках і прытворна смяяліся дзве паўнагрудыя, у малінавых трыкатовых купальпіках маладзіцы.

Жмурачыся ад раскалыханага і разарванага бляску вады, Міця з Чэсяй мінуЛі тоўстыя, у косых, як маланка, зігзагах глыбокіх шчылін старыя дубы і завярнулі пад жаўтаватазялёную павісь разложыстых кустоў арэшніку, пруткага маладога граба, ценькіх рабін, крушыны і пад хмурымі, з падцёкамі застылых пацерак смалы старымі елкамі выйшлі да возера. Загінаючыся падковаю, яго абягала, аплецепая карэннямі хвоек, невысокая грэбля. Учапіўшыся за бераг, над вадою доўгім веццем звіслі старыя бярэзіны ды спляталіся ражнамі галля чорныя шурпатыя алешыны.

Чэся, пераступаючы пераплеценыя, скручапыя ў нарасцях пазбіваныя карэнні, ішла сцежкаю па заберазі возера, мусіць, шукаючы зацішнае месца. Цураючыся чужых вачэй, у зацемку туліліся сталыя, да брыдкасці смешныя пары, і Чэся прыспешыла крок па гэтай вузкай, засыпанай слізкаю кастрыцаю сцежцы. На яе залацістую копку валасоў, яа сукенку бліскаў ад вады разарваны, рэдзепькі, як ад месяца, збляклы водсвет, бег кругамі па ружавата-шарай кары хвоек, па струпаватых нарасцях старых дубоў, па сівым лісці тонкіх рабін, чорных, у расяным рабацінні дубцах крушыны.

I ад гэтага водсвету, ад няроўнай, у каўтунах карэнняў, сцежкі,' адтаго, што наперадзе, мільгаючы белымі басаножкамі, ідзе Чэся, ад шырокага, што калыхалася ў прагале дрэў, бліскаючы жывым серабром, трапяткога, сціснутага цёмна-сіняватым вобадам лесу возера, ад прасвечанага лісця, пляскату, нібы ў балею, раскалыханае вады ў Міці пачала кружыцца, трохі хмялець галава.

Уздоўж грэблі на другі бок прэла вільготная лагчына ў

сівай, мусіць, вострай, як зазублены серп, асацэ, у высокіх пучках жаўтлявай конскай цыбулі з белымі пухкімі кутасікамі цвету.

Каля тоўстых елак выспамі слаўся круглалісты, у ружаватых кілішачках цвету ягаднік і густа, як раска на звоні, зеляйела дрыготкая зайцава капуста-кісліца.

Чэся нагпулася, ушчыппула каліва гэтых мякенькіх, зрослых дзюбкамі лісткоў па бурачковай ножцы, паказала Міцю:

— Бачыш, тры сэрцайкі зрасліся.

Трымаючьі за камялёк, яна пакруціла гэты жаўтлява-зялёны парасончык. Зводдаль абышла гультаявата-разамрэлую і п’янаватую брыдоту і распусту, што разляглася ў халадку раскідзістага арэхавага куста і, паплёўваючы на пальцы, цягала з веера зашмуленыя карты. Адзін, ужо немалады, здаецца, з плешынаю, паверх гэтага веера правёў блішчаста-шкляпымі асалавелымі вочкамі за Чэсяй і прыцмокнуў языком:

— 0, холера, ладна дзявуха...

— А хлопак несмялы,— падхіхікнуў другі, з чорнаю, што тлуста ліспілася, загарэлаю спіною.— Жэбы тобе, Фрэдэк. He?

— Цо зробіш: сьвят ест злы, глупё ужондзоны *.

Міця адно сцяў зубы ад пеадпомшчанай злосці на гэтых чатырох басякоў.

Грэбля ўжо далёка абышла возера, зпоў выбіўшыся на прагал лесу,— там віднеліся ашалёваныя і выфарбаваныя на жоўты колер дамкі пансіяната, шкляная веранда, увітая дзікім вінаградам, кветнік у нізкім вяпку арапжавых пастурцый і высокіх сініх боцікаў.

Пад навіссю алехавага галля Чэся чапіла галавою тонкую і блішчастую, як сталёвая струна, павучыну, панесла яе за сабою. На канцы павучыпкі шпількаю завілася растапыраная голка хваёвай кастрыцы.

Грэбля спускалася да плыценькага, з жаўтлява пясчапым дном возера — над ім нізка нахіліліся алешына з сукаватаю круглаю елкаю.

Чэся зняла басаножкі і', трымаючы іх у растапыраных руках і планіруючы імі, пабегла па шурпатай алешыне над неглыбокім, зеленаватым ад чыстага яяску возерам і, адбегшыся ўжо далёка да вілаватага камля, туды, дзе ў вадзе стаяў рэдкі сітнік, з крыкам скокпула ў возера.

— Што там? — сумеўся Міця.

* Што зробіш: свет злы і па-дурпому створапы.

— Мурашкі,— смяялася яна, стоячы сярод неглыбокага тут, з берага, возера.

Дастаўшы да вады, намакаў купалок яе еукенкі.

Міця ўбачыў, як ад карычнева-шапаткога капца мурашніку да камля пізка пахілепай бярэзіяы пад травою тачыўся шары раўчучок-дарога. На пахіленай бярэзіпе туды-сюды рупна шнуравалі мурашкі.

— Во, глянь, сколькі іх,— Чэся пайшла сюды да берага, уздымаючы рэдзенькую каламуць пяску: мокрая, апырсканая вадою сукенка ліпла да яе спрытных круглых пог.

Дайшоўшы да невысокага, аплеценага чорнымі карэпнямі берага з белаю шапкаю падсохлага зверху шуму, яна кі_: пула на зеленкаваты, у карычпевых каптурыках мох свае басаножкі.

— Міцек, лаві, я пакупаюся,—і потым схапіла абедзвюма рукамі мокры край сукенкі і пацягнула ўверх,— Няхай высахне,— сказала яна, схаваўшыся з галавою ў купале сукенкі і паказваючы свае жаўтаватыя ад загару сцёгны, паласаты, з чорна-белымі паскамі купальпік, што туга абцягваў яе гладзенькія клубы, і тонкі стан, і ўсю яе да рыжавата-залацістых: пах.

Нечаканы агопь спакусы апаліў Міцю, падымаючы ўсё, падступаў глыбокаю задухаю пад сэрца.

Міця, не саромеючыся, радьі, што пад сукенкакх схавалася Чэсіна галава, глядзеў па яе.

Яна, парэшце, раскалмаціўшы, падняўшы ўгору свае залацістыя, прасвечаныя сонцам валасы, зпяла сукенку, выкруціла мокры прыпол і кіпула сюды на Міцю.

Ён злавіў яе, бытта саму Чэсю, бытта пешта жывое. Сукенка пахла мяккім жывым цяплом, як пахпе на полі ў гарачыню густы жоўты лубін.

— Павесь вунь па куст, няхай сохне. I раздзявайся сам.

Сорам і брыдкасць раздзецца перад ёю, паказаць пезагарэлага і сухотліва-худога сябе астудзілі Змітрыка.

— Я прастуджаыы.

— Ой, выдумаў,— не паверыла яна і, наступаючы босымі нагамі па водбліск растопленага сонца, што тлустымі плямамі пагойдвалася на вадзе, памаленьку пайшла зеленавата-чыстым дном плыценькага каля берага возера. За чорна-шуряатымі камлямі алешын, за нізкім бярозавым веццем паперадзе ў ціхай затоцы беглі, пакалыхваючы, круцячы, як свярдзёлкі, камлі адбітых у вадзе дрэў, разыходзячыся адпа за адною шьірокімі дугамі, лянівыя хвалі.

У кудзерках яе раскалмачаных валасоў, што падкручваліся на патыліцы, блыталася сонца. Дарогу ёй заступіў чу|40

бок высокага гнуткага сітніку, шапаткога, у лілова-сіняватых мятлушках пруткага тросніку. Яна разводзіла яго рукамі і раптам адхіснулася, азіраючыся на Міцю, паказала па чорную лыску, што, стаіўшыся і цікуючы кузюркаю вочка, сядзела на карычпяватым, звітым з сухога аеру стажку гнязда, якое плавала на вадзе. Чэся памаленьку пачала адступацца да берага на жвірысты пясок, па якім пахіліліся старыя, як пераломленыя ў камлях, гарбатыя калекі-хвойкі. Міця, сышоўшы з камяністае, увітае карэннямі грэблі, пабрыў па скрыпуча-шалхацістым пяску.

Чэся зноў ступіла ў ваду, і зноў рабенькімі хвалямі да яе паплыло сіняе возера — тут каля берага зеленаватае і плыценькае ад глею. Яно плыло пад трапяткі шэлест бярэзіп, перамешаных з хмураю чарнатою алешып.

Там, дзе вада абмывала белаватыя галышы вялікіх круглых каменняў, зноў разарваўся ясна-зялёны абруч лесу: з возера, звіваючыся хітрым вужом, між купін і карчоў у засень нахіленага арэшніку, рабых каменпяў, маладога гонкага бярэзніку сачыўся глыбокі раўчук. Цяжкімі каменнямі нехта заваліў яму дарогу. Міця па іх пераскочыў ыа другі бераг, каля вілаватае хвойкі прысеў на валун.

Падбіваючы босымі нагамі ваду, па зялёным плёсе сюды брыла Чэся: на тугую, крышку бліскучую жаўцізну яе загарэлых ног тлустымі скалкамі пырскала вада.

— Ой, хораша тут, праўда? — Яна падышла да берага, разгапяючы страката-цёмны касячок вёрткіх дробных рыбак. Зачарпнула там рукою, злавіла адну і панясла ў жмені — тоненькую, трапятлівую,— радуючыся, як дзіця,— Во, глянь, Міцек, што я злавіла.

— Мо верхаводкі,— Міця падяяўся з камехія, падышоў да яе, пезнарок ткнуўшыся шчакою ў цёплае, яагрэтае сонцам ружаватае плячо, захмялеў ад спакуслівай блізкасці.

— Загарэла ты,— сказаў ён, паказваючы на яе нечакана заружавелую руку.

— Спаць не буду, пра возера буду думаць.—Яна абедзвюма прыгаршчамі кінула ў воду шара-серабрыстага малька, абярнулася, азіраючы сваё круглае паружавелае плячо.— Ага, во нават лупіцца пачынаю. А там? — япа закідвала назад голаў, але, вядома, не бачыла, што каля банціка завязаных матузкоў, на гузачку спіны, дзе блішчалі нізенькія валаскі, белаватаю, яшчэ ледзьве прыкметнаю лускою зашалушылася скура.

— I тут аблазіш.— Міця павёў рукою па гладзенькім цяпле яе спіны.

— Дзе? — Яна казытнула падкручапаю густою грыўкаю сваіх падрэзаных валасоў. яго руку.

— Хіба ты ўбачыш?

— А вот і ўбачу.— Яна крута закінула сваю голаў, і Міця ўбачыў зусім блізенька яе жаўтлявы загарэлы тварок, вузкія шнуркі натапыраных броў з карычневаю бародавачкаю між імі, шара-сінія, крышку скошаныя на яго вочы, у якіх таілася нейкая здзеклівая хітрасць і зманлівасць, яе. падпухлую ніжнюю губку і тоненькія, што ўздрыгвалі, ноздры.

Зманліва-бессаромная спакуса цягнула яго даткнуцца да прысмяглай чырвані яе надзьмутых губак.

Але Чэся нечакана падняла сваю голаў, слізгануўшы MiMa яго тою серабрыста-трапяткою рыбкаю, і пайшла, не азіраючыся, зноў у ваду.

Ён, здзіўлены, радасна-расчараваны, што ўсё адбылося пяўзнак, глядзеў, як яна ішла, не азіраючыся, па вадзе, усё далей і болей заходзячы ў возера. На яе загарэлых, падсмажаных плячах матавай тлуставатасцю адсвечвала сопца. Нарэшце яна ўзмахнула рукамі і йаплыла проста туды, дзе парыпвала ўключынамі лодка, гопячы перад сабою дугі хваль.

Яны, гэтыя хвалі, даходзілі сюды, да Міцевых ног, і аблізвалі тугі мокры пясок.

Ахоплены полымем задушлівае радасці, Міця ўжо ведаў, што тое жаданае, чаго ён чакаў даўно і што жыло ў душы шчымлівым і радасным перапалохам, прыйшло сёння.

Закалыханая хвалямі ад лодкі ў сіняй далечыні возера, то хавалася, то паказвалася зноў яе залаціста-рыжая галоўка. I потым завярнула за зялёна-шаргатлівую сцяну цыбатага, у нераспушчаных мятлушках тросніку.

Несучы яе сукенку з жакетам, яе плеценую карзіну, Міця ішоў па грэблі каля старых, у тоўстых струпах пазелянелай кары, гузаватых дубоў, пад непрасвечаным і хмурым поцемкам навіслых цяжкімі лапамі елак, жмурачыся ад бляску вады, а ў грудзях, нібы мякепькае зайчаня, стаіўся пейкі іншы пачутак да Чэсі — пачутак нечага ўжо блізкага, даверлівага, крэўнага.

Чэся выйшла з вады няскора — ён нават ужо затрывожыўся — з макраватымі на патыліцы валасамі, у мокрым абліплым купальніку, з якога па зашэрхлых ад холаду пагах абягала тлустая вада. Яе нават білі дрыжыкі.

Міця падышоў на жоўта-зеленаваты бераг, падаў ёй сукенку.

— Пабудзь тут.— Яна ўзяла ў яго яшчэ плеценую кар-

зіну, схавалася ў зеляніне падлесу — маладых сіваватых рабінак, цепькае крушыны ды шырокім, што, сагнуўшыся, плаваў пад галавою, гарэшніку.

А Міця стаяў і чуў, якая япа ўся без гэтага пепаслушнага мокрага купальніка, уся баязліва-трапяткая, перапуджаяая кожпым лускам дзе якога сучка, нечаканым пырханнем пташкі ці шалпатапнем вавёркі.

Каб лёгенька спатажыць яе, ён, знарок паступаючы на сухое порсткае галлё, пайшоў па мяккай падушцы сатлелае, пахкае ўжо грыбніцаю кастрыцы пад елкамі, дзе густымі выспамі зелянела нізенькая зайцава капуста. Але яна ўжо варочалася сюды, прыгінаючыся пад шырока навіслаю, як хмара, жаўтлява-зялёнаю, прасвечанаю сопцам лапаю гарэшніку, ізпоў надшая ад гэтай белай, спярэшчанай сінепькімі балопкамі сукепкі, і ўсміхпулася яму, выціраючы ручніком свае пацямнелыя мокрыя валасы. Потым ступіла ў жаўтлява-сіняватую ад пясчанага берага плыценькую ваду спаласнуць купальнік і, вешаючы яго па гпуткі дубчык крушыпы, гукпула Міцю:

— Мо папалудпуем?

Патрасла мокраю раскалмачапаю галавою, каб сохлі валасы, і пачала распакоўваць сваю карзінку. Дастала з яе хлеб, кавалачак вяндліны, булку з маслам, дзве бутэлечкі лімападу і яшчэ белы, з зялёным лістком і чырвонаю бубкаю вішпі палівапы кубачак.

— Я есці захацела.

— I я,— прызнаўся Міця.

I яго зпоў абпяла радасць, што так проста, пяўзнак можа рабіць Чэся, і ёп, згаладалы, ужо трохі саромеючыся так памужчынску на поўную губу есці, усё цікаваў на яе — яна сядзела, выцягнуўшы свае загарэлыя смуглявыя ногі: на адпой, як васпяпым знакам-парасцю, вышай костачкі паблісквала скура.

— Што гэта, а? — паказаў ёп.

— Ой, не кажы, гэта я рабарбару * пакаштавала.

— Як пакаштавала?

— Любіла рабарбар рваць у чужым гародчыку.

— А рапа ад чаго?

— Рана ад шкла... Залезлі мы ў гародчык, а тут якраз гаспадар... Нат ыазвіска яго помпю — Сысой. 3 белымі распушанымі вусамі. А крыклівы... Мы не ведалі, куды ўцякаць. Я ўскочыла ў парнік, у зашклёную раму... Даходная была. А ты?

♦ Рабарбар — рэвень.

— А я — баязлівы,— прызнаўся Міця і, прыпомніўшы даўняе здарэнне, са смяшком расказаў, як усунуў у дупло старога клёна, дзе вяліся шпакі, сваю руку, а дастаць ум;о не мог. Сплакаўся да ікаўкі, покуль большыя хлопцы не падказалі, што трэба пакручваць руку, каб у вузкай і крывой дзірачцы пралез локаць.

— Ты і цяпер такі, палахлівы? — Яна нрыжмурылася, адвяла вочы ад косага слупка сопца.

— Хіба відаць па мне?

Яна не адказала — ідучы плыценкаю вадою, нехта заплюхаў каля берага. Чэся азірпулася, паслухала гэты плёскат вады.

Жоўценькі, як ад круглага люстэрка, сонечны козлік скочыў на Чэсіна плячо, шыю, заблытаўся ў кудзерках ваЛасоў.

Міця глядзеў, бачыў, як Чэся мружыць адно вока, крывіць свой рот, адводзіць ад яго сваю голаў, усміхнуўся.

Яна выпрасталася, зірнула на яго і ўздыхнула дзвюма купкамі грудзей:

— Што, Змітрык?

— А ці ведаеш ты, што мы познімся па аўтобус?

— Ну і што?

— А тое, што пехатою да Дварчан прыйдзецца ісці.

— I пойдзем. Я ніколі не хадзіла так далёка.

— Ніколі?

— He.— Яна прыплюшчыла адно вока зноў ні то ад запытання, ні то ад сонечнага козліка.

Стомленае сонца бліскучымі і стрункімі, як павучьша, праменнямі, прабіўшыся праз касматыя елкі, свяціла на зеленаваты мох і рэдкі цыбаты ягаднік з зялёнымі, яшчэ няспелымі гаршчочкамі ягад, раскідвала па іх ясныя лапічкі.

Недзе над галавою па сухім вяршку шурпатай хвойкі, як дзеравяным малаточкам, длубаў дзяцел. На абамшэлым камлі бярэзіііы зверху ўніз шалпацеў шылаваты караткахвосты, як маладое пташаня, попаўзень.'

Пакалыхваючыся на ташоткім, аблытаным павучыпаю дубчыку крушыны, пацмоквала шарая, з яснымі грудкамі пташачка.

— Вой, адаб’ём ад гнязда... Пташачку бачыш, вунь? Яна ўсё ціўкае.— Чэся акуратненька і швыдка пачала пакаваць усё ў сваю плеценую карзіпу.

Яны выйшлі зноў на прагал лесу да старых, таўстаногіх, як баравікі, дубоў, дзе чуўся сыты і дураслівы рогат хлопцаў ды праманлівы дзявочы крык. Яны падбівалі тугі, пруг144

кі мячык, ловячы яго растапыранымі пальцамі доўгіх загарэлых рук,

На прыпынку, па лавачцы з адламанай спінкай, сядзеў мардаты, з вузепькімі падголенымі вусікамі, у форменнай фуражцы ляснік.

— Усё,— развёў ён рукамі,— спазніліся, толькі што ўцёк аўтобус.

— А куды ён уцёк? — спытаў Міця, заглядваючы на шчыток па белым драўляным слупку: там чарнелі колькі лічбаў.

— Як куды? — мужчына цікаўным вокам прыглядаўся да Чэсі. Коса змераў зверху, затрымаўшы, як кажуць, пазычоныя, сабачыя вочы на яе каленях.— У Баранавічы.

— А нам трэба ў Паваградак.

— Гы, Наваградак... Наваградскі будзе хіба заўтра ранічкаю.— Ляснік пашарпаў пальцам каля папругі і выцягнуў кішаньковы гадзіннік, шчоўкнуў пакрывачкаю,— Сколькі ж маем? Шэсць. У восем будзем дома...

Чэся адкінула кудзерку рыжых валасоў з вока, хітра зіркнула па Міцю:

— А мы?

■ Міця стаяў крышку здумелы, моўчкі глядзеў, як уздоўж шашы рушыў ляснік, падмятаючы віырокімі калошамі штаноў сухі, пацёрты каля бруку белаваты жвір.

— Ну, пойдзем,— усміхнулася Чэся і падала Міцю сваю плеценую карзіну.

— А мы нават і дарогі добра ііе ведаем.

— Невядомая дарога на кончыку языка.— Яна першаю ступіла ў даўгаваты цень, што расцягпуўся з лесу на шашу: у вяршках пераплецепых дубоў і клёнаў рвалася ўжо сопца, Што схілілася на вечар. Сцішаны здушанаю гарачынёю лес трохі пачаў ачуньваць жывенькім шчэбетам і перасвістам пташак. 3 яго, як з чмялінага гнязда, пахла папараным цяплом, іскрыстаю мяккаю смалою, соннымі кветкамі высокага калматага гарніку і ружовенькаю дробнай мацярдушкаю.

Міця, згледзеўшы па высокім, крышку як звялым сцябле жоўтую, падобную да маладзенькага сланечніка кветку, пераскочыў вузкую, у ружаватай мятліцы канаву, з коранем вырваў валасатае сцябло.

— Што там? — не дагадвалася Чэся.

— Кветка...

— Якая?

— Угадай, ты ж доктарка.

— He смейся, я толькі пеленгпярка *.— Чэся ўзяла варсісты стрымбулік з жоўтай, млява нахіленай кветкай, пагладзіла яе, набіраючы на пальцы слізкага пылку:— Мо дзівасіл?

— У яго вялікія лісці. Ды ў лесе хіба ён расце?

— I праўда,— сарамяжліва ўсміхнулася Чэся.

— Гэта горная арпіка, ці, па яе яшчэ кажуць, гарпік, або купальнік. Маці некалі адпаіла мяне яе адварам. Пасля аперацыі...

— Якой аперацыі? — прыпынілася Чэся: у валасах яе блыталася рыжая пацерка.

— У мяне быў плеўрыт. I каб сцягнуць гной, трэба было адрэзаць часць рабра. Во тут.— Міця паказаў на левы бок рукою.— Памацай.

Чэся асцярожна паклала руку на яго белую, у жоўтыя пасачкі кашулю: пад ёю значылася шырокая, на пальцы два, ямка.

— Мне было тры гады. Я слаба помню. Помпю толькі белую палату, бацькаў заплаканы твар за акном і электрычную лямпачку: мяне брала дзіва, што яе не трэба запальваць, як лямпу, запалкаю.

Чэся моўчкі ішла з краю шашы, сонца, што хілілася піжай, залаціла высокія, у абшалушанай кары ствалы гонкіх маладых соснаў. Лес з аднаго боку кончыўся — за ім ужо цвіла сіненькім цветам вузкая лешка лёну, падымалі вушы ад зямлі цёмна-варсістае лісце акучаныя картоплі. Сіваватазялёнаю сцяною стаілася нашапацелае за дзень жыта з ліловым, што не адкрасаваў яшчэ, лёгкім, неналітым, пляскаценькім коласам.

3 другога боку востры клінок хвойніку ўпёрся ў крыжавіну дарог — там, за лесам, быў чуваць крык пеўня.

Яны выйшлі з абгароджанага жардзяным патрэскапым плотам — проста на вілаватыя дубовыя слупкі пакладзеныя акорапыя жэрдкі — хутара. Загарэлая маладзіца, трымаючы за вяроўку, прыпасвала жоўтую сытую карову. Тут, пры ёй, па вузенькім загоне заглушанага свірэпаю нізкага яшчэ лубіну хадзіла чорная авечка з цяжкаю, прывязанаю на шыі качалкаю, што востра біла ёй па каленях.

Прычапіўшыся да Чэсі з Міцем, пабег белы нэндзны каток.

— Вой, куды ж гэта ён? — Маладзіца пусціла карову, гразнучы босымі нагамі ў пухкай зямлі, пераняла маладога катка.

* Пеленгнярка — медсястра.

— У Дварчаны, мусіць, захацеў,— жартам адказаў Міця.

— Якія ж Дварчаны, калі вы ў Ятру ідзеце,— зазлавала нават маладзіца.

— А нам праўда трэба ў Дварчаны,— ужо сур’ёзна прыЗналася Чэся. «

— Тады вярнецеся вунь на той гасцінец,— рукою назад паказала маладзіца.— Грушу бачыце? Во та дварчанскі гасцінец.

3 разбітае, у глыбокіх каляінах, дарогі Чэся з Міцем завярпулі на зялёную, няезджаную, зароблую высокім белажоўценькім румянкам вузкую сцепку.

Ужо змякчэла, змучанае за дзепь, адышлося ад гарачыні і паласкавела сонца. I ўжо было добра без яго сухое гарачыпі, ад якое згарпуліся, зажмурыліся нанач жоўтыя кветкі валасніку. Толькі малінавымі агоньчыкамі гарэлі звёздачкі сярдэчніку — марнае палявое гваздзікі,

Пядужай пташачкай у Міцевай душы грэлася першая радасць. Ён ніколі пе думаў, што будзе ісці з Чэсяю палявою сцепкаю, што будзе свяціць певысокае маладое сонца і ўвесь гэты ласкавы свет, ціхі пасля таго, як сонца схіліцца на вечар, свет спакою і замірання, перайначыцца, праяснее ад нечаканага шчасця.

Гарнучы рукою па вусатых каласках чутка-шапаткога, нахіленага па дарогу жыта, Чэся злавіла зморшчаную белую кветачку бярозкі, што апляла чырвона-пруткае сцябло, са смехам ужо спытала:

— Ты і гэтую кветачку ведаеш?

— Чаму ж пе — бярозка,— засмяяўся Міця.— Калі яна зацвітае, кажуць, у кароў тады прападае малако. Яна сцягвае.

— Ты любіш прыроду?

— Я некалі жыў з ёю. Я глядзеў, як распускаецца жоўты адуванчык, і радаваўся, што пара гнаць з пашы кароў, і як смутна мне было, калі ёп закрываўся зноў — час гнаць у поле.

— А ў нас не было нават козаў,— кісла ўсміхнулася Чэся,— Толькі свінні, і мы з сястрою хадзілі для іх рваць крапіву. Кожны дзень бралі мяшок, рукавіцы і ішлі да возера. Я ўзненавідзела ўсё тады...

— А мне радасцю было ўсё жывое.

— Дасі веры ці не, а я баялася лесу, жаб, чарвей. По баялася толькі адпаго — біцца з хлопцамі.

— I біла іх?

— Яшчэ як!

За грудком сценка ўткнулася ў пясчаную дарогу. Там цяжка ступаў конь і шалясцеў пад калёсамі сухі жоўты пясок. I япы ішлі за возам, што пах калама.ззю і свежаўкошанаю канюшынаю, за жоўтым сабакам, што, угнуўшы голаў, бег з боку фурманкі. I пешта новае, пязнапае дагэтуль варушылася ў Міцевай душы, і ён ведаў, што гэтае невядомае расло, падымалася і ў Чэсі.

Япы ўвайшлі ў вялікую вёску з драўляпаю цэркваю за каменпым мурам, з горкім пылам, які ўсё ніяк яшчэ пе мог асесці пасля авечак, якіх гнаў, несучы на адпой руцэ старую шарую сярмягу, а ў другой — зробленую з сіняй бутэлечкі з адрэзапым дном трубу, немалады, у аблезлым каўпаку пастух.

У малых вокнах сухою пераломанай чырванню адбівалася блізкае сонца, перапальвала высокі журавель з тонкаю жэрдкаю. Каля мокрага пазелянелага зруба загаварыліся маладзіцы. На стракатай дзяцелінцы стаялі драўляпыя, у жалезных абручах вёдры.

Міця павітаўся, і твары маладзіц памякчэлі. Адна з іх узяла вядро і, расплюхваючы па пухкі пясок ваду, скоранька пайшла поруч з Чэсяй, не саромеючыся, распытвала, адкуль і чыя яна будзе.

— А я ж думала, да Герасімцоў, бо да іх прыязджае гэдкая паненачка і хлопец гэдакі відны.

Маладзіца, мусі, знарок падхвальвала Чэсю з Міцем, каб болей што выпытаць. Мякеііька ступаючы босымі загарэлымі нагамі, шчуплая маладзіца дайшла да крайняе свае хаты з саламяным лобам замест шчытка, прыпынілася пад павіслым галлём грушы, што расла за плотам, і, жмурачыся проці нізкага сонца, паспачувала:

— Ого, не блізкі свет — тыя Дварчаны. Проці ночы будзеце ісці.

А потым махнула рукою:

— Але ці вам, маладым, почы баяцца... Ноч кароценькая цяпер.

Ужо за вёскаю, на мосціку з замшэлымі парэнчамі і дзіравымі маставіцамі, пад якім цурчэла па зялёных каменнях быстрая рэчачка і адкуль горка пахла вялікаю, у жоўтых парасончыках цвету лодзьмаю, Чэся смяялася з гэтае цікаўнае на новасць маладзіцы:

— I праўда, Міця, ці ночы нам баяцца?

I нечакана, нібыта ўчуўшы трывогу і песпакой, адарвалася ад парэнчы, падняла вочы на аранжавае сонца: вакол яго дрыжаў і пераліваўся круг.

— Міця, паглядзі, якое сонца. Ты бачыў калі?

Міця, асцярожна ступаючы па гнілых маставіцах, падышоў да Чэсі. Адсюль, між прагалля маладых вастраверхіх алешын і пахіленых купчастых вербаў, было відаць аранжавае, з ясным кругам сонца. Япо сляпіла вочы, пакідаючы па твары пякучую чырвань. Гэтая чырвань аблівала, харашыла ружовасцю Чэсін твар.

— Ты бачыў такую праяву? — Чэся не магла высока падняць вочы, каб яшчэ раз глянуць, як мігцеў, пераліваўся, зацярушаны ружовым пылам, гэты выразны круг, што тугім пярсцёнкам абняў сопца..

— Так грае сонца,— Міця з-пад локця зірнуў туды ў прагал вербаў.— Адзін раз у год. Толькі сёнпя.

Чэся з рыпучага мосціка сышла на цвёрдую збоку разбітае дарогі сцежку, спытала:

— Чаму толькі сёння?

— Таму, што сёння самы большы дзень і самая кароткая ноч. Сёння — Купала. Ёсць неіікая з’ява ў прыродзе, калі грае і раптам знікае сопца.

— Ты бачыў?

He.

— Тады папільнуем.— Чэся стаілася і з дзівам глядзела на таемны сёння вечаровы свет са шчарбатым грабенцам лесу, з цёмнымі купамі старых дрэў у невядомай далёкай вёсцы, з застылым ветраком на каўпаку крутога грудка. Пад усім таямнічым сцішэлым светам нізка вісела, кацілася мігатлівае сопца ў вялікім, ясна-зеленаватым зверху і чырвона-ліловым спаднізу кругу.

Яно дакацілася да ветрака, і ёп, здаецца, нібы заскрыпеў, апускаючы на сваім крыле гэты вялікі ценжар. I сонца пачало заязджаць у нейкую прорву, пераліваючыся толькі макаўкаю-пярсцёнкам. Знік і расплыўся пад ім зеленаваталіловы круг. I на зямлю зацерушыўся сухі сляпучы поцемак.

— Во і ўсё,— Чэся ўздыхнула і пайшла дарогаю, што пахла яшчэ горкім сухім пяском.— Я думала, што і праўда яно грае.

Блізка ў маладым хвойніку, у кустах перасвістваліся і аціхалі пташкі. I толькі адна цвірчэла, як хто дзьмуў у гліняны свісток з гарошынаю.

За сонным ацішэлым жытам працяжна і жалосна ржаў малады копь.

Дарога скіравала зноў да рэчкі, на поплаў, дзе набэрсаўся каля цёмнага, уперамешку з лазняком і крушынаю густога алешніку белаваты волкі туман.

Нізкая, шорсткая, зголеная, як вострай брытвай, пакоша пахла прэснаю расою.

3 туману рудаватымі бародаўкамі выглядвалі складзеныя нанач копкі яшчэ пе высушанага сеііа.

— Вой, сенам як пахне!

Чэся вырвала сваю руку, пайшла да блізкай капы сена.

— Ага.— Міця ўслед за ёю сышоў з тугое, утоптанае сцежкі на шапаткую, абсыпаную расою пакошу.

Чэся прылягла спіною на пахучую капу, аб’ехала на ee­ne ўніз, невыразна цьмяна забялеліся яе ногі.

Мяккі, гаркаваны пах сена закружыў Міцю голаў.

— Садзіся бліжай,— яна працягнула яму руку.

Ён злавіў дрыготкія пакрэплыя пальцы і, не выпускаючы ўжо, сеў поруч з Чэсяю. Абняў яе за плечы і ўчуў, як бокам яна прыгарпулася да яго, учуў каля свайго твару казытлівы дотык яе валасоў, пахучых гаркаватым, смаловым, як ялаўцовым, пахам, учуў каля твару яе халоднае вуха, і ёп злавіў губамі яе мякенькую мочку.

I прымлеў, успомніўшы зноў возера, трапяткое, разарвапае сонца і як япа спрытнымі нагамі ішла па ім, распырскваючы ружаватаю тэнчаю ваду.

Цяпер, чуючы пад рукою цяпло яе мякка круглага пляча, ён верыў і не верыў сабе, што так блізенька каля яго ецішылася яна, Чэся, і мацней прыгарнуў яе да сябе. Яна павярпулася, падпяла свой твар, і ёп злавіў яе вільготнамяккія губы, задыхпуўшыся ад дотыку да іх, і пачаў гарэць ад брыдкасці, ад бяспамяцтва, ад усяго...

I ўчуў, як яна цалуе яго сама — у нос, у губы, у шчокі, у вочы. Міцю здавалася, нібы матылёк садзіцца на яго твар, мяккімі растлуненымі крыльцамі прыліпае да яго.

Як апомніўшыся, ачуняўшы і адышоўшы ад свае гарачкі, яна раптам уздыхнула:

— Ой, божа, сена колецца, сена.

Ён нібы прачнуўся, таксама расчапіў свае рукі.

— Ідзём, Міцёк...— Яна скоранька падхапілася, абгладзіла кругом сябе сукенку.

Потым, калі япы выйшлі з лянівага сырога тумапу, калі дарога паднялася на настылы грудок, за якім ружовай яснасцю свяцілася, не стухала кароткая купальская ноч, калі ён, зпоў асмялелы, абняў яе, яна са смехам сказала:

— Трэба было там.— Яна бліснула вачмі, што адбівалі чырвапь не астылага яшчэ неба, і смехам сказала;— На сене.

— А ты там не баялася?

He.

— Нічога? — Ён, ужо асмялелы, падахвочаны гэтым жартам, прыціснуў усю яе, дрыготкую, жывую, чуючы рукою

пад накінутым наапашкі жакецікам яе непаддатна-гібк стан.

Але яна скоранька злоўчылася і пад яго сашчэмлены} рукі, зверху падтачыўшы свае, разарвала пямоцны круг, што тугім абручом абвіў яе.

Ён ішоў, узіраючыся на яе, усю яе — зграбную, высакаватую, пругкую, лёгкую ў хадзе на гэтай расістай ужо дарозе, і пешта раптам зашкрабло, зашчымела на душы, што ёв пе быў смелы з ёю на тым яшчэ волкім і цёплым сене.

А можа, дзяўчаты любяць смелых, пе такіх, як ён?

Міця, задуманы, абыякавы, нібы пачарсцвелы да Чэсі. ішоў каля яе, цверазеючы яшчэ і ад гэтай пасвяжэлай сырасці, што падымалася ад рэчкі, ад смугі алешніку, абвітага нізкім туманам. Там суха, як дрэва аб дрэва, скрыпеў драч. Далёка ў поцемку ночы заблішчаў, затрапятаўся і пачаў расці, болыпаць агонь, зводдаль загарэўся другі.

Недзе ў невядомых вёсках хлопцы і дзяўчаты спраўлялі Купала.

Міцю падумалася, што дома верасаўскія хлопцы рвуць на аблозе ялавец, каб таксама раскласці агонь, і сабраліся купкаю і спяваюць дзяўчаты. I яму раптам захацелася быць там з Чэсяю...

Ён дагпаў яе, падсунуўшы руку пад накінуты наапашкі пінжачок, узяў яе за халаднаваты локаць, учуў, як Чэся са злою радасцю сціснула яго пальцы, пазіраючы туды, у далёкі сіпяваты поцемак, дзе на грудку каля чорнае паласы лесу жоўтай яспасцю шугаў і свяціўся агонь. Ціхенька і нечакана спытала:

— Ты любіў калі-небудзь?

У Міці перахапіла дых:

— He,— і ледзьве вымавіў сваё: — А ты?

Яна тужэй сцягнула на грудзях свой жакецік, здрыганулася ад сыраватага холаду. На пышных жаўтлявых валасах яе, на шорсткіх шнурочках броў цьмяпа адсвечвала раса. Згаслі і павузелі яе вочы, пад імі дужкамі вызначыліся два вострыя шпаркі.

— Стамілася? — Міця зноў злавіў Чэсю за абедзве рукі.

— Крышку,— уздыхнула яна і з радасцю, як дзіця, суцешыла сябе: — Дзень скора. Бачыш, як забялелася неба. Я не згледзела, калі прайшла ноч.

Япы стаялі маўклівыя, узіраючыся, як далёка ў горах, перад чорным няроўным паскам лесу, што цягнуўся ўздоўж белаватага пеба, палаў і большаў жоўты агонь. А высока над імі, над усёй зямлёю перавярнуўся зорны воз — Вялікая Мядзведзіца.

Ад блізкага світання пачынала зеляпець цёмная трава, і нібы з перапуду падсвіствала, прачнуўшыся ўжо невядомая пташачка на ціхай, яшчэ не шапаткой грушы ў сіва-росным жыце.

У візкім, што падступаў да балотца, алешпіку, у купах вербаў учуўся спярша нясмелы, а потым моцны расцяжны свіст, прашыў густы, у нізкім рэдзенькім тумане алешшк і купы старых вербаў.

— Салавей? — Чэся, ганяючы дрыжыкі, зноў сціснула каля шыі свой прыталены жакецік з вострымі падкладзенымі плечыкамі.— Я ніколі не чула.

— Няўжо? — здзівіўся Міця.— Гэта івалга, яшчэ кажуць — падсалоўка.

— А ты не смейся. Я гараджанка. Я сёння першы раз прайшла во такую дарогу. Яна запомніцца мне на ўсё жыццё. I ты, і возера...

Яна нагвулася, зняла басаножкі і памалу пайшла, набіраючы на босыя ногі зялёных мокрых лісцяў, травы і кветак.

Глухая дарога, мінуўшы балотца, выбегла на поле да адзінокага хутара, дзе тоўста і асіпла гукаў сабака, і, захлынуўшыся ў ценька-нядужай, прыгнутай ад расы мятліцы, выйшла на абсаджаны бярэзінамі і пасыпаны жвірам гасцінец.

Адсюль з грудка была відаць цёмна-зялёная лагчыпа між грудкоў, дзе адна за адной цямвелі, засланяючы нізкія саламяпыя стрэхі, старыя высокія прысады. Тонкай канаплінай перад імі вадымаўся высокі топаль. He патушаная блізкасцю дня, над ім яшчэ моргала, слязілася, як ільдзінка на акпе, далёкая зорка. I раптам на вачах у Міці растала, расплылася ў паяснелай сінечы неба.

— Там маё Верасава.

— Дзе? — Ён чуў, як яна цёпла задыхала каля яго.

— Вупь, бачыш, цёмнае высокае дрэва? Топаль.

— Бачу.

■— Там наша вёска.

— Няўжо? А мы падыдзем туды?

— Чаму ж не?

Напроці Верасава явы падышлі да стромага берага. Унізе шырокім тугім васам вывівалася рэчка. Яны стаялі, узіраючыся на густую плынь вады, што лізала доўгія грывы зялёнай расы ў белых кветачках цвету. Каля купкі нахіленага, падмытага алешніку круціў цёмна-сівяваты вір.

Чэся, зірнуўшы на яго, адстуцілася ад расколатага берага.

Рэчка паволі з-за нізкага, што браўся расці на жоўтьш намытым пяску, ракітніку рабіла крутую луку, падымаючы высокі пясчаны бераг.

— А дзе твая хата?

— Вунь,— Міця паказаў за старыя чорныя алешыны з вілаватымі паўсыханымі вяршкамі: у прагале іх рожкамі канькоў выткнуліся зеленаватыя замшэлыя стрэхі верасаўскіх хат.

— Вупь наша гумію, бачыш?

— Ага,— кіўнула галавою Чэся, узіраючыся ўжо не туды, а на кабету, што паволі з цяжкаю радзгожкаю на плячах выбіралася з гразкага, багністага балота.

Міця таксама згледзеў, як, падаткпуўшы падол спадпіцы, з іхняе сепажаці, мусіць, нажаўшы свіпням радзюжку сакаўнога, з драпастым лісцем калюча-шорсткага хробусту, лезла Ваўчкова Вольга.

Змеціўшы, што нехта стаіць над абрывістым берагам, яна ў міг вока кінулася ў троснік, у кусты вербалозу і заплюхала па вадзе, трапіўшы недзе ў гразкія лёхі крыніц.

— Чаго яна? — здзівілася Чэся.— Утопіцца, крый бог, багнішча там.

— Яшчэ і якое.— Міця незнарок адышоўся.— На чужым жала траву, таму і хаваецца.

■ Чэся махпула капою сваіх ужо волкіх валасоў, азіраючыся на зялёнае, у густых кустах алешніку, у вербах роснае балота, і сказала пра другое:

— Хораша тут у вас.

— Ага, хораша... Толькі сцішна аднаму.

— А ты з дзяўчынай прыходзь сюды.

— А хіба яе прыклічаш?

— А ты папрасі. Няўжо ў Верасаве япы бессардэчныя?

— А во, зараз. Паслухай.— Ён узяў яе за руку, трохі засмуціўшыся, прачытаў:

В' ліповэ квяты, в ліповэ лісце

Прог устроілэм на твае пшысце...

Уст поцолункі, рамен усціскі

Ховам для цебе на дзень наш блізкі... *

Япа засаромелася і насцярожана спытала:

— Ты складаеш вершы?

— Трохі,— прызнаўся ён.— Але гэта пе мой, гэта верш

* У ліповы цвет, у ліповае лісце Парог уквеціў на тваё прыйсце. Губ пацалупак, плячэй прыціскі Хаваю для цябе на дзень наш блізкі.

Стафа. Ён склаў за мяне, каб ты прыйшла. Хіба было кепска табе са мною?

— Ой, што ты, Міця, я 1 так не ведаю, як аддзякаваць табе.

— Прыходзь сюды ў нядзелю, аддзякуеш за ўсё.— Ён зноў злавіў яе руку,

Яна не вырывалася, толькі заплюшчыла вочы.

Ён мякенька пацалаваў у іх, а потым у сухія стулепыя вусны..,

У Дварчаны яны прыйшлі, калі нізенькае чырвона-дрыгатлівае сонца, спаднізу прашыўшы густыя дрэвы, слізганула па чорных дранкавых ды закурэлых чарапічных дахах. Ужо на сенаванне з прывязапымі да ровараў косамі ды граблямі ехалі не вельмі ўхватныя да работы'мяшчане, і цэлую плойму коз запыніла каля закрытага пераезда старая Кайтаніха, чакаючы, покуль пройдзе ранні пасажырскі поезд. Стаўшы спіною да лядовага скразняку, што віхрыўся ўслед за вагонамі, Чэся трымала растапыранымі пальцамі свае густыя валасы. Гэтак не здымаючы з галавы рук, загаварыла пасля таго, як, зарыпеўшы на стрэлках, каля вакзала стаў аціхаць поезд:

— Дзякуй, Міцек, табе за ўсё.

— Ты ж не забудзься,— задыхнуўся ён,— вазьмі ровар і прыязджай туды пад Верасава на той стромы бераг. Як умовіліся, у нядзельку.

— Хіба другім разам.— Яна ўзяла з яго рук плеценую карзіну. Ёп глядзеў ёй услед і толькі цяпер убачыў у яе валасах кветку прывялай дзяцелінкі з таго ўжо далёкага сена з-пад Світазі.

— He, ты прыязджай, я чакаю,— крыкнуў ён наўздагон.

— Я прьіеду, Міця.— Яна кіўнула сваёю жоўтаю, як сланечнік, галавою.— Хрысця табе накажа.

XII

Сварбы між імі не было даўно, была халодпая і педаступная, як мур, маўклівасць.

Пераступіць гэты холад адчуджанасці ўжо ніхто з іх но мог — ні Імполь, ні Алеся.

Алеся, здэцца, даравала яму ўсё, зразумеўшы пасля той сыравата-халодпай ночы, калі яе, ужо бяспамятную ад рэўнасці, штось наглае, нядобрае, злое, пібы зробленае якімі чарамі, панесла на чыгунку пад поезд, на смерць, што ёп пе .любіў, пэўна, ніколі.

I душа яе, як апечанае лісце на агні, абвяла, згарнулася, абкурэла дымам чужых абгавораў ужо назаўсёды.

Яна ведала, што ніколі не будзе любіць Імполя так молада і чыста, як любіла раней.

Балючая рана крыўды, помсты, брыдкасці памалу загаілася, зарасла новаю скуркаю абыякавасці, I Алеся ўжо з гапарлівай пыхай таіла ў сабе раз’юшаную злосць: як зярнятка ў арэхавай шкарлупцы, яна, гэта злосць, паўнела і расла, убіраючы ў сябе мяккасць дабраты.

Алеся ведала — ліхам, а не дабром усё гэта скончыцца, але перамагчы сябе, знайсці, зачэрпаць спадыспаду душы штось гойнае не магла. Перакіпела, перасохла душа, зарасла і закідалася, як стары калодзесь, брудам абгавораў, няверы, помсты і вялікага пеадкупнага граху перад залувіцаю і свеккрывёю, што мардаваў і пакутаю мучыў яе.

Так ішло іхпяе жыццё — для чужых вачэй пібы спакойпае, для Імполя з Алесяю — адгароджанае халодным і непарушпым мурам маўклівае злосці і нянавісці.

Калі з паўгода пазад яны шукалі зручнай хвілі, каб пабыць адным, то цяпер радаваліся, што нехта прыходзіў у двор і яны маглі гаварыць не толькі з нечаканым суседам, але і між сабою. Выходзіла гэта міжволі. Гэта была як палёгка, як сіпяе неба між доўгай навалы сівых, цяжкіх снегавых ці дажджавых нізкіх хмар.

Спалі яны даўно асобна, зрэшты, і жылі асобпа, хоць і ў адной хаце — кожпы са сваімі патайнымі' думкамі, толькі перад старонпім вокам паказваючы, што сварбы, ды злосці, ды гэтае пематы між імі няма.

Імполь, як здавалася яму, прыкмячаў, што пра іхнюю заядлую злосць, нянавісць ды нялюбасць дагадваўся пануры, як крумкач на палявым камені, стары Корсак. Імполь здзівіўся і неяк ачах душою, учуўшы, што ён перамяніўся да Алесі. Перамяніўся знянацку, убачыўшы адпо роснае раяіцы, калі яна ішла з даёпкаю ў хлеў, яе босыя ногі з шырокімі пляскатымі пятамі і вялікімі, як у клышаногіх, костачкамі. I цяпер адразу, што ён ужо ні думаў пра Алесю, прыпаміналіся гэтыя тоўстыя выпуклыя костачкі па нагах і шырокія пляскатыя пяты. Патаемпая любасць да Алесі, той няўцерпны магнэз, які цягне мужчыну да кабеты, згінуў, нячутна ўтачыўся, растаў, як вада ў зямлю.

3 кожным днём яны чужэлі і рабіліся невыноспымі адно аднаму. Маўкліва ўставалі, маўкліва клаліся спаць, гаворачы, перасільваючы сябе, толькі пра тое, што трэба зрабіць ці прынесці. Імполю было пяўцерп і нязноспа брыдка, што япы так жывуць — без кахання, без піякае расіны радасці,

што ў іх асталася толькі балючая, як парыў, да гаркаты пакутная цярплівасць.

Іншы раз Імполю здавалася, што ён не вытрывае гэтых маўклівых пакут, што вострымі кіпцюрамі здзеку разрывалі яго душу, і пойдзе, як пайшоў ад Радзюка. Але нешта стрыножвала яго адвагу, калі ён пачыпаў думаць пра Алесіну цяжарнасць, пра тое ненароджанае дзіця, што вырасце без яго, без бацькі. I яму рабілася шкада Алесю, і нейкая танюткая мігатлівая, як наструненая між шурпатых хвоек, павучынка раптам прыпыняла яго. Трэба было ўжо разарваць яе рукою, а тады ісці.

Цяпер ужо не раз у шапаткім поцемку ночы, абвыкаючы да ціхага і цяжка-здушанага храпу Алесі, ён усё меркаваў, як разарваць гэтую павучыпку, і мыслі яго піяк не разміналіся з Хрысцяй: загарэлая, у той крэпавай, крышку гаматнай, перашытай сукенцы, падобная ўжо нечым да гараджанкі, яна стаяла ў Імполевых вачах, і ён ужо з салодкай радасцю бачыў сябе з ёю ў пейкім іншым свеце, па багатым хутггры, у дагледжаным садку, дзе з цёмпага лісця свяціліся жоўта-ясныя буйныя яблыкі.

I ён пачынаў дагадвацца і разумець, што патаемна, ціха і няўзнак любіць Хрысцю, ды нейкім асаблівым, вымучаным і нерастрачаным каханнем.

Ды, пэўна, да яе, да Хрысці, ён нікога не любіў. Быў час — наравілася яму тоўстая, круглая, як бопда, Ваця, ды, можа, не наравілася, а яго, ужо выспелага хлопца, спакушала неадолыіая прага спазпаць таямніцу кахання. I, мо жа, гэта яго моцнае, затоепае ў душы жаданпе і ўчула Алеся, засланіўшы яму свет. Хрысцю ён, здаецца, і не прымячаў, покуль сама пе пачала строіць з ім жарты і забаўляцца, таямніча бліскаючы лупаценькімі карычневымі вачмі. Та ды ўжо і сам стаў прыглядацца да яе, хмялеючы ад песпадзявана-разгарачапых думак.

Тугая зашмарга сціснула Імполя пасля таго, як у Дварчапы ад Корсакаў сышла Хрысця. Ёп ужо не ведаў, як даць сабе рады, думаючы ўсё пра тое, што іхнія дарогі, перакрыжаваўшыся тут, у Верасаве, разыходзіліся навекі. Але ў мыслях варочаў, прыклікваў яе да сябе, бачачыся разам з ёю то на купленым багатым хутары, то ў далёкай Аргенціне, upa якую, прыходзячы да Радзюка, расказваў вялікі белы, як лунь, амерыкапец Чарняўскі, што блізка ад Радзюкоў у татарскім двары купіў пяць гектараў тлустай, хоць ты яе на хлеб маж, урадлівай без гною зямлі. I яны з Хрысцяй, як той Чарняўскі, зарабіўшы грошай, вернуцца дадому і купяць падзел або мураваны, на два камяпі, з шатравальняй і валь-

цамі, Крамяніцкі млын, які Імполь бачыў за Дварчанамі. I месца — адно хараство, азярцо ў вербах і лясістыя груды круга яго.

I баяўся, што Алеся магла разгадаць патайныя мыслі, прыслухоўваўся да ложка, дзе ляжала яна, таксама перабіраючы ў памяці нешта патайнае, сваё, чакаў, покуль яе не зморыць сон.

А цяпер тут, на карычневым ад мятліцы і ружаватай смолкі балотцы, куды ён раненька з касою прыйшоў, пікога не было. Толькі далей каля сіваватага тросніку, дзе кіпелі і вірылі крыніцы і дзе, вывіваючыся праз густы лапушысты хробуст, бег да рэчкі, сцішком цурчэў, пераліваўся праз карэнні алешніку вузепькі раўчучок, хадзілі на сваіх цыбатых пагах чатыры чорна-белыя спаважныя буслы. Ды каля рэчкі аж гнуўся ад мігатліва-дружцага пералёту ды цвіркату маладых, гультаяватых яшчэ шпакоў, што з абрыдлым верашчаннем і нецярплівым трапятаннем крыльцаў выпрошвалі ў старых сабе корм, цёмна-зялёны шчытны алешнік.

Гэты мігатлівы ненажэрны вэрхал цяпер стаяў на верасаўскім балотцы кожны дзепь. I, радасна аглушаны ім, Імполь папляваў на руку, выцягпуў з кішэпі мяпташку і, піаргануўшы ёю па вострай, звечара паклёпанай касе, зачаў першы пракос. Пераспелая, густа абсыпапая расою трава, палахліва ўздрыгнуўшы сіпяватымі мяцёлкамі, хілілася набок і пакорна клалася ў прэсна-саладжавы пахучы пракос. Рытмічна, з узмахам Імполевых рук звінюча шахкала едкая, падвостраная мяпташкай каса, і ў такт яе шоргату падступаліся Імполевы ногі, пакідаючы на калючай пакошы дзве пратаптаныя сцежачкі. Пасля роўпага ўдалага клёпу каса аж брыла траву.

А над Імполем злым, зноў растрывожаным роем закружылі думкі пра Хрысцю. Чамусьці ўявіў, як яна прыбегла б з граблямі раскідаць ды распускаць пракосы: босая, загарэлая, у чырвонай, з белымі кветачкамі хустцы, што ішла ёй да твару, і ён, злавіўшы яе, ужо не выпусціў бы з рук, раптам убачыўшы крышку спахоланыя і радасна-хітрыя яе карычневыя вочкі. Ёп спахапіўся, апомніўся ад гэтых разгарачаных думак, учуў нечаканую брыдкасць і сорам перад Алесяй. Душу абліло ўжо нават шкадаванне, што не любіць ды, мусі, ніколі не любіў яе.

Цяжкаю вадою, нібы з высокіх заставак, падала і разбівалася ў белую злую кіпень яго радасць.

А можа, кіпуць усё к чортавай матары і пайсці, як пайшла яна, Хрысця... I раптоўна асекся, успомніўшы пра Алесіну цяжарнасць, пра дзіця, што мае нарадзіцца. Яго дзіця.

Лле што дзіця?.. Будзе гадавацца! Бо жыць так, як жыве, ужо няўсцерп, збрыдла ўсё.

Цяпер у яе што ні слова, то са злосцю, з помстаю, што " ні гутарка, то — сварба з кляцьбою, з мяпюшкамі. Што ні зрабіў — усё наадварот, усё не так.

Учора сварба і крык пачаўся яават з таго, што ён, Імполь, прыгрукнуў дзвярмі: яна, Алеся, якраз прыляглД на ложку.

— Божа мілы, як ляпне, так аж у небе чуваць.

Імполь не згледзеў, як выйшаў пракос, ужо падбіраючыся да самае гразі, дзе кустамі вербалозу гніло, зацягнутае чырванаватай рудою, смярдзючае багнішча.

Абапіраючыся на касу і пераскокваючы з купіны на купіну, Імполь падбіраўся да струхлелага алехавага ппя — там недзе, як ведаў ён, было качынае гняздо. Месяц назад, прыбегшы сюды ўкасіць напач каню маладога тросніку і асакі, Імполь крышку сумеўся, учуўшы тут, каля бародаўкаўкупін, у асацэ, у верацёпах тоўстага балотпага хяашчу падазроны лопат і валтузню. Настаўляючы вуха, ён падкраўся бліжэй і ўбачыў двух качараў: адзін з іх пляскатым дзюбам турзаў за шыю другога, рваў чоряа-бліскучае пер’е каля галавы, падмагаючы сабе крыллямі, церабіўся на спіну, стараўся падмяць пад сябе. Зводдаць ад іх каля струхлявелага алехавага пня, цікуючы цёмнаю пацеркаю вочка, мусіць, на сваіх кавалераў, сядзела жаўтлява-стракаценькая, з фіяле₇ тавым люстэркам на крыле, насцярожана-сцішаная качка.

Заюхлепыя, занятыя бітваю качары, здэцца, і не бачылі, тііто да іх падкрадаецца Імполь. Выцерабіўшыся спадпізу, той, як выдавала спярша, слабейшы, пачаў ціснуць воллем і латашыць шырокай дзюбай па плячах гэтага большага і дужэйшага. Імполь уваткпуў у багнішча касу, і, ужо хмялеючы ад прагпасці і жадаппя злавіць іх, разгарнуў радзюжку, і ўпаў туды ў рэдзенькі хвошч. Але дарма — залопаўшы з патужліва-парывістым ляскам сваімі крыллямі, качары падпяліся, а Імполь толькі ляпнуўся ў іржавую топкую гразь. Каля гнілога алехавага карча, адкуль усхапілася перапуджапая качка, Імполь знайшоў дванаццаць зеленаватых, пэўпа, яшчэ не наседжаных яечак, але ў шапку ўжо не браў.

Цяпер каля карча асталася пустая, трошкі завітая сухою асакою ямка і кучка свежага памёту — падоечы вывеўшыся, качка пакінула гняздо.

Імполь перавярнуў касу, трымаючы рукою за дзюбок, памянціў доўгаю мянташкаю і пачаў збіваць бародаўкі жорсткае асакі і мяккі лапушысты бабок з пацямпелымі шыпікамікветак.

Тут у самай гразі раскашавала адна няўежная дзіч, якую,

эдэцца, і каса не брала — сухаватая, разучая асака, верацёны цёмна-бурага хвашчу і купы тросніку з высокім сіваватым гляжджаем, што выпусціў свае зялёныя, яшчэ не п-ачарнелыя таўкачы. Толькі пры рэчцы, дзе ўвесну Імполь падсыпаў попелу ды перад вялікаднем, пачысціўшы комін, прынёс тлустае сажы, загусцілася цёмна-зялёная мяккая мурава. Радасць брала яе і касіць, адно пасйявай за касою. А тут — мука ды злосць лавіць па куп’і бароды шорсткаіі асакі.

Палуднаваць Імполь ужо і не пайшоў, рашыўшыся даканаць гэты клін балота. Брыдка было перад людзьмі: сярод жаўтлява-зялёнай пакошы шарай спалавелаю паласою расцягнулася адна яго пераспелая сенажаць; пакуль рабіў склеп, іншыя ўжо ўправіліся пасенаваць — высушыць і звссці ў гумно сена.

Управіўшыся тут у багнішчы, вярнуўся да рэчкі, абкасіў у цяньку пад алешнікам лабаты бераг, спаласнуў у вадзе касу і, убіўшы яе кассём у шчотку зрэзанае да карэньчыкаў травы, пайшоў вынесці на сушэйшае з мокрае гразі ўкошапае, адчуваючы наліты ценжар ва ўсім целе, але і радасць, што ўсмак ды ўволю напрацаваўся. Развёў пракосы, раст'рос астатні ахапак і завярнуў пад рэчку, шукаючы бухты, каб скупнуцца ў крынічнай шчымлівай вадзе ды спаласнуць з сябе ліпкую, парную млявасць. Сонца пераваліла за полудзень. Змарылася і сцішэла ненажэрная шпачыпая чарада, што гвіжэла, пераклікалася тут каля надрэчпых вербаў і алешніку. Азіраючыся, ці пяма каго, убачыў толькі на пераласым кані паплаўнічага, верасаўцамі напятага Віцю Чувака, што прыглядаў за пасевамі ды сепажаццю, каб не прыпасвалі ды не касілі адзін у аднаго, пайшоў у халадок пад пахіленую старую вярбу з адламанаю цяжкаю галінай, каб распрануцца, і здумеўся, учуўшы Хрысцін голас:

— Імполь, Імполь!

Азірнуўся круга сябе — не, акрамя паплаўнічага, што падаўся пад верасаўскія гароды, нікога підзе пе было.

Але ціхі голас, а потым і смех пачуліся зноў. Імполь падумаў, ці не падалося, як было раз у гумне: зайшоў набраць каню сена, а там у застаронку нібы нехта Еўчыным голасам аклікнуў яго — Імполя, аж мурашкі заказыталіся на спіпе.

Расшпільваючы лёгкую, без каўняра кашулю, прыслухаўся, але голасу болей не было, адно нёчаканы віхор, што зашумеў у алешніку і пакарабаціў у рэчцы ваду, віўся над растрэсеным, прывялым ужо сенам, падымаючы яго ахапкамі ўгору і раскідаючы над чужым надзелам, дзе ўжо ачуньвала і падымалася жаўтлявая атава.

— Імполь, Імполь, ці чуеш, глухі? — гукалі недзе за вярбою на другі бок рэчкі.

Прыжмурыўшыся проці сопца, што адбівала ад рэчкі і калола ў вочы сляпуча-мігатлівым бляскам, убачыў яе, Хрысцю. 3-пад чубка хусткі выглядаў загарэлы і паўпаваты тварык, свіціўся пяўтоенай радасцю, і гэтая радасць, да якое дамешвалася сарамяжнасць, падружовіла шчокі.

На ёй была лёгенькая прыталеная блузка ў вішнёвыя ягадкі, з доўгімі рукавамі і тугімі манжэтамі, і цёмна-сіняя спаднічка. Каранёвы, зверху ўкладзепы зялёным ягадпікам кошык япа паставіла каля сваіх босых ног, па адпой бялеў заверчаны палатняны лапік.

— Гукаю, гукаю...

Імполь аж пахіснуўся ад печаканай радасці. He сваімі, крышку мяккімі лрыгатлівымі нагамі падышоў да абрывістага берага, з-пад якога з ціха-жалосным цвірканнем выляталі ластаўкі, яшчэ не верачы сабе, што там яна, Хрысця.

— А я веры пе даў, піто гэта ты.

— Вот яшчэ,— засмяялася яна.— Можа, і гэтаму не даеі веры, што заверчана нага.

— He смейся,— ён угнуў голаў, хаваючы вочы ад сопца, што суха бліскала, мігцела тысячамі серабрыстых плямаў, колючы вочы,— А дзе ты ўкалечылася?

— Хто яго зпае. Само з сябе.— Яна паўзіралася па сваю заверчаную нагу.— Нізіперпіца між пальцаў ускочыла. Страх глядзець. Чорны, як сліўка, валдыр. А я думала нізіперніку нарваць, але, мусі, спазнілася. Во скасілі ўсё.

— А вунь у Сымона Раковага астаўся яшчэ чубок.

— Праўда? Во, як жа ж я,— ступаючы на пяту і пакульгваючы, памкнулася да лазы, што разам з асотам укрыла нізкі пясчаны бераг.

— Пачакай, я перанясу.

— He, Імполька, схадзі ты. Ці ж я ўлезу ў гразь,— з-пад дзюбкі насунутае хусткі хітра зіркнула сюды на высокі, у цёмкых норках ластаўчьшых гпёздаў стромы падмыты бераг.

— А я не ведаю, што за трава,— ён прайшоў колькі крокаў 1 раптам абярпуўся.

— А во, падобная да чэмеру. Лісце, як у рабацінні, і кветка ліловая.

— Гэта што пры гразі? Зязюлькамі, я чуў, яшчэ называюць.

— Ага!

Асцярожна, пе на ўсю моц, ступаючы босымі нагамі па калючай шчотцы пакошы, Імполь завярнуў да чубка пераспелай сенажаці — якраз праз яе і цурчэла да рэчкі халод-

ная крынічка, у якую на загоне зімы паводкаю прыходзілі на нераст зялёпыя шчупакі.

Пераступіўшы ржавы раўчак і скачучы з купіны па купіпу, падышоў да сіва-зялёпага тросніку, дзе зрапку хадзілі, паважна ступаючы цыбатымі нагамі, чатыры буслы, убачыў і падпяў вялікую, але лёгкую чорна-ружовую перыпу і, як некалі малым, мякенька паказытаў сабе шчаку. Падкасаўшы штаны, па купінах далез да высокага лапушыстага хробусту, убачыў ліловы прывялы таўкачык суквецця з даўгаватым і праўда рабенькім, як зязюлька, лісцем.

Трымаючы бурачковы, што пах гаркаватасцю і вадою, букет сакаўных кветак, лагчынаю ўздоўж крынічкі, дайшоў да рэчкі і памаленьку па жвірыстаму казытліваму дну, поперак густое тугаватае вады, што збівала з пог, перайшоў па другі бок. Ломячы высокую лодзьму і мякка-пахучы валяр’ян, падняўся на круты бераг з другога боку ад Хрысці. Падумаў, засмяяўшыся з сябе, што сваімі мыслямі прыклікаў, мусіць, яе. Ёсць жа ж нейкі магнэз. Кажуць, чуе адзін аднаго чалавек. I яна, як счула яго мыслі, прыйшла. Штось нязвыклае, як букет балотнага нізіперніку, свяцілася ў Імполевай душы.

Ёп асцярожпа высунуўся з пацішэлага ад шпачыпага гармідару алешніку і ўбачыў, як, падступаючыся на пальчыкі, яна выцікоўвала яго ііа другі бок рэчкі і палахліва ўздрыгнула, калі ён аказаўся каля яе:

— Во, сколяка. Толькі ж ці нізіпернік гэта?

— Імполька, родпы, ён, нізіпернік,— і ўзяла, прытаптала на порсткім ягадніку ў кошыку бурачковы букет.

Гэтае «родны» раптам збіла яго з панталыку, аблашчыла да шчымлівага болю яго душу, і ён таксама памкнуўся сказаць нешта ласкавае, але толькі задыхнуўся ад глыбокага віру свае радасці. Маўчаў, узіраючыся на яе загарэлы мілы тварык, па яе сіпяватую, прыкусаную ад сарамлівасці, падцятую губку, на яе дрыгатлівыя вейкі, пад якімі хаваліся хітранька-насцярожаныя цёмна-карычневыя вочкі.

I ён абхапіў раптам яе, прыціснуў да грудзей і, стоячы шчаслівы, засаромеўся, што гэта зрабіў.

— Ой, што ты, пяхай крьіе бог, яшчэ хто ўбачыць,— зашаптала яна, і ён разняў, расшчаміў свае рукі.

— Па ягады збегала?

Ён учуў, як яго яшчэ калаціла нейкая дрыготка.

— Ага, во ляпь,— Хрысця нагнулася над кошыкам, адгарнула ядроны, вырваны з карэннем ягаднік: у кошыку аж даверху блішчалі перасыпаныя, як для хараства, суніцамі чорныя ягады.

6 Зак. 2635

101

— Уга,— здзівіўся ён і зачэрпаў жмепю. Усьшаў у рот. Япа, радая, смяялася:

— Твая спытае, дзе гэта ты ягад накаштаваўся?

— Ды не спытае.

— He кажы.— Яна хітра пакруціла галавою.

— He гаворым мы.

— Памірыцеся.

— Хто зпае.— Ён, баючыся глядзець ёй у вочы, адвярнуўся, сказаў, быдта не ёй: — Лягу спаць — сон не бярэ. Пра цябе думаю.

— Мо табе паўночніку нарваць, сіненькай кветачкі, што пры лесе расце? — засмяялася яна.—■ Кажуць, ад начпіцы памагае.

— He смейся, праўду кажу.

— А я і не смяюся, бачу, сам мучышся і мяне мучыш.

— Як? — Ён адступіўся, глядзеў на той падмыты стромы бераг, дзе каля вытачаных норак трапяталіся ластаўкі.

— Гаворыш толькі пра гэта.— Яна адышлася, схавалася ў рэдкі, разарваны цень пад нахіленую вярбу.

— Брыдка казаць, а я люблю цябе.

— Што з гэтай любові пашай? — Ёп учуў, як у яе змяпіўся і жалосна задрыжаў голас.

— Чаму, Хрысця? — Падбег да яе, убачыў чырвона-мігатлівыя, засланыя слязьмі вочы, палахліва спытаў:

— Чаго ты?

— Як чаго? — Яна ўгпула голаў, зашморгала носам, хаваючы свой заплаканы твар.— He ўжыць ужо там, у Грабянкаў. Баюся заснуць.

— Прыстае?

— Сам не, іншых прыводзіць. Некатарага дня ў Сулі начавала. Думала на сябе ўжо рукі накласці.

Ён страпянуўся, ловячы яе зірк.

— Што ты! Хіба можна так гаварыць?

Расшмаргнуўшы пад барадою хустку, яна ражком выцерла твар і засмяялася ўжо, заіскрыўшы яшчэ мокрымі ад слёз вачмі:

— Нажалілася табе, і адлягло, палягчэла на сэрцы,— Япа сцягнула з галавы хустку і асцярожпа, каб не вельмі чапіць заверчаную нагу, палезла праз маладую, што выпусціла па дождж сваю сліну, густую лазу да рэчкі, спаласнула твар. Адтуль ужо прызналася зноў: — Нагаварылася з табою, як з мацераю, як з сястрою якою.

I ад гэтых слоў Імполя агарнула крыўдная жаласць да сябе, па вачах запяклі, затуманіліся слёзы. Каб ужо ые выдаць іх, пайшоў уздоўж берага, туды, дзе ў кустах лазы,

паламанае крушыпы і брызгаліны высвіствала, залівалася дробная, невядомая Імполю пташачка.

Круцілася ў галаве сказаць пра тое, што перадумаў у здушлівым поцемку начэй, які бачыў перад сабою свет, як збіраўся з ёю ўцякаць у Аргенціну, як купляў багаты двор, Крамяніцкі мураваны млын.

Ён прыпьшіўся, глядзеў па шарую трапятлівую пташачку, што залівалася, тоненька высвіствала і цвірчэла на кусце крушыны, і нешта няўбачанае перапыпіла яго: смешпа мо гаварыць пра гэты выснены і выдуманы свет.

Ёп вярнуўся яазад, спыніўся каля кошыка з ягадамі, Хрысця, ужо нібы апрытомпеўшы ад свежае крынічнае вады, выцірала лёгкаю хусткаю твар, распусціўшы рудаватыя, што адлівалі золатам, свае валасы, выдавала нейкаю іншаю. Ён убачыў, што коратка падстрыжаныя валасы адраслі, змяпілі яе крышку з твару, зрабілі нейкаю трохі местачковаю, папрыгажэлаю яшчэ болып, але і яшчэ больш далёкаю.

— Змянілася ты,— Імполь сказаў, нат сам злавіўшы, што голас у яго пераіначыўся.

—■ Як? — здзівілася яна.

— Пахарашэла яшчэ больш. Інакшаю стала.

— Выдумляеш,— Яна падпяла кошык з ягадамі, з гэтыу бурачковым букетам нізіперніку. Зірнула нэ Імполя ўжо вясёлымі, блішчастымі, як пасля сну, вачамі.

— Я табе нешта хацеў сказаць, пра сябе пагаварыць.

— А чаго ж, Імполька, гавары.

— Ты ж збіраешся ісці.

— Няўжо ж мне тут каля рэчкі векаваць? — Яна за~ смяялася, быдта пе было гэтых слёз, яе плачу.

Нечаканы смех збіў з панталыку, перапыпіў яго, ахала^ дзіў разгарачапыя мыслі,

— Я пайду з табою.

— He, не трэба. Няхай ужо на мяне думаюць, што во сама прыбегла, а калі ты пойдзеш, будзе горш. Ды во чуеш?

Яна махнула галавою за рэчку, дзе за чарадою густых, пераплеценых вербаў стаяў, перамешаны мужчынскімі і жа~ ночымі галасамі, крык.

— Што там? — азірнуўся Імполь.

— Я ўжо каторая пара бачу, што туды з вёскі бягуць людзі,— падступілася далей, на высокі бераг, Хрысця.

— Мо паплаўнічы чыйго каня ў шкодзе злавіў?

— Вой, не так сабе там крычаць,— Хрысця зялёнаго, што асталася на жаўтлявай пакошы вытаптапаю і не калючаю, сцежкаю пайшла ўздоўж берага, прыкметпа накульг' вала на заверчаную нагу.

Ён падаўся ўслед, азірнуўшыся за алешнікам, ці пікога пе відаць, памкнуўся злавіць яе ў рукі.

— Вой, што ты? — адскочылася яна, мацней накульгваючы на балячую нагу, і засмяялася з яго: — I не брыдка сярод дня? '

— He,— павесялеў ён і дагпаў яе між двух цёмна-зялёпых кустоў алешніку, абхапіў збоку, прытуліў да сябе, сцішна-напятую, пацалаваў у брыво, у салёную, пагнаную ветрам слязу.

— He трэба, Імполька, ягады рассыплеш,— жалоснае было ў яе галаве, але рашучае, пруткае і дужае было ў яе руцэ, калі яна з усяе моцы адпіхнула яго,— Ідзі, паслухай, што там робіцца, потым раскажаш.

Ён хацеў спытаць, калі і дзе ён раскажа, але стаяў, не зварухнуўшыся з месца, глядзеў, як япа, накульгваючы на заверчаную нагу, хавалася за маладым алешпікам — там падымаліся, цвірчэлі разамрэлыя ад гарачыпі шпакі.

Калі зялёпая сцяна певысокага гаркавата-разамрэлага алешніку засланіла яе белую, у вішнёвыя ягадкі блузку, нешта балюча зашчымела ў Імполевай душы, ёп паціху пайшоў назад уздоўж рэчкі, да таго самага броду, якім пераходзіў на гэты бераг.

Каля вёскі пры гародах уздымаўся, прыхаваны сізаватымі вербамі, галосны тонкі крык.

Падкасаўшы штаны, Імполь пералез халодную крыпічную рэчку, у якой зайшліся ногі, вырваў убітую ў зямлю касу, наўпрасты, праз скошаныя шнуры, адмечаныя карычневымі пасохлымі лапкамі алешніку, якімі значылі мяжу, завярпуў да гародаў,— куды з грудка з вёскі бялеючы хусткамі, спяшаліся, беглі верасаўскія бабы.

Высунуўшыся з-за вербаў, з-за нізкіх кустоў ружаватага ракітніку, убачыў растрывожапую грумаду, што вірыла і гукала, сабраўшыся каля цёмных загонаў яшчэ невысокіх капапель, пры жардзяной загарадзі, дзе стаяў пераласы копь з мяшком па спіне замест сядла. Імполь дагадаўся, што пекага ў шкодзе злавіў паплаўнічы.

Грумада раптам страпянулася і пабегла ўздоўж гародаў. Імполь убачыў, як там ішла бітва. Вырваўшы з загарадзі кол, паплаўнічы — чырвоны дужы мужчыпа пад трыццаць гадоў, даганяў малога, усохлага, з аб’еханым набок аблезлым барашкавым каўпаком Язапата Змыслу.

— Недавярак, заб’еш! — крычала Язапатава жонка, тоўстая, маладжавая з твару кабета ў зялёнай, з хвальбонамі суконнай спадніцы.

— Гэ, заб’е, а каня ў чужым, нябось, прыпасвае.

— Дзе прыпасвае?

— А што гэта, не бачыш?

— Копь сарваўся з прывязі, дак што? Забіваць чалавека?

— А даць-то варта.

— Ох, ты які!

Тым часам паплаўнічы пагнаў Язапата Змыслу і з раз• маху гракнуў шарым, аблуплепым калом Язапату па плячы. Язапат прысеў, мусіць, страціўшы моц у пагах, а поты.м, калі паплаўнічы смальнуў яшчэ раз, паціху асеў на каленкі.

Але тут ужо, абхапіўшы раз’ятрапага паплаўнічага за плечы, заенчыла зпоў самлелая ад страху Язапатава жопка:

— А людзі, ратуйце, што гэта ён робіць?!

Той-сёй, убачыўшы, што бітва можа скопчйцца нечым страшным, і каб пе быць сведкаю якое ліхаты, ціхапька пачыналі адступацца далей ці сыходзілі, уцякалі адсюль зусім.

— А-я-ё-й! — крычал'а абяссілепая старая Змысліха, ужо не ведаючы, як памагчы худому, высушанаму сухотамі мужыку, і хватаючы за ногі ашалелага, што адышоў ад памяці, паплаўнічага.

Па белых вырачаных і дурнаватых вачах таго было відаць, што ўправы на яго не знойдзеш.

Імполь, узіраючыся на гэтую бітву і ўжо чуючы дрыгатлівую нервовасць і раптоўна закіпелую злосць на раз’юшапага, неўпынепага паплаўнічага, палажыў на загарадзь касу, каб ужо з гарачкі не скалечыць сябе і другіх, і бегма падскочыў да паплаўнічага, схапіў за руку, турзануў да сябе; той, не ўстояўшы на нагах, закруціўся круга сябе і грымнуўся плячамі на калматую, у пераспелым кмене нечапапую касою мяжу.

Імполь вырваў у яго з рук аблезлы яловы кол.

Няскора апомніўшыся Д ўстаўшы на ногі, паплаўнічы доўга і тупа, як бык перад высокім берагам, з якога баяўся скочыць уніз, глядзеў на Імполя, потым захроп, выціраючы з губ пакіпелую сліну:

— Ты што, наляжаўся ў.кустах з наймічкаю, рукі свярбяць, галава гуза шукае?

Імполя закалаціла яшчэ больш первовасць і злосць: ён крута павярпуўся да паплаўпічага, размахнуўся калком і, ледзьве ўжо стрымаўшы сябе, папхнуў таго ў грудзі.

Паплаўнічы схапіўся за калок, але вырваць не здужаў. Учуўшы сілуў трохі абмяк, супакоіўся, уцяў голаў у плечы, пайшоў да каня, што спакойна скуб, перабіраў мяккімі губамі траву.

— Начыста захвастаў чалавека,— крычала старая Змысліха,— Няхай крые бог.

Апомніўшыся, стары дробны Язапат Змысла, паказваючы ружовыя бяззубыя дзёсны, таксама трос сухім кулаком:

— Ну, басяк, ну, недавярак!

Паплаўнічы, зверавата азіраючыся, садзіўся на каня, браўся рукамі за доўгую, нястрыжаную грыву — не бачыў, пэўна, што сюды з вёскі, з пясчанага, раз’езджанага калясьмі грудка подбегам ^пускаўся расхрыстаны збялелы немалады, сталага веку ўжо Змыслаў сып; востры абслізганы шворан бліскаў у яго руцэ.

Усе павярнуліся туды, усім ужо было дзіва — пяройме ён паплаўнічага ці не, бо той, убачыўшы, як паблісквае жалезны шворан, голымі пятамі стаў падбіваць пад бакі каня, заварочваючы яго назад, пад рэчку.

Толькі Імполь зняў з жардзяной загарадзі і паклаў на плячо касу.

XIII

На стромы, падмыты рэчкаю грудок з лёгкім, трохі смутным зацішкам лесу ззаду за спіною, з высокімі старымі алешынамі, дзе чарнелі пустыя ўжо вароніныя гнёзды, Міця прыбег прыпазніўшыся: бацька якраз наказаў пасля полудня завесці ды папасвіць каня. I покуль Міця адпрасіўся ў іхняга, нанятага на. некалькі хат пастуха — заспанага, нямытага, з заседжаным мухамі тварам хлопца — і прыбег з далёкай пашы сюды, сопца ўжо добра схілілася на вечар.

Бег, нат уяўляючы сабе, як убачыць здалёк нікеляваную, блішчастую рулю дамскага, з радужнай сетдчкай на задпім коле ровара, пастаўленага ў цяньку, каля прысадзістых хвоечак, што раслі тут, не могучы ніяк адступіцца назад ад страшна высокага, падмытага, у глыбокіх, косых, як маланка, шчылінах абвіслага берага.

He паспеў нават заскочыць дадому ды пераадзецца. Перайшоў тут каля грудка быструю і вузкую рэчку, раптам выгнаўшы з-пад берага чараду маладых, што ўжо сталі на крыло, качак, і здагадаўся, што тут нікога не было. Па крутаватым, у жоўтых дробных кветках дзевяцяранкі беразе падняўся на грудок. У блізкім ляску дралі горла, хрыплі ад крыку, пагойдваючыся на высокіх тонкіх вяршках хвоечак, ружавата-чорныя гракі.

Цвёрдаю, прыцярушанаю жвірам сцежкаю, што правальвалася ўжо ў прорву адломленага берага, Змітрык пайшоў уздоўж рэчкі, шукаючы вузенькі, спярэшчаны крыжыкамі

шыпы след ад ровара, і, пе верачы сабе, завярнуў у напараны, з перасохлым, шорстка-калючым мохам лясок на пясчаную дарогу, думаючы, што Чэся мо паказвалася тут, але, не застаўшы яго, ганарыста-злая села на ровар і, з усяе моцы націскаючы на педалі, замільгала за прысадзістымі хвоечкамі, скоранька, са звонам і бразгатам, выязджаючы з лясное вузкае дарогі па шырокі гасцінец.

Задыхаўшыся ад цягучае смаляное гарачыні, Міця пастаяў на пустым гасцінцы, дзе за ялаўцовымі кустамі паказвалася ў святочяай хустцы і ў доўгай, што падмятала зямлю, бурачковай спадніцы старая, яшчэ рухавая баба з кійком, і завярнуўся назад. 3-пад ног з сухім лусканнем сыпаліся порсткія конікі. Адзіп вялікі, з веерам чырвоных крылляў замільгацеў высока над зямлёю. Міця ўспомніў тое смешнае і далёкае, як лавіў іх, каб згрызалі на руцэ бародаўкі. Унізе пад берагам чуўся плёскат і боўтанне вады — двое верасаўскіх падшыванцаў, павесіўшы на шыю палатняныя торбы, ішлі сярэдзінаю рэчкі, выбіраючы, мусіць, плыцейшае месца, каб залезці пад чорныя, аброслыя чортавымі пальцамі зялёнай бадзягі карчы і выцягнўць адтуль маладых зялёных рачкоў.

Спыніўшы свой лёт, тут, пад берагам, ціха трапяталі крыльцамі ластаўкі, каб ужо ціхенька шмыгнуць у чорную норку гнязда, потым выляталі, падаючы да самай рэчкі, і нізка, ледзьве не датыкаючыся воллем да вады, шмыгалі між зялёнага павалу алешніку.

Міця пастаяў, безуважна паглядзеў на гэты ластаўчын лёт, на хлопчыкаў, што саплі, выставіўшы худыя голыя спіны, падлазячы пад бераг, пад чорныя, зарослыя доўгімі, як чортавымі, пальцамі зялёнай бадзягі карчы, пайшоў далей уздоўж берага.

Рэчка, падмыўшы груд, аточаная абапал густым алешнікам, крута завярнула на роўпае балотца.

У нейкай раз’ятранай гарачцы, не верачы, што Чэсі пяма, збег з грудка, прайшоў каля густога, напаранага ў белай сліне лазняку і раптам аж знямеў: за разарваным вянком алешпіку бялела печая хустка.

Міця высупуўся з-за кустоў і закіпеў ад расчараванпя: баючыся лезці па глыбшае, дзе купаліся меншыя дзве дзяўчынкі, на плыткім плёсе стаяла, распусціўшы доўгія валасы і падымаючы і без таго кароткую палатняную кашульку, дзябёлае дзяўчо. Япо наўрад ці ўбачыла б Міцю, каб пісклявымі маладзепькімі галасамі не закрычалі тыя дзве ў доўгіх, без рукавоў палатняных кашулях.

Скоранька завярнуўшы ад рэчкі і апякаючыся*аб высо-

кую крапіву, Міця прашмыргвуў між кустоў увітага чэпкім і трывушчым хмелем маладога алешніку, выйшаў зноў на сівы, у пэндзліках мятліцы, пераспелых каласках зуброўкі і рассыпанага жару дробвых кветак сардэчніку круты касагор,

У галаве круцілася, віравала адно: «Дзе яна, Чэся?.. Няўжо не прыехала?» Увесь гэты тыдзень, як сам не свой, ледзьве не адыходзячы ад памяці, Міця чакаў гэтага дня. I дзе ні ішоў, глядзеў сюды, на высокія шурпатыя алешыны, што раслі перад лукою, каля абмялелай, зацягнутай раскай завоінкі, адкуль у рэчку праз жаўтлява-слізкі аер сачылася крынічка.

3 свайго надворка, з-за чужых хат усё бачыў гэтыя цёмна-зялёныя старыя алешыны. А пазаўчора нават прысніў сон: па нейкай танцоўцы, дзе хрыпеў патэфон з прыпсаванай пласцінкай, сталы, з падголенымі вусікамі кавалер упоцемку абдымаў Чэсю, і ён, Міця, схапіўшы нешта падхватнае ў руку, намеціўся бегчы туды і, як у кожным сне, нібы спаралізаваны, пе мог зварухпуць нагамі.

Узіраючыся яшчэ раз на сцежку, ці ые відаць на ёй вузенькай, у крыжыкі стужкі, якую, раскідаючы камепьчыкі і дзеручы пясок, пакідаюць веласіпедныя колы, завярнуў па ёй у заглушаны ахрыітлым крыкам гракоў малады лясок.

Але ў Міцевых вушах быў чуваць адно гэты дрыгатлівы звон і ляскат веласіпеда.

Машынальна, пэўна, яшчэ не разбіраючы, куды выправіўся, пайшоў утоптанаю сцежкаю, між ялаўцовых кустоў, раскіданых там-сям недарослых, крывых, нібы сагнутых старасцю, хвоечак. Невысока над прыцішэлым светам вісела сонца. Дзепь хіліўся на вечар. I Міця ўжо адчуў, што даўпо мінула тая пара, калі яна, Чэся, магла прыехаць.

«А можа, яна ідзе пеша?» — за нямоцную нітачку ратупку неспадзявапа ўхапіўся ён, знайшоўшы апраўданве таму, іпто ўжо сам бяжыць у Дварчаны. I падганяў сябе выдуманым страхам — можа, папраўдзе зламаўся веласіпед ці хто злавіў яе, як злавіў летась тут, на гасцінцы ў ляску, бяспалы дварчапскі паўдурак дванаццацігадовае дзяўчо і згвалціў, задушыў, прывязаўшы да хвойкі. Па гэтай бяспалай руцэ, па сіняках, што асталіся па спіне ў дзяўчаці, потым ужо следчы і дагадаўся, што душыў нейкі калека.

А бяспалы паўдурак, як хавалі дзяўчо, пават прыйвюў па магілкі, стаяў у грумадзе, слухаў, што кажуць людзі.

Усё паплыло, закружылася перад вачамі ў Міці ад гэтых перапуджаных думак. Сцялося і закалацілася сэрца.

Мінуўшы лес, гасцінец крута выпаўз на голы, як бохап хлеба, грудок. Далёка ў сіпяй смузе падымаў свае чырвончя 1(58

вежы дварчапскі касцёл, бялелі атыпковапыя местачковыя мураванкі. I чыстае, злінялае ад летняе гарачыні неба, як падпябенне гарачае печы, абдымала лагчыпу, абапал якой, засланяючы адзін адпаго, аблямаваныя сіііяватаю апухаю лесу, горбіліся далёкія груды.

Міця азірпуўся па Верасава, на рэдкаватыя цёмна-зялёпыя кудзеркі вяршкоў шурпата-чорпых алешып і толькі цяпер убачыў, што так далёка адышоўся.

Ён стаяў па самым грудку. У адзінокай кучаравай, што чэзла тут, хвоечцы мякка шумеў вецер. Глыбока, у высланы каменнямі роў спускалася дарога.

Аслепшы ад нізкага сонца, Міця зноў убачыў перад сабою Чэсіп абліты жаўтлява-ружовымі промнямі тварок, калі яны стаялі на кладцы. I Міця прыкмеціў у яе збоку каля вуха тры карычняватыя радзімыя пятпачкі. Як хацелася да іх даткнуцца губамі.

Цяпер зноў да звар’яцелай непрытомнай радасці хацелася абняць і пацалаваць Чэсю, хацелася зпоў вярнуць тую дарогу са Світазі, росную поч. Да Чэсі Міця ніколі і нікога не цалаваў. He цалавалі і яго. I як ёп патаемяа зайздросціў Тосеку Інгілевічу, калі заходзіў да іх у доўгі, на некалькі кватэр, атыпкованы дом, што пах нагрэтаю насмоленаю страхою, з якой звісалі чорпыя таўкачы, клікаць Тосека ў школу і яго мама — высокая, з залатою каропкаю, у фартушку з яагрудпікам, з густою завіўкаю пані Владзя выбягала на дашчапы гапак, леваю рукою абдымала Тосека, пагіналася, паказвала ў вушка пе дурэць, а потым цалавала яго. Тады Міця ціха ўздыхаў, мо ад таго, што ў Тосека была мама, a яго, Міцю, ніхто ніколі не шкадаваў, і яму на вочы ад пеіікай жальбы да сябе набягалі слёзы.

Жмурачыся ад певысокага ўжо сонца, Міця ўзіраўся ў смугу лагчыны, куды спадала глыбокім ровам пясчаная дарога, і пібы зняпацку хтось па.пхнуў яго, і ён подбегам пусціўся з грудка ў гэты глыбокі роў з нанесепым вадою клейкім глеем у лагчыпцы, дзе коўзаўся нядужы пепадкавагіы конік.

3 мястэчка, збыўшы нешта на рынку і, пэўна, растраціўшы апошні злоты, ехаў п’япы гаспадар. Матляючы калматаю, што мо піколі пе бачыла расчоскі, галавою, спрабаваў спяваць: «Едзьма, дзеўка, з памі, з намі — казакамі!..»

Але ў п’япай галаве пераварочваўся свет, блыталіся, прападалі словы, і ёл пачынаў спачатку.

На далыпай фурманцы, -што даганяла яго, смяялася тоўстая маладзіца ў чырвонай хустцы і выскаляўся дробпепькі з тварку няголепы мужчына.

Прыдбаўшы солі ці запалак, з торгу варочаліся вясковыя людзі. Міця міпуў іх, прыспешыў хаду — трэба было прыбегчы назад да заходу сонца, каб прывесці з пашы каня.

У мястэчку ўжо млела ляпівая пасля гарачага дпя вусціш, толькі жалезам бразнула цяжкая завала, спалохаўшы яе. Нязвыкла пустою была засмечаная, загаджаная конскім памётам вуліца каля белых мураваных крамаў.

Гарбаты мужчына ўжо шоргаў дзеркачом, падмятаючы напроці свайго двара выбоісты няроўны брук. Над вуліцай курэў і асядаў пыл.

Каля белае, з чырвоным бляшаным дахам бажніцы Міця павярнуў на пясчаную, яшчэ не забрукаваную вуліцу, учуўшы, як турзапулася і пякуча заныла сэрца. Раптам нешта злое перавярнулася ў Міцёвай душы. За густымі, непрагляднымі кустамі акацыі падымаўся жоўтым шчытом, з акопцам у тры балонкі Грабянкаў дом. Пад застрэшкам каля вільчыка чарнелі прылеплепыя ластаўчыныя гпёзды. Ita краі бляшапай страхі, каля лейкі загнутай каленам вадасцёчнай трубы валтузіліся чорна-блішчастыя, з шарымі каўнерыкамі на шыях дзяркатыя галкі. За гэтыя дні, як Міця іх не бачыў, здаецца, яшчэ болып счэзлі, пастарэлі кучаравыя хвойкі, па чубку іх ублыталася залацістае позняе сонца.

— Змітрык, вой, гэта ты? — Міця страпянуўся ад нечакапага голасу ззаду. Азірнуўся, як злоўлены Злодзей. Каля яго ў ажурнай вязанай кофтачцы з кароткімі, да локцяў, рукаўцамі стаяла Хрысця. Па смуглявым, загарэлым і, здаецца, зблажаным тварку блішчалі адны цёмна-карыя вочы.

— Ты да нас?

Міця затнуўся, не ведаў, што сказаць.

— Чэсю шукаеш?

Міця, не хочучы, паціснуў плячом.

— Паехала яяа.

— Куды? — ужо пе стрываў ён.

— У Барапавічы. Бяда там.

— А што такое?

— 3 бацькам нешта. Тэлеграму адбілі. Яна з сястрою паехала... Учорачы.

Міця завярнуў ад веснікаў, топчучы пыл, перайшоў па другі бок вуліцы.

— Ты дадому? Пачакай, я з табою прайду, толькі, вунь, хату прымкну.

У Міці адлягло на душы, што Чэся не абманула, пе пасмяялася з яго, але повы йеспакой, калі яны ўбачацца зноў, зашчымеў у грудзях.

Хрысця, прымкпуўшы пат веснікі, скорапька дагнала яго, апраўдваючыся, сказала:

— Мой гаспадар недзе пацягнуўся. Цалюткую поч у карты грае.

— Мусіць, у банк. Даўней паны цэлыя маёнткі прайгравалі.

— Во, пяхай крые бог! — Яна прыспешыла хаду і, забягаючы Міцю паперад, нечакана спытала:

— Як жа ж вы там?

Міця бачыў — ёй карціць ведаць пра Імполя, але, тоячы свае дагадкі, сказаў пра іншае, як адчэпнае:

— Копь у пас прапаў. Бацька месца сабе пе зпойдзе. Як сам пе свой.

— Як прапаў? — спытала трохі з дзівам, але нібыта і з абыякавасцю.

— Укусіў шалёны сабака.

— Вой, пе расказвай.

Яны прыпыніліся каля пафарбаванага ў нябескі колер плота, што падымаўся дужкамі, ад слупка да слупка, з болршымі шчыкетамі пасярэдзіне праслаў. За ім, купаючыся ў нізкім вечаровым сонцы, ціха звіслі доўгім веццем струпатыя старыя бярэзіны.

Хрысця паграбла сваім басапожкам зацярушаны лускою ад пераспелых бярозавых таўкачыкаў стракаты пясок.

— Змітрык, што ж Чэсі сказаць?

Міця, збіты з папталыку гэтым запытанпем, таксама прыстакнуў, спыніўся:

— He ведаю.

— Кавалер зпайшоўся. Гэтакая дзеўчыпа, каб я была хлопцам...

— Так што?

— Што? Сама ў тыя Баранавічы пташкай паляцела б.

— А куды цяпер ляціш?

— Куды?— Хрысця асеклася, стаяла, збітая з тропу, a потым падпяла прыжмураныя калючыя вочы.— Цябе папрасіць хачу.

— He прасі, не зраблю, бо ведаю, пра што будзеш прасіць.

— Зробіш!.. Чэсю з Баранавіч прывязу. Вот убачыш. Наеду за дзіцем і прывязу. Скажу, што жджэш. Зпябыўся.

— Так і паверыць?

— Паверыць. Паважае цябе...

— А ці любіць?

— He ведаю.— Япа ўгнула голаў, прызналася: — Любіць трэба так, як я.

— Чаму ж ты лепей за ўсіх?

— Бо і лепей. Я нічога не хачу... Выгады не хачу... Я як пташка. Ды што табе гаварьіць: усе вы выгады шукаеце...— Яна не даказала, мусіць, усяго, завярпулася, скоранька пайшла ўздоўж гэтага хвалістага, з большымі сярод прасла шчыкетамі пафарбованага плота.

Міця памеціўся за ёю, але стрымаўся, павярнуў у завулак, каб ужо наўпрасты, па-за чужых хлевушкоў ды дрывотняў выйсці на пераезд, і нечакана тут, на рыпучай, як сяег, з чорна-бурачковым перацёртым шлакам сцежцы, убачыў Царыка: той ішоў, угнуўшы голаў, у палатняпай кепачцы, даўганосы, схуднелы, махаючы цяжкімі рукамі. Згледзеўшы Міцю, яшчэ здалёк усміхпуўся, паказваючы ў роце чорную шчарбіну:

— Э, пане браце, здароў быў!

Міця працягнуў яму руку.

— Дзе гэта дзеўся? Чаму не зойдзеш? — Царык паглядзеў сваімі карычняватымі, у чырвоных жылках на бялках вачмі. Над вушамі з-пад палатнянае кепкі кучаравіліся сівыя, уперамешку з чорнымі доўгія і даўпо пе стрыжапыя валасы.

— Ды ўсё часу няма.— Міця ўгнуў голаў, схаваўся ад гэтых карычнявата-зялёных насцярожаных вачэй.

— I што ўсё чэшаш? Зайшоў бы. Пагаварылі б.— На барадзе ў Царыка вострым нацярушаным шклом блішчала сівая шчаціна.— Але што гаварыць, што ці дзень, ю благая новасць...

— А што? — насцярожыўся Міця_;

— Газэт мне ўжо не даюць.

— Во і я сваіх не глянуў,— спахапіўся Міця.

— I не хадзі, бо не палучыш.

— Чаму?

— Ён яшчэ пытае.— Царык задраў сваю, з раздвоеным падбародкам, у іскрыста-белай шчаціне бараду.— Вайна блізіцца. Польшча аж шалее, хоць і крычыць, што выйграла вайну пэрваў.

— Гэта я ведаю,— крыва ўсміхнуўся Міця.

Царык, мусіць, пезалюбіў, бо сказаў нат са злосцю:

— А ведаеш, што арышты пачаліся? Бяруць усіх скрытом, хто быў на падазрэнні. Значыцца, гатовяцца, на выпадак чаго, да вайны. Асцерагайся.

— А куды дзецца?

— Удома пе спі.

— Хіба гэта паможа?

— Ну, як кажуць, беражопага'бог беражэ.— Царык па-

цёр рукою сваю шорсткую калючую шчаціну.— А з вершамі як? Ці ііе закінуў ты іх, як старую шапку, па гарышча? Пішаш, га? Тады, як я быў у Вільні, дакляравалі надрукаваць.

— He дачакаюся.

— А ты па гэта пе глядзі: пішы, пе траць марна часу. Трэба верыць. Нешта зменіцца, мо па лепшае для нас, беларусаў.

— Хіба на лепшае? Вы, дзядзька Гаўрыла, кажаце, вайпа маецца быць.

— А што вайна: таму-сяму і перамену прынясе. Мы ж, беларусы, нічога не трацім.

— Цяжка разабрацца тут. •

— Чаму? — махнуў абедзвюма рукамі Царык,— Можа, дзяржаўнасць хто дасць?

— Чаго-чаго, а дзяржаўнасці ды свабоды дарма не даюць, іх трэба адваяваць.

— Ты праўду кажаш,— памахаў сваім загарэлым даўгаватым носам Царык,— а мы сядзімо ціхенька ды нават баімося азвацца, што мы беларусы. Людзі нашы да гэтага не звыклі.

— Нас адвучылі, вякамі дратавалі. А вы кажаце...

— Няўжо так і пе дачакаемся? — Царык зноў зіркнуў на Міцю сваімі карычнева'-зеленаватымі, у чырвоных жылках вачмі.— Ну, я стары ўжо чалавек, а ты? Няўжо ты зняверыўся?

.— He.— Міця адказаў ііе цвёрда, а потым, пібы чуючы Царыкавы мыслі, пацвердзіў: — Калі вы чакаеце, што свабоду прынясуць немцы, то, мусі, не.

— Во-о-о! — Царык раскрыў рот, памахаў пальцамі.— Яны ж паставілі на ногі Літву.

— А цяпер аднялі Мемель. У Пямеччыне — фашызм, ёп прагне скарыць свет.

— А хто пе прагпе кіраваць другім? Скажы, га? Усе. Во палякі, як не мелі свабоды, спачувалі і памагалі пам. А ‘цяпер, бачыш, таўкуць. Сыты галоднаму пе спагадае.— Царык злавіў Міцю за кашулю, турзануў да сябе.— Але іх раздзярэ немец, як каршун курыцу.

Царык азірнуўся і, падаючы руку, зашаптаў зііоў:

— Сцеражыся. Я ж кажу — хапун пачаўся.

Дарогаю Міця перадумаў і гэтую нечаканую гутарку з Царыкам і Хрысцін папрок. Востра тачылася злая помслівасць — праўда, мусіць, любіць Хрысця Імполя.

Як сплялося і зашмаргнулася ўсё на глухі вузел у чалавечым жыцці: паспрабуй развяжы, разблытай яго.

А як сказаць пра гэта Алесі?

У Верасаве Міця быў, калі ўжо закацілася сопца. На надворку пры алехавай калодзе стаяў бацька, цюкаючы па калочку сякерай, вычэсваў да грабель новы зубок. Яны, шчарбатыя, пастаўленыя па стаўпец, прыперліся абслізганым грабільнам да сцяны хаты.

— Дзе халера носіць? — бацька з усяго маху ўбіў у калоду сякеру, падняўся з кален.— Гульба, ды пе штодня! Чаго каня кінуў?

Міця ўжо на бацькаву злосць звык змоўчваць.

— А што тут учынілася?

— Памагчы б во. Адзін усё цягай. Таму то брат, то сват, то радпя. Сепа прывязці і пе было з кім. Табе хоць у галаве?

— Заўтра прывязецца,— Міця, не ведаючы, што казаць, прыспешыў за гумно на сцежку, што вяла да Мондрых.

— Вады прынёс бы, ці што? — зноў крыкнуў бацька.

Трошкі пад’юшчаны бацькавай злосцю, Міця вярпуўся пазад, узяў вёдры — адно драўлянае, акованае, другое бляшанае,— скіраваў да Сымона. Разарваны ланцужок мысляў зноў набег на Чэсю, на Хрысцю, на Царыкаву гутарку ў Дварчанах. А можа, праўда пачаваць трэба не дома, можа, да Алесі хадзіць нанач у гумно?

Набраўшы вады і заварочваючы дадому на шары, туга загнуты лук сцежкі, убачыў: да калодзеся бег Імполь. Помслівая за Алесю злосць і крыўда ўзнялася на яго. Стрымліваючы яе, сказаў пра другое, пра калодзесь:

— Калі ж з свайго будзеш чэрпаць? Ты ўжо абудаваўся, скончыў склеп?

— Цэменту, каб па яго халера, пе хваціла. Заўтра паеду ў Дварчаны прыкуплю.

Расплюхаў ваду, нібы астудзіў сябе: «Ці толькі па цэмент? Едзе, каб убачыцца з Хрысцяй».

Дома ўжо, вечарам, калі ляглі спаць, сказаў у поцемак, дзе ружаватым агоньчыкам бліскала бацькава папяроса:

— Алесін Імполь у Дварчаны да Хрысці падходжвае.

— Гаворыш, нібы сённячы нарадзіўся. Вунь уся вуліца дрыжыць ад плётак.

— I што парадзіпі тут?

— Што?..

— Даўно казаў: «Выжань ты яго».— Атрутлівы махорачны дым нясло ад бацькавага ложка, на пліце бліскаў ружаваты водсвет.— Толькі завіла гняздо, жыць можна, і на табе... Паскудны ёп, а яна ўсё прывячае.

— Любіць мо...

— Ды ўжо ж, раз голаў пад поезд клала...

Як скарга па цэлы свет, суха парыпваў і скрыпеў стары драўляны ложак — бацька не спаў, варочаўся з боку на бок: ад думак ды болю ў каленях, што пачыпаўся на змену пагоды.

He мог задрамаць і Змітрык: як на вялікай крызе, кружыўся, плыў у мыслях да Чэсі, покуль іх разарваў цяжкі тупат пог на вуліцы, які глушыла мяккая тугая зямля. Прыслухаўся — гаварылі нібы па-польску. Міця падскочыў з ложка. Халадзеючы, дагадаўся — паліцыя.

— Што там? — мармытнуў спрасоння бацька.

— Паліцыяпты,— здушапым голасам аказаўся Міця.

— Глядзі, не сунь лабаціну, пе паказвайся.

Міця, туляючыся за прасценак, цікаваў у акно — за верасаўскімі вартаўпікамі, што ішлі паперадзе, конна ехалі двое ў круглых шапках, з доўгімі навіслымі брылямі.

Чуючы, як сціхае гэты трывожпы тупат, успомніў пра сённяшнюю гутарку з Царыкам у Дварчапах, падумаў, што паліцыянты віжуюць і коцяцца па вёсцы пе так сабе.

Задуманы, вярнуўся на ложак, а раніцаю, пе разбіраючы яшчэ, соп гэта ці пе, учуў Алесіп голас:

— Во, спіць?

Міця, разарваўшя ліпкую павучыну сну, адкрыў вочы.

Каля пліты стаяла Алеся: на жаўтлявы, у карычневых плямах твар свяціла рэдкай чырванню нізкае, што яшчэ не паспела адарвацца ад зямлі, сонца.

— Чуў, што сёння рабілася? — Яна нацягнула на сваім жываце каптанік.— Мяне ўночы аштрапавалі.

— Паліцыя? — перапытаў Змітрык.

— Ага. На пяць злотых.

— За што?

— Вунь за нашу з’яду.

— Якую з’яду?

— Сучачку,— Алеся адвяла вочы ад гэтага рэдзенькага ружаватага сонца.— Зайшлі ў хату і склалі пратакол, што сучачка не навязапа.

— Два пуды жыта выкінула,— са злосцю і крыўдай чмыхнуў бацька.

— Думала бегчы будзіць вас.

— А я пе спаў, чуў, як яяы вуліцаю ехалі,— падняўся, прысеў на ложку Міця.

— А як я прыбягала на падворак, нябось, не чуў?

— He.

— Падышла, бачу, агню ў хаце няма, а яны недзе каля Ваўчка гавораць. Думаю сабе, не чапілі Змітрыка.

— He, як бачыш,— засмяяўся Міця.

— Яшчэ і выскаляецца,— нагнуўся перад печчу і кінуў туды палена бацька.— Напалітыкуеш. £удзе і на крапіву мароз.

— Можа, да нас хадзіў бы спаць,— з ласкавай асцярогаю спытала Алеся.

— Калі што якое, то прыйду, сястра.

— I ўдома трэба мець які схрон,— падказаў бацька.

— Вой, пабягу,— нібы схамянулася Алеся.— Мо які злодзей у хату ўбіўся, дзвёры ж не прымкнула. Майго ж пямашука ўдома, цэмент купляць паехаў, бо леташні во скамянеў.

— Гаспадары,— плюнуў стары Корсак: яго, працавітага ды ашчаднага да ўсяго, крыўдзіла нядбальства.

Міцю кальнула раптоўна здагадка, што Імполь у Дварчапах убачыцца з Хрысцяй, і яму стала шкада сястру.

— Што ты мяне так цікуеш? — Алеся адступілася, паправіла каптанік і, схаваўшыся за пліту, бразпула клямкай.

XIV

Спаць не даваў гэты высокі, роўны з шафаю, гадзінпік, што стаяў у кутку напроці акна, адбіваючы на вялікім латунным дыску вузенькі пасярэдзіне і расшыраны на канцах банцік святла.

Фуркатлівае гудзенне спружыны, а потым нечаканае бомканне, што доўга, як ад касцельнага звана, калыхалася ў вушах, не раз будзіла Хрысцю. Асабліва калі гадзіннік біў поўнач — першую гадзіну, як палічыла яна, аж трынаццаць раз.

Сёння гадзіннік прабіў яе даўно, але Хрысцю не браў сон, нейкая сцішнасць ішла ад гэтага аднастайпа вялага чахкання ці мо ад таго, што Хрысця спала адна ў гэтым вялікім, на чатыры пакоі, доме.

Правёўшы Змітрыка і трохі знервавапая, Хрысця пасядзела на ганку, узіраючыся, як на кучаравай хвойцы зачапілася чырвонае сонца, і пачала ўпраўляцца нанач: зачэрпала вады ў кругленькім, ашалёваным дошчачкамі калодзесі, прынясла, паставіла на запас у сепцах,_ замкнула калідорчык з бакавым хрдам. Толькі аканіц не зачыняла — баялася цемпаты, баялася, што і праз акпо не выскачыць, калі часам пажар ці яшчэ якая ліхата. Чаго ўжо толькі це перадумала Хрысця — і як малою была, і як паміраў бацька ад нейкае нязлечнае хваробы: у яго ўсё расла, рабілася тоўстаю губа, і ён памёр з гэтай губы; то ўспамінала Верасава, Корсакаў, то Імполя і сваю астатшою сустрэчу з ім. Хрысця не ведала,

што цягнула да яго, хоць тут, у Дварчанах, ужо знайшоўся і стаў страчаць знарок і западта часта Моўшаў чаляднік, што вучыўся на краўца, нейкі даўгаыосы, падобны на дзятліка, Мікалайка.

Стрэў і сёння, калі Хрысця, прайшоўшы з Міцем, варочалася дадому.

— Куды ж збегала? — спытаў ён, завярпуўшы за ёю.

— Ці ўсім знаць? — нават не азірнулася Хрысця.

— Чаму ўсім? — прыспешваючы крок, чапіўся Мікалайка, але Хрысця пайшла* подбегам: пе падабаўся ёй гэты ціхі і, мбжа, неблагі ды недурны хлопец. Няхай ратуе бог — недарослы і з твару брыдкі.

Лежачы на тапчане і забыўшыся, пе зважаючы ўжо, як цюкае, нібы падзёўбвае, гэты вялікі шафкавы гадзіннік, думала пра Імполя. Думкі, як вада ў быстрым віры, са споду душы падымалі каламуць рэўнасці, што ён жанаты і дарма яна хіліцца ды лёсціцца да яго.

I не ўчула, як задрамала, убачыўшы сябе ў Мондравай хаце з ім, з Імполем. А ў хату ўбегла Алеся і, схапіўшы з паліцы нож, закрычала страшным, нейкім змардованым крыкам.

Ад перапалоху, ад гэтага моцнага Алесінага крыку і доўгага бомкаішя гадзінніка Хрысця прачпулася і заснуць ужо пе магла, успомніўшы, што адна ў хаце. Сполах браў, што ў доме двое дзвярэй і процьма вокнаў. Улезе хто, і не ўчуеш, тут і задушыць адну. Як задушылі падоечы старога Левановіча: адны кажуць, што служанка з каханцамі, другія — што бандыты. Труп знайшлі ў садзе. Цяпер пра гэта гаварылі ўсе Дварчаны. А недзе ў Дубатоўках, тут, пад Дварчанамі, цыгапы прыпільнавалі, што ўдава прадала карову, і залезлі ноччу ў хату — адзін яшчэ звечара схаваўся ў сенях. Абцугамі рвалі, выкручвалі маладзіцы рукі, каб аддала грошы, а яны якраз ляжалі на пошце, покуль не замардавалі, укінуўшы ў пусты, ужо дачыста выбраны куфар.

Успомніўшы пра цыганоў, Хрысця аблілася потам: чаму ж Чм не ўлезці да Грабянкаў — грошы ў яго ёсць, а касцюмаў ды футраў вунь поўныя шафы. Хіба ж ніхто не бачыў, як яны падоечы перасушвалі ўсё на двары, як напаказ, развесіўшы на вяроўках.

Хрысця прыслухоўваецца і чуе ўжо маруднае, са звінючым скрыпам чаханне гадзінніка, і ў такт яму са сполаху тахкае Хрысціна сэрца.

Гаспадар, атлусцелы пан Франусь, пэўна ж, як і заўсёды ад войта Рыдля, з тае белай мураванкі, што стаіць каля рынку, прывалачэцца недзе над раніцу і будзе, як заўсёды,

калі яна, Хрысця, пойдзе яму адчыняць, знарок ці не знарок, абдымаць яе ў сенцах.

3 маладою асаднічыхаю жывуць яны не ў згодзе. У хаце спакою пяма, ледзьве не штодня — калатэча, перадрага ды сварба.

У пані Анці ёсць, ці недзе быў, каханец, бо Хрысця, прытоеная на свагм тапчанчыку, іншы раз чуе, як п’яны, набраўшыся, што мурза гароху, пап Франусь упікае жонку за тое даўнейіпае:

— Курва, ідзі да яго.

— I пайду, толькі ты мне скажы, куды ісці...

Адпаго разу ён біў жонку, і Хрысця, не стрываўшы, ускочыла туды ў іхнюю спальню. Папі Анця стаяла ў разарванай, разлупленай на грудзях кашульцы. Аслупянелы, спатажаны ад уключанага ў суседпім пакоі святла, ад неспадзяванай смеласці маладзенькай служанкі, што на парозе, ад невыносна абрыдлага крыку дзіцяці, якое яна перастала калыхаць, Грабянка толькі раз'юшапа чмыхпуў і шугануў са спальні.

Пасля гэтай перядрагі Хрысця пе ведала, што рабіць, ці ўжо аставацца тут у Грабянкаў, ці папытваць сабе іншых гаспадароў. Праўда, пан Франусь піколі не крычаў на яе, не камандаваў ёю, рабіла ўсё маладая пані ды яе сястра Чэся, што прыязджала з Баранавіч. А работы тут — пад зашмаргу: выпратай гэтакую хату, памый падлогу, змакрэеш ад поту, хоць цябе выкручвай. А ранепька ўстаўшы, збегай да свінабоя купі мяса, то на рынак радыскі. Добра, што малако, масла ды сыры прыносіла з Дубатоўкаў старая Гэлька. Праўда, Хрысця любіла, апярэдзіўшы дварчапскіх дачнікаў, прыбегчы да тых старых шурпатых хвоек, пад якімі ў буднія дні збіраліся вясковыя маладзіцы, топчучы на злінялых распасцёртых хустках вялікія порсткія горбы перамытага шчаўя, цыбулі ды пучкі ружовае, перавязапае радыскі. Тут каля радыскі ці салаты ляжаў кружок укручанага ў вымыты лопухавы ліст жоўценькага масла.

Варажылася Хрысця толькі аднаго, каб не натрапіць па верасаўскіх ці ведравіцкіх баб.

Падоечы было нават горшае. Хрысця, прыглядаючыся да кошыкаў, дзе ў мякіне ляжалі жоўтыя яечкі, да курэй, якіх куплялі дачніцы, трымаючы за звязаныя лапкі і раздуваючы ў іх пад хвастамі пух, убачыла здалёк на разасланай хустцы горбачку рыжавата-белых, некім ужо пазбіраных суніц, здэцца, чуючы іх нават пах. I ёй захацелася іх купіць, каб прынесці маладой Грабянчысе. Там ужо стаяў, апіраючыся на жоўтую бамбуковую кацубу, стары сівабароды яўрэй

у круглай ярмолцы. Прысеўшы каля суніц, іх у шклянку жменькаю насыпала маладзенькае дзяўчо.

Раптам Хрысця ўчула, што яе нібы штурханулі, калі яна ўбачыла васільковую злінялую сукенку з няроўным адтапыраным краем. Прыстукнула, падымаючы вочы і ўбачыўшы ўжо выпуклы жывот, крышку прыхавапы даўгаватым прыталеным і пезашпілепым на ніжнія гузікі сачыкам.

Нешта як спаралізавала Хрысцю. Насунуўшы на вочы белую, у сіпія валошкі хустку, Алеся хавала ад сонца свой руды ад плямаў схудзелы твар. Як япа змянілася, пабрыдчэла. Хрысця ўжо ступіла да дзяўчаці, таксама нагнулася, каб не глядзець на гэты спакутаваны твар, на выцвілыя збляклыя вочы, што нечакана страпянуліся.

— А ты галавы не нагінай.— Злы, цвёрды голас пібы перуном стрэліў у Хрысцю.— I вочы пе хавай. Думаеш, пе ведаю, што была ў Верасаве? Калі ўжо так хочаш, то аддам. Кажуць, хваціць такога квяту на цэлым святу.

Шорсткаю і востраю асакою разанулі, распаласавалі Хрысціну душу гэтыя Алесіны словы. Ужо выпрастаўшыся, бліснуўшы сваімі быстрымі вачмі, адсекла Алесі:

— I вазьму. Хоць чалавеку палёгка будзе...

I скорапька пайшла, забыўшыся пра тыя ягады, несучы ў сабе брыдкасць, сорам і помслівасць, што калі захоча, то Імполя адаб’е, і гэты крык не паможа, і нават бітва,— бо Алеся, каб тоўстаю не была, дзіцем пе хадзіла, то, пэўііа, білася б.

Толькі пашто яно такое жыццё: грэшна перад людзьмі, перад гэтым дзіцем, што народзіцца ў Алесі. Яго, Імполевым, дзіцем. I праўда — хай не ходзіць. Жапаты, нашто? А тое, што наравіцца — пройдзе, згіне, разыдзецца, як туман. I праўда, як туман, бо і свету не відаць, і не ведаеш, куды ісці, а потым паяснее ўсё. Во, як гэты гадзіннік, якога, здэцца, не было чуваць, а цяпер ізноў — так-цяк, так-цяк.

Растрывожаная мыслямі, Хрысця перавярнулася на другі бок, але ведала, што не засне. Якая хоць гадзіна? Устала. Пляскат пог і рып дошак аддаваліся палахлівым чуткім рэхам у пустых пакоях.

Нібы нехаця, вяла тахкаў гадзішіік. Каротшая, з кружком-кветачкаю стрэлка вострым шыльцам уціралася ў чорную лічбу. Хрысця, не верачы, што ўжо другая гадзіна почы, каля вушака абмацала выключальнік з круглым струпком, націснула на яго — салатавае, з-пад зялёнага абажура святло адбілася на залацістым абручыку круга: праўда, кароткая стрэлка сваім вострым дзюбком праткнула лічбу «два». «Ай, божа,— Хрысця зноў тыцнула пальцам у

струпок белага фарфоравага ўключальніка,— калі ж спацьму, а сёння ж раніцаю збіралася схадзіць па ягады. Гэта ж чрасіла Суля, каб ёй назбірала чарніц».

Густая, як вада ў віры, чарната раптоўна абняла Хрысдю. Аслепшы, яна па гэтай густой палахлівай чарнаце пайшла да свайго тапчана. Пад нагамі зноў, аддаючыся рэхам, ядавіта рыпела падлога.

«Божа, мо дзе хто ўлез. Гэтакая хата. Столькі вокнаў. I яе ўчуеш».

Сполах забіваў дух. Хрысця па пальчыках дайшда да свайго тапчана. I раптам гэты пакой з шарым акном, за якім чорпым страхоццем калыхалася хвойка, засланяючы неба, з мутным бляскам шкла ў шафах з размаітымі кніжкамі наліўся, напоўніўся вусцішнасцю: а можа, хто ўбіўся, улез, каб чбкрасці Грабянку, падпільнаваўшы, што ён п’е і грае ў каргы ў войта Рыдля.

Але ж праўда — нехта нібы загрукаў. Хрысця сцялася, паслухала, прыгадаўшы зноў цыганоў, што замардавалі маладзіцу. Залекацела ад страху — нехта стукаў, толькі не ў той, ад вуліцы, ганак, а ў гэты, што быў з двара, куды, звыкла, прывалокшыся п’яным, стукаўся сам Грабянка. «Можа, і цяпер ён?» Хрысця паглядзела на завешанае фірапкамі акно, падхапілася, знайшла свой фланэлевы, падкарочаны для яе, для Хрысці, Грабянчыіпын халацік.

Прайшла кухню і сцішылася, баючыся зайсці ў калідорчык. На надворку было двое.

— Мувень ці, жэ войны не бэндзе *,— гаварыў, як Хрысця пазнала, свіпабой, што меў мясную лаўку на той, далёкай каля возера вуліцы.

— Военко, воепко, цужэсь ты за пані? ** — у адказ яму заспяваў пан Франусь і, шкрабучыся за вушак, ужо запратаў зайсці ў хату.— Дабавіць у чубе трэба. У йяне стоі якасць травіца.

— He бэндзе войпы, не адважасен ***,— зноў гаварыў свінабой.

Хрысця ўвайшла ў калідорчык, але ўжо ніяк не магла патрапіць адамкнуць замок. Можа, не той ключ, не ад тых дзвярэй?

— Чаго не адчыняе? He слышы, хороба,— не стрываў Грабянка.

— А хто там?.— спытаў свінабой.

* Кажу табе, вайны не будзе.

** Вайна, вайна, што ж ты за пані?

*** He будзе ваішы, не адважацца.

— Мая служанка, пічэго собе, як рэпка,— пахваліўся Грабянка і замалаціў у дзверы цяжкім кулаком.

Хрысця нарэшце павярнула ключ, адамкнула дзверы, але выскачыць з калідорчыка не паспела, печыя рукі пачалі лавіць яе. У твар нясло смуродным перагарам гарэлкі.

— Цыс-с,— педзе блізенька зашыпеў, як ушчэмлены ў расколіну ляшчыны гад, той лысы, з задзірыстым носам свінабой Канэцкі, да якога яна бегала купляць мяса,— Такі анёлак.

Што было моцы Хрысця рванулася з калідорчыка.

Грабянка з мардатым свінабоем завярпулі на кухню, адтуль чуўся іхні глухі тупат.

Хрысця, прыслухваючыся, сцягнула з сябе халацік, падлезла пад казытлівы шарсцяпы плед.

Тупат па кухпі сціх, адно чуваць было, як смяяўся, шыпеў, пібы гусак, свінабой:

— Цыс-с!

Хрысця не ведае нат, ці паспела яна задрамаць, ці не спрасоння ўчула:

— Анёлак, ты спіш?

Яна толькі ўбачыла, як недалёка бялела сподняя кашуля, і потым учула, як чужая рука абмацвала тапчан.

— He бойся.

Хрысця яшчэ не магла разабраць, хто тут.

— He бойся. Ён не чуе, ёп спіць.— На Хрысцю дыхнула гарам гарэлкі.

Каля тапчапа пахістваўся свіпабой.

У міг вока Хрысця саскочыла на падлогу, але за кашульку трымала ўжо свінабоева рука.

— Я не так, чуеш? Я заплачу. Я багаты. У мяне вунь поўная кішэпя грошай, я азалачу цябе. He крычы, чуеш!

— Пусці! — ужо рэзка рванулася і асмялела Хрысця.

— Чуеш, азалачу. Хату купіш. Ты ж знаеш — я Канэцкі. Я маладзепькіх люблю.

— Пусці, смырод! — яшчэ раз, але з усяе сілы турзапулася Хрысця, учуўшы, як, пятуга луснуўшы, раз’ехалася старая зношаная кашулька. Змярцвеўшы ад усяго, ад сораму, ад злосці, ад гэтай рукі, што без брыдкасці, з нейкім холадам, як жаба, папаўзла па целе, Хрысця зубамі злавіла гэту валасатую, гідкую да рвоты руку, кусала не шгадуючы, упіўшыся зубамі глыбока ў скуру.

— Ты што, звар’яцела?! — заенчыў Канэцкі, але ўжо другою рукою хваціў Хрысцю ў пояс.

Абедзвюма рукамі Хрысця ўперлася ў расхрыстаную валасатую грудзіну і пхнула ад сябе Канэцкага: ён, п'яны, не

ўстояўшы па пагах, паехаў спярша на дзіцячы пусты ложачак, а потым ужо на падлогу, ляснуўшыся аб яе недзе ўпоцемку лысым круглым качаном галавы.

«Мо забіла?» — жахнулася Хрысця, але ўчула, як, сілячыся ўстаць, захроп Канэцкі:

— Ну, курва!

Хрысця вышмыгнула па святло кухні. Абвяўшы на крэсле і ўпёршыся ў стол галавою, там соп носам і захлёбваўся пан Франусь.

Дзверы ў калідорчык і на двор былі адчынены. Ледка адзетая, у адной кашульцы, учула здаровы скразняк ветру. Скоранька спусцілася з ганка, завярнула за вугол дома. Ззаду ў калідорчыку шкробся, трымаючыся за сцяну, п’яны Канэцкі.

— Ты куды, дурніца? He рабі крыку, чуеш?

Спатыкаючыся ў нізкім поцемку, дабегла да брамкі. Яна была таксама не прычынена. Задушлівая сухая ноч млела над мястэчкам. У шарым хмурным небе палахліва ўспыхнула высокая жаўтлява-ружовая яснасць. Пераспелая духата рвалася ціхаю маланкаю. Здалечыні пе дакочваўся цяжкі глухі пярун.

— Стой, кажу, не рабі лопату,— ужо за плотам, за кустамі акацыі ўчула Хрысця перапіты ахрыплы голас.

I нечакана па лісці зашалясцеў і цяжка гупнуў каля Хрысці ў пясок вуліцы вырваны недзе з кветніка цяжкі абломак цэглы.

Хрысця перабегла пад ліхтаром жоўты круг святла, скіравала да пошты — там свяцілася акно, быў чуваць голас тэлефаністкі: «Алё, алё, маўчыць гміна. Алё, ніхто там не падыходзіць да тэлефона...» — і спынілася каля белага атыпкованага дома з дзвюма прыбудоўкамі — Сулінай цукерні. За шчыльна закрытымі аканіцамі тамілася сцішнасць. Да аканіц не пускаў высокі плот з замкнутаю брамай.

Хрысця патурзала яшчэ раз за клямку глухое форткі і ўжо цяпер, учуўшы нестрывалы жаль да сябе і за гэтую ноч, і за верасаўскае жыццё, і за сваё сіроцтва — горка заплакала.

Адлягло, палягчэла па душы ад гарачых слёз. Нібы падужэлая, акрыялая, узялася абедзвюма рукамі за частаколіны, узабралася на жэрдку і скокпула ў гародчык на высокія, за пасохлымі кветкамі касачы. I ўжо на яе тупат у гародчыку, па піастанне па градах каля топкіх маладых яблыняў спадцішка сухім, асцярожным рыпам адазваліся дзверы.

— Што тут трэба? Хто така? — не высоўваючыся з-за іх, пыталася Суля.

— Гэта я, цётка Суля, гэта я,— шэптам крыкнула Хрысця.

За страхою дома на сіняй хмары ўспыхнуў і доўга трапятаўся ружаваты водСвет маланкі. I тамлівую ціш ночы знянацку разламаў высокі грукат перупа.

— Ой, вос бісту до? — перапалохана зноў спытала Суля.— Вой, чаго ты тут?

— Памажэця.— Даўкі камяк захрас у горле.— Хрысця гаварыць не магла, свет заслапілі слёзы.

— Гот із міт дыр, фарвос бісту накет? Божа, чаго ж ты голая?

— Прыстае, рады няма... вунь свінабой. П’яны прыйшоў з гаспадаром.

— А дзе япа, Грабянчыха дзе?

— У Баранавічы паехала.

— Вой, пакажыся.— Суля парэшце ўбачыла разарвапую кашульку,— Што ён вытварае, гэты стары паскуднік? Трэба было чым па галаве, па гэтай яго лысай бручцы, каб раскалолася. Дэр алтэр уйсвурф? Чортаў кныр!

Суля гаварыла пешта ўжо ў хаце, завёўшы Хрысцю зпоў за перагародку ў той вузенькі, са швейнай машынай пакойчык з адным ложкам, дзе першую дварчапскую поч пачавала Хрысця.

Яна і лягла тут, ці паспеўшы звесці вока, бо абудзілася ад моцнага грому і густога за акном навальнічнага дажджу. I ад спорнага дажджу, што пах свежасцю тут у пакойчыку, ад шарай, завешапай ім раніцы, ад вясёлага, перагаворлівага цвіркання ластавак пад шчытом нейкі яспы, як дзе праз шчыліну, промень радасці заззяў у куточку Хрысцінай душы — невядома чаму яна ўспомніла Імполя, таго, загарэлага, босага, з падкасанымі калошамі, якога бачыла астатні раз на сенавапні ў Верасаве, калі хадзіла па ягады.

Але гэты ясны слупок радасці зняпацку змерк, па памяць вярнулася сённяшняя ноч, і зноў вочы затуманіліся ад слёз і гарката крыўды сціснула сэрца. Як жа ж дадому цяпер ісці? Як жа ж у гэтай парвапай кашульцы?

За перагародкаю зарыпелі сухія дошкі падлогі. Маленькі Сулін мужык, зарослы да вушэй чорпаю, з сіваю пасмаю кучараваю барадою, доўга шкробся каля вушака перагародкі, потым адкінуў полаг паркалёвай занавескі — па швейнай пажной машыне, аказваецца, ляжалі яго старыя, у хвосціках жоўтых вылезлых гумак падцяжкі.

А потым прыйшла Суля, прысела па крэсле, сашчаміла на каленях рукі, пакруціла чырвона-рыжаю галавою.

— Што будзе? Да чаго ўжо свет дайшоў, калі гэты стары баламут?.. Але праўду кажуць: волас сівее, розум сла-

бее. А што ты хочаш? Яго бацька такім быў. Воўчае насепне да лесу цягне. Што, не праўду кажу?

I прынесла сваю старую, злінялую сукенку ў макавыя квечачкі.

— Ідзі сюды, паснедай.

— He, пабягу ўжо.— Хрысця яшчэ болей здрабнела і паменшала ў гэтай вялікай, гаматпай сукні.

— Перачакай дождж.

— Ці далёка тут, не размокну,— і выбегла на цёплы роспы дождж, на тугаваты ад вады пясок. Сцягнула, сабрала ў жменю на грудзях шырокую сукенку і пабегла, з лопатам распырскваючы лужыны.

Па зачыпеных весніках, па нейкай акуратнасці, як ляжалі перад гапкам драбіны, аб якія выціралі ногі, па вокпах адчула, што дома ўжо маладая Грабянчыха.

I праўда, на. рып дзвярэй, на тупат яе ног у калідоры выскачыла, на бягу зашпільваючы халацік, з аброшанымі кудзеркамі валасоў і мокрымі бровамі пані Анця.

— Матка найсвенша, я тут і месца сабе ые знайду, дзе ж ты была?

— У Сулі начавала.

— Свенты божа, што тут учынілася?

— Гаспадар з свінабоем...

— Я так і "думала. Божа, калі гэта кончыцца? — Яна азірнулася на дзверы.— Цяперь вунь ляжыць мокры, як бык...

— Як жа ж тата ваш? — перабіла яе Хрысця сваім роспытам.

— Пры смерці ён.— У пані Анці задрыжаў падбародак.— Дарма дзіця там пакінула, спадзявалася — Чэся прывязе.

— А чаму ж не? — здзівілася Хрысця, пакідаючы па ходніку сляды ад мокрых ног і ўслед за гаспадыняй ідучы ў спальшо.

• — He, паеду сама. Сёпыя паеду. Ты мпе плеценую карзіну, тую, што на два замкі, з гарышча дастапь,— і павярнулася да шафы, шчоўкнула ключыкам, адчыніла дзверцы, махнуўшы пахам нафталіну,— Бялізну з шафы будзем даставаць.

— Нашто? — насцярожылася, змярцвела Хрысця.

— Як нашто? Ты ж бачыш, збрыдзела ўсё.— I ўжо закрычала сама да сябе.— Досць тэго! He могэп на то патшыць, не могэн! *

* Досыць! He магу на тое глядзець, не магуі

— Дзе ж будзеце жыць? — жахнулася Хрысця, падумаўшы пра сябе, што будз§ з самою, дзе дзепецца. Няўжо будзе хадзіць па мястэчку, каб памыць каму бялізну ці прыпясці вады. I цябе пакормяць, як дурпаватую Сабіну.

— У мамы... He — дасць! — і кінула з шафы сваю зялёпую аксамітную сукеяку з вялікай брошкай.

— Што вы! — Хрысця глядзела на гэтую вялікую прыгожую брошку, што мігцела і пералівалася, як раса, то ружовым, то сінім, то жоўтым агнём.— Каб вы былі адна, a то з дзецям.

Маладая Грабяячыха, мусіць, успомніўшы малую, на два пакойчыкі, бацькаву кватэрку ў цагляпым доме недалёка ад чыгункі, дзе бяскопца грукаталі паязды, тую цясноту, маму, якой яна скажа, што кінула мужа, і падумаўшы, ці вытрывае, ці перанясе гэта ўсё мама — і бацькаву хваробу і яе развод,— і неяк бязвольна апусцілася на сваю зялёную сукепку, абы-як кінутую на падлозе.

XV

Адцвіла, адкрасавала сваім трапяткім хараством і стаілася ў зморана-сарамяжлівым спакоі, як цяжарная маладзіца, чуючы сябе ды свой варухлівы плод, бяскопцая і вечна зраджайная зямля.

У садах з-пад сівага лісця высунулі сваю блішчаста-зялёную лабаціну маладыя яблыкі, шчодра захарашэлі ад бурачковай завязі разгалістыя грушы. У закурэлым вішняку вільготнымі, нібы вылушчаны са стручкоў гарох, вочкамі з-пад цёмнага лісця вызіралі зялёныя ягадкі.

Згасла ў гушчары дзіравага, сточанага алешпіку ды сівага вербалозу ледзьве прыкметная каліна. Асыпала свой ружовы, крышку зліпялы цвет у зялёных ровішчах, на старых палявых межах і даўнейшых селішчах калючая шыпшына.

На полі ўжо сівавата-зялёнымі хвалямі хадзіла высокае густое жыта. Вецер падымаў з яго і нёс жоўты пылок. Яно красавала.

Абагнаныя па першаму разу, дурэлі, гонячы зялёнае бацвінне, лапушыстыя картоплі.

Выкручваў з зялёнага шырокага пер’я мякепька-вусаты колас ячмень. Дрыжаў, дзе-нідзе выпусціўшы ўжо меленькія пацерачкі, сівы авёс. I зацвітаў нябескім цветам паполаты верасаўскімі бабамі жаўтлява-зялёны лён, ды падымаўся, раскрываючы сваё драпастае лісце, малады лубін, на які, цокуль ён яшчэ яе заглушыў травы, пускалі каровы.

На сівых ад моху і дымпых пэндзлікаў сушпіку ялавіпах, ніколі не арапых нішчымных аблогах, стракатых ад ружовага чабору ды жоўтага сакаўнога водцыку прылесках зацвітаў свянціян.

Стаяла самая гарачыня маладога лета. Над смутным прывялым полем, над жытам, дзе было звіта з сухенькага пырніку глыбокае, з шасцю рабенькімі яечкамі гняздо, звінеў, трапытліва падымаючыся ў выцвілае неба, шары жаваранак. Ды ыа вялікім, пабітым воспаю лішая ды аброслым быльнікам камені стаіўся гарбаты каршуп, выцікоўваючы зайца ці мо вывадак маладых пры жыце курапат.

Тады-сяды на полі паяўляліся бабы, каб папалоць для каровы радзюжку гэтае бярозкі ці паўзучага, у белепькіх, як на вадзяной pace, кветачках крапцу.

Ды ў вольную нядзельку, намазаўшыся здорам пухкіх грэцкіх аладак, крышку сыта-давольны гаспадар паволі ішоў аглядаць сваё поле: як што расце, красуе, ці пе парабіў хто шкоды, выкасіўшы для свайго капя лапік канюшыпы або прыпасвіўшы ярыну.

Верасаўскія маладзіцы, як кураводкі, абсыпаўшыся дзецьмі, покуль не наспела жніво, бегалі ў няблізкі Кашалеўскі лес па ягады — хай будуць высушаныя на зіму на лякарства, ці во і цяпер з’есці, прысыпаўшы, каб было сытней, грэцкае мукі і забяліўшы малаком. Ачуняўшы да полудню ад хвароб ды расхадзіўшыся, выбіраліся ў гэтую пару лета па старыя межы, у ровішчы ды жоўты ад водцыку аблог, каб назбіраць зёлкаў, старыя, падтупаныя ўжо бабы.

Рвалі яны ды збіралі ў прыпол усё: і невысокі, падобны да люціку, з жоўценькімі кветачкамі грымотнік, што памагае ад кашлю, і палявую моркву, што лечыць ад жаўтачкі, і сухі хвошч, і ліловую шчотачку перапялічніку, каб укінуць яго ў кіслае шчаўе, і сіненька-пэндзную, затоеную ў цяньку каля ялаўцовага куста кветку паўночніку — соннага лякарства. Ці адышоўшыся далей ад вёскі, адкуль не чуваць пеўневага ўжо голасу, нарваць чартапалоху, каб, распаліўшы па жалезнай засланцы сухія калючыя шышкі, было чым абкурыць ледзьве не голенькае, у адпой кашульцы дзіця, гапяючы з яго пярэпалахі ды зрокі.

Толькі адна Алеся, старонячыся чужога вока, не вельмі адлучалася з дому: бо ці збяжышся ўжо з жыдкімі ў хадзе бабамі, ды і ягады тыя — не блізкі свет. Хоць у нядзельку схадзіла ў Дварчаны ўжо наперад купіць для жданага дзіцяткі фланэлю на шапачкі і паркалю на сарочачкі, стрэўшы пезпарок яе, Хрысцю.

А сёння прыкра па душы і цяжка перагораць, што чапіла яе перад усімі па рыпку. Бо ўпочы спіліся зноў — і Хрысця, і пемая Еўка з свякрухай. ІІа нешта ж укажа гэты сон. Нават у Імполя спытала:

— Што гэта значыць, калі пябожчыка прысніш?

— Старое нешта знойдзецца,— сказаў ёп, і Алеся ўжо супакоіцца пе магла: няўжо зпоў па вёсцы папаўзуць якія абгаворы? Няўжо?

Імполь павёў на той далёкі лужок у Палужні пасвіць каня. Якое там пасвііше, толькі спіць дзе ў цяпьку пад алешнікам або ў Дварчаны да яе пабег. Ды хай ужо лётае, хіба прыпыніш? Абрыдла думаць пра гэта. У яе адзін клопат — дзіця. Трэба схадзіць па лякарства і для яго, дзіцяткі, і для сябе. Накапаць памцніку — тых чорных, з бубкамі, карэньчыкаў, што кідаюць у гарэлку, ды стрымбуляватага, бязлістага, па якім сінімі матылькамі разгортваюць свае крыльцы празрыстыя кветачкі мацаўніку ад парушэнпя, і парваць жоўценькай, у пупшах, як канюшынка, руціцы, каб ратаваць сэрца, і браточкаў — купаць, калі пойдуць скулы, малых дзяцей.

Алеся азірнулася на высокую страху гумпа, за якім падымалася сіняя, з папяловымі мякенькімі краямі хмара, і рахманым, яшчэ нязлосным водгаласам адклікаўся і прагрукваў гром, падумала, што дажджу, дасць бог, у Верасаве не будзе — хмару пацягне на Кашалёўскія лясы, на тўю шырокую ў лазе ды алешніку лагчыну, дзе віўся, падмываючы пясчаныя берагі, блішчаў цёмпы, з жаўтлявымі плёсамі Неман. Алеся бачыла яго толькі раз, як ездзіла з бацькам на кірмаш у Бяліцу. Зімою там, кажуць, утапілася вяселле.

Прымкнуўшы сеначныя дзверы, Алеся прытаптала на прызбе доўгі, з абслізганым язычком ключ, сцягнула з яловага частаколу памыты фартух і, прапускаючы наперад сябе сучачку, выйшла па вуліцу.

Каб лішне не надарыцца на каго, завярнула на бацькаў двор, на вузкую, вытаптаную каровамі ды авечкамі сцежку: вось так паўпрасты можна было выйсці на кладку.

За гумпом, выкошваючы высокі, у белым цвеце баркун ды глухую капапельку, што заглушылі тут небрукованы двор, шастаў касою бацька. У сподняй, зрудзелай ад поту і даўно, мусіць, пе мытай палатпяпай сарочцы.

«Думаю толькі пра сваё, а вунь які недагледжаны бацька»,— упікпула сама сябе, але ўслых ужо і яго:

— Дабраў час. У нядзельку касіць. Грэх жа ж.

— Такі то грэх, каб чалавек большага не ведаў, калі выкашу чортава зелле.

Напамінак пра болыпы грэх калыіуў Алесю — незнарок падумала пра немую Еўку і свекрыву, у душы калючым клубком перавярнулася злосць.

— Сарочку во скінь. Буду ісці дахаты, вазьму.— Алеся пераступіла сучачку, што прысела пад нагамі на сцежцы, спусцілася да вуліцы, сказала яшчэ:

— I Змітрык няхай прыгатуе што памыць.

Пераскочыўшы каменні, стрымгалоў у садок збегла сцеж ка. Разарвалася зігзагам пад сівымі, яшчэ не ацяжэлымі ад свайго прыплоду яблынямі. Густы ліповы пах нават прыпыніў Алесю: у Сымонавым садку зморана пагойдвала жоўтым ад шчодрага цвету галлём, не могучы ацерабіцца ад пчол, высокая старая ліпа.

Ужо каля рэчкі гэты густы мядовы пах ліпы перабіў рас парапы, у ружаватых чачотках гаркавата-млосны валяр’яп. Хмялеючы ад яго, Алеся перайшла кладку.

Набіўшы між пальцаў кветачак белага сухотніку, выйшла на ветраны грудок. Прыслухалася: за сівымі купаламі вербаў, шурпата-чорнымі, сухаверхімі алешынамі з варояінымі гнёздамі чуваць было, як.у вёсцы спявалі пеўні.

«Не, трэба далей адысціся, каб не чуць петуховага голасу»,— успомніла Алеся тое, што некалі раіла маці.

Чуючы босымі нагамі калючы жвірок, пайшла цвёрдаю сцежкаю каля жыта. Аб твар, аб рукі казыталіся вусатыя, ужо трошкі звіслыя ад налітага зерня каласы. На падсохлай траве, на шурпатых' сіва-ліловых вусах зіхацела чырванню, трымалася, мусіць, на дождж раса. Ад высокага, з ружаватым сцяблом жыта, што пры беразе зарасло злінялаю валошкаю, прэсна пахла вільготнаю падапрэлаю травою.

Пры сцежцьі ў рэдзенькай траве хаваліся марныя буслікі, і шчымлівая радасць апякла Алесіпу памяць — прыганулася нешта далёкае, светла-дзіцячае, як хадзіла па калючашапаткім іржышчы, збіраючы іх у букецік.

Алеся памаленьку нагнулася, сарвала каліву травы з ліловымі кветачкамі і ўжо адцвіўшым насеннём. Япо і праўда было падобяае да бусліка: доўгі зялёны дзюбік і пацерачка галавы на тонкай шыйцы.

Аднекуль пахла і цягнула крышку чадньгм ды.мком, і трапяткая сучачка, што бегла паперадзе, палахліва спынілася, прычакаўшы Алесю. Па дарозе круга невялічкага раскладзенага агшо сядзелі дзеці, трымаючы над полымем пучкі звязапых і рассыпаных веерам каласкоў. I Алесі раптам, як малой, зажадалася падсмажаных чорна-саладжавых зяряяткаў, што сядзяць набрынялыя ў абсмаленых бязвусых каласках.

Пастухі, счуўшы тупат ног па выбітай сцежцы, палахліва азірнуліся, той-сёй пават з коленкаў ужо ўстаў па погі, гатовы пудкім зайцам скочыць ад агню, але, убачыўшы кабету, спакойна па локаць прыляглі зноў.

Вішнёвая карова, адкраўшыся ад грамады, з другога капца палетка лавіла языком абвіслыя каласы, рвучы ўжо з карэпнямі калівы жыта.

— Сядзіце, хоць бы паглядзелі, дзе карова! — паказала рукою Алеся, і па дзяцей ад злосці забурчала ўедлівая сучачка.

— Нідзе не дзенецца.— Самы большы з пастухоў, нат пе зварухнуўшыся, цёр у далопь з абсмаленых каласоў зялёпыя прыгарэлыя зярняткі.

— У шкодзе вунь,— прыкрыкнула Алеся.

— Гэй, ты, вушаты! — нехаця, пераломаным ужо гола•сам сказаў большы пастух, не падымаіочы ад зямлі вачэй, і на яго крык усхапіўся рабапосы, з адною падкачанаю калошаю хлопчык.

I ўслед за ім запляскаў босымі ножкамі маленькі, гадкоў пяці, узяты на пасвіска мо пасля доўгага плачу брат.

«Чый жа гэта?» — старалася ўгадаць Алеся, ідучы ўслед за дзецьмі, і, калі меншы азірнуўся на «крыклівую цётку», па курносым дробным тварку, па тым, як ён пудка глядзеў спадылба, пазнала — Герасі'мцовай Зосі сын.

Гарачынёю аблілося, турзапулася ад болю сэрца — гэта ж у адзін год з Зосяю тоўстаю хадзіла. Каб не раз’ятраная сляпая злосць, калі душыла свой жывот, такою ўжо дачка была б. «Божа мілы!» Алеся, як аберагаючы ад чаго нядобрага, закрыла рукамі свой жывот, абцягпула коф<

Хлопчык пабег, схаваўся за высокаю сцяпою жыта, а ў Алесіпай душы вялікім задушлівым клубком пераварочваўся развярэджаны даўыі боль.

Тарпатынавым пахам дыхала ад блізкага хвойніку, ад растопленай на сонцы смалы. Прымлелі, расплыліся, як куры на пяску, нізкія кусцістыя хвоечкі, што, як помніць Алеся, сядзелі тут спрадвеку адпакавыя — крывыя і састарэлыя.

Падсох і пякуча патрэскваў пад босымі нагамі сівы мох, што ў вільготную пагоду, у дождж адсырэе, зробіцца мякенькі, як падушка,— ідзеш і толькі чуеш гэтую мяккую ды мілую для душы пухкасць. Між нізкіх хвоечак, каля старога, зарослага мохам ды лішаём ялаўцовага куста абвяў, звесіўшы карычнева-зялёную шапку, нікім не згледжаны баравік.

Падышоўшы туды, Алеся прысела, азірпулася кругом, ці няма дзе яго сям’і, але, нічога не знайшоўшы, спусцілася ў зарослы высокімі каптуфамі ялаўцовых кустоў равок.

Па зялёпай лагчыне высыпалі цёмна-карычневыя маладзенькія лупякі. Іх ніхто не збіраў. Верасаўцы чакалі, покуль пойдуць, як казалі, праўдзівыя грыбы — баравікі, каб насушыць на калядны пост, каб можна было ўкінуць жменьку ў капусту заміж затаўкі або наварыць грыбнога квасу.

Абмінаючы выспу лупякоў, Алеся паслізнулася на адным, завярнула да жоўцепькае, як рабіяавы цвет, чачотачкі пізіперніку на ружаватым ствалку з сівавата-тлустымі, пібы ў блёсках слюды, круглымі лісцікамі. Вырвала яго разам з растапыранай лапкаю карэппяў, што не вельмі чэпка ўпіліся ў пясчаны грунт ялавіны, укінула ў свай фартух.

Пахучым пізіпернікам, дадаўшы да яго чабору, верасаўскія бабы выпарвалі закіслыя ад малака збанкі.

Алеся мінула равок, пайшла ўздоўж хвойніку, прыглядаючыся да ялаўцовых кустоў, дзе ў цяпьку драмалі, звесіўшы сіненькія галоўкі, марныя, нэндзныя кветкі паўночяіку. Асцярожна нагінаючыся, рвала іх у закручаны глыбокім жалабком фартух. Нават здзівілася, што столькі было гэтага зелля, якое яна гатавалася назапасіць даўно. Будзе ў адвары купаць дзіця, калі яно пе спацьме, калі будзе хадзіць начніца. Кажуць, добра яшчэ купаць дзяцей у цыліпдры — жоўценькіх кветачках, што пускаюць, як малачай, свой сок. Найпершае лякарства ад лішая, балячак ды скул.

Цыліндры з румянкам яна ўжо нарвала і, звязаўшы ў пукі, насушыла ў цяньку пад страхою. Пе назапасіла хіба толькі для сябе, але сходзіць ужо іншым разам накапаць мацаўніку, ці, як яшчэ кажуць на яго, парушэнцу, з сінімі, як злінялая валошка, кветачкамі зелля, што расце пры чыгупцы ў Дварчанах. Адвар яго трэба піць, калі зрушышся пасля родаў.

Вузкім між лесу, пазарастапым высокімі, стаўбунаватымі, як дзядзькі ў доўгіх кажухах, ялаўцовымі кустамі, раўком Алеся вярпулася назад. Алеся ведала, дзе расло адпо, нечым падобпае сваім калмаценькім лісцем да крываўніку, зелле памацпіку: яго чорпыя бубкі карэпьчыкаў разам з вобаратнікам і дзівасілам верасаўцы настойвалі на гарэлцы лячыцца, калі падымеш што цяжкае ды зрушыш жывот.

Прыклікаўшы ды прычакаўшы сўчачку, што згубілася ў кустах ялаўцу, Алеся падыіпла да жаўтлявага, з бародамі травы, няўдала скошанага балотца. Тут, на Літаваравььм надзеле, і расло гэтае лякарства. Сюды крадком прыбягалі верасаўскія бабы накапаць чорных, з ягадкамі, карэньчыкаў, зрыўшы, як дзікія свінні, чужую сенажаць. Алеся схамяпулася, што не ўзяла капач. Ды каля алешніку ў гразі сёння тапталася, выносячы на сушэйшае скошаную асаку, старая

Літаварыха. Гнулася пад цяжкаю, што вадзіла яе з боку на бок, радзюжкаю. Прыстакнуўшы, Алеся з дзівам глядзела, як цяжкая, закінутая за плечы радзюжка раптам павяла старую Літаварыху назад. У астатнім намагаппі Літаварыха рванулася ўперад і потырч галавою ткнулася ў гразкае, што калыхалася пад нагамі, багнішча.

«Вой, што з ёю?» — аблілося гарачынёю Алесіна сэрца.

Літаварыха не варушылася, нібы набіраючыся моцы, каб падняцца зноў.

Ужо знямелая, бачачы, што старая не паднімае з-пад радзюжкі галавы, Алеся скоранька пайшла спачатку сухой калючай пакошай, а далей ужо мокрым, дрыгатлівым багпішчам, што захадзіла і закрактала пад ёю.

Безпадзейная, як матылька ў шыбу, здагадка пастукалася ў сэрца, што старая ўпала не так сабе.

«Толькі ж не перапалохацца,— угаворвала сябе Алеся.— Ці мала што? Дзіця трэба берагчы, дзіця».

Цяжка і зморапа дыхаючы ад скорае хады, пастаяла, паўзіралася на выцвілую радзюжку і, здаецца, убачыла, што старая заварушылася, і лёгкім, жывым ветрам на душу дыхпула спадзявапйё, што з староіо пічога не ўчынілася, што старая вось зараз падымецца, але адразу ж пераканалася, што падалося ёй — як не варушылася, так і не варушыцца радзюжка.

Алеся, задыхнуўшыся, схаладзеўшы ад насцярожанасці, ужо ледзьве перастаўляючы ногі, ішла па мяккім, што гойдалася і шыпела, смуродлівым багпішчы. Адною рукою трымала згорнуты Жалабком фартух з назбіраяымі зёлкамі.

3-пад паласатай, у чырвоныя балонкі радзюжкі, што накрыла старую Літаварыху, выглядвалі босыя ногі з жоўтымі мокрымі пятамі ды худымі сіняватымі лыткамі.

Нібы чуючы Алесіну трывогу, лезла па гразі і зазірала ёй у вочы насцярожапая сучачка.

Схаладзеўшы ад страху, Алеся падышла да Літаварыхі, нагпулася і чапіла за выцвілую радзюжку з мокраю асакою:

— Цётка Зося, што з вамі?

Радзюжка заехала набок. 3-пад яе была відаць белая, у злінялыя валошкі хустка. Твар старое ўткнуўся ў вытаптапы касцом і набеглы рудаватаю вадою след.

Алеся турзанула старую за локаць і закрычала мацпей:

— Цётка Зося, ці чуеце?

«Няхай крые бог, памерла»,— азірнулася па задыханую сучачку Алеся і перавярнула старую дагары, спалохаўшыся ўжо, што на мокрым, запэцканым рудаватай гразёю твары ўздрыгвалі вейкі і з-пад іх глявулі вадзяністыя вочы.

— Жывот рэжа, няхай крые бог.

Звялы, зморшчаны, як старая прарослая картопля, твар перакасіўся ў вялікай нязноснай пакуце. I Алесю зноў абліла пякучая гарачыня страху: перад вачыма ўстаў, успомніўся другі, таксама перакошаны ў нейкай страшнай міне твар старое свекрыві, калі япы з Імполем даставалі нежывых, яе ды нямую Еўку, з той глыбокай, што выграблі рукамі, ямы ў гумне.

Алеся адвярііулася ад Літаварыхі, самлелаю цяжкаю рукою выцерла спацелы лоб, не азіраючыся, сказала:

— Я пабягу, людзей паклічу.                      "

— Ага, людзей,— ледзьве вымавіла старая, пэўна, не могучы паварушыць сухім языком.

«Трэба ж ёй яамагчы, вынесці хоць з багнішча»,— пешта на міг прыпыніла Алесю. Яна нават павярпулася, але ўчула, як перад вачмі зноў памерк і загайдаўся свет, і паволі пайшла мяккім і топкім, як падушка, багнішчам.

Адышоўшыся далей і трохі асмялеўшы ўжо, дакарала сябе: «Божа, і трэба было падсупуцца, каб з сабой яшчэ што зрабілася».

Яна асцярожна паглядзела па свой жывот і ўбачыла, што растрасла, пагубляла з фартуха сіненькія кветкі паўяочніку. Але махнула рукою і суцешыла сябе: «Таквеле бяды, іншым разам назбіраю».

Выйшаўшы на сухі ды цвярдзейшы грунт, асцярожна, бокам азірнулася: там, недалёка ад куста ракітніку, памалеяьку падымалася, уставала над радзюжкаю з цяжкім мокрым сенам старая Літаварыха.

Над ёю, пібы нічога пе было, спакойна плыў, робячы круг, каб сесці на балота, і вяла махаў чорна-белымі крыллямі даўгадзюбы бусел.

Алеся паўзіралася, як ён садзіўся, цяжка складваючы вялікія змораныя крыллі, і зрабіўся, як бязрукі, з цяжкаю галавой на тонкай шыі і караткахвосты, але сваёю цыбатаю хадою і праўда падобны да чалавека, якога, мусіць, пакараў бог.

Алесі ўспомнілася тое, што пекалі расказвала нябожчыца маці: як бог пазбіраў усё гадства і даў у мяшку чалавеку, каб укінуў, утапіў у балоце. «Толькі пе глядзі!» — наказаў бог, але чалавек не паслухаў, развязаў мяшок — ужо ж вельмі хацелася зірнуць, што там,— і гадства ўсё вылезла з мяшка. «Цяпер будзеш збіраць усё жыццё»,— сказаў бог і чалавека зрабіў буслом. I ходзіць ёя цяпер па балоце і збірае жаб, вужоў ды мышэй...

«Няўжо гэта праўда, няўжо?» Раптоўпы скразняк спо-

лаху дыхпуў на Алесю, зялёпа-калматаю няскошапаю сцежкаю па жоўтай пакошы япа выйшла да кладкі сказаць ужо абы-каму, што там, каля алешпіку ў гразі, памірае старая Літаварыха. Але, пікога не сустрэўшы, прынясла гэтую страшную, пі з кім не абгаворапую яшчэ вестку да Літавараў па надворак — там якраз збіваў сырыя алехавыя палкі, робячы пейкі азярод, каб было на чым сушыць сырое сепа, стары Літавар.

— Дзядзыса Ясь! — узялася за шурпатую абамшэлую часталокіну і крыкнула з усяе моцы Алеся.— Цётка там, цётка...

— Што? — азірпуўся Літавар і, мусіць, убачыўшы Алесін збялелы твар, спакойна, нават з нейкім спадзяваннем на гэта, спытаў: — Памерла?

— Ile, што вы? — Алеся пават адступілася ад плота.

— Казаў жа ж, не ідзі, сам упраўлюся, так гавары ты ёй ці не гавары.— Стары падняў алехавы азяродзік і, прасупуўшы між жэрдачак руку, узяў яго на плячо, падхапіў яшчэ адзін, што стаяў пры плоце.

— Цётцы кепска зрабілася.— Алеся адчыніла перад Літаварам непрышчэпленую брамку.

Ен, выцягнуўшы цяжкія, з надутымі жыламі рукі, прыціскаў да сябе праслы, што віселі на плячах.

— Дзіва што. Уночы ледзьве богу душу не аддала. Але ж калі завінецца, то ўпыпу няма. Хіба смерць.

— Што вы ўдурбалі сабе? — Алеся ішла за Літаварам, што нёс па плячах гэтыя два праслы.

— А тое і ўдурбаў.— Глыбокім жалабком вузкай сцежкі Літавар паволі спусціўся ў равок, зарослы белым сухотнікам і сівым высокім палыном, паглядзеў на свае вялікія босыя логі з тоўстымі, закарэлымі ад пылу пальцамі і сказаў: — Трэба, мусіць, па ксяндза ехаць ды Броніку ў войска тэлеграму адбіць.— Ён цяжка ўздыхнуў і падняў на Алесю свае мокрыя, глыбока запалыя выцвілыя вочы:— Можа, твой Імполь памог бы. Капя хай бярэ майго... А за клопат я ўжо чым-небудзь сплачу.

Стары паставіў па зямлю сырыя нялёгкія праслы і абапёрся на іх, як на гамары.

— Япа ці сённячы пераначуе.

— He разбітны мой,— азірпулася Алеся па сваю хату,— підзе ніколі пе быў. Хіба я Змітрыка папрашу.

— Ці трудная ўжо справа. Папрасі, мо з’ездзіць.— Стары Літавар падпяў сырыя, збітыя цвікамі алехавыя жэрдкі і цяжка, угнуўшы голаў, пайшоў насустрач шырокаму, ад плота да плота, воза з сенам, што плыў вуліцаю.

«Мусі, праўда, не выжыве старая Літаварыха,— падумала і Алеся, і нешта горкае абняло яе.— Няўжо так знянацку канчаецца ўсё на свеце: бяда, страх, клопат. Усё чыста».

Алеся, спусціўшыся ў равок, пабрыла па глыбокім, нанесеным паводкаю пяску, Ёп сухім напаленым прыскам пёк у босыя ногі.

XVI

Гэтак заўсёды — калацілася і соладка занывала сэрца, калі Змітрык пад’язджаў ці падыходзіў пад Дварчаны. Яшчэ з малых год ён чуў сцішана-затоеную радасць перад усім, што рабілася, жыло і дзеелася ў мястэчку: шарым зімовым вечарам за вышытымі фіранкамі, за падвязанымі стужачкамі гардзінамі свіціліся аранжавым, нябескім і чырвоным святлом прыгожыя абажуры, над ганкамі гарэлі слепаватыя электрычныя лямпачкі, а местачковыя дзеці рэзалі зледзянелы снег вострымі дутышамі ці пырскалі ім, крута пав;ь рочваючы на снягурках. Вясною, на згоне зімы, калі яшчэ каля брудных курганоў шыпела бурбалкамі зеленаватая вада і павучынкаю слалася па леташняй траве сівая цвіль, яны, без перастанку дзілінгаючы за язычкі блішчастых званочкаў, насіліся па вуліцы на веласіпедах, улукаткі выпярэджваючы адзін аднаго. Змітрык зайздросціў гэтаму быстраму лёту і тугому скрыпу ланцугоў. I мо ад гэтай затоенай зайздрасці ўсе вясковыя хлопцы білі местачковых веласіпедыстаў, калі тыя з нейкімі самапаламі дагапялі іх па грудку за мястэчкам.

Потым, калі ён падрос і пасталеў, калі пачаў ужо набыльваць пра дзяўчат, тут у Дварчанах заглядаўся на непадступпа-прыгожых, што прыязджалі па вакацыі ў сіняй форме і фуражках на слізкіх валасах далікатных гімназістаў, на тапюткіх, у лёгкіх шаўковых сукенках, з мілымі тваркамі маладзіц. Нават за адною назіркам хадзіў, мусіць, улюбіўшыся, ці што, покуль не перабіла ўсё гэта, з’явіўшыся ў мястэчку, япа — Чэся.

Цяпер, закалыханы возам, сцішыўшыся ў затоенай мякенькай, як пух, радасці, ён думаў пра яе. Бачыў у маўклівахмурым вяпку лесу сінюю_т што адбівала неба, Світазь, і яе, Чэсю, у плыценькай вадзе на плёсе, і па ёй палосамі плыў рэдзенькі водсвет ад хваляў.

Ад разамрэлых думак спадцішка абудзіў свісток паравоза і цяжкі грукат пасажырскага поезда, што сцішыў на пераездзе ход. Змітрык счакаў, покуль вартаўнік ле падыме паласаты шлагбаум, і падварушыў застаялага маруднага Лі-

таваравага каня, каб заспець каго на пошце, адбіць Броніку тэлеграму ды вярнуцца назад у плябаню і забраць ксяндза.

Пагрукаўшы па забруджанай конскімі яблыкамі ды трасяпкаю, што нацерушылася з вазоў, брўкаванай вуліцы, Міця з’ехаў на Паштовую — у пяску ды на высахлых ад нядаўняга дажджу нерухомых лужынках.

Зашчымела і са спадзявапнем на нешта турзанулася сэрца зпоў адкалючага раптоўнага напамінку пра Чэсю: з-за даху Хургінавага дома выткнуўся карычневы Грабянкаў шчыт з немалым, у тры балонкі, аконцам.

«А мо ад яе ёсць пісьмо?» Каля старога вострага шчыкетніку з наклееным плакатам Міця спыніў каня, саскочыў з воза, закруціў лейцы за слупок плота і падаўся да сіненькага паштовага гапка.

I сумеўся, адступіўшыся назад,— там сядзеў, пазіраючы па дзверы і некага чакаючы, вялікі жоўты сабака.

«Ці не Царыкаў?» — узрадаваўся Міця і паляпаў рукою па калене.

— Рэкс, Рэкс.

Сабака махнуў цяжкім калматым хвастом, прызнаючы зпаёмага.

Ужо асмялеўшы, Міця прайшоў міма яго, адчыніў дзверы ў вузкі калідор, але Царыка там не ўбачыў. За столікам сядзела і, сагнуўшыся над папераю, нешта пісала растрапаная кабета. Проці сонца, што нізка свяціла ў акно, цяжка было пазнаць твар.

Але па кручкаватым носе, кучаравых валасах і сутулаватай спіне Міця прызнаў, што гэта яна, Царыкава жонка.

Усунуў голаў у малое ашалёванае аконца, папрасіў бланяу для тэлеграмы і прысеў на свабоднае крэсла пры круглым, заляпаным густым залацістым чарнілам хісткім стале.

Царыкава жонка, грузна налягаючы на стол і папіхаючы яго, дробна пісала па вялікім, у зеленаватыя клетачкі шурпатьім лістку,— спісанае пяро шырока раздзірался, шоргала і скрабло паперу.

— Дзень добры,— прысеў каля стала Міця.

Кабета разагнулася, падняла шарыя, з чыстымі бялкамі вочы.

— Ці не вы былі ў нас?

— Аднаго разу быў.

— Во, нарэшце, дурная галава, успомніла! вершы да ■майго Гаўрылы прыносілі.

— Ага... Ды во ніяк не збяруся зайсці.

— Німа ж майго Гаўрылы,— сцішаным голасам сказала кабета, і губы ўжо скрывіліся, задрыжалі.

— Як? — сумеўся Міця.

— У цюрме ён. У Гародні. ІІа тым тыдні забралі... Асцерагайся, хлопец, і ты,— зашаптала яна, азіраючыся па малепькае забруджанае акопца і белыя дзверы з меднай фігурнай ручкай: — I спытай, за што, за гэтыя вершыкі, бо ён нікога пальцам пе чапіў. Няхай крые бог, а зладзеі і бандыты во ходзяць на слабодзе.

Яна падсунула зноў да сябе вялікі, у зялёныя клетачкі ліст і зноў зашморгала гэтым разадраным, з шырокім дзюбком пяром.

— He выйдзе ён адтуль. He выйдзе. Ныркі ў яго хворыя.— У яе скацілася з жаўтлявай шчакі, капнула на ланцужок незасохшых літараў і раз’ела іх вялікая сляза.

Міця ўзяў зломак драўлянай, некалі прыгожа вытачанай ручкі, макнуў у невылівашку і дастаў паперку з перапісаным вайсковым адрасам Броніка Літавара. Перапісаўшы адрас, запнуўся: а што пісаць далей?

— А Ты каму тэлеграму? — падняла свае мокрыя вочы Царычыха.

— Хлопцу ў войска. Маці пры смерці. Ды во не знаю, як напісаць,— зачырванеўся Міця.

— А так і напішэця. Прыязджай як найскарэй. Маці захварэла. Я, помню, так і пісала.

Покуль Міця мучыўся, пацеў над гэтай тэлеграмай, жонка Царыка ўжо ўпакавала ў канверт пісьмо, наслініўшы, прыпляскала яго на стале, сказала Міцю:

— Я на дварэ пачакаю вас. Сказаць нешта хачу.

Нэндзны, з паўпаданымі шчокамі, завостраным, як цвічок, носам работнік пошты доўга прымаў тэлеграму, падлічваючы словы і выпісваючы квіток, доўга, калі Змітрык папрасіў'глянуць, ці няма яму карэспандэпцыі, перабіраў тоўсты пачак пісем,— Міцю ўжо разбірала нецярплівасць, што Царыкава жонка не дачакаецца яго. Злаваў, можа, болей ад таго, што няма Чэсіпага пісьма.

Выйшаў з поіпты, паўглядаўся з ганка — праўда, нідзе кікога не было. Толькі за плотам Літавараў конь трос цуглямі, ганяючы падаядных мух і слепакоў.

— Я тут,— пачуўся моцны голас з-за густога бэзу.

— А я сабе думаю, не дач'акаліся, пайшлі вы.

— Ды во скораньку пайду, бо сарваўся з ланцуга гэты злыдзень.— Яна палапала вялікага жоўтага сабаку па галаве.— Як непрытомны зрабіўся, чуе, што гаспадара няма. Пават есці пе ўзяў першыя дні.

— Разумны сабака, мяне прыпомніў,— падхваліў сабаку Міця.

— Жывёла лепшая цяпер, чым людзі. Як зверы парабіліся.— Жонка Царыка зайшла Міцю збоку, сказала ледзьве не ў самае вуха: — Чулі, што на свеце робіцца? Вайна, кажуць, будзе. He пачуйце хоць дома вы. Майго схапілі, як дурную варону. Казала яму: ідзі да мае сястры, покуль не сціхпе гэта перадрага.

Міця моўчкі адкруціў лейцы ад плота, адвярнуўся, каб не бачыць, як у Царыкавай жонкі на пачырванелых вачах зноў заблішчэлі слёзы.

— Вы малады хлопец. Адымуць здароўе, як адпялі ў майго. А што ён выседзеў у гэтых турмах,— Яна пацягнула рукою па мокрых вачах, зашморгала носам і, усхліпваючы, пайшла. У вушах у Міці асталіся яе безнадзейныя ўжо, здушаныя спазмамі словы: «Не выпдзе ён адтуль. He выйдзе! Ныркі ў яго хворыя».

Ускочыўшы ў воз, Міця ў лютай, гарачай злосці пагнаў капя. За пераезднай будкай, каля закурэлых чорным вугальным пылам рабін з паджоўклымі чачоткамі ўбачыў мажнага, з шырокім чырвоным каркам паліцыянта.

I ўявіў, як гэты дужы, шыракаплечы, на якім ледзьве сыходзіцца сіпі мундзір, паліцыянт б’е худога, з падагпутымі нагамі Царыка.

Учуўшы грукат фурманкі, паліцыянт азірнуўся, перайшоў на правы бок вуліцы і падняў руку, даючы Міцю знак спыніцца.

— До конд? *

— Ды во да касцёла па ксяндза.

— А я думаў далей,— развёў паліцыянт рукамі,— думаў пад’еду.

Воз павярнуў з грукатлівае шашы на вузенькі з’езд да высокага каменнага муру, што акружаў чырвоны касцёл. У рознакаляровых вокнах адбівалася сухая, пякучая чырвань нізкага сонца.

У клябаню яго ўпусціла старэнькая кабета, з-за плячэй якой вызірала маладая, у кудзерках, прыгожая, як анёлак, ахмістрыпя.

Старая, жмурачыся ад рэдзенькай чырвані сонца, што коса дрыжала на сцяне, доўга распытвала, куды трэба ехаць, ці не можна пачакаць да ааўтра, і, перагаварыўшы з ксяндзом, нарэшце сказала:

— Зараз, хоць пан ксёндз кепска чуецца.

— Я пачакаю там.

— Добже, добже,— схаваўшы рукі пад пагруднік фар-

* Куды?

тушка, услед за Міцем на гаыак выйшла ахмістрыня, пільна прыглядаючыся да яго, спытала: — А дзе я вас бачыла?

— He ведаю,— сумеўся Міця.

— Вы вучыліся ў Дварчанскай школе?

Міця кіўнуў галавою.

— Чэсю помніце?

— А што?

— Я стрыечная сястра яе.

Міця памкнуўся, але раптам асекся, каб уцярпець і не спытаць, што яна чула пра Чэсю, і толькі сказаў;

— Я пачакаю там, каля брамы.

Пайшоў да воза, чуючы, як ад напамінка пра Чэсю мяняецца і меркпе свет.

Выйшаўшы за жалезную браму, слухаў, як скубе траву, выбірае яе мяккімі губамі галодны Літавараў конь.

Высока выяснілася і калюча заблішчала на полудні першая зорка. Нясцерпная, балючая, як нарыў, спакуса падмывала Міцю кінуць фурмапку, ксяндза і ехаць туды, у Баранавічы.

Па цэмянтовым ходніку за брамаю затупалі, зашоргалі ногі, абудзіўшы Міцю ад здранцвення.

Ксёндз маўкліва сеў на воз, запах нейкім моцным адэкалонам, маўкліва, не аказваючыся, і ехаў. Загаварыў ён толькі тады, калі ў рэдзенькім поцемку вечара, гулка лапочучы і патрэскваючы, фурманку апярэдзіў матацыкліст. Слабы дрыготлівы снапок святла высвечваў на завароце шашы пабеленыя слупкі.

— Во тут якраз адзін і забіўся.— Ксёндз падсунуўся вышай на сухой, засланай радзюжкаю шапаткой саломе.— Там, бачыце, дзе збіты слупок? Наляцеў якраз на яго. П’яны быў,— і нібы пацвердзіў сабе:— Так-так, цяпер шмат п’юць. Колькі бяды ад гарэлкі,

— Ці толькі?

Грукат калёс па бруку, што трос усё яутро, падалося Змітрыку, заглушыў яго словы, але ксёндз аклікнуўся:

— Так-так, вядома, чалавек не толькі выракся бога, але і самога сябе.

— Яго развучылі верыць.

— Пан безнадзейны рамантык?

— Наадварот.— Міця скіраваў каня з грукатлівага бруку на крыжавую, што перасякала шашу, дарогу, і па глыбокім пяску зашапацелі, перасыпаючы яго, высокія колы.— He розумеце мне, ксенжэ-пробошчу,

— Гавары па-беларуску. Я ведаю простую гутарку,

~ А чаму простую? — раптам страпянуўся Міця,

— Бо на ёй не гавораць у дзяржаўных установах.

— Вы думаеце, што на ёй можна гаварыць толькі са скацінай у хляве, а не ў святыні боскай?

— Я покуль што не абразіўся, хоць ты мяне і зняважыў. Ест пан в каждым разе груба млодшы одэ мне *,— перайшоў на польскую мову зноў ксёндз.— Оповем одно здажэнне, послухай **.

Калёсы, пераехаўшы глыбокі і гразкі пясок, зноў закалываліся па няроўных, выбухтаваных каляінах — конь увайшоў у хвойнік. Запахла смалою, заплеспенаю кастрыцай і недзе з цёмнага гушчару жоўценькімі крохкімі, на тоўстых караткаватых ножках падгрыбніцамі.

— Я быў малады,— загаварыў ксёндз, узіраючыся таксама туды ў хвойнік, дзе ліпкаю павучынаю бэрсаўся рэдкі поцемак і цілікала невядомая позняя пташачка ці мо выпадзенае з гнязда пташаня.— Меў здароўе, падабаўся кабетам. Так-так,— раптам перабіў сябе ксёндз і сваёю халоднаю рукою накрыў Міцеву руку,— падабаўся кабетам. Мяне чакала іншая кар’ера, але я паехаў у Рым. Сам я з Друі. Мне памаглі марыяне. Я ачуціўся ў сталіцы апастольскай. Вы ведаеце, у чым святасць Рыму? «Ты ёсць скала,— сказаў Хрыстос апосталу Пятру.— На гэтай скале збудуй мой касцёл, і сілы пекла не адолеюць яго».. Словам, я вучыўся там і вярнуўся дадому зноў у Друю. Вярнуўся на зямлю, што зрадзіла і выгадавала мяне. I падумаў, як сёння вы, чаму гэты просты люд не можа хваліць бога на той мове, якую ён яму даў, на якой ён гаворыць сам. Бо голас пастара, думаю, саўсім пе свойскі для яго стада — ён чужы і нязнаны. Ды гэтак наказуе кананічнае права. I ўрэшце я даў благаславенства найсвяцейшым сакрамантам з малітваю ў душы. 0, божа, узглянь ты сваім міласэрным вокам на гэты люд, наш бяздольны, асвяці яму яго розум ды ўзмацні яму волю, каб мог стойка змагацца за свае правы святыя.

I думаеш, што? Першымі з касцёла, бачу, уцякаюць тыя, хто гаворыць на простай нашай гутарцы. А потым у гвалт усе — як гэта я адважыўся ды пасмеў загаварыць з амвопа на той мове, якою гавораць дома, як ты кажаш, з быдлам у хляве. Напісалі біскупу. Вядома, вясковым кабетам ды маладзіцам прыйшоў на помач нехта іншы. Словам, я ачуціўся тут, у Дварчанах. Меліся перакінуць недзе за Кракаў, ды так абышлося.

Змяркалася. Пагусцеў абапал дарогі палахліва натапыра-

* У кожным разе, пан намнога маладзейшы за мяпе.

** Раскажу пра адно цікавае здарэнне, слухай.

ны калматы хвойнік. У прагале яго пад дарогаю трапятаў, паластаўчыпаму распасцёршы крыллі, уздымаўся высока ўгору і падаў лукаткамі ўніз кажан.

За натапыраяыя вяршкі хвоек, між якіх гойдалася ад цяжкіх павукоў наструненая павучына, чапляўся пазалочаны тоненькі сярпок маладзіка. I за нізкім пацямнелым, што густа яшчэ цягнуў растопленаю смалою, хваёвым ляском у выцвілым, запалавелым жыце падсвіствала раз за разам перапёлка. На сі'нявата-ліловым абпаленым небе выяснілася дробная, мігатліва-калючая зорка.

— Што сказаў бы Хрыстос, каб ізноў вярпуўся на зямлю ў натуры людскай,— нечакана ўздыхнуў ксёндз, паслухаўшы гэты далёкі голас перапёлкі: — Зжалься ты над намі, над гэтым бяздольным людам. Дай яму крыху волі ды свабоды.

Выехалі з лесу, і ад лагчынкі лужка запахла вільгаццю — садзілася раса. Недзе па блізкім хутары заяхкаў, зайшоўся брэхам сабака.

— Але ж вы, як духоўііік, як пасланнік божы, не хочаце араць гэту рэлігійную ніву. Вы таксама думаеце, што гэта мова зневажае дом божы. Вы нават не гаворыце на ёй.

— Ты думаеш, народ прабуджаецца і да духоўнага ідэалу імкнецца, а тут яму крылы падцінаюць? Не!.. Гэты люд не хоча ведаць свайго нічога, па якой з ім гутарцы ні гавары, якую яму навуку ці казанні ні кажы, якія набажэнствы ні твары, якую сутану ні надзень, гэты народ пе ўчуе вас, ён глухі пе толькі да слова свайго, свае душы, ён, як смяртэльна хворы чалавек, не адгукаецца ні на што, ён адмірае ўжо. I вы не ідзіце гэтаю дарогаю шукаць яго, своп народ. Ён нават вам адпомсціць за гэта. Спомніце маё слова. Ён, як ранены, знямоглы і люты звер, яшчэ ўкусіць вас. Ён, гэты народ, Даўно пе разбірае, хто яму спрыяе, а хто яму чыніць зло.

— Для чэго, ксёндз, вдзял сутанпэ?

— Я ўзяў у рукі крыж, каб благаславіць ім гэты забіты народ, каб не кіпуць яго ў бядзе і горы. Бо ён быдта на крыжы распяты.

— I вы думаеце, што ёп не ўваскрэсне? — спытаў Міця, не стрымаўшы каня, што пусціўся подбегам з груда да рэчкі.— А якое мы пасеялі зерне, каб ён адрадзіўся?

Ксёндз схапіўся рукою за драбінку:

— Зерне любові і міласэрддзя божага.

Пад’язджалі да Верасава. Абапал дарогі цямнеў ацяжэлы ад расы алешнік. Між вербаў, адбіваючы неачахлую чырвань неба, блішчала цёмная вада, і над гэтаю вадою нізка лётала і ціўкала, мусіць, патрывожаная берагавая ластаўка.

За рэчкаю ў вёсцы рыкала, просячыся да радзюжкі з зеллем, ці, можа, хацела піць, вярнуўшыся з поля, печая карова.

— Неба і зямля згінуць, але слова божае, прадвечная праўда — ніколі,— адклікнуўся нарэшце ксёндз, але словы яго ўжо заглушыў шум і плёскат вады.

XVII

Літаварыха паглядзела па сваю хату, на зялёпы грудок з кустом шыпшыны, дзе яны са старым растрасалі, выносячы з багнішча, няўежную сырую асаку, і падумала, што гэтае радзюгі яна данясці ўжо не адужае.

Задушліваю гарачынёю аблівалася, нясцерпна пякло сэрца, і востры боль, як касою, рэзаў у жываце.

Поўная сырое асакі радзюжка, цяжэючы, аб'язджала з плячэй.

Рукі, што трымалі пад барадою туга зашморгнуты вузёл, слабелі з кожнай хвілінай, і расшчэмліваліся скарчанелыя, здаецца, ужо нежывыя пальцы.

Пад нагамі пагойдвалася, хадзіла, падымаючыся і ападаючы, шыпела, пухкала кіслай рошчынай і дыхала атрутным смуродам топкая багна.

Старая, не могучы падняць галавы, памаленьку, з астатніх сіл брыла, абліваючыся потам і чуючы, як дрыжаць, падломваюцца ногі. Думала толькі пра адно: дайсці да кустоў шыпшыны, на сушэйшае, там, здаецца, і лягчэй будзе паміраць. Няхай крые бог, памерці ў гразі, у макрэчы і багнішчы.

Успомніўшы пра смерць, япа ўспомніла і пра сына Броніка, якога яна цярпліва і ўпарта чакала дадому, бо каму ж астанецца ўсё: радзюжкі, а’брусы ды палотны, якія панаткала, не адну весну праседзеўшы за кроснамі, калі аднімаліся рукі,— ведама, пацягай, пастукай цяжкім лядам.

Старэйшая дачка, якую Літавары прагналі з дому, як сучка круцілася каля разніцы — служыла ў местачковым данцыгу. Там і нажыла дзіця. Цяпер во пільнуй ды глядзі яго. Яно за гэты тыдзень пачыста вырвала рукі, учора толькі аддала назад. А ўночы Літаварысе зрабілася блага. Пачала задыхацца. А сёння во, дурпая, палезла ў гразь, каб ужо і не вылезці з яе.

За каўняром, упаўшы з радзюжкі і астудзіўшы холадам карак, церабілася дробная жабка.

Яна, здаецца, падаючы далей за сарочку, і падагнала трохі Літаварыху, але выйсці з гразі на сушэйшае старая ўжо не здужала — звалілася на сыры пракос, так і не дайшоўшы

да зялёнага калючага куста шыпшыпы пры грудку, дзе сохла вынесенае з гразі сена.

Да памяці яна прыйшла, калі яе затармасіла Ллеся Мопдрая. А пртым ужо, зачэрпаўшы ў блізенькай ямцы тлустае, у сіняй плеўцы вады, пырскаў ёй на твар Літавар, калі яна самлела яшчэ раз. Узяўшы пад пахі, ён і выцягпуў яе з гразі, а потым ужо, збегаўшы ў вёску і запрогшы каня, прывёз дадому.

Акрыяла старая ўжо на ложку, перапытаўшы, што гэта з ёю.

— Што? — нехаця адказаў Літавар,— Нежывая вунь у гразі ляжала. I нашто спатрэбілася гэтую асаку насіць? Ці не ўправіўся б я?

— На тое ўжо ішло,— ледзь вымавіла яна.— А дзіця дзе? Дзе яно? — растрывожылася старая.

— Вот ляжы. Дзіця ўчорачы аддалі. Соня забрала.— Ён прынёс ад вядра медную, вытачаную са снарада конаўку цёплае ў хаце вады.

Яна выпіла і папрасіла:

— Ксяндза прывязі. У жываце, як вытрываць, надта пячэ.

— Дак мо карэнняў якіх? — Ён выскачыў у стопку, павярнуўся да паліцы і знайшоў там паўбутэлькі пастоеных на гарэлцы чорненькіх, як перац, круглых карэнпяў мацаўніку — лякарства ад парушэння — і наліў яго ў сіні, з кветачкамі кубачак.

Ёй нібы адпусціла і, падсунуўшыся вышай па падушку, яна ўжо папрасіла:

— Ксяндза трэба прывязці, бо і сканаю без споведзі.

— Хіба ж цябе пакінеш адну? Ды я ўжо наказаў, Алеся папросіць Корсакавага сына.

— Збегай, папрасі сам.— У старое гнала дух, яна задыхалася.— Мо Броніку ў войска даў бы знаць.

— Зрабіў я ўсё, зрабіў, але яшчэ схаджу.— Ён вялымі, як падкошанымі, нагамі пераступіў парог.

Нібы чорная вялікая хмара апусцілася на старога Літавара, накрыла яго. Змерк перад вачыма свет. На вочы пабягалі слёзы, перад каламутнаю пеляною плавалі верасаўскія будынкі.

«Вот табе 1 маеш, вот табе нажыўся». Літавар пе змеціў, калі звярнуў з вуліцы на сцежку, што ціха, як мыш, абягала Корсакава гумно. Занывала і трапяталася ад страху сэрца, што старое мо ўжо і пяма.

За ражкамі аблушчанага частаколу бялела хустка і варушылася злінялая іпэрая шапка. Корсакі палолі запушчаны ды занядбалы гарод. Бацьку памагала Алеся. Літавар дай-

ійоў да яловага плота, узяўся за частаколіны, ледзьве пракаўтнуў задушлівы камяк:

— Уласка, памірае мая старая!

— Няхай крые бог.— Алеся выпусціла з рукі бярэма сівай лебяды.

— Прымайся так,— закрычаў Корсак, убачыўшы, як у дачкі насцярожана зіркалі вочы, перасмыкпуўся, збялеў твар.

— Каб да ксёпдза ўспець.— Літавар стаяў, не адпускаючы цяжкія, патруджаныя работаю рукі ад тонкіх частаколін.

— Збіраецца вунь мой хлопец. Пад’едзе, чаго там.

— Мусі, астапуся ўдаўцом, як і ты.— Літавар зверху паглядзеў на Корсака, выцер жоўтым закураным пальцам дрыгатлівы туманец набеглае слязы.

— Мо доктара лепш прывёз бы? — Корсак высунуўся з гарода, атрос ад пяску старыя, залепленыя на каленях порткі.

— He была яна ні разу ў дохтара. To нашто цяпер, перад смерцю, толькі спатажым.

— Ты гавары, а ён дагары,— пакруціў галавою Корсак.— He пашкадуй які злот.

— Што тыя злоты, ад смерці не адкупішся.— Літавар угнуў голаў і сказаў зноў жа сваё: — Во, астануся ўдаўцом, як ты. Чуе маё сэрца.

Корсак маўчучы глянуў на Літавара, потым перавёў свой пануры злы зірк па Міцю, што з хаты ўжо ішоў сюды:

— Скарэй жа ты! Пад’едзеш у Дварэц, ксяндза прывязеш.

— I Броніку, каб як у войска наказаць.— Літавар адарваўся ад плота, пайшоў услед за Змітрыкам.— Каня я борздзенька запрагу.

— Тэлеграму трэба адбіць,— сказаў Міця,— адрас мне патрэбны будзя.

— Адрас найду. Вунь усе пісьмы за абразом.— Літавар рушыў чорнаю, выбітаю сярод травы сцежкаю да гумна. Угінаючы голаў ад нізкага, што свяціла ў вочы, сонца, нечакана падумаў пра сябе — з кім астанецца, калі праўда памрэ старая?

Будзеш сядзець, як труцень. Ніхто цябе не абмые, пе абшые. I раптам ён успомніў нра дварчанскую дзябёлую ўдаву, што жыла недалёка пры возеры і мела новы, яшчэ недакончаны на два канцы дом. Мужык яе, нейкі гарбаценькі дварчанскі сталяр, зайшоўся летась ад гарэлкі.

Літавара дзівіла не сталярова смерць, а тое, што з ім жыла гэтакая спраўная дзябёлая жанчына, на якую ён, стары Літавар, няўзнак, патайна ад чужога вока заглядаўся сам.

Летась яны ўдвух з Уласам Корсакам знямелі, незнарок спаткаўшы яе на вуліцы, абое засаромеліся, убачыўшы, што

адзін і другі з нейкім звар’яцелым зіркам глядзяць на яе. I потым, калі яна адышлася, калі яны скінулі з сябе задушлівы цяжар, ён, Літавар, пажартаваў з Корсака:

— Ходзіш ты, Улас, і не бачыш, га?

— Бачу,— сказаў Корсак,— але і нараўлюся.

— Чаго там,— Літавар намаўляў ды пад’юджваў Корсака.

— Пра Караліну ніяк не забудуся. Грашно перад ёю,— прызнаўся тады ў Дварчанах Корсак.

Задумаўшыся пра дварчанскую ўдаву, Літавар увайшоў у хату, зазірнуў за печ і ўбачыў на ложку жаўтлявы, з парінелымі губамі зморшчаны жончын твар.

Нешта абыякава-чэрствае варухнулася да яе, і толькі цяпер ён зразумеў, што ніколі, пэўна, не шкадаваў яе і не любіў.

Ён завярнуўся назад, каб не глядзець ёй у вочы, нібы яна магла дагадацца, пра што ён думае, але яна павярнула на падушцы свой спакутаваны, з пасінелымі губамі твар.

— Ну, папрасіў?

— Корсакаў хлопец паедзе,— негледзячы на ложак, сказаў Літавар.

— Ты стол хоць засцялі абрусам, ды крыж пастаў, ды свечкі знайдзі.

— Знойдзецца, чаго там? — Ён засунуў руку за абраз, дастаў Бронікава пісьмо і пасунуўся з хаты, каб запрэгчы Змітрыку каня.

Літаварыха, плюшчачы вочы ад нізкага сонца, што раставала ў кутку пад абразом, дзе на трохкутніку палічкі стаяў нікеляваны крыжык з укрыжованым Хрыстом, пачынала flyMaps пра тыя дварчанскія магілкі над возерам з вялікімі дубовымі крыжамі і думала, каб яе пахавалі далей ад вады, бо возера падмывае старыя хвойкі і япы хіляцца, выставіўшы свае тоўстыя, у залацістай лусцэ карэнні, уцякаюць кучаравымі вярхамі ад возера. Яна ўспомніла пра хвойкі і падумала: чаму падмытыя хвойкі хіляцца не на ваду, а ад вадьй

Ёй захацелася, каб яе пахавалі далей ад берага, на вясёлым грудку, дзе магілка яе мацеры, каля жалезнае, пафарбованае на чорнае, аградкі, дзе пахаваны прыгожы малады мужчына Волесь Крывеня, якога летась застрэліў ятранскі асаднік Чэрнік. На магілцы стаіць памятнік з умураванай, пажоўклай ад сонца картачкай, і яна, Зося, калі ні прыходзіла на магілкі памаліцца за мацерыну душу, ніколі не мінала цэмянтовага памятніка з пажоўклай картачкай. I ёй заўсёды думалася, каб яе пахавалі тут, дзе-небудзь блізенька ад мацеры. Цяпер яна ўявіла сырую жвірыстую яму, абапал яе горбы пяску, у чорнай сутане ксяндза, рукі, што грабуць

вільготны пясок, каб сыппуць яго на жоўтую, што пахне смалою, труну, і ёп глуха забухае па вечку.

Яе агарнуў жаль, ізрабілася шкада самое сябе. Чыстая, як з падсечанай раны на шурпатай бярэзіпе, высачылася і задрыжала на вачах пякучая сляза.

Як у мроіве, перад ёю задрыжаў, закалыхаўся свет і пачаў разыходзіцца чорнымі кругамі, і яна мякенька паплыла ў гэтую чорную прорву...

На які міг з бяспамяцтва і забыцця яе вярнуў ксёндз, жалобныя спевы кабет за дзвярыма ў сенцах, і яна ўжо ўбачыла мігатліва-жоўтае святло ад дзвюх свечак, што гарэлі па стале, і ўчула, як ксёндз нешта гаварыў ёй, як мазаў па лобе скачанымі з лёну мокрымі галкамі і як штось цяжкае, цёмнае навалілася па яе, і япа з усяе моцы паварушылася, каб скінуць гэты ценжар, але не здужала, толькі цяжка ўздыхнула на астатку і прутка выцягнулася.

— Пан буг з тобон *,— махнуў рукою ксёпдз, але яго слоў старая Літаварыха ўжо не ўчула.

XVIII

Нечаканы спадцішка голас і моцны грымак у спіну разбудзілі Літавара, перарваўшы самы першы, самы моцны сон.

Прахапіўшыся, Бронік Літавар учуў ранішні холад гумна, чайны густы пах сена, шамаценне старое гаркаватае саломы і прыглушапыя, хрыплаватыя са сну салдацкія галасы.

Салдаты, мусіць, ужо разбіралі свае карабіны. Ссоўваючыся па слізкай і калючай саломе на ток, туды, дзе ляжаў рыштунак і дзе ўжо паднялася валтузня, Літавар сцёр з вачэй трывожны сон нра дом. Спілася, што сварыўся з мацераю: яна прынясла і ўкапала сярод надворка той стары дубовы крыж, што стаіць пры дарозе перад вёскаю. Блытаючыся ў гэтым сне, Літавар з’ехаў на цвёрды гліняны ток.

У пройме дзвярэй, праз якую было відаць, як у сінім небе роіліся і, здаецца, патрэсквалі, нібы вуглі ў прыску, дробпыя зоркі, быў чуваць хрыплаваты голас плютановага ** Нядбалы:

— Пляцакув пе браць!

Схапіўшы ўпоцемку свае карабіны, салдаты з тупатам выбягалі на росны і азыраваты халадок двара.

Узбіўшыся на чужыя пляцакі, што ляжалі тут на таку, Літавар пры сцяне навобмацак учуў настылае жалеза свайго

* Пан бог з табою.

** Плютаповы — сяржант.

карабіна і, нагнуўшыся ніжай, другою рукою абмацаў сваю рагатыўку.

— Хто яшчэ там, шыбчэй! — падганяў зпадворку хрыпаты голас плютановага.

Чапляючыся за невысокі парожак, Літавар нарэшце апынуўся на росным халадку двара, уціснуўся ў шарэнгу ўжо выстраеных жаўнераў.

— Дружына колейно — обліч! * — Нядбала даў камапду на разлік.

— Чаго лічыць, усе тут,— пачуўся няпэўпы голас з шарэнгі.

— Тады, хлопцы, на вазы!

Ломячы строй, салдаты адзін перад адным рушылі да фурманак, дзе ўпоцемку зводдаль гумна шарэлі коні, ціха пахрумстваючы з брызянтовых торбаў авёс.

Літавар здагадаўся, што іхнюю дружыну, як і ўчора, падняўшы па трывозе, гоняць ізноў лавіць дыверсантаў. Учарашнюю ноч яны прачэсвалі нямецкія хутары, напароўшыся па банду, што абстраляла іх з кулямёта. Якраз па світанні, калі зашарэўся дзень і яны, як добрыя дурні, во з гэтымі фурмапкамі влткнуліся палявой дарогай на грудок. 3 блізенькага, праз зялёна-жаўтлявую, няроўна скошаную лагчынку хутара недзе з гарышча, накрытага пачарнелай чарапіцай хлява, застукаў кулямёт. Стук яго Літавар учуў ужо тады, калі спатыкнуўся конь, калі аб’ехаў старшы стралок Франак Кужэля. Куляючыся з воза, Літавар згледзеў, як у Кужэлі каля вуха з неглыбокай ранкі высачылася цёмная кроў.

Апомніўшыся, яны кінуліся абкружаць хутар, але засціглі там толькі старога і глухаватага гаспадара з выцвілымі і паўпаданымі вачмі, з якіх па жоўтым, зморшчаным, як прывялы ў печы грыб, твары каціліся слёзы.

На Нядбалаў крык ён ледзьве падняўся з крэсла на дрыготкія нямоглыя ногі.

— Я глухі, я нічога не чую,— развёў ён доўгімі скручанымі, як карчы, рукамі.

Бліскучым наваксавапым ботам з высокім заднікам Нядбала тады цяў яго пад жывот. Немец толькі зморшчыўся, перагнуўся і лысаю галавою, з вялікім пукатым лбом, ткнуўся ў падлогу.

Яго кінулі па воз у зялёную скрыню.

Потым япы агледзелі, што з цёплага хлява з непрычынепых дзвярэй па сівой pace, на замежку, прымяўшы траву між аўсом і жоўтым лубінам, лёг свежы след. Зялёны ііа сі-

* Па парадку пумароў — разлічыся!

вой pace, ён цягнуўся аж у арэшнік і далей ужо за ржавым балотцам, у сухі хваёвы лес. з мяккім, як падушка, і глыбокім жаўтлявым мохам.

Асцерагаючыся сунуцца ўглыб, яны пабеглі з берага сцішнага, па-восепьску глухога лесу, дзе быў чуваць дзяркаты крык сойкі, і вярнуліся ыазад, на хутар, забраць старога глушака на пастарунак, а заадно і патэлефанаваць у полк, што забіты Кужэля і куды адпраўляць яго.

Забітага Кужэлю з двума салдатамі яны пакінулі ў местачковай гміне, вярнуўшыся сюды ізноў на гэтыя нямецкія хутары, у гэтае гумно, што стаіць пры марным хваёвым ляску, з недакопанаю ямаю, мусіць, для калодзеся, бо скрозь каля яе ляжаць цэмянтовыя трубы, за якія ўжо салдаты бегаюць па сваёй патрэбе.

Кажуць, што гэты хутар нейкага выселепага адсюль з-пад граніцы немца. Нібыта шпіёна.

Астатнім часам тут пры грапіцы з’явіліся пераадзетыя ў цывільяае нямецкія дыверсанты. Паліцыя і дабравольныя атрады ўжо не спраўляюцца з імі. Таму з-пад Млавы, дзе ўжо другі месяц стаіць 20-я ўзмоцяеная Баранавіцкая дывізія, капаючы супрацьтанкавыя равы і акопы, трэцюю роту 79-га Слопімскага пяхотяага палка раптам перакіпулі сюды да самай граніцы на хутары нямецкіх каланістаў.

Трэцюю ноч, як яны, салдаты, пе распранаючыся, спяць у гэтым гумне па леташняй перацёртай і сточанай мышамі саломе.

Сюды пасылалі ахвотнікаў, і, выходзячы з шарэнгі, Бронік Літавар з хітра-прыхаваным смяшком думаў, што тут будзе лягчэй, бо там было як вытрываць: да полудню муштра, a пасля полудню — капаць, пакуль не ўвярэдзіш спіну, трапшэі або мяшаць ці падносіць рошчыну.

Але пасля ўчарашняга здарэння на хутары Літавар убачыў, што ўсунуўся пад злыбяду. Падкрадвалася нейкая сцішнасць, што прападзеш. У душы тачыўся страх, што тут можаш падставіць голаў пад кулю. Учора яна выбрала Кужэлю, а сёння — цябе.

Гэты страх заварушыўся і цяпер, калі Літавар убачыў, што каля фурманак круціўся цывільны чалавек на каві, пэўна, пасланец. Значыць, клічуць на помач салдатаў, значыць, нешта недзе ўчынілася.

Ускочыўшы на воз, Літавар дыхнуў смуродным пасля ночы ротам у твар вастраносаму з блішчастымі вачмі капралу * Сліве:

* Капрал — малодшы сяржант,

— А куды мы едзем? .

— Куды трэба, туды і павязуць, чаго нам дбаць? —хіснуўся назад Сліва. Конь нечакана рвануў з месца.

— Дык вот жа ж ляцяць, як на’зламанне карку.

— To пес з імі,— адвярнуўся Сліва, мусіць, не пераносячы гэты затхлы пах з Літаваравага рота.

Фурманкі гпалі ўпоперак загонаў, выбіраючыся, мусіць, на дарогу, воз падкідвала на глыбокіх разррах, пад нагамі ў коней шастаў і гаркавата пах паламаны і здратаваны лубін. За полем пачаўся лясок — па плячах зашоргалі мокрыя ляшчыны. Дыхнула падпараным лісцем, цеплынёю цвёрды'х крамяных грыбоў. Чорная ліпеньская ноч пахла прэснаю расою. У лагчынцы з поцемкам ночы мяшаўся пізкі туман, Літавар успомніў, як летась вось гэтаю парою, устаўшы разам з мацераю і на скорую руку паспедаўшы хлеба з малаком, ён бег у лезнявіцкі лес — там пад прысадзістымі хвоечкамі на грудках было гібель цёмпа-карычняватых, з тугімі карэньчыкамі, аж пож скрыпіць, калі ты яго рэжаш, тоўсцепькіх баравічкоў.

Літавару, як малому дзіцяці, зажадалася дадому, млявы смутак раптоўна зашчымеў пад сэрцам, пачаў смактаць душу. Перад вачыма мігнула Хрысця, тое напісанае нечай рукою пісьмо ад яе, каб болей пе чапіўся, не марнаваў час. У Літаваравай галаве ўсё змяшалася: пяўжо гэта праўда, што папісалі з дому, быдта япа знюхалася з Алесіным прымаком.

Фурманкі спускаліся ў лагчыпу на нейкі лужок: у глыбокіх разбітых каляінах воз кінула з боку па бок, растрасло Літаваравы думкі.

Курыўся росны туман, лядовай сырасцю браў за плечы. Літавар знябожана курчыўся ад холаду. Фурман-рэзервіст прыцмокваў на каня, дагапяючы пярэдпія фурманкі. Дарога зноў выпаўзла па грудок. Ружаватымі агнямі ў рэдзенькім тумане заморгала блізкае мястэчка.

-— А во, глядзеце, хлопцы, да дзявух едзем! — крыкнуў, прыпадняўшыся з лаўкі, Сліва,— Мястэчка вунь.

— Вот садзіся, a то зляціш з воза,— асадзіў яго фурман.

— А што, абрыдла тут у саломе,— хіснуўся на Літавара Сліва.— Куды пі крутнешся, усюды смярдзючы салдат.

— Я гляджу, што ты ўночы мяне абдымаеш,— засмяяўся Літавар.— Скоціцца з свайго шыняля і да мяпе і губамі ўсё цмокае.

— Ты другі раз асцерагайся, каб чаго благога не выйшла,— падціналі ўжо Літавара салдаты.

— Во знайшлі гутарку,— не азірнуўся і ўсё падгапяў Ka-

пя старэйшы тут за ўсіх рэзервіст-фурман.— Парагочацв зараз.

— А што? — першым насцеражыўся Літавар.

— Пытае што? Сёння напад па пошту быў. Вунь чалавек з гміны па пас прыехаў. Людзей у мястэчку пабілі. Пісьманошу і яшчэ некага.

— А паліцыянты?

— Пэўна, сядзелі, як мышы пад памялом.

— А мы што, пе дамы швабам бобу?! — зпоў падняўся па лаўцы і крыкпуў Сліва.

— Глядзі ты, як разышоўся,— пакруціў галавою фурман.

— А цо? Гувняжэ! Швабска іх маць!

Астатнія салдаты маўчалі. Блізілася мястэчка — дарога выбівалася па іпашу. Рэха панясло з бруку востры грукат колаў. Упоцемку забялелі першыя хаты. Недзе заходзіўся сабака. Праз фігурныя, выразаныя, як сэрца, шчыліны ў нечых аканіцах прабівалася жоўтая яснасць. Адтуль з-пад плота да коннага чалавека мільганулася, зліваючыся з поцемкам, печая невыразная постаць.

Пярэднія фурманкі спыніліся. Рэзервіст-фурман таксама прыпыніў свайго каня. Рассыпаўся, нібы патапуў, востры жалезны цокат падкоў, воз перастала трасці.

— Што там? — чапляючыся і грукаючы прыкладам за скрыню воза, першым саскочыў з фурманкі Сліва.

— Ціха ты! — зашыкалі па яго салдаты, прыглядаючыся ўпоцемак на пярэднія фурманкі, адкуль чуваць былі здушаныя галасы. Там ішла нейкая перамова. 3 чарпаты гародчыка на вуліцу падыходзілі яшчэ нейкія цывілыіыя мужчыны. 3 пярэдніх вазоў саскоквалі салдаты, накульгваючы, мусіць, па сцёртую нагу, сюды бег адзін, каб псрадаць загад плютановага:

— Злазім, хлопцы, далей не едзем.

Саскочыўшы з воза, трымаючы наперавес свой карабін, Літавар падышоў да пярэдніх фурманак: тут на вуліцы ў шарэнгу па два строіліся салдаты. Збоку стаялі і цывільныя, пэўна, з атрада самаабароны ці начное вйрты — у таго-сяго з іх з-за пляча вытыркаўся карабія. Да плота стаяў прывязапы конь, мусіць, ганца.

Прыслухоўваючыся да іхпіх галасоў, але не разбіраючы, пра што ідзе гутарка, Літавар стаў у строй. Недзе каля пляча задыхана соп Сліва:

— Дамы швабікам бобу *.

— Пастарунак, кажуць, разбіты і...

* Дамо швабам бобу,

Літавар далей не дачуў, бо гэту гутарку перабіў нямоцны голас плютановага, які падбег да шарэнгі і рукою рассек яе каля Літавара:

— Перша дружына — одстэмп! Керунковы Сліва — напшуд! *

Ад купы адлучылася некалькі цывільных, прымкнулі да салдат, што пайшлі, расцягнуўшыся шнурком, як гусі, адзіп за адным. За плотам упоцемку, здаецца, ыехта варушыўся, цэліўся ў Літавара з карабіна. Падазрона глядзелі на вуліцу глухія вокны маўклівых хат. Літавар незнарок, нібы зашпураваць чаравік, прыпыніўся, улез у сярэдзіну гэтага доўгага ланцужка салдат. Спераду яго сунуўся высокі, як жэрдка, пяскладны цывільны ў шыракаполым капелюшы, памахваў галавою ў такт хадзе.

3 шырокае вуліцы шнурок раптам’ уцягнуўся ў цёмпы, заглушаны абапал бэзам вузенькі завулак. За нечаю высокаю глухою брамаю цяўкнуў і зайшоўся брэхам заядлы сабачка.

Літавар пагнуўся, загроб жменю адсырэлага за ноч пяску, шпурнуў туды за браму — па дашчаным ганку забарабанілі дробныя каменьчыкі. Сабачка віскнуў і пакаціўся ад плота.

— He зманвайся,— павярнуўся і забалбатаў тоўстым голасам цывільны.— Звягі наробіш.

3 завулка шнурок выцягнуўся на шырокае скрыжаванне.

Пярэднія салдаты ўжо недзе хаваліся за рогам плота. Над ганкам крамы моргала дрыготкая лямпачка, рассейваючы на вуліцу на салдат рэдзенькае скупое святло. Салдаты скоранька перабягалі яго, хаваліся ў поцемак. Перад Літаварам, сунучы цяжкія ногі, замахаў шырокімі калошамі нязграбны цывілыіы. Ад яго чорным слупом хістаўся цень. I раптам ён спатыкнуўся і прыкленчыў. Аднекуль збоку бабахпуў стрэл. Над Літаварам тугою струною празвінела куля — стрэлілі другі раз. Прыгнуўшыся, Літавар кінуўся за вугол мураванага дома, што расцягнуўся ўздоўж вуліцы, прыціснуўся плячмі да сцяны.

Той цывільны, пастаяўшы на каленях, захістаўся і ткпуўся носам у гладкі, падсвечаны жоўтай лямпачкай брук.

Трымаючы напагатове карабін, сюды ўжо бег Сліва.

— Што тут у вас? — захрьшеў ён, азіраючыся на Літавара.

— Ты куды? Стой! He вытыкайся! — хапіў яго за плячо і турзануў да сябе Літавар, прыціснуў да сцяны.

* Першае аддзяленне,— разамкпіся! Напраўляючы Сліва — наперад!

Па скупое жоўтае святло лямпачкі выскоквалі перапалохапыя, з перакошанымі тварамі салдаты. Капошачыся ў кабуры і ніяк, мусіць, з гарачкі не могучы дастаць пісталет, заскрыпеў шчытнымі хромавымі ботамі плютановы.

⁴    — Хто стрэліў? — Нарэшце ён шчоўкнуў бяспечнікам

пісталета.

— Недзе адтуль,— паказаў галавою ўпоцемак вуліцы Літавар.— Во, два разы...

Нізенькі вусаты, у пляскатай кепцы і белаватым плашчы мужчына, у якога за спіною сядзеў доўгі, пе па росту яму карабін, падскочыў да скручанага падстрэлепага чалавека, хапіў яго пад пахі, сілячыся падняць. На бруку ўжо цямнела, разліўшыся, крывяная пляма. Лысая і круглая, як качан капусты, галава, з якое ўжо саслізнуў капялюш, вяла целяпалася.

— I вы таксама аставайцеся пры іх,— паказаў плютановы па цывілыіага мужчыну ў белаватым плашчы.— А ўсе астатнія за мною.

Прыгінаючыся і ціснучыся каля платоў, салдаты і цывільпыя бегма кінуліся туды, адкуль адазваліся глухім рэхам гэтыя два стрэлы.

Брукавапая вуліца спадала недзе ў лагчыпу, дзе ўжо не было хат і дзе за чарнатою нізкіх алехавых кустоў халодпым бляскам разлілося азярцо. Пад драўляным мостам праз шашу цурчала і сачылася недзе з-пад местачковых платоў смуродлівая рэчачка. Там, за возерам, за цёмным грэбенем шчарбатага лесу пачыпала яснець пеба, паказваючы, што скора пачне днець. Паціху радзела густая цемната, адсланяўся свет. Літавар ужо распазнаваў твары людзей.

— Што там у вас? — раптам спыніўся плютановы, азіраючыся на рослага, падперазанага па пінжаку шырокай салдацкай папругай хлопца.

— Возера. Млын і аляктроўня,— паставіўшы карабін і абапіраючыся абедзвюма рукамі на яго, хлопец цікаваў туды на шырокія, яшчэ чорныя купы дрэў — ці не вербаў.

— Значыць, туды на мост яны ўцяклі? — Плютановы пацягпуў сябе за партупею, пакусаў ніжнімі зубамі край верхпяе губы, мусіць, прыкідваючы, што рабіць далей.

Нарэшце разбіліся на дзве групы: адна кінулася наўпрасты, шашою, другая, у якой быў Літавар са Слівам і яшчэ двое пажылых, мусіць, з начпое варты, цывільных мужчып з гэтым маладым, падперазаным па пінжаку шырокай салдацкай папружкай хлопцам, пабегла да возера, каб, на выпадак чаго, тыя, хто страляў, не праскочылі назад.

He вытыкаючыся наперад, але і пе адстаючы далёка ад

Слівы, Літавар слізгаўся па роспай калматай сцежцы, што бегла між берагам густых картопляў і гэтай смярдзючай рэчачкай.

За Літаварам соп малады хлопец. Двое цывільных з чырвона-белымі паскамі на рукавах, убіўшыся ў густыя зараслі лопуху і чарады, глуха тупалі далёка ззаду. Сцежка крута завярнула да возера і завілася каля сплеценых кустоў маладога алешніку, круглых, як стагі, паспаданых да возера вербаў. 3 другога боку буялі, абгароджаныя калючым дротам, картоплі. Літавар ужо чуў, як цяжэюць аброшаныя чаравікі і мокры холад.расы студзіць да каленяў ногі. Далёка наперадзе, дзе з-за вербаў высоўваўся будыпак млына, нехта як варушыўся, зліваючыся з рэдзепькаю пізкаю цемііатою. Раптам гэты цепь убачыў Сліва і, спыніўілыся, падшіў да пляча карабін — гулкі стрэл разарваў росную ціш почы.

— Нашто страляць? — задыхана засоп каля Літавара са Слівам рослы, пераціснуты шырокаю папругаю хлопец.— Іх можна было б узяць жыўцом.

— Жыўцом,— хмыкпуў Сліва.— He бачыш, ці што? Паўцякаюць!

— Акружыць трэба праз мост, вунь піашою можна праз мост зайсці.

— Праўду кажа,— махнуў пляскатаю кепкай адзін з гэтых двух пажылых мужчын, што таксама падбеглі ўжо сюды.

— Я зараз,— рвануўся да густой забуялай картоплі і праскочыў праз нізкі загарад рослы хлопец.

— Стаць! Ані кроку далей! — крыкнуў Сліва, перакошваючы ад злосці твар.

Але хлопец, блытаючыся ў высокім картапляніку і стараючыся высока падымаць ногі, сігаў туды, на грудок да шашы. Услед за ім трапятліва шалясцеў і варушыўся, прымяты нагамі, цёмны картаплянік.

— Цо он, зглупял? * — пакруціў галавою Сліва.

Усе стоена, задыхаючыся ад нечаканасці, глядзелі, як туды па грудок ужо выбягаў хлопец, махаючы ў такт бегу кароткім карабівам. 3 млыпа нечакапа тахнулі пе ў лад тры стрэлы. Хлопец на нейкі міг нібы спатыкнуўся, але не ўпаў, прыгнуўшыся пабег далей, борзда хаваючыся за грудком, за цёмным картапляпікам. Напярэймы яму бухнуў яшчэ адзіл, мусіць, не меткі стрэл.

— 0, швабы, курва іх маць! — пакруціў галавою Сліва, услед за Літаварам адступаючы пад мокрыя алехавыя кусты,

* Што ён, здурэў?

дзо ўжо на кукішках сядзелі і ўгіпалі голаў у плечы, каб за карак не капала раса, гэтыя два мужчыпы з дабраволыіага атрада.

Там, за грудком, ізноў узарваўся нечакапым гулам стрэл. Стралялі недзе ўжо свае, пэўпа, па млыне. Але адтуль болей піхто не адзываўся.

— Хлопцы, за мною.— Сліва раптам з’ехаў па росньш, заглушаным пахкім валяр’япам беразе ў ваду,. забоўтаўся у ёй, падымаючы адною рукою карабін, а другою трымаючыся за алехавыя карэнні. Скалыхнуўшы соннае возера — на сярэдзіпу яго пайшлі, заплюхалі, як у балеі, пад берагам ва• дзяныя кругі.

Літавар учуў, як цяжкім абручом абняў яго аж да пояса лядовы холад вады. Па цёмным ад мулу і вязкім дне закоўзаліся ногі, яго зпосіла далей ад берага, ад зялёных, зарослых слізкімі пальцамі бадзягі карчоў. Хватаючыся за гэтыя да гідкасці слізкія карэнні, апякаючы аб старую звіслую крапіву рукі, Літавар брыў услед за Слівам.

За імі плюхаліся і аставаліся педзе ўжо далёка ззаду тыя два местачковыя мужчыны.

«Хітруюць,— падумаў ужо з помслівай злосцю Літавар,— А ім што, япы пе салдаты, яны хочуць ідуць, хочуць пе».

Па шырокім лісці алешніку пляскала, скочвалася Літавару за карак цяжкімі скалкамі халодная раса. Чуючы, як нечаканым пякучым холадам яна коціцца ніжай па спіне, Літавар брыў па густой вадзе. Бліжай пад застаўкі возера пачало глыбшаць. Сліве яно займала па самы рэмень. Далей пад застаўкі канчаўся і алешнік.

«Патропы замочыць»,— раптам схамяпуўся Літавар і, з усяе моцы заплюхаўшы, як бабёр, кінуўся наганяць Сліву. Той азірнуўся, патрос кулаком. Але ў гэты час недзе з млына бахнуў стрэл — збіваючы лісце ззаду за Літаварам, якраз там, дзе боўталіся тыя двое местачкоўцаў, праз алешнік прайшла куля. На ваду, шалпочучыся, доўга ападала лісце. Над яспым ужо ад рапішняга неба возерам скалыхпулася і двойчы ляснула рэха.

Чапляючыся за тоўстую рагаціну карча, па бераг падымаўся Сліва. Зашаптаў недзе за густым пахучым кустом смуродніку:

— Вунь, япы ўжо за мастом.

Літавар кіпуў па бераг карабін, учапіўся адпою рукою за смуроднік, другою за гладкі камель маладога алешніку і, ловячы нагамі карчы, выцерабіўся на бераг, туды, дзе за струхлелым мурашыным пнём да пояса мокры ляжаў Сліва, лавіў па мушку чатырох, што, прыгнуўшыся, сляшаліся на жоў-

ты, раз’езджапы калясьмі грудок, каб праскочыць у густы, яшчэ не падцярэблепы хвойнік.

Стрэл раптам страсянуў Сліву, маланкай бліснуў агопь, запахла перагараным порахам.

Тыя чатырох рассыпаліся, як перапалоханыя вераб’і, і прыбавілі ходу. Адзін з іх спатыкнуўся, упаў на коленкі і яапоўз на груд. Літавар прыціснуў карабін да пляча і, ые цэлячыся, націснуў на спуск. Адііачасова з моцпым ударам у плячо Літавар убачыў, як чалавек раптам спатыкнуўся і, ужо не спяшаючыся, закульгаў у цёмны, яшчэ абвіты мяккім поцемкам хвойнік. Па ім уразнабой недзе ўжо з-за млына забахалі стрэлы. Стралялі недзе ўжо тыя, хто быў з плютановым.

— Ранены ён, ранены! — схапіўся спярша на калені, потым устаў і пабег, шастаючы мокрымі калошамі, чвякаючы вадою ў чаравіках, разгарачаны Сліва.— Злавіць можна!

«Куды, куды ёп лезе?» — жахнуўся Літавар, таксама падьшаючыся на калені.

— Пачакай! — Літавар хацеў крыкнуць, але раптоўны печаканы стрэл апярэдзіў яго. Сліва, выпусціўшы карабін, раптам сагнуўся і, схапіўшыся абедзвюма рукамі за жывот, закруціўся на месцы.

— 3 млына б’юць, хавайся! — зноў крыкнуў Літавар.— Падай, падай, кажу табе!

Літавар гэтак, на каленях, не ўстаючы, папоўз туды, дзе, хапіўшыся рукамі за жывот, круціўся на месцы Сліва: між пальцаў у яго высачылася і зачарнелася кроў. Але знячэўку моцны сыры трэск расколатага дрзва і адначасны стрэл з млына перапынілі Літавара. Куля, раскалоўшы маладую крохкую алешыну, страсянула яе, сыплючы на Літавара буйным дажджом расы.

Ломячы куст гаркавата-пахучае тоўстае лодзьмы, Літавар па слізкай роснай траве з’ехаў са стромкага берага, нечакана патрапіўшы нагою на нейкі яшчэ моцпы, што выткпуўся з вады, пень.

Тут, у вадзе, каля яго боўталіся тыя два мужчыны з чырвона-белымі паскамі на рукавах.

— Што там робіцца? — здушаным асіплым голасам спытаў адзін.

— Што? — не азірнуўся Літавар, стараючыся выгляпуць з-за берага, каб убачыць, дзе і што робіцца з раненым Слівам.

Але нечакапа затупалі ногі — сагнуўшыся і прыціскаючы сашчэмленымі рукамі жывот, сюды бег ужо ззелянелы, бледны з твару Казік Сліва. Убачыўшы Літавара, ён раптам спыніўся, прысеў на калені. На лобе ў яго смяртэльнаю расою

выступіў пот. Ад болю і пакуты ссінелі губы. Ён ледзьве паварушыў імі:

— Бярыце хоць гэтага, што ў млыпе. Здаецца, адзін. Я бачыў яго — стары шваб.

— Ты ўжо сваё ўзяў,— пад берагам закрактаў, выцерабіўіпыся на крывую, звіслую вярбу, пажылы, з доўгім і загнутым носам местачковы вартаўнік. Другі, стоячы па пояс у вадзе, трымаў над галавою паляўнічую аднастволку, маўчаў, толькі дробненька ляскаў ад холаду зубамі.

— Ціха, тваю маць! — раптам пе сцярпеў Літавар, успомніўшы тую яшчэ нядаўнюю злосць на гэтых двух дзядзькоў, што знарок аставаліся ззаду.

— А што, няпраўду кажу?

Нізка прашываючы лясок і ўскалыхваючы скупы змрок почы, за млынам бухалі стрэлы.

Пачынала днець, зелянеў і выясняўся чорны сярод ночы алешнік. Сатлеўшы, тухлі і радзелі на паяснелым небе зоркі.

...Тых чатырох так і не злавілі. Узялі толькі гэтага, што сядзеў у млыне,— лысага, з падбрытымі вусікамі, у паласатым модным пінжаку, у зеленкаватых галіфэ і ў наваксавапых ботах, як потым пазналі, местачковага даптыста. У яго яшчэ асталася поўная, начэпленая цераз плячо скураная сумка патронаў. Ён здаўся сам, высунуўшы праз аконца ў млыне белы, вырваны з кашулі і начэплены на рулю вінтоўкі лапік.

Дантыста білі ўсе, стараліся найбольш два гэтыя местачковыя вартаўнікі.

Літавар пе мог глядзець. Выліўшы з чаравікаў ваду, пабег разам з высокім, падперазапым па пінжаку шырокаю папругай хлопцам па местачковага доктара. Падбіваючы з вачэй з’еханую набок кепку, хлопец прыпыніўся і паказаў на разарванае, як калючым дротам, рукаво:

— А я, во, меў шчасце... Толькі, як пугай, пеканула, калі бег праз картоплі.

Ёп скорапька закасаў рукаво, і Літавар убачыў на загарэлай за лета смуглаватай руцэ чырвоную, пібы ад хлёсткае, гарачае пугі, даўгаватую пісагу.

— Глядзі, другі раз асцерагайся,— сказаў Літавар, раптам спомніўшы свой сон пра той абамшэлы, укопаны мацераю сярод надворка крыж.

«А можа, удома што?» — жахнуўся ён.

А дома праўда прылучылася бяда. Пра яе Літавар даведаўся, калі яны вярнуліся з доктарам — нізенькім і нейкім занадта шустрым местачковым «фейчарам»,— і ўслед за ім памкнуўся ў хату, дзе ўжо ляжаў беспрытомны Сліва. Яшчэ на парозе яго перастрэў плютановы, адводзячы вочы, і, калу-

яаючы наском бота сыраваты ранішпі пясок, занадта спакойна, нібы са злосцю, сказаў:

— Шэраговы Літавар, ты нам пічога пе паможаш. А часу мала. Збірайся. Маш тылько тшыднёвы урлёп *. Сёпня трэба быць у палку, змяніць абмундзіраванне,— падняўшы вочы, дадаў яшчэ плютановы.

Літавар як стаяў спіпою да яго, ужо ўвайшоўшы ў цеспыя, пахучыя ад пяспелых ападкаў-яблыкаў сепі, так і выйшаў спіною назад, раптам учуўшы, што млеюць і падкошваюцца погі.

— Званілі, што ў палку ляжыць тэлеграма. Прыйшла з дому. Нешта з мацераю. — Плютановы далей не дагаварыў.

Літавар, чуючы, як нешта гарачае аблівае ўсё ўсярэдзіне, зачвякаў яшчэ не высахлымі,' мокрымі чаравікамі да калодзеся. Убачыўшы пры ім нізкую лавачку, дзе ставілі вёдры, прысеў на яе. Доўга і тупа глядзеў на свае раскіслыя чаравікі, усё бачачы той абамшэлы, укопаны мацераю на надворку крыж, і памалу пачаў іх разуваць, каб выліць ваду і выкруціць мокрыя, што пяклі, як агпём, шкарпэткі.

XIX

Поезд, ненадоўга спыняючыся па мокрых, абмытых шчырым дажджом паўстанках, даганяў і нарэшце ў самым ужо горадзе дагнаў сівавата-зялёную, на якой раз за разам ламалася залацістая маланка, нізкую ацяжэлую хмару.

Густы навальнічны лівень не даваў пасажырам высунуцца з вагонаў.

Праз яго халодна-шапаткі цэд да блізенькага вакзала ляцелі найбольш маладыя шпаркія хлопцы і дзяўчаты. Старыя, не вельмі рухавыя пасажыры ціснуліся ў.тамбуры.

Моцны блізкі пярун, што ляснуў услед за маланкай, аж збіў Міцю з хады. Немаладая кабета ў мокрай, ужо згамтанай хустцы і двума цяжкімі, завязанымі ў радзюжкі клупкамі загарадзіла Міцю дарогу: абганяючы яе, ён і ўскочыў у вялікую пепістую ваду, што хлынула з новенькай цыпкавай трубы, прымацаванай да вакзальнай сцяны.

У пачакальні вакзала, дзе ад моцнага грому лазвоньвалі і трымцелі шыбы і дзе сцішныя людзі пахлі мокрай адзежай і падпараным сукном, Міця счакаў гэты кароткі навалыіы дождж.

На пасвяжэлую, лёгкую ад сырасці вуліцу выйшаў тады, калі хмары ўжо адсланілі сопца і ў мокрым бэзе, што свіціў-

* Маеш толькі трохдзённы водпуск.

ея, мігцеў залаціста-ружаватаю расою, завалтузіліся, зашчабяталі даволыіыя вераб’і.

Лд каламутпых пеністых лужын, ад вады, што збягала ў рышток, адсвечвала сляпуча-зыркае маладое сопца.

Радасць, што сустрэпе, убачыць Чэсю, узвышала, лёгенька пясла Міцю, і ён, як адышоўшы ад памяці, як забыўшыся, мінуў колькі вуліц, раптам агледзеўшыся, што ідзе невядома куды. I прыпьшіўся напроці маладзіцы, што надарылася на чужой вуліцы.

Нешта, здаецца, Чэсіна было ў яе лёгкай хадзе, у паставе, нават у квяцістай, без рукавоў, з матузкамі на плечуках сукенцы.

Яна махала загарэлаю рукою, несучы ў другой з сінімі, трохі ўздутымі ад патугі жылкамі ажурную, прыгожа выплеценую карзінку з доўгім лучком, поўную спела-чырвоных, у зялёных карунках трускалак. Ад іх здалёк быў чуваць густы салодка-спелы пах лета.

Міця падняў голаў, але маладзіца, здаецца, з абыякавым прыгожа-скамянелым тварам наважылася прайсці міма.

— Перапрашваю,— заступіў ёй Міця дарогу,— дзе тут знайсці Каляёвую вуліцу?

— Вунь, каля рынку.— У кабеты памякчэў скамяпелы твар, паласкавелі шэрыя вочы. Япа павяла імі ўздоўж шырокай брукавапай вуліцы, што яшчэ блішчала мокрымі ружаватымі каменпямі.

Драўляныя ашалёваныя дамкі з выфарбаванымі аканіцамі хавалі цёмныя пізкія вокпы за кустамі блішчаста абмытага бэзу і вішанніку ў ясна-зялёных яшчэ дробных ягадках.

Курэлі, дыміліся рэдзенькаю параю, высыхаючы шарымі лапікамі на пякучым ачунялым сонцы, чорныя гонтавыя дахі, зеленаватая чарапіца па цёмна-чырвоным цагляным доме.

Міця ішоў, прыглядаючыся да выносных старых кляноў, што яшчэ сыпалі цяжкія кроплі дажджавой вады, да чорнао помпы з доўгаю абслізганаю ручкаю, да людзей, што спяшалі пасустрач, да няроўнага, з выбоінамі, з дажджавымі лужынамі ходніку, убіраючы ў сябе Чэсін свет — яна ж, вядома, хадзіла тут, бачыла гэтую драцяную сетку загарадзі, гэтыя вялікія, што віліся на працягнутых са страхі шпурках, ліловыя, падобныя да палявое бярозкі кветкі, гэтага калматага сабачку, гэтыя рамкавыя вуллі, пафарбовапыя ў розыы колер, гэтую старую яблыпю з' тоўстым певысокім камлём і адною зялёпа-густою ад лісця галінаю, дзе свіціліся буйныя папяроўкі.

У канцы вуліцы падымаўся мураваны дом з чарапічным дахам, з белымі камінамі, з выступамі дашпых акопцаў.

Падышвўшы бліжай, на рагу яго Міця ўбачыў белую таблічку з чорным надпісам: «Вул. Каляёва».

Ен стаяў, не верачы сваім вачам, з палахлівым дзівам і расчараваннем, што вузенькая не брукаваная папярочка, якая перасякала шырокую вуліцу, і ёсць тая выясненая ім, уся ў камяніцах, з ажурнымі балконамі вуліца Каляёвая.

Міцю брала дзіва, што тут няма бруку, што высокія шчыкетавыя платы з лавачкамі каля брамаў напамінаюць нешта дварчанскае, і гэтак, як у Дварчанах, пры плоце стаяць шарыя, падзёўбаныя жалезнымі кошкамі электрыкаў слупы з сінімі шклянымі кубкамі. I кісне тлуста-чорная, як каля кожпай станцыі, перамешаная з вугалем гразь.

Недзе ўжо блізка гукалі паравозы, і з-за зялёных высокіх ліп пахла саладжава-чадным вугальным дымам.

Міця ішоў туды, куды вялі, меншаючы, цотавыя нумары, і, убачыўшы доўгі цагляны будыпак, заслонены бэзам, з невялічкім гародчыкам, жоўтым ад укропу, з градкамі буракоў, з невысокім яшчэ сланечнікам, з сіваю, што не бралася яшчэ ў галоўкі, капустаю, дашчаным хлевушком, з туалетам на два камінкі, з высокай скрыняй для смецця і пограбам сярод двара, падумаў, што гэта ён, Чэсін дом.

Задыхаючыся, чуючы, як мякчэюць ногі, як пешта палахліва-насцярожанае расце ў грудзях, Міця падышоў да куста бэзу, дзе ў халадку на вынесеным заслончыку сядзела бабка, бліскаючы проці сонца сухім шклом акуляраў.

— Мне патрэбны чацвёрты нумар,— Міця ўчуў, як у яго задрыжаў і перайначыўся голас,

— А гэта чацвёрты і будзя. Бо другі амбулаторыя,— бабка бліснула акулярамі на ашалёваны дамок у халадку тоўстых старых кляноў і серабрыстых таполяў.

За імі на цагляных падпорах падымаўся вузенькі лёгкі мост, пад якім пагукваў манеўровы паравоз, чмыхаючы белым дымам і лязгаючы буферамі вагонаў.

Здаецца, з ‘цёмна-сухіх, прыхаваных у дзікім вінаградзе вокнаў на Міцю глядзела Чэся.

У яго па спіне мурашкамі заказытаўся страх. Самлелымі нагамі Міця падышоў да цэмянтовых расколатых, у зігзагах глыбокіх шчылін сходаў; Каля іх з бляшанае трубы сачылася ржавымі пацеркамі вада. Дзяўчынка год трох, седзячы на кукішках, лавіла ў жменьку ржавыя пацеркі, з прагаю піла іх.

— Вой, што яна робіць! — закрычала кабета ў акулярах і, трымаючыся рукою за балючае калена, закульгала сюды.

— А Доўнары тут жывуць? — яшчэ не верачы сабе, што зпайшоў Чэсін дом, спытаў Міця.

— Вунь з таго ходу іхняя кватэра. Токі не ведаю, ці ёсць хто ўдома.

Ад пудкае радасці і страху ў Міці заныла сэрца, Ён падпяўся па сходах, ачуціўшыся ў гулкім кйлідорчыку з плеценымі рагожкамі. Злева на карычпевых дзвярах крэйдай была напісана лічба «сем». Далей па століку шумеў прымус.

Стаіўшы дых, Міця прыслухаўся, учуў, як недзе за спіною ў суседяяй кватэры крычала кабета моцным тоўстым голасам:

— Фуяра, ніц не ўме! Масьляна глова! *

Міця спярша асцярожна, а потым мацней пастукаў у філянговыя з ромбікам пасярэдзіне цяжкія дзверы. Замёр, чакаючы, ці не шчоўкне ў дзвярах ключ, але адчыніліся тыя, што былі за спіною.

— Чы тутай мешка пані Чэслава Доўнар? ** — азірнуўся Міця на рып дзвярэй.

— Так, але ей нема в дому... ***'

У сенцах стаяла мажная доўгатварая, у цёмпа-сіняй, ад якой стракацела ў вачах, сукенцы немаладая кабета.

— Чэся на працы ў шпіталі.

Дзверы не зачыняліся, кабета прыглядалася да Міці і, нарэшце, не ўтрываўшы ад цікавасці, выбегла ў доўгі калідор, дзе густа шумеў прымус:

— А што перадаць Доўнарам? Хто прыходзіў?

— Нічога не трэба.

— Чэсіна маці паехала да старэйшай дачкі. Вы ж ці ведаеце — памёр іхні бацька.

Міцеву радасць і спадзяванне на сустрэчу з Чэсяй нечакана адняла і адабрала гэта ледзяная навіна.

— Калі?

— 3 тыдзень назад.

Міця знерухомеў, аглушапы і прыбіты навіною: усё тоё, што ён перажыў, перадумаў і хацеў сказаць Чэсі, павінна было адысці, знікнуць, развеяцца, як сухі пыл на дарозе. Заставалася яна, гэтая тупая, цяжкая, нібыта вялікі кавалак жалеза, горкая крыўда. Як нечакана і неўспадзеў яна ўпала на Міцю. Ён, нібы аслепшы, праз невідушчы поцемак выйшаў на чорствую, падсохлую ўжо вуліцу.

А можа, не шукаць таго шпіталя, пічога не гаварыць? Ці Чэсі да таго, што ён на астатні, выпрашаны ў сястры злоты прыехаў у Баранавічы.

Задумаўшыся, Міця не згледзеў, як дайшоў да шырокай

* Разява, нічога не ўмее! Дурная галава!

** Ці тут жыве пані Часлава Доўнар?

♦** Ага, але яе няма дома...,

папярочнай вуліцы, да таго мураванага дома з прыгожым балконам і, убачыўшы ў сіняй фуражцы, з белым арлом чыгуначніка, спытаў, як зпайсці той чыгуначны шпіталь «Юра», дзе рабіла япа, Чэся.

— А вы пачакайце, зараз прыйдзе аўтобус,— чыгуначнік паказаў на тэлеграфны слуп с дошчачкай.— Праз чатыры прыпыпкі адсюль і будзе шпіталь.

Цікуючы па прыгожы цагляны дамок з размаітымі прыбудоўкамі, з прыгожым ажурным балкопам на ўсечапым вугле, Міця застаўся тут каля піарага, падзёўбанага жалезнымі кошкамі тэлеграфнага слупа чакаць аўтобуса, што папраўдзе скора прыбег сюды, запырсканы гразёю, поўны дзяўчатакгарцэжак у белых, з сінімі шырокімі каўнярамі матросках і сініх берэціках, Няўмела, па-дзіцячы ганарыстых, што ўжо пяўзнак з дзявочай цікавасцю зіркалі па Міцю.

Абмінаючы дажджавыя лужыпы і перапудзіўшы з доўгім, на гумавых колйх возам балагола, праз хвіліп дзссяць аўтобусік спыніўся каля высокага шчытпага пабелепага плота, з-за якога выглядаў шарым бляшаным дахам чырвоны цагляпы дом. ~    »

— Во і шпіталь,— маргнула лупаценькімі вочкамі меншая сярод усіх тут, але цікаўная і дасужая, з ружаватым, як яблык, тварко.м дзяўчынка на шчыльны, пабелены вапяаю плот.

Пасля духаты аўтобуса Міцю асвяжыў жывы скразпяк, што дыхаў з-за рогу высокага плота-Чуючы лёгкасць і ўжо зноў набалелую радасць сустрэчы, Міця спыпіўся перад высокаю жалезнай брамай з прахадною будкаю, з акопца якой глядзеў вусаты вартаўпік у цёмна-сіняй круглай шапцы. Убачыўшы Міцю, ён падняўся, адчыніў дзверы, заступіўшы парог, спытаў;

— Вы да каго, хлопча?

— Мне трэба медсястру знайсці, Чэсю Доўпар.

— Тут шмат медсясцёр. У якім аддзялеіші яна?

— Думаеце, я ведаю? Ці не ў радзільным,— прызнаўся Міця.

— Дак мо яна не тут, а ў гарадской бальпіцы робіць? — Стары вартаўнік зачыніў дзверы і выйшаў насустрач фурмапцы, піто заварочвала да жалезнае брамы.

Саскочыўшы з воза, даўгавіды мужчына ў шарачковым рудым пінжаку і валашковых плацяновых портках падбег сюды, набіраючы на босыя ногі ліпкую гразь каля каламутнай лужыны.

— А, браточак, скажы, як сюды ўехаць?

— Ты сіоды не заедзеш.

— Чаму ж гэта? — азірнуўся на фурманку, на мокрага каня, з якога курылася пара, малады фурмап. На возе ў падасланай трасянцы, накрыты радзюжкаю ў сіпюю елачку, нехта ляжаў.

— Жонка канае,— сказаў мужчына і, падняўшы кепку, выцер рукою мокры незагарэлы лоб.

— Тут балыііца каляёва,— адвярнуў свой шырокі наздраты нос вартаўнік.— Вам трэба ехаць у гарацкую.

— Злітуйся, чалавеча.— Мужчына азірпуўся на воз.— Ці ж давязу я. I так во з Палонкі... Лічы, васемнаццаць вёрст.

— Вёз васемнаццаць, давязеш япічэ дзве. Бальніца блізка тут.

— Што кажаш, чалавеча?

— А тое, што чуеш.

— Я заплачу. Дапусці да дохтара. Хоць пакліч.

— Давай злот,— угнуў голаў вартаўнік, каб не глядзець ігі на Міцю, ні на мужчыну.

Сціснуўшы ў шырокай далоні злоўлепы, ледзьве не вырваны з рукі металічпы злот, вартаўнік схаваўся за жалезнай форткай вялікай брамы, угнуўшыся, шыбка паджгаў да чырвонага цаглянага будынка.

— Чэсю Доўнар паклічцеі — гукнуў яму ўслед Міця, але вартаўнік, мусіць, знарок не ўчуўшы, ужо адчьшяў дзверы на ганку прыходпі.

— Дапросішся ў яго, як леташняга снегу. Ен і з камара кроў высмакча. Ці гэта чалавек,— памахаў зношапаю картоваю кепкаю худы, з паўпаданымі шчокамі мужчына, і вочы яго заблішчалі, павільгатнеўшы ад жалю і пакуты,— Сёппячы ўпочы жонку скруціла нейкая ліхата. Нідзе ратунку не знойдзеш.— Мужчына пайшоў да воза, адкінуў радзюжку.і, ужо збялелы, не сваім, перасохлым голасам сказаў: — А ёй ужо не трэба дохтара. Япа не дачакалася...

I заплакаў моцпа, паўзрыд, выкіроўваючы па вуліцу капя. Міця, учуўшы гэты цяжкі, пакутны, як з глыбіні калодзеся, плач, здрыгапуўся, схаладзеў душою.

Звесіўшы голаў і трымаючыся за драбінку воза, мужчына паспеў ужо трохі ад’ехацца ад жалезнае брамы, пакуль з цаглянага будынка бальніцы пе выйшаў вартаўнш, ведучы з сабою нізкага, у белым халаце клышаногага доктара, што ішоў, як спутаны, неяк чапляючы нага за пагу. Падгробшы пяцярнёю чорныя раз’еханыя валасы, доктар дайшоў да брамы, з-за мігатлівых’ жалезных прэнтаў крыкнуў да мужчыны, што, угнуўшы голаў, ішоў каля воза:

— Э-э, што там у вас?

— Ды ўжо нічога.

— Як нічога? — пачырванеў ад злосці вартаўнік.

— Памерла яна.— Мужчына адняў руку ад драбінкі воза, выцер слёзы.— Ды во гляньце, халодная ўжо.

Доктар папхнуў рыпучую жалезную фортку, не дастаючы адной рукі з кішэні белага накрухмаленага халата, скоранька замахаў другою. Туды да воза ўслед за ім прыспешыў хаду. вартаўнік.

— Ды яна паўгадзіны, як памерла,— паглядзеўшы туды на воз, на змярцвелую, застылую ў твары кабету, сказаў доктар і памалу, як спутаны, гэтымі клышанРгімі нагамі пайшоў назад.

Падгробшы леваю рукою чорную непаслушпую грыву рассыпаных ла вушы валасоў, падпяў вузкія маленькія вочы па Міцю:

— To до мне?

— Ды не,— сказаў за Міцю вартаўпік.— До пелянгняркі ма справу.

— А менавіце до ктурэй? * — спытаўся ўжо за жалезнаю форткаю доктар.

— Да пані Чэславы Доўнар,— паспешна, саромеючыся сказаў Міця.

3-пад сінявата-чорных броў на яго коса зіркнулі і застылі вузкія татарскія вочы:

— А, така слічна, млода **.— I доктар леваю рукою зноў падгроб чорную рассыпаную грыву.— Перакажу.

Міця добра-такі патаптаўся каля брамы, не спускаючы вока з чорнай проймы непрычыненых дзвярэй, за якімі, здэцца, застыла нешта таямніча-страшнае, тое, што адбылося толькі што на фурманцы, покуль не ўбачыў, як неспадзяванай радасцю забялеўся белы, туга сцягнуты ў поясе і караткаваты — толькі да каленцаў — халат і на залаціста-пышных валасах лёгепька прышпіленую шапачку з ясна-чырвопым пасачкам.

Япа, Чэся, выспеная ў такой пясцерппай тузе і такім харастве. I япічэ больш нязвыклая, па-новаму прыгожая і першы раз убачаная ў гэтым ясна-белым да рэўнасці, да нейкае крышку злосці караткаватым, што высока адкрываў ногі, зыркім халаціку.

Лёгка, крышку пругка на высокіх загарэлых нагах яна ішла да жалезпае брамы з круглымі сонцамі, ад якіх разыходзіліся пабітыя ржою пруты-праменні.

* А менавіта да якой?

** А, такая прыгожая, маладая.

Шчырай і неспадзяванай чырванню заліўся яе твар:

— Бачу і вачам не веру. Няўжо ты, Міця?

Сваёю дрыготкаю рукою ён злавіў яе вузкую руку, раптоўна ўспомніўшы Світазь, зеленаватае дно, празрыстую раскалыханую ваду і яе, Чэсю.

— Калі ты прыехаў? — Яна азірнулася на маўклівага вартаўніка, што панура з-пад лоба цікаваў на іх, знарок не адыходзячыся ад брамы.

— Во, якраз у самы дождж.— Ён не выпускаў трапятлівае і шчасліва-цёплае рукі.

— Як знайшоў?

— Кабета ў двары расказала.

— I надоўга прыехаў? — У яе з-пад белага каўпачка з чырвонымі паскамі выбілася пасма валасоў, затрапяталася каля брыва.

— Хачу вярнуцца сёння.

Яна ўздыхнула, памаўчала, адвяла ад яго свае, ужо змакрэлыя ў куточках вочы:

— Ты не чуў, татусь мой памёр..,

— Чуў... Спачуваю, Чэся.

— Як ўсё нечакана перавярнулася ў жыцці, божа мілы. Ты даруй за ўсё...

Міця ўспомніў, як шчымела, як сціскалася ад задушлівае крыўды сэрца, як у нейкім разгарачаным бяспамяцтве бег у Дварчаны, але не прызнаўся.

— Злаваў на мяне?

— Трохі.

Яна прыжмурылася ад сонца, што, адбіваючыся ад блізкае лужыны, трапяткою, мігатліваю яснасцю бегала ў яе на твары.

Закрываючыся ад яго рукою, сказалаг

— Як жа ж мне адпрасіцца?

— Куды? — не дагадаўся ён.

— Пабыць з табою.

— А я пачакаю. Схаджу ў кнігарню.

— Можа, так і лепш. He трэба паніжаць сень перад гэтым татарынам.

— Якім татарынам?

— Доктар наш, што наказаў мне. Ты ж яго бачыў.

Яна ўзяла яго пад руку, крышку правяла пебрукованаю вуліцаю з намытым лрылізаньш пяском у лагчынах. 3 мокрых дрэў вецер яшчэ атрасаў дажджавую расу. Яна зіхацела і пераблісквалася залацістай чырванню. Тужэла падсушаная сонцам зямля. На ўсё горла, адклікаючыся адзін аднаму, у эагарадных дварах з драўлянымі ашалёванымі дамкамі спя-

валі пеўні. Быў чуваць крык гусей. Было нешта ціхае, глухое і паіўна-вясковае ў гэтым кутку горада. Міцю хацелася расказаць Чэсі пра гэта, але ён маўчаў, аглушаны нечаканаю радасцю, што япа, Чэся, з ім, што ён чуе яе голас, дотык яе рукі і ў яго вачах плыве яспы распагоджаны свет, абмытыя цёмна-зялёныя прысады, чы'стае сіняе неба з сіва-белымі, што пацягнуліся на ўсход, нізкімі хмарамі, з бурклівым, яшчэ сярдзітым, неўціхаміраным громам.

Стрэцца яны ўмовіліся каля цаглянага, на два паверхі дома з прыгожа выкаваным, нібы абвітым хмелем, жалезным балконам, і Міця пайшоў вуліцаю далей, як паказала Чэся, у цэнтр горада, чуючы ў сябе за спіною яе і думаючы пра той шпіталь за жалезнаю брамаю, пра доктара з вузкімі касымі вачмі, і Міцю чамусьці пачала разбіраць пякучая рэўнасць і злосць.

Глухі сіплаваты брэх сабакі за шчыльным плотам з вялікаю брамай, над якою яшчэ падымалася збітая з дошак стрэшка, абудзіў Міцю ад утрапёных думак. Ён схамянуўся, што ідзе не туды, як казала Чэся, што трэба вярнуцца, бо тут ужо канчаўся горад: цярэспаля за зялёным лужком, дзе фыркаў навязаны конь, шарэлі ў цёмным прысаддзі саламяныя стрэхі хат з пабеленымі комінамі і сценамі. I Міця завярнуў назад, убачыўшы каля мігатлівага частаколавага плота цыбатага, у зеленкаватых шортах хлопца, і ўжо разам з ім выйшаў у цэнтр горада на выбрукаваную гранёнымі цёмна-сінімі каменнямі вуліцу, абапал якой шчыльна сціснуліся двухпавярховыя, выбеленыя вапнай, мураванкі, пайболып — крамы, толькі далей, у канцы яе, падымаўся чатырохпавярховы, з чырвоным чарапічным дахам і белымі комінамі жаўтлявы дом, усяго адзін за зялёнай купай дрэў.

— Кнігарня там, каля гэтага дома,— паказаў хлопец.

Міця перайшоў на другі бок вуліцы ў кароткі цянёк, што падаў на мошчапы шарымі плітамі тратуар.

Кнігарня, невялікая, мала большая за пераездную будку мураванка з адным вялікім акном і адчыненымі фортдамі жалезпых дзвярэй, уціснулася між двух дамоў з падвеснымі балконамі.

Міця ўвайшоў туды, учуўшы вільготны халадок пограба і гаркаваты пах паперы, клею, свежае фарбы; той звыклы, перамешапы з газай пах свежае кнігі. Міця любіў гэты гаркавата-рэзкі пах свежае -кнігі, пах навізны, пах яшчэ нечага радасна-неспазяанага, нязведанага, абвеянага кругам таямніцы.

Яшчэ змалку яму здавалася, што кніжкі пахлі гаркаватасцю, як пахне па кляновым лісці з падпаленай скарынкай 224

свежы хлеб. I ён, стаіўшыся, ці пе бачыць хто, яшчэ ў дварчапскай бібліятэцы любіў пашохаць новую кпіжку. Так для яго пахлі кожпы год усе куплепыя за каранёвыя ды лазовыя, сплеценыя на пасвіску кошыкі новыя кніжкі.

Як пахлі газеты — трохі смуродліваю газаю. I гэты пах газы быў чуваць у цеспай кнігарні з карычневаю кафельнаю грубкаю і певысокімі паліцамі, застаўленымі кнігамі, з адньім певялікім прылаўкам, за якім сядзеў лысы, з сіваватымі скронямі і доўгім, ненатуральпа вялікім на худым, з паўпадапымі шчокамі твары крышку гарбаватым посам немаладога веку чалавек.

Над прылаўкам пізка вісела электрычная матавая лямпачка з фарфоравым язычком-уключальпікам на залацістым патроне.

Каля паліцы, унурыўшыся ў разгорпутую кпігу, стаяў мужчына ў саламяным капелюшы і выцвілым габардзінавым макінтошы. Па прылаўку ляжаў стары, пацёрты парусіпавы партфель з прыробленай вераўчапай ручкай. У кнігах капалася, пе складваючы свой лёгкі парасоп, дзябёлая пані ў чорна-бліскучым чэпчыку, з-пад якога выбіваліся залаціста-каштапавыя, выфарбавапыя хінай валасы.

— А ці няма ў вас «Ягнусі»? — спытала япа, засоўваючы між тоўстых кпіг топепькую, ў папяровых вокладках кніжку.

— Якой «Ягнусі»? — падняў яад прылаўкам лысую голаў гаспадар кнігарні.

— I вы пе ведаеце такой ксёнжкі?..— хмыкнула папі ў чэпчыку і, пакручваючы ў руках чырвоны, ў белыя кветачкі парасоп, што быў падобны да мухамора, папхнула ім дзверы і высунулася на вуліцу.

I ўжо калі яна мінула акпо, Міця прыпомпіў, што гэта была маці Багуславы Ясінскай, з якой ён вучыўся ў дварчанскай школе, і яе бацька, здаецца, таксама, як і Чэсіп, рабіў на чыгунцы.

«Дзе Багуслава Ясінская цяпер?» — падумаў Міця, азіраючы паліцы з повымі кніжкамі, што пахлі даўпейшым хараством дзяціпства, і яго спакушала зноў ціхая прага і зманлівасць разгарнуць, патрымаць іх у руках, учуць пальцамі ласкава-лёгкую слізгату паперы. Абмінаючы чалавека ў зпошайым саламяным капелюшы, што стаяў, здэцца, не бачачы і пе чуючы нікога, з разгорпутаю кніжкай, Міця прайшоў далей уздоўж паліц, але гаспадар, бліспуўшы ў яго бок лысаю галавою, далікатпа перапытаў:

— А вы што хацелі б знайсці, малады чалавек?

— Я так, зірнуць,— зачырвапеўся Міця, падумаўшы пра тое, што грошай мае адно на дарогу.’

— Выбачайце, тут не бібліятэка,— сказаў гаспадар, тым часам косячыся і на чалавека ў выцвілым габардзінавым макінтошы.— Тут можна токі купіць кнігу, а чытаць трэба ўдома.

Ён падышоў да паліцы, дзе гармонікам расцягнуўся і ўпаў радок кніжак. Падсугіуў, падраўняў іх і дастаў тую, што ляжала пад сподам,— з адарванаю вокладкаю і загнутымі ражкамі старонак.

— Во, бачыце, зачыталі, парвалі, а не купілі. Нашто мпе такі купец? — гаварыў ён, зпоў скоса зіркаючы на чалавека ў старым зашмальцаваным капелюшы.— Тут не чытальня, тут прыватны магазін.

— Вы гаворыце да мяне? — ыарэшце адарваўся ад кніжкі чалавек, падняў свой няголены жаўтлявы змардаваны твар і абедзвюма рукамі згарнуў, прыляснуў яе, дыхнуўшы на Міцю ветрам, паклаў па паліцу і скоранька, угінаючы голаў, пасунуўся да дзвярэй.

— Тэку сваю, тэку пе пакідайце,— крыкнуў ўслед яму гаспадар магазіна і паказаў на тонкі парусінавы партфель з прыробленай вераўчанай ручкай.

Калі сутулы чалавек у доўгім габардзінавым макінтошы і ў саламяным капелюшы схаваўся за дзвярыма, гаспадар магазіна падышоў да Міці.

— Усе кнігі ў мяне перачытаў. He адагнацца.

Міця, мусіць, з дзівам паглядзеў на гаспадара кнігарні, бо той паясніў:

— I спытай — помніць змест да макавінкі. Колішпі пастаўнік гімназіі. Выкладаў матэматыку. Шкада — лёс горка абышоўся з чалавекам. Цяпер дзеці, калі хто не рошыць задачкі, бягуць за ім і ўсё пытаюць: «Пан Зыгмусь, 352 пампожыць на 233, колькі будзе?» I ён рошыць скарэй, як іпшы на шчотах. Велькі розум, таму галава і не вытрывала... А цяпер унадзіўся да мяне і пазачытваў, пазабруджваў нямытымі рукамі кніжкі. Грашно на такога крычаць. Трываю як толькі магу.

Адзінокаму, старому чалавеку хацелася з кім-небудзь пагаварыць. Міця гэта бачыў і таму ціха падтакваў яму ў гутарцы. Гаспадар кнігарні распытаў пра ўсё — адкуль і чаго прыехаў Міця, і калі дазнаўся, што ён ведае Дварчаны, пачаў расказваць пра нейкага чыгуначпіка Вайцяхоўскага і крышку расчараваўся і нават засярдаваў, што Міця пе ведае такога «калеяжа».

— Жыве каля дэпо ў доме з пажарнаю вежаю. Высокі такі.

— Ці не ў яго паляўнічыя сабакі? — спытаў Міця, ўспом-

піўшы, як высокі, ужо немалады чыгуначпік кожнае згмы з двума паляўнічымі сабакамі хадзіў па іхпім верасаўскім полі.

— Кажаце, паляўнічы. Яшчэ які,— зарадаваўся гаспадар кпігарні і трасянуў Міцю за локаць.— Будзеце ў Дварчапах, перадайце паклон. Некалі мы з ім елужылі ў Сямёнаўскім лейб-гвардыі палку. Вы ведаеце, што гэта за полк і каго туды бралі? Там жа былі, як па падбор — рослыя.

Рады, што ёсць каму слухаць, гаспадар кпігарні нарэшце прызнаўся, што быў трохі ў грамадзе, ведаў Мятлу і Рак-Міхайлоўскага, і што цяпер, на старасці, прыйшлося заняцца трохі гандлем.

— Раблю ўсё, каб вывучыць сына.— Стары правёў рукого па сваёй лысай гладкай галаве.— Здольны ёп у мяне. Вучыцца ў Віленскім універсітэце на медычным аддзяленні.

Потым прыжмуранымі вачмі паглядзеў на Міцю, спытаў:

— Цікавасць маеш да кніг? — і адказаў сам: — Пэўна ж. Тады пакажу нешта.

Ёп схаваўся ў цеснай сутарэі і вынес тоўстую, на медпых зашчапіцах кнігу, трымаючы яе спадыспаду, як бохан хлеба.

— Ведаеш, чаму кажуць прачытаць ад дошкі і да дошкі? Таму што даўпейшая кніжка заміж звыклых папяровых вокладак мела тоненькія дошкі. Во як гэта.— Ён паляпаў па кнізе і паклаў яе на прылавак.— Біблія, выдрукавапая ў Брэсце. У Здзецяльскім касцёле выхавалася. Ксёндз прадаў. Упікат, рэдкасць, браце. А колькі іх, гэтых кніг, гіне ў кутках, у сутарэях ды розпых лёхах. Точыць іх моль, нішчыць пажар, гноіць вада ды наша невуцтва.

Міця першы раз, нібы скупануўшыся ў невядомы свет, перагарнуў колькі старонак з прыгожа выпісанымі чырвопымі буквіцамі. Разглядаў не ўсім зразумелы для сябе шрыфт.

— Каб чытаць яе, трэба навука. Я не магу.

— А колькі ж ёй год?

— Ды каля чатырохсот.— Ён зноў узяў яе абедзвюма рукамі спадыспаду, як бохан хлеба, і панёс назад у сутарэю, сказаў ужо адтуль: — Можа, у каго знойдзеш старыя кпігі, прывозь мне, я куплю або памяпяю на гэтыя,— вярнуўся ёп і махнуў рукою на паліцы: — Хочаш Сянькевіча, Пруса, Заля...

Але гутарку перабіла чарнявая маладзіца, што трымала за руку босага, падстрыжанага ў рады хлопчыка з кубачкам марожапага.

Абцёршы змакрэлы лоб, маладзіца ўсунулася між Міцем і гасйадаром кнігарш і спытала, турзаючы за руку хлопчыка:

— Скажэце, а арытметыкі для яго ў вас німа?

— Пачакай, даражэпькая, пачакай, можа, і знойдзем.— Гаспадар кнігарні, цяжка песучы свой доўгі пос, завярнуў за прылавак.

Міця, нарэшце схамянуўшыся, што, можа, яго даўно чакае Чэся, выйшаў на гарачы ўжо, нібы прыпек перад вялікім агнём, тратуар. Спудзіў маладога верабейчыка, што паляцеў з тратуару на сярэдзіну вуліцы пад грукат фурманкі.

Дагнаўшы ганарыстага невысокага дзядка з шырокаю, па ўсе грудзі, барадою і падкручанымі зеленавата-белымі вусамі, спытаў, як знайсці чыгуначны вакзал, адтуль ужо ведаў сам блізенькую дарогу да мураванага, з прыгожа вывітым балконам дома, дзе ўмовіўся стрэцца з Чэсяю.

— Здесь блпзенько совсем. Вот только пройты через сосповып лесок.— Дзядок паказаў сваёю кацубаю з медным ііаканечнікам на шырокую вуліцу, што адлучылася ў бок ляска, рассоўваючы старыя высокія хвойкі з голымі, сухімі ражпамі вяршкоў.

Міця, учуўшы рускую гутарку, яшчэ раз азірнуўся па дзядка і ўсміхнуўся, успаміпаючы тое даўняе, як яны дома смяяліся з Алесі, што не нарвала дварчанскай краўчысе бэзу, калі тая папрасіла прынясці «букетпк спреіш». «Ці ж я ведала, што гэта бэз. Шкадаваў бы чалавек яго»,— смяялася, расказваючы пра гэта не раз, і сама Алеся.

Ад шырокае пясчанае вуліцы, як ад старое вяроўкі, адкруціліся касмыкі і ніткі вузкіх, слізкіх ад кастрыцы сцежак, завіліся між шурпатых, паабіваных да мязгі, у слязах смалы гонкіх камлёў змарнелых хвоек. За імі, адбіваючы сонца, заблішчалі, як нашліхтаваная пража, пякучыя тугія рэйкі. На жалезных козлах-падпорах іх пераступаў вузепькі мост з парэнчамі.

Запахла зноў чадна-саладжавым дымам чыгункі, церпкім пахам мазуты, насмоленымі шпаламі і задыханымі, што адсопваліся, п’ючы каля помпаў ваду, тлуста-чорнымі, у скалках вады, разагрэтымі паравозамі.

Міцго прыгануліся Дварчапы, і ён, узрадаваны блізенькай сустрэчай з Чэсяй, уяўляючы яе ў тым хрумсткім накрухмалепым халаце, пабег праз зараслі высокага, у сініх, падобпых на валошкі, кветках цыкорыю да вузкага мосціка. Захлынаючыся ад ветру, падпяўся на яго, пастаяў, узіраючыся ў бліскучую далечыню выкатапых да бляску рэек, на чырвоныя чарапічныя дахі горада, калматыя высокія хвойкі, за якімі ў сіпяй смузе хілілася на вечар пажоўклае сонца.

Пара было ісці на вакзал — скора меўся адысці лідскі поезд, але радасць сустрэчы з Чэсяю, радасць адчуць яе свет, 228

тое хараство, што ішло ад яе, як ідзе гэтае хараство ад кветніка з раЗмаітым колерам, пахам, святлом. I ўся гэтая яспасць кветак, здаецца, стаяла пад ёю, Чэсяй.

Міця выйшаў на вузкую, заслоненую з аднаго боку цёмпазялёпымі, у шабельках стручкоў акацыямі пясчапую вуліцу, дзе яшчэ сінімі вочкамі блішчалі нерухомыя лужыпы ад павалыіага дажджу,— яна вяла да цаглянага, з ажурным балконам на ўсечаным рагу чырвопага дома.

Нячутныя, невідушчыя крыллі, выдавала, няслі, падымалі Міцю. Узіраючыся здалёк у канец вуліцы і ўбачыўшы бляшаную, як памутнелы лёд, страху мураванага дома, Міця ўчуў, як турзанулася і забіла дух сэрца — там каля плота свіціліся залацістыя валасы і яснела салацевенькая сукенка. I ён пазнаў Чэсю, і, як лёвкі вецер у спякоту, на яго дыхнула радасць, што яна там, што чакае яго, пераадзетая, без таго белага накрухмаленага халаціка і натапыранага, у чырвоным паску каўпачка на галаве.

Няўзнак сцішаючы крок і хаваючы сваё трымціва-чуткае хваляванне, падышоў да Чэсі.

— Ешчэ хвілечкен, і пайшла б.— Яна памахала чорнай скурапой сумачкай.

— Выбачай, у кнігарпі забавіўся.

— А што там цябс прывязала?

— Кнігі... Ды я спяшаў.

— Ага,— падабрэла і засмяялася ўжо япа.— Глова в хмурах, ногі в блоце *.

Яны пайшлі прыцішэлай ад блізкага падвячорка вуліцай. У прывакзальным скверыку прыселі там на лаўцы, аблітай рэдкай чырваншо сонца, што хавдлася за сінюю хмару з залаціста-яснымі палосамі.

За кустамі акацыі, за маладымі цёмнымі, у жаўтлявым цвеце ліпамі чмыхаў паравоз, што, заскрыпеўшы тармазамі і залязгаўшы буферамі вагонаў, пядаўпа спыніўся тут.

— Можа, мой? — Міця першым падняўся з лаўкі.

Чэся маўкліва і крышку горда перад салдатамі, што цікавалі за ёю з суседняе лаўкі, выйшла за жалезпую браму і там пібы заступіла Міцю дарогу.

— А ты астанься папач.

— Дзе ж я пераначую? — сумеўся ёп.

— У нас.— Голас у Чэсі сцішэў, яна адвярпула тварок. — Як у вас?

— Мамусі няма... Паехала ў Дварчапы.

Полымя сораму абпяло яго, апаліла гарачынёю шчокі: ■

* Галава ў хмарах, ногі ў балоце.

ён цалюткую ноч прасядзеў бы ў пачакальні вакзала, на лаўцы ў скверыку, але пайсці нанач да Чэсі...

— Табе трэба ехаць? — Яна нібы не дала яму апомніцца, ўзяўшы яго за локаць і лёгенька сціснуўшы.— Край трэба? — 1 ўжо востра, цвёрда зазірнула ў твар.

I ён ад яе мяккае, як каткі на вербалозе, любасці прызнаўся:

He.

— Я баюся адна. Учора клікала з бальніцы цётку Эльжбету. Праўда, пойдзем.— Яна адвярнулася, глыбока і парывіста ўздыхнуўшы, і плечы яе турзануліся ад раптоўнага плачу-.

На сцішную, глухую вуліцу з цёмнай гушчынёю палахлівых садкоў, сухім рыпам весніцаў, з нечаканым звонам вёдраў яны прыйшлі по'цемкам. Каля дому ў цяньку кустоў на лаўцы рагатала распуслівая дзетвара.

Над ганкам, распырскваючы рэдзенькую жаўтлявую ясяасць, гарэла сляпая лямпачка. Хаваючы ад яе вочы і ўгінаючыся, Міця, як сам не свой ад сарамяжлівасці, ад затоенай здагадкі і боязі, як жа ж ён будзе пачаваць сам-насам з Чэсяй, увайшоў у гулкі, здэцца, з вялікаю пустатою пад падлогаю, калідор. За нечымі дзвярыма быў чуваць тупат і крык.

— Гэта бабуся Ёзя. I калі яна спіць? — Чэся доўга шукала ключом дзірачку ў замку.

— Я ўжо яе чуў,— прызнаўся Міця, заходзячы ўслед за Чэсяй у кватэру з доўгім і шырокім калідорчыкам, застаўленым старымі шкапчыкамі і завешапым адзежаю, з новым, збітым з дошак заслонам. I Міцю чамусь падумалася, што па ім, на гэтым заслоне, стаяла труна Чэсінага бадвкі.

— Скідай пінжак,— сказала Чэся і схавалася за карычневымі дзвярыма невядомага пакойчыка, каля іх былі яшчз адны, пафарбаваныя набела,— пэўна, у другі пакой.

«Тут, мусіць, я і пераначую». Міця яшчэ раз пілыіа агледзеў доуті калідорчык з занавескаю і невядома чаму ўсцешыўся, што ёсць гэты калідорчык з вузкім тапчаном, дзе ён будзе спаць, каб не саромецца Чэсі.

Прыстукнуўшы дзвярыма, выйшла яна, пераадзетая ўжо ў празрыста-лёгенькі, з ружаватымі кветкамі халацік. Карупкавымі фалдамі кароценькія рукавы сціскалі вышай локцяў яе загарэлыя гладзенькія рукі.

— Ты ж, пэўна, галодны. Я згатую чаю.— Чэся адсланіла высокую жоўтую занавеску ў канцы калідора — за ёю была кухня: стаяў столік з табурэткамі, палічкі з посудам і блішчала белаю кафляю печ.

— Хіба ты будзеш нанач распальваць печ?

А я на прымусе, во мігам,— і яна паставіла на прыпечак печы медны прымус.

На сінім тугім агоньчыку і праўда скоранька зашумеў і запыхкаў параю зялёны чайнік.

За невялікім, засланым клейкаю, у зялёяа-белыя шашачкі цыратаю сталом яны сядзелі нядоўга. Блізепька за сцяноіо аж дрыжала, угіналася зямля, калаціўся дом, і дзіліпгаў на палічках посуд, пясліся адзін за адным доўгія і цяжкія паязды, і Міця з дзівам азіраўся на цёмнае, завешанае фіранкаю акно з галінаю сівае яблыні, асвечанай праз доўгую верхнюю шыбу.

— Тут блізенька таварная,— сказала яна, пе азіраючыся па акпо і спіяою чуючы цяжкі грукат.— Гэта з Вільні ідуць таваровыя. Цяпер вельмі часта. Кажуць, з войскам. Я прывыкла да грукату. Mary спаць, а мама не. Ёй ужо не памагае сродак насэнны *.

— He ведаю, ці засну і я? — Міця паглядзеў па Чэсю, на яе стомлены схудпелы твар. У ім была тая самая далікатнасць, крышку ганарыстае хараство, але ўжо нешта іпшае, не знанае для Міці, дамешвалася да гэтага хараства: і вастраваты боль, спакутаванасць і заўчасная змардаваная сталасць.

— Што ты глядзіш так? — Япа сумелася яго вострага, доўгага і пілыіага зірку.— Я паслала табе ў пакоі, там не так чуваць гэты грукат.

Ён учуў, як па ім палыхпуў сарамяжлівы сполах.

— На падлозе,— дадала яна.— Выбачай, што не на ложку. Ён мамін.— Япа падняла зялёны чайнік.— Дай налыо яшчэ.

Свежы густы чай, кіславатае, яшчэ не з’ялчалае масла з пухкай, пасыпанай кменам сітніцай былі так смачныя згаладаламу Міцю, але папрасіць болей ён пасаромеўся.

— Тады ідзі спаць, а я трохі прыпрачу.

Яму здалося, яна сказала так звыкла і проста, пібы япы прыходзіліся адзін аднаму братам і сястрою, і ў яго раскалолася тая вялікая крыга страху, сарамяжнасці, непамыснасці, і ёп пакорліва-ціха адчыніў дзверы ў той таемны пакойчык, задыхпуўшыся ад задушлівага і нявыветранага паху гаркаватае валяр’япы, густога смолкага духу тарпаптьшы і невядомых невычхаііых лякарстваў.

Пакойчык, выдавала, быў пемалы, але застаўлепы карычневым старым піяпіна з меднымі падсвечнікамі, вялікімі падвязапымі вазопамі, між якіх уціснуўся столік з батарэйпым прыёмпікам, і два ложкі ўпрытык адзін да аднаго забіралі

* Снатворцае.

ўвесь прастор, ды напроці jx, каля доўгай сцяны, падымалася чорпая шафа з блішчастымі меднымі замочкамі і ручкамі і гліняным наверсе карычпевым катом.

Цікуючы ііа дзверы, Міця скоранька раздзеўся і, саромеючыся сваіх валасатых ног, свае худзізны, спешна падшыўся пад коўдру ў халаднаватую свежасць пасцелі, разаслапай на падлозе каля конусных скрыпак ды цабэркаў з вазопамі. Аранжавы абажур разліваў на пабеленай столі рэдкаватымі кругамі святло. 3-пад круглага, у фрэнзліках абажура Міцю ў вочы калола малочная лямпачка, і ён перавярпуўся, чакаючы спіною, калі рыппуць дзверы, і чуючы, як псшта новае, невядомае дагэтуль, нібы глыбокая вада, займала ўсяго. ~

Ён п’янеў, задыхаўся ад думак, што пат не спадзяваўся, што прыйдзе такая хвіля ў жыцці, што ён будзе разам у адным пакоі з Чэсяй. I было толькі шкада, што вялікае песпадзяванае гора і жалоба заслапяюць ёй свет і яна, Чэся, пе ўбачыць, не ўчуе гэтага.

Яна прыйшла позна, бо ёп нібы прыдрамаў, ачуціўшыся ад скрыпу палавіц і ўбачыўшы ў скупаватым святле, што мігатліва, як ад месяца, рассейвалася ад далёкае лямпачні па слупе каля чыгункі, яе, Чэсю, у доўгай начной кашулі,— япа ад гэтага выдавала высокай, нібы пезнаёмаю, чужою.

— Ты спіш? — спытала япа.

— He,— у яго перасох голас, і гарачыпя заліла грудзі.

Моўчкі пераслала сваю пасцель 1 моўчкі доўга ляжала, печакана ўжо ўздыхнуўшы:

— Міця, скажы...

— Што? — з дрыгатою ў голасе папытаў ёп.

— Ты хоць крышку любіш мяне?

Цяжкім молатам гэтыя словы ўпалі па Міцю, і ён ледзьве вымавіў:

— Люблю.

—. I я цябе...

Міця бачыў, як на столі заяснела і пабегла наніз святло, абліваючы вазоны, сцяну, і памаленьку пачала дрыжаць падлога. Каля дома зноў ішоў таваровы поезд, і цяжкі жалезпы грукат угінаў зямлю, калыхаў цагляны дом, дробііенька трымцелі ў вокпах шыбы.

Святло, абабегшы пакой, раптам згасла, а поезд усё ляцеў і ляцеў, паступова губляючы, гасячы свой жалезны грукат.

— Міця,— сказал яна, калі перасціх гэты моцпы, што заглушыў і раздушыў усё, лязгат поезда,— ідзі да мяпе.

Міця, як ап’янелы, не помнячыся, яшчэ не верачы сабе, што папраўдзе яяа кліча яго, перавярнуўся па пасцелі. Fa232

рачы агопь раптам апаліў яго і растаў, абліўся, як растопленая свечка, і ціхенька згас.

— Я цябе зняважыла? — спытала яыа.— He прымайся, не злуй на мяне, бачыш, якою я зрабілася. Гэта ўсё праз татаву смерць...

— Што ты, Чэся?

— Ты даруй мне. Я пе хацела цябе зпяважыць, так выйшла.

— Што ты, Чэся...— Ён пе ведаў, як суцешыць яе, што гаварыць: словы блыталіся ў галаве.

Ёп толькі слухаў, як пачала расказваць пра бацькаву смерць. Ёп пе перабіваў яе, і яна сціхла, пэўна, на міг заснула, раптам цяжка і пакутліва ўскрыкнуўшы.

— Чэся, Чэся, што з табою? — спытаўся ёп, чуючы сцішыасць ад яе пакутлівага, здушанага крыку і стогну.

— Ты чуў, як я крычала?

— Чуў.

— Я ізпоў прысніла той самы соп.

Які?

— Што я лячу, падаю ў тую яму з труноіо, дзе пахавалі тату. Няхай крые бог, я ўся мокрая ад страху.

— He думай пра гэта, забудзься. Я ж з табою.

— Хіба можна адагнаць думкі?

Міця ўчуў, як яяа парывіста, з цяжкім уздыхам заплакала.

— Чаго ты, што з табою, Чэся? — падхапіўся ён і ўбачыў, як у мігатлівым святле далёкае лямпачкі яна працягнула яму рукі, і схапіў за іх, прытуліў яе да сябе, чуючы ўсю яе, пакорпую. Прыклаў да яе шчакі сваю гарачую шчаку, губамі даткнуўся да скроні — яна была мокрая ад слёз і салодкасалёная, як здалося яму, на смак.

За сцяною на станцыі зпоў грукатаў поезд, зноў па хаце ад яго яркага ліхтара бегла мігатлівае, спярэшчанае лісцем дрэў балючае святло.

Міця, адхіснуўшыся, убачыў у гэтым святле смяртэльнабелы Чэсін твар.

I ён ціха, як малое закалыханае дзіця, паклаў яе па ложак. Яна, здалося яму, папраўдзе спала.

XX

Густы, высокі, як быльнік, і перавязаны злінялым матузком куст божага дрэўка — найпершага мацерынага лякарства, што сцягвала з вока парушыпу,— прыгадаў Літавару і далёкае, да шчымлівага смутку ў душы дзяцінства і мацеру,

што пе прыждала яго ні жывою ўжо, пі мёртваю; яе пахавалі ўчора, не ведаючы, што сёння прыедзе ён. Даўкі камяк перацяў, сціснуў горла. Літавар адчыніў пераплеценыя спаднізу свежымі, абшморгнутымі ад лісцяў лазовымі дубцамі, мусіць, каб пе ўлезлі кураняты, дашчапыя веспіцы і зайшоў у жоўты ад каляндры ды кропу невялікі перад хатаю гародчык. Між градак лапушыстага бацвіпня ды высокай, з распушапымі сівенькімі пампушкамі пасепнай цыбулі ў вузкай, прытоптапай босымі пагамі разоры ляжала купка вялай, надоечы выпаланап алавяна-сіваватай лебяды, карычняватага драсёну і шырокай пер’ем, як асака, плашчугі.

I з краю градкі пакалыхвалася зялёна-густая, пасеяпая сама сабою, адзіпокая кальва гопкай канапелькі.

Літавару чамусьці падумалася, што маці пакінула яе зпарок для насення ды мо і для верабейчыкаў, якіх яна карміла заўсёды разам з малымі, яшчэ не аперанымі курапяткамі, сыпнуўшы жменьку адным і другім якога-небудзь зерпя ці кінуўшы лыжку ўчарашняга кіслага круппіку.

Літавар падышоў ,да куста божага дрэўка, сарваў мякепькую, у дробпай сетачцы лісцяў верхавінку, пацёр у пальцах, учуўшы зноў той далёкі гаркавата-палыновы пах. Гэта быў пах печага хатпяга, матчьшага, адначаспа блізкага і нібы ўжо далёкага, пезваротнага, як маці.

Прашыўшыся недзе між яловых частаколіп, у гародчыку жалоспа ціўкала, ужо, мусіць, кінутае кураводкаю, рабенькае даўгахвостае куранятка, блудзіла ў прывялым ад гарачыні бурачніку.

На частаколінах сох, вымыты таксама мацераю, а цяпер нікому не патрэбны шары злінялы фартух.

На другі бок хаты ў цяньку пад страхою ветралі пучкі, перавязаныя стужкамі са старых кашуляў, трапяткіх слёзак, карычняватага, пераспелага ўжо свенціяпу, дзевяцярапкі, сівенькага — ад кашлю — грымотпіку ды палявога хвашчу.

I нейкі даўкі камяк захрас у Літаваравым горле — хто ж будзе лячыцца ім, гэтым назбіраным зеллем?

Літавар завярпуўся, стараючыся не паступіць на зялёныя вяроўкі гарбузоў, што разораю паўзлі да плота, каб учапіцца там зялёпымі вусамі за частаколіну, выйшаў на надворак.

Перад вачмі мерк пагодны дзень самай яснай пары лета. Ці ўжо адвыклася Літавару за гэтыя тры з чымсьці месяцы ад свайго Верасава — нейкімі меншымі, сцішнымі ды чужаватымі здаваліся хаты і іхыія шара-саламяпыя, у карычняватым моху, апоўзлыя стрэхі. Змепшаў нібы і свой, у ліловых шчотках чабору ды жоўтага сакаўцога водцыку лабаты грудок.

Нібы цёмнаю хмараю насуяулася па цэлы свет, засланіла, прыціснула і прыгняла ўсё гвалтоўная мацерына смерць. I ў галаве глыбокаю чарнатою завірылі мыслі, што ўсё зменлівае і нявечнае на гэтым неабдымным свеце.

Учора пра гэта ажно да поўначы гаварыў бацька:

— Во так збіраў, трудзіўся чалавек. Сколькі ні жыў — усё жыцьзбіраўся, усё лепшага чакаў. Спадзяванне меў — падрастуць, падымуцца дзеці, і нарэшце зажывеш на ўсю ногу. А тут смерць па носе і згледзець не паспеў. А яно во, нібы спадцішка, знянацку, як мацеру. Ды ад яе, ад смерці, дохтара няма.

Лежачы на ложку ў нязвыклай пасля казармы цішыні хаты, дзе пад бацькаву гутарку суха шкробся, тачыў сцяну шашаль, Літавар маўчаў, не аказваўся, чуў, як балючым нарывам турзала душа, што бацька кажа праўду. I хацеў выбавіцца ад цяжкіх думак, знайсці на ўсё адказ, але не мог.

— Вунь грошы ўсё збіралі. На пошце тысяча злотых ляжыць. Ты ж не ведаеш, табе пе казалі.

— He,— здзівіўся Літавар.

— Зямлю думалі прыкупіць.

— Ці да зямлі цяпер,— не стрываў, перабіўшы бацькаву гутарку, Бронік,— Вунь пры нямецкай граніцы дыверсапты палякаў б’юць, вайна пачнецца.

Бацька, нібы не дачуўшы, зарыпеў упоцемку расхістаным ложкам.

— Думалі, ты ажэнішся і нам палёгка будзя.

Гэты напамінак пра жаніцьбу, як маланкаю, перасёк Літавараву памяць — успомнілася Хрысця, смуглявы тварок, быстрыя, як казюркі, і блішчастыя вочы, і тое першае і астатняе пісьмо, што нехта напісаў за яе, і тыя словы, што вострым лязом распаласавалі марпае, ледзьве жывое спадзяванне. На астатнія яго пісьмы яна ўжо не адпісвала.

— Як жывуць там Корсакі? — зводдаль і няўзнак папытаў Бронік у варухлівы поцемак хаты.

— Што кажаш? — Бацька знарок ці незнарок, але не дачуў.

— Пытаю, як Корсакі там маюцца?

— Капя іхняга шалёны сабака ўкусіў. I не ўратавалі. Гэтакі копь — на ўсе сто. Прыйшлося жыўцом закапаць...

— Як наймічка? — спытаў Літавар, чуючы, як бацька зноў зарыпеў ложкам, мусіць, прысеўшы на ім.

— Далася табе ў знакі гэта галадмерка. Вунь коляка пісем тваіх за абразом ляжыць. Корсак перадаў... Знайшоў перад кім паклоны біць, а яна вэнь шуткавала, хахінькі строіла.

— Як? — Бронік згроб нагамі з сябе калючую кудзельную радзюжку, ляжаў не накрыты ўжо.

— Ты ўсё — як ды як. А во так! — крыкнуў з ложка стары Літавар.— Скокі воўка ні кармі, ён у лес глядзіць. Так і яна.

— А што? — ужо ціха перапытаў Літавар.

— Ці не ведаеш? 3 Алесіным прымаком знюхалася. Што тут рабілася...— Стары не дагаварыў, ссунуўся з ложка і, бялеючы ўпоцемку бялізнаю, пайшоў да вядра. Забрэпгаў там кубкам: — Вытурылі яе Корсакі. Цяпер у Грабянкі за няньку, кажуць, япа.

— А прымак?

— Бяжыць туды, як сабака да рэзпі.

Растрывожаны нечаканаю ліхою весцю, Бронік Літавар ужо заснуць не мог, душыла крыўда і злосць, што горка абмануўся.

У Млаве — тым невялікім, мала большым за Дварчаны мястэчку, ён меў бялявую даўганосую, але гладкую, спрытную ў постаці афіцыянтку Ганэфу, але ён таемна думаў пра Хрысцю: бедная нідзе не дзенецца, выйсця нямашука, пойдзе за яго замуж.

I на табе — знюхалася з Алесіным прымаком.

Патайная тамлівая надзея, што гарачым прыскам тлела на сподзе душы, раптам пачала чахнуць і астываць: не, не бачыць яму ўжо Хрысці, скруцілася, снлялася з Алесіным малацьбітом.

А ён, дурань, едучы ў поездзе, не столькі пра мацерыну смерць, а ўсё пра яе, пра Хрысцю, думаў.

Убачыць з акна вагона вясковую дзеўчыну на пероне, ці на лужку з граблямі, або па выкашаным адкосе каля высокіх кветак піжмы маладых рамонтніц, што выполвалі чыгунку, і ў якой-небудзь з іх прызнае Хрысцю.

Толькі ўжо ў Баранавічах, калі перасеў на лідскі, калі мінуў грудкі з кучаравымі чубкамі мяккага маладога хвойніку, калі ўбачыў рабепькае, у зялёным аеры ды ў чорных таўкачах возера, жоўты, мураваны з цэглы млын, калі за сівымі, абамшэлымі камлямі хвоек закружыліся счарнелыя драўляныя крыжы дварчанскіх магілак — сэрца заныла ад шчымлівага холаду: перад вачмі паўстала маці ў труне з абразком у мярцвяна-белых руках, спакутавапага, без шапкі сівагаловага бацьку, сястру Сопю, пра якую ўспаміпаў толькі зрэдзь. Мацеру хавалі пазаўчора, без яго — ніхто не спадзяваўся, што ён прыедзе на другі дзень.

Сёння Бропік збіраўся схадзіць туды на дварчансійя магілкі.

Бацька сказаў, што мацеру пахавалі ў кутку, педалёка ад возера, дзе былі два нёвялічкія копчыкі — некалі тут пахавалі дзяцей-блізнят, што атруціліся, паеўшыся мухамораў, і памерлі ў адзін дзень.

Каля гэтых капцоў дажывала свой век крывая сухаверхая хвойка і стаяў ружаваты, яшчэ пе замшэлы камень з высечаным крыжыкам.

Ведаў Літавар і яшчэ адну прыкмету — пасаджаны між магілак зеленаваты камялёк бэзу, што не рос, а адно існеў у цяньку пад хвойкамі. Успомніўшы пра марны, пасаджаны яшчэ мацераю бэз, каб не страцілася, западаючы, бабіна магілка, Літавар учуў, як пад сэрцам закіпеў нечаканы жаль да ўсяго. Выціраючы пякучыя, што зашчымелі на вачах, слёзы, зноў паўзіраўся па паменшанае, знябожапае Верасава за шарымі гумнамі, убачыўшы яшчэ невысокі, толькі да вокпаў складзепы жоўты зруб,— адступіўшы трохі ад вуліцы, Міронаў Васіль ставіў новую хату. Адтуль чуўся вясёлы, асвечаны павізною і радасцю, цюк сякеры.

Бронік выйшаў з гародчыка. На надворку, прыслухоўваючыся да гэтага высокага, з водгаласам за будынкамі перастуку сякеры, стаяў з пустым драўляным вядром бацька — схуднелы, усохлы.

— Будуецца,— махнуў ён галавою ў той бок, дзе жаўцеў новы, выведзены толькі да вокнаў зруб.— Шмат цяпер будуюцца, ставяць повыя хаты. Вунь Зэст, як шклянку, хату выстраіў. Мусіць, будзе вайпа. Праўду ты кажаш.

Броніку Літавару ўспомнілася тое возера каля Млавы, той бой з нямецкімі дыверсантамі, ціхая гутарка між салдат, што немец задушыць Полыпчу, бо якая ў нас зброя — карабіпы ды шаблі,— але, пічога пе сказаўшы бацьку, узяў у яго з рук вядро.

— Дай я схаджу.

— У крыніцы зачэрпай, неблагая і там вада,— сказаў бацька.

Звыкла Літавары бралі ваду ў Сымонавым калодзесі, але дзеля скаціпы ці перамыць чыгуны хадзілі да крынічкі пад грудок, дзе выкапалі яму і ўставілі старую, без дна дубовуіо бочку.

Вузенькая, нібы мурашыпая, сценка шараю пасмаю спусцілася з грудка ў круты, востры жолаб яра з кусцікамі ялаўцу і шыпшыны. У канцы яго па пясчаным схіле ва ўкопанай роўна з зямлёю дубовай бочцы, паднімаючы сіняватую каламуць чыстага дробяага пясочку, кіпела трыма жэрламі, біла крыніца. За бочкаю кўсцілася, як густая рунь на згоне зімы, цёмпая, з шырокім пер’ем трава. Ніжай за крынічкай у ста-

рым вербалозе і маладым, асалавелым ад гарачыні алешніку гніла і шыпела кіслай рошчынай чырванаватая тлустая гразь, і там, дзе было не даступіцца каля глыбокіх прорваў крыніц, зелянеў, выпусціўшы аксамітна-чорныя таўкачы, сіваваты гляжджай ды высокі густы, у мякенька-ліловых мяцёлках троснік.

Жаўтлявая асака востраю, ужо новаю атаваю падымалася па сінявата-ружовай, нібы разлітая газа, радужнай вадзе і па каўпаках куп’я далей ад лёхаў і крыніц.

He дайшоўшы да ўкопанай бочкі, да зялёнай латкі травы пасярод прыгаслага чабору, Літавар замёр, успомніўшы тое ўчарашняе, што расказваў бацька: маці так і не вынесла з гразі радзюжку цяжкае сырое асакі — тут недзе ёй зрабілася блага.

Літавар прыкленчыў каля бочкі, чарпануў драўляным вядром крынічнае вады, злавіўшы чорнепькую бліскучую казюрку, што ў страху вілася то паверх вады, то ныраючы па дно. Панёс вядро, расплюхваючы ваду і ўспамінаючы тую далёкую пору, калі быў малы і калі тут яшчэ не было хаты — стаяла толькі пераяесенае з вёскі сюды на блізенькі хутар іхпяе гумпо — і маладую, шыбкую ў хадзе маці, што прыбегла да яго з поля, з жніва ў вялікую павальніцу: у старую, што расла пад грудком, алешыну, выгнаўшы, як драчом, на шурпатым ствале вузенькі пас і разарваўшы каля карэнняў дзярно, стрэліў пярун.

Ёп, Бронік, тады васьмігадовы пастушок, стаяў пад страхою свайго гумна.

Маці ўжо не раз потым расказвала, як, кінуўшы серп, бегла з поля, як, баючыся перуна, падала ў разоры, покуль не ўбачыла, што на іхняе гумно паляцела ясная страла. Тады ўжо дзе падзеўся той страх: бегла ўжо без памяці, нічога пе помнячы і думаючы пра адно — ці жыва дзіця.

Літавару ўспомпілася, што маці першы раз абняла яго, што жывы застаўся, і ён замёр, апусціўшы рукі, учуўшы першы раз цёплую, не перажытую яшчэ ласку да сябе.

Ад старое, зрэзанае пекаторае зімы дуплявае алешыны з сонпаю гадзюкаю, што акрыяла, як пачалі пілаваць на калодкі дрэва, астаўся зарослы травою гнілы пень.

«Усё адыходзіць — як старыя дрэвы, так і старыя людзі,— думаў Літавар, песучы драўлянае, з жалезным вечкам вядро.— Нехта вырасце, ужо не ўяўляючы гэтага грудка без іхняга хўтара, без той хаты, што будуецца за раўком і адкуль чуваць густы, заціснуты сырым дрэвам звон і шоргат пілы».

Аблакаціўшыся рукамі на штыкеты, за плотам стаяў бацька: нешта нямогла-знябожанае прыгнула яго.

«Без мацеры ён, мусіць, доўга не пажыве»,— пад сэрцам заварушыўся халодны, азызлы страх.

— Каб дзе стрэўся, то, дальбог, не пазнаў бы. Як адмяніўся чалавек.— Бацьку, мусіць, здзівіла зеленкаватая, штс была на сыне, вайсковая форма.— Але ідзе яна табе.

— Добра ў ёй пафарсіць тут, а не ў войску.— Бронік паставіў пры ганку на дробны спарышнік вядро.— На магілкі схаджу.

Учуўшы пра магілкі, бацька завярпуўся, зашморгаў носам, пайшоў, угнуўшы голаў, каб не паказаць слёз.

— А калі ж паедзеш назад?

— Заўтра.

— Ужо? — здзівіўся бацька.

— У мяне ж урляпу ўсяго на тры дпі, з дарогаю. Я ж казаў — неспакой на граніцы. Да вайны справа ідзе.

Бронік прыпыніўся перад брамаю, абцягнуў пад рэменем фрэнч, крышку набакір падбіў рагатыўку, паправіў на баку цяжкі, з жалезнаю пахваю кіпжал і спусціўся ў равок, што адлучаў іхні двор ад Міронавых,— цягпула паслухаць верасаўскія навіны ды паказацца перад людзьмі ў вайсковым убранні.

Незнаёмы дзюбаносы цясляр, што, звесіўшы ногі, сядзеў па пахучым смолкім зрубе, прыплюшчыў вочы, прыглядаючыся да высокага салдата.

Але Васілёва Маня, што стаяла каля горбы наношанага радзюжкамі з лесу бела-зелепкаватага пухкага моху, за два ражкі тужэй зашмаргнула пад барадою чырвоную, у белыя кветачкі хустку і з дзівам усклікнула:

— Вой, гэта ты, Бронік? Каб здароў быў, не пазнала. Паспраўнеў, вылюднеў, а кажуць, што ў войску блага.

— Чаму ж не адправіш свайго? — паказаў Літавар на Васіля, што, убіўшы склюд у ачэсаную гопкую дзеравіну і, па звычцы, абшморгваючы рукі аб сцёгяы, ішоў да Літавара, каб павітацца.

— Яму ж хату паставіць трэба,— прыжмурваючы вочы, Маня пакруціла на гладкіх клубах спадніцу,— I так яна ўсе сілы выцягнула.

— Гляджу, а хата немалая,— махнуў доўгім, прастрочаным кругамі брылём рагатыўкі Бронік Літавар.

— Сем на адзінаццаць аршын.— Васіль падаў пачарнелы, стракаты ад смалы і ліпучы далонь.

Слова за слова, гутарка зноў павярнулася па мацерыпу смерць, загаварыла і пабедавала Маіія, покуль яе ўжо яе перабіў цясляр:

— А дзе служыш, хлопча?

— У Плоцку быў, а цяпер у Млаве.

— Лічы, пры самай граніцы,— падсоўваючыся задам па дзеравіне, цесля раскладваў мох.

— Ды блізка, кіламэтраў дваццаць, пе больш,— туды, па невысокі зруб, падняў голаў Бронік Літавар.

— А мой у Баранавічах, у дваццаць шостым уланскім палку.

— Няўжо на ліхое ідзе? — спытала Маня, увязваючы ў старую хустку мох, каб падаць цесляру па зр'уб.— Няўжо па вайну будуемся?

— Ай, як кажуць, не заўсёды світае, як певепь спявае. Можа, толькі гавораць, а вайпы не будзе,— сказаў Васіль і, цюкаючы склюдам, пачаў падгапяць ачэсаную дзеравіну.

Літавар пераступіў доўгі, ачэсапы з двух бакоў брус, перабег ужо зарослае рэдзенькаю травою пажарышча з грудаю чырвонае цэглы і пляскатым, расколатым ад агню камевем каля парога, дзе стаяла даўнейшая Васілёва хата, выйшаў на вуліцу. Стук сякеры звонкім рэхам аддаваўся ў чужых надворках.

Прыглядаючыся да цёмных вокпаў, Літавар мінуў Корсакаву хату. Страпянулася, зашчымела сэрца — успомнілася Хрысця.

«Няўжо праўда, што яна сплялася з Алесіным прымаком? А можа, усяго толькі плёткі?» Літавар учуў, як з-за густога, прывялага ад гарачыні бэзу нехта гукаў яго:

— Го, салдат!

Літавар азірнуўся: за бэзам у пустым, зарослым жоўтаю піжмаю гародчыку каля тонкай, у выцінапым лісці рабіпкі, сіваватай, як заўчасна Тіасівелая маладзіца, стаяў Марція Ваўчок.

— Здароў быў! — махнуў сваёю пасаджапаю пабакір кепкаю і прыскаліў адно вока Марцін Ваўчок.— Куды бяжыш?

— Ды во,— угінаючы голаў, не гледзячы Ваўчку ў твар, прызнаўся Літавар.— На магілкі іду.

Той паківаў галавою:

— Маці не так старая была. Яшчэ магла б жыць. Уга.

— А як сам маешся? — так, дзеля прыліку папытаў Літавар.

— Як казаў мой_доктар Стацкевіч — іптэр каэкос лускус рэкс,— загадкаю адпаліў Ваўчок і ўжо сам адказаў: — Водле сляпых і мы відушчыя. Ну, а як там у цябе?

— Ды пялёгка.

— Хэ-э,— зноў задраў сваю кепку Ваўчок.— Хочаш у горы жыўшы з перцам есці.— Ваўчок падышоў да высокага

плеценага плота, рассунуў частаколіны, уткпуўшы ў дзірку свой няголены рыжаваты твар, сказаў: — А што там паконт вайпы чуваць? Але хіба салдату скажуць? — Ен скрывіў набок галаву, зіркнуў скоса хітрым вокам: — Тут усе газеты трубяць, што Польска выйграла «вайну пэрваў». Але ці выйграла, ты скажы, калі Нямеччына гатуецца да пробнае мабілізацыі і ў Гданьску кіпіць, як у гаршку. Ды ангельцы во пачалі манеўры...

Літавар, збіты з папталыку гутаркаю Ваўчка,не ведаў, што адказаць яму, маўчаў, забаўляючыся з цяжкім, прывешаным да рэмепя кінжалам.

— Скажы, мо ты ведаеш, што значыць: «У Польсцы тоталізму нікт не хцэ»? * — Ваўчок пакруціў галавого і зноў спытаў: — I што значыць гэты таталізм?

Памаўчалі.

— Хто яго зпае.— Літавар паварушыў плячмі, на якіх блішчалі медзяныя гузікі на пагонах.— Хіба ў Корсакава Змітрыка спытай. Ён вучыўся болып за ўсіх нас.

— Вучыўся-то вучыўся, але ці знае ён латыню? I чаму толькі ў Нямеччыне ёсць гэты таталізм? Вось расталкуй ты мне, цёмнаму.

— Я на сваім быту гэтага не чуў,— прызпаўся Літавар, не ведаючы, як ужо адвязацца ад гаваркога ды ліпучага, як смала, Ваўчка.

— А цяпер, кажуць, немцы пчолаў будуць, як галубоў паштовых, пускаць. Толькі бяда, што пчала далей, як на сем кіламетраў, не ляціць.

— Ці мала што нагавораць,— сказаў туды, за высокі пазелянелы і аблушчапы частакол, Літавар.

— Чужы рот пе каўнер, не зашпіліш, можа, і нагавораць, як ты кажаш,— здалечыні даляцеў Ваўчкоў голас.

Літавар завярпуў на пясчаную папярочку, што тут, каля Ваўчковага марпага, недагледжапага садку в нізкімі вішпямі, што завіслі па жардзяную, пераплецепую калючым дротам загарадзь, збягала да рэчкі.

Пад вербамі ляжала акоранае з вясны і нарыхтавапае па мост дрэва, але ад гэтае няспешнае работы верасаўцаў адрывала то ворыва, то сспаванпе, ды пе было капра забіваць палі: у дварчанскага яўрэя за ім даўно стаяла чарга.

Каб не заварочваць на кладку, Літавар пераскочыў па велікаватых, што высунуліся з вады, каменнях абмялелую за дпі спякоты плыценькую рэчку, што кацілася па ружаватым жвірку, крута заварочваючы ў цяпёк пад чорныя, пера-

* У Польшчы таталізму ніхто не хоча.

плеценыя скарчанелымі пальцамі карэння маладога густалістага алешніку ды старых, нізка навіслых да самае вады сіваватых вербаў.

Шыбка, як згледзець вокам, над трапяткім растопленым серабром вады шмыгалі берагавыя цёмна-карычняватыя ластаўкі.. Ступіўшы на хрумстка-жвірысты бераг, Літавар азірнуўся на абмялелую рэчку і са сцішным шкадаваннем успомніў, як ён яшчэ малым хлопцам шукаў тут на беразе круглыя пляскатыя каменьчыкі і пускаў іх: чыркануўшы, адбіўшыся два ці тры разы ад вады, яны нізенька ляцелі над рэчкаю, аж туды, дзе цяпер на вынесеным паводкаю карчы расце чубок гляжджаю з чорна-рудаватымі, што выплылі, выкруціліся з шырокага сіваватага лісця, мякенькімі, як аксаміт, таўкачамі.

Рэчка, мусіць, сёлетняю паводкаю адарвала бераг, скінуўшы ў ваду купку алешніку, што падымаў свае зачахлыя, у дробным лісці вяршкі, намагаючыся падняцца зноў. Там некалі віравала патайным страхам глыбокая бухта, і яны, верасаўскія хлопцы, набраўшы разгон, давалі ў цёмна-сіні вір нырца, і тады, пляснуўшыся жыватом аб ваду, бухнуў у рэчку і не выплыў Рэпкаў Сяргей. Выратаваў яго Бронік Літавар, нырнуўшы, як сёння падумаць, па-дурному, бо тапелец мог ухапіцца і не пусціць ад сябе. Але Сяргея, як нежывое палена, перакочвала на дне жаўтлявая, пранізапая сонцам вада. Думаючы, што ён ужо нежывы, Бронік узяў яго за нагу і вывалак з бухты.

На беразе Рэпка заварушыўся і пачаў адпэрхвацца ад вады. Потым расказваў,’ што сіліўся выцерабіцца з бухты, але вір круціў і нёс яго назад, покуль ён не наглытаўся вады і не пачаў траціць прытомнасць.

He ўтапіўся тады ў бухце, усё роўна задушыўся ў цыстэрне ад бензінавага газу. Мусіць, быў яго такі лёс — раяа памерці. Пэўна, у кожнага ёсць знак, калі і якою смерцю адысці на той свет.

Літавар пе змеціў, як прайшоў скошаны лужок, усыпаны карычняватаю чарадою згаладала-цвіркатлівых і гвіжлівых шпакоў. Апомніўся ў лесе, у задушлівай шапаткой цішыні з густым церпка-тарпантынавым пахам смалы. У ім жаласна, як у глухую, ужо здзічалую восень, адзываліся сініцы.

Падыходзячы да высокага і зялёпага насыпу чыгункі, убачыў кучаравыя, з ражнамі сухіх вяршкоў векавечныя хвойкі, што няўзнак адміралі, там былі магілкі пяці каталіцкіх вёсак, усяе дварчанскае парафіі.

Перайшоў праполанае ды пабаранаванае жалезнымі граблямі палатно чыгункі з рыжаватымі, што пахлі мазутаю,

шпаламі і выкатанымі да бляску рэйкамі, у якіх у такт аддаваўся звонкі перастук дрызіпы, што ляцела ў Дварчапы, трапечучы на ветры чырвона-белым флажком, і збег па стракаты ад ясна-жоўтых кветак сівепькага валасніку аблог. Свежы, з паласатых, наспех ачэсаных жэрдак і слупкоў плот падпаясаў зялёны падлес магілак — нізкіх кустоў язміну, марнага бэзу ды адзіпокіх, састарэлых яблынь ды груш. Навальваючыся на жэрдку, раннімі ягадамі зачырванеўся разложысты куст брызгліны. Чуючы, як па сцягне б’е важкі кінжал, Літавар папраставаў на гэты цёмны, з густою чырванню чачотак куст і раптам спатыкнуўся: там, у кутку магілак, чарпела ражнамі голых сукоў высокая хвойка. Гладкі, з аблушчанаю карою ствол ледзяніў нечаканым холадам душу, што ўсё пакорна смерці.

Наводшыбе перад жардзяным загарадам падымаліся прадаўгаватымі капцамі дзве магілкі: адна — ужо зарослая, з пачарнелым ад дажджу крыжам, другая — свежая, на якой толькі вытачылася рэдзепькая травіца. На перакладзіпе крыжа распоўзся ад сіняга хімічпага алоўка надпіс: «Лявон Pan­Ka, жыў 57 лят».

Сумеўшыся, Бропік Літавар глядзеў на гэтую магілу: ён не чуў, што памёр стары Рэпка і чаму пахаваны тут, як цыган, у капцы магілак ды яшчэ за плотам.

Звыкла каля магілак хавалі вісельнікаў ды народжапых мёртвымі нехрышчояых дзяцей.

Літавар пералез цераз невысокую жэрдку і, абыходзячы паўпаданыя, што зараслі, зраўняліся з зямлёю, недагледжа— пыя магілкі, абамшэла-зеленаватыя дубовыя крыжы, што хіліліся адзін да аднаго, пайшоў туды, дзе стаяла сухая, з пачарнелымі лапамі і аблушчапым ствалом высокая хвойка, мёртвая, струхлелая сяр.од жывых гонкіх дрэў.

За ружавата-шурпатымі камлямі замільгацела жаўтлявая яснасць свежага, падраўнянага, дагледжанага лапатамі Kan­na і новага, зробленага з кантовых брускоў крыжа, і ногі ў Літавара пачалі блытацца і чапляцца за ценькую высокую траву. У душы ўсё скамянела, што тут, пад гэтым жоўтым пяском, ляжыць маці. Ён нават убачыў, як апускалася труна, як глухавата гупаў на вечка сыры пясок, калі, зашоргаўшы лапатамі, мужчыны пачалі засыпаць яму.

Каля свежае, крышку пабітае воспаю начнога дажджу магілкі Літавар пастаяў пядоўга, нават забыўшыся скінуць рагатыўку: было нязвыкла і неяк непамысна бачыць на перакладзіне крыжа мацерына імя, год нараджэння і год смерці — гэтыя дзве меткі, у якія ўклалася чалавечае жыццё.

3 боку ад жаўтаватага капца, пахіліўшыся трохі набок і сплёўшыся трыма чорнымі камлямі, ледзьве існеў крывы, нібы скалечаны, бэз.

He бачачы ўжо гэтага марнага кусціка бэзу, гэтых дварчанскіх магілак з дубовымі крыжамі, шарым частаколам аградак, камевных ружаватых помпікаў, Літавар глядзеў псрад сабою, і яму ўспомніўся дробпы з твару, худзенькі Кужэля, якога застрэлілі нямецкія дыверсанты...

Як неспадзявана лёгка паткнуўся чалавек на смерць. Мог падсунуцца ён, Літавар. Бронік яшчэ азірнуўся на жоўты капец і пабрыў між аградак, ценькіх кустоў бэзу, маладых рабінак, жоўтых вяргіняў, што ціха драмалі пры чужых магілках.

Між зеляпіны, частаколу крыжоў і агароджаў серабрылася і плыло, пераліваючыся лускою дробыых хваль, дварчанскае возера.

Літавар спусціўся з грудка да вады, што раз за разам плюхала пад навіслымі карэннямі старое гладкае хвойкі.

На той бок возера, хаваючыся за сіваватымі, нахіленымі ў адзін бок вербамі і шурпата-чорнымі старымі алешыпамі, бялелі дварчанскія мураваякі. Пад старым педарослым дварчанскім лесам сыпкім пяском сплываў жоўты касагор.

Там недзе Грабянкаў дом, там педзе Хрысця. Мо зайсці пашукаць? Літавар спусціўся бліжай да сцежкі, берагам возера выйшаў да густых аераў, падымаючы яшчэ яе ўспуджаных стрэльбаю качак з маладымі вывадкамі. Спыпіўся каля жалезпага моста, што вісеў над рэчачкаю, сцягваючы разарваны высокі насып чыгункі. Але не перайшоў на другі бок рэчкі, успомніўшы тое бацькава папраканне: «Знайшоў перад кім паклоны біць, а яна, вэнь, хахінькі строіла».

Гарачым шумным накіпам цераз край душы пералілася злосць. Літавар завярнуў пад мост. Вузкаю сцежкаю, што блудзіла ў.цяньку гонкага чорна-шурпатага алешніку, увайшоў у мякка-ціхі прысадзісты хвойнік. У шапаткой, як сон, цішыяі ачахла ўсё злое, і Літавар нават пашкадаваў, што не забег у Дварчаны.

Там, у прапахлай маззю ад вінтовак і свежавырабленаю скураю ад чаравікаў затхлай казарме, пасля брыдкіх жартаў і дзікага рогату салдатні, сцішыўшыся перад сном на парах, Літавар успамінаў пра даўпяе дзяцінства, зялёны надворак, ціш гародчыка і пра яе, Хрысцю, захутваючыся, як у цёплую коўдру, нават з галавою ў гэты ўспамін. I ыешта радасназабытае ажывала ў яго душы, як ажыло і цяпер ад яевысокага сонца, што падзалочвала гладкія, у лушпінні празрыстае кары тонкія ствалы хвоек, ад павучыппя сцішпасці,

якою абвіваўся прымораны лес, ад сапрэлага паху грыбніцы, ад далёкага длубапня дзятла па амярцвелай верхавіне хвойкі.

3 задушнай цішыні лесу змораная дарога марудна выпаўзла на грудок да жаўтлява-пераспелага, што пастрэльвала і лускала ў каленцах, жыта. Яно лускала ціха, як дагараючы, вугольчыкі. I Літавару падумалася пра жніво, пра бацьку: хто яму паможа жаць, звозіць з поля снапы, малаціць па засёвак і на першы новбі хлеб.

Яго агарнула нечаканая жальба да ўсяго: да сябе, да старога бацькі, да сястры, што растраціла маладосць у дварчапскім данцыгу. Нешта певядомае,. пязнанае дагэтуль зварухнулася ў Літаваравай душы да гладкіх, як бохапы хлеба, грудкоў у спалавелым жыце, у зялёных картоплях, у лешках жаўтлявага лёну, да шарых вялікіх каменняў, што абраслі карычневым быльнікам, да крамяністае з лілова-слепаватымі кветкамі буслікаў дарогі, да гэтае зямлі ў сіняватых цепях лагчып і пазалочапых сонцам пагоркаў.

I бог адзін ведае, ці вернешся ты зноў да яе, а яна будзе во гэтак ціха драмаць перад вечарам, і будзе гэтак смутна і міла звіпець у сінюткім небе жаваранак педзе пад сваім, просценька звітым з сухое саломкі гняздом, дзе падйімаюць цяжкія галоўкі голыя, у рэдзенькім пушку сляпыя пташаняткі.

Усё будзе красаваць, абнаўляцца на свеце, сёішя будзе заходзіць, апускаючыся да пазалочапай хмаркі, сонца, і ў гушчыні зялёных старых дрэў, нізкага прысаддзя будзе хавацца старая, з саламянымі стрэхамі вёска, будзе гэтак смуткаваць за хатай, звесіўшы ціхае вецце, тая маладзенькая, пасаджаная ім, Бронікам Літаварам, бярэзінка.

Дарога баязліва церлася каля мяккіх і густых ялаўцовых кустоў, каб не ўпасці ў глыбокія ровішчы, дзе, як помніць Літавар, япы малымі выганялі зайцоў, дзе ў густы тумап восешію можна было наткпуцца на воўка.

Цяпер тут бтаяла, прысвечапая нізкім сопцам, сіпяватазамглёная вечаровая ціш, толькі, пакалыхваючыся на гнуткіх кутасіках-вяршках ялаўцовых кустоў, між сабою перасвістваліся дзве шарыя чубатыя пташкі.

Пахла сухім перацвілым чаборам, жоўтымі кветачкамі высокай сівай дзіванны, галубенькім сухім мохам, што акрыяе, зробіцца мякепькім у вільготную пору, а цяпер ён жорсткаю шчоткаю шапацеў пад нагамі, і з яго сыпаліся, нібы Літавар наступаў па хрумсткія шыпулькі, цёмна-шарыя, з нябескімі і чырвонымі крыльцамі конікі.

I Літавар шмыгануў пад старыя невысокія хвойкі з доўгімі, ніколі не абсяканымі лапамі, што раскашавалі тут, шы-

рока рассеўшыся адна ад адной па гэтым галубенькім моху, а між іх падымаліся, нібы начлежнікі ў падвязаных сярмягах, кусты густога ялаўцу.

Некалі сюды, у гэтыя ровішчы, ці, як называлі яшчэ, Загарушчыну, верасаўскія грыбнікі прыбягалі ўкрадкам адзін ад аднаго раненька, яшчэ нават рупныя гаспадыні не ўстаюць падаіць кароў. Трымаючы на локці лёгенькі, сплецены з карэння кошык, прыбягаў і ён, Бронік, зрэзаць ножыкам тыя скрыпуча-тугія баравічкі з чорнымі галовамі, што высоўваліся з галубенькага моху. Бывае, здратуюць, перадзяруць усё тут, а ён, Літавар, упаровіць усё роўна, патаптаўшыся ды не спяшаючыся пацікаваўшы, асабліва з берага лесу, пры самай дарозе знайсці шарэнгу цвёрдзенькіх грыбкоў, а калі разгарнуць калюча-пругкі куст ялаўцу, то тутака сядзелі, зацярушапыя кастрыцай, вялікія, з пакрыўлены.мі ў цеснаце капелюшамі старыя баравікі.

Ніжай да балотца, у даўнейшых разорах, зарослых палёглым спалавелым сушніком, хаваліся крышку злінялыя зверху, рабенькія ад кружкоў сакаўныя рыжыкі.

Наўскос зварочваючы з дарогі, Літавар убачыў каля чорпага аблушчанага ад кары пня вялікую карычнявата-тлустую шапку ста^ога пазелянелага баравіка. Прысеўшы каля яе, цікуючы пад прысадзістыя хвойкі далей у глыбіні ляска — нехта сядзеў на кукішках і, трохі стогнучы і суха паплёўваючы на першае шчасце, рэзаў баравікі.

Учуўшы, як хрумстка патрэсквае галлё, убачыўшы зеленаватую вайсковую форму, мусіць, ад нечакапага дзіва зашоргаўся каля хвоечкі і пачаў памал'еньку падымацца, трымаючы ў руцэ зломак хатняга, ужо зрэзанага на хлебе нажа, загарэлы за лета, прыкметпа паспраўнелы Алесін прымак.

Перасільваючы помслівую злосць, што забушавала пад сэрцам, і чуючы, як рука сама ліпне да похвы кінжала, начэпленага на шырокі салдацкі рамеппы пас, Літавар як мага спакайней гукнуў:

— Ну, як грыбы?

■— Ды во трохі,— вясёла бліснуў сінявата-цёмнымі вачмі Алесін Імполь.— Толькі ўсунуўся ў лес.

— Ты адзін? — махнуў Літавар рагатыўкаю, папраўляючы абедзвюма рукамі доўгі, у жалезнай похве кінжал. У вушах стаяла ўчутае вечарам ад бацькі: «3 прымаком зшохалася».

— А з кім жа ж яшчэ? — засоп, азіраючыся на свой шоргат у гушчары, Імполь.

— Ды з ёю, з Корсакавай наймічкаю.

Імполь зачапіўся за падсечаны ялаўцовы шара-топкі пя-

нёк, падняў вытрашчапыя вочы, чырвоныя плямы апяклі яго твар:

— А што табе да наймічкі?

— А тое, што во выцягну багнэт і запару, як кныра. Ніхто бачыць не будзе.— Літавар узяўся за жалезную, з драўлянымі тронкамі ручку кінжала.

Косячы вокам на бліскучую, з гарошынай на копчыку похву, Імполь страпянуўся:

— А хіба я вінаваты, што з табою дзеўкі...

Літавар падышоў бліжай, і Алесін прымак не вытрываў, адступіўся за прысадзістую хвоечку, але не ўцёк, адно прыгнуўся за шырокімі, што нізка звісалі ў густых, патапыраных іголках, хваёвымі лапамі.

— Па-добраму прашу, пакінь яе.— Літавар выцягнуў кіпжал, наўскос цяў па высокім, роўным з ім кусце ялаўцу, што ўздрыгнуў, сыпнуўшы леташнюю рудую кастрыцу, і раптам паменшаў, схіліўшы набок падсечаны вяршок.

— Страшыш? — Імполь, крыва пасміхваючыся, нагнуўся, падняў лёгкія, з абслізганай ручкай граблі і злінялую, у чырвоныя балонкі радзюжку.

— He страшу, а покуль па-добраму гавару.— Літавар зноў паўскасяк секануў па ялаўцу.

Імполь кінуў абы-як на сагнутую руку згамтаную радзюжку, нячутпа ступіў у мяккі мох, але, абярнуўшыся, сказаў:

— He любіць япа цябе. I замуж не пойдзе.

— Пра любошчы гавары са сваёю. Яна знае... Круцілася некалі добра. А Хрысцю не чапай.— Літавар ступіў услед за Імполем: шырокая спіна ў падлапленай кашулі так і з’юшчвала з размаху ўбіць у яе, як у дзярно, гэты вагкі цёмнасіняваты, з вытачанымі лагчынкамі кінжал,— Глядзі, Імполь, каб да граху не дайшло,— сказаў ён ужо ў пагопю.

— Дзе грэх, там і збавенне,— шарганулі і цяжка замахаліся за Імполем выгіпастыя хваёвыя лапы.

Скрыгануўшы зубамі, Літавар далей не пайшоў, стаяў, нібы абязвечаны, узіраючыся, як хавалася ў зялёным шчытніку шырокая дужая спіна — Імполь падаўся ў глыб сасняку, каб награбці па подсціл каровам сухой кастрыцы.

Як з заставак цяжкая вада, падала, круцілася і бушавала ў грудзях Літавара злосць, што за Хрысцю ён ніколі не даруе.

XXI

Налілося, выспела і запалавела дзе на грудках шапаткое, абвітае бярозкаю жыта. Надыходзіла пара жаць і вусаты, натапыраны ячмень. На зялёнай, у два ці тры загончыкі лешцы лёну, што спяліў свае тугія галоўкі, выступалі карычнявата-васковыя плямы. Толькі спярэшчавы жоўтай свірэпай, дрыжаў няспелымі сіваватымі пацеркамі авёс і скрозь густа пах сухою пясчанаю зямлёю жоўты лубін. На межах красаваў бела-ружовы крываўнік з высокім, карычневым, як ялавец, быльнікам.

Ужо ў верасаўскіх хатах з-пад ложкаў ды палкоў цягнула горкім духам палыну, які падкідвалі туды, каб прагнаць блох, і з якога вязалі мяккія густыя венікі падмятаць напалепую печ для новага хлеба. Ужо той-сёй, не дачакаўшы, покуль выспее зерне, браўся за серп і жаў зеленкаватае жыта, падсушваў яго ды малаціў, каб запесці які пуд у млын ды змалоць на хлеб і зацірку.

Першым у Верасаве яго каштаваў Марцін Ваўчок, і ўсю вёску брала цікавасць, які на выгляд ды на смак спечаны з таго, што сушылася на радзюжках, зеленкаватага жыта новы хлеб.

Няспелае жыта Ваўчок сушыў стойма пры сцяне гумпа ды хаты, а потым ужо, вымалачанае палкаю ці адвязаным ад цэпа бічом, мяккае зерне на разасланых сярод надворка радзюжках.

Схаваўшыся ў халадок пад кароткі цень, што падаў ад застрэшка на выкладзеную каменнямі прызбу, ён раз за разам узмахваў абедзвюма рукамі і пакрыкваў на курэй:

— Кыш! Бадай па цябе! I куды яна глядзіць зноў!

Ад іх было не адагнацца. Старая чорная курыца, адбегшыся трохі, спадцішка падкрадвалася зноў, насцярожана цікуючы адным вокам з-пад павіслага стрэшкаю крывога грэбеня.

Ваўчка разбірала злосць — ён зрываў з галавы зашмальцаваную кепку і шпурляў на курыцу. 3 лопатам і адчайным крыкам яна ляцела за хату, на сметнік, дзе перапалохана ўскрыкваў певень.

Свецячы незагарэлым цеменем лысай галавы, Ваўчок уставаў з прызбы і, пакульгваючы на заверчаную ў белую палатняную анучку нагу, ішоў падымаць сваю кепку.

Ужо дзён тры, як у яго распухла ад рожы і не давала ступіць правая нага. Пасыпаўшы жытпяю мукою тоўстую і ружовую, як апарапую варам, нагу і завярцеўшы яе чыстым, з старое палатнянае сарочкі лапікам, Ваўчок сядзеў па прыз-

бе і пільнаваў высыпанае на радзюжцьг'недаспелае мяккаватае зерне.

I верасаўскія мужчыны, што ехалі да рэчкі ці, ужо напаіўшы, вялі назад сваіх стомленых, спрацованых коней, спыняліся тут папроці Ваўчковага надворка і гукалі з вуліцы:

— Ого, старое перасушваеш?

Той-сёй пра старое пытаўся знарок, бо ці не падоечы ўсё Верасава траслося ад навіны, што Вольга пайшла зажынаць жыта, бо яны, Ваўчкі, каторая пара сядзяць без хлеба.

Ваўчок, таксама падаючы від, што не змеціў гэтых жартаў і падцінання, спакойна адказваў;

— He, новае сушу.

I, абапіраючыся ыа палку, падкульгваў бліжай да плота.

— Хто ж цябе так? — пытаўся верасавец, седзячы па Ka­ni і звесіўшы босыя ногі.

— Ды во, сама праз сябе.— Ваўчок касіў вокам уніз, па заверчаную анучай нагу.— Як кажуць, рожыстае васпалепне.

— Ну, у цябе ўжо ўсё разам, і рожа, і васпаленне,— крывіўся ад смеху, седзячы на кані і звесіўшы босыя ногі, верасавец.

Конь, ціто напіўся вады ды выкачаўся, трэпаючы задрапымі ўгору капытамі на жоўтым мякенькім пяску, таксама нібы ад цікавасці, адвесіў сівую губу і слухаў гэтую гутарку двух верасаўцаў.

— Ну, а чаму ж табе не загаварыць гэтую рожу? Да шаптухі якой не з’ездзіць? Нябось, загавор памагае.

— Гэта — самаўнушэнне.

— Што? — перапытваў, пе зразумеўшы, верасавец.

— Гэта ўжо калі чалавек верыць, што яго вылечаць,

— А ты не верыш?

— Шэптам — не.

— Ну, браце, ты ўжо гаворыш ні ў пяць пі ў дзесяць. Мне во шчаку было разнясло, мо ў дзверы не ўлезла б. А што думаеш, загаварыла старая Такарада, і як рукою зняло.

— Я ж кажу — самаўнушэнне,— ганарыста задзёр голаў і адвярнуўся Ваўчок, абапіраючыся па палку, раптам заскакаў на адной назе туды да разасланых радзюжак з жытам: вялікая чорная курыца, прывёўшы з сабою цыбатых бясхвостых куранятак, дзяўбала зерне.

— Акыш-ш-ш! — Ваўчок сарваў з галавы сваю кепку і здалёк шпурнуў ёю на курыцу, але пляскатая кепка, пера-

кручваючыся, як талерка, паляцела недзе на другі бок хаты, на сметнік.

— Гы-гы! — паказваючы шчарбатыя зубы і трасучыся ад смеху, верасавец падганяў босымі нагамі каня і гаварыў ужо сам сабе ды іншым:

— А яшчэ кажа, што ўмее лячыць людзей. Во, рожы не дасць рады, фэйчар...

Верасава ніяк не магло змірыцца, што ў Ваўчка ўсё не так, як у людзей: і жыве не па-іхняму, і гаворыць не тое, і жне не ў пору.

Але ўсім хацелася пакаштаваць яго, гэтага першага хлеба.

Стрэўшы на вуліцы Ваўчкову Вольгу, не стрывала нават Алеся:

— Кажуць, ты ўжо хлеба з новага жыта напякла?

— Ага, учора.

• — I як?

— Ой, добры хлеб. Прынясу пакаштаваць.

— Прынясі,— зарадавалася, як малое дзіця, Алеся.

I назаўтра, калі, прыбегшы ў хату, Вольга выкруціла з свайго фартуха акрайчык падпаленага, з чорнаю скарынкаю і ямкамі ад пальца свежага хлеба, Алеся ўзяла яго ў рукі, паўзіралася, а потым панюхала, крышку задыхнуўшыся ад віннага паху, ад гэтай хлебнай маны, і тады разламала папалам, каб пачаставаць ужо Імпояя, у якога таксама гарэлі прагаю вочы.

Адкусіла ад гэтага акрайца і, рассмакаваўшы, пацвердзіла тое, Вольчына:

— Праўда, добры хлеб удаўся. I выхадзіўся як трэба, і светлы во.

— Дзіва што,— сказала Вольга.— Са старога жыта хлеб цёмны.

— I я на тым тыдні пайду зажынаць,— Алеся абцягнула на сваім жываце мультанавую кофту.

— Ці ж успееш скончыць жніва? — скрыва зіркнула на яе Вольга.

— Мо і не,— зачырванелася Алеся. .

— Я памагу, як слабодная буду, хіба ячмень падаслее. Але ж колькі ў мяне таго ячменю,— махнула рукою Вольга.— Памагу! Ці вы мо наймаць каго будзеця?

— Я ж кажу, трэба некага наняць,— нібы не ў знак, нібы не ўмешваючыся ў гутарку, сказаў Імполь.— A то гляджу, хоча разрашыцца ў полі.

— He я першая,— не глянуўшы па Імполя, адсекла Алеся.

— Ды вунь у Рабках ды Лезневічах сколяка дзевак,— Вольга падняла свае зеленаватыя вочы на Алесю, учуўшы, мусі, у яе голасе злую, непадступную цвёрдасць.— Толькі плаці.

— А сколяка цяпер бяруць за жніво? — нібы памякчэў Алесін голас.

Вольга рукою падграбла пад хустку рассыпаныя валасы, махнула галавою.

— За жніво спрадвеку адна плата — пуд за дзень, колькі ўжо той пуд ні каштаваў.

— Я без ніякае платы табе, Алесечка, памагу,— брыдка крывячы губы, ўсміхнулася Вольга і адступілася бліжай да парога, але яе перапыніла Алеся:

— Пачакай...— і падышла да стала з высокім стосам грэцкіх аладак, накрытых белым абрусам, узяла дзве — пухкія і вялікія; — ІІа, дзецям занясеш.

У выстаўлены жолабам фартух Вольга прыняла іх, падзякавала і, ужо чырвоная ад сораму і радасці, выйшла з хаты, сказаўшы яшчэ раз з цёмных сяней:

— Як пойдзеш жаць, гукні мяне. I адно сярпы натачьь

— 3 яе ўжо работніца,— засумняваўся Імполь, калі за Вольгаю на надворку зарыпелі веснічкі.

— Яшчэ якая жняя. He табе, пэўна, раўня,— у Алесіпым голасе паднялася зноў высокая, як сцяна, непадступнасць, і Імполь зразумеў, што сам-насам з ім яна гаварыць не будзе.

Каб адвесці ад падазронасці чужое вока, аказваецца толькі пры людзях.

Наліваючыся злосцю, Імполь ціхенька вышмыгнуў з ха' ты. Успомніў, што пра сярпы казала Вольга, і ўвайшоў у стопку. Пастаяў з прыходу, прывыкаючы вачмі да ліпучае цемнаты, потым асцярожна вырваў са шчыліны ў дзеравіне пабітыя рабаціннем ржы, не чапаныя з леташпяга жніва сярпы: траву для каня ці свіней жалі ўсё адным, што вісеў на пярыле ў гумне.

Выйшаўшы на двор, прыдзірліва аглядзеў іх і сарваў з плота вымыты Алесяй і павешаны каля збанкоў на частаколе чысты палатняпы лапік, абгарнуў на згібе, каб спрытней было ўзяцца рукою. Адапхнуўшы локцем весніцы, учуў на сабе востры, калючы, што праймаў, здэцца, навылёт, Алесін зірк.

Учора япы пасварыліся зноў, нібы з палёгкаю, што маглі хоць гаварыць між сабою праз гэтую сварбу, хоць было лягчэй, як ад свежага, парыўнага ветру перад бурай.

Учора яна, стоячы каля свайго ложка, ужо раздзетая, у

палатпяпай сарочцы, што ледзьве сыходзілася на вялікім жываце, сказала:

«Хочаш жыві, а хочаш — ідзі куды вочы глядзяць, а я жыцьму, дай божа адно прыждаць дзіцяці».

I ў голасе быў цярплівы спакутаваны спакой, нібы яна папраўдзе абыякавая да ўсяго: да яго, Імлоля, і да іхняга затоенага кахашія з Хрысцяй, верасаўскіх абгавораў і плётак. Ен, развярэджаны гэтай сварбою, працяты крыўдаю, што так перавярнулася і змарнавалася яго жыццё, у шарым поцемку ўжо чёрнае і падаўжэлае жніўпае ночы да слёз на вачах з горкаю крыўдаю думаў, што, мусіць, доўга тут, у Верасаве, не ўжыве.

Падмячаў гэта і па старым Корсаку, што, заходзячы ў двор, падціііаў губу і адварочваўся ад Імполя, і нават па Міцю, што таксама наравіў абмінуць, пе стрэцца з ім.

Імполю ўспомніўся той дзень напрадвесні перад вялікадпем, калі яны бялілі хатў, выгнаўшы ў гумно старую свекрыву з нямою залувіцаю, той крык сярод ночы, калі ён, падхапіўшыся, убачыў на гапку Алесю і па яе голасе і крыку дагадаўся," што благое ўчыніла яна.

Пасля гэтага Імполь пачаў халадзець ад думак, што Алеся можа накласці па сябе рукі.

Нерагарэўшы душою, цяпер яна паспакайнела, стаіла свой раз’юшаны нораў, як быстрая рэчка перад заваротам, каб спадцішка, выкруціўшы вір, падмыць бераг,

Гэтага затоенага гневу і злосці Імполь пабойваўся: ведаў, што дараваць яго кахання да Хрысці япа не магла, хіба толькі зпарок рабіла выгляд, што гэта ые абыходзіць і не тычыцца яе.

ІІастылая, схаладзелая жальба абпяла, абвеяла Імполя, і яму зрабілася шкада Алесі, бо ўсё тое благое ды грэшнае яна ўчыніла праз яго і таму гэтак страшна і помсліва маўчыць.

Няўжо' быў, ёсць і астапецца гэтакім несправядлівым свет? Няўжо няма нраведнасці?

Імполь ішоў вузкаю сцежкаю, што шылася каля плеценага частаколу, пабеленых мелам і ўжо аблезлых шчыкетаў, абміяаючы абслізгапыя каменні, што ляжалі напроці кожнага двара заміж лавак у халадку пад павіссю бярозавага вецця.

3 набрынялых таўкачыкаў вецер зрываў і нёс у вочы мігатлівую луску насення.

Заняты мыслямі, Імполь не бачыў пі шапаткіх бярэзіп, пі разарванага іхнім трапяткім лісцем сухога сляпучага сонца. Ачуціў яго звонкі ляскат. жалеза ўжо з Герасімцовай

пізенькай, накрытай драніцаю кузні, што стаяла пры шашы. Імполь звярнуў на папярочную вуліцу, раптам выбраўшыся з цяжкага, глыбокага віру сваіх думак на лёгкі свет яснасці.

За чужымі гумнамі ўчуў смыродліва-чадны пах рэдзенькага сіпяватага дымка і ўжо вясёлы сам падаўся на дробны стук малатка па кавадле і густы мужчынскі рогат.

Па зрудзелым і аблезлым каракулевым каўпаку першым згледзеў Язапата Змыслу і нейкага чужога вусатага чалавека, што трымаў за нагу, паставіўшы капытом на ўбіты ў калодку шпепь, буланага, з выцвілаю грываю каня.

Герасімец, прыгнуўшыся, са з’еханаю набок кепкаго гнаў у падкову вухпалі — стукаў спадпізу капыта малатксГМ. Купка мужчын, што стаялі так, пе маючы чаго рабіць і абы збавіць час, цікавалі за кавальскаю работай.

3-за кузні высунуліся дзве незнаёмыя маладзіцы, і па іхняму востраму, крышку падазропаму, з-пад пасуплепых броваў, зірку Імполь дагадаўся, што яны, папэўна, ведаюць яго ці мо чулі пра тое, што пляце кругом Алесі ўсё Верасава.

Збіваючыся нат з хады ад гэтага вострага і пілыіага зірку чужых вачэй, Імполь падышоў да купкі мужчын, дзе дробна рагатаў, драпаючы пад каўпаком лысаватае цемепя, маленькі зморшчаны Язапат Змысла.

— Гэ, ці чулі? Ваўчок ужо новага хлеба напёк.

— Што ты кажаш? — устрапяпуўся высокі, з абвіслымі вусамі чалавек, што трымаў за нагу буланага каня.

— А тое і кажу — напёк. Але, халера.— Язапат Змысла, зажмурыўшыся, як яму ў вочы зайшоў дым, выціснуў з гэтых заплаканых вачэй слязу,— Які там хлеб, адзін закалец. Кіт, а не хлеб.

— Дзіва што, зерпе не палілося,— павярнуўся сюды да купкі мужчын чалавек, што трымаў каня.

— Я ж і кажу.— Змысла расцёр на зморшчанай шчацэ сваю, мусіць, казытліва-пякучую слязу.

— А хлеб яшчэ ад печы залежыць,— умяшалася ў гутарку мажная, з рудым абветраным тварам і загарэлымі лыткамі босых ног круглавідая маладзіца.

— Залежыць-то залежыць, але ж хто гэта жпе няспелае жыта?

— Паднябепне нізкае — хлеб згарыць, высокае — будзе недапечаны, як кіт. Во, што значыць печ,— сказала і адвярпулася дзябёлая маладзіца.

. — Ат, не кажы, які гэта хлеб з нявыспелага жыта,— махнуў каля вуха рукою, як абараніўся ад надаеднае мухі, Язапат Змысла,

— А хлеб якраз удаўся,— не стрываў, аказаўся Імполь.

Язапат крутнуўся, шукаючы сіненькімі, нявыцвілымі вочкамі, хто гэта сказаў, і, убачыўшы Імполя, не паверыў.

— Неблагі хлеб,—.спакойна, каб не ўгнявіць старога, паўтарыў сваё Імполь.

— А сам каштаваў?

— Нават цяпер.

— Нешта ты ідзеш не ад Ваўчка, а з дому.

— He так важна, дзе ён ходзіць, а важна, што ёп каштуе,— засмяяўся ўжо і каваль, адварочваючы цяжкі скурапы фартух і хаваючы ў кішэнь грошы, што сыпнуў яму ў жменіо высокі, з абвіслымі вусамі мужчына.

— А што, хлопец відны, чаму не хадзіць крывою дарогаю,— заступіўся за Імполя чужы мужчына, трымаючы каля цугляў за повад і задам заганяючы ў аглоблі падкованага ўжо каня.

— Ды ж,— угнуў голаў, каб не глядзець Імполю ў вочы, і ўсё ж упікпуў яго Язапат Змысла: — Нарабіў тут і простых, і крывых. Гэта праўду ты кажаш, Люцыян.

Мужчыны скрывіліся ад хітрага падазронага смеху. Нават маладзіцы, што пацягнуліся ўслед за кавалём да карыта з тачылам, трымаючы свае перавязапыя шырокімі палатпянымі лапікамі сярпы, пядобра, як здалося Імполю, зпоў з патайнай цікавасцю і скоса зіркнулі на яго.

Пад Дмполем нібы раскалоўся і аб’ехаў высокі стромы бераг,— пад грудзі падвярнулася штось пякучае.

Адно каваль, каб перабіць Змыслаў памёк, зпарок гукпуў Імполя:

— Ідзі, брацятка, пакруці,— і паказаў на'тачыла, трымаючы абедзвюма рукамі пад няроўным сточаным колам серп.

— Ага, памажэця,— трохі сумеўшыся, пейкім ласкавым, знябожаным голасам папрасіла мажная маладзіца з смуглявымі загарэлымі лыткамі.

Прыгледзеўшыся да яе, скарэй па падпухлых губах, чым па жываце, Імполь угадаў, што яна цяжарная.

Абыходзячы горбу наскіданых кавалкаў жалеза, падышоў да высокага, на чатырох ножках карыта і, палажыўшы пры сцяне свае сярпы, памаленьку за жалезпую корбу закруціў шарае цэмянтовае кола, што захлюпала, купаючыся да палавіпы ў вадзе. Успомнілася рэчка, кветка нізіперніку ў гразі і япа, Хрысця, з заверчанай нагою, тады, калі прыбягала да яго па сенажаць. I бачыш, як пільнуе ўсё Верасава, пават стары Змысла смяецца... He, тут, у Верасаве, не ўжыць. Трэба кідаць усё...

Пасля чацвёртага сярпа ў плячы і локці здранцвела рука. Бачачы, што ён перастараўся і цяжка сапе, Імполя ўжо трохі астудзіў каваль:

— He мардуйся, брацятка, перамяні руку.

— Во, мужчына змарыўся,— смяяліся маладзіцы, радыя, што пе трэба круціць тачыла, але для прыліку падступіліся да карыта: — Можа, ужо зменім?

— Пакамісь няхай круціць. Яму толькі патурай,— махнуў пляскатаю кепкаю каваль.

Пад сярпом зноў зашоргала мокрае цэмяптовае кола, і пад яго шоргат у Імполевай галаве гЭтак скора пабегла, закруцілася набалелая тупая думка: «Цяперачы, сёння во сказаць Алесі, што ён кіне ўсё — і яе, і гэтыя абмовы, і гэтае зненавідзенае Верасава...»

Падагнаны злосцю, вярнуўся ў хату, палажыў на заслопе сярпы і сказаў у глухую ўжо Алесіну спіну;

— Так я пайду, як ты хочаш!..

Яна, мусіць, збітая з тропу, доўга маўчала, потым выціснула, як перамогшы сябе:

— Сходзіш у Лезнявічы, ноймеш жней, бо я толькі, можа, і паспею зажаць жыта...

— А каго ж там наняць, хіба ж я ведаю? — як пабіты і звялы, ледзьве тоячы злосць, аказаўся ён.

— Язык дапытае,— у голасе яе ўсё не спадала, як Імполю здавалася, злосць і пыха, і ёп, счуўшы, як аддаецца з вуліцы тупат быдла, зіркнуў у акно: карова, адсунуўшц круглымі бакамі веснікі, а ўслед за ёю і цялушка, прывучаныя да радзюжкі зелля, ляцелі ў двор.

— Чаго цябе пясе? — крыкнуў тут у хаце і рады ўжо, што можа ўцячы ад яе, ад Алесі, ад яе злосці, усяе моцы затурзаў дзверы.

XXII

Перапалоханая ды ўражаная першымі няўдачнымі родамі, Алеся з патайной бояззю чакала другіх.

Але нядужая ледкая радасць, што будзе дзіця, трохі адгапяла гэты халодны лядовы страх.

Пазбіраўшы ды перамыўшы старыя палатцяпыя сарочкі, распарола іх на дзіцячыя пялюшкі, выкачала на пранік і акуратпа згорпутыя паклала ў куфар, на той педалёкі, колькі раз ужо аблічаны дзень.

Два няпоўныя тыдні засталося да таго дня, што перайначыць яе труднае, агорклае жыццё, уратуе ад усяго ліхога

У халадку, пад вішшо, што нясмела ды нягуста зіркала з-пад лісця, чырвона-яснымі, яшчэ пяспелымі ягадамі, начапіўшы ііа палец нагі, выткала яшчэ шырокі — у дзве піткі, ці, як яшчэ кажуць, у костачку,— суконны пояс, каб чым было спавіць дзіця.

Прыгожы, бардовага колеру, у белыя палоскі, патрымала яго-ў руках і нават смехам пахваліла сябе — глядзі, якая ўдалая! — і запясла ў хату, скруціла ў сувойчык, паклаўшы ў прыскрынак куфра да вымытых і выкачаяых на пранік пялюшак.

Пастаяла задумапа, так сабе, ад печаканае радасці, што мецьме дзіця, што будзе дзеля каго жыць ды ўсё вытрываць, прыпомніла той блізкі, даўно аблічаны дзень і схамяпулася, што пара ўжо гаварыць з цёткаю Сцяпаняю.

Верасаўсжія маладзіцы, што радзілі па першым разе, ды падтупаныя, заўчасна састарапыя жанчыпы, што ўжо саромеліся сваіх астатніх родаў, клікалі малепькую сухавую Юлечку, а яна, Алеся, намецілася даўно ўзяць за бабку ціхую, мо залішне сарамяжую цётку Сцяпашо — даўнейшую маміну таварышку.

Пешта ласкавае, як да родпае маці, чула Алеся да гэтай высокай і акуратпай, у доўгай вытканай спадніцы з чыстым белым фартухом бяздзетнай кабеты, што заўсёды, дзе ўжо ні стрэўшы, абдыме, прыгорпе да сябе Алесю і нават ужо з мокрымі вачмі ад радасці скажа:

— Ай, мае вы дзеткі, стрэла цябе і душою адмаладзела. Як жа ж ты, мая любая, чуешся?

Сцяўшы звялыя, пабітыя шпаркамі вуспы і паківаўшы ў такт Алесінай гутарцы галавою, ажыве сама і пасля кожпага павучашія, як жыць і чаго сцерагчыся, кожны раз успомніць:

— Убачу цябе і маму тваю пябожчыцу прыгану. Як разам у Дварчаны да касцёла хадзілі. Нездароўчая яна вельмі была. Бяжымо дадому, а яна задыхаецца і просіць: «Сцепаніда, пе спяшай, я ж не сыдуся з табою, сэрца нешта дрыжыць». А я смяюся, бывала: «Ты чуеш, дзе тое сэрца, а я пе ведаю, з якога яно боку». Бачыш, многа і не пажыла...

I кожны раз нібы няўзнак, нібы мімаходзь скажа:

— Мусіць, ты нічога не ясі? Зблажэла наўнэт.

А потым пра тое, што так трывожыць Алесю:

— Па табе бачу, не больш як месяц засталося. Мо няпраўду кажу?

Алеся згодна кіўне галавою:

— Праўду.

• — Мяне ж кліч. Мо напрошвацца і нядобра.

Алеся сама, без гэтага напамінку, выбрала яе, хоць і чужалася і саромелася.

А сёппя надумала схадзіць да цёткі Сцяпапі, Даўпо хацела.

Прыбралася, пастаяла на сваім падворку, счакаўшы, покуль не нагаворацца пры чужых весніках бабы, што падганялі кароў, покуль пе праедуць на поле фурманкі, і пама' леньку пайшла ў другі капец Верасава.

Сьшонава хата з выплеценым, замазаным гліпаю ды выбеленым ваппаю шчытом стаяла зводдаль ад вёскі.

Высунуўшыся з-за Мацюшкавага гумна на вузенькую, у мякенькім спарышпіку ды рахмапых лілова-сівепькіх катках сцежку, Алеся з трапятлівай радасцю зірпула на гэты пабелепы, пад ражком саламяпае страхі шчыт.

Ужо, як пад восень, пахнуў прывялым на сонцы палыпом не араны даўно пясчаны аблог у канцы вёскі.

Цвёрдая, у ружаватым жвірку сцежка дабегла да зялёнага частаколу з пачаплянымі жоўтымі збанкамі ды падсохлым, звязаным у пучкі кменам.

Счуўшы чужога чалавека, зазвіпеў дротам і да брамы турзануўся, захроп ад злосці калматы сабака.

— Пайшоў вон, куды!

Згледзеўшы ў адчыненай браме Алесю, з зялёпага кучаравага спарышніку, па якім была разаслана радзюжка з чорнаю зрудзелаю воўнаю, паднялася цётка Сцяпаня, схапіла сабаку за нашыйпік, павяла да хлява, каб там ужо на вугле зачапіць за цвік пакарочаны ланцуг.

— Воўну перабіраеце? — абы пачаць гутарку, сунуўшыся за браму, спытала Алеся.

— Вой, пе пазнала, стары сляпак, што гэта ты, Аляксапдрачка,— і, прысеўшы каля радзюжкі з воўнаю, сказала: — Нічагутка ўжо не бачу, вачэй нямашука. У часалыію збіраюся. Мо па панчохі сабе спраду. Бо па што іпшае сілы ўжо пе маю.

— А я во і не мыла яшчэ,— прызналася Алеся, прыглядаючыся да старое Сцяпапі — прыгорбленай, у доўгай бурачковай спадніцы: на звялым жаўтлявым твары свяціліся вочы, і глыбокі, перазгаданы смутак стыў у іх вадзявістай сіняватасці.

— Гэта ж ці чула ты? Натоль пачыста захвастаў старую Такараду. Можа, і памрэ. Устаць з ложка не можа, чуць жыва.

— Што вы кажаце? — Алеся, ашаломлепая павіною, таксама прысела з другога боку радзюжкі.

— А мой ты божа высокі, нічагутка не мяпяецца на гэтым свеце.— Старая падсупулася бліжай да купкі смыродлівай, яшчэ пе выветранай ад авечага поту воўпы, разарвала рукамі злямцаваны касмык.

— Некалі гэтаксама мая цётка Разэля — бацькава сястра — захвастала пашу бабу Ганну. Нават за тое, што прыйшла ыа маё вяселле.

Алеся апусціла вочы, учуўшы, як гарачае полымя брыдкасці шуганула па ёй, перапытала асцярожна:

— А за што?

— Грошы распазычыла, што яе мужык назбіраў, мой дзед Пятрук. Людзі куплялі зямлю, а яна пазычала грошы ды піла. Нап’ецца і поначы дарогу ў Верасава шукае. Так і асталася без зямлі... За гэта дачка і біла потым.

Алеся, каб перавесці гаворку на іншае, перапытала!

— А як вы маецеся, цётка Сцяпаня?

— Як маюся? — шчопцямі турзанула, яіяк не могучы разарваць зляжалы касмылёк воўны, і хмыкнула старая: — Ледзьве ўжо дыхаю. Дзве чвэрці да смерці. Але во, завідная баба — усё робіць. Усё жыццё, як адзін дзень, у яе работа. Але доўга я, мусіць, не пажыву,— і вінавата, сарамяжліва ўсміхнулася.

— Што вы, цётка Сцяпапя, а хто ж мпе во дзіцятка прыме? Я ж вас прыйшла прасіць.— Алеся абцягнула на высокім жываце і каленях сваю зялёную, стракатую ад ружовых і белых кветачак сукенку.

— Mae дзеткі, прыйду, ой, што ты кажаш, прыйду,— падняла свой зжоўклы твар старая і, мусіць, ужо радая, нібы спадцішка, перапытала:

— Чаму ж Юльку не просіш, га?

Алеся злавіла хітры зірк вадзяністых вачэй, усміхнулася:

— Хіба ж вы, цётка, не прымалі роды? Хіба ж вашыя не бегаюць па вуліцы?

— Скажаш, мае дзеткі.— Старая пакруціла галавою ў злінялай тарапоўцы.— Бегаюць, ды яшчэ як. Учора іду каля Літвіна Васіля, каля гэтага вушатага, як брэшуць, а менпіы яго з гародчыка на мяпе каменні кідае. Пусціць камень і за сліўку схаваецца. А ты кажаш. Цяпер людзі як звяры парабіліся. I ў цябе во спытаю, як сама жывеш? Чула рознае, пяхай ім ужо зарве, як жабе на зіму.

— А што? — зачырванелася Алеся.

— Ці ж буду я пераказваць благое? — Яна памалу, абапіраючыся на рукі і крывячыся ад болю, падпялася з зямлі, забедавала са слязьмі па вачах: — Так баліць у крыжы, што

не пахіліцца. Счарвівела я, як той грыб пад хвойкаю. А ты кажаш.— I, сагнуўшыся, трымаючыся абедзвюма рукамі за крыж, нечакана сказала: — Во што ў вас з наймічкаю выйшла.

Алеся адапхнулася ад зямлі: са страхам прысела па каленкі.

— Ты ўжо даруй, Аляксандрачка. Я благое пе перакажу. А тое, што круціцца яна з тваім, усе знаюць. Можа, перажыць, перацярпець трэба. Пра сябе во раскажу. Чуеш?

— Чую,— зніякавела Алеся.

— Я ж за сваім ззамаладу спазнала гора,— звесіўшы голаў, загаварыла старая.— Ці ж ведаеш, мае дзеткі, што я другая ў яго была. Першая памерла. I мяне, другое, яму мала было. Да ЮдаЛі яшчэ бегаў. Гуляшчая тут у нашай вёсцы прыбілася, бежанка. Немцы прывезлі, недзе з-пад Лодзі. Так я сама пачала яе намаўляць, на кватэру ўзяла.

— Што вы кажаце, цётка Сцяпаня? — Алеся махнула ў сябе перад вачмі рукою, нібы адагнала пейкую здаыь, не іГаверыла.

— Хадзіла, намаўляла да сябе тую Юдалю. I, ты думаеш, здаволіўся, успакоіўся чалавек? He.— Старая абцерла рукою свае слязлівыя вочы.— Такі ўжо ад роду. I твой у майго ўдаўся, па маім пайшоў, як па бацьку. Такая ўжо наша доля.

Алеся ўчула, як, шухнуўшы нібы з вядра, па ёй сплывала густая гарачыня і млелі, рабіліся як пежывымі ногі. Яна ледзьве паднялася ад зямлі.

«Няхай крые бог, яшчэ і абамлею тут». Алеся са страхам пахіснулася да плота, ухапілася за крывую абкорануго частаколіну.

— Табе недабрыцца? — жахнулася старая, убачыўш.ы, як змянілася з твару Алеся.

— Нешта пад грудзі падступіла.

— Вой, што ты кажаш? — скрывіла пабок голаў старая, цікуючы адным, як курыца, вокам, і раптам ва ўпор спытала:— Можа, пра свайго забедавала? Га? Ды ліха яго не возьме. Пагойсае, як сабака, і з перакушанаю нагою прыйдзе дахаты. Вой, прыйдзе. А табе трэба сіл набірацца. Есці ўсё трэба, не прыглядацца, не шукаць прысмакаў. Якавая ты?

Ад гэтага пагрозлівага голасу старое Сцяпані, ад вострага, што дзьмуў з-за шчарбатага вугла хаты, скразняку адчула сябе лягчэй, нават акрыяла на якую хвілю і, упарта песучы свой пукаты жывот, пайшла да брамы.

За ёю, махаючы доўгімі рукамі і чапляючы суконнаю спадніцаю за белыя кветачкі сухотніку, падбегла старая;

— Растрывожыла я цябе. Далікатная ты вельмі ж. Сцеражыся завіднага вока.

— Каравыя вочы ды.му пе баяцца. Чаго ж мне ўжо, цётка Сцяпаня?

— He ўбівайся вельмі, яшчэ маладая, яшчэ ўсяго пажывеш — і благога, і добрага. ГЗта толькі першыня.

Адсунуўшы перад сабою веснічкі, Алеся запляскала босымі нагамі па цвёрдай, у жвірыстым к'аменні сцежцы, што тачылася праз ружавата-сівыя мякепькія каткі, спіною чула далёкі з-за плота голас старое Сцяпані:

— Пе ўбівайся. Усё добра будзе. Бога толькі помпі. Дзіцятка знойдзецца, і свет пераменіцца.

Алеся адышлася, але за ёю доўгай ніткаю цягнулася гэтае, што сказала цётка Сцяпаня: «Дзіцятка зіюйдзецца, і свет пераменіцца».

Выплескапая пагамі сцежка прабегла наўскасяк ружаваты ад мятліцы ды каткоў аблог, выбегла на вуліцу ў цянёк за шарымі, што густа пахлі свежым гаркаватым сенам, гумпамі. Ад яго гаркаватага паху Алесі заблажыла і закружылася ў галаве. Япа спыпілася, каб не ўпасці. Пастаяла, паглядзела, як каля спарышніку на сцежцы ў шарым пухкім пыле купаліся маладыя верабейчыкі. Першым у пыл ускочыў карычняваты, мусіць, стары, і круга яго ляглі на раздзьмутае волле і затрапяталі крыльцамі яспадзюбыя маладыя.

Усміхаючыся сама сабе, Алеся нат абышла гэтае месца, завярнула на другі бок вуліцы да яловага аблушчанага частакола. У цёмна-зялёпым лісці дрэў засвіціліся ружаватыя яблычкі. Загадзя пастаўленыя вілаватыя падпоры трымалі яшчэ пе ацяжэлыя ад плода лапы. Алеся абвяла сваімі зморанымі вачмі малады, але ўжо адужэлы садок Лаўрыпа Баравіка, і ўспомнілася ёй доўгае, як па вайпе япы з мамаюнябожчыцаю хадзілі ў Кашалеўскі лес па ягады, праз панскі спалены двор з ацалелаю белато капліцаю, з запушчанымі сажалкамі, з грэбляю, абсаджапаю выноспымі сухаверхімі топалямі і з хаткаю, накрытаю счарнелаю драніцай, за гэтым дваром у старавечных клянах і ліпах. Каля хаткі раскашавалі, развесіўшы сагнутае ад круглых і вялікіх, як рэпа, яблыкаў шырокае галлё, немаладыя, зраджайныя яблыні. Як з якога галоднага краю, глядзелі япы, верасаўскія дзеці, што ніколі не бачылі добрае садавіпы, па гэтыя зеленкаватыя яблыкі. Але маладзіцы ды старыя бабы не далі падысці нат блізка да тае хаткі.

— Бронь божа! Ёдкаў гэта двор. А ён ^лы, урэдпы пан, яшчэ хацеў, каб папшчына была, Нават папэ яго застрэлілі, а вы яблыкі...

Алесю брала дзіва: колькі год прайшло, а ёй усё помніцца тая разложыстая яблыня, што аблегла лапамі на ражны падпораў, і абсыпапыя буйнымі і круглымі, як рэпа, яблыкамі. Нідзе цяпер такія пе надараліся.

— Што цікуеш так, Аляксандра?

Учуўшы за спіною голас, Алеся нат сумелася. Абярнулася назад: на сцежцы каля плота борзда тупала босымі нагамі Лаўрынава жонка — загарэлая, чорпая, як смугаль, з блішчастымі, як шклянымі, іскрамі ў чорна-сініх валасах, што выбіліся з-пад хусткі. Засмяялася, выскаляючы белыя моцпыя зубы:

— Мусіць, яблыка хочаш?

— Ага,— зачырванелася Алеся, бо чула, як ёй зажадалася пакаштаваць спакусліва-прыгожых ружаватых яблыкаў.

— Ведаю_г— зноў паказала свае роўнепькія, як зярпяты ў коласе, белыя на смуглявым твары зубы Лаўрынава жонка і зайшла ў гародчык з трыма вялікімі яблынямі перад вокнамі хаты.— Некалі, як была тоўстаю, як хадзіла першым даіцем, то завязь ела. Бабы крывяцца, глядзець не могуць, а я ем, аж за вушамі трашчыць, і так мне смачна, няхай крые бог. Смехата бярэ на тоўстых баб гледзячы. Чаго ім толькі не зажадаецца.— Яна злавіла яблыньку за выгінастую галіну, шчодра абсыпаную дробпымі, яшчэ даўкімі яблычкамі.

Алеся, глытаючы сліну, чакала за аблезлым ад кары частаколам.

— Ой, даволі, нашто ж столькі, ці ж дома нямашука? — крыкпула ўжо туды за плот, убачыўшы, што Лаўрынава Юзя, трымаючы за беражок фартух, з лускатам латошыць у яго няспелыя яблыкі.

— Покуль дадому дойдзеш, усе з’ясі,— і, рассунуўшы частаколіны, падала цэлыя прыгаршчы драбнаватых пяспелых яблыкаў,— З’ясі, я некалі не столькі завязі ела.

Алеся і праўда, покуль дайшла дадому, усе, нібы спаганяючы вялікі голад, са смакам срухмстала. I дзівілася сама 8 сябе, што помніцца той даўнейшы крамяніцкі двор, што не згубілася ў памяці тая яблыня з вялікімі і круглымі, як рэпа, познімі, самымі асеннімі яблыкамі і тая атынкованая, з шарымі стаўнямі хата, накрытая счарпелаю драніцаю.

Дома каля непрычыненай брамы драмала сучачка. Адтуль на вуліцу заварочваў свежы, вывернуты шынамі след ад воза. Імполь, пэўна, нядаўна выехаў з двара. Алеся пават падняла голаў, паўзіралася за крыж на дарогу, але ўбачыла, што адтуль з шашы ў вёску скіравала фурманка: з глыбокага

зялёпага палукашка выглядвала сіняватая хустка — канём кіравала невядомая баба.

Ці не Пытлева сваячка — удава з Восава? Алеся пазнала восаўскую Аўдолю і завярнула ў двор.

Даўняя, ужо агорклая злосць паднялася на Імполя: што яго гоніць у тыя Дварчаны? Няўжо долькі прадаць каменні ды сысціся з кім ды выпіць? Папрадаваў усе каменні з крушняў. А яны, гэтыя каменні, і самым спатрэбіліся б: выбрукаваць надворак ці падаслаць ў гумне пад ток, што даўно вылушчыўся.

Ды з кім ён, папраўдзе, п’е? Мо з ёю, мо з Хрысцяю? Нешта даўкае падкацілася Алесі пад горла, і яе, аж да цемнаты ў вачах, пачало блажыць.

Япа памалу дайшла ў халадок шапаткой бярэзіны да старое алехавае калодачкі, што стаяла каля чорнага струпаватага камня, дзе гойдаўся разарваны цепь ад доўгага звіслага вецця. Прысела, учуўш^, што ў вушах, як ад касцельных званоў, не аціхае цёткі Сцяпані голас: «I твой у майго ўдаўся... Такая ўжо наша доля».

«Няўжо?» — знерухомела Алеся ад гэтых цяжкіх, што навальваліся, як вялікі падкопаяы камень, думак. I раптам, як прарваўшыся з балючай скулы сукровіца, хлынула мсцівая злосць і нянавісцы «Не, вадзіць ці намаўляць каханак я яму не буду! Не!»

Але спадыспаду душы вырвалася, высачылася нешта другое: «Але ж бачыш, і маўчыш, і цярпіш, і зносіш усё!»

Божа літасцівы! Цэлы свет упаў, абваліўся на Алесю. I япа, аглушаная ім, не чула, як над ёю суха і аднастайна шалясцела бярэзіна, трапятліва пабліскваючы лісцем. 3 набрынялых спелых таўкачыкаў церусілася і плыла разам з ветрам, засыпаючы сцежку, карычняватая луска з макавым зернем насення. Гэтыя празрыстыя крыжыкі віліся, мігатліва кружыліся над Алесяю, садзіліся на хустку, казытліва сплывалі па руках, што пакутна ляжалі на каленях.

Густы высокі шэлест бярэзіны студзіў гарачую, раз’ятра-ную душу, і Алеся, крышку акрыялая, з ціхім стамлёным спакоем думала пра сваё дзіцятка, што, прыйшоўшы на свет, адслоніць яго.

Ачнулася яна ад рыпу калёс 1 цяжкага тупату конскіх пог — у двор уязджаў Імполь — і вдзівілася, што не бачыла, як ён адчыніў і аднёс да плота дашчаную браму.

«Дзе ж гэта ён быў? Няўжо зноў вазіў прадаваць каменні?» — пякучаю маланкаю мільганула думка, а ўслед за ёю зацерусіў росны дожджык спакою, што ён, Імполь, дома.

XXIII

Япа ішла паволі, але ўпарта, як падымалася на вялікую неадольную гару, далікатна і горда несучы перад сабою папоўнепы яшчэ адным таемным жыццём свой цяжарны жывот.

У правай яе руцэ блішчаў паточаны серп і бялела выцвілая, завязаная ражкамі хустка з акрайцам Чорствага хлеба, з сінявата-ружовым кавалачкам солкае, выхаванае на гарышчы паляндвіцы і сівым, падоечы вырвапым з грады васпаватым гурком, у левай яна трымала жоўты паліваны збанок са свежаю вадою, у якой пакалыхваліся дробпыя карычпявата-чразрыстыя крыльцы бярозавага насенпя.

Гэтым бярозавым насеннем цяпер было засыпана ўсё: і верасаўскія пясчапыя сцежкі, і вада ў вёдрах, і павуціпа каля вуглоў, і кепкі мужчын, і жаночыя валасы.

Ублытаўшыся ў крутую пасму, што выслізнула з-пад хусткі, у яе таксама стаілася гэтая карычняватая, нацярушапая ва ўчарашні ветраны дзепь з набрыпялых пераспелых таўкачыкаў мігатлівая дробпая луска.

Свет аглух і засмяг ад спякоты, што не спадала каторы ўжо дзень. Каля частаколаў прымлеў, адвярнуўшы ад conpa свае цяжкія шапкі, цыбаты сланечнік. I зляглі, апаўшы скурчаным бурачным лісцем, шорстка-калючым гурочнікам і падсохлым пер’ем цыбулі, верасаўскія гародчыкі. Толькі дзе ў куточку іх красавала, падымаючы бурачковыя таўкачыкі-мяцёлкі, высокая васілька, якою верасаўцы ўквечвалі пучкі звязанага збожжа ды лёну, калі ыяслі свяпціць.

Расплываліся ў гарачым пяску куры. Высока над карычпяватымі ад перасохлага моху каўпакамі гумнаў падымаліся шчабятлівыя ластаўкі, і каля плота ў сівавата-белых кветках малісы і глухой канапелькі рахмапа звіпелі ўвішныя пчолы.

За вялікімі, абсыпанымі зеленкаватым лішаём каменпямі, што падпіралі вілаваты слупок жардзянога плота, Алеся завярнула на папярочную вуліцу, радая, што нікога не спаткала, і ўжв давольная, што ў душы жыве нікім не растрывожаная адзінвта, выйшла за вёску.

Астатнія часы яна варажылася трапіць на чужы язык і на чужыя вочы. Шырокая ў горкім і перацёртым пяску дарога перабегла прыціхлую, спярэшчаную косым ценем бярэзін белаватую шашу і высланы дошкамі пераезд вузкай калейкі.

Па босых нагах заказытаўся вострым павыцінаным ліс-

цем шорсткі, у белых шчотках цвету, моцны і нязводны на гэтай няшчымнай зямлі крываўпік.

3 аднаго боку дарогі стаяла зеленаватая, што толькі выпусціла колас, марная, заглушаная калючымі бодзямі і ціхай, затоенай валошкай ярыца — неўмалотпае яравое жыта, якое з усіх верасаўцаў сеяў адзін толькі стары Юрачка, як сеяў — таксама адзін — неўмалотную, нізенькую сачыўку, з другога боку густа пахла і, здэцца, шапацела і гнулася ад незлічонага гуду пчол ружавата-белая грэчка.

Алеся не любіла гэтай пары, калі цвіла грэчка, няўцям папамінаючы, што блізіцца, нат пе паспеў чалавек азірпуцца, смутная восепь і пакарацеў дзень. He любіла яшчэ і таму, што ў тую восепь мама астатні раз рвала грэчку. У Верасаве на пясчанай зямлі ніхто яе не жаў, а найболей, стоячы на коленках, рвалі рукамі.

Цяпер белавата-ружовы, звішочы ад пчол лапік прыгануў Алесі, як яны з мамаю яшчэ да хутароў, калі было поле ў шнурах, прыходзілі сюды ў Глінішчы, на гэты блізенькі ад вёскі палетак рваць грэчку. Апрануўшы старыя доўгія спадніцы, станавіліся па калені перад сваім, яе вельмі вузкім загонам і абедзвюма рукамі цягалі з зямлі саладжава-горкае сцябло, ядрона ссыпанае чорнымі зярняткамі. Нарваўшы тоўсты пук, абівалі аб калена з карэнняў пясок, рассцілалі за сабою, каб вечарам ужо сабраць і паставіць у кучкі.

Алеся помпіць: мама, махаючы ўсё пайбольш адною рукою, бо другая падта балела ў плячы, расказвала пра нейкую старую дварчапскую яўрэйку, што, паміраючы, прыклікала да сябе дачок ды кажа на іх: «Падайце мпе руку». Мепшая, дзяўчо яшчэ, пе падала. Падала старшая, ужо замужняя, што мела дзіця-калеку. Маці тады заплакала і суцяшае яе: «Няшчасліва ты. Калі ёсцека бог, то я нават на тым свеце выпрашу табе шчасце». I праўда, праз месяц, як яна памерла, з Амерыкі багатыя спадкі долары той яўрэйцы прыслалі.

Мама тады, расказваючы пра гэта, горка засмяялася:

— А піто я выпрашу для цябе ў бога?

— Што ты кажаш, мама? — Схаладзела, аблілося страхам Алесіна сэрца: яно, праўда, як чула бяду, як чула, мусіць, і маці.

— А я, дачушка, доўга не пажыву.

— Мама! — Алеся нат не хацела, каб маці гаварыла пра гэта.

— Нейкая пездароўчая я зрабілася.

У тую восень мама і памерла.

Алеся дайшла да лапіка бела-ружовай грэчкі, і ногі ян спатыкнуліся, а ў вачах ад слёз скаламуцеў свет.

Пераступіўшы глыбокія, аброслыя калматым спарышпікам каляіны, перайшла на другі бок дарогі. Лёгкі віхор краўся па зялёнай ярыцы, гнуў яе, нібы хто вёў вялікаю рукою.

Палахлівы шэпт жыта студзіў вірлівы кіпень Алесіных мысляў. Высока ў выцвілым ад спякоты небе зморана крумкаў адзінокі крумкач.

Алеся ўсё гэтаксама памалу і ўпарта ішла жаўтлявым паскам дарогі, над якою схілілася, налягло сцяноіо збожжа. Замшэлымі, стракатымі лабацінамі з белых дробных кветак сухотніку і шырокіх шчотак крываўніку выглядалі вялікія патайныя каменні, і каляіны абміпалі іх, зварочваючы да жыта: зачэпленае воссю, ламалася ў пруткіх каленцах ружаватао сцябло, на ім чарнела тлустае шмаравідла. На дарозе ляжалі вырваныя і зжованыя колам пучкі саломы.

Алеся ішла, нібы плывучы па вадзе, па гэтым асцяватым шорсткім жытнім шуме і ўся апанаваная думкамі пра маці: каб япа жыла, то, пэўна, у яе, у Алесі, інакш усё павярнулася б.

Над жаўтлява-белаватымі ад спалавелага жыта грудамі ўставалі сівыя, набрынялыя дажджом хмаркі. На стракатым, нібы размаляваным на зялёныя і белаватыя шашачкі, полі бег разбэрсаны калматы цень, і жывым холадам дыхнула адтуль.

Алеся азірпулася, нібы не паверыўшы, ці грэе яно, летняе, яшчэ пе астылае сонца, што плыло над цёмна-зялёнымі прысадамі вёскі, над карычнявата-шарымі стрэхамі гумнаў і хат, і, аслспшы ад яго яснасці, спынілася перад высокім грудком на пясчаным растаптаяым крыжы дзвюх палявых дарог. Адпа з іх, крута падаючы ў лагчыну між густых ялаўцовых кустоў і рабых замшэлых камепняў, бегла ў кучаравы шчытны лясок, над якім разложыстымі пляскатымі кронамі падымаліся старыя хвойкі, другая, хаваючыся ў глыбокім і шапаткім жыце, заварочвала да грапічнага капца, дзс стаяў слупок з высмаленым чорным арлом.

У ружаватай і ценькай мятліцы затаіліся натапыраныя, як нэндзнае кацяпя, сінія кветкі паўночніку.

Алеся ўспомніла, што так і не нарвала гэтага сопнага зелля, перабіла тады смерць старое Літаварыхі.

За цёмным мігатлівым і шапаткім роем цяжка звіслых ад поўных зяряятак асцюкаватых, натапыраных каласоў ганарыста вызіралі шапкі першых, учора складзеных мэндляў. I там, каля іх, за жывою раскалыханаю сцяною ўрадлівага высокага жыта махалася чорная пляскатая кепка і вызіраў дзюбок нізка насунутай на вочы белай хусткі. Там жалі жыта старыя Шайбакі. Ды сёння ўсё Верасава, як змо-

віўшыся, выйшла па жніво — выгнала ясная, сухая пагода,— і кругом на кароткіх яшчэ загонах цемнаватага ржышча свіціліся жаутлявай саломай першыя дзесяткі нажатых і пастаўленых пад пякучае сонца тоўстых, у шэсцьдзесят жмень, снапоў.

Сёння Алеся ад нейкай ужо завіднай злосці накрычала на Імполя, што наказаў лезнявіцкім нанятым жнеям прыйсці заўтра. I не ўседзела сама ў хаце: управіўшыся каля печы, хоць позна, але выбралася з дому, каб зажаць ды паставіць на покуце першы снапок.

Цяпер, падыходзячы да шчоткі чужога ржышча, што між стракатых ад ліловага цвету картопляў далёка адбеглася ад дарогі, учула зноў нясцерпную злосць на Імполя. Каб перабіць яе, крыкнула старым Шайбакам, што жалі ўсёй вялікай сям’ёю:

— Бог помач!

— Дзякуем, Аляксандрачка,— падняла сваю дзюбатую ад насунутай хусткі голаў старая Шайбачыха.

— Жыта, гляджу, нябось, неблагое,— загаварыла Алеся, ужо наровячы распытаць пра Касю, што, кажуць, прыслала з Латвіі пісьмо.

— Дай божа спажыць,— аказаўся і сам гаспадар, чорны, як грак, і даўганосы Шайбак, трымаючы пад каласы сярном і несучы на перавясла нажатую жменю.

— Цяжка старым.

— Дзіва што, мая любка, пастой во ў сярпе.— Шайбачыха махнула рукою за спіну. М:⁷сіць, паказваючы на хворы, што не даваў разагнуцца, крыж.

— Учора іду з жніва, а ў мяне ад слабасці ў вачах іржышча расце,— пажаліўся стары, азірнуўшыся на дачок, гэтакіх даўганосых, як ён сам, што перасталі жаць і слухалі гутарку.

Алеся паставіла на траву збанок, каб перамяніць самлелую руку, і спытала ўжо:

— Як жа ж Кася там? Кажуць, прыслала пісьмо.

— Ці ж лёгка, мае дзеткі, у чужой старане.— У старой задрыжаў і памякчэў голас.

— А во дзіва,— засмяяўся, выстаўляючы верхнія бяззубыя дзёспы, стары Шайбак.— Піша, што там, у Латвіі, не сярпом, а нейкім нажом жнуць і не жменяю, а грабелькамі ловяць жыта. Праўду кажуць, што край — то абычай,— і ён пакруціў сваім доўгім носам.

— Табе смех, а ёй, беднай, не ўмеючы, як там у гаспадара?

— А я думала, яна ў горадзе,— здзівілася ўяю і Алеся,

— У гаспадара, мая любка. Піша. што хоча ўцячы ў горад на ткацкую фабрыку.

— Можа, й добра, што на гаспадарцы япа.— Стары злавіў колькі сцяблін і, заламаўшы, шаргануў па іх сярпом.— Горад разбэшчапы,— сказаў і разагнуўся ён.

— Добра, мусі, там, дзе нас няма,— нагнулася, пэўна, каб ужо не паказаць сваіх слёз, старая Шайбачыха.

Алеся памаленьку падняла паліваны, поўны свежай вады жоўты збанок, топчучы босымі нагамі казытліва-мякенькую, ледзьве відушчую мятліцу, прайшла каля нявыспелага сіва-зеленкаватага аўса і жаўтлявага лёну чужую дзялку і спынілася напроці свайго межавага каменя з выдзеўбленым крыжыкам.

Як скінуць вокам, ад зялёнае, у ружаватых, як жар, ясных кветках сардэчніку і злінялых ліловых шчотачках перапялічніку нешырокай сценкі да лабатага крутога грудка цягнулася яе поле. Тут ад дарогі, асвяжаючы душу, ціха і густа, нібы растрывожаны мурашнік, шапацела і хілілася, звесіўшы каласы, зраджайнае ў гэты год жыта. Далей за ім ліняў ячмень і цвіла, падспеўшы і на другі ўкос, маладая пахучая канюшына.

Паставіўшы на выспе парудзелай дзяцелінкі свой цяжкі, што адабраў руку, жоўты збанок, Алеся захлынулася ад адчайнае пякельнае радасці, што стаіць каля свае выпакутаванае зямлі. Няхай гавораць, што хочуць, а зямля яе — уся, як скінуць вокам, з гэтым, што ўрадзіла, нібы на якую бяду, шапаткім жытам, як ніколі, каласістаю ярыною. Соннымі выцвілымі вачмі яна ўзіралася на далёкі грудок і, адчуваючы цяжар свайго горда выстаўленага жывата, знячэўку падумала пра тое невядомае жыццё, што тоіцца там, пра сваё дзіця.

«Яму будзе ўсё: і гэтае поле, і зраджайнае жыта»,— у гарачцы падымаліся, віліся і плылі пад зацішны шэпт шорсткіх вусатых каласоў яе мыслі.

Яна ўжо колькі разоў малілася і прасіла бога, каб радзіўся сын — жывы ды здаровы. I, пэўна, выпрасіла, выпакутавала гэтага невядомага чалавечка. Бог цяпер злітуецца над ёю, бо ў яе ж нічагутка не асталося, толькі яно, дзіця. Адзін ратунак — літасць і спадзяванне. Бо калі не будзе яго, то нашто тады зямля, усе пакуты?..

Пякучы пот шыбануў па ёй і пачаў астываць мокрым холадам нават на далонях рук.

Сцішная паводка сумнення падтачыла высокі стромы бераг Алесінай радасці. Старалася ж, рабіла ўсё для яго, для Імполя. Дурная, думала жыцьмуць, як людзі. I на табе...

Востры, салодкі боль зашчымеў у душы — як сплялося, зблыталася ўсё на свеце.

Волыіаю рукою яна выцерла спацелы лоб, палажыла Ka­na збанка клуначак, падаўшыся да высокай сцяны нахіленага на дарогу ў мігатлівай чырвона-залацістай;'там-сям не абсохлай pace задумліва-стоенага жыта. Злавіла звіслы ад поўныл і спелых зярнятак шорсткі, што баязліва натапырыў калючыя асцюкі, колас і, пацягпуўшы да сябе, вырвала разам з карэньчыкамі пруткае, у карычняватых каленцах жаўтлявае сцябло. Вылушчыла шара-цвердаватае зярнятка, кіпула ў рот і пажавала, учуўшы прэсны саладжавы смак жытняе мукі.

Яна любіла гэты смак і пах жыта, як любіла і жаць яго, яшчэ змалку, разам з мамаю, а потым, падросшы ды пасталеўшы ўжо, з бабаю Ганнаю.

I зноў штосьці цёплае ажыло, ачуняла ў Алесінай душы.

Махнуўшы сярпом, яна перахрысціла гэты цёмна-мігатлівы перад вачыма рой каласоў і растапыранымі пальцамі левай рукі залавіла колькі пруткіх, абвітых спаднізу бярозкаю ружаватых сцяблін, заламала іх, і востры, у дробпых зубках серп з тугім, скрыпучым, ад якога аж халадзела душа, шоргатам упіўся і сцяў жыта.

Здаўна чуты, знаёмы пах сырой саломы закружыў Алесі голаў: прыгадалася няблізкае жніво і тое, як доўга, покуль не высахне або не счарнее на дажджах, будзе во гэтаксама пахпуць калюча-шапаткое, што зарасце марнымі кветачкамі буслікаў, жытпяе ржышча.

Паклаўшы першую палахліва-трапяткую жменю, Алеся зноў злавіла слізкаватае пруткае, у затоеных злінялых кветачках валошкі жыта і зноў туга пацягнула скрыпучым сярпом.

Над мігатлівымі шапаткімі каласамі зпоў закалыхаліся, наплылі Алесіпы мыслі. У нейкай пакутнай, змардаванай радасці думалася пра сваё дзіця, што зменіць і перайначыць жыццё. Думалася ўсё пра тое, што пародзіцца сын, каб по мець горкай бабскай долі.

Забываючыся пра сваю цяжарнасць, Алеся шморгала сярпом, кладучы па калючым ржышчы жмені таго першага снапка, які сёнпя панясе дадому, каб паставіць у покуце пад абразом. I ён, гэты невялікі, складзены з пяці жменяў, снапок будзе стаяць у покуце па лаве, покуль пе прывязуць з поля ўжо сухое жыта, каб, укладваючы торп, першым паставіць яго ў застаронак гумна.

Дзюбнуўшы ў шчотку ржышча свой серп, Алеся ўзяла дзве жменькі зжатага жыта, склала іх колас у колас, a no268

тым, прыціснуўшы локцем пад пахаю, завіла, закруціла перавясла. Трымаючы яго на ўсю шырыню разведзеных рук, нагнулася палажыць на жоўта-ружаватае сыроо ржышча і неждапа амярцвела ад моцнага печаканага болю, што раскалоў напалам увесь крыж. Спалохалася яна не гэтага раптоўнага болю, што, заслаўшы перад вачыма свет, аддаўся ў галаве, а таго, што схапіў ён не ў пору, бо, як вылічыла сабе, радзіць Алеся павінна была яшчэ праз тыдняў два. I як трымала ў распасцёртых руках сырое жытітяе перавясла, так і абсупулася на ржышча, самлеўшы ад страшпае здагадкі, што, можа, ізноў выпасіла пежывое дзіця.

He ведаючы, куды ўжо дзецца ад навальпых думак, моцпага, невыпоснага болю, што выкручваў і ламаў у поясе косці, заскрыгатала зубамі, папаўзла каленыіі на дарогу і, уткнуўшыся тварам у мякенькія ружавата-сівенькія каткі, пачала скубці іх рукамі і грабці пад сябе.

Боль як пачаўся, так раптоўяа і перасціх. I яна, яшчэ пе верачы сама сабе, што яго няма, асцярожна стаілася, чуючы пад сабою вільготна-халаднаватую, што ласкава студзіла ўсё цела, тугую зямлю.

На лобе казытаўся і пякучымі рагамі сцякаў з броваў на вочы едкі пот.

«Што гэта? Няўжо знак, што пачнуцца роды? — не падымаючыся ад сырое мякенькае травы, падумала яна,— Гэта ж рана яшчэ, я ж не данасіла, божа мілы!»

Памаленьку, абапіраючыся па дрыготкія, самлелыя рукі, Алеся пачала падымацца.

Уставала доўга, пахістваючыся з боку на бок.

«Божа, карай, як хочаш, але злітуйся над адным — пе забірай маё дзіця»,— ледзьве варушыліся яе сухія, звялыя вусны.

3-пад хусткі вылезлі, збіўшыся ў каўтуны, русявыя валасы, твар ззелянеў, сцягнуўся, а ў злінялых, як у старое кабеты, і смутпа-вадзяпістых вачах стаіўся пакутны і адчайны страх.

Ледзьве жывая, нібы змалочапая цяжкімі цапамі, і мокрая, хоць бяры ды выкручвай, стаяла яна на мяккай травяністай дарозе.

«Божа літасцівы, памру тут,— падумалася ёй, абпятап, як глыбокаю вадою, ледзяною бояззю. — Ніхто і не ўбачыць. Ніхто! Трэба ісці, уцякаць да людзей».

Азіраючыся па зажатае жыта з пізенькай у куточку шчоткай натапырапага ржышча, япа памкнулася да чужое, карычняватае ад гонкага быльніку мяжы, каб паўпрасты цярэспаля выйсці ў вёску.

Забыўшыся пра серп і паліваны збаночак з вадою, штосілы, нават подбегам спусцілася ў глыбокую лагчынку, дзе дажджавая ды спегавая вада назносіла жоўтага пяску і дза нічога не расло, толькі чэз марны ялавец і, як куры ў гарачым пяску, расплыліся, раскінуўшы нізкія густыя лапы, тры прысадзістыя хвоечкі.

Да вёскі яшчэ было далёка. Алеся, як на ратунак, глядзела на цёмныя, падобныя да копаў сена, прысады, між якіх вытыкаліся цёмна-карычняватыя замшэлыя стрэхі всрасаўскіх гумнаў ды хат. Над шара-белым, з вялікімі чырвонымі лічбамі «1938» чарапічным дахам Габрылёвай хаты дрыжала, пералівалася, як плыценькая вада, густое мроіва. I зводдаль вёскі белым атынкаваным шчытом прыманвала вока Сымонава хата. Дзіраваю сеткаю вецця над ёй звісала адзінокая старая бярэзіна.

«Можа, туды, да цёткі Сцяпані?» Алеся міжволі саступіла з калючае ад леташняга быльніку ляжы ў рэдзепькую, ледзьве жывую грэчку тут, каля нішчымнай, у пэндзліках сушніку ды галубенькага шорстка-калючага сухога моху, ялавіны.

«Бо ці ўдома Імполь? Хто яе пакліча? — гразнучы нагамі ў мякенькім і гарачым, як вытрываць, пяску, з крыўдным балючым смуткам падумала яна.— Можа, дзе паехаў у Дварчаны».

Hori заблыталіся, запляліся ў нізкіх сцяблах стракатай грэчкі. Ад цвету, што белым кавалкам укрыў поле, і ад пчол, што гвіжэлі і да звону ў вушах гулі тут, пахла цёплым ясным мёдам.

Вялікімі, пабялелымі ад страху вачмі Алеся акінула ўсё поле, ці не відаць каго дзе, каб паклікаць на помач, каб наказаць цётцы Сцяпані, і на грудку, дзе чарвяком паўзла змучаная пясчапая дарога, каля жытняга палетка з першымі, яшчэ не пастаўленымі ў дзесяткі снапамі, убачыла Дземяновых, мусіць, таксама нанятых, жней.

3 трывогай і гэтым, што не даваў стуніць, йякельным болем яна падалася назад з рэдкай кволай грэчкі да прьісадзістых хвоечан і кучкаватых ялаўцовых кустоў. 3 лабатага каменя, што ляжаў у ялаўцу, выставіўшы свой пярэсты ад сівых лішаёў бок, шмыгануў не большы за пацука жаўтлявы, са стракатаю спіною звярок. Алесі ўспомнілася чутае, піто тут, на Чабоцькавай ялавіне, вядуцца нейкія суслікі.

«Можа, гэта і будзе ён, той суслік?» — Япа нават прыпыпілася, убачыўшы перад сабою пры неглыбокім, вымытым яшчэ веснавою вадою раўку, сярод сіваватых пэндзлікаў су-

шніку жоўтую копку пяску з чорнаю дзірачкаю норкі. Нара была рыхтык мышыная.

Яна хацела абмінуць гэты рабы, у ружаватым дыме мятліцы камень і гэтую яшчэ свежую, нядаўна наточаную і спярэшчаную кветачкамі слядоў горбу пяску, але зноў спатыкнулася ад болю ў крыжы, нават не помнячы, як упала на злінялую падушку чабору. Яна, здаецца, на нейкі міг нібы самлела, адышла ад памяці.

Ачуцілася, не разабраўшы, быў гэты нязносны, што аж хватаў і калоў у сэрца, гарачы боль ці не? Толькі чула, як агнём гарэла далонь. Адняла руку ад кветачкі чабору і ўбачыла прыдушаную, ледзьве жывую цёмна-бліскучую пчалу з адарваным джалам: загнутай шабелькай яно ўпілося каля вялікага пальца, і там зачырванеў, падымаючыся балючай гарачынёю, тоўсты гузачок.

Алеся вырвала джала, высмактала балячае месца, выплюнула яд.

I цяпер ўжо, убачыўшы недалёка ад сябе горбу наточанага пяску з цёмнаю норкаю, адсунулася да задушліва-гаркаватых кветак сівога несмяротніку, што купкамі жаўцелі скрозь па ялавіне, і пачала марудна і далікатна падымацца, са страхам чакаючы, што па крьіжы зноў секане гэты гарача-тупы, як ад вялікага джала, нясцерпны боль.

Устала і закалыхалася, як нядужае пташаня, ад ценькае радасці, што яшчэ жывая. Пад пахі яе падхапіў, лёгка трымаў свежы, ледкі вецер, з ласкавым халадком краўся за карак, студзячы мокрую спіну, казытаўся каля цяжкіх, набрынялых гарачынёю грудзей.

На яе выгараных, з залацістымі валаскамі бровах навіс едкі, сляпучы пот. Падпухлыя сінявата-бяскроўныя вусны перасохлі і трэскаліся ад смагі. Успомніўшы пра свой паліваны, што пакінула каля зажатага жыта, збанок з вадою, яна зажадала піць.

Укручаны ў хустку, там застаўся і падвячорак — акраец чэрствага хлеба са знойдзеным сёння яа градзе ў шорсткім гурочніку шыпаватым гурком і кавалачкам сінявата-ружовай паляндвіцы. Каля першых нажатых жменяў у шчотцы ржышча сядзіць і новы, летась яшчэ выкаваны серп. I ўсё каля саменькае дарогі — ісці ці ехацьме хто...

Алеся паволі, асцерагаючыся зноў гэтага страшнага, што сціскаў за сэрца, раптеўнага болю, азірнулася на сваё поле: на грудку пералівалася, то яснеючы, то цямнеючы, раскалыханае ветрам спалавелае жыта. Хвалі адна за адною каціліся, плылі да дарогі, дзе цямнеў куточак выжатага загончыка.

«Жняя з мяне цяперачы. I трэба было ісці адной. Хоць бы, праўда, паклікала Ваўчкову Вольгу,— з пямоцнай, саслабелай злосцю ўпікнула сябе.— He сцерагуся. Хіба ж не ўспеецца. Заўтра прыйдуць жнеі. He гарыць! Гэтае самае, калі збіралася на поле, казаў і Імполь.

«Казаў!.. А хіба ж дагадаецца прыйсці зірнуць, ці жыва тут. Прыжджэш». Алеся махнула ўджаленаю рукою і ўчула, як яе павяло ўбок, і яна памалу, як п’яная, падышла да прысадзістай, што раскінула свае сівавата-зялёныя, у растапырапых смолкіх іголках калматыя лапы, маладое хвоечкі. Сагнаўшы шарую, што пацмоквала і пакалыхвалася на гонкай стрэлцы вяршка, даўгахвостую пташачку, узялася за калючую выгінастую лапу, зноў са страхам падумаўшы, што, калі яшчэ раз схопіць гэты боль, япа ўжо нікуды не дойдзе: ні дадому, ні да цёткі Сцяпані.

Але раптам успыхнуў, затрапятаўся цьмяны агоньчык надзёі і спадзявання: «Крычацьму, на ўсё поле крычацьму». I сама ў нейкай' саслабелай, зморапай безнадзейнасці хукнула на гэты агоньчык — а хто ж пачуе?

He ведаючы, які ўжо шукаць сабе ратунак, рашылася — покуль ёсць сілы, покуль не адняло ногі, трэба ісці, каб уратаваць дзіця. Адарвалася ад хвоечкі і цвёрда стутла па траскуча-сухі мох,

Ад слабасці і ад страху ў Алесі самлелі, зусім падагнуліся ногі.

«Няўжо не дайду?» — яна зноў сваім зрокам змерала стракатае ад спелага жыта, зеленаватай ярыпы, гароху і картопель доўтае, у пекалькі гоняў поле, за якім у цёмных купах дрэў хаваліся шара-карычпяватыя стрэхі будынкаў. Там падымаўся гопкі, як канапліна, топаль, там недзе свяціўся белы атынкованы шчыт Сымонавай хаты.

«Што пагнала мяне на гэтыя зажынкі, што? — Алеся дакарала, вінаваціла і ўжо з ясным спакоем суцяшала сябе.— Але ж яшчэ не пара радзіць, я ж пе данасіла два тыдні». I ад страху пачала гарэць і запяклася, счарнела душа: «Няўжо ізноў скіну пежывое дзіця?»

Скіроўваючы на замежак, яна ішла між жоўтых, там-сям пацямяелых, нібы апырсканых ёдам і гэтакіх горка-пахучых, як ёд, кветак несмяротніку. Цяпер, на спадзе лета, іх было гібель на гэтай вераляжалай ялавіне, як увесну было жоўта ад да слепаты ў вачах ад яспых, нізенькіх кветак сівага, што ліпне да зямлі сваімі варсістымі лісцікамі, валасніку.

Сашмаргнуўшыся са ствалка, між пальцаў засела казытлівая чачотка шорсткіх бубачак. Алеся прыпьшілася, каб на272

стуШць другою нагою і сашмаргнуць гэтую неадчэпную кветачку, як зпоў, пібыта перуном, стрэліў той самы, ужо, здаецца, і забыты боль, разламаўшы ўшчэнт паясніцу. He помпячы свету, Алеся заенчыла, закрычала і аб’ехала на жоўты сухі несмяротнік.

Заплюшчыўшы вочы, з перакошаным, сцятым ад болю тварам папаўзла па ялавіпе, топчучы ўпартыя і пахучыя, як ёд, кветкі несмяротніку. Рукі хваталі і граблі крохкі калючы мох. I яе моцны енк роспачы перайшоў у спакутаваны, надрыўны стогн.

ІІе адлягаючы, боль разрываў паясніцу, нібы яе рэзала вялікая падоўжная піла, угрызаючыся ўсё глыбей і далей.

Змакрэўшы ад страху, што не вытрывае цёмнай, навальнай мукі і памрэ тут на калючай перасохлай яліне, яна скоранька папаўзла, думаючы гэтым уратавацца ад свайго страшнага і нязноснага болю.

Маладая, прысадзістая, з доўгімі і нізкімі лапамі хвоечка стаяла ёй на дарозе. Алеся ткнулася ў яе галавою, абкалола аб натапыраную шчотку голак свой твар і нібы прыйшла да памяці, прылёгшы тут каля калматых, што пахлі цягучаю смалою, лап.

Але боль, як прытоены агонь, гарачым полымем шугануу зноў. I зноў раптоўны страх пра смерць, што япа не вытрывае, сканае тут, каля гэтай прысадзістай хвоечкі, падняў яе на коленкі. Яна ўчапілася рукамі за ліпучую ад смалы лапу і стала памалу падымацца. Hori ў яе падкошваліся і дрыжалі. Павярнуўшыся да хвоечкі, яна ўзялася за яе другою рукою і нарэшце ўстала. Выцершы з вачэй пот, зноў паглядзела ў той бок, дзе за жоўта-зялёнымі палеткамі віднелася вёска, і ў яе выцвілых вачах заслязіўся раптоўны смутак, што туды яна ўжо не дойдзе.

Сцяўшы зубы і курчачыся ад болю, Алеся памкнулася ўперад, але вялікі клубок полымя перавярпуўся ў яе жываце, аддаючыся цемнатою ў вачах і засланяючы свет, і яна з дзікім моцным енкам упала на ялавіну ў карычпявата-ліловы, перацвіўшы ўжо чабор, каля рабога, абсыпапага лішаём каменя. I ўжо змораная, звалтужапая болем, у цішпай і балячай пакорнасці прыгатавалася радзіць тут, па голай перасохлай ялавіне.

Крычала яна ў бяспамяцтве і што' было моцы памагаючы сабе.

Гэта быў крык пакуты і радасці...

Як нечакана страшным быў боль, так нечакана стоепай, як зямля пасля навальніцы, была радасць — Алеся ўчула,

як закрактала ледзьве жывым, але сваім, тым нясцерпна чаканым кугаканнем дзіця.

Адсланіўшы свет, з Ллесіных вачэй сплыла чорная хмара страху, усё кругом асвяціла празрыстая лёгкая яснасць.

Перамагаючы слабасць, Алеся павярнулася, знайшла каля ног акрываўленае дзіця і ўчула яго жывое роднае цяпло.

Гэта быў хлопчык. Ён моршчыўся ад першага свайго крыку, ад першага свайго болю — пад вочкамі сінелі натруджаныя пятначкі. Алеся жахнулася — няўжо радзімы знак? I страшпай здагадкай па сэрцы паласнуў боль — як у немай Еўкі.

Палажыла дзіця ў прыпол, думаючы, як разарваць пупавіну, паволі абаперлася рукою, падняўшыся спярша на коленкі, а потым — устаўшы на ногі.

He верачы сваім вачам, глядзела на абліты высокім сонцам і перайначаны свет.

«Божа, няўжо гэта я? — нядужым, ледзьве жывым патуквапнем адзывалася сэрца.— Няўжо засталася жыць? I не адна, а з ім, з дзіцем?»

Набіраючыся, як вычарпаны калодзесь новай вады, акрыяла і ачуньвала яе душа, на вочы насочваліся слёзы, і ў іх каламутнасці, як у мроіве, дрыжала і калыхалася ўсё поле.

Мяккімі, яшчэ не сваімі нагамі яна ступала па калючай, перасохлай ялавіне, намагаючыся дайсці да мяжы, дзе, пабліскваючы трапяткім лісцем, аблягала на жыта дзікая груша і дзе бегла, шоргаючы па быльпіку і белых чачотках крываўніку, вузенькая сцежка.

У прыполе, нібы просячы ратунку, крактала дзіця.

«Скарэй, трэба ж завязаць пупавіну, трэба ратаваць яго»,—успыхнуў гарачым агнём і падагнаў яе страх.

Асцярожна трымаючы акрываўлены прыпол, у якім варушылася дзіця, яна памаленьку, каб не спаткнуцца, перайшла цёплую бурачкова-белую, звінючую ад пчол грэчку, ачуціўшыся каля высокай, з грывамі травы і ўдзірванелай ад быльніку старой мяжы.

— Алеся! Алеся! — разарваў вецер за спіною нечы далёкі голас.

3 другога боку ялаўцовых кустоў, раз за разам нагінаючыся, дзеручы пясок і сыплючы ім угору, бегла растрапапая Ігнасёва Агата. Сарваная з галавы хустка трапяталася Ў РУЦЭ.

Высока над ялаўцовымі кустамі разбэрсаным цёплым клубком віўся пчаліны рой.

Блытаючыся ў зялёнай ярыцы і разводзячы яе адной ру-

коіо, а другою падымаючы рэшата, плыў сюды стары Ігнась.

— Алеся, махні чым! — крыкнула зноў Агата і паказала на рой,— Вунь яны, вунь!

Алеся ўбачыла, як чорна-стракатым матком, то шырачыся, то звужаючыся, мігатлівы рой пакаціўся на яе і раптам рассыпаўся, завірыў, нібы з сівай каламутнай хмары цёмпы снег.

Яна зажмурылася і змярфвела, чакаючы нечага страшнага, як пасля маланкі са страхам чакаюць ляскату перуна, але густы раз’юшаны гуд праплыў недзе збоку.

Алеся адкрыла вочы і ўбачыла перад сабою задыханую, з раскалмачанымі сівымі валасамі Ігнасіху: твар у яе таксама перасмыкнуўся і скамянеў, як ад страшнага дзіва.

— Авой, ці не дзіця ў прыполе? I пупавіну не разарвала. Няхай крые бог! — Агата ўспляснула рукамі і азірнулася на старога, што, змучаны задыхай, сіліўся падбегчы, махаў пустым жоўтым рэшатам,— He ідзі сюды, кажу, не ідзі!

— Пчолы вунь, рой, глядзі ўцячэ,— угнуўшы голаў з цяжкаю адвіслаю губою, подбегам ішоў сюды стары Ігнась.

— Вот жа ж чалавек! — скоса азірнулася на старога і са злосцю плюнула Агата.— Маладзіца во разрашылася, дзіц.ч прывяла!

— Цьфу! Знайшла месца. Як тая Якубава Магдалена ў авечым хляве.— Стары адвярнуўся, ідучы ўздоўж мяжы, яшчэ забубніў: — Мне вунь рой прападзе.

— Нідзе не дзенецца твой рой.— Старая паплявала на рукі і стала выціраць іх аб прыпол плацянковай, тканай у каробачку спадніцы.

— Што вы, цётка? — адступілася Алеся.

— Пупавіну разарву, a то дойдзеш, крывёю сплывеш, маладзіца,— прыскаліла вока Агата, паказваючы свае крывыя, заеханыя адзін за адзін, зубы.— Ты думаеш, я не спраўная? Вунь не адно прывяла. He бойся.

— Гляньце, дзіця вунь з радзімым знакам,— сказала і хацела дадаць «як у Еўкі», але стрывала, абсеклася Алеся,. разгортваючы свой прыпол.

— Дзе? — Старая прыжмурылася, доўга цікавала і зпоў, нібы крыпіку шапялявячы ад гэтых крывых зубоў, загаварыла: — Ад натугу гэтыя сінякі, маладзічка,— і зноў паплявала на рукі.— Думаеш, токі радзіць цяжка, а радзіцца хіба лёгка?

XXIV

Свет быў празрысты і глыбокі, як нерухомая вада. Сіні чысты купал неба абдымаў спрадвечна плодную зямлю, што зрадзіла, выспеліла ўсё і, аддаўшы свой плён, зморана адпачывала ў сонным цяпле позняга лета.

Рэдзенькая сіняватая смуга лёгенькім вуалем лягла між грудаватых, у жаўтлява-бліскучым ржышчы гораў, замгліла цёмна-зялёную сцяну далёкага лесу. Туды ляцеў і, дадаючы нечаканага асенняга жалю і смутку, хрыпата, расцяжпа крумкаў пануры крумкач.

Дзе-нідзе яшчэ бялеў позні авёс у выспах распушанага асоту і цвіў незаараны пад новае жыта сіні высокі, што выгнала ажно па пахі, там-сям палеглы лубіп, з-за якога выглядалі крышку з’еханыя набакір шапкі пастаўленых у пашарак мэндляў.

3 шапаткое шчоткі ржышча, што зазелянілася маладою сакаўнаю сырадэляю — выгодны восенню корм для коней — ці проста травою — натапыранаю елачкаю і затоенымі кветкамі калматых буслікаў, ужо цэлымі грумадкамі падымаліся з жалосным цвірканнем жаваранкі.

На сценках ды палявых дарогах, улёгшыся ў карычневым быльніку ды сівым пахучым палыне, грэлі свае ў аблезлым моху бакі старыя каменні. I калматыя межы і зямля пахла гаркаватым, абкідапым жаўтлява-дробяымі пацеркамі цвету мяккім палыном ды палёглай, збуцвелаіі ужо чырвона-рудаватай травою. Толькі калываў марнымі белымі кветачкамі бязлісты сухотнік ды стракацеў трохі згаслымі кругленькімі шчоткамі перастаяны крываўнік.

Знябыўшыся па восепі, усё замірала і сцішвалася ў вялікім неразгаданым спакоі, чакаючы яе. Адно ў сінім, што адбірала вочы, чыстым небе плаўна і пяспешна кружыліся, плылі адзін за адным, распасцёршы тугія і шырокія крыллі, што выдавалі цёмнымі з зямлі, белыя буслы. I здавалася, што гэтаму ціхаму і бясконцаму лёту не будзе канца. Усё меншаў, аддаляючыся ў глыбокае неба, павольны бусліны круг, і мепшалі, рабіліся малымі, як варонка, буслы, што ўсё плылі, не збіваючыся са сваіх пазначаных дарог у гэтым крузе.

Было нешта велічна-гордае і разам нешта і трывожнасмутнае ў іхнім свабодным пташыным лёце.

Яшчэ ўчора на рудым ад здзічалае няс'кошанае асэкі верасаўскім балоце, па топкіх непраходных лавах у вялікую, як заўсёды перад выраем, чараду зляталіся буслы.

Чарада ўсё большала, каб ужо сёння, ціха і непрыкметна, у самы гарачы полудзень падняцца ў неба,

Вірлівы, не вельмі высокі круг Імполь убачыў тады, Ka­ni недадёка ад яго закрычаў гадкоў шасці пастушок у зрэбных, яшчэ са станікам портачках, бегучы адварочваць ад маладой, ужо добра акрыялай на аўсяным ржышчы канюшыны памаўзлівую вішнёвую карову:

— А во-оні Буслы ў вырай адлятаюць.

Імполь падпяў голаў і ўбачыў іх, маўкліва-гордых у вольным лёце белых буслоў: не махаючы крыллямі, яны кружылі, плылі адзін за адпым, нібы па невідушчай сцежцы падымаліся ў неба.

I ўсе, хто тут быў на голым, як бубен, выпасепым да карэньчыкаў, сервітуцкім поплаве, па якім стаяў калючы, у сівым пуху чартапалох, паблісквала ружаватая, у клейкай смале, шкодпая для скаціны атрутная расянка і дзе дуіпыліся ўсе верасаўскія каровы, а ў нядзелю — прыведзеныя пе столькі ўжо йа папас, колькі дзеля таго, каб трохі спачылі ды праветраліся замуленыя летняй работай коні, усе, хто быў тут — і мужчыны і дзеці,— пазадзіралі галовы ў яспасіняе, што слязіла вочы, і глыбокае неба.

Там кружылі ў марудным лёце, паволі, нібы з гонарам падымаючыся вышай, гэтыя вялікія пташкі. Неразгаданая, свая векавечная таямніца была ў іхніх бясконцых кругах, і душу агортваў смутак, што яны болей не сядуць, пе апусцяцца на гэтае шырокае, у чырванаватай, пабітай рудою палеглай асацэ і' конскай цыбулі балота. I над ім будзе стыць, перамешаная з рэдзенькай смугою, пустая пагодная восень.

А буслы ўсё кружыліся, плылі адзін за адным, горда-маўклівыя і паважныя ў сваім лёце. Іхні шырокі круг няўзпак меншаў. і няўзпак падымаўся ў бясконцую глыбішо неба.

Ад утрапёпага зірку ў Імполя на вачах задрыжалі, засцілаючы свет, мігатлівыя слёзы. Ён апусціў голаў, выцер рукавом зажмураныя вочы і абыякава глянуў па рудое балота, убачыўшы, што каля купкаў ружаватага ракітніку нешта бялела, нібы хто з баб збіраў там шчавей, свецячы хусткай.

Нацягнуўшы ніжай на лоб брылёк выцвілай кепкі, прыгледзеўся туды і дагадаўся, што сярод рудога балота стаіць, пакінуты чарадою, адзінокі бусел.

— А гляньце, вэнь, на балота,— сказаў ён, чуючы казытлівы холад у душы.

Мужчьіны, што стаялі тут — стары няголены, з сіваго шчацінаю на паўпаданых шчоках Міхась Чувак і падпяразаны канаплянаю вяроўкаю дробны даўганосы, у аблезлым барашкавым каўпаку Язапат Змысла,— таксама павесілі пад вачмі руку, эакрываючыся локцем ад сонца, каб гляпуць

туды на далёкі, няскошаны ў самым багнішчы на топкіх лавах клін балота.

— Ага, бусел, халера на яго, застаўся,— сказаў і панруціў сваім аблезлым барашкавым каўпак.’-м Язапат Змысла.

— Дзе? Што ты кажаш? — глядзеў туды на рудое балота і, мусіць, нічога не бачыў нізкі на вочы Міхась Чувак.

— Зрок у цябе кепскі, ці што? — хмыкнуў Яза'пат Змысла, падбіваючы на лоб свой зрудзелы, у чорных блішчастых плямах, дзе аблезла воўна, барашкавы каўпак.

— Вунь, збоку ад лазовых кустоў,— падказаў Імполь.

— Ага,— сказаў Міхась Чувак, але, пэўна, нічога не ўбачыў.

— Змарнуецца ён тут,— уздыхнуў Язапат Змысла.

— А мо яшчэ паляціць.— Імполь зноў зіркнуў у неба, дзе кружылі малыя і цёмныя ўжо, як варонкі, буслы.

— Ты кажаш, паляціць? — перапытаў Язапат Змысла і нямоцна ляпнуў сябе па выцвілай калашыне вобруццю.— He, будзе хадзіць тут да самае зімы, покўль не скалее.

— Адзін жа ж чалавек узяў бусла ў хату, і ён перазімаваў, а на вясну ўскочыў у печ і згарэў. Кажуць, у той самы дзень, як вярнуліся буслы,— расказаў усім ужо чутае не раз Міхась Чувак.

— Зйачыцца, на пагібель пакідаюць,— шырокімі, нібы расплясканымі за лета ў бясконцай хадзе ступнямі Язапат Змысла прымяў купку цёмнай, што акружыла каровіну аладку, травы, ідучы да коней, каб адагнаць ад бадлівых кароў.

— Пэўна ж, раз кінулі на смерць, то жывога не прымуць,— целяпаў у такт хадзе галавою худы і згорблены, як сугнет, Міхась Чувак.

Збіўшыся ў купку і настаўляючы вушы, каля мужчын церліся верасаўскія пастухі, слухаючы гэтую нязвыклую гутарку пра буслоў і падымаючы голаў у неба, дзе кружылася і раставала ў глыбокай пустэльні сіняга неба пташыная чарада.

— Летась, ці чулі? — выпрастаўся і перастаў целяпаць галавою Міхась Чувак.— Усе газеты пісалі, як буслы біліся з арламі. Тры дні і тры ночы. Над Міжземным морам.

— I што яны, пташкі, між сабою не падзялілі? — знізу ўверх зіркнуў на яго Язапат Змысла.

— А япы, браце, як і людзі, то вайною адныя на адных ідуць, то замірэння просяць.— Чувак, усё гэтак пацялепваючы ў такт хадзе галавою, дайшоў да коней 1 кінуў сабе пад бок суконную, што трымаў на сагнутым локці, старую сярмягу, прылёг тут якраз пасярэдзіне поплаву, каб не пускаць да коней кароў — барані бог, парне каторая рогам.

— Ты кажаш — вайною ідуць,— забегаў, ніяк не даберучы мёсца, дзе сесці, гарачы і трапятлівы Язапат Змысла.— Дый пойдуць. Вэнь, кажуць, Англія і Францыя не прыйшлі да замірэння з Расіяй, таму падлашчыўся немец. У газетах пішацца, што Саветы з немцамі пакт аб неагрэсіі будуць падпісваць.

— Выдумаў ты нсшта,— заварушыўся Міхась Чувак, абмацаў кішэнь, дастаў капшук з махоркаю.

— ІПто выдумаў? — абабег круга яго Язапат Змысла.— Дагавор на гандаль падпісалі. Крыдыту немяц на сем год дае, дзвесце мільёнаў марак.

— Ды не пойдзе Сталін на замірэнне з Гітлерам,— і задраў угору, памахаў сваімі сіняватымі лыткамі Міхась Чувак.

— Ты глянь на яго.— Стары падскочыў да Імполя, як падбітым крылом, махнуў локцем, штырхануў у бок.

— I я чуў нешта, Змітрык казаў,— пацвердзіў Імполь, успомніўшы, што надоечы мужчынам чытаў з газеты Корсакаў Змітрык.

— Многа знае твой Змітрык.

Дзеці глядзелі на гэты смешны мужчынскі крык, пачуўшы зноў не вельмі цікавую і зразумелую гутарку пра палітыку, адышліся і прыселі купкаю, пасярод якой укленчыў даўганосы хлопчык, і з яго локця, то пляча, то доўгага брылька кепкі, бліскаючы лязом, замільгаў ножык.

Імполь, не вельмі прымаючыся да гэтае сварлівае гутаркі мужчын, думаў пра Дварчаны, пра Хрысцю, якую ўжо не бачыў цэлае жніво, і абыякава глядзеў, як скакаў, нібы падсмалены, Язапат Змысла і, пазвоньваючы вобраццю, крычаў:

— Міністр спраў загранічных прыедзе ў Маскву!

Чувак выкрасліў крэсівам снапок іскраў, прыткнуўся скручанаю папяросаю да рудое губкі, што закурэла сівым дымком, зацмокаў, уцягваючы абедзве шчакі.

— Нашто Расіі знацца з немцамі?

— Гараманец вэнь колькі зямлі нагроб, а Расія што,— зноў махнуў вобраццю Язапат Змысла! — Ты паглядзі, колькі Расія страціла.

— Выходзіць, па-твоему, не замірэнне, а вайна павінна быць? — зацягнуўся ўсмак і спытаў, пыхкаючы дымам, Міхась Чувак.

Язапат Змысла спыніўся, скрывіў набок голаў, прыплюшчыўшы адно вока, і, ужо трохі ачахлы ад гарачкі і раздражнення, ціха, але з цвёрдаю развагаю сказаў;

— А глядзі, што і будзе.

Імполь яшчэ пастаяў каля мужчын, азіраючыся на далёкія, што выглядвалі з-за жаўтлявага ад жытняга ржышча

грудка, за роўпымі пашаркамі мэндляў, вострыя вежы дварачанскага касцёла, і раптам не ўтрываў, папрасіў Язапата Змыслу:

— Ты, дзядзька, глянь тут ужо за маім канём.

— Чаго там, гляну,— махнуў назад сваім аблезлым I зеленкавата-рудым, як мох на страсе, каўпаком і раптам падбег за Імполем і, забіраючы ў яго вобруць, спытаў: — А ты куды, мо ў Дварчаны?

Імполь прыстакнуў, як працяты стралою перуна. Перасільваючы гарачыню брыдкасці, пакруціў галавою:

— He, дахаты хачу збегаць.

— А я думаў, у Дварчаны,— і, як укусіўшы што кіслае, зморшчыўся Змысла.— Цікава было б глянуць, што там робіцца. Можа, крамы разняслі? Глядзі, каб не асталіся без солі ды запалак.

— Гэ,— падхапіўся са свае разасланае сярмягі Міхась Чувак,— Чаго ты ўсё баішся? Ды хваціць па наш век солі! Што будзе міру, то і бабінаму сыну.

Імполь знарок, каб было відаць, што ідзе ў вёску, скіраваў да пацямнелай шчоткі збуцвелага на дажджах іржышча. Адышоўшыся крокаў колькі, ужо з ялаўцовых кусцікаў, што раслі пры полі, крыкнуў старому Змыслу:

— Дык вы ўжо, дзядзька Язапат!..

— Ідзі, ідзі, чаго тут, паглядзімо,— адазваўся за Змыслу Міхась Чувак, махаючы і пазваньваючы вобраццю.

На грудку ад жытніх пашаряаў, з якіх паздымалі і палажылі на ржышча мокрыя шапкі, пахла падапрэлаю саломаю. Схаваўшыся за ім, Імполь азірнуўся па рудаватае, з зялёпым вобадам маладое, яшчэ не скошанае атавы верасаўскае балота, на стракатую чараду кароў каля самага поля,— і ў затоенай вышыні ўжо над усім светам нечакана для сябе зноў убачыў бусліны круг, што паволі вірыў, падымаючыся ў гэтую бясконцую сінечу неба.

Ён замёр, узіраючыся на іх. 3 памяці, як з глыбокай цяжкай вады, паволі выплываў далёкі, але гэтакі самы пагодны дзень позняга лета і гэтакае самае ў вечным і бяскопцым спакоі сінюткае неба. Япы, двое тады пастушкоў, лежачы спіпою на мураве і заклаўшы за голаў рукі, узіраліся на гэтых ужо чорных і маленькіх, як варонкі, буслоў, што гінулі, раставалі ў небе.

I калі вочы згубілі і не маглі ўжо знайсці іх у сіняй, што адбірала вочы, і бясконцай вышыні неба, ён, гэты заўсёды ціхі, заўсёды з ружаватымі пісягамі на лытках ад пугі Кузькаў Тадорык — сірата, што гадаваўся пры старшап ужо замужняй сястры,— нечакана прызнаўся Імполю;

— Bo i мая душа гэтак паляціць і растапе ў небе.

— I мая,— не ведаючы, пра што думае Тадорык, сказаў Імполь.

— He, твая не паляціць, твая астанецца тут, на поплаве.

Толькі назаўтра разабраў Імполь, што і да чаго гаварыў Кузькаў Тадорык, калі ўчуў, што за Дварчанамі на калеі яго, разрэзанага таварным поездам, знаіішлі рамонтныя рабочыя. Знайшлі яшчэ жывога, без абедзвюх ног. Сканаў ёп ужо дарогаю, калі рамонтнікі, гонячы на ўсю моц ваганетку, хацелі дамчаць яго ў Дварчаны на станцыто і нават спынілі стрэчны поезд, каб аддаць Тадорыка ў баранавіцкі шпіталь, але было па часе.

Тадорык лёг пад колы, каб хоць смерцю адпомсціць свайму ненавіснаму швагру, што біў і мучыў, набраўшы пасвіць, яшчэ чужых дварчанскіх кароў.

Колькі год прайшло, а Імполь, згледзеўшы сабраных перад выраем буслоў, заўсёды прыпамяне таго нэндзнага, з чырво’ным аблупленым носам Тадорыка, і нечаканая гарачыня абалье грудзі, жальба замгліць слязьмі вочы.

I цяпер, як у мроіве, закалыхаўся свет. Імполь выцер шорсткім рукавом вочы, пастаяў, счакаўшы, покуль спадзе, разыдзецца гэты мігатлівы тўман, і памалу проці лёгенькага ветру, што цёк у расхрыстаную кашулю, пайшоў па цёплай, закураяай пылам траве.

Дарога, збегшы неўпрыкмет у лагчыну, паднялася зноў на груд каля пацямнелае, з’едзенае туманам грэчкі.

Адсюль, з груда, у рэдзепькай смузе віднеліся і адсвечвалі белай яснасцю дварчанскія камяніцы.

Перад вачмі ўстала яна, Хрысця. Бачыў яе астатні раз да жніва, калі вазіў прадаваць у мястэчка каменні — якраз тады закладваў фупдамент пад новы дом асаднік Шумскі. Нязгорш за каменні плаціў, толькі падвозь. За далёкае Падлеснае вуліцы Імполя, як магнэзам, .пацягнула на Паштовую, дзе стаіць прыгожы выштукаваны Грабянкаў дом. I якраз пашэпціла — у гародчыку пад старымі шурпатымі хвойкамі ў жоўтых ад кропу градах убачыў Хрысцю — у валошкавым, з нагруднікам фартушку, у краплістай касынцы, што туга перахапіла яе рудаватыя, выгарапыя на сонцы валасы. Нейкая паспраўпелая, вылюднелая, нібы ўжо не вясковая, стаяла яна тады з бярэмам зелля і знянацку выпускаючы яго з рук у разору.

Адпрасіўшыся ў Грабянчыхі і скінуўшы гэты прыгожы фартушок з пагруднікам, яна правяла тады Імполя аж за мястэчка ў напараны і прапахлы, як тарпатынаю, разамрэлаю смалою малады лясок.

Ужо сцішны' надвячорак млеў над густымі сівавата-натапыранымі хвоечкамі. Жоўты худы, з аблезлым хвастом і вострай мызай ліс перад самым возам перабег дарогу.

— Глянь, ліс.— Імполь нават прысвіснуў, каб напалохаць яго, і звярок тады ўжо дадаў 'хады, махануўшы ў лес.

— Вой, скажаш, нейкі аблезлы сабака,— усміхнулася Хрысця, азіраючыся на жоўтую пясчаную дарогу, што бегла ў мястэчка, над вежаю касцёла, якой зачапіўшыся за крыж, завісла невысокае сонца.

Ціхенька і абрыдла над вухам звінелі згаладалыя за дзень камары.

На голых Хрысціных руках, якія вышай локця закрывалі кароценькія, перацятыя гумкай рукавы, уздуваліся плямы гарачай свярблівай чырвані. Радзіраючы гэтыя пакусаныя рукі, скоса зіркаючы з-пад навіслай стрэшкі выцвілых валасоў на Імполя — ён ішоў тады на другі бок воза, трымаючыся адною рукою за бруднуіо, з накарэлым сухім гноем драніцу воза,— яна расказала, як да яе чапіўся п’яны свінабой Канэцкі і як яна, не помнячыся, сярод ночы уцякала да Сулі.

— Во, як брату, паспавядалася табе, і лягчэй мне стала,— горка, адным куточкам рота ўсміхнулася Хрысця.

Цяжкі сухі камяк падпіраў Імполю пад горла, ён ледзьве пракаўтнуў яго:

— Трэба нам сысці адсюль.

— Куды, Імполька?

— У Амэрыку трэба ехаць.

— А хто цябе павязе задарма ў тую Амэрыку? Ці ёсцека ў цябе даляры? Гаворыш абы-што.

He ведаючы, якую знайсці на гэта раду, ён, і праўда, гаварыў, што набегла на розум, а ўжо калі Хрысця вярнулася назад у мястэчка, калі ён застаўся адзін у сцішным перадвечаровым ляску, усё гэта ідучы каля зморанага і пядужага Мондравага каня, што ляніва трос галавою, гапяючы заедзь, у яго, у Імполя, паднялася здзічалая, лютая рэўпасць да таго, яму невядомага свінабоя, які чамусьці здаваўся яму з вуеікамі, у ботах з высокімі заднікамі, у вайсковых зеленкаватых галіфэ і ў стракатай, навіслай на адно вуха кепцы, з вялікім скураным партфелем, здаровы і дужы і нечыл падобны да дварчанскага арганістага.

Раўнівая, помслівая злосць не праходзіла да самае хаты, куды ён прыехаў — перад самым захадам сонца, што сухой пякучай чырваншо адбівалася на абодвух вокнах, і покуль не ўбачыў у сябе на падворку верасаўскіх баб, што, бялеючы хусткамі, выходзілі з хаты, адразу аж тры.

Імполь устрывожыўся, адчуваючы нейкую страшную невядомасць, але калі ўбачыў, што яны ідуць насустрач фурмапцы, выскаляючы на смуглявых загарэлых тварах белыя зубы, паспакайнеў, ужо дагадаўшыся, што разрашылася Алёся.

— Даставай там з воза, не скупіся! — першаю закрычала Вольга.— Сын у цябе! Уга, які хлопец! Такога ўжо прывяла...

— Хоць і пад кустом.

— Ну, ужо ты выдумай.

— Ай, бабы, абы ўсё добра,— махнула рукою Вольга.— Некалі Магдаленіпа Насця пойдзе за вугол з хаты і ўжо нясе ў прыполе. А меншую, во Даню, у авечым хляве нарадзіла. Пайшла даваць нанач скаціне і...

— Выдумляеш ты, Вольга.

— Мне ж сам Якуб казаў. Кажа, чакаў, не дачакаўся, прыіішоў у адчынены хлеў, а там бляюць.

— От у цябе язык,— зняўшы фартух, махнула ім старая Ігнасіха і сказала Імполю, што стаяў яшчз ўсё з возам на вуліцы, не адкідаючы браму і не заязджаючы ў двор: — А ты не слухай бабскіх плётак, ідзі паглядзі, які сын.

Нешта зблытанае перавярнулася ў Імполевых грудзях: і радасць, што нарадзіўся сын, што не дасць звесціся ні прозвішчу, ні роду, і нейкая шурпатая, што .шкрабла за сэрца, брыдкасць з вінаватасцю, што во нядаўна дарогаю думаў цра Хрысцю і меркаваў, як уцячы адсюль, з гэтага непавіснага і чужога яму Верасава.

— Гэ, дак ты, бачу, і не вельмі рады,— турзанула перад ім браму старая, даючы праехаць фурманцы.

— Чаму ж...— ледзьве паварушыў ён прысохлым да нёба языком.

Распрогшы каня, уцягнуў у падпаветку калёсы і, ужо чуючы дрыжыкі ў нагах, увайшоў у сені, стаіўся тут, настаўляючы вуха да дзвярэй — у хаце, здэцца, як нехта яшчэ гаварыў.

Імполь асцярожна, каб не вельмі грукнуць дзвярмі, увайіпоў у хату, аслепшы ад нізенькай чырвані сонца, што якраз свяціла ў вочы.

— Во, і бацька прыйшоў,— пачуўся ад ложка Сцяпанішын голас і саўсім збіў з панталыку Імполя: было нат несамавіта, непамысна, нібы апранулі на цябе нешта гаматнае і цяжкае, ад гэтага нязвыклага слова «бацька».

— Ага, бацька,— пацвердзіла саслабелым голасам Алеся і ўпікнула, нібы паскардзілася старой Сцяпані; — Ездзіць спытай дзе, а тут жонка памірае.

— ПІто такое? — Імполь ступіў туды да ложка, ужо крышку адышоўшы вачмі ад калючага сонца.

— Ай, пічога, усё добра,— устала з рыпучага заслона старая Сцяпаня і падняла разам з пялюшкамі чырвоненькае зморшчанае дзіця.— Уга, які хлопец харошы.

Брала дзіва, што ў гэтым чырвоным зморшчаным дзіцяці старая знайшла нейкае хараство.

■— Гэта ж во на полі радзіўся,— сказала Алеся.

— He паслухала, пайшла, хіба ж не ўспелася б з гэтымі зажынкамі.— Імполь прысеў на лаву, абшчаперыў рукамі тоўстую дылю. Слухаў.

Старая Сцяпаня расказала, як прыбеглі да яе перапуджаныя ўжо верасаўскія бабы, што памірае там на полі Корсакава Алеся, і як яна сама, не помнячыся і ўжо ледзьве жывая ад страху, ляцела на поле, але балазе ўсё добра.

— Ну, глядзі тут яе, а я памаленьку патупаю дахаты,— і паказала на невялікі чыгунок з напараным зеллем.— Во мацаўнік, піць ёй давай. I глядзі, каб не ўставала з ложка, бо парушэнне дастане. Я заўтра прыбягу.

Старая яшчэ ўпарадкавала дзіця, што аказалася, закрактала нядужым голасам, і, шаргануўшы доўгаю суконнаю спадніцаю аб парог, схавалася ў сенях.

Імполь, седзячы на лаве, моцна сціскаў рукамі тоўстую дылю, бачыў, як павільгатнелі, як перамяніліся ад радасці Алесіныя вочы: у іх блішчала, адбіваючыся, рэдзенькая, з цёмнымі палосамі дрыгатлівая яснасць ад сонца.

— Ну во, у цябе сын,— сказала Алеся, варушачы сухаватымі бяскроўнымі губамі.— Ты давольны?

— Чаму ж не? — цяжка, але чуючы памякчэлую радасць у душы, сказаў ён.

— Вельмі харошы хлопчык радзіўся.

— Хіба цяпер распазнаеш?

— Дзіва што. Бабы вунь зважылі па бязмене. Дзесяць фуптаў.

I гэтая першая радасць, першая Алесіпа гутарка за доўгія месяцы тупое, нерухомае, як сцяпа, маўклівасці разарвала задзірванелую грэблю ў Імполевай душы — зноў аджыла, заіснела тая ўжо закажапелая пяшчота і ласка да Алесі.

Але гэта ледзьве акрыялая ласка як раптоўна знайшлася, так раптоўна пачала спадаць, пакідаючы слізкі след брыдкасці. Ужо на трэці дзепь, калі Імполь прыпёс, зняўшы на жэрдцы за хатаіа, вымытыя пялюшкі і адна ўпала на зямлю, Алеся нечакана занаравілася, захлыпуўшыся зноў ад злосці;

— Пе толькі памыць, нават падаць пе ўмее! Рукі не служаць!

— Чаго ты? Сціхні.

—< Яшчэ і ўспакойвае. Сыдзі з вачэй.

Імполь, звяўшы душою, з тою даўняю крыўдаю падумаў, іпто я:ыць япы ў згодзе і спакоі паўрад ці будуць. I стромы, абрывісты бераг яго душы зноў пачала падточваць старая, накіпелая помста: забраць Хрысцю і ўцякаць адсюль, кінуўшы ўсё чыста па свеце — Верасава, прымачае жыццё, Дварчапы. Бо жыцця горшага не будзе, як ёсць. Ды ў яго з Хрысцяю аднолькавая доля.

Хоць гэту таямніцу неспадзявана ўжо студзілі думкі пра тое, што ён кідае сваё малое, што пе мае піякага ратунку ў злым і чужым свеце дзіця. I што пра народзіны сына, пра гэтую повасць скажа Хрысця? Можа, пераменіцца да Імполя, адыдзе, адкаснецца ад яго. Халодпы, як віхор, каля сэрца закруціўся страх.

Імполь стаяў на грудку. Перамешаны з пахам сырога ржышча, зялёпае, саладжава-прэспае травы, пядужы ветрык студзіў расхрыстаныя грудзі. Пахла сырая карычнева-белая грэчка пры ружаватай ад мяккіх каткоў дарозе.

Ляскаючы пустым, пенагружаньш возам, на грудок паўзла марудная фурманка. Чорная кабылка з вузкімі персямі ўпарта махала цяжкаю галавою. 3 адпаго боку яе лёгка і ганарыста ступала цыбатьші нагамі буланае жарабя, з другога боку трос доўгімі вушмі падласы сабака.

Імполь, намацваючы вачмі шары, прысыпаны пяском камень, адступіўся да грэчкі, перайшоў на той бок дарогі, дзе бегла цыбатае жарабя. Але, згледзеўшы чужога чалавека, баязлівы сабака ўгнуў голаў і сам затуліўся за воз.

На возе, звесіўшы праз драбіпкі босыя погі, сядзелі двое хлопцаў. Аднаго з іх, круглявага з твару, у пляскатай кепцы, Імполь адразу ж пазнаў — гэта быў Жорык Кісцепь, па мянушцы Чарток, сып царкоўнага старасты. Кульгавы на адну кароткую нагу, ён некалі ў школе, адбіўшыся ад абрыдлай дварчапскай распусты, што здзекавалася з яго, гарнуўся да Імполя.

Ён і цяпер, убачыўшы даўняга свайго заступніка, сарамяжліва засмяяўся, махнуў высокай ад падкладзенай газеты кепкаю:

— Здароў быў. Куды разагнаўся?

— Ды во,— сумеўся Імполь, не зпайшоўшы, што адказаць.

— А торба дзе? — Чарток зноў выскаліў свае белыя па смуглявым твары зубы.

— Якая торба?

— Соль купляць,— падказаў той, што трымаў за лейцы, прыпыніўшы трохі спакойную кабылку, каля якой круцілася цыбатае жарабя.

— Вунь у Дварчанах аж крамы трашчаць. Людзі хватаюць соль і запалкі.

— Маё астанецца,— махнуў рукою Імполь.

Але, адышоўшыся ад воза, учуў раптам, як у грудзях зашчымела трывога: а што там з ёю, з Хрысцяй, дзе падзелася ў гэтай калатэчы?

Падбіваючы босымі нагамі карычняватыя тугія, як бізуны, пераспелыя таўкачыкі бабкі, пайшоў подбегам, але ўбачыў на белаватай пясчанай дарозе, што стрымгалоў збягала з грудка ў лагчыну, яшчэ адну сустрэчную падводу і звяр пуў на вузкую, сточаную наздраватымі норкамі, у горбачках жоўтага пяску жвірыстую сцежачку.

Варожачыся, каб hoc у нос не стрэцца яшчэ з кім знаёмым, не пайшоў на чыгуначны пераезд, а лужком, у які ўпіраліся местачковыя гароды з сівай, што не бралася яшчэ ў галоўкі, капустай, выйшаў да прадмесця з другога боку вакзала.

Тут, за штабялямі дроў і жоўтых, што пахлі нагрэтаю высачанаю смалою дошак, перабег іржавыя, зарослыя высокім стрымбуляватым, у нябоскіх кветачках мацаўніком тупікі чыгуначнай станцыі і каля дашчанага склада раптам наскочыў на дварчанскіх грузчыкаў.

Яны якраз палуднавалі, схаваўшыся ў цянёк каля самае падмуроўкі і палажыўшы на выцягнутыя ў змораным спакоі ногі палатняныя торбы — хто з чым: з кавалкам чэрствага хлеба і цвёрдым крамяным антонам ці шыпаватым гурком або бутэлькай цёплага, ужо збрызглага ранішняга малака.

Бліжэй да цвёрдае жвірыстае сцежкі, што абягала склад, сядзеў, падпіраючы спіною шурпаты цэмянтовы падмурак, Імполеў брат Платон. Сцішком парэзваў, не дастаючы з торбы, кавалак падсушанага і выхаванага на гарышчы зжоўклага сала.

Імполь чапіў босаю нагою шары, мусіць, піколі пе ваксаваны чаравік, што разявіў перад, выскаліўшы зубы драўляных цвікоў.

Чаравік нервова турзануўся, і на Імполя зіркнулі, бліслуўшы бялкамі, вырачаныя ад дзіва Платонавы вочы;

• — А-а, гэта ты?
• — Няўжо ж хто.

— Да мяне што? — Ён памянціў тлустым лязом ножыка па шарачковых портках, склаў яго і ўкінуў у адтапыраную кішэню.

— He.— Ад гарачага, што пякло ў плечы, сонца Імполь таксама адхіліўся ў халадок.— Ды во так, у краму.

— Меней швэндайся тут.— Платон абапёрся на руку і адарваўся ад падмурка. Туга зашморгваючы торбу, першым рушыў тупкаю, у калючых каменьчыках сцежкаю за склад, там ужо, як адкрываючы вялікую таямніцу, сказаўі

— Сёння ў мястэчку хапун.

— Што? — не зразумеў Імполь.

— Паліцыя арыштоўвае ўсіх падазроных. Унь Давыдоўскі кажа, што блізіцца вайна. He сёння-заўтра будзе. Ідзі, купі хоць запалак.

— На век не накупляешся.— Імполь збоку прыглядзеўся да Платона, змеціўшы, як у таго распаўнеў, зрабіўся нейкі адутлаваты твар. На шчоках выступала падазроная жаўцізна. Здалёк спытаў:

— Як сам жывеш?

— Ды нічога во.

— Здароўе, пытаю?

— Ат,— адвярнуўся, не вытрываўшы пільнага зроку, Платон.— Жывот іншы раз хватае. Ці не ўраз нарваў тут, цягаючы мяшкі.

Яны прайшлі гэтай выбітай сцежкай праз сівы высокі палын, што горка пах ужо сваім непрыкметным жоўтым цветам. Да яго дамешваўся пах вугальнага саладжавага дыму, што цягнуўся аднекуль са станцыі — там пагукваў паравоз, мусіць, сюды ў тупік падганяючы вагоны.

— Вунь войска грузіцца другі ўжо дзень,— паслухаўвзы. як гукае манеўровы поезд, махнуў туды сваёю зношанаю да рубцоў кепкаю Платон і ўжо неспадзявана для Імполя папытаў: — Скажы, праўда ці не? Чуткі тут дайшлі. Пра жонку тваю кажуць...

— Чаго не плятуць цяпер,— не даслухаў, перабіў яго Імполь, ведаючы наперад, што ўчуе брыдкі і гадкі абгавор пра Алесю, і нешта злое, пякучае заварушылася ў яго душы.

— Ты не злуй, але я скажу — кідай ты яе!

— Чаго раптам ты? — Імполь збіўся з хады, падазрона, крадком зіркнуў на брата.

— А ты не цікуй,— Платон нацягнуў ніжай на вочы злінялую кепку і сказаў: — Дадому ідзі.

— А ты дзе дзенешся? — Імполь ублытаўся ў высокія бязлістыя стрымбулі мацаўніку, што абапал абступіў вузенькую сцежку.

— He задушымся, месца досыць. Жыць будзем. У мяне вунь на пошце пяцьсот злотых ляжыць. На хатў сабраў. Перабяруся ў сваю...

— Глядзі, каб пе асталіся ў куфры, як мікалаеўскія.

Платонаў твар збялеў, губы засінелі нежывым мярцвяпым холадам:

— Няўжо праўда згінуць?

— Ну, хто знае, як павернецца цяпер? — адступіўся ад свае злосці, памяркоўна сказаў Імполь.

Цяжкая натруджаная Платонава рука лавіла голы стрымбулік мацаўпіку з нябескаю кволаю, як матылёк, кветкаю:

— Няўжо дарма чалавек мучыўся, рваў жылы? А цяпер — па табе... Няўжо?

— Ты не прамаргай, хоць дрэва купі. Яно пе прападзе,— падказаў Імполь.

— На тым тыдні ездзіў у Кашалёва. Якое там дрэва, адныя семеннікі-елкі, ніводпай старалесіны-сасны.— Платон закусіў губу, пацёр, мусіць, ужо змакрэлы лоб.— Пяўжо ўдраў памылку, што не купіў?

Імполь бачыў, як у Платона макрэлі вочы, каля куткоў губ балючаю крыўдаю выразаліся глыбокія шнаркі.

Гарачыня жальбы і шкадавашія да брата апякла Імполевы грудзі. He ведаючы, што парадзіць і якое знапсці выйсце з бяды, схапіў і турзануў Платона за рукаво:

— У тартак схадзі, можа, там купіш...

— Там брусы. Там усё дарагое.

— Ліха з ім, з дарагім.

Пе ведаючы, якую знайсці раду ў гэтай бядзе, Імполь спытаў ужо адчэппае:

— Што там у нашай вёсцы чуваць?

— Чаму не завітаеш? Ды ўсё старое.— Платон гэтым разяўленым, што выскаліў восці драўляных цвікоў, чаравіком калупнуў з травы камень, падбіў яго: — А мо ты і не чуў? Гумно Хвядоры Япэчкай з перуяа згарэла. 3 усім збожжам. Зяць паспеў адно калёсы выкаціць. Якраз скідаў снапы, калі пярун у старану ляснуў.

— Даўно?

— На тым тыдпі, як бура была.

Імполь успомніў градавую хмару, што разарвалася і прайшла бокам за Верасавам, пат не пырснуўшы дожджыкам. Гэта было за дзень ці два да Алесіных родаў. I, успомніўшы зноў пра дзіця, прызнаўся:

— У мяне ж сын нарадзіўся.

— Ну дай бог шчасця яму,— Платон падпяў свой нездароўчы адутлаваты твар.— Дак у цябе ўсё добра, а тут былі чаго толькі не прыклалі.

— А што кажуць? — Імполь пасцярожыўся, ці не пра яго з Хрысцяй.

— Цяпер свет разбэшчаны, такую злабу пусцяць, гэдак аблаюць і збэсцяць чалавека... Што пераказваць. Нідзе праведнасці няма.— Платон адвярнуўся, узіраючыся на сіненькія, як валошка, растапыраныя кветкі мацаўніку, упікнуў: — Чаму яе прыйдзеш калі? Так і жывём, як ваўкі. Hi разу і не сабраліся сем’ямі.

— Ды не з рукі ўсё было.

— Але каго віпаваціць? Заюхлішся ў рабоце, грош да гроша збіраеш, ды ўсё марна: так-сяк наперакасяк выходзіць.— Платон махнуў рукою, памалу пайшоў хрумсткашапаткою, засыпанаю шлакам сцежкаю праз сівы рослы палын і сказаў, цяжка азіраючыся:

— Вазьмі сваю жонку з дзіцем ды прыедзь у нядзельку. Пчолы падладжваць буду. Ты ж не ведаеш, я ж завёў з леташняй восені. Ад цесця чатыры вуллі прывёз.

Як у глыбокім рачным. віры апалы лісток, у Імполевых думках кружылася адно і тое ж бездапаможнае — як жа быць з ёю, з Алесяй, ці згодзіцца яна?

— Прыеду, калі баба не раскіспе,— ужо ачах і няпэўна сказаў Імполь, ціснучы сухую парэпаную Платонаву руку і ўзіраючыся ў яго чырвоныя нездароўчыя вочы.

Платон бокам адышоўся, яшчэ раз махпуў суконнаю, у касыя рубцы кепкаю:

— Ага, дак чакацьму.

Імполь яшчэ пастаяў, ітаглядзеў, покуль схаваецца за шарым дашчаным складам Платон, і, ужо разамрэлы ад сухое гарачыні, што млела ў тупіку чыгупачнае станцыі, руйіыў да кароткіх платформаў са жвірыстым баластам і чырвоных доўгіх пульманаў, што здалёк запахлі прыпсаванымі, гнілымі селядцамі, каб наўпрасты выйсці ў мястэчка.

Цёмнай каламутнай глыбою закружылася зноў тое баязлівае, што мучыла і дапякала даўно: ва ўсім, што пайшло ў іхнім з Алесяй жыцці наперакос, вінаваты ён, Імполь.

3 тых маёвых хрэсьбіпаў развязалася, рассыпалася і разбеглася, як пацеркі, і ўжо не збярэш, іхняе жыццё.

Нібы з-пад сівае градавае хмары настылым скразняком дыхала і ад Алесі. Гэты холад Імполь чуў і ў скупой, сілком працэджанай праз зубы Алесінай гутарцы, і ў яе косым, спадлоб’я позірку, і нават у тым, як яна, ужо не саромеіочыся, пераадзявалася перад сном, толькі павярнуўшыся да яго сйіною. Ёп пе ведаў, ці гэта яна спакушае, ці проста робіць усё, як рабіла, калі нікога не было б у хаце, і чуў, які холад ішоў ад гладкай спіны з разоркаю, ад яе голых рук, чарнявых пах, ад налітых малаком грудзей, якія было відаць

з карычняватым натапыраным саском, калі яна падымала рукі, сцягваючы з сябе сарочку.

Імполь вар’яцеў, сцінаўся ад раптоўнае задушлівае гарачкі, яго разбірала хэнць і адначасна ападала млявай гідкасцю, калі ён збоку бачыў цяжкі пукаты жывот, яе абвіслыя ад цяжарнасці, налітыя ўжо малаком грудзі. Вялікая, перамешаная з нянавісцю крыўда раздзірала яго душу. Імполю здавалася ўжо, што ён ніколі не любіў Алесю, і ў атупелай, нязноснай прыкрасці і злосці, шкадуючы сябе, думаў пра Хрысцю.

Штосьці празрыстае, як цёплы высокі дзень ранняй вясны, абдымала яго. Ён цішэў, заміраў у спакоі і дабраце, мыслямі плывучы з Хрысцяй праз новае, ім выдуманае, выснаванае жыццё. I п’янеў ад дурману сваіх патайных думак. Нібы абсыпаная расою павучына, пераліваўся, зіхацеў гэты выснаваты свет. Але не моцны ён быў і пе праўдзівы.

Нешта светлае выбліснула ў душы і цяпер, змяніла і перайначыла шарыя, накрытыя замшэлаю драніцаю хаты, якія ён убачыў за брукаванаю вуліцаю, высунуўшыся з-за штабеля рудых ад мазуты і збуцвелых пад рэйкамі шпалаў: і брукаваная, у гладка-мутнаватых каменнях, вуліца, і закурэлае прысаддзе, і фурманка, што сыпала раструшчаны грукат колаў, і сіняе неба з нізкай бялюткаю хмаркаю, набэрсанай на сіні купал цэрквы, жыло і было напоўнена ёю, Хрысцяй.

У грудзях страпянулася і ад салодкага болю заныла cappa. He помнячыся, Імполь спехам прашыбаваў кароткую, што пахла конскім памётам і сухім пяском, вузенькую вулку і, ачуціўшыся каля мураванае, з пафарбованым на чырвона бляшаным, у пасачкі дахам яўрэйскае школы, выйшаў на галоўную вуліцу да Сулінай цукерні. Над нізкай, з дзвюма прыбудоўкамі і заломленым шчытом атынкованай хаты сплялі свае кроны гонкія хвойкі. Дзікі вінаград абвіў ужомёртвы, нежывы камель аднае з іх, уквеціў у густую зелень лапушыстага лісця скурчаныя галіны некалі кучаравай прыгожай верхавінкі, і мёртвая, ссохлая сасна, убраная цёмна-зялёным дзікім вінаградам, здавалася жывою. Але гэта покуль не прыгледзішся, покуль вока не ўцікуе нешта падазронае і не разбярэ чужую шчодрасць зялёнага лісця на выносна аблушчаным дрэве. Тады холад абледзяніць сэрца, што ты бачыш нежывое дрэва, як нябожчыка, увабранага ў кветкі.

Каб не гэтая ўвітая дзікім вінаградам хвойка, Імполь напэўна размінуўся б з Хрысцяй. Ён нават не змеціў, як несумысна спыніўся за невысокім, пафарбованым у нябескі

колер плотам, на які нахіліліся цэлым бярэмам цяжкія махрыстыя кветкі бурачковых вяргіняў.

Азіраючы зверху да долу густа абвіты дзікім вінаградам голы, толькі з-пад нізу ў злубянелым кажушку шурнатае кары, тоўсты сасновы камель, ён убачыў і той прывязаны да яго плецены гамак, у якім, звесіўшы босыя ногі, пагойдвалася Хрысця.

На разасланай злінялай васільковай капе забаўлялася дзіця — трасло касцяною зялёнаю брашчалкаю,— і каля яго, выцягнуўшы ногі на зялёнай траве, сядзела рыжая, з каротка падрэзанымі валасамі і адвіслым падбароддзем насатая Суля. На прыполе ў яе ляжаў заплецены вянок залацістае цыбулі. Яна брала яе з торбачкі і сплятала доўгімі, падсушанымі на сонцы хвосцікамі, перавязваючы іх зліпялым матузком.

Суля, падняўшы сваё рудое выцвілае вока, і згледзела Імполя. Каб апярэдзіць яго, адразу закрычала:

— He глядзі! Нічога няма ў мяне. Усё раскупілі. Усё! Увесь цукар.

Імполь, збіты з тропу гэтым крыкам, адступіўся нават ад плота. Бачыў, як, аслупянеўшы, і нібы сама не свая, на яго пазірае Хрысця.

— Цётка Суля! — нарэшце, затрэпаўшы нагамі і не дастаючы да зямлі, яна выцерабілася з гамака.— Гэта Імполь.

— Які Імполь? — Суля скінула з калень цяжкі вянок цыбулі, каб устаць і самой.

— Ён да мяне! — На твары ў Хрысці чырванню палыхнуў сорам.

Яна нават прыклала да шчакі руку, чуючы, якая яна гарачая, і пайшла сюды да плота; губкі яе выпнуліся ад дзіва, і ў нейкай смешнай міне яна скрывіла набок голаў:

— Чаго ты?

— Да цябе, Хрысця!

Япа спатыкнулася і спытала, нібы не ўчула, што ён гаварыў:

— Чаго ты прыйшоў? Ну чаго?

— Сказаць табе нешта хачу.— Ён паглядзеў туды, дзе каля абвітай вінаградам хвойкі стаяла, апусціўшы тоўстыя, абсыпаныя рабаціннем рукі, старая Суля.— Мо прайшла б са мною?

— Нікуды я не пайду. Кажы тут.

— Люблю цябе.

— Выдумаў ты.— У яе дробна задрыжаў падбародак.

— Хачу, каб паехала са мной.

— Куды?

— Жыцьмем разам. Абы-куды.— Ёп рукою злавіў шчыкеціну.

— Такое страхоцце на свеце. Вупь, кажуць, вайпа будзе.

— Горшай вайны няма, як ужо ёсць. Жыць у Верасаве пе магу. Збрыдзела, адзічала ўсё.

— He грашы, Імполь, хоць ты. Вунь дзіця, кажуць, у цябе знайшлося.

— А што дзіця? Хіба ж япо?..

— Нашто ж, каб пры жывым бацьку ды сіратою расло? Нашто ж такі грэх?

— Грэх, кажаш?! — Нешта тупое і балючае штырханула яго і адарвала ад рэдзенькіх вострых шчыкетаў, ад куста бурачковых вяргіняў, за якімі стаяла яна, Хрысця, недаступначужая ў чужой, спярэшчанай ліловымі кветачкамі сукенцы.

Толькі вочы былі тыя самыя, лупаценькія, як у дзіцяці, і з вільготна-цёплым бляскам. Нібы вылушчаны з калючае шышкі спелы к'аштан.

He, вочы былі не злыя, добрыя... А можа, толькі падалося Імполю?

Ачах трохі і адышоў ад злосці ён ужо за мястэчкам на гарбатым грудку, які, лянуючыся, перапаўзала брукаваная, у каламутным бляску каменняў і абсаджаная — перад вечарам рахмана-прыціхлымі — бярэзінамі шаша.

Прыпыніўшыся на жвірыстай, што вілася з краю шашы, сцежцы, ён зноў успомніў гародчык з бурачковымі вяргінямі, абвітую дзікім вінаградам сухую хвойку, нізкі плот і за ім — недаступна-злую Хрысцю. Здаецца, у яе карых лупаценькіх, як у вавёркі, вачах блішчалі слёзы. Няўжо не распазнаў, не разабраў тады?

Адступіўся, адтаяў зледзянелы прыступ злосці. Нешта добрае, ласкавае высачылася ў Імполевай душы да Хрысці. Хіба ж так зняпацку ды пры староннім чалавеку гавораць пра сваю таямніцу і жыццё? Гэта ж спатажыць і зняверыць дзяўчыну.

Ад гэтых думак нібы паспакайпеў і-сцішэў душою сам. Прыспешыўшы хаду, звярпуў з шашы на дарогу, каб ужо паўпрастай цярэспаля выйсці да Верасава. Даганяў свой доўгі цепь, што бег то па залацістым ад нізкага сонца ржышчы, то па ружаватай, ужо спелай грэчцы, то зялёпай маладой канюшынай, зганяючы з калматай і цёплай травы жаваранкаў.

Чуў, як за плячыма астывала, асядаючы за далёкі шчарбаты грабянец лесу, зморанае за дзень сонца. Яго трывожна сухая чырвань ужо затрапяталася ў цёмным шкле верасаўскіх вокнаў, калі ён падышоў да крыжа, дзе яшчэ вісеў неразвеены пыл, што паднялі клышаногія авечкі.

У вёсцы было чуваць расцяжна-хрыплае бляянне збеганага за авечкамі барана, што адбіўся недзе ад свайго двара, звопкі крык маладзіц на непаслушных кароў, што галаднаватымі вярнуліся з пашы і шукалі каля платоў травы, наровячы не пайсці ў хлеў.

— А туцькі! Во нязграбнасць! — на надворку падмахвала рукамі Алеся, і Імполь, блізячыся да брамы, з халодным жахам падумаў, што сёння не абыдзецца без упікання і крыку.

Асцярожна ў прычыненых веснічках адкінуў іржавы ковапы крук.

Ды Алеся, мусіць, прыцікавала яго яшчэ на дарозе, бо пават не абярпулася:

— Балазе знайшоўся.

— Ага.— Ёй хацеў усміхнуцца.

— Яшчэ і выскаляецца.

— А што, плакаць?

— Дак смейся, дзіця вунь захварэла. А дзе цябе халера носіць?

— У Дварчанах быў.

— Куды вецер, туды і дым. Ты ўсё да яе...

I ён учуў, як нейкая гарачыня сплыла яму ў ногі. Стаяў, як абязвечапы. He спадзяваўся, што Алеся ведае і адчувае, пэўна, усё. Ад яе нічагутка не ўтоіш.

— Чаго ж стаіш, як?..— Япа прыляпнула рукою па сытай цялушцы, падганяючы яе ў хлеў, сказала ўжо цвёрда, але без злосці: — Заганяй во скаціну, я пабягу ў хату, там дзіця з плачу зайшлося.

— Мо Сымоніху паклікаць, няхай пярэпалахі паганяе.

— Во рабі, што кажу. А з пярэпалахамі я і сама дам рады.

Загнаўшы карову з целём,. ён доўга стаяў у настоенай смярдзючай духаце хлява, а пад сэрца гарачым жалем падкочвалася ўсё труднае і гіе першы раз перадуманае: адрачыся назаўсёды ад Верасава, не варочацца сюды. I зашмаргпулася ўсё ў глухім вузле — а дзе ж падзецца? I марудна, як па пакуту, пайшоў у хату.

XXV

Вайна... Япа была чаканай, як чакаюць збавення, нават смерці ад нязлечпай і страшнай хваробы. I япа прыйшла гэтаксама нечакана, як прыходзіць смерць.

Але сюды яшчэ не дакаціўся яе грымотны водгалас, і чорным крылом абложная хмара не займала свет: велічны і бязмежны спакой млеў над чыстым і высокім сопцам, і кру-

гом стаяла астатняе, празрыстае цяпло лета, замглёнае шчымлівай адзінотай, пад якую ў салодкім смутку думаецца пра смерць і вечную абнову жыцця.

He паспела яшчэ зазелянець пры густым шорстка-натапыраным сонным ляску першай радасцю рунь, адно шарэла пухка-сухаватая ў радках ад бараны і белаватых, выараных плугам каменнях смутная ралля.

Поле было стракатае ад лапікаў злінялага ржышча, ружовага грачанішча, зялёнай, акрыялай на аўсянішчы канюшыны і звялых, падсохлых картопляў.

За карычняваты, што адцвіў на закурэлых горкім пылам дарогах і межах, пруткі быльнік чаплялася і блішчала калючым прамяністым шклом ташоткая павучына.

Чорствыя і пустыя дарогі, то спадаючы ў лагчыну, то ляніва падымаючыся на пагоркі, плылі да сонца.

Сухімі саламянымі стрэхамі ў лагчынах хаваліся вёскі.

Спутаныя коні з доўгімі непадрэзанымі хвастамі і грывамі хадзілі на лужках каля карычняватага, пабітага ржою і сточанага чорнымі смолкімі чарвячкамі алешніку пры маладой, што ўстала зялёнай падушкаю, пахучай атаве.

Яе ніхто яшчэ не касіў. Чакалі багача — першага асенняга свята, каб пасля яго ўжо брацца за астатнюю работу: дасявац’ь жыта, касіць атаву, капаць картоплю ды выбіраць гароды. Упраўляліся пры хаце, перасыпалі старыя хлеўчыкі, перапляталі новым частаколам раз’еханыя платы, капалі новыя ямы ды папраўлялі паграбы на картоплю, стрыглі палахлівых трапяткіх авечак, каб да халадоў, калі пара будзе рэзаць, на іх адскочыла цёплая, на кажух, воўпа.

У верасаўцаў у гэту пору якраз падаспеў новы клопат — рабіць мост.

Трэці дзень за Ваўчковым занядбаным садком, дзе ўжо зачырванеліся першым лісцем чэзлыя.вішні, у цяньку старых лішаістых, звіслых над дарогаю вербаў, чуваць быў густы шоргат пілы і востры, што тройчы адбіваўся рэхам, цюк сякеры.

Раз за разам, забіваючы ў цвёрдае жвірыстае дно палі, тупа гупала цяжкая «баба» — трохпудовы молат, што цягалі, абпальваючы рукі аб тугі канат, па двое напераменку мужчып. Закасаўшы вышэй калень порткі, яны стаялі ў крынічпай халоднай рэчцы і з крыкам «гоп-ля» падымалі і апускалі на тоўсты, што старчма вызіраў з вады, слуп гэтую цяжкую гіру.

Акоранае ды ачэсанае яшчэ з вясны дрэва праляжала пад старымі вербамі ўсё лета, покуль верасаўцы чакалі свае калейкі, каб узяць у дварчанскага яўрэя Гершановіча на дзён

пяць капёр, але ён быў запяты: як піколі ў гэтае лета прырэчныя вёскі будавалі масты.

Прывезлі яго пазаўчора, і ўсё Верасава — малы і стары — збеглася сюды да чыстае, памялелае ў гарачыню, што выдалася ў астатнія дні, рэчачкі, дзе на пясчаным плёсе мужчыны ставілі драўляныя высокія козлы, каб ужо загнаць у тугі жвірысты грунт першую палю.

Сёння іх стаяла ўжо чатыры: дзве на плёсе, дзве ў быстрай вадзе вузкае рэчачкі, што, выгінаючыся па павароце, Ty­roro серабрыстаю стужкаю цягнулася па шырокі брод.

Каля старых, уквечаных жаўтлявым лішаём вербаў, трохі з боку ад раз’езджанае дарогі, з крутога берага да першых паляў падступілася выкладзеная з каменняў ды высыпаная пяском грэбля — тут на ёй павінеп быў пачынацца мост.

На другім беразе сёння закладвалі яшчэ адну. Міця — загарэлы за лета і трохі зблажэлы з твару, у рудым шарачковым пінжаку і босы — вазіў з поля, са сваіх пазарастаных травою крушняў пазелянелыя каменні.

Сюды да рэчкі прыйшоў стары Корсак, і не дзеля таго, каб толькі ачэсваць маставіны, а каб прыгледзець за маладым, няспрытным яшчэ ў рабоце канём, якога ашчаджаў і не вельмі хацеў выпускаць з рук, тым болып не спадзеючыся на такога недалужнага гаспадара, як Міця.

— Глядзі ж, не валі столькі,— паказваў ён па воз, калі Міця варочаўся з поля і, зняўшы драніцы, скідаў на затравелы абрывісты бераг вагкаватыя каменні.

— Ды я ж во, здэцца, няшмат,— Міця стараўся не ўзнаравіць бацьку, хоць каменняў нагрузіў менш, як іншыя возчыкі.

— Малады. конь, лёгка сарваць,— Корсак, нечым недавольны, з размаху ўбіў тонкае лязо гарбатага склюда ў ачэсапую маставіпу і прысеў на яе сам.

Міця дагадваўся — бацьку браў клопат за ўчарашняе, калі дадому з дзіцем па руках прыбегла зжоўклая, яшчэ не акрыялая пасля родаў Алеся.

Яны з бацькам якраз былі на надворку каля агшо, ілто патрэскваў пад трыпожкамі: па іх стаяў закурэлы чыгупок з першаю маладою картопляго.

Блытаючыся ў сінім, што пахіліўся на сцежку пад гумно, рэдзенькім дыме, Алеся падышла да агню і зайшлася ад слёз.

— Што з табою? — з перапуду бацька ўзмахнуў рукамі.

— He ўжыць ужо... He вытрываць!..

— Ды спакойся ты, дай разабрацца... Крычыш, аж у небе чуваць.

— Бегае ён да яе. Ляціць непомнячыся.

■— Хто бегае? — ніяк яшчэ не мог уцяміць бацька, а ён, Міця, дагадаўся — вядома, Імполь.

— Мой вунь, мяпёк гэты,— нарэшце сказала яна.

— Знайшла чаго крычаць,— кісла і здзекліва ўхмыльнуўся бацька.— А я табе даўно казоў: вытур гэтага кныра з хаты. Так, нябось, шкада было. Цяпер маўчы.

— А я і маўчу,— усхліпнула Алеся і скоранька завярнула назад пад гумно, трымаючы перад сабою ўкручапае ў сішого коўдру дзіця.

— I чаго і куды ляціць яна на злом галавы? — Бацька нават падбег за ёю.

— Во, дзякуй вам, пагаварыла і з бацькам, і з братам. Дзякуй! — He азіраючыся, япа схавалася за гумном.

— Разбярэш тут яе,— крыкнуў таксама ўжо раз’юшапы ад злосці бацька.

Гарката і крыўда асядалі і ў Міцевай дупты за Алесю. Любіў ён сястру, любіў і таіў гэтую ласку да яе. I шкадаваў, бачачы, што не ўдалося ў яе жыццё з Імполем. He раўяя ёп ёй. Толькі звёў, знявечыў, скруціў Алесін лёс. Што зазнала за ім? Адно ганьбу ды абгаворы.

He раз штось мсцівае і крыўднае за сястру пад’юджвала Міцю пайсці ды ўзяць загрудкі Імполя, страсянуць, каб аж затрашчалі зубы, і пхнуць з хаты. А ўчора бацька, нібы прадчуваючы Змітрыкавы думкі, сказаў, таксама папярхнуўшыся сінім дымком, што чадзіў з-пад трыножак:

— А можа, пайсці ды ўжарыць яму, загнуўшы курпу, каб дзесятаму заказаў.— I нечакана асекся: у яго задрыжаў чорвы, з іскрамі сівай блішчастай шчаціны падбародак: — Але ўлезеш у чужое жыццё ды наробіш мо горшай бяды! Я ўжо раз паспрыяў ёй: за кульгавага Лабара сватаў. Яшчэ і цяпер сабе дараваць не магу.

— Якога Лабара? — сумеўся, чуючы першы раз гэтую новасць, Міця.

— Ат, ці табе ведаць. Вот было, ды ўсё.

Цяпер бацька сядзеў пануры, скрыва пазіраючы па Імполя, што на змену з мужчынамі цягаў цяжкую жалезную «бабу» — вада мыла яго валасатыя з закасанымі калошамі ногі.

Прывязаўшы сырамятпую лейчыну за шурпаты і тоўсты камель вярбы і пакінуўшы каня, Змітрык падышоў да бацькі. Сюды ў халадок пасядзець на акорапых дзеравінах ды перадыхнуць, апякаючы душу моцнай махоркай, збіраліся гультаяватыя мужчыны. Акалелы ад халоднае вады, ганяючы дрыжыкі, з рэчкі хлюйаў Алесін Імполь.

Корсак спадлоб’я зіркнуў на яго, злосна прыкусіў губы і адвярнуўся. Чужыя мужчыны змецілі гэты злы, нядобры зірк. Ваўчок, як падлавіў Міця, перакасіўшы рот, нават падміргнуў Ікону Жытку.

Мужчыны не столькі ад таго, што прытаміліся, колькі ад ахвоты, што можна пагаварыць ды ўсмак закурыць моцнае гродзенскае махоркі, якая не зводзілася ў жоўтым, вырабленым з баранавай машонкі капшуку старога Корсака, сабраліся пад вербамі. Той-сёй з іх нават і наравіў стаць ці сесці каля Корсака, каб у час падставіць жалабок з акуратпенька нарэзанай газеты.

Але сёння злы і пануры Корсак свайго мякенькага капшука пакуль што не даставаў.

— Мо перакурым,— паляпаў па шарачковым пінжачку Язапат Змысла і адным вокам, дзе на веку выспела рудаватая бародаўка, зіркнуў на адтапыраную ад крэсіва Корсакаву кішэню.

— Сып, сабе намалоціш,— хітра пераглядаліся мужчыны, ведаючы, што Язапат Змысла быў ласы на чужое.

— Такі добра мультан удаўся. Па картоплях садзіў.

— А ўчора казаў, што бесараб,— падцяў Змыслу Ваўчок.

— Ну, ліха з ім, бесараб ці мультан, абы моцпы,— падсоўваў складзеную жалабком паперу тоўсты, як мяшок, Чабоцька, варушачы рыжымі густымі бровамі.

Змысла вывернуў пустую кішэню і высыпаў перамешаную з крошкамі тытунёвую пацяруху на пясок:

— Гэта ж цэлы капшук зранку нашаткаваў і на табе — забыўся. Вот галава.

— А кажа, мультану насеяў.

— Хто сее, хто барануе, бог усіх параўнуе,— адышоў ад злосці і засмяяўся ўжо, гледзячы на знябожанага Язапата Змыслу, Улас Корсак і развязаў жычку ў сваім жоўтым капшуку.

Да купкі верасаўцаў не падышоў адзін Імполь, прысеў на таўставатую, спярэшчаную падсочкай дзеравіну, што ляжала пры беразе рэчкі.

Па тым, як ён украдкам зіркаў з-пад нізка насунутага ад сонца брыля то па бацьку, то па яго, Міця здагадаўся, што ўчора вечарам у Алесінай хаце была не адна толькі сварба.

Няўжо біліся яны? Няўжо? I нешта зноў цяжкае, злое ўспыхнула раптоўным пякучым полымем, абпаліла душу. •

Каб не страчацца вачмі з Імполем, адвязаў ад тоўстао шурпатае вярбы сырамятныя, выгладжаныя рукамі лейцы і

завярнуў каяя да броду — яшчэ раз з’ездзіць на поле і прывезці каменняў.

Стоячы пасярод рэчкі ў доўгай, што туга абляпіла ногі, мокрай спадніцы, Вайтовічава Марыля таптала ў быструю ваду лёгкія снапкі сухога, абабітага пранікам на гуменным току блішчастага лёну.

На плёсе ляжалі скінутыя з плячэй і развязаныя радзюжкі з жаўтлява-залацістымі, што пахлі алеем, тоўстымі снапкамі.

Старэйшая Вайтовічава дачка Яніна на нядаўняй, мусіць, яшчэ дзіцячай звычцы, падымаючы на сваіх прыгожых, падзявочаму ўжо спакуслівых нагах лёгкую, стракатую ад кветачак сукенку, падавала мацеры тоўстыя, што пахлі падсмажаным алеем, залацістыя снапкі. Нечаканая белізна дзявочых ног задупіліва турзанула Міцева сэрца.

Міжволі прыпыніўшы на плёсе каня і, каб даць як дзяўчыне прайсці да радзюжкі з лёнам, Змітрык заглядзеўся на гэтыя прыгожа і няўзнак заголеныя ногі, што мільгалі ў перламутравых пырсках вады. Дзяўчо, як счуўшы гэты яго пільны і ўжо занадта калючы зірк, збянтэжана турзанула ўніз за калені, сабраны ў кулачок край сукенкі, і, можа, першая чырвань ужо сталага дзявочага сораму заружовіла яе круглявы, з вострым носікам і пухлымі губкамі тварык. Густыя векі мякка схавалі яе шарыя, што скоса глядзелі спадылба, вочы. Яна ціха ўгнула голаў, яшчэ раз туга нацягнуўшы на каленях прыполік стракатай ад чырвоных кветачак сукенкі.

— Яніна, ці чуеш? — гукнула з рэчкі ўжо маці і падбрыла сюды да плёсу, блытаючыся ў доўгай мокрай спадпіцы.

Міця, падсцябнуўшы пугай, сілком загнаў у рэчку свайго маладога пудкага каня.

Здзівіўся, што сам неўспадзеў і ўжо не першы кідае вокам на гэтае, з прыгожым тварком, дзяўчо, што так няўзнак адмянілася і перарасло ў дзеўку.

Спомніў і той дзень маладога спякотпага лета, калі варочаўся з Баранавіч і ў душы яшчэ тлела нядаўняя, мяккая, цёплая радасць стрэчы з Чэсяй, і ёп нагнаў гэтае прыгожае, ужо вылюднелае ў дзеўку дзяўчо і, ашалелы ад свае радасці, загаварыў да яе, як да дзіцяці, з тым прыхаваным жартам і смехам, а япа нібыта неўдагад, нібыта не зважаючы на прытоенае зманванне, ужо разважліва, па-сталаму адказвала яму. Міцю тады зрабілася брыдка і нават крыўдна-балюча за сваё праманванне, пыху і лішні гонар. Ён тады, як апомніўшыся, з нечаканым дзівам змеціў, як у йераспушчанай,

нераскрытай яблыневай кветцы, яе прыхаванае дзявочае хараство.

Шчымліва-радасную нітачку ўспамінаў неспадзявана перарваў конь — турзануў з усяе моцы пусты воз і, цяжка бухаючы па неглыбокай вадзе капытамі, выйшаў з рэчкй на раз’езджаны пясчаны бераг і тут спуджана шаргануў у бок ад складзеных адзін на адзін мокрых снапкоў лёну. Міця нават саскочыў на зямлю, узяў каня за цуглі і толькі цяпер убачыў, што конь пудзіцца не гэтых залацістых, вынесеных з рэчкі і пацяжэлых снапкоў, а старой Рэпчыхі, што подбегам спускалася з грудка, падмахваючы сабе сашморгнутай з сівай растрапанай галавы хусткаю.

— Ах, божа, а людцэ! — завяла яна, як па пябожчыку, сваім енкам спатажыўшы ды ўспудзіўшы ўсіх.

I Міця нат сумеўся гэтага плаксівага крыку.

— Што з ёю? — блытаючыся ў цяжкай, змочанай да каленяў спадніцы, з якое цурком лілася вада, сюды да берага падымалася з рэчкі Марыля.

Рэпчыха махнула перад сабою белай хусткай і закрычала зноў:

— Ах, божачка мой! Вы чулі?

— Што там, што? — у халодным сполаху гукалі ўжо з таго берага мужчыны і падымаліся з акоранай дзеравіны.

— Вайна пачалася.

— Якая вайна?

— Немец на Полыпчу напаў!

— Што ты гаворыш, цётка? — не паверыла яшчэ Марыля, пазіраючы то па Рэпчыху, то на яго, на Міцю.

— Відаць, праўда,— пацвердзіў Міця: гэтай страшнай, што халадзіла сэрца, новасці ён чакаў даўно, яшчэ з прадвесня, калі прачытаў прамову Гітлера і адказ Рузвельта.

Шмаргнуўшы ўгору за калепі штапы, у рэчку ўлезлі ледзьве не ўсе мужчыны; пад вербамі астаўся адно Улас Корсак, ды збоку, як бусел, што перад адлётам адбіўся ад грамады, стаяў Алесін Імполь.

— А дзе ты чула? — Першым брыў упоперак тугой быстрай вады, на якой трапяталася разбітае на асколкі сліпучае сонца, Марцін Ваўчок.

— Вунь радзіва ў Ахонах мой Жэнік слухаў.

— Го-о-о! I без радзіва дам веры,— зажмурыўся Язапат Змысла, дайшоўшы да высокае «бабы» з цяжкім, апушчаным на палю молатам, дзе каля пазелянелых, аброслых цінаю каменняў бушавала раз’юшаная рэчка.

— Бачыш, які прарок,— хіхікнуў там на беразе нехта з мужчын.

— Усё якраз выйшла, як перад мікалаеўскаю вайною, мы ж тады таксама рабілі мост.— Язапат Змысла падняў сваю худую, аплецепую сеткай ліловых жылак нагу.— Во, гэтак — цэлЯю вёскаю.

— Дак што?

— Значыцца, па бяду робім. Будзем гарэць, як тады гарэлі.

— Каб табе ўжо язык гарэў, і што да чаго ты пляцеш.— Марыля падхапіла пад пахі два мокрыя тоўсценькія снапы лёну і, цэдзячы ваду, пайшла гарачаю пясчанаю сцежкай, дзе, як у прыску, згортваліся і шыпелі кроплі вады.

Абапал Марылі на пыльпай дарозё цягнуліся два стракатыя шлякі.

За мацераю, мякепька і нячутпа ступаючы стройнымі шакаладна-загарэлымі нагамі, ішла дачка. I не ўцярпела, крадком азірнулася: Міця злавіў на сабе нібыта незнарочны зірк.

I ўчуў брыдкасць, што і яго, як магнэзам, цягне глянуць на гэтае спрытнае, спакуслівае сваім патаемным хараством дзяўчо.

— Барапавічы бамбіў,— палахліва ўскрыквала Рэпчыха, стоячы ўжо ў купцы мужчын.

— Скажаш,— не паверыў даўганосы, з маленькімі сінімі вочкамі Ладак Какшучок, па мянушцы Бацян.

— Людцэ добрыя, гараць тыя Барапавічы!

Міця асадзіў цуглямі ўстрывожанага ад гмызу каня і скамянеў, прыслухаўшыся да гутаркі верасаўскіх мужчып.

Што немінуча блізіцца вайна, для яго не было навіною — столькі перачытана газет ды перагаворана з людзьмі, трывожыла толькі невядомасць: у які дзень прыйдзе яна, але цяпер, неспадзявана для самога сябе, лядовая свежасць сціснула сэрца, калі ўявіўся той цагляны, схаваны разложыстымі кустамі бэзу ад цяжкага грукату таварных паяздоў доўгі домік і чырвонае траскучае полымя, што шугала з яго вузкіх вокнаў.

У глыбіпі неспадзяванай трывогі і страху падбітай пташкай біліся і ападалі думкі: праўда, могуць бамбіць станцыю, а там блізенька і той цагляны домік, там яна, Чэся...

Ад здранцвення, ад цемнаты гэтых атупелых думак Міцю ачуціў Язапат Змысла:

— Ты вучоны, ты скажы мне, ці даляціць пямецкі араплан да Баранавіч?

— Даляціць,— цераз сілу вымавіў Міця, яшчэ сам і не разабраўшыся, праўду кажа ці не.

— Тады бамбілі,— прыплюшчыў вочы і махпуў галавою Язапат Змысла.

— Каб я з гэтага месца не сышла, як я няпраўду кажу. Што вы, людцэ добрыя, ці ж я махлюю.— Рэпчыха накінула на голаў і туга зашмаргнула пад востраю барадою за натапыраныя ражкі выцвілую баціставую хустку.— Пайду яшчэ Волесю скажу,— прызналася яна і завярнула на кладку, каб не лезці, мусіць, у халодную -рэчку.

Мужчыны моўчкі глядзелі на гэтую нізенькую жанчыну, што ішла, чапляючыся доўгаю зялёнаю спадніцаю за белыя кветачкі сухотніку, і нават са шкадавапнем думалі, што яна не ўсё расказала, панесла з сабою нейкую таямніцу.

Работы тут каля моста ўжо не было: вярнуўшыся ў цянёк пад старыя навіслыя вербы, што неўспадзеў з палахлівым шалпаценнем сыпалі на зямлю, на чые-небудзь плечы ці на шапку яшчэ рэдкае, пажоўклае лісце, мужчыны прыселі на ачэсаных дзеравінах, каб успомніць каторы ўжо раз тую яшчэ нядаўнюю, як яны казалі, мікалаеўскую вайну і як над Верасавам, калі ў ім стаялі немцы, закружыўся маленькі, як варонка, самалёт, а з акопа, што быў за Ваўчковаю хатаю, у яго пачала страляць гармата. Ды так гучна і моцпа, што аж у вокнах павысыпалася шкло, але самалёта не збіла, каля яго толькі, успыхваючы цёмна-жаўтлявымі клубочкамі дыму, разрываліся снарады.

I, як заўсёды, гэтая мужчынская гутарка канчалася тым, што Язапат Змыела пачынаў успамінаць, як ён першы раз пакаштаваў кавуноў, калі недзе за Роўнам іхнюю дывізію на пераправе праз рэчку бамбіў нямецкі самалёт, і нечы перапуджаны конь перавярнуў цэлы воз кавуноў, і яны, салдаты, пачалі збіраць іх, вядома, пасля таго, як сцішылася перадрага.

— He тыльма што, ён як цукар салодзенькі і чырвоная ў яго мязга.

— Яно і відаць, што з таго часу ты аблізваешся,— падцяў яго Ваўчок, і мужчыны, забыўшыся пра вайну, сыта і дружна зарагаталі.

Змітрык, каб не слухаць гэты ўжо абрыдлы рогат, ускочыў на воз і, ёмка расставіўшы ногі, замахаў над галавою лейцамі, з гонарам гонячы маладога каня. He бачыў, што з-пад вербаў на дарогу панура цікаваў і ажно заходзіўся ад злосці бацька.

Перад хвойнікам на грудку па сівым шорсткім моху, якім зарос ніколі не араны аблог, Вайтовічава Марыля з дачкою рассцілала лён. Марыля ішла збоку, каля 'рэдзенька-залацістае пасмы, якую высцілала, трымаючы пры нагах пучок лёну, няспрытная да кабечай работы дзяўчыпа.

— Ой, няўдаліца ты,— прысарамаціла дачку, але, учуў-

шы ляскат фурманкі, азірнулася на Міцю, засмяялася ўжо: — Во, вучыцца няхай.

Яніна, кінуўшы спадылба цікаўна-скрытны позірк, яшчэ ніжэй нагнула голаў у засіненай, завязанай па-дзявочы — ражкамі назад — паркалёвай хустцы.

Міцеву душу абвіў хмель спакусы, што дзяўчо, нібы чуючы гэтыя зманлівыя жарты, няўцям зіркае ў яго бок.

Выехаўшы на лабаты грудок, ён зноў з вясёлым спрытам закруціў лейцамі, каб скоранька прыехаць да астатняе крушні з каменнямі.

Трасучы грываю, конь пайшоў шпаркаю дробнаю 'рыссю. У грудзі дыхнуў тугі, настоены на смале цёплы дух ляску, горка-разамрэлага ялаўцу і едкага, як з аптэкі лякарства, верасу, перад вачмі замахалі доўгімі лапамі густыя натапыраныя хвойкі. На пяску, што рэдзенькаю пасмаю сцякаў з бліскучых жалезных шынаў, зашалясцелі калёсы. Абапал дарогі паплыла зарослая ценькаю спалавелай мятліцай і сіва-ліловымі мякенькімі каткамі ялавіна. Конь, што набраў разгон, неўспадзеў захроп, крута рвануў убок, у выварат заносячы воз, недзе па лясках рыпуча зашоргала кола. Змітрык з усяе сілы цяў лейцы назад, напружыўся ўвесь, але ўстаяць на возе ўжо не мог. Бачачы, што падае з гэтым перакошаным возам, у міг вока нагою злавіў драніцу, абапёрся аб яе і скочыў у цёпла-мякенькія зблытаныя каткі. 3 размаху спатыкнуўся, прыкленчыў на адно калена, губляючы з галавы шапку, але не ўпаў.

На пустым, зарослым спалавелаю мятліцаю гасцінцы, што перасякаўся тут у зацішным хвойніку з байчэйшаю верасаўскаю дарогай, стаялі перапалоханыя і здурнела глядзелі два разнамасныя — чорны і карычневы — аблавухія цыбатыя ганчакі. Ад укормленасці, сытасці і дагледжанасці на іх паліскалася і адсвечвала ружаватасцю гладкая пільсць.

Змітрык падняў шапку і азірнуўся на шоргат, тупат і трэск: спатажаны конь, згубіўшы з воза шырокія, збітыя з дзвюх дошак драніцы, уляцеў на злом галавы ў густы шчытны хвойнік, захрас там з перавернутым возам і цяпер з перапуду дрыжаў, задзіраючы храпу і косячы назад вялікім, з чырванаватым бялком вокам.

Падымаючы на сябе рэдкі цянёк, што падаў ад невысокіх хвоечак, сюды па караністай сцежцы нехта каціў на старым брынчастым роварьі з тугім рыпучым ланцугом. Натужліва горбіўся над нікеляванай, загнутай уніз руляй, хаваючы пад доўгім брылём кепкі свой твар: з-за плячэй выглядала і цьмяна паблісквала двухстволка. На грудзях перакрыжаваліся пустыя патранташы. Прывязаныя лапкамі да шырокага па-

са, ііа клубе целяпаліся галоўкамі ўніз дзве забітыя качкі: адна чорна-белая, шылахвостая, другая — яйўтлява-рабенькая маладая крыжанка.

Па цёмна-сіпяй. у балонцы кепачцы з шырокімі, зашпілепымі наверсе вушамі Міця яшчэ здалёк пазнаў маладога адутлаватага Грабянку і загарэўся ад злосці, падняўшы драніцы, пайшоў да перапуджанага каня, халадзеючы ад страху, што, можа, укалечыў скаціну.

Воз ляжаў па баку двума коламі ўверх і педзе зачапіўшыся адламанаю ручкаю за таўставатыя камлі шурпатых хвоечак.

— Э-э, там! А цо сень стало? — Міця ўчуў за спіною асіплы, што перасядаў у горле, голас Грабянкі, але злосць не давала аказацца.

— Э-э, цо там? — пад’ехаўшы бліжэй, Грабянка саскочыў з ровара, падняў вышэй на лоб сваю вушатую, у балонкі кепку: — А нех то холера! I чаго гэта ён дрыжыць так?

— Ды сабак во ўпудзіўся,— азірнуўшыся нарэшце, Міця ўбачыў, як, асцярожна тулячыся за Грабянкаў ровар *, зводдаль стаялі два ганчакі і, нібы чуючы віну, хавалі свае асалавелыя вочы.

— Эй, вы, пайшлі вон! — зняўшы з лысаватае ўзмакрэлае галавы вушатую кепку, Грабянка махнуў ёю навотліў і асцярожна паклаў набок свой старэнькі раз’езджаны, з ружаватымі шынамі ровар, каб, мусіць, памагчы Міцю вывесці з хвойніку каня.

— Чакайце, я сам, a то ўпудзіце яшчэ болып,— Міця перапыніў Грабянку, падняў за кола воз і асцярожна палажыў руку па канёвую лапатку, пагладзіў па гладзенькай, што нервова ўздрыгвала, скуры: — Ну, чаго ты? Ну, не бойся... .

Сцішэлы конь пакорна апусціў галаву і цяжка, як ад вялікае крыўды, уздыхнуў.

— Косю, ну чаго ты? — Міця памаленьку, здаючы назад, вывеў яго з хвойніку.

— Ну во, слухае, пябось,— Грабянка, падпраўляючы прывязаных да пояса не столькі дзеля патрэбы, колькі дзеля гонару пастраляпых маладых качак, падняў свой ровар.

— Напалявалі? — Міця ўжо сказаў яму ў спіну, на якой сядзела прыгожая, з выштукаванай ложай і прыкладам, цёмна-карычневая дубальтоўка.

У галаве ўсё круцілася адно: распытаць пра Чэсю, пра Баранавічы. Няўжо праўда, што бамбілі іх?

Гутарка пра паляванне міжволі запыніла Грабянку — ён

* Р о в а р — всласіпед.

скоса з-пад доўгага брыля кепкі паглядзеў на нежывых, са звіслымі і шырокімі, як лапаткі, дзюбамі прывязаных качак, лібыта цераз сілу, прызыаўся:

— Дзве ў возера ўпалі, і сабакі не знаіішлі— і, наступіўшы адною нагою на педаль, другою адапхнуўся.

Міця глядзеў па шырокую і крышку сутулую спіну, што аддалялася ад яго, бразджаў-парыпваў ровар, і, асядаючы пад ценжарам, ружаватыя колы пакідалі ў мяккіх катках, у целькай мятліцы вузенькі след. Далёка наперадзе яго і неяк трохі бокам беглі даглсджаныя, вылашчаііыя сабакі.

— Ці праўда, кажуць, вайыа? — Міця нават рушыў за гэтым рыпучым роварам.— Немцы зрабілі налёт на Барапавічы?

— He чуў.— Грабянка перастаў круціць педалі, 1 ровар нахіліўся на правы бок.— Ведаю, што толькі ў Гродна ўшкодзілі касцёл. Я слухаў камунікат *.

— I што? — задыхнуўся ад нецярплівасці Міця.— Няўжо вайпа?

— Немцы парушылі польскую граніцу.— Грабянкасаскочыў па зямлю, трымаючы між пог нахілены ровар.

— Калі?

— Дзісь в ноцы **. Сільны палёт на Гдыню. Але мы збілі іпаснаццаць нямецкіх самалётаў, а страцілі толькі два. Наша возьме. Англія заявіла, што без вагання выканае свае абавязкі.         -

— А Францыя? — Міця яшчэ бліжэй падвёў фурманку.

— Аб’явіла мабілізацыю,— Грабянку нешта запяршыла ў горле, ён адкашляўся і сказаў нібы толькі для сябе: — Вай~на будзе цяжкаю, але мы пераможам.

Ровар зноў нехаця і балюча зарыпеў. Грабянкава сутулая спіна з тоўстым загарэлым каркам схавалася за прысадзістымі разложыстымі хвоечкамі.

Трымаючы неспакойнага, што цяжка соп каля вуха, упуджанага каня, Міця яшчэ доўга слухаў, як патужна скрыпеў ланцуг, як пазвоньваў, наскочыўшы дзе на корань ці трапіўшы ў разорку, расхістаны ўжо, з пагублянымі шурубкамі ды вінтамі стары ровар, а ў душы гарэла нешта балючае і крыўднае, што не спытаў пра Чэсю. Можа, яна тут, у Дварчапах?

Перад вачыма замільгала белая, у сінія бубкі сукепка з тым прыгожым доўгім, як у матросцы, язычком галыптука.

Прыпомніўся парны, шапаткі пасля дажджу дзень, калі ён блукаў па глухіх баранавіцкіх вуліцах з нерухомымі вя-

* Камунікат — паведамленне.

** Сёняяшпяй ноччу,                                                    ід

лікімі лужынамі, у якіх перавярпуліся вострым частаколам уніз нлаты, мокрыя ў шархаценні кропель — дрэвы. 3 чорнай гонты курылася рэдзепькая парнасць. Прыпомнілася і бальніца з вялікай брамай, дзе ён нарэшце знайшоў перапалоханую і сарамяжліва-радасную Чэсю.

Турзанулася далёкім водклікам болю сэрца, калі ўбачыў зноў, як бегла яна да балыіічнае брамы, спярша нібы марудпа і насцярожана, а потым подбегам, ужо ўбачыўшы яго і зачырванеўшыся ад радасці.

Збіты з тропу і гэтым здарэннем у ляску, і новасцю пра вайну, і гэтым шчымлівым успамінам пра Чэсю, Міця ўжо завярнуў назад, пад рэчку.

Мужчыны, выстудзіўшы плечы, яшчэ сядзелі ў халадку пад вярбою: мусіць, не перагаварылі ўсяго, што бачылі і ведалі пра старую і што чулі пра новую, нязведаную, неперажытую вайпу.

Як дагадаўшыся, што ўчынілася ў дарозе, Улас Корсак падняўся па ногі і, прыкусваючы ніжнюю губу, падскочыў да Міці.

— Ты што гойсаеш, што скаціну нервуеш?! — Ад злосці ў яго дробна дрыжэў падбародак і крышку касіла, заязджаючы ў куток, адно вока.— Дай каню перадыхнуць. Пашануй скаціну раз, яна цябе дзесяць раз пашануе'.

Перапалоханы, насцярожаны конь, мусіць, яшчэ не астыўшы ад нядаўняга страху, блішчаў нявыветранаю спацелаю СПІНОІО.

Балазе бацька не бачыў яшчэ зломанай ручкі: падклаўшы пад сябе драніцы, Міця сядзеў на возе і адною рукой трымаў, прыставіўшы ў выдзеўбленую дзірку дубовай трайні адломаны канчар.

Але бацьку зашмаргнула падазронасць, чаго дрыжыць спацелы конь.

— Што з ім? — папытаў ужо раз’юшаны гэтай нсвядомасцю.

— Перапудзіўся трохі,— прызнаўся Міця, каб тут перад усімі не нерваваць бацьку.

— Ты глядзі ў мяне! — той зноў захліснуўся ад злосці.

Змітрык моўчкі, тоячы пякучую крыўду ў душы, паехаў дадому, каб там, ужо распрогшы, прывесці сюды за рэчку ды павязаць капя па сакаўную араву.

Забіраць яго прыйшоў ужо па шараку, калі стухла трапятлівая макаўка сонца, прынёсшы з сабою ручнік і мыла — заадію скуппуцца ў новай, вымытай сёлетняй паводкаю бухце пад старымі вербамі.

Конь, убачыўшы гаспадара, спакойна падпяў голаў, паўзіраўся адным цікаўным вокам і, зафыркаўшы ад радасці, нагнуўся зноў да мяккай падушкі маладой атавы.

Над шнурком густога алешніку за далёкім седлаватым грудком гарэў чырванавата-малінавы захад, і на чырвані яго лукаткамі, у няроўным лёце, шмыгаў палахлівы кажан.

I нібы на яго сцішны трапятлівы лёт застрыг вушамі і падняў голаў чуткі конь.

Міця прыслухаўся, і збоку, у сівой асацэ, там, дзе цурчэла, сачылася ржавая крыніца, дзе смуродзіла і гніло рудое багпііпча, чуваць быў сухі кароткі лопат: там недзе ўжо зляцеўся нанач вывадак непатрывожаных качак.

Міця падышоў да каня, што з густым рыпучым хрустам скуб траву, раз за разам трасучы грывай і ганяючы ад сябе падаядны гмыз, паляпаў яго па дрыгатліва-слізкай цёплай спіне і завярнуў да малінавай рэчкі.

Сонца зайшло, і вада на павароце адбівала гарачае, яшчэ пе астылае неба. Толькі пад густымі шатамі навіслых, сплеценых крывым галлём вербаў ужо завязваўся і няўцям гусцеў поцемак. Там пад слізкаю чарнатою карчоў, што абраслі зялёнымі чортавымі пальцамі смярдзючай бадзягі, прыхлюпвала і цурчэла вада. Пад вербы, закручваючыся лейкамі, пава^ рочвала цёмная рэчка — там была бухта, Як спусціцца трохі з берага, між дзвюх тоўстых шурпатых алешын была ўжо вытаптана да тлустае чарнаты зялёная купінка, з якое давалі нырца верасаўскія дзеці. Нават яшчэ сёння — у халодную ваду. Хоць стары Корсал не раз і падкрадваўся сюды, расшпіліўшы і трымаючы за спіной папружку, каб спадцішка злавіць ды высвенціць каторага, бо, сабраўшыся цэлаю плоймаю, гэтая басата вытоптвала сенажаць і абвальвала і без таго нямоцныя берагі.

Міця паўзіраўся, як круціў і сцішна булькаў сіняваты глыбокі вір, назбіраўшы тут перад ражнамі карчоў апалае лісце, ламачча і жаўтлявы брудны шум, і завярнуў на плыткае, дзе ў прагале алешніку рэчышчам разлілася вада, выплываючы сюды з-за высокіх, абвітых карэппямі берагоў.

Зайшоў за алехавы куст, спешна распрануўся, па-вясковаму зняўшы спярша порткі, а потым ужо кашулю. Пакатым, ў пераспелым конскім шчаўі берагам спусціўся ў рэчку. Зайшоў па калепа ў ледзяную, што адбірала ногі, настылую восеньскім холадам ваду і пабег па тугой рэчцы, апырскваючы ўсяго сябе, а потым з размаху бухнуў, спрабуючы з усяе моцы плысці проці быстрай вады. Але не здужаў. Падняўся і зноў, як малы, пабег па цяжкай вадзе.

Памыўся скоранька і, ганяючы дрыжыкі, выскачыў з рэч-

кі. Сыравы пруткі ручнік распаліў акалелую спіну і пакрэплыя ногі. Зашпіляючы кашулю, учуў тую свежую лёгкасць, ад якой, здаецца, папова радзіўся на свет. I здумеўся ад нейчага парывістага дыхання за спіною. Азірнуўся — зводдаль стаяла Яніпа, прыбраная ў мацерын, з зеленаватым аксамітавым каўперыкам сачык, у васільковай, з турэцкім узорам хустцы. Яна пэўна падцікоўвала .за Міцем у рэчцы і цяпер, засаромеўшыся яго, угпулася, шморгнула рукою па босай пазе^ ганяючы камароў.

Гэта ты? — неўспадзеў засаромеўся і ён.

—А не ж хто! — Яна пырснула смехам, падняла свой падхарошаны чырванаватай яснасцю вечара круглявы тварык з падпухлымі, як у дзіцяці, губкамі.

Ён недаўмешіа яшчэ, пе ведаючы, чаго яна прыйшла, глядзеў на яе.

Япа вытрымала гэты пільны Міцеў зірк, пават не маргнуўшы сваімі шара-сіпяватымі вачмі, сказала ўжо:

— Тыж дадому не йдзі.

— Чаму? — насцярожыўся ёп.

— Паліцыянты прыехалі.

— Ну і што?

Яна выпнула губкі, адвярнулася:

— Хіба ты не ведаеш — арыштуюць.

— Скуль табе знаць?

— Чула. Гаварылі з татусям. Пыталі пра цябе. Я ўчула і ў міг вока сюды. Бачыла, як ты на кладку ішоў.— Яна на босай пятцы перакруцілася круга сябе і сказала зноў: —• Ты ж па падазрэнні.

— Хто табе сказаўі — Міцю было неўдагад, што яна ведае пра гэта.

— Вот яшчэ.— Яна павярнулася, пайшла пад цёмнаю навіссю вербаў.

— Ты дадому ўжо? — здзівіўся ён, узіраючыся, як яна порстка і мякенька ступае босымі нагамі па густой, што ўжо чакала касы, мурожнай атаве.

— Ага, пайду. Мама шукацьме,— япа пават не азірнулася.

— Пабудзь трохі.

Ад гэтых слоў збілася з хады і саступіла па някошапую сцежку, паволі пайшла, ловячы пальцамі босых ног ценькую мятліцу і, мусіць, сумеўшыся, праўду ён кажа ці шуткуе.

— Горна аднаму,— сказаў ён, гледзячы, як ружаватыя пяты мнуць зялёпую траву.

— He, пайду, мама чакае, па запалкі ж паслала,— прызналася яна ўжо на хісткай, звязанай з дзвюх гонкіх мала-

дых сосен верасаўскай кладцы з сухімі і крохкімі алехавымі парэнчамі.

Горкае шкадаванне ці па гэтым дзяўчаці, што пачынае спазпаваць першы сорам ад сваіх востранькіх, растапыраных у бакі грудзей, ці па ёй, што ўсюды нечакана выплывала з памяці і мучыла хараством і сваёй паставай, Чэсі Доўнар, пакутліва задрыжаў у Міцевых грудзях.

Ёп пават пе разабраўся цяпер, каго яму болыптпкада і з кім ён хацеў бы застацца тут, каля соннае рэчкі, што зарасла маладым, але па-асенняму ўжо дзіравым алешнікам, што пахне жоўта-крэмавымі шышкамі хмелю, на гэтым балотцы, дзе сакавіта скубе мурожную траву павязаны конь.

Але нешта тужлівае засмактала пад сэрцам, калі ён убачыў, як яна пераходзіць, асцярожна ловячы босымі пагамі вузенькую, звязаную з дзвюх тонкіх неакорапых хвоек гібкую кладку і з усяе моцы трымаючыся за крохкую, ненадзейную парэнчу.

— He глядзі! — закрычала япа, стоячы пасярэдзіпе разгойданае рыпучае кладкі.

— Чаму?

— Баюся — упаду!

— Ну, я адвярнуся,— прымаючы яе забаўку і чуючы, як заходзіцца, трымцідь ад танюткае радасці душа, засмяяўся ён.

— На, частуйся! — азвалася япа ўжо з другога берага і дастала з нашытае кішэні свайго сачыка разломленую папалам шапку сланечніку, скручаную недзе за плотам у глухім гародчыку.

— Што гэта? — спытаў знарок, нібы не пазпаў.

— Сланэчнік,— крыкнула яна і па-бабскі, праз голаў, шпурнула -чорна-сівую, ужо спелую, палавінку сланечніку.

Пераляцеўшы тут каля кладкі вузкую, сціснутую высокімі берагамі рэчачку, кавалачак сланечніку чвякнуўся каля Міцевых ног і разбіўся па дзве палавіпкі.

— Дзякуй табе, Яніпа.— Міця, ужо ап’янелы ад яе забаўкі і прыманвання, нагнуўся, каб падняць гэтыя разляцёлыя ўроскід палавіпкі сланечпіку, і пасцярожліва застыў, убачыўшы яе ўспуджапы зірк назад, сабе за плячо, і яе трохі выцягнуты ад дзіва, пабрыдчэлы, з разяўленым ратком твар.

Нават без яе здушапага шэпту, мігаў і таго, што яна перасцярожліва махала рукой, здагадаўся — сюды блізяцца паліцыяпты, а потым і сам учуў, як на другі бок рэчкі за густым, пацямнелым ад блізкага вечара алешпікам зарыпелі тугімі ланцугамі і незнарок падзынквалі шапаткія веласі308

педы. А пасля аклікнуўся асіплым тоўстым голасам дварчанскі паліцыянт Гура.

Міця стрымГалоў рвануў назад, праскочыў прагал алешпіку і сігануў праз жыгучую крапіву і высокі, у белым пуху асот да кустоў высокай, што лягла на пясчаны плёс, абцярушанай трохі ад лісцяў пажоўклай лазы.

Сядзеў тут чуткім, насцярожаным зайцам, гатовы зноў даць у ногі, чакаў, покуль паліцыянты не перапясуць, трымаючы за раму праз хісткія кладкі, свае веласіпеды і покуль не зарыпяць пад імі нікеляваныя пружыпы сёдлаў і пе заскрыгочуць тугія ланцугі.

3 гаркаватай, што пахла ўжо слізка-тлустым апалым лісцем, лазы выйшаў тады, калі ўчуў, як забраздждалі на пясчаным грудку перад хвойнікам веласіпеды і забубнілі ад злосці, саскоквагочы з іх, раз’юшаныя паліцыянты. Дзеля асцярогі яшчэ паўзіраўся з-за карычпяватага, зарослага спелаю чарадою берага, чакаючы, покуль яны, бліснуўшы ботамі,’ пе перакінуць цераз сёдлы веласіпедаў свае ногі і пе схаваюцца за гушчынёю хвоек, і ўжо тады пайшоў да каня.

Акрэпленая першай расою трава шчымліва халадзіла ногі.

Каля алешніку пад рудымі лёхамі крыніц, пад сіваваталіловым троснікам, над высокім шчодра-густым гляждаем нізкаю нерухомаю хмаркай ужо вісеў туман. За плечы брала свежасць. Косячы чырванаватым бялком сіняга вялікага вока, паспакайнелы конь прагавіта і ўпарта скуб траву. Згінуўпіы перад расою і блізкім поцемкам, заядзь ужо пе дацінала яго.

Змітрык выцягнуў шворан, на локаць сабраў блішчасты, вышмарганы па зямлі ланцуг. Закінуўшы яго каню на спіну, сеў сам. .Лёгенька, з дабратою ляпаючы каня па цёплай шыі, выкіраваў яго на брод.

Са стромкага абваленага берага спусціўся да вузепькай і паравістай тут рэчкі, што крута і імкліва рабіла луку, падмываючы аплеценую вузлаватымі карэнпямі круглую выспу з пахіленай змарнелай алешынай.

Каля канапляных, што пахлі ўжо спелым, тлустым духам семеня, верасаўскіх гародаў з зацішнага боку пад’ехаў да вёскі.

— I дзе цябе ліха носіць? Вячэраць пара,— са злосцто каля брамы, адносячы яе, каб упусціць каня, закрычаў бацька.

— Паліцыянты вупь у Вайтовіча былі. Пра мяне распытваюць,— ціха, нібы не чуючы бацькавай злосці, сказаў Змітрык.

— Якія паліцыянты? — Бацька яшчэ прыгрукнуў брамаіо.

— 3 Дварчан. Гуру я пазнаў.— Змітрык саскочыў з каня.

Бацька затоена змоўк, цяжка засопшы носам, пайшоў да хлява, адкрыў адну фортку дзвярэй, схаваўшыся за ёю, гдуха, нібы сам сабе, сказаў:

— Цяперашнім часам глядзі, будуць браць людзей... Вайна.

Вячэралі не запальваючы лямпу. He вязалася і гутарка. Вялікая пустата разрывала грудзі. Як матылькі на агонь, плылі і апякаліся трапяткія думкі. Міцевы былі ўсе там, каля таго чырвонага, заглушанага кустамі старога, пазелянелага ў камлях бэзу, цаглянага дома з двума высокімі ганкамі, у тым пакойчыку з прыгожа выштукаваным сервантам, з нажной, накрытай вышыванаю салфеткаю машынай каля акна, аблушчаным метрам на сцяне і падушачкай для іголак, з карычняватым гліняным катом-скарбонкай на шафе, там, каля Чэсі, прыгожай у мяккім, малочным святле матавай лямпачкі з пераключацелем у бронзавым патроне,— і Корсакавы тут, каля дому, каля маладога спрытнага каня, якога могуць забраць, выбракаваць для войска, каля бяды, што прыйдзе з агнём і голадам, як было той вайною, калі на возеры вырвалі ўсю крапіву.

— Няма спакою на свеце. Няма.— Растрывожаны Корсак нат падхапіўся з-за стала, дзе бялелі ўпоцемку высыпаныя горбаю маладыя, звараныя на падворку па трыножках яшчэ не сыпкія вадзяністыя картоплі, і болей ужо не сеў.— Глядзі, каб не арыштавалі тых, хто на падазрэнні.— Ён успомніў пра паліцыю, адкашляўся, перасохлым голасам сказаў: — Удома не варта начаваць, сысці трэба. Яны круцяцца не так сабе.

— А куды тут сыдзеш? — Міця дапіў з конаўкі кіслае малако і таксама высунуўся з-за стала,

— Да Алесі хоць.

— Якая там сховань?

— На разе і гэта не зашкодзіць.

Змітрык зняў са сцяпы пінжак, пакінуўшы наапашкі, выйшаў на двор. У сіняе, што ўжо выяснілася першымі, яшчэ не калючымі слепаватымі зоркамі, неба падымаўся моцны голас і крык: сабраўшыся недзе каля Ваўчка, на замшэлых каменнях пад бэзам праманьваліся хлопцы з дзяўчатамі. Міця нават уявіў, як там нясмела, тулячыся за старэйіпых дзяўчат, стаіць Вайтовічава Яніна і на яе ўкрадком зіркаюць сталыя хлопцы, не асмельваючыся яшчэ абняць ці

недалікатна пашуткаваць, каб не знаравіць і не адбіць ад вечарніц.

Міця зноў злавіў сябе на тым, што сёння ўжо не раз прыгадвае Яніну, скоранька выйшаў за гумно на шнурок сцежкі.

Счуўшы тупат пог, на той бок вуліцы ў Мондравым двары гаўкнула і сціхла, прызнаўшы ўжо свайго, уедлівая сучачка.

За высокім крыжам, што цямнеў перакладзінамі напроці веленаватага, яшчэ пе счахлага і трывожнага неба, на шашы рыпела і ляскала позняя падвода; нехта п’яны, чужы, целяпаючыся ў лазовым палуяашку воза, цягнуў навабранскую песню:

Паследні ноняшні-і дзянёча-ак ’

Гуляю з вамі-і я, друзья-я!

Жалоба брала за сэрца ад гэтай няхітрай, абмытай ужо не раз п’янымі слязьмі жалоснай песні.

I, узіраючыся на крыж, што адзінока ў спрадвечным смутку цямнеў на фоне нізкай і палахліва-рэдзенькай чырвані неба, Міця падумаў пра вайну, пра далёкі, ніколі пе бачаны фронт, чорныя ўзрывы і страшны, ніколі не чуты грукат бомбаў. Гэта ўсё чынілася там, дзе чырванела ў астатняй трывозе неба, там, дзе закацілася вялікае, у ясным крузе вечнае сонца.

Нанач у Алесі яшчэ і не прысунулі дзверы, і Міця, трохі аслепшы ад гэтай сухой чырвапі неба, спатыкнуўся на парозе цёмнай, без агшо хаты.

Парыпваючы плецепай лазовай калыскай, прывязанай вяроўкамі да бэлькі, Алеся наспеўвала дзіцяці на сон, сама, мусіць, болып салавеючы ад гэтае песні:

Люлі, люлі,

Пайшоў кот па дулі.

Памарозіў лапкі, Палез на палаткі. .

Улучыўшы момант, калі Алеся трохі перасціхла, Міця даў «добры вечар».

— Вой, хто така? — злякнулася ўпоцемку на ложку і падхапілася Алеся.

— Ха, хто? — пыхнуў ружовай папяросай і засмяяўся па палку каля печы Імполь: — Я яшчэ праз акно ўбачыў, што гэта Змітры.

— Вой, не куры ты, чалавек. Дым атрутны, як вытрываць,— зазлавала і абсекла яго Алеся і ўжо да Міці: — Ці не з канём што?

. — He, пічога.— Міця абвык да поцемку і толькі цяпер убачыў доўгі човен плеценае калыскі і за ёю невыразны, белаваты твар з бліскучымі, што адбівалі святло вокнаў, вачмі, сказаў да іх: — Пераначаваць прыйшоў.

— Як кажаш? — шэптам перапытала Алеся.

— Нанач прыйшоў прасіцца.

— А што ўчынілася?

— Паліцыянты заязджалі да Вайтовіча. Пра мяпе пыталі.

— Святая матка, і што япы да пябе магоць?

— Вот дзіва табе,— зноў бліснуў ружаватым агнём папяросы Імполь.— Такіх, як Змітрык, цяпер, можа, і шукаюць.

— Хіба ён злодзей які?

— Гэ, злодзей. Ён палітыкуе.

— Кінь трэліць. Ты ўжо шмат знаешся,— папярхнулася ад гаркаты махорачнага дыму Алеся — яна ўсё, заступаючыся за Міцю, шукала апраўдання для яго.

— Бо й знаю, раз гавару,— на палку ўжо не стрываў Імполь і, паддобрываючыся, лісліва папытаў у Міці: — А што, няпраўду кажу?

Але нешта абыякава-тупое жорстка зашкрабло ў Змітрыка да Імполя — ён успомніў Хрысцю,— і каб перабіць гутарку, націснуў на пляскаты язычок клямкі, забрэнгаўшы з Ta­ro боку дзвярэй цяжкім жалезным заскакам.

— Ну, я пайду.

— Як? — зніякавела, сумелася Алеся.

— У гумно спаць.

— Можа, холадна там? — Яна зашамапела порсткаю, яшчэ не злежанаю саломаю, устала з ложка, недзе каля куфра навобмацак знайшла цяжкую -кудзельную коўдру.— Во, накрыешся хоць,— і, нячутна ступаючы босымі нагамі па сухім гліняным току, падала Міцю ў рукі. А потым ужо з куфра дастала шурпатую, мусіць, яшчэ неўжываную,' суконную радзюжку.

— Сена ў ыас з левай старапы,— падказаў Імполь, лянуючыся правесці швагра.

Але Міця, зайшоўшы ў шапаткое ад цішыпі гумно, і сам разабраў, дзе ляжыць яно, учуўшы густы і мякенька-душысты, п’яіікі пах пядаўна скошанай і высушанай у добрую пагоду маладое атавы, перамешанай, мусіць, з кусцістаю, як рунь пад восень, травою-зубровіцай.

Як ні ў каго з верасаўцаў, сена даўней у Мондрых, a panep у Алесі з Імполем было мурожнае, пахучае ад гэтае, падобпае да жытняе сцябліпы з каласком травы-зуброўкі.

Яна, як і жыта, ледзьве не ў адну пору красавала, а пад восень, разам з жытам, займалася зялёнаю рунню і гэтаксама, як жыта, акрыяўшы на згоне зімы, першаю зелянела, і тады на Мондрава балота збягаліся ўсе верасаўскія каровы.

Цяпер да гэтага мяккага гаркавата-мятнага паху зубровіцы дамешваўся прэсны пах нядаўна скіданай у застаропак сухое грэчкі.

Міця і натрапіў на ядроныя калючыя зярняткі яе, выставіўшы руку ў мігатлівы ружовы поцемак, і ўжо далей, прайшоўшы каля тоўстых дыляў пярыла, за дубовым шулам знайшоў мурожнае сухое сена.

Скочыў у застаронак і недалёка ад сцяны намацаў належаную ці не Імполем ужо яму-логава, дзе наўгад і разаслаў шорсткую суконную радзюжку.

Спаць пе хацелася. Гледзячы ў мігатліва-чорны, з залацістымі блёскамі поцемак гумна, успомніў сёпняшні дзень, перапалоханы, ледзьве не звар’яцелы голас Рэпчыхі з Прылуцкіх хутароў і яе, Чэсю. Ізноў з той самаю йеадчэпнаю трывогаю — ці не разлучыць іх вайна, ці ўбачацца яшчэ?

Але гэтыя думкі перабіла раптам, растаўшы ў сырым, што пах ужо восеньскай расою, змроку ночы, нечаканая лесня, што паднялася там, каля Ваўчковае хаты:

He полеш лёну — не йдзі дадому, Астаніся ў полюшку хоць былінаю.

Песня сціхла, ізноў зацерушылася, зашапацёла сухім пяском порсткая цішыня. Нібы з сыпкага берага, Міця аб’ехаў у гэтую цішыню.

Падаў ён доўга, аж халадзеючы ад страху. Падаў у нейкую бясконцую чорвую прорву, што нечакана абарвалася, і пад ім глыбока ўнізе засінела чыстае неба. I сярод яго, як радасць, свіцілася белая грудаватая хмарка, і ён паляцеў на яе, раптам убачыўшы Чэсю. Яна стаяла на абадку месяца босымі яагамі, як матка боска. I як матка боска, з сінім карункавым шалікам і з залатым абадком круга галавы. Нібы на алтары ў Дварчанскім касцёле. I пібы з вежы касцёла, калыхнуўся магутны звон, і ўсё рассыпалася, паплыло ў гэтым надрыўным моцным звоне. Міця зноў ляцеў праз чорную і мяккую, як вата, прорву...

Прачнуўся і на міг уявіў чорны бясконцы калодзесь, змакрэў ад халоднага поту, нанова перажываючы ўжо той дзікі страх.

Зайшоўшыся ад заядлага брэху, успамін пра сон перабіла нядрэмная сучачка. Брахала недзе на вуліцы блізка Ka-

ля брамы, тосціхаючы, то зноў уедліва, нібы знайшла вожыка і пе магла ніяк яго ўкусіць, абколваючы пыску.

Нарэшце змаглася, цяўкнула там на вуліцы і прыкацілася на надворак, забрахала з перапуду каля гумна.

Ўедлівы брэх нечакана ўваскрэсіў перад Міцем шарую ноч напрадвесні, калі яны з Ваўчком выйшлі на варту і, задрамаўшы на халодных каменнях каля бэзу, усхапіліся, псрапуджаныя брэхам Алесінай сучачкі.

Прыбеглі сюды на надворак якраз у той час, калі ў гумне каналі хворыя на тыф Таквіля з немаю Еўкаю. Міцю яшчэ і цяпер скалануў той моцны, спакутаваны стогн, што чуўся адсюль, з замкнутага на конскае пута Мондравага гумна.

Потым па вёсцы страшнай пошасцю папаўзла злая чутка, што сваю свекрыву з немаю залувіцаю атруціла яна, Алеся.

Міця абміраў, халадзеў душою, але не верыў. Спамінаў тую шарую, з сівым замаразкам раніцу, калі яны з Ваўчком прыбеглі сюды на надворак, жалоспае скавытанне сучачкі, перапалохапую, нібы бяспамятную, Алесю і той падазропы намёк Ваўчка. Пэўпа, расказаўшы сваёй языкатай Вользе, ён і пусціў гэтую страшную чутку. А ў Вольгі кожная навіна з камара вырасце на вала.

Міця перавярнуўся на другі бок, чуючы пад сабою шапаткое, трохі ўжо казытліва-калючае, што прабілася праз радзюжку, сухое сена, нацягнуў на сябе цяжкую, у няроўных гарбылях злямцаванай кудзелі старую коўдру, але заснуць ужо не мог.

Перад вачмі зноў паплыла тая цёмная, з прымаразкам даўняя ноч, успомнілася гуканне нядужага малога паравозіка перад вёскай, сноп чырвоных пякучых іскраў, што цягнуліся за яго комінам, ізпоў той страшны змардованы стогп скалануў Міцева сэрца.

Успаміналася жалезнае конскае пута, што вісела на тоўстым прабоі дзвярэй.

Зноў злою і неадчэпнаю асою завілася, закружылася думка: няўжо гэтае ўсё страшнае і нечалавечае ўчыніла яна, Алеся?

Няўжо праўда? He! He можа быць.

Міця сарваў з сябе нагамі цяжкуго злямцавапую коўдру і, астываючы ад нечаканае навальнае злосці, ляжаў з адкрытымі вачмі, глядзеў у мітуслівую з ружавата-залацістым пылам чарнату гумна, спакайнеў душою, чуючы ўжо, як спадыспаду яе падымалася тая ўжо нязрушная і цвёрдая вера, якою ён і жыў дагэтуль: не, не любіла іх Алеся, але не, не ўзяла на сябе такі страшны грэх, каб звесці са свету

чалавека. He! Гэта — плёткі, зводы. Гэта разнеслі куслівыя языкі.

Задушлівая гарачыня зноў абліла Міцю, распаліла, растрывожыла памяць. I пакутна-шчымлівая жаласць, перамешаная з пяшчотай, затрапяталася ў Міцевай душы да Алесі, і нейкая невядомая і разам з тым неразгаданая крыўда паднялася ў ёй на ўвесь свет, на людзей, на вёску, на жыццё, і на вачах у Міці пякучай гарачынёй высачыліся, пацяжэлі слёзы.

А можа, у Алесі жыла такая вялікая помста на старую свякроў і немую залувіцу, што яна, Алеся, не магла стрываць? Бывае, накіпіць, балюча нарве ў чалавечай душы такая нянавісць і злоба, што ён ужо не саўладае з сабою.

Міця схамянуўся, апомніўся, што такое благое ды грэіпнае думае пра Алесю, і прьібіты, знявечаны гэтымі думкамі нерухома стаіўся на порсткім казытлівым сене, слухаў шалпатлівую валтузпю разгуляных пад раніцу мышэй, іхні нямоцны піск, сухое, нечакана рэдкае і нібы затоенае палускванне гарохавых струкоў педзе над галавою, на рэдкіх, пакладзеных на тоўстыя круглыя бэлькі дашчаных вышках.

Сухі і нечаканы, нібы спадцішка, лускат гароху, яго гаркаваты прывялы пах прыгадалі Міцю сівую раніду. густы волкі туман, ад якога на вейках сабіралася цяжкая раса, і сябе малога ў гэтай далёкай восені.

Ён гнаў на пашу каровы, насцярожаны і баязлівы ў густым невідушчым тумане. I неўспадзеў, наставіўшы вушы і прынюхваючыся да сівай, шчодра абсыпанай расою дарогі, палахліва закруціла галавою і зачмыхала старая, з адным скручаным рогам карова.

3 боку дарогі Міця згледзеў нешта белае. Яго і цяпер бярэ дзіва, што ў гэтым невідушчым тумане ён згледзеў не чорныя вялікія купы скошапага і яшчэ не звезенага з поля гароху, а белую хустку. Падышоў бліжай, распазнаў ужо ка, бету ў белай хустцы, што ляжала на пустым загоне, уткнуўшыся тварам у зямлю і неяк нядобра, далоняй уверх, падагнуўшы і вьшруціўшы сваю руку. 3-пад хусткі выглядалі сівыя аброшаныя валасы. Сівеў ад расы і яе злінялы бардовы каптан. Стылі на холадзе азыраватай раніцы сінія, не прыкрытыя згамтанай спадніцай яе босыя ногі.

Туды, дзе ляжала яна, ад дарогі вёў, бэрсаючы ружовасівыя каткі і рэдкія кветкі румянку, вытаптаны локцямі і каленьмі, яшчэ свежы на pace след.

Міця, схаладзеўшы ад страху, патурыў каровы назад, каб сказаць дома бацьку.

Потым, ужо пешта праз год, япы дачуліся, што пабітая ды ўкалечаная да бяспамяцтва кабета прыблукала сюды на верасаўскае поле з-пад Дварчан, з далёкае чыгункі, дзе яе выкінуў па хаду з поезда муж, нейкі звар’яцелы чыгупачнік з Вільні. Збіўшыся з тропу і праблукаўшы цэлую ноч, яна пад раніцу сканала каля скошанага гароху ў чужым і невядомым ёй полі.

Цяпер тая нежывая, у белай хустцы з плямаю крыві кабета здалася Міцю падобнай да старое Мондрыхі. Як аднакавым была іхпяя пакутная смерць, так адпакавым пібыта было ў іх усё — і лёс, і худыя кароткія погі, і твар, якога ў чужаніцы Міця не бачыў.

I думкі яго зпоў набеглі па Алесю. Але іх успалахнуў расцяжны свіст кукушкі перад верасаўскім пераездам і яе рытмічны, перамешапы з шумам грукат і лясканне колаў.

Засынаючы, нават уявіў, як над чорным паравозікам вісеў сноп трапяткіх і палахлівых іскраў, прыпомніў той перапуджаны крык Ваўчка каля бэзу і нечы — старое Таквілі ці немае Еўкі — спакутаваны стогн тут, у гумне...

Разбудзіў яго сухі шырокі рып гуменных дзвярэй, жаўтлявая яснасць ад сонца, што калыхалася на сівым вялым павучынні пад латамі, і насцярожана-неспакойны голас Алесі:

— Змітрык, ты не чуў, што рабілася?

— Што? — Ён прыпадняўся на локаць, спомніўшы ўедлівы сярод ночы брэх сучачкі.

— Паліцыянты цалюткую ноч віжавалі.— Алеся задзірала чубок свае старое, са злінялымі валошкамі хусткі, каб убачыць тут па высокім сене Міцю.— Варту правяралі.

— А дадому да нас не завітвалі? — Міця скінуў з сябе коўдру, учуўшы халаднаватую свежасць раніцы, якою цягнула праз адчыненыя дзверы ў гумно.

— He, пе прыходзілі,— Алеся сказала ўжо за парогам гумна, стоячы на росным, што зацвіў дробнымі, ледзьве відушчымі бела-ружаватымі кветачкамі, спарышніку.— Ідзі паспедай. Цеперся чакаю, астыла ўсё.

Міця скаціўся з сена, з пярыла скочыў на сухі жаўтлява-спалавелы ток у цьмяных вочках утрамбаваных у гліну каменьчыкаў і аслеп ад пізкага сонца. Ён зажмурыўся і раптам успомпіў раскалыханы бляск вады, сівы, у ліловых мятлушках троснік, жоўтае дпо, што свіціцца праз плыценькую ваду, і пад навіслымі над возерам старымі, у жаўтлявых купках амялы бярэзінамі яе, Чэсю, што ішла, разбіваючы босымі нагамі гэтую раскалыханую, у бляску разарванага сонца плыценькую ваду.

Захлыяуўшыся ад радасці, пабег па росным пякучашчымлівым спарышніку даганяць Алесю, нібыта пачужэлую пасля родаў, шырокую ў крыжы і, як здалося яму цяпер, сталую, ужо немаладую кабету, і спатыкнуўся: за брамаю мільганула цёмна-сіняя, з доўгім акутым брылём паліцыянтава фуражка, забразджаў веласіпед, і над шчыкетамі перакрывілася ад здзеклівага пасмехвання таўсташчокая морда Гуры.

— А-а, то ты, Корсак?

Там, за плотам, бліспулі арламі яшчэ дзве фуражкі,

Змітрок паслізнуўся на роснай траве, яшчэ машынальна зрабіўшы разварот, хоць бачыў, што ўцякаць позна.

— Сердэпько, не думай даць галопа — буду страляць.

— Спіць позна, пся гомаць, а мы аж з пог збіліся,— папхнуўшы нагою весніцы, да Міці ішоў і даставаў з кішэні блішчастыя наручпікі незнаёмы паліцыянт.

— Ай, божачка, што гэта робіцца! — з гапка закрычала і, пібы адыходзячы ад памяці, памкпулася яапярэймы паліцыянту збялелая ў твары, на якім яшчэ выразней зацямнеліся, што не сышлі пасля родаў, карычняватыя плямы, перапалоханая Алеся.

— Якой холеры яна дрэнчыць? — Сюды да Міці ўжо шугайуў і Гура. За плотам туліўся і не ведаў, дзе знайсці сабе месца, солтыс Вайтовіч,

XXVI

Лёгкі, яспы, у затоеным смутку спакой марудна плыў над засмужанай зямлёю, што шарэла ад злінялага на сонцы і збуцвелага на дажджах ржышча, зрэдзь зазелянелага натапыранаю елачкаю, над ружавата-рэдзенькаю, што толькі ўгледзелася з пухкай цёплай раллі, маладою рунню, над паскаю лесу, што панура занываў каля далёкіх сутокаў бялёсага пеба, над чубком страката-жаўтлявай, што палахліва вызірала з-за блізкага грудка, маладой дубровы, над пясчанай дарогаю ў высокіх старавечных ялаўцах, над калматымі межамі ў карычпяватым быльніку, збэрсаным сіваю павучынаіо, над пезаараным папарам, жоўтым ад яснае свірэпы, што будзе цвісці да самых замаразкаў і пахнуць полем.

Ваўчок міпуў гаркавата-сыры ад маладое свірэпы папар і выйшаў на грудок, на калматай, заі^урэлай пылам траве паставіў свой фанерны, з цяжкай завушніцай замочка лёгкі куфэрак і, парэшце, мякчэючы і адыходзячы душою, учуў, што ён дома. Як і дома на сваім полі, гаркавата, нібы рэдзькаю, пахла сакавітаю свірэпай,

Ваўчок паставіў на кант свой куфэрак і прысеў на яго, зашчаміўшы рукі калеяьмі. Адсюль, з абветранага жывым халодным скразняком груда, было відаць, як далёка ў лагчыне за цёмным чубам дрэў затаіліся карычнявата-шарыя, падсушаныя сонцам стрэхі высокіх гумнаў і лабатых, без шчытоў хат соннага Верасава.

Там, каля сцішна-абвіслых доўгім веццем старых бярэзін, чырвоным агнём заняўся гарэць адзін бок вялікага разложыстага клёна. За ім хавалася Ваўчкова хата.

Заўсёды, як падыходзіла восень, першым пачынаў жоўкнуць гэты стары вялікі клён. I не ўвесь, а толькі з аднаго боку шырокая раскідзістая лапа, I не жоўкла, а чырванела на ёй разлапістае лісце.

— Дрэва занывае — восень ужо,— няўгад зірнуўшы на гэты вялікі клён, гаварыў хто-небудзь на вуліцы, спатыкаючы Ваўчка, і тады сцюдзёнай крынічкай падточваўся холад, што неўспадзеў прайшло, мінула лета, дні цяпла, высокай яснасці.

Цяпер грудзі асвяжала нецярплівая радасць, што ён бачыць гэты цёмна-зялёны раскідзісты, з жаўтлява-чырвонай падпаленай лапай клён, што нагадваў чалавека яшчэ не старога, з чарнявай чупрынаю, на якой нечакана заяснела пасма сівых валасоў — знак нечага знячэўку перапакутаванага.

Пры спадзе груда густа, вуж галавы не ўткне, цямнеў малады, спярэшчапы жаўтлявай яснасцю шапаткога бярэзніку нізкі хвойнік — туды між ялаўцовых кустоў стрымгалоў ляцела белаватая, раз’езджаная да сыпкага пяску дарога.

Ваўчок глядзеў па гэты даўно знаёмы з маладых год абходжаны, адчуты босымі нагамі і ўжо да звыклага абгледжаны вачмі свет, а цяпер такі нечакана і раптоўна новы, што спадыспаду чорствай, ужо даўно, здаецца, перагарэлай душы раптам высачылася ласка да ўсяго і радасць, як паводка, разлівалася ў душы, што ён вярнуўся дахаты, да дзяцей, да Вольгі, пра якую думаў усю дарогу.

Брала нават дзіва, што за гэтыя два дні разлукі яго памаладому няўцерппа цягнула да яе. А ён быў думаў, што ніколі, можа, не любіў свае худое бясклубае Вольгі, спадцішка заглядаючыся на мажную, з залатым зубам жонку асадніка Чарнецкага, што трымаў у Дварчапах рэстарап. I калі Ваўчку надаралася завітаць па якой патрэбе ў мястэчка, ён наравіў, стараўся прайсці міма мураванага дома з усечаным вуглом, з прыгожа выкаваным жалезным балкончыкам на гэтым вугле і вывескай «Рэстарацыя», каб на-

паткаць ды паглядзець, калі пашанцуе, на гэтую прыгожую ды гладкую маладзіцу.

Ды асаднік Чарнецкі, што насіў зеленкаваты вайсковы фрэнч з нашытымі кішэнямі і наглянцаваныя хромавыя боты з высокімі заднікамі і раменьчыкамі на тугіх завужапых халявах, быў відны, прыгожы мужчына. I Ваўчок у заюшлівай рэўнасці таіў сваю злосць на Чарнецкага і сваю зайздрасць, соладка млеючы, калі цішком ішоў за асаднічыхаю, не спускаючы вока з яе высокіх і гладкіх ног, з яе танклявай паясніцы, туга абцягнутай шаўковаю, у ліловыя кветачкі сукняй з нрыгожым карункавым шалікам цераз плячо, капялюшыку са стужкамі.

Ёп не ведаў і не мог разабраць, ці было гэта затоепае нязвыклае каханне, ці проста мужчынская, абуджаная хараством хэнць да кабеты, але ўночы перад спом, калі змораная Вольга пачынала храпці, ён у ашалелай задусе прыгадваў жонку Чарнецкага...

Цяпер, стоячы сярод поля на абветраным грудзе, Ваўчок з пякучай смагай думаў пра Волыу і чуў радасць, што вярпуўся да яе, да сваіх дзяцей і да сцішнага асенняга поля, да замглёпых сінечаю чубкоў недарослага замшэлага хвойяіку.

Ён падняў свой куфэрак, дзе ляжаў брусок укручанага ў чысты палатняпы лапік жаўтлявага леташняга сала, пазычанага ў Корсакаў на адробкі, пачаты ўжо бохан хлеба, чысты ручнік, і рушыў да вёскі, чуючы на губах жорсткі, падняты і падкручайы раптоўным віхрам на дарозе гаркаваты пыл...

На той бок Верасава каля цёмна-карычневага лапіка пераспелае грэчкі за пашаркам расстаўленых кучак нібыта хто варушыўся. Ці пе яго Вольга прыйшла на поле?

I яму ўспомнілася, як там пры сваім полі на куп’істым лужку між растапыраных пучкоў высокай, у карычневых шышках конскае цыбулі ён кінуў сваю Вольгу, нагледзеўшыся на яе раздзетую, у адной кароцепькай палатнянай сарочцы.

— Божа мілы, дзень, людзі!..

Яна не далася яму тады. Цяпер яго зманьвала і пад’ютпчвала тое даўняе і маладое і разбірала саладжавая радасць, што ціхім вечарам у змроку, што аблытае хату, калі ўкладуцца і засапуць насамі дзеці, ён прыгорне да сябе Вольгу і рука яго знойдзе яе цёплае і шаўкавіста-гладкае сцягно...

За познім, што звесіў вусатыя каласы, загопчыкам нязжатага ячменю дарога мінула сухі высокі шэпт стракатага бярэзніку і ўшылася ўжо ў смутпы пад восень хвойнік.

Ваўчок захлынуўся ад даўкага папаранага паху смалы, кіславатай прэласці кастрыцы, гаркаватага духу падсохлых казякоў.

Прысеў на кукішкі, зазіраючы паверх ценькае спалавелай мятліцы пад нізка павіслыя лапы шырокіх у падолах хвоечак.

Але нічога не знайшоў. I толькі падымаючыся, тут, каля дарогі, за круглым ялаўцовым кустом, убачыў, як стары ўжо, мусіць, счарвелы грыб падымаў на сваёй карычнявата-зялёнай, скрыўленай набок шапцы тоўстае струхлелае палена.

Памахваючы сваім куфэркам, Ваўчок падышоў да старога вялікага, з шапку, грыба, але не чапіў: гэта ж дзіва — каля самае сцежкі ўседзеў. Вырас і нат састарэў. А колькі ж вачэй глядзела і пе ўбачыла, колькі ж ног прабегла і не наступіла на яго.

Ваўчок стаяў і глядзеў па гэты вялікі, з пахіленай шапкай грыб, што трымаў па сабе струхлелае палепа, і думаў, што невядома як скончыцца чыё жыццё: і тых, што ўчора паехалі на фронт, і яго з лезнявіцкім хлопцам — Стасем Патапчыкам, з якім ён вярнуўся дадому.

Ён прыгадаў учарашняе: зарослую высокім, у сініх валошкавых кветках мацаўніком станцыю Гарадзею, мутны бляск рэек, шара-цэмянтовы выступ рампы, штсг падступала да самае чыгункі і дзе стаяў доўгі чырвопы, ужо загружаны таварняк. 3 вагонаў выглядалі, падымаючы панурыя галовы, кавалерыйскія коні. Толькі на рампе засталася высокая піраміда складзеных адзін на адзін і не загружаных кіпаў сена. I па каштанавым беланогім кані, што нерваваўся і гарцаваў перад вагонамі, пакрыкваў гапарыста-строгі афіцэр у фуражцы з белым аколышкам:

— До кого мувен, до слупа? Ту станонць, ту!„*

— Можа, нашыя грузяцца, можа, нам трэба сюды? — спытаўся той лезнявіцкі хлопец у выцвілых плацянковых нортках і ў скураных хадаках, калі яны міналі платформу.

— Чаго мы маем раснытваць, нам трэба ў Нясвіж,— сказаў Ваўчок, таксама пазнаючы па белым аколышку на афіцэрскай фуражцы, што гэта дваццаць сёмы полк уланаў, да якога яны былі прыпісаны і куды на выпадак вайны меліся з’явіцца.

У Ваўчковай душы тлела і другое: нашто лішне вытыкацца, можа, дасць бог, удасца на які дзень прыпазніцца, бо ці вялікае шчасце ачуціцца па фропце, у гэтай бойні, дзе чалавека ў кожную хвіліну прашые гарачая сляпая куля ці

* Да каго гавару, да слупа? Тут стаяць, тут!..

разарве ўшчэнт невідушчая міна. Закружылася галава ад успаміпаў, калі яшчэ тою вайною ў Ваўчка па вачах асколак ад снарада распаласаваў салдату жывот і ранены чалавек яшчэ з гарачкі пачаў рукамі грабці ў сябе акрываўленыя, што курыліся параю, сіняватыя кішкі,

Скразняк халоднага страху прабег у Ваўчка па спіне, і ён ужо з цвёрдай злосцю крыкнуў рэзервісту:

— Ідзем, няма чаго азірацца.

Сустрэліся яны у вагоне, як толькі выехалі з Баранавіч, угадваючы адзін у адным па куфэрку ды торбе, што рэзервісты, а разгаварыўшыся, здзівіліся, што абодва едуць у Нясвіж па зборны пункт.

Гэтыя двапаццаць вёрст тугою сцежкаю, што вілася з боку шашы, то падымаючыся з закурэлай канавы на абочыну пад ацяжэлыя ад буйпай чырвапі ягад нізкія развесістыя рабіны, то спадаючы зноў на адхоп да лесу пад старыя ружова-шурпатыя, з куксамі шарых тоўстых сукоў адзінокія хвойкі, яны прайшЛі не згледзеўшы — за гадзіну з хвосцікам.

У насцярожана-прыціхлым гарадку з пабеленымі хатамі і дагледжанымі садкамі, дзе з цёмпага лісця свіціліся жаўтаватыя, налітыя спеласцю буйныя яблыкі, яны напыталі кашары — двухпавярховыя домікі за белым высокім касцёлам; пад яго шырокім купалам гарэлі, прапускаючы сонца, выкладзепыя з балонкаў чырвоныя і жоўтыя крыжы.

Абкружаны жалезнай агароджай і старымі разгалістымі клёнамі касцёл стаяў каля возера, якое рассякала ружаватая ад бруку і высаджаная абапал гузаватымі ясенямі грэбля. На рабенькай, спярэшчанай дрыгатлівымі хвалямі вадзе, выгнуўшы доўгія шыі і трохі растапырыўшы крылы, пакалыхваліся два лебедзі.

— Слухай, гусі якія! Бачыш? — прыпыніўся каля жалезнае брамы ля праменных прантоў з прыгожымі і меднымі ліхтарамі на мураваных слупах лезнявіцкі рэзервіст.

Але з вартоўпі, што стаяла з боку жалезнай брамы, рыпнуўшы дзвярмі, выйшаў вусаты, у вайсковым фрэнчы стражнік.

— Вам туды. Кашары там.— I махнуў рукою назад, недзе на касцёл.

Азірнуўшыся, Ваўчок з рэзервістам убачылі ў сябе за спіною каля пізкага мураванага доміка, што цягнуўся ад касцельнага муру, яшчэ адну, ужо дашчаную і пафарбовануто на зялёна вялікую браму. Над трохкутнікам збітых перакладзін падымаўся шчыт з белым арлом на чырвоным фоне.

— А што ж гэта? — яшчэ ўсё азіраўся за возера па зялёны навал старых парудзелых клёнаў, за якім падымаліся дзве высокія вежы з зоркамі на вострых шпілях, лезнявіцкі рэзервіст.

— Гэта ж, пэўня, Радзівілаўскі замак.

— Што ты кажаш? — глуха перапытаў і задзёр голаў Стась Патапчык.— Я і гляджу, што і гусі іншага заводу. Я такіх ніколі не бачыў.

— Ідзі, ідзі, не азірайся,— Ваўчок адчыніў пафарбованую на зялёна, як уся шырокая брама, вузкую фортку і папхнуў туды Патапчыка.

Нехаця ўваліўшыся ў выбрукаваны сіняватым каменем двор, Патапчык палахліва скасіў вока на вартаўнічую будку, але там нікога не было.

— I дзяжурнага пяма?

— He. Нехта вуньдзека ёсць,— махнуў сваёю задзёртаю набакір кепачкаю Ваўчок, убачыўшы каля чырвонага, на два паверхі цаглянага дома сівых, запрэжаных у доўгі воз коней і салдата, што спускаўся з ганка, несучы жоўтую прадаўгаватую скрынку.

3 расчынепых пустых стайпяў, што расцягнуліся ўздоўж рабенькага возера з сіва-зялёнымі чубкамі гляжджаю, нясло пявыветраным конскім гноем.

Адтуль выйшаў, перабіраючы пальцамі гузікі прарэха, даўганосы афіцэр.

— Стой, балване, доконд сепь пхаш? *

— Пане сяржанце,— са сваім куфэркам яму напярэймы зайшоў Ваўчок.

— Ты афэрмо,— наліўся злою чырванню афіцэр.— He знаш стопня? *'*

— Бо нараменнікі, пан, зэрвал ***,— хітра ўсміхнуўся Ваўчок.

— Падхаронжы я.— Афіцэр паляпаў па плячы, дзе адпшіліўся пагон.

— Мы рэзервістьі, прыпісаныя да дваццаць сёмага палка уланаў, павінны з’явіцца сюды з сіняй карткай урляповай****.— Ваўчок паставіў на брук свой куфэрак і пачаў абмацваць кішэні рудога шарачковага пінжака, каб, мусіць, знайсці і дастаць позву.

— Ідзіце ў Гарадзею. Полк там. Можа, яшчэ заспееце.— Падхаронжы нават не спыніўся, толькі скоса зіркнуў на Ваў-

* Стой, балван, куды пхнешся?

** Ты што — дурань, не ведаеш звання?

*** Бо, пан, сарваў пагоны.

**** 3 прыпісной карткай, позвай.

чкоў куфэрак: — А тут нічога няма, нават ніводнай тгары абмундзіравашія. Мы займаемся з ім,— ён махнуў галавою назад па запрэжапы ў пару коней вайсковы воз,— толькі паперамі. У нас акрамя дакументацыі нічога няма.

Ад жалезпых падкоўкаў, што блішчалі на абцасах ботаў, недзе за казармаю аддаваўся востры кароткі цокат.

Ваўчок паціснуў плячыма, нібы не верачы таму, што гаварыў падхаронжы, нехаця падняў свой куфэрак і пайшоў да брамы.

Шоргаючы хадакамі, услед за ім падаўся Стась Патапчык.

— Войска, курва іх маць,— услед яму ўжо сплюнуў падхаронжы.— Лапцякі. Пагубім сень на амэн *.

— Пацалуй ты мяне...— для асцярогі ўжо за брамаю агрызпуўся Патапчык і забубніў: — Памяпяўся б па твае боты, чаго ж. Я таксама ўмею ляскаць падкоўкамі.

— Ціха ты,— турзануў яго за рукаво Ваўчок і зашаптаў: — Цяпер дай божа ногі... А ён хай ваюе, хай пагрызе зямлю, ваяка...

— Ты праўду кажаш, пойдзем дахаты,— Патапчык зачапіўся хадаком за вышчарблены і трохі ўздыблеыы сярод бруку сіпі камень.

— А то куды ж.

I япы, пакутліва-шчаслівыя, што ўсё так выдалася, азіраючыся на белы касцёл з фігуркамі святых у нішах, з невядомым лацінскім надпісам, які яшчэ ўсё стараўся слібізаваць Ваўчок, рушылі зпоў на вузенькую вуліцу з драўлянымі хаткамі, каля якіх ціха драмалі разрослыя, абсыпаныя ўрадлівымі яблыкамі садкі.

Напроці пабеленай хаткі з зялёнаю страхой і шарымі, нефарбованымі аканіцамі на гонкай яблыньцы, што абаперлася ацяжэлай лапай на ражны частаколу, красавалі цёмнаружаватыя штрыфелі.

Патапчык, глытнуўшы даўкі камяк спакусы, падскочыў на плот і, ухапіўшыся за частаколіну, выцягнуў руку да нізкага буйнага яблыка. Але трухлявая частаколіна трэснула, успалашыўшы педзе ўжо за хатаю ўсохлую, што закалывалася сюды, абапіраючыся на арэхавы кіёк, старую бабу.

— Што ты робіш, недавярак! — бліснула яна мутнымі шкельцамі акуляраў, што жалезпымі вушкамі хаваліся за хустку.

— Цьфу ты,— Патапчык паглядзеў на зломак частаколіны, што застаўся ў руках, і шпурнуў на другі бок яшчэ не

* Лапцюжнікі. Згінем на амэн.

11*

823

забудаванай вуліцы, дзе стаяў толькі шары, выцвілы на дажджах і сонцы, падведзепы чатырма вянкамі пад вокны сасновы зруб.

— Каб цябе гніды аб’елі, як ты з’еў гэты плот! Каб цябе!..

— Ціха, баба, не кудахкай,— угнуўшы голаў, лёгепька зашаркаў хадакамі па тупкай сцежцы праз бела-ружаватую дзяцеліну прысарамачаны Патапчык.

— Наеўся, бачыш,— папярхнуўся ад едкага дыму Ваўчок; яны ўжо выйшлі з мястэчка па абсаджаную маладымі, у іпчодрай чырвапі чачотак рабінамі вузкую шашу. На яе цягнуўся з блізкага поля мякка-гаркаваты ялаўцовы дьш. За жаўтлява-зялёпым падсохлым картапляпікам пастухі расклалі агопь.

I Ваўчок раптам уявіў, як свірчыць на агні густы ялавец і з яго, покуль ёп добра пе ўгарыцца і пе шугане полымя, бэрсаецца і коціцца вялымі клубкамі сіва-зелепаваты дым.

Успомніўшы пра брусок сала і вялікі, з чорпай, пабітап пухірамі скарынкай бохан хлеба, што ляжаў у куфэрку, завярнуў да агню, да пастухоў з грумадою кароў, што разышліся па лужку пры рэдкіх ялаўцовых кустах.

— Ты куды? Вот галава,— блытаўся ў перасохлай траве на паўмежку Стась Патапчык.

— Можа, і дурная, але шапкаю не прыкрыеш. Трэба сысці з шаіпы. He пабяжымо ж у Гарадзею.

— Гы-гы, хай іх там яма ўпрача,— зарагатаў здуряелы ад радасці Патапчык.

Каля складзенага з накарчаваных смолкіх корчыкаў звабнага, што сагравае таемнасцю, агню, круга якога ляжалі, чакаючы гарачага прыску, ружовыя картоплі, сядзелі трое хлопчыкаў: двум было па гадкоў дванаццаць, трэцяму, што шморгаў носам, з пямытымі, хіба толькі расою, чорнымі ножкамі — гадкоў шэсць.

— Можна прысуседзіцца? — спытаў Ваўчок, падышоўшы да агню і маргнуўшы з-пад свайго доўгага брыля самаму меншаму з іх.

— Чаму ж не,— адказаў за яго старэйшы, з вузенькімі вочкамі і пляскатым, як перабітым, носам.

Ваўчок адчыніў свой таемны для дзяцей фанерны куфэрак, дастаўшы адтуль брусок сала і вялікі прадаўгаваты, з чорнаю, падпаленаю да пухіроў скарынкаю бохан хлеба.

Адрэзаў усім па скварцы сала і добрай лусце хлеба і прысеў на кукішкі перад агпём. Праткнуўшы ражком сваю скварку, трымаў, пакручваў пад вугольчыкамі, ловячы наздраватаю лустаю шыпячы тлушч.

Тут, каля ціхага, што бліскае ў вочы вечнай радасцю, агшо, япы праседзелі да самага всчара, поцемкам прыйшоўшы ў'Гарадзсю; вайсковага поезда там ужо не было.

Да Баранавіч у адкрытым, прадзьмутым скразняком, тамбуры выпадковага таварняка іх падмеўся давезці нейкі тоўсты, з падкручанымі вусамі спагадлівы капдуктар — япы сказалі, што дагапяюць свой полк. 3 Баранавіч, украдкам ускочыўшы ў вагон, япы ўжо ехалі віленскім пасажырскім, зашыўшыся пад лаўкі і думаючы толькі пра адно — каб іх не агледзелі і каб яны не мінулі Дварчаны.

Балазе ў вагоне для маскіроўкі не запальвалі электрычнасці — у адныл канцы вагона ў бляшаным ліхтары калыхалася касніком цьмянага полымя нізкая свечачка.

У чадпым ад вугальнага дыму купэ шапталі, спадзеючыся, што іх пе чуюць, дзве папі — адна з сабачкам, якога яна, мусіць, трымала на каленях, другая з плеценаю карзінаю, яную ўсё хацела запхнуць далей пад лаўку, штырхаючы Ваўчку ў бок.

Няўзнак адаііхнуўшы карзіну, Ваўчок стаіўся, настаўляючы вушы да іхняй палахліва-трывожнай гутаркі:

— Вілыія перакопана ўся равамі, чулі?

— Свенты божа, свенты міласэрны! — уздыхнула тоўстым мужчынскім голасам, мусіць, тая, што трымала на каленях сабачку.

— Школы, кажуць, адкрываюцца толькі дванаццатага.

— Што вы кажаце, пані Бернацкая?

— Польскія эскадры збілі шаснаццаць нямецкіх самалётаў. Гітлер прыехаў на фронт.

— Свенты божа, свенты несмяртэльны!

Гутарцы, пэўна, не было б канца, каб яе не перабіў, счуўшы Ваўчка, чуткі сабачка і пе зацяўкаў, паглядваючы сюды пад лаўку.

Пані ціхенька перацягнула карзіну ў другое купэ, але там пад лаўкаю затурзаўся Патапчык. Ён іх перапудзіў ужо да смерці, калі, учуўшы, што кандуктар аб’явіў Дварчаны, рвануўся з-пад лаўкі, незнарок для самога сябе зачапіўшыся торбаю за нейкі штыр ці гак і высыпаючы напечаныя ў запасі па скупасці нават но пакаштаваныя коржыкі.

Патапчык папоўз уздоўж прахода, як мядзведзь, з грукатам сеючы па падлогу з разарванай торбы сухія коржыкі. ІІадняўся ён на ногі каля дзвярэй, над якімі ў закураным бляшаным ліхтары моргаў слепаваты агоньчык.

Услед за ім з-пад лаўкі высунуўся і застукаў сваім фанеряым куфэркам аб канты лавак ды жалезныя пруты перагародак, праскочыўшы міма насцярожапа-нерапуджанага

кандуктара на дварчанскі пясчаны перон, Марцін Ваўчок.

Потым ужо, калі яны адышліся ад стапцыі ў пагодлівую чырвань раніцы пад малады аброшаны лясок, дзе топенька перачылікваліся, абшнырваючы густыя невысокія елачкі, шара-зялёныя, з шылаватымі дзюбкамі юркія каралькі, і прыселі, задыханыя, на аблушчаныя, у злеглай траве, сточаныя восамі пні, Ваўчок ужо з нейкаю палёгкаю, нібы скінуўшы з сябе што цяжкае, уздыхнуў:

— Нарэшце, лічы, дома.

— Ага,— хацеў унаравіць яму Патапчык, але толькі раззлаваў Ваўчка.

— Каб не свой дурань, то і сам смяяўся б. Ну і грукату ты нарабіў... Можна было і пе выскачыць. Балазе кандуктар не змікіціў, што з намі рабіць, a то прапалі б за гнілую рыбу.

— Зрабіў бы ён што мне.

— Замкнуў бы, ды ўсё.

— Мы яшчэ паглядзелі б, рука ў мяне — што пранік.

Яны яшчэ пасядзелі з паўгадзіны, астываючы і ад перажытага страху, і ад смуродпае, чадпае гарачыні вагона, ужо ўмовіўшыся, калі зловіць паліцыя ці яшчэ якая халера прылучыцца з кім, не казаць, што бачылі адзін аднаго, нікому, нават жонкам, і разлучыліся ў росным ляску...

Ваўчок нагнуўся, хацеў зняць з шапкі грыба вялікае стр.ухнелае палена, але не, перадумаў — хай ляжыць, хай здзівіць яшчэ каго — і пайшоў, чуючы па спіне сухое пякучае сонца і мінаючы на грудку верасаўскі хвойнік, за якім між зарослых пізепькіх капцоў могліц густа і мякенька шумелі па лёгкім скразняку цёплага асенняга ветру невысокія круглыя, як купалы на цэркві, кусты цёмпа-зялёнага ялаўцу ў сівых дымных ягадках.

Наровячы не патрапіць на ліхое вока, Ваўчок стаіўся за гэтымі ялаўцовымі кустамі, што прымлелі ад гарачыні па пясчаным грудку, і, прыжмурыўшы адно вока, пільна і доўга ўзіраўся на сіваватыя, ускалмачаныя ветрам купы вербаў, на жоўты мост з тоўстымі сырымі парэнчамі.

Убачыў, што там мільгае чырвоная сукенка і трасуцца кудлы белых, падстрыжаных пад гаршчок валасоў яго старэйшай дзяўчыны, і на вачах задрыжала каламутная пякучая сляза.

Скоранька збег з пясчапага, разбітага калясьмі грудка да парудзелых, у дзіравым лісці алехавых кустоў.

— А во тата! — па ліпкіх смалістых маставінах босымі нагамі затупала дзяўчынка, бегучы яму пасустрэчу.

— Я, дачушка.— Ваўйок, паставіўшы куфэрак, падняў пад пахі лёгенькую і худзенькую, як снітка, дачушку.

— А цябе не забілі?

— Чаму ж мяне маюць забіць? — Ён пагладзіў яе па слізкай выцвілай галоўцы.

— На вайне ўсіх забіваюць.— Яна падняла на яго свой падпухлы сплаканы тварок — у чырвоных вачах яшчэ выліваліся слёзы.

— А ты чаго плачаш?

— Косціка не знайдз».

— А куды ён пайшоў?

— He знаю, тут сядзеў.— Дзяўчынка выцерла кулачком слязу і паказала на маставіны над мутнавата-зялёным вірам паглыбшанай рэчкі — недзе ў Грабянкавым млыпе, адкрыўшы застаўкі, спускалі з возера ваду.

— Што ты кажаш? — схаладзеў Ваўчок.— А даўно ён сядзеў?

— Я не ведаю.

— Можа, удома дзе?

— Я ўжо бегала. Няма.

Ваўчок, чуючы, як млеюць ногі, глянуў уздоўж рэчкі, на той круты паварот, дзе тырчалі чорныя пні ад старых спілаваных алешын, дзе верасаўскія бабы паласкалі бялізну, і скоранька перабег мост, пайшоў каля старых, з жаўтлявымі лішаямі надрэчных вербаў. Далей стромы бераг аброс маладым, абвітым трывушчымі вяроўкамі лапушыстага, у жоўтых шышках хмелю крохкім алешнікам.

Выткнуўшыся з-за густа зарослых алешын, убачыў у каламутна-зялёнай вадзе пад чорным карчом, што разам з берагам нахіліўся ў рэчку, нешта невыразна белае і выпусціў з рукі фанерны куфэрак.

Чуючы, як слізгаюцца па траве ногі, як сухая, перацвіўшая крапіва апякае рукі, напралом праз яе палез да берага — і змярцвеў: неглыбокі вірок круціў, прыціскаючы да вужаватых, пераплеценых карчоў з нітачкамі ружовых карэньчыкаў, падварушваў нежывое ўжо цельца, закруціўшы яго тут насмерць.

— Татачка, а вунь Косцік! — закрычала на ўсю моц збянтэжаным, перапуджаным голасам дзяўчынка.

Ваўчок гэтак, у чым быў, скочыў у бухту і, здаецца, пе чуючы лядовага холаду вады, трымаючыся адною рукою за шурпаты камель нейкага ражна, другою злавіў за ручку пежывое ўжо, спруцянела-скурчанае цельца дзіцяці, выцягнуў разам з гнілаватым, аблепленым маленькімі слімакамі азызлым паленам яго з вады.

Хлопчык, пасінелы і скачанелы ўжо, утапіўся мо з гадзіну назад.

Ваўчок палажыў яго па прылізаную вадою, што пачынала ўжо спадаць, зрудзелую траву і, аглухшы ад крыку дзяўчаці і ад неспадзявапасці, што ўчынілася, вылез на бераг.

Узяў хлопчыка на рукі, раптам прыгануўшы тое, што думаў надоечы ў ляску: ніколі не ўгадаеш, дзе чалавека падсцеражэ бяда. I балючым джалам у сэрца ўпіўся дакор, чаму пе паехаў з дваццаць сёмым палком уланаў туды, на фропт, можа, застаўся б жыць хлопчык. Гэта кара за тое, што ратаваўся сам. А ад смерці не ўцячэш.

Нібыта абязвечаны і знямелы, стаяў Ваўчок, чуючы, як цурчэла з хлопчыка і капала вада і як настылы холад абдымаў яго самога.

Яму ўспомніўся пазаўчарашні такі самы пагодны дзень, аблытаны тапюткай радужпай павучынаіі карычневы быльпік на дарозе, пухкая і цёплая пад босымі пагамі ралля, калі ён баранаваў жыта і да яго на поле, пасадзіўшы па раму Косціка, каб паказаў дарогу, прыехаў пасланец з гміны — худзенькі вуграваты, гадоў пятнаццаці хлопец.

— Разумны,— сказаў ён пра Косціка, ссадзіўшы яго з рамы.— Ведае, нябось, дзе поле.

— А ці ведае ёа, куды выпраўляе бацьку?

— На вайну,— задзіраючы сваю голаў'ад аб’еханае на вочы кепкі, сказаў па-сталаму Косцік.

— А там мяне заб’юць.

— Не-е,— зазлаваў тады Косцік.— Заб’юць мяне...

I яны тады абодва, Ваўчок з гмінным цасланцом, засмяяліся з гэтае дзіцячае гутаркі, што выйшла цяпер на праўду.

Несваімі нагамі, у гарачым бяспамяцтве, трымаючы на руках нежывога хлопчыка, ішоў да стракатага ад малінавага лісця вішанніку. 3 боку яго бегла і нема енчыла дзяўчынка. I, як чуючы бяду, каля хаты выў сабака.

Нешта горкае, нелітасцівае і тупое сціснула Ваўчку cap­ita, калі падумаў, што няма нічога больш пакутнага на свеце, чым смерць роднага дзіцяці. Няхай ён пайшоў бы ў першы агонь, на той страшны фронт, каб чужыя рукі паднялі ўжо нежывога яго, як тут на сваіх нясе ўтопленае дзіця.

XXVII

Даехаўшы да рэчкі, перад новым верасаўскім мостам з ачэсанымі парэнчамі і круглымі тоўстымі маставінамі прыпыніліся двое пагранічнікаў.

3-пад доўгіх, як шуфлі, і нізка апушчаных брылёў сваіх фуражак япы пільна і насцярожана ўзіраліся на ўсланую

разарве ўшчэпт невідушчая міна. Закружылася галава ад успамінаў, калі яшчэ тою вайпою ў Ваўчка на вачах асколак ад снарада распаласаваў салдату жывот і ранены чалавек яшчэ з гарачкі пачаў рукамі грабці ў сябе акрываўлепыя, што курыліся параю, сіняватыя кішкі.

Скразпяк халодпага страху прабег у Ваўчка па спіне, і ён ужо з цвёрдай злосцю крыкнуў рэзервісту:

— Ідзем, няма чаго азірацца.

Сустрэліся яны ў вагоне, як толькі выехалі з Баранавіч, угадваючы адзін у адным па куфэрку ды торбе, што рэзервісты, а разгаварыўшыся, здзівіліся, піто абодва едуць у Нясвіж на зборны пункт.

Гэтыя дванаццаць вёрст тугою сцежкаю, што вілася з боку шашы, то падымаючыся з закурэлаіі канавы на абочыну пад ацяжэлыя ад буйнай чырвапі ягад пізкія развесістыя рабіны, то спадаючы зноў на адхон да лесу пад старыя ружова-шурпатыя, з куксамі шарых тоўстых сукоў адзінокія хвойкі, яны прайшлі не згледзеўшы — за гадзіну з хвосцікам.

У насцярожана-прыціхлым гарадку з пабеленымі хатамі і дагледжанымі садкамі, дзе з цёмнага лісця свіціліся жаўтаватыя, налітыя спеласцю буйныя яблыкі, яны напыталі кашары — двухпавярховыя домікі за белым высокім касцёлам; пад яго шырокім купалам гарэлі, прапускаючы сонца, выкладзеныя з балонкаў чырвоныя і жоўтыя крыжы.

Абкружаны жалезнай агароджай і старымі разгалістымі клёнамі касцёл стаяў каля возера, якое рассякала ружаватая ад бруку і высаджаная абапал гузаватымі ясенямі грэбля. На рабенькай, спярэшчанай дрыгатлівымі хвалямі вадзе, выгнуўшы доўгія шыі і трохі растапырыўшы крылы, пакалыхваліся два лебедзі.

— Слухай, гусі якія! Бачыш? — прыпыніўся каля жалезпае брамы ля праменных прантоў з прыгожымі і меднымі ліхтарамі на мураваных слупах лезнявіцкі рэзервіст.

Але з вартоўні, што стаяла з боку жалезнай брамы, рыпнуўшы дзвярмі, выйшаў вусаты, у вайсковым фрэнчы стражнік.

— Вам туды. Кашары там,— I махнуў рукою назад, недзе на касцёл.

Азірнуўшыся, Ваўчок з рэзервістам убачылі ў сябе за спіною каля нізкага мураванага доміка, што цягнуўся ад касцельнага муру, яшчэ адну, ужо дашчаную і пафарбованую на зялёна вялікую браму. Над трохкутнікам збітых перакладзін падымаўся шчыт з белым арлом на чырвоным фоне.

— А што ж гэта? — яшчэ ўсё азіраўся за возера на зялёны навал старых парудзелых клёнаў, за якім падымаліся дзве высокія вежы з зоркамі на вострых шпілях, лезнявіцкі рэзервіст.

— Гэта ж, пэўня, Радзівілаўскі замак.

— Што ты кажаш? — глуха перапытаў і задзёр голаў Стась Патапчык,— Я і гляджу, што і гусі ініпага заводу. Я такіх ніколі пе бачыў.

— Ідзі, ідзі, не азірайся,— Ваўчок адчыніў пафарбованую на зялёна, як уся шырокая брама, вузкую фортку і папхнуў туды Патапчыка.

Нехаця ўваліўшыся ў выбрукаваны сіняватым каменем двор, Патапчык палахліва скасіў вока на вартаўнічую будку, але там нікога не было.

— I дзяжурнага няма?

— He. Нехта вуньдзека ёсць,— махнуў сваёю задзёртаю пабакір кепачкаю Ваўчок, убачыўшы каля чырвонага, на два паверхі цаглянага дома сівых, запрэжаных у доўгі воз коней і салдата, што спускаўся з ганка, песучы жоўтую прадаўгаватую скрынку.

3 расчынепых пустых стайняў, што расцягпуліся ўздоўж рабенькага возера з сіва-зялёнымі чубкамі гляжджаю, нясло нявыветраным конскім гноем.

Адтуль выйшаў, перабіраючы пальцамі гузікі прарэха, даўганосы афіцэр.

— Стой, балване, доконд сень пхаш? *

— Пане сяржанце,— са сваім куфэркам яму напярэймы зайшоў Ваўчок.

— Ты афэрмо,— наліўся злою чырванню афіцэр.— He знаш стоппя? *'*

— Бо нараменнікі, пан, зэрвал ***,— хітра ўсміхнуўся Ваўчок.

— Падхаронжы я.— Афіцэр паляпаў па плячы, дзе адшпіліўся пагон.

— Мы рэзервісты, прыпісаныя да дваццаць сёмага палка уланаў, павінны з’явіцца сюды з сіняй карткай урляповай****.— Ваўчок паставіў на брук свой куфэрак і пачаў абмацваць кішэні рудога шарачковага пінжака, каб, мусіць, знайсці і дастаць позву.

— Ідзіце ў Гарадзею. Полк там. Можа, яшчэ заспееце.— Падхаронжы нават не спыніўся, толькі скоса зіркнуў на Ваў-

* Стой, балван, куды пхнешся?

** Ты што — дурань, не ведаеш звання?

*** Бо, пан, сарваў пагоны.

**** 3 прыпісной карткай, позвай.

чкоў куфэрак: — /X тут нічога пяма, нават ніводнай пары абмундзіраваппя. Мы займаемся з ім,— ён махпуў галавою назад на запрэжаны ў пару коней вайсковы воз,— толькі паперамі. У нас акрамя дакументацыі нічога няма.

Ад жалезных падкоўкаў, што блішчалі на абцасах ботаў, недзе за казармаю аддаваўся востры кароткі цокат.

Ваўчок паціснуў плячыма, нібы не верачы таму, што гаварыў падхаронжы, нехаця падняў своіі куфэрак і пайшоў да брамы.

Шоргаючы хадакамі, услед за ім падаўся Стась Патапчык.

— Войска, курва іх маць,— услед яму ўжо сплюнуў падхаропжы.— Лапцякі. Пагубім сень на амэн *.

— Пацалуй ты мяне...— для асцярогі ўжо за брамаю агрызпуўся Патапчык і забубніў: — Памяняўся б на твае боты, чаго ж. Я таксама ўмею ляскаць падкоўкамі.

— Ціха ты,— турзануў яго за рукаво Ваўчок і зашаптаў: — Цяпер дай божа ногі... А ён хай ваюе, хай пагрызе зямлю, ваяка...

— Ты праўду кажаш, пойдзем дахаты.— Патапчык зачапіўся хадаком за вышчарблены і трохі ўздыблены сярод бруку сіні каменв.

— А то куды ж.

I япы, пакутліва-шчаслівыя, што ўсё так выдалася, азіраючыся іга белы касцёл з фігуркамі святых у пішах, з невядомым лацінскім надпісам, які яшчэ ўсё стараўся слібізаваць Ваўчок, рушылі зноў на вузенькую вуліцу з драўлянымі хаткамі, каля якіх ціха драмалі разрослыя, абсыпаныя ўрадлівымі яблыкамі садкі.

Напроці пабелепай хаткі з зялёнаю страхой і шарымі, нефарбованымі аканіцамі на гонкай яблыньцы, што-абаперлася ацяжэлай лапай на ражны частаколу, красавалі цёмнаружаватыя штрыфелі.

Патапчык, глытнуўшы даўкі камяк спакусы, падскочыў на плот і, ухапіўшыся за частаколіну, выцягнуў руку да нізкага буйнага яблыка. Але трухлявая частаколіна трэснула, успалашыўшы недзе ўжо за хатаю ўсохлую, што закалывалася сюды, абапіраючыся на арэхавы кіёк, старую бабу.

— Што ты робіш, недавярак! — бліснула яна мутнымі шкельцамі акуляраў, што жалезнымі вупікамі хаваліся за хустку.

— Цьфу ты,— Патапчык паглядзеў на зломак частаколіны, што застаўся ў руках, і шпурнуў на другі бок яшчэ не

* Лапцюжнікі, Згінем на амэн.

11*

823

забудаванай вуліцы, дзе стаяў толькі шары, выцвілы на дажджах і сонцы, падведзепы чатырма вянкамі пад вокпы сасновы зруб.

— Каб цябе гніды аб’елі, як ты з’еў гэты плот! Каб цябе!..

— Ціха, баба, не кудахкай,— угнуўшы голаў, лёгенька зашаркаў хадакамі па тупкай сцежцы праз бела-ружаватую дзяцеліну прысарамачаны Патапчык.

— Наеўся, бачыш,— папярхнуўся ад едкага дыму Ваўчок; яны ўжо выйшлі з мястэчка на абсаджаную маладымі, у шчодрай чырвані чачотак рабіпамі вузкую шашу. На яе цягнуўся з блізкага поля мякка-гаркаваты ялаўцовы дым. За жаўтлява-зялёным падсохлым картаплянікам пастухі расклалі агонь.

I Ваўчок раптам уявіў, як свірчыць на агяі густы ялавец і з яго, покуль ён добра не ўгарыцца і не шугане полымя, бэрсаецца і коціцца вялымі клубкамі сіва-зелепаваты дым.

Успомніўшы пра брусок сала і вялікі, з чорнай, пабітай пухірамі скарынкай бохап хлеба, што ляжаў у куфэрку, завярпуў да агню, да пастухоў з грумадою кароў, што разышліся па лужку пры рэдкіх ялаўцовых кустах.

— Ты куды? Вот галава,— блытаўся ў перасохлай траве на паўмежку Стась Патапчык.

— Можа, і дурная, але шаркаю не прыкрыеш. Трэба сы. сці з шашы. He пабяжымо ж у Гарадзею.

— Гы-гы, хай іх там яма ўпрача,— зарагатаў здурнелы ад радасці Патапчык.

Каля складзенага з накарчаваных смолкіх корчыкаў звабнага, іпто сагравае таемнасцю, агшо, круга якога ляжалі, чакаючы гарачага прыску, ружовыя картоплі, сядзелі трое хлопчыкаў: двум было па гадкоў дванаццаць, трэцяму, што шморгаў посам, з пямытымі, хіба толькі расою, чорнымі пожкамі — гадкоў шэсць.

— Можна прысуседзіцца? — спытаў Ваўчок, падышоўшы да агню і маргнуўшы з-пад свайго доўгага брыля самаму меншаму з іх.

— Чаму ж не,— адказаў за яго старэйшы, з вузенькімі вочкамі і пляскатым, як перабітым, носам.

Ваўчок адчыніў свой таемны для дзяцей фанерны куфэрак, дастаўшы адтуль брусок сала і вялікі прадаўгаваты, з чорнаю, падпаленаю да пухіроў скарынкаю бохан хлеба.

Адрэзаў усім па скварцы сала і добрай лусце хлеба і прысеў на кукішкі перад агпём. Праткпуўшы ражком сваю скварку, трымаў, пакручваў над вугольчыкамі, ловячы наздраватаю лустаю шыпячы тлушч.

Тут, каля ціхага, што бліскае ў вочы вечнай радасцю, агшо, яны праседзелі да самага вечара, поцемкам прыйшоўшы ў Гарадзею; вайсковага поезда там ужо не было.

Да Баранавіч у адкрытым, прадзьмутым скразняком, тамбуры выпадковага таварііяка іх падмеўся давезці нейкі тоўсты, з падкручанымі вусамі спагадлівы кандуктар — яны сказалі, што дагапяюць свой полк. 3 Баранавіч, украдкам ускочыўшы ў вагоп, яны ўжо ехалі віленскім пасажырскім, зашыўшыся пад лаўкі і думаючы толькі пра адно — каб іх не агледзелі і каб япы не мінулі Дварчапы.

Балазе ў вагоне для маскіроўкі не запальвалі электрычнасці — у адным канцы вагона ў бляшаным ліхтары калыхалася касніком цьмянага полымя лізкая свечачка.

У чадным ад вугалыіага дыму купэ шапталі, спадзеючыся, што іх не чуюць, дзве пані — адна з сабачкам, якога яна, мусіць, трымала на калепях, другая з плеценаю карзінаю, якую ўсё хацела запхнуць далей пад лаўку, штырхаючы Ваўчку ў бок.

Няўзнак адапхнуўшы карзіну, Ваўчок стаіўся, настаўляючы вушы да іхняй палахліва-трывожпай гутаркі:

— Вільня перакопана ўся равамі, чулі?

— Свенты божа, свенты міласэрны! — уздыхнула тоўстым мужчыцскім голасам, мусіць, тая, што трымала па каленях сабачку.

— Школы, кажуць, адкрываюцца толькі дванаццатага.

— Што вы кажаце, пані Бернацкая?

— Польскія эскадры збілі шаснаццаць нямецкіх самалётаў. Гітлер прыехаў на фронт.

— Свенты божа, свенты несмяртэльны!

Гутарцы, пэўна, пе было б канца, каб яе не перабіў, счуўшы Ваўчка, чуткі сабачка і не зацяўкаў, паглядваючы сюды пад лаўку.

Пані ціхенька перацягнула карзіну ў другое купэ, але там пад лаўкаю затурзаўся Патапчык. Ен іх перапудзіў ужо да смерці, калі, учуўшы, што кандуктар аб’явіў Дварчаны, рвануўся з-пад лаўкі, незнарок для самога сябе зачапіўшыся торбаю за нейкі штыр ці гак і высыпаючы напечаныя ў запасі па скупасці нават не пакаштавапыя коржыкі.

Патапчык папоўз уздоўж прахода, як мядзведзь, з грукатам сеючы на падлогу з разарванай торбы сухія коржыкі. Падняўся ён на погі каля дзвярэй, над якімі ў закураным бляшаным ліхтары моргаў слепаваты агоньчык.

Услед за ім з-пад лаўкі высупуўся і застукаў сваім фанерным куфэркам аб канты лавак ды жалезныя пруты перагародак, праскочыўшы міма насцярожапа-перапуджанага

кандуктара на дварчанскі пясчаны перон, Марцін Ваўчок.

Потым ужо, калі яны адышліся ад станцыі ў пагодлівую чырвань раніцы пад малады аброшапы лясок, дзе тоненька перачылікваліся, абшнырваючы густыя невысокія елачкі, шара-зялёныя, з шылаватымі дзюбкамі юркія каралькі, і прыселі, задыханыя, на аблушчаныя, у злеглай траве, сточаныя восамі пні, Ваўчок ужо з нейкаю палёгкаю, нібы скінуўшы з сябе што цяжкае, уздыхнуў:

— Нарэшце, лічы, дома.

— Ага,— хацеў унаравіць яму Патапчык, але толькі раззлаваў Ваўчка.

— Каб не свой дурань, то і сам смяяўся б. Ну і грукату ты нарабіў... Можна было і пе выскачыць. Балазе кандуктар не змікіціў, што з намі рабіць, a то прапалі б за гнілую рыбу.

— Зрабіў бы ён што мне.

— Замкнуў бы, ды ўсё.

— Мы яшчэ паглядзелі б, рука ў мяне — што пранік.

Яны яшчэ пасядзелі з паўгадзіны, астываючы і ад перажытага страху, і ад смуроднае, чаднае гарачыні вагона, ужо ўмовіўшыся, калі зловіць паліцыя ці яшчэ якая халера прылучыцца з кім, не казаць, што бачылі адзін аднаго, нікому, нават жонкам, і разлучыліся ў росным ляску...

Ваўчок пагнуўся, хацеў зняць з шапкі грыба вялікае струхнелае палена, але пе, перадумаў — хай ляжыць, хай здзівіць яшчэ каго — і пайшоў, чуючы на. спіне сухое пякучае сонца і мінаючы на грудку верасаўскі хвойнік, за якім між зарослых пізенькіх капцоў могліц густа і мякенька шумелі па лёгкім скразняку цёплага асенпяга ветру невысокія круглыя, як купалы на цэркві, кусты цёмна-зялёнага ялаўцу ў сівых дымных ягадках.

Наровячы не патрапіць на ліхое вока, Ваўчок стаіўся за гэтымі ялаўцовымі кустамі, што прымлелі ад гарачыні на пясчаным грудку, і, прыжмурыўшы адно вока, пільна і доўга ўзіраўся на сіваватыя, ускалмачапыя ветрам купы вербаў, на жоўты мост з тоўстымі сырымі парэнчамі.

Убачыў, што там мільгае чырвоная сукепка і трасуцца кудлы белых, падстрыжаных пад гаршчок валасоў яго старэйшай дзяўчыны, і на вачах задрыжала каламутная пякучая сляза.

Скоранька збег з нясчанага, разбітага калясьмі грудка да парудзелых, у дзіравым лісці алехавых кустоў.

— А во тата! —па ліпкіх смалістых. маставінах босымі нагамі затупала дзяўчынка, бегучы яму насустрэчу.

— Я, дачушка.— Ваўчок, паставіўшы куфэрак, падняў пад пахі лёгенькую і худзенькую, як снітка, дачушку.

— А цябе не забілі?

— Чаму ж мяне маюць забіць? — Ён пагладзіў яе па слізкай'выцвілай галоўцы.

— На вайне ўсіх забіваюць,— Яна падняла па яго свой падпухлы сплаканы тварок — у чырвоных вачах яшчэ выліваліся слёзы.

— А ты чаго плачаш?

— Косціка не знайду.

■— А куды ён пайшоў?

— He знаю, тут сядзеў.— Дзяўчынка выцерла кулачком слязу і паказала на маставіны над мутпавата-зялёным вірам паглыбшанай рэчкі — недзе ў Грабянкавым млыпе, адкрыўшы застаўкі, спускалі з возера ваду.

— Што ты кажаш? — схаладзеў Ваўчок,— А даўно ёп сядзеў?

— Я не ведаю.

— Можа, удома дзе?

— Я ўжо бегала. Няма.

Ваўчок, чуючы, як млеюць ногі, глянуў уздоўж рэчкі, на той круты паварот, дзе тырчалі чорныя пні ад старых спілаваных алешын, дзе верасаўскія бабы паласкалі бялізну, і скоранька перабег мост, пайшоў каля старых, з жаўтлявымі лішаямі надрэчных вербаў. Далей стромы бераг аброс маладым, абвітым трывушчымі вяроўкамі лапушыстага, у жоўтых шышках хмелю крохкім алешнікам.

Выткнуўшыся з-за густа зарослых алешын, убачыў у каламутна-зялёнай вадзе пад чорным карчом, што разам з берагам нахіліўся ў рэчку, нешта невыразна белае і выпусціў з рукі фанерны куфэрак.

Чуючы, як слізгаюцца па траве ногі, як сухая, перацвіўшая крапіва апякае рукі, напралом праз яе палез да берага — і змярцвеў: неглыбокі вірок круціў, прыціскаючы да вужаватых, пераплеценых карчоў з нітачкамі ружовых карэньчыкаў, падварушваў нежывое ўжо цельца, закруціўіпы яго тут насмерць.

— Татачка, а вунь Косцік! — закрычала на ўсю моц збянтэжаным, перапуджаным голасам дзяўчынка.

Ваўчок гэтак, у чым бьіў, скочыў у бухтў і, здаецца, не чуючы лядовага холаду вады, трымаючыся адною рукою за шурпаты камель нейкага ражна, другою злавіў за ручку нежывое ўжо, спруцянела-скурчанае цельца дзіцяці, выцягнуў разам з гнілаватым, аблепленым маленькімі слімакамі азызлым паленам яго з вады.

Хлопчык, пасінелы і скачанелы ўжо, утаніўся мо з гадзіну назад.

Ваўчок палажыў яго на прылізаную вадою, што пачынала ўжо спадаць, зрудзелую траву і, аглухшы ад крыку дзяўчаці і ад неспадзяванасці, што ўчынілася, вылез на бераг.

Узяў хлопчыка на рукі, раптам прыгануўшы тое, што думаў надоечы ў ляску: ніколі пе ўгадаеш, дзе чалавека падсцеражэ бяда. I балючым джалам у сэрца ўпіўся дакор, чаму не паехаў з дваццаць сёмым палком уланаў туды, на фронт, можа, застаўся б жыць хлопчык. Гэта кара за тое, што ратаваўся сам. А ад смерці не ўцячэш.

Нібыта абязвечаны і знямелы, стаяў Ваўчок, чуючы, як цурчэла з хлопчыка і капала вада і як настылы холад абдымаў яго самога.

Яму ўспомніўся пазаўчарашні такі самы пагодны дзепь, аблытаны танюткай радужнай павучынай карычневы быльнік на дарозе, пухкая і цёплая пад босымі пагамі ралля, калі ён баранаваў жыта і да яго на поле, пасадзіўшы на раму Косціка, каб паказаў дарогу, прыехаў пасланец з гміны — худзенькі вуграваты, гадоў пятпаццаці хлопец.

— Разумны,— сказаў ён пра Косціка, ссадзіўшы яго з рамы.— Ведае, нябось, дзе поле.

— А ці ведае ён, куды выпраўляе бацьку?

— На вайну,— задзіраючы сваю голаў ад аб’еханае на вочы кепкі, сказаў па-сталаму Косцік.

— А там мяне заб’юць.

— Не-е,— зазлаваў тады Косцік.— Заб’юць мяне...

I яны тады абодва, Ваўчок з гмінным пасланцом, засмяяліся з гэтае дзіцячае гутаркі, што выйшла цяпер на праўду.

Несваімі нагамі, у гарачым бяспамяцтве, трымаючы на руках нежывога хлопчыка, ішоў да стракатага ад малінавага лісця вішанніку. 3 боку яго бегла і нема енчыла дзяўчынка. I, як чуючы бяду, каля хаты выў сабака.

Нешта горкае, нелітасцівае і тупое сціснула Ваўчку cappa, калі падумаў, што няма нічога больш пакутнага на свеце, чым смерць роднага дзіцяці. Няхай ён пайшоў бы ў першы агонь, на той страшны фронт, каб чужыя рукі паднялі ўжо нежывога яго, як тут на сваіх нясе ўтопленае дзіця.

XXVII

Даехаўшы да рэчкі, перад новым верасаўскім мостам з ачэсанымі парэнчамі і круглымі тоўстымі маставінамі прыпыніліся двое пагранічнікаў.

3-пад доўгіх, як шуфлі, і нізка апушчаных брылёў сваіх фуражак яны пільна і насцярожана ўзіраліся на ўсланую

шылаватым і горкім лісцем пясчаную дарогу, што ў абсадзе тоўстых, з урослым у іх калючым дротам вербаў падымалася ў вёску. Хатаў за гушчынёю яшчэ незгалелага галля не было відаць, але па тым, як сонпа адзіп аднаму наперабой і ў розныя галасы трубілі пеўні, як неўспадзеў падымаўся, растаючы ў вышы, востры крык раз’юшаных, што чубіліся біцца, дзяцей і нудна рыкала навязапае па прыгуменні вушатае, яшчэ пэўна, з гузамі ражкоў вясенняе цяля, можна было пазнаць і дагадацца, што там, за старымі, сплеценымі галлём жаўтлявымі вербамі, падазрона стаілася певядомая вёска.

Буланыя, з белымі паскамі на задніх нагах спрытныя даглоджаныя коні курэлі параю, цяжка саплі ад нагнапае дыхавіцы і рваліся ў рэчку. Іх мучыла смага — яны хацелі піць. Але коннікі патурзвалі павады, падсякаючы вострымі жалезнымі муштукамі мяккія, у зеленаватай neue губы, не пускалі разгарачапых коней да вады, каб з далёкай і, мусіць, труднай дарогі не абпаіць іх.

На кавалерыстах былі жаўтлява-зеленкаватыя, пад колер моху, доўгія шынялі і круглыя, з зялёнымі аколышкамі, зашпіленыя раменьчыкамі пад бараду і насунутыя крышку на лоб фуражкі.

У аднаго каля нагі звісала, пабліскваючы выгнутай похвай, доўгая, ніжай страмёна, шырокая шабля, у другога з-за левага пляча цьмяна-халодным страхам выблісквала руля кароткага кавалерыйскага карабіна.

Алесю абвеяў скразняк перапуду, калі яна, збягаючы каля запядбанага Ваўчковага садка пад старыя навіслыя вербы, за якімі ўжо жаўцеў новы, высока падняты на тоўстых палях мост і пералівалася, выслаўшы дарожку з разарваыага сонца, абмялелая за пагодны верасень верасаўская рэчка, убачыла гэтых двух коннікаў з падшпіленымі за раменьчыкі высокімі фуражкамі, на якіх свяціліся бляшаныя арлы.

Перакінуўшы на другую руку горбу дзіцячых пялюшак, нарваных з старых палатняных сарочак, яна была нават прыпынілася, мяркуючы завярнуць назад або шмыгнуць пад ржавы калючы дрот, каб схавацца за нізкімі і стракатымі ад зялёна-бурачковага лісця Ваўчковымі вішнямі.

Але кавалерыст прышпорыў каня, уз’ехаў ужо на верасаўскі мост і замахаў рукою, падзываючы да сябе Алесю.

Яна ўгнула голаў, быдта не ўбачыла яго, і завярнула ўздоўж рэчкі да чорных алехавых карчоў, каля якіх верасаўскія бабы паласкалі і мылі бялізну і каля якіх, няхай сцеражэ і бароніць бог, Марцін Ваўчок дастаў свайго ўтопленага хлопчыка.

— Hex, пані, зачэка! — крыкнуў кавалерыст ужо з

моста, турзаючы павады, каб падагнаць сытага ў персях каня, што пачаў спатыкацца на круглых маставінах.

«Што яны маюць? Можа, каго арыштаваць хочуць, як Змітрыка?» — паслізнулася япа па белаіі вялікаіі порхаўцы, што вырасла на вільготным тут пры рэчцы поплаве.

Кавалерыст — малады, з ружаватымі шчокамі і рассечанай верхняй губою, на якой бялеўся звілісты шнарок нарасці, хлопец,— асадзіў, падцяўшы цуглямі, перад Алесяю раз’юшанага, з зялёнаю пенаю каля цугляў задыханага каня.

Услед за ім пад’ехаў і старэйшы, даўганосы, нечым нават падобны, як Алесі падалося, да верасаўскага Вайтовіча. У яго з-за пляча падазрона выглядваў і цьмяна пабліскваў прымкнутым штыхом кавалерыйскі карабін.

Маладзейшы прыжмурыў сінія, што блішчалі ад здароўя, вочы, даў «дзень добры» і спытаў:

— Цо там вэ всі дзее? Большэвікаў нема? *

— Якіх бальшавікоў? — сумелася Алеся, адступаючыся ад гэтых змакрэлых раз’юшаных коней, што пазіралі на яе глыбока-сіняватымі смутнымі вачмі.

— А як та весь называ? ** — папытаў даўганосы, з тонкімі падцятымі губамі.

— Верасава гэта.— Алеся ўжо ступіла на пясок па дзіравыя круглыя лісці падбелу, што слаўся пры рэчцы на плёсе.

— А да Здзенцёла далёко?

— Да Зецелы, пытаецеся?

'— Так-так.

— Вёрст, як ад нас, пятнаццаць будзе. Ды хіба я ведаю,— сумелася гэтых доўгіх роспытаў Алеся.

— А да Ліды? — махнуў насунутым на вочы брылём малады, з рассечанаю верхняю губою кавалерыст.

— Ці ж я ведаю. Ніколі там не была.

— Можа, пані нам паможа, можа, знойдзе адзежу? — заварочваючы каня на белы дробны, як вальцаваная мука, пясок, па якім слаўся падбел, і не даючы Алесі звярнуць да тых счарнелых пры беразе, гнілаватых і слізкіх алехавых карчоў.

— Што вы пытаеце, якая адзежа? —Алеся наступіла на кветку маладога калючага асоту.

— Быле не жыдовска, то добжэ,— выскаліўся даўганосы.

— Звыклая адзежа: пінжак і порткі,— без ніякага смеху, ужо сур’ёзна сказаў маладзейшы.— Коней аддамо.

* Што там робіцца? У вёсцы... Нічога пе чуваць? Бальшавікоў няма?

** А дзе мы? У якой мясцовасці?

— ІІераадзецца трэба.

— I збрую ўсю. I абмундзіраванне,— Даўганосы адкінуў за крысо свой зеленкаваты шынель: — Паглядзі, якое сукно.

— Добрай адзежы не маю, а старая зпойдзецца.— Нарэшце Ллеся разабрала і дагадалася, што хочуць ад яе кавалерысты.

— Нам абы-якая. А коні во, як лялькі.— Малады турзануў за повад, адрываючы ад травы капя,— Дзякаваць будзеш. Ды яшчэ з сёдламі.

— Вой, нашто ж мне сёдлы?.. -

— Ну, хто купіл коня, бежэ уздоп *,— засмяяўся даўганосы і махнуў сваім насунутым на вочы круглым казырком.— Во, ідзі скарэй.

— Я мігам.— Алеся ўжо, мусіць, з гарачкі, не помнячыся, што будзе мець аднаго з гэтых сытых дагледжаных копей, прыпусцілася подбегам пад старыя вербы да пясчапае дарогі, трымаючы на сагнутым локці брудныя дзіцячыя пялюшкі.

— Але запоментуй **,— крыкнуў ёй упагон.— Нікому ані пул слова.

— I праўда ж, ці я маленькая.

— Чы ты веш, цо то значы? *** — даўганосы злавіў ззаду сябе прыклад карабіна, палягіаў рукою па ім.— Котку жарты, мышцы — смерць...

— Якія тут жарты? Ці я каму казацьму? — Алесю ўжо зноў абвеяў скразняк страху. «Забяруць адзежу, а коней мо і не дадуць. Бо чаго ім, меўшы коней, ісці пеша?»

Ад хады, ад нядаўняга парушэння, калі падняла на жэрдку мокрую бялізну, учула зноў у крыжы балючы цяжар.

Тады памагла старая Такарада: нараіла накапаць ды напарыць кучаравенькага, падобнага лісцем да кмену, з белавата-жоўцепькаю, як у кашкі, кветкаю парушэнцу. Яго ўвар трохі памог. Цяпер адгукнуўся і зноў хапіў той самы моцны, як вытрываць, боль. Алеся, не дайшоўшы да Ваўчковай хаты, прыстакнула каля драцяпай калючай загарадзі і абаперлася на сасновы, з адлушчанай карою слупок, каб счакаць, покуль не адпусціць гэты тупы нясцерпны боль. Тыцкаючы ў жарству саламяным ветахам, на надворку мыла чорны, закурэлы ў печы цаган Ваўчкова Вольга. Цёмнай чырванню перад BaaMi палыхнула полымя жалю, пакуты і шкадавання, калі Алеся зноў успомніла пра ўтопленага хлопчыка.

I, як учуўшы, што тут, на другі бок вуліцы, стаіць нехта,

* Ну, хто купіў каня, бярэ і ўздэчку.

** Памятуй, нікому ні слова.

*** Ці ведаеш, што гэта значыць?

Вольга падняла свой твар, зіркнула зялёнымі лупатымі вачмі за рэдзенькі, з падгніўшымі слупкамі, нахілены плот, здзівілася:

— Няхай крые бог, што гэта з табою?

Алеся, пэўна, змянілася, збялела з твару.

— Нічога, так сабе,— не прызналася Алеся.

He даўшы, мусіць, веры, Вольга падышла да плота, трымаючы звязаны ў куклу пук саломы, з якога цурчэла вада, і вочы яе зачырванеліся ад крыві і слёз:

— Як гляну во на рэчку, так і сваііго хлопчыка ўспомшо.

— Што ты, Вольга? — перасільваючы боль у крыжы, адапхнулася ад слупа Алеся.— Жывым у магілу не ляжаш.

— Але ж і жыце няміла. He вытрываць.

— Ці ж сябе будзеш караць. Так ужо лёс паканаваў.

— He кажы, любка,— і, падымаючы мокрыя, закасаныя ў рудым шарачковым пінжаку рукі, здрыганулася плячмі і зайшлася, завыла ад плачу Вольга.

— Хіба бяду выплачаш? — Алеся хацела супакоіць Вольгу, але, учуўшы, як самую бярэ за сэрца ад гэтага змучанага плачу, памалу пайшла вузенькаю, што зарасла сівым горкім палыном і старым укаранелым бэзам, прырэчнаю вуліцаю, каб завітаць да бацькі ды параіцца наконт коней, якіх мяняюць польскія салдаты.

Каля Сцяпанавага, выкладзенага вялікімі ружовымі каменнямі муру, што падпіраў высокі грудок, дзе сіаяла доўгая, у адзін пашарак хата з саламянаю чубатаю страхою заміж шчыта, дзеразаваліся і валтузіліся, сабраўшыся, як вераб’і пад восень, у шчабятлівую грамадку, верасаўскія дзеці.

Прыйшла пара ісці ў школу, але ўсё перайначыла вайна: вучобу спярша адклалі на тыдзень, потым яшчэ на пяць дзён, і дзеці цяпер, не ведаючы, як і дзе збавіць час, шныпарылі па чужых садах, выбіраючы найболып тыя, дзе паспелі цукровыя і вялікія, як званы, дулі ці падтыя на смак яблыкі, шасталі па гародах, латошачы з градкаў моркву ды рэпу, ці качаліся ўпоцемку па калюча-шапаткім гурочніку, каб намацаць бокам ці спіною доўгі шыпаваты гурок.

А ўчора, вядома, не падшыванцы, а большыя з іх, што браліся пад кавалераў ды набыльвалі пра дзяўчат, але яшчэ саромеліся далучацца да вячорак, падпільнаваўшы, калі засне пад грушаю-сапяжанкаю ўкручаны ў свой доўгі кажух скупы да смерці Язапат Змысла, спадцішка падкраліся пад дрэва, страсянулі яго ды яшчэ гэльцнулі на соннага чалавека, спатажыўшы і добра памяўшы яму скабы. I сённячы раніцай старая яго Гануся, ідучы вуліцаю, туды і назад, цераз усё Верасава кляла ўжо ўсіх, у каго толькі ёсць дзеці.

— А каб вас ужо гніды аб’елі, як ты аб’еў усё. Каб табе, божа мілы, гэтак рукі пакруціла, як ты пакруціў гэтае дрэва! Каб з цябе жыўцом скуру дралі...

Кляцьба пе сціхала і вечарам каля калодзеся, і Алеся цяпер, мінаючы гэты вясёлы гармідар дзяцей, шго плячыма падпёрлі Сцяпанавыя каменні, успомпіла ранішні крык, можа, трохі злосна ды педалікатна пажартавала:

— Смяіцеся, а вунь старая Гапуся ідзе.

I тут ужо помсліва і страшна ўпікнулі яе — ажно здрыганулася і амярцвела сама:

— А вунь за ёю і Таквіля.

Алеся нават не распазпала, каторы гэта з іх сказаў: той чорны' ужо пават з пушком на губе, Ясеў Генік, як брахалі па яго, Язэп, бо ўсё лета боўтаўся пад карчамі, ловячы рыбу, ці белы, як маслянка, і недарослы, дробпенькі, рыхтык маці, Чувашын Костак. Той крываногі Клэўсь.

Вострай і пясцерпна-балючай страмякай крыўда ўпілася ў сэрца: не даравала Верасава ёй гэтага страшпага граху, што ўчЫніла яна, і дараваць не можа. Помсціла і помсціць будзе, пераказваючы нават дзецям.

У Алесі самлелі, падкасіліся nori. He помнячы сябе ад жорсткай, яяшчаднай крыўды і злосці, завярнула на бацькаў двор.

У глухіх, між хлявом і хатай, сутоках з густым натужным звонам шоргала піла.

Тут у Корсакаў дрывотня, тут заўсёды ляжала старая, шчодра падзёўбаная з усіх бакоў дубовая калодка і стаялі расхістаныя козлы, тут пры тыльнай сцяне пад зацішным ад дажджу застрэшкам і складвалі напілаваныя ды наколатыя дровы.

Алеся зазірнула за шары непадраўняны вугол хаты, на якім ляжаў бацькаў капшук, мусіць, з той самай моцнай, як атрута, гродзенскай махоркай і блішчаў кавалак збітага крэсіва.

Бацька адзін, неяк прыкусіўіпы ніжнюю губу, цягаў вузкую, з лагчынкай пасярэдзіпе зрэзаную пілу. Прыціскаючы адным каленам, рэзаў доўгае чорна-шурпатае, пакладзенае на козлы алехавае палена, сыплючы сабе ў закарвашы портак ружаватыя пілавіны.

— Чаму пе папрасіў,? — спытала Алеся, знарок моцна, каб перабіць бацькаву работу,— Хіба Імполь не памог бы?

— А ў мяне ўжо так: ні роду ні плоду.— Бацька перастаў шоргаць пілою і зняў з дзеравіны падлапленае ў старых портках калена,— Цалюткае жыццё адзін, як труцень.

— He гняві бога, тата. Гаворыш абы-што.

— Бачыш, дачакаўся ад сына помачы, а ён у палітыку пасунуўся,— схіліў бацька гутарку на Міцю,— Шукала галава гуза, нарэшце знайшла.

У Алесі пад нагамі нібыта гайданулася зямля, пякучым страхам зайшлося сэрца: што з ім і дзе ён, Змітрык?

— Ці вінаваты ён, што благога зрабіў? — з жалем спытала ў бацькі.

— Добра кажуць, усё ўмець, ды пе ўсё рабіць. He трэба было сунуцца ў палітыку...

— He абышлося без сваіх. Нехта ж падкусіў.

— Няма лесу без ваўка. Ці я не зяаю, што ўдалі свае. Але і сам...

— Свет трасецца, як па верацяпе. Страх падумаць — вайна,— злякнулася Алеся, успомніўшы пра тых двух пагранічнікаў на дагледжаных буланых конях, што чакалі яе каля рэчкі, і забедавала пра Міцю:— Каб дзе ў цюрме не забілі?

— I я во пра што думаю.— Корсак нагнуўся, шмаргануў рукою па калошах, вытрасаючы з закарвашаў ружовыя пілавіны.— Цяперашнім светам згінеш пе за панюх табакі.

— Можа, дасць бог,— у Алесі ажно памутпела ў вачах.

— Што бог? — крыкнуў сярдзіта бацька і ўжо шэптам папытаў:— Чула ці не? Кажуць, саветы граніцу перайшлі. Але нешта робіцца, раз смаркаты Кот чырвопы бант пачапіў. Ідзе, бачу, голаў задраўпіы, і ўжо з голай фігай ьоса яму не дастанеш. Во свет пастаў.— Корсак суха плюнуў на босыя, прыцярушаныя пілавінамі ногі.

— А я во паразумецца прыйшла.— Алеся тужэй скруціла, згамтала нямытыя пялюшкі.

— Што кажаш? — Корсак падняў шапку, выцер рукавом свой белы, што не бачыў цэлае лета сонца, спацелы лоб.

— Каня хачу выменяць.

— Гародзіш ні зіму ні лета. Якога каня?

— За адзежу вунь кавалерысты аддаюць.

— Якія кавалерысты? — Корсак нат .высупуўся з сутокаў, зіркнуўшы на вуліцу і надворак.

— Ды не тутака яны, вэнь каля рэчкі.

— Крывая дарога каля простай сцелецца. Глядзі, і свайго не пратаргуй.

— А я нічога не страчу.— Алеся падышла да гонкае, роўнае са страхою вастраверхае грушы, што расла ад чужое мяжы тут, у сутоках, сарвала з ацяжэлае зраджайпае лапьі ружаватую і цвёрдую грушку,— Ці моль з’есць Радзівонавыя каптаны ды порткі, ці ім аддам. А мо і каня добрага мецьму,

— Ой, глядзі, дачка, каб не падвялі пад дурнога хату

— Няўжо ж яны? — Алеся высунулася з сутокаў, паглядзела з дзівам на бацьку.

— Цяпер сам сабе не вер, не то што чужому.— Корсак адвярнуўся спіною, апусціўшы доўгія рукі, замахаў імі, дайшоў да парога, прысеў на яго, не падымаючы галавы, папытаўся:— А якую адзежу ім трэба?

— Якую ж. Цывільную, пэўна, каб скінуць усё вайсковае.— Алеся спепшенька пайшла, мільгаючы сваімі жаўтаватымі патрэсканымі пятамі, не азірнуўшыся, сказала бацьку:— Пашукай і ты што старое. Там жа двое коней.

— He, мне не трэба,— не падымаючы галавы і пазіраючы на свае зацярушаныя ружовымі пілавінамі босыя ногі, адклікнуўся Корсак,— Тут дай бог сваё спажыць. Дарма што свет шырокі, ды чаравік цесны. He, на ўсё не разгапяйся. Дай бог сваё спажыць...

...Другога каня, прынёсшы нейкія старыя пінжакі, шапкі ды порткі, разам з сядлом забраў Ікон Жыток. Пакінуў толькі на Алесіным падворку зманлівую, з жоўтым кутасікам і выштукавапай ручкай кавалерыйскую шаблю.

Выцягнуўшы з пожнаў, патрымаў яе ў руках, секануў па закурэла-сівым, у малінавых шыяіках лопуху, па'круціў галавою, што вострая, і павесіў на Алесін частакол.

— Няхай, пан, бярэ. Серп з яе добры выйдзе,— пераадзеўшыся ў шарачковы пінжачок, вузкія яортачкі і ўжо смешны і нейкі раптам здрабнельг, выйшаў на гапак маладзейшы, з нарасцю па губе, пагранічнік. (Асвойтаўшыся ды асмялеўшы, яны яшчэ згадзіліся, калі паклікала Алеся, зайсці ў хату ды паснедаць.)

— Што вы, гэта ўжо зброя.

— Нам досыць тэй забавы,— засмяяўся даўганосы, адзеты ў доўгі, мусіць, Імполеў, пінжак і падлапленыя на каленях шарыя, з цёмнымі палоскамі порткі.— Каваль яеракуе на серп. А сталь тут ого...

— He столькі таго набытку, колькі клопаты мецьмеш: якая ўласць ні прыйдзе — усё пытаць будзе, нашго браў. Вёдаю.— Ікон, прыжмурваючы вочы, пакруціў галавою і адышоўся ад плота, беручы за повад стройнага, з падрэзанай грывай каня.

Алеся свайго, каб пе бачылі лішнія чужыя ды зіркатыя вочы, адразу завяла ў хлеў, выгпаўшы адтуль падлу і здыхату, як яна ўжо сказала на змардаванага ды старога Мондравага каня.

— Ай, дарма, добрая рэч,— паказаў на шаблю пераадзеты пагранічнік.

— He, пе вазьму,— адмахнуўся рукою Ікон Жыток.

Туды да плота, дзе, пабліскваючы похвай, вісела доўгая шабля, кінуліся верасаўскія дзеці, што, убачыўшы кавалерыстаў, як вераб’і па каноплі, зляцеліся сюды на Мондраў надворак.

— Ану, марш адсюль! — ужо наліваючыся ад злосці чырванню, гыркнуў на іх Імполь.

Ён, мусіць, толькі і чакаў, калі Ікон Жыток, патрымаўшы ў руках ды пазабаўляўшыся, нарэшце павесіць на плот гэтую прыгожую, як цацку, і спакуслівую шаблю.

Імполь зпяў яе з сухіх яловых частаколін, папёс у хату, спатыкаючыся ад радасці, пераступіў сенечны высокі парог, каб схаваць у стопцы, дзе ўжо ляжала і пахла яшчэ нявыветрапым потам знятае з каня повае, што згодзіцца, можа, на боты, кавалерыйскае сядло. Засунуў шаблю ў куток за старыя кубельцы, выйшаў даволыіы — бліскалі радасцю яго прыжмураныя сіняватыя вочы, і смех торгаў сцятыя топкія губы.

— Нашто, каб хто спытаў, гэтая шабля? He мела галава клопату! — закрычала Алеся, падгушкваючы па руках дзіця, цёпла ўкручанае ў пуховую коўдрачку сваё яшчэ пісклявае, нядужае дзіця.

Спатрэбіцца,— ганарыста махнуў галавой Імполь.

— Так, можа, і руж’ё вазьмі,— Алеся паказала на даўганосага пагранічніка, што трымаў кароткі карабін.

Але той, пэўна, спалохаўся такога павароту справы і скоранька закруціў галавою:

— Не-не, не отдам, Вам карабін? Вы навэт своіх можэце постшэляць *.

— Карабін нам сень пшыда **. 3 ім усё-такі смялей, не кожны падсунецца,— усміхнуўся малады, крывячы сваго верхнюю губу, на якой бялеў звілісты шнарок нарасці.

Верасаўскія мужчыны, стоячы за плотам, маўчучы паглядалі на ўсю валынку, што тварылася ў Мондравым двары, і іх разбірала хцівая зайздрасць і зацятая крыўда, што Алесі з Іконам Жытком дасталіся спраўныя дармовыя коні, і яны пачыналі шукаць зачэпку, каб як ужо іх для пацехі зганіць.

— Яму, пэўна, і хамут не адзенеш, не то што будзеш ездзіць,— абышоў тут на вуліцы Жытковага каня, на якім сядзела жоўтае, на мякенькім войлаку, ганарыста выгнутае

* Вы нават сваіх можаце пастраляць,

** Карабін нам прыдасца.

шылаватым і горкім лісцем пясчаную дарогу, што ў абсадзе тоўстых, з урослым у іх калючым дротам вербаў яадымалася ў вёску. Хатаў за гушчынёю яшчэ незгалелага галля пе было відаць, але па тым, як сонна адзін аднаму наперабой і ў розяыя галасы трубілі пеўні, як неўспадзеў падымаўся, растаючы ў вышы, востры крык раз’юшаных, што чубіліся біцца, дзяцей і пудна рыкала павязанае па прыгуменпі вушатае, яшчэ пэўпа, з гузамі ражкоў вясенііяе цяля, можна было пазнаць і дагадацца, што там, за старымі, сплецепымі галлём жаўтлявымі вербамі, падазрона стаілася певядомая вёска.

Буланыя, з белымі паскамі на задніх нагах спрытныя дагледжаныя коні курэлі параю, цяжка саплі ад нагнанае дыхавіцы і рваліся ў рэчку. Іх мучыла смага — яны хацелі піць. Але коннікі патурзвалі павады, падсякаючы вострымі жалезнымі муштукамі мяккія, у зеленаватай neue губы, не пускалі разгарачапых коней да вады, каб з далёкай і, мусіць, трудпай дарогі не абпаіць іх.

На кавалерыстах былі жаўтлява-зеленкаватыя, пад колер моху, доўгія шынялі і круглыя, з зялёнымі аколышкамі, зашпіленыя раменьчыкамі пад бараду і насунутыя крышку на лоб фуражкі.

У аднаго каля нагі звісала, пабліскваючы выгнутай похвай, доўгая, ніжай страмёна, шырокая шабля, у другога з-за левага пляча цьмяна-халодяым страхам выблісквала руля кароткага кавалерыйскага карабіна.

Алесю абвеяў скразняк перапуду, калі яна, збягаючы каля занядбанага Ваўчковага садка пад ' старыя навіслыя вербы, за якімі ўжо жаўцеў новы, высока падняты па тоўстых палях мост і пералівалася, выслаўшы дарожку з разарванага сопца, абмялелая за пагодны верасень верасаўская рэчка, убачыла гэтых двух коннікаў з падшпіленымі за раменьчыкі высокімі фуражкамі, на якіх свяціліся бляшаяыя арлы.

Перакінуўшы на другую руку горбу дзіцячых пялюшак, нарваных з старых палатняных сарочак, яна была нават прыпынілася, мяркуючы завярнуць назад або шмыгнуць пад ржавы калючы дрот, каб схавацца за нізкімі і стракатымі ад зялёна-бурачковага лісця Ваўчковымі вішнямі.

Але кавалерыст прышпорыў каня, уз’ехаў ужо на верасаўскі мост і замахаў рукою, падзываючы да сябе Алесю.

Яна ўгнула голаў, быдта не ўбачыла яго, і завярнула ўздоўж рэчкі да чорных алехавых карчоў, каля якіх верасаўскія бабы паласкалі і мылі бялізну і каля якіх, няхай сцеражэ і баропіць бог, Марцін Ваўчок дастаў свайго ўтопленага хлопчыка.

— Hex, пані, зачэКа! — крыкнуў кавалерыст ужо з

моста,. турзаючы павады, каб падагнаць сытага ў персях каня, што пачаў спатыкацца на круглых маставінах.

«Што япы маюць? Можа, каго арыштаваць хочуць, як Змітрыка?» — паслізнулася яна на белай вялікай порхаўцы, што вырасла на вільготным тут пры рэчцы поплаве.

Кавалерыст — малады, з ружаватымі шчокамі і рассечапай верхпяй губою, на якой бялеўся звілісты шнарок нарасці, хлопец,— асадзіў, падцяўшы цуглямі, перад Алесяю раз’юшанага, з зялёнаю пенаю каля цугляў задыханага каня.

Услед за ім пад’ехаў і старэйшы, даўганосы, нечым нават падобны, як Алесі падалося, да верасаўскага Вайтовіча. У яго з-за пляча падазрона выглядваў і цьмяна пабліскваў прымкнутым штыхом кавалерыйскі карабін.

Маладзейшы прыжмурыў сінія, што блішчалі ад здароўя, вочы, даў «дзень добры» і спытаў:

— Цо там вэ всі дзее? Большэвікаў нема? *

— Якіх бальшавікоў? — сумелася Алеся, адступаючыся ад гэтых змакрэлых раз’юшаных коней, што пазіралі на яе глыбока-сіняватымі смутнымі вачмі.

— А як та весь называ? ** — папытаў даўганосы, з топкімі падцятымі губамі.

— Верасава гэта.— Алеся ўжо ступіла на пясок па дзіравыя круглыя лісці падбелу, што слаўся пры рэчцы па плёсе.

— А да Здзенцёла далёко?

— Да Зецелы, пытаецеся?

'— Так-так.

— Вёрст, як ад нас, пятнаццаць будзе. Ды хіба я ведаю,— сумелася гэтых доўгіх роспытаў Алеся.

— А да Ліды? — махнуў насунутым на вочы брылём малады, з рассечанаю верхняю губою кавалерыст.

— Ці ж я ведаю. Ніколі там не была.

— Можа, пані нам паможа, можа, знойдзе адзежу? — заварочваючы каня на белы дробны, як вальцаваная мука, пясок, па якім слаўся падбел, і не даючы Алесі звярнуць да тых счарнелых пры беразе, гнілаватых і слізкіх алехавых карчоў.

— Што вы пытаеце, якая адзежа? — Алеся наступіла на кветку маладога калючага асоту.

— Быле не жыдовска, то добжэ,— выскаліўся даўганосы.

— Звыклая адзежа: пінжак і порткі,— без ніякага смеху, ужо сур’ёзна сказаў маладзейшы.— Коней аддамо.

* Што там робіцца? У вёсцы... Нічога не чуваць? Бальшавікоў няма?

** А дае мы? У якой мясцовасці?

— Пераадзецца трэба.

— I збрую ўсю. I абмуіідзіраванне.— Даўганосы адкінуў за крысо своіі зеленкаваты шынель:— Паглядзі, якое сукно.

— Добрай адзежы не маю, а старая знойдзецца,— Нарэшце Алеся разабрала і дагадалася, што хочуць ад яе кавалерысты.

— Нам абы-якая. А коні во, як лялькі.— Малады турзануў за повад, адрываючы ад травы каня.— Дзякаваць будзеш. Ды яшчэ з сёдламі.

— Вой, нашто ж мне сёдлы?..

— Ну, хто купіл коня, бежэ уздон *,— засмяяўся даўганосы і махнуў сваім насунутым па вочы круглым казырком.— Во, ідзі скарэй.

— Я мігам.— Алеся ўжо, мусіць, з гарачкі, не помнячыся, што будзе мець аднаго з гэтых сытых дагледжаных коней, прыпусцілася подбегам пад старыя вербы да пясчанае дарогі, трымаючы на сагнутым локці брудныя дзіцячыя пялюшкі.

— Але запоментуй **',— крыкнуў ёй упагон.— Нікому ані пул слова.

— I праўда ж, ці я маленькая.

— Чы ты веш, цо то зпачы? *** — даўганосы злавіў ззаду сябе прыклад карабіна, паляпаў рукою па ім,— Котку жарты, мышцы — смерць...

— Якія тут жарты? Ці я каму казацьму? — Алесю ўжо зноў абвеяў скразняк страху. «Забяруць адзежу, а коней мо і не дадуць. Бо чаго ім, меўшы коней, ісці пеша?»

Ад хады, ад нядаўняга парушэння, калі падняла на жэрдку мокрую бялізну, учула зпоў у крыжы балючы цяжар.

Тады памагла старая Такарада: нараіла накапаць ды напарыць кучаравенькага, падобнага лісцем да кмену, з белавата-жоўценькаю, як у кашкі, кветкаю парушэнцу. Яго ўвар трохі памог. Цяпер адгукнуўся і зноў Хапіў той самы моцны, як вытрываць, боль. Алеся, пе дайшоўшы да Ваўчковай хаты, прыстакнула каля драцянай калючай загарадзі і абаперлася на сасновы, з адлушчанай карою слупок, каб .счакаць, покуль не адпусціць гэты тупы нясцерпны боль. Тыцкаючы ў жарству саламяным ветахам, на надворку мыла чорны, закурэлы ў печы цагап Ваўчкова Вольга. Цёмнаіі чырванню перад BaaMi палыхнула полымя жалю, пакуты і шкадавання, калі Алеся зноў успомніла пра ўтопленага хлопчыка.

I, як учуўшы, што тут, на другі бок вуліцы, стаіць нехта,

* Ну, хто купіў каня, бярэ і ўздэчку.

** Памятуй, нікому ні слова.

*** Ці ведаеш, што гэта значыць?

Вольга падняла свой твар, зіркнула зялёнымі лупатымі вачыі за рэдзенькі, з падгніўшымі слупкамі, нахілеяы плот, здзівілася:

— Няхай крые бог, што гэ’та з табою?

Алеся, пэўна, змянілася, збялела з твару.

— Нічога, так сабе,— не прызналася Алеся.

He даўшы, мусіць, веры, Вольга падышла да плота, трымаючы звязаны ў куклу пук саломы, з якога цурчэла вада, і вочы яе зачырваяеліся ад крыві і слёз:

— Як гляну во на рэчку, так і свайго хлопчыка ўспомню.

— Што ты, Вольга? — перасільваючы боль у крыжы, адапхнулася ад слупа Алеся.— Жывым у магілу не ляжаш.

— Але ж і жыце яяміла. He вытрываць.

— Ці ж сябе будзеш караць. Так ужо лёс наканаваў.

— He кажы, любка,— і, падымаючы мокрыя, закасаныя ў рудым шарачковым пінжаку рукі, здрыгапулася плячмі і зайшлася, завыла ад плачу Вольга.

— Хіба бяду выплачаш? — Алеся хацела супакоіць Вольгу, але, учуўшы, як самую бярэ за сэрца ад гэтага змучанага плачу, памалу пайшла вузенькаю, што зарасла сівым горкім палыяом і старым укаранелым бэзам, прырэчнаю вуліцаіо, каб завітаць да бацькі ды параіцца наконт конеп, якіх мяяяюць польскія салдаты.

Каля Сцяпанавага, выкладзенага вялікімі ружовымі каменнямі муру, што падпіраў высокі грудок, дзе стаяла доўгая, у адзін пашарак хата з саламянаю чубатаю страхою заміж шчыта, дзеразаваліся і валтузіліся, сабраўшыся, як вераб’і пад восень, у шчабятлівую грамадку, верасаўскія дзеці.

Прыйшла пара ісці ў школу, але ўсё перайначыла вайна: вучобу спярша адклалі на тыдзень, потым яшчэ на пяцв дзён, і дзеці цяпер, не ведаючы, як і дзе збавіць час, шныпарылі па чужых садах, выбіраючы найбольш тыя, дзе паспелі цукровыя і вялікія, як званы, дулі ці падтыя на смак яблыкі, шасталі па гародах, латошачы з градкаў моркву ды рэпу, ці качаліся ўпоцемку па калюча-шапаткім гурочніку, каб памацаць бокам ці спіною доўгі шыпаваты гурок.

А ўчора, вядома, не падшыванцы, а большыя з іх, што браліся пад кавалераў ды набыльвалі пра дзяўчат, але яшчэ саромеліся далучацца да вячорак, падпільнаваўшы, калі засне пад грушаіо-сапяжанкаю ўкручаны ў свой доўгі кажух скупы да смерці Язапат Змысла, спадцішка падкраліся яад дрэва, страсянулі яго ды яшчэ гэльцнулі на соннага чалавека, спатажыўшы і добра памяўшы яму скабы. I сённячы раніцай старая яго Гануся, ідучы вуліцаю, туды і назад, цераз усё Верасава кляла ўжо ўсіх, у каго толькі ёсць дзеці.

— А каб вас ужо гніды аб’елі, як ты аб’ёў усё. Каб табе, божа мілы, гэтак рукі пакруціла, як ты пакруціў гэтае дрэва! Каб з цябе жыўцом скуру дралі...

Кляцьба пе сціхала і вечарам каля калодзеся, і Алеся цяпер, мінаючы гэты вясёлы гармідар дзяцей, што плячыма падпёрлі Сцяпапавыя каменні, успомпіла ранішні крык, можа, трохі злосна ды недалікатна пажартавала:

— Смяіцеся, а вунь старая Гануся ідзе.

I тут ужо помсліва і страшна ўпікнулі яе — ажно здрыганулася і амярцвела сама:

— А вунь за ёю і Таквіля.

Алеся пават не распазнала, каторы гэта з іх сказаў: той чорны, ужо нават з-пушком на губе, Ясеў Генік, як брахалі на яго, Язэп, бо ўсё лета боўтаўся пад карчамі, ловячы рыбу, ці белы, як маслянка, і недарослы, дробпспькі; рыхтык маці, Чувашын Костак. Той крываногі Клэўсь.

Вострай і нясцерпна-балючай страмякай крыўда ўпілася ў сэрца: не даравала Верасава ёй гэтага страшнага граху, што ўчыпіла япа, і дараваць не можа. Помсціла і помсціць будзе, пераказваючы нават дзецям.

У Алесі самлелі, падкасіліся nori. He помнячы сябе ад жорсткай, няшчаднай крыўды і злосці, завярнула па бацькаў двор.

У глухіх, між хлявом і хатай, сутоках з густым патужпым звонам шоргала піла.

Тут у Корсакаў дрывотня, тут заўсёды ляжала старая, шчодра падзёўбапая з усіх бакоў дубовая калодка і стаялі расхістаныя козлы, тут пры тыльнай сцяне пад зацішным ад дажджу застрэшкам і складвалі напілаваныя ды наколатыя дровы.

Алеся зазірнула за шарьт непадраўняпы вугол хаты, па якім ляжаў бацькаў капшук, мусіць, з той самай моцнай, як атрута, гродзенскай махоркай і блішчаў кавалак гбітага крэсіва.

Бацька адзін, неяк прыкусіўшы ніжнюю губу, цягаў вузкую, з лагчынкай пасярэдзіне зрэзаную пілу. Прыціскагочы адным каленам, рэзаў доўгае чорна-шурпатае, пакладзенае на козлы алехавае палена, сыплючы сабе ў закарвашы портак ружаватыя пілавіны.

— Чаму не папрасіў? — спытала Алеся, знарок моцна, каб перабіць бацькаву работу,— Хіба Імполь не памог бы?

— А ў мяпе ўжо так: ні роду ні плоду.— Бацька перастаў шоргаць пілото і зняў з дзеравіны падлаплепае ў старых портках калепа.— Цалюткае жыццё адзін, як труцень.

— He гняві бога, тата. Гаворыш абы-што.

— Бачыш, дачакаўся ад сына помачы, а ён у палітыку пасунуўся,— схіліў бацька гутарку на Міцю.— Шукала галава гуза, парэшце знайшла.

У Алесі пад нагамі пібыта гайданулася зямля, пякучым страхам зайшлося сэрца: што з ім і дзе ён, Змітрык?

— Ці вінаваты ён, што благога зрабіў? — з жалем спытала ў бацькі.

— Добра кажуць, усё ўмець, ды не ўсё рабіць. He трэба было сунуцца ў палітыку...

— He абышлося без сваіх. Нехта ж падкусіў.

— Няма лесу без ваўка. Ці я не знаю, што ўдалі свае. Але і еам...

— Свет трасецца, як на верацяне. Страх падумаць — вайна,— злякнулася Алеся, успомніўшы пра тых двух пагранічнікаў на дагледжаных буланых конях, што чакалі яе каля рэчкі, і забедавала пра Міцю:— Каб дзе ў цюрме не забілі?

— I я во пра што думаю.— Корсак нагнуўся, шмаргануў рукою па калошах, вытрасаючы з закарвашаў ружовыя пілавіны.— Цяперашнім светам згінеш не за пашох табакі.

— Можа, дасць бог,— у Алесі ажпо памутнела ў вачах.

— Што бог? — крыкнуў сярдзіта бацька і ўжо шэптам папытаў:— Чула ці не? Кажуць, саветы граніцу перайшлі. Але нешта робіцца, раз смаркаты Кот чырвопы бант пачапіў. Ідзе, бачу, голаў задраўшы, і ўжо з голаіі фігай носа яму не дастанеш. Во свет настаў,— Корсак суха плюнуў на босыя, прыцярушаныя пілавінамі ногі.

— А я во паразумецца прыйшла.— Алеся тужэй скруціла, згамтала нямытыя пялюшкі.

— Што кажаш? — Корсак падняў шапку, выцер рукавом свой белы, што пе бачыў цэлае лета сонца, спацелы лоб.

— Каня х'ачу выменяць.

— Гародзіш ні зіму ні лета. Якога каня?

— За адзежу вунь кавалерысты аддаюць.

— Якія кавалерысты? — Корсак нат высунуўся з сутокаў, зіркнуўшы на вуліцу і надворак.

— Ды не тутака яны, вэнь каля рэчкі.

— Крывая дарога каля простай сцелецца. Глядзі, і свайго не пратаргуй.

— А я нічога не страчу.— Алеся падышла да гонкае, роўнае са страхою вастраверхае грушы, што расла ад чужое мяжы тут, у сутоках, сарвала з ацяжэлае зраджайпае лапы ружаватую і цвёрдую грушку.— Ці моль з’есць Радзівонавыя каптаны ды порткі, ці ім аддам. А мо і каня добрага мецьму.

— Ой, глядзі, дачка, каб не падвялі пад дурнога хату

— Няўжо ж яны? — Алеся высунулася з сутокаў, паглядзела з дзівам па бацьку.

— Цяпер сам сабе не вер, не то што чужому,— Корсак адвярнуўся спіною, апусціўшы доўгія рукі, замахаў імі, дайшоў да парога, прысеў на яго, не падымаючы галавы, папытаўся:— А якую адзежу ім трэба?

— Якую ж. Цывільную, пэўна, каб скінуць усё вайсковае.— Алеся спешненька пайшла, мільгаючы сваімі жаўтаватымі патрэсканымі пятамі, не азірнуўшыся, сказала бацьку:— Пашукаіі і ты што старое. Там жа двое коней.

— He, мне не трэба,— не падымаючы галавы і пазіраючы на свае зацярушаныя ружовымі пілавінамі босыя ногі, адклікнуўся Корсак.— Тут дай бог сваё спажыць. Дарма што свет шырокі, ды чаравік цесны. He, на ўсё не разганяйся. Дай бог сваё спажыць...

...Другога каня, прынёсшы нейкія старыя пінжакі, шапкі ды порткі, разам з сядлом забраў Ікоп Жыток. Пакінуў толькі на Алесіным надворку зманлівую, з жоўтым кутасікам і выштукавапай ручкай кавалерыйскую шаблю.

Выцягнуўшы з ножнаў, патрымаў яе ў руках, секануў па закурэла-сівым, у малінавых шышках лопуху, пакруціў галавою, што вострая, і павесіў на Алесін частакол.

— Няхай, пан, бярэ. Серп з яе добры выйдзе,— пераадзеўшыся ў шарачковы пінжачок, вузкія нортачкі і ўжо смешны і нейкі раптам здрабнелы, выйшаў на ганак маладзейшы, з нарасцю на губе, пагранічнік. (Асвойтаўшыся ды асмялеўшы, яны яшчэ згадзіліся, калі паклікала Алеся, зайсці ў хату ды паснедаць.)

— Што вы, гэта ўжо зброя.

— Нам досыць тэй забавы,— засмяяўся даўганосы, адзеты ў доўгі, мусіць, Імполеў, пінжак і падлапленыя на каленях шарыя, з цёмнымі палоскамі порткі.— Каваль перакуе на серп. А сталь тут ого...

— He столькі таго набытку, колькі клопаты мецьмеш: якая ўласць ні прыйдзе — усё пытаць будзе, нашто браў. Ведаю.— Ікон, прыжмурваючы вочы, пакруціў галавою і адышоўся ад плота, беручы за повад стройнага, з падрэзанай грывай каня.

Алеся свайго, каб не бачылі лішнія чужыя ды зіркатыя вочы, адразу завяла ў хлеў, выгнаўшы адтуль падлу і здыхату, як яна ўжо сказала на змардаванага ды старога Мондравага каня.

— Ай, дарма, добрая рэч,— паказаў на шаблю пераадзеты пагранічнік.

— He, не вазьму,— адмахнуўся рукою Ікон Жыток.

Туды да плота, дзе, пабліскваючы похвай, вісела доўгая шабля, кінуліся верасаўскія дзеці, што, убачыўшы кавалерыстаў, як вераб’і па каноплі, зляцеліся сюды на Мондраў надворак.

— Ану, марш адсюль! — ужо наліваючыся ад злосці чырванню, гыркнуў на іх Імполь.

Ён, мусіць, толькі і чакаў, калі Ікон Жыток, патрымаўшы ў руках ды пазабаўляўшыся, нарэшце павесіць на плот гэтую прыгожую, як цацку, і спакуслівую шаблю.

Імполь зняў яе з сухіх яловых частаколін, папёс у хату, спатыкаючыся ад радасці, пераступіў сепечпы высокі яарог, каб схаваць у стопцы, дзе ўжо ляжала і пахла яшчэ нявыветраным потам знятае з капя повае, што згодзіцца, можа, на боты, кавалерыйскае сядло. Засунуў шаблю ў куток за старыя кубельцы, выіішаў давольны — бліскалі радасцю яго прыжмураныя сіняватыя вочы, і смех торгаў сцятыя тонкія губы.

— Нашто, каб хто спытаў, гэтая шабля? He мела галава кдопату! — закрычала Алеся, падгушкваючы на руках дзіця, цёпла ўкручанае ў пуховую коўдрачку сваё яшчэ пісклявае, нядужае дзіця.

— Спатрэбіцца,— ганарыста махнуў галавой Імполь.

— Так, можа, і руж’ё вазьмі,— Алеся паказала на даўганосага пагранічніка, што трымаў кароткі карабін.

Але той, пэўна, спалохаўся такога павароту справы і скоранька закруціў галавою:

— Не-не, не отдам. Вам карабін? Вы навэт своіх можэце постшэляць *.

— Карабін нам сепь пшыда **. 3 ім усё-такі смялей, не кожны падсунецца,— усміхнуўся малады, крывячы сваю верхнюю губу, на якой бялеў звілісты шнарок нарасці.

Верасаўскія мужчыны, стоячы за плотам, маўчучы паглядалі на ўсю валынку, што тварылася ў Мондравым двары, і іх разбірала хцівая зайздрасць і зацятая крыўда, што Алесі з Іконам Жытком дасталіся спраўныя дармовыя ьоні, і яны пачыналі шукаць зачэпку, каб як ужо іх для пацехі зганіць.

— Яму, пэўна, і хамут не адзенеш, не to uno будзеш ездзіць,— абышоў тут на вуліцы Жытковага каня, на якім сядзела жоўтае, на мякепькім войлаку, ганарыста выгнутае

* Вы нават сваіх можаце пастраляць,

** Карабін нам прыдасца.

сядло, няголены, з ледзьве прыкметнай, як у іпшай бабы, шчацінай на губе Міронаў Васіль.

— Нічога, прывучым, нідзе пе дзепецца.— Ікон Жыток, падымаючы за повад, хацеў паляпаць па храпе пасцярожанапудкага капя, але той в’ышчарыў ад злосці зубы, ловячы Іконаву руку.

— А што, бачыш, куслівы, як сабака.

— Ды яшчэ мо й задам б’е, толькі сцеражыся.

— Ён рахмапы,— заступіўся за свайго каня пераадзеты пагранічнік з аб’еханай на вочы, трохі не па ім шапкай.— Гэта, можа, таму, што здарожыўся.

— Калі ўрадзіўся з лысіпкай, то ўжо такі і астанецца.— Васіль, асцярожна падступаючыся, падышоў да каня, памацаў гладзешжуго скуру на сядле, перабраў папружкі і печакапа турзануў за адпу, вышморгваючы яе з сядла.

— Гэй, што робіш! — закрычалі мужчыпы, знарок, каб падражніць Ікона.

— Нічога,— пасмехваўся і паказваў свае чырвоныя бяззубыя дзёспы Ікон Жыток.— Капя яму не дасталося, то пяхай папружкай цешыцца.

— А што, якраз і падышла.— Васіль аперазаў сябе пешырокай тонепькай папружкай з жалезнай пражкай, зашпіліў па худым падсохлым жываце і развязаў свой бардовьт, ткапы казельчыкам пояс, патрымаў яго ў руцэ, але не выкінуў, сабраў, згамтаў у кулаку і паклаў у кішэню.

— Во, хоць каб заміж папружкі пояс у сядло зацягпуў,— рагаталі мужчыны.

— А то глядзі, дальбог, перакасілася, Ікоп і дадому па давязе.

' — I сколькі ж гэта з яго ботаў выіідзе?

— Ды пэўпа ж, што пашые па ўсіх сыпоў,— падціналі Ікона хцівыя і ўсё ж, праўда такі, зайздросныя верасаўцы.

— Каб вам языкі аблезлі, як вы абгаворыце і гэтыя сёдлы,— заступілася за Ікона Алеся, пяўзнак косячы вокам на пераадзетых пагранічнікаў, што, ужо да смехаты пабрыдчэлыя ў шарачковых пінжачках і плацяяковых знош^ных портках, з-пад якіх падазрона, як чужыя, паблісквалі ваіісковыя юхтавыя ботьі, ніякавата мнуліся па Мондравым надворку.

• — Пані мам яшчэ іптарэс,— злавіўшы Алесія зірк, Сказаў даўганосы, з насунутай на вочы велікаватай ьепкай старэйшы паграшчшк.

Ужо па звычцы гушкаючы дзіця, што нечакава заснула пад сыты і даволыіы мужчыпскі рогат, Алеся падышла да пагранічніка, наставіла вуха.

— Можа, сала пані на дарогу дасць?

12 Зак. 2G35                               '                                    337

— Вой, галава, я з гэтым гармідарам пачыста забылася.— Яна сарамяжліва засмяялася і маргнула Імполю, каб залез на гарышча, дзе ў кошыку хаваўся на ўсялякі нечаканы дзень астатні падсохлы апольчык сала.

Калі Імполь вынес завязаную на тоўсты вузел палатняную торбу, паграіНчнікі нечакана павесялелі і, прыпадымаючы над галавою кепкі, пачалі развітвацца, ківалі ўсім галовамі.

— На Бяліцу нам трэба,— сказалі япы ўжо за брамаю, стоячы ў канцы Мондравага плота.

— На Бяліцу? — перапытаў Міропаў Васіль і, прытоптваючы босымі нагамі густую, у бела-ружаватых кветках дзяцелінку, падаўся да іх:— Наўпрасты ідзіце, як вунь бачыце за шашэю дарогу. Там — Бяліца.

— У Літву, мусіць, уцякаюць? — сказаў Ікон Жыток, папусціўшы повад, каб конь пагнуўся да травы.

— Скуль ты знаеш? — хмыкнуў і не паверыў Васіль.

— А што тут знаць: немцы ўжо ў Варшаве, туды ж не пойдзеш.

Мужчыны, успёршыся локцямі на плот, глядзелі, як да крыжа марудна па гразкай пясчанай дарозе з раўка падымаліся пераадзетыя і здалёк саўсім падобныя да вясковых хлопцаў два нізкарослыя паграпічпікі. У аднаго толькі падазрона вісеў за спіно-ю жоўценькі новы карабін.

— I нашто яму гэта кульша? — спытаў Жыток.

— Нас баяўся, таму не аддаў,— сказаў Імполь, гледзячы прыжмураным і зайздросным вокам туды пад шары абамшэлы крыж з новым белым ручніком.                                                                \

— Ты, гляджу, узяў бы,—Алеся паднялася з дзіцем на ганак, загадала ўжо адтуль:— Каня вунь ідзі пакармі! .

Мужчдіны, нібы задыхнуўшыся ад даўкае цішыні, узіраліся на пагранічпікаў, што пераходзілі глухую, завешапую стракатымі бярэзінамі шашу і вузкакалейны, у белых слупках пераезд.

— Значыцца, Саветы блізка, бачыш, як джгаюць,— паказаў туды за шашу Ікон Жыток, дзе прыспешылі ходу перапуджаныя пагранічнікі.

— А што ім — ногі на плечы ды пайшлі.

— Далёка не ўцякуць.

— Далёка ці блізка, а дзе сыдуцца нямцэ з бальшавікамі, вайна будзе, ці што? — патурзаў за частаколіну плота, па якім віўся і цвіў пустым жоўтым цветам гарбуз, і пеўспадзеў заварушыў ніжняю тоўстаю губою негаваркі і пануры Чувак Петрык.

— lie чуэ, ці што? Замірэнпе пямцэ з Расіяй падйісалі. — Чуць-то чуў, але дзе грапіца ляжа?

— Бывае, што і вёску дзеляць. Во новая Васілёва хата мо да немцаў адыдзе,— неўпапад пажартаваў Язапат Змысла.

— А твой стары грыб, што — пад Саветы? — выплюнуў дакураны ўжо да самага кончыка, што пёк у нячуткія, абкурапыя да жаўцізны пальцы, канчар папяросы даўганосы, з навіслымі рудымі бровамі ІОлісь Самахвал.

— А ён, можа, як той Рэпка чакае, што бальшавіке дадуць новую, з вазонамі нават.

— Новую не повую, а асадніцкую -забяром,— дробным смехам затросся Язапат Змысла і раптоўна змоўк, адным пепрыжмураным вокам, з белым сальнікам па веку цікуючы ў другі бок вуліцы пад Сымонаў калодзесь, па доўгім жураўлі якога пакалыхвалася мокрае драўляпае вядро: адтуль, трохі пакульгваючы і падвалокваючы нагу, подбегам шыбаваў сюды высокі, незнаёмы верасаўцам мужчына, падперазаны паверх пацямнелага кажушка шырокім рэменем з начэпленым на яго салдацкім кінжалам у жалезнай бліскучай похве, і бег нізепькі, што ледзьве даставаў яму да пахі, расхрыстапы Жэнік Рэпка; па кляпе ў яго растапыранымі крыльцамі трапятаўся чырвопы прышпілены бапт.

— Дзе япы? — заднуўся ад скорае хады Жэнік Рэпка. На твары ў яго гарачынёю плямаў ірдзела чырвапь, і губы сохлі і трэскаліся ад смагі.

— Кавалерысты дзе? — махнуў суконнаю, з адваротам шапкаю сухарлявы цыбаты мужчына, усё мацаючы карычневую ручку свайго сёння, мусіць, начэпленага кінжала з круглай гарошыпай на канцы похвы.

У гэтым высокім мужчыпе з нездароўчым худым тварам, на якім значыўся доўгі гарбаваты нос, той-сёй з верасаўцаў пачаў пазнаваць Саўку Аўсяніка з далёкіх адсюль Доўбніч, што гніў у турмах за палітыку і, чуваць было, памёр там, а цяпер пібы ўваскрос тут па верасаўскай вуліцы.

— Гэ, ці не Сцяпана Аўсяніка сып будзеш? — асцярожпа падбіраючы ўгору свой зрудзелы барашкавы каўпак, папытаўся Язапат Змысла.

— Буду,— пават з гонарам адазваўся высокі мужчына.

— 3 Доўбніч, што хата за раўком?

— Хата на гэты бок раўка,— засмяяўся даўгапосы мужчыпа,— але ў Доўбнічах.

— А я так сабе і думаю, рыхтык Сцяпанаў сын,— выскаліўся даволыіы Язапат Змысла, што нарэшце-такі ўгадаў таго самага Саўку Аўсяніка.

— Ты, дзядзька, зубы не загаворвай,— умяшаўся ў гу-

тарку Жэпік Рэпка, і ў голасе яго задрыжала нават грозьба.— Кавалерысты дзе?

— Коні іхнія во,— паказаў на буланага беланогага каня, з якім за гумны адыходзіўся Ікон Жыток, і хітра заблішчаў вачмі, падбіваючы свой зрудзелы каўпак, Язапат Змысла.— А кавалерысты вунь, за шашою на шырокаіі дарозе.

Трохі скрывіўшы набок голаў, Жэнік Рэпка зіркнуў туды за шашу, дзе ў прагале трапятлівых звіслых бярэзін жаўцела пясчаная дарога, марудна падымаючыся яа круглыя боханы грудкоў — там мурашкамі ча.рнелі пераадзетыя кавалерысты,— і махнуў рукою на Ікона Жытка:

— Давай каня сюды, ядх улаўлю.

— Гэ, капя. Пайдзі вазьмі свайго.— Ікон Жыток па тупкай, выбітай у зялёнай мураве сцежцы разам з канём завярпуў за шарае, з замшэлай карычняватай страхою Корсакава гумно.

— Копь, калі хочаш знаць, можа быць і наш. Мы ўжо ўласць тут,— крыкнуў Жэнік Рэпка, рвануўшы туды за гумно.

— Ты бачыш, уласць,— здзекліва хмыкнуў Жыток.— Брыды кусок.

— Што? — у Аўсяніка перакасіўся худы нездароўчы твар. Ён аберуч ухапіўся за кінжал, вырваў яго з ножнаў — халодным страхам заблішчала сіняватае вастрыё — і зачыкільгаў, прыпадаючы па адну нагу, услед за Жэнікам Рэпкам.

— Каня не дам і не вельмі страш,— спыніўся Ікон Жыток і выцер ужо і ад злосці і ад нервовасці свой спацелы лоб.

— Аддасі!

— А во паглядзіш! — Ікон, турзаючы за повад каня, павярнуў да падрубы гумна, выкаціў адтуль даўгаваты, як молат, камень.

Верасаўцы скоса пазіралі, чакаючы, што будзе далей, не ўмешваючыся ў гэту валынку, адно толькіІмполь, выбегшы за плот, дагнаў па другі бок вуліцы тонкага і высокага, як жэрдка, Саўку Аўсяніка.

— Копь знойдзецца, вупь мой ходзіць каля гумна-. За чым спор,— гукнуў Імполь, азіраючыся на вокны, ці не цікуе з хаты Алеся.— Дый кавалерыйскі ў хляве, але голымі рукамі тых пагранічнікаў не возьмеш, карабін у іх.

— Ага, хлопцы, карабін.

— Куды вы на злом галавы? — загаварылі ўжо ўсе верасаўцы.

Саўка Аўсянік нечакана аціх, запхнуў у похву кінжал і азірнуўся зноў туды на дарогу, дзе, перавальваючы ўжо за 340

грудок, хаваліся польскія паграпічпікі — былі відаць толькі іхнія плечы ды шапкі.

— Хлопцы, трэба дагнаць, забраць карабіп! — махпуў рукою нервова-трапяткі, з белаватымі, як адзічалымі, вачмі Жэнік Рэпка.— Ідзем утрох.

— Чакай, тут у мяно ёсць.— Імполь вобмегам кінуўся ў сені, выпес прычэпленую па шырокую вайсковую папругу крывую доўгую шаблю. 3 гарачкі спатыкнуўся на ганку. Услед за ім выскачыла Алеся, растрапаная, з непрышпілепай кофтай, з якой белаватымі грудкамі вызіралі сакаўныя, налітыя малаком грудзі. Яна, мусіць, карміла дзіця.

— А ты куды гэта? — Яна спешна адною леваю рукою лавіла ў кофце і ніяк не магла злавіць перламутравы, што адліваў ружаватасцю, гузічак і пайшла подбегам раптам, зрабіўшы Імполю заступ дарогі,— стала ў адчынепых веспічках.

Яе бяскроўныя, сінявата-звялыя пасля родаў губы сутаргава пёракрывіліся:

— Аціхпі, ідзі, кажу, у хату!

Імполь, перапуджаны яе ціхім, западта, можа, спакойпым голасам, збіўся з хады, прыцыніўся перад веснічкамі — знаў яе натуру, заткнулася яна ў гэтай злосці не дарма. На яе як падышло затлумленне — чакай бяды. Але завярнуць назад у хату перад усімі верасаўскімі мужчыпамі было ўжо не ў гонар.

— Якая ліха нясе цябе туды? Гэтакае шаленства на свеце.— У Алесі ад нервовасці, ад злосці прыжмурылася і пачало касіць адпо вока,— Ёп граматпы во,— і паказала па Саўку Аўсяніка, што зачыкільгаў па сухім пяску ў капец вуліцы.— Ён началыіікам стане, а ты як быў прымаком — так і будзеш. Якая ўласць ні прыйдзе...

— Што ты гародзіш? — страпяпуўся і пяўмела на хворай пазе павярнуўся цыбаты Аўсянік.

— Гародзіць, гаворыць, а па праўдзе выходзіць,— выскаліўшыся і падняўшы пад навіслым каўпаком бровы Язапат Змысла.— Бо хто ж гэта з ражном ідзе па карабіп?

Гэтае ўпіканне ў прымацтве нібыта перуном аглушыла Імполя, і, пібыта водгалас яго, у дупіы загрукала злосць.

— Пусці! — Імполь рвапуў веснічкі, і яны трэснулі, сарваліся зржавага завёса.

— Тады пе прыходзь, во кажу перад усімі! — хрьіплавата крыкнула Алеся, ідучы побач, каб схваціць і вырваць ў яго шаблю.

— He страш, магу пе прыйсці,— ён нават пе азірііуўся, прыспешваючы крок, каб ўскораць за Жэнікам Рэпкам, што

міпаў ужо равок, і зашпільваючы на сабе шырокую салдацкую папругу з доўгай шабляй.

Алеся, анямеўшы ўжо ад крыўднай ганьбы і злосці, рынулася ад зламаных веснічак назад пад хату. На ганку спыпілася, злавіла рукою вушак і доўга стаяла, цяжка і парывамі дыхаючы. Чула, як захлыпаецца сэрца і як душаць яе сухія слёзы.

У крыжы, здаецца, разламаўшьг ўсю сярэдзіну, зноў секануў няшчадны боль, адняў абедзве нагі разам, не даў ступіць, і Алеся злавіла рукою вушак.

Ды з верасаўскіх мужчын, што прыліплі плячмі да плота, ніхто гэтага не змеціў, усе глядзелі на пясчаную дарогу ў доўгіх і калматых косах ружаватага, што зацвіў ледзьве відушчым дробным цветам, спарышніку, які тапталі трое мужчын, пусціўшыся ўпагон за пераапрапутымі пагранічнікамі, але, выбегшы на грудок да рэдзенькае, яшчэ не акрыялае руні, завярнулі на шашу, завешаную сумна-стракатым веццем старых бярэзін.

— У Дварчаны, мусіць, пабеглі,— падрапаў каля вуха сівы кучаравы чубок валасоў Язапат Змысла.

— Пэўна ж, туды.

— I розум мелі, a то падсунулі б лабаціны.

— Дзіва, з голымі рукамі на ўзброеных.

— Яны ў Дварчанах зброю дастануць,— махнуў доўгім, пераломаным брылем свае кепкі Петрык Чувак.

— Ага, скажаш.

— А тое і скажу — паліцыю пабеглі раззбройваць.

— Скуль ты ўсё знаеш? — не паверыў яму Язапат Змысла.

— Знаць мо і не знаю, а чуць чуў, як тут гаварылі.

Сіпаваты глухі Чувакоў голас ужо саўсім дакаыаў Алесю: перад вачмі ўсталі Дварчаны і яна, Хрысця, з дзіцячымі калясамі на блішчастых колцах, і ў вушах чулася ўпарта-дурнаватая грозьба: «Не страш, магу не прыйсці!»

Алеся ў самлелай і адчайнай знямозе падумала, што цяпер, праўда, можа не прыйсці, і нячутна ступіла з высокага парога ў сені на халодны гліняпы ток. Перад вачмі змерк і аглух, захлынуўшыся мяккаю чарнатою, ясны дзянь.

XXVIII

Лагер — гектараў са два збузавапых картопель і здратаванага, як на стойбішчы, жытняга перасохлага ржышча з мышынымі норамі, там, дзе пекалі стаялі пашаркі мэндляў, і абгароджанага новым, яшчэ сівым калючым дротам,— быў

недалёка ад запядбанага маёнтачка, над якім дажывалі свой век цёмныя старыя ліпы. Між іх бялеў атынкованы дом з чырвоным чарапічным дахам і шарэлі выцвілай на сонцы драніцай стрэхі гумна і аборы. Зводдаль ліпаў за здзічалым, ужо педагледжаным садам, дзе ў гушчыні лісця свіціліся яснасцю наліўныя спелыя антоны, стаяла мураваная каплічка — радзінны, пэўна, даўні грабовец тутэйшых гаспадароў маёнтка.

Спускаючыся з грудка, сюды бегла шчытна абсаджаная абапал гонкімі, як канапліяы, пірамідальнымі таполямі вузенькая дарога. Адтуль на лагер каціўся клубкамі і асядаў сухі, што потым хрумсцеў на зубах, гаркаваты пыл. Дарогаю снавалі «ценжароўкі» — крытыя нямецкія грузавікі, тадысяды, ляскаючы на карэнні, цягнулася доўгая, з ручным жалезным тормазам нямецкая фура, запрэжаная ў пару шыраказадых бельгійскіх коней. Пускаючы смуродлівы сіні дымок, лапаталі матацыклы з люлькамі, у якіх трасліся немцы ў вузкіх, як гарнушкі, і папушчапых на вушы сталёвых касках.

Там, у маёнтку, жыла варта — чыстыя, падстрыжапыя пад кароткую польку салдаты, ад якіх заўсёды пахла таппым адэкалонам і цыгарэтным дымам, калі яйы прыходзілі сюды да калючага, туга і густа нацягнутага на высокіх слупах сіваватага дроту, за якім, як мурашкі перад холадам, збіўшыся ў купу, кіпелі палонныя польскія салдаты. Іх, тысяч пяць, прыгналі сюды з тыдзень назад, адзетых, як стой — пайболып у палявых лёгкіх мупдзірах, a то пават у сподпяй замурзанай кашулі і босых. Толькі ў таго-сяго вісеў паапашкі доўгі, ледзьве не па самыя пяты, жаўтлява-зеленаваты, як падсушаны мох, з шырокімі кляпамі кавалерыйскі шынель.

Сёння палонным нарэшце дазволілі ўставаць: покуль рабілі загарадзь, япы мусілі сядзець, збіўшыся ў купу каля разложыстай калючай дзічкі, што ўкаранела «а запушчаным замежку. Трамбаваў гэтую купу вусаты рыжы вахмістр, абыходзячы круга яе і б’ючы палонных у спіну жалезнаю падкоўкаю абцаса. Ім дазвалялі толькі збегаць да глыбокага, выкапанага замест туалета рова. Але хадзіць туды ўжо не было чым. Хіба толькі кроўю. Той-сёй, ужо знясілены голадам, зваліўшыся ў яму, даходзіў там, просячы яшчэ ратунку:

— Калега, падай руку. Калега...

Але кожны наравіў скарэй адысці ад ямы, каб, ратуючы нябогу, не ўсунуцца самому.

Увесь гэты тыдзень палошіых піхто не карміў. Ад голаду ратавалі хіба толькі выкапаныя з зямлі са стоптаных баразён ружовыя картоплі. Ачысціўшы маладую слізкую скурку,

іх елі сырымі: дроў, раскласці агонь, вядома, не было. Ды пра які агонь хто яшчэ дбаў у цеснаіі збітай купе людзей, што сядзелі на кукішках, адзін да аднаго спіною, наўкруг разгалістае дзікае грушы.

Думалі пра другое, найбольш пра той смачны пах пямецкага фасолевага супу, падтоўчанага мясам і падсмуроджанага перцам з лаўровым лісцікам, якім перагонамі пацягвала з маёнтка псрад самым полуднем,— та.м стаяла нямецкая кухня. Ад яе густога паху ў згаладалых людзей пачыналі балець нейкім цягучым пустым болем жываты, пераварочваліся і вуркаталі кішкі, пад горла гнала кіслую асцу. Варушачы перасмяглымі губамі, салдаты глыталі цягучую даўкую сліну і пачыналі выграбаць тут з баразён сырыя картоплі.

— Швабы, пся крэў, яны задушаць нас гэтым смуродам,— хто-небудзь пачынаў лаяцца, каб як адагнаць ад сябе глыбокі нясцерпны голад.

— А што, брат, аблізваешся? — рагатаў даўганосы, нацягваючы на лоб прастрочаны радкамі нітак, выгнуты брыль рагатыўкі.

— Якое там зупа — стагапы ў ёй плаваюць, як бога кохам.

— А, нябось, не адмовіўся б.

— Няхай іх д’яблы возьмуць, каб я еў. Помпю, курва іх маць, як дома, прыйдзем з ворыва, а на стале стос грэцкіх аладак. Ды яшчэ з лоем — во, брат, яда.

— Ды сціхні ты, бо зараз!..

— Пацалуй мне веш дзе?

Салдаты сціхалі, потым пехта ізноў пачынаў, толькі пра другое.

— Кіснемы тутай, нават у карты не можна заграць *.

Літавар слухаў салдацкую гаману, і яго разбірала яшчэ болыпая злосць — да голаду дамешвалася нейкая цягучая і нязносная, нервовая смага закурыць. Яшчэ пазаўчора ў яго выйшла астатняя пляскатая і напалавіну высыпаная махорачная папяроса. Ен вытрусіў з кішэні перамешаную з сівым накачаным ворсам шчопаць тытуню, але курыць гэтую смярдзючую пацяруху ўжо не мог — прыйшлося прасіць у іншых, каб пакіпулі пацягнуць хоць пару разоў чужы, раз’ехапы ды размоклы ад сліны канчар. I ёп разам з іншымі капашыўся пад дзікаю грушай, што расла тут сярод картаплянага поля з ужо абабітымі і аб’едзенымі грушкамі, выбіраючы з пажоўклае травы на замежку счарнелае ападапае

* Кіснем тут, пават у карты не можна згуляць.

лісце. Яго нямоцны прэсны і нейкі гаркаваты дым, здаецца, трохі перабіваў нясцерпную пражнасць закурыць і адганяў голад.

Гэты голад Літавар учуў нават на першы дзепь вайпы, падбегшы з кацялком да палявое кухні. 3 катла пахла «грохувкай» — развараным гарохавым супам. У Літавара ад салодкага болю зайшоўся жывот, і ён пачаў глытаць даўкую сліну, учуўшы цёплы і смачны пах з катла. Перад ім засталося не болып, як трое салдатаў, калі нечакана трохі пісклявы голас паручніка адагпаў іх ад кухпі:

— Крыйень! *

Убачыўшы, як адбегся і лёг між купешак тоўсты, у белым каўпаку кухар, бразгаючы пустым кацялком, Літавар адскочыў у заглушаны чарадою з плыценькай крыпічкай меліярацыйны роў.

Вечарам, напярэдадні вайны, іхні трэці батальён 79-га Слонімскага пяхотнага палка з бункераў і траншэяў выслалі сюды ў куп’істае, але не высушанае гарачым спякотным летам балота, па стык з 78-м Баранавіцкім палком, што затаіўся за певялічкай, абсаджанай густымі кустамі лазы жаўтляваю тарфяною рэчкай. Транціэяў і акопаў тут ніхто не капаў — той-сёй толькі нарэзаў лапаткаю і накідаў па абрывісты бераг тарфянога тлустага дзярна, клаў на гэтае дзярпо карабін, прымяркоўваючыся, як будзе страляць у далёкія, засіненыя, як вада з малаком, смугою грудкі — там, за вёрст пятнаццаць адсюль, была пямецкая граніца.

Як ад цяжкай градавай хмары, адтуль, здаецца, дыхала трывогай. Там ітасля заходу сонца крывяной палахлівай чырванпю гарэла і доўга не стухала неба.

I калі Лі,тавар узіраўся па яго, душу пеўспадзеў працінаў лядовы холад.

Гэты холад Літавар учуў і тады, калі ўпаў пад навіслы, з белаватымі, што віселі, як жмут валасні, карэньчыкамі тарфяны бераг. Там ужо соп, падграбаючыся далей і стараючыся зашпіліць пад барадою раменьчык каскі, чарнявы, як цыганчук, з гарбаватым носам Валодзя Жывакост — украіпец недзе з-пад Станіславова. Здружыліся яны з Літаварам, радуючыся, хоць ёсць з кім пагаварыць, калі іх гналі сюды ўчарашпяй поччу. Жывакост усё пытаўся: «Куды нас гоняць? Я ж нічога яшчэ па свеце пе бачыў. Заб’юць, як бараііа. Але калі цябе рапіць — выратую».

Цяпер стрымгалоў падаючы ў тарфяны роў, Літавар успомпіў гэтае абяцапае Жывакостам — «выратую». Адтуль

* ХавайсяІ

з-пад граніцы скорапька блізіўся і шырэў, засланяючы ўсё неба, цяжкі — з парывамі — звінючы гуд. Раптам да яго дамяшаўся тупаваты, як грукат картопель у глыбокі пограб, стук кулямётаў. Ціснучы голаў пад сыпкі смярдзючы тарфяны бераг, Літавар краем вока змеціў, як невысока над ровам цёмным распластаным ценем мільганулі так блізенька і першы раз убачаныя нямецкія самалёты, панёсшы з сабою гэты нечаканы і раптоўны гуд. Падымаючы рудаваты тарфяны пыл, нешта адначасна секла па канаве, аддаляючыся ўслед за імі.

I покуль Літавар паспеў дагадацца, ён убачыў, як каля яго выпусціў з рук кацялок, разліваючы сабе на калені жоўты гарохавы суп і аб’язджаючы набок, дробнепькі маладзенькі салдат з іхняй роты Казік Міткусь.

Нешта заенчыў і папоўз сюды да Літавара, набіраючы на сябе чэпкую луску пераспелай чарады, гарбаносы Валодзя Жывакост.

— Ты не ранены? He? — задыхаўся ён.

Літавар, нават яшчэ ые верачы, прыслухаўся да сябе і засмяяўся ад пейкай звар’яцелай радасці, учуўшы, што яму нічога пе баліць, што ён жывы ды здаровы.

— Здэцца, не.

Мінуўшы Літавара, Жывакост падпоўз да Міткуся, падняў яго голаў, і Літавар раптам убачыў зялёныя, ужо нерухомыя ашклянелыя Міткусёвы вочы.

— Ён ужо ўсё, яго напавал. Якраз недзе ў сэрца.

Жывакост азірнуўся і паклікаў, згледзеўшы санітара.

Прытрымліваючы адною рукою напакаваную сумку з чырвопым крыжыкам, па плыткай, зацягпутай смугою сіняватай плеўкі крынічцы да іх ужо плюхаў задыханы санітар.

Самалёты, зрабіўшы круг, варочаліся назад — мацпеў і нізка слаўся над зямлёю ядавіты гуд, Ён, здаецца, праціпаў дрыгатлівым страхам сэрца.

— Яны, пэўна, нас тут усіх,— зашаптаў Жывакост, цярэбячы са свайго шыняля шчоткаю начапляную чараду.— Бачыш, у іх арапланы, а ў пас што? А крычалі: «Ні яднэго гузіка не аддамы!» Да якіх тут гузікаў, тут глядзі галавы. Але калі цябе раняць — не бойся, выратую.

Спярша з вострым свістам, потым ужо з віхраватым гудам, аж прылягала ўсё да зямлі, імкліва праплыў цёмпа-зялёны, як шчупак у вадзе, нямепкі самалёт.

Нешта злое было ў яго натужным чмяліным гудзе. Прыціскаючыся да берага, Літавар згледзеў на яго гарбатым тулаве, крышку бліжай да хваста, чорца-белы крыж. I раптам

зноў бесперабойпа і тупаваты застукаў кулямёт, але шапаткога граду куляў ужо не было чуваць — япы секлі, мусіць, там, дзе была кухня, дзе страшпа заірзаў ранепы ці спуджавы конь.

Самалёты ішлі далей — пэўна, на Млаву, дзе ў бункерах і траншэях сядзелі тылы іхпяй 20-й баранавіцкай дывізіі з батальёнамі «аброны парадовай», заступіўціы пемцам шашу. Там ужо грымела кананада.

— Ты не бойся, мы не згінем,— услухаўшыся ў гэтыя далёкія і цяжкія, як грукат акованых дзвярэй, гарматныя выбухі, раптам загаварыў Жывакост.— Я табе памерці пе дам. Калі не паложыць насмерць, а толькі раніць, я выратую. Мой бацька — фельчар. Я тое-сёе таксама ўмею, прыдбаў.

I праўда, ужо праз гадзіну пасля страшпага артылерыйскага абстрэлу, калі руды гаркаваты торф змяшаўся з смыродлівым пахам трацілу і яны, разгубленыя, перапалоханыя польскія салдаты, пад нечы звар’яцелы крык «Газы!» пачалі скоранька надзяваць маскі, калі, нарэшце, апомніўшыся і ўбачыўшы на далёкім грудку шары, рассыпапы ланцуг немцаў неспадзявана для саміх сябе падняліся ў атаку, калі Літавар, разам з усім сваім нялёгкім рыштупкам, што быў за плячыма, блытаючыся калепьмі ў шыпялі і захлынаючыся ад ветру, пабег уздоўж лазовых кусцікаў па куп’істым балоце, яго зноў абпадзеіў блізкі Жывакостаў голас:

— He бойся, калі раніць, я выратую...

Але беглі яны па гэтым рудаватым падсушапым балотцы нядоўга. Адтуль з грудка, падпусціўпіы іхпі батальён бліжай, нейкай раз’юшанай гарачыпёю застукалі нямецкія кулямёты. I польскія салдаты, нібы спатыкнуўшыся па гэтыя ў шорсткай, як плашчуга, і дзікаватай траве купіны, пачалі падаць.

Літавар, спяшаючыся за Жывакостам і чуючы адкрытым ротам густы пахучы вецер, быдта зачапіўся плячом за нязгледжаную сукаватую лапку, здагадаўся, што гэта, мусіць, куля. На бягу памацаў плячо — шынель быў разарваны, нібы яго праела мыш. Яму зрабілася горача, і пачало сушыць у роце. I ён з перапуду ўжо перасмяглым, хрыпаватым голасам крыкяуў удагон Жывакосту, што, патрасаючы квадратпы пляцак, бег, трохі выперадзіўшы яго:

— Валодзя! Валодзя!

Жывакост спыніўся і, неяк пават паяснеўшы ў твары, трывожна-радасны спытаў:

— Ты ранены?

Літавар, чуючы, як нямее і шчыміць ад гарачага болю плячо, на ўсякі выцадак упаў міжвысокіх, у збэрсаных гры-

вах рудаватай травы купешак. Бачыў, як заспяшаў сюды, на хаду расшпільваючы ў пляцаку спражкі, каб скінуць яго з плячэй — там ён, пэўна, хаваў сваё патаемнае лякарства,— Валодзя Жывакост і нечакана, нібыта зачапіўшыся за купсшку, паляцеў тварам у высокі пучок зрудзелай конскай цыбулі. 3 чорпае, стрыжанае пад кароцепькую польку галавы ў яго звалілася, мусіць, пезашпіленая пад барадою, і пакацілася, робячы круг і заварочваючы назад, зеленкаватая, пад колер чэзлай травы, каска.

Літавар, халадзеючы ад страху, што ён застанецца адзіп і ніхто ўжо не ўратуе яго на гэтым рудым, перакопапым меліярацыйнымі канавамі перасохлым балоце, па якім усё б’юць нямецкія кулямёты, косячы, як на роўньш стале, іхпі трэці батальён, падпоўз да пучка конскае цыбулі, дзе посам уткнуўся Жывакост, неяк няёмка падвярпуўшы назад адпу руку, другая, пэўна з гарачкі, яшчэ растапыранымі пальцамі то сціскала, то адпускала карычняватае, з раўком ложа карабіна.

I раптам Жывакост, падграбаючы пад сябе калепі і ўпіраючыся галавою ў растапырапы пучок копскае цыбулі, пачаў падымацца, але яе здужаў і перавярпуўся на бок: каля вуха з круглае, як прабітае швайкаю, раны высачылася і пацякла па шчаку крывою рагаю цёмна-чырвоная ьроў. Вочы яго, зашэрхлыя перухомым лёдам, глядзелі на Літавара, але ўжо нічога не бачылі.

— Санітар! Санітар! — закрычаў, прыпадпімаючыся, Літавар, але голас яго заглушыў чырвоны агонь, што бліснуў паперадзе і падпяў споп рудога торфу.

Раз’юшапым чмялём пад Літавараваю галавою прасвістаў гарачы асколак. Запахла казытлівым дымам і сырым вывернутым балотам.

Немцы білі ўжо па гэтай зрудзелай ад няскошанай асакі балоцістай лагчыне з мінамётаў.

Падаючы між высокіх, з палеглаю травою купешак і чуючы жывы холад зямлі, Літавар успомніў пра лапатку і тоо, што надоечы гаварыў ім трапятлівы, але, зрэшты, і не злы падпалкоўлік Забароўскі, калі іхні полк перакідвалі сюды, па гэтыя Млаўскія балоты: «Жолнежэ! Кохайце лопаткі!» *

У гарачцы, пе чуючы болю ў плячы, пачаў шукаць і расшпільваць ад паска вастрадзюбую лапатку.

Мо яна выратавала яго, калі ён, выкапаўшы між куп’я пеглыбокую ямку, уткнуўся сюды.галавою, ужо пасля. кожпага блізкага глухога выбуху міны чакаючы смерці. Колькі

* Салдаты! Любіце лапатуі

ляжаў, стараючыся як найглыбей урыцца, уціснуцца ў гэты руды торф, ёп не помніць. Помпіць толькі, як блізенька застагнаў і раптам падняўся і пабег проста па Літавара, мусіць, звар’яцеўшы ад раяы, ад страху, што памрэ, маладзепькі, даўганосы, як дзяцел, салдат. «Лажыся!» — крыкпуў ашалелы ад боязпі Літавар, але ўчуць яго ды ўпасці даўганосы салдат пе ўспеў — недзе блізенька, ажно Літавар сцяўся ўвесь, гупяула міна. Адкрыў вочы і зпоў жахнуўся ад страху, ледзьве ўжо не вар’яцеючы сам,— у салдата, як ссечапы вострым нажом качан капусты, з плячэй з’ехала і ўпала, плюхаючы крывёю, галава, а салдат яшчэ бег, свецячы чырвоным каратышом шыі. 3 яе таксама свістала гарачая неастылая кроў, абліваючы шынель, покуль пе падагнуліся ногі і тулава не ўпала, спярша на калені, і мякка — ужо на грудзі.

Здранцвеўшы ад страху, Літавар пачаў рукамі грабці пад сябе крохкі смярдзючы торф, каб схавацца, уціснуцца глыбей у зямлю, але нечаканы грукат, што закладваў вушы і раздзіраў жыўцом сэрца, пачаў радзець, покуль саўсім не перасціх.

I ад гэтае неспадзяванае цішы нудна звінела ў вушах. Толькі недзе блізка, пібы на выгодзе і ў зацішку^ чахкаў конік і ціха плыў асотавы пух. He верачы цішыні, у Літавара яшчэ ўсё сціналася і пыла ад тупаватага млоснага болю трапяткое перапуджанае сэрца, чакала зноў грукату, страху, смерці.

I япы, польскія салдаты, кіпуўшы забітых па гэтым здратованым, перарытым мінамі балоце з ямамі і кучамі чорпага торфу, пачалі адпаўзаць пазад у меліярацыйпыя равы, з гарачкі і смагі п’ючы смярдзючую, у тлустых скалках руды ваду і абмываючы мурзатыя, аблітыя рагамі поту твары. I каля іх забегаў зноў нізенькі збялелы паручнік, суцяшаючы, што прыйдзе падмацаванне, што трэба выстаяць, хоць да ночы, a назаўтра іх зменяць і яны пойдуць у тыл.

Але падмацавапня не было. Пасля полудпю неспадзявапа нешта загуло зноў, але не ўгары, а недзе нізка за сінім хвойнікам. Там слаўся, шырачыся і паплываючы, як навалыіічная хмара, цяжкі, з перабоямі вуркат. Ад яго аж дрыжала ўсё ўсярэдзіпе. Ёп пагрозліва мацпеў і няўмольна блізіўся і, здаецца, пачаў угінаць зямлю. Мроівам дрыжала і пібыта пакалыхвалася там, за цёмным ляском, чыстае і сіняе да болю ў вачах асепняе неба. Пасля рэдзенькага туману зранку млеў пагодны дзень, мякчэла, схіліўшыся на вечар, сухое сопца, шархацелі празрыстымі крыльцамі жаўтлявыя стракозы і нібыта сослепу віліся, не ведаючы, дзе сесці, салаватыя

матылькі, а ад гэтага страхотлівага невядомага грукату цямнеў свет. I Літавара зноў пачынаў калаціць страх, дрыжалі, як ад вялікай натруджанай работы, рукі, і аблівалася гарачынёй, лекацела сэрца.

А гэтая невідушчая хмара нізкага грукату шырылася, расла і мацнела, абдымаючы, здаецца, усё кругом.

За цёмна-сінім ляском на грудах пачаў падымацца, мяшаючыся з чыстым небам, сівы пыл — там, у абход баЛ'ота, зжынаючы, здаецца, сваім грукатам усё на дарозе, ішлі танкі.

He вытрываўшы, мусіць, іхняга грукату, праз рэчку, што зарасла абапал крушынаю і нізкаю жаўтлява-карычневаю лазою, пачалі перабягаць перапалоханыя салдаты з першага батальёна, хлюпаючы мокрымі чаравікамі і несучы на насілках збялелага, з прастрэленым жыватом капітана.

Тады яшчэ болыпы страх працяў, ахапіў усіх, абліваючы нейкім пякучым холадам сэрца. Усе пачалі ўслухвацца ў блізкі, што поўз за маладым хвойнікам, натужлівы, з глухім вуркатаннем і лязгатам ненавісны грукат, раптам дагадваючыся, што танкі перарэжуць дарогу, не дадуць нават адступіць, акружыўшы ў гэтым парэзаным меліярацыйнымі равамі і зрытым, як дзікімі свіньмі, міннымі ўзрывамі голым балоце, што ўсіх, хто астаўся жыць, чакае страшная певядомая пагібель.

I яны, збіўшыся ў купку, як перапалоханыя кураняты, што згубілі квактуху, сядзелі да вечара, на сходзе дня ўчуўшы і распазнаўшы далёкае і ўжо глухавата-нязлоснае бухканне гарматаў — фронт недзе даўно мінуў іх. На шараку, калі стухла зеленаватае неба, пакінуўшы толькі ліловую паласу, яны назіркам рушылі з гэтага балота і, выходзячы палявою дарогаю на шашу, каля пейкае вёсачкі паткнуліся па скрыгатлівы абоз, і нехта, ашалелы ад радасці, кінуўся да цёмных нераспазнаных будаў, і адтуль неспадзявана пачуўся гергатлівы і першы раз чуты, неразборлівы для Літавара нямецкі крык, і застракаталі, бліскаючы сполахамі едкага чырванаватага агню, кулямёты, і яны, польскія недабітыя салдаты, прыпусціліся на поле. У Літавара пад нагамі спярша зашахкала незааранае ржышча, што раптам змянілася мяккаю, у якой глыбока гразлі ногі, вільготнаю раллёю, потым засцёбаў па каленях сухі картаплянік, і Літавар пачаў спатыкацца на высокіх градусах і, ужо задыхапы паўнэт, самлела, як нежывы, ляпнуўся ў неглыбокую разору, пакутыа зайздросцячы невядомаму салдату, што, цяжка сапучы і шапочучы картаплянікам, бег далей. А адтуль з шашы, раскалыхваючы ціш вечара і прашываючы поцемак, бухалі

стрэлы, 1 лапаталі скоранькімІ сполахамі агшо аўтаматы, і стаяў гергатлівы крык.

Па доўгай і, здаецца, бяскопцай разоры падсохлага, шапаткога картапляніку, цягнучы за рулю карабін, Літавар выпаўз зноў на абгароджаную жэрдкамі дарогу, толькі цяпер падумаўшы, што ўцякаў па-дурпому, што яго маглі падстрэліць, як зайца.

Аднак калі па шашы сціх гергатлівы крык і недзе прапалі, растаўшы ў поцемку яочы, свае, Літавар учуў раптоўны страх адзіноты, няпэўнасці, затоеную боязь, што згіне ў гэтым чужым цёмным полі, і ў нейкай гарачцы зноў пайшоў подбегам, спатыкаючыся ў разорах, мяккім полем і міпаючы чорную, злітую ў адну паласу вёску, дзе спыніліся па начлег немцы і над якою цяпер ціха-глуха выкочваўся позпі чырвоны месяц, хаваючыся за цёмнаю сцяпою купчастых дрэў. Гэта былі бярэзіны, што сцішным смуткам павісалі пад шашою, і за імі хавалася і яспела, падымаючыся вышай, поўня.

Ад яе чырвані, як ад пажару, кралася ў сэрца насцярожлівая трывога. I сухім сполахам пад нагамі шастала чорпая, нядаўна, мусіць, скошаная канюшына.

3-пад ног у Літавара пырхнулі і, адчайпа палахліва цвіркнуўшы, згінулі ў нізкім поцемку два разбуджаныя жаваранкі. Іх тут было чамусьці шмат, і Літавар кожны раз уздрыгваў, зняяацку надышоўшы на іхпі спуджаны пырхат, прыпыняўся і зпоў шыбаваў далей, не адыходзячы далёка ад шашы, каб не збіцца з тропу. Вузенькая, выбрукаваная і абсаджаная абапал бярэзнікам шаша, як ведаў Літавар, вяла недзе на поўдзень, на Варшаву.

За чуйна-абвіслымі вяршкамі бярэзін ужо каціўся, паменпіаўшы, жоўта-залацісты месяц, церушыў на немае поле рэдзенькую парахню яспасці. I пашырэла, заліўшыся дробпым пылам сіпяватага святла, асенняя насцярожапая ноч.

Шаша, цьмяпа заблішчаўшы ад месяца гладкім, выезджаным брукам, падымалася на грудок, дзе густа чарнеў кліп лесу.

He ведаючы, якую даць раду — міяаць гэты лес, але згубіць шашу ці скіраваць па яе, каб часам дзе насунуцца па немцаў, Літавар усё ж такі адважыўся выйсці на яе і наўпрасты, блытаючыся ў пераспелай невырвапай грэчцы, што абдала яго гаркавата-прэсным пахам сырога сцябла, выйшаў да глыбокае канавы. Прыслухаўся і, не счуўшы нічога падазронага, слізгаючыся на роснай траве, падняўся на палогі насып.

Лёгшы ўпоперак, як зрэзаныя дрэвы, вузкую шашу зава-

ліў цепь ад калматых хвоек, порсткая мігатлівая. цемната варушылася пад навіссю дрэў. Уцікоўваючыся ў гэтую шапаткую цемнату і чуючы на сабе, як вастрыё нажа, нечыя вочы, Літавар сціспуў вагкі настылы карабін і прыспешыў хаду.

Неўзабаве ўчуўшы наперадзе востры, раструшчаны, што аддаваўся водклікам у сцішапым чорным лесе, ляскат колаў, ёп з радасцю, што гэта, можа, свае, пачаў паганяць фурманку, убачыўшы ў стракатых палосах сіпяватай месячнай яснасці па завароце шашы каня — ён цягнуў кароткі, на двух колах вазок. Фурмана, здаецца, пе было відаць: быдта ведаючы дарогу, конь ішоў адзін.

Але, учуўшы за сабою Літавара, раптам павярнуў голаў, дробна заржаў і спыніўся,— ён, мусіць, быў пяпоены і хацеў вады.

I ад гэтага дробнага ржання, у якім былі і пакорлівая просьба, і радасць спатканпя, у Літавара з грудзей зваліўся той нечаканы страх, што гнаў яго ўвесь час, знайшлася адвага, і ён, спагадліва ўсміхаючыся і радуючыся, як малое дзіця, забыўшыся, што можа ізноў пасунуцца на немцаў, падбег да фурманкі.

Копь пакасіў вялікім, блішчастым ад месяца вокам і, азіраючы Літавара, цяжка ўздыхпуў. Ад яго змакрэлай спіпы пахла едкім гарачым потам, па цуглях, за якімі валокся, певядома як пі ўкруціўшыся ў кола, кавалак адарванай лейчыны, стыла белая пена. Спуджаны страляпіпай ці грукатам тапкаў, ён, сарваўшыся з прывязі і наганяючы, пэўна, калаццё ў баках, невядома колькі бег, шалеючы ад вялікага страху, што, мусіць, стаяў у яго вачах.

Загнаўшы сябе да змору, конь хрыпата і глыбока раз за разам дыхаў, раздзімаліся круглыя бакі, а ў пукатым воку, скошаяым на Літавара, слязілася пакорлівае спадзяваппе і надзея. Натапырваючы прыветліва вушы, ёп заржаў зноў.

Літавар паляпаў яго па спацелай шыі, чуючы цёплую радасць у грудзях, што ёп не адзіп у гэтым глухім сцішным хвойніку, над якім, бачачы ўсё, што робіцца на зямлі, маўкліва і абыякава да чалавечага лёсу цадзіў сіняватае святло белы месяц і калюча мігцелі, усыпаючы ўсё неба, дробныя зоркі. Цяпер ад усяго невядомага і страшяага, што затаілася і падпільноўвала ў калматым поцемку, ратаваў гэты задыханы, загнаны вайною і страхам вайсковы конь, запрэжапы ў двухколку.

Япа была накрыта брызентам. Літавар з трапятлівай і ўжо нечаканай прагавітай радасцю падскочыў да яе, адшпіліў папружкі і, адкінуўшы брызент, учуў-задушлівы пах ёду

і камфары. У скрыні, папраўдзе, былі кардонныя каробкі з лякарствам, папяровыя ^скруткі ваты і біыту, але далей у самым кутку рука намацала адзежу.

Літавар выцягнуў яе і, разгортваючы пры рэдзенькай месячнай яспасці, пазнаў афіцэрскі шынель. Ад яго таксама дыхпула церпка-валяр’янавым пастоем лякарства. Папярхнуўшыся ад задушлівага паху, Літавар хацеў шпурнуць назад у скрышо гэты кінуты вайсковым доктарам шынель, але раптоўная хцівасць узяла верх, і ёп, павесіўшы яго на левую руку, зноў пераважыўся ў скрыню, пачаў абмацваць кардонныя каробкі з лякарствамі, так нічога больш і не зпайшоўшы там.

Яшчэ раз азірпуўшыся кругом сябе, ці нікога пяма, як злодзей, чуючы дрыгатлівы страх, падбег да каня, рассупоніў хамут і вышчаміў з гужоў аглоблі. Яго ўжо распальвала гарачая здагадка, што з канём ён не згіне: пагоніць сваіх або вымепяе яго ў блізкай вёсцы па цывільную адзежу, А хто вельмі разбярэцца ды пазнае ў пераадзетым, што ён салдат. Тады можна будзе напытваць дарогу дадому. Кіпуўшы на двухколку свой і надзеўшы цеснаваты ў плячах афіцэрскі шыяель, Літавар распрог каня і, схваціўшыся абедзвюма рукамі за каротка падстрыжапую грыву, сеў на слізкую, спацелую спіну і прышпорыў яго акутымі абцасамі чаравікаў. Ад шыбкае хады ў змучанага капя пудна заёкала каса. Востра, нібы малаток па кульцы, цюкат падкоў затахкаў, прашываючы спуджапую ціш лесу. Шаша рабіла заварот, падьшаючыся па пакатыя, зарослыя, мусіць, грабніком і арэшнікам груды, і, выбіўшыся з цемнаты лесу, пачала спадаць у лагчыну, да чарады алешніку, дзе печаканаю пятлёю бліснула, адсвечваючы разарванае месячнае святло, вузкая рэчка. Па шашы чарнелі. педагарапыя драўляныя пярылы, а з вады тырчалі іклы круглых паляў.

Літавар з’ехаў з высокае шчарбатае грэблі да трапятлівабыстрай рэчачкі, дзе -плаваў разарваны па мігатлівыя асколкі месяц. Копь, тыцнуўшыся пысаю ў сляпучае золата, пачаў з прыцмокам піць ваду, стараючыся задаволіць сваю прагу, але Літавар турзануў да сябе звязапы з ляйчын повад, каб не апаіць разгарачанага каня. Ён нават на якую хвілю забыўся пра ваііпу, пра свой пядаўпі страх, глухую адзіноту ў гэтым трывожным свеце, ііеўспадзеў спомпіўшы Верасава, пару маленства, быструю пад старымі смутнымі вербамі рэчачку, куды ён прыводзіў паіць сваю невялічкую чорную кабылку Мушку, і япа, напіўшыся і яшчэ пасопшы ў рэчцы, фыркаючы, выходзіла па цёплы і мякенькі, нібы пытлявапы, пясок дарогі, кленчыла на пярэднія ногі, падала на спіну,

трапечучы заднімі пагамі, пераварочвалася на другі бок і, устаўшы, доўга атрасалася ад пяску, звонячы цуглямі.

Але гэтую кароткую і залаціста-ружаватую, як маланка, радасць неўпапад патушыў злы нечаканы голас:

— Стуй, ані кроку далей!

I Літавар знямеў, убачыўшы, як з высокае шашы, адтуль, дзе цямнела старая, з выпаленым камлём зламаная вярба, яа якой раскінула шырокуіо лапу адна галіна і густым пучком падняліся пасынкі, заварушыўся калматы цень. Звонячы падкоўкамі чаравікаў і трымаючы нагатове вінтоўку, гюды бег цыбаты высокі салдат у караткаватым шынялі.

Упэўніўшыся, што гэта не немец, і распазнаючы арла на рагатай фуражцы, Літавар усё роўна скалапуўся ад песпадзяванасці і халодна-казытлівага страху.

— Хто такі? 3 якога палка? — трымаючы наперавес карабін, спытаў салдат, прыпыніўшыся пад абрывам шашы.

— Свой,— пасмялеў Літавар, турзаючы за повад каня і адрываючы яго ад вады.— Шараговы * 79-га Слонімскага пяхотнага палка, 20-й баранавіцкай дывізіі.

— Выязджай сюды! Што стаіш? Жэтон паказвай! — хрыпавата загадаў салдат.

3-за шашы падпяліся і беглі сюды яшчэ трое, і сярод іх, як пазпаў Літавар па шчытных, з высокімі халявамі ботах, спяшаў невысокі, з крываватымі нагамі афіцэр.

Літавар наўскос па крутым адхоне падняўся на шашу і, скочыўшы з капя, зажмурыўся ад сляпучага бляску ліхтарыка — у вочы яму свяціў афіцэр. Літаварава дрыготкая рука доўга расшпільвала каўнер.

— Куды едзеш? — не спытаў, а ўжо крыкнуў афіцэр, свецячы на Літаваравы пагоны і, мусіць, шалеючы ад здзіўлепня, што гэта піякі не шараговы.

У Літавара па спіне мурашкамі заказытаўся страх і падымалі рагатыўку валасы — у слупку святла дрыжала, пацэленая на яго, сінявата-кароткая руля пісталета.

— Дадому іду.— Літавар ледзьве паварушыў сухім, што лін да нёба, языком.

— Калегі, шпег ён! Бачыце, у яго афіцэрскі шынель. Ён страляе польскіх афіцэраў! — сарваўшыся на тонкі голас, закрычаў афіцэр і адскочыўся ад Літавара.

Аслепшы ад гэтага пякучага ліхтарыка і ўжо нічога пе бачачы, Літавар учуў, як у яго млеюць і падгінаюцца погі.

— Што вы, я свой, я з 79-га палка,— спяшаючыся, зага-

* Радавы.

варыў Літавар у гэты чорны, што стаяў за святлом ліхтарыка, поцемак.

— А дзе ўзяў шынель? — хрыплаватым, як заспаным, і надта ўжо спакойным голасам спытаў нехта з тых двух салдат.

— Я знайшоў вунь у лесе, у вазку быў...

— Ён страляў польскіх афіцэраў. Сяржант, ідземы далей! * — зноў тым самым дрыготкім сарваным голасам крыкпуў афіцэр.

Літавар не гіомніць нават, як адабралі ў яго гэты афіцэрскі шынель, што было далей, помніць адно, як руляй карабіна моцна штырханулі ў лапатку, як скоранька пагналі ўздоўж рэчачкі па слізкай і роснай няскошанай атаве, усё прыгаворваючы:

— Ідзі, ідзі. Я тут не вінаваты, я тылько выконуен росказ поручніка **.

I Літавар, чуючы за сабою марудны тупат чужых ног і, здаецца, пякучы холад настаўленага карабіна, што вось зараз прастрэліць яго навылёт, рвануў ужо з усіх астатніх сіл у цёмныя, залітыя месячным святлом кусты алешніку. Заблытаўся ў вялікай, па пахі, і горкай траве і звар’яцелы ад страху, падумаў, што ўжо не ўцячэ. Аб’ехаў на коленкі і, пе помнячыся, стаў прадзірацца праз росную шорсткую траву да рэчачкі, нечакана шабултыхнуўшы ў халодную ваду і быд-' та апрытомнеўшы. Выскачыўшы з рэчачкі на другі бераг і зацвякаўшы цяжкімі, поўпымі вады чаравікамі, учуў, як моцны і кароткі ляскат стрэлу скалыхнуў сіняватую месячную ноч. Недзе далёка, адкаціўшыся ад сцяпы лесу, адгукнулася рэха.

Літавар праскочыў прагал пізкага алешніку і стаіўся за разложыстым кустом лазы. He дыхаючы, слухаў, што робіцца на другі бок рэчачкі,— там цяжка тупалі ногі і соп, як кавальскі мех, задыханы салдат.

— Пачакай! He бойся. Страляць пе буду...

Літавар сцяўся ўвесь і захлынуўся ад соннага булькату пад карчом крынічнай рэчкі і шоргату па ацяжэлай, аброшанаіі мятліцы чужых ног, салдат шукаў яго. I неўспадзеў густа і палахліва зашалясцеў куст алешніку, заплюхала і зазвіпела вада. Закінуўшы за плячо карабін, у рэчцы боўтаўся, падымаючы па-бабску полы шыняля, салдат. Марудна брыў якраз сюды, на лазовы куст. -

Чуткім, перапуджаным зайцам Літавар замёр тут на рос-

* Сяржант, пойдзем далей!

** Я толькі выконваю загад паручніка.

ным беразе пад лазовым кустом, раптам пабраўшыся адвагі кінуцца з берага на салдйта, збіць яго з пог, зваліць у рэчку, бо ўцякаць ужо, калі салдат пачне страляць, будзе куды горш.

Але салдат не счуў, што думае Літавар, і для ўсялякае перасцярогі здушаным, каб не было вельмі чуваць, голасам загаварыў зноў:

— He хаваііся, чуеш. Я сам уцякаю ад таго паручпіка. Hex жэ его д’яблі вэзмон. Ёп звар’ёвал *.

Літавар не ведаў — верыць ці не. I на выпадак чаго туліўся за аброшаны, што пах гаркаватым лісцем, лазовы куст.

— Ён, мусіць, кантужаны, ці што,— вылазячы на бераг і задыхаючыся, гаварыў салдат.— Ён чуць не пастраляў пас. Гпаў назад. Мы тут падпальвалі мост. Я звечара падмеціў, што яму стрэліла ў лоб: шпіёны, шпіёны,— чвякаючы мокрымі чаравікамі, салдат падыходзіў да куста, убачыўшы Літавара, спыніўся' зводдаль, мусіць, яшчэ асцерагаючыся, расказваў:

— Ты думаеш, што збіраўся цябе застрэліць? He! Нема юж розказув. Конец. Войско пшэстае быць войскем **. Адзін толькі гэты вар’ят будзе сядзець.

I потым, калі яны пайшлі разам подбегам уздоўж рэчачкі, каб адысціся ад шашы, ад гэтага кантужанага ці здурэлага паручніка, што мог сесці на каня ды дагнаць іх, салдат раптам прызнаўся:

— Браце, я ж убачыў адразу, які ты шпіён. Нават па посе відаць. Гэдакая дуля, як і ў паляка. А паручнік здурэў. Бывае, з велькага перапуду. Добра, што падарыўся ты. А так невядома, чым скончылася б. Ён пагнаў бы нас на чолгі ***. Але пес з ім!

Закурыўшы і сапучы сабе ў нос, моўчкі чвякаў расквашанымі чаравікамі Літавар: думкі перабівала нейкая гарката — хто ведае, што напаткае яшчэ на гэтай дарозе і чым скончыцца ўсё, як магла скончыцца для яго сёппяшпяя ноч каля спаленага моста.

Мармытліва точачыся ў вянку маладога алешніку, навіслых вербаў, што ўжо асыпалі мокрае ад расы і шалпатлівае ў галлі лісце, рэчка бегла недзе на поўдзень, дзе яснеў месяц. У прагале алешпіку на вадзе, разыходзячыся кругамі, мігацеў-пераліваўся яго бляск.

3 гразкіх, пазарастаных купамі лазы і крушыны балот сачыліся і ціха цурчалі ў рэчку вузкія петлі крынічак. Над

* Няхай жа яго д’яблы забяруць. Ён звар’яцеў.

** Няма ўжо загадаў, Капец. Войска перастае быдь войскам.

*** Танкі.

імі плаваў нізкі і ружаваты, падсвечаны трапяткою яспасцю далёкага пажару волкі туман.

Літавар, выкруціўшы на сабе трохі сподпікі і чвякаючы раскіслымі ад вады ды ўжо і ад густое расы чаравікамі, сцішпа плёўся за сяржантам, які ўсё гаварыў, нібы сам сабе, нібы Літавару:

— He, мы пойдзем на Варшаву. Я знам то околіцэ, як власнэ кешэпь. Жэбы достаць яке лахі *. Нам толькі пераадзёцца. А адтуль ужо і табе дадому блізка.

Слухаючы яго, Літавар таксама забедаваў пра вайсковага каня і шынель, што кінуў каля моста, але гутарку яго перасёк уядны сабачы брэх.

У садку, што падымаўся на грудок радкамі маладых купчастых яблыпь, дзе ў чарнаце лісця свіціліся буйныя антоны, каля будкі рваў ланцуг асіплы злы сабака.

Па самым грудку, бліжэй да пабеленай мураванкі, стаялі рамкавыя вуллі.

На гэты сабачы брэх у хаце рыпнулі дзверы. Счакаўшы, сюды ў садок выплыла чорпая постаць, як потым распазпалі — старая кабета.

Затуліўшыся за кусты і ўздрыгваючы ад печакана халодпых, што пападалі за каўнер, кропель расы, Літавар з сяржантам чакалі, што будзе далей. Але кабета пагаварыла да сабакі, некага закляла і пасунулася зноў пад хату.

—  Трэба яо дагпаць, спытаць, ці былі тут немцы,— раптам заварушыўся сяржант.

—  Каб ведаў, што гэта за чалавек,— засумпяваўся Літавар, напуджаны перадрагаю каля моста.

Зпяўшы з пляча вінтоўку і трымаючы яе наперавес, сяржант зачвякаў мокрымі чаравікамі ўздоўж калючай загарадзі, спатыкаўся на разорах.

Падбіваючы злеглую ад расы траву, не спяшаючыся, падаўся за ім Літавар. Сабака, рвучы ланцуг і пераціскаючы нашыйнікам горла, душыўся ад злосці. Нейкім страхйм кругом'варушыўся поцемак, чырванеў і нік месяц.

Кабету яны пагналі аж за садком, каля самага гародчыка хаты, што яснеў ад жоўтых, наваленых на плот вяргіняў.

Босая высакаватая, з накінутай на голаў і плечы доўгай хусткай старая аж паслізнулася на роснай сцежцы, калі яс ціхепька аклікнуў Літавар. Адышоўшы крышку ад перапалоху і аглядаючы іх, мусіць, ужо слепаватымі вачмі, пасля прызпалася: '

* Я ведаю тыя аколіцы, як сваю кішэнь. Каб дастаць якія лахманы.

— Цо мі впадло да гловы *, гляджу на вас і думаю — немцы. Езус Марыя, немцы,— думаю.

— Матко, а дзе яны, пе чулі? — перабіў яе божканпе Літавар.

— Дзенькі богу, нема, не відзелі іх ешчэ **,— старая падняла свой даўгавіды пануры твар, паказала туды на садок, дзе ў цёмным лісці свіціліся спелыя антоны.— На Дэмбек яны пайшлі. Учора там грымела. Свенты Езус! Цо бэндзе, цо бэндзе? Няўжо на людзей упала боская кара?

Ад гэтае старое яны і дазналіся, калі ўжо сядзёлі ў цеспай, з кіслым духам кухні, дзе на столі гулі, прачнуўшыся, сонныя мухі, што ў вёсцы на другі бок рэчачкі, з паўвярсты адсюль поўна польскага войска. Найбольш, кажуць, копнай артылерыі.

Сюды на кухню паказаўся і сам гаспадар — няскладны высокі мужчына з чорыымі, як наклеенымі пад навіслым носам вусікамі, што, пэўна, цікаваў за вайсковымі людзьмі з акна — прынёсшы збан кіслага малака і паўбохана кменнага хлеба. У светлай палавіне хаты, завешанай ад кухні злінялай радзюжкай, не спала і маладзіца — чуваць была яе мармытлівая ў нос калыханка і грукат яа няроўнай падлозе дзіцячага ложка з набітымі дужкамі.

Перабіўшы голад гэтым кменным хлебам з кіслым малаком, яны як забітыя і заснулі на шапаткім і пахучым, як чай, сене ў цёплым, што яшчэ не выдыхала спякоту дня, гумне, куды іх прывёў гэты няскладны доўгі паляк з чорнымі вусікамі, кінуўшы яшчэ па радзюжцы і папрасіўшы: «Панове, толькі не курыце. Ведаеце — гаспадарка... Летась перабраўся на хутар, колькі кошту».

— Божа, ратуй нашоп айчызнэ ***. Яшчэ адзін дурань. Пся крэў! — пе стрываў і вылаяўся сяржант, калі зачыніліся, забраўшы скупую яснасць месяца, дзверы гумна.

Пад яго зласлівае мармытанне Літавар і заснуў, прачнуўшыся ад раптоўнага грукату, ад якога дрыжала гумно. 3 перапуду ў садку за гумном выў навязаны сабака. Праз шчыліны ўжо прасачыліся сонечныя косыя слупкі, у якіх густа плаваў залацісты пыл, і круглымі люстэрачкамі наліплі на выпуклыя нямошчаныя дзеравіны гумна.

Боўтаючыся ў радзюжцы, Літавар услед за сяржаптам з порсткага шапаткога сена ссунуўся на ток. Сяржант папхнуў дзверы, і вочы Літавару апаліла сляпучае нізкае соііца. 3 боку ад яго ўгору вяла цягнуўся ружаваты падсвеча-

* ПІто прыйшло ў галаву.

** Дзякуй богу, няма, не бачылі яшчэ.

*** Божа, ратуй нашу айчыну.

пы дым: на грудку цераз балотца за зялёным навалам ліп і алешын гарэла вёсачка.

Ядавіта пабліскваючы бакамі, над ёю ястрабамі віліся тры нямецкія самалёты.

Высунуўшыся з хаты ў паласатай, без каўняра кашулі, туды глядзеў гаспадар. У садку за гумном, мусіць, не ведаючы, куды дзецца ад грукату бомбаў і гэтага шырокага, што расплываўся на ўсё неба, рэву самалётаў, топенька, палахліва скавытаў гаспадароў сабака.

Падбегшы туды бліжэп, Літавар убачыў, як сівым росным балотцам сюды пад алешнік да хутара артылерысты гналі спуджаных коней. 3 грудка, з ахопленай залацістым полымем страхатлівай вёскі, падбіваючы полы шынялёў, сыпаліся салдаты, каб схавацца ў цяністым алешніку. Без хусткі, у белай кофце, распускаючы на плечы валасы і трымаючы на руках малое дзіця, за імі ляцела босая маладзіца.

Пераварочваючыся адным шырокім крылом уніз і паказваючы чорныя крыжы, сюды на хутар заварочваў нямецкі самалёт. Нізка над алешнікам слаўся яго вуркат, што, здаецца, ішоў ад мігатлівага колца прапелера.

— Гэй, хлопцы, падній! — крыкнуў сяржант, азіраючыся і шукаючы, мусіць, якой сховы.— Шваб валі на нас *.

Літавар яшчэ тады, выскачыўшы з гумна, згледзеў зводдаль ад хаты за маладою, стракатаю ад жоўтага лісця бярэзінаю невысокую надбудоўку пограба з малым, у адну шыбу, акепцам. Цяпер, бачачы, як сюды на хутар імкне, распасцёршы крылы, несучы перад гарбатым носам мігатлівае колца прапелера нямецкі самалёт, Літавар вобмельгам кінуўся да шарай драўлянап надбудоўкі з чубатай саламянай стрэшкай, з перапуду ніяк усё не могучы адкіяуць зашчапіцу на дашчаных дзверцах.

Уваліўшыся ў гэты затхлы яшчэ ад леташняе картоплі і не выветраны пограб, учуў, як падкоўкамі чаравікаў яму ў спіпу гахнуў сяржант, але вылаяцца і спагнаць злосць не паспеў — у гэты міг моцны ўдар, недзе як спадыізу, ажпо з драўляпай заплесненай столі пасыпаўся пясок, скалыхнуў каменны мур пограба.

Нешта з трэскам паляцела і сыпапула па саламяную стрэшку. У Літаваравых вушах запыў, ніяк усё не астываючы, тугі звон. Праз гэты казытлівы, што залажыў вушы, звон Літавар чуў, як натужна роў, мусіць, падымаючыся ўгору, нямецкі самалёт.

* Гэй, хлопцы, падай. Шваб валіць па нас.

— Ах, божа, ax, божа,— застагпаў, боўтаючыся босымі, мокрымі ад расы нагамі, завісшы локцямі ў вузкім лазе і не паспеўшы ўваліцца ў пограб, нягеглы гаспадар.

— Цо сень стало? * — закрычаў сяржант, схапіўшы яго за ногі і цягнучы ў пограб.

— Ах, божа, нема хаты! — Босыя ногі, шукаючы апоры, ударылі сяржанта ў грудзі і высунуліся з пограба.

— Пачакай, не лезь,— крыкнуў сяржант у ясную, адслоненую ўжо дзірку пограба,— a то падстрэляць, як качку.

Глухім водклікам на гэты крык над пограбам затупалі ногі.

— Вар’ят,— плюнуў сяржант і ўжо, счакаўшы і ўпэўніўшыся, што самалёта няма, прыставіў да каменняў невялікія расхістаныя драбіяцы, палез з пограба сам.

Літавар, чуючы ў душы схаладзелую насцярогу, што ўчынілася вялікая бяда, услед за сяржантам выскрабся з цвілоіі це.мяаты на сухі сляпучы свет. He верачы яшчэ сабе, глядзеў на цёмна-зеленаваты, перамешаны з пылам смярдзючы дым, што нехаця цягнуўся адтуль, дзе была хата, і густа асядаў на стракаты ад дзяцеліны надворак. Ён паволі адсланяў салатавую, абклееную шпалерамі сцяну з высаджаным акном і раскалыханай, што ўтрымалася на цвіку, рамкай з картачкамі, другая палавіна хаты, зламаўшы плот і падтаптаўшы пад сябе бардова-белыя махрыстыя вяргіні, крыгаю асела на гародчык. Далей тырчалі кроквы і латы адкінутай узрывам і разнесенай чарапічнай страхі.

Тут, дзе чырвонай разваленай горбай падымалася цагляная, без коміна печ, чарнела яма: бомба ўпала на кухпю, сарваўшы страху і разваліўшы глухую сцяну хаты. Каля плота ў гародчыку пакалыхваўся на жоўтай кары адсечаны асколкам вяршок маладое, прывязанае счарнелым перавяслам да калка яблынькі. На друз, шырока распасцёршы рукі, як на кладцы, каб не ўпасці, лез сяржант, а за ім, нібы адышоўшы ад памяці, на каленях поўз гаспадар.

Папярхнуўшыся ад горкага пылу, нерамешанага з смуродлівым гарам трацілу, і азіраючыся ўгору, ці няма дзе таго гарбаватага, з уедліва-звінючым вуркатам самалёта, Літавар апярэдзіў гаспадара і палез туды, дзе, прыгнуўшыся, стаяў сяржант.

— Глядзі, мо хто жывы?

— Жывысь? Ты цо, з быка спадлэсь? ** — Сяржант кіўпуў галавою па апырсканы крывёю ніжні слупок печы і з

* Што там зрабілася?

** Ты што, з быка зваліўся?

нейкай, быдта здзеклівай, ухмылкай сказаў:— Хіба толькі во кацяня пішчыць. Яны жывучыя, халера на іх.

— Слухай, а мо дзіця? — Літавар успомніў учарашні грукат па няроўнай падлозе дзіцячага ложка і аднастайна сонную калыханку маладзіцы: «Гняды копік, гпяды...»

— А тыглядзі, што, можа, і яно,— раптам занепакоіўся сяржант, падбіраючыся туды, дзе ацалеў рог хаты.

Пераступаючы разломаныя дошкі, Літавар убачыў там голае, зацярушапае чырвоным цагляным пылам плячо маладзіцы, што ляжала над знявечаным дзіцячым ложкам, і ўжо выразна ўчуў, як недзепад ёю крэкча дзіця. Яна, налёгшы на ложачак, пэўна, карміла грудзьмі дзіця якраз тады, калі ўдарыла бомба і кінула яе да сцяііы, акурат галавою — там крывянела, сплёўшыся з валасамі, нейкае ружаватае месіва. Літавару заблажыла пад грудзьмі, і ў рот пагнала горкую асцу...

Яго ў той дзень ванітавала не раз, калі ён успамінаў, як яны дагтавалі з-пад нежывое ўжо маладзіцы, з таго разламанага, знявечанага ложачка ўкручанае ў пялюшкі і спавітае шырокім шарсцяным поясам жывое дзіцятка. Яму было пе больш як месяцаў два. Цяжка ды невыпосна было глядзець і на мужчыну, што неяк адрошапа, не прыйшоўшы яшчэ да розуму, узяў гэты спавіты скрутачак на рукі.

He сканала, пе дайшла яшчэ і старая, якую яны таксама вывалаклі з-пад друзу.

Ад хутара яны ўжо далёка і не прайшлі, завярнуўшы ў вёску і на вуліцы ўбачыўшы зялёныя з цёмна-белымі крыжамі танкі і пемца ў чорным камбіпезопе, як потым дагадаліся, танкіста, што прысеў за гумном, чытаючы газету і расшпіліўшы камбінезон. Напалохаліся яны, але напалохаўся і ён, падцягваючы спешна порткі і хабаючыся за другі рог гумна. Апомніўся, мусіць, тады, калі яны былі ўжо пад рэчачкаю, і рушылі павольней, топчучы ў алешніку шапаткое нацярушанае лісце: адтуль з вёскі неўпапад забахалі стрэлы. Іх, пэўна, ніхто і не думаў даганяць. Ды нашто было? На немцаў яны надышлі самі і нават па-дурному. Назаўтра, праседзеўшы ў сухім пылыіым, што не бачыў дажджоў, ляску, высунуліся з-пад калючага грабу на картапляпае поле, каб дайсці да блізкага ў кучаравым садку хутара ды папрасіць што пераадзецца, як ззаду на бурачкова-зялёпай ад палёгшай травы палявой дарозе залапаталі нямецкія матацыклы. Іх было два з кулямётамі па люльках.

— Немцы! — ціха ўжо аклікнуўся Літавар, умлеўшы ад неспадзяванасці і трывогі, што тут, на голым полі, нікуды ўжо не ўцячэш.

— He бондзь дурны, то нашы,— не паверыў падслепаваты, нізкі па вочы сяржант, але нарэшце, калі ўчуў герготлівы крык, што было моцы пусціўся ўцякаць, дабегшы толькі да бура-зялёнага падсохлага картдпляніку — па ім ударылі з кулямёта, што стаяў на люльцы матацыкла, і ў сяржанта мякка падагнуліся і запляліся ногі. Упаў ён каля картопель на замежку ў белых кветках крываўніку.

Літавар, падняўшы рукі, пайшоў да матацыклетаў сам, убачыўшы першы раз так блізка немцаў у іхняй шара-зялёпай нязвыклай форме, асабліва маладога чарнявага, у вузепькай, як гарнушак, касцы. Ён, аблапаўшы Літавара і сарваўшы з шапкі арла, паказаў ісці дарогаю наперадзе матацыклета, ды не ісці, а нават бегчы. I Літавар бег, можа, вярсты тры пад лапатанне матацыклаў і рогат немцаў, чуючы, як перасохла ўсё ў роце, як ужо млеюць і робяцца каламі ногі і што ён ужо далёка не дабяжыць.

— Schneller, schneller, polnische Banditen! * — ззаду падганяў яго п’янаваты і вясёла-дурны голас.

Літавар і сам не ведае, як тады дабег да шашы, што спынілася калона немцаў і дзе ў закуралай канаве сядзелі палонныя польскія салдаты — чалавек, можа, трыццаць. Сярод іх Літавар убачыў таго самага, як падалося яму, паручніка, што загадваў застрэліць яго ўчарашняе ночы каля спаленага моста. Без рэменя, з адарванымі пагонамі, толькі на чорным аколышы фуражкі паблісквала зорка, ён таксама прыглядаўся да Літавара белымі звар’яцелымі вачмі.

He даўшы нават папіць вады, іх пагналі сюды пад Варшаву ў гэты маёнтак, каго ў чым — у шынялі, у палявым мундзіры або проста ў сподняй кашулі. Цямнела ў вачах ад духаты, рабілася млосна ад смагі.

3 боку ад белаватай і горкай ад сухога пылу гравійкі заблішчала здратованае быдлам гразкае балотца, дзе ў ямках ад капытоў гніла рыжаватая смуродлівая вада.

Змучаныя смагаю польскія салдаты вобсасам кінуліся туды і, падаючы на рукі і захлёбваючыся гразёю, пачалі піць ржавую ваду. I Літавар з жахам убачыў, як, выхваціўшы з блішчастай, з гарохавінкай на канцы пляскатай похвы кінжал і трымаючы яго аберуч, малады чарнявы немчык парнуў у распластанага над лужынай паручніка. Якраз пад левую лапатку. На вачах усіх, каб болей не разбягаліся з калоны. Брала дзіва, што паручнік нават не войкнуў, не застагнаў, а толькі выгнуўся, расцягнуў рукі і ціха апаў у чорную, перамешаную конскімі капытамі гразь,

* Хутчэй, хутчэй, польскі бандыт! (ням.)

Перакошваючы твар, немец вырваў з яго спіны тлуставаты, абліты скалкамі крыві кінжал, плазам выцер аб чубок прыжухлай травы.

Змучаныя смагаю, ад якой, здаецца, перагарэла і запяклося ўсё ўсярэдзіне, палонныя кінуліся ўжо да пажарных, укопаных у зямлю бочак, калі іх прыгпалі на чыгуначную станцыю да дашчапага, напалавіну заваленага газавымі маскамі склада. Разгробшы зялёную бросню зверху, той-сёй і пачаў хлябтаць атрутную ваду, каб потым ужо сярод ночы, скрыгочучы зубамі ад нязноснага болю, дайсці ў гэтым задушлівым ад мноства людзей і смярдзючым ад гумавых масак дашчаным складзе.

Літавара як асцерагаў бог. Ён, перасільваючы смагу і зарокшыся, няхай нават сканае, а гэтых гнілых, здразных змылкаў, дзе за сухое гарачае лета завялася і кішма кішэла нейкая вадзяная брыдота, піць не будзе.

Ваду ім далі толькі на трэці дзень, ледзьве ўжо жывым, каля гэтага занядбанага маёнтачка па жытнім, затканым танюсенькай павучынкай ржышчы, што раптам заблішчала проці нізкага паружавелага сонца, калі доўгую калону закурэлых, як на малацьбе, палонных салдат прывялі пад калючую, укаранелую на замежку дзічку.

Глытаючы сліну, згаладалыя, ашалелыя людзі пачалі латашыць на ёй дробныя, рабенькія ад чорных плям і даўкія грушкі, покуль у цёмнае лісце не бабахнуў з вінтоўкі бялявы і сутулаваты вартавы, загадваючы ўсім сесці.

Кожны вечар перад змярканнем, паставіўшы зводдаль кудямёты, пачная варта абыходзіла іхні гурт і шчыльненька трамбавала іх у цесную кучу, б’ючы ў плечы акутымі ў жалезных падкоўках і ў плешках шыпоў цяжкімі ботамі.

Усе гэтыя дні яны, польскія палопныя, рабілі для сябе высокі, пераплецены ў некалькі столак сівым калючым дротам часовы загарад. Сёння хадзіў і Літавар — укопваць тэлефонныя слупкі: яемцы, мусіць, збіраліся правесці электрыку. Тут ён і напаткаў, разгаварыўшыся, высокага чарнявага, з залатым зубам Васіля Харошку. Пазнаў адразу, па гутарцы, калі яны падымалі сыры, з укручанымі шкляпымі кубкамі тэлефонны слуп і Харошка закрычаў на гультаява' тага ды, мусіць, і нядужага палячка-мазура:

— Што ты трапечашся, як той у портках? Бяры!

— Гэй, ты адкуль? — зарадаваўся Літавар, пазнаўшы свайго «красавяка».

— Яка ружніца,— скасіў на Літавара злое вока, яшчэ не астыўшы ад злосці, Харошка.

— Па гутарцы чую, што свой.

— Дык падымай ты, свой ці чужы,— не даваўся загаварыць Харошка, а потым ужо, калі іх, змучаных работаю, прыгналі ў маёнтак і налілі кацялок астылага, што астаўся ад немцаў, фасолевага супу, Харошка, скоранька высербаўшы сваю долю, раптам падабрэў, спытаў ужо сам:-'

— Дык ты кажаш — свой. А скуль жа сам будзеш?

— 3-пад Дварчанаў. 3 Верасава, мо чуў?

— Го-о.— Харошка абцёр жменяю рот.— У Дварчаны я на фэст хадзіў. Дзеўку там з Дубатоўкаў меў.

Ужо ў лагеры, калі яны прымасціліся на замежку пад грушаю і па лісці з нізкага неба зашапацеў холадам нудны дождж, Харошка спадцішка дыхнуў Літавару ў вуха:

— Скалеем, дойдзем тут або вошы заядуць. Па мпе гвіжаць, не ўседзець...

— А ты хочаш у горы жыўшы з перцам есці.

— Нашто так жыць? — ізноў дыхнуў цяплом у вуха.— Уцякаць трэба...

— Як ты ўцячэш? — У Літавара ажыло, страпянулася пейкае здушанае, змардованае спадзяваняе на ратунак.

— Тут з Моўчадзі адзін.— Харошка папярхнуўся, закашляўся і, азіраючыся круга сябе, зноў прыхіліўся да Літавара.— Учора ўцёк. Клікаў пават мяне...

— I чаго ж? — новасць задухі сціснула Літавару горла.

— Халера, збаяўся, а сёшія каюся,— пехаця прызнаўся Харошка. I ўжо таямніча зашаптаў: — Там за ровам, кўды ходзім па сваёй патрэбе, хлопцы прымаскавалі пад дротам дзірку. Там лягчэй прашмыгнуць — вартавыя ўцякаюць далей ад гэтага ванішча.

— А не нарвёмся? За дротам ужо не пашкадуюць. Капец яа месцы...

— Баязліваму і корч мядзвсдзь.

Палахліва-шапаткую ціш дожджыку, а разам і гэтую гутарку абарваў, палыхнуўшы чырвоным агнём, блізкі за калючым дротам стрэл.

~ Гэта япы так, для перапуду, страшаць нас,— счакаўшы, азваўся Харошка і зпоў застагпаў пра сваё, набалелае: — Трэба ўцякаць. He сёпня, дык заўтра. Няма чаго марудзіць, a то дойдзем тут.— I ён паставіў высокі каўнер свайго кавалерыйскага шыняля.

Курчачыся ад азыраватага холаду, Літавар маўчаў: пе-. рад вачыма, як з глыбокай каламутнай вады, выплывала белаватая, у вянку стракатага бярэзніку шаша, пясчаная дарога, што ляніва перапаўзала яе, высокі перад вёскаю крыж і свая за маладші цёмным клёнам хата..,

XXIX

За польскімі пагранічнікамі верасаўская пагоня выбегла толькі на грудок, да нясмела зялёнай, трохі ліловай, што адно ўгдедзелася, маладой руні, рассечанай шарай палявой дарогай. Мужчыны нібы здагадваліся, што ў блізенькім, спярэшчаным жоўта-яснымі бярэзінкамі хвойніку прыціхлі гэтыя два спешаныя пагранічпікі, каб узяць, падпусціўшы бліжай, каго-небудзь з іх на мушку. Тым болып што верасаўцы беглі не ўрассыпную, а па-авечы збіўшыся ў купку.

Першым пайшоў вальней, а потым і зусім спыніўся Імполь Верамёй:

— Што мы маем салдатаў лавіць, што салдаты вінаватыя?

— Карабін у іх забяром,— раз’юшана захроп, пераскокваючы глыбокую, з разбоўтанай заціркай гразі каляіну, Жэнік Рэпка.

— Хваліся.— Імполь Верамей аб.мацаў сваю шаблю, нібы не верачы, што яна вісіць пры боку, паправіў. яе.— Во зараз як бабахнуць з-за хвойкі — так і дасі дуба.

— Мусі, ён праўду кажа,— нехаця спыніўся і высокі выпетраны, з паўпадапымі, у зеленкаватым моху шчокамі Саўка Аўсянік,— Трэба бегчы пастарунак раззбройваць: там руж’і і паперы сакрэтныя.

— Што з тых папер, нам зброя трэба,— выцер рукавом сухія, запечапыя ад гарачыні губы Жэпік Рэпка.

— Я і кажу.— Імполь першым і завярнуў назад.— Тут не да юру, абы вынесці скуру. Да сябе япы не падпусцяць, будуць страляць...

Гэтая валтузня па грудку і выратавала мо ад немінучае смерці аднаго з гэтых трох, бо ў іх цэліўся, прыкленчыўшы за шырокаю, з неацярэбленымі лапамі хвойкаю старшы даўганосы пагранічнік, але яго перапыніў малодшы:

— Зачэкай, здаесе, жэ одэшлі.

— Пайшлі. А ведаеш, што было б, каб япы дагналі нас бяззбройных.

— Абсікалі б мы з табою гэтыя хвойкі ад страху,— засмяяўся маладзейшы.

— Мордэрцы *, курва іх маць! Добра, што по аддаў карабіп.

— Опануй сепь, есьлі хцэш жыць, то мільч! **

— А я юж то мам в дупе ***',— сказаў даўгано-

* Забойцы.

** Апомніся, калі хочаш жыць, то маўчы!

*** lie магу, мйе ўжо ўсё роўна.

сы, але апусціў карабін, вылазячы з-пад прысадзістае хвоечкі і чапляючыся доўгім брылем кепкі за патапыраныя зялёныя лапы. Падняў яе і засмяяўся: — Ну і шапку мне далі.

— He шапка, а вроне гняздо,— засмяяўся маладзейшы.

— За такога каня такую шапку,— пакруціў галавой даўганосы,— халеры на іх нема.

— Цяпер глядзі не шапкі, а галавы. Кідай кульбу.

— Што? Май літасць.

— Схавай пад хвойку карабін і давай лапу-цапу. Шыбчэй.

— Ты што, хворы?

— Кажу, кідай і пайшлі, покуль тыя ідыёты не апомніліся.

Але пагоня, завярнуўшы з грудка, ужо мінула позняе, што рэдка выткнула з пабаранаванай раллі два зялёна-бурачковыя вузкія лісцікі, жыта і, шоргаючы шорсткім, зарослым сівенька-ружовымі натапыранымі каткамі ржышчам, сігалі цярэспаля да высокага насыпу вузкакалейкі, што бегла тут каля Верасава поруч з шашою, абвешанай з сухаватым шэлестам бярэзін.

Перад імі спадцішка пырхалі глухія, смутныя ўвосень жаваранкі, з жалосным цвірканнем зляталіся ў шырокую грумадку і, мякка трапечучы крыльцамі, падымаліся ўгору, каб адтуль рассыпацца зноў па ржышчы.

Прытрымліваючы адною рукою доўгую, з кутасікам на ручцы шаблю, каб не вельмі замінала ісці, Імполь Верамей сігаў першым. Глыбокая, патайная радасць віравала ў яго душы. Што чынілася на свеце, выразна ён не ўяўляў сабе, але ведаў, што чынілася нешта вялікае. Яго займала тая, сёння чутая павіна, што бальшавікі перайшлі граніцу і блізяцца сюды.

Кажуць, што яны будуць адбіраць у асаднікаў і дзяліць на бедных зямлю, што настапе роўнасць. Але якая яна, Імполь дадумацца, дапытацца ў самога сябе не мог: як ён зраўняецца і праўда з граматным Грабяпкам?

Ён думаў цяпер пра другое: адкрыецца граніца з Расіяй, і ён уцячэ туды з Хрысцяй, Уцячэ. Забярэ яе і паедзе. Там, кажуць, ёсць шахты, дзе добра зарабляюць. Ён пойдзе туды рабіць, на тыя невядомыя, нябачаныя вугальныя іпахты, што здаваліся яму вялікаю чордаю ямаю, дзе людзі білі кіркамі, калолі вугаль і адвозілі ў тачках. Такі малюнак ён бачыў некалі ў школьнай кніжцы.

Імполь паглядзеў на цёмна-зялёныя, у чубках лесу далёкія груды, за якімі хаваліся Дварчаны, і падумаў пра

Хрысцю. Як яна там цяпер у Грабянкаў? А можа, дзе паехала разам з імі, уцякла. Паўзла чутка, што асаднікі, хто як можа, пруць пад Літву, як гэтыя пераадзетыя пагранічпікі.

Падыходзячы да высокага насыпу вузкакалейкі, Імполь пабраў разгон, узбег на жвірыстае палатно, пайшоў ім, стараючыся трапіць нагою на шпалы.

Жорстка рыпеў, хрумстаў пад пагамі жвірысты пясок у Жэніка Рэпкі — ён подбегам ішоў з другога боку рэек, а пасярэдзіне іх сіплавата дыхаў, хроп хворымі грудзьмі худы сутулы Аўсянік. Па яго бледпа-зеленаватых шчоках выступіла нездароўчая, як у сухотніка, чырвань.

Ён суха захыркаў, хацеў адкашляцца, але не здужаў, сказаў асіплым голасам:

— Учора дадому прыйшоў. 3 Наваградскай турмы.

— Як? Пусцілі? — падымаючы шаблю, каб не зачапіцца ёю за рэйкі, Імполь перайшоў на другі бок пасыпу.

— Чакай — пусцяць,— зачмыхаў у свой задзірысты кароткі нос Рэпка.

— Варта ўцякла, і мы ўжо тапчанамі дзверы высадзілі.— Аўсянік прыпыніўся, глытнуў тугога вільготнага ветру і хрыпата, са здушаным свістам закашляўся.

«Сухоты ў яго, мусіць»,— падумаў Імполь, але яго гэтыя мыслі перабіў Жэнік Рэпка, раптам паказваючы наперад шашы, дзе з яе зварочвала, гнучыся пад поўнымі мяшкамі, грумадка босых кабет з цыбатым нядужым мужчынам, што адставаў ад іх.

— Чаго яны ўцякаюць? Староняцца нас?

— Пэўна, нсчага ў мястэчку набралі. Баяцца, зпачыць,— сказаў Імполь, узіраючыся, як цераз перакапанае картаплянішча да ружаватых, з голым ужо пруццем, на вяршках якога трапятаўся паслед лісця, кустоў ракітніку ўцякалі чатыры бабы з цыбатым мужчынам. У яго ад цяжкага мяха падгіналіся і запляталіся ногі.

— Трэба пераняць,— хрыпата задыхаў Аўсянік,— дазнацца, што робіцца ў мястэчку.

— Дай шаблю! — падскочыў да Імполя Жэнік Pan­Ka: яму, мусіць, як малому, карцела патрымаць у руцэ ды паганарыцца гэтай страхатліва-прыгожай цацкай.

Імполь выцягнуў з жалезнай похвы доўгую, што, як маланка, бліснула неспадзяваным страхам, крываватую шаблю.

Жэнік Рэпка, нібы захмялеўпты ад нечаканае радасці, выхапіў яе з Імполевых рук, занёс у правап руцэ пад гала-

вой, ловячы халоднай адпаліраванай сталлю жаўтлявае, што схавалася ў імгле, сонца, зароў з усяе моцы:

— Стой, кажу!

Бабы, перапуджаныя гэтым нечакапым крыкам, што было моцы замільгалі рудымі загарэлымі лыткамі, толькі нядэшлы мужчына прабег колькі крокаў і скінуў з сябе цяжкі мех. Стаяў, выціраючы рукавом упрэлы лоб і, мусіць, не баючыся гэтай аголенай шаблі, што мігатліва паблісквала над Жэнікавай галавою; нечакана і зверавата спытаў:

— Ну, чаго ты хочаш?

Жэнік Рэпка, зачапіўшыся за кучы сухога, накіданага ў разоры картапляніку з пераспелым, у сіваватым пуху асотам, спыніўся таксама, паказаў шабляю на мяшок:

— Што нясеш?

— Соль. He бачыш, што цяжкая? — Мужчына скасавурыўся вачмі на шаблю.

А бабы, прыгнуўшыся і думаючы, што іх не бачаць за рэдзенькім ракітнікам, як курапаткі, адна за адною беглі далей.

— А ў іх што? — паказаў туды, за ружаваты ў рэдзепькім лісці ракітнік Жэнік Рэпка.

— А што ж у іх? — варухнуў тоўстаю, цяжкаю адвіслаю губою мужчына.— Таксама соль. Вунь ыа станцыі ў складзе яе гібель, ідзі бяры. Адна ўжо наелася. Завярнула глыбаю.

— А ты што гасударственнае дабро цягаеш? — падыходзячы сюды з Імполем, учуўшы здалёк гутарку, папытаў Аўсянік.

— Якое ўжо гасударства,— сказаў мужчына з прадаўгаватым тварам і адвіслаю тоўстаю губою.— Паліцыя вупь пахавалася. Людзі бяруць усё.

— Ты кажаш, разбеглася паліцыя? — захыркаў і зайшоўся ад задухі Аўсянік.

— Людзі казалі, і я кажу. Сёпняшшм светам разбярэш? — адступіўся ад мяшка і ўгнуў голаў’ даўгавіды мужчына.

— Хлопцы, скарэй,— махнуў рукою Аўсянік, заварочваючы назад па шашу і падцягваючы сваю ўкалечаную нагу.

— Можа, сюдэю, цямроваю дарогаю праз лясок,— прыпыніў яго Імполь.— Барзджэй будзе.

Рвучы між кустоў ракітпіку залаціста-сіняе вастрыё мігатлівае павучыны, япы пусціліся па бурачкова-шары ад пераспелае чарады лужок.

У смутпа пажухлым алешніку радасцю рдзелі па сонцы

вманлівьш жарам чачоткі буйных ягад высокай гнуткай каліны.

Слізгаючыся па бародах спалавелага сушніку, туды да маладога, што не асыпаў яшчэ дзіравае лісце, алешніку памкнуўся Жэнік Рэпка.

— Гэ, хлопцы, а што гэта за ягады?

— Сарві сабе бант, яшчэ адзін начэпіш,— засмяяўся Імполь, але, убачыўшы, як Рэпка секануў шабляю па звіслай верхавіне тонкага дрэўца, ужо са злосцю закрычаў:

— Жывое не губіі

— А што табе муляе? — злавіў адсечаны вяршок у чырвані налітых сокам і празрыстых ягад Жэнік Рэпка.

Бабы, згледзеўшы, што трое незнаёмых з блішчастаю шабляй завярнулі ў іхні бок, са сполаху яшчэ больш паддалі сабе ходу.

— Цю-ю, лаві іх! — прысвіснуў, жмурачы проці сонца свае вузкія, як у ката, вочы, ЖэніігРэпка.

— Ты што, здзяцінеў? — паслізнуўся на бародах спалавелага белаватага сушніку Аўсянік.

— Чаго там, няхай патрасуць сваімі цыцкамі.— Жэнік Рэпка паводліў шпурнуў ссечаную, у празрыстай чырвані ядроных ягад каліну.

— А вот таго,— раптам змяніўся з твару і яшчэ болып уцягнуў голаў у плечы сугнет Аўсянік: — Мы, лічы, тут рабочая гвардыя, а табе ўсё смешачкі. I парадак, паслушэнства павінна быць.

— Так ужо, можа, назначыў сябе і ў старшыя?

— Лічы, што так.

— Ну,— страпянуўся Жэнік Рэпка.— Ты гэта нас: коськось ды ў аглоблі.

— Аглобель няма, а парадак мусі быць, як у войску.

— Ты глядзі, га.— Жэнік Рэпка падскочыў да Імполя, махнуў локцем: — Які мудры.

— Аціхні, a то ходзіш, як на вастрыі.— Імполь нібыта незнарок працягнуў руку, забіраючы шаблю.

Жэнік сумеўся і сярдзіта змоўк, тоячы злосць і на Імполя.

Адчужаныя адзін да адпаго, увайшлі ў стракаты ад жоўтага лісця, • з высокім над галавою сухім шалясценнем бярозавы гаёк. Па нагах зашлёгаў пруткі, абсыпаны ўжо выцвілым цветам верас, блыталася зялёная шырокая, пер’ем падобная на асаку трава, між спрадвеку зялёных і гаркавата пахкіх кустоў ялаўцу ліпуча і туга рвалася сіняватая павучына. Hori чулі мякаць волкага бура-зеленкаватага моху, усыпанага жаўтлявым лісцем.

Перагонамі, калі ўздыхнуў, ідучы стараною, вецер, на волкі мох, на павучыну, па дарогу з чорнымі каляінамі, дзе Імполь убачыў пруткі, з чырвопай, крышку выверпутай ад натугі галоўкай, што занач падняўся маладзенькі асавік, плыло з смутным палахлівым шалясценнем сырое бярозавае лісце.

Ад яго ўзбунтаванага трапяткога шолпату ў Імполя брала сцішнасць. I неўспадзеў пачаў падкрадвацца ў душу холад сумнення — чаго ён ідзе з гэтымі двума арыштантамі, што на злом галавы пруць у мястэчка, каб прыдбаць зброю і паласавацца чым-небудзь? Падсунеш разам з імі мазгаўню. I як смолкая жывіца з падсечанай хвойкі, выступала і дадавала адвагі і жудаснай радасці, што Аўсяпік не падобны да канакрада ці злодзея. Адно нёразгаворлівы і пануры, як сыч. I сухотны. Страціў здароўе — аднялі мо на пастарупках. Там, кажуць, білі гумамі па пятах, адбіваючы ад косці мяса. Бо ідзе, як спутаны, падграбае праваю нагою, і япа нібыта не служыць яму.

Імполь прыглядаўся да Аўсянікавай хадзьбы, покуль той па калені не схаваўся ў парасонах пабурэлага, пабітага рудою папаратніку, што заглушыў край высекі.

За ёю пачыналася лагчына з чубкамі паджоўклас конскае цыбулі, рудое, у бурачковых вяршках асакі. Далей свіціўся жоўты разложысты, уперамешку з пруткім грабпіком шыракалісты арэшній, за ім цьмянай чырванпю загарэлася шчотка скошанага грацкоўішча з карычпяватымі шарэнгамі ядронае, пастаўленае ў кучкі грэчкі. У бура-зялёным картаплянішчы, угінаючы голаў з доўгаю, пястрыжанаю грывай, за плужком, які трымаў вусаты, у пляшывым аблезл'ым каўпаку мужчына, цягавіта і панура ішоў пераласы конь.

Выворвалі картоплі. На мяккім полі стаяла ўжо некалькі поўных, з кароткімі жычкамі, завязаных і пакрытых картаплянікам мяхоў.

За плужком, разграбаючы зямлю і выбіраючы ружаватыя картоплі, з шарымі каранёвымі кошыкамі ішлі тры кабеты. Тоўстая мажная маці з дзвюма высокімі танюткімі дочкамі — роўнымі і падобнымі адна да адной, мусіць, блізнятамі, з сарамяжліва прыгожымі тваркамі.

За картаплянішчам, абгароджапая шчытным яловым частаколам, расцягнулася доўгая, з сенцамі і хлявом у адным шары, крытая чарапіцаю хата. За ёю прысела, нібы рассунулася ад збожжа, гумно.

Там, цягаючы за колца, звінеў ланцугом чорны сабака, душыўся і хроп ад злосці.

— Здарова былі, цёткі! — абыходзячы тугія гузаватыя мяшкі і топячыся сваімі скрыўленымі жоўтымі чаравікамі ў мяккай разварушанай зямлі, павітаўся Аўсянік.

— Здарова,— нехаця, заместа прыціхлых дачок і жонкі, што скрыва пазіралі на падазроных, узброеных кінжалам і шабляю хлопцаў, адказаў мужчына ў рудаватым пляшывым каўпаку, прытрымаўшы ў баразне сытага дагледжанага каня.

— Нікога няма там у хаце?

— А хто ж павінен быць? — ад злосці шлёгпуў ляйчыпаю каня, што лез і крывіў баразну, насцярожаны гаспадар.— Старая вунь на печы ляжыць.

— Я пра салдат ды паліцыянтаў пытаю. Япы цяпер на хутарох адседжваюцца.

— Што ты, чалавек, якія паліцыяпты? — загаварыла з картавасцю ў голасе тоўстая, жаўтлява-нездароўчая з твару кабета.— Валацугі нейкія нядаўна пабеглі.

— Якія валацугі?

— Вот, праў^у кажуць, карову б’юць за зык, а бабу за язык,— сказаў гаспадар, кладучы пабок плужок з растапыранымі ручкамі і падыходзячы бліжай.— Асаднікі вунь з мястэчка. Пэўпа, Грабянкі ў сваю асаду на роварах паехалі. Ды мо і паліцыянты пераадзетыя з імі. Чалавек пяць.

У Імполевай душы страпянуўся зноў легкакрылы мяккі страх — што з ёю, з Хрысцяй?

— А вы хто ж будзеце? — высыпаўшы ў мяшок ружаватыя картоплі, махнула пустым кошыкам жаўтлявая, нездароўчая ў твары кабета.

— Вот ты, баба, пытаеш,— шлёгнуў у яе бок вузлаватаю пужкаю трапятлівы гаспадар,— Ці не бачыш, во чырвоны бант на грудзях.

— Спярша правер, а потым вер,— пакруціла тоўстаю хусткаю жонка.— А ты ўжо раздаверыўся.

— Ну што будзе міру, то і бабіпаму сыну,— махнуў карычновым пляшывым каўпаком гаспадар.— Але ж свае, здэцца, людзі,— і зноў зіркнуў на Імполеву шаблю.

— Свае, свае, чаго там,— хрыпавата і ўдушліва закашляўся Аўсянік.— 3 Доўбніч я, а яны — верасаўскія.

Дзяўчаты скоса і моўчкі паглядалі на Імполя з Рэпкам.

— А з руж’ямі былі ці не? — злавіўшы іхні зірк, спытаў Рэпка.

— Здэцца, не відаць было руж’яў,— за дачок, пібы асцерагаючы іх, адказала маці.

— Ну, хлопцы, можа, зменім маршрут? — нечакана sa­

радаваўся Аўсянік і закульгаў упоперак поля, падцягваючы непаслушную нагу.

— У нас і выходзіць: так-сяк накасяк, абы не па-людску,— цыркнуў сліпаю Жэнік Рэпка і марудна пайшоў, азіраючыся на блізнят-хутаранак.

Забыўшыся пра сваю злосць, каля шашы ўжо, топчучы жоўта-шархатлівае, насыпанае на чорствую сцежку бярозавае лісце, прыцмокнуў языком:

— Ну й хутараыкі, халера, хоць вады напіся.

— Хараство, кажуць, прыглядзіцца, а розум прыгадзіцца,— крыва, неяк адным бокам рота ўсміхнуўся Аўсянік.

— Можа, і так.— Жэпік сышоў са сцежкі, блытаючыся ў звінючых сухіх бадылях з кілішачкамі насення, параўняўся з Аўсянікам.— Жаніцца, можа, і ўсё роўна. Міла пе міла, а купіў, дак еш, .а любіць не, праўда, Імполь? — Ён знарок лісліва спытаў, слухаючы спіною, што адкажа той.

— А я, спытай, чаго тут? — збіўся з хады Імполь.

— А што ты тут — ясна, як у божы дзень.

— Каму ясна, а каму не.

— Да Хрысці бяжыш. Што, не, няпраўду кажу? — задраў угору брылёк свае кепачкі Жэнік Рэпка.

На Імполя шугануў гарачы вар, перад вачмі застракацелі, зліліся ў адзін чорны пас камлі струпатых бярэзін. Сцінаючыся, як ад болю, ён ледзьве вымавіў:

— He заўсёды світае, як певень спявае.

— Тады, можа, пойдзем у Дварчаны?

— Мне адна халера.

— He кажы...

— Нічога, хлопцы, туды паспеем, а паліцыянты папраўдзе паўцякалі з мястэчка,— перайшоў на мерную хаду Аўсянік.

— Сядзяць у Грабянкавай асадзе, як мышы пад венікам. Нават і не дыхаюць. Ах ты, ядры тваю дагары,— зайшоўся ад рогату Рэпка.

— Глядзі і ты, каб дагары зубы не задраў.— Імполь азірнуўся на Дварчаны: брала злосць на Рэпку, што пад’юшчыў усіх звярпуць у Грабянкаву асаду.

— He бойся, я першым пайду, шаблю толькі дай,— падміргнуў ён Імполю і ўжо крыкнуў Аўсяніку: — Слухай, камандзір, шнуруй шыбчэй.

Аўсянік хацеў нешта сказаць і толькі зяхнуў, задушыўся ад раптоўнага кашлю і, сіпата бухаючы ім у такт сваёй няскладнай хадзе, пайшоў услед за Рэпкам.

Яны ўсе трое, мінаючы хутар, зашоргалі чаравікамі па ружаватай шчотцы грацкоўішча, каб выйсці на Груд — там, 372

хаваючыся ў мяккую заціш ялаўцу, выкладзены абапал шарымі, абвеянымі дымам мятліцы каменнямі, бег у круцілаўскі млын, у Грабянкаву асаду, гразкі, непраезджы ад глыбокага пяску ўлетку і тугавата-чорствы, як бітая дарога ў дажджлівыя дні, дварчанскі гасціне^.

Збоку каля яго, мінаючы кусты з'раджайпага, у сівых ягадах ялаўцу, бегла лёгкая, як падмеценая, сцежка, там-сям пабітая чорнаю воспаю норак, з горбачкамі паточанага пяску.

Ідучы першым, Аўсянік незнарок гроб праваю клышаногаю яагою гэты дробяы, як прасеяны па сіта, пясок. Нарэшце зачапіўся за вылушчаны з зямлі шара-сухі, абадраны адкары ялаўцовы корань, хрыпата мацюкнуўся.

— Нага во не служыць. А ўсё праз іх. Білі ў пастарунку, на хрыбетнік стаўшы каленьмі. Нэрв недзе ў шыі зашчамілі. I рука была аднялася саўсім. Яшчэ і цяпер як не свая.

— Няўжо ад нэрва прылучылася? — здзівіўся Імполь, пазіраючы, як Аўсянік трохі падвалокваў сваю нагу ў аблезлым ад едкае расы і, мусіць, ніколі пе ваксавапым чаравіку з вялікаю латкаю збоку над мезеным пальцам.

— Дзіва.— Аўсянік паглядзеў на свой шары, зашнураваны сырамятным шнурком чаравік.— Месяц падняцца не мог. Чуць не заходвалі.

— Ну, дух з іх вон, пападуцца і яны! — Рэпка сцяў зубы і патрос кулаком на замглёную сіняватую лагчыпу, дзе ў зацішку жоўтых дрэў стаілася шара-карычневая вёска. Зводдаляк яе трапяткім жывым бляскам пералівалася і грала, адбіваючы глыбіпю сіпяга ў бела-сівых, набрынялых на дождж хмарах неба, вялікае возера. За ім бялеў у чырвані канадскіх кляноў цагляны будыпак асады, шарэлі чарапічнымі дахамі доўгія будынкі гумна і стайні.

— У вёску зойдзем.— Аўсяпік закульгаў на сцежку ў зялёнай, яшчэ не згаслай, з ружаватымі шышкамі дзяцелінкі.

— А чаго? — не разабраў Рэпка.— Цьмяпаю дарогаю да асады лепш падысці.

■ — Наўразе чаго трэба распытаць, што робіцца там.

— I праўда, a то падаткнёмся,— за Аўсяпіка стаяў Імполь, асцерагаючыся Рэпкавай гарачкі, ёп бачыў, што Аўсянік болып памяркоўпы і разважлівы, і нейкая павага затлелася ў яго душы да гэтага чалавека.

Яго заўсёды душыла пакутлівая зайздрасць і затоеная павага да людзей, якія чулі і вёдалі шмат. Яму здавалася, што яяы ведалі тую таямніцу, якую ён не ведаў і не мог разгадаць.

— Давай прыспешвай,— зверавата азірпуўся, нібы ўгадаў Імполевы думкі, Рэпка.— Нешта ты ўсё агінаешся.

— Ішоў ваякам, а назад ракам. Адважпы знайшоўся,— каламуццю закіпела ў Імполя злосць па Рэпку.

Стрымгалоў з грудка гасцінец збег у хваёвы, з чырвопымі мухаморамі лясок. Ад іх ажно гарэла ў вачах, і гаркавата пахла імі. Жалосным танюткім ціліўканнем на гутарку мужчын адзывалася белашчокая сініца. Гасціпец злучаўся з дарогаю, і яна ўжо, як пашырэлая, поўная рэчка, убегла ў вёску, загорбіўшыся між частаколавых платоў і ружаватым, засмечаным саломаю ды загаджапым каровінымі аладкамі брукам.

У развілцы перад вёскаю, абгароджаны шчыкетнікам, распасцёр сваю крыжавіну высокі, пафарбованы на чырвона крыж. На пабелены плоцік абляглі яспа-жоўтыя кветкі позніх, што пе вельмі баяцца марозу, зімовых вяргіняў.

Рэпка, дайшоўшы першым, жарнуў нагою ў плоцік, выбіў шчыкеціну. Потым ускочыў туды, у пераплеценыя вяргіні, і, бузуючы іх, пачаў турзаць, не могучы зрушыць з месца глыбока ўкопаны дубовы крыж.

— Глядзі, бо зараз і вёску ўзбунтуем,— Аўсяпік зашкроб пагою па калматай траве, пераходзячы каляіпу.

• — Панастаўлялі тут.

— Пачакай, не панікуй.

— He вырваць, халера.— Рэпка, узяўшыся рукамі за шчыкеціны, перакінуў цераз плоцік абедзве нагі, выскачыў з яго.

Імполь убачыў, як з-за разложыстай, што раскашавала і гарэла жарам спелых ядроных ягадаў, нізкай рабіпы перад першаю хатаю высунулася і схавалася зноў сінявата-злінялая хустка.

Далей на вуліцы, каля счарнелае, гнілое ўжо лаўкі, што падперла плот, збілася купка дзяцей.

Яны сцішыліся, утупілі ў зямлю вочы, убачыўшы трох чужых мужчыы. Няўзнак зіркалі, то на Імполеву шаблю, то на Аўсянікаў пабіты ржою, педзе доўга хаваны пад застрэшкам кінжал.

— Ну, што прыціхлі, як вараб’і пад сеткаю? — спыпіўся каля іх Аўсянік.

Мепшы хлопчык раптам скрывіўся, зашморгаў посам і прыпусціўся ўцякаць, мільгаючы з-пад ломкіх кудзельных штаноў ружовымі пятамі.

— Во дае лататы, думае, струк адрэжам,— пакруціў галавою Жэнік Рэпка і ўжо маргнуў болыпаму сярод іх і ажно рудому ад густога рабацішія хлопцу: — А вы не баіцеся?

— Не-а,— кісла хмыкнуў і прыжмурыў свае вузкія вочы рабы хлопчык.— Хіба мы малепькія?

— А піто чуваць y асадніцкім двары? — перабіў Рэпкавыя жарты Аўсянік.

— Хіба ў вас вушэй няма? — зазлаваў хлопец, скрыва і з бояззю пазіраючы на Аўсяпікаў пабіты ржою кінжал.— Страляюць вуньдзека.

— Як страляюць? — страпянуўся Жэнік Рэпка.

— Туды няможна хадзіць, мама будзе свалыцца,— адазваўся другі з-пад вялікай, насунутай на вочы шапкі.

— Асаднікаў ловяць,— дакладней падказаў большы, густа заляпаны на худзенькім твары бурым рабаціннем.— Усе з вёскі пабеглі.

— Няўжо?

— Ага, адно пас патурылі.

— А паліцыянты там ёсць? — асіпла перапытаў Аўсянік.

— Мусяка, ёсць.

— Ну, хлопцы, рушылі, чаго маем стаяць.— Ад раптоўнае гарачыні Жэнік Рэпка расшпіліў каўнер злінялае кашулі з карычневай бірулькай замест гузіка.

Каля нізкіх, з пабеленымі сценамі хатаў, што ўзіраліся на вуліцу цёмна-сляпымі вокнамі, здаецца, пікога не было. Толькі пад яблыняй, што аблягла цяжкімі лапамі на рагатыя падпоры, каля шара-зялёнага плота, абапіраючыся на кіёк, стаяў высокі і белы як лунь чалавек у чорнай камізэльцы на сподняй палатііянай сарочцы.

— Дзень добры, дзядзька,— павітаўся Імполь, чапіўшы нават сваю кепку.

— Дзень добры,— адказаў белы як лунь чалавек у чорнай камізэльцы на сподняй сарочцы і прызнаўся: — Сляпы я, не бачу, чые ж вы будзеце?

— Верасаўскія мы,— прыпыніўся Імполь, прытрымліваючы, нібы хаваючы за сябе, шаблю.

— Няўжо праўда, што Саветы ідуць?

— Праўда, пазаўчора граніцу перайшлі,— сказаў і зайшоўся ад задухі Аўсянік.

— ПІто вы кажаце?

— Ды яны ўжо каля Наваградка! — крыкнуў Рэпка.

— А вы ці не ў двор?

— У двор.

— Мы перад колядамі, як пемцы адсюль адыходзілі, гэты фальварак разбівалі. Я сам палкаю ўсе вокпы вымалаціў, а што з таго? У жыцці, пэўна, дабра німа. Знойдзецца зноў якая халера.

— Мы ўжо, дзядзька, гэту халеру...— не дагаварыў Рэпка.

— Крый бог, каб свой на свайго руку падняў.

Імполь глядзеў на старога ў чорнай зношанай камізэльцы, па яго твар з белаю лёгкаю, як дым, барадою, на яго з вузламі сіпяватых жыл доўгія рукі, што ашчаперылі арэхавы кіёк.

За яловым плеценым частаколам з асенняга гародчыка пахла сопкімі падаспелымі памідорамі і жаўтлявымі, што спалі ў разорах, нібы варушачы хвосцікамі, тоўстымі насенпымі гуркамі і бурачковымі, сточапымі дападнымі восамі паападанымі грушамі-гарасімкамі.

I Імполю спомнілася нешта даўняе, як ён пералазіў украдком у чужы сад, як яго лавіў гэтакі самы нямоглы стары.

Ёп усміхнуўся тому даўняму здарэппю і заспяшаўся збоку плота, топчучы расплясканыя павукі спарышніку.

За доўгаю вёскаю, 'што пахла яшчэ нявывезеным гноем з раскрытых хлявоў, яны завярнулі пад млын.

Перайшоўшы каля закрытага на завалу млына драўляны мост, дзе з высокіх заставак цяжкім шыпучым грукатам падала на зялёныя замшэлыя каменні і віравала ў белай neue жаўтлявая вада, скоранька пашыбавалі чорнаю тупкаю, што блыталася ў парудзелай асацэ, сцежкаю ўздоўж возера.

Над разарваным бляскам вады, над рэдкім пры беразе сітнікам у бяспамятнай радасці плавала, шмыгала ластаўка з ружаватым, як аблітым крывёю, воллем.

Імполь, чуючы, як недзе пад сэрцам занывае лёгкім болем сцішны, перамешаны з невядомасцю і цікавасцю страх, апярэджваў Аўсяніка, што ўсё задыхаўся ад скорае хады і суха, дзярката кашляў.

Наперадзе траслася ясная, у сіняватыя балонкі Жэнікава кепка: ён, разгарачаны і ўзбунтованы, задзёршы голаў, разгоніста спяшаў у Грабяпкаў двор.

Праз бурачковы, падпалены восенню драсён і бураватую палеглую траву тупкая сцежка завілася пад жаўтлявыя, што асыпалі лісце, гузаватыя ў камлях ясені.

Там, за чорньші камлямі дрэў, за вянком чырванаватага, як апечанага першым замарозкам вішанніку, за кустамі зрадзелай акацыі, зялёна-цёмпага бэзу яспа бялеў сваёю сцяною дом пад цынкавым, у шашачкі, дахам, утыканым чырвопымі камінамі, з трохкутным фраптонам, дзе палавінкаю месяца суха паблісквала акно.

Пешта таемнае было ў гэтым доме, што свяцілася за чорнымі шурпатымі камлямі старых дрэў, за вянком нізкіх кустоў акацый і бэзу. I нейкі здушаны таемны крык ішоў адтуль.

Тупа разрываючы гэтую ціш, бахпуў і тройчы адклікнуў-

ся ў лагчыне пад возерам у навіслых жаўтлявых вербах печаканы стрэл.

Здаецца, ад яго, ад гэтага стрэлу, з маладога ясеня сарваўся і паляцеў, кружачыся лейкаю, і сеў Рэпку на плечы чуткі драпасты ліст.

— Што та? — прыгнуўся і палахліва зіркнуў назад Жэнік Рэпка.

— Чакай, пе спяшы.— Аўсянік затуліўся за гузаваты чорпы камель ясеня.

— Страляюць.— Рэпка прыпыніўся на сыравата-хрумсткай, высыпапай пяском дарожцы, абапал якой зялёным пер’ем блішчала нядаўна скошаная і зпоў ачунялая атава.— Мо асадпікі?

— He,— аддыхваўся Аўсянік і выціраў па лобе пахаладзелы пот.— Тут робіцца іншае.

— Што іншае?

— Бачыў, у вёсцы нікога пяма? Яна тут уся. Разносіць асаду.

— А страляюць чаго? — Імполь стаяў у крузе чутка-шапаткога лісця, што нападала з маладога, заглушанага старымі дрэвамі клёпа.

— Можа, асаднікі, а я ж і кажу. Дай шаблю! — пад нагамі ў Рэпкі зарыпела жвірыстая сцежка — ён вярнуўся да Імполя.

— Чакай, шабля не зашкодзіць і мне,— ловячы абедзвюма рукамі шаблю, Імполь адвярнуўся ад Рэпкі.

— Можа, і праўда, дай яму. Хай сходзіць, гляне,— ціха папрасіў Аўсянік і зайграў хрыпатымі грудзьмі.

Імполь вырваў з похвы шаблю, аддаў Рэпку, адчуваючы яшчэ доўга на далоні жалезны холад яе ручкі.

Стральбы болей не было, толькі за цёмна-зялёным вянком бэзу напуджаным чорным вараныём падымаўся крык;

— Ды пальні ты!

— Чаго думаеш?

I нейкі трэці, ужо аслабелы голас па-польску:

— За цо? Свенты божа.

— Яшчэ й пытае!

— За цо? Езус Марыя.

Ізноў той першы — звопкі і моцпы:

— Страляй кажу, чаго слухаць, што япа дзяўгае!

Трымаючы ў выцягнутай назад руцэ, каб ужо з размаху падняць над галавою, аголена-пякучую шаблю, Рэпка скоранька захрумсцеў па жоўтым жвірыстым пяску дарожкі. Звязаныя ззаду па халяўках, у яго цяляпаліся доўгімі каяцамі разбэрсаныя шнуркі.

Каля нізкіх дзяркатых кусцікаў з спежна-белымі, як град, ягадамі сцежка дабегла да зялёпага бэзу і схавалася там.

Схавалася там і ясная, у цёмныя балонкі, пасаджаная набакір Жэнікава кепка.

Аўсянік аблізаў звялыя, сухія губы і таксама выцягпуў са стракатай, пабітаіі сыпкаю ржы жалезнае похвы зелеяаваты, што цьмяна блішчаў ад тлушчу, кінжал. Спатыкпуўшыся па цагляпым бардзюры, перайшоў сцежку і ад спепшасці зноў закульгаў на правую нагу.

Імполь, чуючы трапятліваю душою, што зараз будзе пейкая праява, ішоў услед за Аўсянікам.

Невыразна, як у сне, яму зноў успомнілася Хрысця, у той чужой, велікаватай ёй сукенцы, сарамяжліва зачырвапелая ў твары, перапуджаная, збітая з тропу, што неўспадзеў папаткала Імполя з Ваўчком, калі япы прыязджалі прадаваць рыся.

I ўцякала тады, саромеючыся, мусіць, і чужой сукенкі на сабе, і каляскі з чужым дзіцем.

«А можа, яна тут, у двары, разам з Грабянкам». Імполь прыспешыў хаду, выперадзіў Аўсяніка і, абыходзячы нізкія, з бурачковым, апечаным холадам восені лісцем і белымі, як град, ягадамі певядомыя яму кусты, падышоў да бэзу, што густым вянком акружаў дом з маладым, пеабабраным ад ясных палітых антонаў і вялікіх чарнагузаў садам. Скалануўся ад неспадзяванага.

Босы, у галіфэ, у сподняй расхрыстанай кашулі, свецячы мокраю спацелаю лысінаю, на каленях стаяў малады, шырокі ў плячах Грабянка.

А перад ім, нібы пабойваючыся яго, калаціўся і не мог устаяць на месцы палахлівы, з шырокім пляскатым носам мужчына ў рудым шарачковым пінжаку і залапленых на калеыях плацянковых портках. У руках яго дрыжала дубальтоўка. Цяжка апусціўшы сцятыя кулакі, кружком каля яго стаялі папурыя мужчыны. Зводдалек ад іх уз.махвала рукамі і пешта неразборлівае прамаўляла сівавалосая, з перакрыўленым ад пакуты тварам старая Грабянчыха.

Імполь нават не паспеў згледзець, як да Грабянкі ззаду падскочыў Жэнік Рэпка і ўзмахнуў шабляй: бліснуўшы маланкай, япа ўпілася ў лысіну і раскроіла папалам голаў. 3 глыбокай раны захлястала і закурылася параю цёмначырвоная кроў, заліваючы белую споднюю кашулю па шырокай спіне. На каленях стаяў і ўсё не падаў, а толькі турзаўся засечаны пасмерць Грабянка.

Заенчыўшы, аб’ехала і на коленках папаўзла, аслабела, успляскваючы перад сабою рукамі, старая Грабянчыха.

У Імполя за спіною мацюкаўся і душыўся ад сухога кашлю Аўсянік:

— Што за самасуд, душу тваю воп! Па якому праву?

Імполь азірнуўся і ўбачыў, што каля белага дома з трохкутпым фраптояам, які падпіралі чатыры драўляныя калоеы, кіпела раз’юшаным мурашнікам купа вясковых людзей.

Чарнявы даўгапосы мужчыпа камлюкаватым, адвязаньш ад цэпа бічом з усяго размаху біў па цёмным шкле вокнаў — звопкі лускат шкла, што сыпалася каля падмуроўкі на кветнік з белымі натапырапымі, нібы ад холаду, астрамі, нечаканым болем працяў Імполева сэрца: а можа, тут разам з Грабяпкамі і яна, Хрысця.

Імполь подбегам кінуўся туды, прытрымліваючы пустую похву ад шаблі, што біла па назе.

У разбітым акне скразпяк, надзімаючы гарбом, падымаў угору фіранку. I там у хаце, за капелюшом распісанага ў чырвопыя кветкі шклянога абажура настольнай лямпы, Імполі> убачыў старога Грабянку, і ён перухома сядзеў, абхапіўшы рукамі голаў і ўпёршыся локцямі ў абрус.

Блытаючыся ў кветніку, Імполь падлез да акна і застыў зноў ад сполаху — на стале па абрусе ўжо расплыЛася вялікая пляма крыві.

— Што гэта з ім? — Імполь устрывожапа азірнуўся на мужчыну, што трымаў у руцэ прыгожае, з залацістымі кветкамі па белай абіўцы крэсла.

— Што, не бачыш? Жылы сабе перарэзаў.

Імполь, пераступаючы белы холад астраў, адыходзіўся ад акна да насцярожанай грамады падлеткаў, баб і мужчын, што пачалі адступацца, мусіць, змеціўшы, што сюды ўжо ідзе, падвалокваючы пагу і бліскаючы сіпявата-калючым, як прамень, вастрыём узнятага кінжала, Саўка Аўсянік.

XXX

У камеры пахла сырою прэспа-гаркаватаго вапнаю,

Пад самаю столлю ў кутку шурпатым лішаём зашалушылася чорна-зеленаватая цвіль.

Недзе з дзіравага даху ці з расколатага карніза сюды ў камеру прасочвалася вада, і на мокрым тынку за ноч вырас ценькі з чорнай ножкай грыбок.

Першым яго згледзеў высокі лупаваты, як заяц, і з тонкім гарбаватьш носам, нечым для Міці падобпы да іхняга

верасаўскага Літавара, збіты над Варшавай і абгарэлы нямецкі лётчык, з забінтавапай галавою і цяжкай, на перавязі, загіпсаванай рукою.

Ён, задраўшы голаў і бліснуўшы залатою каронкаю, зарагатаў і замахаў локцем здаровай рукі, паказваючы ў куток камеры, дзе на сцяне тырчаў, трохі сагнуўшыся на крываватай ножцы, жаўтлявы грыб.

— Ці бачыце, во грыб вырас? — сказаў па-польску лупаваты немец.

I ўсе, хто быў у камеры, задраўшы галовы, убачылі на сцяне гэты доўгі, на тонкай ножцы грыб. Ён тырчаў, як загнаны цвік з шырокай шляпкай. Толькі не мог падняць галавы, леЖачы на цэмянтовай сырой падлозе і нудна, бесперастанку стогнучы, збіты да паўсмерці малады русявы мужчына ў акрываўленай палатнянай сарочцы і суконных карычневых галіфэ.

— Ты скажы, га? Няўжо грыб, га? — прыскальваючы адно вока і пераступаючы праз гэтага непрытомнага мужчыну, цікаваў туды ў куток пад столлю Давыдоўскі — дварчанскі, як на яго казалі, магазінер.

3 яго сівае кучаравае, як воўна ў стручках, галавы падала страката-жоўтая сукэнная кепка.

— Цвік, табе кажу,— падняўшы Давыдоўскага кепку і чапляючы яму на вочы, выскаляўся дзеля дурных жартаў жулікаваты арыштаваны, як прызнаўся ён сам, за хавашіе зброі баранавіцкі Болек Грушка.— Цвік, кажу, я загнаў!

— Каб табе так рукі служылі, як ты ўжо загоніш цвік,— адварочваўся і пляваў у куток Давыдоўскі.

Япы ўзненавідзелі адзін аднаго яшчэ больш, калі ўжо на шарай гадзіне, стаіўшыся ў кутку камеры, Давыдоўскі дастаў з свае торбы пахучы бохан сітнага хлеба.

Як пахла гэтая сітніца! Міця чуў, як яны ўсе, хто быў у васемпаццатай вузенькай, з дашчанымі нарамі і напалавіну забітым ржавай бляхай акном сырой камеры, каўтнулі сліну. Ім, згаладалым за тры дні, мусіць, аж да страты прытомпасці захацелася есці — астатнія дпі іх кармілі рэдзенькім, як вада, нішчымным крупнікам, не даючы пават кавалачка хлеба, і не выганялі сёння на разгароджаны на квадраты і пераплецены калючым дротам турэмны двор на размаітыя вайсковыя муштры.

Арыштантаў знарок ужо марылі і мучылі голадам.

I тут у камеры запахла пухкай свежай сітніцай, гаркавата-душыстым кменам — у поцемку кутка, прысеўшы на кукішкі і разламаўшы на калене бохан, смачна чвякаў і варушыў сківіцамі Давыдоўскі.

Праглынуўшы цягучую сліну, Міця ледзьве не выхапіў гэты бохан сам, але яго апярэдзіў Грушка, аж зарагатаўшы ад радасці і ў міг вока вырваўшы яго з рук у Давыдоўскага. Міця адно ўскораў прыгадаць смак хатняга, спечанага на кляповым лісці ды прасяванага хлеба, як немалы, адломаны ад бохана акраец лёг яму па калені, а адтуль, з кутка камеры, з шэрага поцемку пачуўся гугнявы крык:

— Аддай, аддай хлеб!

— Сціхні, гніда, a то задушу! — зашыпсў Грушка.

Бохан сітніцы раздзялілі па ўсіх. Нічога пе ўзяў толькі знявечаны да паўсмерці вязень.

ІІе ўтрываўіпы і нават адкусіўшы ўжо, Міця быў нават наважыўся вярнуць свой акраец Давыдоўскаму, але тут раздабрыўся Грушка:

— He скавычы, на і табе. Вупь немец пават падзяліўся чакалядам.

— Што ты дурыш голаў, аддай хлеб!

I тут адчыніліся дзверы, святло ліхтарыка закалола Міцю ў вочы, пабегла па камеры, высвеціла сівую голаў Давыдоўскага, яго насцярожаный~лупатыя, з чырванаватымі бялкамі вочы.

— Хлеб адабралі, хлеб! — аслеп ад калючай яснасці і моцна зажмурыўся Давыдоўскі.— Хлеба няма.

— Можэ, пану гарбаткі? Га? — зарагаталі сытым тоўстым голасам з калідора.— Цось, пан, хоры? Холернэ не хцэ мі сень врацаць *,— выскаліўся нехта яшчэ з паліцыянтаў, цьмяпа бліскаючы арлом на круглай фуражцы.— Я прыпёс бы.

Шырокі снапок святла ўжо пабег на таго новага вязпя, што ляжаў, уткнуўшыся тварам у падлогу, і ніяк не мог ачупяць: перад гэтым Міця трос яго, але дапытацца, хто і адкуль ён, не здолеў — вязепь толькі адказваў глыбокім, змардаваным стогнам.

Цяпер, учуўшы ў сябе на цёмным, з запечапай крывёю брыве гэтае калючае святло кішэннага ліхтарыка, ён заварушыўся;

— Там ест новы,— падказаў нехта са стражнікаў.

— Новы, встань! — Міця пазнаў голас каменданта каравульпай роты. За ім таўкліся яшчэ чацвёра ўзброеных карабінамі стражнікаў.

Зноў, як і ўчора,. пачынаўся начны абход, зноў выбіралі, мусіць, на расстрэл. Дні тры назад з камеры забралі ціхага, здалося Міцю, бяскрыўднага дзядзьку з рэдзенькай пасівс-

* Халера, пе хочацца варочацца.

лай чупрынай і вялікімі кавальскімі рукамі Мазуру, якога прыгналі сюды ў Картуз-Бярозу босым недзе з-пад Беластоку.

Сёння ўдзень, схадзіўшы па ваду для камеры, Міця ўчуў каля помпы ад худога, з упалымі шчокамі брытагаловага вязня, што з камер пачалі выбіраць самых заядлых камуністаў. Іх забіраюць на расстрэл, а кажуць, што вязуць нібыта ў Кобрыпскую бальніцу.

Цяпер з калідора зноў крычаў хрыплавата-атлусцелым і хваравітым голасам камендант каравульнай роты:

— Эй, там, повы, встапь!

— Но ты, не бондзь такі,— нехта паддобрываўся і памагаў каменданту.— Жылінскі, вставай! — і ўжо праз сціснутыя зубы: — Царска твоя маць!

— Коппі яго там,— загадаў нехта яшчэ ўжо ім, арыштаваным.

Але Жылінскі не варушыўся.

Двое стражнікаў, грукаючы падкоўкамі і жабкамі ботаў, ускочылі ў камеру, дружна перакінулі Жылінскага на спіну і, схваціўшы за рукі, пацягнулі яго з задрапым дагары пяголеным падбародкам; па цэмяптовай падлозе шкрабаліся стаптаныя незашнураваныя чаравікі. Адзіп зваліўся з нагі.

Давыдоўскі нагнуўся, падняў яго, але кінуць за парог ужо збаяўся, так і трымаў у руцэ. Рэдзенькае святло ліхтарыка зноў абегла камеру, знайшло вастраносага, з белым абручом бінту на лобе і тоўстай, на перавязі, абпаленай рукою палоннага немца.

— А кто тэн огромны, нібы жмудзкі Баўбліс? *

Шваб.

— Праўда? Ц-оо?

— Відзі, пан камендант, правда.

■— Гэта той збіты лётчык?

— Так.

— 0, холера, курва его маць! — Сноіг святла здрыгануўся, споўз з перабінтаванага немца.

— Можа, узяць? — спыталіся ўжо з калідора.

— Hex жэ го д’яблі вэзмон **. He трэба.

Ліхтарык, як адно вялікае пугачова вока, драпежна і калюча ўставіўся па Міцю;

— Корсак! Змітры!

Міця, успомніўшы ўжо расказанае каля помпы, што ўночы забіраюць на расстрэл, учуў, як халодны слізкі вуж

* А хто той вялікі, нібы жмудзкі дуб?

** Няхаіі яго д’яблы возьмуць.

страху падпоўз пад сэрца. Сухі даўкі камяк пераціснуў горла, пе даў вымавіць сваё прозвішча.

— Корсак я,— раптам аказаўся і заварушыўся на сваім сепніку дробненькі, з рэдкімі палыселымі валасамі Мазура, што распытваў, ці не будзе Міця з суседняе Ятвязі.

— Хіба ты Корсак? — хмыкнулі, не 'паверыўшы, на калідоры.

— А хіба я не ведаю, хто я? — Мазура ўжо стаяў, трохі сагнуўшыся і трымаючы ў адпой руцэ сваю палатняную торбу. На ёй дрыжала святло ліхтарыка і нечакана згасла, нібы самкнула дзве сцяны цяжкай задушлівай цемнаты.

— Холера! Пся крэў! I цо, пан, на то? — гаварылі ўпоцемку, і тут, нібы чакаючы прысуду, цяжка соп Мазура.

— Номер твой? — крыкнулі з калідора.— Павярніся спіною.

Між лапатак у Мазуры на шарым палатпе ліхтарык высвеціў вялікія чоряыя лічбы нумара «3100».

— Значыць, тут не адзін Корсак.

— He, я адзіп.

— Тэж хват, курва! — ужо вылаяліся там і загадалі зноў мурлатаму паліцыянту: — Гаек, натыхмясмі, цягні яго сюды.

Пякучаю маланкай святло зноў ударыла ў камеру, і певысокі, у вялікай і круглай, як рэшата, фуражцы, з апушчаным пад бараду падпінкам стражнік схапіў Мазуру за плячо. Мазура крутнуўся, скінуў руку і пайшоў.

— Дасі рады? — спыталі з калідора.

— Ды ўпраўлюся,— сказаў стражнік, спіною закрываючы рэдзенькае святло ад ліхтарыка з выпуклым вялікім шкельцам.

Жалезны лязгат і грукат дзвярэй раздушыў пухір рэдзенькага святла, і яно пыхнула густою чуткаю чарнатою, што нібыта зашапацела, асядаючы ў камеры.

Задыхаючыся ў ёй, цяжка аказаўся Давыдоўскі:

— Хвала богу, хвала богу! Пэўна, нас ужо не зачэпяць.

— А ты хоць выспавядаўся, каб было лягчэй паміраць? — ужо сур’ёзна і нават са злосцю папытаў Грушка.— А за другога пайшоў бы во так на смерць?

— Чэго тэн сукін сын, прарок панскі, хоча ад мяне? Хлеб аддай! — упоцемку страпянуўся Давыдоўскі.

— Я пытаю, ты пайшоў бы на смерць за другога чала-< века?

— Скуль ты знаеш, што япы пайшлі на смерць?

— Знаю, раз гавару.

— Добра гаварыць аб непрытомным, ты скажы пра сябе.

— Што пра сябе? Я хачу жыць. Мяпе ў Баранавічах чакае Ванда. Слухай, Бэрак, ты ведаў, што такое дзеўка?

— Раны боскія,— сіпата і натужліва засмяяўся ўпоцемку Давыдоўскі.— Ойца учы дзеці робіць.

— Слухай, сэрдэнька, маеш шчасце, што яны могуць вярнуцца, а то я табе...

Тады Міця ўбачыў, як з поцемку пачаў выплываць, бялеючы перавязанымі бінтамі, нямецкі лётчык, ссоўваўся з дашчаных нараў. Ён, мусіць, не стрываў гэтай гутаркі, ён нават крыкнуў па-польску:

— Пожондэк! Мусі быць пожондэк! Цырк тут зрабілі, цырк! Ці ведаеце, што будзе з Польскай праз тры дні?

— Што? — устрывожыўся Грушка.

— Тут будуць немцы. Яны ўжо, мусіць, блізка. Бачыце, ііяма электрычпага святла. Варта ўцякае. Мысліш?

— Анёлку, а ты не страш, я не напушчу ў кальсоны.

— Гэ, пе? Ты, пэўна, як збавення, чэкаш бальшэвікоў. Але дарэмна, будзеш сядзець і ў іх. Улада ёсць улада.

— Чуеце, што ён балбоча. Эх, засрана наша доля,— плюнуў і захаркаўся ў сваім кутку Давыдоўскі.

— Так, так, якая ні прыйдзе ўлада, ён будзе сядзець, і нават не дзьмухнеш,— сваё пацвердзіў немец.

— Гы-гы,— неўспадзеў зарагатаў Грышка.— Ванда мая — хват, знойдзе сабе, курва, каханца. Крутне дупай, і як трутні на мёд... А я што, сядзець буду, курва?

— He квакай, дай паслухаць,— сцішыў gro Давыдоўскі.

Міця, ашаломлены, збіты з панталыку тым, што адбылося, думаў пра старога сутулага Мазуру. Яго прыгналі пазаўчора босага і адзетага, як стой, проста з бульбянага no­na, і ён, увайшоўшы ў камеру, пачмыхаў сваім доўгім склюдаватым носам, убачыў у кутку «кібель» і заміж прывітапня сказаў:

— А тут у вас файне пахне, чуеце, хлопцы?

Быў ён да смешнага пацсшны дзядзька, на якога Міцю шапнуў, нават перад гэтым брыдка вылаяўшыся, Грушка:

— I ўрэдны ж свенты божа: дасць адпому тое, што нават двум было б залішне. Праўду кажуць — мае нос, як агурок за грош.

— Сціхні ты,— штырхануў яго Міця.

— I галава, халера, як клінок сыра,— тросся ўжо ад здушанага рогату Грушка.

А ўночы ўжо, дачакаўшыся, калі Мазура засне, і заклаўшы пад коўдру свой бот, гукнуў у халяву:

— Мазура Антоні!

Выдавала, голас ішоў з-за дзвярэй ці адпекуль з-пад зямлі.

— Што такоо, што? — прачнуўся па злямцаваным, перацёртым, што курэў саламяным пяршыстым пылам, сенніку Мазура.

— Ты чуеш, Мазура, гэта я, калідорпы стражнік.

— А што ты хочаш, што? — Мазура ніяк не мог разабраць спрасоння, дзе і адкуль гавораць.

— Пракуратар пытае, за што ты асуджаны?

— За што? Хіба ён не знае?

— Ты пе дуры. Коні краў?

Што?

— Слухай, Мазура. Ты гаворыш, пібы ты не ведаеш, што табе грозіць?

— Я не меў справы да коней і не хадзіў іх красці.

— А таго пераласага, што ў хляве стаіць?

Міця бачыў у шарым, што цадзілася з аконца, электрычпым водсвету даўганосага лысаватага Мазуру — ён таптаў каленкамі сяннік, задзіраючы, як певень, свой дзюбаносы твар на дзверы і, мусіць, не дагадваючыся, што пытаюць но з-за дзвярэй.

I Міця ўжо не стрываў і што было моцы ўдарыў нагого ў горб пад коўдрай, ажно зарагатаў, задзіраючы ад радасці ўгору доўгія ногі, перавязаны, з шырокім абручом бінту на галаве палонны лётчык.

Грушка дзіка і сыта, як кабан з убітаю метка швайкай, захроп і перавярнуўся на другі бок, боўтаючыся і ніяк по могучы выцерабіцца з-пад коўдры. Нарэшце ракам падняўся і, трымаючыся за жывот, скрывіўся, адным вокам паглядзеў на Міцю:

— Ешчэ едно ідыёта. Скуль жа ж яны бяруцца?

— Маеш шчасце, што не пацэліў у зубы.

— Анёлку, ды я табе зараз,— але не палез да Міці біцца, закруціўся па камеры, замармытаў: — Салата! He хачу толькі пэцкацца ў смаркачы.

А Мазура, распасцёршы шырока рукі, стаяў, аслупяпелы, збіты з тропу і яшчэ ўсё не верачы, што гэта з ім гаварыў не стражнік, а Грушка, што з яго паздзекаваліся —• смешна, як з малога дзіцяці.

— Ён гэта,— падказаў нарэшце Міця.— У бот гаварыў.

Убачыўшы адну разутую Грушкаву нагу, нехаця, але, мусіць, паверыў. I ўжо адкапыліўшы губу і звесіўшы свой доўгі нос, адвярнуўся ў кут і з дасады, брыдкасці і ад таго, што не можа адпомсціць, горка, без слёз заплакаў.

I ўсё гэтыя дпі гарнуўся да Міці: ці што перапытаць, каб

зноў не ўскочыць упрасак, і ўжо на ўсе вычваранні Грушкі толькі са злосцю касавурыўся: «Зляпіў бог душу — ыі ў пень, ні ў грушу». Даверыўшыся, расказаў Міцю, што дома сямёра дзяцеіі асталося: большы на год ці па два старэйшы за Міцю, а мепшаму пайшоў усяго шосты гадок.

А ўчора глуха і скоранька зашаптаў, каб пе чулі іншыя, страшную, нечаканую весць: «Пагаворваюць, што мы жыўцом адсюль пе выйдзем» — і суцешыў сябе, гаруючы ўжо яад Міцем і спачуваючы толькі яму: «Я-то што? Лічы, аджыў сваё, пяцьдзесят пяць маю, а ты яшчэ свету не бачыў. Гэ, жыць табе, хлопец, трэба, жонку добрую ўзяць, дзяцей яшчэ прыдбаць... Я, лічы, усё зведаў і спазнаў, з сямі, як гаворыцца, печаў хлеб еў...»

Цяпер Міця перабіраў у памяці ўсё, што гаварыў Мазура, і верыў і пе верыў, што ён, гэты даўганосы, брыдкі з твару, але сцішны, ласкавы душою чалавек, пайшоў за яго, за Міцю, на смерць.

А можа, ён хацеў вырвацца з турмы, спадзяваўся выйсці па волю, такім спосабам знайсці ратунак. Ці, можа, яго дапёк распусны, жулікаваты Грушка, і ён уцякаў абы-куды, хоць у пекла. Бо Грушку таго першага здзеку дараваць не мог і ўжо ў вочы ўпікаў: «3 твару яйко, а ўсярэдзінс — баўтун».

Але не, Мазура ведаў, што сёння з камеры выклікаюць толькі смертнікаў. Ён нават, здэцца, рвануўся да Міці, але яго за плячо растапыранаю пяцярнёю схапіў стражнік...

Мазура нават не ўскораў нічога сказаць...

А можа, віпаваты сам Міця, што не паспеў аказацца, не порабіў Мазуру, не прызнаўшыся, што Корсак — ён. Хоць стража, пэўна, дагадалася ды, зрэшты, бачыла па нумары. Ды чаму ж тады ўзяла Мазуру? Проста так, для пацехі, дзеля таго, каб правучыць?

Можа, япы яшчэ вернуцца, можа, прыйдуць па яго, па Міцю?

Міця сцішыўся ад сваіх збэрсаных і пацяжэлых, як павучына ў pace, думак. Прыпомнілася, як тры тыдні пазад азыравата-вільготнаю раніцаю арыштавалі яго, надзеўшы далікатна маленькія наручнікі на Алесіным надворку, калі ёп бег з гумна ў хату. Ён думаў, што гэтак аднаго і пагопяць у Дварчаны: рэвізію япы зрабілі без яго і спехам, ператросшы толькі кніжкі. Бацька з Алесяю паспелі толькі ўпагоя ужо на мосце, што яшчэ пах сырою смаліною, перадаць торбу з салам — паліцыяпты прыспешвалі, нават не далі зайсці ў бацькаву хату, каб узяць цяплейшую марынатку ды які аловак з папераю — на пісьмы.

I сшытак, i аловак, ператросшы ў марынатцы кішэпі, вабраў адразу ж Гура. Адзежу, праўда, аддаў ужо ў ляску, дзе стаялі дзвс падводы з гэтакімі, як Міця, пасажырамі, набранымі, мусіць, за ноч па навакольпых вёсках: на першым возе, хаваючы босыя ногі ў саломе, сядзела і ўхутвала плечы ў сукопную, з шырокімі балонкамі хустку нездароўчая, жаўтлява-схуднелая ў твары маладзіца. Была япа недзо адных год з Алесяю і, пэўна, знаёмая, бо перапытала, калі да гэтага воза падвялі Міцю:

— Ці не брат твой, Аляксандра?

— Мой, Олечка.— Алеся тады залілася слязьмі і завяла, як па нябожчыку, покуль яо, настаўляючы шырокі, насаджаны на карабін багнэт, пе адапхнуў высокі даўгапогі, у галіфэ і ў цяжкіх ботах паліцыянт.

Міця толькі паспеў падаць бацьку руку, чуючы яго сухую шурпатую далоню і бачачы нейкія пякучыя і, здэцца, злыя бацькавы вочы.

Цяпер яны ўспомніліся зпоў: сухія, з маўклівым упіканнем.

Пасля сырой дварчанскай лядоўні, дзе арыштаваных пратрымалі да вечара, даўшы ўвобмель толькі папіцца вады, быў ужо вагон, што стаяў у тупіку стапцыі за пакгаузам.

Тут у адным купэ з Міцем апынуўся дварчанкі лістапоша, пібыта таксама немец, а за дашчанаю перагародкаю хрыплаватым голасам загаварыў дварчанскі магазінер Давыдоўскі.

— Чуеце, куды нас вязуць? Чуеце, куды? — пытаўся ён у маўклівага і насупленага паліцыянта, што вартаваў купэ.

— Чаго ты,— супакойваў яго пануры і быдта абыякавы да ўсяго лістаноша.— He да цешчы на блінцы.

Ужо толькі як выехалі з Баранавіч, за перагародкаю зноў глухавата, нібы толькі сам да сябе, нехта загаварыў:

— Ці не ў Бярозу? Га? Быў я там.

— He хваліся пабыўшы, а хваліся пажыўшы,— зазлаваў тады і затрапятаўся Давыдоўскі.

— He адракайся, пажывеш і ты.

Тут, у Бярозе, ужо на турэмным пляцы, разгароджаным калючым дротам на квадраты, куды іх гналі, як перапуджаных авец, між двух радоў стражы, што пад крыкі «бегам марш», прыскальваючы для меткасці адно вока і крывячы ад асалоды рот, пяшчадна секла іх гумамі, разлучылі. А ў колішняй кавалерыйскай казарме пры доктарскім аглядзе, пакінуўшы ў чым маці нарадзіла, Міцю яшчэ раз ператраслі, перашукалі і, адабраўшы торбу з харчамі, упіхнулі ў гэ-

тую камеру, дзе сядзеў толькі перабінтованы немец. Ён і зарагатаў, убачыўшы, як Міця спыніўся каля дзвярэй, трымаючы абедзвюма рукамі свае порткі, з якіх малады вуграваты стражнік вышмаргнуў папружку і жыўцом вырваў два аплічкі, і скоса пазіраючы на вузенькі сяннік па дашчаных нарах — а дзе ж спаць яму?

Немец варухпуў забінтовапаю, на падвязцы, рукою, паказаў на сяннік каля сябе:

— Біттэ! Месца хопіць, як-небудзь памесцімся. A то мне абрыдла адному. Каб не было так смутна, гадаваў павучка. Ён там у куточку жыве. А цяпер ты... Ну што ж, тры павучкі — будзё весялей.

Міця прыглядаўся да яго мышаватага, без пагонаў і адпораных пятліц мундзіра, на якім блішчалі белыя алюмініевыя гузікі.

Немец дагадаўся, маргнуў лупаватымі вачмі:

— Мне пакінулі, не выпаралі. Я ж нямецкі афіцэр, лётчык.

I, мусіць, убачыўшы, што гэта здзівіла і адначасна заіптрыгавала Міцю, пацвердзіў:

— Так-так, баявы лётчык. Я зрабіў два налёты на Варшаву, на трэцім мяне збілі. Гэтыя польскія свінні, што пачалі з намі вайну.

Пасля таго як Міця прымасціўся на абслізганым да матавага бляску дашчаным. палку, зноў махнуў перабінтованаю галавою з шырокім, што перасякаў наўскасяк зморшчаны лоб, бруднаватым паскам. Твар у яго быў хударлявы, і дзве глыбакаватыя баразны крутымі дугамі акружалі злы тонкі рот.

— А за што інтэрнавалі сюды? — перапытаў ён яшчэ раз па-польску, трымаючы перад сабою на падвязцы забінтованую руку.

— За вершы.

— Як? Ты пішаш вершы? — Лётчык нават адсунуўся,— Дай глянуць на цябе.

— Пісаў... і нават па-беларуску.

— Чакай, а хто такія беларусы? — Немец паварушыў кароткімі кончыкамі сваіх пальцаў, што выглядвалі з бінту.

— А вы хіба не чулі? — У Міці ад нервовасці, ад гэтых пядаўніх удараў гумавымі палкамі, што яшчэ смылелі і нылі на руках і спіне, затурзалася адно вока.

. — He наракай на мяне, я лётчык, я, вядома, чуў пра Расію, а пра вас — пе. Такіх народаў шмат, што страцілі свак> самастойнасць. Яны не маюць прыроднае сілы і цвёрдае гордасці перад богам і людзьмі. Таму яны мяккага ха-

рактару і нораву, як ты. I не злуй. Во мой сяннік. Невядома, ці табе яшчэ прынясуць.

I яны першую ноч спалі разам на гэтым смярдзючым, з перацёртымі ў сечку стружкамі сенніку, прагаварыўшы да поўначы. Лётчык расказаў, што гадаваўся сіратбю ў старэйшай за яго на семпаццаць год сястры, Таксама пісаў вершы. Любіў літаратуру. Вывучаў польскую мову. Збіраўся нават паступіць ва універсітэт, але на якія кошты ён мог вучыцца: з сястрою таксама прылучылася бяда — яна папала пад трамвай, ёй адрэзала абедзве нагі, і ён змушаны быў пайсці ў лётную школу.

— Слухай,— павярнуўся ён да Міці і задыхаў у патыліцу,— я таксама пісаў вершы. Як усе мы, я пісаў пра моц нямецкага духу. Ты, пэўна, ведаеш, усе паэты хочуць перадаць гэтае «qemuht» — глыбокае адзінства душы і ўсю жыццёвую паўнату яе існаванпя. Але, бачыш, замест паэта я стаў вайсковым лётчыкам, скідаў бомбы. Я некага ўжо забіў і, пэўна, астануся жыць. Гіне звычайна той, хто робіць дабро.

— Пачакай,— перапыніў яго Міця.— Выходзіць, я нікога не забіў, значыць, я загіну?

— I гэта не толькі твой лёс, але і лёс твайго народа. Разумееш? Усе лімітрофы трапяць пад нечую ўладу.

— А хто астанецца?

— Толькі той, хто мае сілу вялікага духу і вялікае памкненпе да асабістай волі.

Міця стоепа слухаў пад сонны шэпт дажджу на аконнай блясе гаваркога, што насумаваўся, як труцень на адзіноце, лётчыка.

— Зрэшты, мо паможам вам, каб стрымаць перад Еўропаю Расію. Мы хочам вытруціць хваробу чалавецтва, разнесеную жыдамі-бальшавікамі. Калі мы прайграем — катастрофа, значыць, гэтыя з шырокімі тварамі і расплясканымі насамі азіяты пакораць свет. Але ты не бойся, сюды прыйдуць псмцы. Яны прынясуць цывілізацыю. Бачыў, як нізка над лагерам ляцелі нашы самалёты? Значыць, мы кантралюем усю тэрыторыю Польшчы.

Цяпер Міця стаіўся зноў, прыслухоўваючыся да натужнага гуду самалёта, ця^учага і доўгага. Сапучы насамі, на шары квадрацік акна — там ужо цямнела ранняя асенняя ноч — задзіралі галовы ўсе арыштанты. На вышках, дзе звычайна с.таялі кулямёты, пе было святла. He запальвалі электрычнасці і ў турэмным двары.

Баяцца бамбёжкі? Ці толькі яе, сёння не выганялі арыштантаў на калідор на паверку. He пералічвалі, як заўсёды,

перад сном. I не запалілі нават у камеры цьмянай, абкручаяай каўпаком з сіняе паперы лямпачкі.

Значыць, сёння робіцца псшта іншае ў гэтым глухім лагерным корпусе. I гэты тупат, беганіна і нейкая глухая валтузня на калідоры. Што гэта накануе?

Маўчала і наструнена слухала гэтую цішывю на калідоры, падазроную валтузпю ўся камера. Толькі Давыдоўскага біла цяжкая ад курыва ці ад астмы задуха, і нешта суха і дзярката хрыпела, грала пеўнямі ў яго дзіравых лёгкіх. I ён пачынаў бухаць сухім, сіпатым да надрыву ў грудзях кашлем і перабіваў, глушыў гэты падазроны тупат, бегатню і гутарку на калідоры.

— Міцек, у плечы ты яму, у плечы тумака грымні,— стагнаў, надзімаўся і ажно лопаў ад злосці Грушка.

— I што гэта за памяшчэнне без храпу і свішчэння,— адкашляўшыся, пачынаў агрызацца Давыдоўскі.

— Ну, я табе зараз! — на каленках да Давыдоўскага ішоў Грушка, але ўдарыць яе паспеў.

Насцярожанасць камеры раздзёр ужо моцны ды ўладпы голас нямецкага лётчыка:

— Ціха вы! Варта ўцякае. Заўтра тут будуць нашы. вы чуеце?

— А Расія дзе? Дзе Расія? Яна ідзе сюды. Чуеш ты, шваб? — перакрывіў лётчыка і зашыпеў, быдта ўшчэмлены ў расколіну, Давыдоўскі.

— Ты не бядуй, ты сядзець тут не будзеш, для цябе будзе гета. Ты парушыў усе законы жыцця. Тваё месца толькі ў гета. Ты павіяен таксама нешта ствараць, а не жыць з рук чужое працы.

— Што, я з твае працы жыву? Я? — зашамацеў на сваім сенніку Давыдоўскі.— А ты ведаеш, колькі для Германіі, для ўсяго свету зрабілі яўрэі?

— Яны выдумалі толькі бальшавізм.

Але гэтую сварбу перарваў раптоўпы крык па калідоры:

— Таварышы!

Жалезная настылая ціша, здаецца, разам са столлю ўпала па ўсіх, а потьш неспадзяваны і моцны ўдар збіў гэты голас.

Маўчалі ўсе і нават, здаецца, не дыхалі, чакаючы зноў гэтага балючага сярод сырых і глухіх сцен камяніцы адчаййага крыку,

Але заміж яго педзе далёка ў канцы калідора балюча жалезным, ад якога шэрхла скура і ледзяпела душа, скрыгатам зарыпелі цяжка акутыя дзверы.

Л тут у камеры ўсе цяжка, з перадыхам саплі, насцярожана і чутка ловячы ціш.

Стаіўшыся, Міця пават не чуў, як праваліўся ў мяккую чарнату сну: пераходзіў невядомую рэчку, густая быстрая вада збівала з пог. На беразе стаяў Давыдоўскі і крычаў:

— Дай руку!

Ад гэтага крыку Давыдоўскага Міця і прачпуўсяг

— Уставай, чуеш!

Міця нарэшцв ўцяміў, дзе ён і што з ім,

— Чуеш, камеры ломяць?

— А можа, правакацыя? — спытаў глуха і асіпла, як са спу, Болек Грушка.

3 малога закратаванага і да палавіны забітага бляхаю акпа ў камеру цадзілася скупое шарае святло блізкага дпя.

Адчайна і звонка, быдта ў пустую бочку, білі недзе ў акутыя дзверы камеры.

— Таварышы,— паўтарыўся той, абарвапы сярод ночы голас: — Слабода!

— Уцякла варта! — крыкнуў нехта другі, звонкім і танчэйшым.— Выходзьце на слабоду!

Міця ўбачыў, як да дзвярэй ірвануўся лётчык, закрыўшы плячмі замок, павярнуўся тварам сюды да камеры: у лупаватых злых вачах адбівалася і раз’ятрана блішчала святло з малога закратаванага акна, на лобе распаўзлася, аслабла тугая павязка. Правую, забінтованую да локця руку ён выцягпуў з перавязі, падняў яе і абапёрся па тоўсты выступ дзвярнога праёму, нібы загарадзіўшы ёю дзверы, левую, як баксёр, трымаў папагатове.

— Ніхто а ні кроку,— сказаў ён спакойна, свідруючы ўсіх злымі, што глядзелі спадылба, вачмі. Яго тонкія, сціснутыя ў злосці губы абдымалі тугія дужкі глыбокіх сухіх зморшчын.

— Гэй ты, шваб! — сцяў кулакі і памаленьку пачаў падступацца да дзвярэй Грушка.

— Абверфэн! *

— Ты што, шваб?

— Гальт, гальсрынг! **

— Ды я цябе!..— Грушка павярнуўся да нараў, пачаў рваць дошку, але не здужаў.

— Галыэн лассен! ***

— Вы чуеце, вы бачылі, што ён вытварае? — ДавыдоўскІ стаяў, шырока расставіўшы ногі і скрывіўшыся трохі набок.

* Адвалі! (ням.)

** Стой, хамут! (ням.)

*** Загадваю спыніцца! (ням.)

— Загадваю ўсім аставацца на месцы! — па-польску, як ужо мог, закрычаў зноў перабінтованы палонны немец.

— Хто ты такі, ну хто, што ты загадваеш? — не стрываў ужо Міця, чуючы, як грыміць і ломіцца ўвесь калідор, уздрыгвае турма ад цяжкіх удараў жалеза і трэскату сухога дрэва.

— Я — інструктар, ваш пайбольшы начальнік — і загадваю спакойна чакаць новай улады. Яна разбярэцца.

— Ды сюды ідуць не немцы, а бальшавікі, гэй ты, дурны шваб! — зарагатаў Груіпка.

— Вас не выпусцяць і бальшавікі, вы ворагі для ўсіх. Вы палітыканы. Вы не прывыклі нічога рабіць, толькі бунтаваць. Вы — шкодныя для ўсіх улад. I найперш ён — гэты юда.— Лётчык адарваў ад сцяны сваю забіптавапую руку і паказаў на Давыдоўскага.— Ён і яго паганы род. Чалавецтва і бог павінпы выракчыся і асудзіць іх на знішчэпне.

— Хлопцы, ды што мы стаімо? — пачаў заікацца Давыдоўскі.— Бі, лупі яго, хлопцы!

Давыдоўскі падскочыў да лётчыка, але той быў ужо на< гатове, і ўдар яго быў неспадзяваны і меткі — якраз між ног Давыдоўскаму.

Давыдоўскі глуха, з глыбокім унутраным крыкам зароў і аб’ехаў, ашчаджаючы абедзвюма рукамі балячае месца.

Міця бачыў, што яму з Грушкам збіць так проста гэтага рослага і, пэўна, няблага вымуштраванага для бойкі немца наўрад ці ўдасца.

— He бойся! — нібы чуючы Міцеву насцярогу, крыкнуў Грушка.— Заходзь з тылу, толькі смялей,— і закрычаў ужо яемцу:— Одэйдзь, ты свіпіо!

— Сядай і боньдзь ціхо! * — павёў на яго лупатым вокам немец.

— Стуль пыск! **'— зароў ужо Грушка і ў міг вока, як рысь, скочыў на немца, хватаючы яго за забінтаваную руку, каб заламаць яе назад, і цяпер Міця дагадаўся, што трэба рабіць, калі немца вымануць на сярэдзіну камеры, як яны рабілі ў школе: адзін прыееўшы ў каго-небудзь ззаду, а другі папхнуўшы ў грудзі.

Лле немец, змеціўшы Грушкава падморгванпе і ці дагадаўшыся сам, акутым, па падкоўцы абцасам чаравіка цяў Міцю ў бок, забіўшы дыхавіцу. I тут папаўся сам: Міця ўскораў схапіць за гэтую шарую калашыну суконных порткаў, поты.м ужо абедзвюма рукамі і за худаватую лытку.

♦

**

Сядзь і ўціхамірся!

Закрый пысу!

Немец, стоячы і трымаючыся на адной назе, яшчэ закруціўся на месцы, покуль па ёй з размаху не ўдарыў Грушка. Адкінуўшы голаў і распасцёршы белыя забінтованыя рукі, лётчык грукнуўся на спіну, і да яго ўжо, ачуняўшы і падхапіўшыся на ногі, падскочыў Давыдоўскі.

ПрыкусваЮчы ніжнюю таўставатую губу, ён цаляў нсмцу пагою ў голаў, на якой ужо матляўся раз’еханы і разбэрсаны бінт.

Немец толькі круціўся на спіне, малоцячы куды пападзе сваімі доўгімі нагамі.

Раз’юшанага і нібы адышоўшага ад памяці Давыдоўскага ўжо пе адцягнулі б, каб у замку дзвярэй но забрашчаў, не зашчоўкаў ключ...

— Выходзь па волю, усо хто ёсць! Сюды ідуць бальшавікі! Мы чырвоная гвардыя! — крыкнуў мужчыпа з абвіслымі русымі вусамі ў карычняватым кажушку з чорным каўняром. За яго спіпою стаялі арыштанты ў шарых палатпяных куртках і шарых турэмных лодачках-пілотках на галаве.

— А гэты хто, забінтовапЬі? — паказалі на немца, што падымаўся, заліты крывёю, з падлогі.

— Гэ, гэта шваб,— цяжка адсопваўся Давыдоўскі.— Ён не пускаў нас з цэлі *.

— А-а,— задзёр голаў вусаты мужчына.— Іх тут пімат. Мы з імі вунь бой у варотах вытрымалі. Яны спадзяваліся, што прыйдуць немцы, але пралічыліся...

— Трэба затрымаць гэтую брыду, паскудства гэта,— зморшчыўся Давыдоўскі, выскокваючы паперадзе Міці на калідор.

— Халера знае, што з імі рабіць,— сказаў чалавек у дублёным кажушку і павярнуўся да немца спіною.

I Іе адкрыўшы замок, у суседняй камеры білі драўляпым цяжкім тапчаном у дзверы. Аблушчваўся тыпк, крышылася сухая цэгла. Ад пылу едкае вашіы пяршыла ў горле.

Міця пусціўся бегчы па вузкім калідоры ў той бок, куды беглі ўсе — да выхаду, спатыкаючыся на старых, стоптаных да вузлаватых сукоў дошках шарае, ніколі не фарбованае падлогі.

У грудзях гарэла дрыготкім, трапяткім агнём радасць, пешта тое, што ён не мог і вызпачыць сам, але што падымалася ў яго душы ад гэтай бегатні, узбуджанасці, ад голасу людзей, ад сухога рыпучага трэску вушакоў у разбітых і зламаных дзвярах, ад поцемку ў калідоры, сухога едкага

* Камера.

пылу, ад грукату руйнавання і салодка-помслівай радасці арыштантаў.

Запылены, як і ўсе, ён выскачыў нарэшце на двор, задыхнуўся ад волкай азыраватай прахалоды, роснасці і песпадзявана-раптоўнага адчування, што ёп на свабодзе.

Азірнуўшыся на высокі шчытпы, з калючым наверсе дротам паркан, за якім падымаўся цёмна-чырвоны, захутаны сівым туманам трохпавярховы блок турмы, ён не ўчуў перад ім таго страху, які чуў першы раз, калі ўбачыў гэты будыпак здалёк, як гналі сюды арыштантаў з чыгуначнай станцыі. Цяпер у душы пераварочвалася толькі нязлосная, можа, трохі гідкая, тупаватая помста, і хацелася знявечыць тую мурлатую морду насатага стражніка Пытля, што секапуў гумаю Міцю па плячах у драцяным калідоры на турэмным двары.

Уздоўж паркана абапал ружаватай брукованай вуліцы бялелі нейкай першай радасцю пасаджаныя тут каля турмы, як на здзек, ліловыя і белыя астры, і Міцю раптам убачыліся Баранавічы, за густым бэзам чырвопы цагляны дом, япа, Чэся, у белай, з сінім каўнерыкам і ў сіні гарошак сукенцы.

I ад нечага ўжо новага, неспазнанага да яе страпянуласж сэрца.

— Хто на Баранавічы? — крычалі недзе на гэтай ружаватай, што хавалася ў тумане, вуліцы.

Міця павярпуўся на той далёкі голас і неспадзявана ўбачыў перад сабою нямецкага лётчыка; разлезлая павязка паязджала яму па вочы, падпухла і крываточыла ніжняя губа.

Ён таксама, згледзеўшы Міцю, падскочыў да яго:

— Што, гэта праўда, сюды ідуць бальшавікі?

— А ты што, ніяк яшчэ пе паверыш?

Лётчык пакусаў падпухлую губу і падняў з вачэй раз’еханую павязку:

— Запомні, тут будзе Германія.

— He, ты пралічыўся. Сюды ідуць Саветы,— крыва ўсміхнуўся Міця і павярнуў туды, у волкі туман, куды па бруку цякла ў шарых палатняных штанах і куртках з «лодкамі» на астрыжаных галовах купа людзей — акалелых, з сінімі пакрэплымі рукамі.

— Хто на Шчучын? На Вільню хто? — чулася з густога сівага туману.

— Пінск, Пінск тут!

Няўжо праўду кажа Фогель? Няўжо ад веку на гэтай

зямлі будзе сваё права правіць нехта чужы? Міця чуў, як ад густое расы ацяжэлі векі.

Туман, здаецца, гусцеў яшчэ больш. I ў гэты сівы невідочны тумап ішла, бегла і гупала па настылым мокрым бруку сваімі чаравікамі бясконцая грумада людзей.

Двое вялі высокага худога без пілоткі мужчыну. Ён паказваў рукамі на дарогу, на ацяжэлыя ад расы жаўтлявыя бярэзіны, з якіх з шоргатам пдяскала вада, і крычаў:

— Там яны, нашы збавіцелі, там! — і раптам пачыпаў плакаць,— Глядзіце, вунь там выламаны краты.

Міця ўбачыў у чалавека збялелыя ад страху вусны, вялікія, налітыя нейкім здзіўлепнем вочы. Ён, мусіць, адыходзіў ад розуму.

— Слухайце,— зпоў крыкнуў гэты мужчына.— Там ломяць сцены! Чуеце ці не?

Ён з усяе моцы адапхнуў ад сябе гэтых двух праважатых і стаяў, распасцёршы рукі, худы, брытагаловы, у расхрыстанай палатнянай арыштанцкай куртцы.

I праўда, у сівым тумане, што глытаў гэты шэры натоўп, дзе былі відаць і бялеліся толькі, як лапікі далёкага снегу на згоне зімы, кабечыя хусткі, Міця таксама ўчуў нейкі грукат — ён ішоў, падымаўся паволі, нібы з-пад зямлі, рос, шырыўся і, здаецца, падмінаў усё пад сябе.

Азіраючыся на гэтага звар’яцелага мужчыну з распасцёртымі рукамі, на грумаду людзей, што прыспешвала крок на ружаватых камепнях мокрага бруку між пажоўклых, што зацерушылі апалым лісцем абочыну шашы, высокіх бярэзін, Міця сышоў у канаву і пабег спярша макраватым картаплянішчам, а потым зялёпай, пасівелаю ад расы рунню. Услед за ім, скіраваўшы з шашы, пабеглі іншыя.

Міцю выперадзіла босая худая маладзіца і, сарваўшы з чорнае, ажно сіняе, каротка падстрыжанае галавы хустку, замахала ёю:

— Няхай жыве слабода!

Ёй на шашы нядружна адгукнуліся асіплыя прастуджаныя галасы.

Задыхаючыся, трацячы ўжо астатнія сілы, Міця апярэдзіў маладзіцу, выскачыў на шашу і ўбачыў там зялёную, уквечаную наламаным бярозавым веццем высокую жардзяпую браму. Над ёю чырваяеў волкі ад туману і нерухомы сцяг.

Каля брамы спыпялася і закручвалася, як нечакана заторапая вада, гэтая бясконцая грумада людзей.

Сюды на яе надыходзіў, пібы падмінаў пад сябе шашу, магутны, з выразным жалезным лязгам грукат танкаў.

Каля Міці цяжка соп, задыхаўся ў суконным каўпаку, у суконным сівым бурносе, у зморшчаных хадаках стары мужчына. Каля яго, заглядваючы ў няголены твар, стаяў гадоў дзесяці босы, з вывернутаю наперад пятою калекі хлопчык,

— Ты скажы, ты малады, ты ведаеш? — стары лёгка чапіў Міцю скурчанаю, у сініх жылках дрыготкаю рукою.— Няўжо праўда, што бальшавікі не вераць богу?

— Праўда, дзядзвка.— Міця жахнуўся, што сказаў гэта.

— Цьфу, ніцыперы.— Стары завярнуўся, пайшоў на мокрую, у тлустава-блішчастых лужынах дарогу, што разразала роўпаю паласою кусцістую зялёную рунь.

— Дзед, куды ты, дзед? — крычаў яму хлопчык.— Чолгі вунь, ідуць чолгі!

Міця ўбачыў, як туды на гэты лязгат і грукат ірванулася і захліснулася ў бегу густая грумада людзей. Заносячы наперад калекую нагу і спатыкаючыся ў разорах, цераз густую і мяккую, як падушка, рунь бегма ляцеў хлопчык. «Няўжо чалавек заўсёды бяжыць насустрач невядомаму?» — падумаў Міця Корсак і таксама прыспешыў крок.

1977—1981

Адамчык В.

A 28 Год нулявы: Раман,— Мн.: Маст, літ., 1983.— 396 с., іл.

У nep.: 1 р. 80 к.

У новым рамане Вячаслава Адамчыка «Год нулявы» тыя ж, ужо знаёмыя чытачу па першай кнізе «Чужая бацькаўшчына» героі: Імполь, Алеся, яе брат Міця, стары Корсак. наймічка Хрысця ды, зрэшты, усё Верасава — заходнебеларуская вёска напярэдадні вялікіх сацыяльна-палітычных перамен 1939 года, калі Заходняя Беларусь была прынята ў склад адзінай Савецкай дзяржавы,

. 4702120200—007                            ББК 84Бел7

^АМ 302(05)-83 ^1-82                                   Бел2

Вячеслав Владіімйровйч АДАМЧНК

ГОД НУЛЕВОЙ Р о м а н

Мннск, пздательство «Мастацкая літаратура» На белорусском языке

Рэдактар

Я. 1. Курто Мастак Ю. К. Зайцаў Мастацкі рэдактар М. Я. Янчуп Тэхнічны рэдактар А. Б. Барадзгна

Карэктар Я. Ф. Харко

ІБ № 1806

Здадзена ў набор 26.05.82. Падп. да друку 25.11.82. AT 06608. Фармат 84х108‘/з2. Папера друк. Кв 3. Гарнітура звычайная новая. Высокі друк. Ум. друк. арк. 21,00. Ум. фарб.-адб. 21,0. Ул.-выд. арк. 24,76. Тыраж 30 000 экз. Зак. 2635. Цана

1                                                    р. 80 к.

Выдавецтва «Мастацкая літаратура» Дзяржаўнага камітэта БССР па справах выдавецтваў, паліграфіі і кніжнага гандлю, 220600, Мінск, праспект Машэрава, 11.

Мінскі ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга паліграфкамбінат МВПА імя Я. Коласа. 220005, Мінск, Чывоная, 23.

ВЫДАВЕЦТВА

«МАСТАЦКАЯ ЛІТАРАТУРА» 1982