Матар’ялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў нямеччыне ў 1939—1951 гадох

 

 

Серыя «Бібліятэка беларускай дыяспары»

Лёс Анджэлес 1968 Мінск “Тэхналогія” 1994

Ллесь Вініцкі

© Алесь Вініцкі

© “Тэхналогія ”, 1994г.

Доўгі шлях да чытача

Выданне кнігі А.Вініцкага ў год святкаванпя 50-годдзя заканчэння другой сусветнай вайны на сваёй значнасці ёсць падзея падзвычай важпая. Менавіта глта вайна выклікала пайбольшую хвалю прымусовай эміграцыі з паніай краіны. Рознымі былі іпляхі, якімі пакіііулі Радзіму ў час васннага ліхалецця сотні тысяч сыноў і дачок Бсларусі. Алс ўсе яны зведалі многа гора і страт. Развітаўшыся з бацькоўскім домам, многія назаўсёды, япы шукалі прытулкуў чужым для іх свеце.

Лёс выгнанцаў і па сённяшні дзень застаецца недаследавапай тэмаю ў навіай гісторыі. Усе тыя звесткі пра беларускую эміграцыю, ніто сталі вядомымі за апоіпнія гады, болып гавораць пам пра тое, што было зроблена і робіцца эміграцыяй другой сусветнай вайны для захавання і развіцця сваёй культуры, мовы, навукі. Цяпсрашпія грамадзянс Беларусі добра ведаюць, іпто ў мпогіх краінах жывуць іх суродаічы, бываюць у іх у гасцях, дзівуіоцца па іх дабрабыт і добруіо ўладкаванасць у жыцці. Алс пакуль піто пічога не друкавалася пра тое, які цяжкі шлях давялося прайсці кожнаму з нашых землякоў, каб выйсці жывымі з вайны, адолець пасляваснны развал, прыжыцца на чужой зямлі. I ўсё гэта ва ўмовах абсаліотна варожых адносіп да іх з боку радзімы, без чыёй іншай падтрымкі. Цяжкасці давялося адольваць толькі ўласнымі сіламі. I галоўнаю з гэтых сілаў была ііайпсрш сіла ядпаііпя, арганізаванасці, суполыіага ўзаемадзеяння. Менавіта аргані завапасць, узасмадапамога далі магчымасць выжыць і цывілізавапа ладзіць сваё жыццё на чужыне вялікай колькасці беларусаў, піто апынуліся ў ІІямеччыне ў лагерах для так званых дэнартаваных асоб (ДП). Пра гэта найперпі гаворыць складзепая А.Вініцкім кніга. I ў гэтым пайгалоўпая яе значпасць для сённяшпяга чытача. Нрыклад аргапізацыі жыцця ў эксгрзмальных умовах, які далі нам беларускія пасяленцы лагераў ДП у Нямеччыпс, можа быць прыпяты за класічны ўзор для ўсіх беларусаў як на чужыне, так і на Бацькаўшчыне.

3 гэтай нагоды імя аўтара кнігі Алеся Вініцкага павіпна быць высока ўшанавана памі. Ён пе толькі разумеў значпасць гэтага вопыту, але і здолеў сабраць і сістэматызаваць дакументы і матэрыялы, каб пакінуць іх для гісторыі.

Сам Аляксей Віпіцкі быў таксама адным з тых, каго вайна пазбавіла радзімы. Ён нарадзіўся 26.12.1891 года ў вёсцы Малева па Случчынс. Закоігчыў Пясвіжскую пастаўніцкуіо семіпарыю, працаваў пастаўнікам. У час ііершай сусветнай вайпы быў мабілізаваны ў войска,

скопчыў Іркуцкае ваеннас вучылішча, ваяваў па фропцс. Даслужыўся да ранга капітапа, за баявыя заслугі меў пяць Крыжоў (Георгія, Анны, Станіслава і ііпп). Пасля рэвалюцыі вярнуўся ў сваю вёску і адкрыў там пачатковую бсларускую школу, якая пазіісй была зачынена польскімі ўладамі. Працаваў настаўпікам у народных пжолах. Удзелыіічаў у беларускім руху. Пасля далучэшія Заходпяй Беларусі працаваў дырэктарам сярэдпяй піколы. У час ііямсцкай акунацыі таксама займаўся пікольніцтвам у Нясвіжскім раёііе, адчыпіў Бсларускую 4-х гадовую настаўніцкую ссмінарыю ў Нясвіжы. У канцы вайны трапіў у Пямеччыну, дзе працаваў на фабрыцы і ў сельскай гаспадарцы. Быў вызвалсны саюзнікамі, апынуўся ў амсрыканскай зопе. Тут быў актыўным удзелыіікам стварэппя Бсларускага камітэта ў г.Рэгепсбургу, а насля Беларускага Цэнтралыіага Камітэта, у якім займаў пасаду рэферэнта па арганізацыі беларусаў. Пазней стаў Старшынсю гэтага Камітэта.

А.Вініцкі быў сябрам Рады БІІР. займаў у ёй становіпіча міпістра асветы і рэлігійных спраў, удзсльнічаў у адпаўленні Бсларускас праваслаўнае аўтаксфалышс царквы на чужыне. Працаваў таксама ў Бсларускай гімназіі, быў адміністратарам газеты “Бацькаўшчына”.

У 1956 годзс пераехаў у Злучапыя Штаты Амерыкі, працаваў на фабрыцы. Пасля выхаду па пспсію запяўся зборам матзрыялаў да гэтай кнігі. Скончыў працу за пекалькі мссяцаў да смерці, памёр 24.11.1972 года ў Лос-Апджэлесе.

Алесь Віпіцкі спадзяваўся ўбачыць сваю кніжку надрукавапаю. Але на гэта ў яго пс было сродкаў, кніга была псрадрукавана на маіпыііцы і памножапа ў колькасці 15 экземпляраў. Такім чыпам яна была даслана ў бібліятэкі ў Лондане, Мюпхенс, Ныо-Ерку, а таксама і асабіста некаторым беларускім гісторыкам на чужыпс. Адзіп экзсмпляр кпігі трапіў і да вядомага беларускага даслсдчыка папіай гісторыі ў Польшчы ІОры Туронка. У канцы 1991 года я была ў Варшавс і па дамоўлепасці са сп. Туропкам прывязла адтуль гэты экземпляр у Міпск з тым, каб прапанаваць да выдапня кнігу ў Беларусі. Вяліся перамовы з выдавецтвам Беларускай Энцыклапедыі. Узяўся за выданне Міхась Ткачоў, які загадваў па той час рэдакцыяй гісторыі. Але яго заўчасная смерць перапыніла справу і кніга так і нс ўбачыла свет у гэтым выдавсцтве.

Цяпер толькі, дзякуіочы дагавору дачкі Віпіцкага Ірэны з кфаўпіком выдавецкай суполкі “Тэхналогія” Вацлавам Багдановічам, гэта надзвычай патрэбная нам кніга даходзіць урлшце да шырокага чытача. Болыіі як 22 гады чакала япа сваііго часу.

Сын Віпіцкага Леанід склаў па просьбе Юры Туропка пададзеную тут біяграфію свайго бацькі. А. Вініцкі збіраў дакумепты пра многіх людзей, але свой жыццяпіс так і пе зрабіў. Сып таксама паклапаціўся пра тос, каб асабісты архіў А.Віпіцкага быў перададзсны ў 1974 годзе ў Інстытут Беларускай Навукі і Мастацтва ў ІІыо-Ёрку пад апску яго кіраўніка ў той час д-ра Вітаўта Тумаша, які падзвычай высока цапіў працу Вініцкага. Частка матэрыялаў псраслана і ў Скарыпаўскую бібліятэку ў Лонданс

Па заканчэпне трэба дадаць, іпто ў архіве Віпіцкага, па словах яго сыпа Леаніда, засталіся яшчл псапублікаваныя матэрыялы на гісторыі беларускага скаўтыпгу, гісторыі асветы па Літве Крыў’і Беларусі, нра рэлігійныя справы. Хочацца спадзявацца, што іх шлях да чытача будзе болып кароткім.

Ганна Сурмач

Старшыня Рады Згуртавання беларусаў свету “Бацькаўшчына”

Колькі словаў да перавыданьня працы Алеся Вініцкага

У беларускамоўным друку шмат разоў адзначалася й часта падкрэсьлівалася, што эміграцыя зь Беларусі — зьявішча блізу 200гадовас даўнасьці. Але, па жаль, працэсы эміграцыі зь беларускіх зсмляў дастаткова нс ўдакумэнтаваныя і амаль зусім пя вывучаныя. Аспоўныя прычыны гэткага яўпа пенармальнага стану тыя, што Бацькаўшчына, правілыіей сказаць улады, урады, кіраўнічы апарат краіпы, цалкам ігнаравалі эміграцыю, прост, як гаворыцца, “сьпісвалі” яе. Сама ж эміграцыя, часта нацыяналыіа мала сьведамая, найчасьцей недастаткова адукаваная, нс дакумэнтавала й ня вывучала сваю дзейнасьць.

У выніку мы, беларусы, як пацыя, мелі зпачны дэмаграфічны д.эфіцыт (з краю высхала каля двух мільёнаў асобаў). Мы гублялі частку населыііцтва, ды, акрамя гэтага, не запісвалі ў культурную спадчыну нацыі здабыткі беларусаў-эмігрантаў, дазваляючы іншым прысабечваць бсларускія дасягпсныіі.

Зьмсны наступілі, калі на Захад у выніку падзеяў Другое Сусьвстнас вайпы высхала новая хваля беларускае эміграцыі. Гэтая хваля была эміграцыяй палітычнай ды нацыяналыіа сьведамай. Мэтаю дзейнасьці гэтае эміграцыі было змагацца з таталітарнай савсцкай сыстэмай, пашыраць на Захадзс веды пра Беларусь ды спрыяць адраджэньню незалежнае беларускас дзяржавы — Бсларускае Народпас Рэспублікі. Гэтая хваля павяла іпырокую палітычную працу як у кірупку азнаямлепыія Захаду зь бсларускім незалежпіцкім рухам, гэтак і ў кірупку дасьледаваньня бсларускай эміграцыі, адначасна дакумэнтуючы сваю дзейнасьць.

Алесь Вініцкі быў ў 1945-1946 гадох у самым цэнтры беларускага паваеннага эміграцыйнага жыцьця ў Заходняй Нямеччыне, у Рэгэпсбургу , дзе, дарлчы, аўтар гэтага ўступу, у той час 18-гадовы вучапь гімназіі, меў нагоду пазнаёміцца з прафэсійным беларускім адміністратарам і лідарам ды скарыстаць зь ягоных парадаў і дасьведчаньня.

Дакумэнтацыя эміграцыі ды дзейнасьці беларусаў у Заходняй Нямеччыне бясспрэчна пачыпальніцкая іі вельмі важная. Сваю працу

А.Вініцкі пачаў у Нямеччынс, ды па гэтым пэрыядзе эміграцыі ён і засяродзіў снаю ўвагу. Праца ягоная ахапляе дзейнасьць эміірацыі ў Нямеччыне ад 1939 да 1951 году, ці то ўлучае таксама дзсйпасьць беларусаў у Нямеччыне ў часе вайны. Асобныя разьдзслы прысьвечапыя арганізацыйнай працы, царкоўпым арганізацыям, асьвеце, друку, моладзі і г.д. Шмат дакумлнтаў А.Вініцкі псрадруканаў з розпых беларускіх эмігранцкіх выданыіяў. Зразумела, што пры пл кім мэтадзс ўкладаныія дакумэптаў непазьбежныя першакрынічпыя педакладнасьці, пра піто ўкладалыіік папераджас ў сваёй прадмове.

У гэтым уступным слове застаецца толькі адзначыць, што А.Ві піцкі ў меру сваіх магчымасьцяў стараўся ўдакладніць падзеі, даты, аўтараў, арганізацыі і г.д. шляхам абшырнае перапіскі зь дзесяткамі жывых сьведкаў тых падзеяў, з кіраўпікамі арганізацыяў, з эміграцыйнымі дзеячамі. Зьмястоўная перапіска зпачна ўзбагачае і дадае шмат каштоўных дэталяў да перадрукаваных дакумлнтаў.

Можна й трлба спадзявацца, што вывучэньне беларускай эміграцыі, якое цяпер пачалося па Бацькаўшчыне, дапоўніць працы эміграцыйных дасьледнікаў, аднак у іпэрагу працаў аб эміграцыі на адным зь першых месцаў будзе стаяць дасьледавапыіе Алеся Вініцкага, якое, як і шмат ііпііых пачынаньняў, прысьвячалася Беларусі.

Вітаўт Кіпель

Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва

ПРАДМОВА

Пэрыяд жыцьця беларускай лміграцыі ў Нямеччыне ў 19391951 іт. быў вельмі багаты на розпыя падзеі. Пакіпуўшы Бацькаўшчыпу, іпматлікая беларуская палітычная эміграцыя мсла на мэце сваёю працаю і на чужынс служыць свайму Пароду ды рлнрэзэптаваць яго псрад іпіпымі вародамі Дзсля рлалізацыі пастаўлспас млты былі створаныя й розпыя бсларускія лмігранцкія арганізацыі.

Жыцьцё лміграцыі толькі часткава зафіксаваііае ў беларускім нлрыядычным друку. Калі ж да глтага дадаць страту архіваў пілрагаў аріапізацыяў, дык гэты всльмі важпы плрыяд можа стацца прагаліпаю ў іісторыі бсларускай лміграцыі, а разам з гэтым і загіпуць для агулыіае гісторыі нашага пароду. Каб глтак пя сталася, я, як адзііі з удзелыіікаў арганізацыйнага жыцьця бсларускай лміграцыі, узяў за свой абавязак пазьбіраць што было магчыма, упарадкаваць і зафіксаваць у друку найважнейшыя падзеі з жыцьця павіай эміграцыі ў Пямеччыне ў 1939—1951 гадох на асповс дакумлптаў і сьвстчапыіяў жывых удзелыіікаў глтых падзеяў.

Жыцьцё й нраца беларускай эміграцыі ў часс вайны й пасьля яе сканчлныія пад паглядам праўпым і лканамічпым былі розпыя. Розныя былі й млты й характар дзсйнасьці арганізацыяў у тых часох. 3 глтае прычыпы “Матар’ялы да гісторыі бсларускай лміграцыі ў ІІямеччыне ў 1939—1951 гадох” надзелсііыя на дзьвс часткі: 1) Час другой сусьвстпай вайпы ад 1.9.1939 да 7.5.1945 г. і 2) Час ііасьля капітуляцыі Нямеччыпы ад 7.5.1945 да канца 1951 г.

У глтай кніжцы зьмсшчаііая толькі частка “Матар’ялаў да гісторыі бсларускай эміграцыі ў ІІямеччынс” з тас прычыпы, што па мас нросьбы да іпіпых удзслыіікаў аргапізацыйнага жыцьця паіпай лміграцыі адгукііуліся й прыслалі весткі пра іілўныя падзсі ўсяго колькі асобаў. Дзсля гэтага дзейнасьць пекаторых аргапізацыяў, як, прынладам, Саюзу Беларускай Молад.зі, жыцьцё беларускіх сіротаў у Пямеччыііс й ііпн. пасьветлспыя няпоўна, а зусім пяма вестак пра наступныя аргапізацыі: 1) Бсларускас Цэнтральпае Перасялепчае Таварыства; 2) Бсларускае Дабрадзсйнас Згуртаваныіс па Чужыіге; 3) Сусьветнае Лб’сдпаньне Бсларускай Эміграцыі (САБЭ); 4) Саюз Беларускіх Журналістых; 5) Бібліяграфічпая Служба; 6) Саюз Бсларускіх Гаснадарнікаў; 7) Літаратурная Сустань “Баявая Ускалось”.

Пяма нраграмаў і вестак пра дзсйпасьць палітычных партыяў: Беларускае Нацыянал-Дэмакратычпас партыі, Сялянска-Работпіцкае партыі Вызваленыія Беларусі, Бсларускай Пародпай партыі, Рэснублікаііска-Рэваліоцыйпага Ўссбсларускага Хаўрусу й іпііі.

Пяма всстак і пра дзейпасць палітычных аргапізацыяў: Беларускага IІацыяналыіага Цэптру (БІІЦ), Бсларускай Цэптралыіай Рады (БЦР) і Рады Бсларускай Народпай Рэспублікі (БІІР).

3 тактычпых мсркавапыіяў у “Матар’ялах...” пс пададзепа пімат прозьвіпічаў людзей, якія займалі розпыя становіпічы ў аргапізацыях.

Маіо падзею, піто тыя асобы, якія пс адгукпуліся па маіо нросьбу, ян і тыя, да якіх я нс зварачаўся з просьбаю з прычыны пяведапыія іхііых адрасаў, выкапаюць свой пацыяпалыіы абавязак і зафіксуюць у друку ведамыя ім важныя весткі з жыцьця і аргапізацыйнай дзсйнасьці беларускай эміграцыі ў Пямсччынс.

У капцы складаю шчырую надзяку ўсім тым суродзічам, піто сваімі працамі або каштоўнымі заўвагамі дапамаглі мпе сабраць і ўііарадкаваць “Матар’ялы да гісторыі Бсларускай лміграцыі ў Нямеччыпс у 1939—1951 гадох”.

Частка I

ЧАС ДРУГОЙ СУСЬВЕТНАЙ ВАЙНЫ (1939 1945 гг.)

Беларусы ў Нямеччыне

Пасьля Перпіае Сусьветнае ваііны ў Бэрліне быў ведамы толькі адзііі бсларус — Андрэй Бароўскі, якога ўрад Беларускай Пародпай Рэспублікі дэлсгаваў у Бэрліп як свайго консула. Выконваў ён абавязкі консула аж да 1927 году, калі дзейнасьць Беларускага Кансуляту была забаропспая нямецкімі ўладамі. Пасьля гэтага, ведаючы добра розпыя мовы, Бароўскі залажыў у Бэрліне бюро перакладаў і да Другое Сусьветпае вайны гэтым зарабляў сабе па жыцьцё.

Пасьля 1930 году ў Бэрліп на студыі ў нямецкай Тэхнічнай іпколе прыехалі два студэпты зь Вілыіі. Гэта былі сп.сп. Апатоль Шкутка й Міхась Маскалік. Аповіні, пасьля двухгадовай навукі, пакіпуў Палітэхніку і пасхаў у Мюнхэн студыяваць тэалёгію. Будучы ў Бэрліпс, гэтыя два студэнты парупіліся залажыць аргапізацыю — “Беларускі Студэнцкі Саюз”, зь пястачы людзей завэрбаваўшы да ўправы Саюзу і выбраўпіы яго сакратаром таго ж самага былога консула сп. Апдрэя Бароўскага. Такім чынам у Бэрліне наўстала беларуская студэпцкая аргапізацыя.

У выніку вайны ІІямеччыпы з Польшчаю ў 1939 годзс ў Нямсччыііе апыпулася вялікая колькасьць палонных беларусаў з польскае арміі. Паводлс статыстыкі Галоўнага нямецкага камандаваныія, беларусамі запісалася каля 70 тысяч палонпых.

Псмцы дакладна всдалі, іпто польскі ўрад сваёю шавіністычнаіо палітыкаю выклікаў да еябс варожасьць беларусаў, дзеля гэгага пастанавілі зволыііць зь лягераў васіпіапалонііых беларусаў і ўкраінцаў па вольныя працы.

Дзсля хутчэйшага афармленыія гэтага патрэбныя былі людзі бсларускага й ўкраінскага паходжаныія, якія, всдаючы сваіх людзей, значна хутч.эй выканаюць тэхпічную нрацу звальнепыія. Апрача таго, дзсля прысыіяіііэныія справы рэгістрацыі й звалыіспыія, адразу пачала выдавацца прэса ў беларускай, украінскай і польскай мовах.

БЕЛАРУСКІЯ ЎСТАНОВЫ Й АРГАНІЗАЦЫІ

Газэта “РАНІЦА”

Вострая патрлба беларускас газэты ў ІІямеччыне паўстала ўвосспь 1939 году, калі ў лягсрох палонных у Нямсччыне апынулася колькідзясят тысяч беларусаў сярод палонпых з польскае арміі. Іні-

цыятыпа выдаваныія для іх беларускас газлты зыходзіла ад пямецкага вайсковага міпістлрства, у распараджэнып якога знаходзіліся лягеры палоішых. Зь бсларускага боку ў той ці іпіпай меры да паўстапыія беларускага тыднёвіка для ііалоішых “Рапіца” спрычыніліся інжынэр Анатоль Шкутка й Фабіяп Акінчыц. Адпачасна былі заснаваныя й газлты для палоппых украінцаў ды палякаў.

Перпіыя пумары “Раніцы” паказаліся яшчл прыканцы 1939 году, у сьнсжпі месяцы. Хоць у рлдагавапыіі першых нумароў браў удзсл сп. Ф.Акіпчыц, ды хутка ён ад глтага адыпюў і выехаў пават з Бэрліну ў Варпіаву. Недзс пад капсц ліотага ў Блрліп прысхаў д-р В.Тумаш, які й псрапяў рлдагаваныіе газэты. Газ.тга выходзіла штотыдпёва. Мела, апрача рлдактара, пару адміпістрацыйпа-тлхнічпых супрацоўпікаў.

Каля сярлдзіпы 1940 году ў Бэрлін прысхаў адвакат Мікалай Шкялёнак. Паколькі тым самым часам былі фармалыіа прызпаныя па абпіары Нямеччыпы прафэсійныя дакумлнты д-ра В.Тумаіпа, ёп і пасхаў да прафэсійпае іграцы у Ліцмапііітат (Лодзь), а справу рэдагаваныія газэты пераняў сп. М.Шкялёпак. У гэтым годзе адбылося й звалыісньне беларускіх палоііпых зь лягсроў на волыіых работнікаў. У сувязі з глтым іісдзс ў 1941 годзс і газэта “Раніца” стала нсзалсжпым, самастойііым праўпа й фіпапсава праднрыемствам, пры гэтым праднрысмствам самаакуппым: газлта ўтрымлівалася з даходаў ад падпіскі.

3 начаткам 1943 году, з высздам сп. М.Шкялёнка ў Менск, рэдагавапык! газэты па колькі мссяцаў, да свайго выезду па прафэсійііую працу ў Мэклспбургіі, псрапяў ізноў д-р В.Тумаш. ІІедзс ад сярэдзіны 1943 году рэдагаваньнс было а<|>іцыйпа неранятае д-рам Стапіславам Грынксвічам, а псафіцыйпа вялося фактычна ў пічылыіым супрацоўпіцтве з іпжыплрам М.Абрамчыкам аж да ягопас дэпартацыі ў Францыю.

У другой палове 1944 году, з прыездам у Бэрлін болынага ліку бсларусаў, эвакуяваных зь Мепску, газэта была перапятая повымі журналістычнымі сіламі.

Трлба япічл адцеміць, іпто падаванае на газлцс прозьвішча адказнага рлдактара пс заўсёды, а аеабліва ў першыя месяцы яе іспавапыія, паказвала па рлдактара фактычнага. Глтак, паколькі помшо, увссну 1940 году паперамепу газлта была ііадпісваная колькімі рознымі прозьвіпічамі, хоць асобы глтыя працавалі ў газлцс толькі адміпістрацыйна, а ня мелі піякага дачыненыія да яс зьмссту.

Фінансава ж газэта ў 1939-1940 гадох выдавалася за сродкі нямецкага вайсковага міністлрства ды рассылалася беларускім палонпым у лягсры дарма. 3 мамлнтам звальненыія палонпых на волыіых

работпікаў яны атрымлівалі газэту ўжо івляхам ныніскі. Тады ж газ:>та стала фіпансава на “свае ногі”, была зусім самастойным прыватпым нрадпрысмствам.

Педзе пад капсц 1942 ці з пачаткам 1943 году “апеку” пад газэтай і быццам нават і фіпаіісавую за яе адказнасьць псрапяло Міпістэрства Усходу (Oslministcriuin), хоць фактычпа фінапсава яна й падалсіі утрымлівалася вылучпа з даходаў ад падніскі ііаймсппі да сярэдзіпы 1943 году.

Што да пакладу, дык тыдпёвік “Раніца” папачатку 1943 году меў наклад каля 12000. Газлта разыходзілася па ўсёй Пямсччыпс, далучапых да яе польскіх зсмляў, алс толькі паасобпыя лкзэмпляры зь цяжкасьцю даходзілі да беларускіх зсмляў. Пашырлііыія яе на нрасторы ‘Тсііэралыіага Камісарыяту Беларусі” ле дапускалі нямсцкія ўлады глтага Камісарыяту.

Беларускае прадстаўніцтва

У сувязі з масавым звалыіспыісм бсларускіх палоішых зь нямецкіх лягераў на волыіых работнікаў, з пачаткам 1940 году паўстала неабходпасьць стварыць устапову, якая запялася б юрыдычпаю пад імі апекаю й паглядам ды псраііяла фупкцыі, якія пармалыіа налсжаць да кансулятаў дзяржаваў паходжаныія чужыпцаў. Паколькі бсларускія работпікі зь лягераў палоппых, як і работпікі ўкраіпскія ды расейскія, ня мелі сваіх дзяржаваў і кансулятаў, для іх нямецкія ўлады й стварылі ўстаповы — Verlraiicnstclle. У беларускай мовс для гэтас ўстановы быў прыняты пазоў БЕЛЛРУСКЛЕ ПРЛДСТЛЎШЦТВЛ.

Кіраўчііком Прадстаўніцтва з пачаткам яго іспаваныія быў іпжыпэр Лпатоль Шкутка. Была гэта нямсцкая ўрадавая ўстанова, якая падлягала Міністэрству нутрапых справаў, а капкрэтна — паліцыйным воргапам гэтага міністэрства. Цэнтраля знаходзілася ў Бэрліііс, лік працаўнікоў Прадстаўніцтва з часам дайіпоў аж пад 10 асобаў. Паўстала й колькі аддзелаў Прадстаўніцтва ў цлптрах болыпага згушчэпыія беларусаў у ІІямеччыне і на далучаных да Нямеччыпы польскіх землях (Гданьск, Позпапь, Лодзь, Вепа, Мюпхэн ды ішп.). Дзейпасьць Прадстаўпіцтва пе гіашыралася на нольскае ‘Тспэрал-губэрпатарства”. Бэрлінская цэптраля кажпаму зарэгістраванаму ў ІІямсччыпс бсларусу выстаўляла рэгістрацыйпыя карты, якія практычна мслі зііачэныіс, крыху падобнае да паіпнартоў чужыпцаў

Нсдзс, здасцца ў 1943 годзс, кіраўніка Прадстаўпіцтва інжынэра А.Шкутку “выгрыз”, нры дапамозс пямсцкіх уладаў, ягоны

заступнік Л.Букатка, ды сам стаў кіраўпіком і быў ім аж да канца вайпы. Л.Шкутку было загадана пават пакіпуць Блрлін, каб часам з боку не мяшаўся ў справы Прадстаўніцтва, і запрапанавапа вы ехаць у Дрэздэн. Наколькі ў Блрліне было чуваць, улады ставілі яму закіды характару палітычнага іі граіповага.

Беларускі Камітэт Самапомачы

Яшчэ ў 1940 годзе ў Бэрліне пачаліся захады дзсля заснаваньня беларускас грамадзкае арганізацыі. Галоўлым яе аргапізатарам у стадыі заспаваныія быў адвакат Мікалаіі Шкялёпак. Па нейкім часе нямсцкія ўлады далі дазвол па закладзіны такой аргапізацыі ды дзейпасьць яе на прасторы ўсяе Пямеччыпы, але арганізацыя магла мсць вылучна дапамаговы характар. Магчымасьці закладзінаў аргапізацыі пад пазовам Беларускі Нацыяналыіы Камітэт ці падобных нямецкія ўлады ігрынцыпова адкідалі.

3  прысздам у Бэрлін з Парыжу інжыпэра Міколы Абрамчыка ўся далейшая арганізацыйная праца ў “Беларускай Самапомачы” была, зразумела, шляхам выбару на арганізацыйным сходзе, перададзеная яму. 3 часам паўсталі й аддзелы Камітэту, галоўпа ўболыпых цэнтрах далучаных да Нямеччыны польскіх земляў.

Каміт.эт зьбіраў складкі, выдаваў легітымацыі, стараўся аказваць сябром усякую магчымую дапамогу. У Бэрліне ў 1942 годзе былі зарганізавапыя нават колькімесячпыя Пастаўніцкія курсы з падзеяй, іпто курсанты з часам змогуць паехаць у піколы на Беларусі, дзе адчуваўся вялікі недахоп настаўпіцкіх кадраў.

Пэрспэктыва павароту на Бацькаўпічыну як магнітам цягнула на Курсы ахвотнікаў ды была стымулам да стараннай і ўпорыстай працы амаль пітодпя ад 8-й да 11-й гадзіпы вечара — пасьля пармалыіага 10-гадзіпнага дня працы на фабрыцы ці іншым прадпрыемстве.

Курс, апрача прадметаў беларусаведы, ведзепай такімі выдатнымі выкладчыкамі, як мгр. М.Шкялёнак, інж. М.Лбрамчык і др. В.Тумаш, ахопліваў матлматыку (выкладчыца В.Жукоўская), анатомію чалавека выкладаў студэнт мэдыцыны Бэрлінскага ўнівэрсытэту Ст.Грынкевіч, тэорыю рысавапыія — мастак Рамашкевіч. Курс трываў месяц, закоіічыла яго 30 асобаў. Па жаль, немцы „е датрымалі абяцаныія й ніводпага настаўніка на Беларусь ня пусьцілі.

Даходы Камітэту йшлі вылучпа зь сяброўскіх складак і даходаў з выданьняў. Выдадзеныя былі кнігі: М.Абрамчык. “Бсларусь у

картах” (рататарам); Якуб Колас. “Сымоп-Музыка” (друкам у Празе); хутка па выхадзе кпіга сканфіскаваная дзсля таго, піто аўтар яс, Я.Колас, знаходзіўся ў СССР); Ларыса Геніюш. Зборпік вершаў “Ад родных ніў”. Здадзспы ў цлнзуру апрацавапы “Беларускі каляпдар па 1943 год” дазволу на друк ад праскіх нямсцкіх уладаў ужо нс атрымаў, і выдавецтва друкам Камітэт спыніў. Мусіў абмежавацца выдавсцтвам па рататары, упікаючы цлнзуры ды пашыраючы свас выданыіі нелегалыіа.

Пасьля дэпартацыі інжынлра М.Абрамчыка ў Францыю Камітэт перанялі ііппыя асобы.

Нягледзячы на жахлівыя бамбардаваныіі, у сувязі з чым прыходзілася часта мяняць сядзібу Камітэту самапомачы, праіснаваў ёп да апошніх дзён капітуляцыі Нямсччыны. Гэта была адна з арганізацыяў, якая існавала незалежна ад нямецкіх дырэктываў і субсыдыяў.

“Беларускі Работнік”

Недзе з канцом 1942 ці пачаткам 1943 году ў Бэрліне было наладжанае выдавапыіе адмысловас газлты — тыдпёвіка для повапрьівсзепых у Нямеччыну беларускіх работнікаў, глтак звапых остарбайтараў. Газэта гэтая выдавалася адпачасна з “Рапіцай” і пераважііа тымі самымі журпалістычнымі сіламі.

Беларускі Аддзел пры Нямецкім Арбайтсфронце

Беларусаў за тых сумных часоў (1939-1945) у Нямеччыпс парахоўвалася каля мільлёну. 3 самага пачатку вайны іх налічвалі каля сотпі тысячаў. Да іх прыбылі потым палонііыя з савецкай арміі, затым “дабраахвотнікі”, дэпартаваныя на працу, і ўрлніце масавая эміграцыя беларусаў улетку 1944 году.

3  гледзіпіча праўнага, а разам з глтым і матар’ялыіага беларусы ў Пямеччьпіе былі падзеленыя на дзьве катэгорыі. Перпіая — былыя палонныя з польскай арміі, прыроўненыя ў правох працы й руху да нравоў члскіх, італьянскіх і францускіх цывілыіых работпі каў. Мслі права палежаць да дазволеных беларускіх аргапізацыяў. Да глтай групы належалі беларускія работпікі, якія зьявіліся ў Нямеччыне перад пачаткам вайпы з Савсцкім Саюзам, а таксама работнікі з далучапых да “Райху” беларускіх земляў (Беласточчыпа). Глтая катэгорыя беларускіх работпікаў падлягала Беларуска-

му Лддзелу пры Лрбайтсфропцс, задапыіем якога было рлгуляваць дачынепыіі работпікаў з працадаўцамі і абараняць іх ад крыўдаў, чыпспых нрацадаўцамі .

Беларускі Аддзел пры Міністэрстве Ўсходу (Ostministerium)

Другая катлгорыя работпікаў — г.зв. “OCT”. Да глтай катлгорыі палсжала болыпая частка беларусаў. Паводлс пямецкіх законаў, япы былі нраўпа й матар’ялыіа абмсжапыя: жылі ў зачынспых лягсрах, кармілі іх всльмі дрліша, і пасілі япы ііа грудзіпс ці рукавс каляровыя “латы”, якія адрозыіівалі іх ад пемцаў і зачынялі ім дзьвсры ў пямсцкія рэстараны, тлатры, кіно і г. д. Глтай катлгорыяіі работпікаў апенаваўся Бсларускі Аддзсл пры Ostminisleriuni, кіраўіііком якога быў спадар Б.

“Вінэта”

“Лстам 1941 году, за пару тыдпяў да пачатку нямсцка-савецкай вайпы, з млтаіо падрыхтоўкі радыёпсрадачаў па ўсход нсмцы зарганізавалі ў Бэрліпс ўстанову пад назовам “Вінлта”. Кіраўнічыя становіпічы ў глтай установс займалі немцы, а рлпіта працаўпікоў была іірызпачапа загадам згодна тагачасным законам.

У 1940 годзс, насьля акунацыі Савсцкім Саюзам Заходпяй Беларусі й Прыбалтыкі, паводлс нямецка-савецкай дамоўлснасьці пачалося перасяленыіс з акупаваных Савецкім Саюзам тлрыторыяў мясцовых жыхароў пямецкага находжаныія, утым ліку й мянс, уііямеччыпу. Да іх далучыліся ўцекачы з глтых зсмляў, якія пс хацелі жыць пад бальшавіцкай уладай. Для вывсзепых і ўцекачоў былі заргапізавапыя ў ІІямсччыпс сплцыялыіыя лягеры (Умзыд—люнгслягср).

Нямецкія ўлады маглі выбраць у глтых лягсрах адпаведпых сабе працаўнікоў, якія всдалі і мовы занятых Саветамі абпіараў Бсларусі й Прыбалтыкі, і пямсцкую мову.

У “Вінлце” былі аддзслы: Беларускі, Латыскі, Лстувіскі, Расейскі й Эстонскі. Нра Беларускі аддзел магу сказаць паступііас: псрвіымі працаўпікамі былі кс. Гадлеўскі , як кіраўпік радыёперадачаў (ён і сам выступаў у радыё), сыіікеры сп.сп.Шудзейка, Якімовіч і іппіыя. Я была галоўнай перакладчыцай на беларускую й пямсцкую мовы. Спадарычпа Г-я была машыпісткай.

Калі нсмцамі былі запятыя новыя абшары па ўсходзе і зьявілася патрэба перакладаць розныя распараджэпыіі нямецкіх акупацыйных уладаў і для Беларусі, тады быў панялічаны штат працаўнікоў у “Вінэце”. Ксёпдз Гадлеўскі працаваў у “Вінэце” ня болып за месяц: ён выехаў у Мспск па стаповішча Школыіага Іпспэктара. I Іа жаль, ёп там і загінуў.

Пасьля высзду кс. Гадлеўскага ў “Віпэцс” пачаў працаваць як карэктар беларускіх тэкстаў сп. Апдрэй Бароўскі. Потым ён захварэў і памёр у Бэрліне ў пачатку 1945 году. Ягоную працу псраняў прафэсар Байкоў зь Менску.

У сакавіку 1945 году, калі фронт апынуўся ўжо блізка Бэрліпу, “Віпэта” была зачыпспая, яс архіў спалены, а працаўнікі ратаваліся як хто мог уцёкамі, каб нс апыпуцца пад Савсцкаю ўладаю.”

Нюрэіібэрг                                    Юльяііа Дубейкоўская.

15.9.1968 г.

Іншая палітычная дзейнасьць

Аддругой налавіпы 1941 году, з паяваю вялікіх масаў ііалоііпых з савецкае арміі, пямсцкія палітычпыя кругі накіравалі ў лягсры ііалонпых адмысловых давераных аеобаў для выяўлепыія там беларускай іптэлігенцыі, якая магла быць выкарыстаная для нямецкіх палітычпых патрэбаў. Гэтым спосабам з савецкіх палонііых было выбрана каля сотні інтэлігснтпых бсларусаў, але ўсіх іх немцы іія зволыіілі зь лягероў, а з тых, якіх і прывезьлі ў вызпачаны асяродак, ня ўсс былі залічапыя на курс, як малаадукаваныя, а хутчэй за усё, як малападзсйныя.

Курс адбываўся ў невялікім мяст.эчку Вустраў, 40 км ад Бэрліпу, а для расейцаў у Гугцэці. ГІраводзіў курс сп.Фабіян Акінчыц, які і быў іпіцыятарам залажэпьня гэтага ўзгадаваўчага пацыянал-сацыялістычнага курсу. Мэтаю павучапьня было азнаямлсныіс слухачоў з новым пямецкім правам і надрыхтоўка прапагандыстаў ііацыянгы-сацыялізму й супроць марксызму.Час трываныія курсу — наўгода. Слухачоўбеларусаў было каля 20 чалавск. Век слухачоў сягаў ад 25 да 35 гадоў.

Ку[)санты былі адгароджаныя “кітайскім мурам” ад беларусаў і беларускіх арганізацыяў Бэрліпу ды ІІямеччыны наагул. ІІс дапушчалі да іх нават і “Раніцы” ды іншых беларускіх выданыіяў.

Ведама добра, піто Ф.Акінчыц сваім курсантам, гюбач вымаганьпяў, пастаўленых арганізатарамі курсаў, упойваў пагарду й нянавісьць да ўсяе беларускае нацыянальнае інтэлігепцыі дзеля тае простас прычыны, піто ня меў у ёй ніякае паіпаны, ніякіх прыяцеляў, піякіх практычпа аднадумцаў; чуў пават крыўду, іпто яго адсунулі ад беларускага аргапізаванага жыцьця. Лічылі яго беларусы за бесхрыбетнага палітычнага авантурыста. Нямецкай нацыянал-сацыялістычнай партыі такі чалавск якраз і быў патрэбны — свой свайго зпайпюў.

Як пазыіей паволі выявілася, ідэя гэтага прадпрыемства зь нямецкага боку была такая: выгадаваць абсалютна верныя сабе маладыя кадры для абсаджваньня кіраўнічых палітычных і адміністрацыйных пасадаў у “Гснэралкамісарыяце Беларусі”. Хоць зь беларускімі пацыяналыіымі кадрамі і ў Пямеччыпе, і ў Беларусі немцы з мусу часова ў той ці іншы спосаб працавалі ды нсйк іх талеравалі, алс ім абсалютна не давяралі й пры дапамозе сп. Акінчыца йшлі ў кірунку стварэньня сабе паслухмянага й даверанага палітычна маладога пакаленыія.

Пасля закапчэныія курсу выхаванцы былі кінутыя ў беларускі “генэралкамісарыят”. Найперпі перададзеная ім была справа аргапізацыі Саюзу Беларускай Моладзі дый некаторыя іппіыя важпыя стаііовііпчы. Пасхаў пеўзабаве ў Мснск для кіраваныія сваімі выхаванца мі, а празь іх, пры дапамозе нсмцаў, да пераймапыія "ўлады” й сам Ф.Акінчыц. Даволі хутка ён быў у Менску застрэлсны. Таксама загінулі ў часе свас працы па Беларусі й некаторыя з выхаванцаў пацыяііал-сацыялістычнага курсу, алс ўжо ад рук сваіх хлебадаўцаў-пемцаў за тос, віто распаўсюджвалі партызанскія лятучкі.

Адцеміць тр.эба, што і ў Бэрліне паволі рыхтавалася перадача беларускіх установаў, арганізацыяў і газэтаў выхаванцам Акінчыца ці асобам, блізкім да яго. Па гэтай лініі замянілі старшыню Беларускага Прадстаўніцтва. Ужо зусім выразна ў гэтым кірунку правсдзепы быў разгром Управы Беларускага Камітэту Самапомачы, дэпартацыя ягопага старшыпі ды падмена ў кіраўніцтве Камітэту асобамі, сабс даверанымі. Далейшы ход ваенных падзеяў гэтыя натугі зрабіў няістотнымі.

Ад друтос паловы 1944 году, з наплывам новае масавас беларускае эміграцыі ў Бэрлін і Нямеччыну ў вывіку васнпае эвакуацыі зь зсмляў Беларусі, гэтая эміграцыя іі псраняла з часам кіраўніцтва бсларускіх арганізацыяў, канкрэтна — Камітэту Самапомачы, і выдавецкую справу — “Рапіцу” ды “Беларускага Работніка”.

Працоўная група Саюзу Беларускай Моладзі ў Нямеччыне

Арганізатарам і кіраўпіком Працоўнас групы СБМ у Нямсччыне быў сп. Гсііры Чурыла. Пра жыцьцё й працу сяброў і сябровак СБМ ён папісаў паступпае:

“Ад пачатку вайпы да 1944 году на ўсходнім фропце ішлі цяжкія баі. Ліпія фропту рухалася ўзад і ўперад. Гарэлі беларускія вёскі й сёлы, дашчэпту разбураліся павіыя гарады. У лясох Беларусі з кажным днём падрастала колькасьць партызапаў.

ІІямецкас вайсковае камаіідаваныіс цэптралыіага сэктару ўсходняга фронту ў паразуменьні зь Дзяржаўпым кіраўніцтвам моладзі (Reichsininistcrium fur die besetzen Ostgebiete) пастанавіла вэрбаваць і выеылаць у ІІямсччыпу на працу ў фабрыках беларускую моладзь. У цэлай гэтай акцыі пемцы мелі па ўвазе дзьве карысьці: 1— падарваць асноўнуіо людзкуіо базу партызаншчыпы ў Беларусі і 2 — замяпіць баяздолыіых псмцаў па фабрыках і прадпрыемствах у Нямеччыне беларускімі юпакамі.

Першапачаткова немцы прывозілі ў Пямеччыну групы толькі бсларускіх юпакоў у веку ад 14-ці да 20-ці гадоў вылучна з прызпачэпыіем на працу. Пасьля пачалі зьяўляцца певялікія групы (20-50 аеобаў) і бсларускіх дзяўчат (юначак). Гэтая моладзь тварыла Працоўную групу СБМ у Нямеччыне. Агульны лік Працоўнай групы даходзіў да пяці тысяч асобаў. Каля трох тысяч моладзі было прыдзелеііа фірме Юнкэрс, якая вырабляла самалёты для пямецкага цывілыіага й вайсковага лятунства, а рэшта вучылася й працавала ў аргапізацыі Тод (ОТ).

Пагляд ііад усімі нацыяпалыіымі групамі моладзі — беларускай, украіпскай, рассйскай, латыскай і летувіскай — меў па нямецкай лініі шэф Аддзелу Моладзі ў Міпістэретве Занятых Усходпіх Абйіараў гаўіітбанфюрэр Пікэль. Былі й кіраўпікі-ііемцы для кажнай нацыяналыіай і рупы, быў ім для бсларускай бапфюрэр Мэнцэль.

Кіраўпік СБМ ііа Нямеччыну меў сваю канцылярыю ў Міііістэрстве Запятых Усходніх Абшараў у Бэрліне па Клёстлрійтрасэ №19 і 5-7 супрацоўпікаў. Адным зь іх быў ведамы беларускі паэта Лявоп Счуччанін, які перад самым канцом вайпы трагічна загінуў ад амэрыкапскай бомбы ў горадзе Дэсаў'¹.

¹¹ Лявон Случчанін (Янка Шпакоўскі) выжыў і вярнуўся на Бацькаўшчыну, дзе перажыў новыя пакуты. Заўв. рэд.

Кіраўніцтва СБМ па Нямеччыну выдавала мссячны часапіс для беларускай моладзі, які называўся “Малады Змагар”. Выйшла з друку толькі пяць нумароў пакладам у 50 тысяч кажны. Часапіс спачатку друкаваўся ў Блрліне, а пасьля ў Пляўэн (Саксонія). Абедзьве друкарпі былі дашчэнту збамбардаваныя, так што не ўдалося надрукаваць болып нумароў. Гэта ўжо быў і так канец Нямеччыны і вайны ў Эўропе. Часаіііс мсў характар нацыяналыіа-ўзгадаваўчы й інфармацыйпы. Дапамагаў карыгаваць яго блізкі прыяцсль Язэпа Лёсіка — старлпькі прафэсар Байкоў.

Бсларускіх юпакоў, прыдзелсных фірмс Юпклрс, нрывозілі ў лягер Крымічаў у Саксоніі. Пасьля шасьцітыднёвых тлхнічных курсаў дзялілі іх па менпіыя групы й рассылалі ў фабрыкі Юнклрса. Цлптрам Юнклрса быў магутпы фабрычны комплекс у Длсаў над Эльбай. У пераходным лягсры Крымічаў было пераважна да 300 беларускіх юнакоў, у Длсаў да 1500, ды ня мсіпіі чым 300 юначак.

Другім вялікім асяродкам Юнкэрса быў горад Магдэбург, дзс працавала каля тысячы беларускіх юнакоў і хіба дзьвс сотні беларускіх юначак.

ІІайкарацей існавала група 500 юнакоў пры заводзе Юпклрса ў Штрасбургу. Ангельскае лятунства пасьлядоўна бамбардавала глтую фабрыку, так віто летам 1944 году нсмцы перасталі яс адбудоўваць, a беларускіх юнакоў ра.зьвсзьлі па ііппых гарадох.

У меру як узмацняліся налёты саіозных самалётаў і іптораз болып разбураліся фабрыкі Юпкэрса, немцы змупіаныя былі перавозіць мапіынлрыю й работпікаў у іншыя гарады й маскавацца пад ііппымі назовамі. Такім чыпам паўстала колькі новых асяродкаў прадукцыі самалётаў Юнклрса. Адным зь іх быў “Мульдэнштайн А.Г.”, дзс апыпулася вялікая колькасьць беларускіх юнакоў і юпачак з Длсаў. Быў янічл адзін такі асяродак — Цытаў у Саксоніі (“Цытаўэр Вэркл А.Г.”).

У самым Блрліне пры ОТ вучылася й працавала вялікая група беларускіх юнакоў (тыеяча асобаў). ОТ вучыла беларускіх юнакоў розпых карысных рамёстваў: сталярства, мулярства, сьлясарства, бляхарства й ііпп.

У лягерьг ОТ Ропітак было нскалькі сотак беларускіх іонакоў, якімі кіраваў старвіы праваднік Аўгев Мацюшопак. Між іншым, пітапдаровы П.Сьцепыіік і старшы праваднік А.Мацюшоііак трагічна загіпулі ў самы канец вайны. Тое самае сталася із старшым правадпіком Сяргеем Бузаком. Пра сп. Бузака хадзіла слава, іпто ён быў вельмі добрым арганізатарам. У Менскай акрузе ён меў тры тысячы добра зарганізаваньтх сяброў і сябровак СБМ.

У лягеры ОТ Рацібор, Сылезія, было каля 300 беларускіх юпакоў, якія працавалі ў вельмі цяжкіх умовах пры будове вялікага тунэлю пад гарамі. Тунэль гэты быў прызначаны для нейкай всльмі важнай ваешіай мэты (для вырабу ракетаў ці пейкіх новых разрыўных матар’ялаў).

У Надрэніі-Вэстфаліі быў невялікі лягер ОТ у горадзе Гэльзэнкірхлн-Буэр. У лягеры знаходзілася група 50-100 беларускіх юнакоў. У кажным з вьнпэйпададзепых лягераў беларускія юпакі ці юначкі мелі сваііго беларускага ійраўпіка ці кіраўнічку. У гэтых жа лягерах былі дзеці-падлеткі — хлопцы й дзяўчаткі. Імі апекаваліся сяброўкі Саюзу Беларускай Моладзі.

Быў яшч.э адзіп асяродак — Школа Кіраўнікоў і Кіраўнічак СБМ у Драйсыг-Акэр (каля Майнінгэп, у Турынгіі). Нямецкім кіраўніком яе быў сп. Шуман, а беларускім сп. Стась Г.

Афіцыйнай упіформай СБМ была зялёная вопратка зь бел-чырвона-белаю павязкаю па лсвым рукавс. На павязцы быў разьменічапы чырвоны шчыт з залатым двукрыжжам Ярылы ды сымбалямі працы й змаганьня — мечам і рыдлёўкай. Такую самую ўпіформу насіла Працоўпая група СБМ у Нямеччыне. Япа была волыіая ад нашэныія напісу “OCT”.

Беларуская моладзь у Нямеччыпе беларускіх іпколаў ня мсла. Яна перадусім мусіла цяжка працаваць у фабрыках Юнкэрса й па розных жахлівых прасктах ОТ (Рацібор, Гэльзэнкірхэн-Буэр). Кіраўпікі лягероў павінны былі вучыць юнакоў і юпачак беларусаведы з “Вучэбнага лістка”, распаўсюджваць у лягерах часапісы “Жывс Беларусь”, “Малады Змагар”, газэты “Раніца” й “Беларускі Работнік”.

У волыіы час вечарам, калі такі час быў, кіраўнік ці кіраўнічка СБМ праводзілі гутаркі беларусаведы. У гэтай справе дазволена было кіраўніком асяродкаў праяўляць сваю собскую іпіцыятыву. Раз я быў запропіаны ў лягер СБМ пры групе ОТ у Бэрліне — Фалькэнзээ на вогпініча беларускіх ювакоў. Штандаровы зарганізаваў гэтуіо імпрэзу вельмі добра. Найболып падабаліся ўсім прыгожыя беларускія песыіі.

Стаўленьне немцаў да пашай моладзі было розпае. Быў васнны час і не магло быць зроблена так, каб усс былі задаволеныя. Бсларуская моладзь і кіраўнікі яс ненавідзелі немцаў Гітлсра за расстраляпых бацькоў, спалсныя вёскі разам зь іх мірным насельніцтвам, разбурапыя гарады, спустошаны край і прымусовы іірывоз у Нямеччыну.

Дзякуіочы асабіетым захадам штандаровага Г.Чурылы й часткаваму зразумепыпо пямецкіх дзейнікаў (Мэнцэль з РІФ, Фінк з кіраўпіцтва ОТ, дырэкцыя Юнкэрса) уся беларуская моладзь, ахоплсная

СБМ у Пямеччыне, мела людзкую вопратку, магчымыя баракі, абутак і харчавапьне такос самас, як нямецкая моладзь.

Непрабачалыіаю памылкаю было б ня ўспомніць таго, што трывожыла чулае сэрца нашага нацыяналыіага прарока Янкі Купалы й зырка адліостравалася ў ягоным сказе-сумліве: ”Ці ўскрэсыіем мы, дуіпоіо ўпаўпіы, зьвяўпіы, каб выйсьці ў сьвет, як нейкі здольны род...” Каб сьвстлы дух палты-волата адчуў тое, піто я бачыў уласпымі вачы ма, дык ён бы захапляўся бязьмерпа.

Уявеце сабс галодпых, абарваных, запалоханых беларускіх юнакоў і юпачак зь Віцебшчыпы. Магілёўпічыны, Полаччыпы, Меншчыпы й г.д., бяздольных ахвяраў татальнай вайны, бяздомных сіратаў, прывсзепых прымусова на працу ў фабрыках варожас краіны проста пад амлрыканскія бомбы. Але гэтыя пявучаныя дзеці здалі свой экзамэн з усіх прадметаў па 100% і цэламу сьвету даказалі, што мы — беларусы — якраз ёсьць тым здолыіым родам.

I Іа працы ў фабрыках Юнкэрса яны працавалі ўва ўсіх самых важных і найбольпі засакрэчаных цлхах пад кіраўніцтвам пайлеппіых пямсцкіх майстроў і найздалыіейпіых інжынлраў. Дырлкцыя Юнклрса пе магла нахваліцца кемнасьцю бсларускае моладзі.

Улетку 1944 году прыехала ў ІІямеччыну пяцітысячная група бсларускае моладзі для вайскова-дапаможнай службы (Флякгэльфлр). Уся глтая група пачаткова апыпулася ў лягеры Эгэр (па-чэску — Хлб). Пасьля яе падзялілі па меншыя групы й папрыдзельвалі да злнітных батарляў па цллаіі ІІямеччынс.

Я асабіста зусім выпадкова сустрэў і прывітаў адпу такую больіпую групу — каля 500 юнакоў — у Шпіталь-ап-длр-Драў у Аўстрыі. Ваенна-Дапаможпай групай СБМ апекаваўся сам шлф-правадііік М.Ганько.

У лягеры Піотніц, у Памлраніі, была школа для кіраўнічак юпачак Васнпа-Дагіаможпай Службы (Флякгэльфлрынлн). На чале віколы й лягеру стаяла Галоўная кіраўнічка юначак СБМ, правадпічка д-р. П.Абрамава. Дапамагалі ёй праваднічкі Алёна й Зося Аляхнавічанкі. Пасьля вайны я іх абедзьвюх яіпчл ра.ч пабачыў у польскім лягеры УНРРА ў Вайдэпе (Облрпфальц). Яны былі замужнія й казалі мпе, што яііы полькі. Д-р. П.Абрамава перад самай капітуляцыяй ІІямеччыны апыпулася ў Празс Чэскай.

Афіцыйнага набору ў СС ці Вафэн СС зь лягераў СБМ ня было. Адно толькі ў лютым 1945 году немцы прывезьлі з Длсаў групу беларускіх юнакоў у Блрліп-Шпапдаў і пачалі іх вучыць вайсковасьці. Глта быў поўны зьвяз (рота) лікам у 200 асобаў. Іх рыхтавалі да абароны Бярліну. Вайсковымі інструктарамі па муштры былі часткова падафі-

цэры СС, а часткова кіраўнікі СБМ. Агулыіы нагляд над цэласьцяй мслі банфюрэр Мэпцэль і Г. Б-іч.

Гэтая беларуская адзіпка атрымала й насіла ўніформу Вэрмахту. Апі адзін зь юнакоў ці кіраўнікоў СБМ пс хацеў абараняць Бэрліпу. Алс мы пя мелі іншага выхаду. Я асабіста зпаю толькі адзін выпадак, піто кіраўнік СБМ з собскага псракоііаныія й волі дабраахвотпа пайвюў у СС, быў ранспы, выжыў і эміграваў за акіян.

Далейшы лёс зьвязу мнс няведамы, бо 28 сакавіка 1945 году я й пскаторыя кіраўнікі групаў СБМ змушаныя былі пакінуць сваё месца працы й ставіцца ў 30-й дывізіі ў ваколіцы Вайдэн. Мы ўсе згубілі ўсякі каптакт зь лягерам СБМ. Савецкая армія заняла Ўсходнюю Прусію, Памэранію, Сылсзію, Саксонію й акружыла Блрліп. 8 травсня Бэрлін быў узяты. Нямсччына капітулявала. Ільвіная частка лягсраў СБМ лучыла ў савсцкія рукі. Лягічпа трэба спадзявацца, піто савецкія ўлады рэпатрыявалі нашую моладзь на Бацькаўшчыпу, а ў найгорпіым выпадку ў глыб Савецкага Саіозу. Хто меў магчымасьць і крыху вічасьця, уцёк ад савецкай навалы далей па захад ІІямеччыны. Што сталася з бальпіынёй выпіэйшых кіраўнікоў СБМ, піхто пя ведае”.

Tapouma, Kanada                                     Гэнры Чурыла

11.12.1967 г.                        б. Кіраўнік Працоўнай групы

СБМ у Нямеччыае.

Працоўная група СБМ у горадзе Цытаў

“Недзе ў кастрычніку 1944 году я прысхаў у горад Цытаў зь лягеру-школы беларускай моладзі ў Драйсыг-Акэр (Турышія), у якой атрымаў некаторую беларускую нацыянальную зарадку, але амаль піякіх фаховых ведаў. А напіым галоўным “фахам” зьяўлялася — барапіць бсларускіх дзяцсй ад эксшпоатацыі іх псмцамі. ІІемцы ж хацелі, каб мы дапамагалі ім эксплюатаваць. Пра тое, што дзяцей трэба бараніць, я атрымаў наказ ад свайго папярэдніка Яіікі, які, перадаўшы мне 50 хлапцоў у веку ад 12-ці да 15-ці гадоў зь Менінчыны, адляцеў у Бэрліп у псіікую дэсантавую школу. Перайшоўшы пад маю апеку, хлопцы былі вельмі пепаслухмяныя. Скажам, пасьля вячэры, здасцца, a сёмай гадзіне, у калідоры будынку мусіла быць ціха. Будыпак быў каменны, двупавярховы. I Іа другім павсрсе жылі “гітлерюгэнды”, а на перпіым мы, беларусы. Будынак быў чамусьці ве.іьмі акустычны, гудзсў, як звон, ад наймепшага ўдару нагой аб падлогу. А ўдарала не адна нага, а болей за сотшо. Псмцы злаваліся, патрабавалі цішыні. Утры-

маць яе было цяжка. Хлапцы пя мелі піто рабіць у сваіх пакоях, спаць так рана ісьці не хацслі, а таму яны, як мышаняты, вылазілі паціхугку з сваіх “іюрак” на калідор і шмыгалі туды-сюды, хіхікаючы й піаркаючы пагамі, забягалі ў пакой да дзяўчат, сьцягвалі зь іх коўдзеркі, a дзяўчаты падымалі піск і крык. Кфаўнічка дзяўчат нс магла даць рады, клікала мяне, тады хлопцы, угледзеўшы мяне, уцякалі назад у свае “поркі”, паступала цішыпя. Але пснадоўга. Як толькі я грукаў дзьвярмі свайго пакою, даючы гэтым знаць, што мяпе на калідоры пяма, камэдыя пачыналася спачатку...

Яіпчэ горш справа выглядала зь дзяўчатамі. Япы працавалі на фабрыцы й на кухпі. Праўда, па калідоры яны ня бегалі так, як хланцы, хаця й былі выключэныіі, але ў пядзслю, у адпачынковы дзснь, падымалі такі крык і плач, што можпа было адурэць. Адпы крычалі: “Дадому, дадому, дадому!” Другія: “Тата, тата, тата Трэйція: “Мама, мама, мама!..” Кіраўпічка Мая прыбягала да мяне і пс прасіла, а крычала: “Ідзі!.. Супакой дзяўчат, бо я ня всдаю, што зь імі рабіць!..” I я йпюў. А піто я мог зрабіць? Адно памятаю, я моцпа крычаў : “Самалсты!.. Хутчэй у сховішча!” Гэта — памагала. Дзяўчаты саскоквалі з сваіх ложкаў, калі так можна пазваць двупавярховыя драўляныя нары, і бсглі ў падвал. Там, у падвалс, прыходзілі да сябе, псраставалі плакаць, прыслухоўваліся да гулу самалётаў, якіх, як на злосьць, у гэты час ня было. Каб разьвесяліць дзяўчат, я “загапяў” туды, у падвал, і хлапцоў, якія жартамі ды насьмешкамі разраджалі а тмасфлру • ..

На гэтым я затрымаўся адразу таму, піто яно засталося ў маёй памяці па ўсё жыцьцё. Іншас, як харчаваньне, праца дзяцей, неяк праходзілі бсзь вялікіх узрухаў. Кажпы дзень, апрача пядзелі, дзеці мусілі быць каля сваіх машынаў (такарных варштатаў). Маім абавязкам было завесьці хлапцоў у цэх, здаць іх майстру і вяртацца ў агулыіажытак, каб а 12-й гадзіне пайсьці і прывесьці іх у харчэўшо, дзе чакала “зупа” і “гэмюзэ”. Псрад тым як атрымаць той чаканы харч, хлапцы мусілі прасьпяваць некалькі нацыяпалыіых беларускіх пссьняў. Сытявалі, елі ды паглядалі, каб яшчэ падлілі... Часам падлівалі... Пасьля полудпя я ізпоў адводзіў іх у цэх. Так кажпы дзень.

Сказаць, піто дзсці галадалі, я нс магу, але й сытымі ня былі. Справа ў тым, віто нямецкія “гітлсрюгэнд” пе зьядалі свас порцыі “зупы” і “гэмюзы” і аддавалі папіым дзецям. Алс пазьней гэтае “аддаваньне” скончылася. Вось чаму. Неяк у сярэдзіне зімы 1944 году кіраўпіцтва “Гітлер-іогэнд” прапанавала мне зрабіць сгіаборпіцтва ў сыіежкі. Добра падрыхтаваўшыся, мас хлапцы так усыпалі немчуранятам, іпто

тыя пя псдалі, куды ўцякаць, і ў “нагароду” за гэта спыпілі “аддаваньне” сваіх харчоў.

Працавалі мас хлапцы ў такарным цэсс, які памяшчаўся ў невялікім будынку на паверхні зямлі над маторным цлхам, які зьмяшчаўся лад зямлёй. Працавалі піэсьць гадзін у пору. Працавалі сумленііа, немцы хвалілі нашых дзяцей. Канфліктаў пя было, завыпяткам адпаго, калі майстра-псмсц пабіў нашага іопака Івава за ўхілы ад працы. Іван, бадай, і заслужыў гэтага, бо быў гультаяваты, але мы паднялі бучу і немцы наківалі на майстра пальцам. Пасьля гэтага ўсё йшло спакойна.

У пядзелю, пасьля полудня, я зьбіраў дзяцей, хлапцоў і дзяўчат (апошніх было 50 у веку ад 12-ці да 15-ці гадоў), у псвялікай залі і чытаў ім кніжкі. На вялікі жаль, беларускіх кніг у мяпе піякіх ня было, а таму чытаў ім расейскія, якія дастаў у “остаўцаў”. Гэта былі кпіжкі Салапевіча пра савецкія канцлягсры ды яшчэ адна цікавая кміга, аўтара якоіі я пя помшо, з часоў бурска-ангельскай вайпы. Апрача гэтага ды сьпяваныія песыіяў, займаліся мы вырабам цацак, што крыху скрашвала іпэрае невясёлае жыцьцё.

Кажпай сыботы я й Мая вадзілі дзяцей у горад у лазыпо. Main завод знаходзіўся за пару кілямэтраў ад гораду. Часта праляталі апгла-амэрыкапскія самалёты. Крычала сырэна. Тады ўсс жыхары рабочага пасёлку, остаўцы, мы й пемцы ўцякалі ў поле, хаваліся пад кустамі, пад дрлвамі. Па пічасьце, ні разу наш завод не бамбардавалі.

Побач з пашым домам знаходзіліся дамы, дзе жылі остаўцы. Аповіпія амаль кажную нядзслю ладзілі танцы. Туды ўнадзіліся мае хлапцы. Я іх ня вельмі стрымліваў, бо гэтыя іх вылазкі да остаўцаў разьвейвалі сум і нуду, дапамагалі ўтрымліваць у нашым домс цішышо. Дазваляючы хлапцам хадзіць ва танцы да остаўцаў, я парушаў забаропу кіраўніцтва СБМ, якос баялася “заразіць” дзяцей балыпавізмам, носьбітамі якога былі остаўцы. Маіх дзяцсй “зараза” нс чапала, бо ж усе япы парадзіліся ў той “заразе” ды на танцах іііхто прапагандай бальвіавізму не займаўся.

Вясноіо 1945 году мы мусілі з Цытаў эвакуявацца далей ад члхаславацкай мяжы. У які горад мы высхалі, пе памятаю, але гэта было ў той самай Саксоніі. На новым мейсцы я доўга пе затрымаўся, бо нехта Бах, дырэктар такогаж заводу Юнкэрса на повым мейсцы, чалавск добрай дуіпы, каб выратаваць мяне й Маю ад капцлягеру, якога мы атрымалі завочпа ў Цытаў на шэсьць месяцаў за “эканамічную контррэвалюцыю”, адаслаў мяне ў Турынгію ў горад Троен памочнікам зьвязовага Алеся Х-ко, a Маю ў Дэсаў.

У Тросп было 60-70 хлапцоў у веку ад 12-ці да 15-ці гадоў. Паход.зілі яны з усей Беларусі. Тут я рабіў тос, што і ў Цытаў: вадзіў дзяцей у цэх, прыводзіў і г. д.

ІІсўзабаве прыйшлі амзрыкапцы. ІІашае кіраўніцтва хлапцамі скончылася, бо япы сталі кіраваць самі сабою: па цэлых дпях прападалі каля амэрыкапцаў, прыходзілі ў агулыіажытак позна ўночы з пакункамі ежы, цыгарэтаў ды ... з чырвонымі зоркамі на піапках. Усё ж, даведаўвіыся, што амэрыкапцы Турынгію аддадуць саветам, мы сабралі хлапцоў і вывелі з Троен. Ішлі доўга на Захад, алс па дарозс стаміліся, згаладаліся й рашылі зайсьці ў нейкім горадзе ў пейкі лягер остаўцаў, дзе ўвіхаліся цёмныя асобы ў староіі палінялай чырвонаармейскай форме з кубікамі іі трохкутпікамі на пятліцах... Гэта былі палонпыя, якія зьбіраліся ехаць па радзіму. Зразумеўіііы, куды мы трапілі, але, пя даўшы рады ўгаварыць хлапцоў ісьці далсіі, я зь сябрам увсчары ўцяклі з гэтай пасткі... Што сталася з хлапцамі, пя ведаю. Паплўна, усс япы пасхалі на Радзіму. Тое ж, бадаіі, сталася і з маімі гадунцамі з Цытаў”.

16 красавіка 1968 г.

М. Кавыль

б. Кіраўііік групы СБМ у Нямеччыпе.

Успамін

“У пачатку лютага 1944 году я спаткаўся з калегам, які належаў да Саюзу Беларускай Моладзі. Ад яго я даведаўся, што СБМ хоча сабраць каля 200 маладых бсларусаў і выслаць іх на курсы ў Альблртыпе, а пасьля ііа пару мссяцаў у Нямсччыну, каб адтуль вярпуліся па Бацькаўіпчыпу як маладыя ахвіцэры.

Будучы маладым хлапцом (17 год), я па гэта згадзіўся. 19 лютага 1944 году я высхаў у Барапавічы, дзе мсў спаткацца з прадстаўнікамі СБМ і атрымаць ад іх білст па цягнік да Альбэртыну.

У марозны дзень 20 лютага я прыехаў на стапцыто Альбэртып, a адтуль псхатою прыйшоў у вялікі папскі двор па беразе невялікага возсра. Там я спаткаўся з хлапцамі, якія ўжо сюды прыехалі. Усіх нас разам было каля 20 хлапцоў. Болывасьць іх з-пад Слоніма.

Першыя дпі правялі мы па ваіісковых занятках і працы каля дому. Яда напіа была надта дрэнная і было яе вельмі мала, так піто мы хутка расчараваліся, але было ўжо запозна варочацца назад, бо адтуль пас нс звальнялі. Як туды трапілі, дык там і засталіся.

Счакаўшы пару тыдняў, да пас прысхала каля 20 хлапцоў з-над Глыбокага, а пасьля і зь іншых мссцаў. Разам пас сабралі каля 90 хлапцоў. У пачатку красавіка 1944 г. нам далі троха болей есьці, што нас всльмі ўсьцешыла, а праз тыдзень сказалі, што мы выяжджасм у Нямсччыпу.

Ціхаю рапіцаю 7 красавіка мы выехалі ў Слонім. Там нас насадзілі ў тры таварпыя вагоны, высланыя ўсярэдзіпс саломаю і з пастаўлепымі печкамі для аграваныія. Мы прыехалі ў Баранавічы, дзс пашыя вагопы прычапілі да іншага цягніка й павязьлі нас па захад.

Псрад высздам нам выдалі сухія харчы па тры дпі. Скарысталі мы з гэтага й добра пад’елі, а пад’еўшы, павесялелі, нават пачалі жартаваць і сьмяяцца, думаючы, што куды мы ні заедзем, дык горш пя будзс. Зачалі сыіяваць нашыя на[юдныя песыіі, якіх мы шмат навучыліся ў Альбэртынс.

Цэлае надарожжа праз Полыіічу іі Чэхаславаччыігу трывала 11 дзёп, і ўвесь час у гэтых самых вагонах і ў гэтай самай адзсжы, дык санітарнас ііашас стаповііпча было пезайздроснае. Па прыезьдзе ў Філях (Аўстрыя), пас высадзілі зь цягніка і проста завязьлі ў лазьню. Там паіпуіо вопратку ад пас забралі й мы яе болып пя бачылі — ііапэўна спалілі.

Прайвілі мы мэдыцынскі агляд і атрымалі іншую вопратку. Пасьля лазыіі, зьмены вопраткі й цёплае ежы кажпы з нас чуўся зпоў чалавскам. Калі пас пасадзілі ў самаходы, каб перавезьці да Маль'гы ў лягср, дык мы ізпоў пачалі сьпяваць. Вечарам мы прыехалі ў Мальту. Мальта — гэта невялікая вёска ў сярэдзіпе Альпаў. Даехаць да яе можна з Гмюпду толькі адного дарогаю, і там яна капчасцца. Нашас памепікаііыіс было ў дзераўляпых бараках, за якімі быў вадаспад, і ягопы піум заглушаў усё. 3 гэтае прычыны людзі не маглі гаварыць нармалыіа, паціху, а голасна, дык псяк троха дзіка гэта выглядала.

Па другі дзснь нас рана разбудзілі, падзялілі на тры групы, далі сыіеданыіс — і давай да муштры і да працы. Па пару тыднях хлопцы ўжо загарэлі й досыць добра выглядалі.

Свабодпы час мы мслі пераважна вечарам або ў пядзелю. 'Гады мы зьбіраліся ўсе разам, вучыліся пямецкае мовы й нямецкіх песьняў. Падчас муштры мы сьпявалі заўсёды свас песыіі, і аўстрыякі, відаць, так іх любілі, што часта прасілі нас, каб мы ім засьпявалі.

ІІашыя адпосіны да аўстрыякаў, а таксама іх да нас былі вельмі добрыя. У Мальцс мы даведаліся, што балыііавікі зпоў занялі Бсларусь і шмат нашых знаёмых трапіла ў іхпы палоп. 3 гэтаю весткаю

скопчыўся паіп con i мары аб скорым павароцс пазад па Бацькаўпічыну.

20 ліпепя да пас прыехалі госьці зь Беларусі — амаль цэлы штаб СБМ, якому ўдалося ўцячы ад бальшавікоў. 3 гэтас нагоды мы арганізавалі певялікую всчарыну іі тапцавалі да позыіяй ночы. Нашы госьці шмат нам расказвалі аб падзеях на Бацькаўшчыпе, але радаснай вссткі піхто нс атрымаў. Па пару тыдпях госьці выехалі з Мальты, а мы таксама пачалі рыхтавацца да высзду. Больпіасьць наіпых хлапцоў высхала ў Эгзр, дзе нсмцы сабралі ііііпых бсларусаў, якія ўцяклі ад балыпавікоў, і пасьля далучылі іх да дывізіі Зыглінга. Нас, 10-цёх хлапцоў, выслалі ў Бэрлін (там мы якісь час прабылі ў піколс) і адтуль выслалі ў аддзслы Зыглінга ў Баварыі, дзе мупітравалі нас на жаўпераў.

Пасьля мяне й другога сябру выслалі ў школу стральцоў у Чэхаславакіі. Там правялі мы Вялікдзснь 1945 году й адтуль выслалі нас па фронт, які цяпср пабліжаўся вельмі хутка. Нас толькі двос трапіла ў нямецкую дывізію, і пас накіравалі на Вену. Я там быў ранспы й эвакуяваны ў глыб Аўстрыі. Быў я ў шпіталі. Прыйшлі амэрыкапцы, пічога дрэннага япы пам нс зрабілі. Аб нашых хлапцох пічога болып іія чуў аж да спаткапыія з другім у Англіі. Што сталася з балыпыпёй маіх сяброў, я ня ведаю.”

Красавік 1969 г.                                                     З.С.

Лнглія

Беларуская эміграцыя

Кансц чэрвспя й пачатак ліпеня 1944 году былі капцом жорсткас нямецкас акупацыі Беларусі й пачаткам масавае эміграцыі яе нассльпіцтва па Захад Эўропы.

Пад націскам бальшавіцкіх ваенпых сілаў пямецкая армія на ўсходпім фропце паступова адыходзіла на захад, а сьледам за ёю йіплі бальпіавікі. ІІаселыііцтву Беларусі падарылася пагода выкарыстаць адчынеііыя дзьверы, і вялікая колысасьць беларусаў пакінула Бацькаўшчы ну й накфавалася на Захад. Ехалі чыгупкаю, вазамі, запрэжанымі копьмі або каровамі, ішлі пехатою.

Аспоўнаю прычынаю гэтага трагічнага зьявішча была савецкая дзяржаўная паліцыйная сыстэма, узпачаленая генэральным сакратаром бальшавіцкай (камуністычпай) партыі Сталінам, самым неабмежаным і самым ліотым дэспатам, якіх ведала гісторыя. За час ягопага панаваныія

ў СССР розпым спосабам былі зыіішчапыя мільлёны бязьвішіых беларускіх сялян, працаўнікоў і іптэлігенцыі.

Па дарозе па Захад частка ўцскачоў затрымалася па тэрыторыі Полыпчы, частка загінула, а рлшта разышлася па ўсёй Нямсччыпе, Члхах і Аўстрыі. Там яны трапілі ў працоўныя лягеры зь нямецкай адміністрацыяй, дрлнпым і педастатковым харчаваньнем, праўна абмежанымі й ува мпогіх лягерох з прышытай на рукаве ці грудзіпс “бсларускай латай”, каб гэтым адрозьніваліся ад пемцаў. Гэтая шматлікая беларуская эміграцыя складалася зь інтэлігепцьп, працоўпых, моладзі і, псраважна, сяляп.

Разам зь беларускай эміграцыяй зь Менску ў Бэрліп прыехала ў поўпым складзе Бсларуская Цлптральная Рада, а таксама частка нскаторых аргапізацыяў моладзі, як Бсларуская Служба Бацькаўшчыпе й Саюз Бсларускай Моладзі ды інін.

Лягеры для беларускіх дзяцей і падлеткаў

Дэсаў

Дэсаў — гэта вялікі фабрычны горад у Саксоніі. У часс вайны пры фабрыках у горадзе і ягопых ваколіцах былі лягсры для працаўпікоў з Усходу (остарбайтараў). Апрача працоўных лягераў, былі яшчэ два асобныя лягсры для беларускіх дзяцей — хлапцоў і дзяўчат, вывезепых немцамі з Смаленшчыпы, Магілёўшчыны, Мепшчыны, Віцсбіпчыпм й Арлоўшчыпы. Болыпасьць дзяцей была ў веку ад 6-ці да 13ці гадоў. Былі й старэйшыя. Усе дзеці былі без бацькоў.

Лягер у старым горадзе

Група наймалодшых дзяцей (каля сотні) жыла ў лягсры, які быў у старой (Альтштат) частцы гораду, цяпер разьбітай бомбамі. Памсіпкапыіі мелі ў дзсраўляных бараках. Хлопцы й дзяўчаты жылі ўлягеры асобна й мелі сваё Кіраўніцтва. Кфаўніком хлапцоўскас групы ад беларусаў быў прызпачаны сп. П.Манькоў, а ад псмцаў — інвалід-пемец, які і быў фактычным Кфаўпіком хлапцоўскае групы.

Кармілі дзяцей, як і ўсіх чужыпцаў, дрэнна, пераважна зупаю з рэпы. Адзсжы й абутку таксама амаль не давалі. Дзеці пасілі тую моцна паііопіануіо вопратку, у якой япы высхалі з Бацькаўшчыны.

Мыцца дазвалялі пад душам, алс дзеці, памыліўіпыся плыпамсурагатам мыла, нс заўсёды пасыіявалі апаласкацца, бо вада хутка закрывалася.

Адпосіны нсмца-кіраўпіка да беларускіх дзстак былі пэгатыўныя: выганяў па муштру амаль голых і босых, змушаў іх поўзаць на каленях па зямлі, пе абміпаючы лужып вады й балота. Хто зь дзетак пя выкопваў ягонага загаду, быў біты гумовы.м кіем або лазінаю. Паагул стасаваў ён дзікія мэтады ў дачыпеныіі да дзяцей.

Дзеці былі ііад пепасрэднаю апскаю сяброў СБМ, алс ня поўпасьцю, бо над імі мела нагляд і Кіраўніцтва. Апякункі з СБМ як маглі стараліся аблегчыць жыцьцё дзяцей, часта наражаючыся на прыкрасьці й небясыіеку з боку Кіраўніцтва. Апякункі падтрымлівалі ў дзетак беларускі дух, вучылі іх чытаць, сьпяваць беларускія песьні, ладзілі для іх пастаноўкі й гулыіі, апавядалі ім казкі. Паміж сяброўкамі СБМ і дзеткамі панавала ўзаемпая любоў і паіііапа.

Лягер “Капэн” каля Дэсаў

«У канцы чэрвепя 1944 году пачалася масавая эміграцыя бсларусаў па захад. Пакіпула я Флярыяпова, дзе адбываліся курсы СБМ, і ў перпіых днёх ліпсня апыпулася ў горадзе Тропаў ва Усходніх Судэтах, у Чэхіі. Тут сабралася вялікая група юпачак і юпакоў СБМ. Усіх тых, хто да гэтага часу не займаў кіраўпічага стаііовііпча ў СБМ або ня меў асьветы, немцы паслалі ііа працу ў бліжэйшыя да Тропаў фабрыкі. Там япы працавалі разам з чэхамі й добра чуліся.

Частку юпачак немцы паслалі ў Мальту, каля гораду Спіталь у Альпах. Мальта — гэта цудоўная даліна: з трох бакоў горы й тры вадаспады, якія шумяць бязупыпна. Там мы ўжо засталі шмат беларускіх хлапцоў, былых курсантаў СБМ з Альбэртыпа. Пазыіей амаль усе япы пайпілі ў беларускае войска.

Пасьля двутыднёвага пабыту ў Мальце ўсе дзяўчаты выехалі ў Бэрлін. Там іх прыдзялілі на працу пры кухнях. Глта было зроблеііа бсз паразумепыія з Галоўпай кіраўпічкай юпачак СБМ Абрамавай. Япа адпрасіла ў пемцаў толькі мяне й Люсю Г. ад працы ў кухні, і пас паслалі ў лягеры дзяцей ддя апекі над імі.

Прысхалі мы ў найболыпы пераходны лягер для дзяцей — Каплп, каля гораду Дэсаў. Тут сярод лесу ў новых бараках памяпічалася пскалькі сотак хлапцоў і дзяўчат у веку ад 7 да 14-ці гадоў. Даволі прасторпыя накоі ў бараках былі застаўленыя двупавярховымі ложкамі, зьбітымі з дошчак. У гэтых ложках ды й паагул ува ўсіх бараках было пімат плюсак (клапоў).

У лягеры было 13 матак, якім нсмцы дазволілі выехаць разам зь дзецьмі. Памятаю адну матку, якая расказвала, што ў іх нсмцы набралі пскалькі вагонаў хлапцоў у вску 6-7 гадоў, і яс сынка ўзялі. Ёй дазволілі ехаць з сынам або з дочкаю Бропяй. Але таму, што Броньця была хваравека, дык матка вырашыла ехаць зь дзяўчынаю. Казала: “Сынок плакаў, жаліўся, піто ён малспькі і мама пя едзе зь ім”.

Д-р Н.Абрамава гаварыла, іпто япа старалася зпайсыц гэтых хлапцоў, алс сьлсд іх прапаў. Усс дзеці былі з Усходняй Беларусі, найболыіі з Палесься. Што сталася зь іх бацькамі — пяведама. Немцы ўсіх іх сагналі ў гумно, дзстак адабралі й вывслі зь яго. Можпа здагадвацца, што ўсіх асталых у гумне спалілі.

Пад канец вайны ў лягср прывязьлі 16-20-гадовых дзяўчат, якія з бацькамі капалі акопы каля Лодзі. Былі амаль пэўныя весткі, што іхных бацькоў немцы пастралялі.

Параўналыіа зь іпшымі лягерамі, харчы для дзяўчатак, як на той час, былі пядрэпныя. Усе падлеткі залічаліся да дзяцей і атрымлівалі малако. Абед давалі, як і ўсім чужыпцам, у агулыіай сталовай. Вячэру прывозілі ў лягср на кватэру.

Галоўнай кфаўнічкай лягеру была пемка. Ей дапамагалі 5 жаіічын-фольксдойчаў з Украіны. Апрача іх, было 6 бсларускіх кіраўнічак дзяўчат і некалькі кфаўнікоў хлапцоў.

Лягер Эбэрсбах

Капэн быў транзытпым лягерам. Дзеці гэтага лягеру мслі зпаёмых у Магдэбургу, Дэсаў, Эбэрсбах і Крымічаў. Усе япы, магчыма, былі з суссдніх вёсак. Мяне меліся выслаць з групай дзяўчат і дзьвс маткі ў Касэль, каб стварыць там новы лягср, але Касэль і фабрыка згарэлі. Пасьля гэтага стварылі новую групу, якая складалася з 30-ці дзяўчат і 30-ці хлапцоў, і ўвосень я зь імі высхала ў Эбэрсбах, каля Дрэздэпа. Там мы ўжо засталі групу дзяцей, сярод якіх знайшлося шмат знаёмых.

У лягеры было 50 дзяўчат у веку ад 10-ці да 17-ці гадоў і столькі ж хлапцоў ад 11-ці да 16-ці гадоў. Усе дзеці былі з Савецкай Бсларусі, псраважна з Палесься. Пад маёю апекаю былі дзяўчаткі. Для дапамогі я мсла малодшую кіраўнічку й дзяўчыну, якая пе належала да СБМ, але была прызпачана немцамі на працу яіпчэ псрад маім прыездам у Эбэрсбах.

Памешканьне ў Эбэрсбах мы мслі ў старым фабрычным будынку. Харчаваліся так, як летувіскія й латыскія працаўнікі. Вопратку атрымлівалі часьцей і лепвіую, чым у інпіых лягсрах. Бацінкі давалі па

дзераўлянай падэшвс, такія, якія атрымлівалі ўсе сябры СБМ. Самі грэлі ваду і ў ёй мылі пацслыіую й пасьцелыіую бялізну й вопратку. Раз па тыдзепь мыліся цёплаю вадою ў ваііыіе. Дзсці самі нрыбіралі ў сваіх пакоях.

У лягеры быў дантысты й лекар для ўсіх чужынцаў. I Іа шчасьце, піхто пе хварлў. Санітарпы агляд дзяцей ііраводзіўся рэгулярна. Хлеб, малако, суп і дадаткі на сыіедапыіс ці вячэру самі дзялілі. Работы для дзяцей было пяпімат: дзяўчаткі й хлопцы замяталі ў фабрыцы, памагалі па кухні, а пекалькі старэйшых працавалі па фабрыцы.

Дзяўчаткі ў балыпыпі былі падта запалоханыя, недаверлівыя, часамі вельмі хітрыя. Былі сярод іх пязвычайпа добрыя, а былі й немагчымыя. Былі ў мяне дзьве сястрычкі з-пад Смалспску — вельмі мілыя й лізухі. Яны час ад часу падымалі агулыіы гістэрычпы плач: усе плакалі аж да зыіямогі, і назаўтра мала хто мог падняцца з пасьцелі, проста як пасьля цяжкай хваробы. Пазьней, калі гэтыя сёстры пачыпалі плакаць, забірала я іх да сябе або казала ім выйсьці па двор, а без кампапіі яны самі псраставалі плакаць. Калі мяпе пя было ў памешкаііыіі, як сёстры пачыпалі нлакаць, дыкдзяўчаткі шукалі мяпе, каб я іх супакоіла, бо піхто не хацеў хвар.эць. Некаторыя з маіх дзяўчатак пабывалі з бацькамі ў Сібіры, на ссылцы. Расказвалі япы жудасныя рэчы.

Вучылі мы дзяцсй як у школс: чыталі, пісалі, пяялі бсларускія песьні, апавядалі казкі, забаўляліся ў розпыя гулый, адпым словам, рабілася ўсё магчымае, каб хоць троха скрасіць гэтым пяшчаспым дзсткам іх шэрае, аднастайпае, сірочас жыцьцё на чужыпе.

Лягер Крымічаў

"Калі фропт наблізіўся да Эбзрсбах, дык напачатку сакавіка 1945 году выправілі пас пешкі па Захад. Бплі мы амаль тыдзень да гораду Крымічаў. ГІа дарозе нас добра спатыкалі: давалі харчы й пачлегі.

Дзіцячы лягср у Крымічаў быў у горадзе. Усе жылі ў вялікім доме фізкультуры. Тамтэйшыя Кіраўнічкі дзяцей прыпялі нас вельмі няпрыхілыіа, бо мы іх моцна пацясыіілі. Пачалося горіпас жыцьцё, бо пя было для нас працы, таму пам прыдзялілі толькі палову харчовага пайку. Было галаднавата, і я захварэла па цыпгу.

У сакавіку фропт пабліжаўся з двух бакоў. Дзяцей-хлапцоў і зь імі 2-х іх Кіраўпікоў вывезьлі ў лягер дзесь за Крымічаў.

Дзіцячыя лягеры ў Дэсаў, Магдэбургу, Эбэрсбах і ў Крымічаў былі сыіярша занятыя амэрыканцамі. Скончылася вайна. Дзяцей ус-

трымаць ад выезду дадому было немагчыма, бо ўсе рваліся да бацькоў, і мы іх разумслі.

Каб пс пакінуць паддеткаў остаўцам і савецкім ваенпапалопным, пекаторыя Кіраўпікі вярнуліся разам з падлеткамі ў Сапецкі Саюз. Зііаю пекалькі Кіраўнікоў і Кіраўнічак СБМ, якія вярнуліся дадому. Адных зь іх там пя судзілі, а ііппых асудзілі на 25 гадоў ссылкі ў Казахстап, але пасьля 5-7-мі гадоў вярнуліся дадому або ў Полынчу. Шмат Кіраўнікоў і Кіраўнічак, а нават і троха падлеткаў асталіся ў ІІямсччыне.

Узгадаваць сіротаў на чужынс было цяжка; каб сэрца за іх пе балсла, то было б лягчэй, а я зь імі і спала, і ела, і купалася раз на тыдзень, хацелася ўзгадаваць, памагчы...

Прайшлі гады. Так хацелася б ведаць, ніто зь імі цяпер, колькі зь іх вырасла на добрых пачэспых людзей, а мо хто й выіпэйпіыя піколы скопчыў, бо былі нрацавітыя й здолыіыя...”

6.8.1969 г.                                                          Вольга

Чыкага, ЗША

Саюз Беларускай Моладзі (СБМ)

Саюз Бсларускай Моладзі паўстаў 22 чэрвеня 1943 году. Камісар акунаванай нсмцамі Беларусі Вільгэльм Кубл на сходзс беларускіх прадстаўнікоў у Мснскім тэатры ўрачыста абвесьціў, што пямецкія ўлады дазваляюць беларускай моладзі стварыць сваю аргапізацыю — Саіоз Беларускай Моладзі, у скароце СБМ.

Арганізацыя СБМ хутка пашыралася па тэрыторыі Бсларусі. Дакладных зьвестак пра колькасьць юпакоў і юначак у СБМ пяма, алс паводле атрымапых вестак ад некаторых Кіраўнікоў СБМ, у раёнах у сярэдііім было 500-600 сяброў і еябровак, а ў Мснскай акрузс каля 3000.

Адміністрацыйна Саюз Беларускай Моладзі дзяліўся па акруті (іх было 17), раёны (павсты), сэкцыі (гміны, школы) й грамады (вёскі). Усёіі аргапізацыйпа-адміііістрацыйпай працай у Бсларусі кіраваў Галоўны Штаб СБМ, які ў сваю чаргу дзяліўся на аддзслы: арганізацыйпы, кадраў, прапаганды й жаночы.

Кіраўнікі й Кіраўнічкі СБМ пасілі па ігаплечпіках адмысловыя адзпакі службовых ступепяў (рангаў). Ступсні йшлі зыіізу ўверх паступным парадкам: старпіы юнак, юначка, дружыновы ( вая), грамадовы ( вая), старіпы грамадовы, старшая грамадовая, зьвязовы

(-вая), старшы зьвязовы, старшая зьвязовая, сэкцыйны (-ная), падправаднік (-нічка), правадпік (-нічка), старшы праваднік, старшая праваднічка, штандаровы (-вая), шэф штабу і шэф-праваднік.

Сябры й сяброўкі СБМ віталіся міжсобку словамі “Жыве Беларусь!” Паступова ўводзілася ў звычай сяброў СБМ па пахвалу старшага адказваць не традыцыйным “дзякуй”, а “Служу Бацькаўшчыне !”

Галоўны Штаб у Менску выдаваў друкам для бсларускай моладзі часапіс “Жыве Беларусь”. Сваім зьместам меў ён характар пацыянальна-ўзгадаваўчы й адміністрацыйны.

Для падрыхтоўкі кадраў Кіраўніцтва Саюзу Бсларускай Моладзі былі арганізаваныя спэцыялыіыя курсы ў Альбэртыпе й Мснску для юнакоў, а ў Драздох і Флярыянове для юпачак.

Шасьцітыднёвыя курсы Кіраўнікоў СБМ у Альблртыне каля Слопіма былі адчыненыя 15.7.1943 году. Кіраўпіком іх быў пемец банфюрэр Мэнцэль зь нямецкага дзяржаўпага кіраўпіцтва моладзі (Райхсюгэндфурупг). Кажны курс меў свайго кіраўпіка па беларускай лініі.

ІІа першым курсс было 16 капдыдатаў па Кіраўнікоў моладзі, на другім 30, а на 3-м да 6-га ўлучпа ад 60 да 70. Курсы Кіраўпікоў моладзі ў Альбэртыпе спыніліся ўвесну 1944 году дзеля наступу Чырвонай арміі. Кіраўніцтва курсаў апынулася ў Бзрліне.

Рэжым па курсах быў паўвайсковы. Ад пад’ёму да спачынку вяліся інтэнсіўныя заняткі: фізкультура, вайсковая муштра, вывучэныіе беларусаведы іі ііппыя. У полудзень курсанты мелі паўтары гадзіны прымусовага адпачыпку.

Дзень курсанта пачыпаўся гімнастыкай, потым сыіеданыіс, вайсковая муштра, вайсковы вышкал у полі, полудзень, адпачыпак. Папоўдні беларусаведа: гісторыя іі геаграфія Беларусі, грамадазпаўства, сьпевы. Як дапаможнік да вядзеньня заняткаў быў выданы друкам пабеларуску Рэгуляміп Вайсковаіі Муштры, а для тэарэтычных заняткаў прысылаўся з Штабу СБМ у Менску “Вуч.эбпы лісток”, якім і пазыіей маглі карыстацца акруговыя й павятовыя Кіраўпікі СБМ.

Памеіпкапыіе іі спаныіе, як па васііныя ўмовы, былі добрыя. Харчаваныіе было недастатковае па колькасьці калёрыяў. Дастава харчоў у лягер ляжала па абавязку Беларускай Акруговаіі Самапомачы. Наагул умовы жыцьця ў лягеры былі цяжкія дзякуючы васпнаму часу, слабай арганізацыі й інш.

Мэтай Саюзу Беларускай Моладзі было ўзгадавапьне беларускай моладзі ў нацыянальным духу праз працу й змаганьнс. Каб асягпуць гэтуіо м.эту, курсанты ў Альбэртыне абавязкова праходзілі грунтоўны

курс беларусаведы, а таксама сыіявалі адііаведныя патрыятычпыя песыіі, як IІацыяналыгы гіміі — “Мы выйдзем шчыльнымі радамі”, “У гупічарах, затканых імглою”, “Бывай, мой родпы кут і зьвяз”, “Ідуць жаўнсры-бсларусы”, “Мы бойкая моладзь”, “Люблю напі край” і ііппыя.

Курсанты мусілі навучыцца папамяць 10 занаветаў юнака, якія пачыналіся ад сказу: “Ты пя жыў, калі жыў толькі для сябе. Ты пс памёр, калі намёр ці загінуў за Бацькаўпічыну”. Між іншымі быў запавет, запазычаны ад Шэксьпіра: “Трус сто разоў памірае, пакуль раз скапас. Мужііы памірас толькі раз”¹*.

Курсы для Кіраўнікоў ніжэйпіых і вышэйшых ступсняў СБМ былі арганізаваныя ў Менску. Заняткі па курсе Кіраўнікоў СБМ піжэйіпых ступеняў адбываліся ў будыпку Галоўнага Штабу СБМ. Куреаптаў звычайна было 15-20 асобаў, бо на болын ня было ані мссца, апі дастатковай кухні, ані нават сапітарных умоваў. Курс трываў тры тыдні. Ад пад’ёму й да познага вечару заняткі палягалі на тэарэтычных выкладах нацыяпал-сацыялізму, структуры нямецкага “Гітлср-Югэнд” і амаль вайсковай муштры. Запяткі вялі папіыя Кіраўпікі пад паглядам нямсцкіх інструктараў. Харчавапыіе было беднае й нсдастатковае. Адносіпы немцаў да беларусаў у той час былі прыязпыя й карэктныя.

У Мспску ў памешканыіі Галоўпага Штабу СБМ былі арганізавапыя курсы для падрыхтоўкі Старшых Кіраўнікоў СБМ. Курс трываў тры тыдні. Кіраўніком курсу быў капітан Усевалад Р-ка. Курс глты прысьвечаны быў вылучпа ідлям пацыяпал-сацыялізму, і часта лектарамі былі пемцы высокай ваеннай ці партыйнай рангі. Апрача гімнастыкі, піякай вайсковай муштры пя было. Па сканчэньні курсу юпакі атрымлівалі рапгу Сэкцыйнага.

Курсы для Кіраўнічак юпачак СБМ былі арганізаваныя ў саўхозс Дразды каля Менску. Кіраўнічкай курсаў і гаспадарчай іх часгкі была пемка. Па бсларускай лініі спачатку была Алепа А-ч, а потым Вера. Праграма аднаго дня заняткаў была паступная: фізкультура, сьнсданыіе, лскцыі немкі на тэму пацыяпал-сацыялізму, нямецкай расы й пямсцкай кухні. Д-р Абрамана чытала лскцыі пра перпіую мэдычпую дапамогу ў патрэбпых выпадках. Галоўны Кіраўнік СБМ сп. М.Ганько чытаў лекцыі на тэму арганізацыі й мэты СБМ.

Вечарам звычайпа гарэў агонь ў каміне, а курсанткі пяялі песыіі, танцавалі й наагул забаўляліся. Час ад часу выяжджалі з капцэртам

^1> Г.Чурыла. “Саюз Беларускай Моладзі.”

беларускіх песыіяў у піпіталі для параненых пямсцкіх жаўнераў.Тады з памі была і д-р П.Абрамава — Галоўпая Кіраўнічка юначак — і адна зь яс заступніц.

Хоць штораз пры выступленыіі хору зазначалі, што мы беларусы, нямецкія жаўперы не ра^ьбіраліся, нс адрозыіівалі беларусаў ад расейцаў і прасілі, каб ім прапяялі “Волгу”. Хор адмаўляўся пяяць і гэтым заўссды злаваў нашу Кіраўнічку Абрамаву.

Курсаптак на курсе было ад 30 да 50 асобаў. Памёшкапыіс іх складалася з трох пакояў, застаўлсных двупавярховымі ложкамі. Умовы жыцьця былі магчымыя.

Курсы для Кіраўнічак СБМ у Флярыянове каля Ляхавіч трывалі па тры тыдні. Кіраўпічкай курсаў была спадарычна Алепа А-ч, якая прыехала з Драздоў, а ейпымі памочніцамі былі сп-чны Вапда й ІІадзя. Гаспадарчай часткай кіравалі тры немкі, зь якіх сіі-іія Гінк была фактычпым кіраўніком курсаў.

Памешканыіс для курсантак і заля для выкладаў былі ў доме абшарніка двара Флярыяпова. Курсаіітак на курсе было ад 20 да 25 асобаў. Паходзілі япы з Заходпяй Беларусі.

Запяткі пачыпаліся ў 8 гадзін рапіцы й трывалі да 3-й, а часамі й да 4-й гадзіпы папоўдні з гадзінпым перапынкам для абсду ў 12 гадзіп дпя.

Праграма курсу: гімнастыка, маршыроўка, тэарэтычйыя выклады — як праводзіць зборкі іоначак, арганізацыя розпых гурткоў, гісторыя й геаграфія Беларусі, песыіі й гулыіі.

У 1944 годзе, калі фронт пабліжаўся да Слуцку, у Флярыяновс была апоншяя груііа курсантак. Кіраўніцтва Курсаў сказала ім, каб ехалі дамоў або ў Нямеччыну.

У чэрвспі 1944 году адбылася масавая эміграцыя беларусаў па Захад, пераважна ў Нямеччыпу. Арганізаваным парадкам прысхала ў Пямеччыпу пяцітысячная група СБМ для вайскова-дапаможнай службы (Флякгэльфэр). Галоўны Штаб і звыш тысячы юпакоў затрымаліся ў горадзе Тропаў, ва Ўсходніх Судэтах, а рэпіта, прайпюўпіы падрыхтоўчы курс супрацьлятунскай службы ў горадзе Эгэры, больпіымі й меншымі групамі была прыдзелепая да зэнітных батарэяў на тэрыторыі Нямеччыны.

Для юначак былі арганізавапыя курсы супрацьлятунскай абаропы ў горадзе Пютніц, у Памэрапіі.

Нагляд над усімі нацыяпалыіымі групамі моладзі меў Шэф Аддзелу Моладзі пры Ostministerium гаўптбанфюрэр ІІікэль.Пра яго дачыненыіі да Кіраўіііцтваў моладзі можпа меркаваць па аспове гутаркі

Шэфа-Правадпіка СБМ сп. М.Гапько з Кіраўпіком Украінскай моладзі ў Нямсччыпе сп. З.Зэлэпым:

“Я распытваў Гапька пра тое, колысі беларускай моладзі, юпакоў і юпачак, якія яго ўпаўнаважаныгі, як ёп сябс адчувае ў гэтай ролі, які пастрой моладзі, як выглядас яго супрацоўніцтва зь Нікэлем, якія ўзасмадачыпеньні з украінскай моладзьдзю і г. д.

Гапько пе прадстаўляў справы ў ружовых колерах. Еп выказваўся досыць крытычна, казаў, што ўсё выглядае па тэатар і што гэтак звапых Кіраўпікоў Моладзі сп. ІІікэль сыііхае да ролі марыяпэтак. Еп ня надта падпадае пад уплывы Нікэля. Стараецца дзеіць самастойпа, але амаль усюды натрапляе па цяжкасьці. Бсларускай моладзі ёсьць каля трох тысяч, у тым ліку каля двухсот дзяўчат. Дамагліся ўжо часапісу.

Павучапыія пяма й няведама ці будзе. Моладзь у болыпасьці пасіўная. 3 украінскімі юнакамі навязаныя добрыя ўзаемадачыненыіі...

Я апавядаў яму пра напіыя сгіробы арганізацыі моладзі і пра тое, якія зараз ідуць гутаркі. Падкрэсьліў, віто пя маю надзеі на тос, каб зь Нікэлем штось выйшла. Мы прыабяцалі адзін аднаму падтрымліваць між сабою сувязь і суполыіа змагацца супраць зьдзеку з боку Нікэля й ягоных людзей”.^,)

Лб дзейнасьці й лёсс групы СБМ у Тропаў даведваемся зь ліста д-ра Стапіслава Грыпкевіча, тагачаснага рэдактара “Раніцы”:

“Спатыкаўся з Ганьком Міхасём ды іншымі. Асабліва моцнас ўражаныіе вартасьці нашага хлапца зрабіла на мяпе дэфіляда ў Тропаў. Юпакі, “Люфтвафэ-Гэльпэр”, маршыравалі й рэпрэзэнтаваліся вельмі добра. Было іх недзе каля тысячы. Усе ініііыя групы ў параўпапыіі да іх былі мізэрпымі.

3 Ганьком не ўдавалася гутарыць па шчырасьці, была невідочная сьцяпа разьдзелу, створаная псыхозам Акінчыца. Але пабачыў потым Ганька ў сытуацыі, як кажуць, іпто сэрца крывавіла. А было гэтак. He памятаю даты, было гэта на Гумбіпэпштрасэ тады, калі нашуіо спадзявапую дывізію ўлучылі ў “СС-Зыгліпг Груіга”. Я быў у кабінэце генэрала Езавітава, разважалі дэспэрацкую²’ сытуацыю. Увайшоў М.Ганько. Зь ягопых паводзінаў відаць было глыбокае перажываньне нуграпое дэспэрацыі. Ад яго даведаліся, што падобная аналёгія, як з Дывізіяй, наступіла й з СБМ: беларускі ўдзел зусім выключаны, моладзь

¹¹ З.Зеленпй. “Украінське юнацтво в вірі Другоі' світовоі' війнн”. Торонто, 1965. Бач.114.

^2> Безнадзейную.

падпарадкаваная поўпасьціо немцам. Ганько прасіў: “Памажлцс ратаваць, ратуйце моладзь!”

Яні ратупак і ад каго? Нс змаглі ані я, апі ген. Езавітаў ня толькі памагчы, а нават і пацехі даць. Сп. М.Гапько маналёгам працягваў: “Я ведаю, я рабіў памылкі, але дзе былі ўсс іппіыя? Ратуйце моладзь, за свае памылкі я йду апраўдацца да Р.

М.Ганько далучыўся да Р., не адгадаем ці жывс, алс з гэтай сцэны ёп паказаў, што ў лепшых абставінах мог бы быць добрым правадыром, мсў маралыіасьць і пачуцьцё адказпасьці. Рапейпіы псдавер, які я мсў да яго, — разьвеяўся, і ад таго часу, дзс толькі змог, прадстаўляю Міхася Гапька як вартаснага юнака. Шкада, што доля пе дала яму змогі нраявіцца ў лепшым сьвятлс” (10.16. 65 г.).

У лісьце ад 10.5.65 г., паміж іпшага, д-р Ст.Грынкевіч папісаў паступнае:

“Усяго, як мяпе іпфармавалі, было ў Нямеччыпе 15-20 тысячаў юначак і юпакоў СБМ. Найболыпае згрупаваныіе — 6-7 тысячаў было ў лягерох Дэсаў і Крымічаў у Саксопіі. Глтыя лягеры захапілі амлрыкапцы. Амлрыканская тактыка ведамая: пакінулі лягеры, забясыіечыўшы іх харчамі. Алс Саксонію амэрыканцы мслі пакінуць, дзстварпя глта всдала. Болып сьведамы элсмлнт заахвочваў ісьці за амлрыканцамі. Зыпохалі глта балыпавікі й пад відам васіпіапалоппых падкінулі лпкавлдыстых, ды гэтыя аргумаптам — “ведь вы былн прмнуждспы” — глтую моладзь псыхалягічна раззброілі, і яна пасіўна чакала.

Як толькі амлрыкапцаў ня стала, “ваенпапалонпыя” адразу сябе праявілі: некалькі асобаў, што былі больпі пацыяналыіа сьведамыя, адразу павесілі ў лягеры, а рэіпту, стэрарызаваную, замкпулі ў таварных вагопах ды “на роднну”. Адво пару змагло схавацца паміж немцамі. Глтую жудаспую гісторыіо я даведаўся ад лекара-немца Кобіс, які з Крымічаў эвакуяваўся ў горад Гоф.

Потым, як рлха, даведаўся ў 1946 годзс, што ў Беластоку быў “паказовы” суд пад сябрамі СБМ — Сташоком і Маціошонкам. Іх павесілі. Як, пішучы “гісторыю” СБМ, пе падаць глтага лпілёгу?”

Саюз Беларускай Моладзі (СБМ) у Баранавічах

“У часе пямецкай акупацыі Беларусі, у 1941/42 навучальным годзе, у горадзе Баранавічах былі арганізаваныя настаўніцкія, бугальтарскія й мядычныя курсы. У наступпым школыіым годзе, 1942/43,

былі арганізаваныя сярэднія школы: Тэхпічная (500 хлапцоў),'Мэдычпая (500 хлапцоў і дзяўчат), Гандлёвая (450 хлапцоў і дзяўчат), Мастацкая школа, Прагімназія, Настаўніцкія курсы й Матуралыіыя вячэрнія курсы.

Увосень 1943 году ў Баранавічах і іншых гарадох акругі паўстала арганізацыя Саюз Беларускай Моладзі (СБМ). Сябрамі гэтай аргапізацыі былі вучпі сярэдніх школаў. Кажпая пікола тварыла асобпую адзінку СБМ, а кажпая кляса піколы складала групу юпакоў і юначак.

Кажпая школа мела свайго Кіраўніка юнакоў і Кіраўнічку юпачак. Акруговым Кіраўніком СБМ у 1944 годзе быў юпак М-ла, Гарадзкім юнак Ч-кі, ягоігым заступнікам Кастусь, Старшым важатым Леанід. 3 г.этых асобаў складаўся Штаб юнакоў горада Баранавічы. Штаб іопачак складалі: Лепа, Валя, Рая й іппіыя.

Для падрыхтоўкі кіраўнічых кадраў СБМ былі арганізаваныя спэцыялыіыя курсы для юначак у Драздох каля Менску, Флярыяновс каля Ляхавіч. Курсы трывалі ад двух да трох тыдняў. Кажііы новы курс меў сваю кіраўнічку. На ўрачыстасьць закаігчэньня кажпага курсу прыяжджалі з Галоўнага Штабу СБМ у Мснску Галоўны Кіраўнік сіі. М.Гапько іі Галоўная Кіраўнічка д-р Абрамава зь іншымі сябрамі пітабу.

Пасьля скапчэньня курсу кажная курсантка атрымлівала рапгу дружыповай. Дружына складалася з 20-35 асобаў.

Я была на курсе у Флярыяпове каля Ляхавіч. Памешканьне для юпачак і вялікая заля для выкладаў былі ў вялікім і прыгожым доме абпіарніка двара Флярыянова. Запяткі пачыпаліся ў 8 гадзін раніцы й трывалі да 3-й або 4-й гадзіны папоўдні з гадзінным перапынкам для абеду а 12-й гадзіне дня.

Праграма курсу: марпіы, інфармацыі, як праводзіць зборкі, гісторыя й геаграфія Беларусі, песыіі, гулыіі, арганізацыя розных гурткоў: літаратурнага, драматычнага, тапцавалыіага й фізкультурнага.

Харчаваньне юначак, як на той час, было вельмі добрае, нс галадалі, бо хапала бульбы, хлеба, малака, а час ад часу мелі й мяса.

Вярпуўшыся з курсаў у Гандлёвую школу, я была прызначапа дружыповаю юначак. Зборкі ў кажнай дружыне адбываліся два разы ў тыдзень. 3 пабліжэньнем фропту ўвссну 1944 году пемцы змушалі вучняў баранавіцкіх сярэдніх піколаў капаць акопы.

20 чэрвеня 1944 году закончыўся навучальны год, і неўзабавс пачалася эвакуацыя г. Баранавічаў. Сябры СБМ выяжджалі ў Пямеччыну групамі й адзінкамі, але болыпасьць іх тайком пакіпула горад і вярнулася ў свае вёскі.

Я іі япічэ пскалькі сябровак СБМ былі далучаныя да транспарту чыгупачнікаў. Мы пакіпулі Баранавічы 2 ліпеня 1944 году, гэта, здаецца, быў апошііі транспарт. Па дарозе ў Нямеччыну да пашага транспарту далучалі юнакоў і юпачак СБМ з Слопіму іі ІІаваградку. Шмат хто зь юнакоў затрымаўся ў Полыпчы.

Пасьля доўгага падарожжа нас — певялікую грутгу юпачак і юпакоў СБМ — падзялілі і па пекалькі асобаў прыдзялілі ў “остаўскія” лягсры ў ваколіцах горада Кобленца ў Нямсччыне. Я й некалькі слопімскіх юпачак былі нрызначаныя ў “остаўскі” (усходніх работпікаў) лягер у вёсцы Вэнгэроры. Усс мы працавалі ua чыгупцы.

Жыцьцёвыя ўмовы былі вельмі дрэнныя. Лягер быў абгароджаны калючым дротам. Выіісьці зь яго можна было толькі з дазволу камапданта лягеру — немца. Жыхарамі лягеру былі бсларусы, расейцы, украінцы й палякі. Былі сярод іх сямейныя й адзінокія. Па сваім сацыялыіым складзе гэта былі інтэлігепцыя, сяляне, работнікі, былыя паліцыяпты, а нават і партызапы.

Жылі мы ў старых і дзіравых дзераўляных бараках. Ложкі былі двупавярховыя, пры гэтым на партэры спалі старэйшыя, а па перпіым і другім гіаверхах дзеці й надлсткі. У певялікім пакоі месьцілася па 35 і болей асобаў. Гігісііічныя ўмовы жыцьця ў бараках былі адмоўпыя: ня было цёплай вады для купапыія й мыцьця бялізны, а вьшікі такога стану рэчаў ёсьць вядомыя.

Харчаваныіе: рана паўлітра збожжавай кавы бяз цукру й малака, маленькі кусочак маргарыны або кілбасы з каніны і 150 грамаў цьвёрдага чорпага хлсба. Абсд: адзіп літар рэдкай ііішчымпай і пясмачнай зупы. Вячэра: тое самас і ў тоіі колькасьці, што й раніцаіі. Галадалі.

Працавалі мы па 8 гадзіп у дзень: разгружалі таварныя вагопы. Часамі, пасьля бамбардаваныія, ачышчалі ад грузу вуліцы гораду. Грошай за працу пс плацілі. Працавалі 6 дзён у тыдпі. ІІядзеля была вольная ад працы.

Адносіпы немцаў да пас былі адмоўпыя. Лекарскае апскі амаль ніякае ня было: абслугоўвала жыхараў лягеру толькі адва мэдычная сястра-полька. Увесь час трывалі палёты.

У ІІямеччынс я да СБМ нс палсжала, але ведаю, што былі лягсры СБМ. Іх жыцьцёвыя ўмовы мпе нявсдамыя, як і пяведамы іх лёс. Вэдама, што шмат юпакоў і юначак загіпула, шмат вывсзсна ў Савецкі Саюз, выратаваліся толькі адзінкі.”

Лёс Лнджэлес                                                      Ю.Н.

22.7.1968 г.                                     б.Дружыновая СБМ.

Саюз Беларускай Моладзі (успамін)

“...А цяпер загляну я ў міпуўпічыпу і пастараюся праўдзіва псрадаць надзсі жыцьця на Бацькаўіпчыпс, у Пямсччыпс, асабліва мой сьціплы ўдзсл і працу ў Саюзс Бсларускай Моладзі.

Пасьля сканчэпыія Беларускіх ІІастаўніцкіх Курсаў у Глыбокім (всрасепь 1942 — красавік 1943 г.) кароткі час я працаваў у Бсларускай Пародпай школс. У гэтым часс паўстала арганізацыя — Саіоз Бсларускай Моладзі, у скароцс СБМ. Патрэбпыя былі кадры кіраўнікоў для гэтай арганізацыі. У ліпені 1943 году я быў паслапы ў піколу Кіраўпікоў СБМ у Мспску. Глта быў другі з чаргі курс у школс. Заняткі на курсс адбываліся ў будынку Галоўпага Штабу СБМ. Вуліцы „е прыпамінаю, алс памятаю, іпто будыпак гзты стаяў на ўзгорку сярод руінаў роднага Менску й даволі далёка ад адзінай у той час трамвайнай ліпіі.

У Штабс СБМ тады жылі й працавалі: Шэф-Праваднік Міхаіл Гапько, Старпіы Праваднік Стэльмах і Правадпікі — Гарэлік, Бузак і Кароткі. У гэтым жа будынку быў і Штаб юначак, а пікола для Кіраўпічак іх была зарганізаваная ў Драздох каля Мепску. Там гадавалі шмат гародніпы йдапамагалі гэтым Галоўнаму Штабу СБМ. Кіраўнічка юпачак д-р ІІ.Абрамава жыла на прыватнай кватэры. Пры Штабе было пскалькі й малодпіых правадпікоў, якія трымалі варту й дбалі пра гаспадарскія патрэбы будыпку.

Курсантаў у Школе Кіраўнікоў СБМ звычайна было 15-20 асобаў, бо па больш пя было апі мссца, ані дастатковай кухні, ані паваг санітарных умоваў. Курс трываў тры тыдні, і періпы тыдзепь выдаўся мне годам. Ад пад’ёму і да іюзпага вечару запяткі палягалі на лскцыях аб нацыянал-сацыялізьме, структуры нямсцкага “Гітлер-Югэнд” і па амаль вайсковай мупітры, якая зьнясільвала да болю.

Запяткі вялі напіыя Кіраўпікі пад паглядам нямецкіх інструктараў (Аўсбільдэрс). Ежа была бсдпая й недастатковая, таму всльмі добра спалася па 14-цігадзіппым папружаныіі. Усе Штабовыя Кіраўпікі дапаўнялі свой галодны паёк прывагна, а пазыісйшыя курсаіггы прыяжджалі звычайна з “торбаіі”, калі япічэ мслі крыху хлеба й сала ўдома.

Адпосіпы пемцаў да беларусаў у той час былі нрыязпыя й карэктныя. Далі пам чорпыя касыцомы “Гітлер-Югэпд”, у якіх мы й разьехаліся зь Мспску, дадаўшы да іх паіоны СБМ і беларускую павязку на лсвым рукаве. Свае ўніформы былі ўжо ў праекцс, але не хапаіа апі мапуфактуры, апі скуры па боты.

Вярнуўся я з курсаў у Глыбокае як Старшы Зьвязовы і загадам Шэфа-Правадніка быў прызначапы Раёпным Кіраўніком СБМ і засуппікам Акруговага Кіраўніка СБМ Правадпіка Лўгспа Мацюпюнка.

У Глыбоцкім раёпс колькасьць юнакоў і юначак увесну 1944 году дасягала 500. У горадзе Глыбокім да СБМ палсжалі курсанты Настаўніцкае піколы (40-60 чал.), школы тлумачоў (перакладпікаў) (30-40 чал.), Сельскагаспадарчас школы (40-50 чал.), а рлшта — вучпі Прагімназіі й Сямігодкі. У вясковых школах, з прычыпы партьгзапкі, пя было магчымасьці ствараць адзінак СБМ.

У Глыбокім было даволі прыемна працаваць. Беларуская школьная моладзь ахвотна ўступала ў шэрагі СБМ. Кажная школыіая сэкцыя мсла свайго Кіраўніка. Рлгулярна адбываліся зборкі юначак і юнакоў, па якіх, апрача тэарэтычных выкладаў з галіны гісторыі Бсларусі й ла актуальныя тэмы, сыіявалі, маршыравалі, забаўляліся ў розныя гулыіі і час ад часу цсіпылі глсдачоў сваёй мастацкаіі самадзсйпасьцю.

Шмат моладзі СБМ было здолыіых і працавітых. У нармальпых умовах яны вырасьлі б на выдатпых беларускіх дзеячоў. Па жаль, умовы васппага часу ў акупавапай Бацькаўпічынс пс спрыялі разьвіцьцю шырокай дзейнасьці й колькаснага павялічлньня сяброў аргапізацыі. Юпацтва вёсак асталося па-за арганізацыяй СБМ. Былі й іншыя прычыны, якія псрашкаджалі ў нрацы сяброў СБМ, прыкладам: у некаторых гарадох змушалі сяброў СБМ капаць педалёка ад гораду акопы, прымупіалі песьці варту каля кватэраў нямецкіх урадоўцаў, і былі спробы пасылаць старэйшых юнакоў на змаганыіе з партызанамі.У гэтым часе дзеіў у Глыбокім нямецкі іііпіён і пягоднік — пейкі Вітвіцкі, які стварыў “самаахову” зь недабітага польскага ллемлнту. Яны часта выяжджалі па “партызапаў”, але вярталіся заўсёды цэлыя й наладавагіыя здабытым сялянскім дабром. У адной з такіх “акцыяў” загіпуў Дружыповы Жызьнеўскі, і з таго часу СБМ адмовілася браць удзел у паходах Вітвіцкага.

Варта прыномпіць таксама жахліва-балючы выпадак, калі дллегацыя СБМ з Глыбокага паехала на паховіны жаўнераў Беларускай Краёвай Абаропы ў Варапаеве ўвссну 1944 году. Змабілізаваныя колькі дзёп пазад, босыя або ў лапцёх, 15 чалавек загінулі бяз зброі ў руках, калі партызаны папалі па мястлчка.

Увесну 1944 году я меў 120 юнакоў і 90 юпачак, ва ўніформах, якія зь цяжкасьцю атрымаў і сам прывёз з Альбэртына. Всльмі часта калёпамі хадзілі па вуліцах гораду са сыіевам беларускіх мар-

шавых пссыіяў, давалі капцэрты бсларускім вайсковым адзіпкам і грамадзтву.

У лютым-сакавіку 1944 году я быў на курсе Старшых Кіраўнікоў СБМ у Мепску. Па сканчэньні курсу атрымаў рангу Сэкцыйнага.

У пачатку 1944 году нсмцы пачалі піукаць “ахвотнікаў” у сваю супрацьлятупскую абарону, г.зв. Флякгэльфэрп. Прывезьлі васільковага колсру ўпіформы, але моладзь ііаіпага раёпу рэагавала пасіўна. 3 Глыбокага іі ягопых ваколіцаў пасхала ў Мепск, а адтуль у Нямсччыну каля 40 юпакоў, у тым ліку іі мой сваяк. Алс зь інпіых раёпаў выехала даволі шмат ахвотлікаў.

Каб здабыць давср і прыхілыіасьць моладзі СБМ, немцы ладзілі групавыя экскурсіі Кіраўнікоў і Кіраўлічак СБМ у Нямеччылу. Там іх бясплатла вазілі, як гасьцсй “Гітлер-Югэлд”, па розлых раёнах і лаказвалі ім піколы й розлыя цікавыя рзчы. У часс лкскурсіі адлой грулы Раёппых Кіраўнічак СБМ здарыўся такі няпрыемны выладак. Калі экскурсанты былі ў Блрлілс, дык “Віплта” (аддзсл пралагалды на ўсход, там была й бсларуская сэкцыя) ладрыхтавала для іх радыёвую лсрадачу, у якой выхвалялася ўся Пямсччыла. У лерадачы быў устаўлслы такі пяволыіічы сказ: “Тут у хлявох чысьцсй, чымся ў нас у хатах”. Пастаўленыя па сьліксраў, іоначкі СБМ бязрадла расплакаліся. Прысутлая пры гэтым Раёпная Кіраўнічка з Слоліма выказала кіраўліку “Вілэты” сваё вострас абурлльлс. Псмцы звалілі ўсю віпу на нрацаўпіка “Віллты” і лерадачу вьліравілі. Алс й Раёнвай Кіраўлічцы СБМ сп-ні Кацярыне Лслко з лаваротам на Бацькаўшчьліу ўвссь час дакучалі немцы, а пазьлсй у штрафным парадку яна была вывезеная па працу ў Нямеччыну.

У часе лвакуацыі нсмцаў зь Беларусі ў 1944 годзе выехала зь імі іі частка пашас моладзі. Мой высздз Глыбокага быў раптоўны. Вярпуўіпыся з Кангрэсу ў Менску, застаў я немцаў ужо ў паніцы. 29 чэрвепя зьліквідавалі канцылярыю, якая была ў гарадзкім будыпку. Пазьпей будынак псмцы ўзарвалі, а самі пакінулі горад. Усё гэта так хугка сталася, піто рэдка хто зь беларусаў здолсў высхаць у няведамас.

3 прыгодамі дабраўся я да Вілыіі па другі дзень, г.зн. 1 ліпсня 1944 г. У Вілыіі нражыу амаль чатыры дпі, do стапцыя гарэла. Тут згарэла некалькі вагонаў і нашае моладзі, піто ехала ў “Флякгэльфэрс”. Зь Вільні праз Коўна ў Бэрліп я прыехаў 7 ліпеня 1944 г. Па другі дзепь адправілі мянс ў горад Эгор, дзс псмцы рыхтавалі нскалысі тысяч моладзі розных нацыяў як “Флякгэльфэрс”.

У лягсры Эгэр СБМ нічога свайго іія мела. Юнакі розных пацыяналыіасьцяў былі памяпіапыя іі падзслспыя на групы. Адбывалі япы

пармалыіыя жаўнерскія заняткі пад наглядам немцаў і пад пямецкай камандай. Усс былі ва ўніформО “Ліофтвафэ” з нацыяналыіымі павязкамі. Заняткі часта спыпяліся палётамі альянтаў, і тады моладзь арганізавана выходзіла ў поле, у сады, у збожжа, бо лягср быў на ўскраіпе гораду.

Назапятках пямсцкія падахвіцэры выганялі хлопцам “хатпі” хлсб, і зіі. трымалі па паўгалодпым пайку, а вымагалі здысцыпліпашшага іі дакладпага выканапыія вайсковых практыкавапыіяў. Па шчасьцс, за пэўпую р:>ч мпс ўдалося атрымаць дазвол на падарожжа па Пямеччынс, і я пакінуў Эгэр. У Троііаў, дзс тады быў Штаб СБМ, я ііравёў толькі адпу поч, і Шэф-Праваднік зараз жа адаслаў мяпе пазад у Бэрліп. 3 гэтае прычыпы я не пасыісў пават разгледзсцца, што там дзсялася ў СБМ.

29.7.1944 г. я вярнуўся пазаду Бэрліп.Тут якраз зьсхалася амаль 20 зпаёмых Кіраўпікоў СБМ. Далі нам два тыдні адпачыпку ў ОТ лягсры Бэрліп-Грунвальд. Пасьля адпачыпку ііашае й ііямецкае кіраўніцтва паслала нас усіх у лягсры, дзс былі групы беларускіх дзяцей, падлсткаў і моладзі.

Нас трос былі пакіравапыя ў ОТ лягср Шварцзээ I (каля Фалькэпбургу) па Памор’і (200-220 км на ііаўночны ўсход ад Бэрліну). Прыехалі ў лягср 11.8.1944 г. Некалысі добрых пямсцкіх баранаў замыкала малую нлоіпчу. Збоку праходзіла добрая дарога, з трох бакоў прыгожы хваёвы лес і два малыя возсры. Лягер гэты напаўнялі сем’і іі адзіпокія з нашай краіпы, але было шмат і рассйцаў. Людзі гэтыя былі або працаўпікі пры ОТ у часе вайпы, або моладзь і дзеці.

Пас прыслалі сюды як Кіраўнікоў да нашай моладзі, якая была псраважпа з Усходняй Беларусі. Амаль усс япы былі сіраты: бацькі іхныя былі або пастраляныя, або жыўцом спаленыя нямецкімі карнымі аддзсламі. Было пекалькі дзяцсй і з I Іаваградчыны. Чаму іх нсмцы пе зьліквідавалі разам з бацькамі — мнс пяведама.

Ш го ж мы пабачы.іі ў культурпаіі ІІямсччыііе? 65 нашых хлопцаў ад 12 да 21 году жылі ў ііаймснпіым бараку, на нарах у тры ііаверхі, зь дзьвюма коўдрамі па дошках, без падушак — і тысячы вопіаў! Працавжіі ўсе, пезалсжпа ад узросту, пры будове цагляпых баракаў, якія ізпоў разьбіралі, і такім спосабам вучылі іх быццам па муляраў, сталяроў і г. д. За 12 гадзін працы “майстры” так іх заганя.іі, піто хлопцы, сербануўшы кавы, ішлі зараз жа спаць, каб захаваць сілы пазаўгра.

Прысзд наш быў як пяруп зь неба і на кіраўніка лягсру (мясцовы стары ііартыііпы дзядзька), і па майстроў, і пават хлопцы нашыя

спалохапа глядзелі на пас. Трэба, аднак, вадзякаваць і пашаму Кіраўпіцтву СБМ у Б.эрліпс, і ўладам “Гітлер-Югэпд” за тое, іпто далі нам добрыя рэкамэпдацыі й салідныя дакумапты.

Ад псршага дня ііраца, адпачынак і выхавапыіе нашых юпакоў іісрайшлі ў пашыя рукі. У тоіі самы всчар Праваднік А.Мацюшоііак сабраў усіх немцаў-майстроў і пас да кіраўпіка лягсру і сказаў ім, хто мы й што тут будзсм рабіць. 3 боку беларусаў да гэтага часу “апекаваўся” юнакамі нейкі Сяргсй Г-мыка ўва ўніформс ОТ.

Наступнаіі раніцы зрабілі мы хлопцам пад’ём пс а 6-й, a a 7-іі гадзіпе раніцы. Пайпілі ў піэрагах да возера, выкупаліся, аргапізавапа прыйпілі па кухшо, дзе атрымалі хлеб, маргарыну й падвойпую порцыю кавы, і на 9-ю гадзіігу пайшлі на працу, пры гэтым сп.Мацюіпонак паслаў толькі палову хлопцаў, а другая палова пад ягонаю каман даю зрабіла дэзынфэкцыю бараку, нагрзла лазыію, забрала з магазыну сяпыіікі, повыя коўдры, падупікі, кратчастыя прасьціны й пакрывалы. Па абедзс ўсс хлопцы пайіплі ў лазыпо, прайшлі санітарпы агляд і вярпуліся ў чысты барак па сьвежыя пасьцслі.

Прайіпло пяць дзёп, і з Бэрліпу прыслалі юпацкія ўніформы, баціпкі, іпапкі й працоўпыя камбінэзопы. Па двух тыднях атрымалі млталёвыя ложкі, і пашыя хлоііцы-іонакі сапраўды аджылі. Працу й адпачынак іх мы строга, алс зь любасьцяй дзялілі й кіравалі. Замест 12 гадзін працавалі толькі іпэсць. Па абедзс або адбываліся лекцыі й гутаркі, або йіплі ў лес быццам на заняткі і там сыіявалі або рыхтавалі дровы па зіму.

Пры людзкіх умовах і лсппіым харчаваныіі ў хлопцаў зьявілася бадзёрасьць і ахвота да працы й жыцьця. Атрымалі й радыё па барак.

У канцы студзсіія 1945 году ў лягер прысхала шмат пямецкага войска (бо савсцкая армія была ўжо па Одры), і нас 3.2.45 г. пасадзілі ў цяпіік. Юнакі атрымалі два таварпыя вагоны з саломай і псчкай, таму язда была даволі ніштаватая. Аднак цягпік часта й доўга стаяў па полі, б<> саветы бамбардавалі палатпо чыгупкі. Пастоі гэтыя давалі пам пагоду выйсьці ў полс й набраць бульбы з капцоў. Пават псмцы гэта рабілі, бо ведалі, што бульбы хутка ня будзс апі ім, апі нам.

14 лютага 1945 г. малодшых юпакоў і мяне завезьлі ў лягер “Грос Галс” на Шпандаў-Вэст у Бэрліііс. Тут пражыў я зь імі ў цяжкіх умовах да 3.3.45 г. Бсзупыппыя палёты саюзыіікаў, педаспаныя ночы й голад зламалі ўсіх пас на духу. Хлопцы знайшлі педзе капсц бручкі й патаёмпа, у часс бамбардавапьня, прыносілі сыруіо бручку ў баракі: так дапамагалі сабс ў жыцьці. Пры готым нсабходна ўспомпіць і сум-

ны факт: адзін хлопчык-сірата з Наваградчыны, гадоў 14, быў забіты ў спрэчцы за мёрзлую бручку.

I Ія ведаю, што з гэтымі юнакамі сталася, бо мяпс 3.3.1945 г. паклікалі ў лягср “Бісмарксэле”, дзс спаткаў каля 12-ці сваіх большых юпакоў у жаўперскіх мундзсрах. ІІя всдаю, што сталася далсй з пашымі хлопцамі. Тут прабыў я да 28.3.45 г. й адгэтуль паслалі мяпе па канцылярыйную нрацу пры нямецкай моладзі па Клёппітокпітрасэ, 47, а адгэтуль пры дапамозс бапфюрэра Мэнцэля 15 красавіка 1945 году мы выехалі апопінім цягніком з Бэрліну. Гэтагадня й скончылася мая актыўная праца ў СБМ.

2.3.1968 г.Таронта, Kanada                         М.Рачыцкі..

Беларуская Служба Бацькаўшчыне

У 1943 годзе дзейнасьць па Беларусі партызанаў, засыланых Масквою, дайіпла да надзвычай вялікіх памераў. ІІсмцы рабілі захады да супрацоўніцтва зь мясцовымі бсларускімі арганізацыямі на болын гуманных умовах. Адпым з такіх захадаў была пастанова Камісарыяту для Беларусі ў Менску заргапізаваць Бсларускую Службу Бацькаўшчыне (БСБ) на ўзор РАД (Дзяржаўная Служба Працы). У Нямецкім Трэйцім Райху аргаііізацыя РАД (Райхс Арбайтсдынст) выконвала надзвычай важную выхаваўчую ролю ўна ўзгадаваныіі моладзі — дзяўчат і хлапцоў да 20 гадоў жыцьця. Гэта ня была школа, якая давала маладому чалавеку якую-псбудзь всду або іірафлсію. У гэтую арганізацыю вэрбавалася молад.зь пасьля закаіічэныія пачатковай школы ў парадку абавязку. Звольнены ад гэтага абавязку быў толькі тоіі, хто вучыўся ў вышэйшай школс, або фізычна пяздолыіы. Дзяржаўпым кіраўніком арганізацыі РЛД быў райхсарбайтсфіорлр Капстаптын Гірль. Уся Пямеччына была падзеленая па Гаў РАД — акругі РАД.

Дакладпа пра тое, хто зь беларусаў аргапізаваў БСБ, як гэтая арганізацыя стварылася і як доўга трывала, адзіп з удзельнікаў БСБ расказвас гэтак:

“Маё прозьвішча — Зьміцё. Зьміцем мяпе піхто піколі пе называў, але адзін чалавек, які называў мяпе Зьміцем, быў арганізатарам БСБ. Таму маё прозьвішча няхай так і застаецца.

Увосень 1943 году я прысхаў у Менск у Школыіы Інспэктарат з мэтай атрымаць прызііачэпыіс ііа становішча бсларускага пастаўпіка.

Гэта мнс ўдалося, і я быў прызначапы ў Ліду. Тут мяне спаткаў сп. Дзямідаў — Лкруговы Школьны Іііспэктар, прыняў мяпе ветліва. Але пядоўга давялося мне працаваць у Лідзе. Будучы ў Менску, я пазпаёміўся з тагачаспым бургамістрам гораду прафэсарам В.Івапоўскім. Ён і напісаў да мянс ліст у Ліду з просьбай прыехаць у Мспск і абгаварыць “важную натрыятычную справу”.

Прафэсар ВЛваноўскі па прывітаныіс падняў руку, быццам бы да прысягі. Здалося гэта мпс таму, піто па правай руцэ ў яго было толькі два пальцы. Ён папрасіў мяпе сесьці і, пагладзіўшы сваю бараду, сказаў: “Раскажу табе, Зьміцё, мае пляны”. I расказаў пра гэтыя пляпы падрабязна.

У пачатку кастрычніка 1943 году груна маладых бсларускіх пастаўнікаў у складзс 15-ці чалавск пакіроўваецца ў Латвію, у горад Мітаву на трымесячны курс кіраўііікоў БСБ пры VIII Гаў РАД.

Настаўпікі-бсларусы паходзілі з Баранавіцкай акругі. Прысхалі яны па курс па сваей добрай волі. Усе фізычпа здаровыя. ІІас прадставілі генэраларбайтсфюрэру Айзэпштайну, які сказаў, іпто ёп вітас такую ініцыятыву беларусаў і што з свайго боку прыкладзе ўсе старапыіі, каб даць магчымасьць беларускай моладзі, на ўзор нямецкай, быць сьведамай у выкананыіі яе ролі перад сваім народам.

Да нас быў прыдзелспы адмысловы асьветпы ахвіцэр, які й быў кфаўніком курсу. Мая роля на курсе зводзілася да псракладніка й іпструктара вайсковай муштры, а таксама пасярэдніка.

Праграмай запяткаў на курсс былі фізычпас ўзгадаваныіе, вайсковая муштра, элсмэптарпыя правілы працы з рыдлёўкай, кіркай ды інвіымі прыладамі, кіраваныіе фізычпым узгадавапьнем, вайсковай муштрай і працай з прыладамі. Усс гэтыя запяткі выконвалі тэарэтычна й практычна. У праграму заняткаў уваходзілі таксама лекцыі па тэмы бягучаіі палітыкі ІІямсччыны, ейнае гісторыі. Былі вызначапыя гадзіны для беларускіх тэмаў. Так, сіламі ўдзелыіікаў курсу чыталіся творы беларускіх паэтаў, рабіліся разборы, аналізы.

Дысцыпліпа па курсе была вельмі суровая. Пры ўкладаныіі пляпаў заняткаў кіраўпік курсу зазпачаў, што трэба ўсю павуку “ўкладаць у кроў і косьці”. I, праўду сказаць, такое ўкладаньне адбывалася. Пруская дысцыпліна, парадак і акуратпасьць ува ўсім былі цяжкія для нашых маладых настаўнікаў. Я чуў, піто многія шкадавалі свайго кроку.

“Моладзь паіпа розпая, — гаварыў прафэсар Іваноўскі.— Прычынай гэтаму — трагічпы падзсл нашай Бацькаўшчыны”. У тым, што паіпая моладзь розпая, я добра псракапаўся на курсс.

Там было пару хлапцоў і з Усходняй Бсларусі. Адзін выпадак застаўся мпс ў памяці на ўсё жыцьцё. У часс вайсковай муштры — трэпіроўкі сілы волі — адзіп з хлапцоў падпяў уверх рукі так, як надымаюць жаўперы, здаючыся ў палоп. Такая длманстрацыя сваёй годпасьці была супярэчпай з напіымі заданыіямі і з тым, што сказаў прафлсар Івапоўскі: “ІІаша моладзь павінна быць гордай, вытрывалай, сьмелай і акуратнай”.

Япічл адзіп курс адбыўся зь мссяца лютага да травеня 1944 г., глтым разам у Клпігсбэргу. Другая груііа курсантаў паходзіла з Маладлчанскай і Менскай акругаў. Праграма была тая самая, толькі ў канцы курсу была зроблсная экскурсія па гарадох Усходпяй Прусіі.

Нямецкі нацызм нам пічога добрага пс абяцаў. Адпак якраз у глтай бядзс, у часс вайпы зараджалася аргапізацыя, у праграме якой было самас важпас для пас — выхаваныіс моладзі ў ііацыяпалыіай сьведамасьці.

Да прыходу бальвіавікоў заставаўся месяц часу. Тымчаеам у (Ілонімс арганізусцца батальён БСБ. Маладыя пастаўпікі-іііструктары маюць неабмсжапыя магчымасьці для разгортвапыія сваёй дзсйпасьці. Алс, па жаль, ііачыпаецца эвакуацыя. У ейным хаосс БСБ дзсйпічас, кіруючыся сваімі іптарлсамі. БСБ пс падпарадкоўваецца болып загадам нямецкага кфаўпіцтва. 3 боку немцаў быў дадзены загад у ноўным складзс й парадку накіравацца з Слопіма ў кірупку Прусіі, магчыма, з млтаю прыняць там удзсл у абаропс суііраць настуііаючай савсцкай арміі. ІІсвыкапаныіс загаду было всльмі рызыкоўным для кіраўпіка БСБ. Аднак, пад выглядам стапоўчага жаданыія ўліцца ў нілрагі інтлрііацыяпжіыіай маладзё'жпай вайсковай аргаііізацыі, БСБ атрымала дазвол ад мясцовай вайсковай камандатуры ехаць у ііпвым кірупку.

Так перад казармай у Слопіме сабраліся сябры БСБ аповші раз. Перасыіявалі мы ўсс ведамыя нам бсларускія марпіавыя песыіі і ў перпіую чаргу папі гімн: “Краіі паш, Табс свас сілы, здолыіасьці й працу даём мы...”

БСБ рыхтавалася да лвакуацыі. Больпіая частка хлапцоў пе згадзілася выяжджаць з Бацькаўпічыпы. Пра глта япы пікому пс сказалі, толькі ўкрадкам адзін за адным пачалі пакідаць пілрагі навіай аргапізацыі. У глтым ім піхто нс псраівкаджаў.

Мснш за палову сяброў БСБ у колькасьці 120 чалавек накіраваліся па Захад. Мы нрыехалі ў горад Эглр (Судлты). Туг было вялікае вайсковас лётііівіча. Шмат аўсьлендарскай (чужазсмпай) моладзі практыкавалася туг у с граляныіі зэпітнаіо зброяіі.

ГІры акрузс пумар 8 пямецкай аргапізацыі Дзяржаўпай Службы Працы (РЛД Гаў 8) дна разы адбыліся курсы кіраўііікоў-інструктараў БСБ. Па закаіічлпыіі 2-разовага курсу кіраўніцтва БСБ разам зь пямецкім кіраўніцтвам вызначылі службовыя чыііы й адзнакі БСБ: сябра, старшы сябра, груповы, зьвязовы, малодпіы майстра, майстра. Вонратка была суконпая, колеру хакі. ІІа лсвым рукаве пасілася бсл чырвона-белая павязка зь бсл-чырвона-белым трыкутнікам, па якім папісапа “БСБ”.

Прыехаўшы ў Эглр, сябры БСБ былі змушаныя памяняць сваю вопратку на шлра-сіпіою вопратку нямсцкіх жаўпсраў-лётпікаў назсмпай абслугі бяз права насіць свас рансйшыя службовыя адзнакі.

У Эглры было вімат моладзі іншых нацыяналыіасьцяў. Як і ўсім, папіай групе было вызначана памсвікапыіе ў бараку, кажнаму асобны ложак з чыстаіі бялізпай. Харчавапыіе было дастатковае. Яно раўнялася найку нямецкага жаўнера.

Кіраўнікі назсмнай абслугі — ахвіцлры ўкладалі пляііы запяткаў, адполькавыя для моладзі ўсіх пацыяналыіасьцяў. Праграма заняткаў складалася з гімпастыкі, вайсковай муіптры й запяткаў у стральбс з су11 рацы іаветраі іа й зброі.

Эглр быў піколай-трапзытам для чужаземпай моладзі дзеля падрыхтоўкі да супрацыіаветранай абароны пераважна з буйнакаліблрных груповых кулямётаў. 3 Эглру, пасьля кароткай падрыхтоўкі, моладзь накіроўвалася ў тыя раёны ваеііпых дзеяпыіяў, дзс немцы лічылі патрлбпым. У залсжнасьці ад ходу ваепных аплрацыяў у апопіпія мссяцы вайпы быў лёс і нашых землякоў — сяброў БСБ. Трапіўпіы ў Эльзас, пекаторыя сябры БСБ уступілі ў 30-ю Беларускую Дывізію. Пазыісй яны трапілі да Андлрса ў Італіі й бралі Монтл-Касыно.

Чужаземная моладзь з Эглру накіроўвалася нямецкім камапдаваііыіем і ў Італііо. Мпе всдамы факт, піто сябра БСБ Р. абараняў гару Моптэ-Касыно на баку нсмцаў. Шмат хто зь сяброў БС.Б быў пакіраваны ў Памлрапію. Туг яны былі ўцягнутыя ў абарону пямсцкіх гарадоў супраць настуііаючай савецкай арміі. Мпе ведамы факт пра палеглых і ўзятых у палон савецкай арміяй беларусаў, у тым ліку й сяброў БСБ.

Зь нскаторымі сябрамі БСБ пасьля Эглру я спаткаўся ў Беларуекім Пацыяналыіым Палку, які арганізаваўся ў Блрліне. Зь імі я й падзяліў долю амлрыканскага палону ў Цьвізллі, Камс й Рлглнсбургу. Пскаторыя сябры БСБ, зь якімі я пасіў зброю ў Бсларускім ІІацыяналыіым Палку, ня мелі шчасьця выйсьці з амэрыканскага палону. Больпіая частка Бсларускага Пацыяпалыіага Палка была накіравапая з Рлглпсбургу ў Францыю, а адтуль была выдадзспа Савецкаму Саюзу.

Ніякай сувязі й апекі з боку Беларускай Цэнтральнай Рады беларуская група ў Эгэры пя мела. Такая сувязь распачалася толькі пасьля паўтарамесячпага перабываньня ў Эгэры, калі ў Бэрлінс сталі арганізоўваць Беларускі Нацыяналыіы полк. За гэты час шмат каго зь сяброў БСБ нямецкае камандаваныіе загадам прызпачыла па баявы пост. Певялікая колькасьць сяброў БСБ камандаваныіем Бсларускага ІІацыяналыіага Палка была пакліканая з Эгэру ў Бэрлін і такім чынам улілася зноў у шэрагі сваіх землякоў.

Калі гаварыць пра дрэнныя дачыненыгі немцаў да нас, то яны часамі мелі месца ў часс курсаў і паскія з боку кіраўнікоў-пемцаў ніжэйшых чыноў — пераважпа фанатыкаў-расістаў. Адаак у такім выпадку талковыя й сьмелыя супрацьдзеяньні рабілі свой эфэкт, і дрэнпыя дачыненьні мелі лякалыіы характар. Тады даводзілася дзейнічаць падобна мапажэру ў ільвінай клетцы. Трзба прызнаць, іпто ў прынцыпе з боку Кіраўніцтва РАД да пас — беларусаў — папавалі добрыя дачыненьні. Гэта адчувалася ў стараныіі з боку пямсцкага кіраўніцтва перадаць нам свае веды й лавыкі”.

Мюнхэн                                                              Зьміцё,

2  . 8. 1967 г.                                         б. Кіраўііік БСБ.

Беларускі Нацыянальны Полк у Нямеччыне ў часе

Другой Сусьветнай вайны

Увесну 1944 году пемцы пад ііапорам савецкай арміі ііакіпулі тэрыторыю Беларусі. У гэтым часе пакідаюць сваю Бацькаўшчыну й тысячы жыхароў Беларусі. Яны разам з адступаючай нямецкай арміяй накіроўваюцца на Захад. Шматлікія дарогі эвакуацыі былі ў беларусаў. Гэтая эвакуацыя праходзіла ў вялікім пасьпеху і неарганізавапасьці. Існуючыя па Беларусі падчас нямецкай акупацыі вайсковыя й маладзёжныя арганізацыі ўліліся ў агульную плынь уцскачоў. У сувязі з гэтым яны фактычна псрасталі існаваць. I толькі невялікія групы моладзі з СБМ, якія змаглі ўтрымацца разам падчас эвакуацыі, былі разьмешчаныя немцамі па лягсрох з мэтаю выкарыстаць іх пазыіей для ваенных дзеяныіяў.

3  утварэныіем абароннай .іініі на тэрыторыі самой Пямеччыны на ўсходзс і вядзеньнем упартых баёў з альянтамі (саюзыйкамі) на захадзе, пемцы толькі мслі магчымасьць падлічыць усё тос, іпто яны нарабілі.

Калі ўжо пайпілі баі за торыторыю Пямеччыпы, у Бэрлінс вакол БЦР пачалі арганізоўвацца бсларусы. Гэтая арганізавапасьць вылілася ў псршуіо чаргу ў вайсковую аргапізацыю Беларускага Нацыяпальпага Палка, у скароцс БІІП. Бсларуская Цэнтралыіая Рада атрымлівае ад пямецкіх уладаў дазвол па аргапізацыю БІШ па тэрыторыі ІІямсччыпы. У Бэрлінс, у памепіканыіі Гаспадарчай школы, разьмянічасцца камандавапыіе БІШ і тут жа ў клясах віколы масцца памспіканыіс для бсларускіх вайскоўцаў.

3 боку пямсцкіх мясцовых уладаў бсларуская вайсковая аргапізацыя атрымала памсвікаііыіе, а таксама харчаваныіе ў выглядзе харчовых цывілыіых картак для кажнага, хто ўступіў у віэрагі БІІІІ.

Гэтага было дастаткова для Штабу Бсларускага воііска нры БЦР, каб змабілізаваць пеабходную колькасьць жаўпсраў для БПП. Праз ворганы бсларускага друку было абвешчапа пра гэтую акцыю, і нразь іпдывідуалыіыя вайсковыя паклікапыіі пачалося зьбфаныіе вайскоўцаў і моладзі, расьцярушаных па ўсёй Пямсччыне, у шэрагі БПП. Гэтым самым шмат хто быў уратавапы ад галодпай сьмерці й непамерпай працы на акопах ува Усходііяй Прусіі, у лягерох пры шматлікіх фабрыках прымусовае працы.

Позпяіі восспыпо 1944 году БІІГІ пераходзіць пад камандаваныю 30-й Беларускай Дывізіі — непасрэдпае камапдавапыіс нямсцкай вайсковай часткі Гопігсфэльда.З Бэрліну БІПІ пакіроўваецца ў Баварыю іі разьмяпічасцца ў ваколіцах гораду Вайдэну. Тут вайскоўцы БІІП атрымшіі поўнас забесьпячэпыіе іі зброю. Распачаліся заняткі вайсковаю муіптрой і тактыкай. У трох батальёнах БІШ праходзілі заняткі паводлс плянаў, складзеных пямецкім камандаваньнем.

У вёсцы Вайгэргамэры былі заргапізаваныя курсы для падахвіцэраў. Пры кажпым батальёнс мсліся курсы для ахвіцэраў. Двух старпіых ахвіцэраў пакіравалі на курсы камандзсраў батальёну ў Лахэн і двух ахвіцэраў — у Бэрліп на курсы камапдзсраў ротаў і зьвязаў.

У палку мслася тры батальёны. Кажны зь іх складаўся з 700 чалавек. У склад батальёну ўваходзілі чатыры роты стральцоў, рота цяжкіх кулямётаў і зьвяз сувязі. Апрача гэтага, пры кажпай роцс быў зьвяз пемцаў — гэта іпструктары й адміністрацыйны пэрсанал. Усё войска была разьмсвічана па тэрыторыі акругі Вайдэн.

25 Сакавіка 1945 году, у гадавіну абвевічаныія Незалежпай Бсларускай ІІароднай Рэспублікі, у Гфшаве адбыўся парад беларускага войска. Перад трыбунай, па якой былі Прэзыдэнт БЦР, сябры ўраду, прадстаўнікі бсларускас культуры й мастацтва, прадстаўнікі пямецкага камандававыія, прайшоў Бсларускі ІІацыяпалыіы Полк. Парад тры-

ваў каля дзьвюх гадзін. Толькі тут можна было заўважыць, піто войска было шмат.

Капец вайны блізіўся вельмі хутка. За кароткі час свайго йснавапыія БНП пя мог быць вывучаным да поўпаіі босгатоўнасьці. Дзякуючы гэтаму нсмцы не змаглі выставіць бсларускае войска да якойнебудзь ваеннай акцыі.

Хуткі паступ амэрыканцаў на тэрыторыю, дзс разьмяшчаўся БПП, вымусіў немцаў перамясыцць непадрыхтаванае войска на іншую тэрыторыю. Так быў дадзены загад БІІП накіравацца ў бок гораду Зальцбургу. Там была вялікая канцэнтрацыя нямецкіх войскаў. Аднак беларусы, сьведамыя сваёй ролі ў такой сытуацыі, нс сьпяшаліся выканаць загад. Полк памалу рухаўся ў загаданым кіруііку. Па дарозс, у горадзе Цьвізэлі, Бсларускі Нацыяпальны Полк быў узяты амэрыканцамі ў палоп.”

Мюііхэн                                                                 Ч кі,

4.9. J968 г.                                               Капітач БНП.

Ахвіцэрская школа Беларускай Краёвай Абароны

Ніжэйпададзсныя лісты курсаптаў Беларускай Лхвіцэрскай Школы ў Менску да сваякоў і знаёмых зьяўляюцца праўдзівай ілюстрацыяй падзеяў у жыцьці школы.

1. “Добрага дня, Родныя!

Нашае падарожжа з гораду ІІ-ску ў Менск адбылося пічасьліва. Прыехаўшы ў Менск, нас адвезьлі ў казармы, дзе жывем і цяпср. Кажны з нас атрымаў па дзьве коўдры й прылады да ежы.

Першую поч мы правялі вельмі трывожіга. Некалькі разоў была ііадаваная трывога. Хутка адзяваліся й выходзілі ў бамбасховішча.

У нас у 6 гадзіп раніцы пад’ём. Пасьля прапяяньня малітвы ідзсм па сыіеданыіс. Па сыіеданьні — заііяткі, якія пакуль іпто ня цяжкія. У 12 гадзін дпя добры абед. Пасьля абеду гадзіны чатыры будуем бамбасховішчы. У 9 гадзіп вячэра, а пасьля вячэры да 10-й гадзіны волыіы час. Па 10-й ідзем спаць.

Другая ноч была таксама трывожная: хаваліся ў бамбасховішчы. Пашыя казармы стаяць за горадам, і бамбаваныіе пам не пагражае.

Дзядзька! Як будзсце схаць у Менск, прывязеце, калі ласка, цыгарэтаў, бо курыць даюць мала. ІІа гэтым ліст свой канчаю, бо няма калі пісаць. Гэты ліст пісаў на калепе. Аставайцеся здаровы й ня тужэце па мне. Мпс, як і ўсім нашым хлопцам, жывсцца всльмі добра. Бывайцс!

Чэрвеііь 1944 г.                                    Наш Мікалай." ¹¹

2. “Славік!

Сёлета я выграў па лятэрыі лёс, якога не спадзяваўся і нс хацеў бы, а мяпоўна — дармовас падарожжа па Эўропе. Мсй цярплівасьць і выслухай маё пудпас апавядапыіс аб нашым падарожжы, бо гэтае падарожжа ўвойдзе ў гісторыю Беларусі. Гісторыя гэтая — гэта Гісторыя Ахвіцэрскай Школы Беларускай Краёвай Абаропы.

I вось слухай: 27 чэрвсня 1944 году бачыўся я з тваім бацькам, бо мы ахоўвалі Беларускі тэатар, у якім адбываўся Кангрэс. На наступпы дзень, гэта значыць 28 чэрвепя, была навука страляньня, а вечарам, як ужо паляглі спаць, зрабілі пад’ём і сказалі пакаваць самыя неабходпыя рэчы. Мы даведаліся, што Школа пераводзіцца ў Горадню, бо пад Мснск падсунуўся фропт і нам небясьпечна тут сядзець.

29 чэрвепя рапа мы выйшлі зь Менску пад кіраўніцтвам папіых інструктараў-псмцаў і капітана Мікулы. Усё сваё прыйшлося цягнуць на плячах. Сонца пякло моцна, мундзеры чорныя, па плячах пакупкі, проста нязносна. ІІекаторыя сябры пачалі па дарозе млець.

Прайшлі мы 30 км за Мепск, і капітан дазволіў сядаць па праходзячыя пямецкія машыны з умовай, каб бралі з сабою цяжкае аружжа. Я сеў таксама. Псрпіую поч пачавалі мы недалёка Маладэчна. Другую прыйшлося начаваць за 14 км ад Вілыіі. Там разышліся мы па хутарох, шукаючы малака й хлсба, бо прадуктаў мы два дні не атрымлівалі.

3 намі быў адзін немец, наш адзін лейтэнант і нас чалавек 50. Многія па дарозс, каму было недалёка, пайшлі дамоў. Раптам стрэлы. Трос з падахвіцэраў застрэлілі лейтэнанта й япічэ адпаго і ўцяклі да легіёііаў, якіх там было мала.

Мы поцемку пагрузіліся па нсріпыя спатканыя машыны й паехалі ў Вільтпо на зборны пункт, дзе сабралася нас ужо 200 чалавек, a раней было 300 чалавек. Там мы чакалі чатыры дні на нашыя абозы.

Загінуў у часе бамбардаваньня чыгуначнай станцыі Вільня.

Але, ne дачакаўшыся іх, вымушапыя былі рушыць далей. Усе ўжо зь Вілыіі эвакуяваліся.

3  ліпсня ў абед мы пагрузіліся па цягпік і мсліся ад’яжджаць, але нас вазілі, вазілі па станцыі, і мы да 10-й гадзіны всчара пе змаглі высхаць. У 10 гадзіп алярм¹'. Мы прывыклі, што ў Менску зэпіткі нс давалі самалётам спусьціцца, і нічуць пе баяліся. ІІават піхто з вагопу пя зьлсз, бо вось-вось цяпіік меў руіпыць зь месца. Наляцслі самалёты. Хлопцы пасьпелі толькі схавацца паміж колаў суседпіх вагопаў. Машыністы, замест выводзіць цягпік са станцыі, выскачыў з машыііы і давай уцякаць. Яго застрэлілі.

Хлопцы не захоўвалі ніякіх асьцярожнасьцяў, а самалёты павсілалі ліхтароў і круцяцца. Раптам грукат ззаду ў нае. Пачалі гапасіць хвалямі, і гэтыя хвалі ўсё бліжзй да нас. Адпы пралятаюць, палятаюць повыя й г. д.

Адазваліся толькі тры зэніткі й адзіп пражлктар, а ня так, як мы думалі — 500 пражлктараў і 100 зэнітак. Бамбілі нас пямецкімі бомбамі, якія, як толькі даткнунца да зямлі — рвуцца.

Рабілася горача. Хваля даходзіла да нас. Адпа бомба дала ў наіп эіпалёп — у машыну. Другая загула — стала цяжка дыхаць — і нс разарвалася. Япа ўпала пры самай галаве капітана Чабатарэвіча, які ляжаў з жонкай і сыпам. Гэта быў кі|іаўнік ііаіпае Школы. Маё шчасьце. Раптам цяжка, цяжка дыхаць. Шалёны выбух, мянс падкіпула ўвсрх, абсыпала пяском, пасьля пачаўся лямапт і крык — крычалі ранспыя. Я ня всрыў сабс, піто жывы; і дзіўпа мацасш свае ногі й рукі й дзівісься, піто цэлыя. А пад вагопамі крычаць, разьвітваюцца, даюць папаміпкі.

У мяне было толькі зашаргпіутае вуха, зь якога цякло шмат крыві, і абдзёртая рука, але ўжо на тым месцы й блізпа мала значная. Я ляжаў на правай старане напіага эшалёпу, а бомба ўпала па левай старане і, даткпуўіпыся да вагопу, адразу разарвалася, так што асколкі білі і ўніз, і на бакі, словам, усюды.

Сябру Ражнёва так моцна раніла, іпто хацеў з свае віптоўкі застрэліцца, а як вінтоўку адабралі, дык усё прасіў, каб дастрэлілі. ІІага амаль адарваная, грудзі й рукі зусім пасечаныя. Таксама Гаворка з 4-й клясы. Пад тым вагопам было забіта чатыры чалавекі, прычым тры з пашай Сэмінарыі.

Бомбы сыпаліся й сыпаліся, на інчаеьце, усё далей і далей. ІІалёт трываў дзьвс гадзіпы, у выніку чаго было забіта з нашага эшалёпу

¹¹ Трывога.

(Школы) 6 чалавек і 25 ранена. Многія сябры былі абпаленыя фосфарам з запалыіых бомбаў.

Пасьля бамбаваныія страіппа было глянуць. Што трэйці, чацьверты вагоп гарэў. Гранаты, патроны, снарады рвуцца. Недалёка ад пас рваўся арсэнал. Мы, здаровыя, да рапа 4 ліпепя тушылі вагоны, a пасьля цэлы дзепь усё псракочвалі вагоны, стараючыся сабраць ізноў эпіалёп. У той час рабочыя правілі чыгунку. Усе мы выглядалі страшпа: ня спаўшыя, няўмытыя, няеўшыя, у пяску, у вугалыіі, чорныя, вочы гараць гарачкай — страх!

Падвечар зноў стаімо зь цягпіком пад параю, і ніяк не даюць пам дарогі. Пад 9 гадзін вечара апанавала ўсіх нецярплівасьць. Усс трывожна разглядаліся кругом і шукалі, куды ўцякаць. Каля нас праяжджалі ўсё цягпікі чырвонага крыжу. 3 адпаго пам махалі, відаць, нехта з наіпых ранепых выяжджаў.

Ехалі мы так, што пад горку ўсс вылазілі з вагоігаў і папіхалі эіпалёп. Да нашага эшалёну дачапілі доўгі эшалёп, на які пагрузіўся адзін Беларускі Піянэрскі Батальлён. Ад’ехаўпіы 30 км ад Вілыіі, сталі. На Вільню зноў палёт. Зэніткі зусім ня білі, а біліся зь імі паляўнічыя самалёты й зьбілі 6 штук, аднак глушылі добра. У той час наш абоз быў за 6 км ад Вілыіі. Абозныя пазьней гаварылі, іпто бомба бухпула якраз у ваенпы лязарэт каля стапцыі. Так што нашыя раненыя, калі іх пя вывезьлі, там загінулі.

Раніцою 5 ліпеня мы прыехалі ў Коўна, дзс прастаялі цэлы дзень. Пад всчар зноў псспакойпа, алс дзякуючы стараныіям нямецкага нашага капітана Шпайдэра каля 9-й гадзіны вечара ад’яжджаем далей. Толькі даехалі мы да Нёмна — над Коўпам навешалі лямпачак.

Дасхалі да Вірбалену (Всржбалова) на летувіска-нямецкай мяжы, дзе тыдзень чакалі нашых абозаў. Як прыехалі (яны чуць пя трапілі каля Смаргоняў у рукі бальшавікоў), нам далі накіравапьне па Граева каля Горадпі, дзе мы мелі працягваць навуку. Адпак нас павезьлі па Кэнігсбэрг, далей яго — у Коблёбудэн, дзе мы стаялі цэлы тыдзень. Адтуль мы паехалі зноў на Граева, алс нас зноў пя пусьцілі туды, бо адтуль ужо эвакуяваліся. Нас затрымалі ў Лыку й накіравалі ў Шротэнбург (Плоцк). Там мы стаялі пару дзён, і нас мелі адправіць адтуль пад Ломжу, каб мець пагляд над піанцавымі работамі. Але чамусь ноччу паравозу не падчапілі, і мы пе паехалі туды, а прастаялі ў вагонах яшчэ тыдзепь. Адтуль пасхалі па Варшаву, у Цеханова. Там мы стаялі некаторы час у маёптку, а пасьля перавялі нас у вёску Казлоўку, дзе аб’явілі нам закрыцьцё папіай Ахвіцэрскай Школы. Там нас

ужо была толькі адна рота — 120 чалавек, бо рэшта ўцякла зь Вілыіі пасьля бамбаваііыія...”

Бывай здароў.                                                     С.

10. XI. 1944 г.

Беларускія пачатковы школы ў Нямеччыне і Аўстрыі

3 набліжэныісм пачатку 1944/45 навучалыіага году стала актуальным пытапыіе арганізацыі беларускіх пачатковых школаў для дзяцей уцскачоў, якія зпаходзіліся ў працоўных лягерах. Па гэтым пытаньні адбыліся перамовы Беларускай Цэнтралыіай Рады зь нямецкім урадам. IІа аснове дамоўленасьці зь Міпістэрствам Усходніх Справаў (Ostministerium) Аддзел Культуры й Прапаганды БЦР мог адчыняць беларускія школы ўсюды, дзе было ня мепш за 20 дзяцей-беларусаў школыіага ўзросту. I Іямецкія Аддзелы Працы (арбайтсамты) абавязаныя былі звалыіяць ад фізычііас працы настаўнікаў-беларусаў для прызначэньня іх па працу ў школы.

Для арганізацыі школаў і кіравапьня імі пры Аддзеле Культуры й Прапагапды БЦР быў заспавапы Пададдзел Школыііцтва — фактычііа Школыіы Іпспэктарат. Абавязкі Школьнага Іііспэктара выкопваў д-р. А.Орса.

За пасярэдніцтвам газэты “Рапіца” была гіраведзепая рэгістрацыя пастаўнікаў, а таксама ўсталеныя пункты, дзс было 20 і болсй беларускіх дзяцей ад 8 да 13 год уключна¹' .

Паводлс зроблсііага падліку, было 2500 беларускіх дзяцей рознага вску, скапц.энтравапых у цэлым шэрагу лягераў²⁾.

Да сьнежня 1944 году Аддзел Культуры іі Прапаганды БЦР адчыніў 11 беларускіх пачатковых школаў, у якіх вучыліся дзеці школьнага ўзросту, якія з сваімі бацькамі ці бязь іх апынуліся ў Нямеччы пс³⁾. Стараныгямі БЦР у студзепі месяцы 1945 году для дзяцей-беларусаў адчынеііыя яшчэ 4 пачатковыя школы⁴*. Колькасьць адчыпеных школаў была недастатковай, каб ахапіць навучаньнем усіх беларускіх дзяцей тколыіага веку. Прычына гэтаму — перашкоды пямецкіх уладаў па мясцох.

“Раніца”, №38/200,17.9.1944 г„ бач.4-я.

²> “Раніца”, №41/203,8.10.1944 г.

³¹ “Раніца”, №54/216,13.12.1944 г.,бач.4-я.

⁴¹ “Раніца”, №10/230,4.2.1945 г.

Тлрыторыя Аўстрыі ў часе Другой Сусьветнай вайны ўваходзіла ў склад “Вялікае ІІямеччыііы”.

“Апыяуўшыся, дзякуючы ваенным падзеям, у жігіўпі 1944 году ў Аўстрыі ды зарыснтаваўшыся ў магчымасьцях аргапізацыі беларускага школыііцтва ў Bene, я 23 всрасыія 1944 году паведаміў Беларускую Цлптралыіую Раду, просячы юрыдычнас дапамогі. Адказ я атрымаў за №411-69іпік ад 5 кастрычніка за подпісам Кіраўніка Аддзслу Прапаганды, Прэсы іі Культуры Аўгспа Калубовіча з уііаважпспыіем па рлгістрацыю беларускіх дзяцей школыіага веку Reichsgau Wien для адчынепьня Беларускас Пачатковае школы.

Выкарыстаўшы ўпаважнсныіе, а таксама свае дакуманты Школьнага Інснэктара зь Бсларусі, я правёў рлгістрацыю беларускіх дзяцей піколыіага веку ў розпых лягерах, аргапізуючы бсларускія пачатковыя пінолы ды звалыіяючы дзяцей “остарбайтараў”, а таксама іі настаўнікаў ад фабрычнае працы.

Запяткі ў піколах праводзіліся кажны дзень, ііават і ў сыботы. Па просьбу бацькоў, якія баяліся, каб у часе зімовых вакацыяў фабрычпая адміністрацыя не змабілізавала пекаторых старэйшых дзяцеіі на працу, некаторыя школы калядных ііерапыпкаў пе рабілі, матывуючы патрэбамі павучапыія з прычыны спозьненага адчыненыія піколы.

Перад Новым, 1945 годам у Вепу прыехалі прадстаўпікі зь нямецкага Міністэрства Асьветы для іпспэкцыі нямецкіх школаў ды наведалі Другуіо Беларускуіо школу. У школе было 28 вучпяў. Пастаўпіца Валянтыпа Яцэвіч заіімалася адііачасова зь дзыпома клясамі. Давсдаўшыся, іпто вучпі 1-е клясы толькі месяц як пачалі паведваць школу ды пачалі заняткі чытаныія зь першае літары лсмаптара, прадстаўпікі Камісіі былі всльмі зьдзіўлепыя посьпехамі вучпяў і выдалі пісьмовуіо падзяку пастаўпіцы Валянтыііе Яцэвіч.

На ІІовы Год ладзіліся іііколыіыя ялінкі. Дзеці выступалі з дэклямацыямі й песыіямі.

Пасьветчапыіі для пастаўнікаў я выдаваў, карыстаючыся пячаткаіо Беларускага Камітэту Самапомачы ў Вепе. Пасьветчаныіі ад БЦР, з прычыпы пепармалыіае сувязі ў час ваеішых дзсяпьняў, мы атрым лівалі спозьнена.

Заработпуіо настаўніцкую плату мы атрымлівалі ад БЦР.”

22.2.1965 г.                                                     Л.Яцэвіч,

б. Іііспэкпгар Беларускіх ГІачатковых Школаў.

У 1944/45 годзс ў горадзе Вене было адчынена 5 беларускіх пачатковых школаў, зь якіх нрацавала толькі чатыры.

Першая Беларуская Пачатковая школа ў Венс была адчыпеная 20 кастрычпіка 1944 году. Школа мссьцілася ў дзераўляным бараку. Школыіая заля мела прыблізна 10x8 млтраў і была ўмэбляваная школьпымі лаўкамі й сталамі.

Вучпі былі падзелепыя, паводля ведаў, на дзьве клясы: 1-я (21) і 2-я (8), усіх 29. Заняткі ў школе трывалі ад гадзіпы 9-й раніцы да 2-й папоўдні. Вучні карысталіся наступпымі падручнікамі: Кіссль — “Беларускі Лсмаптар” і Дабрынская й Завусьцінскі — “Зборпік арытмэтычных задач”.

2-я Беларуская Пачатковая школа ў Вене была адчыненая 20.9.1944 г. Школьны будынак — частка залі, прыстасаваная для клясы. Велічыня яе звышдастатковая — 10x7 мэтраў, бо пры патрэбс можна было папіырыць.

У школс было ў 1-й клясе 22, а ў 2-й 6 вучняў, усіх 28. Заняткі адбываліся ад 9-й гадзіны рана да 2-й папоўдні. Падручнікі: Кісель — “Беларускі Лемантар” і Дабрынская й Завусьціпскі — “Зборнік арытмлтычпых задач”.

ІІастаўніца — Валянтына Яцэвіч. Скончыла Пэдагагічпас Вучылішча ў Менску. Стаж настаўніцкас працы — два гады.

"22 сыіежпя Бсларуская Пачатковая пікола ў Швадорфс сьвяткавала Калядную ялінку. Залітая яркім электрычным сьвятлом малспькіх лямпачак, у бляску розпакаляровых цацак прыгожа зеляпела Калядная ялінка. Абступіўшы яе і пабраўшыся за рукі, дзеці школыіага й дашколыіага веку радасна пяялі свае родныя беларускія пссыіі.

Пасьля гулыіяў і сьпсваў усе селі за стол. Кіраўпіца школы сп-ня В.Яцэвіч расказала дзецям прыгожую казку пра ялінку, а тады ўсе напіліся смачнае кавы зь псчывам.

Маленькія вучні, якія яшчл не навучыліся ўсіх літараў, пад гучпыя воплсскі глсдачоў боііка падыходзяць да ялінкі іі бадзёра дэклямуюць вершы: “Ворагам беларушчыны”, “Слуцкія ткачыхі”, “Беларуская зямліца” й многа, многа іпшых.

Вучаніцы ў беларускіх нацыяналыіых вопратках па-мастацку выкопваюць нашыя танцы. Хор удала прасьпяваў “Люблю паш край”, “Мы бойкая молад.зь”, “Чаму ж мне ня псць” і іншыя песый, а на заканчлньне, разам з усімі прысутнымі, Беларускі ІІацыянальны Гімн “Мы выйдзем шчыльнымі радамі”.

Пасьля Кіраўнік лягсру й Кіраўніца школы раздалі дзецям калядііыя падарункі.

ІІайлепшаю ацлпаю самаахвярнас працы пастаўпікаў школы ў Швадорфс была гцюсьба дырэктара фабрыкі наўтарыць мастацкую частку псрад усходнімі работігікамі. Маладыя артыстыя ахвотпа выстунілі псрад дарослымі. Заля дзякавала малепькім патрыётам доўгімі воплсскамі”.¹*.

3-я Беларуская Пачатковая школа ў Всне была адчыпеная 24 лістапада 1944 году. Вучняў у віколс было таксама 28. Настаўніца — Мар’я Панлаўская.

4-я школа ў Вснс. Зарэгістравана 30 вучняў. Сп. Алесь Салавей (паэта) атрымаў нрызначэііыіе настаўіііка, алс абставіпы склаліся так, што ён пя змог даехаць да Вены. Школа не працавала.

5-я школа: “Па цагелыіі працавала пэўная колысасьць бсларусаўуцскачоў і прымусова вывезеных па працу. Матар’ялыіае становішча іх было мізэрпас, а праўпае абмсжанае.

Для дзяцсіі працаўнікоў у лістападзс 1944 году была адчыпспая Беларуская Пачатковая школа. У фабрычным будынку быў прыдзелсны адзіп пакой для клясы. Япа была ўмэбляваная сталамі, зэдлікамі, была й вікольпая дошка.

ІІавсдвала школу 26 вучпяў, зь іх 14 хлопцаў і 12 дзяўчат. Карысталіся падручнікамі арытмэтыкі й чытапкамі “Беларуская Школа ў Латвіі” Кастуся Езавітава.

Я пс магу назваць гэтуіо школу рэгулярнай, бо г.эты час быў часам разбурэныія Вены. У сакавіку 1945 году быў разьбіты бомбамі завод і разам зь ім і віколыіы будыііак. Адзіп мой вучапь з Смаленпічыны быў забіты.

У наступпым месяцы — красавіку — зьявіліся савсты. Куды дзеліся людзі, ня ведаю. IІа гэтым справа была скопчаная, бо далейіпас магчымасьці для школыіае працы пя было.”

Настаўнііс школы Пётра Мірановіч.

Апрача адчыненьня пачатковых іпколаў, праводзілася падрыхтоўка аргапізацыі спэцыялыіых школаў для беларускае моладзі пры паасобпых прадпрыемствах. Зь ініцыятывы немцаў былі адчыпеныя пастаўпіцкія курсы для пераівкаленыія беларускіх настаўнікаў, якія апынуліся ў Нямеччынс. Для арганізацыі курсаў быў паклікапы былы Інспэктар Беларускіх іпколаў у акупавапай пемцамі Беларусі д-рЯ.Скурат, які ў гэтай справс дас наступныя інфармацыі:

¹> "Раніца", №2, 7.1.1945 г„ бач.З.

“Я з жонкаю звакуяваўся разам з БЦР у 1944 годзе на захад і пасьля даволі доўгага блукапыія асеў у горадзе Познані. Міпістэрства Ўсходніх Справаў у Бзрлінс выклікала мянс тзлеграмай у горад Франкфурт-па-Одры. Тут пачалыіік Школыіага Аддзслу Міністэрства сказаў, што нсмцы скора ўзпоў пойдуць на ўсход, зоймуць Беларусь. Школьніцтва там будзс напова арганізавацца. 3 гзтай прычыпы Міпістзрства рыхтусцца перашколіць беларускіх настаўпікаў, якія аііыпуліся ў Пямеччыпс. Курс адбудзецца у вёсцы Драйсыг-Акзр, каля гораду Майнінгэп у Турынгіі. У гэтай вёсцы быў вялікі трохпавярховы будыпак, шумпа званы Шлёс (замак), які некалі быў паляўпічым замкам мясцовага князя Турыпгіі. Вось гэты слаўны “шлёс” Остміпістэрыюм у Бэрліпе і іірызначыла мейсцам настаўпіцкіх і ііппых курсаў.

Маім задапыюм было павсдаць усс нямецкія лягеры, у якіх жы лі ўсходпія работпікі, выбраць там усіх настаўпікаў і накіраваць іх зь іхпымі сем’ямі ў Драйсыг-Акзр. Хто быў пастаўпікам, гэта палсжала вырапіаць толькі мпе. Мне далі памочніка — пямецкага настаўпіка сп. Ствінга, які палагоджваў усс тзхнічныя справы з адміністрацыяй лягероў. Еп ніколі пс мяшаўся ў сзлскцыю настаўнікаў. Гэта быў вельмі культурны іі добры чалавек. У працягу месяца я адвсдаў шмат лягераў і дзе толькі зпайшоў пастаўніка або інтэлігента, кваліфікаваў яго настаўпікам, і аўтаматычна яго зь сям’ёю звальпялі з працоўнага лягсру й накіроўвалі ў Драйсыг-Акэр.

Калі я прысхаў у Драйсыг-Акзр пасьля аб’сзду лягероў, дык знайпюў будынак заіюўненым бсларускімі сем’ямі, якіх было там каля сотні.

Афіцыйна я піколі ня быў прызначапы Кіраўніком курсаў, а.іе я быў іх аргапізатарам, дырзктарам і пацыяналыіа-духовым кіраўпіком. Фактычным Кіраўпіком усяго прадпрыемства быў нямсцкі пастаўпік сп. Сігмап са Штутгарцкай акругі. У яго было пскалькі нямецкіх настаўнікаў, канцылярыйная ды гаспадарчая абслугі. Запрашаліся таксама нямецкія пастаўпікі з суседпяга Майнінгэну.

Нямецкія пастаўнікі выкладалі на курсс агульную пэдагогіку й дыдактыку розных прадмстаў. Я асабіста выкладаў дыдактыку замежпых моваў. Пасьля пары месяцаў выявілася, піто пямецкая армія пя толькі ня йдзе па ўсход, але адыходзіць на захад. Далсйпіы працяг курсаў стаўся пямэтазгодным. Настаўнікаў разаслалі па лягсрох па працу сярод беларускай моладзі. Аднак ім патрзбныя былі кніжкі, праграмы, іпфармацыі. Дзеля гзтай мэты мне ўдалося затрымаць пэўпую колькасьць беларускіх настаўнікаў: сп. А.Орсу з жопкаю, Скуратовічаў і некалысі іншых.

Мы выдавалі па рататары чытапкі (я ўкладаў гісторыю іі геаграфію Беларусі) з розных прадметаў і рассылалі іх па лягерах. Да ігас нісалі й часта прыяжджалі настаўнікі на розныя парады.

Пасьля выезду пастаўнікаў “шлёс” ніколі нс пуставаў. Тут адбываліся адпы за другімі розныя бсларускія курсы моладзі. Тут узпоў я й мой іптаб былі настаўпікамі й апякупамі гэтас моладзі. Глта быў запраўды піколыіа-ўзгадаваўчы бсларускі цэптар у Нямеччыпс.

У 1945 гоцзе Драйсыг-Аклр каля Маіініпгэпу быў запягы амлрыкапскімі вайсковымі аддзсламі. Амлрыкапцы праз свайго тлумача сказалі пам: “Вы цяпер ёсьць волыіыя”. ІІа другі дзспь тыя самыя вызваліцелі выкінулі нас з будынку па вуліцу. Мы сталіся запраўды “вольпыя” ад усяго, пават ад страхі над галавою”.

* * *

У часс вайны шматлікая бсларуская лміграцыя часова затрымалася на тлрыторыі Заходняй Эўропы. Жыцьцёвыя й праўныя ўмовы былі всльмі цяжкія. У гэтым кароткім часе былі дзейпыя беларускія аргаііізацыі й певялікая колькасьць пачатковых школаў. Арганізацыі моладзі — Беларуская Служба Бацькаўшчынс іі Саюз Бсларускай Моладзі — у апошніх месяцах вайны былі зьліквідавапыя, а іх сябры былі далучапыя да розных вайсковых адзіпак. Шмат іх загіпула на фронцс, нскалысі сот юпачак загівула ў часе эвакуацыі ўсходпяй ІІямеччыны, шмат трапіла пазьней у СССР, а толысі нязпачпая іх частка засталася па эміграцыі.

Безупыннае бамбаваныіе, цесната ў памешкапыіях, голад і холад у дзераўляных бараках, нястача пікольных падручнікаў — усё глта мела адмоўны ўплыў на посыіехі вучняў у школьнай павуцы, дый адбывалася яна па працягу толькі некалькіх месяцаў. Пачаліся зноў васпныя дзеяпыіі па ўсходзс, ізпоў пачаўся вялікі рух уцскачоў на Захад у вельмі дрлнпых і цяжкіх зімовых варунках. Адным зь іх удалося выйсьці з сфлры дзсяпыіяў савецкага войска, а ініпыя засталіся на тлрыторыі, занятай бальпіавікамі.

ІІямеччына скапітулявала 7.5.1945 году. Разам з капітуляцыяіі скопчыўся першы лтап жыцьця Беларускай Эміграцыі — час Другой Сусьветпай вайны.

Частка II

ЧАС ПАСЬЛЯ КАПІТУЛЯЦЫІ НЯМЕЧЧЫНЫ 7.5.1945 31.12.1951 г.

Рэпатрыяцыя

Другая Сусьветная вайпа скопчылася насьля падпісапыія псмцамі 7.5.1945 году акту капітуляцыі. У гэтым часе па тэрыторыі Пямеччыпы іі Аўстрыі, падзелепых па савсцкую, амэрыкапскую, францусную іі ангельскую акуііацыйныя зопы, было пекалькі мільлёнаў чужыпцаў, пераважпа з Усходпяй Эўропы, якія апынуліся тут як прымусова прывезеныя на прану, тыя, хто дабраахвотпа пакінуў Бацькаўшчыпу, васпііаналонныя, налітычныя вязыіі й ахвяры пямсцкіх каііцэптрацыйных лягсраў.

Зь вялікай радасыцо вярталіся дамоў васііііапалопныя й працаўнікі свабодных пародаў Заходняй Эўропы. Алс грамадзяне Савсцкага Саіозу іі акупаваных ім тэрыторыяў паўстрымаліся ад павароту на Радзіму з Заходпяй Пямеччыпы й Аўстрыі, добра ведаючы, што іх чакае незаслужапая кара: у пайлеіппым выпадку — канцэнтрацыйны лягер па далёкай ноўначы Сібіры. 3 гэтае прычыны япы ўсякімі спосабамі стараліся захавацца ў колькасна вялікай ініпанацыяналыіай эміграцыі.

У гэтым жа часс на тэрыторыі Пямеччыны й Аўстрыі, акупаваных заходняй саюзнай арміяй, ітаўстала густая сстка савсцкіх рэпатрыяцыйпых місіяў, заданьпем якіх была рэпатрыяцыя савецкіх паддапых у Савецкі Саюз, не зважаючы на тое, ці япы маіоць жадапьне вярпуцца туды, ці не.

Прычыпаю прымусовае рэпатрыяцыі саюзыіікамі зь ІІямеч— чыпы савецкіх грамадзяп лічыцца сакрэтііая Ялціпская ўмова I 1 лютага 1945 году. Калі ўважна перагледзім гэтую Ялціпскую ўмову, дык знойдзем у ёй пагадпепыіе аб правядзспьні хуткай рэпатрыяцыі ўсіх саюзных і савецкіх ваеннапалонных, вызваленых у Пямсччынс, але пя зпойдзем піякас згадкі пра тарнавапьпе сілы для гэтых рэпатрыяцыяў.

8 сакавіка 194G году Дзяржаўны Дэпартмапт (ЗША) апублікаваў Ялціпскую ўмову й правілы яе выкапапыія. У гэтых правілах даслоўпа значыцца: “Рэпатрыяцыя савецкіх грамадзян пя будзе мець месца — хіба калі жаданыіе гэтага буд.зе ясна выказана — за выняткам тых савсцкіх грамадзяп, якія ўваходзяць у паступныя катэгорыі:

1. Ваенпапалонпыя, якія былі ўзятыя ў палоп у нямецкай вайсковай формс.
2. Асобы, якія належалі да савецкіх вайсковых сілаў на 22 чэрвепя 1941 г. і насьля готай даты ня былі належпым чыпам адтуль звольпсныя.
3. Савецкія грамадзянс, удачыпсньпі да якіх па асповс дастатковых дадзеных было іірызнапа, ніто япы супрацоўпічалі з ворагам і дабраахвотна дапамагалі яму.”

Згодна літары глтых правілаў, нс павіппы былі пасілыіа выдавацца пі палякі, якія жылі па ўсход ад лініі Клрзопа, ні прыбалты, пі остарбайтары.

У Вапіынгтоііе ёсьць да глтага часу няведамы спачатку сакрлтны васнны дакумант, згодна якому прымушаная еілаіі рлпатрыяцыя нават тых расейцаў, якія трапілі ў палоп у нямецкай вайсковай форме, як, прыкладам, жаўпсры гснлрала Уласава, пс магла быць апраўдана сакрэтнаю Ялціпскаю ўмовак». Глтая выдача была зроблспая згодна з самаволыіым тлумачлньпем умовы амэрыканскім вайсковым міпістэрствам.

Глты гістарычпы дакумант, які зпаходзіцца цяпср у гістарычным аддзеле Амлрыканскага вайсковага архіву ў Вашыпгтоііе, мас пазоў: “Прыймо і рлпатрыяцыя вызвалспых васннапалопных. Акупацыйныя сілы ў Эўропс 1945-46”. Глта афіцыйііае апісапьне амлрыканскай прымусовай рлпатрыяцыі, складзспае на загад галоўнага гісторыяграфа Амлрыканскіх узб]хмзных сілаў палкоўніка Хлролда Е.Потэра. Аўтар дакуманту — Галоўны архіварыюс Амлрыкапскіх узброеных сілаў Джыльст Грызволд. Дакумапт, які мае 156 напісапых на машынцы старопак, быў складзсны ў Галоўнай Кватлры Амлрыкапскай арміі ў Франкфурцс-па-Майпе.

Па старонцы 64-й глтага дакумапту можна прачытаць наступііае дзіўнае прызпаныіе: “Прыііцып прымусовай рлпатрыяцыі савецкіх грамадзян быў прыпяты Галоўпаю Кватлраю ў красавіку 1945 году”.

Хаця Ялціпская ўмова пя мас піякіх катлгарычпых указаныіяў на тос, што савсцкія грамадзяне павіпііы быць рэпатрыяваныя нсзалсжпа ад іхпага асабістага жаданыія, яна была вытлумачаная ў глтым слпсс аб’яднапымі пачалыіікамі штабаў.

Амэрыкапская Галоўная Кватэра ў Нямсччыне тады дала загад рлпатрыяваць, ня лічачыся з жадапыісм зацікаўлепых асобаў. Глты загад рабіў два выняткі, якія датычылі:“ 1) савсцкіх грамадзяп, якія служылі ў нямсцкіх войсках і нс жадалі адмаўляцца ад свайго статусу васшіапалоіпіых і 2) савецкіх грамадзяп, якія былі всдамыя , як васппыя злачыпцы”.

Афіцыйны пупкт пагляду Амлрыкапскіх узбросігых сілаў лічыць, ніто прымусовая сілаю рэпатрыяцыя міль.іёпаў расейскіх ваеннагіаюпііых і цывілыіых, гнаных на сьмсрць або ў сібірскія лягеры прымусовас працы, пя можа болып быць “апраўданая” сакрэтнаю Ялцінс-

каю ўмоваю. Гэтая прымусовая рэпатрыяцыя адпавядала толькі самаволыіаму тлумачэньню Ялцінскае ўмовы Аб’яднанымі Пачалыіікамі Штабаў і, перадусім, Начальнікам Штабу Амэрыкапскіх узбросных сілаў генэралам Маршалам.

Алс толькі яіто цытавапы дакумант задас пам повуіо загадку. Цяжка сабс ўявіць, каб хоць адзіп сябра арміі генэрала Уласава дабраахвотпа адмовіўся ад свайго статусу ваепнапалоннага, ведаючы, піто гэты статус можа выратаваць яму жыцьцё. Згодна-ж з загадам Амэрыкапскай Галоўпай Кватэры ў ІІямсччыне, ніводзін ваеннапалонііы, прыналежны да савецкіх вайсковых аддзслаў, які трапіў у амэрыканскія рукі як ла Захадзе, так і ў Чэхаславаччынс, калі ёп “не жадаў адмовіцца ад свайго статусу ваеннапалоіпіага”, пс павінен быў быць выдадзены.

I запраўды, як гэта выясыіяецца з цытававага дакуманту, Камапдуіочьт 7-й Амэрыканскай арміяй гепэрал Пэтч 28.8.1945 году зрабіў запытаньне ў Вышэйшай Галоўнай Кватэры, ці ён павіпен ужываць амэрыканскія вайсковыя адзінкі для рэнатрыяцыі не жадаючых вяртацца на радзіму савецкіх вайсковых аддзслаў.

Вьппэйшая Галоўпая Кватэра палічыла гэтае пытаныіс настолькі важным, піто пастапавіла запытацца ў Вашынгтопе. Генэрал Пэтч прыпыніў да атрыманьня адказу ўсякае тарнаваньне сілы.

Аб’яднаныя ІІачалыіікі Штабаў цягнулі з пастановаю цэлыя чатыры месяцы. Урэіпце 20 сыіежня 1945 году прыйіпоў іхпы адказ. У гэтым адказе Аб’яднапыя Началыіікі Штабаў далі катэгарычпуіо выспову на карысьць прымусовай сілаю рэпатрыяцыі. Там гаварылася, “што ўсс савецкія грамадзяпе, якія знаходзіліся на 1 верасыія 1939 году ў межах Савецкага Саюзу, павінны быць рэпатрыявапыя, пя лічачыся вават зь іх асабістымі жаданыіямі і, калі всабходна, з ужыцьцём сілы”. Загад быў падпісаны: “На загад генэрала Мэк-Нарні: Л.С.Острэндэр, брыгадны генэрал, ЗША ад’іотант генэрал”.

Гэта азпачала, зразумела, што пя толькі тыя катэгорыі савецкіх грамадзян, якія былі вызначаны для рэпатрыяцыі ў “правілах выкананыія” Дзяржаўпага Дэпартманту, павінпы былі быць прымусова рэпатрыяваныя, алс й тыя, якіх “правілы выкапаньня” ад прымусовай рэпатрыяцыі звальнялі словамі: “Рэпатрыяцыя савецкіх грамадзян вя будзс мець месца — хіба калі жаданьне гэтага будзе ясна выказана...”

Аб’ядпаныя Пачальнікі Штабаў сваім тлумачэііьнем выйвілі далёка за межы пя толькі сакрэтнай Ялцінскай умовы, але й за межы “правілаў выкананьня” Дзяржаўпага Длпартмапту, якія былі апублікаваныя 8.3.1946 г., але якія, згодна з усімі зьвесткамі, былі фарму-

ляваныя ўжо ў часе закліочэньня Ялцінскай умовы. Такім чынам, Аб’ядпаныя ІІачальнікі Штабаў прынялі па сябс ўсю адказпасьць за злачынства, яное можа быць параўнанае толькі з злачыпствамі Гітлера й Сталіна.

Злачынства прымусовай рэпатрыяцыі рабілася ня толькі амэрыкапскімі вайсковымі ўладамі, але й УНРРА. Загад УНРРА №199, які да сяньняшняга дня лічыцца “строга сакрэтпым”, гэта пацьвярджае.

У выніку прымусовай рэпатрыяцыі ў 1945-1947 гадох з дапамогаю штыкоў, аўтаматаў і гумовых кіёў, было выдадзена сталінскім катам больш за 2 мільлёны савецкіх грамадзян”.¹*

Новая эміграцыя

“Другая Сусьветная вайна выкінула па-за свас краіпы мільлёны людзей. Стварылася новая эміграцыя, якая знаходзілася галоўпым чынам у акупацыйных зонах Нямеччыны. Колькасьць людзей вялікая. Таму, натуральна, справа эміграптаў была пастаўлена ў плашчыпю міжнароднай праблемы.

Кароткі агляд: савецкія ўлады адразу ж пасьля заканчэпьня вайпы стараліся павярнуць гэтыя мільлённыя масы да сябе. Прымусова вывозілі. Калі Арганізацыя Аб’яднапых Нацыяў сабралася ў Лёндане ў студзені 1946 году, яна мела досыць часу для канчатковага выраш.эпьпя гэтай справы. Ей было адведзена дастаткова ўвагі. як праблеме міжнароднай.

Пасьля доўгіх спрэчак усе прапановы савецкай дэлегацыі па пытаньні эміграцыі болыпасьцю галасоў былі адкінутыя. Савецкая дэлегацыя прапанавала:

1)  Забараніць у лягерох эмігрантаў прапаганду, накіраваную супроць дзяржавы. уваходзячай у Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў.

2)  У адмікістрацыю лягероў павінпы быць дапушчапыя прадстаўнікі тых дзяржаваў, зь якіх гіаходзяць эмігранты.

3)  Асобы, якія зрабілі прастунствы супроць законаў вайны, a таксама тыя, якія супрацоўнічалі зь немцамі, павішіы быць перададзеныя тым краём, на тэрыторыі якіх япы зрабілі гэтыя злачынствы.

Усе гэтыя прапановы былі адкінутыя. Энэргічным абаропцам ДП'²⁾ была Элеанора Рузвэльт і іпш.

¹⁾ Паводле артыкулу “Правда о наснльственной репатрнацнн 1945 г.” Новое Русское Слово, 13.1.1955 .

^2> ДП Displaced Persons, у перакладзе азначае “пераселеныя асобы".

Для падрыхтоўкі да канчатковага вырашэпыія праблемы новай □міграцыі Аргапізацыя Аб’ядпаных Пацыяў стварыла Камітэт па справах эмігрантаў. Камітэт быў міжпародпай арганізацыяй і складаўся з прадстаўпікоў 20-ці розных дзяржаваў. Да працы ў ім дапушчаныя былі прадстаўпікі УІІРРА і іінпых аргапізацыяў, зацікаўлепых у гэтай справс.

Камітэт пачаў сваю працу 8.4.1946 году ў Лёнданс. Адчыняючы першас пассджаныіе Камітлту, прадстаўнік Англіі сказаў, піто вайпа выкіпула па-за свас краіпы масы людзсй. Шмат зь іх ужо вярнуліся на Бацькаўпічыпу. Але ж шмат ня хочуць вяртацца да сваіх краёў. Яны хочуць пасяліцца пазаўсёды па-за сваёіі Бацькаўшчынай. Гэтае пытаныіс зьяўляецца всльмі важпым. Лёс эмігрантаў павінсн быць безадкладііа вырапіапы. Ім павінпа быць прадастаўлепа месца ў жыцьці. У перпіую чаргу будуць выравіаць пытаньні аб эмігрантах, якія знаходзяцца ў Эўропс.

Заява прадстаўнікоў Камітэту аб яго заданыіях уносіць некаторую яснасьць. У гэтай заявс сказана:

1)  Справа эміграцыі разглядаецца як міжнародная праблема, і ёй падасцца вялікая важпасьць.

2)  Камітэт буд.зе заахвочваць эмігрантаў да павароту на Бацькаўпічыну і дапамагаць тым зь іх, якія выкажуць па г.эта сваю волю.

3)  IІя можа быць нават і мовы аб прымусовай рэпатрыяцыі кагонебудзь з эмігрантаў супроць ягопага жаданьня.

4)  Камітэт ня будзс займацца вышукваньнем так звапых ваенпых злачыпцаў і прымаць захады да іхнага пакарапыія.

5)  Камітэт ня будзс займацца справай эмігрантаў-немцаў, якія з тых ці іншых прычынаў апынуліся па-за Нямеччыпай”.'¹

Справа выдачы ваенных злачынцаў і квісьлінгаў

На паседжаныіі Генэралыіай Асамблеі ААІІ 31.10.1947 г. было абмеркавапа пытапыіе аб выдачы ваенпых злачынцаў і квісьліпгаў краём, дзс яны зрабілі злачыпствы. Гэтас пытаііыіе было ўпесена на парадак дпя Гепэралыіай Асамблеі на дамагапыіс Югаславіі.

У праекце рэзалюцыі, прадстаўленым югаслаўскаю дэлсгацыяй, было сказана, што некаторыя ўрады ня выконваюць рэзалюцыі Генэ-

’> “Шляхам Жыцьця”, №1, Ватэнштэт, 1946.

ралыіай Асамблеі з 13.2.1946 г. аб ныдачы й накараныіі ваеппых злачынцаў. Югаслаўская дэлегацыя прапанавала панова пацьвердзіць прыпцыпы, зьмсшчаныя ў рэзалюцыі, і запрапанаваць урадам — сябрам ААІІ безадкладна прыпяць захады для затрымапыія ваеппых злачынцаў і выдачы іх для аддапыія пад суд і накараныія наводле законаў тых краёў, дзе япы зрабілі злачынствы.

Дэлсгацыіі Вялікабрытапіі й Злучаных Штатаў Амэрыкі выказаліся супроць прыпяцьця гэтых праііановаў. Дэлсгацыя Вялікабрытаніі падала контр-праскт рэзалюцыі. У гэтым контр-праекцс прапапавалася вызначыць новую працэдуру, згодпа якой урады краёў, дзс былі зроблепыя злачынствы, ііавінпы наноў падаць заявы аб выдачы васнпых злачыпцаў і далучыць вычарпалыіыя юрыдычныя доказы зробленых праступстваў.

Сябры Юрыдычпага Камітэту ААН 35 галасамі супроць 7, нры 5 устрымапых, прынялі брытапскі праект рэзалюцыі. Гэты праскт Юрыдычпы Камітэт падаў на разгляд плепарнага пассджаныія Гепэральпай Асамблсі. Пачалася шырокая дыскусія. Амэрыканскі дэлегат у сваёй прамове зазначыў, іпто ад саюзных акупацыйііых уладаў дамагаюцца выдачы як ваепных злачынцаў звычайных уцекачоў, якія не жадаюць вяртацца на радзіму. Украінскі дллсгат у капцы прамовы выказаўся за рэзалюцыю Югаславіі.

Прадстаўнік беларускай дэлегацыі Дзечка прыпомніў, што прыпятая па прапанову ўраду БССР на першай сэсіі Генэралыіай Асамблеі рэзалюцыя аб выдачы і пакараныіі ваеппых злачынцаў знайіпла гарачы водгук у дэмакратычпай грамадзкасьці ўсяго сьвсту. Ен сказаў, інто й гэтая рэзалюцыя дасюль пя выкапана, і падаў вялікую колькасьць фактаў, якія сьвстчылі аб тым, піто ваешіыя злачыпцы, якія арудавалі ў гады нямецкай акупацыі на тэрыторыі БССР, застаюцца на свабодзе й працягваюць сваю падрыўпуіо дзейнасьць. Цэптрам гэтай дзейнасьці ёсыц> так званы “Беларускі ІІацыяналыіы Камітэт”, які знаходзіцца ў Мюнхэне і ўзначальваецца васппым злачынцам Клоткам, Ляўковічам, Епіфанепкам, якія служылі ў нямецкай лаліцыі ў Бабруйску і праводзілі расправы над мірным насельніцтвам.

У горадзс Рэгэнсбургу (Амэрыкапская акупацыйная зона) дзсйпі чае ўзпачальваны ваенпым злачынцам Вініцкім “Беларускі Камітэт”, у склад якога ўваходзіць зпачная колькасьць асобаў, якія зрабілі злачынствы супроць беларускага пароду. Дзечка агаласіў прозьвішчы й адрасы цэлага шэрагу “васпных злачынцаў”, якія хаваюцца на тэрыторыі Амэрыканскай і Ангсльскай акупацыйных зонаў. У Юрыдычпым

Камітэце, казаў ён, зазначылі на неабходнасьць разрозыііваць два паняцьці — “васнныя злачынцы” й “палітычпыя праціўпікі”. Алс мы всдасм, што над маскаю “палітычных праціўнікаў” хочуць схаваць “ ваен іі ых зл ач ы нцаў”.

Ад імя бсларускай дэлегацыі Дзечка пастойваў па адхілепыіі праскту рэзалюцыі, паданаса балыпыпёй Юрыдычпага Камітэту. Ёп заіірапанаваў прыняць праект, надапы югаслаўскай дэлегацыяй. 3 доўгай прамовы дэлсгата СССР Радзіонава давсдвасмся, што Камапдуючы войскам ЗША ў Пямсччыпе пчіэрал Клсй па пассджапыіі Кан тролыіай Рады заявіў, што дамагапыіі выдачы асобаў, абвінавачапых у ваенпых злачынствах або здрадзс, налсжыць скласьці да 1.11.1947 году васппаму камапдаваныпо ЗША, а ўсс зьвесткі, якія маюць пацьвердзіць віпу гэтых асобаў, да 31.12.1947 г. Пасьля гэтых тэрміііаў дамаганый выдачы васпных злачынцаў і здрадпікаў, як агулыіас нравіла, разглядацца ня будуць.

Радзіонаў падаў шэраг фактаў, якія сьвстчылі, іпто быццам бы многія зь нявыдадзсных злачыпцаў хаваюцца ў лягсрох ДП. д.зс япы зьяўляюцца асіюўнымі аргапізатарамі розпых г. зв. “Камітэтаў”, “Цэптраў”, якія займаюцца варожай дзейііасыцо, накіраванай супроць СССР, яны ёсьць кіраўпікамі лягсроў ДП і загрымліваюць паварот на Радзіму каля 400 тысяч савецкіх грамадзян. Будзем галасаваць за іогаслаўскі 11 раскт рэзал юі і,ы і.

Выпіынскі — галава савецкай дэлегацыі — сказаў, іпто юрыдычпых доказаў віпы ваеііпых злачынцаў япы не абавязапыя падаваць, a згодпа зь іспуючымі міжнароднымі ўмовамі й законамі мы кажам вам: будзьцс ласкавыя выдаць пам гэтых злачыпцаў, і наіп суд сам рассудзіць і вызпачыць кару.

Бальшынёіо галасоў праект рэзалюцыі, пададзепы Юрыдычпым Камітэтам, быў прыняты. Супроць галасавалі саветы, іх сатэлігы й Эфіопія”. ¹¹

¹¹ Паводле газэты “Правда”, №292 (10683) 3.11.1947 .

Амерыканскія акупацыйныя зоны Аўстрыі й Нямеччыны

Беларуская Служба ў Мюнхэне, 1945 г.

“У часс Другос Сусьвстнае вайны нямецкая нацыстоўская ўлада заргапізавала для беларусаў у Баварыі “Вайсрутлніінэ Фэртраўлнпітэльле”. Кіраўпіком гзтае ўстаповы быўсп. Шаняўскі, а сакратаркаю немка. Працы там было нямнога, бо беларусаў у Мюііхэпс й ваколіцы бьіло параўпаўча мала. Адпак глтая ўстапова была всльмі карыспая для навязваньпя ўзаемнае лучпасьці.

У Мюнхэн я прыехаў 10.2.1945 г. з Бэрліпу і тут чакаў адказу з “Кірхлпміігістлрыіом”, каб афіцыйна зарганізаваць душпастырства для беларусаў-каталікоў у Нямеччыне. Аднак гэты дазвол не прыходзіў. Калі ж 30.4.1945 г. амэрыканцы занялі Мюнхэн, я бсзь ніякага дазволу выступаў псрад амэрыкапскімі васііпымі ўладамі ў беларускіх рллігійных і грамадзкіх справах. Глта сталася тым болып неабходна, што сп. Шаняўскі, ііасзьдзіўшы два дпі аўтамабілсм зь беларускім нацыяпалыіым сьцяжком, раптам замяпіў глты сьцяг на савецкі і пачаў разьяжджаць па лягсрах, дзе жылі “ўсходпікі”, ды намаўляць беларусаў ехаць у Савсцкі Саюз. Падобна рабілася і ў дачыпепый да іппіых нацыяналы і ых групаў.

Для абароны псрад такімі агітатарамі ўкраінцы (здаецца, перпіыя) зарганізавалі Пацыяналыіы Камітэт, алс амлрыканскія васішыя ўлады чамусьці няпрыхілыіа аднесьліся да такога пазову. Тады яны зарганізавалі “Ўкраіпскую Службу”. Глткі пазоў амэрыканцам быў болып па душы. Вось жа і нам нс заставалася нічога інпіага, як зарганізаваць падобную ўстанову. Доўга не адкладаючы, калі ў мянс былі д-р Грабінскі, д-р Я.Стапксвіч, Родзсвіч — мы паегапавілі зарганізаваць “Беларускую Службу” ў Мюпхлне. Я папісаў заяву ў гэтай справе да амэрыкапскае васчшае ўлады і пайшоў да каманданта гораду. Ёп прачытаў заяву, паглядзеў на мяне й кажа: “О’клй! Я папрасіў, каб мпс далі на рукі якую паперку, што я маю права вссьці туіо “Беларускую Службу”. На глта ён коратка адказаў, што ніякас паперкі ня трлба, бо ёп ужо мяпе ведае і калі я буду патрабаваць што-колсчы ад

яго, дык ён залагодзіць усё безь ніякіх паперкаў. Тут жа было дагаворана, што на маю просьбу ён будзе выдаваць даведкі тым беларусам, якія не жадаюць вяртацца ў Савецкі Саюз, і гэтыя даведкі будзе рэспэктаваць кажная рэпатрыяцыйная камісія.

Памешканьне ддя Беларускай Службы знайшлі на Богэнгаўзэн, і там пачалася рэгістрацыя беларусаў. Давсдкі выдавалі па-ангельску. 3 рэгістрацыяй працы было няшмат, бо беларусаў было мала. ІІаладзілі сувязь з усімі іншымі нацыяналыгымі групамі. У гэтым дачыненыіі найболып былі дзейнымі д-р Грабінскі й Родзсвіч.

Калі была перададзеная бальшавіком частка Сярэдняе Нямеччыны, адтуль прыехала ў Мюнхэіі група беларусаў, каля 30-ці асобаў. Хоць ім адразу былі выдадзеныя давсдкі ад амэрыканскае акунацыйнае ўлады, што япы не падлягаюць рэпатрыяцыі, але бальшавіцкая рэпатрыяцыйная камісія залічыла іх за расейцаў і сіламоц адвсзла на станцыю. Па шчасьце, адзіп хлапец па дарозс ўцёк і паведаміў мяпе аб здарэныіі. Я неадкладна паіішоў да амэрыканскага каманданта, і той, трэба яму прызнаць пічыруіо падзяку, пастараўся зараз жа звольніць іх. Але праз тыдзень балыпавікі зноў напалі на тых беларусаў, адразу павсзьлі на станцыю ў Мюлхэне й заладавалі ў вагон. Алс й гэтым разам той жа юнак, праламаўшы падлогу ў вагоне, прыбег да мяпе, і зноў я пасьпяшыў да амэрыканскага камапданта. Там у пачакальпі быў савецкі капітан — старшыня рэпатрыяцыйпае камісіі. I якраз пасьля яго я ўвайпюў да амэрыканскага камандапта ў справе маіх суродзічаў. Гэтым разам камандапт, схапіўшы рэвольвэр, адразу паехаў на станцыю і вызваліў усіх з вагопу. Больш тае групы бальпіавікі не чапалі.

Па жаль, дзеля невялікай колькасьці беларусаў, пя было магчыма зарганізаваць асобнага беларускага лягеру. Затое ўкраіпцы ахвотна згадзіліся ў адным зь лягераў даць частку бараку для беларусаў.

Калі ў Мюнхэне запраектавалі ўнівэрсытэт УНРРА, даводзілася некалькі разоў іптэрвэніяваць у справе выкладчыкаў і студэнтаў-беларусаў у гэтым унівэрсытэце. Але пакуль зарганізаваўся той унівэрсытэт, зь Мюнхэну высхалі д-ры Я.Стапкевіч і Б.Грабінскі. У Камітэце застаўся толькі я з Родзсвічам.

Аднойчы я спаткаў у амэрыканскага каманданта Апостальскага Пунцыя для Нямеччыны. 3 кароткай гутаркі зь ім мне стала ясна, піто ў Ватыкане пра нас амаль нічога ня ведаюць. Таму я рашыў, піто неабходна чым хутчэй ехаць у Рым. У Мюнхэпе працы й так было вельмі мала. 3 нашага Камітэту аставаўся толькі Родзевіч, дык давялося яму псрадаць усе справы, і 5.9.1945 году я высхаў зь Мюпхэну,

каб празь Мітэнвальд, разам зь італьянскімі палонпымі, ііад апекаю Папскае Місіі ў Пямеччыпс даехаць да Рыму. Такую дарогу давялося выбраць таму, што гэта была ў тоіі час адзіігая магчымасьць прасзду празь мяжу.

Далсй Беларуская Служба ў Мюпхэне памінальна існавала, але, паколькі мне ведама, дзейнасьці ўжо праяўляла мала з тас простае прычыпы, іпто і полс дзейпасьці было певялікас, калі ііе рахаваць упівэрсытлту УІІРРА.

Бсларуская Служба мела круглую пячатку з падпісам: The White Ruthenian Service in Munich, a ў сярэдзіпе — Bielaruskaja Sluzba U Miunchenie. Штамп меў псршы пазоў у апгельскай мове”.

Лёндач, 24.5.1965.                           Айцец Леў Гароійка.

“Беларускую Службу” ў Мюпхэне нашас грамадзтва называла Беларускім Каміт.этам. Каля яго гуртаваліся беларусы і іхная дзейпасьць: “Пя ведаю, ці знайдзецца такі бсларус, які пасьля агульных песііадзявапак і расчараваныіяў у Мюпхэпе пе завітаў бы пад гасьцінпую страху Беларускага Камітэту! I, напэўна, пайлепшым успаміпам зь Мюнхэну будзс тоіі пачлег ці пекалькі тых гадзйі, праведзепых у асяродзьдзі блізкіх і мілых людзей. Асабліва мы. студэнты-піянэры, якія ііеріпыя кінуліся да навукі, пягледзячы па разпаякія часовыя перапікоды й цяжкасьці, добра адчулі гэтуіо апеку з боку Каміт.эту і зразумелі пеабходпасьць нашас аргапізацыі. Пам стала аж вельмі яспа, што без пацыяналыіага згуртаваныія, без свае аргапізацыі кажная паймеіппая спроба самастойнага кроку папатыкае на вялікія псрапікоды й цяжнасьці. I мы шчыра ўдзячныя старшыні Камітэту, які зь перпіага дпя пашага прыбыцьця й спатканыія зь ім прылажыў чулую руку й моцпую волю да задавольненыія павіых патрэбаў. 3 праўдзівай гасьціннасьцю й бацькоўскаіі чуласьцю, па якую здольныя толькі істотныя сыны Беларусі, спаткаў ён нас, маладую й педасьветчапую яшчэ інтэлігепцыю.

Зь юнацкім ііарывам і вечпай сьвежасыцо іі ахвотай, пе зважаючы па цяжкасыц й пяўвязкі, сп. Старшыня заўсёды дакопвае тос, што толькі ўваходзіць у ягоную кампэтэнцыю. I іія толькі бачныя гэтыя стараныіі ў дачыпепьпі да пас — студэнтаў. Бсларускі Камітэт у Мюнхэне ёсьць запраўдпым і адзіным асяродкам дапамогі, парады й пацехі кажнага Беларуса, які прыпадкова ці з пэўнаю мэтаю апынуўся ў сьценах камітэцкага будынку...”

Б. С.

* * *

21.7.1946 г. бсларускае грамадзтва Мюнхлііу іі ваколіцаў урачыста адзначыла 4-я ўгодкі сьмерці Прарока беларускага Адраджлныія Янкі Куііалы. 3 гэтас ііагоды Бсларускі Камітэт у Мюнхлне пры судзеяньні Саюзу Бсларускіх Палітычных Вязыіяў і Бсларускага (Крывіцкага) Студлнцкага Згуртаваныія ладзіў прысьвсчаную намяці паэты ўрачыстую акадэмію, якая адбылася ў залі тэатру “Ліра” а 15-й гадзіпе. Няглсдзячы на неспрыялыіас падвор’с, па акадэмію прыбылі, анрача піматлікавых беларусаў' зь Мюпхлну іі блізкіх лягераў, таксама іі прадстаўнікі ііппых пацыяналыіасьцяў.

Акадзмію адчыніў кароткаю прадмоваю заступнік Старіпыні Беларускага Камітлту, у якой падкрэсьліў выдатпас значлныіе творчасьці Я.Купалы ў бсларускім пацыяналыіым адраджлныіі. Калі пасьля расхілілася заслопа, вачом прысутных адкрылася прыгожа прыбрапая сцлпа: сярод зелепі бсларускі сьцяг, а пад ім вялікі партрэт Япкі Купалы, выканапы адпым з мастакоў-бсларусаў.

Мастацкай самадзейнасыцо студлптаў і адсьпяваныіем прысутпымі пацыяпалыіага гімпу закопчылася ўрачыстая акадлмія.¹¹

Беларускі Нацыянальны Камітэт (БНК) у Рэгэнсбургу

Другой нашай арганізацыяй, якая паўстала ў Амэрыкапскай акупацыйнай зонс Пямеччыны, быў Бсларускі Пацыяналыіы Камітлт, у екароце БНК. Дазвол (ліцлпзію) па адчыненыіе Камітлту беларусы атрымалі ад амлрыкапскіх ваіісковых уладаў 6.6.1945 г. Адміністрацыйпая дзейпасьць БІІК ахоплівала правінцыі Піжіпоіо Баварыіо (Нідэр Басрн) і Верхні Фальц (Об.эр Пфальц). Разам з дазволам сябры Камітлту — Аляксапдар Русак, як Старпіыня, Васіль Жданюк і Дэмпіа, як сябры, атрымалі пямецкія аўтамабілі для службовых патрэбаў і памешканьнс для Камітлту пры Марпіалыптрасл, №5.

Сябры БІІК ііаведамілі сваіх суродзічаў-бсларусаў, якія жы.іі ў раснс г. Рлглнсбургу і недалёкім горадзе Амбэргу, пра тое, што БНК адчынспы, алс няма каму ў ім працаваць.

¹¹ Паводле “Крывіцкага Сьветачу”, №7-8, 1946 .

Неўзабаве беларусы, іпто нрыехалі ў Рэгэнсбург, на агулыіым паседжапыіі выбралі сяброў Рады Камітэту пад кіраўніцтвам сп. Аўтена Каханоўскага і ўрад БІІК у складзс Старпіыні сп. Кендыша Васіля і рэфэрэнтаў: культурна-асьветпага сп. Тодара Шыбута, сацыяльнага сп. Ксзнафопта Вайцяхоўскага, фінапсавага сп. Дакіневіча і арганізацыйпага сп. А.Вініцкага.

Па некалькіх днёх урадаваныія, Старшыня БІІК сп. В.Ксндыпі часова пакіііуў БПК, а на ягопае месца быў выбрапы сп. Вініцкі Алесь.

Прыдзслснас БІІК памешканыіе (Школа Скокаў) займала першы паверх будынку (у панадворку) і складалася зь некалькіх вялікіх заляў, калідораў і аднаго певялікага пакою. У першых 2-х залях былі ўладжаныя капцылярыя й кабінэт Старпіыні БПК, 3-я якісь час была парожняй, а пазьней у ёй была ўладжапая царква, чацьвертая заля была прызііачаная для жыцьця працаўнікоў БІІК, а таксама для бяздомпых беларусаў і прыежджых гасьцей. У гэтай залі быў стол, два крэслы й канапа.

Знайіпліся й маладыя беларусы, якія заахвяравалі сваю працу ў канцылярыі Камітэту пад кіраўніцтвам дасьвстчанага ў канцылярскай працы сп. Банкета. Усе працаўнікі БІІК выконвалі свае абавязкі бясплатпа.

Пасьля ўкамплектаваныія Камітэту й Канцылярыі людзьмі Камітэт пачаў дзейнасьць. Праца ў ім пачыналася ў 8 гадзіп рапіцы й трывала да 5-й гадзіпы вечара з гадзінным перапынкам ў часс абеду.

Абедалі ў суседнім нямецкім рэстаране, дзе атрымлівалі талерку зупы з кансэрваванага зялёнага гароху й чыстай, як сьляза, поліўкі. Плацілі за абед 50 ф.энігаў. Зупу можпа было паўтарыць, і ахвотна яе паўтаралі.

Трэба сказаць некалькі словаў пра бяздомных беларусаў, якія жылі пры БІІК і якіх называлі “прыкамітэцкімі”. Гэта былі пераважпа вайскоўцы ў маладым і сярэднім вску, якія ня мелі ў горадзс кватэраў. Яны абсалютна пя цікавіліся камітэцкаю й паагул грамадзкаю працаю, але пазьней, у пэрыядзе лягерііага жыцьця, некаторыя зь іх імкнуліся заняць кіруючыя стаповішчы ў беларускім грамадзтве.

Вечарам у жыльлёвай залі зьбіраліся працаўнікі Камітэту, “прыкамітэцкія” й прыежджыя госьці. Кажны з жыхараў Камітэту меў сваё сталае месца каля сьцяны па падлозе.ІІа гэтых месцах сядзслі іх уласыіікі, гутарылі й дзяліліся навінамі дня. Госьці прывозілі цікавыя весткі з розпых раёпаў зоны пра жыцьцё ДП і прымусовую сілаю рэпатрыяцыю.

Адпойчы, ужо пазнавата, калі людзі не сядзелі , а ўсс ляжалі на падлозе, падлажыўшы пад галаву якую-небудзь адзсжыну, увайшоў у залю высокі, прыстойны чалавек, гадоў пад 30. Апрануты ёп быў у чорнае скураное паліто і вонкавым выглядам нагадваў чэкістага. Многія з пас падняліся і, седзячы, прыглядаліся госьцю.

Пам ён назваўся як былы савсцкі вайсковец родам з Бабруйпічыны. Паказалі яму свабодпае месца каля сьцяны на падлозе. Распрапуўся й ссў. На ім была вайсковая вопратка. Пачалася гутарка. Гаварыў новы госьць чыстаю беларускаю моваю бсз русіцызмаў. Быў ён у вялікім савецкім лягеры “сплцыялыіага прызначэныія”. Жыхарамі яго былі зволыіеныя з вайсковай службы вайскоўцы. Лягср быў на тэры торыі Чэхіі, недалёка ад мяжы з Баварыяіі, і быў абгароджапы высокім драцяным плотам.

Вечарам, у часс руху, яму ўдалося выйсьці праз браму лягсру павопкі з млтаю перайсьці па Захад. Была туманная ноч. Хадзіў ён па палёх, лясох і дарогах праз усю ноч і па досьвітку прыйшоў пад свой лягер. Зарыентаваўшыся ў мясцовасьці і ўзяўіпы нравілыіы кірунак, хутка пайшоў па захад. Па плўным часс апынуўся ў лесе і падьшюў да всльмі быстрай і даволі шырокай горпай рэчкі. Зь цяжкасыцо ўдалося яс перайсьці й ступіць на баварскі бсраг. Зайшоў да амэрыканцаў, якія й накіравалі яго, як беларуса, у БПК у Рэгэнсбургу.

На другі дзень атрымаў ёп пашпарт і пакінуў Камітэт.

Бсларускі Нацыяпалыіы Камітлт быў прадстаўпіцтвам беларускае эміграцыі ў Амэрыкапскай акупацыйнай зопе Нямеччыны. Ягоная дзейнасьць абыймала рлгістрацыю сваіх суродзічаў, праўную апеку над імі, арганізацыю культурпа-асьветных установаў і сталуіо сувязь з адпаведнымі амэрыканскімі акупацыйнымі ўладамі ды іпшанацыянальнымі Камітэтамі.

Рэгістрацыя

Амаль штодзепь ужо ад самага рапьня ў капцылярыі Камітэту было шмат людзей, якія прыйшлі зарлгістравацца й атрымаць папінарт. Рлгістрацыя адбывалася зусім нескладапа. Кажны з зацікаўлепых у рлгістрацыі атрымліваў кароткі аныталыіік, у якім трлба было напісаць імя й прозьвішча, дату й месца народжапьня, дзяржаўную прыпалежнасьць, падпісацца самому й двум сьветкам.

ІІа аснове выпаўпенага й падпісанага апыталыііка выдаваўся па афіцыйным блянксце зь пячаткаіо БНК й подгіісам Старшыпі Камітэту пашпарт. ІІа перпіай яго старопцы ўверсе было падрукавана:

Whiterut Bielan 1 -ja bacyna: CERTIFICAT LE PASSEPORT PASPART AUSWEIS	renian National Committee tski Nacyjanalny Kamitet 2-ja Name Nom Prozwisca Christian name Prenom Imia malcommittee   Date of birth Date de naissanse >mmittee            Data naradzennia Nationality
Weissruthenisches Natic Bielarusian National Cr
3-ja	Nationalite Dziarz. prynaleznasc Occupation & *                       Profession c я                        Prafesyja He            is a WHITERUTHENIAN BIELARUSIAN 5=3                      BIELARUS
Nr....................................... 4-ja bacyna: ............ Date.................................. Expires on Data........ Expire.................................. le Vaznasc da. Representative—Kiraünik                    ____________

Address Residence Prapiska

Рэгістраваць суродзічаў з Усходняй Беларусі іі выдаваць ім паіпнарты БІІК пя меў права, а іх з кажпым дпём прыходзіла штораз болсіі. Прыйшлося зьвярнуцца ў гэтай справе ў Military Government да амэрыканскага палкоўніка сп. Яраміра Посыіішыля, зь якім Камітэт увесь час трымаў сувязь. 3 паходжапыія ёп быў чэх, гаварыў пачэску, а мы па-польску іі зусім добра разумеліся. Аднойчы ў гутарцы зь ім я запытаўся, ці БНК можа рэгістраваць сваіх суродзічаў з Усходу й даваць ім пашнарты? На пытаньнс палкоўііік адказаў таксама пы-

таныіем: “А ці ў іх папісана на ілбе, піто япы з Усходпяй Бсларусі?” Пасьля гэтага пачалі рэгістраваць усіх беларусаў, у якіх па ілбе пя было напісапа, адкуль яны.

Шмат клопату мслі з расейцамі, якія прыходзілі ў Камітэт зарэгістравацца й атрымаць паяіпарт. Разам зь імі прыходзілі й каўказцы, якія, як і расейцы, ііазывалі сябе беларусамі.

У тым часе ўсе пацыяналыіасьці ў Амэрыканскай акупацыішай зоне мелі свас Камітэты (хто іх хацеў), а расейцы па арганізацыю Камітэту дазволу ад амэрыканцаў нс атрымалі. Япы атрымалі толькі дазвол па ліпіі рэлігійнай, і, замест “Камітэту”, аргапізацыя называлася “Православпая Обіціша”. Абшчына выкопвала функцыі Камітэту і мела сувязь з амэрыканскімі вайсковымі ўладамі. Праваслаўная абіпчына была ў руках старых эміграптаў, якія зь пяведамых пам прычынаў нскаторых расейцаў пе рэгістравалі й не давалі ім паінпартаў.

Атрымаўшы адмову зарэгістравацца ў сваёй арганізацыі, расейцы змушаныя былі піукаць іншую арганізацыю, якая магла б ім выдаць пашпарт і гатым уратаваць іх ад прымусовай рэпатрыяцыі ў СССР. Даволі шмат іх прыходзіла і ў наш Камітэт. БІІК з чыста гумапітарных паглядаў рэгістраваў і расейцаў як беларусаў з Заходпяй Беларусі й даваў ім папіпарты. Але гэты гуманізм у часс лягсрпага жыцьця ДП й параджэпыія Зарубежпіцтва згуляў адмоўную ролю ў нацыяпальным жыцьці беларускае эміграцыі.

Рэгістрацыя беларусаў і выдача ім пашпартоў працягвалася аж да часу выдапыія арганізацыяй УНРРА рэгістрацыйных картак, якія замяпілі пашпарты, выдадзеныя Камітэтамі. БПК зарэгістраваў звыш тысячы беларусаў.

Беларусы з гапдлёвым нахілам за пасярэдніцтвам БІІК атрымлівалі ад амэрыканскіх акупацыйных уладаў дазволы па розііыя гандлёвыя прадпрыемствы: рэстараны, аўтамабілыіы транспарт, крамы й іпш.

Рэпатрыяцыя

Савецкая рэпатрыяцыйная місія ў Рэгэнсбургу займала вялікі дом на галоўпай вуліцы — Максымільянпітрасл. 3 балькону першага паверху зьвісала й калыхалася вялізарпая чырвоная дзяруга з жоўтым сярпом і молатам. Падобныя місіі былі і ў нскаторых паветавых гарадох Заходпяй Пямеччыны. Савецкія агспты дзеілі энэргічпа, іпукалі й палявалі на бяспраўных, застрашаных “ізьменьнікаў родзіпы”, віна якіх палягала амаль выключна ў тым, піто яны не хацелі мець пад сабой апскі тырапа-дыктатара Сталіна. Да злачынцаў СССР залічала

таксама і ўсіх тых, якія працавалі ў сваіх нацыяншіыіых арганізацыях у Заходняй Нямеччыне.

БНК як мог бараніў сваіх суродзічаў ад прымусовай сілаю рэпатрыяцыі, якая жорстка й безаглядна праводзілася ў 1945-1946 гадох.

Дзякуючы стараныіям БНК ў 1945 годзе ўлстку была звольшчіая зь лягеру васннапалонных пэўпая колькасьць беларусаў як польскіх грамадзянаў. Атрымалі ад нямецкіх уладаў для іх кватэру ў вялікай пустой краме. Апскаваўся звольнепымі БІІК. Даведалася пра глта савецкая місія, і вось аднойчы ў Камітэт зьявіўся сйны прадстаўнік. Еп запытаўся ў старшыііі: “А скажэце, калі ласка, дзе жывуць цяпер вайскоўцы, выпушчапыя зь лягеру ваешіапалонных?” IІа гэтае пытапыіе старіпыпя Камітэту яму адказаў: “Зьвярнецеся, калі ласка, з гэтым запытапыісм да амэрыканскіх вайсковых уладаў, і яііы вам дадуць адказ”.

Як звычайпа, псрад 8-ю гадзінаю раніцы я нрыйшоў на працу ў капцылярыю Камітэту. Там я застаў двух вайскавікоў-беларусаў. Запінаіочыся ад перапалоху, адзіп зь іх расказаў паступпае:

“У раёнс гораду Мюнхэну ў лягеры было некалькі тысяч палопных уласаўцаў з арміі РОА. Шмат было там сярод іх беларусаў са Случчыны й Бабруйіпчыны. Яны былі з Бабруйіпчыпы. Вадзілі іх на працу й жылося спакойна. Але вось аднойчы іхпы лягер акружылі ўзброеныя амлрыканцы, вывслі зь лягеру, прывялі на чыгуначную стапцыю й загналі ўсіх у таварныя вагопы. У кажпым вагоне была пастаўлспая вайсковая варта. Палоііным было сказана, што япы паедуць дамоў, у Савецкі Саюз.

У адным з вагопаў, здалёк ад вартаўніка, палонпыя ножыкамі выразалі дзірку ў сьцяне вагону, 7 чалавек празь яе вылезьлі й саскочылі на зямлю. На пляцоўцы апошпяга вагону таксама была варта. Яна й заўважыла ўцекачоў. Пачалі страляць, але цягпік затрымаўся няскора, і ўцекачом удалося адбегчыся ад чыгункі й схавацца ў лесе.” Сярод уцёклых 7-мі чалавск бьгло двух беларусаў, якія й прыйіплі ў Камітлт з просьбаіо заапекавацца імі. Асталіся яны жыць пры Камітэцс.

Аднойчы, пад капсц нрацоўнага дня, у Камітэт увайіпла грамада вайскавікоў. Ім удалося адлучыцца з шэрагаў у часе паваротпага мар шу з нрацы ў лягер. Выдалі ім усім пашпарты, пераадзелі іх у цывільпую вопратку, і япы спакойна пайпілі на працу ў баварскія вёскі.

У часе рэпатрыяцыі ваеннапалонных зь лягеру ў горадзс Дахаў былі падпаленыя баракі, і некалькі палопных загінула ў агпі, а іпшыя перарэзвалі сабе жылы на руках або горла. Тых, якія былі яшчэ жы-

выя, адправілі ў шпіталь. Пасьля вылячлньня адзіп беларус, таксама .з Бабруйшчыпы, быў прысланы ў беларускі ДП лягер у Міхэльсдорф. Падобпыя рэчы дзеяліся ў Клмптэне іі ішпых лягерах.

Улетку 1945 году ў Камітлт прыйшоў сп. Б.Крэ-ч і заявіў, што дзякуючы старпіыні воласьці ўсіх бсларусаў зь вёскі Гослльдыпг і суседпіх мясцовасьцяў звозяць у адно месца для рэпатрыяцыі ў Савецкі Сагоз. Яму ўдалося ўцячы, каб павсдаміць пра глта Камітлт. Старшыня БІІК зараз жа зьвярпууся з запытаньнем у штаб дывізіі і ў Military Government, na якоіі аснове маюць прымусова рэпатрыяваць бсларусаў, зарэгістраваных у Камітлце, як польскіх грамадзяп.

Глтыя амэрыканскія ўстаповы далі адпаведным вайсковым уладам загад зволыііць усіх беларусаў, прывезеных на стапцыю для рлпатрыяцыі. Назаўтра ў Military Government старіпыпі БІІК сказалі, што тамтліішы вайсковы началыпк атрымаў вымову й замепены іншаю асобаю.

ІІа неаднаразовыя інтэрвэнцыі БНК у справе няпраўнай прымусоваіі рэпатрыяцыі беларусаў Беларускі Камітлт атрымаў ліст ад Вайсковага ўраду (Military Government) у Рлглнсбургу паступпага зьместу:

“Вайсковы ўрад

Аддзел ФІДЗ

Рэглнсбург.                                                       ‘29.6.1945.

У справе: Прымусовас эвакуацыі беларусаў — іюльскіх грамадзяп.

Да: Усіх тых, каго гэта датычыць.

1)  Эвакуацыя беларусаў — польскіх грамадзян супраць іхпае волі ёсьць супярлчпай з палітыкай SIIAEF (Найвышойіпас Стаўкі Альяпцкіх Эксплдыцыйных Сілаў).

2)  Асобы, якія палежаць да гэтае катлгорыі, ня будуць лвакуявапыя супроць іхпае волі; ім будзс дазволена жыць у іхных цяперашніх мясцох да часу канчатковае пастановы.”

За Кіраўніка Вайсковага ўраду Яромір І.Посыіішыл

Падпалкоўнік QMC, Упаважнсііы Ахвіцэр Вайсковага Ураду.

Копія ліста ў ангельскай мове: Ratisbon, 3.July 1945.

“The White-Russian Committee for the administrative district “Nie­derbayern und Oberpfalz” in Ratisbon (Marschallstr.5 got on 29.6.45. a paper from the Military Government) Ratisbon, with the following con­tents:

MILITARY GOVERNMENT

Detachment FID3

Regensburg                                                  29 June 1945

SUBJECT: Forced Evacuation of White Russians (who are Polish Nationals)

TO: Whom II May Concern.

1. The evacuation of While Russians (Polish Nationals) against their will is contrary to SHAEF policy.
2. Persons in this category will not be evacuated against their will, but will be permitted to remain in their present area pending final dispo­sition of their case by SHAEF.”

For the Military Government Officer.

JAROMIR J. POSPISIL

Lt Colonel, QMC

Deputy Mil. Govt Officer.

Копія гэтага ліста ёсьць сьцьверджапая Беларускім Камітэтам. Вышэйпададзеііы зьмест ліста Вайсковага Ураду ў ангельскай мовс і ў перакладзс па ііямецкую мову быў ішдрукаваны ў вялікай колысасьці экзэмпляраў і раздаваііы суродзічам-беларусам. Месяц пазыіей БІІК атрымаў ад ваіісковых уладаў другі ліст:

“Вайсковы Ўрад

Аддзел ФІДЗ,3-ці ЕСАІ

АПО 658, У.С .Арміі                             9 жніўіія 1945 г.

Мэмарапдум:

У справе Перамешчаных асобаў (ДП).

Ніжзйпададзснас ёсьць апоппіімі дырэктывамі ў дачыненыіі да ііерамешчаііых асобаў, якія жывуць пс ў лягсрах ДП.

1)  ДП могуць жыць па-за лягерам пры пастуіпіых умовах:

а)        Калі яііы пя лічаць сябе грамадзянамі СССР.

б)        Калі япы згодзяцца працаваць па-за лягерам і калі будуць мець загараіітавапыя лепшыя жыльлёвыя ўмовы, як у лягеры.

в)        Калі япы не ўяўляюць піякае пебясьпскі.

г)        Калі ім было давсдзсііа да ведама, што яны маюць іірава зьвяртацца да бліжэйшага аддзелу Ваіісковага Ўраду (Military Gover­nment) і там злажыць скаргу ў выпадку дыскрыміііацыі ў харчовых ці жыльлёвых дачыпеньнях ці заработнай плаце.

д)        Калі часовая іхііая праца пе зацягне іх рэпатрыяцыі ці зьмепіць іхпы рэпатрыяцыйны статус.

2)   . Кажпая псрамешчаііая асоба, злоўлепйя ііа парушэныіі закоііаў, траціць нрава на пражываііыгс па-за лягсрам.”

Яромір І.Посыіішыл

Падпалкоўпік QMC.

Дакладная копія гэтага дакумапту нацьвсрджапая БІІК. Глты ліст таксама быў падрукавапы ў вялікаіі колькасьці лкзлмпляраў у апгсльскай і пямсцкаіі мовах і паівырапы ііаміж суродзічамі-ДП.

Копія Мэмарандуму ў аіігсльскай мове:

“MILITARY GOVERNMENT

Del FID3, 3rd ECAR

ARO 658, U.S.Army                             9. August 1945.

MEMORANDUM:

SUBJECT : Displaced Persons.

The following is the latest directive on Displaced Persons living out­side of DP camps:

1. When each and all of the following conditions are fulfilled, displa­ced persons may live outside camps:
2. When they do not claim Soviet citizenship.
3. When they accept employment outside camps and will be provided living conditions connected with the employment which are bet ter or comparable to available camp facilities.
4. When they do not constitute a security threat.
5. When they are advised that they have recourse Io report to the nearest Military Government Detachment any complaint regarding discriminations to ration scale, living conditions or pay.
6. When they arc registered and arc advised that the employ­ment will not delay their repatriation or alter their repatriation status.
7. Any displaced person or persons apprehended violating the law will forfeit the right to live outside camps.”

JAROMIR J.POSPISIL

Lt Colonel, QMC

Acting SMGO

Commanding

DISTRIBUTION

plus 5 DP Section

5-DSMGO

2-ca Foreign National Comil tec

The exact copy, is warranted by the White-Ruthcnian Comittce.

* * *

Шмат каму зь беларусаў было всдама, што савсцкія рзпатрыяцыйпыя місіі маюць сваіх інфарматараў у кажнай устапове, дзейнасьць якой іх цікавіць, а таксама зьбіраюць зьвесткі аб ейпых працаўпікох дый наагул аб усёй эміграцыі. Як правіла, кажны савсцкі “освсдоммтсль” ёсьць тае пацыяпалыіасьці, сярод якой ён працус для сваіх хлебадаўцаў.

Рэгулярна два разы на тыдзень навсдваў БІІК віцебскі беларус Палянскі. Прастойваў ёп у канцылярыі па пекалькі гадзінаў і сачыў за ўсім, што тут дзеілася, слухаў, іпто гаварылася. Пазьпей ён працаваў перакладнікам у амэрыкапскай выведцы СІС, якая рабіла правсрку (скрыпінг) усім тым ДП, якія эмігравалі ў ЗША. Ягоная дзейнасьць па карысьць СССР была выкрытая, і ён скончыў жыцьцё самагубствам.

У горадзе Амбэргу была даволі вялікая група беларусаў, пераважна інтэлігснцыі. Там зьявіўся быў агент польскай выведкі — капітан Снавацкі. Мсў ёп сьпіс 18 дзейных беларусаў. Былі й пікому ня ведамыя асьведаміцслі СССР.

Як выпік дзейнасьці савецкай выведкі, у маскоўскай “Правде” 10.7.1946 г. зьявіўся артыкул пад загалоўкам: “Антмсоветскне оргапмзацнп под покровнтельством англо-амернкапскнх оккупацмонпых властей”. У гэтым артыкуле зьмешчаныя інфармацыі пра дзейнасьць эміграцыйных Пацыяпалыіых Камітэтаў, у тым ліку й БНК: “Трэба сказаць, піто ў Амэрыканскай зоне квітнеюць пя толькі “ўкраінскія арганізацыі”. У Рэгэнсбургу дзсйпічае “белорусскмй комнтст”, узначалепы Вініцкім. Падобна “ўкраінскім камітэтам”, ён вядзе прапагапду за адарваньне Беларусі ад СССР, займаецца выдачай фікцыйпых дакумантаў аб беспадданстве”.

РЭФЭРАТЫ

Культурна-асьветны

У верасьні 1945 г. былі адчыненыя дзьве беларускія пачатковыя школы: адпа пры чыгуначнай стапцыі Моозгам каля Рэгэнсбургу, a другая пры БІІК. Пазыіей былі адчыненыя: Беларуская 8-клясовая гімназія, Курсы апгельскай мовы, Шофэрскія курсы і Народны ўнівэрсытэт, у якім чыталіся лскцыі на розныя тэмы для жыхараў беларускага лягеру ў Рэгэнсбургу.

БПК быў іпіцыятарам адзпачлпыіяў пайважпейшых гістарычпых гаданіпаў і пацыяпалыіых сьвятаў. БІІК заправіаў Ансамбаль Беларускага Тлатру Эстрады, які даў у горадзе Рлгэпсбургу 6 канцлртаў. Распаўсюджваліся часапісы: “Крывіцкі Сьветач”, “Шляхам жыцьця”, “Бсларускія Павіны”, “Шыппіына” іі “Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі”.

Зь ініцыятывы БІІК былі заргапізавапыя нраваслаўныя нрыходы ў Рлглпсбургу й Вайдэне. У першым нрыходзс кампазытар Мікола Равепскі заргапізаваў царкоўны хор, а назыіей і жаноцкі капцлртавы ансамбль.

Фінансавы

БІІК пачаў сваю працу, пя маючы абсалютна ніякіх матар’яльпых сродкаў. Усе працаўпікі БІІК, а пават і пемец-псракладпік, нрацавалі бясплатна. Пеабходна было аплаціць рахункі ліцлнзіятаў БІІК, ііамепіканыіс, а ў часе арганізацыйпай акцыі й білсты на падарожжа. Адзінаю крыпіцаю даходаў былі дабраахвотныя ахвяры пры рлгістрацыі й атрыманыіі пашпарту.

Сацыяльны

У галіне сацыяльнага забясыісчаныія ў меру матар’яльных магчымасьцяў даваліся грашовыя дапамогі тым, хто меў патрэбу. За першы год дзейпасьці БІІК было выдадзена 1700 райхсмарак данамогі.

Арганізацыйны

Пацыяналыіыя Камітлты згулялі вялікую ролю ў жыцьці сваіх лміграцыяў. Усе лмігранты, зарэгістраваныя ў іх і іхпых аддзслах на правіпцыі, сталіся асноўным ядром пры аргапізацыі УІІРРА нацыяпалыіых лягераў.

Бсларусы мелі толькі адзііі Беларускі Пацыянальны Камітлт без аддзелаў па правіііцыі, таму быў створапы толькі адзін беларускі лягср ува ўсёіі Амлрыкапскай зопс. Таксама толькі адзін беларускі лягср быў заргапізавапы і ў Ангельскай зонс, у Ватліііптзце. У Фрапцускай зонс бсларуская інтллігепцыя аргапізавала польскія Камітлты, польскія лягсры й польскія школы ў іх.

Рлівта беларускай лміграцыі ў трох заходпіх зонах Нямеччыны, каб ііе застацца без матар’ялыіаіі апекі УНРРА, накіравалася ў мясцовыя ііііііапацыяпалыіыя лягсры. Управы глтых лягераў, у бальшыпі выпадкаў, запісвалі беларусаў палякамі, украіпцамі, расейцамі і іппі.

Так раптоўна зыіікла беларуская эміграцыя, растапіўшыся ў ііппапацыянальнай масс. Сначатку бсларусы фігуравалі ў картатаках пскаторых украінскіх лягераў як бсларусы, алс па псйкім часс адміпістрацыя iv>Tbix лягераў, быццам па загад УІІРРА, што пе адпавядала нра ўдзс, загадала беларусам зьмяпіць сваю пацыяналыіасьць па ўкраінскую.

Увосснь 1945 году БПК рабіў старапьні атрымаць у амэрыкаііскіх уладаў дазвол па аргапізацыю Бсларускіх Нацыяна.'іыіых Камітэтаў у іпшых гарадох Амлрыканскас акупацыйпас зопы Пямеччыны, алс ўжо было позпа. Пад паціскам СССР амэрыканцы ня толькі нс давалі дазволаў адчыняць повыя Камітэты, але пазыіей афіцыйпа врыкрылі і ўжо іспуючыя. Праўда, Камітлты працягвалі сваю працу далсй.

Пасьля няўдалых спробаў адчыпеныія Камітлтаў астаўся толькі адзін выхад з гэтага стаііовішча — глта арганізацыя Беларускіх пацыяпалыіых грунаў у чужых лягсрах, каб пазыісй з глтых групаў, пры дапамозс УІІРРА, стварыць Бсларускія лягсры.

IІа практыцы снрава аргапізацыі беларускіх групаў у чужых лягсрах аказалася ня так лёгкаю, як глта думалася. Трлба сказаць, што ўся Заходпяя Пямеччына была тады пакрытая густою сеткаю савсцкіх рлпатрыяцыйных місіяў, у лягерох ДП папаваў нсдавер да прысжджых нсзнаёмых асобаў, а шмат хто зь беларусаў наагул баяўся прызпацца, што ёп бсларус, тым болып калі ён на Бацькаўпічыпе ў часс пямсцкай акупацыі гуляў роліо нацыяналыіага гсроя. Апрача ўсяго глтага, трлба было шукаць лягсраў, а чыгупачны рух яшчл пя быў упарадкаваны. Цягпікі складаліся пераважна з таваровых вагопаў, заўсёды дарлшты запоўнсііых людзьмі. Каб атрымаць білст і па такос падарожжа, нсабходпа было мсць сплцыялыіы дазвол. Псмцы ў гарадох ііс прыймалі чужынцаў на пачлег ні ў гатллях, ні ў гастгаўзах. Пачавалася звычайна ў лягеры, кікіі ёп быў, або цллую ноч нрассджвалася па чыгупачнай стапцыі.

3   харчаваныіем было таксама нялёгка. Бралася з сабою пару кіляграмаў хлеба, а ў нямецкіх рэстаранах можна было атрымаць бсз прадуктовай карткі поспую зупу й піва.

Пасьля павароту да працы ў БІІК сп. В.Кспдыша я, як арганізацыйпы рлфлрлнт БПК, у першых дпях кастрычніка 1945 г. выехаў з Рлглнсбургу чыгупкаю шукаць беларусаў і аргапізаваць іх у пацыяпалыіыя групы, прызначаць ці выбіраць кіраўпікоў іх, якія будуць надтрымліваць сувязь з БНК у Рлглнсбургу. Праца пачалася з бліжлйвіых лягераў. Паступова круг дзейпасьці пашыраўся й па далсіішыя раёпы Заходняй Нямеччыпы.

Штраўбінг

У вайсковых казармах па краі гораду Штраўбінгу, ува ўкраіпскім ДП-лягсры, зпайпілося німат беларусаў і расейцаў, псраважна вайска вікоў. У памспіканыіях кідалася ў вочы цссната й бедпыя абставіпы казармавых ііакояў, але людзі пе зварочвалі па гэта ўвагі. Яны ўвесь частрымаліся наііагатове. У Штраўбіпгу была савсцкая рэпатрыяцыйпая місія, а ва ўправс УНРРА былі ўрадоўцы — савецкія сымпатыкі. Зрэпіты, тады ўсе заходпія народы сымпатызавалі Савсцкаму Саюзу.

Сярод ДП-лягеру пашыралася чутка аб іірымусовай рэпатрыяцыі ў Савсцкі Саюз. 3 гэтае прычыны былыя савсцкія грамадзянс магамэтапскас рэлігіі навязалі сувязь з турэцкім капсулятам у Мюнхэпс з мэтаіо атрымаць візы й выехаць у Турцыю. Некаторыя ДП перасхалі ў ііпвыя лягеры, а шмат хто й зусім пакіпулі УІІРРА-ўскія лягеры.

Давсдаўпіыся 11ра вывіэйсказанас, я адразу выехаў у Рэгэпсбург і там павсдаміў аб усім капітапа-апякуііа ДП раёпу свае дывізіі. Я зазначыў, піго ўсс і лтыя ДП былі псраважпа польскай дзяржаўнай прыналсжпасыц. Капітан сказаў, віто зараз жа даведаецца пра гэта, a мяне папрасіў вярпуцца ў Штраўбінг і супакоіць сваіх суродзічаў тым, што піякае прымусовас рэпатрыяцыі ня будзс. Я вярнуўся ў лягср і перадаў словы капітапа, алс ім ніхто не навсрыў. Час паказаў, піго прымусовае рэнатрыяцыі з гэтага лягсру запраўды ня было.

Плятлінг

Пры фабрыцы кансэрваў, у вялікім мураваным будынку, прыстасаваным да жыльля, была даволі вялікая група эмігрантаў. Шэра іі бсдна было ў вялізарных накоях. Там знайшлося нскалькі чалавск беларусаў з БССР, а паміж імі й старэйшая жанчына зь Віцсбпічыны. Яна была всльмі радая папіай сустрэчы. Я абяцаў навсдваць яс, даў ёй адрас БПК. Піхто з тамтэйпіых бсларусаў lie згадзіўся быць сувязііым і час ад часу прыяжджаць у БІІК у Рлгэпсбург.

Я павсдаў Плятліпг і другі раз, але ў тым будыпку ўжо пікога пя было.

Дынгольфіііг

ДП-лягер “Ізармос” у Дыпгольфіпгу быў на чыгуначпай лініі Лян дсгут — Плятлінг. Польскі лягер, у дзераўляных бараках. Бсларусаў у лягеры бьгло 160 асобаў. Дзяцсй піколыіага веку ад 7-мі да 14-ці гадоў было 20. вучыліся япы ў нольскай школс. У лягсры была ўладжана праваслаўная царква. Сьвятаром быў а. Яіі Лупсж, прыход палічваў

250 прыхаджанаў. Бсларусаў — савсцкіх грамадзяпаў налякі сілаю вмсслілі зь лягеру. Група выбрала сувязнога з БІІК.

У пазыісйіным часс глтая група выдзелілася з польскага лягеру й была прывезепая ў Беларускі ДІI лягср у Остлріофлііе (IІ.Б.).

Лягср “Гляс” у Дыпгольфінгу

Пры чыгуначнай стапцыі быў лягер Гляс. Жыхары лягеру — беларусы, украіпцы іі расейцы — зьмявічаліся ў адным вялізарпым фабрычным будынку бяз столі, з высокім купалаватым піклсным скляпспыісм. Глтая вялікая будыпіна была разгароджана нявысокімі сьцсцамі на калідоры, паабапал якіх былі нсвялікія клеткі-пакоі. У будыпку было шумна, як на кірмашы, а поччу вельмі холадна. ІІачаваў я ў свайго зсмляка-случчака. Месца ў пакоі для мяне нс знайпілося. Паслалі пасьцель па стале, па якім я, скурчыўшыся, іісяк дачакаўся дпя.

Расказваў случчак, як ёп зь сям’ёю псражыў трагедыю прымусовай рлпатрыяцыі ў Савецкі Саіоз. Пад вайсковым канвосм прывялі іх ііа станцыю чыгункі, паііоўнілі вагопы, зачынілі й паставілі варту. Перад адыходам цягніка тры асобы ў амэрыкапскай вайсковай уніформе прайвілі па ўсіх вагонах і пыталіся, хто з рлпаірыянтаў “дварапіп”. Зусім ня думаючы, случчак крыкнуў: “Я”. Тады яго зь сям’ёю высадзілі з вагопу. Разам зь ім яшчэ пскалькі ссм’яў пакінулі вагопы, а рэшта паехала дадому.

Беларусаў у лягеры было 25 асобаў. Пазыіей іх прывезьлі ў Беларускі ДП-лягер у Міхлльсдорфе. Шмат незарлгістраваных беларусаў жыло на прыватных кватлрах у вёсках, дзе яны працавалі ў гаспадароў-зсмляробаў. Былі сярод іх і асобы з вышлйшаю асьветаю.

Госсальдынг

Госсэльдынг — і лта вялікая баварская вёсна ў шырокай, роўнай далінс ракі Ізар, на поўнач ад станцыі Ляндаў чыгупачнай лініі Ляпдсіуг — Плятліпг. У лягсры была 31 асоба, усе беларусы. Дзяцсй пікольнага веку было 13, іпколы для іх пя было.

Сярод жыхароў лягеру былі пастаўпікі, фармацлўты, бугальтары, аўтамлхаігікі, піофлры, сталяры й цырулыгікі. Матар’ялыіае іх становініча было дрлппас: немцы не далі ім прадуктовых картак, а і УІІРРА ўжо другі месяц абяцала даць нрадукты й не давала. Пазьнсй глтую беларускую групу прывезьлі ў Беларускі лягер у Остлргофэне.

Гапакэр

Каля 8-й гадзіны вечара я пакінуў цягнік па стапцыі Валерсдорф. Была ціхая месячпая поч. 3 прыгодамі нрайшоў я болып як іпэсьць кілямэтраў і трапіў у польскі ДП-лягер. Жыхары лягеру жылі ў дзераўляных бараках. Пачуўшы беларускуіо гутарку, я пакіраваўся ў гэты барак. Увайпюў у вялікі, слаба асьветлены пакой. Каля сьцеп стаялі складапыя ложкі, пасярэдзіне пакою доўгі стол, а пры ім зэдлі.

Я сказаў, хто я й каго шукаю. Мяпс адразу акружыла моладзь, зь якое пекаторыя былі яшчэ ў пямецкіх вайсковых мундзерах. Мною заапскаваўся беларус зь Берасьця. Селі й пачалася гутарка. Адзіп савсцкі вайсковец псршы раз у сваім жыцьці чытаў Эвангелію, шмат чаго не разумеў і вімат узыіікла ў яго пытапыіяў. Ён папрасіў мяне адказаць. Усе ўважна слухалі мае выясыіеньні.

Частавалі мяпс зупаю з раздушапага жыта, слі й хвалілі. ІІазаўтра ўмовіліся, што яны будуць трымаць сувязь з БІІК у Рэгэнсбургу. Разьвіталіся, і я іх болып нс сустракаў; ніхто зь іх у Камітэт не прыяжджаў.

Паводлс дайшоўшых да мяпе чутак, палякі заявілі амэрыкапцам, іпто сярод іх ёсьць нямецкія жаўнеры. Амэрыканцы вывезьлі з ДП лягеру Гапакэр 25 чалавек у лягер ваепнапалоіпіых каля ракі Ізар, недалёка ад гораду Ляндсгуту. Вось туды я й наехаў піукаць іх.

У Ляпдсгут прыехаў я рана. Атрымаўшы ад немцаў па станцыі інфармацыю, я трапіў у ДП-лягер у гарадзкім будынку (Рэгфунгсгэбойдз) пры Рэгірупгспляцы. У лягсры былі толькі мужчыны, былыя вайскоўцы старой і новай расейскай лміграцыі. Зпайшоў сярод іх і беларусаў. Усе япы паходзілі зь Меншчыпы й былі нядаўнымі вайскавікамі. У гутарцы яны выказалі мпе жаль з прычыны пеадпаведнага прыйма й гутаркі зь імі адпаго зь сяброў БНК у Рэгэпсбургу. Ім проста зрабілі экзамэн, хто япы й адкуль, чаму дрэіша гавораць па-бсларуску, і пе далі беларускіх паппіартаў.

Пры разьвітаныіі я запрашаў іх паведаць Камітэт і абяцаў выправіць зробленую ім крыўду. Мяпчанін правеў мяпс й паказаў дарогу ў лягер ваепнапалонных. Разьвіталіся. У Камітэт япы ўжо болыа пя прыходзілі.

Лягср васішапалоішых

За горадам, па беразе ракі Ізар, быў вялікі лягср для ваенпапалоппых пемцаў, абгароджапы высокім драцяным плотам. За дратамі каля періпых баракаў шпацыравалі палоппыя старэйпіага веку ў мад-

зярскай вайсковай форме. Далей каля варот стаяў амэрыкапскі жаўпср-вартаўпік. Да яго я й падышоў. Мы нс маглі наразумсцца. Вартаўнік гіаклікаў жаўнера-нсмца, якому я сказаў, у якой снравс прыйпюў сюды. ІІсмец адразу адказаў мпс, піто пекалькі дзёп таму назад ўсіо груну, прывезепуіо з Гапакэру, вывезьлі ў лягер для палонпых у Плятліпгу.

Васіпіаііалоііных з Плятліпгу і іісдалёкага ад яго лягсру палопных у Ляпдаў, грамадзянаў Савсцкага Саюзу, прымусова вывсзьлі ў СССР.

Інгальштат

У Ііігалыптаце было некалькі лягероў ДП розпых пацыяпалыіасьцяў. Даволі далёка ад станцыі, за горадам, у дзсраўляных бараках пры фабрыцы, знайвюў сваіх суродзічаў, псраважпа з БССР. Было іх там 76 чалавек да[юслых і 18 дзяцей ніколыіага ўзросту. У пггай групе было даволі пімат людзей з выніэйпіай і сярэдняй асьветаю: пастаўпікі, іпжынэры, адміпістратары іі розпых галінаў майстры.

Цесна й бедпа было ў бараках. Пазыіей гэтую групу псравсзьлі ў польскі лягер Гайцэнфэльд-Цэль, а праз пару месяцаў у Фрайсіпг каля Мюнхэпу і разьмясьцілі ў бараках пры фабрыцы Шліотэтэвэрк.

Другі польскі лягер быў у форцс Джоп. Там было даволі шмат бсларусаў, але ўтварыць аўтапомную групу нс ўдалося.

Трэйці ДП-лягер — украіпскі — быў у форцс №9. У гэтым лягсры было шмат беларусаў з БССР. Усс беларусы ў гэтым лягеры былі запісаі іыя ўкраі і іцамі.

Ноймаркт (каля Нюрэнбэргу)

Разьбітая стапцыя, а лсвая частка гораду — адпы руіпы. Даволі далёка за горадам, у лесе, было шмат дзераўляпых баракаў, у якіх быў украінскі ДГІ-лягер — “Дурхгаус”. > лягеры зпайпгліся й бсларусы. Сабралася іх каля 20 асобаў. Сярод іх былі настаўнікі, аграномы, заатэхпікі, камназы гар і звычайпыя работпікі. Дзяцсй школыіага веку было двое. Павсдвалі яны ўкраінскую школу.

Сымпатычііы й ветлівы сп. П.Мурог згадзіўся трымаць сувязь з БІІК. Пазыіей пггая груна бсларусаў была ішравсзеііая ў Бсларускі лягср у Міхэльсдорфе.

Mae паведвапыіі ДП-лягс[юў з млтаю аргапізацыі ў іх бсларускіх групаў давалі слабыя вынікі, асабліва ў польскіх лягерах. Лдміпістрацыі гэтых лягс[юў ставіліся адмоўііа да ііашае аргапізацыйпас акцыі.

Праваслаўпы прыход у нольскім лягсры “Ізармос” быў добрым прыкладам аргапізацыі беларусаў. Пасьля парады з Старпіыпём БПК сп. В.Кендыпіам мы прыйшлі да выспаву, піто бадаіі найлспшым спосабам тварэныія беларускіх грунаў у чужых лягсрах была б арганізацыя ў глтых лягерах беларускіх праваслаўпых прыходаў, якія, паводлс дзейпага тады права, зусім лсгалыіа маглі арганізаваць Царкоўпыя Камітлты, а япьг маглі быць пеафіцыйнымі аддзеламі БНК.

12 лістапада 1945 году Старпіыня БНК сп. Кепдыш і я гіравялі гутарку зь япіскапам Апанасам на тэму арганізацыі беларускіх ііраваслаўпых прыходаў у чужых ДП-лягсрах. Япіскап Апапас, уважна выслухаўшы папіую просьбу, спытаўся: “Ці маецс вы грошы на ўтрыманьнс сьвятароў?” Грошай мы ня мелі, пра глта добра ведаў яп. Апапас, а пастаўлепае ім пытапыіе было дыпляматычпым пэгатыўным адказам на папіую просьбу.

Пасьля гэтай пяўдачы БІІК пастапавіў злажыць у Галоўпую Кватэру Амэрыкапскай арміі ў Фрапкфурце-па-Майпе просьбу на атрыманыіе дазволу арганізаваць Беларускія Пацыяналыіыя Камітлты ў розных гарадох Амэрыканскай акупацыйнай зопы Нямеччыны. Дзсля гэтага быў падрыхтавапы адпаведны мэмар’ял. Падпісалі яго дактары, паслы Польскага Сойму й пісьмспыпкі. Для болыпай павагі складу дэлсгацыі 30 лістапада 1945 году зьвярпуліся і да япіскапа Апанаса з просьбаю падпісаць млмар’ял і ўзяць удзсл у дэлегацыі. Япіскан Апаііас адмовіўся ггадпісаць мэмар’ял і ўдзельнічаць у дэлсгацыі з тас прычыны, піто, паводлс ягоных словаў, гэты мэмар’ял павіпеп быць разглсджаііы япіскапамі БАПЦ і заакцэптаваііы імі з магчымымі папраўкамі.

Дэлегацыя складалася з 3-х асобаў: спадарства Мар’і й Янкі Стапкевічаў і мае асобьг. Пераадолеўпіы ўсс цяжкасьці й нераіпкоды падарожжа, 3 сьпсжня 1945 г. паша дэлегацыя была ўжо ў Франкфурцена-Майпе. Першым чыпам спаткаліся там з украіпскімі дзеячамі й абмеркавалі зь імі справу пашас візыты ў Галоўную Кватэру. Ад іх мы даведаліся, што расгіарадчая ўлада над ДП у руках геплрала Міккллзлна з цывілыіага аддзслу нры Галоўпай Кватэры, а лёс ДГІ у руках іпэфа Штабу палкоўпіка Крамэра. УНРРА толькі корміць і памагас ДП у галіне асьвсты. Да ўсяго гэтага пам сказалі, што ня можна рабіць ігіякас дывэрсіі супраць СССР як амэрыканскіх саюзыіікаў.

Прачыталі ўкраінцы пані мэмар’ял і параілі перапрацаваць яго, піто і было зроблспа д-рам Я.Сганкевічам.

IІа друті дзеііь паша дэлегацыя была ўжо на тэрыторыі Галоўпаіі Кватлры, абгароджанай высокім плотам з калючага дроту. Затрымалі-

ся перад будынкам з акном на ўсю шырышо сьцяны. У памешканыгі было некалькі вайсковых урадоўцаў і болыл як 10 жапдармаў. Справу рэфэравала сп-пя М.Станкевіч, дзеля гэтага яе запрасілі ў памепіканьнс, і там яна праз тэлефоп гутарыла з палкоўнікам Крамэрам.У капцы размовы палкоўнік запытаўся: “Які аўтарытэт прыслаў Вас сгоды?” Адказала: “Беларускі Нацыяпалыіы Камітэт у Рэгэпсбургу”. Мы пакіпулі ўрадоўцу паш мэмар’ял для перадачы яго палкоўігіку Крамэру.

У Галоўнай Кватэры была і Польская Вайсковая Місія. Напіая дэлегацыя яастанавіла наведаць Місію й даведацца пра агульпую тагачасную сытуацыю. Прыняў нас сымпатычны падпалкоўнік Лссыіяк. 3 гутаркі зь ім мы даведаліся, што амэрыкапцы ня думаюць ваяваць з Савецкім Саюзам, дэмабілізуюцца й выяжджаюць за акіяп — па Радзіму. Раіў арганізавацца й трымаць сувязь з палякамі і ўкраінцамі.

Пасьля візыты ў Галоўнуіо Кватэру дэлегацыя падала копію мэмар’ялу Вайскова-цывілыіаму Кіраўніцтву. Гэтым мы закопчылі наіпую працу па другі дзепь быцьця ў Франкфурце.

5  сыісжня 1945 г. наіпая дэлсгацыя падала копію мэмар’ялу Кіраўніцтву УНРРА ў Вісбадэпе. Прыняла нас місіс Бэргмап. Прачытаўшы мэмар’ял, яна сказала, што тыя пупкты мэмар’ялу, якія нс належаць да кампэтэііцыі УІІРРА, павіпны палагодзіць ііппыя ўстаповы, a справа аргапізацыі Беларускіх Нацыяпалыіых Камітэтаў да іх кампэтэнцыі нс палежыць. Зусім прыхілыіа паставілася да справы арганізацыі беларускіх групаў у іншанацыянальных лягсрох і асобных Беларускіх лягераў.

Вечарам гэтага дня сустрэліся з шэфам для справаў польскай эміграцыі папам Качмаркам. Спаткапыіе адбылося ў польскім кіно ў Вісбадэпс. Іпюў фільм “Дзіке Поля". ІІа пачатку фільму стрэлкаю паказалі на мапс спачатку Вілыпо, а за ёю з другога боку Львоў, як неадлучныя часткі Полыпчы. Пасьля сэансу пазнаёмілі пас з папам Качмаркам. Высокі, прыстойны пажылы чалавек шырока разьвёў рукі й прывітаў лас: “О, браты беларусы, зь вялікаю прыемнасьцю бачу вас тут сярод нас!”

Адбылася нарада ў справе арганізацыі й выдзяленьня бсларускіх групаў у польскіх лягерах. Да падпятых намі пытаныіяў пап Качмар.эк паставіўся зусім прыхілыіа. Пазьней БІІК атрымаў копію ягонага загаду да камандаптаў польскіх лягсраў у справс аргапізацыі ў іх беларускіх групаў.

6  сьпежня дэлегацыя злажьгла візыту ў Галоўнай Кватэры УІІРРА ў Гэксьце й пакінула там копію мэмар’ялу.

Палагодзіўшьг справы ў Галоўпых Кватэрах Лрміі й УНРРЛ, адзін дзспь мы правялі ў гутарках па актуалыіыя тэмы з кіруіочымі палітычпымі й грамадзкімі дзеячамі ўкраінцаў.

Начавалі мы ў падземным бункеры тут жа пры стапцыі чыгункі. Спалі на голых дошках, падлажыўіпы пад галаву партфэль і куртку. Абсдалі на вакзалс. За амэрыкапскія цыгарэты тут жа ў залс рэстарапу куплялі ў псмцаў харчовыя карткі. Вярталіся ў Рэгэпсбург з прыгодамі. Сп. Я.Стапнсвіч трагііў у цягнік толькі па другі дзепь.

БНК у Рэгэнсбургу на зложапы мэмар’ял Амэрыканскім вайсковым уладам адказу нс атрымаў, алс УНРРЛўскія ўлады пачалі прыхілыіа ставіцца да арганізацыі бсларусаў у асобпыя нацыяналыіыя групы й лягеры.

Камітэт і ў далсйіпым бесьперабойпа працаваў, адольваў розныя перашкоды ў працы і быў Прадстаўніцтвам Беларускай эміграцыі ў Амэрыканскай акупацыйнай зоне Нямсччыпы.

Справаздачна-псравыбарчы зьезд

6 ліпепя 1947 году ў ДП-лягеры Остэргофэн адбыўся справаздачна-перавыбарчы зьезд, скліканы БПК. На зьсзд прыбылі прадстаўнікі ад арганізацыяў: Аб’еднаньня Беларускіх Лекараў, Настаўнікаў Беларускіх Гімназіяў і Пачатковых Школаў, Скаўтаў Амэрыканскай зоны, Задзіпочаныія Беларускіх Вэтэрапаў, Беларускіх Студэнцкіх Згуртаваньняў у Марбургу й Мюнхэне, Цэнтралі Беларускіх Студэпцкіх Арганізацыяў, Перасялспчага Таварыства, Лігі Палітычпых вязьняў і тэатралыіай трупы. Прадстаўнікі ад беларускіх лягераў і групаў: Остэргофэпу, Міхэльсдорфу, Шляйсгайму, Віндыпібэргэрдорфу, Марбургу, Штутгарту, Аўгсбургу, Фогэпштраўсу і БІІК у Мюнхэне.

Парадак дпя: 1. Адчыпеныіс, 2. Прывітапыіі, 3. Устапаўленыіс парадку дня, 4. Выбары мапдатпай і рэвізійнай камісіяў, 5. Справаздача зь дзейнасьці БІІК на Амэрыканскую зону ад 6.6.1945 г. да 6.7.1947 году.

У справаздачы гаварылася, піто БІІК у Рэгэнсбургу распачаў сваю працу ў часе прымусовае рэпатрыяцыі ў Савецкі Саюз. Перадусім атрымаў дазвол ад амэрыканскіх вайсковых уладаў па адчыпепыіс Камітэту й вядзепьне ім адпавсдпас працы, здабыў памешканыге, стварыў першы беларускі арганізацыйны асяродак, гуртаваў навакол сябс беларусаў і выдаваў ім дакуманты (пашпарты), зпачэныіе якіх у той час было ведамае.

Была паладжапа сувязь зь ііішымі пацыяналыіасьцямі, а перадусім з суссдзямі — украіпцамі іі прыбалтамі. Увесь час падтрымлівалася сувязь з амлрыканскімі і УПРРАўскімі ўладамі.

У сыісжні 1945 году была высланая періпая дллегацыя ў Галоўную Кватлру Амлрыкапскай Арміі ў Фраіікфурцс-на-Майпс. Япа дамагалася спьпіепыія прымусовай рлпатрыяцыі бсларусаў і права на аргапізацыю Бсларускіх Пацыяпалыіых Камітлтаў у розпых гарадох Амлрыкапскай акупацыйпай зоны. дзеля аргапізацыі Беларускіх групаў і лягсраў. У далейшым БІІК для палагоджапыія актуалыіых справаў ДП-бсларусаў складаў мэмар’ялы ў Галоўпыя Кватэры Арміі іі УНРРА.

БІІК ііавязаў і ўгрымліваў лучпасьць з розпымі беларускімі аргапізацыямі ў Пямсччыпс, Апгліі, Фрапцыі, ЗША, Дапіі, Аўстрыі й ііпв. Камітэг павязаў кантакт і падтрымлівас цеспую сувязь зь беларускімі групамі ў Амлрыканскай зопе. За справаздачны час было 182 высзды ў паасобпыя лягеры, за якія зьвернспыя кошты падарожжа.

Сацыялыіая апека

БІІК матар’ялыіа дапамагаў псрадусім былым вязыіям і вайскоўцам, якім выдадзспа болып як тры тысячы райхсмарак. Камітлт дапамог студэнгам граіпыма — 1385 райхсмарак і дапаможнымі прыладамі.

Культурпа-аеьвстпая праца

Былі заргапізаваныя пачатковыя й сярэдпія ніколы, розныя курсы, рэфэраты, урачыста адзпачаліся важнсйіпыя гістарычпыя гадавіпы й пацыяналыіыя сьвяты.

Старшыігя Рлвізійпас Камісіі сп. С.Кабыш у сваёй справаздачы сьцьвердзіў адсутііасьць педахонаў, зрабіўіпы касавыя заўвагі спэцыялыгага характару.

Пасьля ілтага адбылася дыскусія пад снраваздачамі. Абмяркоўваліся й паказваліся як добрыя, так і благія бакі ў працы Камітэту за два гады. Былі падкрлсьлепы нскаторыя мамлнты ў працы Камітэту, прыкладам — ратаваныіс, ратавапыіе ў слнсс нацыяналыіым і ў сэпсс людзкім. Камітлт ратаваў пя толькі бсларусаў, алс й людзсй ініпых пацыяналыіасьцяў.

Камі’іэт стаяў ііа грунце ііоўпай іісзалежнасьці як ад Масквы, гак і ад Варшавы. У аснове ўсіх пачынаныіяў была сьвятасьць 25-га Сакавіка.

Камітлт раіпуча выступаў супроць усякай дывлрсй ў беларускіх радох і ніколі пе пагаджаўся з арыснтацыямі ці дзсяпыіямі, якія парушалі б паш незалежпіцкі прынцып.

Камітлт увссь час стаяў у цяжкаіі барацьбе сунроць расейскай і польскай дывэрсіі, супроць тых, піто, кіруючыся залежніцкай арыептацыяй, пе зііаходзілі суполыіага голасуз працаўпікамі Камітлту, уводзілі толіжі закалот, хаос ды пязгоду ў бсларускім грамадзтво.

У дачынспыіі да створаііаіі Міжлягсрііай Рады сабраныя запялі ііоўііасьціо плгатыўпас становішча. Былі прачытаныя каля 8-мі рлзалюцыяў, якія гапьбілі стварлныіс Міжлягсрпай Рады. Апазыцыя да Міжлягсрпай Рады стаіць па адііалітасьці ідэйпага кірупку Камітлту.

У дыскусіі, датычпай перавыбараў, Зьезд узяў пад увагу цяжкасьці для паўторнаіа скліканыія сходу і пастапавіў лічыць сябс праўным да повых выбараў.

У фіпаіісавых справах пастаноўлена ўтрымаць гадавос ападаткавапыіс. Зьсзд прыпяўтры рлзалюцыі: у дачынспыіі да стварлныія Міжлягерііай Рады, спісканату й фіпапсавага боку Камітлту.

Пастуіша адбыліся выбары повага ўраду й Рады Прадстаўпіцтва па Амлрыкапскую зопу. У склад Рады ўвайшлі настуішыя асобы: сп. сп. А.Орса — Старшыня, сябры: В.Кспдьнп, М.Купцлвіч, А.Адамовіч, Ф.Кушаль, А.Віпіцкі, А.Каханоўскі, М.Гароіпка, Б.Рагуля, Махноўскі, Попка, С.Грынкевіч, С.Станкевіч, Стаськевіч і А.Стагаіювіч. Рада спасярод сябе выбрала ўрад, старпіыпёй якога быў выбрапы сп. В.Кендыін, заступнікам М.Кунцлвіч. ІІа глтым зьезд закоіічыў сваю працу.

Праца Беларускага Нацыяналыіага Камітлту працягвалася аж да 1950 году — часу масавай лміграцыі ў розпыя краіпы сьвету.¹¹

Арганізацыя ДП лягераў

Пасьля капітуляцыі Нямеччыпы 7.5.1945 году акунацыйныя ўлады дазволілі ўсім чужыпцам, якія апынуліся на тлрыторыі заходпяй Нямеччыпы й Аўстрыі, аргапізаваць свас Пацыяналыіыя Камітлты.

ІІа тлрыторыі Амлрыкаііскай, Апгельскай і Фрапцускаіі акупацыйпых зонаў ігачала дзейнічаць іптлрпацыяналыіая аргапізацыя УПРРА. Яе ііоўны пазоў у перакладзе з апгельскай ііаступпы: Управа Данамогі й Рлабілітацыі Аб’едпапых Нацыяў. УІІРРА — глта вялікая

¹¹ Справаздача сп. М. Тулейкі, як дэлегата ад БСЗ у Мюнхэне на Зьезьдзе БНК у Остэргофэне: Пратакол №10 агульнага сяброўскага сходу БСЗ у Мюнхэне ў лягеры Шляйсгайм, сьнежань 1947 г.

арганізацыя, у якой удзелыйчалі амаль усс Лб’еднаныя Пацыі. іпто змагаліся з захопнікамі ў Эўропе і Лзіі. Аспоўны капітал УІІРРЛ складаў каля 3-х мільлярдаў даляраў. УІІРРА пя ставіла перад сабою піяніх палітычпых мэтаў. Япа навязала сувязь з ІІацыяналыіымі Камітэтамі і за іх пасярэдніцтвам дапамагала чужыпцам нрадуктамі харчавапыія.

Галоўпым задапыісм УІІРРА ў Нямсччыпе й Аўстрыі была рэпатрыяцыя ўсіх чужынцаў па іхную Бацькаўпічыпу. 3 гэтаю мэтаю УПРРА нравяла рэгістрацыю чужынцаў, а пасьля, ужо ўліпсні 1945 году, пачала арганізаваць для іх лягеры. якія афіцыйна называліся ДПлягеры, а іх жыхары, бяз розыііцы нацыяналыіасьці, пачалі пазывацца гэтымі ж літарамі — ДП.¹’

Зарэгістравапых у Нацыяпалыіых Камітэтах і Аддзслах УНРРА перасяленцаў-ДП пачалі звозіць у парожнія казармы, барачныя пасёлкі пры фабрыках і капалыіях, a то, у патрэбе, і высялялі з памсшканыія пемцаў і на іх месцы сялілі ДП. Такім чынам па тарыторыі акупацыйпых зопаў заходпяй Нямсччыны й Аўстрыі паўстала іпмат рознаі іацыянальных ДП -л я гсраў.

Нацыяналыіыя лягсры — гэта ў пэўпай ступспі малыя аўтапомныя адзінкі, у якіх нутрапое кіраўпіцтва, віколы й розныя аргапізацыі мслі амаль нічым пс абмсжавапую нацыяпалыіуіо дзейпасьць. У ДПлягерах арганізаваліся дзіцячыя садкі, пачатковыя й сярэднія школы, розныя курсы, арганізацыі й гурткі.

Жыхары ДП-лягсраў былі матар’ялыіа забясьпечаныя прадуктамі харчаваныія (2300 калёрыяў на дзепь), вопраткай і абуткам. Для дзяцей, юпацтва й старых выдаваўся спэцыяльны дадатак: піакалад, какава, цукар і іпш.

У кажііым ДП-лягсры была амбуляторыя, і жыхары карысталіся бясплатнай лскарекаіі апекай. У кажпай акрузе УІІРРА былі шпіталі для ЛЯЧЭНЫІЯ ДП

У чэрвепі 1946 г. ў Баварыі (Амэрыкапская зопа) было 354 тысячы ДП, зь іх 194 тысячы ў лягсрах УНРРА, а рэшта на прыватных кватэрах.²'

Розпыя врычыпы былі віною таму, што арганізацыя Беларускіх пацыяпальных лягероў пе ахапіла ўсіх беларусаў, а абмежавалася аргапізацыяй толькі двух лягераў у Амэрыканскай зопе Нямеччыпы ў горадзе Рэгэнсбургу і ў Ангельскай у Ватэнпітэцс. Вонкаваю прычы-

¹⁾ ДП Displaced Persons, у перакладзе азначае “пераселеныя асобы".

²¹ Газэта “Ведамкі”, Рэгэнсбург, №3, 1946 г.

ііаш была прымусовая рлпатрыяцыя суродзічаў у СССР, а путранымі прычынамі пашай іісаргаііізавапасьці былі:

1)  . Пасіўныя паводзіпы пашас інтэлігепцыі:

“Вяспа і лета 1945 году, калі дзясяткі тысяч беларусаў прабавалі навязаць лучнасьць паміж сабою і ня ведалі, як глта зрабіць.

У пас была маса, алс пя было людзей, якія адважыліся б у той час служыць глтай масе сваім інтэлектам, дапамагчы ёй аргапізавацца ў свас пацыяналыіыя асяродкі. Трлба добрасумлепна прызпацца, піто ў тыя дпі мы нс аказаліся па выпіыпі задапыіяў, якія перад памі паставіў гістарычны мамэнт. Паўстапыіс ў той крытычны час пекалькіх беларускіх асяродкаў сьветчыць аб тым, піто практычныя магчымасьці былі, алс бракавала ініцыятывы з павіага боку. У выніку гэтага ў вялікай мсры мы страцілі кантроль над напіай бсларускай масай, якая пракгычна перайніла пад чужы пам кантроль, астаўшыся на чужыпе, або была вывезена на ўсход. Гэта было вялікай нашай памылкай...” ¹¹

2)   . Бязьдзейпасьць духавепства.

3)  . Бязьдзейпасьць аргапізацыі “Дзяржаўнага характару”, якая, паводде евайго статуту, мела абавязак апекавацца сваімі суродзічамі ў ІІямеччыпе і даваць ім дырэктывы й парады яўна ці тайна. А тымчасам:

“...пасьля капітуляцыі Нямеччыны й Япопіі ды фармалыіага заканчэныія ваенпых дзсяныіяў Бсларуская Цэптральпая Рада ўважала мэтазгодным часова спыпіць сваю палітычпую дзсйнасьць, каб гэтым самым ня даць бальшавіком магчымасьці выкарыстаць псрад заходнімі саюзыіікамі фармальна тактычпае супрацоўніцтва БЦР зь немцамі ў мэтах капчалыіага зьнішчлныія супрацьбалыпавіцкага беларускага актыву, які апынуўшыся па тлрыторыі Нямсччыпы...”²⁾

4)  . Чацьвертая прычына хавалася ў самай масе бсларускай лміграцыі.

¹¹ “Шляхам Жыцьця”, №8(20),Ватэнштэт, 31.8.1947

²¹ Вынятак з "Адозвы да Беларускай Грамадзкасьці Прэзыдэнта Беларускай Цэнтральнай Рады сп. Р.Астроўскага. Эміграцыя, сьнежань 1947

Беларускае школьніцтва ў ДП-лягерах

Дзіцячыя садкі

Беларускія дзіцячыя садні бы.іі ўстаповамі, у якіх дашколыіае выхаваныіс абыймала дзяцсй ад 3-х да 6-ці гадоў. Мэтаю выхаваныія было ўсебаковае фізычнас, разумовас іі маралыіас разьвіцьцё дзяцсй і падрыхтоўка іх да сысгэматычных запяткаў у пачатковай школс.

Праграма нрацы ў садкох складалася галоўным чынам з рухомых гулыіяў са сыісшімі, частых экскурсіяў у бліжзйіпую ваколіцу, практыкаваныіяў у малявапыіі, вырэзваныіі з папсры розных фігураў, ііераказваныія караценькіх апавядапыіяў, всрпіаў і казак.

У садкох разьвіваліся ў дзяцсіі актыўнасьць, самадзсйнасьць, сужыцьцё й пачуцьцё ўзасмнас дапамогі, дысцыпліпа й парадак.

Пачатковыя школы

ІІавучапыіс іі выхаваньне ў начатковых віколах абыіімала ўсіх дзяцей ад 7-мі да 11-ці гадоў, а таксама й старлйшых. Праграмы павучаііыія ддя пачатковых іпнолаў былі складзсныя так, што гэтыя школы сталіся псрпіаю падрыхтоўчаю ступеныію да далсйшае навукі ў сярэдпяіі школс — гімназіі.

Пачатковыя інколы мслі 4 клясы з паступным тыдпёвым раскладам гадзінаў па наасобныя павукі:

	1 -я кл	.2-я кл.	3-я кл.	. 4-я кл
1. Рэлігія	2	2	2	2
2. Родпая мова	9	11	9	9
3. Нямсцкая мова	-	-	2	2
4. Арытмэтыка	6	6	6	6
5. Гсаграфія	-	-	2	2
6. Гісторыя Беларусі	-	-	2	2
7. Прыродаведа	-	-	2	2
8. Сьпсвы	1	1	1	1
9, Маліопкі	1	1	1	1
10. Ручпая праца	1	1	1	1
11. Гімнастыка	1	1	1	1
Усяго	21	23	29	29

Школы для дарослых

Пачынаючы ад 1948/49 п. году, пры пачатковых школах былі аргані.чаваныя вячлрпія піколы для дарослых з паступнаіо праграмаю навучаныія:

1. Беларуская мова: навука чытаныія й пісапьня — 12 гадзін і 2. арытмэтыка — 6 гадзін у тыдзень.

Млтаю аргапізацыі гэтых школаў была ліквідацыя ііяпісьмсііпасыі,і сярод старэйшых жыхараў ДП-лягераў.

Гімназіі

Беларускія гімназіі — гэта 8-клясовыя піколы тыпу рэальных гімназіяў з лаціпаю. Мслі яны паступпую тыдпёвую сетку гадзінаў:

клясы: Прадметы ііавучаііы ія	1	2 3	4	5	6	7	8
Рэлігія	2	2 2	2	2	2	2	2 = 16
Родпая мова	6	6 6	6	6	6	6	6 = 48
Лпгельская мова	2	3 3	3	3	3	3	3 = 23
ІІямецкая мова	3	3 3	3	3	3	3	3 = 24
Лаціпа	-	-	3	3	3	3	3 = 15
Гісторыя	3	3 3	3	3	3	3	3 = 24
Геаграфія	2	2 2	2	2	2	2	= 14
Прыродаведа	3	3 3	3	3	2	3	2 = 22
Хімія	-	-	-	-	3	2	= 5
Фізыка	-	-	3	3	3	3	3 = 15
Матлматыка	5	5 5	5	5	5	6	6 = 42
Праплдэўтыка			-				2=2
Маляваньне	1	1 1	1	1	1	1	= 7
Пяяпьне	1	1 1	1	1	1	1	1 = 8
Фізкультура	1	1 1	1	1	1	1	1 = 8

Усяго

29 30 30 36 36 38 37 37 = 273

Па сканчэныіі 8-мі клясаў Гімпазіі й злажлпыіі матуральных лкзамэпаў абітурыснты атрымлівалі атэстаты сталасьці, якія давалі ім права да студыяў у вышлйпіых навучальных установах.

Беларускія ДП-лягеры і культурна-асьветныя ўстановы ў іх у 1945 1950 гг.

Аўстрыя

Пасьля капітуляцыі Нямсччыны на тэрыторыі Аўстрыі выявілася пскалькі тысяч беларусаў, якія, нягледзячы па сталуіо пагрозу прымусовае рэпатрыяцыі на Бацькаўшчыну й цяжкія матар’ялыіыя ўмовы, пачалі культурную працу, арганізавалі свас выдавецтвы й бсларускія пачатковыя школы.

У горадзс Зальцбургу паўстала аргапізацыя “Беларускас Таварыства”. Хаця й певялікая там зпайшлася колькасьць культурных сілаў, аднак Зальцбург адзначыўся выдатнай актыўнасьцяй у нацыяналыіай працы.

Сталасьцяй пэрыядычпых выданыіяў Зальцбург у прыраўпаньпі да інпіых эміграцыйных асяродкаў стаіць на першым месцы. У мінулым годзе (1945) выдадзсна там 34 ііумары бойкага, нязвычайпа густоўна аформленага лягерпага тыднёвіка “Зь Беларускага жыцьця”. Ужо ў гэтым годзе выйпілі чародпыя 35 і 36 ііумары. Рэдагуецца тыднёвік надзвычай умела й цікава. Ёсьць тут і певялікія артыкулы па актуалыіыя тэмы, і веріпы, і гістарычныя й літаратурныя парысы. Асабліва цікава й жыва вядзецца куток для дзяцей. Маленькая, здаецца, газэтка на 4 бачынах, але чытач у ёй знойдзе багаты і разнаякі матар’ял. Каштоўная яна асабліва ў школыіай працы.

Другі часапіс — “Пагоня”. Гэта часапіс літаратурна-гістарычны, вельмі паважна рэдагаваны, а таксама па-мастацку са смакам аформлены графічна. Трэцьці нумар гэтага часапісу за чэрвепь-ліпень г.г. мас такі зьмсст: Вершы У.Дудзіцкага (з 1943 г.), всршы А.Салаўя з кнігі “Сіла Гневу” (з гадоў 1943—46), атіавяданыіе В.Таполі “Маці”. “Перад бураю” — адрывак з аповесьці “Голас Крыві” М.Дварэцкага, аспавапай па падзеях беларускаіі вёскі ў сучаспую вайву. “Чужы” — апавяданыіе Т.Залескай. “Лірныя сьпевы” — апавядапыіс М.TapanKara. “Адзінокі” — драматычны эпізод з жыцьця Ф.Скарыны, В.Ластоўскага. “Там, дзе птуміць незабытнае полс” — літаратурпа-гістарычны эскіз ІО.Віцьбіча. “Белавеская Пушча” — цікавае гсаграфічнас апісаныіе пушчы А.Бароўскім. “Беларуская мова ў гісторыі Бсларусі” — У.Глыбінпага. “Да пытаньпя аб Крэўскай вупіі” — гістарычпы артыкул А.Грыцука.'¹

“Шляхам Жыцьця”, №1 (13), 30.1.1947 , №9, 24.9.1946 г.

У Зальцбургу была беларуская царква, у якой два разы па тыдзень адбываліся багаслужбы.

Беларускія пачатковы школы

1 верасыія 1945 году была адчыненая Беларуская пачатковая пікола ў Кіргаймс (Kircheim, Kreis, Ried, Ober Oslerreichs).

Вучпяў y ніколе было 12. Утрымлівалася школа па сродкі бацькоў. Пастаўпікам у школе працаваў сп. Аляксандар Яцэвіч.

2 верасыія 1948 году была адчынена Бсларуская пачатковая школа ў ДП-лягеры 701 -А, Рыд (Ried), Верхпяя Аўстрыя. У іпколе было 30 вучняў. Адміністрацыя ІРО да беларусаў ставілася дрэпна. Яна не хацела вызпаваць бсларускае нацыянальнасыіі. Бсларусы пісалі скаргу да Цэнтралі ІРО ў Жэпеве. Урэшце дабіліся права звацца бсларусамі іі адчыпілі сваю іпколу. Пасьля гэтага адміністрацыя ІРО ставілася да нашае піколы гэтаксама, як і да іншых.

За настаўпіцкую працу выдаваліся талёпы, за якія можпа было ў спэцыялыіых крамах атрымліваць вопратку ці пгго інвіае адпаведпа кошту талёпу.

3 пачаткам 1949 году быў арганізаваны Зьвяз Скаўцкай Моладзі, які мсў 17 сяброў. Да скаўтаў палсжалі й вучпі старэйшых клясаў Пачатковае піколы.

Школа для дарослых

Беларуская пікола па ліквідацыі няпісьменііасьці была адчыненая пры Пачатковай іпколе 2 всрасьня 1948 году. Школу наведвала 12 асобаў. Пастаўнікам школы быў сп. А.Яцзвіч.

Пачатковая і Школа для дарослых утрымлівалася коштам ІРО ў лягеры 701 Рыд (Ried). Запяткі ў іпколах скопчыліся 12 травеня 1949 году.

Нямеччына

Рэгэнсбург

Горад Рэгэнсбург знаходзіцца па беразе ракі Дунаю ў Баварыі. У чэрвсні 1945 году тут быў арганізавапы Беларускі Нацыянальны Камітэт (БПК). У адпым з пакояў памешканыія БІІК, пры Маршальпітрасэ, № 5, была адчыпена Беларуская Пачатковая школа. Кляса была прасторпая, сьветлая, умэбляваная школыіымі лаўкамі й сталамі, пазычанымі ў нямсцкай школе.

Вучняў у школс было 12. Іх падзялілі паводле всдаў на тры клясы. Настаўніцаю ў школе працавала спадарыпя Апалёнія Савёнак.

Зэптгофэ»

У всрасьні 1945 году Б1ІК у Рэгэнсбургу адчыніў Беларускую Пачатковую піколу ў вёсцы Зэптгофэн, якая знаходзіцца каля чыгу•начпай станцыі Моозгам, 20 км ад Рэгэнсбургу.

Школа мсла 3 клясы, а ў іх было 7 вучняў: 5 дзяўчат і 2 хлопцаў. Школыіыя заняткі адбываліся ў будынку нямсцкай школы. Настаўнікам у школе працаваў сп. Кірылік Сьцяпан.

Пасьля двухмесячнай працы вучні школы разам з сваімі бацькамі перасхалі ў новаарганізаваны Бсларускі ДП-лягер Гангофэр на ўскраіне гораду Рэгэнсбургу.

Бсларускі ДП-лягер Гангофэр

Усе зарэгістраваныя ў БНК бсларусы, якія жылі ў горадзе й ягопай ваколіцы, атрымалі бясплатныя кватэры ў селішчы Гангофэр. Па заняцьці імі прызііачаных кватзраў утварыўся Беларускі ДП-лягср, які налічваў 390 жыхараў. Гэтая колькасьць паступова павялічвалася.

“Я прыехаў зь сям’ёю ў ДП-лягер у Рэгэнсбургу ў кастрычніку 1945 году. У Рэгэпсбургу ў гэтым часс быў ужо арганізаваны вялікі лягер уцекачоў ад Саветаў. Лягер гэты дзяліўся па паасобныя пацыяналыіыя групы: беларускуіо, украінскую, польскую, расейскую й балтыцкія. Кажная з гэтых групаў была цалкам незалежная адна ад аднлй і мела свайго каманданта. Але ўсе япы падлягалі агульнаму амэрыканскаму кіраўніцтву — каманданту ДП-лягеру Рэгэнсбург, амэрыканцу.

ІІаша бсларуская група была спачатку закватараваная ў рабочым пасёлку. Кажная сям’я атрымала невялікую кватэру ў двухсямейпым мураваным домс.

Першым камандантам беларускае групы быў д-р Япка Станкевіч. Пасьля яго ііа агульным сходзе жыхараў пашага пасёлку ў лістападзе 1945 году быў выбраны камандантам лягсру сп. Франціпіак Кушаль. За час майго каманданцтва ў Рэгэнсбургу адбылося колькі всльмі важных і багатых у вынікі падзеяў.

Першаіо было адчыненыіе беларускіх школаў, з Гімназіяй па чалс. Другою важнаю падзеяй была пабудова беларускас праваслаўнае царквы ў беларускім селішчы. Хто нсрпіы падаў гэтую ініцыятыву, не

намятаю, алс была г.тта іпіцыятыва, бясспрэчна, вельмі сьмелая, калі ўзяць па ўвагу, іпто людзі жылі адно з харчовага пайку УНРРА, грошай жа ня мелі зусім.

Працавалі пры пабудове царквы і праваслаўныя, і каталікі — бсзь піякае розыііцы. Усс ўважалі гэта перадусім за беларускую справу. Была гэта першая праваслаўпая царква за ўвесь час гісторыі гораду Рэгэнсбургу, а быў ён заложапы япічэ рымлянамі, як цьвярдыпя Рацісбор.

Увссну 1946 году наша беларуская група была пераселеная з рабочага селішча ў вялікія будынкі былых казармаў, збудаваных у форме правільнага чатырохкутніка на самым пачатку ДП-лягеру, калі лічыць ад гораду Рэгэнсбургу.

У сярэдзіне чатырохкутніка быў вялікі панадворак, дзе нашы людзі неўзабаве збудавалі тэатралыіую сцэну пад адкрытым небам. I Іа сцэне гэтай пад кіраўніцтвам сп. Куліковіча і культурнага рэфэрэнта нашае групы спадарыпі Патальлі Арсеныіевай пачалі ладзіцца т.эатралыіыя паказы й канцэрты.

У складзе бсларускай тэатралыіай групы сп. Куліковіча было ці мала прафэсіяпалаў-артыстых, як, прыкладам, Барбара Вержбаловіч, Аўгеп Кавалеўскі, Кіпрыяновіч і іншыя.

Кампазытар Мікола Равенскі зарганізаваў “Жаночы апсамбаль песыіі”. Маладыя балярыны Менскага тэатру — Вілія Саўчанка і Вэракса — зарганізавалі з паіпае моладзі й дзяцей балетную групу.

На сцэне былі пастаўленыя выняткі зь беларускае опэры “Купальле” з дэкарацыямі з жывых дрэваў. Паказ гэты пад адкрытым небам, усеяпым зорамі, рабіў на гледачоў вялікае ўражаньне, і то пя толькі на беларусаў, але й на піматлікіх гасьцей іншых нацыянальпасьцяў на чале з амэрыканцамі.

Весткі аб нашых тэатральных паказах хутка разышліся па ваколіцы. Апрача “Купальля”, ладзіліся эстрадныя канцэрты, песьні й паказы скокаў беларускага народу. Паагул, хіба піколі на эміграцыі мастацкас жыцьцё бсларусаў гэтак пя бурлела, як у Рэгэнсбургу.

Адпак пад усімі тымі, што так іпчыра працавалі дзеля папулярызацыі беларускага мастацтва, усьцяж нісела змора — быць прымусова выданымі савсцкім уладам.

Частыя “скрынінгі”, праводжаныя амэрыканскімі акупацыйнымі ўладамі ўлягерох ДП з мэтаю выяўленыія савецкіх грамадзян і “ваепных злачынцаў”, даводзілі людзей да адчаю.

Аднойчы, у самы росквіт нашае мастацкае дзейнасьці, па лягеры праляцела чутка, што ўсе былыя савецкія грамадзяне будуць выдадзе-

ныя санецкім прадстаўніком і паедуць у Савецкі Саюз. I запраўды. Аднаго дня на сьвітаньні пачуўся грукат цяжкіх машынаў. Нашыя беларусы былі папагатовс. Па зпаку, дадзепым папіай паліцыяй, усё кінулася хто куды ў іюле. Тымчасам грузавікі з узброснымі амэрыканскімі жаўнерамі мінулі беларускас селіпіча й затрымаліся ў той частцы лягеру, дзе жылі рассйцы. Адтуль нсўзабаве пачуўся лямапт і плач.

Пабачыўшы, іпто гатым часам бяда беларусаў абмінула, паніыя людзі пачалі вылазіць з жыта, равоў, з-за кустоў і вяртацца да сваіх казармаў.

Грузавікі падаліся назад. I Іа іх стаялі абкружаныя амэрыканскімі жаўнсрамі наніыя зпаёмыя з рассйскай групы, пераважпа мужчыпы. Увссь лягер збунтаваўся. Зьявіліся арганізатары, і празь якія паўгадзіны ўсс жыхары лягеру, бяз розыііцы пацыяналыіасьці, выстраіліся ў даўжэзпую калёпу й пакіраваліся праз горад у Галоўпуіо Амэрыканскую Камапдатуру ў Рлгэнсбургу, каб задэманстраваць свой пратлст супраць гвалту над бсзабароннымі людзьмі. Длмапстраііты разышліся адпо тады, калі ў камандатуры абяцалі справу залагодзіць і ўзятых расейцаў вярнуць назад у лягер.

I запраўды мапіфлстацыя памагла: усе вывсзеныя людзі ўвсчары вярнуліся ў лягер. Як пасьля выявілася, уплыў па гэта мсла й тая акалічпасьць, што балыныпя забраных былі старыя лміграпты зь Югаславіі, і GCCP ня меў да іх ніякіх правоў, як да несавецкіх грамадзян.

Трэйцяго, і можа найбольпі для нас пяпрысмнаю, падзеяю было імкнсныіс спачатку расейцаў, а потым і палякаў далучыць беларускі лягср да расейскага ці польскага. Жыхары беларускага лягеру карысталіся поўнаю свабодаю ў сваім палітычным і грамадзкім жыцьці. Глтас аргапізацыйпа самастойпае жыцьцё беларусаў было супярлчным з палітычнымі мэтамі нашых суседзяў — расейцаў і палякаў. Старым і вынрабаваным спосабам ліквідацыі беларускай нацыі як на Бацькаўшчыне, так і на эміграцыі была рэлігія. Перад Перпіаю сусьветнаю вайпою шматтысячпая беларуская зарабт пая эміграцыя пакідала сваю Бацькаўпічыпу й сялілася на кантынэпце Амэрыкі, пераважна ў 3LIJA. Там імі заапякоўвалася праваслаўнае ці каталіцкае духавенства, якос залічала праваслаўных беларусаў да расейцаў, а каталікоў да палякаў. Так гінула беларуская эміграцыя паміж нашымі суссдзямі, пс пакінуўшы па сабс ніякага беларускага грамадзкага сьлсду.

Спробу далучэпьня бсларускай эміграцыі да рассйскай ці да польскай духавенства зрабіла й цяпер. Вось жа й беларускі епіскапат, які апынуўся на эміграцыі, далучыўся да Расейскай Зарубежнай Праваслаўнай Царквы “разам зь міранамі” (вернікамі). Такім чынам Бсла-

рускі епіскапат зьліквідаваў Беларускуіо Аўтаксфалыіую Праваслаўпую Царкву.

Сьледам за духавенствам пайпіла іі расейская эміграцыя. Адміністрацыя расейскага лягеру ў Рэгэнсбургу пачыніла стараньні ў адпавсдных УНРРАўскіх уладаў аб далучэньні беларускага лягеру да рассйскага. Пачалося змаганьне, бо імкненьне расейцаў падтрымлівалі іі УНРРАўскія ўлады. Аднак беларусы катэгарычна адмовіліся далучыцца да расейцаў на аснове адзінства рэлігіі і гэтым перакрэсьлілі намеры духавенства і расейцаў.

Палякі, як і расейцы, не маглі пагадзіцца з тым, што былыя паддаііыя Полыпчы твораць свае самастойныя лягеры, адчыняіоць у іх беларускія іпколы і знаходзяцца вопках іхных асыміляцыйных уплываў. Трэба сказаць, піто калі польскаму ўраду ў 1925 годзс у палянізацыйных мэтах ne ўдалося ўвесьці новы стыль у праваслаўны каляндар, дык тады ёп, за пасярэдпіцтвам праваслаўнага духавенства, распачаў шырокую акцыю г. зв. “праваслаўных палякаў”. Акцыя “праваслаўных палякаў” працягвалася палякамі й па эміграцыі. Пры польскім эміграцыйпым урадзе ў Лёндане было й царкоўнае кіраўніцтва “праваслаўпых палякаў”. Узначаліў яго былы горадзенскі япіскап Сава Советов (расеец). Усе праваслаўпыя беларусы ў арміі Андэрса лічыліся “праваслаўнымі налякамі”.

Польскі эміграцыйны ўрад выслаў у Рэгэнсбург япіскапа Саву Советова з мэтаю “wcielenia” беларускай грутіы ў польскую. За пару дзён да нрыезду высокага госьця зь Лёндану зьявілася ў беларускім лягеры дэлегацыя “праваслаўных палякаў” зь ведамым а. Ігарам з нольскага лягсру ў Швайнфурце (Баварыя). А. Ігар з камандантам польскай паліцыі напярэдадні прыезду япіскапа Савы абыйшлі ўсе наіпыя камітэты і прасілі япіскапу Саве дазволу адслужыць у Бсларускай царкве багаслужбу. Але ім адмовілі ня толькі камітэты, але й духавенства.

У чацьвер, 4 ліпеня 1946 году, япіскап Сава Советов прыехаў у Рлгапсбург. Беларусы ягоны прыезд збайкатавалі. Палякі спаткалі яго, завялі ў невялікі пакой, дзе ён у прысутнасьці малой групкі людзей — каля 20 асобаў — адслужыў малебен і сказаў “слова”. У ім ён выказаў вялікі жаль з тае прычыны, што беларусы яго не прыпялі, а між тым ёп меў шмат сказаць ім пра геройства беларусаў ў бітве пад Монтэ Касыпо і г. д.

Па наступны дзень я выпадкова сустрэўся на вуліцы з камандантам польскага лягсру. Ен выказаў мпе абурэныіе ўчынкам беларускай групы, дадаўшы, іпто супроць пас, у сувязі зь недапушчэньнем япіска-

па'Савы ў царкву, будзе праведзеная карная санкцыя. I запраўды, праз тыдзснь прыйшоў загад ад пачалыііка Акругі УІІРРА аб перасяленыіі беларускас групы ў малы іі глухі лягср Міхэльсдорф (Баварыя) .

Гэтая вестка зрабіла на ўсіх нашых людзсіі вельмі благое ўражапыіс. Піхто, адпак, ня ведаў сапраўдпае прычыпы карнага псрасялсныія. Каб супакоіць хоць крыху людзей, я з сп. А.Віпіцкім пайіплі да началыііка Акругі УНРРА прасіць аб адменс загаду. Амэрыканец прыняў нас. Калі мы закранулі пытаныіе пераводу пас з Рэгэпсбургу ў Міхэльсдорф, ён заняў пепахіспуіо паставу. Нашыя аргумапты па яго не падзейнічалі. Адмовіліся адмяніць загад і ў Дывізіі, якая апекавалася ДП. Празь пскалькі дзёп нашуіо групу перавсзьлі ў лягер Міхэльсдорф.

Ныо-Ёрк,                                          Фрапцішак Кушаль,

10.6.1965.                          былы Камапдант Беларускага

ДН-лягеру.

Дзіцячы садок

3 аргапізацыяй Беларускага ДП-лягеру ў Р.нэнсбургу быў арганізаваны ў ім і дзіцячы садок. Для яго быў прызначаны вялікі пакой з адпаведі іым умэбляваньнем.

Садок паведвала 18 дзяўчатак і 24 хлопцы. Заняткі ў садку пачыналіся ў 9 гадзін раніцы й трывалі да 12-й гадзіпы дня і ад 2-й да 5-й гадзіпы папоўдні.

Садок быў забясыіечаны дастатковаю колькасьцю адпавсдных дапаможпікаў: цацак, плястыліпы, паперы й каляровых алавікоў. ІІастаўніцаю ў садку працавала спадарычна Ірэна Кабыш. Мела япа сярэднюю асьвету.

Пачатковая пікола 1945/46 навучалыіы год

Пасьля пераезду беларусаў з прыватпых кватэраў у ДП-лягср у Рзгэнсбургу сюды at перавялі і беларускія пачатковыя піколы з паменіканыія БІІК і зь вёскі З.энтгофэн. Яны злучыліся і ўтварылі адну школу.

Кіраўніцтва арганізацыі УІІРРА ў Рэгэнсбургу прызпачыла для школаў іііматііацыяналыіага ДП-лягеру вялікі двупавярховы мурава-

ны будыпак. Аддадзсііая для піколы вялікая кляса была падзслена певысокаю перагародкаю на два пакоі.

Запяткі ў школе пачыналіся а 2-й гадзіне папоўдпі. У школе было тры клясы, а ў іх 22 вучні: у 1-й — 17, 2-й — 3 і ў 3-й — 2. Першую клясу вучыла пастаўпіца сп-пя Апалёнія Савёнак. Падручнікаў для навукі ня было, і настаўніца пісала літары й адпаведныя да іх тэксты для чытапыія для кажнага вучня й на кажпы дзспь. У капцы павучалыіага году вучпі чыталі й лічылі даволі добра.

Другую й трэйціою клясы вучыў сп. Даніловіч. Вучні другой клясы мслі толькі адну кніжку да чытаньпя. Чыталі добра. Пісьмовыя працы абмежаваліся псрапісваныіем з кніжкі.

У трэйцяй клясс чытанку замяніў рататарпы часапіс “Зьвіпяць Звапы Сьв. Сафіі”. Дзсці чыталі й расказвалі зьмест прачытанага даволі добра. Пісьмовыя працы — граматычныя практыкаваныіі й дыктоўкі.

Вучні іпколы мелі дастаткова школыіых нрыладаў да пісаныія й лічэпыія. Адносіпы пастаўнікаў да дзяцей вельмі добрыя.

Настаўпікі школы сп. сн. А.Савёнак і Даніловіч мелі выпіэйіііуіо пэдагагічігую асьвсту іі стаж школьнай працы.

У канцы чэрвсня быў закончапы навучалыіы год, і ўсе вучні былі псраведзеныя ў пастуііііыя клясы.

Беларуская Гімназія

22 сыіежня 1945 году у Рэгэнсбургу (Баварыя), у ДП-лягсры Беларускім Нацыянальным Камітэтам была адчыненая Першая Бсларуская Гімназія на чужынс.

Аргапізацыйпа гімпазія мела 8 клясаў, а ў іх было 86 вучняў.

Дырэктарам гімпазіі быў прызначапы д-р Аляксандар Орса. Гімпазія была ўкамплектавапая іірафэсійнымі, з выпіэйпіай асьвстай настаўнікамі ў наступным складзе:

1. Яті. Апанас, а пазьней а. М.Лагііцкі — Рэлігія.
2. Сп. Адамоніч Антон — Гісторыя.
3. Бітус — Матэматыка.
4. Кахапоўскі Аўгсп — Беларуская мова й літаратура.
5. Кругловіч Мікалай — Рысавапьне.
6. Кунцэвіч Мікалай — Лацінская мова.
7. Муха Івап — Матэматыка.
8. Орса Аляксандар (дырэктар) Прыродаведа.
9. Орса Натальля — Беларуская мова.
10. Равенскі Мікола — Сьпсвы.
11. Рагажэцкі Мечыслаў — Матэматыка.
12. Рытар Ina — Нямецкая мова.
13. Смаль Аляксапдар — Геаграфія.
14. д-р Станкевіч Янка — Гісторыя Бсларусі.
15. cn . Трысмак Парфіры — Фізыка іі хімія.

Іб.  д-р Багдановіч — Анатомія.

Д.ія гімпазіі ў муравапым будынку было прызначана памеілкапыіе. Клясы ў ім былі прасторпыя, сьвстлыя й адпаведпа ўмэблявапыя. Запяткі пачыналіся а гадзінс 8-й рапа. Гімназія бесьперабойна працавала аж да часу псраезду яе разам з жыхарамі ў Міхэльсдорф 27.7.1946 г.

Павучаньне ў гімназіі было бясплатпае. Усе вучні былі на ўтрымапыіі арганізацыі УНРРА. Для прыежджых гімназістаў была арганізавапая бурса з дармовым харчаваньнем і кватэраю.

Плату настаўпікаў аплочвала натураю УНРРА. Пры гімпазіі быў Бацькоўскі камітэт.

Бсларускі скаўтыпг

Усе вучні гімпазіі налсжалі да Згуртаваныія Беларускіх Скаўтаў па Чужыпе. На пачатку 1946 году Рэгэнсбургскі Сьцяг Скаўтаў пачаў выдаваць скаўцкі часапіс “Зважай”. У перадавым артыкуле першага нумару часапісу папісана:

“У горадзе Рэгэнсбургу (Баварыя) у чэрвсні 1945 году быў адчынспы Беларускі Пацыянальны Камітэт (БНК), які стаўся цэнтрам аргапізацыйпага жыцьця беларускай эміграцыі ў Амэрыканскай акупацыйпай зоне Нямеччыны.

Увоссні 1945 году ў Рэгансбургу быў ужо Беларускі ДП-лягер, а ў ім было даволі шмат моладзі. Вось жа 15 кастрычпіка 1945 году япа заснавала Періпы Зьвя.з Беларускіх Скаўтаў імя Кастуся Каліпоўскага. Спачатку Зьвяз быў даволі слабай адзінкай. Працаваць было вельмі цяжка, ня было падрыхтавапых кіраўнікоў, амаль ніхто пя всдаў гісторыі паўстаньня скаўтаў, іхных мэтаў, у той час як ішпыя пацыяналыіасьці мелі добра падрыхтавапыя кадры. Але моладзі нс давалі супакою думкі: чаму ж гэта тут беларусы павінны быць на апоіпнім мссцы? Упорыстай працай скаўты імкнуліся запяць налсжнас месца сярод скаўтаў ііппых нацыяпалыіасьцяў. I молад.зь працавала.

Лтрымалі пакой, які агульнымі сіламі ўпарадкавалі й зрабілі сьвятліцу. Упрыгожылі яе партрэтамі беларускіх пісьмспыіікаў і дзеячоў: Япкі Купалы, Якуба Коласа, Францііпка Багупіэвіча і пацыяналыіага героя — Кастуся Каліноўскага, здабылі й патрэбную літаратуру.

Кажны повы дзень прыносіў у нрацы скаўтаў новыя дасягнсныіі. Да скаўцкас працы далучылася й моладзь Беларускай Гімназіі. Усс працавалі дружпа, каб здабыць права насіць тое імя, якое прысвоіў сабе Зьвяз — імя Каліноўцаў. Штодзень у сьвятліцы адбываліся зборкі скаўгаў па дружыпах. На зборках чыталіся лекцыі-гутаркі на тлмы выхаваныія, мэты й заданыіі скаўтаў і на тэмы актуальныя нацыяпалыіага характару.

У дзепь вялікага нацыяналыіага сьвята 25 Сакавіка 1946 году Беларускія Скаўты ў Рлгэнсбургу складалі забавязаныіе па службу свайму Народу.

Янічэ ад раныія сярод моладзі быў узыіяты пастрой. Скаўты ўпрыгожвалі залю, дзе павіпна была адбыцца ўрачыстасьць; дружыповыя правяралі скаўтаў сваіх дружынаў.

Калёнаю зьявіліся на месца прысягі. Зьвяз моладзі перад сьцягам выглядаў як добра падрыхтавапая адзінка. Л 2-й гадзіпе папоўдні спачатку малодшыя, нотым старэйшыя пачалі складаць нрысягу. (Словы прысягі: “Па мой гопар прысягаю, што наводле маёй найлспшай волі і стараііьняў буду всрны Богу й Бацькаўпічынс, буду дапамагаць кажііаму чалавеку ува ўсякім часе, буду паслухмяпы Скаўцкаму праву й свайму Кіраўпіцтву”. — А.В.). Пасьля прысягі кажны юнак і кажная юпачка цалавалі свой сьцяг.

Нас віталі скаўты іншых пацыянальнасьцяў: украінцы, летувісы, расейцы й латыпіы. Кіраўнік пашых скаўтаў выказаў ім падзяку за іхнае спрыяныіе, выказанас на першых кроках нашае нрацы.

У тры гадзпіы дпя пачаўся канцэрт скаўцкае самадзейнасьці. Скаўцкі хор выкапаў некалькі беларускіх песьняў. Пасьля хору скаўты ў пацыянальных вопратках пратанцавалі бсларускія пацыяналыіыя танцы — “Лявоніху” й “Крыжачка”. ІІа капчатак праграмы была пастаўлена п’сса “Чароўнае зельле”.

Стройпаю калёнаю, зь песыіямі, высока трымаіочы сьцяг, руніылі скаўты зь месца прыняцьця прысягі да свас сьвятліцы. Тан закончыўся глты дзепь, які глыбока й надоўга застансцца ў памяці кажнага скаўта”.

Рэглпсбурскі Скаўцкі Сьцяг меў свае аддзелы ў гарйдох Аўгсбургу, Фюсэне, Тырсгайме і Эльвангэне, і стаўся ён пайбольпі моцпай скаўцкай адзінкай у Амлрыканскай акупацыйпай зопе

Пямеччыны. Такім чыііам на міжнародных зьлётах скаўтаў зьявіліся й беларускія скаўты.

6—8 ліпеня 1946 году кіраўнікі іі старэйшыя скаўты й скаўткі Рэгэпсбурскага Сьцягу вялікай колькасыцо прыпялі ўдзсл у Періпым Зьлёцс Беларускіх Скаўтаў усяе Заходняс Нямеччыны ў Ватэнштэце. Яны актыўпа ўдзслыіічалі ў парадах зьлёту, а пазыіей сваімі скаўцкімі паказамі ля вогпііііча.

3 жыцця лягсру

“Радусцца сэрца кажнага беларуса, які, будучы ў Рэгэнсбургу, паведвае тутэйшую крывіцкую калёнію. Бязь лішняй прыкрасы трэба прызпаць вялікія выпікі тае карыснас працы, якую праводзяць там нашыя зсмлякі, і, асьця[южна іх ігрыхваліўшы, каб, зпачыцца, не папсаваць людзсй, паставіць як добры прыклад і іншым асяродкам, дзе, на жаль, бывас, нат імя беларускага цураіоцца.

Рэгэнсбурскія бсларусы ііс расьцярушыліся сярод чужых і пе далі загілуць сваёй роднай крывіцкай стыхіі, а наадварот, карыстаючы роўнымі, як усе ішпыя, правамі, разьвіваюць яс і змаглі ўжо здабыць сабе добрае імя ды належпае мссца сярод ініпых нацыяў.

Вось пскалькі зацсмак з тутэйпіага бсларускага жыцьця. 3 еамага пачатку гуртавалася яііо каля Акруговага Беларускага Камітэту, які сяпыія іірацус як можа. Калі тварылася “аўсьлсндарская” калёнія, бсларусам таксама было прыдзелепа колькі дзясяткаў дамоў. Сьселеныя туды колькі сот беларусаў матар’ялыіа дастаткова забясыісчаныя, аб чым парупіўся створапы для селівіча асобны Беларускі Камітэт. Яму ў заслугу трэба прыпісаць наступіўпіае ў вапоііінім часе ажыўленьне па культурна-асьветнай нівс.

Добра працуе адчыненая рансіі Беларускім Пацыяпалыіым Камітэтам Народная пікола. Сярод моладзі працуюць скаўцкія дружыпы. 22 сьпсжня міпулага (1945) году адчыпспа Беларуская Гімпазія ў Рэгэнсбургу. Сяныія працуюць усе клясы. ІІавучапыіе ў гімпазіі дармовас, з памсшканьнсм і выжыўленыіем дапамагае УНРРА. Настаўніцкі склад всльмі старанпа ўкамплектавапы і дас ноўную заруку самага высокага ўзроўпю павучаігьня ды выхаваныгя крывіцкага маладпяку. Запісы вучпяў у гімназію яшчэ ітрыймаюцца.

Адчыненыіе матуралыіых курсаў залсжыць толькі ад паплыву кандыдатаў, якімі могуць быць асобы ад 18 га да 45-га году жыцьця ўключпа.

Штонядзелю ладзяцца рэфэраты на розныя тэмы (псраважна зь беларусаведы), якія сталіся ўжо прыгожай традыцыяй селішча.

Нс без упорыстых памаганыіяў і ахвярнаіі працы ітаасобных людзей заргапізавапыя два хоры — сьвецкі й царкоўны. Япы ўжо паказалі, што ўложапая ў іх праца пс пайшла надарма.

3   тутойшых імпрэзаў апошняга часу ўспомпіць трэба псрадусім міжнародпы скаўцкі всчар, ііа якім велымі ўдала выступілі з собскай праграмай і папіыя скаўты, а таксама й міжнародную мастацкую выстаўку ручных вырабаў зь беларускім аддзслам. Выстаўлспыя экспанаты зь беларускай пародпай творчасьці, як ткапіпы, вышывапкі, a таксама й вытвары працы жыхараў селішча, выклікалі агулыіас зацікаўлепыіс. Выстаўка, якая сьпярша знаходзілася ў селішчы, была пасьля псранессная ў амэрыканскі клюб.

Перад каталіцкімі Калядамі адбыўся ў гарадзкім тэатры міжпародны дзіцячы вечар, на якім нашыя дзсткі давялі сталых і суворых “дзядзяў” да эптузіязму, станцаваўшы жыва іі складна “Лявопіху”.

7  студзсня і .г. для дзяцеіі беларускага селіпіча ладзілася яліпка. Праграму запоўпілі й захапляюча выканалі самі малыя, за што ў капцы кажпы атрымаў гасыфіец.

ІІовы Год сустракалі беларускія жыхары селівіча за адным сталом пры вячэры, успамінаючы мінулыя ясныя й цяжкія дні ды жадаіочы сабе ўзасмна іпчасьця, дабра й зьдзсйсыіспыія пашых сьвятых ідэалаў у будучыні.

Алс найболыпай сэнсацыяй у жыцьці пя толькі беларускай калёніі, алс й усяго нямсцкага пасслыііцтва ў Рэгэпсбургу былі выступы Бсларускас Эстрадпас трупы з Амбэргу. Адбыліся ўсяго тры паказы: 19, 20 і 21 студзеня. 11а праграму злажыліся, апрача ііесыіяў і скокаў, яшчэ фантастычная кампазыцыя “Калядны Всчар”, вадэвіль “Нечакапыя заручыны” і ііпп. Уваход па паказы быў бясплатпы. Зьбіраліся толькі дабраахвотныя ахвяры на беларускае піколыііцтва.

На выступах прысутнічалі прадстаўнікі амэрыканскіх уладаў ды занропіаныя госьці іпшых пацыяналыіасьцяў. Аб заіграўды няпітодзённым посыіеху трупы сьветчыць факт, што, нягледзячы на бясплатнасьць білстаў, якія рассылаліся па пацыяпалыіых камітэтах (лік мссцаў у тэатры набліжаўся да тысячы), цапа іх іга “чорным рынку” даходзіла да 100 Райхсмарак, а псрад Беларускім Камітэтам і тэатрам стаялі патоўпы людзей, жадаючых білстаў за ўсякую цану! ¹¹

¹¹ “Крывіцкі Сьветач”, №1/3, Мюнхэн, 1946 .

“Апрача царкоўпага і сьвецкага хораў, кампазытар Мікола Равснскі арганізаваў фальклёрны апсамбаль. Ён складаўся з жанчып адпае бсларускас сяляпскае сям’і, якая воляй лёсу апынулася на чужьшс. Тоіі. хто любіць садовыя ружы, можа япічэ болын любіць “цьвяток рад.зімы васілька”, той, хто шапуе напіы опэры, можа яшчэ болып захапляцца пародпай песыіяй. I калі чуеш у выкапапыіі фальклёрнага жапочага ансамблю нашыя песыіі “Ці ўсс лугі ііакошапы”, “Ох, ты, маро.ч”, “Хлопчык кучаравы” і інпі., адчуваеш вялікую асалоду і, здаецца, па крылах гэтых песыіяў пералятаеш туды, на Бацькаўшчы-

Настаўнікі Бсларускай Гімназіі арганізавалі сталыя лекцыі беларусаведы для старэйшага грамадзтва лягеру.

“У пядзелю, 27.1.1946 г., адбылося сьвяткаваньне 83-х угодкаў Студзеньскага паўегаііыія. Нрыгожа гірыбраная заля памсшкапыія УІІРРА ў пасёлку ўжо за паўгадзіпы перад пачаткам Акадэміі была псрапоўііепая людзьмі. Сабраліся сюды моладзь і нрадстаўнікі етарэйіпага беларускага, польскага й летувіскага народаў.

Сцзпа ўпрыгожапа нацыянальнымі сьцягамі ўдзельнікаў паўстапьня. Урачыстасьць адчыніў кароткім уступным словам прафэсар Студніцкі. Пасьля гэтага быў прачытаны рэфэрат у польскай мове, у якім прэлегспт высьветліў ролю, якуіо адыграла Вялікае Бсларуска-Літоўскае Княства й Полыпча на працягу гісторыі, як мур, абарапяючы Эўропу перад усходняй навалай. Наступна былі выясыіепыя прычыны іі мэты Студзеньскага паўстапыія.

У другім кароцснькім рэфэрацс прадстаўлепы быў прабег паўстаныія. Пасьля польскага рэфэрату была прамова ў летувіскай мове, якая закончылася адсыіявапыіем летувіскага нацыянальнага гімну.

Далей распачалася беларуская частка. У абшырным і зьмястоўпым рзфэрацс было прадстаўлсна трагічнае становііпча беларускага пароду псрад ігаўстапьнем. Асуджапы царатам на сьмерць, беларускі народ іірагавіта лавіў подыхі заходняга ветру, які прыпосіў далёкі гул пароднага гневу, піто выліўся ў рад збройных паўстапьняў за сацыяльпас вызваленьпе прыгнсчаных масаў.

I вось, калі надыйшоў адпаведны момант, раўііалсжна з палякамі, але незалсжна ад іх, пад правадырствам маладога праўніка Кастуся Каліноўскага падняўся бсларускі парод, як волат, на змагапыіе супроць зыіенавіджапага царызму. Загінулі найлепшыя сыны беларускага пароду. Пакрылася наша зямліца крыжамі, пачалі па ёй узрастаць,

¹¹ “Зьвіняць Званы Сьв. Сафіі”, №4, Рэгэнсбург, 1946 .

як грыбы пасьля дажджу, шыбепіцы. Другія дзясяткі тысячаў доўгімі шэрагамі, з найданамі па руках, павандравалі ў далёкі Сібір. наб там адпакутаваць сваю “віпу” перад “самадзержцам”. Царскі служака “вешацель” Мураўёў ня змог, аднак жа, поўнасьцю выканаць свайго заданьня.

Зламапыя крыльлі паўстанцаў, алс дух іх пс зламапы! Славу загінуўшых бацькоў паднялі іхпыя дзсці. Дух Каліпоўскага астаўся жыць між імі. Адсыіявапыісм беларускага нацыяналыіага гімну закопчылася афіцыйпая частка ўрачыстасьці.

На мастацкую частку склаліся харавыя й салёвыя песыіі ды рэцытацыі. Уперамежку з дэклямацыямі беларускі хор удала выкаііаў ііскалькі народных пссьняў. Вельмі ўдала хор адсыіяваў “Пагошо”. Здавалася, што сапраўды чуўся шум гэтых імкнучых копыіікаў і звон іхнас зброі. Яна захапляла й парывала за сабою сэрцы слухачоў. Асабліва спадабалася ўсім у выкананыіі гэтага ж хору песыія “I сюды гара, і туды гара”. Прысутныя надзякавалі выкапаўцам грымучымі воплескамі. Салісткай бсларускай опзры былі па-мастацку выканапыя песыіі “Палыночак” і “Слуцкія ткачыхі”, за іпто яна атрымала доўгія гучпыя воплескі. Пазыіей малады бсларускі паэт прачытаў свой всрш “1863 год”.

Летувіскі хор таксама вельмі добра выканаў колькі нацыяпальных пародных песыіяў.Некалькімі рлцытацыямі ў польскай мове і польскім нацыяпалыіым гімпам закончылася ўрачыстасьць. 3 глыбока ўзрупіанымі сэрцамі й паднятым настроем разыходзілася публіка пасьля акадэміі”.¹’

У спартовай залі пасёлку УІІРРА, запоўнспай наіпым грамадзтвам і віматлікімі гасьцямі, быў урачыста адзначапы дзснь паіпага пацыяналыіага сьвята 25 Сакавіка. Той факт, піто ў гэты ж самы дзспь адначасова адбылася прысяга Скаўтаў імя Каліпоўскага, падаў гэтаму діііо яіпчэ болыпаіі урачыстасьці.

Всчарам у гэтай жа залі з удзелам групы беларускіх артыстых адбыўся вечар мастацкай самадзейнасьці скаўтаў. Была пастаўлепа п’еса ІІатальлі Арсепьнсвай, выканапа пекалькі дэклямацыяў, скокаў і песыіяў. Вечар прайшоў весела й пакінуў добрас ўражаныіе.²*

Валачобнікі:

Сёлста па Вялікдзспь беларусы аднавілі старадаўні звьгчай напіага народу — валачобніцтва. Група моладзі ў пацыяналыіай вопратцы ў

“Крывіцкі Сьветач", №1(3), бач.9, Мюнхэн, 1946 г.

²¹ “Зьвіняць Званы Сьв. Сафіі”, №3, Рэгэнсбург, 1946.

складзе 4-х дзяўчатаў і 3-х хлапцоў пад кіраўпіцтвам паіпага кампазытара Равепскага абышла ўсё сслішча. Ідучы ад хаты й да хаты, юначкі іі юпакі пад гукі скрыпкі й гармоніі пяялі: Валачобпыя — людзі добрыя, Хрыстос Уваскрос, сып Божы. Беларусы выказалі ім усюды шчырую падзяку за напаміп аб мілай слрцу Бацькаўшчыне.¹’

У сыботу, 29 члрвспя 1946 году, у праваслаўнай царквс селішча ў Рэглнсбургу а 10-й гадзіне раніцы адбылася папіхіда па вялікім пашым песьняру-прароку Янку Купалу, а ў панядзелак, 1 ліпеня, у спартовай залі УНРРА а 6-іі гадзіне 30 хвілін увсчары жалобпая акадэмія памяці паэта.²⁾

У Бсларускім ДП-лягсры ў Рлгэпсбургу выдаваліся паступныя часапісы: “Зьвіпяць Званы Сьв. Сафіі” — царкоўна-рэлігійпага й грамадзкага зьмссту, “Шыпіпына” — літаратурны часапіс, вакол якога гуртаваліся літаратурныя сілы наіпаіі лміграцыі, скаўцкі часапіс “Зважаіі” і газлта “Ведамкі”, выдаваная Беларускім Цэнтралыіым Дапамаговым Камітлтам.

У лягеры адбыліся агулыіыя зьсзды: 25.2.1946 г. для стварэныія Беларускага Цлптралыіага Дапамаговага Камітлту (БЦДК), 4.5.1946 г. — Зьезд бсларускіх культурных працаўнікоў і 5.5.19 46 г. — Зьсзд праваслаўных беларусаў з трох заходпіх зопаў ІІямеччыпы.

ДП-лягер Міхэльсдорф

Вёска Міхэльсдорф зпаходзіцца ў даліпс ракі Рэглну, пры ўтоку ў яе рлчкі Міхэль, прыблізна 2 км на захад ад гораду Кам (Cham) у правінцыі Обэр Пфальц (Баварыя).

Каля вёскі было вайсковае лётпішча. а ў ім цэлы шлраг дзсраўляпых баракаў. Вось жа 27 ліпеня 1946 году ў глтых бараках былі пассленыя беларусы, прывезеныя з Рлглнсбургу.

Пасьля Рлглпсбургу ўражапыіс бы.іо певясёлас: пакінулі там выгодпыя сямейпыя кватэры ў мураваных будыпках у горадзс, а апыпуліся ў старых дзіравых бараках у глухой вёсцы, а да глтага ў вадпым пакоі на пскалькі сем’яў, але пеяк сяк-так пачалі жыць.

Лягер хутка арганізаваўся. Пачаліся заняткі ў школах. Моладзь, арганізаваная ў скаўтынгу, пачала свае зборкі й паходы; ізноў разгарнулася мастацкая праца, пачаліся рлплтыцыі, капцлрты. выступлепыіі хору ў вялікай лягерпай залі. Адзііі барак перарабілі на царкву, і ўсё пайшло сваім ладам.

^3> “Зьвіняць Званы Сьв. Сафіі", №4, Рэгэнсбург, 1946.

^4! “Ведамкі”, №3, Рэгэнсбург, 1946.

Пазыіей ііа адпым з чародных агулыіых сходаў жыхараў лягеру была падапая прапанова перавыбару Камапдапта й адміпістрацыі лягсру. Выбары нсўзабаве адбыліся, былі адноўленыя і Камапдапт лягсру, і адміністрацыя.

UI KOJI ы

Разам з жыхарамі лягеру псраехалі з Рэгэнсбургу ў Міхэльсдорф і беларускія школыіыя ўстановы: дзіцячы садок, пачатковая школа і гімназія. Адміпістрацыя лягсру прызпачыла для іх адзіп вялікі барак з праходным наскрозь калідорам і даволі прасторпымі й сьветлымі накоямі-клясамі па ягоных бакох.

Клясы ўмэблявалі дастатковаю колькасыцо пікольных лавак, сталоў і доіпчак. У першай зьмснс — ад гадзіны 8-й да 1-й — працавала гімпазія, а ад палавіпы другой пачатковая школа. Для дзіцячага садку было іірызначапа асобнае памсшканыіе.

Дзіцячы садок

У 1946/47 іі. годзе дзіцячы садок наведвала 15 дзяўчатак і 21 хлапец, разам 36 дзяцей. Запяткі адбываліся ад 9-й гадзіны рапіцы да 12-й і ад 2-й да 5-й папоўдні.

Забясьпечаныіс дзяцсй школьнымі прыладамі было дастатковас. Дзеці атрымлівалі ў садку дадатковае сыіеданьне — какаву з малаком і белы хлеб.

Дадзепых аб колькасьці дзяцей у садку ў 1947/48 і 1948/49 навучалыіых гадох у школыіых актах няма, але ведама, што садок існаваў, заняткі адбываліся ў тым самым часе ў тым жа ііамеіпканьні. Настаўніцаю ў садку ўвесь час працапала сп-ня І.Кабыш.

Пачатковая школа

1946/47 іі. год.

Заняткі ў школс пачаліся 1 верасьня. У школе было вучняў:

1-я кляса 6 хл. і 9 дзяўчат =15

2-я кляса 4 хл. і 7 дзяўчат =11

3-я кляса 3 хл. і 7 дзяўчат = 10

Разам 13 хл. і 23 дзяўчат = 36

Школьных падручпікаў ня было. Лсмаптар і чытанкі для 2-й і 3-й клясаў укладаліся настаўнікамі, друкаваліся на рататары й імі карысталіся вучпі ў школе. Працавалі ў школе сп. сп. Міхась М. як Кіраўнік і настаўніца Апалёнія Савёнак.

1947/48 н. год

Школа распачала працу 1 всрасьня 1947 г. з наступнаго колькасьцю вучняў:

1-я кляса 6 хл. і 6 дзяўчат =12

2-я кляса 7 хл. і 8 дзяўчат = 15

3-я кляса 4 хл. і 5 дзяўчат = 9

4-я кляса 6 хл. і 6 дзяўчат =12

Разам 23 хл. і 25 дзяўчат = 48

Школыіае памешканыіе: Клясы прасторныя, чыстыя й сьветлыя. Дастатковая колькасьць у іх школьных лавак і дошчак. У кажнай клясе ёсьць на сьцяне дзяржаўны гэрб — Пагопя, а ў куце сьв. абраз.

Паведвапыіе вучнямі школы акуратнае. Праца ў піколе плянаваная. Запісы лекцыяў у клясовых дзёньніках акуратпыя. Вынікі працы ў іпколе: дзеці чытаюць і піпіуць добра. У малодіпых клясах вуснае лічэньнс зусім добрае, у 3-й і 4-й клясах вучні разьвязваюць арытмэтычныя заданыіі добра. Сыіевы занядбаныя. Паводзіпы вучняў у школе зусім добрыя. Дакармляньне дзяцей спынепа. Адміпістрацыя лягеру часта перашкаджае ў працы настаўнікаў.

У гэтым навучальным годзе вучні школы мелі ўжо школыіыя падручнікі: “Лемантар” А.Радкевіч, Другая чытапка “Родны палетак” Я.Гладкага, граматыка Тарашкевіча, Чытанка для 3-й клясы М.М-ча, для 4-й — “Малюнкі мінулага” Язэпа Гладкага, Рахункі для 4-й кл. Русецкага й Зажэцкага і для 3-й клясы Зборнік арытмэтычпых задач Папова.

Пераведзена ў наступпыя клясы: з 1-й 10, 2-й 14. 3-й 8, = 32. Скончыла школу 12, выбыла на працягу году 3, асталося на другі год у клясу 1, разам 48.

Настаўнікі школы: 1-ю й 2-ю клясы вучыла сп-ня Мар’я Кіпель, 3-ю сп-пя Ганна А. і 4-ю Кіраўнік школы М.М.

Навучальны год скончыўся 12 чэрвсня 1948 году. Пад кіраўніцтвам сваіх настаўнікаў вучні школы бралі актыўны ўдзел у мастацкай самадзейнасьці пры ўрачыстых адзначэньнях важнсйвіых угодкаў, Каляднас ялінкі й нацыяналыіага сьвята 25-га Сакавіка.

Старэйшыя вучні школы належалі да Скаўтынгу.

Пасьля рэарганізацыі УНРРА-ю лягераў Міхэльсдорф і Віпдыпібэргэрдорф школы пачалі пармалыіыя заняткі.

1948/49 іі. год

У ніколе было вучпяў: 1 я кляса 3 хл. і 5 дзяўчат = 8

2-я кляса 5 хл. і 5 дзяўчат = 10

3-я кляса 10 хл. і 10 дзяўчат = 20

4-я кляса 6 хл. і 1 дзяўчына = 7

Разам 24 хл. і 21 дзяўчыпа = 45

Настаўніцаю ў школс працавала сп-ня Ліда Альшэўская, якая прыехала зь лягеру Вііідыінбэргэрдорф.

Выпікі павучаныія: Пераведзена ў наступныя клясы 38

Скончыла школу 7

Разам 45

Заняткі ў іпколе адбываліся да палавіны чэрвеня, пасьля інкола разам з жыхарамі лягеру псраехала ў Бакнанг (Вюртэмбэргія).

Гімпазія

Бсларуская Гімназія псраехала з Рэгэпсбургу ў Міхэльсдорф 27.7.1946 г. і, уладзіўшыся, адразу распачала запяткі. Замест асталых у Рэгэнсбургу настаўнікаў сп.сп. К.Бітуса, Янкі Станкевіча і Іны Рытар настаўнікамі Гімназіі былі прызначапыя сп. сп. Акановіч Аляксандар — беларуская мова, Паланевіч Гіпаліт — гісторыя й прапэдэўтыка філязофіі, Станкевіч Зіна — прыродавсда, Станксвіч Станіслаў — беларуская літаратура. Усе яны мелі вышэйшую пэдагагічную асьвету й настаўніцкі стаж працы. Апрача іх, былі прызначапыя сп.сп. Юрка Заруцкі — нямецкая мова й Сіцько — ангельская мова. Мелі яны сярэдпюю асьвету й праслухалі адпавсдныя спэцыяльнасьці курсы мовы.

Псршы школьны год у гімназіі скончыўся 20 жніўня 1946 году.

1946/47 навучальны год

1 верасьня 1946 году пачаўся новы школьны год. Гімназія мела ўсс 8 клясаў і належала да тыпу рэальнай гімназіяў з лацінаю. У гэтым годзе ў Гімназіі было 105 вучняў: у 1-й клясс — 26, 2-й — 23, 3-й — 13, 4-й — 5, 5-й — 9, 6-й — 14, 7-й — 8, 8-й — 7.

26 верасыія 1946 году адбыўся псрпіы выпуск матурыстых. У прысутнасьці настаўпікаў, усяе гімназіялыіас моладзі, іхных бацькоў, жыхараў лягеру і прадстаўнікоў УІІРРА атэстаты сталасьці атрымалі: Віпіцкі Яраслаў, Заруцкая Аляксандра, Запковіч Апатоль, Мілсвіч Лявол і Трусэвіч Аляксапдар (яны ўжо пс ўваходзілі ў лік вучпяў 1946/47 п.г.).

Пасьля прывітапьня матурыстых сіламі мастацкіх гурткоў гімназіі быў дадзены паказ самадзейнасьці — камэдыя Далецкіх “Міхалка”, харавыя сьпевы, балет, спорт і дэклямацыі.

22 сьнежня гімназія ўрачыста адзначыла першыя ўтодкі свайго існаваныія. Пасьля афіцыйнага акту драматычпы гурток гімпазістых адыграў камэдыю Крапіўніцкага “Па рэвізіі”. Хор прасыіяваў колькі народных і патрьгятычпых песьняў. Дэклямацыі былі ў бсларускай, ангельскай, лацінскай і нямецкай мовах.

9 студзеня 1947 году для ўсіх школаў лягсру была ўладжана ялінка з карагодам, скокамі, сьпевамі й д.эклямацыямі. Пасьля раздачы дзецям падарункаў урачыстасьць была закончана.

25.3.1947 году гімпазія ўрачыста адзначыла 29-я ўгодкі вялікага нацыяналыіага сьвята — Абвеіпчаныія пезалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. Пасьля сьвяточнага малебну ў лягернай праваслаўнай царкве ў скаўцкай сьвятліцы адбылася сьвяточная Акадэмія. У праграмс мастацкага паказу драматычпы гурток гімназіі інсц.энізаваў драматычную паэму Янкі Купалы “На папасе”.

19 красавіка 1947 году адбыўся другі выпуск матурыстых з Гімпазіі. Ува ўрачыстых абставінах атэстаты сталасьці атрымалі: Брэчка Юзэфа, Вайцяхоўскі Кастусь, Жучка Янка, Запруднік Янка, Куліковіч Натальля, Цьвірка Уладзімер і Шчэцька Васіль.

Пасьля афіцыйпага акту сіламі гімназістых быў дадзсны канцэрт.

У працягу другога павучальнага году некалькі асобаў здалі пры гімназіі матуральныя эк.чамэны экстэрнамі й атрымалі атэстаты сталасьці.¹'

28 красавіка была прынятая наступная пастанова: “3 мэтаю ўвскавечаньня памяці генія беларускага пароду, клясыка беларускай і сусьветнай літаратуры — Япкі Купалы Пэдагагічпая Рада Псршас Веларускае Гімназіі ў Баварыі ў дзепь 5-х угодкаў гібслі паэты ўрачыста пастанаўляе:

1. Прысвоіць гімпазіі імя Янкі Купалы і менаваць яе адгэтуль: Першая Беларуская Гімпазія імя Янкі Купалы ў Баварыі.

¹¹ “Увырай”, №1, 1947, бач. 31.

2. Стварыць пры Гімназіі фонд імя Янкі Купалы для прэміяваньня пайленшых вучняў.
3. Выдаць Гімпазіяй кніжку аб жыцьці й творчасьці Я.Купалы.

Павучалыіы год закончыўся 12 чэрвеня 1947 г.

Пры гімпазіі працавалі гурткі гімназістых: літаратурны, драматычны й спартовы. Сябры літаратурпага гуртка мслі свае зборкі, на якіх паглыблялі всды зь літаратуры, апрача гатага, япы аргапізавалі адзначэпыіі ўгодкаў напіых пісьменьнікаў. 10 ліотага 1947 г. адзначалі 140-ыя ўгодкі ад дпя народзінаў аднаго з найвыдатнейшых беларускіх пісьмепыіікаў 19-га стагодзьдзя В.Дуніна-Марцінкевіча. 3 рэфэратам аб літаратурнай творчасьці пісьменыііка выступіў сябра літаратурнага гуртка, вучапь 8-й клясы Уладзімер Цьвірка.

24 лютага літаратурны гурток адзначыў 150-ыя ўгодкі нарадзінаў і 100-ыя ўгодкі сьмерці паэты Яна Чачота. 3 рэфэратам аб жыцьці й творчасьці паэты выступіла вучаніца 8-й клясы Натальля Куліковіч.

Літаратурны гурток выдаваў часапіс “У вырай”.

Драматычны гурток даваў свае паказы не адпо на месцы — у сваім лягеры, алс й выяжджаў з пастаноўкамі ў інвіыя лягеры.

Спартовы гурток далей працягваў сваю працу, запачаткавануіо ў Рэгэнсбургу. 3 хлапцоў і дзяўчат склаліся дзьве групы, ад 7-мі да 12ці асобаў у групе, якія трэнаваліся ў раблепыіі розпага віду жывых пірамідаў. ІІа вечарох і імпрэзах гэтыя дзьвс групы выступалі на сцэне псрад гледачамі й мслі добры посыіех.

У Міхэльсдорфс была зроблепа спартыўная пляцоўка, па якой былі турнік, казёл, калыханка, дарожкі для бегу, скокаў і футбольны пляц. ІІа гэтым пляцы пад кіраўніцтвам настаўніка І.Мухі трэнаваліся вучні гімназіі, на гэтым жа пляцы футбольная дружына гімназіі мела каля 15-ці спатканьняў у футбольным спаборніцтве зь нямецкімі школьнымі дружынамі й нскалькі разоў з жыдоўскімі.

У Міхэльсдорфе быў арганізаваны баксёрскі гурток пад кіраўпіцтвам майстры боксу сп. Стаськевіча. Заняткі ў гуртку праводзіліся адзін раз на тыдзень.

1-шы Сьцяг Крывіцкіх Скаўтаў імя Кастуся Каліпоўскага нраводзіў запяткі паводле апрацавапага пляпу. 3 пачаткам 1947 году пачаў выдаваць скаўцкі часапіс “Папагатове”, у якім з жыцьця скаўтаў надана шмат вестак аб ладжаньні сяброўскіх вечароў, традыцыйных абходах з Каляднай зоркай, аб спартовых спабор-

^1> He пададзеныя вынікі навучаньня таму, што ў школьных актах няма ведамасьці пасьпяховасьці вучняў гімназіі за 1946/47 н. год.

ніцтвах з скаўцкімі спартовымі дружыпамі ііппых пацыянаЛьпасьцяў, скаўцкіх вопііпічах, палявых гульнях, курсах, скаўцкіх зьлётах і г. д.

У Міхлльсдорфе скаўты арганізавалі выдавецкую суполку “Крыпіца”, каб выдаваць для вікол неабходныя падручнікі. Былі выдадзепыя: М.М. “Роднае слова”, школыіая чытапка для 2-й клясы. Чытапка для дзяцей 1-га году павукі, Чытанка для 3-й клясы пачатковае піколы. Усе былі выдадзеныя ў 1947 годзс.

Верасепь — падручнік для сярэдніх іпколаў “Паэтычная стылістыка”, 1947 г., Кавалеўскі Аўгеп — п’еска для дзяцсй “ШапкаНяўглядка”, паэмы Я.Купалы “Па куцьцю” й “Магіла льва”, зборпік апавяданьняў “Толькі сон” і іпш.

Скаўцкія выданьні: “Скаўцкі спадарожнік”, 1947 г., і ўрэшце часапіс Літаратурнага Гуртка Беларускай Гімназіі ў Баварыі “У вырай”.

1947/48 н. год

Запяткі ў гімназіі пачаліся 1 верасьня. Плрсапалыіы склад настаўнікаў гімназіі быў той самы, што і ў папярлднім навучальным годзе. Гімназію наведвалі 122 вучні: у 1-й кл. 26, 2-й — 25, 3-й — 23, 4-й — 13, 5-й — 5, 6-й — 8, 7-й — 14 і ў 8-й — 8. Заняткі адбываліся на працягу ўсяго навучальнага году безь перашкодаў.

20 сакавіка 1948 году адбыўся трлйці выпуск матурыстых. Атэстаты сталасьці атрымалі: Ганчарлнка Галіпа, Кіпель Вітаўт, Карась Леанід, Лябёдкіп Віктар, Панаў Васіль, Савёнак Зора, Урбап Павал і Харытончык Вольга.

Школыіы годзакопчылі 15 члрвепя 1948 г. з паступным вынікам:

1)  Псраведзепа ў наступныя клясы — 96

2)   Пакінута ў 2-й клясе на другі год — 2

3)   Скончыла Гімпазііо — 8

4)   Выбыла з Гімназіі на працягу года — 16

Разам 122

Па працягу навучальнага году былі дзейнымі літаратурны, драматычны й спартовы гурткі й Скаўтынг. Вучпі гімназіі бралі актыўны ўдзел у адзначэныіі мастацкай самадзейнасьцю гадавінаў, нацыяналыіых сьвятаў і актуалыіых школыіых і лягерных урачыстасьцяў.

1948/49 іі. год

У сувязі з рэарганізацыяй ДП-лягсраў Міхэльсдорф і Віндышбэргэрдорф заняткі ў гімназіі распачаліся толькі ў кастрычніку. Згодна пратаколу №1 періпага ў 1948/49 н. годзс паседжаныія Пэдагагічпай Рады Беларускай Гімназіі імя Янкі Купалы 25 верасыія, было прынята ў 1-ю клясу гімназіі 6 хлапцоў і 8 дзяўчат, у 2-ю клясу 2 хлапцоў і адна дзяўчына, разам 17 вучііяў. Калі да гэтага ліку дадаць 98 вучняў і вучаніц старлйшых клясаў, дык у 1948/49 п. годзе павіппа было б быць 115 вучняў.

Пасьля рэарганізацыі лягераў 4-га кастрычніка 1948 году 55 вучняў з дырэктарам д-рам А.Орсам і 8 пастаўнікамі выехалі ў лягер Віндышбэргэрдорф. У Міхэльсдорфе асталося 60 вучняў і 4 настаўнікі: а. М.Лапіцкі — рэлігія, Заруцкі Юрка — лаціна й пямецкая мова, Кругловіч Мікалай — маляваныіс й Сіцько — ангельская мова.

Для асталых у Міхэльсдорфе вучняў была арганізаваная гімназія. Заняткі ў ёй адбываліся на працягу 1948/49 н. году, які скончыўся ў палавіне чэрвеня 1949 году.¹’

У гэтым жа месяцы жыхары лягеру Міхэльсдорф, а зь імі й піколы, былі перавезеныя ў горад Бакнанг каля Штутгарту (Вюртэмбэргія).

ДП-лягер Віндышбэргэрдорф

Вёска Віпдышбэргэрдорф знаходзіцца ў вельмі маляўнічай гарыстай краіпс — Баварскім Лесе (Байрышэ Вальд), прыблізпа 5-6 км па паўпочны ўсход ад гораду Каму, пры шашы Кам — Фюрт у Баварыі.

На расчышчаным ад лесу адхонным паўдзённа-ўсходнім баку ўзгорку пры піашы ў часе вайны былі пабудаваныя дзераўляныя баракі. Ніжэй баракаў прабягае чыгунка, а за ёю яіпчэ ніжэй цячэ рэчка Камка, прыток Рэгэну.

Выдзеленыя зь іпшапацыянальных лягсраў каля 500 беларусаў у траўні 1947 году былі прывезеныя й паселеныя ў гэтых бараках. Такім чыпам утварыўся Беларускі ДП-лягер Віндышб.эргэрдорф.

Праваслаўныя беларусы перабудавалі адзін барак на царкву, a выбрапая адміністрацыя лягсру прызначыла для дзіцячага садку, пачатковай іпколы й скаўцкай сьвятліцы адзін вялікі барак.

Жыцьцё ў лягеры хутка наладзілася. Пачалі працу дзіцячы садок і пачатковая пікола. Пры школе паўстаў Зьвяз Беларускіх Скаўтаў,

¹¹ Ведамасьці пасьпяховасьці вучняў гімназіі за 1948/49 н. год у школьных актах няма.

які палічваў 45 сяброў, арганізавалася Задзіночапыіе Беларускіх Вэтэранаў па Чужыпе, урачыста адзпачаліся важнейшыя гістарычныя ўгодкі й нацыяналыіыя сьвяты.

Пасьля рэарганізацыі лягераў 1 кастрычніка 1948 г. у Віпдыпібэргэрдорф прыехала група беларусаў зь Міхэльсдорфу, а разам зь імі й Беларуская Гімпазія імя Япкі Купалы, якая пачала працу 4.10.1948 году.

Дзіцячы садок

Увосені 1947 году ў лягеры быў арганізаваны дзіцячы садок. Дзяцей у ім было 11 дзяўчатак і 10 хлапцоў, усіх 21, пры гзтым ад 3-х да 5-ці гадоў было 15 і па 2 гады — 6 дзяцей.

Запяткі адбываліся ў памеіпкапыіі начатковас школы ад 12-с гадзіны дня і да 5-й гадзіны вечару.

Пляп працы: павучаныіе кароткіх малітваў, вывучэньне напамяць кароцепькіх вершаў, маляваныіе, вырэзваньне з паперы розных фігураў, песыіі, гулый і экскурсіі ў лсс і на поплаў.

Дзсці мслі шмат цацак, дастаткова сшыткаў і каляровых алавікоў. Усс гэтыя рлчы атрымалі ад арганізацыі ІМК-і і ІВК-і.

Кіравала садком сп-пя Пэтранэля Марчанка. Стаж працы — адзін год. Асьвета: няпоўная сярэдняя іпкола. Праца пастаўпіцы анлочвалася аргапізацыяй УІІРРА.

1948/49 іі. год

Колькасьць дзяцей у садку:

Год нараджэныія: 1946 1945 1944 1943 1942 1941

Хланцоў               15     -        3      2        3       -     = 23

Дзяўчат               9       5                3        4       1    = 22

Разам                  24      5        3       5       7       1    = 45

Запяткі адбываліся ад 9-й гадзіны да 12-й псрад абедам і ад 14-й да 17-й гадзіны па абедзе па працягу 7 дзён.

Кіравала садком сп-пя Хвалысоўская Яраслава, народжапая 6.12.1926 г. Скопчыла спэцыялыіыя курсы для настаўнікаў дзіцячых садкоў. Мела 21 гадзіну працы ў тыдзснь.

Другая настаўпіца садку — Хадунова Тацяна, пароджапая 16.4.1917 г. Скопчыла сярэднюю школу. Стаж працы 2 гады. Працавала 21 гадзіну ў тыдзень.

Пачатковая школа

1947/48 іі. год

У лягеры была адчыненая беларуская пачатковая школа, якая распачала запяткі 1 верасыія 1947 году.

Для школы ў дзераўляпым бараку былі лрызначаныя два сумежныя, прасторііыя й сьветлыя пакоі-клясы. Умэблявапьпе: у пакоі для 1-й і 2-й клясаў былі мадэрныя, новыя лаўкі, 2 доіпкі, стол, на сьцепах пацыяпалыіы гсрб Пагопя й абразы з нрыроды. У пакоі для 3-й і 4-й клясаў было 4 сталы й 12 лавак, дзьвс довікі, па сьценах герб Пагопя, нацыяпалыіы бсларускі сьцяг, карта Беларусі й некалькі абразоў з прыроды й геаграфіі.

У іпколс было 4 клясы, а ў іх вучняў:

1-я кл. хлапцоў 4, дзяўчат 4 = 8

2-я кл. хлапцоў 7, дзяўчат 5 = 12

3-я кл. хлапцоў 7, дзяўчат 9 = 16

4-я кл. хлапцоў 12, дзяўчат 8 = 20

Разам хлапцоў 30, дзяўчат 26 = 56

Вучні школы карысталіся паступнымі падручнікамі: Лемантар і Чытапка для 1-й клясы М-ча й Арытмэтыка для 1-й клясы Карпенка, “Родны палетак” — чытанка для 2-й клясы Я. Гладкага й “Родпае Слова” М-ча, Чытапка для 3-й кл. (сшытак 2-гі) М-ча, Геаграфія для 3-й кл., падручнік арытмэтыкі для 2-й і 3-й клясаў Русецкага, Чытанка для 4-й кл. “Малюнкі міпулага” Я. Гладкага, Арытмэтыка.

Дзсці добра апрамутыя, абутыя, школу паведвалі акуратпа. У часе трэйцяга перапынку ўсс вучпі атрымлівалі дадатковае харчавапыіе: белы хлеб і какаву з малаком.

Школа адзначала мастацкай самадзейнасьцю Каляднуіо ялінку, нацыяналыіае сызята 25 Сакавіка, Юр’я й Скаўцкуіо гадавіну. Старэйіпыя вучні іпколы належалі да арганізацыі “Беларускія Скаўты па Чужьше”. Апякупом скаўтаў быў сп. А.Асіпчык, а дружыновым сп. Семянчук. Прысяга скаўтаў адбылася перад Вялікадпем і на Юр’я.

Патрэбы школы: Болыпая колькасьць падручнікаў і іпкодьная бібліятэка.

Стаўленьне адміпістрацыі лягеру да настаўнікаў і школы было добрас. Дзякуючы гэтаму школа мела дастаткова школьных матар’ялаў да пісьма й маляваньня. Кіравала школай сп-ня Альпіэ-

ўская Ліда. Скопчыла яна ІІастаўпіцкую сэмінарыю ў ІІясьвіжы. Вучыла 1-ю й 2-іо клясы, а 3-ю й 4-ю вучыў пастаўпік А.Вініцкі да Калядаў, а пасьля да капца павучалыіага году настаўнік Асіпчык Аляксандар. ІІавуку рэлігіі выкладаў ува ўсіх клясах сьвятар А.Лічко.

ІІавучальны год закончыўся ў чэрвспі 1948 г. з паступнымі вынікамі:

1. Псраведзепа ў наступныя клясы з 1-й 5, 2-й 12, 3-й 14 = 31
2. Засталося на друті год у клясе 4-й 1 3. Скончыла школу		= 1 = 19
4. Выбыла з	ІПКОЛЫ	= 5

Разам

Курсы шыцьця і крою

Для жанчып лягсру ў верасыіі 1947 году былі арганізаваныя шасьцімесячныя курсы іпыцьця іі крою. Курсы наведвала 18 жапчып. Настаўніцаю на курсах была ўцякачка з Усходніх Судэтаў.

Курсы ангельскас мовы

ІІа працягу 1947/48 п. году ў лягеры былі дзейныя курсы ангельскае мовы.

Пачатковая іпкола

1948/49 іі. год

Пасьля рэаргапізацыі лягераў у школе было вучняў: 1-я кл. 3 хл. і 4 дз. = 7, 2-я кл. 6 хл. і 4 дз. = 10 = 17 3-я кл. 2 хл. і 3 дз. = 5, 4-я кл. 5 хл. і 10 дз. = 15 = 20

Разам 37

Кіраўпік школы сп. Міхась вучыў 3-ю і 4-ю клясы. Ягопая асьвета: скопчыў Настаўіііцкую сэмінарыю. Стаж працы — 10 гадоў. Настаўніца сп-пя Ганна А. вучыла 1-ю й 2-ю клясы. Асьвета агульнасярэдняя й спэцыялыіая. Стаж працы — 21 год.

Навучальны год закопчаны 4.6.1949 г. з добрымі вынікамі. Вучпі 3-й і 4-й клясаў належалі да Скаўтынгу.

Школа для дарослых

Школадля пспісьмснных старлйшых асобаў была дзейная па працягу павучалыіага году. Наведвала піколу 12 асобаў. Працавалі ў ёіі настаўнікі пачатковае піколы.

Гімназія

1948/49 a. год

Псрад рэаргапізацыяй лягераў Міхэльсдорф і Віндышбэргэрдорф у верасьні адбываліся прыймовыя экзамэпы новых вучняў у розныя клясы гімназіі. Пляп далейшай яе працы зафіксавапы ў пратаколс наступнага зьместу: “Пратакол №3 трэйцяга ў новым павучалыіым годзс паседжаныія Пэдагагічнае Рады Гімназіі імя Япкі Купалы, дпя 29-га верасыія 1948 году.

Прысутпыя: Дырэктар д-р А.Орса й настаўнікі: ІІ.Орса, М.Рагажэцкі, П.Трысмак, А.Каханоўскі, Іван Муха, І.Рытар, Г.Палаіісвіч і Н.Кушаль.

Парадак дпя:

1. Справа далейшай працы Гімпазіі ў сувязі з рэарганізацыяй лягераў Віндышбэргэрдорф і Міхэльсдорф.
2. Справа далейпіага працягваныія экзамэнаў.
3. Розныя.

У справс далейшас нрацы Гімпазіі Пэдагагічная Рада прыпяла настуіі ную пастанову:

У сувязі з рэаргапізацыяй лягераў Міхэльсдорф і Віпдышбэргэрдорф па аснове загаду Дырэктара Субарыі ІРО Рэгэнсбург ад 27 верасыія 1948 году Пэдагагічпая Рада Бсларускай Гімназіі імя Янкі Куналы аднагалоспа пастапаўляе:

1. ІІадалей захаваць Гімназію імя Япкі Купалы з старым пэдагагічпым пэрсаналам і вучпямі, якія будуць у ёй вучыцца й надалей, пасьля ўспомпенай рэаргапізацыі лягераў.
2. У мамэнце пераезду настаўнікаў Гімназіі, вучняў і іх бацькоў у лягер Віндышбэргэрдорф перавесьці Гімназію ў лягер Віндыпібэргэрдорф.

У справе працягу запяткаў выраіпана спыпіць запяткі да панядзелку, паданага ІРО як дзепь псраезду, у сувязі з падрыхтоўкай да пераезду. Калі б дзепь псраезду зь якіх колечы прычыпаў быў адсунены, пачаць у панядзелак нармальныя заняткі ў Гімназіі.

У справе далейшага правядзеныія ўступных і пераводных экзамлпаў пастапоўлепа закопчыць іх у часс выпілй успомненага перагіыпку запяткаў, г. зп. да сыботы, 2 кастрычніка.

На глтым пассджаныіе Плдагагічнас Рады бы;ю скончанас.

Дырэктар Гімназіі А.Орса.

Сакратар Н.Кушаль.

Пасьля рларгапізацыі лягераў 4.10.1948 году, пераехаўшы зь Міхлльсдорфу ў Віндышбэргэрдорф, Беларуская Гімназія імя Я. Купалы распачала заняткі.

У Гімназіі было вучняў: 1-я кл. — 13, 2-я — 15, 3-я — 9, 4-я — 5, 5-я — 7, 6-я — 3, 7-я — 3, 8-я — 6 = 61.

Пастаўпікамі ў гімназіі працавалі:

1. Сьвятар Аляксапдар Лічко, п. 12.5.1899 г. Духоўная сэмйіарыя, стаж працы 20 гадоў.
2. Дырэктар Орса Аляксапдар, н. 24.7.1896 г.

Упівэрсытлт, стаж працы 20 гадоў.

3. Кахапоўскі Аўген, нар. 5.3.1910 г.

Унівлрсытэт, стаж працы 11 гадоў.

4. Куліковіч Патальля, іі. 1.1.1928 г. Сярлдняя школа й Настаўпіцкія курсы.
5. Кушаль ІІатальля, н. 20.9.1904 г.

2 гады ўпівэрсытэту, стаж працы 2 гады.

6. Муха Іван, н. 3.12.1912 г. Плдагагічны інстытут, стаж працы 15 гадоў.
7. Орса Патальля, н. 6.8.1907 г.

Плдагагічны іпстытуг, стаж працы 18 гадоў.

Рллігія

Прыродаведа Геаграфія Беларуская мова й літаратура Ангсльская

мова

Француская й нямецкая мовы

Матэматыка й Фізкультура Беларуская мова

8. Паланевіч Гіпаліт, н. 11.8.1907 г. Гісторыя й

Унівлрсытэт, сгаж працы 20 гадоў.               псыхалёгія

9. Рагажлцкі Мечыслаў, п. 15.3.1890 г. Матлматыка ў 2-й, Унівлрсытлт, стаж працы 28 гадоў. 3, 7 і 8 клясах

ІО.  Рытар Іна, іі. 14. 11. 1906 г.   Пямецкая мова 4-8 кл.

Унівлрсытлт, стаж працы 12 гадоў. Ангельская ў 8 кл.

П.Трысмакоў Парфіры, н. 13.11.1903 г. Фізіка 4-8 кл.

Тлхналягічпы інстытут, стаж 12 гадоў.   Хімія 6-8 кл.

12. Цллсш Мікалай, н. 25.7.1900 г. Гімпазія Прыродавсда ў 1-й, й 2 гады Плдагагічных курсаў. 2-й і 3-й клясах

ІЗ.   Якубовіч ІІіна, н. 10.6.1915 г., 3 гады Лацінская мова ў ўпівлрсытлту, стаж працы 1 год.                          4-8 клясах

Заняткі ў гімназіі адбываліся нармалыіа бсзь псрашкодаў на працягу ўсяго павучалыіага году.

“26 сыіежня 1948 году пастаўнікі, вучні, скаўты і ўсе жыхары лягеру Віндышбэргэрдорф урачыста адзначылі 3-я ўгодкі існавапыгя іі працы Беларускай Гімпазіі імя Япкі Купалы. Гімназія была заснаваііа ў 1945 годзс, хутка пасьля капітуляцыі ІІямеччыны, і за тры гады ахвярнай і выдатпай гірацы зрабіла вялікі ўклад у пашую культуру й нацыяналыіыя дасягпеныіі, ды, іпто найважпейшас, — здолсла выхаваць зпачпую колькасьць моладзі ў пацыяналыіым духу. За тры гады Гімназія мсла тры выпускі матурыстаў, болыпасьць якіх студыюе вышэйвіыя павукі ў розных пямецкіх унівэрсытэтах, палітэхпіках ды курсах замежпых моваў з выдатнымі посьпехамі.

Скаўты, гадунцы Гімназіі, выявілі іія раз сваю нацыяпалыіую стойкасьць і выдатнуіо спраўнасьць у розных спаборпіцтвах і готым самым даюць падзсю, іпто будуць добрымі сынамі нашай Бацькаўіпчыпы.

Пасьля ўрачыстай афіцыйнай часткі, у якой выступаў рад прамоўцаў, адбыўся кавцэрт. У праграму яго ўвайшлі: мэлядэклямацыя гіад хор вершу Я.Купалы “Нёман”, дэклямацыі вершаў у беларускай, пямецкай, лацінскай, ангельскай і францускай мовах, клясычныя й народныя тапцы, вакальныя выступленыіі ды ўрэшце п’сса са сьпевамі й скокамі “Модны піляхцюк”¹’.

У мссяцы травспі адбыўся выпуск матурыстых. Экзам.энацыйпая камісія ў складзе Дыр.эктара д-ра А.Орсы і настаўнікаў: Трысмака ГІ., Палапевіча Г., Рагажэцкага М., Якубовіч II. і Каханоўскага Аўгсна на паседжаныіі 10.5.1949 г. па аснове вынікаў вусных і пісьмовых экзамлнаў пастанавіла выдаць атэстаты сталасьці паступным асобам: Бакуновічу Уладзімсру, Калопіу Кастусю, Кісялю Сьцяпану, Мурагу Лсапіду, Чарпэцкай Гэртрудзе і Орсс Галіпе.

На падставс гадавьгх адзнакаў за 1948/49 павучалыіы год у паступпыя клясы былі пераведзсііы: з 1-й— 10, 2-й — 15, 3-й — 9, 4-й — 5, 5-й — 7, 6-й — 3, 7-й — 3 = 52

Па працягу школыіага году выбыла з Гімназіі = 3

Скончыла 8-ю клясу = 6

Разам 61

Згодна паведамленыпо ІРО аб спыпеньні заняткаў у піколах за тыдзень да перавозу лягеру ў другое месца 4.6.1949 г. навучальны год закончаны.

¹¹ “Скаўцкая Інфармацыйная Служба”, №15, бач.9, сакавік 1949 г.

На працягу году былі д.зейпымі гімназіялыіыя гурткі й аргапізацыя Бсларускіх Скаўтаў па Чужынс. Мастацкаю самадзейнасьцю вучні Гімназіі адзначалі важпейшыя гістарычныя ўгодкі, Калядпуіо ялінку й пацыяпалыіае сьвята 25 Сакавіка.

У лягеры Віндьгшбэргэрдорф Беларусы пражылі да 15.6.1949 г. і былі перавезепыя ў горад Розэнгайм у Ніжпяй Баварыі.

ДП-лягер Остэргофэн

На роўнай прыдупайскай даліпе ў ІІіжпяй Баварыі. пры чыгуначнай стапцыі на лініі Рэгэнсбург — Пасаў, знаходзіцца невялікі, стары горад Остэргофэн. Захаваў ён і да гэтага часу свой сярэднявечны характар.

У цэнтры старога мсста, пры рынку, у гатэлях “Цур Зопэ” і трох іппіых, а таксама ў будынку банку й суду былі паселеныя ўвосепі 1946 году эміграпты-беларусы ў ліку звыін 400 асобаў. Выдзсленыя япы былі зь іншанацыяііалыіых лягераў у Дыпгофільдзе, Ганакэры, Пасаве і ішп.

У лягсры былі арганізаваныя дзіцячы садок, пачатковая школа й гімпазія. Урачыстае адчынспыіе гэтых школыіых установаў адбылося 24 лютага 1947 году.

Для школаў былі прыдзеленыя пакоі-клясы на першым і другім паверхах у будынку суду. Клясы былі прасторныя й сьветлыя, з дастатковай колькасьцю школьных мэбляў. У кажігай клясс па сьцянс вісеў дзяржаўны герб Пагоня, а ў куце сьв. абраз.

У будынку суду была ўладжапа праваслаўная царква, якая, дзякуючы духавенству, палежала да юрысдыкцыі Расейскай Зарубежпай Царквы.

Дзіцячы садок

Другая палавіна 1946/47 н.году

Дзіцячы садок налічваў 17 дзяцей:	1942 г	. 1943 г	. 1944 г.
хлапцоў	3	3	2	= 8
дзяўчат	4	1	4	= 9
Разам	7	4	6	= 17
Запяткі ў садку адбываліся ад 9-і	it гадзіпы раніцы да 12-			й і ад

2-й да 5-й папоўдні, г. зп. 36 гадзін у тыдзепь. Інтэрнацыянальная аргапізацыя ІМКА — ІВКА забясьпечыла садок цацкамі, папсраю, каляровымі алавікамі й іншымі матар’яламі, нсабходпымі для заняткаў дзяцей.

Дзеці ў садку атрымлівалі дадатковае харчаваньне: бслы хлеб і какавуз малаком.

Настаўпіцаіо ў садку працавала сп-ня Кабушка Всра. Асьвета — ііяпоўная сярэдняя школа. Стаж працы 2 гады.

1947/48 н. год

У садку было дзяцей, народжаных у 1942, 1943, 1944, 1945 гг.:

хлапцоў                                           2       3       2      5 = 12

дзяўчат                                            3       1       3      1 = 8

Разам                                               5       4       5      6 = 20

Запяткі адбываліся ў той самай клясе і ў тым самым часе, што і ў панярэднім годзс. Дзсці атрымлівалі ў садку дадатковае харчаваньне. Настаўніцаю ў садку працавала сп-пя В. Кабушка.

1948/1949 іі. год

Паводлс стапу 1-га сакавіка 1949 году, у садку было дзяцей,

народжаных у 1942, 1943, 1944, 1945, 1946 гг.:

хлапцоў          2        1       3      4       3= 13

дзяўчат           1        -        5      4       6= 16

Разам              3        1       8      8       9= 29

Настаўніцаю ў садку да 1 студзеня 1949 году працавала сп-пя Эўлялія Яцкевіч, а ад 1 студзеня 1949 г. сп-пя Гайдзель Ірэна. Яс асьвета: агулыіая сярэдняя й курсы для настаўніц дзіцячых садкоў у Аўі'сбургу. Стаж працы 2 гады.

Дзсці садку бралі актыўны ўдзсл у мастацкай самадзейнасыц, ладжанай пры Каляднай ялінцы, адзначэньні гадавіваў і нацыяналыіых сьвятаў.

Пачатковая школа

1946/47 іі. год

Арганізацыйпа школа мсла тры клясы, а ў іх было вучпяў: 1-я кл. — 7 хл. і 12 дз. = 19, 2-я — 10 хл. і 5 дз. = 15, 3-я — 10 хл. і 2 дз. = 12, а ўсіх разам было 46.

Штодзённа заняткі адбываліся ў другой зьмепс й пачыналіся a 2-й гадзіне папоўдні.Кажііая кляса вучылася асобпа.

Настаўнікі іпколы:

Канарчук Вольга вучыла другую клясу. Асьвета: п лдагагі ч пас вуч ы л і 111 ч a.

Кунцлвіч Мар’я вучыла 1-ю клясу. Асьвета: пэдагагі чі іае вуч ы л і і п ч a.

Язэп Чорпы вучыў 3-ю клясу. Асьвета: агулыіая сярэдпяя.

Згодпа пастановы Плдагагічнас Рады ад 7.6.1947 г., навучалыіы год закопчапы 24.6.1947 г.

1947/48 н. год

Запяткі ў школе пачаліся 1 всрасыія ў тых самых клясах і вяліся ў тым самым часс дня, як і ў папярлдігім годзе.

У школе было вучняў: 1-я кл. хл. і 6 дз. = 6

2-я кл. 7 хл. і 6 дз. = 13

3-я кл. 5 хл. і 5 дз. = 10

Разам 12 хл. і 17 дз. = 29

Заняткі адбываліся на нрацягу ўсяго павучалыіага году, які закопчыўся 12 члрвсня 1948 году.

Настаўнікі: Язлп Чорны вучыў 1-ю клясу, Сьцяпап Кірылік 2-ю і Мар’я Купцэвіч 3-ю.

1948/49 іі. год

Навучальны год пачаўся 1 всрасыія ў новых, адрамантавапых клясах у будыпку банку. У піколс было вучпяў:

1-я кл. 3 хл. і 2 дз. = 5

2-я кл. хл. і 6 дз. =   6

3-я кл. 7 хл. і 5 дз. = 12

Разам 10 хл. і 13 дз.    =         23

Настаўпікі школы: сн. сп. Мікуліч Мар’я вучыла 1-ю й 2-ю клясы. Кірылік Сьцяпан З-іо і Вініцкі Алесь выкладаў сьпевы ува ўсіх клясах. ГІавучалыіы год закопчаны ў палавіне члрвеня 1949 году.

Вучпі пачатковае школы бралі ўдзсл у мастацкай самадзейнасьці ў часс школьных урачыстасьцяу, зьвязаных з распачацьцем і заканчлпыіем навучалыіага году, Калядпай ялінкі, нацыяналыіага сьвята 25 Сакавіка і ішп.

Вучііі 2-й і 3-й клясаў належалі да Беларускага Скаўтынгу (Ваўчапяты).

Школа для дарослых

1948/49 іі. год

Зь ііяпісьменных старэйпіых асобаў было створана тры групы: 1-я мела 7 жапчып і 2 мужчыпы, вучыў пастаўнік Савёпак Лявоп. 2-я — • — 6      —                     настаўпін Вініцкі Алесь.

3-я — • — 6   —                                      цастаўнік Кірылік Сьцяпап.

Выпікі навучапьня: На працягу году дарослыя вучні вучыліся чытаць, пісаць і лічыць. Атрымалі адпаведныя пасьветкі, якія далі ім права па эміграцыю ў тыя краіны, у якія няпісьмспііыя эмігранты нс нрыймаліся.

Курсы апгсльскае мовы

3 пачаткам навучальнага году ў лягеры быў аргапізаваны курс ангельскай мовы. Паведвала яго 24 асобы. Япы былі падзелспыя на дзьвс групы. Заняткі адбываліся вечарам у піколс тры разы па тыдзснь. Кажпая лекцыя трывала адпу акадэмічпую гадзіну. Настаўпік — Яськевіч Павал.

Драматычпая студыя

На працяіу 1948/49 году была дзейпая драматычпая студыя пад кіраўпіцтвам артыстага Лўгепа Кавалеўскага. Арганізаваў ёп драматычпы гурток, сябрамі якога былі пераважпа вучпі гімпазіі.

Гімназія

Пасьля афіцыйпага адкрыцьця гімназіі 24 ліотага 1947 году заняткі ў ёй адбываліся безь перапікодаў па працягу ўсяго папучалыіага году, які скопчыўся 24.6.1947 году.

Гімназія мела тры клясы з наступным лікам у іх вучняў:

1-я кляса хлапцоў 11, дзяўчат 5 = 16

2-я кляса хланцоў 9, дзяўчат -6=15

3-я кляса хлапцоў 5, дзяўчат -2 = 7

Разам хлапцоў 25, дзяўчат 13 = 38

Настаўнікі гімназіі:

1. Дырэктар сп. Савёнак Лявон, нарадз. 26.6.1897 г. Матэматыка Асьвета: вышэйшая пэдагагічная.
2. Сьвятар Лупіж Іван, н. 7.9.1906 г. Сярэдняя духоўная.
3. Адамовіч Антон, п. 26.6.1909 г. Вышэйшая пэдагагічная.
4. Кунцэвіч Мікола, н. 3.1.1909 г. Юрыдычны факультэт Унівэрсытэту.
5. Кабушка Уладзімер, п. 13.12.1910 г. Сярэдняя агульная.
6. Манькоўскі Пётра, н. 12.7.1916 г. Няскончаная вышэйшая пэдагагічная.
7. Равенскі Мікола, п. 5.12.1886 г.

Вышэйпіая музычная (Кансэрваторыя).

8. Савёнак Апалёнія, н. 8.10.1901 г. Выіпэйшая пэдагагічная.
9. Станкевіч Зінаіда, н. 2.12.1909 г. Вышэйшая пэдагагічная.

Рэлігія

Гісторыя

Лаціпская й нямецкая мовы Гсаграфія

Ангельская мова

Пяяньнс

Беларуская мова й літаратура Прыродавсда й фізыка

Вынікі навучаныія:	пераведзсна ў	выбыла	экзамэны
	наст. клясу		ўвосені
1-я кляса	15	-	1     = 16
2-я кляса	13	2	= 15
4-я кляса	7	-	= 7
Разам	35	2	1         = 38

1947/48 н. год

У гімназіі было 27 вучняў: 1-й кл. 5 хл. дз. = 5

2-й кл. 10 хл. 3 дз. = 13

3-й кл. 5 хл. 1 дз. = 6

4-й кл. 2 хл. 1 дз. = 3

Разам 22 хл. 5 дз. = 27

Гімназія працавала безь перашкодаў па працягу ўсяго п. году, маючы калектыў пастаўнікаў з папярэдпяга году.

Вынікі навучаньня: Вучні ўсіх клясаў пераведзеныя ў наступныя клясы, за выняткам вучня 2-й клясы Будніка Сьцяпана, які выбыў з гімназіі.

1948/49 п. год

3 всрасыія пачаўся навучальны год багаслужбаю ў царкве. Школы месьціліся ў будынку гарадзкога банку. Апрача пакояўклясаў, была й вялікая заля, у якой адбываліся розпыя іпкольныя й лягерпыя ўрачыстасьці, прысьвечалыя школьным і нацыяналыіым сьвя'гам, а таксама сцэпічпыя паказы, капцэрты й всчары 11 ы.

Гімназію наведвала 34 вучпі:

1-я кл. 8 хл. і 6 дз. = 14

2-я кл. 5 хл. і дз. = 5

3-я кл. 8 хл. і 2 дз. = 10

4-я кл. 4 хл. і 1 дз. = 5

Разам 25 хл. і 9 дз. = 34

Пастаўнікі гімпазіі:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Вініцкі Алесь (Дырлктар) Сьвятар Жарскі Іван Адамовіч Аптоп Арцюх Язэп Д-р Гайдзель Пётр Кендыш Васіль Кунцэвіч Мікола Равенскі Мікола Савёпак Апалёпія

ІО.Стапкевіч Зіпа

11 .Кірылік Сьцяпан

I Матэматыка, геаграфія, рысункі Рэлігія

Апгельская, нямецкая мовы, фізыка Лацінская мова Матэматыка Матэматыка

Ангельская мова Сьпевы

Беларуская мова Гісторыя й прыродаведа Фізычнас ўзгадаваіі ьне

На працягу навучальнага году выбыла 6 вучняў. Пераведзена ў паступпыя клясы 22, асталося на другі год у клясе 6 = 34. Навучальны год закончаны экскурсіяй на раку Дунай 10.6.1949 г.

Пастаўнікі гімпазіі пімат часу аддавалі падрыхтоўцы вучняў да ўрачыстых адзпачэньняў Каляднай ялінкі, гістарычных гадавіпаў і нацыяналыіых сьвятаў, сярод якіх першае месца займалі сьвяты 25 Сакавіка, угодкі Слуцкага паўстаньня й дзень Каліноўскага. У праграмы адзпачэньня ўваходзілі дэклямацыі, сьпевы, сцэнічныя паказы, скокі й актуальныя рэфэраты.

Усе вучпі гімпазіі належалі да Беларускага скаўтынгу.

3 жыцьця лягеру

Пазаіпколылая культурна-асьветная праца ў лягеры канцэнтравалася пры школах, Згуртавапьні Беларускіх Скаўтаў, Беларускім Жаночым Згуртавапьні й Задзіночаныіі Беларускіх Вэтэрапаў.

Настаўнікі часта чыталі для жыхараў лягеру і вэтэрапаў лекцыі на гістарычныя й актуальныя тэмы.

Камгіазытар Мікола Равенскі арганізаваў з вучняў гімпазіі й лягернай моладзі мяшаны хор, зь якім у лягеры часта ладзіў канцэрты, a таксама браў удзел у адзначэньні гадавінаў і нацыяналыіых сьвятаў.

Драматычны гурток пад кіраўніцтвам артысты А.Кавалеўскага даваў паказы на мясцовай лягернай сцэне, а часамі і ў іншых беларускіх лягерах.

Заснаваны 15 лістапада 1946 году Другі Сьцяг Беларускіх Скаўтаў у Остэргофэне актыўна піколіў скаўтаў і наладжваў імпрэзы ў лягеры. Другі Сьцяг удзелыіічаў у канцэрце, прысьвечаным сустрэчы ІІовага Году, скаўты наладзілі калядаваньне з зоркай, аргапізавалі Калядпуіо яліпку з мастацкай самадзсйнасьцю, бралі актыўны ўдзел у адзначэньні нацыянальных сьвятаў.

Беларускас Жаночае Згуртаваііьне вяло культурна-асьветную працу сярод дарослых жыхараў лягеру: ладзілі вечарыны, арганізавалі жаночыя гурткі вышываньня, пляцепьня й ліквідацыі пяпісьменнасьці сярод жанчып. Зь ініцыятывы Жаночага Згуртаваньня ў дзснь вялікага нацыянальнага сьвята 25 Сакавіка была адчыненая ў лягеры выстаўка ручных вырабаў нашых жанчып, крыху манэт з часоў паіпага Вялікага Княства і крыху малярства. Выстаўка трывала тры дпі. ... У ваколіцы Остэргофэну хіба ня было інтэлігептнага псмца, які пс паведаў выстаўкі. Былі пямецкія настаўнікі, якія радзілі й сваёй школыіай моладзі паглядзець выстаўку. Былі жыхары гораду, былі й сяляне. Усе захапляліся тканінамі, зроблепымі рукамі беларускай жанчыпы, захапляліся й ручнымі вышыўкамі. Падзіўлялі здолыіасьці, замілаваньне да прыгажосьці й вытрываласьць у гграцы нашых жанчып... ¹¹

“У нядзелю, 23 траўня 1948 году, у лягсры Остэргофэн адбылася ўрачыстая Акадэмія ў гонар Маці, зладжаная сіламі мясцовай гімназіі, пачатковай ніколы й скаўтаў. Пасьля прывітаныіяў і рэфэрату аб Беларускай Маці, прачытанага гімназісткаю 5-е клясы Валянтынай Шэўчук, прайшла вялікая мастацкая праграма, у склад якое ўвайшлі

Паводле “Скаўцкай Інфармацыйнай Службы", №6, бач.7, 1947 ,бач. 7. ^г> “Скаўцкая Інфармацыйная Служба”, №1, 1948 , бач. 16.

сцэнічныя абразкі, дэклямацыі, сьпевы й скокі. Акадэмія прайпіла зь вялікім посьпехам, у чым была заслуга остэргофэпскіх матак, настаўпіцаў і дзяцей.²⁾

Задзіночаныіе Беларускіх Вэтэрапаў мела раз на тыдзснь лскцыі з гісторыі збройнага змаганыія нашых продкаў з ворагамі й выступала арганізавана ў часс адзпачэныія нацыянальных сьвятаў і гадавінаў.

Остэргофэп, як рапсй Рэгэнсбург, стаўся цэнтрам дзейпасьці беларускай эміграцыі. У лягеры адбываліся міжзопныя зьсзды прадстаўнікоў розных беларускіх арганізацыяў. Лягер быў пунктам разьмяшчэныія Беларускага Нацыяналыіага Цэнтру, які выдаваў тут нелегальны ідэйна-палітычпы рататарпы часапіс “Рух”, Беларускага Нацыяпалыіага Камітэту (БІІК) на Амэрыканскую зону, Беларускага Цэптральнага Камітэту па Нямеччыпу, рэдакцыі газэты “Бацькаўшчына” і часапісу “Сакавік”, пра якія ніжэй даюцца кароткія інфармацыі.

Пасьля заканчэныія вайпы й арганізацыі ДП-лягераў у Заходняй ІІямеччыне з дазволу мясцовых уладаў УНРРА пачала выходзіць лягерпая прэса. Выдавалася яна за копіт сваіх жыхараў рататарным спосабам і мсла мясцовы характар.

Бсларускі Цэптралыіы Камітэт увесь час імкпуўся атрымаць у адпавсдных уладаў дазвол на друкаванае слова для беларускіх высялспцаў. Урэшце быў атрыманы дазвол (ліцэпзія) ад “Цывілыіага Аддзелу Амэрыканскай арміі”(АПО 757) на выдавапьне газэты “Бацькаўшчына” і часапісу “Сакавік”.

31 кастрычніка 1947 году выйіпаў з друку першы нумар газэты “Бацькаўшчына”. Ідэялягічныя пазыцыі газэты й галаўнейіпыя задапыіі, якія яна псрад сабою паставіла, найлспей ілюструе перадавіца:

“Чаму — “Бацькаўшчына”, калі мы па чужыне? ... I ўсё-ткі мы важымся сяныія папісаць тут па сваім сьцягу толькі гэтае адзіна-адзіпае слова — “Бацькаўіпчына”. I усё-ткі мы важымся цьвердзіць, што пя мас права чалавек, дый ня можа проста, адвярпуцца ад свае Айчыны, разарваць зь ёй усё, як ня могуць, ня ў стане пават адвярпуць і адлучыць яго ад яс ніякія ў сьвеце гвалты, ніякія зялезныя заслоны ці запоны.

Бо Бацькаўпічына — гэта ж пя толькі зямля бацькоў і бацькоў бацькоў, аж у глыбкі сівых пакаленыіяў. Бо Бацькаўшчына — г.эта найперш уся спадчыпа гэных пакаленысяў, увесь духовы пабытак іх, пераказваны з роду ў род і не дзеля таго, каб яго занядбаць ці зусім выкіпуць, ці схаваць, закапаць у зямлю назаўсёды, а якраз на тое, каб нашырыць і павялічваць, памнажаць і пераказваць далей нашчадзі. I гэтая Бацькаўшчына — нс ў зямлі, а ў людзях псрпіым і галоўным

чынам. Яна ў нас самых, у напіых душах, і ад Яс ня можам адцурацца, “як ад рукі, ад нока”.

Так, запраўдпая Бацькаўшчына — гэта найпсрпі людзі, гэта й мы таксама. I хіба пя мы тут, на чужынс, сяпыія ня толькі можам і масм, алс пават проста мусім быць спадкаемцамі і перахавальнікамі-разыйвалыіікамі ды далсйшымі псраказьнікамі тае спадчыпы бацькоўскіх і дзядоўскіх-прадзсдаўскіх пакалсныіяў? Хіба пя мы першым чынам, і хіба пя мы нават бадай адзіныя? Бо ж гісторыя сяпыія павярнулася так, што там, на зямлі бацькоў, якраз пяма месца гэтай запраўдпай Бацькаўіпчыпе,— няма месца пад сонцам, хіба што ў глыбокіх падзямельлях, хіба што ў глухмяпі пушчаў-лясоў, хіба што сярод дзічыні балотаў-бапіаў, дый то да часу толькі, пакуль не асоча, не апора й ня выпара адтуль пройма-чужынец, кат-прыблуда. Бо гэная вядзьмарская “дыялектыка”, распаношыўпіыся чыста біблсйнай “гідкасьцяй запусьценыія па сыіятым месцы тым”, устапавіла сяныія запраўднуіо чужыпу па напіай Бацькаўшчынс. I ці ж не адзіным адказам na гэта, ці не адзіпым ратункам мусіць быць адваротнае — станаўлсныіе й згуртаваныіе БЛЦЬКАУШЧЫНЫ на ЧУЖЫНЕ? Да готага мы й хочам імкпуцца, да гэтага будзсм заклікаць і ўсяляк прычыііяіі.іі.а праз гэтую зь вялікімі цяжкасьцямі нарэшцс здабытуіо трыбупу свас нацы яналыіае газэты. Хай жа й будзе гэта такая трыбуна Бацькаўшчыны на чужыне!

Але ў гэтай жа [юўніцы ляжыць абавязак, і ня толькі ўсіх нас, як ііацыяналыіае й грамадзкае цэласьці з усімі ейнымі ворганамі й пляцоўкамі, а й павінпасьць кажнага з пас, кажнага суродзіча ўпаасобку. Нашыя сябры ў долі-пядолі, “перамяіпчзнцы” іпіпых народаў — украінцы, лстувісы, палякі, расейцы і інш., якім павічасыцла раней за пас здабыць сваю ііацыяпалыіуіо прэсу, ужо даўпо й намагалыіа арыснтуюць празь яе сваіх суродзічаў-змігрантаў у тым адзіна правілыіым кірунку, іпто кажны выгнапец мусіць стацца сьведамым адказнасьці прадстаўпіком і паслом-амбасадарам свас запраўднас Бацькаўпічыпы. Гэтае заданьне ня меіпп актуалыіае й для кажнага з нас, і стала нагадваць яго нашым суродзічам ды адпаведна зброіць іх дзеля выкананыія гэтае важпас й разам пачэснас ролі — таксама будзе нашым заўсёдным імкненьнем.

I япічэ адно, гэтым разам апоіпняс. Ставячы паперад Бацькаўшчыну, як лгодзей, мы зусім пс мапімося зракацца й бацькаўскас зямлі, адварочвацца ад родных бацькаўскіх гопяў ці прапаведваць такое зрачэньне й адварот. Мы ня толькі цьвёрда перакананыя, што зварот гэным гопям іхнага запраўды роднага й бацькаўскага для нас характа-

ру можа й мусіць адбыцца адпо празь людзей, што самыя захаваіоць у сабс гэты характар, захаваюць як тут, у нас, так і там, на сяныіяшпяй чужыпе — на Бацькаўіпчыне.

Мы глыбака всрым у вепічыя словы нашага гімну: “He загінс Край Забраны, пакуль будуць людзі”.

I пам таксама верыцца й роіцца тое, праз што натхііёпавізіяпістычна пяяў адзін з пашых палтаў-пакутнікаў якраз дваццаць год таму:

Будзе дзень сьвяточны, Дзень Другога Прыйсьця,

Прыйдуць Маці з Сынам, на услонс сядуць.

Расіпумяцца клёны, расшуміцца лісьце, Будзе сьвяткавапьне песеннае ў садзе.

Прыйдуць зь песыіяй тыя, што сабе ня лгалі,

Што сьлязу рапялі па сырым кургане.

Параходы ў ходзс падаюць сыгналы,

Размываюць хвалі цёс гранітных граняў.

Сяныія і для нас — лмігрантаў гэтыя словы пабіраюць яшчэ спэцыфічпага й пры тым всльмі рлальнага адценыія, аб якім, плўна, пя думаў, дый іія мог думаць тады палта. Але сяныія ўжо мы чуем у іх сыгпалы ня толькі аддаленьня-адплыцьця яшчэ далей ад родных бсрагоў, адплыцьця нямінучага, плўна ж, для шмат з нас, — але й магутпую пабудку, што скліча нас некалі — хоць і з краю сьвету — на Вялікі Дзень Другога Прыйсьця, на сьвяткаваньне песеннае ў садзе бацькоўскім — да Маці-Краіны.

Адпо няхай Яна — Бацькаўпічына-Маці — вечна будзе з намі і ў нас, у слрцах, у душах, у думах і ў чынах нашых.

I пяхай станецца”.

Вышэй паданая нерадавіца была папісаная першым Рэдактарам “Бацькаўшчыны” сп. Антонам Адамовічам.

Газлта “Бацькаўшчыпа” на працягу амаль дваццаці гадоў свайго існаваныія захоўвала чысьціню пезалежніцкае ідлі, трымала духовую лучпасыц» з Бацькаўнічыпай інфармацыямі аб ейным становішчы пад балыпавіцкай акупацыяй і служыла лучнікам для бсларускае лміграцыі, раскінутае па сьвеце.

Нумары 1-ы і 2-і літаратурна-грамадзкага часапісу “Сакавік” выйшлі з друку ў 1948 годзе. Па гэтым ён і скончыў сваё існаваньне.

13.6.1949 году жыхары лягсру, а зь імі і ўсс арганізацыі былі перавезсныя ў горад Розэнгайм і паселепыя ў Піянэр-Казармах.

ДП-лягер Шляйсгайм

Горад Шляйсгайм знаходзіцца пры чыгуначпай стапцыі каля г. Мюнхэну ў Баварыі. Здаля ад стапцыі. пры лссе, у дзераўляных бараках быў ДП-лягер. Еп быў досыць вялікі: больш за тысячу расейцаў, 350 украіпцаў і 128 беларусаў. Прапарцыйна кажная сотня выбфала адпаго прадстаўпіка ў лягерны камітэт. Маючы адпаго прадстаўніка, беларусам вельмі цяжка было праводзіць мерапрыемствы, патрэбныя ў нашых нацыяналыіых інтарэсах.

Адкрыцьцё беларускіх навучалыіых устаповаў спатыкала таксама пэўныя цяжкасьці. Расейцы прапапавалі беларусам пасылаць сваіх дзяцей у іхны дзіцячы садок і пачатковую школу.

Пасьля звароту да амэрыканскіх вайсковых уладаў у гэтай справс беларусам было дазволена адчыняць свае школыіыя ўстановы.

Дзіцячы садок

У лягсры для бсларускіх дзетак у вску ад 3-х да 6-ці гадоў быў зарганізаваны дзіцячы садок. Усіх дзяцей у садку было 18, у тым ліку 7 хлапцоў і 11 дзяўчат.

Кіравала садком пастаўпіца сп-іія Ніпа Рагуля. Разам зь ёго працавала настаўніца сп-ня Парася Высоцкая. Мслі яны сярэдшою агульную асьвету.

Заняткі адбываліся ў даволі вялікім і сьветлым пакоі. Кляса была недастаткова ўмэбляваная, а піафы зусім пя было.

Пляп дзёнпай працы ў садку: малітва, сапітарны агляд, ііавучаньнс вершаў, маляваныіе, лічэныіе да 5-ці, пяяныіе, гулып, гімпастыка, лепка з плястыліны розных фігураў і выстаўка малюпкаў.

Дзеці ведалі даволі шмат вершыкаў, якія ахвотіта дэклямавалі. Бралі ўдзсл у мастацкай самадзейнасьці ў часе адзначэньня нацыяналыіых і Калядпых сьвятаў: дэклямавалі вершы, сьпявалі й выкопвалі на сцэне пацыяпалыіыя скокі.

Адміністрацыя лягеру давала каляровыя алавікі й сшыткі. У працы зь дзецьмі адчуваўся псдахоп цацак, якія час ад часу куплялі пастаўніцы па сабраныя грошы. I Ія было й дзіцячас літаратуры. 3 гэтас прычыпы настаўпіцы былі змушаныя інукаць патрэбны для навукі дзяцей матар’ял.

Дзеці штодзённа атрымлівалі булачкі, а да іх часта й какаву з малаком.

Працу настаўніц аплочвала ІРО.

Бсларуская пачатковая школа

Пачатковуіо школу адчыпілі ў всрасьні 1947 году. Прыдзелены для піколы ў дзсраўляпым бараку вялікі пакой перагарадзілі, паставілі нялікія сталы і ўслопы. Такім чыпам былі ўладжаныя дзьве клясы.

У школе было вучняў:

1-я кляса хлапцоў 2, дзяўчат = 2

2-я кляса хлапцоў 3, дзяўчат 2, = 5

3-я кляса хлапцоў 1, дзяўчат 3, = 4

4-я кляса хлапцоў 1, дзяўчат = 1

Разам хлапцоў 7, дзяўчат 5, = 12

Настаўнікі піколы:

І    .Спадар Родзька Філарэт, вучыў 1-ю й 2-ю клясы.

Асьвета: сярэдняя пэдагагічпая. Стаж наст. працы — 35 гадоў.

2   .Спадар Вадэйка Капстанцііі, вучыў 3-ю й 4-ю клясы.

Асьвета: вышэйшая пэдагагічпая. Стаж паст. працы — 40 гадоў.

3   адчыпспыіем беларускіх павучалыіых установаў у лягеры пачалося беларускае пацыяпалыіае жыцьцё. Напіыя арганізацыі ладзілі актуалыіыя сьвяткаваныіі, а школа й дзіцячы садок дэклямацыямі й сьпевамі ўпрыгожвалі іх і падавалі ім болып урачыстасьці.

Школа існавала да 1949 году. Летам гэтага году бсларусы з Шляйсгайму пераехалі ў ДП-лягер Розэнгайм, а разам зь імі пераехалі ііавучалыіыя ўставовы й скаўцкая аргапізацыя.

ДП-лягер Алендорф — Мэнхэнгоф — Альтэнштат

У   польскім лягсры Алендорф, педалёка ад гораду Марбургу (Pa­ean) у 1946 годзе заргапізавалася беларуская група. Для беларускіх дзетак была адчыненая й беларуская пачатковая школа. Дзяцсй у школе было 12. Настаўпіцаю нрацавала сп-пя Софія Дубяга.

Улетку 1947 году беларускуіо групу перавезьлі з Алендорфу ў ДПлягер Мэпхэнгоф каля гораду Касэлю. Па пацыянальным складзе лягер быў мяшапы. Пайболып было расейцаў, у іхпых руках была й адміпістрацыя лягеру.

У верасыіі 1947 году ў лягеры пачала працу беларуская пачатковая школа. Дзяцеіі у 4-х клясах было 15.

Настаўнікі школы: Софія Дубяга і інжыпэр Часлаў Ханяўка.

Навучалыіы 1947/48 год закопчыўся ў чэрвсні 1948 г.

1948/49 ii. год.

1-я кляса, хлапцоў 1, дзяўчат = 1

2-я кляса, хлапцоў 2, дзяўчат = 2

3-я кляса, хлапцоў 2, дзяўчат 2 = 4

4-я кляса, хлапцоў 5, дзяўчат 3 = 8

Разам хлапцоў 10, дзяўчат 5 = 15

Настаўпікі іпколы Софія Дубяга і Часлаў Ханяўка.

Увссну 1949 году бсларуская група з Мэнхэнгофу была перавсзская ў польскі лягср Альтэнштат у Верхняй Баварыі. Школа працягвала працу і ў чэрвені 1949 г. закончыла навучальны год.

Улетку 1949 году беларусаў з Альтэнштату перавезьлі ў беларускі ДП-лягср у горадзс Розэнгайме.

Скаўтыііг

22 студзепя 1947 году ў лягсры Алендорф паўстаў Зьвяз з 22 бсларускіх скаўтаў і скаўтак: дзьвс дружыпы хлапцоў і адна дружына дзяўчат. Такім чынам утварыўся 5-ты Сьцяг ЗБСЧФ

Беларуская група нсрасхала з Алсндорфу ў Мэнхэнгоф, а разам зь імі й 5-ты Сьцяг ЗБСЧ, дзе скаўты працягвалі далей свас заняткі.

Сьцяжпы 5-га Сьцягу быў удзслыіікам 2-га Зьезду (зьлёту) старэіііпых скаўтаў і скаўтак у Остэргофэне 8—9—10 жніўля 1947 г. ²¹

У жпіўпі ў лягср, арганізавапы ІМКА, пасхалі нашыя скаўты. Лягср знаходзіўся каля самага возера Эдэр у мясцовасьці, якая з правам лічыцца самаю прыгожаю мясьцінаю Гэсэну, недалёка ад 800гадовага замку рыцараў-разбойнікаў — Вальдэк.

Агулыіым Кіраўніком і душоіо гэтага лягеру была кіраўнічка Касэльскай акругі міс С.Дрэср (півэдка). Пачалыііцай лягсру дзяўчатак была міс Аўп (эстонка), а хлопцаў — Пузінаўскас. Лягер быў зроблены так, каб дзсці розпых пацыяў магчыма болып збліжаліся. Лягер быў падзелсны на 4 вёскі, і кажная нацыя ў вёсцы мела па адпоіі палатцы.

Наіпыя скаўты, расейцы, латышы й летувісы былі ў формах. Дух і парадак у лягеры быў скаўцкі. Ацэньвалася чысьціня палатак, бы.іі лягерпыя вогпіпічы і скаўцкія запяткі. Бсларуска-расейская палатка ў лягсры хлопчыкаў была псршай па акуратнасьці й парадку і атрымала ў канцы лягеру ўзнагароду.

¹¹ “Напагатове”, №2-3, 1947.

^2> “Напагатове”, №9, 1947.

Лкрамя ўсіх відаў спорту, напіыя скаўты займаліся тапаграфіяй і зрабілі плян лягеру.

Пасьля двух тыдняў лягсру ўсс ўдзелыіікі прыбавілі 1-3 кг вагі, пабылі сілаў і здароўя для надыходзячай зімы.

Лягер дружыпы ў Валеродэ Вальд каля Касэлю быў арганізаваны сп. Монэ — прадстаўніком Лёнданскага Бюро для Скаўтаў ДП. У лягеры ўдзелыіічалі дружыны ўсіх ДП нацыянальнасьцяў і замежпыя госьці.

Беларускія скаўты зь Міхэльсдорфу занялі некалькі періпых месцаў на змаганьнях.

14 верасыія ў памешканыіі бсларускай іпколы адбылася першая сустрэча скаўтаў пасьля летніх лягераў. У якасьці гасьцей прысутпічалі пачалыіік рассйскіх скаўтаў і прыежджы зь Міхэльсдорфу скаўт Дубяга. '•

ДП-лягер Розэнгайм

Даволі вялікі й прыгожы горад Розэнгайм знаходзіцца па лсвым беразе ракі Іп, на паўдзёшіы ўсход ад г. Мюпхэну (Баварыя). Горад разбудаваўся ііа роўнай прыальпійскай даліпе. На скраю гораду быў комплекс двупавярховых муравапых будыпкаў, г.этак званыя “Піянэр-казармы

У палавіпе чэрвеня 1949 году ў гэтых казармах былі паселеныя бсларусы, прывезеныя зь лягераў Віндышбэргэрдорф, Остэргофлн, Альтэшптат і Шляйсгайм. Апрача беларусаў, якія занялі пекалькі будынкаў, быў тут і аддзел (суб-арыя) ІРО зь яго шматлікімі, псраважпа расейскімі й югаславянскімі, працаўпікамі. Гэтыя апошнія тварылі працоўны лягер, а ўсс разам з прыбылымі сюды беларусамі складалі ДП-лягер і мелі агульны лягсрпы камітэт, балыпыіпо якога складалі расейцы. Старшыпя Лягернага Камітэту й Камандант лягсру былі беларусы.

У адпым з казармавых будыпкаў бсларусы ўладзілі прыгожую праваслаўпую царкву імя сьв. Мікалая, зусім незалсжпуіо ад юрысдыкцыі Расеііскай Зарубежнай Царквы. Сьвятарскія абавязкі ў царкве выконваў ераманах Уладзімер Тамашчык, кандыдат па япіскапа Бсларускай Аўтакефалыіай Праваслаўнай Царквы.

Былы спіскапат БАПЦ пасьля далучэныія “разам зь мірапамі”

¹¹ "Праваслаўны Беларус”, №3,1948, бач 8—9.

да Расейскай Зарубежпай Царквы ўнссь час імкпуўся прыбраць у свае рукі праваслаўных бсларусаў. Вось і цянср, давсдаўшыся, што беларусы арганізавалі незалежную ад яго праваслаўпую царкву, Расейскі Зарубежны Сыпод уладзіў у лягсры сваю расейскую — не Мікалаеўскую, а “Нікольскую” — царкву з мэтаю перацягнуць да сябе верпікаў бсларускай псзалсжнай царквы. Апрача гэтага, былы беларускі епіскапат рабіў стараныіі ў адпаведпых уладаў атрымаць дазвол па пераезд з Тырсгайму ў беларускі лягср у Розэпгайме, a таксама прызначыў выкладчыкам рэлігіі ў бсларускія піколы сьвятара-расейца. Бсларусы катэгарычна адмовіліся прыпяць іх у своіі лягср, а дырэктар беларускіх школаў нс прыняў выкладчыка рэлігіі.

У бсларускай лягернай царквс ва ўрачыстых абставінах, у прысутнасьці жыхараў лягсру й шматлікіх дэлегатаў, якія прыехалі ад царкоўпых, грамадзкіх і палітычпых аргаігізацыяў іншых пацыяпальнасьцяў, 19.12.1949 году япіскапамі ўкраінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы — Платонам і Вячаславам — срамапах Уладзімер Тамашчык быў хіратанізаваны на япіскапа БАПЦ і прыбраў імя Васіль.

Такім чынам у Розэнгайме, у лягсрнай царкве быў зьдзейсыісны факт вялікага гістарычнага зпачэньня — аднаўленыіе Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўпай Царквы.

Дзіцячы садок

У канцы чэрвеня 1949 году ў лягсры быў зарганізавапы дзіцячы садок. Для заняткаў дзяцей садку была прызначана вялікая заля па першым паверсе казармы. Заля была адпаведна ўмэбляваная, для заняткаў мелася пімат цацак, каляровых алавікоў, паперы й плястыліны.

У садку лічылася 38 хлапцоў і 36 дзяўчат, усіх 74. У гэтым ліку было 17 хлапцоў і 14 дзяўчат беларусаў, якія фактычна й тварылі д.зіцячы садок, бо дзеці іппіых ігацыяпальнасьцяў з “працоўнага лягеру” садок не наведвалі.

Запяткі ў садку адбываліся ад 9-й гадзіны раніцы і да 4-й гадзіны папоўдні, з двухгадзінным перапыпкам на абед.

Дзсці пітодзённа атрымлівалі ў садку сыіедапыіс: булачкі й какаву з малаком. I Іастаўпіцамі ў садку працавалі сп-чны Юзя Б. — Кіраўнічка — і Всра Філіпава.

Welfare IPO вельмі добра апекаваўся дзецьмі садку. Дзеці былі акуратпа й добра апранутыя, накормлепыя, на запятках чуліся свабодпымі, вясёлымі й паагул мелі добры вьггляд.

Дзеці садку бралі дзейпы ўдзел у мастацкай самадзейпасьці ў часе Каляднай яліпкі і ў адзначлпыіях пацыяналыіых сьвятаў і гадавіпаў.

Пачатковая школа

1949/50 іі. год

Заняткі ў піколе пачаліся I всрасьня іі адбываліся ў другой зьмепе. Школу паведвала:

1-я кляса 4 хл. і 4 дзяўчынкі = 8

2-я кляса 5 хл. і 11 дзяўчатак = 16

3-я кляса 11 хл. і 8 дзяўчатак =19

4-я кляса 6 хл. і 7 дзяўчатак = 13

Разам 26 хл. і 30 дзяўчатак = 56

Настаўпікі іпколы: Кіраўнік М. М-ч, пастаўіііцы А-ч Ганна і Дубяга Софія.

Школа брала ўдзсл у мастацкай самадзейнасьці пры адзпачлныіі нацыяналыіых сьвятаў, гадавінаў і Каляднае яліпкі.

Старэйшыя вучні школы належалі да Скаўтынгу.

Школа для дарослых

Няпісьменных беларусаў зарэгістравана ў лягсры 6 асобаў, зь якіх было 5 жанчын і адзіп мужчына, усе старэйшага веку.

1Іа працягу павучалыіага году запяткі адбываліся ў адпой з гімназіялыіых клясаў у другой зьменс. ІІастаўнікам школы быў сп. Лявоп Савёпак.

Курс ангельскай мовы

У лягеры для жадаючых быў заргапізаваны курс ангельскае мовы. Запяткі адбываліся штодзённа ў другой зьмене. ІІаведвала курс 26 асобаў.

Гімназія

Беларускія гімназіі, прывезеныя зь Віпдышблрглрдорфу й Остлргофлну ў Розлпгайм, у пачатку навучальнага 1949/50 году злучыліся й утварылі адпу Беларускуіо Гімпазію імя Япкі Купалы ў Розлпгаймс.

Гімпазія мела 8 клясаў, а ў іх было вучняў: 1-й — 22, 2-й — 18, 3-й — 16, 4-й — 13, 5-й — 7, 6-й — 4, 7-й — 3 і 8-й — 2, разам 85, у тым ліку 48 хлапцоў і 37 дзяўчат.

Настаўпікамі ў гімназіі працавалі:

1. Вініцкі Алесь (Дырэктар) Геаграфія
2. Ерамапах Уладзімер Тамашчык Рэлігія
3. Адамовіч Аптон
4. Арсеныіева ІІатальля
5. Кахапоўскі Аўген
6. Кажан Віталі
7. Кунцлвіч Мікола
8. Муха Івап
9. Палапевіч Гіпаліт Ю.Рагажлцкі Мсчыслаў 11. Равспскі Мі кола 12.Савёнак Апалёнія ІЗ.Фаміп Усевалад 14.Ханяўка Часлаў 15.Чайкоўскі Дымітр Іб.Корбут Алесь 17.Яськевіч Павал

Беларуская мова Пямецкая й француская мовы Бсларуская мова й літаратура Нямецкая мова Ангельская мова Матэматыка Гісторыя Матэматыка

Сьпсвы Беларуская мова Фізыка й хімія Прыродаведа Рысавапьне Прыродавсда Аіігельская мова

Для гімііазіі адміністрацыя беларускага лягсру прызначыла патрэбпую колькасьць пакояў-клясаў у казармс. К.іясы былі ўмэблявапыя школыіымі лаўкамі, дошкамі, сталамі й крэсламі.

Перад пачаткам навучальнага году па паседжаньні Плдагагічпас Рады Беларускае Гімназіі імя Япкі Купалы ў Розэпгайме 9.8.1949 г.была зацьвсрджаная сстка гадзіпаў, разьмеркаваныя паміж настаўнікамі навучалыіыя прадметы, прыпятая ластанова, якая, згодна статуту ІМКА — ІВКА, забараняла вучням гімназіі да 15 год ваведваць лягерны клюб ІМКА — ІВКА, і ўсталсныя, згодна з раскладам, штодзёпныя дзяжурствы настаўнікаў у гімназіі.

ІІавучалыіы год у гімназіі пачаўся 1 всрасыія багаслужбаю ў царквс. Штодзёнігыя запяткі пачыналіся ў 8 гадзіп раніцы і трывалі да палавіпы другой гадзіпы папоўдні.

У сувязі з павялічэньнем лміграцыйнага руху ДП зь ГІямеччыны ў ішпыя краіпы па паседжаныіі Пэдагагічпае Рады гімназіі 12.9.1949 г. разглядалася пы гапыіе аб магчымасьці паскоранага выпуску вучпяў восьмае клясы. Было пастаноўлена павялічыць колькасьць гадзіп працы для хутчлйпіага закапчэныія нрагрампага матар’ялу ў 7-й і 8-й клясах.

На паседжаньпі Пэдагагічпас Рады гімназіі 24.10.1949 г. пастаўпікі 8-іі клясы асьветчылі, піто, праходзячы прысьпешапым тэмпам рлшту прагрампага матар’ялу з асноўных прадмстаў, можііа праз тыдзепь закопчыць праграму і пачаць матуралыіыя экзамэны 3 лістапада 1949 году. Да экзамэнаў дапускаліся вучні 8-й клясы — Раковіч Янка і Семянчук Капстаптып. Па гэтым жа паседжаныіі была вызначаная экзамэпацыйпая камісія ў складзе дырэктара і пастаўнікаў 8-іі клясы гімназіі.

На асповс выпікаў пісьмовых і вусных экзамэнаў і гаданых адзнакаў экзамэнацыйпая камісія на паседжапыгі 12.11.1949 г. настанавіла выдаць абітурыентам Раковічу Янку і Ссмяпчуку Канстантыну атэстаты сталасьці.

Пэдагагічная Рада гімназіі па паседжаныіі 14.12.1949 г. пастапаніла пачаць Калядпы перапынак 24.12, скопчыць 9.1.1950 году, зладзіць ялінку для вучняў па другі дзепь праваслаўпых сьвятаў — у пядзелю 8 студзсня. У гтраграме: п’еска, харавыя сыіевы, дэклямацыі ды карагоды каля ялінкі.

Перад Калядным перапынкам 23.12 вучпі 7-й клясы гімназіі былі псраведзепыя ў 8-ю клясу, пазыіей зрэарганізавапую ў матуралыіыя курсы, каб даць магчымасьць курсантам экстэрнамі складаць матуральныя экзамэпы.

У часе Каляднага псрапылку дая вучітяў гімназіі была наладжапая экскурсія пад кіраўніцтвам „астаўпіка Часлава Ханяўкі ў Прып каля возера Кімзээ.

У выніку рэарганізацыі 8-й клясы ў матуральпыя курсы здалі экстэрнамі экзамэны й атрымалі атэстаты сталасьці Шэўчук Валянтыпа і Дубяга Алег.

Выпікі навучаныія:

Склалі матуралыіыя экзаміпы                     4

Пераведзепа ў паступныя клясы                52

Выбыла са школы па лрацягу навучалыіага году 29

Разам                                                                  85

Пазашколыіая праца

На працягу году настаўнік гімназіі сп.А.Каханоўскі прачытаў для вэтэрапаў цыкл лекцыяў на тэму “Бсларускія войны з даўпсйвіых часоў”.

Вучііі школаў пад кіраўніцтвам настаўнікаў урачыста адзначылі мастацкаіі самадзейпасьцю гадавіну Слуцкага паўстаныія іі нацыяпальнас сьвята 25 Сакавіка.

Вучні, якія належалі да скаўтынгу, утварылі 6-ты Сьцяг ЗБСЧ у Розэпгайме. Апрача звычайных скаўцкіх заняткаў, мелі некалькі цікавых спаборніцтваў з камандамі іншых пародаў. У лягсры скаўты арганізавалі для жыхараў лягсру вялікую бібліятэку, якая палічвала каля тысячы кніжак. Вучні школаў карысталіся 10 бясплатнымі білстамі па тыдзень для наведваньня кіно ІМКА — ІВКА.

Навучальпы 1949/50 год закончаны 3 чэрвеня 1950 году. У сувязі з эміграцыяй жыхараў лягеру ў іншыя краіны сьвету Першая Беларуская Гімназія імя Япкі Купалы ў Баварыі перастала існаваць. Праіснавала яна 4 гады і 5 месяцаў. За гэты час скончыла гімназію 32 асобы і склалі матуралыіыя экзамэны экстэрнамі 12 асобаў. Такім чынам, 44 асобы бсларускай моладзі пабылі права студыяў у вышэйшых навучальных установах у розных краілах сьвету, і амаль усе яны скарысталі з гэтага права і скопчылі вышэйшыя піколы.

Беларускі лягер у Розлпгайме быў зьліквідаваны ў жніўні 1950 году.

ДГІ-лягер у Этлінгэн — Гэрэнбэрг — Майнлёйз — Гібельштат

Беларусы, выдзслспыя ў 1940 годзс з польскіх ДП-лягсраў у Васэральфінгэн, Гайльброн, Інгалыптат і іпш., у ліку 300 асобаў прывезепыя й паселеныя ў вайсковьгх казармах у горадзе Этліпгэн каля г. Карлсрул.

Асноўная маса лягернікаў у Этлінгэне была ўкраінская, таксама выдзелепая з польскіх лягераў. Беларуская група карысталася поўнай аўтапоміяй у нутрапым жыцьці лягеру, мела свой нацыянальны камітэт і аргаігізавала беларускуіо пачатковую школу. Заняткі ў піколе не распачаліся, бо дзякуіочы стараныіям кіраўніка гэтае групы сп.Сільваповіча беларусы бьглі перавезеныя ў горад Гэрэнбэрг, на захад ад Штутгарту, у Вюртэмбэргіі. Там іх пасялілі ў гатэлях і апарожнсных ініпых дамох. Такім чыпам утварыўся беларускі ДП-лягер у Глрэнбэргу-

У будынку Ляндвіртшафтшуле былі прызначапыя дзьве клясы з школьнымі млблямі для беларускай пачатковай піколы. Заняткі ў ёй пачаліся ў сьнежні 1946 году. Школа мела 4 клясы, а ў іх было 42 вучпі.

Кіраўпіком школы быў сп. Япка Любачка, а настаўнікамі cn.cn. Пляскоўскі й Васіль Рагуля, які выкладаў у 3-й і 4-й клясах гісторыю й геаграфію Беларусі.

Усе настаўнікі мелі выпіэйшуіо пэдагагічпуіо асьвету й етаж настаўніцкае працы.

Павучальны 1946/47 год школа закопчыла ў Гэрэнбэргу.

МАЙНЛЁЙЗ

Невялікі горад Майнлёйз, пабудаваны на бсразе ракі Майн, знаходзіцца прыблізна за 5 км ад гораду Кульмбах у Баварыі. Каля гораду былі пабудаваныя баракі, у якіх у часе вайны жылі палонныя польскія жаўнеры. Пасьля вайпы ў гэтых бараках быў мяпіапы ДП-лягер з колькаснаю перавагаю ў ім расейцаў. Былі там і беларусы, алс ж іх было мала, і яны жылі згодна з расейцамі, а іхныя дзеці хадзілі ў расейскую школу. 3 прысздам улетку 1947 г. нашых ДП з Гэрэнбэргу ўсіх беларусаў у лягеры Майнлёйз стала звыіп 300, а расейцаў было трохі менш. Пасыія перавыбараў Камандантам лягеру быў выбрапы беларус сп. П.Саўчыц, болыпасьць становішчаў у адміністрацыі лягсру таксама занялі беларусы.

У лягеры былі зарганізавапыя дзіцячы садок і пачатковая школа.

Дзіцячы садок

У лягеры Гэрэнбэрг дзіцячы садок не існаваў дзеля таго, піто не знайшлося для яго адпаведнага памешканьня, а таксама й адпаведных школыіых прыладаў для заняткаў дзяцей у садку.

У лягсры Майнлёйз для дзіцячага садку быў пабудаваны прасторпы й прыгожы адпапавярховы будыпак. Для запяткаў дзяцей былі ў ім дзьве вялікія залі, умэблявапыя маленькімі сталамі, крзсламі й складанымі ложкамі-лежакамі з коўдрамі па іх. Сьцены былі ўпрыгожапыя певялікімі й цікавымі для дзяцей абразамі, а na вокпах былі заслоны. Наагул залі мелі прыгожы выгляд.

На панадворку садку была карузэля, а ў цяні дрэваў вялікія скрынкі зь пяском.

Заняткі ў садку пачыналіся ў 8 гадзіп рапіцы. Наведвала садок 36 дзяцей. Працавалі ў ім тры настаўніцы, зь якіх былі дзьве беларускі — Мар’я Мікуліч і Мар’я Саўчыц, а для расейскіх дзяцей — настаўніца-расейка.

Для дзяцей садку быў прызначаны спэцыяльны прадуктовы дадатак, і д.зеці штодня атрымлівалі зь лягернай кухні адпу з наступных страваў: зупа, макароны, рыс зь яблыкамі або разынкамі, какава й булачкі.

Пасьля сжы дзяцей укладвалі ў ложкі-лежакі, пакрывалі коўдзеркамі, і яны адпачывалі або спалі ня менш за гадзіну.

Пачатковая школа

Арганізацыйна школа мела 4 клясы з наступнай колькасьцю вучняў:

1-я кляса хлапцоў 3, дзяўчат 6 = 9

2-я кляса хлапцоў 8, дзяўчат = 8

3-я кляса хлапцоў 4, дзяўчат 5 = 9

4-я кляса хлапцоў 4, дзяўчат 6 = 10

Разам хлапцоў 19, дзяўчат 17 = 36

Запяткі ў піколе пачаліся ў месяцы верасьні й праводзіліся безь перапікодаў аж да часу нсравозу лягсру з Майнлёйзу ў горад Гібэлыптат увесну 1948 году.

Кіраўнік школы, сп.Любачка Янка, скончыў пэдагагічны інстытут, стаж працы 6 гадоў. Вучыў 3-ю й 4-ю клясы.

Настаўнікі: Ранчынская Караліна, скончыла пэдагагічнае вучылішча, стаж працы 2 гады. Вучыла 1-ю й 2-ю клясы. Рагуля Васіль скопчыў настаўніцкі інстытут, стаж працы 35 гадоў. Навучаў гісторыі й геаграфіі Беларусі 3-ю і 4-ю клясы.

Вучні іпколы належалі да Згуртаваньня Беларускіх Скаўтаў на Чужыпе.

М айстроўня

Сп. Мікола Сільвановіч зарганізаваў у лягеры майстроўіпо беларускага мастацкага рамяства пад пазовам “Рапіца”. У майстроўні карысталіся аўсянаю саломаю, фанэраю, лякам, хварбамі, клеем і ішпымі хэмікаліямі. Хварбавалі салому на патрэбныя колеры, адрэзвалі ад саломы кусок аднаведнай даўжыні й колеру й наклейвалі яс па фанэру. Выходзілі прыгожыя арнамэнты, фігурьг й інш.

Па выстаўцы ў нямецкім горадзс Байройце сп. Сільваповічу за ягоныя мастацкія вырабы журы выстаўкі прысудзіла дыплём, а на выстаўцы ў Аўстраліі яны занялі першае месца.

Бсларуская група ў ДП-лягсры ў Майнлёйзе пражыла адзін год. Там ішла бесьперапынная сварка з расейцамі. Многія зь іх ня былі ўпэўненыя, што беларусы — лс расейцы, і дзсля гэтага некаторыя стараліся разбурыць беларускую піколу й прыцягнуць дзяцей да піколы расейскас. Алс ж ім гэта пе ўдалося. Паадварот, шмат беларускіх дзяцей, якія хадзілі там у расейскую школу, перайіплі ў беларускую.

ГІБЭЛЬШТАТ

Раныгяю вясною 1948 году беларускую групу з Майнлёйзу перавсзьлі ў Гібэлыптат. Гэты невялікі горад знаходзіцца ў прыгожай мясцовасьці прыблізна за 18-20 км ад гораду Вюрцбургу.

Каля Гібэлыптату быў вялікі вайсковы аэрадром, а пры ім муравапыя казармы. У казармах жылі ДП беларусы й расейцы. У гэтых жй казармах былі паселеігыя беларусы, прывезеныя з Майнлёйзу.

Дзіцячы садок і пачатковая школа працягвалі працу далсй з тым жа лікам вучняў і тымі ж настаўнікамі.

Пачатковая школа 1947/48 н. год закончыла ў чэрвсні з наступнымі вынікамі:

1. Пераведзена ў наступныя клясы з 1-й 7, 2-й 7, 3-й 8 = 22
2. Асталіся на другі год у клясе 1-й 2, 2-й 1, 4-й -1 = 4
3. Выбыла са школы на працягу году 1-й -, 3-й 1,4-й -2 = 3
4. Скопчыла школу 4-й -7 = 7

Разам                                                                             =36

1948/49 н.год

Дзіцячы садок іспаваў і ўвесь час працаваў, але ўжо ў горшых матар’яльных умовах.

Пачатковая пікола мела тры клясы, а ў іх было вучняў:

1-я кляса хлапцоў                3, дзяўчат -     2, =     5

2-я кляса хлапцоў -              5, дзяўчат -    6, =     11

3-я кляса хлапцоў -              6, дзяўчат -    1, =     7

Разам хлапцоў 14,                дзяўчат 9,       = 23

Заняткі ў школе пачаліся 1 верасьня. Школа працавала на працягу ўсяго навучалыіага году, які закончаны ў чэрвені 1949 году з наступнымі вынікамі:

1. Пераведзеііа ў наступныя клясы з 1-й - 4, 2-й     -          7,        3-й 5 = 16
2. Засталося на другі год у клясе 1-й - 1, 2-й -     2,        3-й -1=4
3. Выбыла на працягу году 1-й -   2-й - 2, 3-й -1 = 3

Разам                                                                            =23

Настаўнікі школы:

Рапчынская Караліпа, вучыла 1 -ю й 3-ю кл. Асьвета — пэдагагічнае вучылішча. Пасьля яс працаваў настаўнікам сп. Саковіч Уладзімср. Скончыў ён пэдагагічны іпстытут. Стаж працы 6 гадоў. Жураўлевіч Адам вучыў 2-ю клясу. Скончыў пэдагагічнае вучылішча. Стаж працы 3 гады.

Гімназія

У пачатку 1948/49 п. году ў лягеры была адчыпеная беларуская гімназія з трыма першымі клясамі:

1-я кл. 5 хл. і 5 дз. = 10

2-я кл. 3 хл. і 3 дз. = 6

3-я кл. 5 хл. і 3 дз. = 8

Разам 13 хл. і 11 дз. = 24

Настаўнікі:

Любачка Іван, вышэйшая пэдагагічная — матэматыка й нямецкая мова.

Рагуля Васіль, настаўніцкі інстытут — беларуская мова.

Манькоў Палікарп, пяпоўная вышэйшая — гісторыя, геаграфія й нрыродаведа.

Вынікі йавучаньня:

1. Пераведзена ў наступныя клясы з 1-й 6, 2-й 4, 3-й 6 = 16
2. Засталося на другі год у клясе 1-й 1, 2-й - 3-й        = 1
3. Выбыла на працягу году 1-й 3, 2-й 2, 3-й -2=7

Разам                                                                           = 24

Пазашкольная нраца настаўпікаў выявілася ў адзпачэньні вучнямі школы гадавіііы Слуцкага Паўстаньня, Каляднае ялінкі й 25 Сакавіка.

Вучпі гімназіі й 3-й клясы пачатковае школы належалі да Скаўтынгу. Явічэ ў Гэрэнбэргу 18 студзеня 1947 году паўстаў 4-ты Сьцяг,

які складаўся з двух зьвязаў: хлапцоўскага імя 25-га Сакавіка (25 хлапцоў) і дзявочага імя княгіні Рагпедьг (15 дзяўчат). Зь пераездам у Майнлёйз скаўты атрымалі пакой, у якім уладзілі сьвятліцу. Заняткі праводзілі паводле вызначанай праграмы.

23 лістапада 1947 году 4-ты Сьцяг у Майнлёйз складаў Скаўцкую Прысягу. ІІа ўрачыстасьці прысутнічалі прадстаўнікі Галоўнага Кіраўпіцтва ЗБСЧ, Штабу Штапдару, сьцяжныя 1-га, 5-га й 6-га Сьцягоў, колькі скаўтаў 1-га хлапцоўскага й 2-га дзявочага Сьцягоў, а таксама расейскія скаўты.

Пасьля падняцьця сьцягу й ранішняй малітвы моладзь прыняла ўдзсл у малебне, ііасьля якога адбылося пасьвячэныіе сьцягу, ахвяравапага скаўтам беларускаю грамадзкасьцю лягеру. Урачыстасьць уручэньня сьцягу і Прысягі адбылася пры скаўцкім вогнішчы ў залі. Найстарэйшы паважаны жыхар лягеру ўручыў сьцяжному 4-га Сьцягу сьцяг са словамі: “Зрабеце тое, што мы не змаглі зрабіць”. ГІрысягу зрабілі 23 скаўткі й скаўты, а Прырачэньне 7 Ваўчанятаў. На заканчэньне скаўты наладзілі канцэрт.

Беларуская група з Гібэльштату ўлстку 1949 году была перавезеная ў Бакнапг (Вюртэмбэргія), дзе злучылася зь беларусамі, прыбылымі зь Міхэльсдорфу.

ДП-лягер Бакнанг

Беларускія групы, якія прыехалі з Гібэльштату й Міхэльсдорфу ў Бакнанг, утварылі беларускі ДП-лягер.

У 1949/50 навучальным годзе дзіцячыя садкі, пачатковыя школы й гімпазіі з вышэйназваных беларускіх лягсраў злучыліся ў Бакнангу й нармальна працавалі да часу ліквідацыі лягеру ў другой палавіне лютага 1950 году. ¹¹

Прыбылыя з Гібэльштату й Міхэльсдорфу скаўты на новым месцы атрымалі пакой, уладзілі ў ім скаўцкуіо сьвятліцу, у якой стала вялі свае заняткі. Апрача заняткаў у сьвятліцы, у Бакнангу ладзіліся скаў' цкія спаборніцтвы, у якіх бралі удзел і скаўты іншых пацыянальнасьцяў — армяпе, палякі, украінцы. У праграму спаборніцтваў уваходзілі паход зь перапікодамі, валейбол і футбол. Футбольныя спаборніцтвы адбыліся зь немцамі, і ў абодвух выпадках перамога была за беларускімі скаўтамі.

^1> Ведамасьці аб колькасьці вучняў і настаўніцкім складзе у 1949/50 н. годзе у школьных актах няма.

Ад 1 да 15 жніўня скаўткі іі скаўты на зьмену адбывалі летні лягер ІВКА ў Прыпе каля Кімзээ, Баварыя.

У днях ад 15 да 17.10.1949 году ў Бакнапгу скаўты зладзілі скаўцкае спатканьне, па якое запрасілі беларускіх скаўтаў з Ватэпштоту й Розэнгайму ды суседніх украінцаў, палякаў і армянаў. У праграму спатканьня ўвайшлі скаўцкі марш, увсчары — вогнішча, пасьля яго канцэрт, а на закапчэньне скаўцкая вечарына.

У другой палавіне лютага 1950 году ДП-лягер быў зьліквідаваны, і скаўцкая група псрастала існаваць.

ДП-лягер Вайдэн

Горад Вайдэн знаходзіцца ў прыгожай мясцовасьці. Разбудаваўся ён на лсвым беразе даволі вялікай рэчкі Нааб, прытоку Майна, пры чыгупачнай станцыі лініі Гоф — Рэгэнсбург у Баварыі.

У сакавіку 1946 году група бсларусаў у ліку 70 асобаў дарослых і дзяцсй была прывезеная ў польскі ДП-лягср каля гораду Вайдэну. Прыбылыя ў польскі лягер беларусы адмовіліся злучыцца з палякамі й зажадалі для сябс асобных памсшканыгяў і асобнай кухні.

УНРРАўскія ўлады прызначылі беларусам асобны барак і выдалі сухія харчы. На сьцяне бараку беларусы прымацавалі свой нацыянальны гсрб Пагошо з надпісам над ім “Беларуская група”. Спачатку палякі ўначы зрывалі са сьцяны беларускі гсрб Пагоніо, але пазьней пагадзіліся й не чапалі.

Сярод палякаў у лягеры было даволі шмат і беларусаў. У беларускуіо групу запісалася іх каля 150 чалавек.

Для сваіх дзяцей беларусы адчынілі дзіцячы садок і пачатковую школу.

Дзіцячы садок

Дзяцсй у садку было толькі васьмёра. Запяткі ў ім вяліся штодня. IІастаўніцаю працавала сп-ня Вера Кабушка.

Пачатковая школа

Для школы быў прызначаны адзііі пакой у дзераўлямым бараку. Заняткі ў школе адбываліся ў дзьве зьмены: 23 вучпі 1-й і 2-й клясаў вучыліся ў першай зьменс і 15 вучняў 3-й і 4-й клясаў — у другой, разам было 38 вучняў.

Навучалыіы год школа закончыла ў чэрвені 1946 году. Настаўнікам працаваў сп. Уладзімер Кабушка. Мсў ён сярэднюю асьвету.

Рэлігію выкладаў сьвятар Ян Жарскі.

Адміпістрацыя польскага лягеру адмовілася аплочваць працу настаўнікаў беларускай пачатковаіі іпколы й дзіцячага садку. Яна запрапанавала беларусам пасылаць сваіх дзяцей у польскія садок і пачатковую іпколу. Беларусы ад гэтай прапановы адмовіліся.

Улетку 1946 году беларусы з Вайдэну былі перавезеныя ў горад Фогэпінтраўс.

ДП-лягер Фогэнштраўс

ІІа ўсход ад гораду Вайдэну, пры бакавой чыгуначнай лініі Нойіптат —Эсьлярн у Баварыі ёсьць невялікі горад Фогэнштраўс.

Улетку 1946 году сюды былі прывезеныя беларусы з ДП-лягеру Вайдэн і разьмешчаныя ў 4-х вялікіх двупавярховых будынках на канцы Бангофпітрасэ, пры самай чыгуначнай станцыі. Два з гэтых дамоў перад вайною былі кватэрнымі, адзін заезны дом (гастгаўс) і чацьверты пабудаваны для ўстановы.

Такім чынам быў утвораны беларускі ДП-лягер, які налічваў каля 300 жыхараў. У лягсры былі арганізаваныя дзіцячы садок і пачатковая пікола.

Дзіцячы садок

Для запяткаў дзяцей быў прызначаны адпаведнай велічыні пакой, умэблявапы двума сталамі й доўгімі лаўкамі.

Заняткі ў садку пачыналіся а 9-й гадзіне раніцы супольнай малітвай: “О, Анеле, дружа мой...” Пасьля вучылі вершы, забаўляліся, пяялі, малявалі; адбываліся недалёкія экскурсіі.

Цацак і пісьмовых прыладаў было недастаткова. Канчаліся запяткі малітвай “Магутны Божа, Уладар Сусьветаў...”

Настаўніцаю ў садку працавала сп-ня Стома Ганна.

Пачатковая школа

Школа мела 4 клясы, а ў іх 42 вучні. Для клясы быў прызначаны адзін пакой. Заняткі ў школе вяліся ў дзьве зьмены: 1-я й 2-я клясы вучыліся ў першай, а 3-я й 4-я ў другой зьмене. У кажнай зьмене працавала па два настаўнікі, якія выкладалі паасобныя прадметы. Два разы ў тыдзепь былі лекцыі рэлігіі для ўсіх 4-х клясаў адначасова.

Кіравала школаю сп-пя Кіпікель Раіса. Мсла яна сярэдпюю пэдагагічную асьвету. Пастаўнікі: Протас Аляксандра, скончыла настаўніцкую сэмінарыю; Валюшка Анатоль, скончыў ліцэй і настаўніцкія курсы; Стома Васіль зь сярэдііяй агульнай асьветай і сьв. Яп Жарскі.

У іпколе карысталіся паступнымі падручнікамі: “Лемантар” Радзевіч, “Беларуская чытанка”, “Геаграфія Беларусі” Смоліча й “Гісторыя Беларусі” Найдзюка.

Навучальны 1946/47 год закончылі ў месяцы чэрвені.

Пазашколыіая нраца настаўнікаў выяўлялася ў падрыхтоўцы вучняў да Каляднае ялінкі й нацыянальнага сьвята 25 Сакавіка.

Старэйшыя вучні школы належалі да Згуртаваньня Крывіцкіх Скаўтаў на Чужыне. “У нашым лягсры ў Фогэнштраўсе на сёньняшні дзепь налічваецца тры дружыны Ваўчанят і Юпакоў ды дзьве дружыны Пралесак і Юпачак, разам 36 асобаў. Заняткі, хоць у трудных лягерных умовах, пры адсутнасьці скаўцкага памешканыія, праводзім сыстэматычна, а з надыходам вясны выкарыстоўваем недалёкі лес”.'¹

1947/48 п. год

Навучальны год распачаўся ў верасыіі. Школа працавала толькі два месяцы. У лістападзс беларускі ДП-лягер у Фогэпштраўсе быў зьліквідаваны. Адну частку жыхараў лягеру перавезьлі ў беларускі лягер Віндышбэргэрдорф, а друтую ў мяшаны лягер “Лютэнзээ” каля гораду Мітэнвальду ў Алыіах. У гэтых лягсрах прыбылыя вучні школаў і скаўты ўліліся ў мясцовуіо вучпёўскуіо й скаўцкуіо сям’ю і далей працягвалі сваю працу.

ДП-лягер Мітэнвальд

Горад Мітэнвальд знаходзіцца ў Альпах, каля мяжы Баварыі з Аўстрыяй, пры чыгуначнай лініі Мюнхэн — Інсбрук.

Недалёка ад гораду, даволі высока ў горах, нры невялікім возеры Лютэнзээ, у мураваных двупавярховых казармах быў мяіпаны ДПлягер. Колькасна вераважалі ў ім расейцы, у іхных руках была й адміністрацыя лягеру.

Беларусы былі прывезеныя сюды ня толькі з Фогэнштраўсу, алс (певялікая колькасьць) і зь іншых лягераў.

У 1947/48 навучальным годзе ў лягеры былі адчыненыя дзіцячы садок і пачатковая школа.

^1> “Скаўцкая Інфармацыйная Служба”, №6, травень 1947.

Дзіцячы садок

Прызпачанае адміністрацыяй лягеру памешканыіе для запяткаў і гульняў дзяцей было неадпаведпае. Вокнаў у памепіканый пя было, a былі толькі шкляныя дзьвсры па вэранду. Зімою вецер дзьмуў у дзьвсры, і ў памешканьні было холадна.

Умэбляваныіе пакою было таксама пеадпаведпае для садку — адзіп стол і дзьве лаўкі.

Дзяцей у садку было 13, у тым ліку 5 хлапцоў і 8 дзяўчат у веку ад 3-х да 6-ці гадоў.

Праграма павучаньня: вершы, казкі, песыіі, рухомыя гулыіі, малюпкі, вырэзвапыіе з паперы розных фігураў і арнамэнтаў, ляплсныіе з плястыліны.

Цацак для дзяцсй было всльмі мала, сшыткаў і каляровых алавікоў да маляваныія таксама недастаткова.

Дзеці бралі ўдзел у піколыіых урачыстасьцях.

Настаўніцаю ў садку была сп-ня Гапна Стома. Асьвета: 5 клясаў польскае гімназіі. Стаж працы 2 гады.

Пачатковая школа

Прасторная й данолі сьветлая кляса была ў падвальнай частцы казармы. У клясс было піэсьць школыіых лавак, стол, 3 допікі, па сьцяпе беларускі герб Пагопя, а ў куцс абраз.

У школе было вучняў:

1-я кл. хл. 2, дзяўч. 2 = 4

2-я кл. хл. 2, дзяўч. 3 = 5

3-я кл. хл. 6, дзяўч. = 6

4-я кл. хл. 4, дзяўч. 1 = 5

Разам хл. 14, дзяўч. 6 = 20

ІІастаўнікам у школе працаваў сп. Валюшка Анатолі. Асьвета: ліцэй і настаўаіцкія курсы.

Школыіыя падручнікі: А.Радзевіч — “Лемантар”, Я.Гладкі “Родны палетак”, Чытанка для 2-й клясы, “Роднае слова” для 3-й і “Малюнкі мінулага” для 4-й клясы. Падручпікаў геаграфіі для 3-й і 4 й кл. і падручпіка з граматычнымі практыкаваньнямі для пісьма ня было. Карысталі з граматыкі Б.Тарашкевіча.

Выііікі навучаньня:

Пераведзена ў наступную клясу    13

Засталося ў кл. на другі год   2

Скопчыла школу                       5

Разам                                          20

Пасьля заканчэньня навучальнага году 12 чэрвеня 1948 году частка дзяцсй школы выехала на летнія канікулы ў дзіцячыя санаторыі, арганізаваныя ІМКА — ІВКЛ. Па шасьці тыднях зьмяніла іх другая частка, а па другой і трэйцяя.

Дачыненьні адміністрацыі лягеру да беларускае піколы былі нэгатыўныя, а часамі нават і варожыя. У часе арганізацыі школы расейцы рабілі розныя перашкоды, а калі ўсё ж школа была адчыненая й пачала працаваць, дык пачалася агітацыя расейцаў за пераход вучняў зь беларускае школы ў расейскую. Агітацыя расейцаў посьпеху сярод беларусаў ня мела.

1948/49 н. год

Заняткі ў школе пачаліся псріпага верасыія. ІІа просьбу бацькоў для вучпяў, якія скончылі 4-ю клясу, была адчынеііа 5-я кляса. Навука ў ёй адбывалася наводле праграмы 1-й клясы гімназіі.

У гэтым навучальным годзе для школы былі прыдзеленыя два вялікія пакоі. Школу наведвалі:

1-я кл. 1 хл. і 3 дз. = 4

2-я кл. 3 хл. і 2 дз. = 5

3-я кл. 2 хл. і 3 дз. = 5

4-я кл. 5 хл. і дз. = 5

5-я кл. 4 хл. і 1 дз. = 5

Разам 15 хл. і 9 дз. = 24

Кіраўнік школы сп. А.Валюшка вучыў 1-ю, 2-ю й 5-ю клясы, a настаўнік Шаўцоў Сымон 3-ю й 4-ю клясы.

Кіраўнік піколы забясытечыў вучняў свае іпколы пямецкімі падручнікамі з наступных прадметаў: арытмэтыка — усе вучні ад 1-й да 5-й клясы ўключна, нямецкая мова — усе вучні ад 3-й да 5-й клясы ўключна. Усе вучні школы былі забясыіечаныя беларускімі падручнікамі: “Лемантар” А.Радкевіч і Чытанка Я.Гладкага для 2-й, 3-й і 4-й клясаў. Падручнікаў правапісу, геаграфіі й гісторыі Беларусі ў гэтым годзе вучні ня мелі.

Вынікі навучаньня:

Пераведзена ў наступпыя клясы = 13

Выбыла са школы                    —  2

Скончыла 4-ю клясу                =  4

Скончыла 5-іо клясу                =  5

Разам                                          =24

Школа мастацкай самадзейнасьцю адзначала Калядную ялінку й нацыянальныя сьвяты. Апрача школы, пад кіраўніцтвам сп. А. Валюшкі выступаў мяшаны хор, які складаўся з 16-ці дарослых асобаў.

Вучні старэйпіых клясаў належалі да Беларускага скаўтынгу.

“У сувязі зь ліквідацыяіі беларускага ДП-лягсру ў Фогэнпітраўсе болыпасьць жыхараў гэтага лягеру пераехала ў Мітэнвальд, дзе 3-ці Сьцяг працягвае сваю працу на новым месцы.

15 лістапада 1947 году часовае кіраўніцтва гатага Сьцягу пераняў сябра Г. Спачатку праца ў Сьцягу была всльмі ўтрудненай з прычыны няпрыхільпых дачыпсііьняў расейцаў, якіх у лягеры была болыпасьць. Япы рознымі нагаворамі стараліся прыцягпуць напіую моладзь у свас дружыны. Аднак, дзякуючы моцнай паставе і стойкасьці скаўцкага актыву і падтрымцы з боку ўкраінцаў, 3-ці Сьцяг перамог усе труднасьці, а псрашкоды ўзмоцпілі нацыянальную стойкасьць нашай моладзі й павялічылі сйную актыўнасьць”. ¹¹

Скаўцкая моладзь у беларускай групс ДП-лягеру Мітэнвальд, так як і ў іншых асяродках, урачыста адзпачыла I Іацыяпалыіае Сьвята.

24 сакавіка всчарам перад беларускімі блёкамі сабраліся скаўты са сьцягам, моладзь пачатковае школы і мясцовас жыхарства, каб пайсьці да помпіка Слуцкім Паўстанцам, пабудаванага летась высока ў горах каля дарожкі над возерам Лютэпзээ жыхарамі лягеру Мітэнвальд і Лютэнзээ. Ва ўрачыстасьці складаньня вянкоў каля помніка прынялі ўдзел таксама і ўкраіпскія скаўты й скаўткі, якія злажылі ад сябе вяпкі па сымбалічнай магіле. Пасьля адбылася паніхіда па загінуўшых.

Наступпага дня, 25 Сакавіка, была ўрачыстая акадэмія, ладжаная кіраўніцтвам іпколы. Анрача прамоваў і прывітаньняў старэйшых беларусаў, выступала скаўцкая моладзь, якая выканала некалькі песьняў, патрыятычных дэклямацыяў і інсцэпізацыю “Пагоні”. ²⁾

“Скаўцкая Інфармацыйная Служба”, №10, студзень 1948, бач.6.

¹¹ “Скаўцкая Інфармацыйная Служба”, №16, 1949, бач.8.

Увосепі 1949 году ДП-лягер у Мітэнвальдзс быў зьліквідавапы, a разам зь ліквідацыяіі яго перасталі існаваць школьныя ўстаповы й арганізацыя Бсларускіх Скаўтаў.

ІМКА ІВКА (YMCA YWCA)

“Як всдама, на сьвеце іспуюць дзьве хрысьціянскія арганізацыі моладзі. Гэта ІМКА (YMCA) — для мужчынскас моладзі, а другая, ІВКА (YWCA) — для моладзі жаночай. Кажная зь іх працуе самастойна, хоць і маюць адно цэнтралыіас кіраўніцтва.

У Нямсччыне для лягераў ДП абсдзьвс гэтыя арганізацыі былі злучаныя ў адну ІМКА — ІВКА. Увесь абшар Нямеччыны, дзс знаходзіліся лягеры ДП, Кіраўніцтва ІМКА — ІВКА падзяліла па раёпы, іпто абыймалі колькі лягераў. На чале кажнага гэткага раёну стаяў Кіраўнік, а ў кажпым паасобпым лягсры ДП быў падлсглы яму Кіраўнік ІМКА — ІВКА лягеру.

Заданьнем ІМКА — ІВКА было праводзіць культурпа-асьветпую працу сярод моладзі ДП. Вельмі вялікая ўвага зьвярталася таксама і на спорт.

Культурпа-асьветная праца выяўлялася ў арганізацыі для моладзі кароткатэрміповых курсаў, на якіх праводзілі выклады й лекцыі па маральныя томы, бяручы ў аснову хрысьціяпскі сьветапагляд. Чыталі гэтыя лекцыі прадстаўнікі з Галоўнага Кіраўніцтва ІМКА — ІВКА.

У галіпе спорту найболыпая ўвага прысьвячалася арганізацыі мужчынскага й жапочага скаўтынгу, аргапізацы летніх лягсраў, у якіх адбываліся спартовыя спаборніцтвы моладзі, экскурсіі і інш.

Беларускі Скаўтынг быў вельмі добра пастаўлепы і пад усімі паглядамі стаяў па ііалежпай вышыні. На розпых сьвяткаваньнях, як нашых ііацыяналыіых, гэтак і амэрыканскіх, напі Скаўтынг выступаў вайсковым строем і выклікаў захаплсныіе навіых і чужых сваёю добраю паставаю.

Штогод для нашае скаўцкае моладзі Галоўнае Кіраўніцтва ІМКА — ІВКА аргапізавала летнія лягеры ў прыгожых мясцовасьцях, асобна для хлапцоў і асобна для дзяўчат. Кіраўнікамі ў гэтых лягерах былі Кіраўнікі Скаўтаў у паасобных лягерах.

Што да экскурсіяў, дык была арганізавапая ў лягеры Розэнгайм адна большая — на возера Кімзээ.

Тр.эба аб’ектыўна сьцьвердзіць, што ІМКА — ІВКА зрабіла ў лягерах ДП вялікую паслугу моладзі. Яна давала гэтай моладзі маг-

чымасьць арганізавацца, прывучыла да дысцыпліпы й парадку. Улстку давала магчымасьць правссьці нскаторы час сярод прыгожас, здаровае прыроды.

Спартовыя заняткі й лепшае харчаваныіс ў гэтых лягерах мелі вельмі добры ўплыў на здароўс й разьвіцьцё фізычных сілаў і хлапцоў, і дзяўчат.”

Ныо-Іірк, 20.5.1965 г.                       Фраііцішак Кушаль,

былы Кіраўнік Беларускай

ІМКА — ІВКА.

Успаміны з Канфэрэнцыі ІМКА (УМСА)

Хуткі цягнік імчыцца пад Майнам. У вакпе вагопу мільгаюць усё повыя ды повыя вобразы: вёскі й мястэчкі, горы, засаджаныя віпаградпікам, разбурапыя гарады. У цягніку чуваць роднуіо мову — г.тта беларускія юначкі й юпакі едуць па капфэр.шцыю ІМКА — ІВКА ў Гібэльштаце. Сярод іх пануе ўзыіяты пастрой, вядзецца жывая дыскусія пра канфэрэнцыю й ейнуіо мэту.

Алс вось цягпік паварочвае і ўдалечыні зарысоўваецца горад Віорцбург. Пад’яжджаем бліжэй — відаць руіны: былы нрыгожы Вюрцбург, горад цэркваў, больш ня іспуе.

У цягніку заварушыліся. Высядаем. Машыііа, якая мела нас завсзьці ў лягер ІМКА, яшчэ ня прыйшла. Каля станцыі сабралася ўжо досыць вялікая група моладзі розпых нацыяў. Праз гадзіну мы ўжо ў Гібэлыптаце, невялікім мястэчку за 18 км ад Вюрцбургу. Лягер ІМКА разьмеіпчапы ў былых вайсковых казармах побач зь вялікім лётнііпчам.

Пасьля заявы аб сваім прыбыцьці разыходзімся ў прызначапыя для пас пакоі, расстаўляем ложкі, кладзем клумкі ды йдзем мыцца, бо хто ж адмовіцца ад сьвежай халоднай вады пасьля доўгай дарогі ў брудным вагоне. Памыўшыся, ідзем па абсд. Сталоўка — вялікая сьветлая заля, у якой пануе беззаганная чысьціня, як і наагул ува ўсім лягсры.

Пасьля абсду аглядаем лягср. У тым самым доме, іпто і сталоўка, знаходзіцца вялікая заля, у якой адбываюцца пастаноўкі й розпыя гулыіі. 3 абодвух бакоў сталоўкі — хлапецкія й дзявочыя баракі, a крыху далей — вялікі ангар, помнік былое магутнасьці Трэйцяга Рай^ХУ-

Тымчасам прыяжджае ўсё новая й повая молад.зь розных пацыяў. Заўтра мае быць адкрыцьцё канфэрэпцыі і зьвязаны з гэтым канцэртны вечар. Усе нацыяналыіыя групы рыхтуюцца, каб не адстаць ад іншых у песыіях і танцах. Беларусы таксама ня сьпяць: рэпэтыцыі адбываюцца адпа за аднэй, паўтараюцца ўжо дома падрыхтавапыя песыіі іі танцы. Усс стараюцца, каб годна рэпрэзэнтаваць імя Беларуса.

IІа другі дзспь раніцай, пасьля малітвы, галоўны дырэктар ІМКА на Амэрыканскую зопу сп. ІІоя сваёй прамовай адчыніў канфэрэнцыю.

Мастацкая частка, якая адбывалася ўвечары пры вогнішчы — вогнііпча адбывалася ў вялікай залі лягсру (уяўнае) — была вельмі разнастайнай. Вось сыіявае магутны ўкраінскі хор, і слухачы пераносяцца пад дняпроўскія парогі ці на карпацкія прагаліны. Затым — народпыя танцы балтаў. А вось і паніая беларуская “Лявоніха”: хутка імчацца пары, бойка адбіваюць тахт і ў нагароду дастаюць несьціханыя воплескі. Вялікім посыіехам карыстаўся й паіп дзявочы квартэт, які ня раз выклікалі на “біс”.

Пасьля мастацкай часткі пачаліся агульныя танцы. Першы гіб.эльштацкі дзень закончыўся вясёла.

Цяпер пачынаецца канфэрэпцыя. Кажпы дзень чытаюцца рэф.эраты, а затым вядуцца дыскусіі. Кажны дзеліцца сваёй практыкай зь лстніх лягераў, выказвае заўвагі й пажадапыіі на будучыпю.

Дні капфэрэнцыі нраходзяць у вясёлым працоўпым настрою. Былі цяжкасьці з моваю, бо дыскусіі найчасьцей вяліся па-нямецку, але лёгка можна было дагаварыцца, ужываючы гэтак звапую ДП-нямецкуіо мову, якая псраважна ўжывае інфінітывы, не прызнаючы піякае граматыкі.

Наведаў канфэрэнцыю і Галоўны дырэктар ІРО на Амэрыканскуіо зону, які нядаўна перад гэтым лрыехаў з Амэрыкі, і першымі ДП, якіх ён пабачыў, былі скаўты й моладзь, сабраныя ў Гібэльпітаце.

Алс ўсё прыемнае хутка канчасцца. Незаўважна праляцелі два тыдні канфэрэнцыі. Закопчылася яііа разьвіталыіым вогнішчам з багатай мастацкай праграмай, у якой беларусы зарэкамандавалі сябе зусім добра.

Моладзь разьехалася з памсрам моцпа ўзяцца за працу па ніве YMCA. Доўга юначкі й юнакі будуць успамінаць вясёлыя дні, правсдзеныя супольна ў малым мястэчку каля Вюрцбургу.¹’

^1> “Напагатове”, №1, 1948.

Ангельская акупацыйная зона

Беларускі дапамаговы камітэт на Ангельскую акупацыйную зону Нямеччыны ў Браўншвайгу

“У чэрвені 1945 году ў часс візыты сп.сп.А.Шкуткі й Л.Галяка ў Браўншвайгу выясыіілася, іпто там у памешканьні Гарадзкое Ўправы знаходзяцца пацыяналыіыя прадстаўніцтвы розных народаў. Удалося атрымаць дазвол іга зарганізаваньне такога бюра — “Whi teru then і an Office” — і беларусам, дзякуіочы стараньням спадара Шкуткі, які, трэба яму прызнаць, па ўрадах умеў хадзіць.

Кіраўніком гэтага офісу стаўся сп.Шкутка, ягоным заступнікам сп.Л.Галяк, сакратаркай Раіса Евец.

Бюро зьмяіпчалася ў Браўншвайгу ў будыпку Гарадзкос Ўправы ў адпым пакоі з украінцамі. Працаўнікі бюро кватэраў у горадзс ня мелі, жылі ў вёсцы Шлядэн-Гарц, 30 км на поўдзепь ад Браўншвайгу, і на працу даяжджалі цягніком.

Праца пачалася. Функцыі Бюра палягалі на рэгістрацыі беларусаў, аказваныіі ім праўнай дапамогі, выдавапыіі кажпы мссяц пасьветкаў на права атрымапыія харчовых карткаў для тых, што жылі ііа прыватных памеіпканьнях.

Дасталі ад украінцаў сьпіскі тых беларусаў, якія былі зарэгістраваныя ў іх. На пачатку сваёй працы мы абыйшлі ўсіх, каб пазпаёміцца з умовамі жыцьця. Жылі розна — пераважна ў падвалах разьбітых дамоў. Цэлая група жыла ў спаленым замку браўншвайскіх князёў.

Хутка ўдалося дастаць ад ангельцаў дазвол на арганізацыю лягеру ў Ватэнштэце. Кіраўпіком лягеру быў прызначаны сп.С.Коўш. У Бюры колькасьць зарэгістравапых усьцяж узрастала: прыбывалі беларусы, здараліся расейцы й “тоже-белорусы”.

Пры самай станцыі ў Браўншвайгу была савецкая рэпатрыяцыйпая місія. Па бальконе віселі чырвоныя сьцягі й партрэты правадыроў-

Аднойчы ў нашым Бюры зьявіўся савецкі маёр, а пры ім нейкі тып у паўвайсковай вопратцы. Сказалі, што прыйшлі пазнаёміцца з прадстаўнікамі братпяй арганізацыі, якая, таксама як і іхная місія, працуе для дабра ДП. Асьцярожна стараліся даведацца аб колькасьці

зарэгістравапых асобаў. Мы ім сказалі, піто тых, хто мае ахвоту варочацца дахаты, мы пе рэгіструем, а адразу адсылаем да іх (у запраўдпасьці так ня было). Пагаварылі так з наўгадзіны. Разьвітваючыся, запрашалі ў госьці, каб нры піклянцы гарэлкі “обменяться мпснпямн”. Я падзякаваў і сказаў, што зь вялікай прыемнасьцяй зайшоў бы да іх, алс баюся, што, знайшоўшы ўваход, магу пе знайсьці выхаду. Гэта страпіэііпа ўзбурыла іх, і яны пачалі крычаць, віто іх, якіх шанус ўся Эўропа, зыіеважаюць. Неяк, адпак, супакоіліся, бо нрацаўнік Украінскага Бюра пачаў пытаць рады, як зрабіць. У яго тата ў Канадзе, і ён хоча да яго паехаць, адпо ня ведае, іпто лепш, ці схаць адсюль, ці псрад гэтым вярнуцца дахаты.

Рэпатрыятарьг горача радзілі ехаць у СССР, а тады ўжо схаць у Канаду як грамадзяніну магутпага СССР. На заканчэныіе ён запытаўся, колькі часу займс ўся працэдура. Рэпатрыятары далі слова гояару, што ня болып як месяц.

Хутка пасьля гэтага апгельцы нарадзілі не хадзіць самім па Браўпшвайгу, а вечарамі наагул з хаты ня выходзіць.

У кастрычніку 1945 году паехалі са Шкуткам у падарожжа у Гаповэр—Любэк піукаць суродзічаў-бсларусаў. У Гановэры знайшлі даволі вялікую іх групу ў лягсры імя Лысенкі. Сярод беларусаў была і актьтўі іая іі ітэлігенцыя.

У Любэку знайпілі сёстраў Валянтыпу і Раісу Жукоўскіх, якія пазьней бралі актыўны ўдзел у Скаўтынгу. Празь іх знайшлі Б.Букатку. Прызначылі яго кіраўпіком мясцовых беларусаў. Праз пару тыдняў ён зрокся свайго становіпіча.

Былі ў ангельскіх уладаў у справс асобпага беларускага лягеру ў Гановлры. Ангельцы лягср далі, але людзі пс захацелі ехаць, бо ў давапых бараках ня было ўсіх шыбаў, хоць шкло ангельцы давалі.

Бюро выселілі з будыпку Гарадзкос Ўправы і перавялі на Гэльм штэтэрйіт[ >асэ.

У палавіне сьнежня 1945 году адбыўся зьезд дзсячоў Лнгельскас акупацыйнае зоны, на якім быў прыпяты Статут Беларускага Дапамаговага Камітэту на Ангельскую зоііу. Як сябры-закладпікі падпісалі Статут: А.Шкутка, А.Васіленя, С.Коўш, Хведар Ільляшэвіч, сьвятар Сурвіла і Лсаігід Галяк.

У выбрапы Урад Камітэту ўвайшлі: Старшыня А.Шкутка, А.Сурвіла, Леанід Галяк і Хведар Ільляшэвіч.

У пачатку 1946 году ў Браўншвайгу выйіпаў загад перарэгістрацыі ў мясцовых лягерах усіх ДП. Беларускага лягеру тут ня было, a інніыя лягеры, у першуіо чаргу польскія, адмовіліся рэгістраваць бела-

русаў. Тыя, каму адмовілі ў рэгістрацыі, прыходзілі ў Беларускае Бюро ў яўна варожым настроі з прэтзпзіямі, што іх спэцыяльна зарэгістравалі ў Беларускім Біоры, каб пасьля адправіць у Савецкі Саюз. Прыйшлося патраціць некалькі дзён на захады ў ангельцаў, пакуль тыя ня выдалі загаду лягсрам рэгістраваць усіх, незалежна ад нацыяналыіасьці.

V пачатках лютага 1946 году ангельскае войска з дапамогай танкаў акружыла беларускі лягер у Госьляры (Рамэльсбэрг), і ўсіх, што нс патрапілі дакумаптальна выказаць, што яны ня ёсьць савецкія грамадзяне, пагрузілі пры дапамозе прыкладаў у аўты і перадалі савецкай рэпатрыяцыйнай місіі, якая, не чакаючы, безадкладна перакінула ўсіх у Савецкуіо зону. Вывезьлі ня ўвесь лягер. Частка схавалася ў лесе, ініпыя выратаваліся пямецкімі дакумантамі, выданымі на просьбу Беларускага Камітэту, або тым, піто не начавалі ў лягсры.

Раніцою недабіткі пачалі зьяўляцца ў Бюро. Зараз жа я пайпіоў у Ангельскую камандатуру, робячы гвалт, што Савсты забралі польскіх грамадзяп. Тыя сказалі, што калі транспарт яіпчэ пе пераехаў граніцы зопы, дык будзе затрыманы. Аказалася, аднак, што саветчыкі пяпэўнасьць сваіх саюзьнікаў прадбачылі і трапспарт, нідзе не затрымліваючыся, пераехаў грапіцу зопы ў Гэльмштат. Сьцьвсрдзіўшы гзта, у камандатуры сказалі, піто яны перапрашаюць (вэры соры) і гэта ўсё.

ІІедабіткі зарлгістравалі пад іншымі прозьвішчамі й накіравалі ў розпыя лягеры, частка вярнулася ў Госьляр, і далсй іх пя турбавалі. Апгельскі камандапт Госьляру быў зьняты са становішча за сваю ляяльнасьць да саюзыіікаў.

Ведамы таксама другі выпадак вывазу лягсру ў Ухце, пад Гаповэрам. Агулам вывазы былі, калі або ў ангельскага каманданта было замнога сымпатыі да саюзьнікаў, або папросту замнога выпіваў гар.элкі з саветчыкамі.

Аднойчы ў лягер АБС у Ватэнштэце прыехала савецкая камісія для заахвочваньня павароту дахаты. Маёр, што быў на яс чале, сказаў прамову, у якой выясыйў, што тыя, якія ня хочуць схаць дахаты, кампраметуюць СССР, і гэткае захаваньне павінна быць спыненае. Нехта спытаўся, што сталася з палоннымі з часоў фінскас вайны, бо сн чуў, што іх усіх пастралялі пасьля павароту. Маёр сказаў, піто такі выпадак быў дзсля таго, іпто па чале рэпатрыяцыйнай камісіі быў “прэдацель”, але ягонае шкодніцтва было выкрыта і сам ён быў расстраляны.

Летам 1946 году Беларускае Бюро ў Браўншвайгу зьліквідавалася, бо беларусы былі перавезеныя ў лягер Варбэрг, на ўсход ад Браўніпвайгу, недалёка ад Гэльмштэту. Пад лягер далі памешканьне ііітэр-

нату іпколы, які быў у адрэстаўраванай палавінс сярэдпявечнага замку. Туды ж пераехаў і А.Шкугка.”

28. IX. 1966

Стэмфард, ЗШЛ.

Леанід Галяк б.Заступііік Старшыій БДК у Брауншвайгу

Зьезд Прадстаўнікоў Беларускіх лягераў і асяродкаў Ангельскае зоны Нямеччыны

Шмат ёсьць набалелых даўно справаў у жыцьці беларускіх выхаджэнцаў, якія с.яньня прабываюць у лягерах ДП Ангельскас зопы Нямеччыны. Даўно адчувалася, іпто ўсе гзтыя набалслыя пытаныіі павінпы быць супольна абгавораныя і агульнымі суполыіымі сіламі вы рашаныя.

У выпіку гэтага 4 траўня 1947 году быў беларускім грамадзтвам і арганізаваны зьезд прадстаўнікоў беларускіх лягераў, групаў і нацыянальных асяродкаў Ангельскае зоны Нямеччыпы.

Ужо той факт, што, пяглсдзячы ііа часта вялікія адлегласьці і транспартныя цяжкасьці, усе прадстаўнікі з найдалейшых пунктаў зьявіліся на ўмоўленыя час і месца, сьвстчыць аб тым, што патрэба падобных сустрлчаў сярод нашага нацыяналыіага актыву адчувасцца моцна.

Пасьля адчыненьня й выбару прэзыдыюму Зьезду сабраныя прыступілі адразу да абгаварэньня сучаснага палажэньня беларускас зміграцыі наагул і асабліва ў Ангельскай зоне. Справаздачы зь месцаў паіпфармавалі прысутных аб жыцьці, працы і клопатах паасобных асяродкаў. Пасьля іх у кажнага паўстаў агулыіы абраз напіага тут палажэныія, наіпых патрэбаў і напіых задачаў. У некаторых пытаньнях адразу абмеркавалі тыя захады, якія трэба пачыніць ці то лякальна, ці •агулыіа, каб адхінуць існуіочыя нястачы нашага нацыяналыіаграмадзкага жыцьця на чужыне.

Даўжэй і дакладнсй абгаворваліся справы, зьвязаныя зь незвычайна актуалыіай сяньня справай эміграцыі зь Пямеччыны, якая ў некаторых лягсрах ужо распачалася (у Англію і Бразылію).

Былі супольпа абмеркаваныя паўсталыя ў сувязі з гэтым пытаньні і новыя задачы для кіраўніцтва лягераў і нацыянальных групаў.

Пасьля справаздачы зь месцаў і абгаварэпыія важнейшых сучаспых праблемаў беларускага жыцьця нашай зоны было агульна паста-

поўлсна аднавіць і зактывізаваць дзейпасьць БДК па Апгсльскую зону Нямсччыпы. Праца гэтага Камітэту ў вялікай меры дзеля незалежных ад беларусаў прычынаў у мінулым годзе, па жаль, спыпілася.¹’

Старіпынём Зоннаіа Камітэту быў выбраны д-р В.Тумаш, сябрамі — Хведар Ільляшэвіч, Л.Галяк, М.Панькоў.

Зьезд

Дня 24.8.1947 году адбыўся Зьсзд Прадстаўнікоў Беларускіх лягераў, асяродкаў і арганізацыяў (апрача скаўтаў) Брытапскае зоны Нямеччыны. Таксама быў прадстаўнік БМК з Баварыі, які ў цёплых словах прывітаў Зьезд. ГІа Зьезьдзе былі прадстаўнікі абодвух веравызнапыіяў.

Зьезд прыняў даволі абшырны парадак дня, зь якога найважнейіпымі пунктамі былі: 1. Справаздача зь дзейнасьці папярэдняга Дапамаговага Камітэту на Брытанскую зопу Нямеччыны, 2. Дыскусія над справаздачай, 3. Выдзяленыіс бсларусаў у свас пацыяналыіыя лягеры, 4. Выбары новага Зоннага Камітэту.

Старпіыня ііапярэдняга Бсларускага Дапамаговага Камітэту даў справаздачу зь дзейнасьці. Ён зазначыў, што Камітэт ажывіў сваю дзейнасьць у нару. Лд імя беларусаў Камітэт складаў мэмар’ялы ў Галоўную Кватэру УНРРА, а потым ІРО ў Лсмго. Гэтым нашыя апякунчыя дзейнікі інфармаваліся аб палажэньні беларусаў, іх бытавых умовах і патрэбах. Дзейнасьць Камітлту тармазіла спрлчка ў лягеры Ватзніптлт, у выніку якой нскаторыя сябры Камітэту перасталі працаваць.

Пасьля справаздачы ўзыіікла дыскусія, якая цягнулася роўна 12 гадзін. Зьсзд сьцьвердзіў, віто Камітэт нспатрэбна ўблытваўся ў лякалыіыя справы і гэтым абцяжарыў сабе працу ў зонным маштабе. Праца Камітэту ў акцыі выдзяленыія беларусаў была пездавалыіяючая. Улічыўпіы, адпак, умовы працы Камітэту і пераход лягераў над апску ІРО, Зьезд прызнаў працу Камітэту здавалыіяючай. Зьезд забавязаў новавыбрапы Беларускі Камітэт на Брытанскуіо зону ІІямеччыны запяцца снравай выдзялсньня беларусаў у асобныя лягеры і групы, у якім кірунку ўжо праробленая падрыхтоўчая праца, і дабіцца ў ІРО прызнаныія беларусаў як асобнас нацыяналыіас і рупы з правам мсць свайго прадстаўніка пры ІРО, як гэта маюць ужо некаторыя нацыянальнасьці.

“Шляхам жыцьця" №5 (17), 1947.

Да гэтага часу ў некаторых акругах беларусы не маглі выехаць у Англію як асобпая нацыянальная група, але пад нашыўкаю іншае нацыяналы іасьці.

Шырока дыскутавалася справа ўзьніклае спр.эчкі ў Ватэнштэце, дзе непаўстрыманая частка іптэлігепцыі пайшла нават на развал лягеру толькі з асабістых крыўдаў да Камапданта лягеру. Яны кінулі працу ў гімназіі, а перад прадстаўнікамі ДПАСС адзін зь яе прадстаўяікоў дамагаўся зачыненьня Дапамаговага Камітэту ў лягеры. Прысутныя рэзка асудзілі гэта.

IІа Зьезьдзе з справаздачаў паасобпых прадстаўнікоў выявілася, якая вялікая колькасьць беларусаў знаходзіцца ў іншацыянальных лягерах, пераважна польскіх, дзе яны паступова дэнацыяналізуюцца.

Заданьнем новавыбранага Зоннага Камітэту ёсьць зьліквідаваць гэтую пенармальнасьць.

Пад канец Зьезду адбыліся выбары новага Зоннага Камітэту. Старшьшём Камітэту быў выбраны сп.М.Панькоў. У склад Ураду ўвайпюў сп. А.Сянькевіч.

Зонны Камітэт пастанавіў адразу выдаць да ўсіх бсларусаў Брытанскае зоны заклік, які апавесьціцца ў прэсе і асобнымі лістоўкамі.¹*

На Зьезьдзс сярод гасьцей былі прысутныя: Р.Астроўскі, япіскап Апанас і д-р С.Станкевіч. Р.Астроўскі выступіў з прапановай неабходнасьці пагадненьня зь япіскапамі, іпто далучыліся да Расейскай Зарубежнай Царквы.

Заклік: УЖО ЧАС!

Ужо трэйці год, як змоўклі гарматы і на зямлі быццам спакой. Многія тысячы бсларускіх выхаджэнцаў у Нямсччыне пазакладалі за гэты час свае асобныя лягеры і ўладзілі ў іх сваё буйнае пацыяналыіакультурнае жыцьцё з сваімі беларускімі школамі, гімназіямі, сьвятынямі, з сваімі арганізацыямі моладзі (Скаўтынг).

Ва ўсіх трох заходніх зонах Нямеччыны заснаваныя свае арганізацыі й установы, выдаюцца кнігі й часапісы, адбываюцца вечарыны й розныя імпрэзы.

Практыка мінулых гадоў паказала, што ўсюды там, дзе беларусы жылі асобнымі лягерамі, яны сваёй працавітасьцяй, сваімі паводзінамі заўсёды дадатна выдзяляюцца сярод многіх іншых нацыянальнасьцяў. Жывучы ж па чужых лягерах, часта мусяць непатрэбпа нясьці маральную адказнасьць за ўчынкі і паводзіны ініпых. Мінулыя гады

¹¹ “Шляхам Жыцыця” № 8(20), 31.8.1947 г.

паказалі, што, жывучы ў расьцярушаньні сярод чужых, яны трацілі па гэтым і агулыіа-нацыянальна, і асабіста. ІІягледзячы па г.эта, у выніку складзеных абставінаў частка беларусаў і далсй усё яшчэ астаецца па чужых, пераважна польскіх, расейскіх ды ўкраіпскіх лягсрах. Загнаныя туды страхам іісршых паваенных месяцаў, калі па ўсёіі Нямеччыне снавалі агепты прымусу і тэрору, беларусы змушаныя былі хавацца па чужых лягерах, а разам з гэтым часта ўтойваць сваю нацыянальнасьць, сваю мову, а нават і веру.

Але мінулі гэтыя жудасныя дні. Сяньня пара ўсім зьбірацца ў сваю сапраўдна беларускуіо сям'ю, у свае беларускія лягсры. Цяпер настаў адпаведны час, калі ніхто не супярэчыць, а тым болып не прыгнятаюць за нацыянальнае самавыдзяленьне з чужацкіх лягсраў.

Распачаўся ўжо выезд у далыіія краіны эміграцыі. Шмат беларусаў з сваіх лягераў (бо ў польскіх гэта амаль немагчыма) нават выехала ў Англію ці ііішыя краіны. Ехаць на чужыну таксама лепш сваёй грамадою, з сваімі людзьмі.

Таксама, знайшоўшыся беларускаю сям’ёю на эміграцыі, мы можам карыстацца матар’ялыіаю, маралыіаю ды працоўнаю дапамогаю сваіх братоў, якія там ёсьць або ў міжчасе зоймуцца гэткай арганізацыйнай працай з новапрыбылымі, чаго, бязумоўна, ніколі ня можна атрымаць ад чужынцаў, у асяродку якіх вы можаце апынуцца. Памятайце, што час шпарка ляціць, і кажлае адцягваньне справы выдзяленьня можа адбіцца некарысна на вас жа саміх.

Лягеры ня вечныя, і ўжо зусім неДалёкі час, калі іх зусім зьліквідуюць, а вы, не падумаўшы аб вашай будучыпі, можаце апыпуцца ў яшчэ горшым становішчы. He задавальняйцеся сваімі сяньняшнімі ўмовамі часовага дабрабыту, якія вас тры.маюць у чужацкім асяродзьдзі.

Бяручы вось гота на ўвагу, Зьезд прадстаўнікоў Беларускіх лягераў і асяродкаў Брытанскае зоны Нямеччыны гэтым заклікае ўсіх беларусаў, што пражываюць яшчэ ў расьцярушаньні па чужых лягерах, ды часта пад чужым нацыяналыіым імем, каб гуртаваліся ў свае Беларускія лягеры, а дзе іх няма, каб дамагліся ад акупацыйных уладаў і ІРО такіх лягераў. Гэтыя ўлады звычайна ня робяць псрашкодаў у стварэныіі сваіх нацыяналыіых лягераў, і час пасьпяшыць за сваімі суродзічамі, якія ўжо згуртаваліся ў асобныя лягеры ды жывуць сваім беларускім нацыяпалыіым жыцьцём, пе стыдаючыся ані свае мовы, ані звычаяў.

У другіх зонах, як амэрыканскай, створана ўжо некалькі сваіх лягераў, і аграмадная колькасьць беларусаў даўным-даўно павыходзіла з-пад чужой апекі. У нашай зопе таксама існуе пару лягераў ды не-

калькі нацыяпалыіых групаў, дзе ідзе сваё беларускае жыцьцё зь беларускімі школамі, гімназіямі, рознымі культурна-асьветнымі і дапамаговымі ўстановамі.

БЕЛАРУСЫ!

Пара зьбірацца ў адну Беларускую магутную сям’ю! Пара мець свае школы, Сьвятыні і ўсе іпшыя ўстановы!

Даволі быць у падсуседзях, даволі аддаваць свас сілы і здольпасьці чужыпцам. ІІя всрцс варожай прапагандзс, якая ўсімі спосабамі стараецца пашкодзіць вашаму выдзяленыпо і робіць усе высілкі, каб беларусы расьцярушанымі і пад чужым імсм вандравалі ў шырокі сьвет.

Лбавязкам кажнага ёсьць тварыць сваё нацыянальнае жыцьцё ў сваіх Бсларускіх лягсрах, для сваёіі жа ўласнай карысьці і для дабра папіай Бацькаўпічыпы — Беларусі.

БЕЛАРУСЫ БРЫТАНСКАЕ ЗОНЫ!

Выдзяляйцеся ў свае нацыяналыіыя Беларускія грамады!

Дамагайцсся сваіх Беларускіх лягсраў!

Разам у сваёй Беларускай іпчылыіай сям’і лягчэй пройдзсм празь цяжкія гады выгнаныія!

ЖЫВЕ БЕЛАРУСЫ

Зьсзд прадстаўнікоў Беларускіх лягераў, нацыянальных грунаў і грамадзянскіх арганізацыяў Брытанскае зоны Пямеччыны.¹¹

Да Беларусаў Ангельскае зоны Нямеччыны!

Беларускі Дапамаговы Камітэт па Ангельскую зону ІІямеччыны ўжо ня раз зьвяртаўся з просьбамі і адпаведнымі мэмар’яламі да Лнгельскіх вайсковых і ІРОўскіх уладаў аб тым, каб беларускія высяленцы, якія пражываюць расьцяруіііапымі ў польскіх, украінскіх, рассйскіх і балцкіх лягерах ДП, былі выдзеленыя ў асобныя нацыяпалыіыя групы, а пазьнсй нсраселеныя ў асобныя нацыяналыгыя лягеры.

Як ведама, з прычьшы запалоханьня, фалывывай прапаганды і пават тарнаваныія перасьледу з боку пясумлешіых іпавіністычных колаў у нскаторых лягерах, многія беларусы запісваліся палякамі, украінцамі, балтамі і ішп.

¹¹ “Шляхам Жыцьця” № 8(20), 31.8.1947 г.

Да затойваныія снаёй сапраўднай нацыянальнасьці і падаваньня сябе за палякаў і іншых у пэўнай меры прычыніліся былыя мясцовыя УНРРЛ-ы, якія ў першыя часы былі апанаваныя палякамі ды балтамі і разглядалі беларусаў не паводле іхнае пацыяналыіасьці, але паводле іхнае ранейшае дзяржаўнас прыналежнасьці. А таму што амаль усе беларусы Ангельскай зоны зьяўляюцца пераважпа польскай або балтыцкай дзяржаўнай прыпалежнасьці, дык іх пазапісвалі палякамі, латышамі, летувісамі і ііпп. Дзеля гэтага ў апошніх мэмар’ялах ад Беларускага Дапамаговага Камітэту, зложаных нядаўна Цэнтралыіым Ангельскім вайсковым і ІРО-ўскім уладам. выстаўлена дамаганыіе, каб пры выдзяленьні беларусаў у пацыяналыіыя групы ня бралася пад увагу тое, якой нацыянальнасьці былі беларусы раней запісаныя, але каб ім была дадзена свабодная магчымасьць паўторнага й канчалыіага заяўленьня аб сваёй нацыяналыіасьці.

Адпаведныя Ангельскія і ІРО-ўскія ўлады горача і з пэўным зразуменьнем адгукнуліся на просьбу БДК і зробяць беларусам нацыяпалыіыя лягеры, калі беларусы на мясцох выявяць дастаткова чыннасьці.

3 боку БДК зроблена ўсё магчымае ў справе выдзялсныія і згрупаваныія бсларусаў-ДП, але гэта яшчэ педастаткова. Дзсля таго, каб усе беларусы маглі выдзяліцца і жыць адной цеснай нацыяналыіай сям’ёй, патрэбныя старапыіі і праца на мясцох сярод найшырэйвіых масаў беларускіх ДП. У гэтым кірупку прапануецца безадкладна зрабіць наступнае:

1. У кажным лягеры зрабіць іменны сыііс абсалютна ўсіх беларусаў у двух экзэмплярах і адзіп зь іх падаць дырэктару мясцовай ІРО, а другі БДК, які, у выпадку патрэбы, будзе ла гэтай падставс вясьці стараныіі нерад выпіэйшымі вайсковымі і ІРО-ўскімі ўладамі, калі б мясцовая ІРО гэтае пытаньне ня вырашыла.
2. Падаючы дырэктару мясцовага ІРО гэткі іменны сьпіс, трэба прасіць яго выдзеліць беларусаў згодна гэтага сыіісу ў асобную нацыяпалыіую групу, зацьвсрдзіць прадстаўленага кандыдата на кіраўпіка гэтае групы (аб якім неадкладна паведаміць БДК) і пазьней перасяліць гэтую групу ў адмысловы Беларускі лягер.
3. Калі ёсьць беларусы, якія застаюцца ў чужой нацыяналыіай групе, дык іх таксама ўвесьці ў гэты сьпіс і, у выпадку патрэбы, выясыііць дырэктару ІРО, піто япы запісапыя церазь непаразуменьне або пад націскам фальшывай прапаганды, запалоханьня і інш. (падаць запраўдныя прычыны гэтага).
4. Запалоханым і нясьведамым братом належна высьветліць, піто нашас дамаганыіс аб выдзялсньні ня толькі нічым не пярэчыць інтарэсам ангельскіх вайсковых і ІРО-ўскіх уладаў, але йдзе ім напярэймы, бо яны зацікаўленыя дапамагчы нам і справядліва заспакоіць усе натуральныя патрэбы розных нацыяналыіасьцяў, у гэтым ліку й беларускай. Таму пя толькі няма падставаў баяцца парушыць гэтую справу, алс паадварот — наіпым абавязкам ёсьць выявіць псрад прыязпымі нам ангельскімі вайсковымі і ІРО-ўскімі ўладамі нашае запраўднае нацыяналыіае аблічча.
5. Калі б аднак у некаторых мясцовасьцях былі якія-пебудзь цяжкасьці і перапікоды ў справе выдзяленыія беларусаў, тады тр.эба безадкладпа зьвяртацца асабіста або пісьмова ў БДК на адрас старіпыпі БДК.

Магчыма, хутка ўсе ДП будуць перавсдзеныя куды-небудзь за морыакіяны, каб там знайсьці сабе новую Бацькаўшчыну. Кажпы з нас хацеў бы трапіць туды разам з сваімі блізкімі, знаёмымі, каб, жывучы з сваімі людзьмі ў гэтай новай Бацькаўшчынс, нс нажыць сабе мачыхі, а знайсьці хоць у невялікай меры замену нашай дарагой Беларусі.

Гэта можа стацца толькі і вылучна тады, калі мы яшчэ тут, у Пямеччыпе, належна зарганізуемся ў адну цеснуіо пацыяналыіую сям’ю. У гэтай родпай сям’і вы і тут ня будзецс зносіць тых крыўдаў, аб якіх гэтак часта скардзіцеся нам цяпер, бо свае людзі піколі не пакрыўдзяць вас і пры падзеле тых матар’ялыіых дапамог, якімі абыходзяць вас чужакі, калі вы сядзіце ў чужацкім загародку.

Браты Родпыя! Ад вас саміх залежыць, быць ужо сяныія паўнавартаснымі людзьмі ў вачох інпіых народаў!

Беларусе! Дзе б ты ні быў, гуртуй вакол сябс мепш сьведамых братоў, растлумач ім гэтую праўду і пакажы ўсім шлях праўды!

Беларускі Дапамаговы Камітэт чакае ад Цябс працы і сьпісаў, каб быць гатовым заўсёды працягнуць руку дапамогі!

Варушэцеся! Усе як адзін за працу!

Беларускі Дапамаговы Камітэт на Ангельскую зону Нямеччьшы.

15 кастрычніка 1947 году.¹’

Наша барацьба

Сяньня ўжо можам падвесьці першыя падсумаваньні нашас акцыі вылучэныія пас натэрыторыі Шлезьвіг-Галыігтанскае правінцыі ў асобны Беларускі лягер і зьняцьце зь беларускіх ДП таўра палякаў ці расейскіх грамадзянаў праваслаўнае веры.

^1> “Шляхам Жыцьця", № 9-10 (21-22), 1947.

Лкцыя паша, перамагаючы нячуваныя перашкоды з боку чужое адміністрацыі лягераў ДП, ахапіла сяныія ўжо пайглушэйшыя куткі Шлезьвіг-Галыптайну. Наш Голас трапіў да ўсіх лягераў, дзе знаходзілася вялікшая групка папіых родзічаў, будзячы сярод іх волю да барацьбы за права звацца Бсларускім імем, гаварыць на сваёй роднай мовс, маліцца Богу ў сваёй Беларускай царкве і касьцеле і вучыць у гэтай мове сваіх дзетак. Бо да гэтае пары так сталася з прычынаў не ад беларусаў залежпых, што на нашай тут тэрыторыі беларусы, трапіўпіы ў чужыя лягсры, мусілі на сваіх плячах выносіць спраўкі чужанацыяпальных галавароў лягсраў і разам з польскаю ці расейскаю бальіпыпёю гэтых лягсраў насіць па сабе правіпы гэтых нацыяналыіасьцяў, прымаючы на сябе кары за іхпыя праступкі і паводзіны на чужыне.

Нас разам з палякамі — уважаючы за палякаў у польскіх лягсрах — не дапушчаюць да гэтае пары да эміграцыі ў Англію. Нас рэпрэсуюць разам з палякамі і расейцамі за правіны розных польскіх і расейскіх здэмаралізаваных групаў — “выпадоўцаў” у ішпых лягерах, падчас пагалоўных паліцыйных трускаў і вобыскаў. Сянытя беларусы Шлезьвіг-Гальштайну па прыкладзе беларусаў у цэлай Нямеччыне пастанавілі, нарэшце, сказаць: Годзе!

Мы адказвасм толькі за саміх сябс! Мы хочам, па прыкладзс іншых нацыяналыіасьцяў, мець свой Беларускі лягер, бо мы пе палякі і пе расейцы! Мы хочам сумленна жыць і нрацаваць, выехаўшы на працу ці на асядленыіс на зямлі ў адзіп з эўрапейскіх, як Англія ці Фрапцыя, ці заморскіх, як Канада, Лргэнтына ці Аўстралія, краёў. I мы маем па гэта права, як такое ж права маюць латышы, летувісы, украінцы і шмат іпшых пацыяналыіасьцяў ДП у Нямеччыне.

Аднак да гэтае пары, хоць мінула ўжо больш як месяц, УНРРАнябошчыца, а цяпер яе заступпік ІРО — ніякіх пастановаў аб вылучэпыіі нас з польскіх і расейскіх лягераў Шлезьвіг-Галыптайну ня выявілі. Быццам па перашкодзс стаў пераходны час — пераняцьце аііскі ад УІІРРА-ы ІРО, якое толькі цяпер фактычна яшчэ прыступае да працы.

Беларускі Дапамаговы Камітэт Ангельскае зоны, як прадстаўнік усіх беларусаў гэтае зоны, злажыў яшчэ ў чэрвсні мэмар’ял у нашай справе Галоўнаму Кіраўніцтву УІІРРА і з свайго боку будзс і далей ходацца перад уладамі ІРО і ССД аб выданьпі адпаведных загадаў для вылучэньня ўсіх беларусаў з чужанацыяналыіых лягераў.

Але галоўнае заданьне ляжыць на нас самых! У кажным польскім ці расейскім лягеры, дзе ёсьць беларусы, мусіць паўстаць беларуская

ініцыятыўішя група, якая мусіць дамагацца далучэньня беларусаў у свой Беларускі лягер.

Абавязкам кажнага беларуса ёсць паіпыраць наш Голас сярод яшчл нясьвсдамых беларусаў у польскіх лягерах.

Памятайце, што беларусам зьяўлясцца ня толькі праваслаўны з-пад Горадні, Бельску, Баранавічаў ці Пінску, алс й каталік-селяніп з-пад Вілыіі, Беластоку, Лідчыпы ці Палібакаў, і палескі ці вілснскі баптыст! Усе япы мусяць злучыцца ў адно Беларускае злучво! Толькі трымаючыся разам, зможам пакіраваць адпаведна нашым лёсам на чужыпе.

Маючы на ўвеце, што найвялікшая беларуская група знаходаіцца ў польскім лягсры “Гэль-Рэнсбургорляндштрасэ” (па 650 жыхараў — 300 бсларусаў), Беларускі Камітэт зьвярнуўся да ўладаў аб прыдзялсныіі гэтага лягсру беларусам, перакінуўшы адтуль 350 палякаў у адзін з польскіх лягераў, а беларусаў з Фленсбурскага, Нойштацкага і іпшых лягераў далучыўшы да “Гэлю”.^,)

ДП-лягер АБЦ у Ватэнштэце

Вёска Ватэпштэт знаходзіцца прыблізна за 10 км ад гораду Браўншвайгу у Ніжпяй Саксопіі. Пры вёсцы была вялікая ваепная хвабрыка. Вакол яе для працаўнікоў былі пабудаваныя дзераўляныя баракі, якія стаялі асобнымі групамі, як бы вёскамі. У адной такой групе баракаў 30 ліпеня 1945 году запачаткаваўся беларускі ДПлягср АБЦ.

“Ліпень 1945 году — гэта час вялікага пералому. Фронт, пракаціўшыся празь Нямеччыну, раскідаў і так ужо расьцярушаную беларускую сям’ю на чужыне. Бацькі часта ня ведалі пра лёс дзяцей і наадварот. Цяжка было нешта пачынаць: людзі ня мелі сувязі паміж сабою, іія ведалі, да каго і куды зварочвацца. ІІашыя дзяржаўныя суссдзі давалі сабс рады лепш ад пас, перамагаючы аналягічныя цяжкасьці. ІІам даводзілася трудней, бо перад памі стаялі падвойныя цяжкасьці.

Пазвацца ўласным імем беларуса ў тыя дні ня кажны адважыўся. Па тое, каб пачаць пешта рабіць для свайго народу ў такіх абставінах, натр.эбная была вялікая адвага й сіла волі. I вось знайшліся такія людзі, ніто, не баючыся цяжкасьцяў і небясьпекі, задаліся мэтаю гуртаваць беларускую расьцярушаную сям’ю. Сілай волі такіх людзей

^1> "Голас Беларуса” (Орган Беларускае групы ў Ш.Гальштайн), Ne 2 / “Шляхам Жыцьця”, Ne 8, 1947.

паўстаў беларускі ДП-лягер у Ватонштэце. Стаўся ёп самым моцным беларускім асяродкам у Ангельскай зопе Нямеччыны.”¹¹

У часс заснаваныія лягеру было каля 50 беларусаў, алс прыбывалі новыя людзі, лягср разрастаўся, колькасьць жыхараў павялічвалася, і па 1.1.1947 году было ў ім 568, а па 2.1.1948 г. 716 чалавек.

Жыцьцё ў лягсры наладзілася так, што япо болыіі-меніп пагадвала пармалыіыя абставіпы жыцьця. У адпым з баракаў уладзілі царкву, а пазыіеіі у другім і каталіцкі касьцёл. Адзін барак прызііачылі ііа Пародны Дом. Пабудавалі ў ім сцэну. Лягерпыя мастакі намалявалі дэкарацыі, а сталярная майстэрня парабіла лаўкі і ўсё абсталяваныіе, патрэбпае для тэатру.

Адрамаптавалі баракі, прызначаныя для школаў. Паступова ў лягеры паладзілася культурпа-асьветнае жыцьцё: началі працаваць дзіцячы садок, пачатковая пікола, гімпазія, мастацкая іі шофэрская іпколы, курсы іі розпыя гурткі. Моладзь арганізавалася ў Беларускім Скаўтынгу, была створана Беларуская група ІМКА. У лягсры працаваў аматарскі тэатар, хор, танцавалыіыя гурткі малодшай і старэйшай моладзі, спартовас аб’еднапыіе. Шмат увагі надавалася прафэсійнай асьвецс. 3 гэтаю мэтаю былі аргапізавапыя розныя майстэрні, у якіх моладзь вучылася рамяству.

8 всрасыія 1946 году адбыўся агульны сход жыхараў лягеру, на якім быў выбраны лягсрны камітэт і рэвізійная камісія. I Іа абавязку камітэту ляжала рэгуляваныіе жыцьця ў лягеры і культурпа-нацыяналыіая праца. Пры камітэце існавалі 4 рэфэраты: 1. Санітарпа-харытатыўпы, 2. Культурна-асьветпы з сэкцыямі: а) піколыіай, б) пазанікатыіай, в) таатралыіай і г) спарговаіі, 3. Выдавецкі й 4. Гандлёва-прамысловы.

Рэфэраты й іх дзейнасьць:

1. Санітарна-харытатыўны рэфэрат.

Здароўс ў лягсрных умовах.

Падаюцца тут некаторыя зьвесткі аб гігіенічным і біялягічпым стапе жыхарства аднаго зь беларускіх лягсроў — лягеру АБЦ у Ватэнштэцс. Дадзеныя г.этыя ў вялікай меры характэрныя і для ўсёй сяпьпяшііяй беларускай эміграцыі ў Нямеччыне, і таму яны маюць некаторую гістарычна-навуковую вартасьць.

^1> “Шляхам Жыцьця”, № 7 (19), Ватэнштэт 1947.

Усе лічбы і ўвагі адносяцца толькі да аднаго мінулага паўгодзьдзя, у якім вяліся адпавсдныя запісы з гэтае галіны.

1. Групы веку

За мінулае паўгодзьдзе, ад 1.7. да 31.12.1946 году, агульны лік лягернага жыхарства вагаўся ад 548 да 623 асобаў. Паводле сваііго веку жыхарства гэтае прадстаўляецца гэтак (стан на 31.12.1946 г.):

Век.	Мужчыны	Жапчыны	Разам	%	у Бсларусі.
0-10	43	53	= 96	16,7	27,6
10-20	43	46	= 89	15,5	17,1
20-60	218	15	= 375	65,2	46,2
60-70	8	3	= 11	1,9	5,4
70 і старэй -		4	= 4	0,7	3,7
Разам	312	263	= 575	100,0	100,0

У канцы гэтаіі табліцы зьмспічаны працэнтны склад жыхарства па групах веку ў Беларусі. Канкрэтна, зь нястачы агульнабеларускіх лічбаў, гэтыя зьвесткі ўзятыя зь Бсласточчыны, але яны прыблізна характэрныя для ўсяго нашага нацыянальнага абшару.

Як бачым, сярод дзяцей і моладзі ў лягеры з гледзішча на пол існуе некаторая раўнавага зь невялікаю перавагаю дзяўчат над хлапцамі. Затос ў групе дарослых 20—60 год выступае ўжо выдатпая перавага колькасьці мужчын над жанчынамі. У гэтым выразна праявіўся тоіі патуралыіы факт, іпто ў пару васнных падзеяў і нягод жанчына часьцей астаецца дома, мужчына ж з розных прычынаў болып падданы па адрыў ад свайго радзімага асяродзьдзя.

Прыраўноўваючы групы па вску на эміграцыі з такімі ж у Беларусі, бачым, іпто эміграцыйная грамада выказвае значна ніжэйшыя працлптна лічбы ў групах дзяцей і моладзі, асабліва нізкія лічбы ў групе старых ад 60 гадоў узвыш. Затое эміграцыя адзначаецца паважным павялічэньнем колькасьці асобаў у сярэдніх групах веку ад 20 да 60 гадоў.

2. Натуралыіы рух жыхарства.

Калі ходзіць аб натуральны рух жыхарства ў лягеры, дык ён у мінулым паўгодзьдзі выглядаў гэтак:

нарадзіны сьмерці натуральны прырост

15                     2                     13

Калі пералічыць гэтыя лічбы на агульнапрынятыя ў дэмаграфіі лікі на 1000 жыхараў у працягу году (дадзеныя ў г.зв. прамілях), дык

для лягераў атрымаем такія лічбы ў прамілях (колькасьць жыхараў за ўвесь час нрыймасцца тут сярэдняя на 600):

нарадзіны сьмерці натуральны прырост

25                          3,3                     21,7

Падобныя ж лічбы ііатуральнага руху жыхарства ў Беларусі выглядаюць гэтак:

нарадзіпы сьмерці натуральны прырост

37,4                   13,3                    24,1

Як бачым з прыраўнаныія дадзепых з Бацькаўшчыны з дадзенымі ў лягсры, высокі натуральны нрырост, так характэрны для бсларусаў паагул (з гзтага гледзішча мы ў Эўропе займасм періпае месца) захаваўся ў некаторай меры тымчасам і на чужыне. Толькі тут ён зьяўляецца ўжо пя столькі выпікам высокіх паказыгікаў нарадзіпаў, як гэта ёсьць па Бацькаўшчыне, колькі перад усім адносна пязвычайна нізкімі паказыіікамі сьмерці.

Нізкія ж лічбы сьмерці ў сваю чаргу тлумачацца дзьвюма прычынамі: 1) адпоспа всльмі малым лікам на эміграцыі асобаў з вышэйшых групаў веку (старых), якія даюць вялікі працэнт сьмяротнасьці і 2) зьявішчам нскаторай сэлекцыі (адбору) эміграцыйнага элемэпту, пры каторым асобы хваравітыя, недалужныя й менш адпоріцяя астаюцца дома або хутчэй гінуць пры псршых жа гадох цяжкага вайпою жыцьця на чужыне. Бязумоўна, прычынаю значна ніжлйпіай лічбы нарадзіпаў на эміграцыі ёсьць і паважны прапарцыйны недабор жанчын у прыраўнаньні да ліку мужчын.

3. Стан здароўя

3   гледзішча на здароўс мінулае паўгодзьдзс прайшло для лягсру даволі шчасьліва. Глта паказвае ўжо часткава нізкая лічба — толькі два выпадкі сьмерці на 600 жыхараў.

Затое былі адносна высокія лічбы лекарскіх парадаў у амбулянсе ці падчас наведваныія хворых па хатах. За мінулае паўгодзьдзе такіх парадаў натавана ў лягерным амбулянсе 2306. Калі прыраўнаць гэтую лічбу да таго, колькі прыблі.зна асобаў зьвернецца да лекара ў Беларусі зь вёскі, маточай 600 жыхараў, у тым жа часе, дык зразумеем, наколькі ў лягерпым жыцьці лекарская апека і парада ёсьць прыступнейшая дзеля сваёй бясплатнасьці і прысутнасьці на месцы лекара.

57  цяжэй хворых у гэтым часе было скіравана на лячэныіе шпіталыіае. Ніякіх эпідэміяў у мінулым паўгодзьдзі лягер ня мсў. 3 заразных хваробаў натаваны толькі адзіп выпадак шкарлятыны ў сьвежа

прыбылых з чужога лягеру і пскалькі выпадкаў сьвіпкі, зацягнутай сюды з аднаго з суседніх лягераў ДП. Напэўна, вялікае значэныіе ў гэтым маюць праведзеныя яшчэ раней масавыя яічапленьні проці тыфусу бруівнога й сыпнога, проці дыфтэрыту й воспы. У гэтым самым часе ў суседніх лягерах былі патаваныя даволі лічэбныя, хоць і спарадычныя, выпадкі дыфтэрыту, шкарлятыны, коклюшу, водру.

Тубэркулёзныя захворваныіі лёгкіх, хаця нс стаповяць высокага працэнту, але пры нязвычайным пагаршэньні харчаваныія ў апошніх месяцах году могуць нраявіць тэпдэнцыю росту. Выпадкаў адкрытага тубэркулёзу лягер ня мае.

Калі ходзіць аб захворваныіі вэнэрычныя, дык і ў гэтай галіне лягср меў вельмі пізкія лічбы — усяго два выпадкі. Лічба гэтая суцяшальна нізкая ў прыраўнаньні да падобных лічбаў у суседпіх іншанацыяналыіых лягсрах, дзе ў некаторых яна на тысячу працэнтаў і болей вышлйшая, і ў прыраўнаныіі да наваколыіага нямецкага жыхарства. Справа гэтая сьветчыць ужо пя толькі аб лепшым стане здароўя жыхарства беларускага лягеру наагул, але і аб вышэйшай маралі сямейнага й палавога жыцьця.

4. Гігіена

Гігіспічны бок лягсрпага жыцьця ня можпа пазваць благім, але існуюць тут, адпак, значныя нястачы. Асабліва цяжкія жыльлёвыя ўмовы. Памешканьні — перастарэлыя, прытрухлелыя нямецкія баракі для “аўсьлендараў” — пе даюць адпаведпага прытулку жыхарам ні летам, ні зімою. Летам у пагодныя гарачыя дні ў распаленых драўляных бараках, пераважна бяз столі, мучае жыхараў нязвычайная духата.

У дажджлівуіо пару працякаюць няпічыльныя старыя дахі ды нават сьцены. Зімою ж цісьнецца праз усе шчыліны сьценаў, падлогі ды стрэхаў холад і сырасьць. Асабліва дасііца гэта ў знак сем’ям з малымі дзецьмі з прычыны вечпай пястачы апалу.

Другая загана — значная перапаселенасьць баракаў. Сярэдняя квадратура жыльлёвай паверхпі ў лягсры вагасцца ад 4-х да 5-ці кв. мэтраў на душу. I, няглсдзячы на гэта, агулыіы стан чысьціні й парадку ў паасобных пакоях, калі прыраўнаць іх да стану ў іпшых падобпых лягерах з куды лепшымі жыльлёвымі ўмовамі, не найгоршы.

Вапіывасыіь яшчз лстпімі месяцамі была цалком зьпіівчаная. Повыя паасобныя выпадкі зацягпутай звонкі выпіывасыіі ліквідаваліся зь месца. Вялікую помач у гатым даў всдамы амэрыканскі парашок ДАТ.

Цяжэйшаю была барацьба з блашчыцам (клапамі). Праведзеныя два разы ўва ўсім лягеры іппрыцаваныіі газаваю раіпчынаіо парашку ДАТ значна аблягчылі справу, але не лрыходзіцца лічыць, іпто ўжо цалкам яс зьліквідавалі. Пс заўсёды псраможнаіо аказалася і ведзеная розпымі спосабамі і атрутамі барацьба з пацукамі ды мышамі, якія ў дзіравых дзераўляпых бараках аказаліся асабліва дакучлівымі ды пікоднымі сужыхарамі.

5. Агульныя выснавы

Нягледзячы па всльмі цяжкія ўмовы харчаваньня ды жыльля і вынлываючыя стуль нястачы санітарна-гігіенічнага характару, агульны стан здароўя лягсрнага жыхарства ў дадзсных умовах і ў іірыраўнапыіі да стапу здароўя ў інпіых лягерах трэба лічыць даволі добрым. Здаровы ж чалавск заўсёды дасьць сабе раду ў цяжкіх умовах жыцьця на чужыпе.'¹

Лягерйы Лекар.

2. Культурна-асьветны рэфэрат.

а) ШКОЛЬНАЯ СЭКЦЫЯ.

Дзіцячы Садок.

С.адок быў зарганізаваны ў сыіежні 1945 году. Тады ёп налічваў 17 дзяцсй, у 1947 г. — 25 дзяцей (18 дзяўчат і 7 хлапцоў), а па 1.1.1948 г. — 38 дзяцсй.

Запяткі ў садку вяліся па тры гадзіпы ў дзепь у адпаведна ўладжапай клясе. Калі было прыгожае цёплае надвор’с, дык запяткі вяліся па дварэ. Для заняткаў дзяцсй мелася дастаткова паперы, каляровых алавікоў і плястыліны.

Дзеці штодзень атрымлівалі дадатковае сьнеданьнс. Настаўпіца садку — спадарыня Н.Занковіч.²¹

Пачатковая школа

Школа заснавалася 10 жніўпя 1945 году. Калі я прыбыў у лягер АБЦ, дык выбраў барак пад школу. Там мы з бугальтарам гэтага лягеру Адвардам Будзькам павыцягвалі двупавярховыя ложкі іі лішпія сталы, вычысьцілі яго ад пылу і сьмецьця.

У адным пакоі я пакінуў адзін ложак і адзін стол для свае кватлры; два пакоі без разгародкі прызначыў для клясы. Па дзьвярах чацьвсртага пакою сп.А.Будзька прыбіў дошчачку з папісам “Гімназія”.

¹¹ "Шляхам Жыцьця”, № 1 (13),Ватэнштэт, 30.1.1947 г.

²¹ “Шляхам Жыцьця", №7 (19), Ватэнштэт, 1947 г.

ІІа ўваходных дзьвярах да гэтых чатырох пакояў прыбілі дошчачку з напісам “Народпая школа”.

Шэсьць дзяцей гэтага лягеру ўжо хадзілі ва ўкраінскую школу (25 лягер). На паступны дзень гэтыя дзеці нрыйшлі да мяне.

Людзі прыбывалі ў гэты лягер, прыбывалі й дзеці. За першы тыдзень набралася каля 15 дзяцей ад іпасьці да 15 гадоў векам. Зь іх адпы былі трохі пісьмснпыя, а іншыя няпісьменныя. Давялося іх разьдзяліць на дзьвс групы.

3 самага пачатку справа выглядала як бы добра: ёсьць школа, ёсьць вучні, ёсьць настаўнік. 3 другога боку, справа здавалася цяжкай і безнадзейнай: няма пі кпіг, ні папсры, ні пісьмовых прыладаў. Трлба ня толькі заняць час і зацікавіць дзяцсй, каб іх утрымаць пры школе, алс навучыць пісьменнасьці.

Тут адразу прыйшлося плянаваць Лемантар для зусім няпісьмснпых дзяцсй і чытанку для старэйшых. Гэтая цяжкая праца паслужыла асповай маім двум іпколыіым падручнікам, адцісьненым на рататары — Лемаптарыку і чытанцы “Родны Палетак”.

Па апрацоўку глтага матар’ялу ў мяне надта мала было часу. Уся адміністрацыя пашага лягеру жыла ў вёсцы Шлядыпь, далей за 30 км ад Ватэнштлту, а ў тым ліку і я. Рана па гадзінс 6 трлба было прыйсьці на цягпік. Цягпік перапоўнены, што цяжка ўбіцца ў вагон. Часта некалькі кілямэтраў, пават у дажджы і слоту, здаралася ехаць па надножку. Ад чыгуначнай станцыі Вольфэнбліотэль да лягеру АБЦ 8 км трэба было йсьці пехатою.

Начаваць у лягеры без адзсжы і пасьцелі было немагчыма, а ў дадатак да гэтага і электрычных лямпачак ня было.

Апрача працы ў школе, мы з вучнямі зрабілі пры школе гародчык, дзс садзілі й даглядалі квсткі. Хоць час пабліжаўся да восені і дні глтым квсткам былі зьлічаныя, але я цешыўся з таго, як старанна вучпі даглядалі кветак.

У палавінс кастрычніка прысхала ў напі лягср настаўніца Селязьпёва ды стала мнс памагаць працаваць у школе. Да гэтага часу ў папіай клясс было болей за 30 вучняў. Селязыіёва працавала з 1-й клясай, а я з 2-й, алс ў адным пакоі. Глта было нязручна. Насілу мы дамагліся ад адміністрацыі лягеру, каб паіп клясовы пакой перагарадзіць дошкамі надвос.

Каб захаваць адну сыстэму сваіх заплянаваных падручпікаў, я надалей быў вымушаны распрацоўваць матар’ял для абедзьвюх клясаў. Для мяне было палёгкай тое, што Селязьнёва памнажала для сваіх вучняў той матар’ял, што я падрыхтоўваў для ейнае клясы.

У пачаткў сьпежня ў наіп лягер прыбыло іпмат новых людзей, у тым ліку і настаўпік Сіткоўскі. Гэтым часам мы псраўкамплектавалі сваю школу. 1-я кляса склалася з адзінаццаці новапрыбылых нучняў, ёю стала кіраваць настаўніца Селязьнёва. Былая 1-я кляса стала называцца 2-ю, яна складалася з 15-ці вучняў. Ёю стаў кіраваць настаўнік Сіткоўскі. Мая былая 2-я кляса, што складалася з 20-ці вучпяў, стала пазывацца 3-ю клясаю.Ёю падалей кіраваў я.

Назвы клясаў зусім адпавядалі ведам гэтых клясаў. Трэба прызнацца, іпто мы западта націскалі на сваіх вучняў, каб павысіць іхныя веды. Але іі надалей я ня вызваліўся ад плянаваньня й падбору матар’ялу для трох клясаў, каб захаваць пэўную сыстэму будучых маіх падручнікаў.

У канцы касгрычніка я пастала псрасяліўся з сваімі рэчамі ў лягср, але гэта ня спрыяла посыісху ў маёй працы: найболей прыходзілася сядзець у цемпаце, бо лямпачак ня было.

Калі ў нашай школе ўтварыліся тры клясы, дык мы занялі й той пакой, дзе пекалі Адварды Будзька павссіў допічачку з напісам “Гімназія”.

IІе зважаючы па цяжкія матар’ялыіыя іі кватэрпыя ўмовы, я захапіўся арганізацыяй і працай гэтай сваей школы. Да таго часу я 25 гадоў працаваў у беларускай піколе, але пад чужоіі прынукай, пры чужых праграмах і чужым варожым кантролі. Калі хацелася ўхіліцца ад глтых чужынецкіх гіраграмаў і падручнікаў ды даць пешта роднае ды свойскае беларускім дзецям, дык пры глтым трлба было дрыжлць за сваю ўласпую скуру. А тут жа я сам гаспадар сваей роднай пацыяналыіай школы, сам укладаю праграмы, сам сачу за іхным выкананьпем. Але я бачу й вялізпы недахоп у маёй піколе: вучні ня маюць падручнікаў. Я цллыя почы праседжваў над укладапыісм глтых падручпікаў. Захапляўся працай і ня чуў сябе зморапым.

Камандант лягсру ня даў вартаўніка ў школу. Першыя тры месяцы я мусіў сам з вучнямі прыбіраць яе. Потым прыйшла дзяўчыпа падмятаць школу, але ёй было цяжка перацягваць цяжкія сталы. Яна кінула працу. Камандант загадаў, каб бацькі дзяцей па чарзе апратналі школу, але кажны дзепь прыход.зілі новыя людзі, дык ня всдалі, ніто ім рабіць, і мнс кажнага дня рана прыходзілася паказваць, што рабіць. Часта гублялася чарга, і мпе трлба было хадзіць па бараках ды піукаць чарговага. Печка апальвалася дрывамі, дык бальшыпёй мне самому прыходзілася шчапаць дровы для печак іпколы.

Зімою глтага году (у лютым мссяцы) я абмазваў печ і комін у ніколе ды зазябіў руку. Яна стала горшаць і горпіаць, ды нарлніце я

ўжо ня мог пісаць. У пачатку красавіка я быў змушаны легчы ў шпіталь і там праляжаў амаль тры месяцы.

У 1946/47 павучалыіым годзс наша школа была ўкамплектаваная 90 вучнямі: у 1-й кл. 20 вучняў, настаўніца Селязыіёва, у 2-й кл. — 26, настаўнік Скараход, у 3-й — 23, настаўнік Сіткоўскі, і ў 4-й — 31, настаўнік Гладкі.

У гэтым годзс запяткі пачаліся надта рана, яшчэ ў канцы жніўпя. Настаўнікі гэтаксама націскалі на вучняў, каб мсць добры посьпех. Гэтая зіма была надта сьцюдзёная. Былі вялікія маразы. Два месяцы — студзснь і люты — школа не працавала, але затос ўлетку працавалі месяц даўжэй.

У 1946/47 н. годзе скончыла школу 28 вучняў.

Пачатак 1947/48 навучалыіага году быў сумным. Настаўнікі гімназіі адмовіліся ад працы, бо некаторыя з адміністрацыі лягсру нацкоўвалі вучняў супроць іх. Нашыя вучні не зрабілі нам ніякае зыіявагі, і мы засталіся на месцы. Заняткі ў 1947/48 н. годзе пачаліся позна, на другім тыдні верасьня.

Камандант лягеру загадаў адрамантаваць школу перад заняткамі. Папярэдні год, за недахопам пакоюдля клясы, першая кляса працавала па другой зьмене. Гэтым жа годам маю кватэру прыстасавалі для 4-й клясы, а мне далі кватэру ў іншым бараку лягеру. У гэтым годзс мы мслі чатыры клясныя пакоі і маленькі настаўніцкі пакой.

Мінулай вясною настаўнік Скараход выехаў у Англію. Яго зьмяніла сп-ня Л.Будзька, але яна выехала зь лягсру зь сям’ёй. Яе замяніла спадарыня Якубава.

У гэтым навучальным годзе школа была ўкамплектаваная ластупным парадкам: 1-я кл. — 16 вучняў, настаўніца Якубава, 2-я кл. — 26, настаўніца Селязьнёва, 3-я кл. — 20, настаўнік Я.Гладкі, 4-я — 23, настаўнік Сіткоўскі. У гэтым годзс настаўнікі націскалі на вучпяў, і пасыіяховасьць іх была добрая.

Пасьля Новага Году камандант лягеру сп.Коўш падняў авантуру. Ен загадаў, каб кажнай нядзслі настаўнікі вадзілі ўсіх вучняў да царквы й там іх трымалі калёнамі. Я адмовіўся, тлумачачы: 6-ці-, 7-мій 8-мігадовых дзяцей блізка дзвюх гадзін трымаць па каленях і нагах (у праваслаўнаіі царкве няма на чым сесьці) ня толькі непэдагагічна, але й дзіка. ІІастаўнікі маюць права адзін дзспь па тыдзень адпачыць, і піхто ім ня мае права загадаць працаваць у нядзелю. 25% усіх вучняў іпколы пе праваслаўныя (католікі й баптыстыя), і ніхто ня мае права прымусіць іх хадзіць у праваслаўную царкву.

Камапдант Коўш і сьвятар Сурвіла склікалі сход бацькоў дзяцей. Япы ў сваіх тірамовах настойліва патрабавалі, каб настаўнікі калёнамі вадзілі дзяцсй у царкву. Я выказаў свае аргуманты. Канановіч (каталік) выказаўся, што ён ня згодзен, каб ягоных дзяцсй прымусова вадзілі ў праваслаўную царкву. 3 баптыстых ніхто не прыйшоў, магчыма, пя клікалі. Я яіпчэ раз паўтарыў свас аргуманты аб немагчымасьці правссьці ў жыцьцё іхны праект, а нарэшце пайшоў на саступкі, алс з умовай: калі пастаўпікі гімназіі будуць вад.зіць сваіх вучняў у царкву, дык мая пікола пойдзе за іхным прыкладам.

Сьвятар Сурвіла сказаў, што ён ня можа ўзьдзейнічаць на вучняў гімназіі, каб іх прымусіць калёнамі хадзіць у царкву. Я яму потым заўважыў: “Чаму ж вы хочацс ўзьдзеіць на мянс — пастаўніка і старога, калі ня можаце ўзьдзеіць на сваіх вучняў, якім выкладаеце рэлігію?”

Калі справа паблізілася да галасаваньня, дык бацькі дзяцей па адным паўцякалі сазборкі. Засталіся на залі камандант Коўві, сьвятар Сурвіла, я, пастаўпік гімназіі Місюль і ІІавумчык, сыны якога наведвалі гімназію. Галасаваць пя было каму, і мы разышліся пе разьвітаўпіыся. Гэтага пытаныія піхто ніколі не падымаў аж да канца заняткаў таго году.

У чэрвені мссяцы 1948 году мы закончылі навучаньне ў піколе, зрабіўіпы выпуск 4-й клясы й пераводы ў наступныя групы ніжэйшых клясаў.

У 1948/49 навучалыіым годзс школа была ўкамплектавапая з 1.9.1948 г. Псрад укамплектавапьнем піколы была звольненая настаўніца Якубава, а на яс месца была прызначана св-іія Евсц, адукавапая жанчына, але не пэдагог. Школа была ўкамплектавана так: 1-я кл. — 14 вучпяў, пастаўніца Селязьнёва, 2-я кл. — 11, настаўніца Евсц, 3-я кл. — 29, пастаўнік Сіткоўскі і 4-я кл. — 15 вучняў, пастаўнік Гладкі.

У гэтым складзе настаўнікаў і вучняў мы працавалі першага паўгоду. Блі.чка два месяцы пасьля ўкамплектаваньпя іпколы камандант лягеру запрапанаваў мне вадзіць дзяцей у нядзелі ў царкву. Л я пытаю: як абстаіць справа з гімпазіяй? Ен мне адказаў, што й гімназія прывядзе сваіх вучняў у царкву. Я згадзіўся.

Першую нядзелю сабраліся вучні ў школе. Хоць баракі школьны і царкоўны былі побач, але мы паставілі вучняў паводле клясаў у калёны, каля капца бараку зрабілі зь імі 30-40 крокаў ды калёнамі паставілі ў царквс. Нашых вучняў было каля 70-ці, ды з гімназіі болей за 30, дык царква занятая, а дарослым і месца не хапае.

Дзеці 6-7 гадоў пастаялі па нагах 10-15 хвілін спакойна, а потым пачалося: “Спадарыня настаўніца, я выйду”. I гэтак безь перапынку.

У другуіо нядзелю прыйшло шмат менш, у трэйцюю зусім мала, a ў чацьвертую — аніводнага. Нарэшце я пытаю ў дзяцей, чаму яны перасталі хадзіць у царкву? Яны мне адказалі: “Бацюшка сказаў, што можна й не хадзіць”.

Пасьля сьмерці настаўніка гімпазіі сп.Ільляшэвіча настаўнік гімназіі Васілеўскі запрапанаваў мне перайсьці на працу ў гімназію выкладчыкам беларускай мовы й літаратуры. Я адмовіўся.

Пры заканчэньні працы першага паўгодзьдзя 1948/49 н. году мы, як і папярэднія гады, зрабілі падагульненьні пасыіяховасьці вучпяў кажнай клясы ды распусьцілі вучняў на Калядныя вакацыі.

ІІовым Годам я атрымаў паперку ад настаўніка гімназіі М.Васілеўскага з прапановай даць яму справаздачу аб выкананыіі нраграмы за мінулае паўгодзьдзс 1948/49 н.г. ды весткі пасьпяховасьці вучняў. На канцы гэтай пісулькі было надпісана: Інспэктар Народных Школаў М. Васілеўскі.

Я не рэагаваў на гэтую пісульку. Блізка праз два тыдпі пасьля гэтага зьяўляецца да мяне настаўнік Васілеўскі й пытае аб тэй сваей пісульцы. Я яму адказаў: “Трэба періп скласьці нраграму іі даслаць яе, а потым пытацца, як яна выканана. Калі я пачаў навучальны год бяз вашай праграмы, дык я й копчу яго бяз вашага пасярэдніцтва. A калі я арганізаваў іпколу і працаваў у ёй чатыры гады безь піякага інспэктара, дык спадзяюся, што й далей змагу працаваць безь нічыей дапамогі”.

Камандант лягеру сп.Коўш некалькі разоў зьяўляўся да мяне і гаварыў на гэтую тэму, але я яму даваў гэткія адказы, як і М.Васілеўскаму. Нарэшце ў канцы красавіка сп.Коўш напісаў мне паперку, што ён мяне звольніў з працы пастаўніка.

Я нс хацеў да таго дапусьціцца, каб лягерпая паліцыя мяне выселіла з школы. Мне было ведама, што наша школа падпарадкоўвалася Нямецкай Школьнай Управе. Я пайпюўтуды, але, з нрычыпы невалодапьня нямецкаю моваю, нічога назытыўнага там не дабіўся.

У той час я быў падупалы на здароўі: нага балела так, што было цяжка хадзіць, ды й усё здароўе было разладжапа ад бязьмернай тузаніны, іншыя ж мае спадарожнікі па гэтую справу абыякава глядзслі, a болей дбалі пра своіі дабрабыт. Я на ўсё гэта махнуў рукоіо і адыйшоў.

Пасьля майго звальненыія з працы маё месца ў школе заняў сп.Уладзімер Сенька, а настаўнікам 4-й кл. быў прызначаны сп.Пунтус.

Школа для дарослых

Апрача працы ў школе, я яшчэ празь некалькі гадоў працаваў з групаю пяпісьмепных жанчын. Працаваў я зь імі і пасьля майго звальненьня з становішча настаўніка пачатковае піколы.

Некаторыя з жанчын навучыліся чытаць і пісаць так, піто пісалі самі лісты іі чыталі кпіжкі.

14.7.1966 г.

Ныо-Ёрк, ЗІІІЛ

Кіраўішс школы Язэп Гладкі

Беларуская гімназія імя Максіма Багдаповіча

Арганізаваная 15.10.1945 году ў цяжкіх умовах, Беларуская гімпазія ў Ватэпштэце закончыла ў гэтым годзе другі год свае школыіае працы. Пачаткі, якзаўсёды, былі нялёгкімі. Цяжкія палітычныя ўмовы, у якіх знаходзіліся ДП ў 1945 годзс, бязумоўна, мслі свой адбітак і на працы ў гімназіі.

Адсутнасьць падручнікаў і пікольных дапаможпікаў, адсутнасьць апрацаваных праграмаў навучаныія, няпэўнас заўгра станавілі вялікую псрашкоду ў працы, і тр.эба было вялікага высілку кіраўніцтва гімпазіі й настаўніцкага пэрсаналу, каб перамагчы ўсе гэтыя цяжкасьці. I Іа шчасьце, усе яны былі пераможаны. Беларуская гімназія пасьля году выпрабаваныіяў егала на мацнейшы грунт.

У апошнім вікольным годзе — 1946/47 — гімназія лічыла ўжо ў сярэднім 35 вучняў, калі ў 1945/46 толькі 12. У 1946/47 навучальным годзе былі дзейныя 4-я, 5-я, 7-я і 8-я клясы. 16 сакавіка 1947 году адбылася першая матура гімназіі, якую пасьпяхова здалі 5 матурыстаў, атрымаўшы матуралыіыя пасьветчаныіі з правам навучаньня ва ўнівэрсытэтах. У сучасны момант рыхтуіоцца да наступнага матуральнага экзамэну 11 вучняў.

На працягу апошняга школьнага году былі таксама немалыя перапікоды ў павуцы з прычыны больш як двухмесячнага зімовага прымусовага перапынку (маразы і недахоп паліва). Пягледзячы на гэта, школыіы 1946/47 год 85% вучняў закончылі пасьпяхова і перайшлі ў наступныя клясы.

У новым школьным годзе гімназія значна павялічыцца ў сваім лічбовым складзе. Пастаўніцкі склад у большасьці падабраны адпаведна і мае ўнівэрсытэцкія студыі.

Апеку над гімназіяй выконвае Бацькоўскі Камітэт і Кіраўніцтва лягеру.

У часе летняга перапынку будзе праведзены рамопт памешкапыія гімназіі й упарадкаваньне абсталяваньня, каб наступны школьны год пачаць бесьпсрапікодна і ў лепшых умовах.'¹

Пасьля летняга іісрапынку 8 верасьня 1947 году пачала сваю працу Беларуская гімназія, уваходзячы ў 3-ці год свайго існавалыія. Гімпазія налічвала 80 вучняў і 10 настаўнікаў. Праца вялася ііармалыіа.

У гэтым навучальным годзе была зьверненая ўвага на паводзіны вучпяў і падрыхтоўку імі лекцыяў. Пасьля абсду вучні гімназіі маглі падрыхтоўваць лекцыі ў памеіпканьні школы, дзс знаходзіўся дзяжурны настаўнік. Першая й другая клясы павінны былі падрыхтоўваць лекцыі ў гімназіі пад наглядам дзяжурнага настаўніка. Акрамя таго, вызначаўся дзяжурны настаўнік па лягеры.

Дырэкцыя гімназіі склікала сходы бацькоў, па якіх былі прачытапыя лекцыі аб узгадаваньні дзяцей. Дзякуючы гэтаму быў навязаны цесны кантакт паміж бацькамі вучняў і школай.

Па ініцыятыве вучняў старэйшых клясаў у гімназіі пачала выходзіць ііасьцснпая газэта “Кліч”. У псрвіым нумары рэдакцыя газэты ставіла наступныя заданьні: мы будзем старацца празь яе лепш наладжваць ііашае школыіае жыцьцё, выкарацяць недахопы ў нашай працы, узаемна дапамагаць у здабываныіі веды й пашыраць наш кругагляд. Праз нашу газэтку мы і павінны вырабляць і гартаваць наш беларускі дух.²⁾

У сакавіку 1948 году здалі матуральныя экзамэпы 9 вучпяў гімпазіі. 11 сакавіка адбыўся матуралыіы банкст з удзелам беларускай грамадзкасьці і прадстаўніка ангельскай улады.³⁾

Беларуская гімназія імя Максіма Багдановіча працавала аж да часу ліквідацыі беларускага ДП-лягеру ў Ватэнпіт.эце ў 1950 годзе.

Скаўтынг

10 лістапада 1945 году адбыўся сход вучняў гімназіі і ішвай лягернай моладзі, на якім заснавалася хлапцоўская скаўцкая аргапізацыя і пры ёіі група наймалодіпых і сярэдніх дзяўчатак — пазыіейшых Пралесак і Юпачак. Пасьля скаўцкая арганізацыя пашырылася і на "Шляхам Жыцьця”, № 7 (19), ліпень 1947.

²¹ “Шляхам Жыцьця”, Ne 9-10 (21-22), 1947.

^3> “Шляхам Жыцьця”, № 1 (25-26), 1948.

старэйшых дзяўчат. На зборцы 24 студзеня 1946 г. заснавалася дружыпа старэйніых скаўтак, якую назвалі “Сёстры вогнішча”.¹'

Дружыны скаўтаў і скаўтак былі дзейнымі аж да часу ліквідацыі ДП-лягеру ў Ватэшптэце.

Мастацкая школа

У лягеры нядаўна адчыненая мастацкая школа. Моладзь і дарослыя, якія выказваюць мастацкія здольнасьці, маіоць цяпер магчымасьць здабыць сыстэматычную мастацкую асьвету пад кіраўніцтвам фаховых настаўнікаў.²'

Курсы апгельскае мовы

У лягеры зарганізаваныя курсы ангельскае мовы, якія карыстаюцца даволі вялікай фрэквэнцыяй. Іх наведваюць нават даволі пажылыя людзі.^Я)

Курс пісаныія на машыпцы

Невялікая група дзяўчат начала курс пісаныія на пішучай маіпыііцы. Курс вядзе дасьветчапая і здолыіая насгаўніца. Курсанткі побач з тэарэтычнымі заняткамі пісаньня па машыпцы маюць асобпыя запяткі па беларускай мове.⁴⁾

Шофэрская школа

30.4.1946 г. адбылося ўрачыстае адкрыцьцё Шоф.эрскае школы, арганізаванае Беларускім Дапамаговым Камітэтам. Школу наведвае 116 слухачоў.⁵’

б) ПАЗАШКОЛЬНАЯ СЭКЦЫЯ

Пазашкольная культурна-асьветная праца ў лягеры канцэнтравалася пры піколах, Згуртаваньні Крывіцкіх Скаўтаў, беларускай групе ІМКА і Народным Доме.

^1> “Скаўт”, № 1(7) 1947

²> “Шляхам Жыцьця”, № 4;

³¹ “Шляхам Жыцьця”, № 7;

⁴¹ “Шляхам Жыцьця", № 3.

⁵¹ “Шляхам Жыцьця", № 3, усе за 1946 год.

Пры пачатковай школе іспавалі харавы й тапцавалыіыя гурткі, якія час ад часу выступалі на сцэне Пароднага Дому й цешылі гледачоў сваім мастацкім выкананьнем. Гэтыя гурткі выступалі і на міжнацыянальных канцэртах як асобная беларуская група. Асаблівым посьпехам у лягеры карыстаўся танцавальпы гурток. Для ілюстрацыі дзейнасьці гуртка ніжэй падаюцца прыклады. “На Кутіальле, 23 чэрвеня (па повым стылі) і паўторна па старым стылі 1946 году была пастаўлена дзіцячая п’еска С.Залужнага “У Купальскую ноч”. Праўдзівей скажам, ня п’еска, а літаратурна-мастацкі маятаж.

Пастаноўку ладзіла Беларуская Пачатковая школа з удзелам скаўтаў. Пры вялікіх недахопах нашае сцэны трэба было маладым артыстам і балярынам палажыць іпмат працы, каб абмінуць перашкоды і, здаецца, з звычайнага мантажу зрабіць нсчпта высокамастацкас, цэльнас, якое так захоплівае гледачоў. Калі й былі якія-пебудзь недакладнасьці з боку сцэнічных бутафорных эфэктаў, дык яны скрашваліся праўдзіва-мастацкай гулыгёй нашых вучняў і вучаніц.

Асабліва па-мастацку прайшоў балет русалак. Пры чырванаватафіялставым сьвятле з-за кустоў пачалі выплываць, кружачыся, русалкі, а потым спляліся ўсе ў плывучым плястычпым карагодзс.

Але яшчэ болыпае захаплепьне выклікаў балет красак (дзяўчатак па 7-8 гадоў), якія ад дотыку прачнуўпіайся і зацьвілай Квсткі Папараці пачалі праціраць свае вочкі і, пабачыўшы сьвятло, як матылькі, пусьціліся круціцца па сцэне, аказваючы гэтым гонар і паіпапу сваёй Каралеве — Кветцы Папараці (выкопвала балет вучаніца 1-й клясы Нэля Зайцава), якая пасьля гадавога сну хоць некалькі хвілін цешыцца жыцьцём. Япа жвава кружыцца паміж кветак, пераскокваючы ад адпэй да другой, то ў смутку анупічае рукі і схілясцца галоўкай аж да травы.

Раптам яна ўстрапянулася і пачала ўсярэдзіне кола красак закапчваць свой танец — апошнюю разьвітальную усьмешку. Сыісў пеўняў. Перапалоханыя краскі кідаюцца з сумам да сваіх месцаў, а Квстка Папараці з тугой і сумам пратанцоўвас свой апояші круг, каб ізноў заснуць на цэлы год.

Прыходзяць красналі, забіраюць у скрышо кветку, а папараць ізноў пачьпіае расьці на сваім звычайным месцы. ІІічога як бы і ня было.

3 незадавалыісныіем адчувасш толькі цяпер, што прыгожы сонказка, у якой разам з усімі толькі што жыў, сапраўды скопчылася.

Тр.эба адзначыць надзвычайную здольнасьць вучапіцы ІІэлі Зайцавай, якая так топка і надзвычай элястычна псрадала гледачу бяз

словаў радасьць сваііго ўваскрашэныія, кароткага жыцьця і смутак разьвітапьня з жыцьцём. Рэпіта ўдзелыіікаў п’ескі выконвала таксама дасканала свас ролі.”¹*

Калядная яліпка.

7 студзсня 1947 году, у першы дзень Праваслаўных Калядаў, у Народным Домс адбылася елка для дзяцей. Па слцы былі прысутпыя прадстаўпікі УПРРЛ. Шум, крык і вясёлы сьмех дзяцей напоўпіў Пародпы Дом. Усе яны чакалі зь пецярплівасьцю раздачы падарупкаў, якія ім меў прынесьці Дзед Мароз.

Псрад раздачай падарункаў была пастаўлена п’еска сп. Каўша “У Калядную ноч”, у якой надзвычай врыгожа былі выканапыя балетныя нумары — танец зорак і сыіяжынак.

На момант гасла сьвятло, а калі ізноў запальвалася, пазьменна зьяўляліся то Касцы, то Вялікая Мядзьведзіца, то ііппыя сузор’і пастаўлепыя балярыны, якія ў адмысловых касьцюмах рабілі ўражаныіс далёкіх зорак, віто ўпалі зь нсба на сцэну павіага лягеру.

Пасьля гэтага як бы ўступу пачаўся самы балет: зорачкі то разьбягаліся, то ізпоў зьбягаліся ў грамадку, круцячыся на сцэнс, быццам зь встрам плывучы ў прастор. Тады выплыў Каралевіч-Месяц. Ен плыў у халодным небе над папіай роднай Бацькаўшчьшай-Беларусьсю, бачыў там пімат гора, бачыў, як там спатыкалі наніыя браты Сьвяты Всчар і прынёс прывітаньні з далёкаіі Беларусі.

Пасьля н’сскі выйпіаў Дзед Мароз і раздаў дзсткам падарункі. Было шмат радасьці й сьмеху.²⁾

Гадавіпы

28 і 29 ліпсня была адзначана гадавіна існаваныія папіага лягеру. 28-га ўвечары ўсе жыхары сабраліся ў Народным Доме на ўрачыстую Акадэмію. Яс адчыніў камапдант лягеру, вітаючы ўсіх прысутных з гадавінай, і запрасіў у ганаровы прэзыдыюм усіх кіраўпікоў майстэрпяў, установаў і аб’сдпаныіяў лягеру. Паступпа камандант у прыгожаіі прамове зрабіў агляд прароблепай працы за год і адзпачыў тыя цяжкасьці іі перапікоды, якія прыходзілася перамагаць па працягу гэтага адрэзку часу. Самыя цяжкія дні мінулі.

Лкадэмія закончылася раздачай прэміяў за ўзорны парадак і чысьціню ў хатах і за пайлепшыя агароды. Пасьля гэтага была пастаўлена п’еска зь лягернага жыцьця С.Залужнага “Шэрыя дні”.

¹> “Шляхам Жыцьця”, № 8, 23.8.1946 г„ бач.28.

²> "Шляхам Жыцьця”, № 1(13), 1947.

29 ліпепя — малебен і падняцьце сьцягу. Увечары ў нрысутнасьці шматлікіх прадстаўнікоў УНРРА і гасьцей суседніх лягераў адбылася дэфіляда ўсіх арганізацыяў, установаў і майстэрняў лягеру, пасьля чаго было распалена лягсрнас вогнішча.

Пры вогнішчы выступалі мастацкія групы з сваей праграмай. Надзвычай удалымі былі выступы Спартовага Аб’еднаньня і Жаночай Гімнастычнай Дружыны. Жапочы хор пад кіраўніцтвам сп.А.Еўца дасканала выканаў беларускія песыіі. 3 багатай і цікавай праграмай выступілі пашыя скаўты.

У адсьвецс вопгішча адзін за адным, як у каляровым фільме, праходзілі прыгожыя мастацкія групы — ад гадунцоў дзіцячага садку да найстарэйвіых, пакідаючы нсзабыўныя ўражаныіі. Пасьля вогнівіча адбыліся танцы ў Народным Доме.

3 нагоды гадавіны існаваныія лягеру была арганізавапая выстаўка лягерных вырабаў. I Іа працягу тыдня выстаўку наведала пімат гасьцсй розных пацыяналыіасьцяў. Выстаўка была падзеленая па тры аддзслы: I) ткацка-кравецкі, 2) мастацкі і 3) вырабаў майстэрняў. Сярод экспанатаў зпаходзіліся надзвычай каштоўныя вырабы. Былі і працы вучпяў.

Псршы раз паказала нам сваю працу наша Мастацкая пікола. Сярод вырабаў майстэрігяў асаблівую ўвагу зьвяртала царкоўпая чаша, зроблспая сьлясарняй. Даволі багата быў прадстаўлспы фатаграфічны аддзел. Матар’ялы налсжна расстаўленыя і разьвеіпаныя ўмелымі рукамі кіраўнічкі выстаўкі, якая прадумала кажпую дэталь, старанна і прадумана падабрала адпаведііы матар’ял. Выстаўка была сфатаграфаваная. Лягер увайшоў у другі год працы.”

Другая гадавіна існаваньня лягеру

30 ліпсня 1947 г. беларускі ДП-лягер АБЦ у Ватэнштэцс ўрачыста сьвяткаваў 2-ю гадавіну свайго існаваныія. Напярэдадні юбілсю ў залі Народнага Дому адбылася Акадэмія, пасьля чаго Беларускія Скаўткі іі Скаўты Ватэнштэцкіх Сьцягоў апусьцілі наіп бел-чырвонабслы сьцяг.

У дзепь самага сьвята адбылося пімат урачыстасьцяў і імпрэзаў. Дзень пачаўся ўрачыстым падняцьцем сьцягу і Божаіі Службай у царкве.

У 11 гадзін пачаліся спартовыя спаборпіцтвы: эштафэтны бег хлапцоў і дзяўчат 200/8, бег на 3 км, скок удаль і ўзвыш, міжлягерныя спаборпіцтвы ў сетку.

^1> “Шляхам Жыцьця”, №8,1946.

A 21 -й гадзіне адбыўся канцэрт мастацкай самадзейнасьці лягеру. Выступаў танцавалыіы гурток старэйпіас моладзі, мужчынскі падвойны квартэт ІМКА, лягсрны хор. Былі і салёвыя нумары. Канцэрт іірайшоў на ўзроўні і зрабіў вельмі добрае ўражаньне. Па капцэрце былі госьці — прадстаўпікі СіСіДжы і вайсковага кіраўніцтва ІРО.

3 нагоды 2-й гадавіны іспаваныія лягсру была наладжаііа выстаўка беларускіх саматкапкаў і вырабаў жыхароў лягсру. Выстаўка дала каляровы абраз беларускага ткацкага мастацтва і рукадзелыііцтва. Тутжа былі паказапыя вырабы лягерных майстроў: сьлссароў, сталяроў, краўцоў, мастакоў і ішп.

Вялікую цікавасьць прадстаўляла мадэль беларускае гаспадаркі, выкапапая Ватошптэцкімі скаўтамі. ІІа выстаўцы быў паказапы ватэнштоцкі друк.

Асобнае месца было адведзена пашаму лягсрнаму гародніцтву. Найлсіппыя экспанаты былі адзначаныя прэміямі. Прэміі выдалі таксама лепшым спартсмэнам і гаснадыням за чысьціпю іхных хатаў.¹¹

Гадавіпа Слуцкага Паўстаньня

30 лістапада адбыўся ўрачысты вечар, прысьвечаііы 27-м угодкам Слуцкага Паўстаныія. Скаўты з паходнямі прайшлі празь лягср і апусьцілі сьцяг па паўмашты. У царкве адбылася Папіхіда па загіпулых за Беларусь, а ўвечары ў Пародным Домс быў прачытаны рэфлрат аб Слуцкім Паўстаныіі, ііасьля якога адбылася мастацкая частка з адпавсднай урачыстасьці праграмаіі.²’

Багдановічаўскі вечар

25 траўпя 1947 году стараііыісм Беларускага Дапамаговага Камітэту ў наіпым лягеры адбыўся ўрачысты Всчар-Акадэмія з пагоды 30-х угодкаў ад дпя сьмерці вялікага напіага песыіяра Максіма Багдановіча. Адчыніў Акадэмію Старшыня БДК і запрапапаваў ушапаваць намяць Песьняра ўставаныіем і хвілінаю маўчаныія.

Пасьля быў прачытаны грунтоўпы рэфэрат аб жыцьці і творчасьці Максіма Багдановіча. ІІаступна адбылася мастацкая частка всчару, у якой сіі.П.Звоііііы прапяяў некалькі рамапсаў Багдаповіча (“Учора шчасьце толькі гляпула пясьмела”, “Зорка Вэнэра”, “ІІе кувай ты, шэрая зязюля”), вучпі й вучапіцы гімназіі прадэклямавалі цэлы шэраг твораў нашага песьняра.

“Шляхам Жыцьця”, №8 (20) 31.8.1947.

²> “Шляхам Жыцьця", Ns 11 (23), 1947.

Пасьля дэклямацыяў была паказаная пантаміма — сцэнічная апрацоўка казкі Максіма Багдавовіча “Мушка-зелянушка і Камарык — насаты тварык” у выкананьні вучаніц пачатковае іпколы. Пантаміма зрабіла надзвычайпас ўражапыіс. На заканчэныіс праграмы хор лягсру выканаў Багдаповічаву “Пагоніо”.'¹

Купальскі вечар

23 чэрвеня ў Народным Доме адбылося сьвяткаваньне Купальля. Была, як і ў мінулым годзе, пастаўлена п’еска (літаратурны мантаж) С.Залужнага “У Купальскуіо ноч”. Сярод гасьцей былі прысутнымі прадстаўнікі УНРРА, ІМКА, ССГ, Мілітэры Говэрнмэнту каля 25 асобаў.

Пасьля прывітаныіяў пачалася пастаноўка. Гучпыя воплескі выклікаў балет Кветак, выкананы маленькімі артысткамі паіпага лягеру. Ня мсншас захапленьне было і ад балету Русалак. Адным словам, пастаноўка прайшла даволі добра, калі не лічыць дробных недахопаў, як, папрыклад, задоўгія перапынкі паміж зьявамі. Алс ўсё гэта дробпыя заганы, зразумелыя з увагі на тое, піто выконвалі пераважна малыя дзеці й выконвалі вельмі добра. Другую частку праграмы складаў разнаякі дывэртысмэнт. Тут былі і салёвыя выступленьні, і дзіцячы хор, дзклямацыі, выступы танцавальных гурткоў, падвойны квартэт Беларускай групы ІМКА, скаўтаў, лягсрнага мяшанага хору і інш.

Усе пумары выконваліся надзвычай добра. Пры выкананыіі было відаць, піто аргапізатары сьвяткаваныія паклалі іпмат працы, каб на такой мастацкай выіныні паказаць глсдачу нешта сапраўды мастацкас і хоць на хвіліву перанесьці нас у родную Бацькаўіпчыпу-Бсларусь...²⁾

Купалаўскі вечар

13 лістапада 1947 году адбыўся Купалаўскі вечар з нагоды 5-х угодкаў сьмсрці Япкі Купалы. Вечар быў зладжаны пры актыўным удзслс вучняў Беларускай Гімназіі ў Ватэнштэце.

Рэфэрат аб жыцьці і творчасьці Я.Купалы прачытаў адзін з вучняў гімназіі. Пасьля рэфэрату адбылася мастацкая частка, у якой дэклямаваліся веріпы Куналы, атаксама былі выкананыя творы Я.Купалы, паложаныя на ноты. Акрамя таго, быў пастаўлены сцэнічпы

"Шляхам Жыцьця”, №5 (17), 1947.

^2> “Шляхам Жыцьця", №6 (18), 1947.

абразок “Ila папасе” і зынсцэнізавапая паэма Сяднёва “Цспь Янкі Купалы”.^|)

Сьвяткаваныіе 25 Сакавіка

У пашым лягеры сёлета асабліва ўрачыста сьвяткаваўся Дзень 25 Сакавіка. У рамках урачыстасьцяў, намечаных адмыслова выбраным Камітэтам, 24 Сакавіка адбылося пасьвячэпыіе сьцягу Беларускас Жаночае Скаўцкае арганізацыі ў папіым лягеры. Акт пасьвячэньня правёў мясцовы праваслаўны сьвятар а.Аўгеп.

Пасьля прывітаныіяў і прамовы Галоўнаіі Кіраўпічкі Беларускіх Скаўтаў (ЗКСЧ) усс скаўткі і скаўты аргапізавана пайпілі ў царкву, дзс ўжо сабралася напіае беларускае грамадзтва на паніхіду па палеглых за Беларусь.

Хвалюючыя часіны перажылі прысутныя, калі пры пахілсных Скаўцкіх Сьцягох, апавітых крэпай, пачуліся высокія, пакапаваныя, хапаючыя за сэрца словы “Всчная памяць”.

Пасьля папіхіды адбылося Скауцкае вогнішча, у якім прыпяло ўдзсл і ігавіас грамадзтва. Вогнііпча, як і летась, было прысьвечапа памяці згінуўпіых за Беларусь. Псрад “пераклічкай герояў”, новаўступіўіпыя скаўты й скаўткі склалі прысягу. Пры сьвятлс паходняў і полымі вогнііпча прагучэлі імёпы тых, іпто самаахвярпа і бясстрашна склалі сваё жыцьцё за волю і сьвстлую будучыню Беларускага ІІароду.

25 Сакавіка ў 10 гадзін а.Аўгсн у лягернай царквс адслужыў малебсн за Беларускі ІІарод... Увечары таго ж дня адбылася ўрачыстая Акадэмія-Всчар у Народным Домс. На вечары былі прысутпыя прадстаўнікі УНРРА і інш.

Пасьля зьмястоўнага рэфэрату адбылася багатая капцэртпая частка вечару. Верпі Япкі Купалы “Цару ІІеба і Зямлі” прадэклямавала надзвычай удала вучапіца гімназіі Н.ІІавіцкая. Скаўты выступілі зь інсцэнізацыяй паэмы Я.Купалы “На Куцьцю”. Асабліва ўдала выкапалі свае ролі князь і трэйці ганец, ня кажучы, што выкананыіс ўдзельнікаў было па вышыні. ІІа асаблівую ўвагу заслугоўваюць сьвстлавыя дэкарацыі, ужытыя ўпяршыню на нашай сцэне ў Народным Домс. На заканчэпьне канцэртнае праграмы выступіў лягерны хор пад кіраўніцтвам сп-ні Лены Міціс, які выканаў цэлы рад пародных песьняў, a таксама “Застольную” й “Пагоню”.

¹> “Шляхам Жыцьця", №11 (23), 1947.

3 прывітаньнямі на Лкадэміі выступалі прадстаўнікі летувіскага, латыскага і ўкраінскага грамадзтва, якія ў цёплых словах выказалі свае найлеппіыя пажаданыіі і запэўнілі ў непарушнай братняй прыЯЗЫІІ.

Было атрымана шмат тэлеграмаў і павінйіавапьняў ад розпых асобаў і бсларускіх асяродкаў.¹¹

в) ТЭАТРАЛЬНАЯ СЭКЦЫЯ

Народны Дом

3 адчыненыіем Народнага Дому знайшліся ў лягеры свае артыстыя-аматары, рэгенты, сьпевакі й танцоры. Яны арганізавалі гурткі — драматычны, харавы і тапцавалыіы. Пачалі адбывацца пастапоўкі, канцэрты, чытаныгі лекцыяў, дакладаў, а інпіы раз і зусім звычайныя танцавалыіыя вечарыны, па якіх пад гукі сваіх акардыяністых і гарманістых скакала іі забаўлялася лягерная моладзь.

Драматычны гурток на працягу ўсяго часу існаваньпя лягеру працаваў і час ад часу ладзіў пастаноўкі на сцэпе Народпага Дому. Каб мець хоць прыблізнас ўяўлсныіе пра мастацкія здолыіасьці артыстыхаматараў у выкапаныіі сваіх роляў, піжэй зьмяшчаецца некалькі рэцэнзіяў.

“21 ліпеня 1946 году быў зладжаны спэктакаль-вечар. Гэтым разам нашыя артыстыя адыгралі вядомуіо п’есу Вясёлага “ІІя розумам сьцяміў, а сэрцам”. Зьмест і будова глтае п’есы, праўда, крыху ўжо ўстарэлі і пе зусім адііавядаюць зацікаўленьням пашага глсдача. Аднак добрая ігра і палежная распрацоўка п’есы спрычынілася да поўнага посьпеху пастапоўкі. Калі скончыўся аііопіні акт і людзі пачалі разыходзіцца, усюды чулася ўзварушэныіс іі захапленыіе. “Вось гэта дык ігра”, “Паказалі жыцьцё”,— у гэткіх і падобных словах многія з гледачоў выказвалі сваю ацэнку ігры артыстых. А шмат хто горача жадаў яшчэ раз пабачыць гэтуіо п’есу. Бо ж, сапраўды, нешта падобпае можна глядзець з задавалыіеныіем не адзін раз!

Як жа ігржіі артыстыя?

Трэба сказаць, што ігра, дзякуточы даволі стараннай падрыхтоўцы і ўдумлівай распрацоўцы п’есы рэжысэрам, выпала гэтым разам надзвычай добра. Асабліва трэба адзначыць дасканалую ігру Маці, якая да апопіняй дэталі голасу і рухаў перадала праўдзівы тып беларускай сялянкі-маці.

^1> “Шляхам Жыцьця", №4 (16), 1947.

Даскапала выканаў сваю ролю й Лсйзар, які прыпомніў пам тып дабрадушнага жыда-гандляра, безь якога ніяк ня мог абысьціся напі селянін у сваім гаспадарчым бытаваньні. Ен і дараднік, і памочнік у патрэбе, зь ім можна і паспрачацца і патаргавацца, але заўсёды дайсьці да ладу і згоды.

ІІаста была крыху пясьмелай у рухах, піто трлба вытлумачыць панросту псасвоепасьцю са сцэпай. Аднак некалькі галоўных роляў, выкананых ёю па нашай сцэпе, даюць права прарочыць ёй немалыя посьпехі ў пашым тлатры.

Грышка, які наагул ужо зарысаваўся як трагік і выканаўца сур’ёзных роляў, іграў беззагапна. Можпа толькі пажадаць большае беспасярэднасьці ў выражэныіі афэктаў: месцы, як кажуць, “з надрывам” вымагаюць яіпчл ў яго апрацоўкі.

У Дораша заўважаецца некаторы ўхіл у бок патлтычнае дэклямацыі, што выклікас манатоннасьць ігры.

У Костуся хацелася б бачыць больпі упэўнеііасьці й свабоды ў выканапьні роляў, у пекаторых мссцах ігру псавала шаржаваныіе.

У выкананыіі роляў старэйшых сяляп (сватоў, кумоў, суседзяў, бацькоў) ужо пя раз паказалі сябе выступаўпіыя ў глтай п’есе Хрышчоі іы і Кум.

Артыстычныя здольнасьці праявіла і свацьця. якая, відаць, добра всдас сяляпскі быт.

Усс іншыя артыстыя былі ў сваіх ролях на адпаведнай вышыні. Артыстыя, якія прымалі ўдзел у п’есе, ужо маюць за сабою зпачную тэатралыіую іпколу па нашай сцлне. Трэба толькі пажадаць, каб іх праца не спынялася і каб падобныя сплктаклі ладзіліся ў нашым лягеры часьцей. Педахоп рэпэртуару, бязумоўна, зьяўляецца вялікай перашкодай у працы, але й гэтую перашкоду можна перамагчы. Рампы нашай сцэны павінпы гарэць яркім сьвятлом.¹’

4.5.1947 г. адбыўся ў нашым лягеры спэктакаль-вечар. Была настаўлсна п’еска Фр.Аляхновіча “На вёсцы”. Прайшла зь вялікім посьііехам, выклікаючы агульнае захапленыіе гледачоў.²¹ Апрача глтых п’есаў, ставіліся й іграліея па сцлне ІІароднага Дому і іншыя п’есы, як “Міхалка”, “Прадка пад крыжам” і інш.

У пятніцу, 29.11.1946 г., адбылося адчынепьне пасьля перабудоўкі іі рамопту ІІароднага Дому ў нашым лягеры. На ўрачыстасьці быў прысутпы дырлктар УІІРРА і ягоныя супрацоўнікі.

"Шляхам Жыцьця”, №8, 1946.

^г> "Шляхам Жыцьця”, №5 (17), 1947.

Камандапт лягсру прывітаў пачэсных гасьцсй ад імя ўсіх жыхараў лягеру. На прамову камандапта адказаў у цёплых словах дырэктар, выказваючы задавалыіеныіе бачыць усіх жыхараў разам у новай прыгожай залі. Атрыманы малюнак ад лягеру, сказаў ён, будзе заўсёды выклікаць у яго прыемныя ўспаміны аб людзях лягсру АБЦ.

Пасьля прамовы пачаліся паказы нашых артыстых. Усс пумары даволі багатай і разпаякай праграмы праходзілі пад гучпыя воплсскі прысутных.

Мілае ўражаныіс зрабілі па глсдачоў тапцы “Крыжачок” і “Лявоніха” нашых піколыіікаў, а тапцы “Кадрыля” і “Мяцеліца”, выкананыя старэйшымі скаўтамі і спартсмэнамі, выклікалі дружныя воплескі. Выступы скаўтак і спартсмэнаў з сваімі спартовымі пумарамі асабліва падабаліся гледачом, якія пе пікадавалі выканаўцам гучнага “брава”.

Выступы хору, як дзіцячага піколыіага, гэтак і мяшапага, пакіпулі па сабс вялікае ўражаньне. На асаблівую ўвагу і сымпатыі гледачоў заслужыу сп.Нядзьвецкі сваімі солыіымі нумарамі на акардыёнс, выкопваючы напуры зь беларускіх народных мэлёдыяў і сьпсў пад акампапіямэнт акардыёну. Агулам вечар прайшоў вельмі ўдала.”

У ноч з 31 сыісжня на 1 студзсня адбылоея ў Народпым Доме ўрачыстае спатканыіе Новага Году. Перад поўначчу была выканапа багатая праграма, у якуіо ўваііівла, паміж іппіага, пастаноўка навагодпяга склчу “Навагоднія запросіны”, раздача падарупкаў Дзедам Марозам, дзіцячы “Беларускі Лубок” і ініп.

Роўпа ў 12 гадзін Камандант лягеру прывітаў усіх прысутных жыхараў з Повым Годам, складаючы найшчырэйшыя пажаданыіі й прывітаныіі.

Пасьля 12-е гадзіны пачаўся Павагодні канцэрт, а пасьля яго адбывалася танцавалыіая гулыія аж да раніцы. ІІа лягерным падворку стаяла асьветлсная ялінка, што рабіла ноч чароўнай і павабнай.²’

г) СПАРТОВАЯ СЭКЦЫЯ

He занядбаў лягер і фізычпага ўзгадаваныія моладзі. У лягсры стварылася аргапізацыя “Спартовае Аб’еднаныіе”, якое праводзіла спорт усіх відаў. Спаборніцтвы ў валейбол вельмі часта адбываліся з суседнімі польскімі, латыскімі, летувіскімі, эстонскімі й украінскімі лягерамі. Праўда, спаборніцтвы адбываюцца зь пераменным пічасьцем,

¹> “Шляхам Жыцьця”, № 11, 1.12.1946.

^2> “Шляхам Жыцьця”, № 12 (24), 1947.

алс перамога астаецца блізу заўсёды на баку паіпас камапды. Каманды ішпых пацыяпальнасьцяў лічаць нашу каманду аднэй з найлешпых камапдаў, зь якою ня сорам выступіць і на больш шырокіх спаборніцтвах.

Ад палавіпы ліпеня 1946 году пры Скаўцкім Сьцягу зарганізавалася спартовая сэкцыя, якая паладзіла цэлы рад цікавых спартовых паказаў для старэйіпага грамадзянства.

У тым-жа часе паўстала “Гімнастычная Дружына Скаўтак”. Надзвычай удалымі былі іхныя выступы пры скаўцкіх вогніпічах, адзначэныіях гадавіпаў і лягерных урачыстасьцяў.

ІІемалое значэньне ў папіым нацыяналыіым жыцьці, як унутры, так і навонкі, мае спорт. Дзякуючы налсжна арганізаванай спартовай працы мы ў першую чаргу ўзгадусм моцпую, загартаваную моладзь, што нам асабліва важна па эміграцыі, дзе ўмовы жыцьця пе заўсёды спрыяльныя для здароўя. ІІсмалое значэныіс мас спорт і для азнаямленыія іншых нацыяналыіасьцяў з паніым нацыяналыіым абліччам, напіымі мэтамі й жыцьцём. Праз спорт найлягчэй праводзіць беларускуіо нрапаганду, на што ў нас яшчэ недастаткова зьвяртасцца ўвагі.

Добры начын у і’лтым кірунку зрабіла ватэнштэцкая моладзь. Дзякуючы Беларускай групе ІМКА, пры якой існус Беларускас Спартовае Таварыства, мы мелі болыпую магчымасьць спатыкацца з розпымі нацыянальнасьцямі. Першым такім спатканьнем быў удзел у спаборніцтвах 9 і 10 жніўня ў Галендорфе. Там яшчл былая УІІРРА наладзіла спартовае сьвята, у якім прыймала ўдзсл 14 лягераў розных нацыяналыіасьцяў. Пасьля кароткай прамовы дырэктара УНРРА, у якой ёп падкрэсьліў вялікае значэныіе спорту ў сьвеце і асабліва сярод эміг рацыі, пачалося змаганьне дружынаў.

Першы дзснь спаборпіцтваў закончыўся для наіпай дружыны добра. Мы ўвайшлі ў фінал. Парод з усіх акалічных асяродкаў (некалькі тысяч чалавек) зь вялікім зацікаўлсньнём чакаў наступнага дня, у якім меўся быць разыграны фіпал. У кажнага гледача, які бачыў періпую ігру, пя зыходзіла з вуснаў пытаныіе: хто возьме заўтра перпіас месца, бсларусы ці палякі? А піто казаць аб самых спартсм.энах! Напэўна, кажнаму сьнілася заўтравшяе спатканьне на спартовым пляцы і самас рашучае — фінал.

10 жніўня ўжо ад самага рапьня ў наіпым лягеры быў вялікі рух. Жыхары лягеру былі настолькі зацікаўленыя спортам, што папросту нс маглі дачакацца хвіліны, калі мслі ад’ехаць самаходы на месца спаборніцтваў.

Дзевяць гадзін — і два грузавыя самаходы, набітыя людзьмі, крапуліся зь месца. На твары кажнага жыхара можна было заўважыць усхваляваньне. He хапае словаў, каб апісаць радасьць наіпых людзей, калі мы, выбягшы на пляц, тройчы крыкнулі “Жыве!”.

Доўгі час нават немагчыма было спыніць воплескі, крыкі, якімі спатыкаў нас народ. I калі капітаны і судзьдзі падалі рукі на знак пачатку ігры, пачуўся сьвісток. Ігра пачалася.

Спачатку ігры была вялікая перавага з напіага боку. Але калі праціўнік сабраў усе апошнія сілы й пачаў упарта трымацца, гледачы не маглі спакойпа ўстаяць на месцы. Усе парушыліся ў бок, куды ляцеў мяч. Трэба было ўпарта змагацца за кажны пункт. Калі ігра збліжалася да канца, як мы, так і гледачы мелі ўжо ўпэўненасьць, што перамога будзе наша. Так і было. Мы здабылі першае месца, і гэта дало пачатак нашай славе ў ваколіцы. Наша беларуская дружына пачала лічыцца адной з наймацнейшых дружыпаў у раёне.

Пасьля спаборніцтваў усе спартсмэны сабраліся ў вялікай залі, дзе дырэктар УНРРА раздаў узнагароды. Мы атрымалі першуіо ўзнагароду і словы падзякі.

Аб нас пачалі ўсё болып і больш гаварыць ня толькі ў нашай акрузе, але й далей. Паміж іншым, у часе ігры было аж 4-х журналістых ангельскіх газэт, і мы ў нашых нацыяналыіых касьцюмах, напэўна, апынуліся недзе на старонках гэтых газэт.

Мы вялі далейшуіо падрыхтоўку. Празь месяц атрымалі мы запросіны па розыгрыпі статуэткі, якуіо ўфундаваў нольскі лягср № 4. Спаткалася там 6 дружынаў розных нацыяналыіасьцяў. I тут прыйшлося наіпым бедным гледачом перажыць цяжкія часіны хваляваныія.

Ігра была цяжкая, цягнулася аж да позьняга вечару, усе былі зыіясіленыя. Мяч хадзіў з рук у рукі. Патрэбна было вялікае напружаньне і цярплівасьць. Мы заўзяліся пе на жарты — і зноўздабылі першае месца. Статуэтка была ў нашых руках, а разам зь ёю дьпілём за перпіас месца. Усе ўсьцешаныя і задаволеныя вярталіся позьнім вечарам дамоў. Прыветна мігацелі агні нашага лягеру.

14.9 у летувіскім лягеры адбыліся масавыя спаборніцтвы дзяцей, у якіх удзелыіічала моладзь і нашага лягеру. Спаборніцтвы абыймалі індывідуальны і эпітафэтны бегі, скокі ўдаль і ўзвыш. У агулыіым выпіку наша моладзь здабыла першае месца і атрымала першую ўзнагароду.

10.10 паіпая група ІМКА зладзіла ў наіпым лягеры вялікае сьвята, дзе ізноў спаткаліся спартсмэны розных нацыянальнасьцяў. I тут мы здабылі ізноў адно зь першых месцаў.

18 і 19.10 пашас Спартовас Аб’еднаныіс прыймала ўдзел у спаборпіцтвах ва ўкраінскім лягеры ў Браўнііівайгу, дзе выступала таксама ўкраіпская дружына з Г.этынгэну...

У гатым спаборніцтве Браўнпівайг узяў першас месца, а мы другое.

Цяпер надыіпла восень. Спартовы сэзон, можна сказаць, скончыўся. Мы больві-менш палежна скарысталі летпі час. Алс і цяпер праводзім трэпіпг у залі летувіскага лягеру...

Мы хочам толькі заклікаць усю беларускуіо моладзь пачаць шырэй спартовую працу. Тады можпа будзе падумаць аб шырэйшым арганізаваныіі нашага спартовага жыцьця на эміграцыі.¹’

3. Выдавецкі рэфэрат

“Паволі пачынас ажыўляцца беларуская выдавсцкая ніва на эміграцыі. У розпых асяродках беларускага жыцьця пачалі выходзіць розныя газэты й часапісы. Лік іх усьцяж узрастае, а гэта сьветчыць аб усьцяж узрастаючым аб’сднаныіі беларусаў па чужыне.

Дзеля розпых прычынаў пакуль піто ў пераважнай болыпасьці гата гэктаграфныя выданыіі. 3 часам наладзіцца і справа выданыія ў друкарнях. Самае галоўнас, што беларусы сяныія ўжо могуць задаволіць свае духовыя нацыяналыіыя патрэбы, у чым найважнейвіае значэньне прыпадае друкаванаму слову”.

Ад 1.4.1946 году пачаў выходзіць у лягеры Ватэнштэце месячны часапіс “Шляхам Жыцьця”. У артыкуле “Ад рэдакцыі” чытаем:

“Сяньня выходзіць псрпіы пумар беларускага часапісу “Шляхам Жыцьця”Воляю лёсу мы апынуліся на чужыне... На долю кажпага з нас выпаў цяжкі жыцьцёвы шлях. Успамінаючы аб тым, што прыйпілося перанесьці ва гэтым шляху, кажны ўздрыгнецца. Жудасныя ўспаміпы...

...Кажуць, жыцьцё — гэта барацьба. Ва ўпартым змаганьні з розпымі сіламі чалавек заваёўвае сваё жыцьцё. Вялікімі рухалыіымі сіламі ў гэтым змаганьні зьяўляюцца вера ў свае сілы, любоў да жыцьця, надзея па лепшае будучае.

Мы страцілі многае. Але ж у нас ёсьць галоўнае — жыцьцё. Дык будзем жа ісьці сваім шляхам жыцьця зь Верай, ІІадзеяй і Любоўю. Выходзячаму сяныія первіаму нумару нашага беларускага часапісу мы далі назоў “Шляхам Жыцьця”. Ён ставіць сваёй мэтай падтрымаць у

"Шляхам Жыцьця”, № 9-10 (21-22), верасень-кастрычнік 1947 г.

сваіх чытачоў гэтыя вялікія жыцьцёвыя сілы, аблягчыць ім іх цяжкі шлях жыцьця па чужыне.

Спадзяемся, іпто з дапамогай нашай грамадзкасьці часапіс выпаўніць сваё заданыіс. Ён дапаможа нашаму пароду ў барацьбе за сваю будучыню”.

Часапісу “Шляхам Жыцьця” выйшла 25 нумароў, і на № 1 (25-26), студзень-люты 1948 году, год выданыія 3-ці, ён скопчыў сваё існаваныіе.

Выданыіс кпіжак

Ёсьць рлчы, якія здабываюць агульнае прызнаньне і робяцца папулярнымі. Гэта можна сказаць поўнасьцю аб выданьнях кніжачак да чытаньня, якія друкуюцца пры нашым Камітэце.

3   выдадзеных кніжачак (іх ужо маем 6) відаць у пэўнай мсры кірунак выдапьняў. Г.эта перадусім беларуская літаратура, пераклады зь іншых літаратураў.

Выйшла за апошні час новыя 4 кніжкі: “Тарас на Парнасе” (папярэджаны ўступам) — 16 бачыіі зь ілюстрацыямі, “Каваль” — пародпая казка, 28 бачын, “Усяночная” С.Юстапчыка — 40 бачын і “Родны Край”, зборпік геаграфічна-літаратурных матар’ялаў розных аўтараў — 13 бачын. Апошняя кніжка вельмі каштоўная для школаў, дзс яна можа выкарыстоўвацца як дапаможны матар’ял на лекцыях геаграфіі й беларускае мовы.

Выдадзеныя за апошні час кніжкі: “Апокрыф” М.Багдаповіча, “Тры лягэнды” Каўша. У 1947 годзе: “Стары запавет” — падручнік Закону Божага для сям’і і школы, “Шчасьлівы Прынц”, казка Оскара Ўайльда, “Выбраныя вершы” М.Багдановіча, “Рабінзон Крузо”, Канспэкты гісторыі для гімназіі: а) гісторыя Беларусі, б) Старажытпы Усход, Грэцыя, Рым, в) гісторыя Сярэднявечча, Новых і Навсйшых часоў.

Ад шостага красавіка 1947 году пачала выходзіць у лягсры “Бсларуская Думка” — выданьне Беларускага Парафіяльнага Камітэту ў Ватэнштэце. Пад гэткім назовам выходзіў ворган беларусаў-каталікоў. У часапісе, апрача артыкулаў з рэлігійным зьместам, знаходзім розпыя весткі з палітычнага жыцьця й бсларускую хроніку. Часапіс друкуецца кірыліцай і лацінкай.

Выдавсцкая суполка “Заранка”

“Калі я адчыніў у Ватэнштэце ў лягеры АБЦ школу, дык стаў сыстэматычна ўкладаць матар’ял для першай групы маей школы. У

далсйшым часе іншыя настаўнікі пашай школы выкарыстоўвалі гэты мой матар’ял. Па сваім матар’яле ўкладаў я першы Лемантарык, які на паступны год быў падрукавапы на рататары.

Паводля матар’ялу, што я распрацаваў для другое (трохі пісьменнае) групы мас школы, я ўлажыў і чытанку “Родны Палетак”, надрукаваную ў 1947 годзе.

У першым годзс мае працы ў піколе (1945/46 п.г.) я псраклаў з украінскае мовы Пачатковую геаграфію. Я й настаўнік Сіткоўскі надумалі друкаваць вышэй успомненыя падручнікі.

Восеняй 1946 году мы прыступілі да друку гэтых кніжак, а каб падаць большага аўтарытэту нашаму друку, дык мы надумаліся зарганізаваць выдавецкую суполку. Гэтая суполка склалася з наступных асобаў: настаўнікі — Гладкі, Сіткоўскі, Селязьнёва і іншыя — д-р Грабінскі, д-р Тумаіп, сп.сп. Я.Мурашка, А.Крыт і Будзька. Кажны сябра ўклаў па 100 дарэформавых нямецкіх марак.

Мы купілі некалькі васковых матрыцаў, паперы й хварбы ды пачалі працу. Настаўнік Сіткоўскі троха мог пісаць на машынцы, але матрыцаў піколі нс пабіваў. Але ж начаў вучыцца. Малюнкі й каліграфічпую працу выконвалі Лугія і Чэсь Будзькі.

3   рататарам мы абодва былі незнаёмыя, але пачалі друкаваць “Лемантар”. Праца ігс ўдавалася: матрыцы рваліся, папера пэцкалася. Ледзь сабралі болей-меней прыгодных друкаваных лісткоў па 200 экзэмпляраў. Задаволілі сваю школу, а рэшту разаслалі тым, піто прасілі, бо попыт быў вялікі.

У 1947 годзс прыступілі да друку чытанкі “Родны Палетак”. Запрасілі набіваць матрыцы Хведара Ільляшэвіча. Добра яму заплацілі, а матрыцы былі набітыя добра. Абразкі маляваў настаўнік Скараход, а намаляваў добра! Да гэтага часу настаўнік Сіткоўскі навучыўся друкаваць на рататары. Чытанка выйпіла з друку досыць добрая.

Калі мы прадалі значную колькасьць гэтых падручнікаў, дык мне здарылася бяда. Я быў скарбнікам. Выручаныя грошы й накладныя дакуманты складаў у папяровы мяшок, які ляжаў у маім століку. Позпа ў пядзелю, калі клаўся спаць, дык мяшок з грашыма быў, а ў папядзелак пасьля запяткаў паглядзеў, дык ня было ні грошаў, ні дакумантаў, ні мяшка.

Рахунак быўлёгкі. Адліку надрукаваных кніжак аднялі тыя кніжкі, што былі ў наяўнасьці, а недастачу кніжак залічылі прададзенымі. Гэтую суму я мусіў пакрываць сваімі цыгарэтамі блізка праз паўтара году, бо там было болей за тысячу марак, хоць малавартасных.

Восеняй 1947 году мы надрукавалі “Геаграфію”, перакладзеную з украінскае мовы, а потым сталі думаць аб надрукавапыіі самаіі большай да таго часу кніжкі — “Малюнкі Мінулага”. Гэтуіо кніжку мы друкавалі два разы.

Першы раз набіваў матрыцы іісспрактыкаваны хлопец, які не літаралыіа перапісваў матар’ял з рукапісу, але пісаў як бы пераказ, дзс часта псракручваў зьмест. Хоць нам, апрача затрачанага матар’ялу, набіцьцё матрыцаў каштавала болеіі за 200 марак, але прыйшлося забракаваць іх ды друкаваць нанава.

Матрыцы далі набіваць фаховаму машыністу Хведару Ільляшэвічу. Абразкі намаляваў настаўнік Скараход. У дадатак да таго настаўнік Сіткоўскі навучыўся працаваць з рататарам, дык выйшла кніжачка досыць добра.

Тут тр.эба прызнацца, што давялося шмат папрацаваць над падборам матар’ялу для гэтай кніжкі і над апрацоўкай яго. Я хацеў падаць як мага болей гістарычпага і патрыятычнага матар’ялу, а яго было скупа. Сёе-тое я пераклаў з стараславянскай мовы, зь летапіспага матар’ялу. А каб ён ня быў моцна сухім, дык дзс было магчыма перамешваў з патрыятычнымі вершамі.

Кніжачку мы выдалі ў самым большым тыражы — аж у 800 экззмплярах, алс яны разышліся хутка. Ды й пасьля быў вялікі попыт, алс ня было чаго пасылаць. Гэтуіо кніжку я меркаваў выдаць і выдаў у выглядзе гістарычнай хрэстаматыі. Я ўважаў, што гэткая форма будзс даступнейшая для дзяцей.

Наступнай кніжкай і самаіі болыпай па ліку бачыпаў выіішла літаратурная чытанка “ІІапіа Краіна”. Яна друкавалася двума шрыфтамі — лацініцай і кірыліцай. Тэхпічным ііедахопам было тос, пгго лаціпскі друк быў вельмі нявыразны. Кірылічнага друку матрыцы былі ііабіты досыць добра. ІІабіваў іх Хв.Ільляшэвіч. Гэтая чытанка мела (Ьорму літаратурпай хрэстаматыі.

Зьмястоўным недахопам чытапкі трэба лічыць тое, што ня ўсс артыкулы былі высокамастацкага зьместу. Гэта тлумачыцца тым, іпто ня было з чаго рабіць выбаркі: пя было пад рукамі кніг мастацкай літаратуры, а школы патрабавалі кпіг.

Апошнім школыіым падручнікам пашага выданьня выйпіла чытапка для 3-й клясы, выдадзеная ў канцы 1948 году — “Помпікі Старажытнасьці”.

Гэты падручнік выйшаў пробным, недапрацаваным. Я яго ўважаў за схему, паводля якой меў укладаць чытанку для 3-й клясы на краязнаўству, але гэтая праца застанецца нявыкананай назаўсёды.

Апрача вышэйуспомненых 6-ці школыіых падручнікаў, мы япічэ выдалі зборнік народных песыіяў з нотамі пад назовам “Дудар” і тры брашуры народных казак: “Рыцар Дабравід”, “Казкі” нумар два і “Казкі” нумар тры.

ІІаіпа выдавсцкая супо.іка “Заранка” ля была зарэгістраваная ў нямецкім урадзе, дык пры рэформе валюты ў 1948 годзе нам не памянялі грошы па новыя маркі, і суполка кончыла сваё існаваньне. Алс я і настаўпік Сіткоўскі першуіо сваю месячную пэнсію павярнулі ў фонд “Заранкі” па закупку паперы іі выдавецкую працу далей працягвалі бесы іерапынна.

Школы і розныя беларускія арганізацыі прысылалі нам запатрабаваныіі па кніжкі, і мы іх высылалі. Калі на месцы кніжкі былі прададзеныя, дык пам адсылалі належнае, алс пс заўсёды.

Аднаго разу інжынэр Хапяўка піпіа ліст, піто ён выслаў на маё імя грошы, а кніжак не атрымаў. Я яму выслаў кніжкі й паведаміў, піто грошаў не атрымаў, ды прасіў яго спраўдзіць на пошце. Па пэўным часе справа выясьнілася, і грошы мы атрымалі.

Палта Сяднёў быў у наіпым лягсры і забраў для свае школы кніжак па 80 марак, а грошы не прыслалі. Мы тры разы пісалі да дырэктара гімпазіі сьвятара Лапіцкага, але ён нічога нам пе адказаў. Напісалі да Сяднёва. Ён адказаў, піто ўсс кніжкі аддаў дырэктару гімназіі Лапіцкаму, а грошы ад дырлктара не атрымаў. Ён можа толькі сваімі ўласпымі грашыма заплаціць. На гэтым справа скончылася.

14.7.1966 г.                                                     Я.Гладкі.

Ныо-Ерк.

4. Прамыслова-гандлёвы рэфэрат

Прамыслова-рамесьніцкая праца, галоўным чынам шавецкая, кравсцкая, сталярная і сьлясарная, ііачалася ў хугкім часе пасьля арганізацыі лягеру. Адзінымі ўмовамі для пачатку гэтае нрацы зьявіліся: запатрабаваньне жыхараў на прамыслова-рамесыііцкія паслугі, паяўнасьць сярод іх асобаў з адпавсднымі прафэсіямі ды іхная добрая воля да выкопвапьня паслугаў. Экапамічныя ўмовы працы базаваліся выключна на падставе свабоднас дамоўленасьці паміж заказчыкам на працу і яе выканаўцам.

У гэты перадсправаздаўчы плрыяд разгарнулася прамыслова-рамесьніцкая праца паасобных майстэрняў. Склаліся наступныя майстэрні: шавецкая, жаночая кравецкая (мела характар кравецкае школы), сталярня, сьлясарня і электрамайстроўня.

У ліпсні 1947 году працавала 7 майстэрняў: шавецкая, мужчыпская кравецкая, жаночая кравецкая, сталярня, электраварштат, гадзіньнікавая і мастацкая, якія налічвалі 30 чалавек майстроў і вучняў.

ІІа 1.1.1948 г. працавала 5 майстэрняў: шавсцкая, кравецкія мужчынская й жаночая, сталярпя, гадзіньнікавая. Пры існуючых майстэрнях моладзь вучылася рамяству. Шмат хто зь іх прыдбаў спэцыялыіасьць сталяроў, шаўцоў, краўцоў і інш.

Беларуская группа IMKA(YMCA)

27.1.1947 году быў зладжапы кароткі адмысловы канцэрт-паказ для гасьцей — прадстаўнікоў Сусьветнай арганізацыі ІМКЛ. На гэтым всчары было дадзена некалькі балетных і харавых пумароў супольнммі сіламі лягсрных мастацкіх групаў (хор, скаўты, драматычпая сэкцыя). Арыгіналыіая натуральная краса балетных нумароў — беларускіх народных тапцаў асабліва прыпала да душы гасьцей сваёй мастацкай беспасярэднасьцяй.

Госьці адвсдалі лягер з адначаснаю мэтато абгаварыць магчымасьць закладзінаў мясцовай лягсрнай групы ІМКА (YMCA). Згодна з умовай паміж Сусьветным Камітэтам ІМКА і УНРРА, сярод ДП на абшары Нямеччыны ІМКА займаецца: 1) асьвстай, 2) культурнымі справамі, 3) рэлігійнай дапамогай, 4) фізычным узгадаваньнем і 5) рознымі гулыіямі і імпрэзамі.¹¹

2.4.1947 году ў лягсры была заложана група ІМКА (YMCA) — Міжнароднае Хрысьціянскае Арганізацыі Моладзі. Па арганізацыйным сходзе было выбрапае кіраўніцтва мясцовага беларускага аддзелу, якос ўжо пачало працу.²⁾

Беларуская Група ІМКА разгарнула шырокую культурна-грамадзкую дзейнасьць сярод моладзі й дарослых жыхараў нашага лягсру. Кажны тыдзень бывае “Жывая Газзта”, якоіі выйшла ўжо 5 нумароў. Нядаўна адбыўся Літаратурны Суд над інтэлігенцыяй з аповесьці Тараса Гушчы “У глыбі Палесься”. Зладжана ўжо дзьве экскурсіі.

Пры Беларускай Групе ІМКА існуе клюб, у якім жыхары лягсру могуць пачытаць сьвежыя газэты й часапісы, а таксама пагуляць у розныя гулыіі. Пры ІМКА існуе сэкцыя гульні ў сетку, група малодіпых футбалістых, гімнастычная сэкцыя, сэкцыя гульні ў пінг-понг, шахматны й літаратурны гурткі.

¹¹ “Шляхам Жыцьця", №1 (13),30.1.1947.

²¹ “Шляхам Жыцьця”, №4 (16), 13.4.1947.

Пры клюбс ІМКА існуе адмысловы Дзіцячы Клюб, дзе малодпіыя дзеці могуць пагуляць, пачытаць або паслухаць цікавую казку ці апавядапыіе.

ІМКА пасылае па курсы інструктараў летніх лягсраў сваіх сяброў, аргапізуе плывецкую сэкцыю і дзявочую дружыну сеткі. Праца Беларускай Групы ІМКА ўсё болып і больпі зацікаўляе моладзь і спатыкаснда з агулыіым прызнаныісм. ІМКА налічвас ўжо звыш 100 сяброў.¹¹

Напі гурток ІМКА, пягледзячы на сваё нядоўгае існавапыіе, з кажным дпём пабірае болыпага размаху ў сваёй нрацы, з кажпым днём павялічвас рады сваіх працаўнікоў.

Адным зь першых яго пачынапыіяў была “Жывая Газэта”, якая карыстаецца цяпср вялікай папулярнасьцю сярод жыхараў лягеру. Яна гуртус вакол сябс маладыя сілы папіага лягеру. Газэтка рэдагуецца жыва, умела, матар’ял чытаецца па-мастацку.

Часта ў газэце зьмяшчаюцца фэльетоны, у якіх закрапаюцца актуалыіыя тэмы лягерпага жыцьця, якія выклікаюць сярод слухачоў праўдзівы сьмех і розныя камэптары.

Мужчыііскі хор рэвэлерсаў ІМКА таксама паказаў сябс зь всльмі добрага боку. Выканапыя ім беларускія песыіі “Ланці” і ііппыя выклікалі дружныя воплескі. Пажадаем хору посьпехаў і каб ён у як пайскарэйпіым часе паказаў сябе іія толькі ў лягеры, алс і па-за лягсрнай сцэпай.

Клюб ІМКА і ў вячэрнія часы ўяўляе зь сябе мурашпік. Дзеці гуляюць у розныя гулыіі, старэйпіыя гуляюць у івахматы, шапікі або карты. А ў спакойпым, зацішным кутку Клюбу дзядзькі і цёткі з газэтамі ў руках перад сном праводзяць астатак дня, бо сярод моладзі і япы адчуваюць сябс маладзейшымі, дый цікава пасядзець сярод моладзі й паслухаць іхных жартаў і гутарак, якія часам пераносяць нас па дарагую Бацькаўпічыну-Беларусь.

Мпога чаго яшчэ Кіраўпіцтва ІМКА хоча ўнссьці ў праграму свае працы, каб усім нам скрасіць жыцьцё па чужыпс і падрыхтаваць да далсйшага вандраваныія па сьвсцс. Гэтак, зарганізаваныя Курсы апгельскаіі мовы, якія сярод жыхараў лягсру карыстаюцца заслужаным наведваньнем, танцавальная школа і г.д.²⁾

Заля ІМКА стала ўлюбёным мссцам пашае моладзі. Штовечар тут зьбіраюцца дзясяткі моладзі, каб пагуляць у шахматы, пінг-понг, па-

¹¹ “Шляхам Жыцьця", №5 (17),26.5.1947.

^2> “Шляхам Жыцьця”, №7 (19), ліпень 1947.

чытаць газэты і кпіжкі, паслухаць “Жывую Газэту”. Япа бывае сыстэматычна кажны тыдзень. Ужо адбылося 20 нумароў. Па “Жывой Газэце” жыхары нашага лягеру слухаюць аб апошніх падзеях у сьвеце, аб асягненьнях навукі і тэхнікі, аб лягерным жыпьці.

Заўсёды бывас багаты літаратурны аддзел, які апрацоўвас Літаратурны гурток ІМКЛ. Каб ажывіць “Жывуіо Газэту”, уведзены музычпы мамэпт. “Жывую Газэту” апрацоўвае рэдакцыя ў складзе да 15-ці асобаў, сяброў ІМКА.

Наша ІМКА арганізавала цэлы ійэраг экскурсіяў у маляўнічыя мясцовасьці Гарцу. Так было ўлетку. IІа наступаючы асеньні й зімовы пэрыяды кіраўніцтва ІМКА апрацавала адпаведнуіо гэтым порам году праграму працы.¹'

Ужо 16 сяброў ІМКА, як актыўныя працаўнікі, атрымалі сяброўскія карткі. Карткі ўрачыста ўручыў Старшыня ІМКА ў прысутнасьці жыхараў лягеру. У найбліжэйшым часе атрымаюць карткі яшчэ 10 новых сяброў. Тры сябры нашай ІМКА прайшлі ўжо Інструктарскія курсы і атрымалі дыплёмы. Надалей перашкаленыіе ахопіць і іншых сяброў.

У часе летніх лягераў для дзяцсй адзіп зь сябраў нашас ІМКА вёў праз усё лета працу зь беларускімі дзецьмі, што былі ў лягеры. Школыіая моладзь нашага лягсру таксама правяла некалькі тыдняў у прыгожай ваколіцы, дзе быў уладжаны летні лягср ІМКА.

Беларуская група ІМКА наставіла цяпер псрад сабою заданьне здабыць сабе становішча самастойнага аддзелу ІМКА 1-й клясы, выдаць часапіс і пашырыць дзейнасьць па інійыя беларускія асяродкі.²*

Моладзь нашага лягеру адпачывала ў летнім лягеры ІМКА ў Ляўтэнталь (Гарц). Сьвежае горнас паветра й паўнавартаснае харчаваньне дадалі моладзі сілаў.

У гэтым часс адбыліся Алімпійскія гулып. ІІаіпая моладзь адзначылася падчас гэтых гульняў, асабліва ў другім турнусе, які адбыўся ў aiioiiniix днёх жніўня, і здабыла пайбольшую колькасьць пунктаў, вынесшы імя беларусаў на періпае месца перад удзелыіікамі Алімпіяды.³¹

* * *

Напіыя скаўты, так як і ўсё грамадзтва найвялікшага ў Апгсльскай зоне згрупаваньня беларусаў лягеру Ватэпштэт, перажылі не-

^1> “Шляхам Жыцьця”, № 8 (20),31.8.1947.

^г> “Шляхам Жыцьця”, №9-10 (21-22), 1947.

³¹ “Шляхам Жыцьця", № 8 (20), 1947.

калькі тыдняў таму трывогу з прычыпы гвалтоўных намаганьняў некаторых варожых беларускасьці польскіх шавіністычна-імпэрыялістычпых ворганаў, якія імкнуліся гвалтам перайменаваць жыхараў лягеру зь беларусаў на палякаў. Гэтая акцыя польскіх імпэрыялістых была талеравапая, а ў пэўнай меры і падтрымоўваная ўрадоўцамі ІРО. Адпак дзякуіочы пацыяналыіай сьведамасьці і стойкасьці жыхараў лягеру гэтыя памаганьні польскім піавіністым не ўдаліся, і лягер Ватзппітэт і надалей з посьпехам рэпрэзэнтуе паміж чужынцамі беларускасьць.'¹

У другой палавіне лютага 1950 году беларускі ДП-лягер у Ватэнштэце быў зьліквідаваны. Адпачасна перасталі існаваць тамтэйшыя скаўцкія групы, школьныя ўстановы й розныя арганізацыі.²'

Беларускі ДП-лягер у Гановэры (Нідэрзаксэ)

Ува Ўкраінскім ДП-лягеры “Лысенка” ў Гановэры было німат беларусаў, якія наладзілі сваё арганізацыйпас жыцьцё. Дзякуючы стараньням Беларускага Дапамаговага Камітэту ў Гаповэры, у лягеры ўдалося атрымаць адііаведпае памешканыіе для пабажэнстваў. 3.5.1946 году праваслаўны сьвятар зь беларускага ДП-лягеру ў Ватэшптэцс разам зь сьпевакамі наведалі беларусаў у Гановэры, дзс адслужылі пабажэнства. Гановэрскія беларусы перажылі ў гэты дзснь вялікае сьвята, пачуўшы пропаведзь у беларускай мове.

На сьв. Міколу пашыя сьвятары зноў наведалі Гаповэр. Было ізноў адслужана набажэнства. Гэтым разам быў увесь царкоўпы хор лягеру. Ад радасьці й узрушэпыія вернікі плакалі. I гэтым разам а.Аўген сказаў прыгожуіо пропаведзь, у якой выказаў глыбокуіо любоў да беларускага пароду і пашай Бацькаўіпчыны.

Беларусы Гановэру пачалі аргапізаваць свой царкоўны хор і ў хуткім часс ўжо мелі сваю беларускую царкву.³⁾ Сьвятаром у царквс быў а.Міхал Сьмірноў. Алс нядоўга цсшыліся прыхаджане-беларусы сваёй царквой. У выніку спалучэпыія Беларускага Праваслаўнага Епіскапату з Расейскай Зарубежнай Царквой беларуская царква ў Гаповэры апошпім часам акружыла сябс расейскім актывам,

^1> Скаўцкі бюлетэнь Штандару “Гарц”, №10, 10.12.1948.

²¹ “Скаўцкая Інфармацыйная Служба”, №19, люты 1950. (сп.Пануцэвіча).

³¹ “Шляхам Жыцьця”, №3, 5.5.1946 г.

які псрахапіў кіруючую ролю ў ёй... Бы.іы наш сьвятар а.Сьмірноў здрадзіў нам — беларусам і сьвядома перайшоў на расейскі ідэялягічны бок...

23.7.1947 г. у Гановэры адбыўся Літаратурны всчар. У тэатральнай залі Ўкраінскага лягеру сабралася нашая беларуская грамада, каб пачуць жывое слова папіага Пссыіяра. Сярод прысутпых было шмат і ўкраінцаў, якія жыва цікавіліся выступам Сяднёва. Ізноў нямоўкпучыя воплескі, кветкі. Рэфлсктары кідаюць сьвятло на ажыўленую постаць Сядпёва. Сьмела й моцна гучыць ягоны голас. Дэклямуе ёп з памяці, і гэта асабліва зацясыіяс лучпасьць паміж ім і слухачамі. “Цснь Япкі Купалы” замест вяпка на далёкую магілу — гэтай паэмай пачаў Сядпёў всчар.

Жыва й балюча ўсталі псрад прысутпымі вобразы нядаўна міпулых жудасных часоў. Зьмяпяліся настроі з кажным новым верінам, павяваліся нейкія няўхопныя адчуваньні. Хацелася слухаць і слухаць...

У шчырых словах выказалі Песыіяру падзяку за наведаныіс беларусаў Старшыня БДК, Камандапт лягеру і Старіпыня Лягернае Рады.'¹

У капцы 1946 году быў арганізаваны Хлапцоўскі Сьцяг Крывіцкіх Скаўтаў. Складаўся ёп са зьвеньпяў і дружыпаў, налічваў 50 асобаў. Кіраўніком, або йпакпі Сьцяжным, быў настаўнік пачатковае школы сп.Віктар Літаровіч.

У 1947 годзе быў арганізаваны Дзявочы Сьцяг Крывіцкіх Скаўтаў, у якім налічвалася 40 асобаў. Сьцяжною Дзявочага Сьцягу была сп-пя Л.Брылеўская.

Беларуская пачатковая школа.

“У верасыіі 1946 году на паседжаныіі беларускага актыву ДПлягсру “Лысенка” ў Гаповэры было пастаноўлена адчыпіць беларускую пачатковуіо школу.

Лягср быў вялікі, даходзіў часамі да 5 тысяч жыхараў, пераважна ўкраіпцаў, дзеля гэтага іі уся адміністрацыя лягеру была ўкраінская. Беларусаў у лягеры было 600-700 чалавск.

Адолеўшы вімат цяжкасьцяў і перашкодаў, таго ж 1946 году распачала працу напіа школа. Яііа мсла 4 клясы. Колькасьць вучпяў у іх у кажным павучальным годзе была розпая, а ў 1949 годзс даходзіла да 80.

V "Шляхам Жыцьця”, №7 (19), 1947 г.

Пастаўпікаў было тры: П.Ніжнік, меў ён выіііэйшую асьвету іі вялікі стаж працы на Бацькаўшчыне, Кісялёў і я — В.Літаровіч, скончыў пэдагагічны тэхпікум.

Пасьля сьмерці Кісялёва, а іютым і трагічна загінулага П.Ніжніка, іх мссцы заступілі сп.сп. М.Завістовіч, які скопчыў настаўпіцкую сэмінарыю, і У.Брылеўскі з вышэйшаю асьветаю і вялікім стажам пастаўніцкае працы па Бацькаўшчыпс.

Пастаўпіку прыходзілася працаваць зь дзьвюма клясамі.

Лягер быў перапоўнены жыхарамі, а таму 1946/47 і 1947/48 навучальныя гады нрацавжіі ў падвальных памешканьнях у другуіо зьмену, пасыія ўкраінцаў.

Прыйшоўшы ў школу пасьля 12-е гадзіны дня, вучань ужо страчваў свас сілы, а гэта адбівалася на выпіках пасыіяховасьці.

У 1950 годзе, калі лягчэй стала з памешканыіямі, наша школа мсла адпавсдпа лепшыя пакоі, але павучаныіе праводзілі таксама ў другую зьмепу — з 12-й гадзіпы дпя, пасьля заканчэпыія працы ўва ўкраінскай гімназіі.

3 падручпікамі была бяда. Спачатку ня было ніякіх, але потым хоць рататарныя, адпак вучань меў кніжку. За гэта вялікая ўдзячпасьць сп.Гладкаму з Ватэнштэту, які, акрамя заняткаў у школе, у волыіы час рататарным спосабам выдаваў там беларускія кніжкі.

Навучалыіыя гады ў школе звычайна пачыналіся ў верасый й канчаліся ў канцы траўпя або ў пачатку чэрвеня.

I Іацыяпальныя сьвяты й Каляды іпкола адзначала пастаноўкамі, сьпевамі й скокамі.

Іспаваў у лягсры Беларускі Скаўтынг, ядром якога былі вучні піколы.

У красавіку 1950 г. напіа беларуская пачатковая пікола самазьліквідавалася. Прычына таму — масавы ад’езд беларусаў у іпшыя краіны. Настаўнікі Брылеўскі і Завістовіч выехалі ў ЗША. Я застаўся адзін з 15 вучпямі нрацаваць у піколс. А калі да мяпе дайшла чарга па высзд, дык я перавёў вучняў ва ўкраінскую школу з умовай, іпто вучні будуць карыстацца беларускімі кніжкамі, на што дырэктар іпколы даў згоду.

Такім чынам, пасьля чатырохгадовай плённай працы беларуская пачатконая пікола ў Гановлры псрастала іспаваць. Беларускага дзіцячага садку ня было. Рабілі захады, алс нічога пазытыўнага пя выходзіла.”

Саўт Рыв:>р, ЗІІІЛ                               Віктар Літаровіч

10.12.1965г.                                    б. настаўнік школы.

ДП-лягер Варбэрг

“Варбэрг — досыць вялікая нямецкая вёска недалёка ад гораду Гэльмштэт. Гэты горад ёсьць паграпічнай заставай Ангельскае зоны Нямеччыпы з Расейскаю зопаю.

Вёска Варбэрг знаходзіцца ў вельмі прыгожай мясцовасьці. На краю гэтай вёскі стаяў стары замак з часоў нямецкага рыцарства. I Ія дужа далёка ад вёскі — горад Браўншвайг. Мажліва, гэты замак належаў да радні браўншвайскіх князёў.

У гэтым самым замку быў уладжаны беларускі ДП-лягср. Колькі было жыхараў у лягсры, нс магу падаць дакладна, але думаю, што было дзесь пад дзьве сотні.

Беларуская школа ў бсларускім лягеры Варбэрг заснавалася ў верасыіі 1946 году. Усіх дзяцей у школе было 17: 1-я кл. — 3, 2-я — 4, 3-я — 5 і 4-я — 5.

Для 1-й і 2-й клясаў напачатку надручнікаў ня было зусім, a асабліва лемантароў і чытанак. Для гэтых клясаў настаўнік мусіў друкаваць тэкст для чытаныія сам. Пазьней зьявіліся лемантары й чытанкі выданьня Гладкага.

Для 3-й і 4-й клясаў карысталіся матар’яламі зь беларускіх часапісаў рататарнага выданыія. Падручнік арытмэтыкі быў на ўкраінскай мовс. Падручнікі геаграфіі й прыроды былі на польскай мове, але імі мог карыстацца толькі настаўнік. Выкарыстоўваліся з гэтых ііадручпікаў толькі ілюстрацыі, зьвязапыя з тэмаю лекцыі, а матар’ял лекцыі дзеці запісвалі.

Загадчыкам гэтай іпколы быўя. Усіх настаўнікаў, разам са мной, было 4. Адзіп настаўнік быў з асьвстаю 2-хгадовага настаўніцкага інстытуту, адзіп зь сярэдняй асьветай, а 2-х апопініх асьветы пя всдаю. Адзін зь іх выкладаў Божы закоп, гэта быў Евец. Ягоная жопка Раіса выкладала сьпевы. Я думаю, што яны мелі наймснпі сярэднюю асьвету, калі ня вышэй.

Які стаж працы настаўнікаў, ня всдаю. Я тады меў 3-хгадовы стаж пастаўніка.

Кляснае памешканьне было толькі адно. Заняткі праводзіліся ііа дзьве зьмены: 2-я і 4-я клясы — перпіая зьмена, 1-я і 3-я — другая зьмена.

Пасьпяховасьць вучняў была на тыя ўмовы задавальняючая.

Пазашколыіая праца была вельмі вузкая. ІІа Каляды ладзілі яліпку. Шоетага студзеня 1947 году, на праваслаўную Куцьцю, адбылася

супольная Куцьця для ўсіх жыхараў лягеру. На Куцьці былі прысутпыя прадстаўнікі мясцовай УНРРА-ы. У пэўным мамэнце зьявіўся лягерны паліцыянт і заявіў, што нейкі стары дзед дабіваецца ў браму лягеру. Пусьціць яго ці не? Усе прысутныя, ясна ж, пастапавілі запрасіць старога дзеда. Гэта і быў Дзсд Мароз, які, як ён расказваў, прыйіпоў у Варбэрг аж зь Беларусі... Ён расказаў аб усім сваім падарожжы, якос было нялёгкае, аб тым, як ён, ня ведаючы нямецкае мовы, дапытваўся аб беларусах.

Дзед Мароз раздаў шчодрыя падарункі для дзяцей і жыхараў лягеру, а таксама для прысутных ангельскіх гасьцей.

У часе Куцьці пяяліся калядкі, дзсці дэклямавалі верпіы пры ялінцы. Всчар прайшоў у надзвычай мілым сяброўскім настроі. Беларусы Варбэргу чуліся аднэй моцнай дружнай сямейкай, закінутай на чужыну, далёка, далёка ад роднай Бацькаўшчыны-Беларусі.

Адзіп раз адзначалася гадавіна 25 Сакавіка. Быў прачытапы зьмястоўны рэфэрат на тэму Беларускага вызвольнага руху.

За ўвесь навучалыіы год толькі адзін раз быў паказ мастацкай самадзейнасьці. У часе Вялікодных Сьвятаў была пастаўлена п’еса “На вёсцы”. Яна была выканапа ў прасторнай тэатралыіай залі на сцэпе, збудаванай адміністрацыяй лягеру. П’сса была адыграная вельмі ўдала, яна выклікала добрас ўражаныіе жыхараў лягсру і нямецкага насельніцтва, якое ў вялікай колькасьці наведала беларускуіо пастаноўку.

Скаўтынг быў таксама. Дня 20 красавіка 1947 году пры ўдзеле Галоўпага Кіраўніцтва Згуртавапыія Крывіцкіх Скаўтаў на Чужыпе арганізаваўся Скаўцкі Зьвяз. Ен складаўся з 3-х Дружыпаў і пасіў пазоў “Арляняты”. Я быў Кіраўніком зьвязу.

Зьліквідавалася пікола ў 1947 годзс з прычыны ліквідацыі лягеру. Павучалыіы год закончыць удалося.

На гэтым закончу апавяданьне пра піколу, у якой я працаваў, поўны энтузіязму, алс пяпэўвы за сваю будучыню.

Усе жыхары лягеру былі перавезеныя ў лягср Рынгэлыайм.”

31.3.1965 г.                                      Баляслаў Лішчойак,

Ошава, Kanada                   Кіраупік беларускай пачатковай

школы ў ІІарСюргу.

ДП-лягер Рынгэльгайм

“Беларуская група з Варблргу была прывезеная ў рассйскі ДПлягер у Рынгэльгайм каля г.Госыяру. Камандант расейскага лягеру Кандрашоў намагаўся зьліць бсларускую іпколу з расейскай. Настаўпікі бсларускай піколы катэгарычна запратэставалі ды сталі дамагацца ад ІРО права існавапьня беларускай піколы ў гэтым лягеры. ІРО ня была супраць.

Пасьля гэтага камандапт лягсру стаў матываваць, што няма памешканыія і што ён мусіць зьліць беларускуіо школу з расейскай.А каб супакоіць пастаўпікаў, пагадзіўся на выкладаныіе беларускай мовы для бсларускіх дзяцей па-за пармалыіымі гадзінамі працы школы. Пастаўнікі добра разумелі глты маплўр і па ўступкі пе пайшлі. Тады ІРО ўладзіла глтую справу так, што да абсду працавала расейская школа, а пасьля абеду беларуская. ІІавучальны 1946/47 год у рассйскім лягеры закопчыць удалося.

Зь ліквідацыяіі расейскага лягеру ўвосені 1947 г. была зьліквідавапая і беларуская школа ў Рынглльгаймс. А калі расейскі лягср вывсзлі ў ііііпае мссца, то піхто зь беларусаў зь імі пс паехаў. Беларусы выехалі ў беларускі лягер АБЦ у Ватэпштэце. У лягсры была пя толькі беларуская пачатковая школа, але й гімпазія, і для бсларускіх дзяцсй з расейскага лягеру перастала існаваць праблема беларускай іпколы.

Разам са школай у Рынгэльгаіім пераехаў і Беларускі Скаўтыпг. Самой моладзі такая арганізацыя, як Скаўтынг, падабалася. Кажпас рапіцы скаўты выходзілі на фізкультурную зарадку. А паколькі іхным клічам быў “Бог і Бацькаўшчына”, часта рабілі рлфэраты ііа тэмы беларусаведы, аб значэпыіі скаўтынгу і яго заданыіях ды іпш., ладзілі лкскурсіі ў лсс і горы, правялі даўжэйшы час у скаўцкім лягсры ў горах Гарц каля Госьляру. Час ад часу рабіліся вогнішчы, каля якіх наладжваліся гулыгі і сьпевы.

Спэцыялыіай скаўцкаіі сьвятліцы пя было. Для патрлбпых запяткаў ужываўся клясовы пакой беларускае іпколы. Але калі ІРО зьліквідавала лягер і псравезла амаль усіх жыхараў у расейскі ДП-лягер, праца ня толькі ў Скаўтынгу, але і ў бсларускай школе стала шмат цяжлйшая, бо на перашкодзе стаяла ня толысі старая расейская лміграцыя, але іі повая, якія адносіліся несымпатычпа да ўсяго беларускага, піто толькі ўзыіікала. Кіраўнік скаўтаў пачаў пастойліва дамагацца ад каманданта лягеру да ад ІРО большых правоў для дзейнасьці Беларускага Скаўтынгу і школы.

IPO ne псраіпкаджала пашай дзсйнасьці, але дзеля таго што мы апыпуліся ў варожым пам лягеры, дык ягопае кіраўпіцтва было ііам на перашкодзе. Адносіны паміж кіраўніком беларускіх скаўгаў і кіраўпіцтвам лягеру моцпа абвастрыліся. Зачаліся пагрозы. У такім становішчы кіраўпік беларускіх скаўтаў псрадаў Зьвяз у часовае кіраўніцтва сп.А.Марозу, а сам пакіпуў расейскі лягср ды пераехаў у Бсларускі лягер АБЦ у Ватэнштэце.

Пягледзячы па цяжкія абставіны Беларускага Зьвязу Скаўтаў у расейскім лягеры, гэты Зьвяз здолсў утрымацца да канца, аж пакуль не зьліквідаваўся расейскі лягер.”

11.8.1966 г.                                      Баляслаў Лішчоііак,

Ошава, Kanada.                     б. кіраўійк пачатковае школы

й Скаўцкага Зьвязу.

ДП-лягер Госьляр

Перад і пасьля капітуляцыі Нямеччыны перад наступаючымі савецкімі войскамі на захад плыла вялікая хваля ўцскачоў. Сярод іх былі іі пашыя суродзічы-беларусы. Пасьля доўгага блукапыія пекаторыя зь беларусаў знайшлі сабс прыстапішча ў драўляных бараках былога працоўнага лягеру каля гораду Госьляру, у горах Гарц, у Ангельскай акупацыйнай зоне.

Як правіла, былыя працаўнікі перад выездам па Радзіму рабілі зьнішчэныіі ў ненавісных ім бараках, а цяпср, пасьля іх, новым жыхарам прыйіплося рабіць неабходны рамонт баракаў і наагул прыводзіць у парадак увесь лягер.

Хутка УНРРА прыняла на сябе апеку над уцекачамі лягеру. Вось такім чынам улетку 1945 году быў заснаваны беларускі ДП-лягер у Госьляры.

У лягеры паступова паладзілася жыцьцё: выбралі адміністрацыю лягеру, адчынілі іпвейнуіо майстэршо, аргапізавалі гурткі для вывучэныія ангельскае мовы, а зь I верасыія 1945 году пачала працаваць беларуская пачатковая школа. Мела яна 5 клясаў, і працавалі ў ёй настаўпікі: Міхал Васілеўскі, Мікола Кашагуб і Селязьнёва. Дзеці зь вялікім зацікаўлсныіем і ахвотаю вучыліся ў роднай мове.

Стараныісм Беларускага Дапамаговага Камітэту была пастаўлепа на каляды дзіцячая п’еска “Елка Дзеда Мароза” і канцэрт, пасьля чаго дзеці атрымалі ад Дзеда Мароза гасьціпцы.

Найбольшае ўражаньне на прысутных зрабілі хораша нрыбрапыя сьняжынкі і красналюдкі, якія адскакалі на сцэне “Лявоніху”. Цяпер ужо і старэйшая моладзь рыхтуецца да адгуляпыія “Паўлінкі” ды зарганізавала харавы гурток.¹*

Жыцьцё ў лягсры дый праца ў школе нраходзілі спакойна. Але ў адзін прыгожы восеньскі дзень ціхае лягернас жыцьцё было атручана нечакапым прыездам у лягер савецкага ахвіцэра. Лягер адразу стаўся пустым: людзі ўцякалі праз вокны, хаваліся ў кустох, а хто мог — уцякалі ў горы, у лес. Савецкі лейтэнант, сябра Савсцкай Рэпатрыяцыйнай Midi, езьдзіў па лягсрах і ўгаворваў уцекачоў вяртацца на Радзіму.

Адноіічы ўзімку раніцою прыехалі ў лягср грузавыя аўты з ангельскімі жаўнерамі. Каля кажных дзьвярэіі баракаў быў пастаўлены адзін жаўнер. Начальнікі са сьпісамі ў руках заходзілі ў баракі і шукалі ў іх савецкіх падданых, называючы іхпыя прозьвішчы.

Ангельцам удалося схапіць толькі віэсьць чалавск, бо лягер днём быў заўсёды амаль пусты. Пасільна пасаджаныя ў грузавыя аўты людзі выскоквалі на дарогу, а іх ізноў сілаю ўцягвалі ў грузавікі.

Пасьля гэтага бессаромнага паляваныія на людзей частка жыхараў лягеру, забраўшы самас нсабходнае для жыцьця, пакінулі лягср і пайшлі ў нявсдамае.

Праходзіў час, і жыцьцё ў лягсры паступова зноў наладзілася. “Першага травеня 1946 году была зарганізаваная Скаўцкая Дружына, Кіраўніком якос быў малады пастаўнік мясцовае беларускае школы сп.Мікола Кашагуб. У склад дружыны ўвайшла ўся беларуская моладзь лягеру”.²⁾

3.11.1946 г. па просьбе камандаігга лягсру прыехалі ў Госьляр з Ватэншт.эту беларускія скаўты і вучнёўская моладзь, якія зладзілі всчарыну. У праграме былі д.эклямацыі, беларускія песыіі ў выкананыіі школыіага хору, хор рэвэлерсаў выканаў два танго, тапцавалыіыя гурткі скаўтаў і старэйшае моладзі выступілі з народнымі скокамі, урэшце, была пастаноўка “Нешчасьлівае каханьне”.

Нягледзячы па пекаторыя недахопы з тэхнічнага боку, вечар прайіпоў даволі ўдала. Глсдачы былі задаволспыя, што было відаць з гучпых воплескаў і падзякаў пры ад’езьдзс нашых маладых артыстых. Жыхары лягеру прасілі якнайчасьцей навсдваць іх і сваімі выступамі

¹¹ “Крывіцкі Сьветач", №1 (3), 1946.

^г> "Шляхам Жыцьця”, №4,1946.

хоць на часіну пераносіць іх у напіую дарагую Бацькаўшчыну... сэрцам і думкамі”.¹'

У першым квартале 1947 году ў лягеры было прачытана некалькі рэфлратаў. Два зь іх былі прысьвечаныя ўгодкам сьмсрці Цёткі і К.Каліноўскага. Перад гэтымі рэфлратамі адбылася паніхіда па ўсіх тых, што аддалі сваё жыцьцё ў змаганыіі за лепшуіо долю нашай Бацькаўпічыпы. Прысутнічалі сьвятары, настаўнікі, вучні бсларускае піколы й населыііцтва лягеру.²¹

25 Сакавіка, у дзень Беларускага Пацыяпалыіага Сьвята, адбыліся ў лягеры ўрачыстасьці, якія пачаліся малебнам. У часе малебпу быў пасьвечаны Сьцяг скаўцкае арганізацыі лягеру.

Пасьля адбылася ўрачыстая Акадэмія, на якоіі быў прачытапы рэфэрат аб Акце 25 Сакавіка 1918 году, дэклямаваліся вершы й пяяліся песьні.³¹

Беларуская пачатковая школа працавала па працягу 1945/46 і 1946/47 навучалыіых гадоў. Зь ліквідацыяй лягеру перастала існаваць і школа.

^1> “Шляхам Жыцьця", №11, 1946.

^2> “Скаўцкая Інфармацыйная Служба”, №6, 1947.

³¹ Тамсама

Француская акупацыйная зона

Беларусы у Францускай акупацыйнай зоне Нямеччыны

“Француская дывізія “Францыя Перадусім” (Франс даборд) пасоўвалася з захаду на ўсход, паступова займаючы Шварцвальд і Вюртэмбэргію. Невялікая колькасьць нямсцкіх жаўнераў, адступаючы, заўзята змагалася за кажны крок свае тэрыторыі. Зразумела, пры гэтым былі страты ў людзях з абодвух бакоў.

Па тэрыторыі пазьнейшай Францускай акупацыйнай зоны ІІямеччыны немцы пакінулі шмат вязьняў канц.энтрацыйных лягераў. Былі яны розных нацыяналыіасьцяў, але всльмі мала было сярод іх жыдоў. Па паводзінах вязыіяў пасьля іх вызваленьня можна было зразумець, што балыпыня іх былі звычайнымі крыміналістымі.

Беларусаў у Францускай зоне было шмат, прынамсі ня менш, як у інніых зонах. У бальпіыні гэта быў народ палахлівы. Асслі яны ў ваколіцах, суседніх з Швайцарыяй, маючы на ўвецс ўцячы туды ў разс патрэбы.

Зь ведамых мпс беларусаў сюды прыехаў цэлы Слонім у двух вагонах проста з Млавы (у Польшчы), куды яны прыехалі з Слоніма таксама цягніком. Слонімцы прысхалі ў Сальгаў (Вюртэмбэргія) з наступнай прычыны. Два гады перад гэтым у Сальгаў быў курс для настаўнікаў і кіраўнікоў моладзі, арганізаваны нсмцамі. Слонімскі Школьны Інспэктар і ён-жа Кіраўнік моладзі СБМ Суравы быў на тым курсе. Яму вельмі спадабалася гэтая земляробская краіпа зь невялікаю прамысловасьцю, ужо тады разьбіванаіі самалётамі ў іпшых кутох Пямеччыны. Пасьля павароту дадому апісаныіе Суравым ваколіц Сальгаў вельмі спадабалася тым, хто меў сутык з слонімскім гэбітскамісарам. Вось жа ў часе эвакуацыі япы яго папрасілі, каб выслаў іх туды.

Апрача слонімцаў, у Сальгаў было некалькі маладых вайскоўцаў зь беларускага воііска ў Ванган (ля Тыролю). У горадзе Равлнсбургу было некалькі сем’яў і адзіпочак беларускай інтэлігенцыі.

Спроба арганізаваць беларускі гурт у Францускай зоне напаткалася на супраціў тамтэйшай беларускай інтэлігэнцыі, якая карыста-

лася свабодаю пры немцах і да якой французы няпрыхільна ставіліся цяпер.

Слонімскія беларусы над нравадырствам Волкава, зяця пратаярэя Альхоўскага — слонімскага сьвятара, пачалі адразу шукаць кантакту з маскалямі. У горадзе Равэнсбургу знайшліся белагвардзейцы, якія зпайшлі ў французаў магчымасьць назвацца апатрыдамі — безьдзяржаўпымі. Волкаў аргапізаваў зь беларусаў у Сальгаў груну апатрыдаў і часта сзьдзіў па інструкцыі ў белагвардзейскі асяродак у Равэіісбургу.

Ініпыя беларусы далучыліся да палякаў. Адпы зь іх працавалі ў польскіх камітэтах, а стараньнем другіх была адчынена польская гімпазія ў Шрамбаргу. Дырэктарам яе быў Васіль Пляскач, і амаль усе настаўнікі й вучні былі беларусамі. Гэтую гімназію скончыла некалькі беларусаў.

Нягледзячы па тое, што я й некаторыя іншыя сьвсдамыя беларусы мусілі належаць да групы апатрыдаў і ў такі спосаб атрымоўваць разам зь імі дапамогу УНРРА, мне ўдалося дабіцца ў мясцовых фрапцускіх уладаў прызнаныія як прадстаўніка ад беларусаў апатрыдаў і польскіх грамадзянаў.

У гэтай справс я езьдзіў у Бадэн-Бадэн і ў Раштад (Шварцвальд) да галоўпага францускага зоннага кіраўніцтва. Мяне прымалі карэктна, але абыякава ці на’т варожа, залежпа ад палітычных паглядаў французаў.

Сапраўдная беларуская аргапізацыя зьявілася толькі ў 1947 г. На выбарах паявілася група на чале зь Сяргсем Грамыкам і Макарэвічам, якія мелі пагляды, збліжаныя да так званых зарубежнікаў. Але іх зарубежнікамі пельга было назваць таму, што мы мелі сярод пас масквафілаў і маскалёў, якія адразу ацьвярожвалі ўсякі зарубежніцкі нахіл як прамаскоўскі, а гэтага было дастаткова, каб рознадумныя беларусы трымаліся разам.

Сьвірыд, як сябра Беларускай Цэнтральнай Рады з Бэрліну, адразу прызнаў Зарубежжа, дзейнасьць Астроўскага і аднаўленьне БЦР. Mae спробы выясьніць, ці ня варта вярнуцца да БНР, як больш шырокага й здаравейшага ўтварэньня ў абставінах шуканыія гітляроўцаў, аказаліся яму непрыймалыгымі, як уцяканьне з тонучага карабля. Яго гонар быў пры капітане, перасьледаваным за беларускую дзейнасьць нядаўніх гадоў. Падобпа думаў сп.Гуцька, палкоўнік Самааховы і, магчыма, Беларускай Краёвай Абароны.

1  Іацыяпалыіа мы нс маглі шмат зрабіць дзеля адумысных абставінаў сярод французаў. Калі Грамыка, Шудзейка й Макарэвіч выдалі пару

нумароў рататарпай аднаднёўкі супраць мяне, дык аб гэтым псхта данёс фрапцузам. Шудзейка і Макарэвіч былі ўзятыя ў Равэнсбург на фрапцускі суд, а я быў паклікапы як сьветка супраць іх. Судзілі іх за друк бсз дазволу ўлады. Я мсў пацьвердзіць, хто друкаваў. Але гэта была толькі судовая працэдура, таму што Шудзейка й Макарэвіч самі прызналіся, што яны пісалі й друкавалі. Маё пасьветчаньнс як прадстаўніка беларусаў было патрэбнае толькі нрацэдуралыіа. Іх засудзілі на пару тыдняў адседкі. Я пя чуў аб падобных справах у ііппых зопах, дзе свабода слова была загварантаваная амаль ад першага дпя акупацыі нават немцам.

Усс мы жылі па мястэчках прыватна ў немцаў, а даставалі падаянку з УІІРРА, а потым ІРО ў хаце аднаго з пашых. Таму зарганізавапыіе некай вучэлыіі для дзяцей ці наагул псчага беларускага было вельмі цяжкае, калі зважыць, віто болыпасьць пашых вучопых уцякла да палякаў.

Пераехалі мы ў лягсры толькі ў канцы 1948 і ў 1949 годзе. Але тады ўжо мы сядзелі па скрыпях выезду — хто ў ЗША, хто ў Кападу, а шмат падумалася ехаць у Вэнэсуэлю і Бразылію. Расейцаў пешта цягнула туды, і япы аргапізавалі прапаганду. Была гутарка і аб эміграцыі ў Марока, дзс было пімат маскалёў, але неяк напіыя туды ня кідаліся. Пару сем’яў выехала ў Аўстралію.

Бальшыня актыўнейшай беларускай моладзі з Францускай зоны пераехалі ў Амэрыканскую вучыцца ў УНРРА-ўскім і ў нямецкіх унівэрсытэтах: у той час быў дзейпы нямсцкі ўпівэрсытэт у Тубінгэпе, і ўсс маглі мець поўнае ўтрыманьне УПРРА, жыць на месцы бясплатна ды вучыцца безь ніякае платы. 3 гэтага скарыстала шмат палякаў і некалькі нашых на мэдыцыне, праве й хіміі.

Жыцьцёвая навука ў Францускай зоне даказала неабходнасьць асабістай пружпасьці кажнага беларуса. Шуканьне лягчлйпіай дарогі й хавапыіс за псчыя плечы шкодзіць як нацыянальнай справе, так і адзіпцы. Дзякуючы ўцёку ў палякі шмат нашых суродзічаў гаравала ў лягерах на паўгалодным выпрашаным харчовым пайку. Падобпа і сярод маскалёў былі пагарджапыя як “мужыцкі” народ. Шмат з навіых было выпхнута маскалямі ў Паўдзёпную Амэрыку, адкуль яны паўгалодныя пазыіей пераехалі ў ЗША.

Абставіны для беларускаіі усьведамляльнай дзейпасьці ў Фрапцускай зоне былі цяжкія. Калі б у пас было колькі выдатпейіпых асьвсчаных асобаў зь веданьнсм францускае мовы, мы маглі б выбіцца ў УНРРА і сярод французаў. Балтыйскія народнасьці мелі іісравагу ўсюды ва ўрадах дзеля больпіаіі колькасьці асьвечаных людзей. Гэтае

самае пазіралася і з палякамі, пакуль не пачалася іхняя рэпатрыяцыя па Бацькаўпічыну. Амаль усе сапраўдныя палякі выехалі ў Полыпчу. Засталіся толькі людзі з Усходу. Сярод іх было шмат беларусаў, нават праваслаўных, якія хадзілі ў касьцёл і хрысьціліся рукою, каб хаця іх пя выкіпулі ксяндзы зьлягеру.”

20.12.1966 г.                                                       В.В.В.

Ііасэйк, ЗШЛ.

Бібэрах — Рыс

“Адразу пасьля акупацыі Вюртэмбэргіі францускім войскам паўсталі ДП-лягсры. У Бібэрах была пераважная колькасьць палякаў, таму й лягср лічыўся польскім.

Пасьля вайскавікоў сталі ўцякаць у лягеры ўсе тыя, хто меў вельмі цяжкія ўмовы працы ў гаспадароў-земляробаў (баўэраў), як Мадэст зь сям’ёю (ягопы гаспадар меў 28 кароў і 8 коней) і іншыя. Мая і другая сям’я пераехалі ў Біб.эрах, зарэгістраваліся як бсларусы і пачалі дамагацца, каб пам далі магчымасьць уладзіцца асобпа.

Французы пайшлі насустрач нашым жаданьням і прыдзялілі пам памешканьнс ў гатэлі. Прадукты харчавапьня мы атрымлівалі ў польскім лягеры. Паступова колькасьць беларусаў павялічвалася, тады нас размясьцілі ссм’ямі на прыватных кватарах. Былі тут і чатыры сям’і прыбалтаў, якія далучыліся да беларускай групы. Да іх прысхаў знаёмы ім праваслаўны сьвятар. Ен атрымаў дазвол адслужыць абедшо ў адной зь нямецкіх кірхаў.

Маючы дзяка, рэгента і добрых харыстых, беларусы выйшлі на сцэну. Гэта было поўнаю неспадзяванкаю для сьвятара і прыбалтаў. Хор сьпяваў всльмі добра, піто расчуліла прысутных і выклікала сьлёзы. Падзякам пя было канца. Ад гэтага часу і паўстаў беларускі хор, які ад царкоўпага всльмі лёгка перайшоў да пародна-беларускага. Рэгснтам хору быў сп.Сяргей Анічкаў. Хор складаўся зь пяці жанчын дыскантаў, трох жанчын альтоў, трох мужчын-тэнараў і пяці мужчып-басоў. Хор утрымаўся і існаваў да часу эміграцыі рэгента Анічкава. Я ж асабіста ў пачатку 1947 году пераехаў зь сям’ёю ў ДП-лягер Шляйсгайм у Амэрыканскай зонс, дзе арганізаваў беларускуіо школу й працаваў у ёй.”

17.1.1967г.                                         Філарэт Родзька.

Сомэрсэт, ІІыо Джэрзі.,ЗША.

Як дапаўпеныіе да выпіэйсказанага, ніжэй падаецца зацемка наступнага зьместу:

“Беларуская калёпія ў Бібэрах-Рыс невялікая. Тут знаходзіцца ўсяго пекалькі беларускіх сем’яў. Аднак япы годна выкопваіоць своіі нацыяналыіы абавязак перад Бацькаўшчынай. Тут ёсьць своіі хор; хоць і невялікі, але сваімі выступамі здабыў ёп паіпану беларускай пссыіі сярод рознапацыянальных чужынцаў і пашырыў сярод іх добрае імя беларусаў.

Беларуская песьня ўжо шырока пяялася па ўсёй францускай зоне дзякуючы высілкам некалькіх асобаў, якія як умеюць працуюць, пс пакладаючы рук. У самым Бібэраху беларусы выступалі некалькі разоў і пават інвіым дапамагалі. ІІа разьвітальны вечар Дырэктару УНРРА бсларусы паднесьлі сьціплы разьвіталыіы падаруііак, алс сваім шчырым нацыяналыіым зьместам, прамовай аднае беларускі зрабілі пайпрыемпейшае ўражаныіе на дырэктара, а таксама й на ягонага застунпіка.

На адкрыцьцё кліобу ДП, якое адбылося 29.11.1947 г., цяперавші напі апякуп зажадаў, каб выступіў беларускі хор. Характэрна, іпто ў часс выступаў хору дырэктар уставаў, каб ляпей бачыць і чуць. Беларускі выступалі ў нацыянальных касьцюмах, ііаіпыя мужчыпы, па жаль, не змаглі іх здабыць.

Адіюсіны ўладаў да нашае працы ад самага пачатку ёсьць пайлеппіыя. Мы гэта тлумачым перадусім тым, што беларусы карыстаюцца добрай апініяй у прыраўнаньні да іншых.

Што да адпосіпаў паміж беларусамі і інпіымі нацыяпалыіасьцямі, дык добрыя пават з палякамі і расейцамі. На жаль, з украінцамі адносіпы значна ахалапслі пасьля захопніцкіх артыкулаў у “Часс” па Беларускае Палесьсе. А тут якраз найболыв паляшукоў.¹*

Беларускі скаўтынг

У пачатку кастрычніка 1947 году заспаваўся ў Равэпсбургу Зьвяз Беларускіх Скаўтаў у ліку 16 асобаў, галоўным чынам вучняў тамтэйпіай гімназіі (польскай). Зьвязовым вызначапы сп. Уладзімер. Мясцовая УПРРА прыдзяліла зьвязу часткі ўніформы. Колср скаўцкіх шалікаў — чорпы.²⁾

У горадзс Тубінгэп быў таксама арганізавапы Сьцяг Беларускіх Скаўтаў.

“Шляхам Жыцьця”, №11 (23), 1947. ^г> “Шляхам Жыцьця”, №10, 1946.

Вайіігартэіі

Мы зь вялікім напружаныіем чакаем ад Галоўнай Кватэры па якуіо-небудзь вестку, якая зьяўляецца для нас штуршком да далейшай працы. Праца ў Зьвязе ідзе наперад, паміма вельмі вялікіх перашкодаў. Школа паша падпарадкавана варшаўскай адміністрацыі, таму й адносіпы паміж намі вельмі напружаныя.

Дпя 6.3.1947 г. невялікая група наіпых вучняў-скаўтаў сзьдзіла ў Шварцвальд на курсы лыжаў.

25 Сакавіка мы таксама сьвяткавалі напіас нацыянальнае сьвята. На гэтую тэму быў прачытаны абшырпы рэфэрат. У слухаючай моладзі наглядалася вялікае зацікаўленыіе нашай нацыяналыіай справай. Кажпы выйшаў з пастаповай змагацца за шчасьце і дабрабыт Беларускага народу й Бацькаўшчыны.

У дпях ад 2.8 да 1.9.1947 г. пры Дырэкцыі ІМКА павету Заўльгаў быў зладжаны лягер адпачынку для скаўцкай моладзі. Па лягср скаўты выбралі маляўнічую ваколіцу над Дунаем. Побач па-суседзку разьмясьціўся Зьвяз расейскіх скаўтаў. Скаўты стараліся па магчымасьці пайлспш выкарыстаць ваду й сонца: япы шмат купаліся, гулялі й сьпявалі.

Дня 31 жпіўня лягср наведаў сябра Штандаровы д-р В.Войтанка ў асысьце пекалькіх скаўтаў. Скаўты пры гэтай нагодзе пасыіяхова злажылі экзамэны спраўнасьці і здабылі адпаведныя ступені.

У асноўным скаўты правялі гаты час вельмі весела. Разьяжджаліся з прыемпымі ўражаныіямі і з адным вялікім жаданыісм — як пайхутчэй ізпоў спаткацца ў ііадобпым лягеры.^|)

¹¹ "Студэнцкі Кліч”, №2 (16), 1947.

ДАДАТКІ

Дзеля адрозьненьня ад немцаў усе чужынцы (аўсьлендары) з Усходу Эўропы насілі на левым рукавс або на грудзінс спэцыяльныя зпакі (латы). Усе падсавецкія грамадзяне насілі блакітную лату з напісам ііа ёй “OCT”.

12  кастрычніка 1944 году ўсіх беларусаў лягеру склікалі ў фабрычную залю ў лягеры “Швабэнлянд” у г.Цьнітаў у Судэтах. Прадстаўнік Арбайтсфронту пасьля кароткай прамовы давёў да ведама сабраных аб абавязкавым нашэньні імі нацыянальнай адзнакі, якую тут жа кажнаму беларусу й даручылі. Беларуская нацыянальная лата выглядала так:

Прышыць да рукава ці да грудзіны і насіць готую адзнаку азначала пазбавіць сябс права ўваходу ў рэстараны, кіно, цырулыіі, праезду чыгункаю, коратка кажучы — пазбавіць сябе права свабоды. 3 гэтае прычыпы беларусы байкатавалі гэты загад і “беларускую эмблему” (лату) насілі толькі адзін мянчапін і ягоная жопка.

ПРАГРАМА роднае мовы для пачатковае школы

1 -я кляса

Разьвіцьцё мовы, чытаньне і пісьмо.

Навучаныіе правільнага вымаўленыія гукаў нашае мовы (скарагаворкі, лічылачкі, песьні, веріпы і іпш.).

Галоснае й выразнае адказваньне на пытаньне.

Узбагачэньне й пашырэньне лексыкі дзяцей:

1. Падрыхтаваныю рукі да пісьма. Рысаваньне, абрысоўваньне і заштрыхоўвапьне контураў. Практыкаваныіс ў напісапьні элемэнтаў літараў, цэлых літараў.
2. Практыкавапыіе ў гукавым аналізе словаў (гульні на дадавапьне складкоў, прыдуманьне словаў на дадзены гук і ініп.).

Паступовае азнаямленыіе з гукамі й літарамі нашае мовы і чытаньне іх у розпых спалучэньнях адбываецца на працягу іх першых паўгодкаў. Гукі — літары раіцца падаваць прыблізна ў наступпым парадку: а, у, м, ш, о, і, н, т, п, р, ы, к, с, л, е, з, д, г, в, х, й, б, ў, ю, ц, ё, э, ж, ь, ч, я, ф, дз, дж.

Лдначасна, у меру азнаямленьня зь літарамі, пісаньне рукапісным шрыфтам словаў з знаёмых літараў паводле ўзору настаўніка (пастаўнік піша ў сшыткох).

3. Паволыіае, складкамі, чытаныіе словаў і невялікіх сказаў у працэсс азнаямленьпя зь літарамі.

Сьпісваньне з рукапіснага ўзору словаў з знаёмых літараў (на дошцы піша настаўнік каліграфічным пісьмом).

4. Пісаныіе гукавога дыктанту з асобных лёгкіх словаў: двускладовыя словы з аднэй сутукавай (зычнай) у складку (куры, рука), аднаскладовыя зь дзьвюма сугукавымі (зычпымі) у складку (кот, дом, два, тры), двускладовыя зь дзьвюма сугукавымі ў складку (замок, добра) і нарэпіце цяжэйшыя словы.

Захаваныіе інтэрвалу паміж словаў.

5. Паступовы псраход да чытаньня цэлымі словамі невялікіх артыкулаў. (Нс выкліочаецца чытапьне складкамі на працягу ўсяго году.)
6. Правільнае называньне рэчаў, што сустракаюцца ў бліжэйшым навакольлі (у хаце, на дварэ, у садзе, у гародзе, на полі, на лузе, на рэчцы і інш.).

Правілыіае называньне дзеяньняў (хто што робіць: кароўка рыкае, ластаўка шчабеча, каваль куе і інш.).

Правілыіае называньне словаў-якасьцяў, прыкладам: цукер ёсьць..., ліст..., трава..., малако... .

Абагульняльныя паняцьці, прыкладам: яблык, сьліва, ігрупіа — садавіна. Знаходжаньне часткавага ад агулыіага, прыкладам: мэбля — стол, крэсла, ложак, іпафа і г.д.

Падбор словаў з працілеглым значэньнем (высокі — нізкі, чысты — брудны, добры — дрэнны і інпі.).

Вывучэньне напамяць вершаў, адгадваньне загадак. Прывучэньне да правільнае пабудовы сказаў. Агіавяданьне паводля малюнкаў. Апавяданьпі дзецьмі сваіх уражаньняў. Пераказ прачытанага. Расказваныіе пастаўнікам казак і апавяданьняў. Пераказ дзецьмі пасьля таго, як колькі разоў расказаў настаўнік.

7. Пісаныіе словаў з ужывапыіем ў, іі (настаўнік папаміпас). Пісаныіе словаў з ужываныісм мяккага знаку.

Азнаёмленьне зь вялікімі літарамі ў наступным парадку:

а)  вялікія літары, што маюць аднолькавы парыс із малымі: У, Л, М, X;

б)  літары, піто адрозьніваюцца толькі ўпрыгожапьнсм I, Ш, Ц, Ч, Ю і г.д.;

в)        літары, якія маюць асобныя нарысы: Г, П, Р, Т, Б, Е, 3, В, Ф.

Паступова, у меру азнаёмлсныія зь вялікімі літарамі, пісаньнс гукавога дыктапту зь лёгкіх кароткіх сказаў, ужываючы кропкі і вялікія літары.

Періпыя спробы сьпісвапыія рукапісным шрыфтам з друкаванага тэксту (найпрасьцейшых сказаў).

2-я кляса

Чытаныіе і разьвіцьцё мовы.

Сьведамае выразнае чытапьне ўголас невялікіх артыкулаў, галоўна сюжэтпага зьместу. Пераказ прачытанага.

Пашырэныіе запасу словаў у лексыцы вучня. Болыв пашырапае кола пазываныія спакмяпёў (прадметаў). У дадатак да тэмаў перпіас клясы — называньне спакмянёў (прадметаў) больш піырокага навакольля: вуліца, ваколіца, майстроўня, горад, транспарт і інпі.

Пашырэньне адпаведпа запасу словаў-дзеяныіяў. Больпі шырокае выкарыстаньне прыметнікаў, прыкладам: стол бывас формаю..., з матар’ялу..., колеру..., ужытку... .

Падбор словаў з працілежным значаньнем.

Абагульняльныя словы і часткавыя назовы. Знаходжаньне аба-

гулыіяльнага слова для тлумачэныія часткавага, прыкладам: карова — свойская жывёліна.

Паступовае прывучэныіе дакладпа і лягічна адказваць на нытапыіі “іпто гэта, піто такос”, знаходзячы абагульнялыіае слова і адпаведпыя прыметы або прызначаныіі, прыкладам: воўк — дзікі крыважэрны зьвср; этажэрка — мэбля для стаўляныія кнігаў.

Работа пад правілыіай пабудовай сказу пры вусных расказах і па пісьме. Вуснас расказваныіе паводля прачытанага. Вуспае расказваныіс паводля малюнку. Расказваньне собскіх успамінаў. Расказваньне апісальнага характару на найбліжэйшыя тэмы, прыкладам: мая сям’я, наша кляса, сабака, карова, курыца і г.д.

Вывучэныіе напамяць вершаў і выразнае чытаньне іх. Чытаныіе вершаў у васобах.

Пісьмо і граматыка.

Выпрацавапыіе выразпага і прыгожага пісьма. Сьпісвапьпе з рукапіснага тэксту. Сыгісваньнс з друкаванага тэксту.

Гук і літара. Альфабэт. Складок, пераноссловаў, націск. Правільііае ўжываныіс націску пры чытаньні словаў.

Сказ. Кропка. Вялікая літара на пачатку сказу. Прыпынак у канцы сказу пры чытаныіі. Слыхавыя і зрокавыя дыктанты з кароткіх сказаў. Практыкаваныіі ў напісаныіі словаў з ь, Дз, Дж, й, ў.

Правапіс сугалосных (звонкіх) і безгалоспых (глухіх), сугукавых (зычпых): Б-П, Д-Т і іпш.

Сказы клічныя, пыталыіыя і апавядалыіыя. Інтанацыя пры чытаныіі, знакі пры пісьме. Чытаньнс ў васобах.

Сувязь словаў у сказе. Знаходжаньне словаў, іпто адказваюць на йэўныя пытаныіі. Знаходжаньне словаў, што азначаюць спакмеіп> (прад'мет), дзеяньнс, прымету.

Падбор да спакмянёў (прадметаў) словаў дзеяныіяў (кравсцпіые, зязюлька кукуе), прыметаў (цукер салодкі, сьнег халодны). Падбор спакмянёў (прадметаў) да прыметаў (што бывас белас), падбор спакмяпсў да дзеяпьпяў (што лётае). Дапісваньнс патрэбных словаў у сказе на пэўныя пытаньні.

Мяккі знак як паказалыіік мякчыні сугукавых (зычных); бульба, пісьмо. I, Е, Ю, Я, Ё, як паказальнікі мякчыні сугукавых.

Псраход Д і Т пры зьмякчэныіі ў Дз і Ц.

Апостраф і мяккі зпак, як разлучальныя (вераб’і, зьслі, Касьяп, зьіначыць). Узяць увагу на напісаньне словаў з падвойнымі сугукавымі (зычнымі): ламачча, купацца, насеньне.

3-я кляса

Чытапыіе і разьвіцьцё мовы.

Плаўнае, сьведамас, выразнае чытаньне артьгкулу сюжэтнага, апісальнага і павучальнага характару. Практыкаваныіі ў ціхім чытаньні. Заахвочваныіе да запікольнага чытаньня, дапамога і кантроль пастаўнікаў у глтым.

Пераказ прачытанага. Самастойнае вуснае расказваныіе паводля малюнку і слрыі малюнкаў на тэмы, дадзеныя пастаўнікам. Расказваньне здарэньняў з жыцьця вучпяў паводля собскіх успамінаў. Першая спроба кароткіх пераказаў пісьмова ў 3-й асобе.

Вывучэныіс напамяць вершаў, выразная прыгожая перадача іх. Перадача вершаў у васобах.

Працяг працы над пашырлпыісм і ўзбагачэныіем лексыкі вучпяў у сувязі з пашырэныісм круту ўяўленыіяў (і раматычныя, арытмэтычпыя, прыродаведныя, гістарычпыя, геаграфічпыя паняцьці).

Словы-сынонімы (сярдзіты зьвер — якія яшчэ словы ёсьць у паіпай мове, каб паказаць, піто зьвер сярдзіты — злоспы, крыважэрны, люты і ішв.).

Пры чытаньні мастацкіх твораў браць увагу на сіюсабы выразнасьці: лпітлты, млтафары, параўнаныіі (пе пазываючы гэтых тлрмінаў). Глтыя і да таго падобныя практыкаваньні праводзяцца практычна пры чытаньні або расказваньні.

Граматыка і правапіс.

Паўтарлпыіе пройдзенага ў клясе. Працяг работы над выпрацавапыісм правільнага і прыгожага характару пісьма. Правапіс сугалосных (звонкіх) і безгалосных сугукавых (глухіх — зычных): просьба, грозьба, касьба і г.д.

Болып дакладнае вывучлньне мссца Ь як паказалыгіка мякчыпі сугукавых (зычных). Апостраф і мяккі знак, як разлучальнікі.

Склад і націск. Правапіс Я, Е перад націскам. Е пасьля націску. Этымалягічнас Я пасьля націску.

Псраход У у Ў (ёп умее, япа ўмее).

ІІеразьвіты сказ. Дзейнік і выказыіік (на прыкладах, у якіх дзейпікам зьяўляецца спакменьнік (прадметнік) або прыметпік).

Практыкаваньне ў разьвіцьці нсразьвітых сказаў даданымі часьцінамі сказу. Азначлпьне. Дапаўненыіе. Акалічнасьці: спосабу, часу, месца, млты, прычыпы (лягчэйшыя, выразныя выпадкі).

Склад слова: аснова і канчатак.

Спакменыіік (прадметнік). Род. Лік. Жывыя і няжывыя спакмяпі (прадмсты). Імя агулыіас і собскае. Вялікая літара пры напісаньні собскіх імяў. Склоны. Скланеньне спакменьнікаў (прадмстнікаў). Склонавыя канчаткі (без асаблівасьцяў роднага і меснага скло паў). Узяць увагу на спакменыіікі (прадметнікі) з падвойнымі сугукавымі (зычныя — зацівіша, раздарожжа, жыцьцё).

Паняцьце аб прыметніку. Род, родавьгя капчаткі. Склапеныіс прыметпіка разам із спакмсныіікам (прадметнікам). Склонавыя канчаткі. Канчатак мпожнага ліку. Роля прымстніка ў сказе.

Папяцьце аб дзеяслове. Час. Лік. Лсоба. Спраганьне дзеясловаў (пайболып лёгкія і выразныя выпадкі).

Практычнае азнаёмленьнс з правапісам асабовых капчаткаў дзеясловаў пры спраганьні пайболып павіыраных дзеясловаў.

Практыкаваныіі ў разборы сказу па часьціны мовы. Разбор/вы зпачэныіе спакмепыііка (прадмстніка), прыметніка і дзеяслова.

Паўтарэпыіе правапісу.

4-я кляса

Чытаньне і разьвіцьцё мовы.

Плаўнае, сьведамае, прыгожае і выразпас чытаныіе літаратурнамастацкіх твораў і павучалыіага матар’ялу. Пры чытаныіі мастацкіх і немастацкіх твораў браць увагу па спосабы вобразнасьці і дакладпасьці мовы.

Працяг і паглыбленыіе работы пад разьвіцьцём лексыкі вучняў (глядзі праграмы папярэдніх клясаў).

Вусныя і пісьмовыя пераказы.

Псраказы з творчым элемэнтам (надумаць капец да дадзснага эпізоду, надумаць пачатак, улучыць апісалыіы мамэнт і інш.).

Вусныя і пісьмовыя ўкладаныіі па дадзеныя настаўнікам тэмы паводля малюнку, сэрыі малюпкаў. Выкарыстоўваньне спосабаў вобразнасьці як у вусных, так і пісьмовых творчых працах вучняў.

Настаўнік напамінае, раіць, прыводзіць іірыклады з мастацкіх твораў.

Укладапьне лістоў, заяваў, расьпісак, выііаўненьне блянкетаў і г.д. Скіроўваць увагу вучняў, каб у сваіх вусных і пісьмовых працах выкарыстоўвалі ведамы ім запас словаў (ператварэньне пасыўпага лексыкону ў актыўпы).

Граматыка і правапіс.

Выпрацавапьнс прыгожага пісьма. Паўтарэньне правапісу, нройдзенага ў 3-й клясе.

В псрад А пасьля прыйменьніка (агонь — у вагпі).

Пашырэпьне ведаў аб спакмсньніку (прадметніку). Дадаткова да праграмы 3-с клясы — спакмепыіікі (прадмстпікі) зборныя, дзеяслоўныя, разумовыя. Правапіс падвойнай сугукавай (зычнай). Скланепыіе спакмеііыіікаў (прадметнікаў). Склонавая канчаткі з улучэнькем асаблівасьці роднага і мсснага склонаў. Роля спакменьніка ў сказе.

Прыметнік.

Ягонае месца ў сказе. Скланеныіе прыметнікаў. Прыметнікі якасныя, дачыпныя (адносныя) і прыналсжныя. Правапіс родавых і склонавых капчаткаў. Кароткія прымстнікі. Ступені параўнаныія: звычайная, вышэйіпая і найвышэйшая.

Пе, пя й ні із спакменыіікамі (прадметнікамі) і прыметнікамі.

Дзеяслоў.

Лік, час, асоба. Лад: абвесны, загадны, умоўны. Зваротная форма, падвойнае Ц. Трываньне закопчаііас і незакончанае. Спрагапыіе дзеясловаў. Правапіс асабовых канчаткаў. Падвойныя сугукавыя (зычпыя) у дзеясловах.

Нс, ня й пі зь дзеясловамі. Месца дзеясловаў у сказе (дзеяслоў як дзейнік у сказс).

Лічнік.

Колькасныя і парадкавыя лічнікі. Правапіс лічпікаў. Скланеныіе. Займеньнік.

Практычнае азнаёмленьне з катэгорыямі займеныйкаў. Скланеныіе некаторых займеньнікаў.

Прыслоўе.

Роля прыслоўя ў сказе. Ступені параўяаныія.

Прыйменьнік.

Значэныіе для сувязі словаў у сказе. Асобнае напісаньнс із спакменыіікамі, прыметнікамі, займеныіікамі, лічнікамі. Напісапьне праз злучок.

Злучнік.

Роля яго ў сказе.

Выклічпік.

Знакі прыпыпку пры выклічніку (найпрасьцейшыя выпадкі). Паняцьцс аб дзеяслоўным спакменьніку, дзеяпрыметніку і дзеяпрыслоўі. Склад слова: карэнь, прыстаўка, суфікс, капчатак.

Сказ.

Паўтарэпыіе простага сказу. Паняцьце аб складаным сказе. Просты сказ. Неразьвіты й разьвіты сказ. Найболып пашыраныя выпадкі зьлітага сказу з прыдаткам, зваротам, з пабочпымі словамі. Знакі прыпынку пры іх (найболып простыя і лёгкія выпадкі).

Разбор сказу. Разбор на часьціны мовы.

Паўтарэньне і падагульненыіе правапісу.

Паўтарэпыіе і падагульненьне ўсяго матар'ялу за пачатковую школу.

ПРАГРАМА гісторыі беларускае літаратуры для беларускае гімназіі.

1. Уводзіны

Гісторыя літаратуры як літаратураведная навука. Пагляды на літаратуру і ейную гісторыю (культурпа-гістарычпы, сацыялягічны, падэстэтычны і пацыяналыіа-эстэтычны).

Пэрыядызацыя гісторыі беларускас літаратуры.

2. Старажытны пэрыяд (да 17-га ст.)

а)  Перадгістарычная пара (да 10-га ст.).

Беларускі народ і ягопая мова. Вусная традыцыя беларускае літаратуры ў псрадгістарычную пару. Паганская рэлігія як ідэялягічная аснова вуснае народнае творчасьці. Спосаб заяўленьня й перадачы твораў вуснас пароднае творчасьці. Няўстойлівасьць іхнага зьместу й формы. Жанры і асаблівасьці формы ў народных творах. Словачынны характар вуснае пароднае творчасьці. Вусная народная творчасьць — люстра самабытпае душы й культуры беларускага пароду.

Замовы.

Песьні абрадавыя: 1) каляндарнага кола (калядкі, вясьнянкі, валачобныя, сёмушныя, купальскія, жніўныя) і 2) на галоўныя моманты чалавсчага жыцьця (хрысьцінныя, вясельныя й хаўтурныя).

Ка.зкі жывёльнага эпасу, міталягічныя, фантастычныя іі рэалістычныя.

Прыказкі.

Загадкі.

Вусная пародная творчасьць — выток пісьмовас мастацкас літаратуры.

б)  Першапісьменская пара (10 — 11 ст.).

Псраняцьце беларускім народам хрысьціянства й пісьмснства ад Бізантыі. Бізантыйская літаратура. Мова кніжок гэтае пары. Цэрквы, манастыры й кпяжыя харомы — першыя асяродкі беларускага пісьменства. Перапівічыцтва, перакладніцтва іі рэдагавапыіе. Псраймальніцкі бізантызм як літаратурны кірунак першапісьмепскае пары.

Царкоўныя творы: Біблія, Эвангельле, Жыцьці сьвятых, казаньні, паўчэньні, царкоўная паэзія, духоўныя хрэстаматыі, апокрыфы і інпі. Тураўскае Эвангельле (11-е ст.), Сьвятаславаў Ізборнік (1076 г.). Апокрыфы аб Адаме і Еве і “Як хадзіла Багародзіца па мукам”. “Пчала”.

Сьвецкія творы: Хранограф, Кроніка Івана Малалы й Ягоры Амартола, Александрыя. Першапісьменьніцкая пара падрыхтавала грунт для самастойнае літаратурна-мастацкае творчасьці.

в)  Періпая залатая пара (12 ст.)

Росквіт самастойпас беларускае літаратуры высокага стылю. Саматворчы бізантызм як літаратурны кірунак ііерпіае залатос пары. Зьяўлсныіе першых выдатных беларускіх пісьменыіікаў. Лстапіс Нссьцера (1066—1114), Даніла Паломнік (1115), Клім Смаляціч (Пасланьнс), Кірыла Тураўскі (Слова па Праводніцу, Слова ў пядзелю новуіо па Пасцы, Слова на Ўшэсьце і інш.)Лягенда аб Мэркурыю, Слова аб палку Ігоравым.

г)   Падрыхтоўчая пара (13 — 14 ст.)

Тварэньне задзіночанае беларускае дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага вымагала тварэньня адзінае дзяржаўнас літаратурнае беларускас мовы. Гэтуіо функцыю споўніла галоўна багатая юрыдычііая літаратура — граматы, акты, мовы й г.д. (Смаленская тарговая праўда 1229 г., Гердзенева грамата 1264 г., Грамата полацкага япіскапа Якава, Умова Рыгі з Полацкам 1330 г., Грамата полацкага князя Яраслава Ізяславіча манахам і г.д.

д)  . Другая залатая пара (15 — 16 ст.)

Росквіт незалежнае беларускае дзяржавы (Вялікага Княства Літоўскага) і ўплывы заходня-эўрапейскага гуманізму выклікалі росквіт беларускае культуры й літаратуры. Паўстаньне беларускага друку (8.8.1517 г.) садзеіла гэтаму росквіту. Ф.Скарына, В.Цяпінскі, С.Будны, браты Мамонічы, П.Мсьціславец і інш. Асноўны літаратурпы кірупак гэтае пары — літуанізм (у цэнтры ўвагі літаратуры — ідэя дзяржавы Літвы).

Духоўныя творы вандроўных сюжэтаў як выяў позыіяга бізантызму (Жыцьцё Аляксея, чалавска Божага, Повесьць аб Трох Каралёх, Мука Хрыстусова, А плачы Маткі а Сыну й інпі.).

Летапісы кронікі (Летапіссц Вялікага Кпяства Літоўскага і Жамойцкага, Баркулабаўская кроніка й інш.).

Мэмуарная літаратура. “Одпісы” Філона Кміта, “Дняўнік” Тодара Еўлапіэўскага.

Паэзія Ф.Скарыпы, А.Рымшы і Д.Мамоніча.

Сьвсцкія аповесьці вандроўных сюжэтаў (Повссьць а Сівіліе-Прарочыцы, а Баве і інш.).

Рытарычпа-палемічныя творы (Прамова Мялсвікі).

3. Перасечнае міжчасьсе (17 — 18 ст.)

а) Перасечная пара (17 — 18 ст.).

Прычыны культурнага запяпаду ў Бсларусі ў 17 — 18 ст. Зяняпад старое бсларускае літаратурпас мовы й пачатак тварэньня новае літаратурнас мовы. Заняпад старых літаратурных кірункаў (бізантызму й літуанізму) і паўстаньне повага кірунку — пацешніцтва.

Казаньні: Л.Карповіч (Казаніе двое), І.Галятоўскі (Ключ разуменьня), А.Радзівілоўскі (Вянсц Хрыстоў, Агародак Марыі Багародзіцы). М.Сматрыцкі (Фрынос).

Паэзія: Яп Казімер Пашкевіч (Польскаквітнецьлацінаю), К.Транквіліон-Стаўравецкі (Пэрла мнагацэнная), І.Галятоўскі (ІІеба новае), Л.Бараповіч (Трубы славес). Макаранічныя вершы.

Сатыра.

Ліст Камуніяка.

Драматычны жанр

Інтэрмэдыі ў драме аб патрыярхах Якубу і Язэпе, Камэдыі Смаленскай Сэмінарыі, Камэдыі Марашэўскага.

4. Пэрыяд новае літаратуры (19 ст.)

а)  Паўстанская пара (19 ст. да 80-х гадоў).

Значэньне заходня-эўрапейскага рамантызму, францускас рэвалюцыі іі напалеонаўскіх войпаў у паўстаньні новае беларускае літаратуры. Народныя паўстаньні як ідэйныя і фармалыіыя вызначальнікі літаратуры гэтае пары.

Я.Баршчэўскі — храналёгічна першы беларускі пісьменьнік паўстапцкас нары. Пацешніцтва (заходаўскае лініі) і рамантызм у ягонай творчасьці (Ах, чым жа твая, дзеванька, галоўка заііята, Рабункі мужыкоў, Беларусь у фантастычных апавяданыіях).

П.Багрым — першы сялянска-бунтарны беларускі паэта (Зайграй, зайграй, хлопча малы).

Паэма “Энэіда павыварат” як твор усходаўскага пацешніцтва. Заходаўскія пацешнікі-дыдактыкі: А.Рыпінскі (Нячысьцік, У альбом Д.-Вярызе). Я.Чачот (Да мілых мужычкоў, Ой ты, суседзе багаты, каб у карчме не сядзеў, Поле, поле шырокае). В.Дунін-Марцінкевіч (Сялянка, Гапон, Стаўроўскія дзяды, Пінская шляхта, Залёты). Сантымэнталізм і рэалізм у творчасьці В.Дуніна-Марцінкевіча.

Усходаўскія пацешнікі: П.Шпілсўскі (Падарожжа па Палесьсю і Беларускім Краю). Этнаграфізм ягонае бэлетрыстыкі. Паэма “Тарас на Парнасе” — найклясычнейшы твор пацешпіцтва.

Рэвалюцыйна-мастацкая літаратура 60-х гадоў. В.Каратынскі (Уставайма, братцы. Туга на чужой старапс, Гутарка старога дзеда), У.Сыракомля (Добрыя весьці), К.Каліноўскі (Лісты з-пад іпыбеніцы).

Супроцьрэвалюцыйная мастацкая літаратура 60-х гадоў: А.Кісель (Мова Старавойта).

Рукапісная пародная і псэўданародная літаратура сярэдзіны 19-га ст.: Вясна голад перапала, Гутарка Паўлюка, Гутарка Данілы з Сьцяпанам і інш.

б)  Народніцкая пара (80-ыя гг. 19 ст. — 1905 год).

Народніцкія ідэі нацыянальнае й сацыяльнае справядлівасьці для беларускага народу як асноўныя вызначальнікі беларускае літаратуры гэтае пары.

Абароныііцкія народнікі: Ф.Багушэвіч (Прадмова да Дудкі Беларускай, Мая дудка, Хрэсьбіны Мацюка, Калыханка, Хмаркі, Ахвяра, IІя цурайся, Кепска будзе, Дурпы мужык як варона, Бог пя роўпа дзеліць, Думка, Гора. Як пайду шукаць, У вастрозе, Воўк і авсчка і інш.).

Я.Лучына (ІІя я пяю, Горсьць пшаніцы, Буссл, Надта салодкія думкі, Сівер, Роднай старонцы, Што птушкі казалі, Што думае Янка, вязучы дровы ў горад).

А.Абуховіч (Ваўкалак, Старшына, Мэмуары), А.Гурыновіч (Да Мацея Бурачка, “Сукін сын”...).

Ваяўнічыя народнікі: К.Каганец (Прамова, На сплаў, Сын Даніла, Модны піляхцюк і інш.).

Літаратура ўсходаўскага пацевініцтва: А.Пшчолка —(У ціятры).

5. Пэрыяд навейшае літаратуры (ад 1905 г.)

а)  Нашаніўская (адраджэнская пара). 1905 — 1923 г.

Газэта “ІІаша Ніва” і сйная роля ў гісторыі бсларускае літаратуры. Пераважнасьць нацыяналыіа-адраджэнскае тэматыкі ў літаратуры нашаніўскае пары.

Папярэднікі й пачыналыіікі нашаніўства. Ядвігін Ш. (Важная хвіга, Павук, Дуб-Дзядуля, “Пры ісполненіі служэбных обязанпостей”, Гадунец, Падласенькі, Гаротная, Бярозка).

Цётка (Mae думкі, Хрэст на свабоду, Мора, 3 чужыны, Вера Беларуса).

Гэнэралыіыя нашаніўцы.

Я.Купала.

Ягоная лірыка (Мужык, Спадчыпа, Забраны край, Як цені, Свайму народу, Годзс, Паўстань, Перад віселыіяй, Я ад вас далёка, Цару нсба і зямлі, Сьмейся, Над Нёманам, А хто там ідзе, He пагаснуць зоркі ў небе, Час, ІІа сход, Моладзі, Матцы, Ворагам беларушчыны, Блізкім і далёкім, Апекуном, Навіа гаспадарка, Мой цень, Прарок, Казка аб песыіі), эпас (На куцьцю, Курган, Адвечпая песыія), байка (Два мужыкі й глушэц, Сваякі, Кажух і вата) і драма (Раскіданае гняздо).

Якуб Колас.

Ягоны эпас (Новая зямля, Сымон-музыка), сатыра (Дзеравеншчына, Стараста, Соцкі падвёў) і лірыка (Песыіяру, Беларусам, У няволі, Ворагам, Першае знаёмства, Канстытуцыя, Мікалаю другому, Беларускаму люду, Наша возьме).

Маладзейшыя напіаніўцы: М.Багдановіч (Музыка, Апокрыф, Слуцкія ткачыхі, Mac песыіі, Санэт — “Паміж пяскоў...”, Краю мой родны, ІІарод, Бсларускі народ, Устань, навалыііца, Як Базыль у паходзе капаў, Песьня пра князя Ізяслава Полацкага, На чужыне, Эміграцкая песыія, Раманс, Летапісец, Пагоня, Нашых дзсдаў душылі, Кінь вечны плач, Рушымся, брацьці, хутчэй, Дождж у полі і холад, Завіруха, ІІад возерам, Добрай почы, зара-зараніца, Срэбныя зьмеі, Чуеіп

гул, Па-над белым пухам вішняў, Тэрцыны, Трыялеты, Рандо, Над морам).

А.Гарун (Ты, мой брат, Песыш-звон, Хто сказаў, Юдам).

З.Бядуля (Мары паэта, Умарыўся, На Каляды к сыну, Назачаравапых гонях). А.Паўловіч (Пан і акуляры, Лекі і няўмекі, Ракі).Ц.Гартны (Песыіі працы і змаганыія). К.Буііла (Люблю папі край).Власг (Лебядзіная песыія). М.Гарэцкі (Лірпыя сьпевы, Паншчына, Прысяга). У.Галубок (Званы). С.Палуян (Хрыстос Уваскрос). А.Зязюля (Ніколі). Ф.Аляхновіч (Няскончаная драма). Г.Леўчык (Хто адрокся сваіх). А.Гурло, Я.Лёсік, М.Краўцоў, Я.Журба і інш.

б)  . Маладнякоўская пара (1923 — 1926 г.).

Літаратурнае згуртаваныіс і часапіс “Маладпяк”. Агульны пагляд па літаратуру гэтай пары і ейпых найбольшых прадстаўнікоў — М.Чарота, А.Алсксандровіча, А.Дудара, М.Зарэцкага, К.Чорнага і П.Труса.

в)  Узвышэнская пара (1926-1931 г.).

Літаратурна-мастацкае згуртаваньнс й часапіс “Узвьппша”.

Ідэйныя асновы й мастацкія прынцыпы ўзвышэнцаў.

У.Дубоўка (О, Бсларусь, мая шынпіына, ІІаля, Грахі чубатыя, 3-за кратаў, Здраднікам). М.Зарэцкі (Крывічы). Я.Пушча (Раніца рыкае, Песыгі вайпы). З.Бядуля (Салавей, Язэп Крушынскі). К.Краніва (Людзі-суседзі, Байкі). У.Жылка (Лірыка, Тэстамэпт). М.Танк (26-га Сакавіка, У туманах вішнёвых, Нарач). ІІ.Арсеныіева, К.Чорны, У.Хадыка, М.Машара і інш.

г)   Пара распаду (ад 1931 году).

БелАПП і ССПБ. Агулыіая характарыстыка літаратуры гэтас пары.

д)  Пара адраджэныія ўзвышэнства (ад 1941 году).

Натальля Арсеньнева (Сталёвы зьвяз, Песьня Каліноўцаў, Годзс, Проста ў вочы жыцыцо, Хоць усюды руіны, Ня плачце, Беларусь — наша Маці-Краіна, Малітва, Бацькаўшчыне, Варта жыць, У гасподзе Падуанскай, Зьвініць мядзянымі званамі, Музыка, Зыіічы).

А.Салавсй (Пачні з Гамэра, Узыіяўся сокал у блакіт, Зямля мая, Лідзкас замчышча, Хрыстосаў лёс, Рамансы, Я толькі зь ёю пайшоў, Ты, Гумапізм, Ля Вострай Брамы, Героям Бацькаўшчыны, Вітапыіс Случчынс, Крыжовы пілях, Смутлівая маці, Гамоніць даўнаіі праўды звоп, Конадзень, ІІа векі, Сьпі, Зямля ў вагні, А ўсё ж мы всрпемся дахаты).

Л.Случчаніп (Пагоня, Рагнеда). Т.Лсбяда (Папіс на сьцяпе камэры №64, Загубленае жыцьцё). М.Сяднёў (Маленства, Богу, У акіянс ночы, Цень Янкі Купалы). У.Клішэвіч, Л.Геніюш, А.Юстапчык, Л.Крывічапін, Р.Крушына і інш.

ЗЬМЕСТ

Доўгі шлях да чытача................................................ 3

Колькі словаўда перавыданьня працы Алеся Вініцкага    6

ПРАДМОВА............................................................... 8

Частка I.................................................................... 10

ЧАС ДРУГОЙ СУСЬВЕТНАЙ ВАЙНЫ (1939 1945 гг.)        10

Беларусы ў Нямеччыне............................................ 11

Беларускія ўстановы й арганізацыі.......................... 11

Газэта “РАНІЦА”...................................................... 11

Беларускае прадстаўніцтва..................................... 13

Беларускі Камітэт Самапомачы..............................   14

“Беларускі Работнік”................................................ 15

Беларускі Аддзел пры Нямецкім Арбайтсфронце... 15

Беларускі Аддзел пры Міністэрстве Ўсходу (Ostministerium) 16

“Вінэта”.................................................................... 16

Іншая палітычная дзейнасьць.................................. 17

Працоўная група

Саюзу Беларускай Моладзі ў Нямеччыне ..................      19

Працоўная група СБМ у горадзе........................ Цытаў     23

Успамін.................................................................... 26

Беларуская эміграцыя............................................. 28

Лягеры для беларускіх дзяцей................................... і     падлеткаў    29

Дэсаў....................................................................... 29

Лягер у старым горадзе........................................... 29

Лягер “Капэн” каля Дэсаў........................................ 30

Лягер Эбэрсбах....................................................... 31

Лягер Крымічаў....................................................... 32

Саюз Беларускай Моладзі (СБМ)............................ 33

Саюз Беларускай Моладзі (СБМ) у Баранавічах...... 38

Саюз Беларускай Моладзі (успамін)........................ 41

Беларуская Служба Бацькаўшчыне......................... 46

Беларускі Нацыянальны Полк у Нямеччыне ў часе Другой

Сусьветнай вайны................................................... 50

Ахвіцэрская школа Беларускай Краёвай Абароны.. 52

Беларускія пачатковы школы ў Нямеччыне і Аўстрыі 56

Частка II.................................................................. 62

ЧАС ПАСЬЛЯ КАПІТУЛЯЦЫІ НЯМЕЧЧЫНЫ 7.5.1945 31.12.1951 г      62

Рэпатрыяцыя........................................................... 63

Новая эміграцыя...................................................... 66

Справа выдачы ваенных злачынцаў.......................... і... квісьлінгаў   67

Амерыканскія акупацыйныя зоны Аўстрыі й Нямеччыны 70

Беларуская Служба ў Мюнхэне, 1945......................... г... 70

Беларускі Нацыянальны Камітэт (БНК) у Рэгэнсбургу 73

Арганізацыя ДП-лягераў......................................... 93

Беларускае школьніцтва ў ДП-лягерах................... 96

Беларускія ДП-лягеры і культурна-асьветныя ўстановы ў іх у 1945 — 1950 г. г............................................................................... 98

Аўстрыя................................................................... 98

Нямеччына.............................................................. 99

ДП-лягер Міхэльсдорф.......................................... 112

ДП-лягер Віндышбэргэрдорф............................... 119

ДП-лягер Остэргофэн........................................... 126

ДП-лягер Шляйсгайм............................................ 135

ДП-лягер Алендорф — Мэнхэнгоф — Альтэнштат.. 137

ДП-лягер Этлінгэн — Гэрэнбэрг — Майнлёйз — Гібельштат           144

ДП-лягер Бакнанг................................................. 149

ДП-лягер Фогэнштраўс......................................... 150

ДП-лягер Мітэнвальд............................................ 152

ІМКА ІВКА (YMCA YWCA)..................................... 155

Успаміны з Канфэрэнцыі ІМКА (YMCA)................ 156

Ангельская акупацыйная зона.............................. 159

Беларускі дапамаговы камітэт на Ангельскую акупацыйную зону Нямеччыны ў Браўншвайгу................................... 159

Зьезд Прадстаўнікоў Беларускіх лягераў і асяродкаў Ангельскае зоны Нямеччыны........................................................... 162

Да Беларусаў Ангельскае зоны Нямеччыны!........ 166

Наша барацьба..................................................... 168

ДП-лягер АБЦ у Ватэнштэце................................. 170

Рэфэраты й іх дзейнасьць:................................... 171

5. Агульныя выснавы........................................... 175

Беларуская группа iMKA(YMCA)............................ 200

Беларускі ДП-лягер у Гановэры (Нідэрзаксэ) ....... 203

ДП-лягер Варбэрг.................................................. 206

ДП-лягер Рынгэльгайм.......................................... 208

ДП-лягер Госьляр.................................................. 209

Француская акупацыйная зона.............................. 212

Беларусы у Францускай акупацыйнай зоне  Нямеччыны ... 212

Бібэрах — Рыс ....................................................... 215

Беларускі скаўтынг................................................ 216

ДАДАТКІ............................................................... 218

ПРАГРАМА роднае мовы для пачатковае школы.. 219

ПРАГРАМА гісторыі беларускае літаратурыдля беларускае гімназіі   225

Гістарычнае выданьнс Вініцкі Алесь МАТДРЫЯЛЫ ДА ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСКАЙ ЭМІГРАЦЫІ Ў НЯМЕЧЧЫНЕ Ў 1939-1951 гадох.

Серыя Бібліятэка беларускай дыяспары

Выдавсцтва “Тэхяалогія”, г.Менск вул.Магілёўская, 43. Тэл./факс: (0172)-21 -77-40 Ліцэнзія ЛВ № 349.

Выдавецкі рздактар В.Багдановіч Кампутарпы дызайя А.Трусава Карактар В.Вечар

Здадзепа ў пабор 10.10.94. Падпісана ў друк 2.06.95. Фармат 84x108 /jj. Папера афсэтпая. Друк афсэтны. Наклад 1200 асобяікаў. Заказ A« 6055 . Ка.мпутарны набор і макетавапьнс НВК “Тэхналогія”. Друкарая інстытута “Мінсктыппраект”, г. Менск, вул.В.Харужай, 13.

Для заўваг

Для заўваг