Мова ў гісторыі беларускага пісьменства

МОВА Ў ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА

ISBN 978-83-935476-2-3

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ КНІГА ЗАБЯСЬПЕЧВАЕ НАРОДУ ВЕЧНАСЬЦЬ (Прадмова выдаўца факсіміле)

Аўген Калубовіч (Каханоўскі) вядомы беларускі грамадзкі дзеяч, пісьменьнік, гісторык і публіцыст нарадзіўся ў 1910 годзе ў мястэчку Ціхінічы Рагачоўскага павету Магілёўскай вобласьці. У 1930 годзе асуджаны на тры ^гады сталінскага канцлягеру за беларускі патрыятызм. Вярнуўшыся з канцлягеру, працаваў настаўнікам. У гады Другой Сусьветнай вайны быў у Менску, уваходзіў у склад Беларускай Цэнтральнай Рады, удзельнічаў у Другім Усебеларускім Кангрэсе (1944 г.). Пасьля вайны у эміграцыі. Быў прэм'ерам ураду БНР, выдаваў беларускія часопісы, займаўся літаратурай і навуковадасьледчыцкай дзейнасьцю, друкаваў кнігі. Памёр у 1987 годзе, пахаваны ў Кліўлендзе (ЗША).

«Мова ў гісторыі беларускага пісьменства» гэта адна з найлепшых кніжак Аўгена Калубовіча. Кніга выдадзена ў 2-х частках. Шануючы каштоўнасьць яе для нашай гісторыі, мы друкуем тут і прапануем чытачу факсімільнае выданьне яе 1-й часткі.

Гэта адна з тых кніжак, якія выварочваюць душу ад крыўды на жорсткасьць гісторыі, прымушаюць моцна біцца сэрца, і попел пакаленьняў стукае ў скронь. Сухой мовай фактаў, скрупулёзна і педантычна паказана, як пасьлядоўна і мэтадычна нішчылі вялікую беларускую кніжную культуру варвары, войны, акупацыі, ворагі і беспамяцтва.

У гісторыі культуры ёсьць некалькі знакавых эпахальных падзей, якія ў корані зьмянялі ход разьвіцьця чала-

вецтва, ствараючы агульную базу для новай культуры і новай асобы. Такімі эпахальнымі падзеямі ў гісторыі цывілізацыі былі пераход да земляробства і аседлага вобразу жыцьця, зьяўленьне гарадоў і зьяўленьне друкаванай кнігі. Кніга найвялікшы чыньнік культуры і гісторыі чалавецтва, кожнай нацыі і народа. Кніга, як і мова, якая ў кнізе рэалізавана, забясьпечвае народу вечнасьць.

Беларусь гэта гістарычная краіна вялікай кніжнай культуры. Адсюль пайшла першая друкаваная кніга ва Ўсходняй Эўропе. Адсюль ішла культура і асьвета далей на Ўсход, у дзікія стэпы і варварскія гарады. Тут стварылася велізарная кніжная спадчына, бібліятэкі і зборы кніг, якія год за годам пасьля ўпадку беларускай дзяржаўнай сілы нішчыла варожая антыкультурная стыхія, варварства, дзікае забыцьцё.

I ўсё ж Беларусь жыве. Гэта таксама цуд, як цудам ёсьць гісторыя яе культуры.

Зянон Пазьняк

Лістапад, 2015 год, Варшава

I. Аўген Калубовіч (Каханоўскі)

ISBN 978-83-935476-2-3

МОВА Ў ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА

1.

МОВА Ў ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА

1.

Адбітка із час. «Божым шляхам», Лёндан, 1974 г„ № 1/139 — 4/142.

Druck: „Logos’ Gjn-ЬЛ., München 19, Bothmerstr. 14

У В О Д 3 I Н Ы :

ЛЁС ПОМНІКАЎ СТАРОГА БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА (РУКАПІСНАГА Й ДРУКАВАНАГА)

Лёс помнікаў старога беларускага ггісьменства дасьледаваў А. Шлюбскі¹). Займаўся ім 1-шы зьезд беларускіх архэолягаў і архэографаў у Менску ў 1926 г.²). Шмат дадатковых дадзеных ёсьць у іншых працах і крыніцах.

Пісьмовыя сьведчаньні пра беларускія бібліятэкі й архівы ХП—XVIII ст.ст.

Пачаткі беларускіх бібліятэк губляюцца дзесь у пачатках беларускага пісьменства. Але сьведчаньні пра іх, якія да нас дайшлі й дагэтуль нам ведамыя — із пазьнейшых часоў: яны ў розных старых юрыдычных актах, кроніках, творах мэмуарнай і навуковай літаратуры.

Гэта сьведчаныгі пра бібліятэкі:

1) манастырскія й царкоўныя — Траецкага манастыра ў Слуцку, 1494 г.³); Усьпенскага

1) АШ.

²) Рэзалк>цыі, пратакол і рэфэраты, чытаныя на ім (М, Доўнар-Запольскага, 3. Даўгялы, М. Мялешкі, А. Ясенева й інш.), апублікаваныя ў кнізе: ІБК ПЗБАА.

3) АЗР, т. 1, 1846 г., № 115.

Ляшчынскага манастыра ў Пінску, 1520 г.⁴); Дабравешчанекага манастыра ў Супрасьлі, 1557⁵), 1645®) і 1668⁷) гг.; Сафійскага сабору ў Полацку, 1579⁸), 1654») і 1781¹⁰) гг.; Усьпенскага сабору ў Смаленску, 1611 г.¹¹); базылянскага манастыра ў Полацку (пазьней — Полацкай вуніяцкай сэмінарьгі, XVII—XVIII ст.ст.¹²); базылянскага манастыра ў Жыровічах, 1613 (і 1623)¹³), 1634^н), 1636¹⁵), 1661^1в) і

<) АШ, § 174.

5) АСД, т. 9, 1870 г., № 20.

^в) Там-жа, № 59.

⁷) Там-жа, Ws 68.

⁸) АШ, § 7; Heidenstein Reinhold. De hello Moscovitico commentariorum libri sex. Spirae, 1591, 6. 323. Ёсьць беларускі пераклад «Нататак» — Р. Гайдэнштайн. Пад Полацкам дажджы, Ватэнпгтэт (Някеччыва), 1946 г. (Сьведчаньне пра бібліятэку — б. 45).

®) А. П. Сапунов-ь. Вмтебская стармна, т. 4, Вйтебск’ь, 1885 г., б. 292.

10) I. Stebelski. Dwa wielkie äwiatla na horyzonde Po-

lockim: zywoty sw.iw. Ewfrozyny i Parascewii, Wilno, 1781.

H) АШ, § 15.

i®) Там-жа, § 110 (Д. Довгялло. Поуніатская блбліотека Вмтебской Духовной Семхнарім — Полоцкія Епархіальныя В’Ьдомостн, 1901 г., № 1—2).

Н) Заігіс Багданы Працлаўскай 15. ХП. 1623 г. у старым Жыроаіцкім эвангельлі, rati пацьвярджае загінуўшае ў 1623 г. наданьне ейнага бацькі Івана Мялепікі за 29. X. 1613 г. Жыровіцкаму манастыру — Збор яп. Паўла (Дабрахотава) у бібліятэцы АН у Пецярбургу (Гл. арт. П. Жуковіча ў «Йзв-Ьстія

1713¹⁷) гг.; Мікалаеўскай царквы (был. манастыра) у Бельску, 1636 г.¹⁸); базылянскага манастыра ў Быцені, 1647¹⁸) і 1713*°) гг.; брыгіцкага²¹) й язуіцкага²²) манастыроў у Горадні, XVII—XVIII ст.ст.; фралцішканаў у Вілыгі, 1655²³), 1748²⁴) і 1749²⁵) гг.; Багазьяўленскага манастыра ў Куцейне (Воршы), 1665 г.”); Траецкага Маркавага манастыра ў Віцебску, 1685 г.²⁷); Спасаўскага Ахорскага манастыра к. Чэрыкава, 1708 г.²⁸); язуітаў у Нава-

Нмператорекой Академія Наукт» по Отд’Ьленію русскаго языка м словесноста», т. 17, вып. 2, СПБ, 1912 г., б. 234).

¹⁴) Запіс перапішчыка Н. Казіцкага на канцы Кормчай 1634 г. (Добрянскій, Ns 242).

15) АСД, т. 12, 1900 г„ б. 35.

16) Там-жа, б. 74.

17) Там-жа, б. 4.

18) АВАК, т. 33, 1908 г., № 195.

19) Дароўны запіс віленскага бурмістра Ів. Яцкавіча ў 1647 г. на падараванай ім гэтай бібліэтэцы кнізе «Сказанія полезная о латннох...», XV ст. (Добрянскій, Ns 269).

20) АСД, т. 12, б. 4.

“) БелСЭ, т. 4, 1971 г., б. 19.

22) Там-жа, б. 20.

23) LE, т. 1, 1953 г., б. 483.

²*) Там-жа.

25) Там-жа.

26) РНБ, т. 5, СПБ, 1878 Г„ № 204.

27) АІІІ, § 25.

2«) Там-жа, § 29.

градку, 1754 г.²⁹); дамініканаў у Горадні, XVIII ст.⁸⁰);

2) школьныя — Віленскай язуіцкай акадэMÜ, 1570³¹), 1572»²), 1579⁸⁸), 1610^s*), 1623⁸⁵) і 1655³⁶ гг.; Слуцкай кальвінскай калегіі, 1649 г.³⁷); Полацкай язуіцкай калегіі, 1790 г.⁸⁸); паязуіцкіх базылянскіх і піярскіх калегіяў і гімназіяў у Менску, Слуцку, Бабруйску, Мазыры, Пінску, Паставах, Халопенічах, Барунах к. Ашмянаў, Лідзе, Шчучыне, Горадні, Наваградку, Слоніме, Жыровічах, Лыскаве к. Ружанаў, Берасьці й інш., 1801 г.⁸⁹); і

3) прыватных асобаў — Слуцкіх князёў

*⁹) LE, там-жа.

so) Там-жа.

si) АШ, § 72; К. Харламповмч’ь. Западнарусагія православныя школы XVI й начала XVII в., Казань, 1898 г., б. 56.

S2) Там-жа.

зз) Там-жа.

34) АІП, § 14; Харламповнчь, б. 60.

35) АШ, § 72; J. Lukaszewicz. Historya szk61 w Koronie i w Wielkiem Ksi^stwie Litewskiem z najdawniejszych czas6w az do roku 1794, t. 4, Poznan, 1851, 6. 41.

30) АПІ, § 72; Памятная кннга Гродненской губерніп на 1866 г., б. 52.

37) А. Мальдзіс. Сьляды продкаў — ЛІМ, № 56/ 2517 за 23. X. 1970 г„ б. 12.

38) LE, там-жа.

39) Белоруссмя в зпоху феодалмзма, АН БССР, т. 2, Млнск, 1960 г., б. 482.

Алелькавічаў, XV—XVI ст.ст.⁴⁰); уласыгікаў Жыровічаў Солтанаў, 1487—1545“) і 1516**)

*0) Аб ёй ёсьць шмат сьведчаньняў. Да найранейшых кніг яе калежаць Слуцкі сыгісак 2-ой пал. XV ст. Б&ларускага летапісу 1446 г. і Леталіс Слуцка XV ст. Тады кніжкі, якія для кн. Юр’я Сымонавіча (■f 1542 г.) пераійаваў Юстын Яцкавіч (чачараяін), 1 г. д.

Прьштіакі на шэрагу кніг з гэтае бібліятэкі сьведчаць аб тым, што Солтаны ня толькі набывалі кнігі, але й мелі сваіх пвралпшчыкаў. На загад маршалка гаспадарскага Солтаяа Аляксандравіча, у 1487 г. дзяк яганы Сеныса пераггісаў для ято, праўдападобна, у Слоніме (маршалак быў тады Слонімскім намесыгікам) «Млнею м’Ьсячную» яа сакавік і красавік месяцы (Добрянсвйй, № 161), а перад тым — «Ммнею лгЬсячную» на студзень і люты (Добрянойй, № 156). У 1496 т., ужо па сьмерці маршалка, відаць, у Бельску (аяошнія годы жыцьця ён быў Бельскім намесьнікам) іяшым перапішчыкам для яго быў перапісамы «Цралогь» (Добрянскій, № 100). У 1537 г. два парапішчыкй перапісалі для сына ягонага, Аляксамдра Солтанагвіча (таксама маршалка гаспадарскага), Службу сьв.сьв. Барысу й Глебу із парэміямі й Служэбнік. У 1545 г. у іншым двары Солтанаў (Шэтпкінях к. ВІльні) дзяк Аляксандра Солтанавіча, Міхайла, перапісаў для яго Багародзічнік (Пазьней кніжкі 1537 і 1545 гг. былі сшытыя ў вадзін зборнік — М. Н. Тмхоммров. Опмсаняе Ткхоммравского собранмя рукопнсей, Москва, 1968 г., № 11, бб. 19—20).

«) із гэтага году ў Літоўскай Мэтрыцы захаваўся сытіс часткі кніг бабліятэкі Солтана Аляксандраві-

гг.; вялікага князя ў Вільні, 1510⁴*), 1562**), 15 7 0⁴⁵) і 1572*®) гт.; сьвятара Юр’еўскай царквы ў Вілыгі а. Мацея, 1522 г?⁷); графаў Храбтовічаў у Шчорсах к. Наваградка, 1545 г.⁴⁸) і кан. XVIII ст.⁴⁹); каталіцкага біскупа ў Вільні Валерыяна (Пратасевіча), 1579 г.⁵⁰); старасты Горадзенскага пав. Аляксандра Хадкевіча ў Гарадку к. Беластоку, 1582 г.⁵¹); менскага мешчаніна Мартына Вольскага, 1582 г.⁵¹); князёў Радаівілаў у Нясьвіжы, 4-ая чвзрць XVI ct.^5S), 1671⁵*), 1726«) і 1772⁵⁶) гг.; берась-

ча, «што у Внльнм былі пры нешы — РЛБ, т. 20, СПБ, 1903 г„ б. 872.

«) Кяіга Судовых спраў № 2 Літоўскай Мэтрыкі, 1510 г., арк.арк. 153—182.

44) LE, там-жа.

45) Там-жа.

46) АШ, § 72; Харлампавмть, б. 58.

«) АСД, т. 8, 1869 г., № 5.

48) Першая ведамая датаваная кніга гэтай бібліятэкі — рукапіанае эвангельле Багдана Храбтовіча з 1545 г. (Россія, под-ь ред, В. П. Семенова, СПБ, т. 9, 1905 г_ч б. 430).

49) Polski Slownik Biograficzny, Krakdw, т. 3, б. 443; А. Сьцяпанаў. Бібліятэка ў Шчорсах — час. «Беларусь», Мінск, 1955 г., № 7, б. 28; С. Палеес. Па роднай Белаірусі, Мінск, 1958 г., б. 133.

50) АТТТ, § 72; Хярлампавмчт,, б. 56.

51) Аб ёй сьведчыць М. Стрыйкоўскі ў сваёй Кгопі’цы, т. 1, б. 253 (Варшаўскага перадруку 1846 г.).

52) АВАК, т. 36, 1912 г., б. 58.

53) Заснаваў яе кардьгнал Юры (t 1600 г.) — Нконнйков'Ь, т. 1, кнг. 2, б. 1241.

цейскага мешчаніна Гурына Федаровіча, 1624 г.⁵⁷); віденскага бурмістра Сьцяпана Лябедзіча, 1649 г.⁵⁸); арганізатара Слуцкай кальвінскай калегіі Андрэя Дабранскага, 1649 г.⁵⁹); падканцлера Вялікага княства Літоўскага Казімера Салегі (заенаваную бацькам ягоным — канцлерам і пісьменьнікам Львом Сапегаю, 1 1633 г.), 1655 г.⁸⁰); полацкага вуніяцкага архіяпіскапа Габрыэля Каляды (1655— 66 гг.) і ягоных насгупнікаў (Фларыяна Грабніцкага й Ясона Смагажэўскага), XVII—XVIII ст.ст.⁸¹); магілёўскага магната ТамашаТрызьніча, 1661 г.⁶²); Рачынскіх у Смаленску, 1669 г.⁸³); магілёўскага войта кан. XVII — пач.

54) Як гэта відаць із прыпіскі ў канцы Радзівілаўскага сыііску XV ст. Пачатнага летапісу, у гэтым годзе ён быў пакладзены на перахаваньне ў бібліятэку Кёнігсбэргскага замку. На прыклееным да кнігі друкаваным ярлыку зазначана, што яна із Boguslao Radzivilio Bibliothecae — Полное собраяне руоскмх летопмсей, т. 1, Москва, 1962 г., б. VI.

5S) У гэтым годзе кн. Міхал Радзівіл нанова ўсталяваў бібліятэку ў вадбудаваным ім эамку — ЭС, т. 20, 1897 г., б. 915.

5«) АІП, § 37.

57) ДВАК, т. 6, 1872 г„ б. 243.

58) Там-жа, т. 9, 1878 г., бб. 481-483.

5») Мальдзіс, там-жа.

во) АІП, § 72.

ei) Там-жа, § 110.

62) АВАК, т. 34, 1909 г., № 178.

•*) С. Б-Ьлокуров-ь. О бмбліотек'Ь моаковскмх-ь государей вь XVII сг., Москва, 1899 г., б. 36.

XVIII ст.ст. Хведара Казановіча⁶⁴); канцлера й пісьменьніка Яна Сапегі (|1751г.) у Кодэні пад Берасьцем, XVIII ст.®⁵); князёў Сапегаў у Ружанах (у 1786 г. перавезеную ў Дзярэчын к. Зэльвы), 1748—50 гг.⁶®) і XVIII ст.⁶⁷); слонімскага старасты Фларыяна Стравінскага ў двары Накрышках Наваградзкага пав., заснаваную ў 1760—70 гг.⁶⁸); кн. Міхала Агінскага ў Слоніме, 4-ая чвэрць XVIII -ст.⁶⁹); і шмат іншых⁷⁰).

84) ЙЮМ, т. 10, 1879 г., б. 376. Зьбіраць кнігі для гэтай бібліятэкі ўжо пачаў, відаць, продак ягоны, таксама войт, Пятро Казанавіч, у пасьмяротным інвэнтары маёмасьці якога, уложаным у 1683 г., ёсьць сьпіс 15 кніг (ЙЮМ, т. 9, 1878 г., б. 163).

65) ЭС, т. 28, 1900 г., б. 395.

68) А. Тьгчына. Экслібрыс нашага мінулага — ЛІМ, № 43/2569 за 22. X. 1971 г., б. 14.

87) АШ, § 77; ЭС, т. 10, 1893 г., б. 462.

68) А. Мальдзіс. Трьі месяцы пошукаў, знаходак і сустрэч — Полымя, 1973 г., № 7, бб. 204-206.

68) Тычына, там-жа.

70) «Ключн оттэ кюігь» Купяціцкага Увядзенскага манастыра к. Пінску былі ў намесьніка ігумена манастыра, Апанаса Філіповіча, пісьменьніка й пазьнейшага сьвятога («Діаріуш-ь» А. Філіповіча, 1646 г. — гл. публікацыю яго ў А. Коршунава «Афанаслй Фнлмпповнч», АН БССР, Мйнск, 1965 г., б. 109). У 1685 г. на перахаваньні ў Віцебскім Маркавым манастыры былі бібліятэчкі із Сялютаў, Салаўёва, Пагосьціч і інш. прыходаў, а таксама й прыватных асобаў зь Віцебску (АПІ, § 25).

Можна думаць, што прынамся ў частцы выпадкаў пра бібліятэкі сьведчаць кнігі, якія ў каталёгу кніг Супрасьльскага манастыра 1557 г. паказаныя як дар манастырскай бібліятэцы ад мітр. Язэпа Солтана (t 1521 г., Наааградак), скарбнага Вялжаіга княства Літоўскага Яцка, Сапегі (невядома каторага), Таранкоўскага й м. Жабшгка Берасьцейскага nas.; кнігі ў двары ваяводы Менскага Багдана Ca­neri ў Воцьках к. Бельску, у царкве сьв. Сымона ў Камянцы й у Берасьці, якія ў 1621 г. называе 3. Капысьценскі ў кнізе «Палмнодія» (РНБ, т. 4, 1878 г., бб. 991-992); таксама кнігі магілёўскага друкара кая. XVII — пач. XVIII ст. ст. Максіма Вашчанкі, якія к. 1683 г. у яго вымяняў войт Магілёўскі Пятро Казаяовіч (ІІЮМ, т. 9, б. 163).

«Огромное по тому времянм собраніе кннгь Сммеона Полоцкаго» па сьмерці ягонай у Маскве (1680 г.) было забранае ў біблчятэку Масюоўскай сынадальнай друкарні (ЭС, т. 3, 1891 г., бб. 789 і 803). Уласнаручныя полацкія налісы на шэрату кніг гэтай бібліятэкі даюць права прыпушчаць, што паэта й прафэсар Полацкай праваслаўнай калегіі пачаў зьбіраць сваю бібліятэку япгчэ ў Полацку, у 1640—60-ых іт. Невялікія, але каштоўныя бібліятэчкі засталіся па сьмерці й іншых беларускіх эмігрантаў у Расеі: намесыгіка Іверскага манастыра к. Ноўгараду Еіля Труцэв<іча (был., у 1623—54 гг., ігумена Куцейнаўскага маяастыра ў Воршы й кіраўніка манастырскай друкарнй) — кнігі пераважна куцейнаўскага друку, а із рукапісных нввядомая сёньня «л’Ьтопнсь, мелкаго уставного плсьма, вь переплетЬ» (пазодля вапісу 12. XI. 1673 г. — РНБ, т. 5, № 325) і архім. Спаскага манастыра й рэктара духоўнай сэмімарыі ў 1776—88 гг. у Яраславе Ёіля (Яна Быкоўскага, мажліва, із Менскага

ваяводзтва) — старадрукі, рэдкія рукапісныя югігі, а ў тым і зборнік із адзіным, дайшоўшым да кан. XVIII ст. сьпіжам «Слова аб палку Ігаравым», траітіўшым у 1795 г. да графа А. Мутана-Пушкіяа, першага ггублікатара паэмы (Труды Отдела древнерусской лктературы Ннстнтута руеской лмтературы AH СССР, т. 12, Москва-Ленйнград, 1956 г., бб. 42-45; Полымя, 1971 г., № 11, б. 217).

Апрача таго, нам ведамыя бібліятэкі, пра якія мы хоць і не адшукалі дакумэнтальных сьведчаньняў із XII—XVIII ст. ст., але пра якія ёсьць болыныя ці меншыя падставы меркаваць, пгго яны ўзьніклі ці маглі ўзыгікнуць перад XIX ст.: бібліятэка дамініканскага касьцёлу ў Віцебску, Дзявяткавіцкага двара ў Слонімскім пав., цэркваў у сс. Насілава к. Маладаечны й Жукаў Барок к. Стоўпцаў (мава пра іх наперадзе); дамініканскага манастыра ў Полацку, піярскага ў Шчучыне, бэркардынската ў Слоніме й цэркваў сьв. Юр’я й Раства Хрыстовага ў Слуцку (некаторыя аесткі пра іх падае В. Цыбуля. Манастырскія і царкоўныя бібліятэкі ў Беларусі — час. «Помнікі гісторыі і культуры Веларусі», Мінск, 1970 № 3, бб. 50-51); Вілен-

скага Сьвятадухаўскага манастыра (пры якім у XVII—XVIII ст. ст. была друкарня й якая пазьней мела «мяожество древняхь рідкях’ь нзданій» XVI—XVIII ст. ст. і манастырскі архіў старых актаў — Л. М. Деннсав’ь. Православные монастыря Россійской ямперія, Москва, 1908 г., бб. 62-63), графаў Тызэнгаўзаў у Паставах (адзін зь якіх, Антон, скаірбны ліітоўскі, меў у Горадні ўла-сную друкарню), Забельскай (у м. Валынцох) дамініканскай гімназіі к. Дзісны (ітра яе ёсьць сьведчаньні з 1822 г. — АСД, т. 14, б. 128), графаў Гутэн-Чапскіх у двары Стаяькава к. Койданава (рукапіяныя зборы зь

Старшыня Віленскай архэаграфічнай камісіі расейскі славісты П. Бяссонаў, які ў 1860-ых гг. зьбіраў у Беларусі фальклёрныя матар’ялы, сьцьвярджаў, што беларускі «Край ... даже до послідняго временн на 25 квадратных'ь версть выставлял'ь по крайностя по одной обшмрной бнбліотекі, кроьгЬ мелкмх'ь»⁷¹). Гэта, бязумоўтіа, пераўвялічэньне, але, відаць, ня так далёкае ад праўды. Да нашых няпоўных сьведчаньняў можна было-б бяз рызыкі дадаць, што болыпыя ці меншыя бібліятэкі былі пры кожным манастыры, шмат якіх цэрквах⁷²), усіх калегіях і

яе, а ў тым і ведамы сьпісак Ліста да Абуховіча, вывезеныя ў бібліятэку князёў Чартарыйскіх у Кракаў), бэрнардынскаіга касьцёлу ў м. Буделаве на Вялейшчыне й г. д. Апонгняя, юто дахавалася ў скляпеньнях касьцёлу, фундаванага ў 1504 г. в. кн. Аляксамдрам Казімеравічам, была выяўленая жыхарамі Будслава ў 1961 г. і перададаеная Дзяржаўнаму гістарычнаму музэю БССР у Менск. Які оклад яе быў раней — невядома, але ў 1961 г. тут было болей за 1.000 кніг XVI—XVIII ст. сг., галоўна ў лацінскай моазе, друкаваных як у Беларусі (Няеьвіж, Полацак і інш.), так і ў заходня-эўрапэйскіх друкарнях (Вэнэцыя, Ляйпцыг, Франкфурт на Майне, Цюрых, Ліён, Льеж, Данцыг і інш.) — Полымя, 1961 г., № 8, б. 191.

71) Петрт. Безсонов-ь. БФлорусскія тгЬсян, Москва, 1871 г., б. V.

72) Можна, прыкладам, дадаць тут пра еьведчаньні аб кнігах у 1571 г. у Росьскай царкве Ваў-

іншых школах, княжых і магнацкіх дварох і г. д. Актыўнасьць беларускіх асяродкаў перапісваньня кніг у XI—XVII ст.ст. і шматлікіх друкарняў у XV—XVIII ст.ст. можа найлепей прамаўляць за гэта.

Блізу ўва ўсіх выпадках у паказаных намі крыніцах даюцца тыя ці іншыя дадзеныя пра бібліятэкі,

У вадных із іх ёсьць дадзеныя пра ахвяры бібліятэкам на набыцьцё кніг. У 1623 г. пісар Вялікага княства Літоўскага Вярбіцкі запісаў Віленскай язуіцкай акадэміі адзін свой двор з тым, каб із прыбыткаў гэтага двара 100 залатовак штогоду ішло на куплю кніг для бібліятэкі акадэміі. У 1649 г. кн. Багуслаў Радзівіл кугпў за 5.000 залатовак бібліятэку памерлага А. Дабранскага для Слуцкай кальвінскай калегіі⁷’). У 1661 г. настаўнік сьпеву ў Жьгровічах а. Гіляры Скаржынскі ахвяраваў бібліятэцы Жіыровіцкага манастыра на кнігі 2.500 залатовак.

кавькжага пав. (АСД, т. 1, 1867 г., б. 146). У рэвізіі вуніяцкіх прыходаў Наваградзкага й Цырынскага дэканатаў за 1798 г. прыводзяцца кароткія сытісы рукапісных і друкаваных кніг у цэрквах м. Палонка (АСД, т. 13, 1902 г., бб. 156-158), м. Востраў, с. Астраўкі (Там-жа, б. 182) і інш.

⁷³) Як устанаэіў віленскі дасьледчык гісторыі гэтай самай багатай кальвінскай бібліятэкі ў Беларусі В. Студагіцкі, кнігамі яна папаўнялася й у XVIII ст. Яіігчэ ў 1829 г. случчак Юры Аколаў падараваў ёй болей за 1.000 кніг, частка якіх паходзі-

У бальшыні крыніцаў прыводзяцца дадзеныя ггра колькасьць кніг у бібліятэцы, пра мовы, у якіх яны пісаныя ці друкаваныя⁷⁴), даюцца назвы кніг і г. д. У сьведчаньні 1623 г. пра бібліятэку Жыровіцкага манастыра ёсьць усято агульная заява, што ў ёй былі «эвангельлі й шмат кніг царкоўных», тады як у наданьні манастыру новага ўласьніка Жыровічаў каштэляна Івана Мялешкі ў 1613 г. быў «падрабязны інвэнтар». Кнігі бібліятэкі магілёўскага войта X. Казановіча апісаныя паводля іхнага фармату ці месца перахаваньня: вялікіх — 15, «вполдесть» — 33, у чацьвёрку — 24, аркушовых — 4; каля 10 кніг — у шкатулцы; апрача таго — дзёньнікі «рускі» (беларускі) і польскі. Бібліятэка вя.лікага князя ў Вільні ў 1510 г. мела 90 кніг у чатырох мовах — царкоўнаславянскай, беларускай, лацшскай і чэскай (4 кнігі). У царкоўнаславянскай і беларускай мовах гэта былі кнігі багаслужбовыя, біблійныя, навукова-

ла зь бібліятэкі Браніцкай, сястры караля Оганіслава Аўгуста (А. Мальдзіс. Сьляды продкаў, б. 12).

⁷<) Тут ня выключаюцца й кнігі ў лацінскай і іншых мовах, тымбалей, пгго ў Беларусі лацінская мова была аднэй із моваў тсьменства. Дадамо для аналёгіі, што «в едмнственной государственной бм~ блмотеке Росснн», у бібліятэцы АН у Пецярбургу, у 1725 г. расейскіх кніг было ўсяго 2*/», а ў кан. XVIII ст. — 9’/»; рэшта-ж — «на всех прочнх языках в совокуттностн» (Кнмга, сб. 10, 1965 г., бб. 273-274).

тэалягічныя (Яна Залатавуснага, Васіля Вялікага й інш.) і мастацкае літаратуры (чэцьці-мінеі, пралог, паасобныя жыцьці, летапісец і г. д.) — усіх 38. У часе 1545—62 гг. колькасьць кніг у бібліятэцы была зболыпана да 2.873 тамоў. У 1570 г. яна мела ўжо 4.000. Бібліятэка біскупа Валерыяна, перададзеная па ягонай сьмерці (1579 г.) бібліятэцы Віленскай акадэміі, мела некалькі тысяч кніг. У бібліятэцы бурмістра С. Лябедзіча спасярод друкаваных кніг — выданьні Ф. Скарыны, Віленскага Траецкага манастыра, Мамонічаў, Астроскай друкарні й інш. Із кніг Куцейнаўскага манастыра (калі ня браць на ўвагу некалькіх ведамых рукапісных кніг) захаваўся сьпіс толькі друкаў — 1206 кніг выданьня манастырскай друкарні 1632—54 гг. Бібліятэка^падканцлера К. Сапегі ў 1655 г. мела болей за 3.000 кніг. Дамініканская ў Горадні ў кан. XVIII ст. — 10.000 тамоў. Нясьвіская бібліятека Радаівілаў у 1772 г. налічвала блізка 20.000 кніг у розных мовах, а ў тым і беларускай. Бібліятэка ў Шчорсах за канцлера Якіма Храбтовіча, гісторыка й архэоляга (4-ая чвэрць XVIII ст.), мела некалькі дзясяткаў тысяч тамоў, зь якіх болей за 6.000 рэдкіх выданьняў і ўнікальных рукапісаў, найбольш з гісторыі й этнаграфіі Беларусі й Польшчы. Паводля справаздачы з 18. XI. 1801 г. (г. зн. на 6-ым годзе маскоўскай акупацьіі заходням Беларусі), у бібліятэках паязуіцкіх базылянскіх і піярскіх гімназіяў і

калегіяў яшчэ было кніг: у Горадаі — 3128, Наваградку — 908, Лідзе — 627, Шчучыне — 318, Жыровічах — 304, Барунах — 226, Слонше — 210, Берасьці — 142, Лыскаве — 56 і г. д. і ўжо значна меней на землях, акупаваных на 2 гады раней (у Мазыры — 51, Менску й Бабруйску — па 48, Пінску — 45, Паставах — 42, Слуцку — 29, Халопенічах — 21), а ўсяго рйзам — 6296. Трэба думаць, што гэта былі кнігі ня толькі з XVIII, а й папярэдніх стагодзьдзяў — старадрукі й рукапісы. Багатымі былі бібліятэкі вышэйшых школаў, асабліва Віленскай акадэміі (18.000 тамоў у кан. XVIII ст.) і Полацкай калегіі (болей за 23.000 у пач. XIX ст.).

Аднак самай багатай із старэйшых беларускіх бібліятэк была, відаць, бібліятэка Сафійскага сабору ў Полацку, ведамая ад XII ст. У 1579 г. па вызваленьні горада ад маскоўскіх войскаў Івана Грознага, акупаваўшых Полацак у 1563 г., паводля прыгадваных нататак сакратара С. Баторага Р. Гайдэнштайна, у саборы «знайшлі. .. вельмі багатую бібліятэку. Як сьведчылі адукаваныя людзі, мо багацейшую, чымся ўся здабыча разам. У ёй былі розныя летапісы, а найболей — працаў дактароў грэцкае царквы, спаміж якіх і «Нябесная й царкоўная гіерархія» Дзяніса Арэапагіта. Усе гэтыя кніжкі пісаныя славянскай⁷⁶) мовай...» Царкоўны гіс-

75) Г. зн. пацаркоўнаславянску й пабеларуску.

торык XVIII ст. I. Сьцябельскі, які спэцыяльна дасьледаваў гісторьпо Полацкай Сафіі, у менаванай намі публікацыі да папярэдняга дадаў, што «у гэтай знакамітай бібліятэцы», каторая мела «дужа нгмат» кніжок, із рэдкіх кніг, апрача твору, прыпісванага вучню апостала Паўла Дзянісу, «былі і якіясь кнігі сьвятога Мятода, славянскага апостала, ды брата ягонага, сьвятога Кірылы ,.. »⁷⁶

Архівы Беларусі бяруць свой пачатак ад XII—XIII ст.ст. Пра найстарэйшы зь іх — Архіў старажытных актаў Полацкага княства ў Бельчыцкім Барысаглебскім манастыры⁷⁷), дзе былі дакуманты ад XII ст. — у пач. XIX ст. сьведчыць архэограф П. Кэпэн.⁷⁸

Справай арганізацыі й утрыманьня архіваў у Вялікім княстве Літоўскім займаўся сам урад. Галоўны дзяржаўны архіў да 1511 г. знаходзіўся ў Троцкім вялікакняжым замку. У сярэдзіне 1480-ых гг. в. кн. Казімер рэарганізаваў яго: ён загадаў, апрача далей-

^7в) М. Улашчык. Кніга гтра Полацкую зямлю — Полымя, 1967 г., № 4, б. 239.

⁷⁷) У Бельчыцах (пад Полацкам) была рэзыдэнцыя Полацкіх князёў, а ў манастыры — Полацкіх архіяпіскапаў.

78) Рукапісны «Путевыя запяскя 1821 года Летра Кеппена» — Архіў AH СССР у Ленінградзе, ф. 30, воп. 1, спр. 136, бб. 23-24 (Л. В. Алексеев. Полоцкая земля в IX—ХІП вв., AH СССР, Москва, 1966, бб. 11 і 229).

шага перахоўваньня ўсіх арыгінальных дакумантаў, для важнейшых зь іх завесьці кнігі, куды із арыгіналаў былі ўпісаныя ранейшыя дакуманты, пачынаючы ад 1386 г., і для сталага ўпісваньня ў іх наступных. Так паўстала пры Галоўным архіве г. зв. Літоўская Мэтрыка — самы поўны й дакумэнтальны летапіс Вялікага княства Літоўскага. У 1511 г. архіў быў перавезены ў Віленскі замак. Тут, на загад канцлера Л. Сапегі, усе кнігі Літоўскай Мэтрыкі ў працягу 14 год (1594— 1607) былі перапіеаныя нанова, а старыя пакладзеныя на схоў у скарб.⁷⁹) Галоўны архіў із Літоўскай Мэтрыкай былі пад апекаю самога канцлера й загадам сакратара ўраду.⁸⁰) У кан. XVIII ст., пасьля колькіразовых выпадкаў гібелі часткі ягоных кніг і дакумантаў, ён меў вялізарную колькасьць арыгінальных дзяржаўных актаў⁸¹) і 566⁸² тамоў

79) у 1773 г. для архіву Кароннай Мэтрыкі ў Варшаве із Літоўскай Мзтрыкі былі перапісаныя лацінкай дакуманты 1386—1511 гг. — 29 тамоў.

8®) Аб гэтым зазначалася й у загалоўках кніг, прыкладам: «...за справоваяья в тот чась (...bt» року 1597) Метрмкою... Алексаігьдра Корвкна Кгосев’ьского, пмсара его ммлостк канцлярейского...» (Кніга Запісаў 3).

81) Пра гэта можа сьведчыць такі факт: калі ў 1836 г. архіў спатрэбілася забраць із вялікакняжага замку, для яго былі набытыя два асобныя мураваныя будынкі — дом Яна Ключатага на Ві-

in folio Літоўскай Мэтрыкі за 409 год (1386— 1794) беларускай гісторыі.^м)

У сяр. XVI ст. пастановамі соймаў былі рэарганізаваныя архівы ўсіх паветавых⁸⁴) і ваяводзкіх⁸⁵) судоў,⁸®) адкалі ў іх усюды былі заведзеныя актавыя кнігі, якія ад кан. XV — пач. XVI ст.ст. ужо вяліся ў замкавых судох і некаторых адміністрацыйных установах. Тады-ж паўставалі магістрацкія (і магдэбурскія) архівы ўва ўсіх беларускіх га-

ленскім рынку й блізка ад яго доы Ланта на Шкляной вуліцы.

82) ЭС, т. 19, 1896 г_ч б. 199.

83 3. Даўгла Літоўская Мэтрыка і яе каштоўнасьць для вывучэньня мінуўшчыны Беларусі — ІБК ЛЗБАА, Рэфэраты, бб. 53-59; яго-ж. Літоўская Мэтрыка, Рыга, 1933 г.; Н. Г. Бережков. Лмтовская Метрпка как ясторнческяй мсточнмк, ч. 1, AH СССР, Москва-Ленннград, 1946 г., бб. 3-6; В. Н. Пнчета. Белоруссмя н Лнтва XV—XVI вв., AH СССР, Мосвава, 1961 г., бб. 647-650, 1 інш.

8*) Пастанова Берасьцейскага сойму 1544 г., арт. 23 — С. Dzialydski. Zbior praw Litewskich od roku 1389 do roku 1529. Tudziez rozprawy sejmowe o tydize prawach od roku 1544 do roku 1563, Poznan, 1841, 6. 412.

85) Пастанова Віленскага сойму 1551 г., арт. 6 — Там-жа, б. 455.

86) Архэограф Лялін сьведчыць, пгто ў Віленскім, Троцкім і Менскім ваяводзтвах было ўсіх 203 суды, і кожны зь іх меў свой архіў (В. А. Лялтгь. Внленскій Центральный Архмвь — Сборнють Археолпгнческаго Ннсгмтута, СПБ, 1878 г., кнг. 1 отд. 1, б. 25).

радох: ггра некаторыя зь іх, прыкладам, пра Магілёўскі, ёсьць сьведчаньні ў летапісах,⁸⁷ а пра іншыя сьведчаць самыя архівы, што часткава ўцалелі й апублікаваныя.⁸⁵)

У І-ай пал. XVII ст. канчальна сфармавалііся архівы Галоўнага трыбуналу ў месцах ягоных сэсіяў — у Вільні,⁸⁹) Наваградку") й Менску.⁹¹)

Апрача таго, у XIV—XVIII ст.ст. узьніклі наркоўныя архівы — мітрапалічы, эпархіяльныя, манастырскія й некаторыя прыхадзкія розных веравызнаньняў (інфармадыі пра іх будуць прыведзеныя пазьней) і архівы прыватныя — пераважна князёў (Мсьціслаўскіх, Лукамскіх, Слуцкіх, Кобрынскіх, Агінскіх і г, д.) і магнатаў (Гаштаўтаў, Хадкевічаў, Валовічаў і г. д.). Із апошніх, што дожылі да XIX і XX ст.ст., найбольш ведамыя

^S7) Летапіс Магілёва пад 1708 г. — АСД т. 2, 1867 г., 6. LXIL

⁸⁸) АВАК, т. 6 (Берасьце, Кобрын, Камянец), тт. 9 і 10, 1878 і 1879 гг. (Вільня), т. 39, 1915 г. (Магілёў) і інш.; ШОМ, тт. 4-6, 1873—1874 гг. (Полацак), тт. 7-17, 30 і 32, 1876—1888, 1903 і 1906 гг. (Магілёў), тт. 17 і 18, 1888 г. (Крычаў), тт. 18 і 19, 1888 і 1889 гг. (Віцебеск) і інш.

“) Для Віленскага, Троцкага й Полапкага ваяводзтваў — АВАК, тт. 11-13 і 15, 1880—1886 1 1888 гт.

⁹⁰) Для Наваградзкага й Берасьцейскага ваяэодзтваў — Россія, б. 540.

⁹¹) Для Меяскага, Віцебскага й Мсьціслаўскага ваяводзтваў — АІП, § 35.

— князёў Сапегаў у Дзярэчыне,⁹®) графаў Храбтовічаў у Шчорсах⁹³) і Бешанковічах,⁹⁴) князёў Любецкіх у Шчучьше,⁹⁵) графаў Цішкевічаў у Лагойску,⁹⁸) князёў Вішнявецкіх у Брагіне⁹⁷) й Прозараў у Хойніках?⁸)

Асобна мусім назваць Нясьвіскі архіў у замку князёў Радзівілаў.⁹⁹) Хоць тут і была частка дакумантаў прыватных (акты саміх Радзівілаў, Кішкаў і іншых — да 8.400 сем’яў), У сваёй асноўнай частцы ён меў характар дзяржаўнага, дзеля чаго й заснаваны быў у 1551 г. адумысловым ггрывілеем в. кн. Жыгімонта Аўгуста.¹⁰⁰) У архіве захоўваліся арыгіналы (рэдка — копіі) вялікакняжых і каралеўскіх прывілеяў, унівэрсалаў, лістоў і іншых дакумантаў; соймавыя дзёньнікі (31 сойму — 36 тамоў); канцлерская мэтрыка Mi-

92) М. О. Без’ь-Карнмловнч'ь. Нсторпческія св-Ьденія о прмм'Ьчательнейшмхь містахь вь Б-Ьлоруссім, СПЕ, 1855 г., бб. 49, 89 і 144; Нконнйков-ь, т. 1, кнг. 1, бб. 258-259 і т. 1, кнг. 2, бб. 1237-1238.

93) Polski Slownik Biograficzny, там-жа; Сьцяпанаў, там-жа.

94) АШ, § 131.

95) Мконнмковь, т. 1, кнг. 2, б. 1237.

96) Там-жа, б. 1238.

97) Там-жа, б. 1239.

98) Там-жа.

99) Пазьней іншым разам ён. як 1 бібліятэка, быў у палацы Радзівілаў у м. Палонка к. Міра.

100) Volumina legum, выданьне 2-ое, т. 7, СПБ, 1860 г., бб. 399-400.

калая Радзівіла за 1511—18 гг.; царкоўныя акты праваслаўнай, каталіцкай, пратэстанцкай і вуніяцкай цэркваў; вялікі збор лістоў шматлікіх дзяржаўных мужоў (Хадкевічаў, Сапегаў, Астроскіх і г. д.), і інш. У 1867 г., пасьля рабункаў і паленьняў архіву ў 1814— 1836 гг., у ім яшчэ засталося (без далучанага к таму часу збору кн. Вітгэнштэйна) 254.846 дакумантаў, пачынаючы ад XIV ст., спаміж якіх — 1.246 пэргамінньхх.¹⁰!)

Падобна бібліятэкам, якія мелі каталёгі кніг, галоўнейшыя архівы мелі рэестры дакумантаў — усіх ці мінімальна выдатнейшых.¹⁰²)

Пра ахову архіваў былі спэцыяльныя ўрадавыя пастановы й асобны артыкул¹⁰³) у Ста-

¹⁰¹) П. А. Гяльтебрандть, уступны артыкул да АСД, т. 7, 1870 г.; Нконннков’Ь т. 1, кнг. 2, 66. 1239— 1241; Dr. Е. Barwinski. Ardiiwum ks. RadziwiHöw w Nidwiezu — Ardiiwum KonMsyi Historycznej, t. 11, Krakow, 1909—1913, 66. 1-10; АПІ, § 98.

102) y кнігах Літоўсжай Мэтрыкі гэта адзначана Ў іхных загалоўках: «Мэтрыка прпвпльевь, данмн, потверженей м нншкх розчых сгтрав короля его ммлосгм Жмкгймонта Першого от року 1518 до р<жу 1523. Перепнсана, зрэестрована (падюр. нашае — АК) м знову йнтролмкгована за росказаньем ясневелмож'ьного пана его ммлостй, пана Льва Cane­rn, канцлера Велнкого князства Лнтовского... в року тысеча пятьсот девятьдесять осмом'ь» (Кніга Запісаў 10). У Нясьвіскім архіве рэесгры былі блізу на ўсе дакуманты (Гмльтебрандть, там-жа).

юз) Арт. 13, разьдз. IV.

туце 1588 г. У часе войнаў важнейшыя зь іх эвакуяваліся із раёнаў вайсковых дзеяньняў. Таму пра Нясьвіскі архіў, прыкладам, у пастанове сойму 1768 г. сьведчыцца, што ягоныя дакуманты «у працягу стагодзьдзяў захоўвакхцда дбайна й пэўна ... А ў часе былых войнаў ... князі, пакінуўшы свае каштоўнасьці на рабунак ворагу, вывозілі архіў, выдаткоўваючы евае значныя сродкі й перахоўваючы яго ў бясьпечных месцах»¹⁰⁴).

Сьведчаньні пра гібель помнікаў пісьменства

Які-ж лёс спаткаў помнікі беларускага пісьменства X—XVIII ст. ст.?

Шмат іх не дайшло да нас з прычынаў натуральнага ізносу.

Шмат згарэла ў пажарах Вільні (бібліятэка язуіцкай акадэміі й бібліятэкі й архівы япіскапскіх лалацаў — у 1610 г.¹⁰⁵), Віцебску (бібліятэкі й архівы Маркавага манастыра й колькіх блізкіх прыходаў і прыватных асобаў зь Віцебску, што былі на перахаваньні ў манастыры — у 1685 г.¹⁰⁶), бібліятэка дамініканскага касьцёлу із зборам к. 600 кніг

104) Volumina legum, там-жа.

105) АШ, § 14 (Опмсаніе рукапмснаго отд’Ьленія Вйленскай Публмчной бйбліотекм, Вмльна, вьш. 1, 1395 г., б. ХШ).

106) Там-жа, § 25.

друку XV—XVIII ст. ст. — у 1869 г.¹⁰⁷), Менску (358 актавых кніг 1641—1761 гг. Галоўнага трыбуналу — у 1762 г.¹⁰⁸), Наваградку (архіў земскага суда — у 1764 г.¹⁰⁹) і г. д.

Яшчэ болей іх загінула ад пажараў, зруйнаваньняў і рабункаў у войнах, пераважна із Масковіяй.

У 1611 г. згарэла багатая бібліятэка Усьпенскага сабору ў Смаленску, узарванага й падпаленага невядома кім^11п). «Кннгн справ'ь м’Ьскнх'ь Полоцкнх'ь по окрутнолгь сплюндрованью лгЬста Полоцкого (войскам маскоўскім — АК) вь року ... 1633 ... веЬ ... погорелн»¹¹¹).

У 1654 г. загінулі бібліятэкі зруйнаваных і спаленых тым-жа войскам язуіцкіх калегіяў у Віцебску, Воршы й Полацку й 36 касьцёлаў і манастыроў Магілёўшчыны й Віцебшчыны¹¹²), а ў спаленым Мсьціславе — ягоныя найстарэйшыя архівы¹¹³). У наступным

io?) Там-жа, § 102.

108) ÄBAK, т. 13, № 68.

io») АШ, § 36.

no) Там-жа, § 15.

ui) АСД, т. 1, б. IX.

112) Л, Мнтрошенко. Іезупты вь восточной частн Б'Ьлоруссім сь 1579-го по 1772-й г. — Полоцко-Вмтебская етармна, вып. 2, Вмтебск'ь, 1912 г., бб. 60, 102, 103; АШ, § 17.

НЗ) АШ, § 17.

годзе ў палаючай Вільні згарэла шмат кніг Літоўскай Мэтрыкі¹¹⁴). Найбольш пацярпелі ў вайну 1654—67 гг. кнігі, багата й памастацку аздобленыя: із аднаго Супрасьльскага манастьгра ў 1656 г. было забрана, разам зь іншымі кнігамі й дарагімі царкоўнымі рэчамі, тры эвангельлі апракос у вабкладах із каляровых аксамітаў, прыбраных золатам і серабром¹¹⁵). Ведамы магілёўскі палкоўнік. К. Паклонскі ў лісьце да наказнога ўкраінскага гэтмана Ів. Залатарэнкі ўжо ў сакавіку 1655 г. пісаў, што ад Масквы ў 1654—55 гг. «мелі мы такое рабаўніцтва дамоў Божых (г. зн. цэркваў і манастыроў — АК), якога ня бачылі і ад татараў»¹¹⁶). Беларускіх кніжок тады так шмат трапіла ў рукі маскоўскіх жаўнераў, што па заканчэньні вайны цар Аляксей Міхайлавіч вырашыў зьбіраць іх: у 1672 г. ён загадаў Пярэмыскаму¹¹⁷) ваяводзе адбіраць у жыхароў евайго ваяводзтва «польскіе н латннскіе печатн кннг'ь н всяклх-ь тпіеем-ь, ко-

^1U) Другая частка ккіг у 1659 г. па дарозе із Швэцыі затонула ў Балтыцкім моры — Н. Янчук. Нарысы па гісторыі беларускае літаратуры, Менск, 1922 г., б. 61; Бережков, б. 6; А. Булыка. Літоўская Мэтрыка — Полымя, 1968 г., № 2, б. 249.

115) АСД, т. 9, бб. 204—205.

11«) Праф. Л. Акіншэвіч. Крывіцкае казацтва ў XVII ст. — час. «Сакавік», 1948 г., Остэргофэн (Нямеччына), № 1/2, б. 45.

і¹⁷) г. Пярэмышль — зараз-жа на поўдаень ад Масквы.

торые взяты вв польскмх'ь¹¹⁸) город'Ьх’ь во время войны»¹¹⁹).

У 1708 г. загінулі блізу ўсе царкоўныя й прыватныя бібліятэкі й архівы Магілёва й Віцебска, разрабаваных і спаленых на загад Пятра I ягоным войскам¹²⁰).

Нямала помнікаў пісьменства загінула ў вайну 1812 г.: толькі ў Смаленску згарэлі старыя дакуманты архіву Смаленскага магістрату¹²¹) й губэрнскага архіву¹²²), архіў Лідзкага замку (вывезены ў Смаленск войскамі Пятра I у пач. XVIII ст.¹²³), архівы г. Мсьціслава (19 вялікіх пакункаў і 6 скрыняў), эвакуяваныя туды перад прыходам напалеонаўскай арміі¹²⁴).

У канцы 1918 г. была спаленая бібліятэка ў двары Грабніцкіх у Дрысенскім пав., якая

іі8) Так тут названыя беларускія кнігі й гарады; да польскіх гарадоў маскоўскае войска не даходзіла.

119) Н. Оглоблмн-ь. Кь мсторін гоненій на «лятовскія кнмгм» вг. XVII — Бнбліографь, СПБ, 1899 г., № 5.

120) Летапіс Магілёва, 8. IX. 1708 г. (АСД, т. 2, бб. LXI—LXII); Летапіс Віцебска, 28. IX. 1708 г. (Росаія, бб. 454—455); АШ, § 28.

121) АШ, § 49.

122) Там-жа, § 51.

123) Цалеес, бб. 136—138.

121) АШ, § 56 (А. Жмркевмч’ь. Смоленскія архн-

вы вт> 1812 г. — Смоленская стармна, 1909 г., вып.

1, ч. 1, бб. 357—358).

мела болей за 100 беларускіх рукалісных кніг XII—XVI ст. ст.¹²⁵).

I г. д.^12в).

Такія лрьгчыны й акалічнасьці гібелі помнікаў пісьменства ёсьць аднак агульнымі для гісторыі ўсіх народаў. Розьніца можа быць адно ў памерах стратаў. Адрозьненьне-ж — у лёсе тых памнікаў, каторыя не загінулі ад ізносу, у пажарах 1 войнах. У Беларусі іх спаткаў лёс народу, заваяванага й асуджанага на нацыянальнае забойства; за малымі выключэньнямі, яны былі забраныя ад народу, які іх тварыў, і далучаныя да скарбаў заваёўніка ці зьнішчаныя.

Вывазы помнікаў пісьменства із Беларусі

Гаворка тут будзе галоўна пра плянаваныя вывазы, адміністрацыйна прадпісаныя ў акцыях вывазаў розных культурных каштоўнасьцяў із каляніяльнага краю ў мэтраполію.

Пры натодзе заўважым, што некаторыя беларускія кніжкі тралілі лаза межы Беларусі гандлёвай дарогай. Лявон Мамоніч у

125) дш, § 127.

128) АВАК, т. 34, № 178 (Магілёў, 1661 г.); АШ, § 29 (В. Сабкнмн’ь. Охорскій Преображенскій монастырь — Могнлевскія Епархіальныя Ві>домостн, 1889 г„ № 21, бб. 310—311); АШ, § 44 (Слуцак, 1812 г.); АШ, § 64 (Нясьвіж, 1813 г.); R. Ziemkievii. Vasil Ciapinski — Bielaruskaje zyccio, Vilna, 1919 h., N. 5 (m. Krosyn, 1916 h.) 1 інш.

прысьвячэньні Л. Сапегу да выдадзенай ім у 1609 г. кнігі «Трші'Ьснец'ь цвітоносный» сьцьвярджаў, што із друкарні, якую заснаваў ягоны бацька «много кнлгь» «до всех-ь краевь народу л языка словенского вышло», a па бацькавай сьмерці й «оть мене не мало ся на св’Ьт'ь высылало».

Апрача Украіны й славянскага паўдня, яны йшлі ў Масковію¹²⁷). Канкрэтна мы можам назваць выданьні Мамонічаў (Вучыцельнае эвангельле 1595 г.¹²⁸), Служэбнік 1598 г.¹²⁹), Эвангельле апракос 1600 г.¹³⁰), Трыодзь каляровая й Трыодзь посная 1609 г.¹³¹), і інш.); С. Собаля, якія беларускі друкар у 1637 г. сам вазіў у Маскву, дзе яны «в прмказе его царского велнчества былн показываны л за пожалованьем велякнм его царского веллчества велено, за ведомом преосвяхценного патрнарха московского, те кннгя продавать ему явно»¹³²); друкарні Куцейнаўскага мана-

127) Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, z. 5, Wielkie Ksi^stwo Litewskie, Wroclaw—Krakow, 1959, 6. 155.

128) A. C. Зернова. Тшіографмя Мамонмчей в Вмльне — Кнмга, сб. 1, 1959 г., бб. 203—204.

129) Там-жа, бб. 208—209.

1S0) Там-жа, бб. 210—211.

ist) Там-жа, бб. 213—214.

132) Ліст дарагабускага ваяводы Я. ГрымалыКрамяноўскага да вяземскага ваяводы Ю. Буйяосава-Раетоўскага за 7/17. IV. 1639 г. — Русско-белорусскне связн. Сборнмк докумеігго® (1570—1667 гт.)

стыра — 530 экз. Эвангельля цетр 1652 г., якія прывозілі ў Маскву й прадалі «черный non Венедмхт да келарь старец Акакмй»¹³³), і г. д.

Але гэта былі амаль вылучна друкаваныя кнігі, некаторыя выданьні беларускіх друкарняў і як правіла ў царкоўнаславянскай мове (б'агаслужбовыя й інш.). Да таго-ж у Маскве да іх часта ставіліся із падозраньнямі й продаж забаранялі. Калі С. Собаль у 1639 г. ізноў павёз із Магілёва кнігі свайго друку ў Маскву, яго зь Вязьмы завярнулі назад у Беларусь, бо цар «к Москве ево отпуіцать не велел, чтоб в его ученье н в кнмгах смуты не было ... к от нево б, Спмрлдона, какая ересь не об’ьявмласа»¹⁸⁴).

Вывазы твжнікаў пісьменства із Беларусі пачаліся задоўта да заваяваньня яе Расеяй. Пісьмовыя сьведчаньні пачынаюць рэгістравань іх ужо ад XV ст. Помнікі пісьменства ў тых вывазах — вайсковыя трафэі із часова занятых маскоўскім войскам беларускіх земляў пад час войнаў.

«Фундушы з церквя мурованое светое Пречястое . . . на месті гослодарском Вмтебском

под ред. Л. С. Абецедарского м М. Я. Волкова, Ммнск, 1963 г., б. 157.

ізз) Чалабітная аршанскіх манахаў к. 2. IV. 1653 г. — у тым-жа зборніку, б. 278.

134) Царскі ўказ за 22. IV. 1639 т. — Там-жа, б. 160.

еіце за шаслнвого понованья ... короля Александра (г. зн. у вайну 1492 ці 1500—-1503 гг. — АК)... от злод-Ьев, которые з Новгорода московского велнкого тую церков-ь кралп, покрадены суть ... Фундушы головн'Ьйшые м прмвшіен е. кор. млютн, наданые на церквм розные (у Полацку, Мсьціславе, Воршы й цэлай Полацкай эпархіі — АК), оть непріятеля е. к. м. — князя велнкого Московского (Івана Грэзнага — АК), котарій был'ь вь Полоцку (у 1563 г. — АК) — с”ь церквн светое Софен забраны й до Москвы дей завезены суть»¹³⁵).

На загад патрыярха Нікана з кастрьгчніка 1655 г.¹³⁶), у 1656 г. із Куцейнаўскага манастыра, разам з манастырскай друкарняй, былі вывезеныя ў валоданьне патрыярха — Іверскі манастыр к. Ноўгараду — рукалісныя й друкаваныя кнігі¹³⁷). Колькі ўсіх іх было,

135) Сьведчаньні віцяблянаў і палачаяаў у 1620 г. А. п. Сапуновь. Вмтебская старлна, т. 5, ч. 1, Вмтебок’ь, 1888 г., бб. 112—114. Тут мова толькі пра фундушы дзеля таго, што толькі пра іх і распытваўся ў віцяблянаў і палачанаў архіяп. Язафат Кунцэвіч. Разам із фундупіамі, тады маглі быць «покрадены» й «заюраны» й інш. кніпі.

136) Кнлга, сб. 13, 1968 г., б. 100.

187) Архнм. Леоннд’ь. Тнпографія Оршанскаго Кутемнскаго й Нверскаго Валдайскаго монастырей — В’Ьстннк’ь Обіцества древнерусскаго яскусства прн Московском’ь Публмчном'ь музеЬ, 1876 г., № 1—12, б. 95.

мы ня ведаем, але праз 9 год, у 1665 г., там было яшчэ 1206 кніг, выдадзеных у Воршы. Гэта былі «521 кнйга Брашно, b’s тетратах'ь, да 2 Брашна розбнтыхі»¹³⁸); 41 псалтырь, голых'ь ... 290 азбукь, сь вопросы н ст> отвіты; 37 кнмгт, Варлаама н Асафа, вь тетратехт>; 145 кнйгь Діоптр-ь, в-ь переплэтЬ вь досках-ь; 118 кннгь Лексмконов’ь, в"ь доскахть... 25 Молмтв'ь на сон”ь грядуіцій; восмнадцатеры Святцы; Ц Канонов-ь акафмстов'ь»¹³⁹). Частка іх, на загад патрыярха з 30. XI. 1665 г., была адпраўлена ў ягоную рэзыдэнцыю — Уваскрэсенскі Нова-Ерусалімскі манастыр на Істры¹⁴⁹), скуль потым траіпіла ў патрыяршую бібліятэку ў Маскве¹⁴¹). У тую-ж маскоўскую бібліятэку із г. Баркулабава¹⁴²) ў

138) Друк гэтай кнігі быў распачаты ў Воршы, a закоячаны ў 1661 г. у Ьзерскім манастыры.

is⁹) Роспнсь кнйгам-ь, сданнынгь старцемт. Афанасіемь свяіценннку Еэстафію. 1665, Сентября 12 — Акты Нверскаго Святоозерскаго монастыря (1582— 1706 гг.), собранныя о. архммандрмтом’ь Леонядом'ь (РНБ, т. 5, № 204).

14») Архмм. Леонндь. Тнпографія.... б. 95; РНБ, т. 5, № 208 і 211.

141) Опмсь греческнх'ь, латмнскнх’ь, польскмх’ь я славянскйх-ь кнйгь, печатных-ь м рукоішсныхь, взятыхь мз-ь Мверскаго подворья н Воскресенскаго монастыря вь патріаршую рнзнмцу, 1675 г. — Чтенія в"ь Лмператорекомь обіцеств’Ь нсторія п древностей россійсклх’ь прн Московскоімтэ унмверснтетЬ, 1847 г., № 5, разьдз. IV, бб. 1—17.

142) Цяпер — с. Баркулабава к. Быхава.

вайну 1654—67 гг. забраны зборнік із колькімі беларускімі леталісамі, спаміж якіх і Баркулабаўскі. У 1662 г. із Наваградка быў вывезены архіў Галоўнага трыбуналу¹⁴³).

Ужо па вайне, у 1669 г., у Пасолыскі прыказ у Маскву, на загад кіраўніка прыказу А. Ардын-Нашчокіна, із Смаленска былі высланзя кнігі, пгго перад тым былі адабраны «у ксендзов'ь к у езовнтов'ь» і сабраныя «в^гь ггрмказной мзбі», а таксама й бібліятэка «шляхтянкм вдовы Рачннской»¹⁴⁴). У 1672 г., на загад цара, із той-жа «мзбы» былі высланыя кнігі ў Стралецкі прыказ v Маскву¹⁴⁵).

У часе Сямігадовай расейска-прускай вайны із бібліятэкі Кёнігсбэргскага замку быў забраны й у 1760 г. перададзены бібліятэцы Пецярбурскай АН Радзівілаўскі сьпісак Пачатнага летапісу¹⁴®) (пакладзены ў 1671 г. у Кёнігсбэрг на перахаваньне кн. Багуславам Радзівілам, як мы ўжо мелі нагоду гаварыць пра гэта); а ў 1772 г. у бібліятэку Пецярбурскай АН была вывезена із Нясьвіжу і ўся бібліятэка Радзівілаў¹⁴⁷), скуль пазьней частка ейных кніг была перададзена Пецяр-

143) Россія, б. 540.

144) Б'Ьлокуровь, бб. 35—36.

1*5) Там-жа.

146) Полное собраяде русскнх летошгсей, т. 1, Предмсловме, б. VI; і інш.

1*7) ЭС, т. 3, б. 790; Россія, бб. 432^-433.

бурскай духоўнай акадэміі й Маскоўскаму ўнівэрсытэту¹⁴⁸).

Шэраг помнікаў старога беларускага пісьменства засталося ў гарадох Заходняй Украіны — у Львове, Галічы, Бельзе, Пярэмышлі — куды ў часе войнаў яны вывозіліся на перахаваньне¹⁴⁹).

Сыстэматычныя й масавыя вывазы іх пачаліся ад часу далучэньня Беларусі да Расеі ў кан. XVIII— пач. XIX ст. ст. Ішлі яны адначасна колькімі даротамі: адборам помнікаў із розных бібліятэк і архіваў у ггрыватныя ці дзяржаўныя зборы, канфіскацыяй і вывазам цэлых выдатнейшых архіваў і бібліятэк. Для большае зручнасьці прасочым кожную із гэтых дарог упаасобку.

Пачнем із адбораў помнікаў. У 1772—80-ых гг. расейскі гэнэрал-губэрнатар у Магілёве граф 3. Чарнышоў укамплектаваў із розных бібліятэк усходняй Беларусі ў палацы падараванага яму Кацярынай II Чачэрску ўласную бібліятэку¹⁵⁰), пазьней¹⁵¹) вывезеную ў Раюею. Каля 1790 г. польскі калекцыянэр граф Я. Асалінскі аб’ехаў Беларусь і «сабраў мноства рукапісаў і кніг з манастырскіх і

148) Лконнмков’ь, т. 1, кнг. 2, бб. 1240—1241.

149) дзр, _т. 1_; б. ц і _т. ₅₎ 1853 г., б. VI; АШ, § 250.

150) Яна згадваецца С. Фартынскш і іншымі дасьледчыкамі гісторыі экслібрысаў — гл. Тычына, тамжа.

і5і) Дакладныя акалічнасьці вывазу яе нам не ўдалося выясніць.

царкоўных бібліятэк»¹⁵²), якія зь іншьгмі матар’яламі ягонага збору ляглі ў васнову закладзенага ў 1827 г. у Львове Нацыянальнага інстытуту й бібліятэкі імя Асалінскіх.

У 1793—94 гг., на загад Кацярыны II, «для собственнаго употребленія по упражненію ея вь нсторнческнх'ь сочмненіях’ь», із беларускіх і ўкраінскіх манастырскіх, царкоўных і прыватных бібліятэк у Пецярбург забіраліся летапісы, радаслоўныя найбольш славутых шляхоцкіх родаў і іншыя «кь тому относяіціеся сведенія», якія ўвайшлі ў гістарычную калекцьпо Эрмітажнага збору, перададзенага ў 1852 г. Пецярбурскай Публічнай бібліятэцы.¹⁵³) Як шмат іх было забрана — невядома, бо «все ранее суіцествовавшле опнсн (гэтай калекцыі — ÄK) бесследно нсчезлм»¹⁵⁴), а «нз коллекцмл ... ушлн, в некоторых случаях, чтобы погнбнуть, многле цен-

152) АШ, § 253в.

153) П. А. Гмльтебраіндть. Розыскь западно-руссккх’ь niTortMceft для ммператрнцы Екатермны 2 — Древня н Новая Россія, СПБ, 1880 г., т. 16, № 4, бб. 824—825; АШ, § 40; Нстормческая коллекцмя Эрммтажного собранмя рукопмсей. Памятннкн XI— XVII вв. Опмсанме. Сост. Д. Н. Альшмц, Москва, 1968 г„ бб. 9—10 і 18.

154) Лстормческая коллекцяя ..., б. 18 (Альшыц адшукаў адну із іх, але ўложаную ўжо па сьмерці Кацярыны й па зьнікненьні многіх летапісаў — Таім-жа, б. 19).

ньте памятннкм старнны¹⁵⁵) ... Нзвестно, что у Екатернны II... оказалось около 150 летопмсцев. Осталось же мх в собраннм менее 50».^15в)

У І-ай чвэрці XIX ст. помнікі старога пісьменства, якія ў 1828 г. далі пачатак Румянцаўскаму музэю ў Пецярбургу,¹⁵⁷ зьбіраў расейскі канцлер М. Румянцаў (уласьнік Гомеля, падараванага ягонаму бацьку Кацярынай II). У калекцыях М. Румянцава, сярод іншых, былі кнігі, рукалісы й дакуманты, сабраныя ў Гомелі, Смаленску¹⁵⁸ й іншых месцах Беларусі.¹⁵⁹ 3 дазволу расейскіх уладаў дырэктар Варшаўскай Публічнай бібліятэкі польскі філёляг С. Ліндэ ў 1818 г. вывез у Варшаву із зачыненых у Беларусі манастыроў 50.000 кніг.¹⁸⁰

Пецярбурская Архэаграфічная камісія «немедленно по учрежденін свовм'ь (у 1834 г. — АК) распоряднлась о передачі ей стармн-

155) Там-жа, б. 8.

156) Там-жа, б. 11.

157) у 1861—62 гг. музэй быў перавезены ў Маскву.

158) АШ, § 68 (Н. Бокачев'Ь. Опмсь русскмх'ь бнбліотек’ь, СПБ, 1890 г., б. 44; Н. Мурзакевнч’ь. Нсторія гор. Смоленска, 1903 г., б. 16).

159) н. Н. Улаіцмк. Очеркм по археографмн н ясточнмковеденмю мсторян Белоруссмм феодального пермода, AH СССР, Москва, 1973 г., бб. 26 і 27.

івО) дш, § 253е.

ныхг> бумагь пз"ь западно-руссклх'ь бйбліотекь н архігвов'ь н усігЬла прмобрестл (із эпархіяльных архіваў Полацка, Магілёва й Менска; бібліятэк Магілёўскай духоўнай сэмінарыі й Віленскай капітулы; архіваў Галоўнага трыбуналу ў Вільні, Беластоцкага акруговага кіраўніцтва, Віцебскай губэрнскай казённай палаты, паветавых судоў у Мсьціславе, Мгліне, Ваўкавыску, Слоніме. магістратаў у Берасьці, Бельску, Воршы, Вяліжы, Горадні, Лідзе, Магілёве й г. д.^ш) ОГрОМНЫЯ КОЛЛеКЦІН aKTOBB».⁴®²

Еывазы цэлых архіваў пачаліся ад канфіскацыі Літоўскай Мэтрыкі. У 1795 г., на «предплсаніе» Сэнату з 21. XI. 1794 г., у Сэнацкі архіў у Пецярбург быў перавезены Галоўны архіў Вялікага княства Літоўскага із Літоўскай Мэтрыкай, дзе пазьней дакуманты ягоныя былі падзеленыя паміж Маскоўскім архівам Міністэрства юстыцыі, Маекоўскім Галоўным архівам міністэрства замежных спраў, Пецярбурскай Публічнай бібліятэкай, Румянцаўскім музэем¹⁶® і іншымі міністэрствамі й установамі.¹⁶⁴) У 1799 г. Прусія,

161) АЗР, т. 1, бб. I—II і т. 4, 1851 г„ б. V.

162) Там-жа, т. 1, б. I.

163) Н. Янчук, бб. 61—62; Памятная кнмта Сінатскаго архнва, СПБ, 1913 г., б. 23; ЭС, т. 19, б. 200; АШ, § 41.

16«) Праф. М. Доўнар-Залольскі. Старыя беларускія аіргхівы за межамі БССР — IKK ПЗБАА, Рэфэраты, бб. 31—52 і Рэзалюцыі, бб. 5—6.

якюй, паводля ўмовы із Расеяй і Аўстрыяй, у 1795 г. была аддадзеная паўночна-заходняя Горадзеншчына із Беластокам, атрымала 1.200 беларускіх актавых кніг і к. 1.500 паасобных дакумантаў і зьвязкаў, спаміж якіх было болей за 900 дакумантаў, што нат ня тычыліся тэрыторыі, далучанай да яе.¹⁶⁵ Пасьля Тыльзіцкае ўмовы 1807 г., калі аддадзена Прусіі частка Горадзеншчыны была далучаная да Расеі, акты гэтыя із Прусіі былі вернутыя ў . . . Каронны архіў у ВаршаВу .166

Архіў зачыненага ў 1832 г. Віленскага ўнівэрсытэту (был. язуіцкай акадэміі), разам з архівамі Ігнатоўскай, Сьніпіскай і Горадзенскай калегіяў, у 1832 г. із Вільні былі вывезеныя ў Міністэрства народнае асьветы ў Пецярбург.¹⁶⁷ У 1837 г. Горадзенскі губэрнатар із двара Сапегаў у Дзярэчыне, сканфіскаванага за ўдзел князя ў паўстаньні 1831 г., частку архіва пераслаў Пецярбурскай Архэаграфічнай камісіі, а другую чаетку — Пецярбурскай Публічнай бібліятэцы.¹®⁸) (У архіве Сапегаў, аіпрача іншых матар’ялаў, у 1819 г. былі 232 тамы дакумантаў 1227—1760 гг.¹⁶⁹)

165) Памятная кнкга..., б. 24; ЭС, т. 19, б. 199.

166) Нконнмков’ь, т. 1, кнг. 1, бб. 464—465.

167) Там-жа, т. 1, кнг. 2, б. 953.

168) Там-жа, т. 1, кнг. 1, бб. 258—259; т. 1, кнг. 2, бб. 1237—1238; АШ, § 77.

169) Там-жа.

У 1845 г. у Пецярбурскі Сынадальны архіў быў дастаўлены архіў беларускіх вуніяцкіх мітрапалітаў¹⁷⁰) із дакумантамі ад 1470 г.

Вывазы цэлых бібліятэк запачаткавала бібліятэка Магілёўскага архіяпіскагіа Варлаама (Шышацкага), у 1813 г. арыштаванага й саеланага, на загад цара Аляксандра I, за пераход ягоны ў 1812 г. на бок адноўленага Вялікага княства Літоўскага й Напалеона. Бібліятэка архіяпіскапа (у 1823 г.) была забраная ў Пецярбурскую духоўную акадамію.¹⁷¹)

Бібліятэка зачыненай у 1820 г. Полацкай язуіцкай акадэміі ў 1830 г. была падзеленая паміж Пецярбурскай Публічнай бібліятэкай («всЬ р'Ьдкія н раскошныя мзданія»¹⁷²) — 177 тт. кніг і 106 рукапісаў¹⁷⁸), Пецярбурскім (6.260 тт.) і Маскоўскім (454 тт.) унівэрсытэтамі,¹⁷⁴) бібліятэкай Галоўнае ўправы духоўных спраў «мностранных'ь нспов’Ьданій» у Пецярбургу (3.056 тт.),¹⁷⁵) Полацкім кадэцкім

170) Там-жа, т. 1, кнг. 1, б. 467.

ui) Там-жа, б. 732. Паводля іншае крыніцы (Сборнйк-ь Ммператорскаго руескаго нстормческаго обідества, т. 139, СПБ, 1912 г., б. ХХХУІП), частка «богатой бмбліотекм Варлаама» ў 1823 г. была перададзена Чаршгаўакай духоўнай сэмінарыі.

172) ЭС, т. 3, б. 792.

173) ймператорсжая Публнчная бмбліотека за сто л-Ь’гь, СПБ, 1914 г., б. 107.

174) В. П. Вмкв’Нтьев'ь. Полоцкій кадетскій корпусь, Полоцюь, 1910 г., бб. 44—45.

175) Там-жа, б. 45.

корпусам (2.080 кніг),^17в) эвакуяваным у 1-ую сусьветнуюі вайну із бібліятэкай у г. Сімбірск,¹⁷⁷) і г. д.¹⁷⁸) Бібліятэка зачыненага Віленскага ўнівэрсытэту (был. язуіцкай акадэміі, к таму часу мела 51.837 тт.) у 1835 г. была падзеленая паміж Пецярбурскай Архэаграфічнай камісіяй (рукапісы гістарычнага зьместу¹⁷⁹), Пецярбурскай Публічнай бібліятэкай (усе іншыя рукапісы¹⁸⁰), Харкаўскім (4.374 кнігі¹⁸¹) і Кіеўскім (7.819 кніг¹⁸²) унівэрсытэтамі, і г. д.¹⁸³)

Сканфіскаваная (разам із архівам) Дзярэчынская бібліятэка Сапегаў у 1837 г. была перасланая Пецярбурскай Публічнай бібліятэцы.¹⁸⁴) Еібліятэка Віленскай рымакаталіцкай акадэміі, кнігі якой (30.000 тт. у 1835 г.) паходзілі із бібліятэк былых язуіцкай акадэміі й Галоўнай каталіцкай сэмінарыі ў Вільні, у 1842 г. была перавезеная, як і сама акадэмія, у Пецярбург;¹⁸³) прычым, 862 тт. зь яе адразу былі перададзеныя Кіеўскаму

176) Там-жа, бб. 44—46.

177) АІП, § 70.

178) Вмкентьев’ь, бб. 44—46.

179) АІП, § 72.

180) ЭС, т. 3, бб. 790 і 806.

ist) Мконнмков'Ь, т. 1, кнг. 2, б. 953.

182) Там-жа.

183) АПІ, § 72.

184) Там-жа, § 77.

185) АШ, §§ 72 і 82; Йконнмковь, т. 1, кнг. 2, б. 953.

ўнівэрсытэту¹⁸⁶), а рэіігга ў 1927—28 гг. — Бібліятэцы AH СССР у Ленінградзе.¹⁸⁷) Бібліятэка был. Полацкай вуніяцкай сэмінарыі (мела болей за 10.000 тт., спаміж якіх і старадрукі) у 1900 г., на загад Пецярбурскага Сыноду, вывезена із Віцебска ў Кіеўскую духоўную акадэмію.¹⁸⁸)

У 1915 г. із Шчорсаў у Кіеў (у бібліятэку ўнівэрсытэту) былі эвакуяваныя бібліятэка й архіў графаў Храбтовічаў.¹⁸⁹

Шмат помнікаў старога лісьменства, якія ў XIX— пач. XX ст.ст. былі сабраныя ў Беларусі ў прыватныя й дзяржаўныя зборы, з часам трапілі ў бібліятэкі й архівы Расеі й Польшчы. Збор праф. Віленскага ўнівэрсытэту М. Баброўскага, ведамага зьбіральніка беларускіх і іншых славянскіх рукалісных і старадрукаваных кніг, у <сяр. XIX ст. часткава дастаўся ў бібліятэку графаў Замойскіх у Варшаву, а часткава — у бібліятэку АН у Пецярбург¹⁹⁰); зборы юрыдычных актаў I. Грыгаровіча,¹⁹¹) П. Якубовіча,¹⁹²) А. Стара-

18«) Пконнккав-ь, т. 1, кнг. 2, б. 944.

187) Кнлга, сб. 10, б. 278.

188) АШ, §110.

189) ІБК ПЗБАА, Пратакол, б. 25.

190) п. О. Бобровскій. М. К. Бобровскій — Руская старйна, т. 62, 1889 г., бб. 618—621; Лстормческмй очерк н обзор фондов Рукопнсного отдела Бмблаотекм Академнм наук, Мсхжва—Ленннград, вьш. 2, 1958 г., бб. 100—101.

191) Лконнлков'Ь, т. 1, кнг. 1, бб. 259 і 519.

жэнкі,¹⁹³) Хадаровіча¹⁹⁴) — у Пецярбурскую Архэаграфічную камісію.

Збор кальвінскага пастара ў Слуцку Юльляна Бэргэля па сьмерці ягонай (+ 1885 г.) быў прададзены антыквару Ігелю ў Кракаў, скуль пасьля пералрадажу частка яго трапіла ў бібліятэку Асалінскіх у Львове. «У гэтым выдатным зборы рэдкіх кніг... быў камплект старадаўных Любчанскіх, Ракаўскіх .. . Слуцкіх, Нясьвіскіх, Менскіх ... Берасьцейскіх, Еўеўскіх ... Заблудаўскіх, Супрасьльскіх . .. Віленскіх і іншых друкаў. Да таго-ж — разнастайны збор многіх цікавых старых рукапісаў» (Biblioteka Warszawska, 1885, t. 3). Із 1.500 кніг збору 40 ня былі ведамыя бібліяграфіі.¹⁹⁵) Збор менскага архэоляга Г. Татура¹⁹⁶) па ягонай сьмерці ў 1907 г. быў распрададзены прыватным асобам,¹⁹⁷) невядомым для навукі.

192) Там-жа, т. 1, кнг. 2, бб. 1337—1338.

193) Там-жа, т. 1, кнг. 1, б. 266.

194) Там-жа, б. 267.

195) Мальдзіс. Сьляды продкаў..., бб. 12—13 (А. Jelski. Wiadomosc о bibliotece Juljana Bergela, pasterza w Slucku, пасьля 1883 r.).

196) Г. Татур усё сваё жыцьцё зьбіраў з цэлае Беларусі розныя помнікі беларускай старажытнасьці, а ў тым і пісьменства. Збор ягоны ў 1907 г. быў ацэнены на 200.000 рублёў.

197) АІП, § 200; Л. Аляксеяў. Вяртаючы народу мінулыя стагодзьдзі... — Полымя, 1969 г., № 12, бб. 194—195.

Бібліятэцы AH у Пецярбургу ў 1908 г. быў перададзены збор рукапісаў, актаў і старых кніжок, якія некалі вывез із Жыровіцкага й іншых манастыроў Беларусі яп. Павел (Дабрахотаў), былы выкладчык вуніяцкай (1837— 39 гг.), а потым праваслаўнай (1839—45 гг.) духоўнай сэмінарыі ў Жыровічах. Найбольшая каштоўнасьць гэтага збору — к. 3.000 дакумантаў (зь іх па-над 30 пэргамінных), сшытых у болей за 50 кніг; усе з гісторыі царквы Тураўшчыны й Піншчыны XVI— XVIII ст.ст. (пераважна — цэлыя архівы выдатнейшых манастыроў).¹⁹⁸)

У 1915 г. углыб Расеі быў вывезены рукапісны збор Віленскай Публічнай бібліятэкі, пасьля чаго неўзабаве і ў СССР і замежамі зьявіліся паведамленьні аб нібыта ягонай гібелі.¹⁹⁹) У гэты самы вялікі ў Беларусі збор рукапісных і старадрукаваных кніг у XIX ст. было сабрана із Турава, Полацка, Воршы, Вільні, Супрасьля (к. 100 рукапісных кніг²⁰⁰) і шэраг старадрукаў, у 1877 г.), Наваградка, Магілёва, Слуцка, Віцебска, Жыровічаў, Ня-

198) Е. ф. Карскій. Б’Ьлорусы, т. 2, вып. 3, Варшава, 1912 г., б. 300; Жуковмч'ь, б. 244; Лстормческмй очерк н обзор фо«дов..., бб. 112—114.

199) е. Ф. Карскпй. Славянская ютрнлловская палеографмя, Ленянград, 1928 г., б. 16; R. Eisler. Die messionische Unabhändigkeits, Heidelberg, v. I, 1929, 6. 23.

2®0) Добрянскій, 6. XVII.

сьвіжу, Пінска, с. Дзявяткавічаў Слонімскага пав. і іншых гарадоў і сёлаў Беларусі некалькі сот кніг XI—XVIII ст.ст. у царкоўнаславянскай і беларускай мовах, шмат старадрукаў у лацінскай мове, а таксама багатая калекцыя дакумантаў XII—XVIII ст.ст. (Із ужо згадванага намі архіву князёў Сапегаў у Дзярэчыне сюды ў 1858 г. была перавезена рэшта — «каля 200 пудоў» — юрыдычных актаў, якія па канфіскацыі іх перахоўваліся ў Горадзенскай Палаце дзяржаўных маёмасьцяў²⁰¹).

Тады-ж у Расею былі вывезеныя Віленскі й Віцебскі Цэнтральныя архівы старажытных актаў.²⁰²) Абодва яны былі створаныя для перахоўваньня дакумантаў ад найдаўнейшых часоў да 1799 г. уключна: у Віленскім (засн. у 1852 г.²⁰³) — з губэрняў Ві-

201) м. О. Кояловнч-ь. Западно-русскія археографнческія мздамія — Журнал-ь Ммнмстерства народнаго просвііцвнія, СПБ, 1872 г., № 2, б. 248.

202) АІП, § 114 (В. Смолка. Пагібель старасызетчыны — Часопісь Міністэрства Беларускіх Спраў, Коўна, 1919 г„ № 1); LE, т. 1, б. 247. (У Вільні былі пакінутыя актавыя кнігі толькі з XVIII сг.).

203) у васнову яго быў пакладзены архіў Галоўнага трыбуналу віленскай кадэнцыі, куды ў 1837 г. быў перададзены архіў Скарбоеага трыбуналу, зь Менску перавезены архіў Галоўнага трыбуналу менскай кадэнцыі, а ў 1840 г. — Троцкі архіў (R. Mienicki. Archiwum akt dawnych w Wilnie, Warszawa, 1923, бб. 1, 2, 19, 20).

ленскай, Горадзенскай, Ковенскай і Менскай (г. зн. із былых Віленскага, Троцкага, Берасьцейскага й Менскага ваяводзтваў), а ў Віцебскім (засн. у 1862 г.²⁰⁴) — з губэрняў Віцебскай і Магілёўскай (былых Віцебскага, Полацкага, Мсьціслаўскага ваяводзтваў і Інфлянтаў, далучаных да Вялікага княства Лі~ тоўскага ў 1561 г.). Да 1863 г. у першы зь іх было зьвезена із 140 розных архіваў 18.248 актавых кніг ці зьвязак, некаторыя зь якіх мелі болей за 1.000 аркушаў дакумантаў.²⁰⁵) Другі, які пазьней, у 1903 г., быў перавезены ў Вільню й далучаны да Віленскага, у кан. XIX ст. меў 1.896 кніг.^2М;)

Наагул, -паводля заявы намесьніка загадчыка Цэнтраархіву БССР, «уее цікавейшыя архівы зь Беларусі былі забраныя ў цэнтар

2М) Пачатак яму далі 1002 справы, перададзеныя із Архіва Віцебсхага, Магілёўскага й Смаленскага гзнэрал-губэрнатарства, ліквідаванага ў 1855 г. (Улаіцмк. Очеркм по археотрафмн.. .. б. 173).

2®5) М. Улашчык. Віленская археаграфічная каміоія — Полымя, 1971 г., № 5, б. 248. Пра багацьці •актавага матар’ялу ў Віленскім Цэнтральным архіве могуць даць некаторае ўяўленьне падлікі Улашчыка, паводля якіх адзін із архіваіраў гэтага архіву, I. Спрогіс, за 50 год свае працы ў архіве (1865— 1915 гг.) перагледзеў і перачытаў к. 1.800.000 аркушаў дакумантаў (Улаіцмк. Очеркн по археографмл..., б. 103). I гэта толькі якаясь іхная частка.

20«) R. Mienicki. Archiwum akt dawnych w Witebsku, Warszawa, 1939, 66. 23—24.

Pacei... Каля 70 фондаў, якія склаліся на Беларусі, былі вывезеныя».²⁰⁷)

Уцалелая ад рабункаў вайны й рэвалюцыі частка рукапісаў, друкаў і дакумантаў музэю А Ельскага, заснаванага ім у 1864 г. у сваім двары Замосьце к. Смалявічаў²⁰⁸) (у музэі, сярод іншых экспанатаў, быў збор кніг к. 7.000 із рэдкімі беларускімі выданьнямі й к. 20.000 рукапісаў²⁰⁹), у 1919 г. вывезена ў Варшаву (у Нацыянальную бібліятэку й Галоўны архіў старажытных актаў²¹⁰) і Кракаў (у бібліятэку Ягайлаўскага ўнівэрсытэ-

I г. д.²¹²).

²⁰⁷) М. Мялешка. Архіўная справа ў БССР да сучаснага моманту — ІБК ПЗБАА, Рэфэраты, б. 61.

208) Ліст Ф. Багушэвіча да Я. Карловіча за 2/14. XII. 1891 г. — Ф. Багушэвіч. Творы, Мінск, 1967 г., б. 187; М. Гарэцкі. Гісторыя беларускае літэратуры, Вільня, 1921 г., б. 101; А Мальдзіс. Творчае пабрацімства, Міяск, 1966 г., б. 150.

209) Полымя, 1971 г., № 3, б. 245.

210) Час. «Крывіч», Коўна, 1925 г., № 10/2, б. 108; Encyklopedja powszechna Ultima Tule, t. 5 Warszawa, 1933, 6. 176; A. Мальдзіс. Пошукі, пошукі... — ЛІМ за 12. VII. 1963 г.; яго-ж: Падарожжа ў XIX стагодзьдзе, Мінск, 1969 г., бб. 162—167.

211) Мальдзіс. Тры месяцы..., бб. 222 і 228.

212) е. Ф. Карскій, Бклорусы, т. 3, вып. 2, Петроград-ь, 1921 г., бб. 239—240; АШ, §§ 78, 80, 92, 219, 224 і 254; А. Ясенеў. Навуковае значэньне Віцебскага аікрутовага аддзелу Цэнтральнага архіву БССР — ІБК ПЗБАА, Рэфэраты, б. 69 1 наст.; Нконнмкоів’ь, т. 1, кнг. 1, б. 259.

Разам із помнікамі гісторыі й мастацтва, із Беларусі вывозіліся помнікі эпіграфічнага пісыненства. У 1879 г. із с. Балоткі к. Дзісны ў Маскву, у архэалягічны (а пазьней — гістарычны) музэй — камень із налісам XII ст. (г. зв. «Сулмборь хрьсть»).²¹³) У 1914 г. із Полацка ў Багазьяўленскі Абрагамаў манастыр у Растоў (а стуль — у Яраслаўскі музэй) — крыж сьв. Параскевы.²¹¹) У 1915 г. із розных месц — старыя царкоўныя званы із налісамі).²¹⁵) I шмат іншага.

Нішчэньне помнікаў пісьменства

Поруч вывазаў, ішло ніпічэньне, ад якога найбольш пацярпела пісьменства ў нацыянальнай беларускай мове — дакуманты беларускай гісторыі й кнігі вуніяцкай (дакладней — былой праваслаўнай і вуніяцкай) літаратуры XVII—XVIII ст.ст.

Шмат іх было спалена ў вагні²¹⁶. У 1814—36 гг. Нясьвіскім замкам і маёмасьцю Радзівілаў

213) Алексеев. Полоцкая земля, б. 231.

214) Ч. С. Крыж-рэліквіяр сьвятой Параскевы Псхлацкай — час. «Божым Шляхам>, Лёядан, 1973 г., № 3/137, бб. 3—5.

215) Крыеіч, 1925 г., Xs 9/1, б. 111.

216) Гз раньніх выпадкаў тут трэба назваць публічнае паленьне кніг Ф. Скарыны ў Маскве ў часэ паміж 1525 і 1533 гг. Кнігі тыя, спаленыя на загад в. кн. Маскоўскага Васіля III, вазіў у Маскву на паказ і продаж сам Ф. Скарына (С. Врага. Доктар

Скарына ў Масгсве, Ню-Лрк — Мюнхэн, 1963 г.).

кіравала царская апякунчая камісія. «Czasy tego zarzqdu byly dla archjwum prawdziwa kl^ska ... W spustoszonym zajnku palono w piecach papierami archiwakiymi, w koncu zas przewieziono caly archiwum do Wilna ...Iw owym to czasie ponioslo archiwum dmkliwe straty; wiele zniszczalo, wiele rozeszlo si? po swiecie»²¹⁷. Калі ў 1836 г. архіў быў вернуты ў Нясьвіж, зь яго ўжо пасьпела «вялікая частка найцікавейшых дакумантаў зьнікнуць ... а рэшта была ў поўным бязладзьдзі», — скардзіўся кн. Вільгэльм Радзівіл горадзенскаму губэрнатару²¹⁸.

У 1832 г., на загад із Пецярбургу, пачалася акцыя адбіраньня старых вуніяцкіх служэбнікаў і іншых кніжок і замены іх на расейскія праваслаўныя кнігі. Із цэркваў і манастьгроў цэлае Беларусі ў Полацкую духоўную кансісторыю звозіліся для паленьня выданьні беларускіх вуніяцкіх друкарняў²¹⁹. У дадатках да тых кніг у беларускай мове друкавалі-

817) Dr. Е. Barwinski, б. 4. Цэлыя томы збораў тады трапілі ў бібліятэку графаў Рачынскіх у Пазнань. князёў Чартарыйскіх у Пулавы й Кракаў і ў іншыя бібліятэкі й архівы.

218) Dr. Е. Barwinski, там-жа.

²¹⁹) АІП, § 212 (Г. ПІавельскій. Посл’Ьднее возсоеданеніе сь православной церковью уніатов-ь БЕлорусской естархій, СПБ, 1910 г., б. 198); Власт. Паленьне кніг на Велаірусі — Крывіч, 1924 г., № 1, бб. 59-62 N. (М. Мялешка). Нашы стдражытнасыц — ча>с. «Вольны сьцяг», Менск, 1921 г., № 6.

ся арыгінальныя навукова-тэалягічныя й мастацкія, галоўна вершаваныя, творы беларускай літаратуры: усе яны, за рэдкімі выключэньнямі, беззваротна загінулі ў вагні, разам із багаслужбовымі кнігамі. Вуніяцкія сьвятары спрабавалі ратаваць іх: ведамы выпадак, калі 2. IV. 1834 г. у Наваградку на рукі яп. Язэпа (Сямашкі) 56 сьвятароў злажылі пратэст, але, на загад цара, усе былі пакараныя за гэта годам манастырскай турмы²²⁰.

Аб тым, як «уніатскія кнйгн . .. преднам'Ьренно уннчтожалнсь»²²¹, яшчэ лепей сьведчаць паленьні іх у Жыровічах. Туды ўжо па ліквідацыі ў 1839 г. вуніяцкае царквы яны звозіліся із павуніяцкіх (вуніяцкіх і былых праваслаўных) царкоўных і манастырскіх бібліятэк і, на загад праваслаўнага мітр. Язэпа (Сямашкі), у 1841—44 гг. спальваліся ў манастырскіх печках²²². Дзеля таго, што такі спосаб нішчэньня кніг быў марудным, і частка кніг раскрадалася, у 1844 г. мітрапаліт загадаў вынесьці кнігі на манастырскі пляц і спаліць іх на вогнішчы адразу²²³. У 1853—55 і

²²°) а. Леў Гарошка. Пад знакам «рускае і польскае веры» — Божым Шляхам, 1954 г., № 63, б. 10.

221) Е. Ф. Карскій. Б'Ьлорусы, т. 3, вып. 2, б. 145.

222) Іосмф-ь С-Ьмашко, Мйтраполягь Лмтовскій. Запяскм, т. 2, СПБ, 1883 г. ,6. 528; АІП, §§ 81, 83 і 85.

223) a. Н. Мнловядов-ь. Судьба русской кннгя в'ь С’Ьверо-Загпаднам’ь кра-Ь... — Хрястіанское Чтеніе, 1903 г., т. 216, ч. 1, бб. 496—497; АШ, § 81.

1857 гг. паленьне іх зноў працягвалася²²⁴. Колькі тут было спалена — невядома: афіцыйна называецца лічба к. 2.000 кніг²²⁵, аднак сам мітрапаліт зазначае, што спалена іх было болей, чымся афіцыйна паказана²²®.

У 1860—70-ых гг. рабіліся новыя чысткі царкоўных і манастырскіх бібліятэк²²⁷. У гэтым часе канчальна было зьнішчана ўсё тое, што яшчэ ўцалела ад кніжных скарбаў старажытнага Турава. У 1865 г. выпадкам былі выратаваныя ад агню недапаленыя 10 аркушаў Тураўскага эвангельля XI ст., якія былі знойдзеныя ў скрыні з вугалем²²⁸. Архэограф В. Лялін прыводзіць факт, як ігумен аднаго із манастыроў Віцебскай эпархіі два тыдні ацяпляў сваю кельлю «старымн бумагамм», пасьля чаго «сь облегченной сов’Ьстью» паведаміў свайму япіскапу, што «во вв’Ьренном-ь (яму) монастыр'Ь ннкакнх'ь древннх’ь актов"ь HiTb»²²⁹.

224) I. С-Ьмашко, т. 2, б. 617 і т. 3, СПБ, 1883 г., б. 1189; АШ, §§ 88—90 і 92.

225) г. Кнпріановмчь. Жнзнь Іосмфа Сіімашкй, мйтрополмта Лмтовскаго м Внленскаго, Вяльна, 1897 г., бб. 321—322.

226) і. СЬмашко, т. 2, б. 617.

227) дш, §§ 103, 192 і інш.

228) Там-жа, § 193.

229) В. А. Лялннь. Вмтебскій Центральный Архмвь — Сборннк-ь Археологмческаго лнстлтута, СПВ, 1880 г., кнг. 3, б. 63.

Каля 1898 г. Смаленскі яп. Пятро (Другаў) сьведама спаліў Царкоўна-архэалягічны музэй у Смаленску, у якім былі старадрукі, рукапісы й дакуманты²³⁰.

Іншыя помнікі былі прададзеныя на макулатуру. Беларускі філёзаф і гісторык, манах М. Брадовіч, меў у Кобрыне «вялікую бібліятэку й багаты навуковы архіў». Па сьмерці вучонага ў 1879 г. бібліятэку ягоную распрадалі, а «яе рэшткі і ўвесь архіў былі здадзены на макулатуру» — «прададзены на пуды», разам із рукапісамі ягоных неапублікаваных «шматлікіх прац» («Гісторыя Полацкага княства» і г д.)²⁸¹. У 1881—83 гг. урадоўцы Віцебскага губэрнскага кіраўніцтва прадалі із Віцебскіх архіваў у Рыгу к. 3.000 пудоў беларускіх актаў XVI—XVIII ст.ст. па 1 рублю 18 капеяк за пуд, а за выручаныя грошы былі ўзнагароджаныя чатыры ўрадоўцы гэтага кіраўніцтва²³².

У сяр. XIX ст. былі выпадкі нішчэньня ў архівах арыгінальных дакумантаў і замены іх падробкамі²³³.

230) АШ, § 184 (A. В. Жмркевнч'ь. Еше одмігь археологкческій покойнмк’ь — Нстормческій Вістнмк'ь, 1907 г., № 6).

23і л. Аляксеяў. Вяртаючы народу мінулыя стагодзьдзі..., б. 194.

232) АШ, § 106 (Какь у нась охраняють мстормческія документы — Нстормческій В-Ьстняк'ь, 1885 г., т. XIX, бб. 461—462).

233) a. М. CaaoHOBb, прадмова да НЮМ, т. 1, бб.

Шмат кніжок і дакумантаў загінула ад няўважлівага іх перахоўваньня. Калі із Віцебшчыны й Магілёўшчыны пачалі звозіць у Віцебскі Цэнтральны архіў старадаўныя актавыя кнігі, спасярод іх былі «кнігі (з Полацкіх) да аднэй трэцяй часьці абгарэлыя ... На іншых кнігах відаць, што яны моклі, а ў большасьці — пашкоджаныя ад перахову ў мокрых будынках і ад перавозаў ... Многія без пачатку, без канца» .. ²³⁴ Тое-ж самае — у Смаленску, у 1909—1910 гг.²³⁵; у Аршанскім Куцейнаўскім манастыры, дзе яшчэ ў 1921 г. у вільгаці гнілі старадрукі Куцейнаўскай друкарні XVII ст.²³⁶. Мажліва нават з мэтаю зьнішчэньня, кнігі Віленскага гарадзкога суда невядома кім былі выдзертыя з вокладак, перамяшаныя паміж сабою й выкінутыя кучаю ў склеп. Іх было там так шмат, што, калі яны былі выпадкова знойдзеныя, іх злажылі ў 145 клункаў па 600—700 аркушаў у кожны²³⁷.

«Віленскі архэограф А. Жыркевіч, які ў свой час аддаў шмат энэргіі на адшукваньне й скуплю гістарычных дакумантаў із прададзеных жыдам урадовых архіваў, адкрыта

IV—VIII; Лялйн’ь. Вмленскій Центральный аірхйвь б. 27; В. К. Голуб’ь. Пятндесятнл-Ьтіе Внленскаго Цгнтральнаго архмва дрезннх’ь актовых’ь княгь, Вшіьна, 1902 г., б. 21; АШ, § 173.

234) мюм, т. I, б. LIII.

235) АШ, § 201.

236) N. (М. Мялешка), там-жа, б. 37.

робіць заяву ў друку аб няўважлівасьці маскоўскіх чыноўнікаў у Беларусі да астаткаў старадаўнасьцяў, якія не знаходзілі нічога лепшага, як толькі нішчэньне гістарычных дакумантаў» (А. Шлюбскі)²³⁸.

Паводля справаздачаў газ. «Савецкая Беларусь»²³⁹, за час 1-ае сусьветнае вайны, бальшавіцкае рэвалюцьгі й першых гадоў савецкае ўлады ў Беларусі толькі ў ваднэй Віцебшчыне зьнішчана 68 розных архіваў. Відаць, найбольш адчувальнай стратай тут былі бібліятэка й архіў графаў Буцянёвых-Храбтовічаў у м. Бешанковічы, зьнішчаных у 1918 г. бальшавіцкім карным атрадам; у архіве былі яшчэ нікім не дасьледаваныя дакуманты 1622 —1750 гг. Храбтовічаў, а таксама Лукамскіх, Агінскіх і Цяпінскіх²⁴⁰.

А вось прыклады нішчэньняў ужо ў нашыя дні. У с. Жукаў Барок к. Стоўпцаў у 1720 г. канцлер Вялікага княства Літоўскага кн. Кароль Станіслаў Радзівіл пабудаваў вуніяцкую царкву. «Яна прастаяла тут усе свае 250 га-

237) в. ЛялйН'ь, Вмленскій Центральный архмвь, бб. 27—28.

238) АШ, § 201 (А. Жмркевмч’ь. Св^жо преданіе, а в%рмтся с-ь трудом’ь — Лстормчеокій ВФ.стняк’ь, 1902 г., № 9, бб. 709, 770, 772).

239) Гл. № 233 за 1922 г. («Зьшшчэньне беларускіх архіэаў на Віцебнгчыне») і № 79 за 1923 г. («Сгановішча архіўных устаноў») — АШ, § 153 і Дадаткі, § 5.

240) АШ, § 131.

доў і толькі нядаўна была зьнесеная... У царкве было шмат кніг, у тым ліку старажытных, а таксама рукапісных ... Гэтыя кнігі перавезьлі ў Стоўпцы ... У аддзеле культуры Стаўпецкага райвыканкому ... сказалі, што кнігі з Жукаборскай царквы ... спалілі». Адзін із качагараў гарадзкой лазьні ў Стоўпцах расказваў, што «Кніг гэтых (якія «звалілі... у качагарку») была ... цэлая гара («прайсьці ня было як»), Усялякія там былі — і друкаваныя, і так, ад рукі пісаныя. Якім было мо па тысячы год — тоўстыя, шчарнелыя, крыж залачоны пасярэдзіне ... I — па кнізе, па кнізе — пачалі падпальваць імі печы. Нас тады чатырох было, качагараў. На зьмену палілі. Больш як на месяц хапіла іх на распал.. ,»²⁴¹ «Больш трох стагодзьдзяў стаяла драўляная царква ў в. Насілава Маладзечанскага раёну. Мела яна свае багатыя архівы, бібліятэку, дзе былі ня толькі рэлігійнага зьместу кнігі і дакуманты, але і сьвецкія. Нехта Раскін аддаў указаньне царкву разбурыць, а ўсё астатняе — згрузіць на падводы, вывезьці і зьнішчыць»²⁴².

Нішчэньні не абмінулі й помнікі эпіграфічнага пісьменства. Для прыкладу назавем камні-«пісанікі» XII ст.: у 1818 г. зь іх былі ўзар-

К. Цвірка. Дарога ў сто год — Полымя, 1971 г., № 6, бб. 163—164.

242) г. Каханоўскі. 3 думкай пра будучае — ЛІМ, № 63/2524 за 11. XII. 1970 г., б. 9.

ваныя Барысаў²⁴³ камень к. с. Кавалі ля Дзісны (у ім быў адбіты верх, пашкоджаны крыж і напіс) і Сьвятаполк-камень (зусім зьнішчаны); у 1880 г. узарваны Барысаў камень к. с. Высокі Гарадзец ля Лукамля (на ім пашкоджаны наліс, а канец яго стаў нячытэльны); у 1937 г. ён і Рагвалодаў²⁴⁴ камень 1171 г. к. с. Дзятлаўка ля был. Друцка былі зусім разьбітыя аманалам і ўжытыя на будаўніцтва шашы Масква—Менск²⁴⁵. У 1932 г. бальшавікі разьбілі й таксама ўжылі на будаўніцтва шашы Вула—Бачэйкава Сакораўскі каменны крыж, пастаўлены ў 1569 г. на беразе воз. Пола к. с. Сакорава (блізка Бешанковічаў) на брацкай магіле 200 беларускіх жаўнераў, што загінулі ў бойцы із маскоўскім войскам Івана Грознага²⁴⁶.

Нішчэньню спадарожнічалі зьнікненьні. Часткава мы ўжо закраналі іх у сувязі із доляй гістарычнай калекцыі Эрмітажнага збору й Нясьвіскага архіву ў 1814—36 гг. Дадамо тут іншыя факты.

243) Полацкага кн. Барыса Усяславіча (f 1128 г.).

2<4) Бацькі Друцкага кн. Глеба, был. (у 1146—51 гг.) Палацкага кн. Рагвалода Барысавіча.

245) в. Ластоўскі. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі, Коўна, 1926 г., б. 38; Ю. Віцьбіч. Нацыянальныя сьвятыні, Бэрлін, 1944 г., б 14; Л. Алексеев. Полоцкая земля в IX—ХШ вв., б. 231, зноска.

²4б) ю. Віцьбіч, там-жа, бб. 15—18.

У 1803 г. із Віцебска ў Пецярбург былі высланыя 9 каралеўскіх прывілеяў г. Віцебску, якія пазьней невядома куды зьніклі²⁴⁷.

Расейскі гісторык і бібліятэкар Полацкай праваслаўнай духоўнай сэмінарыі К. Гаворскі пры перавозе ў 1856 г. із Полацка ў Віцебск бібліятэкі сэмінарыі (был. бібліятэкі Полацкай вуніяцкай сэмінарыі ў XVII—XVIII ст.ст.) частку кніг як «непатрэбных і перашкаджаўшых справаздачнасьці» пакінуў у Полацку, дзе яны пасьля таго ўсе зьніклі; а із перавезеных ім у Віцебск зьніклі яшчэ 183 назвы й усе рукапісы²⁴⁸, а таксама гістарычныя дакуманты XVI—XVII ст.ст., якія ён у 1858 г. публікаваў у рэдагаванай ім неафіцыйнай частцы «Вмтебскнх губернскнх в-Ьдсхмостей» (у №№ 3—8, 12—14, 22—28, 35 і 38)²⁴⁹.

Рукапіс Беларускага летапісу 1570-ых гг. (адзіны дайшоўшы да нас ягоны сьпісак — Быхаўца), перададзены ў 1834 г. уласьнікам рукапісу, абшарнікам двара Магілёўцы Ваўкавыскага пав. А. Быхаўцом, гісторыку Т. Нарбуту ў двор Шаўры Лідзкага пав., у каталёгу бібліятэкі Нарбута, уложаным ім самім

347) АШ, § 204 (А. Сапунов-ь. Прмвмлегін, данныя ... г. Вктебску — Полоцко—Внтебская стармна, 1912 г., кнг. 2, б. 327).

248) ДШ, § 91.

249) БелСЭ, т. 3, 1971 г., б. 282.

у 1851 г., яшчэ значыцца як існуючы²⁵⁰; у каталёгу-ж, уложаным па арышце й сьмерці гісторыка, у 1864 г., настаўнікам Віленскай расейскай гімназіі М. Сокалавым, яго ўжо HflMa, і рукапіс летапісу зьнік²⁵¹.

У 1870-ых гг. Віцебскі праваслаўны япіскап патрабаваў ад усіх манастыроў і цэркваў эпархіі перасланьня ў Віцебск помнікаў старога пісьменства²⁵². У 1880 г. В. Лялін²⁵³ паведамляў із Віцебска, што там, у Маркавым манастыры, была паўтарасажнёвая скрыня із якімісь старадаўнымі рукапісамі, але ў тым-жа годзе кудысь зьнікла. Із гэтымі фактамі Л. Аляксеяў²⁵⁴ зьвязвае «бясьсьледнае зьнікненьне» прыгадванага намі Архіву старажытных актаў Полацкага княства ў Бельчыцкім манастыры пад Полацкам і «праўдападобна, архіваў іншых манастыроў старажытнае Полаччыны». Мажліва нават, што ўсе яны трапілі ў лік архіваў, прададзеных у 1881—83 гг. У Рыгу.

25») Каталёг гэты Улашчык знайшоў у рукапісным аддзеле Бібліятэкі AH СССР у Ленінтрадзе —ф. 18, спр. 185.

25!) М. Улапічык. Хроніка Быхаўца — ЛІМ, № 20/1969 за 9. III. 1965 г.; яго-ж: Предмсловме да Хроннка Быховца, Москва, 1966, бб. 6—10.

252) АШ, § 103.

253) в. Лялмн-ь. Влтебскій Центральный архмв'ь, б. 82.

25*) Л. Алексеев. Полоцкая земля в IX—ХШ вв., б. 229.

У Нясьвіскім архіве Радзівілаў Я. Палькоўскі^2М ў 1881 г. знайшоў інвэнтар друкаў Слуцкай друкарні кн. Людвікі Радзівіл, дачкі патрона пратэстантаў у Беларусі кн. Багуслава. Інвэнтар гэты, уложаны ў 1687 г. «rejestruje (за час ад 1670 г.) 23 pozycje, z kt6rych wi^kszosci nie tylko dzis nie znamy, ale nie mozemy zidenrtyfikowac. Z zachowanych i zarejestrowanych przez Bibliografie drukow mozemy jedynie wskazac ok. 11 tytulow»,²⁵⁶ хоць друкарня ў Слуцку была дзейнай яшчэ й пасьля 1687 г. А. Мальдзіс, які ў 1970 г. знайшоў той-жа інвэнтар (ці іншы ягоны экзэмпляр) у Львове, пытаецца: «Што хаваецца ... за ... запісамі» гэтага інвэнтара: «Тэорый рускіх» — экз. 80, «Дзёньнікаў» — 2020, «Школак» — 3091, «Працэсаў» — 1006, «Гаспадароў» — 1.000, «Формулак» — 414, «Табліц гарызантальных» — 100, «Аб злучэньні рэк» — 640, «Хрысьціянскіх заўваг» — 250, «Лемантароў» — 3389? На якой мове ўсё гэта друкавалася? I ці ня тояцца тут невядомыя сёньня творы старой беларускай літаратуры?»²⁵⁷

Перад 1893 г. у Менску зьніклі ўсе гістарычныя дакуманты з архіву Менскай і Тураўскай эпархіі²⁵⁸.

255) J. Poikowski. Notatka о drukach Sluckich — Przegl$d bibüograficzno-archeologiczny, T. I, 1881, 66. 86—88.

256) Drukatze, 6. 232.

257) A. Мальдзіс. Сьляды продкаў — ЛІМ, № 56/2517, 6. 12.

258) АШ, § 187.

Увогуле, паводля сьведчаньняў з 2-ое паловы XIX ст., беларускія кнігі, рукапісы й дакуманты «ў розныя часы забіраліся рознымі асобамі, які не пакідалі ніякіх сьлядоў прыналежнасьці іх»²⁵⁹ тэй бібліятэцы ці архіву, скуль яны ўзятыя, і «якія дакуманты й кнігі большай часьцю зьнікалі»²⁶⁰. I гэта із такіх старых бібліятэк і архіваў, дзе былі рэзыдэнцыі мітрапалітаў і япіскапаў, як Жыровіцкага²⁶¹, Супрасьльскага²⁶², Пінскага Ляшчынскага²⁸³ манастыроў, і іншых збораў²⁶⁴.

Невядома дагэтуль, калі й пры якіх акалічнасьцях зьніклі шматлікія названыя й неназваныя намі цэлыя старыя беларускія бібліятэкі й архівы, як і пазьнейшыя зборы зь іх, а ў тым — Полацкага Сафійскага сабору, Жыровіцкага базылянскага манастыра, Слуцкага Траецкага манастыра й г. д. Калі ў вайну 1654 —67 гг. маскоўскае войска часова заняла Полацак (17. VII. 1654 г.), акупацыйныя ўлады адразу-ж пачалі інвэнтарызацыю маёмасьці. У вадным із іхных інвэнтароў («Сметная кнмга» Полацка за 1654 г.) пры апісаньні Сафійскага сабору зазвачана, што ў ім ёсьць «пять

259) Там-жа, § 180.

гво) Там-жа, § 87.

261) Там-жа, § 180.

262) Там-жа, § 87.

263) Там-жа, § 199.

264) Там-жа, §§ 97, 166, 182, 183, 194 і 195.

265) Відаіць, царкоўнаславянскімі, паводля тэрміяалёгіі маскоўскага пісара.

сундуков^,ь сг> русскнмн²⁶⁵ М С"Ь ЛНТОВСКПМН²⁶⁶ н с-ь латынскнмм сь разнымм кннгамн»²®⁷. Мы ня ведаем, ці тут былі ўсе кнігі Сафійскай бібліятэкі, як і ня ведаем усёй гісторьгі гэтьіх «сундуков'ь»: ці іх не пасытелі эвакуяваць із Полацка перад прыходам войскаў ворага, ці гэта ўжо трафэі, падрыхтаваныя на вываз у Маскву. Зноў-жа «із Львоўскіх дакумантаў (пра Жыровіцкі манастыр — АК) ... відаць, што яшчэ ў 1886 г. 4867 друкаваных і рукапісных кніг з базылянскай бібліятэкі знаходзілася ў Жыровічах у вялізных шафах, зацягнутых дротам і забітых дошкамі»²⁶⁸. У 1895 г. некаторыя кнігі зь яе трапілі ў Віленскую Публічную бібліятэку, але лёс цэлай бібліятэкі (г. зн. кніг, што тады-ж часова былі перавезеныя ў муры Віленскага Траецкага манастыра, і тых, што засталіся ў Жыровічах²⁶⁹) — невядомы.

Зьніклі канфіскаваныя ў 1930-ых гг. пры арыштах іхных уласьнікаў у БССР прыватныя зборы рукапісаў і старадрукаў беларускіх навукоўцаў В. Ластоўскага, А. Шлюбскага й М. Пятуховіча ў Менску, а таксама ў часе 2-ой сусьветнай вайны — збор гісторыка

266) відаць, беларускімі. «Літоўскімі» кнігамі ў Маскве звалі беларускія.

267) А, П. Салуное-ь. Внтебская стармна, т. 4, Внтебск'Ь, 1885 г., б. 292.

268) Мальдзіс, там-жа.

269) Цыбуля, там-жа, б. 51.

беларускае літаратуры Р. Зямкевіча ў Варшаве²⁷⁰.

Факты паказваюць, што зьнікалі, як і нішчыліся, кнігі й рукапісы галоўна ў нацыянальнай беларускай мове й ня толькі пісьменьнікаў-пратэстантаўцівуніятаў, але й праваслаўных. В. Сопікаў у пач. XIX ст. апісаў²⁷¹ першую кніжку, выдадзеную пабеларуску ў Нясьвіскай кальвінскай друкарні 20. X. 1561 г.²⁷² — с Будны «О оправданім гр-Ьшного челов^ка предь Богом’ь». I. Каратаеў ужо ня мог яе знайсьці й інфармуе аб ёй²⁷³ паводля Сопікава, які із бібліёграфаў адзін «нм'Ьль вг руках-ь эту кнмгу»²⁷⁴. Першую друкаваную пабеларуску кніжку ў Магілёве — праваслаўнае вучыцельнае эвангельле 1619 г. — бачыў

270) тут былі старадрукі, пачынаючы ад Ф. Скарыны, і рукапісы XVIII-пач. XX ст.ст. (Генадзь Кісялёў. Загадка беларуокай «Энеіды», Мінск, 1971 т., бб. 37—38).

271) Опыть россійской бмбліографім ... Собранный нзь достов-Ьрныхь мсточнйков'ь Васмльем-ь СоПЙКОВЫМ’Ь, ч. 1, СПБ, 1904 г. (выданьне 2) бб. LI і 168 (Хе 793).

272) Паводля сучаснага студзеньскага календара (на кнізе стаяла дата тагачаснага верасьнёвага календара —• 11. X. 1562 г.).

273 Опксаніе славяно-русскмх'ь кнмгь, напечатанных'ь кярмлловсвзшя буквамм, т. I, сь 1491 по 1652 г. Составнл-ь Н. Каратаев-ь, ОПБ, 1883 г., № 59.

274) Там-жа, б. 140.

таксама толькі Сопікаў²⁷⁵. Каратаеў²⁷⁶ і іншыя інфармуюць аб ёй паводля яго. Вуніяцкі катэхізм — «Наука, яко в'Ьрнтн маеть каждый» — уложаны й выдадзены ў 1628 г. манахамі Віленскага Траецкага манастыра, апісаў у 1-ай італ. XIX ст. I. Сахараў²⁷⁷. Аггісаны ім экзэмпляр тады належыў «бнбліотек-Ь Московскаго тнпографскаго двора». Hi Каратаеў, ні іншыя бібліёграфы яго ўжо не знайшлі²⁷⁸. Праваслаўны «TpsÖHnKB», выдадзены ў 1618 г. «В Внлно, в Друкарнм Братьской. Працею н старанем-ь нноковь» із асобным катэхізмовым разьдзелам «Наука о седмн тайнах’ь церковHbixb» (арк. арк. 1—178 першае пагінацыі), напісаным для «презвнтеров'ь», у 2-ой пал. XIX ст. Каратаеў пры апісаньні²⁷⁹ трымаў у сваіх руках. Цяпер гэтага выданьня няма: захавалася іншае з таго самага году — толькі царкоўнаславянскі тэкст трэбніка, але без катэхізму пабеларуску²⁸⁰. Перад 2-ой сусьветнай вайной у вуніяцкім мітрапалічым архіве пры катэдры сьв. Юрага ў Львове захоўваўся «Кодэкс з далучэньнем справаздач аб манастырскім і школьным жыцьці базылянаў у

275) № 322.

276) № 250.

277) П. п. Сахаров-ь. Обозреніе славяно-русской бнбліопрафім, т. I, хнг. 1, СДБ, 1849 г., № 252.

278) Каратаевт,, Л« 328.

279) Там-жа, № 242.

280) Зернова, там-жа, б. 218.

Жыровічах на Слонімшчыне» (шыфр: Д-9), куды было ўпісана шмат арацыяў студэнтаў Жыровіцкай вуніяцкай калегіі з 1751—52 і 1761 гг.²⁸¹ Па вайне архіў гэты забраны ў Цэнтральны Дзяржаўны гістарычны архіў УССР у Львове (ф. № 201), але «КодЗксу» із арацыямі тут ужо няма‘⁸\ і. г. д.

Із помнікаў эпіграфічнага пісьменства найбольшая страта — крыж сьв. Афрасіньні Полацкай, зроблены на яе заказ у 1161 г. полацкім ювэлірам Лазарам Богшам. Пры нявыясьненых акалічнасьцях «крыж зьнік²⁸³ із спэцперахаваньня Магілёўскага гістарычнага музэю пры заняцьці горада немцамі ў 1941 г.»²⁸⁴

281) Мальдзіс, там-жа. № 55/2516, б. 12.

282) Там-жа, бб. 12—13.

283) He вважаючы іна пісьмавае закляцьце на крыжы, забараняючае забіраць ято із Полацка, ужо ў вайну 1514 г., калі «благочестнвый государь князь велмкяй Васклей йваяовмчь» захапіў Смаленск, «тот честный кресть во царствуюіцпй градь в Москву прмвезен-ь» із Смаленска, куды к таму часу ён трапіў невядома зь якіх прычынаў. У маскоўскай юазьне крыж праляжаў да 1563 г. У гэтым годзе Іван Грозны, ідучы вайною на Вялікае княства Літоўскае «н ммея яадежу... на крестьную склу», каб «ггобеднтн врага своя», «взя с ообою» яго ў Полацак (як еьведчыць гтра ўсё гэта Ніканаўскі летапіс пад 1563 г .— Полное собранне русскмх летопмсей, т. 13, Москва, 1965 г., б. 347), дзе крыж і быў да 1928 г.

28«) Л. Алексеев. Полоцкая земля в IX—XIII вв., б. 127, зносха.

У 1944 г., хутка па заняцьці Віцебска савецкім войскам, прафэсару мастацтвазнаўства М. Кацару «у Пакроўскай царкве ... пашчасьціла ўбачыць (драўляную — АК) скульптуру Апанаса Філіповіча з датаю 1763 г. із надпісам ... Нажаль, скулытгуры гэтае тады не ўдалося з сабою забраць. Праз колькі месяцаў яна зьнікла, хутчэй за ўсё, была спалена»²⁸⁵.

Некаторыя із зьнікшых помнікаў пісьменства могуць быць яшчэ адшуканыя, але бальшыня іх, трэба думаць, была зьнішчаная ў часе сыстэматычных чыстак бібліятэк, архіваў і музэяў. Бібліёграф А. Шлюбскі, на якога мы тут так часта спасылаемся, з гэтае прычыны пісаў: «Усім, хто працаваў над дасьледавамьнем гісторыі беларускага народу і беларускага краю, прыходзілася і прыходзіцца сустракацца з... нястачай кніжных скарбаў і рукапісаў,.. якімі ад самых даўных часоў была багата Беларусь. .. Дасьледчыкі... сочачы па бібліятэках і архівах вялікіх гарадоў Маскоўшчыны ці за рубяжом, з вялікімі мукамі знаходзяць патрэбныя ім матар’ялы, a найчасьцей зусім не ўдаецца знайсьці патрэбнага, бо шмат зьнішчана. Гэта сьведчыцца .. . усімі вучонымі, якія ў сваіх працах дакраналіся Беларусі»²⁸⁶.

285) м. С. Кацер. Народно-прнкладное яскусство Белоруссяя (от первобытного обідества до 1917 г.), Мянск, 1972, б. 92.

286) АШ, § 1.

Спробы звароту ў Беларусь помнікаў беларускага пісьменства

Спробы гэтыя пачаліся на самым золаку адраджэньня беларускай дзяржаўнасьці ў 1917—18 гг. Ужо Зьезд беларусаў-вайскоўцаў Заходняга фронту, які адбываўся 18—24 кастрычніка 1917 г. у Менску, у сваёй рэзалюцыі патрабаваў, «каб усе ... гістарычныя каштоўнасьці, а менавіта: акты, архівы, музэі, эвакуяваныя, а таксама калі-небудзь вывезеныя із Беларусі й былога Віленскага ўнівэрсытэту, былі вернутыя назад у Беларусь».²⁸⁷) «Поўны зварот эвакуяваных у Расею гістарычных помнікаў культуры, мастацтва ... павінен быць праведзены неадкладна па сканчэньні вайны», — пісала (27 кастрычніка 1917 г.) Вялікая Беларуская Рада ў сваёй адозве да беларускага народу.²⁸⁸) У чэрвені 1918 г. Урад БНР зьвярнуўся праз свайго консула ў Маскве да расейскага савецкага ўраду із афіцыйнай просьбаю звароту ў Беларусь ейных архіваў.²⁸⁹) Крокі беларускага ўраду былі падтрыманыя зь Вільні й Горадні. «Прэзы-

287) час, «Чырвоны ПІлях», Петралрад, № 3—4, 25. VIII. 1918 г., б. 20 (гл. таксама перадрук рэзалюцыі ў «Заггісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва, Мюнхэн, 1964 г.₍ кнг. 3, б. 164).

²⁸⁸) Ф. Турук. Белорусское двмженне, Москва, 1921 г„ б. 97.

²⁸⁹) Захват паыятак старасьвеччыны і мастацтва — газ. «Гоман», Вільня, № 51/247 за 2. VII. 1918 г.

дыюм Беларускае Рады ў Вільні, даведаўшыся, што ў Расеі. .. адбываецца ліквідацыя звакуяваных зь Беларусі. .. культурна-прасьветных устаноў, упаўнаважыў Горадзенскі Губэрнскі Цэнтральны Камітэт злучаных грамадзянскіх арганізацый учыніць патрэбныя крокі перад расейскімі і нямецкімі ўладамі дзеля павароту памянутых устаноў у Беларусь і аднаўленьня тут іх чыннасьцяў; а таксама ўзяць на сябе ахарону і рээвакуацыю ўсіх вывезеных з нашага краю культурных цэннасьцяў, гістарычных помнікаў, музэяў, архіваў ... *.²⁹⁰) Мажліва, што ў якойсь сувязі із гэтымі захедамі хутка пасьля іх «палітычна-прававым пададдзелам Беларускага аддзелу ў Камісарыяце нацыянальных справаў» у Маскве быў «апрацаваны» «праект дэкрэту аб звароце помнікаў навукі, літаратуры й мастацтва, вывезеных калі-небудзь із Беларусі» «і перададзены ў Цэнтральны Беларускі Камісарыят для правядзеньня яго ў жыцьцё».²⁹¹)

Аднак усе гэтыя законныя стараньні беларусаў расейскі савецкі ўрад поўнасьцю зьігнараваў. Таму пазьней, у 1920-ых гг., просьбы звароту былі паўтораныя.

²⁹⁰ Аб гтаварот культурных цэннасьцяў — Гоман. № 51/247.

291) «Чьірвоны Шлях», там-жа («Затсы... б. 365).

У 1925 г. рэктар Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту ў Менску праф. У. Пічэта езьдзіў у тагачасную сталіцу УССР Харкаў, каб прасіць Наркамасьветы УССР вярнуць Шчорсаўскую бібліятэку й архіў із Кіева ў Менск ня толькі дзеля таго, што бібліятэка гэтая й архіў беларускія, у Кіеў былі эвакуяваныя часова, але яшчэ й таму, што ўласьнік іхны, граф Храбтовіч, адказаў іх першаму ўнівэрсытэту, які зноў будзе адчынены ў Беларусі. Хоць Наркамасьветы УССР і запэўніў У. Пічэту ў звароце бібліятэкі й архіву,²⁹² нажаль, гэта былі толькі словы.

17—18 студзеня 1926 г. у Менску абрадаваў 1-шы зьезд беларускіх архэолягаў і архэографаў, скліканы Інстытутам Беларускае Культуры. Абмеркаваўшы на ім прыгадваныя намі рэфэраты пра лёс помнікаў старога беларускага пісьменства, зьезд прыняў у гэтай справе тры рэзалюцыі. У рэзалюцыі № 1, «Аб Літоўскай Мэтрыцы», было сьцьверджана, «што вывучэньне і распрацоўка даных аб мінулым Беларусі... немагчыма бяз сталага і непасрэднага карыстаньня Літоўскай Мэтрыкай»; а таму «Зьезд лічыць неабходным якнайхутчэй перавезьці архіўны фонд Мэтрыкі Літоўскай у БССР».²⁹³) У рэзалюцыі № 2, «Аб беларускіх архіўных фондах за межа-

292) Полымя, 1925 г., № 2, б. 208.

293) ІБК ПЗБАА, Рэзалюцьгі, б. 5.

мі БССР», «Зьезд пастанавіў ... аб звароце архіўных фондаў, што датычацца Беларусі, як, напрыклад — дакуманты і кнігі старых беларускіх архіваў, а ў тым ліку і адарваныя часткі Літоўскай Мэтрыкі, якія раскінуты і знаходзяцца цяпер у был. архіве Земляробства і землябудаўніцтва, у Ленінградзкай Публічнай бібліятэцы, у был. Архэаграфічнай Камісіі, у был. архіве Галоўнага Вайсковага Штабу, у был. Архіве Міністэрства Замежных Спраў у Маскве і ў ілшых архіўных установах РСФСР; а таксама і тыя архівы, якія былі эвакуяваны ў час апошняй вайны, як, напр. — архіў Віцебскі і Віленскі і іншыя архіўныя фонды». Апрача таго, «даведаўшыся, што ў архівах Польшчы знаходзіцца значны лік архіўных матар’ялаў XV—XVIII ст.ст., якія па сваім афіцыйным паходжаньні належаць да старых беларускіх архіваў ... Зьезд лічыць неабходным прасіць Урад БССР аб пастанове пытаньня аб іх звароце».²⁹⁴) У рэзалюцыі № 6, «Аб звароце бібліятэк», «Зьезд пастанаўляе прасіць Інбелкульт зьвярнуцца да ўраду з посьбай аб звароце ў БССР бібліятэк, вывезеных з Беларусі ў розныя часы»²⁹⁵)

Ці рабіў што ў гэтай справе тады або калі пазьней Урад БССР, публічна пра гэта нічога

291) Там-жа, бб. 5—6.

295) Там-жа, б. 7.

няведама;²⁹⁶) і ніводная старая беларуская бібліятэка, архіў ці якісь пазьнейшы зь іх збор у БССР дагэтуль ня вернутыя.

Ня чуваць і аб новых спробах звароту з боку АН БССР ці іншых навуковых устаноў.²⁹⁷) Апошнія адно пачалі зьбіраць цяпер мікрафільмы й фатастаты.²⁹⁸) Як выключэньне,

296) Ведама адааротнае: пасьля 2-ой сусьветнай вайны прадстаўнікі БССР, паводля сьведчаньня был. дырэктара Беларускага музэю ймя Я. Луцкевіча ў Віілыіі, адмовіліся забраць із Вільні ў БССР гэты музэй; і шматлікія помнікі пісьменспва зь яго перайшлі ў Цэнтральную бібліятэку АН Літоўскай ССР у Вільні — ЛІМ, № 57/2518, б. 13.

297) Часткава да гэтага магла спрычыніцца тая акалічнасьць, што папярэднія рупліўцы гэтых спробаў — дэлегаты зьеэду 1926 г. былі рэпрэсаваныя. Отаіршыні зьезду праф. М. Доўнар-Заполыжаміу адразу-ж па зьезьдзе было дадзена да зразуменыня, каб ён сам неадаладна пакшуў БССР, пгго ён і зрабіў увосані таго-ж 1926 г.; а рэшта сяброў ттрэзыдыюму, рэфэрэнты й блізу ўсе дэлегаты гэтага першага й тымчасам адзінага ў БССР зьезду беларускіх архэолрафаў у 1930-ых гг. былі арыштаваныя й вьтсланыя.

298) Іінетыгутам мовазнаўстаа імя Я. Коласа АН БССР вядзецца «работа па адшукваяню і падрыхтоўцы фотакопій і мікрафільмаў забытых і раней невядомых помнікаў старажыітнай беларускай пісьменнасці: было выяўлена звыш ста старажытных твораў, якія да агтошняга часу фактьгчна яшчэ ня былі ў навукавым ужьпчсу» (А. Жураўскі. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы, т. 1, Мінск,

нам ведамы толькі адзін выпадак: у 1965 г. Дзяржаўны гістарычны музэй БССР атрымаў ад жыхара г. Львова Т. Максіські 54 дакуманты XVI—XVII ст.ст. з гісторыі Слонімскага й Наваградзкага паветаў (арыгінальныя лісты й прывілеі в. кн. в. кн. Аляксандра, С. Баторага й Жыгімонта Вазы).²⁹⁹)

Дзе цяпер помнікі беларускага пісьменства X—XVTII ст.ст.

Працэс пошукаў і выяўленьня іх далёка не закончаны: беларускіх дасьледчыкаў тут чакае вялікая праца. Із таго-ж, што нам ведама дагэтуль, можна сьцьвердзіць, што пасьля столькіх выпадкаў гібелі іх у пажарах і войнах, пасьля бясконцых вывазаў і нішчэньняў, у самой Беларусі іх засталося мала, у БССР — яшчэ меней.

У Менску яны захоўваюцца ў Дзяр. бібліятэцы БССР, Фундамэнтальнай бібліятэцы АН

1967 г., б. 7). Кандьгдат гістарычных навук Інстытуту гісторыі АН БССР В. Мялешка ў архівах Варшавы, Кракава, Пазнані й Курніка знайпюў шмат дакумантаў XVI—XVIII ст.ст. з пісгарыі Слуцка, Ваўкавыска, Нясьвіжу, Копысі, Магілёва, Стоўпцаў, Шклова, Валоокына й інш. гарадоў і мястэчак Беларусі, дагэтуль невядамых гістарычнай навуцы. 25.000 балонак зь іх ён адабраў для мікрафільмаваньня (час. «Беларусь», Мінск, 1963 г., № 10, б. 25).

29») ЛІМ, № 66/2015 за 17. VIII. 1965 г.

БССР, Дзяржаўным гістарычным музэі БССР і Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве БССР. Дзяржаўна бібліятэка із рукапісных кніг мае ўсяго зь дзясятак багаслужбовых і царкоўна-павучальных помнікаў перапішчыцтва XVI—XVII ст.ст.³⁰⁰) ды гэтулькі-ж старадрукаў XVI ст. з друкарняў Ф. Скарыны ў Празе, Р. Хадкевіча ў Заблудаве й братоў Мамонічаў у Вільні.³⁰¹) Яшчэ меней іх у Фундамэнтальнай бібліятэцы АН.³⁰²) У дзяржаўным музэі ёсьць невялікая калекцыя дакумантаў XVI—XVIII ст.ст., колькі рукапісных кніг і паасобныя выданьні XVI—XVIII ст.ст. з друкарняў Заблудава, Вільні, Куцейны, Магілёва, Нясьвіжу, Горадні, Полацка, Супрасьля.³⁰³) Большы збор дакумантаў мае Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў БССР, створаны ў 1963 г. із фондаў был. Цэнтральнага дзяржаўнага гістарычнага архіву БССР у Магілёве, старажытных актаў ягонага філіялу ў Горадні й Дзяржаўнага архіву Менскай вобласьці (тут і ф. 694 — был. Нясьвіскага архіву, вывезенага ў 1939 г.³⁰⁴)

зоо) Працы Інстытуту мовазнаўства АН БССР. вып. 4, Мінск, 1957 г., бб. 70 і 79.

301) ВелСЭ, т. 2, 1970 г., 6. 326.

302) Там-жа, б. 328.

зоз) Там-жа, т. 4, бб. 228—229.

зоі) Невядома аднак, ці сюды перададзены ўвесь Нясьвіскі архіў. У савецкіх інфармацыях гэты фонд Радзівілаў, які «складае амаль чатыры вагоны да-

Калекцыю дакумантаў XVI—XVliI ст.ст. і старадрукі XVII—XVIII ст.ст. із Горадзенскіх друкарняў мае Дзяржаўны гісторыкаархэалягічны музэй у Горадні.³⁰⁵)

Непараўнана болей помнікаў старога беларускага пісьменства ў Вільні. якая пасьля І-ай сусьветнай вайны была пад Полыпчаю, а пасьля 2-ой — у межах Літоўскай ССР. Тут рукапісныя кнігі, дакуманты й старадрукі ў беларускай, царкоўнаславянскай, лацінскай і інш. мовах сабраныя ў Цэнтральнай бібліятэцы АН Літоўскай ССР і рукапісным аддзеле Бібліятэкі Віленскага ўнівэрсытэту.

Зборы акадэмічнай бібліятэкі — гэта былыя зборы Віленскай Публічнай бібліятэкі (вывезеныя ў 1915 г. у Расею й вернутыя ў 1945 г. назад), Беларускага музэю ймя Я. Луцкевіча ў Вільні (был. прыватнага збору беларускага архэоляга Я. Луцкевіча, ператворанага па ягонай сьмерці, у 1921 г., у грамадзкі музэй,³⁰®) падпарадкаваны ў 1940—41 гг. АН

кумантаў», мянуецца «фамільным» (час. «Беларусь», Мінск, 1955 г., № 9, б. 32), хоць у навуковай літаратуры за ўласна «фамільныя фонды» Нясьвіскага архіву ўважаецца толькі малая ягоная частка, куды, паводля Іконьнікава (т. 1, кнг. 2, бб. 1239—1241), із усіх 254,846 дакумантаў у 1867 г. належала 14.800.

305) ВелСЭ, т. 4, б. 19.

зов) у музэі былі калекцыі беларускіх старадрукаў XV—XVIII ст.ст. (Трьюдзь каляровая Ш. Фэоля, выданьні Ф. Скарыны й беларускіх друкарняў у

Літоўскай ССР і зусім адаптаваны ёю ў 1946 г.) і некаторых іншых невялікіх калекцыяў. Найбольш коштоўныя помнікі беларускага пісьменства гэтага кнігазбору ў наступных фондах: у першых шасьці спэцыяльна пэргамінных фондах, якія агулам маюць 1395 дакумантаў (лістоў, наданьняў і прывілеяў в. кн. в. кн. Вітаўта, Аляксандра, Жыгімонта Старога, Жыгімонта Аўгуста, С. Баторага й інш.) — ф. 1 (В-1, был. Віленскай Публічнай бібліятэкі, пач. ад 1187 г.), Ф2 (PRK, ад 1503 г.), фф. 3 і 6 (В—55 і VK, был. Віленскай капітулы, ад 1414 і 1387 гг.) і фф. 4 і 5 (РК і РК—2, г. зв. 1-ай і 2-ой калекцыі пэргамінных дакумантаў, ад XIV і XVI ст.ст.); Ф19 (RKF), які мае 329 рукапісных кніг XI—XVIII ст.ст. был. Віленскай Публічнай бібліятэкі (багаслужбовых — Тураўскае эвангельле XI ст., Менскае эвангельле XIV ст. і інш.; кніг

Вільні, Нясьвіжы, Заблудаве, Еўі, Магілёве, Куцейне, Горадні, Полацку, Слуцку), рукаітісных кніг XII—XVIII ст.ст. (Словы Хведара Студзіта з 1176 т., ілюстраванае эвангельле Жухавіцкай цаірквы к. Міра з XIV ст., Жыровіцхі трэ&нік 1545 г., беларускія пераклады «Александрыі» й «Аповесьці пра Баву» XVIII ст. і г. д.), юрыдычных актаў (пач. ад 1507 г„), сфрагістычных і эпіграфічных поммікаў (пячаткі Полацкіх князёў Усяюлава Чарадзея з XI ст, і сына яічхгага Барыса з 1-ае трацікы XII сг., Дарагічыікжія сьвінцовью пламбы з XII—XIII ст.ст. 1 інш.) І г. д. — В. Глазырын. Беларускі музэй у Шльнюге ?ЛІМ, 1941 г., № 7); БелСЭ, т. 2, б. 242.

Сьвятога Пісьма — пяцікніжжа Майсея, кнігі прарокаў, апосталы, апакаліпсы й інш.; твораў айцоў царквы — Яна Залатавуснага, Рыгора Багаслова, Ахрэма Сірына, Рыгора Дваяслова, Дарафея авы й інш.; зборнікаў мастацкай і навуковай літаратуры — чэцьці, a ў тым і Супрасьльская кан. Х-пач. XI ст., пацярыкі, пралогі, палеі, хранографы й г. д.); ф. 22 (ВХ) — таксама рукапісныя кнігі был. Віленскай Публічнай бібліятэкі (Летапіс Абрамкі, ізмарагды, мінеі, трэбнікі й г. д.); ф. 21 (VB) — зборы Беларускага музэю ймя Я. Луцкевіча ў Вільні, пасьля абрабаваньня якога ў 1944 г.³⁰⁷) у ім засталося яіпчэ 2.306 рукапісных адзінак перахаваньня — кніг, а найболей дакумантаў із былых прыватных архіваў графаў Цішкевічаў (XVI—XIX ст.ст.), Касьцюшкаў (1530—1906 гг.), Сапегаў (1571— 1728 гг.), друкароў Мамонічаў (XVI—XVII ст. ст.), Кастравіцкіх (1600—1837 гг.), князеў Радзівілаў (XVII—XVIII ст.ст.), актаў беларускіх манастыроў і цэркваў (1507—1854 гг.) і інш.; а таксма помнікі юрыдычнага пісьменства ў фф. 9 (BF, ад XVI ст.), 18 (В—4, был. Віленскай Публічнай бібліятэкі, ад XVI ст.), 25 (ADK, ад 1496 г.), 122 (ВМК, ад 1490 г.> і інш.

У бібліятэцы ўнівэрсытэту ёсьць к. 50 рукапісных трактатаў беларускіх філёзафаў

307) лім, № 57/2518, б. 13.

XVII—XVIII ст.ст. у лацінскай мове,³⁰⁸) колькі старадрукаў, пасобныя актавыя кнігі XVI—XVII ст.ст.³®®)

Але галоўныя зборы помнікаў старога беларускага пісьменства, як гэта мы ўжо часткава паказлі, знаходзяцца паза Беларусь_сюзіо) — _на украіне, у Польшчы, а пераважна

308) БелСЭ, т. 4, б. 26.

309) 450 год беларускага кнігадрукавання, АН БССР, Мінск, 1968 т., бб. 139 і 150.

310) Тут трэба дадаць, нгго ў был. Рыекім гарадзкім архіве, ф. 2 (цяпер — Вонкавы архіў Рььскага магістрату, ф. 2, у Цэнтральным дзяржаўным архіве Латвійскай ССР) захаваліся ў беларускай мо®е арыгіналы гандлёвых умоў і дыпляматычных лістоў XIII—XVI ст.ст. паміж Полацкам (у «екалькіх — ВіцеЗокам і Смаленскам) і немцамі Рыгі й ганзейскіх гарадоў. Паводля аднаго із публікатараў ix, А. Харашкевіч, толькі за апошнюю трацііну XV ст. у архіве іх болей за 70 (Археографнческмй ежеюдннк за 1965 г., Москва, 1966 г. б. 328). Нввялікія калекцыі беларускіх старадрукаў ці паасобных рукапісаў, часта арыгінальных, унікальных ці рэдкіх, выяўленыя ў бібліятэках заходняе й паўдзённае Эўропы, куды яны ў свой час трапілі рознымі дарогамі. Назавем тут бібліятэкі Брытанскага музэю ў Лёндане (British Museum), дзе ёсьць некаторыя ныданыіі Ф. Скарыны й беларускіх друкарняў кан. XVI—XVII ст.ст. (а ў тым і Слуцкай друкарні Радзівілаў), із унікальных кніг — беларуокі буквар выданьня Віленскага праваслаўнага брацтва ў 1640 г.; Упсальскага каралеўск'ага ўнівэрсытэту Ў Швэцыі (Kungl. Universitets Bibliot.), якая мае экзэмпляр

ў Расеі. Да ўжо сказанага пра гэта застаецца дадаць, што пасьля розных (дасюлешніх) рэарганізацыяў бібліятэк, архіваў і музэяў яны сабраныя ў наступных важнейшых украінскіх, польскіх і расейскіх сховішчах.

На Украіне: у Кіеве — у Дзяржаўнай Публічнай бібліятэцы УССР (был. Усенароднай бібліятэцы Украіны), куды ў 1924—25 гг. із Кіеўскага ўнівэрсытэту былі перададзеныя (мы ня ведаем, ці поўнасьцю) Шчорсаўскія бібліятэка й архіў графаў Храбтовічаў, а ў 1927 г. — зборы Кіеўскіх духоўнай акадэміі й манастыроў;³¹¹) у Львове — у Дзяржаўным

Статуту Вялікага княспва Літоўскага рэдакцыі 1588 г., «Лексмкон'ь» П. Бярынды, 1653 г., Куцейна, і інш. і 5 выданьняў невядомых да 1951 г. бібліяграфіі; Аксфордзкага ўнівэрсытэту ў Ангельшчыне (Bod­leian Library), дзе, спаміж іншых, ёсьць 9 невядомых да 1951 г. беларускіх старадрукаў 1574—1644 гг. ды колька оомнікаў XVI—XVII ст.ст. рукапісных (арыгінал лікта С. Буднага да ангельскага рэфармадыйнага дзеяча Джана Фокоа з 1574 г., слоўнік XVII ст.); а таксама й бібліятэкі Ватыкану, был. Каралеўскую ў Бэрліне, Кэмбрыджскага ўнівэрсытэту ў Ангелыпчыне, архібіскупа Марша ў Дубліне, Нацыанальную ў Парыжы, Каралеўскую ў Капэнгагэise. Middle Temple у Лёндане, Landesbibliothek у Гоцо (Gotha, Нямеччына), народпыя ў Белградзе й Сафіі й беларускую ймя Ф. Скарыны ў Лёндане.

зп) Нзвестня Академмм Наук БОСР, Мйнск, 1955 г., № 5, б. 66; Проф. д-р Н. Полонська-Ва><жленко. Украінська Академія Наук (Нармс історіі), ч. 1 (1918—1930), Мюнхен, 1955, бб 91—92.

музэі ўкраінскага мастацтва (дзе ёсьць беларускія рукапісы й к. 100 старадрукаў із 20 беларускіх друкарняў, сабраных у 1905—08 гг. у Беларусі дырэктарам музэю I Сьвяціцкім),³¹²) Бібліятэцы АН УССР (дзе частка былых збораў бібліятэкі Асалінскіх) і філіяле Цэнтральнага дзяржаўнага гістарычнага архіву УССР (ф. 201 і інш.).

У Польшчы: у Варшаве — у Нацыянальнай бібліятэцы (Biblioteka Narodowa, был. Варшаўская Публічная бібліятэка), дзе ў часе 2-ой сусьветнай вайны згарэла бальшыня ранейшых збораў рукапісаў і старадрукаў, але куды перайшлі зборы графаў Красінскіх, графаў Замойскіх, зьліквідаванай бібліятэкі Пярэмыскай вуніяцкай капітулы й інш.; Галоўным архіве старажытных актаў (Archiwum Glowne Akt Dawnych, был. Каронны); у Кракаве — у бібліятэцы Нацыянальнага музэю (Museum Narodowy, у былых зборах князёў Чартарыйскіх); у Курніку к. Пазнані — у Бібліятэцы Польскай АН (был. графаў Дзялынскіх⁸¹⁸) і ў Пазнані — у Бібліятэцы Рачынскіх, таксама моцна ўцярпелай у часе 2-ой сусьветнай вайны.

Беларускія старадрукі XVI—XVIII ст.ст. ёсьць і ў Ягайлаўскай бібліятэцы ў Кракаве

312) Цолымя, 1968 г., № 3, б. 250.

313) АШ, § 255; А. Мальдзіс. Тры месяцы..., б. 236.

й бібліятэках Нацыянальнага інстытуту ймя Асалінскіх Польскай АН і ўнівэрсытэту ўва Уроцлаве,³¹⁴ а рукапісы — у бібліятэцы Варшаўскага ўнівэрсытэту.³¹³

У Расеі: у Маскве — у Дзяржаўнай бібліятэцы СССР, у зборах был. Маскоўскай Публічнай бібліятэцы пры Румянцаўскім музэі (фф. 256 і 152) і зборах Нікіфаравых (ф. 199), I. Ціханравава (ф. 299), В. Ундольскага (ф. 310), Т. Бальшакова (ф. 37) і г. д.; бібліятэцы Дзяржаўнага гістарычнага музэю СССР, у збэрах был. Сынадальнай (Патрыяршай) бібліятэкі (ф. 80370) і зборах графа А. Уварава, I. Царскага, Е. Барсава, А. Хлудава, А. Чарткова, П. ПІчапава й г. д.; Цэнтральным дзяржаўным архіве старажытных актаў, у зборах кніг Літоўскай Мэтрыкі (ф. 389), был. Бібліятэкі Маскоўскай Сынадальнай друкарні (ф. 381), был. Маскоўскага Галоўнага архіву міністэрства замежных спраў (ф. 181), у ф. 1250 і інш.; у Ленінградзе — у Дзяржаўнай Публічнай бібліятэцы ймя Салтыкова-Шчадрына (был. Пецярбурскай Публічнай бібліятэцы), дзе цяпер і былыя зборы із помніка^мі ^еларускага пісьменства Пецярбурскай духоўнай акадэміі (ф. 573), Расейскага Архэалягічнага таварыства (ф. 659), Бычковых (ф. 120), М. Пагодзіна (ф. 588), Ф. Талстога й г. д.; Бібліятэцы AH СССР (і як асобнай

^3,‘) Кнмга, сб. 8, 1963 г., бб. 293—295.

зі5) Мальдзіс, там-жа, бб. 204—206.

частцы яе — Архіве Ленінградзкага аддзелу Інстытуту гісторыі AH СССР), куды да ранейшых збораў был. Бібліятэкі Пецярбурскай АН далучаныя зборы был. Пецярбурскай Архэатрафічнай камісіі (ф. 2) і інш.; Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве (ф. 834 — был. Пецярбурскага Сыноду, і інш.) і ў Новасібірску — у Дзяржаўнай Публічнай Навуковай бібліятэцы Сібірскага аддзелу AH СССР (у вабодвых зборах М. Ціхамірава).

Найбольшыя зборы беларускіх старадруюаў сабраныя ў ваддзелах рэдкай кнігі Дзяржаўнай бібліятэкі СССР і Дзяржаўнага гістарычнага музэю СССР у Маскве, Дзяржаўнай Публічнай бібліятэкі ймя СалтыковаШчадрына ў Леніградзе; меншыя — у Бібліятэцы AH СССР у Ленінградзе й Цэнтральным дзяражаўным архіве старажытных актаў у Маскве.

Помнікі старога беларускага пісьменства ёсьць і ў іншых сховішчах СССР — у бібліятэках Ленінградзкага³¹⁸ й Саратаўскага³¹⁷ ўні-

зів) да папярэдніх інфармацыяў дадамо: В. Н. Перегц. Украінсыш та білоруськм стародрукн в бібліютеці Ленінградського універсмтету — Бібліологнчні вЬстм, Кмів, 1924 р., чч. 1—3, бб. 168—178. У 1963—69 гг. сюды із савецкай поўначы дадаткоеа ггрывезена 15 кніг XVI—XVII ст.ст., выдадзеных у друкарнях Вільні, Магілёва, Куцейны й Заблудава (A. X. Горфункель. Каталог кютг кмршіланской пе-

вэрсытэтау, у Дзяржаўным архіве Калітнская вобласьці³¹⁸ і _г. _д> j_x знаходзяць яшчэ цяпер так далёка ад Беларусі, як на самай поуначы Архангельскай вобласьці й Комі АССР,’¹⁸ к. воз. Байкал у Бурацкай АССР³²⁰ і іншых месцах.

чата 16—17 веков, Ленмнград, 1970 г„ №№ 5 16 18 21, 23—25, 34, 37, 126, 136, 242, 243, 249 і 192) ’ ’

S17) Ю Кузнецова. Украшсыш та білорусыте вядання XVI—XVII ст.ст. у бібліотвц Саратовського уніэерснтету — Бібліологмчні аістя, 1928 р. № 1 66. 33—38. * ’

ІЭб^г ^А^^х₉“^^с^^е<ЖІ1й ежетоднмк за i960 год,

^sl#) Трудьі Отдела древнерусской лмтературы ^{₽УОСКОЙ лмте}Р^атУРЫ AH СССР, т. 15, 1958

218 ежетодамк за 1960 год, 66.

Некаторыя скарачэньні

АВАК — Акты, мздаваемыя Впленскою комйосіею для разбора древямх’ь aKTOBb, Внльна

АЗР — Акты, относяіціеся кь мстарія Западной Россін, собранныя й нзданныя Археографнческою коммссіею, СПБ

АСД — Археографнческій сборнмкь документавь, относяіцмхся юь нсторім СЬв^ро-Западной Русн, мздаваемый прн Управленім Вмленскаго учебнаго окрута, Вмльна

АІП — Альгэрд Шлюбскі. Доля кнігасховаў і архіваў зямель крыўскіх і был. Вялікага князства Літоўската, Коўна, 1925 г. (адбітка із час. «Крывіч», 1925 г., Ks 9/1, бб. 19-68).

ВелСЭ — Беларуская Савецкая Энцыклаггедыя, АН БССР, Мінск

Добрянскій — Ф. Н. Добрянскій. Опмсаніе рукопясей Вяленской Публмчной бнбліотекм, Внльна, 1882 г.

ІБК ПЗБАА — Інстытут Беларускае Культуры. Працы Першага Зьезду Дасьледчыкаў Беларускае Архэолёгй і Архэографіі 17-18 студзеня 1926 году. У Менску — 1926.

Нконнмков’ь — Опыть русской мсторіографім В. С. йконнлкова, т. 1, кннга 1 м 2, Кіев-ь, 1891— 1892 г.

ЙЮМ — Нстормко-юрпднческія матервалы, нзвлеченныя йзь актовьпгь кнмгь губерній Вмтебской н Мошлевской, хранягціеся в-ь Цеятральномт» архмв-Ь вь ВнтебсзгЬ, Вятебогь

Кнмга — Кнмга. Нсследованмя й матермалы.

Москва

ЛІМ — газ. «Літаратура і Мастацтва», Мінск Полымя — час. «Полымя», Мінск

РНБ — Руссхая Нстормческая Бйбліотека

ЭС — Энцйклопеднческій словарь ... нздателм: Ф. А. Врокгаузь, Н. А. Ефрон'ь, СПБ

LE — Lietuviq Enciklopedija, New York

ЗЬМЕСТ

Пісьмовыя сьведчаньні пра беларускія бібліятэкі й архівы XII—XVIII ст. ст. . 5

Сьведчаньні пра гібель помнікаў пісьменства 26

Вывазы помнікаў пісьменства із Беларусі 30

Нішчэньне помнікаў пісьменства ... 49

Спробы звароту ў Беларусь помнікаў беларускага пісьменства 67

Дзе цяпер помнікі беларускага пісьменства X—XVIII ст. ст 72

Некаторыя скарачэньні 83

ВЫБРАНЫЯ КНІГІI АРТЫКУЛЫ АЎГЕНА КАЛУБОВІЧА:

1. Мова ў гісторыі беларускага пісьменства. Ч. 1. Мюнхэн — Лёндан, 1974—1975. — 84 с.

2. Мова ў гісторыі беларускага пісьменства. Ч. 2. Кліўленд: Друкаваў Мікола Прускі, 1978. — 238 с.

3. «Айцы» БССР і іх лёс = «Fathers» of the B.S.S.R. and their fate / Аўген Калубовіч. — Клыўленд, 1985. — 72 c.

4. Akt 25 сакавіка і адраджэнне Нацыянальнай Беларускай Культуры. — Беласток: Выдавецтва імя У. Ігнатоўскага, 1988. — 16 с.

5. Беларуская Народная Рэспубліка. Сучасныя праблемы беларускае вонкавае палітыкі. — [Нью Ёрк], 1952. —17 с.

6. Выпіскізкрывіцкаелітаратуры. Падручнікдля сярэдніх школаў. Сшыток 1: Вусная народная творчасьць / Укл. А. Калубовіч. — Рэгенсбург, 1946. —42 с.

7. Крокі гісторыі: Даследаванні, артыкулы, успаміны / Біягр. нарыс і спіс публ. I. Каханоўскай. — Беласток — Мн. — Вільня: ГаМакс, 1993. — 285 с. — ISBN 5-340-01437-1

8. На крыжовай дарозе = On the Way of the Cross: успаміны / Аўген Калубовіч; Уступ Dr. Roger Horoshko. — Клыўленд: выдадзена коштам аўтара, 1986. —252 с.

7. На крыжовай дарозе: Творы з эміграцыі / Аўген Калубовіч; Уклад. і прадм. Я. Лецкі. — Мн.: ВЦ «Бацькаўшчына», 1994. — 318 с.

8. Паэтычная стылістыка: Падручнік для сярэдніх школаў / А. Верасень. — [Міхельсдорф]: «Крыніца», 1947. — 4 сшыткі

9. Пясьняр свабоды й красы: (У 30-я ўгодкі сьмерці Максіма Багдановіча) / А. Верасень; Выданьне Беларускае гімназіі. — Баварыя: выдавецтва «Крыніца», 1947.— 35 с.

Ю.Пясьняр свабоды й красы: (У 30-я ўгодкі сьмерці Максіма Багдановіча). Беларускі сьвет, НЁ 1979, № 6(75)

11. Янка Купала і Якуб Колас. 1882—1982: Вянок успамінаў пра іх / Укл. і рэд. А. Калубовіч. — ЗША, 1982, —81 с.

12. «Айцы БССР» і іхны лёс. — Кліўленд, 1982. 2-е выд.: Кліўленд, 1985.

ІЗ. МІкола Шчаглоў (Куліковіч). Беларускі сьвет, НЁ 1984, № 15(44).

КНІГІ, ЯКІЯ ВЫШЛІ Ў ВЫДАНЬНІ «БЕЛАРУСКІЯ ВЕДАМАСЬЦІ» I БВТА

1. Зянон Пазьняк. Камунізм як форма рускага імпэрыялізму. Нью-Ёрк, «Беларускае Выдавецкае таварыства ў Амэрыцы», 2000 г.

2. Зянон Пазьняк. Новае стагоддзе. Варшава, 2002 г.

3. Зянон Пазьняк. Гутаркі з Антонам Шукелойцем. Варшава, 2003 г.

4. Зянон Пазьняк. Вялікае Княства. Нью-Ёрк, «Беларускае Выдавецкае таварыства ў Амэрыцы», 2005 г.

5. Зянон Пазьняк. Вялікае Княства (2-е выданьне). Варшава, «Беларускія Ведамасьці», 2005 г.

6. Зянон Пазьняк. Беларуска-Расейская вайна. Belarus is easten outpost. Варшава, 2005 г.

7. Зянон Пазьняк. Прамаскоўскі рэжым альбо як адбываецца разбурэньне Беларусі. Нью Ёрк, «Беларускае Выдавецкае таварыства ў Амэрыцы», 2005 г.

8. Зянон Пазьняк. Прамаскоўскі рэжым альбо як адбываецца разбурэньне Беларусі (2-е выданьне). Варшава, «Беларускія Ведамасьці», 2005 г.

9. Сяргей Навумчык. Сем гадоў Адраджэньня альбо фрагмэнты найноўшай беларускай гісторыі (1988 1995). Варшава, 2006 г.

10. Галіна Пазьняк. Беларусь у сэрцы. Варшава, 2007 г.

11. Зянон Пазьняк. Нацыянальныя каштоўнасьці. Варшава, 2007 г. (Містыфікацыя. Выдадзена ў Беларусі, 1/16 д.а., 60 с.).

12. Зянон Пазьняк. Дарога. Варшава, 2007 г.

12. Зянон Пазьняк. Развагі. Канцэпцыя новага Беларускага Адраджэньня, кн 1, артыкулы і матэр'ялы (1990—111.1996). Варшава, 2007 г.

14. Парсіваль (2-е выданьне). Варшава, 2009 г.

15. Зянон Пазьняк. Нацыянальныя каштоўнасьці. Варшава, 2009 г. (1/32 д.а., 192 с.)

Іб. Зянон Пазьняк. Цяжкі час. Канцэпцыя новага Беларускага Адраджэньня, кн 2, артыкулы і матэр’ялы (IV. 1996—2002). Варшава, 2010 г.

17. 3янон Пазьняк. Цяжкі час. Працяг. Канцэпцыя новага Беларускага Адраджэньня, кн 3, артыкулы і матэр’ялы (2003-2010). Варшава, 2010 г.

18. Сяргей Навумчык Зянон Пазьняк. Дэпутаты Незалежнасьці. Варшава, 2010 г.

19. 3янон Пазьняк. Дэклярацыя першы крок да Незалежнасьці. Варшава, 2010 г.

20. Зянон Пазьняк. Сэсія Незалежнасьці. Варшава, 2011 г.

21. Зянон Пазьняк. Незалежнасьць Беларусі. 20 гадоў. Варшава, 2011 г.

22. 3янон Пазьняк, Валеры Буйвал. Абарона Курапатаў. Народны Мэмарыял. Варшава, 2012 г.

23. Зянон Пазьняк. Добрая фатаграфія. Варшава, 2012 г.

24. Галіна Пазьняк. Менскі гарсавет у пэрыяд нацыянальнай рэвалюцыі (1990-1991). Варшава, 2012 г.

25. Зянон Пазьняк. Тэрра Дэй. Варшава, 2014 г.

26. Zenon. OJCZYZNAWIECZNA. Warszawa, 2014

27. Аўген Калубовіч. МОВА Ў ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА. (Прадмова да факсіміле Зянон Пазьняк). Варшава «Беларускія Ведамасьці», 2015 г.,

ISBN 978-83-935476-2-3

2. Кніга, якая гарэла Ў вагні. (Фота 3. Пазьняка)

АЎГЕН КАЛУБОВІЧ.

МОВА Ў ПСТОРЫІБЕЛАРУСКАГА ШСЬМЕНСТВА.

ФАКСІШЫІАЕ НАВУКОВА-АСЬВЕТНІЦКАЕ ВЫДАНЬНЕ

Аўген Калубовіч. МОВА Ў ПСТОРЫІ БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА.

Частка I. Факсімільны друк з выданьня: Мюнхэн-1974-1975-Лёндан.

Прадмова да факсіміле і выдавец: Зянон Пазьняк. Выданьне: Варшава „Беларускія Ведамасьці", 2015 г., 96 с. 1/64 д.а., наклад 500 ас.

ISBN 978-83-935476-2-3

Сканаваньне, прадмова, схема макету, укладаньне Зянон Пазьняк

Кампутарны склад па макету Робэрт Стаховіч

Друк QLCO

Наклад 500 ас.

Аддрукавана ў лістападзе 2015 г. у Варшаве.

Папера афсэтная фармат 105x148,1/64 д.а.

Ул. друк. арк. 1,5

„Беларускія Ведамасыіі”, Варшава 02-017, вул. Ерузалімскія алеі, 125/127

Надрукавана пры грашовай падтрымцы

Беларускай Фундацыі імя Рамуальда Траўгута ў Варшаве і на сродкі выдаўца факсімільнага выданьня.

Варшава, «Беларускія Ведамасьці», 2015 г.