Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі

Адкрытае грамадства

ЭНТАНІ СМІТ

НАЦЫЯНАЛІЗМ У ДВАЦЦАТЫМ СТАГОДДЗІ

Заснавана Беларускім Фондам Сораса ў 1995 г.

Anthony D.S. Smith

Nationalism in the Twentieth

Century

Martin Robertson & Co. Ltd.

Blackwell Publishers

1979

Энтані Д. С. Сміт

НАЦЫЯНАЛІЗМ У ДВАЦЦАТЫМ СТАГОДДЗІ

Пераклад з англійскай

Мінск

Беларускі Фонд Сораса 1995

ББК 63.3(0)4-66.5 С 50

УДК 323.1:930.9«19»

First published in 1979 by Martin Robertson &Co. Ltd. (Blackwell Publishers), 108 Cowly Road, Oxford

OX 1SF, UK

Упершыню выдадзена ў 1979 выдавейтвам Martin Robertson &Co. Ltd.

Пераклаў з англійскай Сяргей Нагорны

Пераклад зроблены з выдання: Smith, Anthony D.S. Nationalism in the Twentieth Century. —

New York: New York University Press, 1982.

Навуковы рэдактар Ігар Бабкоў

Рэдактар Усевалад Рагойша

ISBN 985-6022-13-4

© Anthony Smith 1979

© Пераклад, выданне.

Беларускі Фонд Сораса, 1995.

© Макет “ЭЎРОФОРУМ”

© Вокладка. Сяргей Харэўскі, 1995

Прадмова                                                                          7

РАЗДЗЕЛ 1. Развіццё нацыянальнай ідэі                11

Асветнікі і рамантыкі; радыкалы і традыпыяналісты; імпсрыялізм і аддэялепне; папулізм і антыкаланіялізм; адзінства нацыяналізму

РАЗДЗЕЛ 2. Нацыяналізм і тысячагадовае Валадарства Божае           24

Карані тысячагадовага Валадарства; мадэрніспкія тэмы; неатрадыцыяналізм, рэфармізм і асіміляцыя; месіянскія элементы

РАЗДЗЕЛ 3. Фашысцкі выклік                                     53

Індустрыйны трыбалізм; катэгорыя нацыі: культ гвалту; напыяналізм і фашызм у параўнанні; гістарычныя сувязі;

Volk і раса; нацысцкі паварот; ірацыявалізм і Сусветная вайва; высновы

РАЗДЗЕЛ 4. Колер, раса і нацыянальная саматоеснасць           96

Напыяналіэм, расізм і этнацэнтрызм; расісвкія выклікі вавыявалізму: колер і панафрыканская саматоеснасць

РАЗДЗЕЛ 5. Камуністычныя нацыяналістычныя рухі        124

Свосабы адчужэпня: мсхавізмы вераходу; ка.мунізм і на- йыянальная дзяржаўнасць: запозненае развіцпё і залеж- наспь; папулізм і пітэлектуалы: прывабнаспь марксісцкай „самарэалізацыі“: няпросты сімбіёз; „апыяналізацыя марксізму

РАЗДЗЕЛ 6. Этнічнае адраджэнне на Захадзе 158 Меншасці і „масавас грамадства“; адраджэнне напыя- налізму; аўтанамісты і сепаратысты: новая тэхнічная інтэ- лігенпыя: нсдаразвітаснь і пстарычнасць; распад імперыяў і правалы дэмакратыі: высновы

РАЗДЗЕЛ 7. Бюракратычны цыкл                             174

Два паняцці „нацыі“; бюракратычны наііьіяналізм; бяздом- насць і анархія: новы рамантызм; фашысцкая альтэрнатыва; бюракратычны цыкл; нацыя як буфер

РАЗДЗЕЛ 8. Інтэрнацыяналізм                                   192

„Задаволеныя“ нацыяналістычныя рухі? У свеце нацыя- нальных дзяржаваў; вынікі міжнародных крахаў; наднацы- яналізм: высновы

Заўвагі                                                                         206

Бібліяграфія                                                               243

Індэкс                                                                           254

Прадмова

Разрыў з традыцыяй і рэлігійным аўтарытэтам у многіх частках свету выклікаў пошукі новых шляхоў выратавання і прагрэсу. Нскаторыя з гэтых шляхоў былі індывідуальнымі і асабістымі, іншыя — грамадскімі і супольнымі. Некаторыя грамадскія ідэалогіі мелі абмежаваныя і лакальныя мэты, але іншыя прэтэндавалі на больш універсальны характар і нават на глабальныя перспектывы. Бадай, найбольш істотная і трывалая з сучасных лакальных ідэалогіяў — нацыяналізм. Нацыяналізм спалучае дзейнасць ад імя і дзеля спецыфічнай супольнасці з больш універсальным светапоглядам культурнага плюралізму. Такім чынам, ён стаіць паміж такімі чыста лакальнымі рухамі, як папулізм або натывізм, і вялікімі ідэалогіямі „выратавання. свету“ — расавым фашызмам і сацыялізмам або камунізмам. Ен таксама адрозніваецца ад гэтых больш універсаль- пых ідэалогіяў тым, што выкарыстоўвае ўжо наяўныя грамадскія сувязі і настроі, а таксама тым, што аддае перавагу канструктыўнай дзейпасці перад утапічнымі ці хіліястычнымі падыходамі.

Мэта маёй кнігі — выявіць канцэптуальныя і гістарычпыя ўзаемадачыненні паміж нацыяналізмам і іншымі ідэалогіямі, асабліва фашызмам і камунізмам, а таксама вытлумачыць нскато- рыя прычыны, па якіх нацыяналізм і сёння прываблівае так мпога людзей у розных частках свету. Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі вытрымаў наступы фашызму, расізму, камунізму і сёння перажывае штосьці накшталт адраджэння. Гэты pyxj. ідэалогія таксама вельмі пашырыліся і сталі больш разпастайнымі — і ў змесце, і ў формах сваёй арганізацыі. Сёння мы можам назіраць усе тыпы нацыяналізму — ад этнічнага сепаратызму і кансерва- тыўнага бюракратычнага нацыяналізму на Захадзс да папулісцкіх і камуністычных нацыяналістычных рухаў у пекаторых краінах Трэцяга свету. Тым не менш „нацыяналістычная“ афарбоўка гэтых разнастайных рухаў відавочная, і нацыяналістычны кампа- нент практычна заўсёды дамінуе.

Гэтая кпіга працягвае маё рапсйшас даслсдаванне тыпалогіі пацыя- налізму, пададзенае ў працы „Тэорыі нацыяналізму“, — у аналітыч- пым і тыпалагічпым аспектах. Яна працягвае распрацоўку асноўных вызначэнпяў, прыведзеных у рапсйшай працы, і спрабуе паказаць тыя разнастайныя абліччы, у якіх з’яўляўся нацыяналізм у нашым стагоддзі. Пры гэтым нацыяналістычпыя ідэі і дзейнасць супраць- пастаўляіоцца і нараўноўваюцпа з іншымі рухамі, разглядаюцца ў адпавсдным сацыяльным і культурным кантэкспс. Я псраканапы, іпто мснавіта такая апалітыка—параўпаўчая праца мусіць папярэдні- чаць звароту да болыл агульнай тэорыі нацыяналізму як цэльнага феномсна. Распрацоўка агульнай тэорыі навінна грунтавацца па далсйпіых даслсдаваннях узнікнспня нацыяналізму. Алс тут я мсў на мэце акрэсліць болып нозні псрыяд развіцпя нацыяналіз.му як пэўііуіо цэлыіасць, праз выяўлсшіс крьпычпых момантаў ягопай „кар’сры“ у напгым стагоддзі; і, парэіпнс, у анопшіх раздзслах, я фармулюю пекаторыя гіпотэзы, што тычацца агульных умоваў сснняшпяга існавання нацыяналізму, умоваў, якія болып не тоесныя тым, іпто сгірыялі з'яўленню нацыяналізму і ў Еўропе ў вассмпац- цатым стагоддзі, і ў Азіі ў дзевятнаццатым, і нават у Афрыпы паначатку дваццатага. Бо, няглсдзячы на тос, іпто нскаторыя эле- мснты гэтых іісршапачатковых у.моваў у пэўііай ступсні захаваліся, істотна змянілася іх форма. У той жа час пачало адчувацца ўздзеянпе новых элсмептаў і повых умоваў, якія паўгілывалі на развіццё нацыяналізму і ііаскорылі яго адраджэнпс. Дзсля разумснпя гэтых працэсаў неабходііа распрацаваць адпавсдныя тэарэтычныя мадэлі захавання і адраджэння нацыяналізму як на агулыіым, так і на рэгіянальным узроўні.

Гэтыя аі-улыіамстадалагічныя пасылкі абумовілі структуру кнігі. У псріпых двух раздзелах я паставіў за мэту выявіць галоўныя накірункі ў сучаспых нацыяналістычных ідэалогіях. Псршы раздзсл рэзюмуе галоўныя палажэіші ўсёй напыяналістычнай думкі і аналі- зус, як пацыяналыіая ідэя была ўснрынятая і йаіяыраная [юзнымі групамі і ў розных абставінах ў канцы вассмнаццатага — дзсвят- ігаццатым стагоддзях. Другі раздзел тлумачыць некаторыя базавыя матывы нацыяналізму праз нараўнапне ягоных ідэяў з хіліястыч- пымі падыходамі болып старых рэлігійных рухаў. Нягледзячы ііа мсркаванні некаторых даследчыкаў, нацыяналізм бачыцца як ап- тымістычная, свсцкая і прагматычпая ідэалогія, якая далска адьппла па духу ад рэлігійнага песімізму рухаў за „тысячагадовае Валадар- ства Божас“.

Наступныя тры раздзслы разглядаюць галоўныя праблемы, з якімі сутыкнуўся нацыяналізм у пашым стагоддзі. Періная з гэтых пра- блемаў — фашызм. Ен з’яўляецца адным з рухаў „выратавашія свету“, асабліва ў форме расісцкага нацызму, і істотна адрознівасцца ад пацыяналізму на канцэптуальным узроўпі. Далей разглядаюцпа гістарычпыя сувязі паміж двума рухамі, асабліва ў міжвасннай Еўропе, а таксама пераход ад нацыяналізму да фашызму, што адбыўся ў Германіі, і выяўляюцца яго асноўныя прычыны. Здоль- насць фашызму выкарыстоўваць нацыяпаліЗіМ, хоць і часова, мас моцнае ўгрунтавапне ў расісцкіх ідэях, таму наступны раздзел прысвячаецца аналізу сувязяў паміж расізмам і нацыяпалізмам. Зноў жа, мы мусім размяжоўваць расізм і нацыяналізм, каб выявіць іх агульныя карані і зразумець, чаму расізм можа, з аднаго боку, суіі[>ацьстаяць нацыянальнаму пачуццю, а з другога — узмацняць яго. Пры некаторых умовах пачуццё расы і колеру можа нават ажывіць страчаную нацыянальную саматоеснасць, як гэта адбылося сярод афрыканскіх (і ўвоіуле чорпых) народаў у панафрыканскім руху. Па—трэцяе, іспуе больш позняе сутыкненне з іншым рухам за „выратаванне свсту“ — камунізмам. Існуе дастаткова паралеляў паміж марксізмам і нацыяналізмам, якія могуць забяспсчыць пэўны сімбіёз; і сацыялыіа—палітычныя ўмовы ў шмат якіх краінах Трэцяга свсту могуць істотна паспрыяць уздыму „камуністычнага нацыя- налізму“. Але нават тут альянс часцяком бывае няпросты, і паро- джаны ў выніку камунізм мае тэндэнцыю страчваць натуралыіыя характарыстыкі, а таму няздольны супрацьстаяць прывабнасці на- пулісцкага нацыяналіэму.

Апошнія тры раздзелы разглядаюць галоўііыя прычыны выжы- ваппя і адраджэння нацыяналізму сёння. Па—першас, існуе прабле- ма сучаспых заходніх „неанацыяналізмаў“: чаму яны з’яўляюцца менавіта цяпер у багатых, індустрыялізаваных і звычайна дэмакра- тычных дзяржавах з высокаадукаванымі грамадзянамі? Адказ шу- каем у сацыяльным складзе кіраўніцтва рухаў і ў агульнай геапалі- тычнай сітуацыі заняпаду, у якой апынуліся гэтыя дзяржавы і якая робіць іх няздольнымі задавальняць патрабавапні меншасці. Па— другос, і на больш шырокім узроўні, нацыяналізм звяртаецца сёнпя да „ўнутрапых“, а не толькі да „знеіпніх“ фактараў. Так, што тычыцца ўнутраных фактараў, ііацыяналізм апслюе да вельмі стара- даўніх пачуццяў этнічных сувязяў, а таксама да цыклічнага самаўзнаўлення дэперсаналізавапай сучаснай бюракратыі. Апошняя трымае ў руках дзяржаўную ўладу і такім чынам нараджае бюра-

кратычны пацыяналізм. Але, з другога боку, яна таксама стварас ўмовы для паўстання супраць розуму і нараджэпня рамантычнага пратэсту, які лёгка можа быць ператвораны ў этнічны нацыяналізм. Што тычыцца знешніх фактараў, дык павелічэнне сусветнай сістэмы дзяржаваў вядзе да пераразмеркавання балавсу ўлады і да спа- борніцтва нацыянальных элітаў за сусветнас лідэрства. Нават над- нацыянальныя блокі пачыпаюць нагадваць традыцыйны нацыя- палізм, толькі ў кантыненталыіых маштабах. Такім чыпам, пам, відаць, не давядзецца стаць сведкамі хуткага затухапня нацыяналіз- му, нягледзячы на масавую індустрыялізацыю і высокі ўзровснь адукацыі.

Фактычна мы прыйшлі да таго моманту, калі пацыяналізм стаў самапрадуктыўпым феноменам, на які абапіраецца і будзе абапірацца сусветная супольнасць дзяржаваў. Такім чынам, касмапалітычныя спадзяванні на хуткае знікненне нацыяналізму відавочна не апраўдваіоцца, бо яны заснаваныя на няздольнасці зразумець сёппяшнюю важнасць злучэнпя этнічных сувязяў і пачуццяў, свецкіх ідэалаў і пэўных элементаў мадэрнізацыі і яе сацыяльных вынікаў. Менавіта на гэтых узроўнях можна пачаць выяўленне агулыіага ядра ва ўсіх праявах нацыяналізму.

Энтані Д. Сміт Лондан. люты 1978 г.

РАЗДЗЕЛ I

Развіццё нацыянальнай ідэі

3 усіх светапоглядаў і веравызнанняў, якія змагаюцца за душы людзей у сучасным свеце, найбольш распаўсюджанай і трывалай з’яўляецца нацыянальная ідэя. Іншыя ідэі дасягнулі больш значнага, але часовага поспеху ці знайшлі сабе апірышча ў адной пэўнай краіне. Іншыя светапоглядныя сістэмы ўздымалі людзей на больш гераічныя ці нават жахлівыя дзеянні. Але нііпто не змагло так паспяхова ўсталявацца ў кожнай частцы свету, прывабіць столькі людзей рознага жыццёвага досведу і ў розных краінах, як нацыя- налізм. Hi адна іншая ідэя не праяўлялася ў такіх разнастайных абліччах і не перажывала часовы заняпад толькі дзеля таго, каб пасля стаць яшчэ больш моцнай і трывалай. Hi адзін іпшы светапо- гляд не пакінуў такога моцнага адбітку на мапе свету і на нашым пачуцці саматоеснасці. Перш за ўсё нас атаясамліваюць з нашай „нацыяй“. Наша жыццё рэгулюецца перадусім нацыянальнай дзяр- жавай, у якой мы нарадзіліся. Вайна і мір, гандаль і падарожжы, адукацыя і дабрабыт вызначаецца для кожнага нацыянальнай дзяр- жавай, у якой мы жывем. 3 дзяцінства ў нас выхоўваюць любоў да краіны і вучаць цаніць асаблівыя вартасці нашай нацыі. I хоць у далейшым жыцці некаторыя з нас могуць адмовіцца ад патрыятыч- нага ідэалу, а некаторыя — стаць „здраднікамі“, большасць грама- дзян будзе захоўваць ціхую лаяльнасць да сваёй нацыі, што ў час крызісу можа ператварыцца ў палкую адданасць і гарачае падпарад- каванне грамадзянскаму абавязку.

Што ж такое нацыянальная ідэя, якая можа выклікаць гэткую адданасць у столькіх краінах? Адкуль яна пайшла? Гэта не было нсшта натуральнае, уласцівае чалавеку, як фізічныя дадзеныя ці сям’я. Першае яснае фармуляванне гэтай ідэі адбываецца ў час Французскай рэвалюцыі. У тэкстах таго часу мы можам прачытаць, што толькі нацыя з’яўляецца сапраўдным суверэнам, што чалавек павінен быць адданы перадусім нацыі, і што толькі нацыя можа ўсталёўваць законы для сваіх грамадзян¹. Тут таксама ўпершыню можна пачуць заклікі да зброі ў абарону Бацькаўшчыны (раігіе) і думку пра тое, што „грамадзянін“ Францыі мае пэўныя правы і

абавязкі нерад сваёй пацыяй². Хоць Французская рэвалюцыя была нс нсршай праявай новай „нацыянальнай“ эпохі, яна была першай гістарычнай надзсяй, падчас якой добраахвотна аб’яднаныя грама- дзянс дзейпічалі разам на карысць „нацыі“, a tie дынастыі. I ўпсршьппо грамадзяпе памагаліся раснаўсюдзіць адзінуіо культуру і адзіную мову на ўсс рэгіёны сваёй краіны, зламаць усе бар’еры паміж гэтымі рэгіёпамі, стаць адзінай пацыяй, адданай адной ідэР.

Што ж было гэтай нацыянальнай ідэяй? Перш за ўсё, гэта было псракананпс, піто ўсс тыя, хто мае агульнуіо гісторыю і культуру, павіпны жыпь разам, асобна ад іншых, на сваёй шанаванай і прызпанай радзімс. Але калі фрапцузы, як і англічане, маглі гаварыць у вялікай стуііені пра агульнуіо гісторыю і культуру, то для ініпых гэта было досыць праблематычна. Фрапцузам не трэба было шукаць або ствараць сваю саматоеснасць. Яны маглі скаііцэнтравац- ца па дасяпісіпгі самакіраванпя і адзінства, на звяржэнні абсалю- тыспкага ariden regime і на разбурэнні феадальных бар’ераў паміж рэгіёнамі. Але ў іісмцаў, італьянцаў і грэкаў, якія ўспрыпялі нацыянальную ідэю неўзабаве перад пачаткам напалеонаўскіх заваёваў, нс было глыбокага адчування агульнай гісторьіі ці культуры, — і нават таго мінімуму тэрытарыяльнага адзінства, якое мелі французы з іх амаль што „натуральнымі“ межамі⁴. Яны, такім чынам, былі вымушаны надаваць значна больш увагі выха- ванню ў сваіх суайчыннікаў пачуцця новай „нацыянальнай“ свае- асаблівасці і саматоеснасці. Так што з самага гіачатку „нацыя- палыіая ідэя“ пачала пашыраць свой змест, каб адпавядаць повым інтарэсам і рэгіянальным асаблівасцям.

Гісторыя развіцця нацыянальнай ідэі з’яўляецца гісторыяй яе бесперапыннага пашырэння і трансфармацыі — у адпаведнасці з разнастайнымі інтарэсамі і патрэбамі ўсё новых хваляў сваіх прыхільнікаў і служкаў. Але гэта таксама гісторыя пратэанскай здолыіасці заставацца нязменнай праз усе трансфармацыі, нягледзя- чы на ўсе цяжкасці, з якімі ёй давялося сустрэцца.

У грунце „нацыянальнай ідэі“ ляжыць пэўнае светаўспрыняцце і пэўпы тып культуры. У адпаведнасці з гэтым успрыняццем, чала- вецтва „рэальна“ і „натуральна“ падзяляецца паводлс гісторыі і культуры на вызначаныя супольнасці, якія называюць нацыямі. Кожная нацыя своеасаблівая і ўнікальная. Кожная прыносіць невіта сваё, каштоўнае, у адзіную сям’ю нацыяў.

Кожпая нацыя абумоўлівае самавызначэнне сваіх членаў, таму што яе спецыфічная культура фармуе асобу. Ключом да гэтай культуры

з’яўляецца гісторыя, пачуццё гістарычпых архетыпаў, якія псрадаюц- ца да новых і новых пакалснняў. Пстарычная культура, нібы ланцуг, звязвас сучаспыя і будучыя пакалсіпіі з усімі панярэдііікамі і такім чынам <|>армуе характар і знычаі пацыі. Чалавск нызначас сябс, у адпавсдпасгіі з папыжіалыіай ідэяй, праз сваю сувязь з нродкамі і панярэднікамі, а таксама з надзсямі, якія с<|>армавалі іх свстаўспрыняц- цс. Нацыяпальпая ідэя, такім чынам, нрадугледжвае як успрыпяцпс свету, падзслепага на ішралелыіыя і вызначаныя нацыі, так і культуру, што паўстас па грунцс ўнікалыіых гістарычпых надзсяў.

Але нацыяналыіая ідэя патрабус ігечага болыпага, чым пават асаблівае светаўснрыпяцце ці асаблівая культура. Япа таксама па- трабус пэўнага віду салідарпасці і палітычнай праграмы. Нацыяналь- ная ідэя пепазбежна вядзе да „нацыяпалізму“ — праграмы дзеяітяў для падтрымкі гэтай ідэі і дасягнспня яе мэтаў. Салідарпасць, пра якуіо марапь нацыяналісты, эасноўваецца на валодаппі зямлёй, зямлёй мінулых накалснняў, зямлёй, якая бачыла росквіт нацыяналь- нага гспія. Гакім чынам, пацыяналіст хоча ізіюў завалодаць эямлёй, зрабіць яс абаронснай „радзімай“ для нацыі і набудаваць на сй нацыю. Салідарнасць, да якой сн імкнецца, такім чынам, засноўва- сцца на тэрыторыі. Без тэрыторыі нсмагчыма пабудаваць братэрства і салідарнасць, якіх натрабуе нацыянальная ідэя. Нельга выхаваць у людзсй пачупцё крэўнасці і братэрства бсз прылучэння іх да мссца, якос япы адчуваіоць сваім, да радзімы, якая належыць ім па праву гісторыі. Таксама пс змоіупь яны рэалізаваць сябе і сваю культуру ў будучыні, калі толькі не будуць мець шапавануіо і прызнаную радзіму.

Алс, каб гэта адбылося, радзіма павінпа быць волыіай. Ею пе могуць кіраваць іпіныя, людзі іншай культуры. Такім чынам, папыя- палісты ўцягваюцпа ў палітыку, у барапьбу за самакіраваппс і суверэнітэт у сваёй радзіме. He ўсс нацыяпалісты хочуць поўнага суверэнітэту. Некаторыя могуць аддаваць нсравагу аўтаіюміі „са- макіраваппя“ ці (рсдэрацыі з іншай дзяржавай. Алс ўсе патрабуіоць прызнаіпія іх нрава па радзіму і гараптыяў ад умяшання ў свае ўнутрапыя, асабліва культурныя, справы. I паколькі такое прызнаппс і такія гарантыі часцяком складапа захоўваць у фсдэрацыі з болып моцнай дзяржавай, нацыяналісты звычайпа аддаюць перавагу ад- дзялсіпію з мэтай стварэння ўласііай суверэпнай дзяржавы, за бяспеку і адміпістравапііс якой яны будуць цалкам адказваць самі. У такой дзяржаве яны змогупь свабодпа стварапь такія аргапізапыі і праводзіць такія дзеяпні, якія будуць найлепш адпавядаць асаблі- вым патрэбам іх нацыі і яе культуры.

Нацыяналізм, такім чынам, уключае чатыры алементы: светапо- гляд, культуру, салідарнасць і палітыку. Ен адказвае на ідэалагіч- ныя, культурныя, сацыяльныя і палітычныя спадзяванні і патрэбы. Яго поспсх на працягу двух стагоддзяў часткова залежаў ад шкалы патрэбаў, якія ён задавальняў. Але не менш істотныя спосабы, якімі нацыяналісты могуць адаптаваць светапогляд, культуру, салідар- насць і чыпнасць да разнастайных сітуацыяў і інтарэсаў. Мепавіта гэтая гнуткасць дазволіла нацыяналізму бесперапынна аднаўляцца і распаўсюджвацца, у тым ліку за кошт яго ідэалагічных канкурэнтаў, з 1789 года па сёнпяшні дзень.

Цэнтральнай тэмай гэтай кнігі з’яўляецца аднаўленне нацыя- налізму ў дваццатым стагоддзі, нягледзячы на сур’ёзную канкурэн- цыю з боку іншых ідэалогіяў. У наступных раздзелах я больш дэталёва разгледжу сутнасць і карані нацыянальнай ідэі, а таксама галоўныя выклікі яе першынству ў нашым стагоддзі. Нацыяналізм, безумоўна, меў часовыя заняпады ў Еўропе гіасля абедзвюх сусвет- ных войнаў, і нават сёння ён мае сур’ёзныя праблемы ў некаторых азіяцкіх, афрыканскіх і лацінаамерыканскіх краінах. Тым не менш, яму заўсёды ўдавалася ўтрымацца супраць іншых ідэалогіяў і ад- навіцца ў новых абліччах і з іншымі акцэнтамі. Я паспрабую даць некалькі высноваў наконт адраджэнпя нацыяналізму і яго неаслабнай прывабнасці. Тым нс менш, немагчыма асэнсаваць ролю нацыя- налізму ў сучасным сутыкненні ідэалогіяў, пе памясціўшы яго ў гістарычны кантэкст і не разгледзеўшы асноўных напрамкаў пахо- джаппя і развіцця нацыяналіз.му папрыканцы вассмнаццатага і ў дзсвятнаццатым стагоддзі. У наступным кароткім нарысе я, такім чынам, проста вызначу некаторыя галоўныя стадыі і накірункі ягонага развіцця.

АСВЕТНІКІ I РЛМЛНТЫКІ

Калі Русо і французскія рэвалюцыянеры пачалі свой шлях да нацыянальнай ідэі, яны працавалі не ў іптэлсктуалыіым вакууме. Лютэраў пераклад Бібліі на нямецкуіо мову запачаткаваў цікавасць да мясцовых моваў (у процівагу лацінскай), а рэнесансны гуманізм пашырыў захапленне антычнай літаратурай і мастацтвам. Сітуацыя рэлігійнай талерантнасці напрыканцы семнаццатага стагоддзя разам з цікавасцю ранняга Асветніцтва да паганскай старажытнасці дала жыццё шэрагу важных культурных дэбатаў. Псршы з іх, Спрэчка паміж Старажытнымі і Новымі, разгарнула параўнаннс паміж

пэўнымі каштоўнасцямі антычнасці і васемнаццатым стагоддзем і прывяла да аптымістычнай высновы, што магчыма пераўзысці ста- ражытных у мастацтве і навуках. Другая спрэчка закруцілася вакол грэкаў і рымлянаў, асабліва пасля таго, як такія даследчыкі і мастакі, як Сціоарт (Stuart) і Рэвет (Revett) расплюшчылі еўрапейцам вочы на чысціню і годнасць грэцкага мастацтва⁵. Трэцяя спрэчка, якая перакрывала дзве папярэднія, падзяліла прыхільнікаў імперскага, або „аўгустаўскага“ ідэалу антычнасці, што ўвасобіўся ў Рымскай імпсрыі, і тых, хто аддаваў перавагу „дарыйскай“ прастацс і яснасці „рэспубліканскага“ ідэалу, мадэлямі якога былі Спарта, ранні рэс- публіканскі Рым і час ад часу Афіны.

Апошняя дыскусія мела, безумоўна, палітычнуіо падаплёку, і можна заўважыць відавочны пераход ад культурнага і грамадскага рэспубліканскага нацыяналізму Русо ці Дыдро да больш вызначана- га палітычнага нацыяналізму ў мастакоў, як Давід, і ііісьмеппікаў, як Сіес (Sicyes)⁶. Свстапогляд кулыурна вызначаных лацыяў, кожная з якіх патрабавала сацыяльнага адзінства, сфармаваў зародак „нацыяналь- най“ ідэі, і жырандзінцам з якабінцамі заставалася ўвасобіць гэтую ідэю ў палітычпым ладзе. Для падгрымкі і апраўдання сваіх дзеяппяў ім трэба было толькі звярнуцца да адмысловага іірачытання старажытных мадэ- ляў, якія сталі ўвасабленнем іх ідэалаў. Усім ім у Спарце і раннім Рыме падабаўся просты стыль жыцця Цыпцыната, вайсковая мужпасць Лсані- да і самаахвярнасць Брута ці Катона. Што іх моцна ўражвала ў гэтых грамадствах, дык гэта дух грамадзянскага саўдзелу і перавага суполь- насці пад яе асобнымі членамі, якія добраахвотна прымаюць гэтуіо субардынацыю. Са сваімі вызпачанымі і прызнанымі тэрытарыяльнымі межамі, антычны polis, здавалася, цалкам адпавядае ідэалам добра- ахвотнай сугюльнасці і сапраўды „нацыянальнаму“ духу салідарнасці⁷.

Вяртанне да антычнасці ў васемнаццатым стагоддзі, безумоўпа, не абмяжоўвалася адной часткай насельніцтва. Каралі і бюракраты, шляхта і гандляры — усе яны падзялялі агульнаеўрапейскі энтузіязм у адносінах да антычнага свету, да „Grand Tour“*, да адкрыццяў Гсркуланума, Пампеяў, Пальміры і Афіпаў. Але пасля 1760 года больш сур’ёзнае стаўленне да антычных ідэяў пачало звяртаць ііа сябе ўвагу некаторых прадстаўнікоў іптэлігенцыі і сярэдніх класаў. У выніку „рэспубліканскія“ ідэалы нсакласіцызму былі скіраваныя супраць геданізму, цынізму і махінацыяў скарумпаваных алігархіяў і абсалютысцкіх рэжымаў ва ўсёй Заходняй Еўропе. На кантыненце

* Grand Tour — траді>ііп>пінас падарожжа брытапскіх арыстакраггаў па Еўропс дзеля агляду с'гаражіятпаспяў (Заўв. рэд.)

неакласіцысты—рэспубліканцы паўсталі супраць валюптарызму дэс- патычнага права, штучнасці іерархіі і фрагментацыі грамадства, і па ўсіх гэтых напрамках яны знайшлі разуменне і падтрымку ў нядаўна паўсталых сярэдніх класах⁸.

У Францыі галоўііым саюэнікам радыкальнай інтэлігснцыі былі прамыслоўцы і прадпрымальнікі, якія хацелі аб’яднанай рэспублікі, без унутрапых бар’сраў і арыстакратычпых прывілсяў. У Гсрмапіі напачатку інтэлігенцыя была болып ізаляваная і раздробленая, алс тут таксама паступова з’яўляўся сярэдііі клас і разам з ніжэйпіым пластом духавенства пачыпаў падтрымлівапь ідэю канстытуцыйнай рэформы і вяртання да сваёй уласнай культуры⁹. На ўсходзе, у Польшчы і Вспгрыі, безмаёмасныя або збядпелыя арыстакраты пасля 1800 года пачалі групавацца вакол нацыянальнай ідэі¹⁰. На Балканах да іптэлігенцыі ў выгпанні хутка далучыліся заможныя гандляры і перакуппічыкі, а такса.ма многія святары нізкага сану для барацьбы за незалсжнасць ад Ата.мапскай імнсрыі’¹. Напыяпальная ідэя была нават перавезеная ў Лацінскую Амерыку, дзс вайна самой Іспаніі за незалежнасць супраць Наналеопа з 1808 года дазволіла Балівару і Сан—Марціпу павесці болып заможпых гарадскіх крэо- лаў на барацьбу супраць іспанскага імперыяльнага ііраўлспня¹².

Достун такіх розных частак насслыііцтва да нацыянальпай ідэі прывёў да таго, інто яе змсст пачаў пашырацца і трансфармавацца. У выніку пасля 1800 года неакласічны і радыкальны фрапцузскі варыянт перастаў быць адзінай мадэллю. Уіілывовымі сталі мсніп дэмакратычныя і болып містычпыя всрсіі нацыянальнай ідэі, асаблі- ва ў Цэнтралыіай і Усходняй Еўропс. Звычайпа мяркуіоць, піто такі больш „рамаптычны“ нацыяналізм быў выкліканы ў гэтых краінах недахопам моцвай і ўплывовай буржуазіі, якая магла б падтрымаць інтэлігенцыю¹³. Але па ўздым рамантычпага і „арганічнаіа“ пацыя- налізму аказалі не мсншы ўгілыў і іншыя фактары. У рэшце рэшт, у Англіі, краіне з найболып развітай буржуазіяй, напрыканцы васе.м- наццатага стагоддзя таксама спачатку паўстаў моцны рамантычны рух¹⁴. Сярод іншых фактараў мы можам адзначыць супраціў не толькі напалеонаўскім уладам, але і ўсім рэвалюцыйным і рацыя- налістычным навацыям, якія гэтыя ўлады паўводзілі. Акрамя таго, многія народы, якіх заваяваў Наііалсон, былі падзеленыя і падроб- лсныя, але пры гэтым іх інтэлігенцыя магла доказна гаварыць пра нацыянальную гісторыю, не карацейпіую за фрапцузскую, і аб нацыянальных мовах, якія пачыналі паўставаць з літаратурнай цемры. Такім чынам, у Германіі, Полывчы, Італіі і на Балканах

больш рамантычны падыход да гістарычнай культуры пачаў абу- джаць цікавасць да этнічных звычаяў, прыхільнасць да роднай мовы, настальгію па язычніцкім і сярэднявечным бляску, рэлігійную прагу — шмат што з гэтага мы знаходзім на старонках Русо і Гердэра (Herder), адзначаючы да таго ж роднасныя сувязі паміж асветнікамі—неакласіцыстамі і рамантычнымі даследчыкамі сярэдня- вечча¹⁵. Сапраўды, гэтая першая стадыя, якая была сведкай нара- джэння нацыянальнай ідэі і працягвалася ад 1750—х да свайго паступовага эавяршэння пры Напалеоне, з’яўляецца адначасова „неакласічнай“ і „перадрамантычнай“; неакласічная прага аскетыч- най антычнасці ідзе поруч з раннім гатычным адраджэннем, і разам яны сінтэзуюцца ў моцны палітычны ідэал¹⁶.

РАДЫКАЛЫ I ТРАДЫЦЫЯНАЛІСТЫ

Другая фаза пачынаецца з войнаў супраць Напалеона і працягваецца да 1848 года. Цяпер націск робіцца на патрабаванне адзінства і палітычнай незалежнасці. Венгры, немцы, палякі, італьянцы, грэкі, сербы, аргентынцы і чылійцы патрабуюць пакласці канец уладзе чужынцаў, прагнуць тэрытарыяльнага аб’яднання — згодна з дэма- кратычнымі правамі і гістарычнай неабходнасцю. У большасці вы- падкаў нацыяналісты засноўваюць свае патрабаванні як на рады- кальных, так і на кансерватыўных прынцыпах, хоць напачатку ў Лацінскай Амерыцы радыкальна—дэмакратычны рацыяналізм Асветніцтва і Французскай рэвалюцыі пераважаў у барацьбе су- праць традыцыяналісцкай каталіцкай Іспаніі¹⁷. Ва Усходняй Еўропе радыкальная інтэлігенцыя часта паглыналася такімі больш трады- цыйна арыентаванымі часткамі грамадства, як арыстакраты і ніжэй- шае духавенства. У барацьбе супраць „асвечаных дэспатаў“ у Аўстра—Венгрыі, Расеі і Прусіі, яе нацыянальны радыкалізм хутка атрымаў містычную, нават месіянскую якасць. Так, мара пра адраджэнне Польшчы, як пра ўваскрасенне ўкрыжаванага Хрыста—збаўцы, натхняла Міцкевіча і ягоны асяродак у выгнанні пасля няўдалага паўстання 1830 года’⁸. На Балканах ранняму класічнаму рамантыз- му Караіса (Korais) і Рыгаса (Rhigas) неўзабаве былі супрацьпа- стаўленыя больш традыцыйныя „візантыйскія“ ідэі, асабліва пасля таго, як святары і сялянскія лідэры ў Грэцыі і мясцовыя правадыры ў Сербіі заявілі правы на першынства ў барацьбе, якая была і рэлігійнай, і нацыянальнай, і ў якой праваслаўныя супрацьстаялі няверным мусульманам¹⁹. У Германіі пасля 1810 года таксама назіра-

лася рэлігійнае адраджэнне. Такія нямецкія нацыяналісты, як Ян (Jahn), Арндт (Arndt), Мюлер (Müller) сталі пераемнікамі рамантыч- най веры ў сярэднявечча Тыка (Tieck), Шлегеля (Schlegel) і Наваліса (Novalis) і марылі аб аднаўленні сярэднявечнай нямецкай дзяржавы. Гэткі самы рамантычны падыход да нямецкай нацыі як да арганічнага хрысціянскага адзінства натхняў Вагнера (Wagner) і народніцкіх прапагандыстаў пасля 1848 года²⁰. У Італіі жаданне выкарыстаць каталіцтва і папскуіо спадчыну ўзнікла ў такіх кансерватараў, як Джабэрці (Gioberti). I нават такія радыкалы, як Мадзіні (Mazzini), надавалі сваім марам аб нацыянальнай незалежнасці рэлігійнае адценне. Па ўсёй Еўропе, ад Ірландыі да Расеі Карамзіна, нацыянальная ідэя пашыралася, убіраючы ў сябе традыцыяналісцкія матывы²¹.

Тым не менш гэта таксама была эра ліберальных і радыкальных нацыяналістычных рухаў. Нягледзячы на сваю цьмянасць і непасля- доўнасць, Мадзіні і яго паслядоўнікі—карбанары стаялі за аб’ядна- ную дэмакратычную Італію з рэспубліканскай канстытуцыяй, уста- ляванай паводле французскіх мадэляў. Арганізацыя Мадзіні пад назвай „Маладая Еўропа“ была палітычным увасабленнем веры Гердэра ў асаблівую якасць кожнай нацыі і захаплення Русо спецыфічнымі ўстановамі і звычаямі такіх народаў, як гэбраі, карсі- канцы і палякі²². У самой Францыі ліберальную нацыяналістычную лінію праводзіў гісторык Мішле (Michelet), насуперак тэакратыч- ным і контррэвалюцыйным паглядам такіх кансерватараў, як дэ Мэстр (de Maistre) і Баналь (Bonald)²³. У Германіі такія лібераль- ныя канстытуцыяналісты, як Ротэк (Rotteck) і Вэлькер (Welcker), сталі вядомымі аратарамі, што выказвалі ў сваіх прамовах нацыя- нальныя памкненні сярэдніх класаў Рэйнскіх земляў. Але пасля 1830 года французскія ліберальныя ўплывы былі выцесненыя больш кансерватыўнымі англа—саксонскімі мадэлямі, і такія гісторыкі, як Дальман (Dahlmann), пачалі падтрымліваць болып іерархічную і па-манархісцку арыентаваную нацыянальную ідэю²⁴. Аднак да 1848 года ўздым нацыянальнае ідэі ў болывасці еўрапейскіх краінаў быў у асноўным звязаны з лібералізмам.

ІМПЕРЫЯЛІЗМ I АДДЗЯЛЕННЕ

Рэакцыя, якая надышла пасля рэвалюцыяў 1848 году, разыходжан- не паміж нацыяналізмам і лібералізмам, якое праявілася ў гэтым годзе, і, больш за ўсё, схільнасць да кансалідацыі ў сваёй краіне і анексіяў за межамі хутка падмылі ліберальна—нацыяналістычны

ідэал. Як можна было чакаць, гэтыя падзеі ўзмацнілі традыцыя- налісцкія версіі нацыяналізму, але яны таксама выявілі новы від імперыялістычнага нацыяналізму і сталі сведкамі найвышэйшага ўздыму рухаў за нацыянальнае адасабленне ва Усходняй Еўропе.

3 1848 па 1890—я гады традыцыяналісцкія нацыяналістычныя рухі мелі моцныя ўплывы на еўрапейскую палітыку і з’явіліся нават у далёкай Японіі. Кіруючы клас і манарх ушаноўваліся як увасаблен- не нацыі, пры гэтым іерархія і традыцыі выражалі сутнасць яе гістарычнай кулыуры і яе сацыяльнага адзінства. У той жа час, гэтыя нацыяналістычныя рухі мелі агрэсіўны мадэрнізуючы кампа- нент з моцнымі мілітарысцкімі адценнямі. Некаторыя з гэтых тэмаў з’яўляюцца ў працах расейскіх славянафілаў, але іх сапраўднай радзімай была Бісмаркаўская Германія, дзе Лагардэ (Lagarde) і больш за ўсіх Трайчке (Treitschke) прапанавалі моцную абарончую ідэалогію нямецкай дзяржавы і нацыянальнага адзінства, што ўжо зусім не нагадвала ліберальны канстытуцыяналізм ранняга арганіч- нага нацыяналізму Бурке (Burke)²⁵.

У супрацьлегласць такому дынастыйнаму і мілітарысцкаму нацы- яналізму, розныя падпарадкаваныя народы распрацоўвалі сваю ўлас- ную версію нацыянальнай ідэі. У сваёй сутнасці яна грунтавалася на праве народаў з вызначанымі гістарычнымі культурамі адасобіцца ад імперыі і ўсталяваць уласныя нацыянальныя дзяржавы. Этнічны змест такога нацыянальнага адасаблення пайшоў значна далей усяго таго, што нёс у сабе прынцып Канта аб „самавызначэнні“, нават пасля паправак, унесеных Фіхтэ і ягонымі паслядоўнікамі. Ен таксама не быў абмежаваны крытэрыем мовы, вылучаным нямецкім Рамантызмам. Сярод сербаў і харватаў, палякаў і чэхаў, венграў, румынаў, балгараў, украінцаў і гэбраяў рэлігія, звычаі і болып за ўсё гістарычныя антаганізмы дапамагалі вызначыць змест нацыянальнай ідэі, дапа- саванай да патрэбаў этнічных меншасцяў, замкнёных у складзе вялікіх імперыяў²⁶. Этнічныя сепаратысты былі адначасова і дэмакра- тамі, і кансерватарамі. Яны змагаліся з прыгнятальнікамі і дэспатыч- нымі тыранамі ад імя і дзеля ўсяго народу; тым не менш сама неабходнасць абараняць свае карані і гістарычную саматоеснасць супраць уладцаў і прыгнятальнікаў непазбежна надавала містычныя і архаізаваныя адценні іхняму паўстанню. Адраджэнне гісторыі, звы- чаяў і мовы дапамагала мінуламу як вызначаць будучыню гэтых народаў, так і служыць іх надзённым патрэбам²⁷.

Паколькі такі этнічны сепаратызм часцяком разглядаўся як ува- сабленне ўсіх нацыяналістычных рухаў — і нават іх класічнае

выяўленне, трэба нагадаць, што фактычна яны складаюць толькі адну версію нацыянальнае ідэі ў той ступені, як яна пашырылася ў дзевятнаццатым стагоддзі. Сама Еўропа распрацоўвала іншыя версіі. Адна з іх — новы імперыялістычны нацыяналізм — мела глабаль- ныя вынікі. Асабліва пасля 1870 года, калі гэтая ідэя аб імперыя- льным абавязку заваёўваць, вучыць і вестэрнізаваць чужыя народы, каб яны сталі сапраўднымі грамадзянамі краіны—метраполіі, заваявала гарачую падтрымку ў некаторых заходнееўрапейскіх дзяржавах. Фран- цыя можа разглядацца як класічны прыклад. У Афрыцы французская каланіяльная палітыка намагалася „асіміляваць“ афрыканскую эліту ў такіх краінах, як Сенегал і Бераг Слановай Косці, і ператварыць іх у чорных французаў з гэткімі ж палітычнымі правамі, якія мелі французы ў метраполіі. Для гэтай мэты афрыканскіх evolues вучылі французскай гісторыі і прывівалі ім любоў да французскай літаратуры і мовы²⁸. У больш жорсткай расейскай версіі ўладцьі намагаліся русіфікаваць, a часцяком і хрысціянізаваць нярускія этнічныя групы, што былі далучаныя да імперыі ў выніку анексіяў у Цэнтральнай Азіі і на Каўказе ў сярэдзіне дзевятнаццатага стагоддзя. Але тут і сродкі былі больш жорсткія. Яны прадугледжвалі масавы наплыў расейскіх каланістаў, прымусовае ўвядзен- не расейскай мовы як lingua franca і неўзабаве выклікалі сур’ёзную незадаволенасць сярод ісламскіх і цюркскіх народаў²⁹.

У пэўным сэнсе, імперыялістычныя нацыяналістычныя рухі супя- рэчылі самі сабе. Яны мелі на мэце свет паралельных нацыяў, кожная з якіх мае ўласную культуру, і тым не менш яны намагаліся сцерці гэтыя культуры, каб забяспечыць імперскую асіміляцыю і аднароднасць. Брытанцы, безумоўна, дэманстравалі разуменне праблемы. Ва ўсялякім выпадку яны намагаліся, хоць і беспаспяхова, пазбегнуць канфліктаў праз палітыку ўскоснага кіравання, выкарыс- тоўваючы мясцовых кіраўнікоў, асабліва ў Афрыцы. Нягледзячы на гэта, нацыянальная ідэя непазбежна скажалася, і ў эру расавага дарвінізму з яе паўстала расавая ідэя, якая пагражала падмыць усю канцэпцыю нацыяналізму³⁰.

ПАПУЛІЗМ I АНТЫКАЛАНІЯЛІЗМ

Пасля эканамічнага крызісу 1870—х і барацьбы за імперыю з’явіліся дзве новыя версіі нацыяналізму, якія сталі вельмі ўплывовымі ў наступным стагоддзі: папулізм і антыкаланіялізм.

Папулізм быў у асноўным рэакцыяй ніжэйшых стратумаў на- сельніцтва і некаторых незапатрабаваных інтэлектуалаў на рэаліі

масавай індустрыялізацыі. Рост вялікіх гарадоў і трушчобаў, вялікі наплыў гарадскіх беспрацоўных, пашырэнне акадэмічнага пралета- рыяту — усё гэта, звязанае з распаўсюджаннем індустрыяльнага капіталізму, было галоўнай пагрозай дабрабыту і статусу гэтых беска- рэнных пластоў. Папулізм ідэалізаваў невялікіх прадпрымальнікаў і ўхваляў прыгажосць вясковага і местачковага жыцця, супрацьпа- стаўляючы яго вялікай індустрыі ў вялікіх гарадах. I калі інтэлектуалы пачалі атаясамліваць маленькага чалавека з „народам“, а народ з „нацыяй“, настойваючы на вяртанні да простага жыцця ў вёсцы або мястэчку, папулісцкі нацыяналізм знайшоў масавую падтрымку.

Існуюць, безумоўна, некалькі розных версіяў папулізму. Версія, якая расквітнела сярод дробных амерыканскіх фермераў, грунтава- лася на іх сутнаснай варожасці да капіталізму, да жыцця ў вялікіх гарадах і выявілася ў форме дэмакратычнай ксенафобіі. Іншая версія — папулізм інтэлігенцыі, якая звяртаецца да сялянства і ўшаноўвае сялянскую абшчынную арганізацыю, з’явілася ў Расеі ў 1870—я гады і была пазычаная некаторымі камуністычна—нацыяналістыч- нымі рухамі ў слабаразвітых краінах у гэтым стагоддзі³¹. Нарэшце, існаваў папулісцкі нацыяналізм нядаўна ўрбанізаваных ніжэйшых сярэдніх класаў, асабліва на такіх этнічна неаднародных тэрыторыях, як Цэнтральная і Усходняя Еўропа. У гэтым выпадку расісцкія дэмагогі хутка распалілі страхі перад беспрацоўнымі і неўкаранёнымі імігрантамі і звялі „сапраўдную“ нацыю да народных і расавых элементаў, якія маюць карані ў роднай зямлі; і гэта ў той самы момант, калі мігранты адчувалі сябе найбольш пакінутымі. Тут ёсць пэўная сувязь паміж нацыяналізмам і расава арыентаваным фашызмам. Гэта шлях, які можа прывесці да поўнага скажэння нацыянальнай ідэі³².

1870—я гады таксама засведчылі першыя водгукі азіятаў і афрыкан- цаў на еўрапейскія імперыялыіа—нацыяналістычныя рухі. Пасля таго, як аслабеў першапачатковы супраціў каланіяльнай экспансіі, паўстаў новы від нацыяналізму сярод вестэрнізаваных элітаў. У Індыі, напры- клад, англізаваная інтэлігенцыя аб’ядналася з узмацнелым класам гандляроў і сфармавала Партыю Кангрэсу ў 1885 годзе. Напачатку іх патрабаванні былі ў большасці ліберальнымі і канстытуцыйнымі, яны спрабавалі дасягнуць большай прадстаўленасці і роўных правоў у межах імперыі. Толькі пазней, пад уплывам больш традыцыяналісцкага нацы- яналізму, пад кіраўніцтвам Тылака (Tilak), лібералы перайшлі да антыкаланіяльных лозунгаў і запатрабавалі суверэнітэту³³. Брытанская Заходняя Афрыка перажыла падобныя падзеі. Напачатку новыя гарад- скія эліты былі больш зацікаўленыя ў шырэйшым удзеле ў заканадаўчых

установах ці каланіяльнай адміністрацыі ў С’ера—Леонэ, Залатым Беразе і Нігерыі. Пад уплывам Хортана (Horton) і Блайдэна (Blyden) яны хацелі прадэманстраваць парытэт афрыканскай нацыі з хрыс- ціянскім Захадам; і толькі пазней, пасля Першай Сусветнай вайны, яны пачалі патрабаваць самакіравання і незалежнасці для калоніяў³⁴.

За частковым выключэннем Індыі, краіны Азіі і Афрыкі слаба адчулі на сабе індустрыялізацыю і прыход таварнага капіталізму ў дзевятнаццатым стагоддзі, і тая нацыянальная буржуазія, што на- радзілася ў гэтых краінах, была ў асноўным падпарадкаваная замеж- ным інтарэсам³⁵. У выніку, нацыянальная ідэя знайшла падтрымку толькі ў невялікіх колах інтэлектуалаў, студэптаў і людзей вольных прафесіяў, чыя палітычная адукацыя грунтавалася ў асноўным на лібе- ральна—дэмакратычных і хрысціянскіх прынцыпах, распрацаваных у тэорыі іх імперыялістычнымі гаспадарамі. Такім чынам, іх нацыяналізм быў у аснове ліберальным і дэмакратычным па арыентацьп, яму не ставала глыбокага культурнага зместу і апоры на народ. Толькі праз альянс з традыцыяналісцкімі рэлігійнымі ці расавымі пачуццямі нацыя- нальная ідэя магла заваяваць масавую аўдыторыю і атрымаць гістарыч- ную напоўненасць.

Такім чынам, тры тыпы нацыяналізму з’явіліся напрыканцы дзевятнаццатага стагоддзя па—за межамі Еўропы. Першы нагадваў еўрапейскую версію традыцыяналізму і пайшоў з Японіі, дзе імпер- атары і іхнія дарадцы выкарыстоўвалі сучасныя метады і канцэпцыі для падтрымкі традыцыйнага зместу японскай нацыянальнай куль- туры, у адрозненне ад Кітая, дзе старая канцэпцыя дынастыйнай „цывілізацыі“ яшчэ не была замененая новаю ідэяй „нацыі“³⁶. Другі тып нацыяналізму ў асноўным назіраўся на Сярэднім Усходзе, дзе этнічны сепаратызм усходнееўрапейскага тыпу быў падхоплены армянамі, грузінамі і, пазней, арабамі³⁷. Нарэшце, вестэрнізаваныя інталігенцыі ў Індыі, Егіпце і Заходняй Афрыцы пачалі ўваходзіць у першую, ліберальна—канстытуцыйную фазу антыкаланіяльнага нацыяналізму, якая добра суадносілася з іх пастулатам пра неабход- насць мадэрнізацыі перад надыходам эры незалежнасці³⁸.

АДЗІНСТВА НАЦЫЯНАЛІЗМУ

Нават з гэтага кароткага агляду відаць, як лёгка нацыянальная ідэя пашыралася і разнастаілася ў адпаведнасці з геапалітычнай сітуа- цыяй і сацыяльнымі патрэбамі. Фактычна, ніколі не было адзінай версіі нацыяналізму і няма сэнсу шукаць якую—небудзь

„сапраўдную“ дактрыну ці „праўдзівы“ рух, каб ён стаў узорам ці крытэрыем для ўсіх наступных выпадкаў³⁹. Пачынаючы з васемнац- цатага стагоддзя, мы бачым розныя канцэптуальныя версіі гэтай ідэі ў працах Болінбрука (Bolingbroke) і Бурке, Мантэск’ё (Montesquieu), Русо і Сіеса, Джэферсана (Jefferson), Гердэра і Фіхтэ (Fichte), Альфіеры (Alfieri) і Мадзіні. Ужо ў 1930—х гадах Карлтан Хэйз (Carlton Hayes) прадэманстраваў гэтую ідэалагічную разнастай- насць і багацце⁴⁰. I, такім чынам, не дзіўна, што ідэя, якой не хапала цэнтральнай традыцыі, адзінага прароцтва ці біблейскага канону, павінна была прайсці такія шматлікія трансфармацыі⁴¹.

Нягледзячы на гэтую пратэанскую разнастайнасць, усе версіі нацыяналізму цесна ўзаемазвязаныя. Яны фармуюць розных членаў адной ідэалагічнай сям’і з яе спецыфічным светапоглядам, культу- рай, салідарнасцю і чыннасцю. Хоць кожны нацыяналізм мае свае ўласныя матывы і тэорыі, ён заўсёды застаецца дактрынай гісторыі і лёсу „нацыі“, яе цэласнасці і адзінства, і „нацыя“ супрацьпастаўля- ецца такім важным сучасным з’явам, як „секта“, „дзяржава“, „раса“ або „клас“.

Наступныя раздзелы маюць на мэце разгледзець гэтую нацыя- нальную ідэю і адпаведныя дактрыны ў сувязі з ідэалагічнымі праблемамі, з якімі ім давялося сутыкнуцца на працягу гэтага стагоддзя. Нягледзячы на свае разнастайныя абліччы, нацыяналізм выяўляе сябе адзінствам з яснымі контурамі, калі сустракаецца з выклікамі хіліястычнага, фашысцкага, расісцкага і камуністычнага рухаў. Ужо ў дзевятнаццатым стагоддзі нацыяналізму давялося сустрэцца з крытыкай артадаксальных рэлігійных лідэраў і некато- рых ліберальных дэмакратаў. Пазней ён вытрымаў наступ марксі- сцкага сацыялізму. Але ў гэтым стагоддзі наступ стаў татальным. Нацыяналізму давялося супрацьстаяць спачатку расісцкаму фашыз- му, а потым эвалюцыйнаму камунізму. У абодвух выпадках ён прымаў выклік і пераадольваў крызіс, справакаваны гэтымі двума супрацьлеглымі рухамі „выратавання свету“, — праз дапасаванне, пашырэнне і трансфармаванне сябе ў адпаведнасці з сітуаційяй. Пры гэтым ён нават быў гатовы прыняць лозунгі і міфы сваіх канкурэн- таў, а яны эксплуатавалі ягоныя. Тым не менш, ён заўсёды перама- гаў іх, паказваючы сябе больш гнуткім, больш трывалым і больш прывабным для людзей, чым ягоныя канкурэнты.

РАЗДЗЕЛ 2

Нацыяналізм і тысячагадовае Валадарства Божае

Мара аб прышэсці царства поўнай свабоды і справядлівасці ў гэтым свеце мае доўгую і добра вядомую гісторыю. Пра гэта гаворыцца ў Шумерскім эпасе пра Пльгамеша, у старадаўніх Ізраільскіх прароц- твах. Гэтаму вучыў і на гэта спадзяваўся Ісус са сваімі пасля- доўнікамі. У сярэднявеччы ў Еўропе пашыраліся хіліястычныя і рэвалюцыйныя рухі, якія асуджалі сапсаванасць Папы і прапаведа- валі непазбежны канец гэтага свету і цудадзейную замену яго іншым, які стане ўвасабленнем абсалютнай чысціні і справядлівасці. Толькі вернікам, што пакаюцца ў грахах, будзе дазволена ўступіць у тысячагадовае валадарства Хрыста і яго святых, якое будзе неўзабаве абвешчана, а астатніх чакаюць вечныя пакуты або чысцец да другога і апошняга прышэсця. У Божым тысячагадовым Валадар- стве не можа быць месца тым, хто не верыць: грэшнікам і матэрыяліс- там, бо толькі выбраным будзе дадзена спазнаць радасць выратавання¹.

I сярэднявечныя, і больш познія рухі за Божае тысячагоддзе, што квітнелі ў Афрыцы і Азіі пры каланіяльным праўленні, прыцягвалі шмат увагі навукоўцаў, як з прычыны іх істотнага падабенства, так і ў выніку іх значнай разнастайнасці — па часе і культурным кантэксце, па ступені сваёй актыўнасці, па наяўнасці ці адсутнасці постаці Месіі. Усе гэтыя адрозненні даюць падставы вызначыць некаторыя агульныя характарыстыкі, якія пацвердзілі б правільнасць трактоўкі гэтых рухаў як рухаў за „Божае тысячагоддзе“. Было б справядліва вызначыць гэтыя рухі як рухі выратавання, што абвяшча- юць непазбежны канец гэтаму сапсаванаму свету і надыход праз волю Божую новага залатога веку зямнога шчасця для Божых абраннікаў. У такім вызначэнні не згадваюцца ні тысячагадовыя Валадарствы, ні Месія, паколькі сярэднявечныя рухі не надавалі вялікага значэння ролі Месіі, тады як каланіяльныя рухі не звярталіся да праўлення святых, якое яны часта замянялі вяртаннем продкаў. Аднак усе гэтыя рухі былі натхнёныя верай у Апакаліпсіс, калі гэты разбэшчаны свст будзе змецены адным ударам, і Бог, самастойна ці праз свайго прадстаўніка, усталюе залаты век дасканаласці і справядлівасці на зямлі².

Акрамя гэтага агульнага падабенства некаторыя рысы паўтараюц- ца ў большасці рухаў за тысячагадовае Валадарства Божае. Яны былі выдатна падсумаваны Енінай Талман (Yonina Talmon)³. Па— першае, рухі за Божае тысячагоддзе трымаюцца лінейнай канцэпцыі часу. Яны прадчуваюць рэвалюцыйны скачок у светлую будучыню з разбэшчанай і сапсаванай, але неадназначнай мінуўшчыны. Па— другое, выратаванне павінна быць зямным. Абраннікі могуць быць выратаваныя толькі на гэтай зямлі, і Валадарства Божае павінна ўсталявацца ў гэтым свеце праз „плён зямны“, што было відавочна адлюстравана ў сімвалізме „культа грузу“ (Cargo cult). Па—трэцяе, выратаванне будзе калектыўным, але абмежаваным. Выратуецца не асоба і не ўвесь свет, а асобная група, „абраныя людзі“, носьбіты дабравесця, якія чакалі і маліліся дзеля суднага дня. Па—чацвёртае, рух за Валадарства Божае заўсёды і паўсюль з’яўляецца звышнату- ральным. Сапраўднае выратаванне можа прыйсці толькі ад Бога: толькі ён можа ўсталяваць сваё Валадарства. Чалавек не можа прынесці выратаванне, ён можа толькі быць гатовым да яго. Малітвы, пільнасць і пакаянне могуць дапамагчы, але ўласна суд, a разам з ім праклён ці абранне, належаць аднаму Богу. Па—пятае, і гэта ў некаторай ступені з’яўляецца працягам папярэдняй асаблі- васці, існавала агульная вера ў пасрэдніка, які мог быць Месіяй або прарокам, накшталт Ехіма Фіёрскага (Joachim of Fiore) ці Ндунгу- муа з Фіджы (Ndungumoi), або лідэрам—вызваліцелем, як Сімон Кімбангу (Simon Kimbangu) ці Андрэ Матсва (Andie Matswa) з Конга. Але таксама сярод падобных рухаў існавала тэндэнцыя і да ўзвышэння і ўмацавання постаці палітычнага арганізатара і абуджальні- ка, які часам зусім не падобны да харызматычнага лідэра. I, нарэшце, няглядзечы на тое, што рухі маглі розніцца — ад стабільнай і акрэсленай секты да аморфнага, »<]юмернага шэрагу груповак, — заўсёды існаваў касцяк адданых вернікаў, фанатычных паслядоўнікаў харызматычнага пасрэдніка. Такім чынам, гэта былі асноўныя рысы, уласцівыя гэтым ірацыянальным і супярэчлівым масавым рухам, якія паўставалі ў розныя часы і ў большасці рэлігійных традыцыяў.

3 ростам цікавасці да гэтых рухаў сярод даследчыкаў шырылася перакананне, што было б правільна разглядаць іх як папярэднікаў і нават параджальнікаў такіх свецкіх масавых рухаў, як нацыяналізм і камунізм. Свецкія ідэалагічныя рухі ўсё больш разглядаліся як спадкаемцы і ў пэўнай ступені сурагаты болып ранніх рухаў за тысячагадовае Валадарства Божае. Была нават зроблена спроба вы- явіць і прасачыць паходжанне еўрапейскага нацыяналізму і фашызму

ад сярэднявечных хіліязмаў. Развіццё гэтага падыходу прывяло да ідэі трох стадыяў: ад рухаў за тысячагоддэе Божага Валадарства да нацыяналізму і потым да камунізму, пры гэтым кожная стадыя адпавядала стану грамадскай свядомасці масаў у адпаведны гіста- рычны перыяд⁴. Гэтыя сувязі маглі лічыцца гістарычнымі або проста эвалюцыйнымі, але сама ідэя сувязяў, якая таксама несла ў сабе ідэю паслядоўнага развіцця свядомасці, была вельмі прывабнай.

Зразумела, гэтыя аргументы вылучаліся як кансерватарамі, так і радыкаламі. I калі для кансерватараў наяўнасць веры ў Божае тысячагоддзе дае падставу слепа кляйміць нацыяналізм, гэтая самая асаблівасць дапамагае радыкалам пазбегнуць таго, што ў іншым выпадку магло б быць небяспечным адхіленнем ад сапраўднай задачы. Для кансерватара накшталт Кедуры (Kedourie) нацыя- налізм з’яўляецца свецкім спадкаемцам і паслядоўнікам хрысціян- скай веры ў тысячагадовае Валадарства Божае, якая такім чынам нясе адказнасць за ўсю ягонуіо абсурднасць⁵. Для сацыялістаў, як Хобсбом (Hobsbawm) і Уэрслі (Worsley), гэтыя латэнтна—палітычныя рухі служаць прыкметай і прадвяшчаюць надыход сапраўдных палітыч- ных рухаў, у прыватнасці нацыяналізму. А яны ўжо ў сваю чаргу пры з’яўленні адпаведных умоваў абвяшчаюць прыход такіх універсалісцкіх рухаў, як сацыялізм і камуніз.мб. Тым не менш, як гіпотэза аб „свецкім спадкаемцы“, так і гіпотэза аб „трох стадыях“, пагаджаюцца з цэнт- ральнасцю і вызначальным характарам веры ў Божае тысячагоддзе, якая нібыта з’яўляецца найбольш істотнай крыніцай нацыяналізму.

Мне хацелася б аспрэчыць менавіта гэтую думку. Рух за тысяча- гадовае Валадарства далёкі ад таго, каб быць сапраўды цэнтральным матывам і непасрэднай крыніцай нацыяналізму. Фактычна, ён адыграў найменшую ролю ва ўзнікненні і распаўсюджванні нацыя- нальных ідэяў і рухаў, як бы шырока мы яго ні трактавалі. Нацыяналізм не абвяшчае аб непазбежным канцы гэтага свету і надыходзе іншага, ён не забяспечвае выратаванне вернікам, у ім няма месца для звышнатуральнага, і, у адрозненне ад рыторыкі Фіхтэ і Мадзіні, ён не разглядае сябе як будаўніка „Валадарства Божага“ на зямлі, а толькі прэтэндуе зрабіць зямлю больш спрыяльным асяроддзем для пэўнай катэгорыі людзей. У сапраўднасці некаторыя збольшага атэістычныя касмапаліты, хоць і з элементамі месіянства, зразумеўшы, што свет яшчэ не гатовы для іх высокіх ідэалаў, перанеслі свае палкія спадзяванні на ўласную „нацыю“, надаўшы свайму нацыяналізму рамантычныя і залішне страсныя адценні. У гэтым звужаным сэнсе, і толькі ў ім, можна лічыць, што месіянскі

рух за тысячагадовае Валадарства Божае паступова ператварыўся ў нацыяналізм. Але нацыяналізм не мае ніякіх сувязяў з сапраўды рэлігійным рухам за тысячагадовае Валадарства Божае і, такім чынам, памылкова разглядаць нацыяналізм як свецкага спадкаемцу ці як стадыю развіцця гэтага руху. Мы па—сапраўднаму не зразу- меем нацыяналізм, калі станем глядзець на яго выключна праз прызму гэтага руху да Божага Валадарства, хутчэй нам неабходна разгледзець некаторыя больш традыцыйныя рэлігійныя крыніцы нацыяналізму, а таксама новыя нерэлігійныя ідэі, якія сутыкнуліся з традыцыйнымі вераваннямі. Бо нацыяналізм можна зразумець толькі як перапляценне розных плыняў і ідэяў, як рэлігійных, так і нерэлігійных, як іх пэўнае сутыкненне і нават канфлікт напачатку Новага часу, і менавіта гэтае мяшанае паходжанне дазваляе нацыя- налізму спалучаць розныя рэчы, трансфармавацца і пры гэтым заўсёды заставацца акрэсленай і пазнавальнай ідэалогіяй.

КАРАНІ ТЫСЯЧАГАДОВАГА ВАЛАДАРСТВА

Падыход, які я хацеў бы аспрэчыць, — тэорыя нацыяналізму як трансфармацыя веры ў тысячагадовае Валадарства Божае, як у кансерватыўным, так і радыкальным варыянтах, — трымаецца на двух відах аргументаў: першы звязаны з ідэяй роднасці, а другі — з ідэяй карэляцыі паміж двума рухамі. Першы спрабуе паказаць блізкую роднасць паміж ідэаламі і наступствамі гэтых двух рухаў, другі ставіць на мэце адлюстраваць шчыльныя ўзаемадачыненні і давесці, што хіліястычны рух за тысячагадовае Валадарства Божае заўсёды папярэднічае нацыяналізму. Я пачну з аргументу роднасці.

Па—першае, нацыяналізм і рух за тысячагадовае Валадарства Божае, як лічыцца, спрыяюць нараджэнню новай маралі. Абодва рухі з пурытанскім энтузіязмам прапаведуюць ідэал сацыяльнай справядлівасці, прагнуць універсальнай этыкі, зямной любові і рэвалюцыйнага братэрства. Для тых, хто верыць у тысячагадовае Валадарства Божае, — гэта перайманне ўсеахопнай любові Хрыста, для нацыяналістаў — сацыяльная згуртаванасць і братэрства, трэ- цяя ідэя — рэвалюцыйнага братэрства — выказана французскімі рэвалюцыянерамі. У абодвух рухах маральнасць дабрачынных аб- раннікаў аддзяляе іх ад індывідуалістычнага і матэрыялістычнага свету. Новая этыка загадвае сваім прыхільнікам забыцца на ўсе сувязі з сям’ёй, класам, царквой і дзяржавай, каб вызваліць душу з сапсаванага і дэградаванага мінулага. Абраннікі могуць удзельнічаць у

будучым выратаванні толькі праз стараннае ўнутранае ачышчэнне духу і праз напружаную барацьбу і апантанасць. Вернік толькі тады можа спадзявацца на выратаванне, калі ён цвёрда адмаўляецца ад радасцяў жыцця, і калі ён цалкам прысвячае сябе, сваё цела і душу новаму жыццю ў дабрачыннасці і братэрстве. I толькі праз калек- тыўную дабрачыннасць на зямлі можа быць усталявана царства справядлівасці⁷.

Такім чынам, што тычыцца ідэалогіі, рух за тысячагадовае Валадар- ства Божае і нацьіяналізм гавораць на адной мове і дьіхаюць адным паветрам. Францысканскія манахі прысвячалі сябе малітвам, свядома ішлі на беднасць і цнатлівасць. Іх нацыяналістычныя спадкаемцы ў якабінскай Францыі і Арндтскай Германіі ішлі па тым жа шляху самаахвярнай дабрачыннасці і арганізаванага братэрства. Гэтаксама існуюць моцныя паралелі паміж двума рухамі ў іх сацыяльных наступствах. Абодва рухі мабілізуюць і аб’ядноўваюць вялікую коль- касць людзей, якія першапачаткова былі рассеяны ў эканамічна адасоб- леных вёсках і невялікіх мястэчках — па—за палітычнай арэнай вялікіх гарадоў. Евангелістычныя групы, якія спявалі ўрыўкі з Бібліі аб тысячагадовым Валадарстве Божым, збіралі разам жыхароў цэлых вёсак, запальвалі іх агульнымі ідэямі і крыўдамі і такім чынам разбуралі правінцыйнасць іх лакальных інтарэсаў і адасобленага жыцця. Сапраўды, рух за тысячагадовае Валадарства Божае збольшага з’яўля- ецца латэнтна—палітычным рухам. Ен не мае ідэі ўлады „ад гэтага свету“. Тым не менш ён быў здольны з’яднаць разам палітычна наіўных, „нямых“ сялян і ўвогуле беднякоў, якія маглі належаць да беззямельных пралетарыяў, нядаўніх імігрантаў або да запрыгоненых ці напалову свабодных сялянаў на заваяваных тэрыторыях і ў этнічных меншасцях. Выпадак з этнічнымі меншасцямі адбыўся ў Конга, дзе Баландзье (Balandier) даследаваў так званы „святы нацыяналізм“ БаКонга, жыхары якога марылі пра адраджэнне свайго старажытнага Валадарства⁸. Таксама і кімбангуізм дапамагаў мабілізаваць і паліты- заваць вясковае насельніцтва і быў цесна звязаны з этнічным нацыя- налізмам. Безумоўна, адна з прывабных рысаў нацыяналізму — гэта ягоная здольнасць злучаць і аб’ядноўваць вакол агульнай мэты даволі розныя інтарэсы, пры гэтым адсякаючы і падаўляючы ўсе формы сектанцтва і месніцтва. Іншымі словамі, нацыяналісты проста працягва- юць працу, распачатую хіліястамі: яны ствараюць вялікія групоўкі і

.                                         ...           .Q

знішчаюць старыя лакальныя сувязі і сімпатыг.

Важную мабілізуючую ролю адыгрывае ў абодвух рухах тэндэн- цыя зводзіць разам эліту і масы. Новая мараль настолькі ўніверсаль-

ная і надзённая, што яна змятае ўсе сацыяльныя бар’еры, у тым ліку маёмасныя і статусныя. Акрамя таго, лідэры руху за тысячагадовае Валадарства Божае збольшага паходзяць не з вышэйшага класу. Часцей за ўсё гэта выхадцы з нізоў сярэдняга класу з незадаволе- нымі амбіцыямі або дэзарыентаваныя і маргіналізаваныя няўдачнікі. Яны ідэальна факусуюць любыя лакальныя крыўды і незадаволе- насці, асабліва ў грамадстве, якое не мае легальных каналаў для выказвання гэтых крыўдаў. Іх пазапартыйная пазіцыя аўтсайдэраў дазваляе ім аб’ядноўваць усе разрозненыя інтарэсы і крыўды ў адзіны магутны рух. Сабатай Цві (Sabbatai Zvi) нрывабліваў гэбраяў як з Турцыі, так і з Польшчы, яго сіянісцкія паслядоўнікі здольныя аб’яднаць у адну паству гэбраяў з Расеі, Германіі, Марока і Емена, пры гэтым кожная група мае свой спецыфічны досвед і лад жыцця. Гэткім чынам пазапартыйная эліта атаясамліваецца і сама атаясамлівае сябе са сваімі паслядоўнікамі, а былыя адрозненні паводле дабрабыту і сацыяльнага статусу страчваюць актуальнасць у грамадстве новай маралі, якое выкоўваецца ў барацьбе¹⁰.

У ідэалогіі нацыяналізм гэткі ж рэвалюцыйны, як і рух за тысячагадовае Валадарства Божае. Ен ставіць задачу перагледзець статус тых, хто не мае прывілеяў, зрабіць апошняга першым. Ен абвяшчае надыход новай эры, калі будзе адроджана супольнасць, калі этнічнае братэрства (або сапраўдныя вернікі) знойдуць вырата- ванне і мір. Рэформаў недастаткова, надыходзіць рэвалюцыя. Толькі поўнае скасаванне старога ладу можа забяспечыць удасканаленне чалавека і надыход Валадарства Божага, і толькі чалавечая апанта- насць і чалавечая дзейнасць могуць падрыхтаваць у сэрцы рэвалю- цыю, за якую змагаюцца абодва рухі¹¹.

Аргументы аб карэляцыі ідуць у тым жа накірунку. Яны паказва- юць, што ў шмат якіх выпадках нацыяналізм і рух за тысячагадовае Валадарства Божае супадаюць. Відаць, найбольш паказальны пры- клад Конга. Кімбангуізм расквітнеў у 1920—я гады, хутка ён змяніўся рухам какістаў Сімона Мпадзі (Simon Mpadi),. а потым матсваізмам. Сам Сімон Кімбангу нарадзіўся ў 1889 годзе. Ен праваліў экзамены ў англійскай місіі, і ў 1921 годэе да яго „дакранулася ласка Божая“. Пасля гэтага ён зрабіўся катэхізатарам, лекарам і прарокам і пачаў фармаваць ксенафабічныя суполкі, якія спявалі Біблію, практыкавалі дарослы хрост і пакаянне. Абвясціўшы сябе месіяй Кі—Конга, ён закляйміў магію, адрадзіў культ продкаў і абвясціў, што надыходзіць канец гэтага сапсаванага свету. Неўзабаве яго паслядоўнікі прыйшлі да канфлікту з бельгійскімі ўладамі, асабліва калі яны пачалі абвяшчаць, што

лаяльнасць да бога супярэчыць усялякай іншай лаяльнасці. Бельгій- цы арыштавалі, судзілі, вынеслі абвінаваўчы прысуд і саслалі Кі.мбангу, ён памёр у турме ў 1950 годзе. Падобны лёс напаткаў і яго паслядоўнікаў: Матсву саслалі ў Чад у 1930 годзе, а Мпадзі быў у зняволенні чатыры разы. Баландзье не мог не звязаць гэтыя рухі за Божае тысячагоддзе з рухам БаКонга і падобнымі да яго нацыяналістычнымі рухамі, якія паўсталі ў перыяд жорсткага эка- намічнага бязладдзя і каланіяльнай эксплуатацыі¹².

Падобныя сувязі паміж рухамі за тысячагадовае Валадарства Божае і пачаткамі пацыяналізму могуць быць выяўлены ў Н’ясалэн- дзе і Судане. Паводле Шэперсана (Shepperson) і Прайса (Price), нацыяналістычнае паўстанне Джона Чылембве (John Chilembwe) супраць белых уладаў Н’ясалэнда 1915 года адбылося дзякуючы дзейнасці вандроўнага евангелісцкага місіянера Джозефа Бута (Joseph Booth), які, як здаецца, прынёс ідэі Уочтаўэрскага руху ў Паўднёвуіо Афрыку ў першым дзесяцігоддзі нашага стагоддзя¹³. Бясспрэчна, вера ў пепазбежны надыход Валадарства Божага адыграла важную ролю ў руху мясцовага рэлігійнага адраджэння Чылембве¹⁴. Ісламскія вераванні ў надьіход хіліястычнага царства Магдзі таксама мелі сувязь з першапачатковай фазай нацыяналізму, і не толькі ў Судане, а нават у далёкім Сенегале і Камеруне. I тут прароцтвы пра надыход тысячагадовага Валадарства Божага разбуралі крэўныя сувязі і рыхтавалі свядомасць ліодзей да радыкальных палітычных зменаў¹⁵.

Як сведчаць крыніцы, рух за надыход Божага тысячагоддзя часта апярэджваў нараджэнне нацыяналізму і ў Азіі. Так у Бірме адразу ж пасля паўстання Сая Сана (Saya San) 1930 года, якое адбывалася па—за межамі гарадоў, у асяроддзі інтэлектуалаў пачалося фармаванне Тхакінскага нацыянальнага руху. Сая Сан абвясціў, што ён Будыйскі кароль, які вярнуўся на трон, і звярнуўся да сялянскіх масаў з заклікам высяляць брытанцаў. Праўда, паўстанне хутка задушылі¹⁶.

У Кітаі паўстанне тайпінаў 1850—х камбінавала хрысціянскія і кітайскія ідэі і папярэднічала нараджэнню кітайскага нацыяналізму¹⁷. У далёкіх стэпах Цэнтральнай Азіі, сярод высокіх Алтайскіх гор, Айрат Хан, апошні з вялікіх валадароў айратаў, паўстаў на белым кані ў 1904—м годзе перад айрацкім пастухом Чотам Чэлпанавым, каб абвясціць канец царскай улады. Бурханізм, „белая вера“ маленькага, слабога і збяднелага племені айратаў паўстала супраць расейскай праваслаўнай царквы і расейскай улады, беручы прыклад з пераможных японцаў, і спадзявалася на месіяпскае вяртанне да даўніх нацыянальных традыцый, што паходзілі яшчэ ад нашчадкаў Чынгіз-хана¹⁸.

Сляды антыкаланіяльнага нацыяналізму можна таксама знайсці ў „кульце грузу“ у Меланэзіі¹⁹. Так, у 1885 годзе жыхар Фіджы Ндунгумуа, якому давялося многа падарожнічаць, заявіў аб сваёй няўраннасці, абвясціў сябе прарокам і пачаў прапаведаваць аб буду- чым падпарадкаванні еўрапейскіх гандляроў і місіянераў фіджыйцам, як толькі яны атрымаюць тавары альбо „груз“. Паслядоўнікі Ндун- гумуа пачалі верыць, што Біблія была створана імі, а белыя ўкралі Біблію разам з таварамі і дабрабытам. Хутка Ндунгумуа здолеў знайсці грошы на правядзенне традыцыйных прэстыжных святаў і на ўтрыманне паўвайсковых сілаў. Аднак, калі ён загадаў сваім прыхіль- нікам спаліць пасевы, каб быць гатовымі да надыходу тысячагадовага Валадарства Божага, ён быў дэпартаваны і змешчаны ў турму²⁰.

У Еўропе таксама некаторыя рухі за тысячагадовае Валадарства Божае мелі палітычныя адценні. Так, пасля пагромаў Хмяльніцкага ў 1648—50—х гадах тысячы польскіх гэбраяў натоўпамі ішлі за фальшывым месіяй Сабатаем Цві са Смірны, які абвясціў сябе параджэннем боскім на падставе кабалістычнага тэксту Загара (Zohar). Нягледзячы на тое, што рабіны праклялі яго, а султан прымусіў яго перайсці ў іслам, масы, якія пакутавалі фізічна і эканамічна, працягвалі яму верыць. Пазней яны пачалі верыць Герцлю (Herzl)²¹. Падобна да гэтага, у семнаццатым стагоддзі ў Англіі падчас грамадзянскай вайны моцныя секты „тысячагадовага Валадарства“ пад кіраўніцтвам прыхільнікаў Пятай манархіі і прамоўцаў—пустасловаў пачалі абвяшчаць замену старой манархіі на новую, і гэта ў Англіі, ачышчанай ад тыраніі і папізму. Іх казані супалі з уздымам англійскага нацыяналізму, асабліва сярод „ураўніцеляў“, якія гаварылі аб прыроджаных правах англічан і аб рэстаўрацыі іх саксонскіх прывілеяў, паколькі знікла „нармандскае ярмо“²².

Існуе таксама вялікае падабенства ў сацыяльным складзе нацыя- налізму і руху за тысячагадовае Валадарства Божае. Абодва звяр- таюцца да тых, хто не мае прывілеяў²³. Яны знаходзяць прыхіль- нікаў сярод сялян, якіх найбольш моцна закранула каланіялыіая эксплуатацыя. Яны вабяць людзей, якія стаяць на скраі грамадства у сацыяльным і ў геаграфічным плане. Яны ўвасабляюць крык адчаю за стагоддзі заняпаду і прыгнёту, а таксама негатыўнае стаўленне перыферыі да цэнтраў дабрабыту і ўлады. Безумоўна, „аўтанамісц- кія“ рухі ў Брытаніі, Францыі, Іспаніі і Канадзе могуць трактавацца як сучаснае праяўленне паўстання занядбанай перыферыі²⁴.

Тут мы падыходзім да яшчэ цяснейшай сувязі паміж дзвюма формамі пратэсту, таму што правал аднаго руху з’яўляецца прычынай

з’яўлення другога. Расчараваныя ў сваіх спадзяваннях на тысячага- довае Валадарства Божае, людзі больш рэалістычна ацэньваюць сітуацыю. Усё большую цікавасць выклікаюць рэальныя шляхі да залатога веку. Дзейнасць перастае быць простай кампенсацыяй, эмацыйнай палёгкай у палітычным тупіку. Новыя свецкія веды ад кантактаў з больш развітымі грамадствамі надаюць нацыяналістыч- наму пратэсту сілы і эфектыўнасці. Рэшткі цыклічных канцэпцыяў, якія ляжаць у аснове руху за тысячагадовае Валадарства Божае, саступаюць дарогу больш „праметэйскаму“ светапогляду, які ўхваляе творчыя магчымасці чалавека, што дазваляюць вырашаць праблемы і адпавядаць непазбежным зменам. Старыя рэлігійныя канцэпцыі замя- няюцца палітычным афармленнем сацыяльных крыўдаў, і нацыяналізм добра адпавядае першай стадыі гэтай новай палітычнай свядомасці²⁵.

Безумоўна, само паходжанне нацыяналізму ў Еўропе можа быць звязана з палітызацыяй старажытных рухаў за тысячагадовае Вала- дарства Божае. Пачынаючы ад біблейскіх прарокаў, манаскага хіліязму ясеяў, праз Апакаліпсіс і роздумы пра тысячагадовае Валадарства Божае абата з Калабрыі Ехіма Фіёрскага, ў канцы адзінаццатага стагоддзя з’явілася спецыфічна хрысціянская трады- цыя хіліязму і рэлігійнай рэвалюцыі²⁶. Паводле Ехіма, свет застаўся сапсаваным, нягледзячы на першае прышэсце Хрыста. Хутка ён будзе змецены, а разам з ім Папа, царква і каралі, каб быць замененымі на Трэцюю эпоху сусветнай любові²⁷. Францысканскія манахі ў Італіі, брацтвы вольнага духу ў Заходняй Еўропе, анабаптысты ў Мюнстэры семнаццатага стагоддзя і прыхільнікі Пятай манархіі ў Англіі прыўнеслі гэтыя антынамічныя ідэі ў еўрапейскую філасофію. Яны праявіліся ў рацыяналізме Дэкарта і Спінозы, працах Канта і выказваннях Лесінга (Lessing) і Фіхтэ і адтуль увайшлі ў асновы нацыяналізму. Хоць форма іх выяўлення змянілася за стагоддзі, ідэі і светапогляд засталіся ранейшымі. У гэтым свеце заўсёды існуе прага дасканаласці, памкненне да ўдасканалення чалавека і грамад- ства. Сёння гэтая ідэя прысутнічае ў тэорыях сацыяльнага прагрэсу і нацыянальнага адраджэння, але гэта не больш чым секулярызава- ная версія хіліязму Ехіма з яго верай, што дабрадзейнасць і апантанасць могуць усталяваць на зямлі царства справядлівасці²⁸.

МАДЭРНІСЦКІЯ ТЭМЫ

Адна рэч — сцвярджаць, што месіянскі імпульс з’яўляецца элемен- там усіх рухаў за нацыянальнае адраджэнне, і зусім іншая —

прыраўноўваць гэты імпульс да руху за тысячагадовае Валадарства Божае і лічыць, што ён ляжыць у падмурку нацыяналізму ці з’яўляецца вызначальным фактарам ягонага развіцця. У далейшым я звярну ўвагу на галоўныя памылкі гэтага падыходу, спадзеючыся прапанаваць некаторыя альтэрнатыўныя гіпотэзы, якія тычацца паходжання і сутнасці сучаснага нацыяналізму.

Калі разгледзець аргументы карэляцыі ў часавым разрэзе, стане зразумела, што карэляцыя паміж рухамі за тысячагадовае Валадар- ства Божае і нацыяналістычнымі рухамі дастаткова негатыўная. 3 аднаго боку, многія рухі за тысячагадовае Валадарства Божае — у сярэднявечнай Еўропе, на выспах Ціхага акіяну і ў Афрыцы — доўгі час не замяняліся нацыяналістычнымі рухамі. 3 другога боку, у шмат якіх выпадках нацыяналізм, калі і з’яўляўся, дык зусім на іншых тэрыторыях. Так у Італіі рух за Валадарства Божае францысканскіх манахаў у трынаццатым стагоддзі не замяняўся італьянскім нацыя- налізмам некалькі соцень гадоў. Падобная сітуацыя адбылася і з мюнстэрскімі анабаптыстамі ў Германіі²⁹. I хоць рух гусітаў меў пэўнае этнацэнтрычнае адценне, але сапраўдны рух чэшскага нацы- яналізму з’явіўся толькі па сканчэнні чатырох стагоддзяў. Разна- стайныя рухі за тысячагадовае Валадарства „культа грузу“ таксама не спарадзілі выразнага нацыяналізму, нягледзячы на тое, што яны мелі яўныя антыкаланіяльныя рысы. Нацыяналізм не прыйшоў на змену рухам за тысячагадовае Валадарства Божае ў Афрыцы, гэта бачна на прыкладзе сектаў Харыса (Harris) ці Матсвы. Наадварот, секты Матсвы і Лумпы (Lumpa) фактычна ўвайшлі ў канфлікт з нацыяналістычнымі рухамі і новай незалежнай дзяржавай³⁰.

3 іншага боку, шмат якія нацыяналістычныя рухі не былі непас- рэдным спараджэннем рухаў за тысячагадовае Валадарства. Так, прамежак у два стагоддзі і розніца ў сацыяльным і геаграфічным становішчы аддзяляюць рух за тысячагадовае Валадарства пад кіраўніцтам гэбрайскага месіі—дзеяча Сабатая Цві ў 1650—х ад Сіянісцкага руху. Некалькі стагоддзяў ляжаць паміж ідалапаклонствам Жане д’Арк і нацыяналізмам, які з’явіўся ў часы Французскай рэвалюцыі, або паміж месіянскім запалам швейцарскіх пратэстанцкіх рэфарматараў шаснаццатага стагоддзя і швейцарскім нацыяналізмам васемнаццатага стагоддзя³¹. У многіх выпадках цяжка знайсці якія—не- будзь рухі за тысячагадовае Валадарства, якія б папярэднічалі ўздыму нацыяналізму: няшмат такіх у Індыі і сярод татараў, нічога няма ў Бельгіі, Нарвегіі, Егіпце, Румыніі, Грэцыі, Японіі, Арменіі ці Арген- тынс, — і гэта першае, што кідаецца ў вочы. Сапраўды, значная

большасць нацыяналістычных рухаў не выяўляе папярэдняй сувязі з рухамі за тысячагадовае Валадарства. Наадварот, часам няўдалы нацыяналізм нараджаў рухі за тысячагадовае Валадарства Божае. Так можа быць асэнсаваны рух Маў Маў (Mau Mau), паўстанне Сая Сана ў Бірме і распаўсюджванне кімбангуізму сярод жыхароў БаКонга³². Толькі сярод неразвітых народаў, як айраты ці н’яса, назіраўся пераход ад руху за тысячагадовае Валадарства Божае да нацыяналізму, але і тыя нацыяналістычныя рухі былі прымітыўнымі і хуткацечнымі. Нават рухі за тысячагадовае Валадарства, што пашы- рыліся ў часе Англійскай рэвалюцыі ў 1640—х гадах, выйшлі з моцнага ўздыму нацыянальнага пачуцця, гісторыя якога ўзыходзіць да часоў Генрыха VIII і Елізаветы. Цікавы той факт, што гэтае пачуццё хоць і было шырока распаўсюджана, але не знайшло выяўлення ў шырокім нацыяналістычным руху пасля 1660 года³³. Калі і існуе якая—небудзь сувязь паміж двума рухамі, то больш верагодна, што рух за тысячагадовае Валадарства Божае з’яўляецца прадуктам нацыяналізму, а не наадварот.

Існуе, нарэшце, аргумент, які звязвае ўзнікненне еўрапейскага нацы- яналізму з хрысціянскімі рухамі за тысячагадовае Валадарства Божае. Але тут трэба ўсвядоміць вялікую бездань, што аддзяляе апошнюю ўспышку гэтага хіліязму ў семнаццатым стагоддзі ад першых нацыя- налістычных рухаў часоў Французскай рэвалюцыі. Гэтыя паўтары стагоддзі былі сведкамі пашырэння асветніцтва, уздыму абсалютысц- кай дзяржавы, паслаблення рэлігійнай улады і росту гандлю і меркан- тылізму. У гэты перыяд былі паўстанцы і летуценнікі, але яны не мелі вялікага жадання вярнуцца да традыцыяў руху за тысячагадовае Валадарства, якія ўжо паказалі ўсю сваю недарэчнасць. Хрысціянская Еўропа не праявіла большай рэвалюцыйнай апантанасці і не дала свету больш паўстанцаў, чым, скажам, Атаманская імперыя ці Індыя за гэты самы перыяд. Паўстанні адбываліся часцей у канцы васемнаццатага стагоддзя, але яны не мелі ніякай сувязі з традыцыяй руху за тысячагадовае Валадарства Божае, якая ўжо увайшла ў еўрапейскія філасофскія дыскусіі. Безумоўна, уяўляць, што картэзіянская палеміка магла паўплываць на гэтыя больш познія паўстанні ці мець нейкую сувязь з рухамі за тысячагадовае Валадарства Божае або з нацыяналіс- тычнымі рухамі, — гэта значыць прыпісваць філасофскім ідэям значна большую моц і ўплыў, чым яны маюць у сапраўднасці³⁴.

Такім чынам, карэляцыя паміж рухам за тысячагадовае Вала- дарства і нацыяналізмам вельмі малая. Да таго ж іх ідэалагічныя характарыстыкі і наступствы раздзяляе бездань.

Таму што нацыяналізм звяртаецца да больш адукаваных і заможных гарадскіх колаў, у адрозненне ад руху за тысячагадовае Валадарства Божае. Вядомыя выпадкі сялянскіх нацыяналістычных рухаў, у пры- ватнасці ў Кітаі і на Кубе, калі інтэлігенцыя звярталася больш да сялян, чым да іншых групаў насельніцтва. Але і там нацыяналізм спачатку з’яўляўся ў гарадах. У абсалютнай большасці выпадкаў нацыяналізм з’яўляецца гарадскім рухам „сярэдніх класаў“ у тым сэнсе, што ён знаходзіць сваіх першых прыхільнікаў сярод сярэдніх пластоў на- сельніцтва ў гарадах. Сярод вяскоўцаў ён распаўсюджваецца ў выніку гарадской агітацыі, і галоўную ролю ў ім адыгрываюць гарадскія кадры. Прафесійныя групы, якія найчасцей прадстаўленыя ў нацыяналістыч- ным руху, — гэта цывільныя службоўцы і чыноўнікі, юрысты і журналісты, настаўнікі, іншыя высокаадукаваныя спецыялісты, некато- рыя прадпрымальнікі, а таксама святары нізкага і сярэдняга сану³⁵. Гэтыя групы вылучаюць амбіцыйных і забяспечаных людзей, якія спрабуюць увайсці ў цэнтры ўлады і прывілеяў, парушаючы манаполію старажытных арыстакратычных ці святарскіх кланаў або прадстаўнікоў іншаземнай дынастыі. Гэта не азначае, што нацыяналістычныя рухі не могуць выяўляць крыўды сялян ці новага гарадскога пралетарыяту, a таксама падтрымліваць іхнюю барацьбу. Гэта зрабілі Тылак і Гандзі ў Індыі напачатку дваццатага стагоддзя. Але хутка яны прыйшлі да высновы, што гэтая стратэгія прыносіла не толькі набыткі, але і страты, таму што новыя прыхільнікі патрабавалі новай сацыяльнай і эканаміч- най платформы, а гэта пагражала лепш забяспечаным старым прыхіль- нікам Партыі Кангрэсу. Нацыяналістычны рух рэдка адыходзіць ад свайго галоўнага бастыёну — вольнай кааліцыі ніжэйшых сярэдніх пластоў грамадства і новай эліты, бо менавіта адтуль выходзяць сапраўдныя прыхільнікі нацыяналізму. Такім чынам, нягледзячы на тое, што нацыяналізм становіцца „бяскласавай“ ідэалогіяй у тым сэнсе, што яго ідэалы зразумелыя ўсім сацыяльным пластам, — ён пачына- ецца як рух „сярэдняга класу“ супраць арыстакратаў або каланізатараў і можа не ператварыцца ў „масавы“ ці шматкласавы рух. Няправільна бачыць у нацыяналізме сілу, якая абавязкова звязвае эліту з масамі. Такой можа быць рыторыка нацыяналізму, але рэальнасць часта бывас зусім іншай. Да таго ж мы не павінны прыраўноўваць сацыяльную базу нацыяналізму і руху за тысячагадовае Валадарства Божае, які звяртаецца да пазбаўленых прывілеяў жыхароў перыфе- рыі, а не да амбіцыйных прадстаўнікоў гарадскіх пластоў³⁶.

Але нацыяналізм з’яўляецца не толькі рухам гарадскіх і прафесій- ных пластоў насельніцтва: гэта таксама і праграма адукаваных людзей.

У кожным грамадстве кантакт з заходняй думкай нараджаў пласт рацыяналістаў і асветнікаў, чыя raison d’etre* сканцэнтравана на жаданні ўзняць культурны ўзровень іх грамадстваў. Магчымасць увайсці ў кола адукаваных з іхнімі ўласнымі праблемамі даволі аб- межаваная для большасці насельніцтва адсталых краіп. I тое значэн- не, якое надае нацыяналізм адукацыі для грамадства, можа перака- наць толькі самых амбіцыйных дзяцей непрывілеяванага слою³⁷.

Аргумент, што нацыяналізм, як і рух за тысячагадовае Валадарства Божае, аб’ядноўвае і мабілізуе насельніцтва, таксама трэба ўда- кладніць. 3 аднаго боку, нацыяналізм з яго моцным акцэнтам на грамадскае дзеянне сапраўды правакуе палітычную актыўнасць сярод тых, хто раней пасіўна з усім пагаджаўся. Але аб’яднанне, якога дамагаюцца нацыяналісты, значна адрозніваецца ад імкненняў хіліяс- таў. Апошнія імкнуцца дасягнуць братэрства сярод тых абраных, якія вераць у надыход Валадарства Божага. Нацыяналісты ж намагаюцца аб’яднаць людзей адной культуры на адной тэрыторыі. Але ні тэрыторыя, ні этнічная прыналежнасць не фігуруюць у марах аб тысячагадовым Валадарстве Божым. За некаторымі выключэннямі, як у выпадку з ужо вызначанымі нацыянальна жыхарамі БаКонга ці гэбраямі, этнічная нрыналежнасць і тэрыторыя не адыгрывалі вялікай ролі ва ўздыме рухаў за тысячагадовае Валадарства. „Абраныя“ — гэта абраннікі Божыя, а не людзі, абраныя этнічна. У выпадках, калі чакаецца вяртанне продкаў, і гэта разумеецца як Новы Ерусалім, маецца на ўвазе хутчэй племянная, а не этнакультурная традыцыя. Акрамя таго, тыя, хто спадзяецца на Аііакаліпсіс, вераць, што нябеснае святло будучыні разбурыць мінулае з усімі яго тэрытарыяльнымі і крэўнымі сувязямі³⁸.

Іншая рэч з нацыяналізмам. Псторыя і этнічная традыцыя адыгры- ваюць галоўную ролю ў нацыяналістычнай думцы, пры гэтым імкнен- не да незалежнасці з’яўляецца адной з галоўных мэтаў руху. Ад самага пачатку нацыяналістычныя рухі ідэалізуіоць этнічныя сувязі, фальклор, зямлю продкаў, мову, рэлігію, звычаі і так званае пахо- джанне, каб толькі сцвердзіць і надаць большы тэрытарыяльны акцэнт брацкаму пачуццю салідарнасці, згубленаму або занядбанаму праз месніцтва, сектанцтва і недахоп камунікацыі³⁹. Калі неабходна стварыць сапраўднае пачуццё нрыналежнасці да супольнасці ў наро- дзе, чые памеры, раздробненасць і разнароднасць гэтаму перашка- джаюць, і калі існуе магчымасць захаваць і надаць новае жыццё старажытным і напаўзабытым этнічным сувязям і агульным успамі-

raison d etre (фр.) — мэта існавання (заўвага перакл.)

нам, тады этнічная прыналежнасць і тэрыторыя натуральна стано- вяцца цэнтрамі мабілізацыі і аб’яднання. Неабходнасць выхаваць пачуццё радзімы і гістарычных каранёў настолькі важная, што нацыяналісты змушаюць навукоўцаў аднаўляць, перапісваць ці нават ствараць нанова этнічную і палітычную гісторыю, ад якой часам засталіся толькі цьмяныя ўспаміны⁴⁰. Такім чынам, у той час, як рух за тысячагадовае Валадарства паварочваецца спіной да мінуў- шчыны і сучаснасці ў сваім фанатычным запале дачакацца надыхо- ду ператворанай будучыні, нацыяналізм імкнецца ўваскрасіць да- лёкае мінулае, якое можа дапамагчы сфармаваць і вызначыць супольную будучыню. Пры гэтым ён акцэнтуе сваю ўвагу на сучасных палітычных і тэрытарыяльных праблемах. Нацыяналізм спрабуе выпрацаваць інтэгральную мадэль грамадскага развіцця, звязаць у адно мінуўшчыну, сучаснасць і будучыню грамадства.

Гэта прыводзіць нас да найбольш цікавых і супярэчлівых харак- тарыстыкаў гэтых двух рухаў — да іх ідэалагічных поглядаў. Безумоўна, і там, і тут ёсць пэўная прага ўдасканалення, апантанасць і самаахвярная дзейнасць у іх палымянай новай маралі. Абодва рухі ў розных аспектах з’яўляюцца рэвалюцыйнымі, калі пад тэрмінам „рэвалюцыя“ разумець сацыяльныя змены, пры якіх стары лад звяргаецца і замяняецца на новы. Але калі даследаваць прычыны, мэты і метады такой рэвалюцыйнай дзейнасці, адрозненні пачына- юць пераважаць. I менавіта гэтыя адрозненні не дазваляюць па- гадзіцца з тэорыямі „свецкага спадкаемцы“ і „трох стадыяў".

Галоўнае адрозненне паміж мэтамі абодвух рухаў тычыцца месца сучаснага свету ў іх планах. Прыхільнікі руху за тысячагадовае Валадарства Божае не хочуць мець справы з гэтым светам: ён ад пачатку сапсаваны і пракляты. Нацыяналісты, наадварот, прымаюць сучасны свет, прынамсі, як зыходны пункт. Такім чынам, песімістычны і эсхаталагічны светапогляд хіліястаў кантрастуе з зямнымі, болып абмежаванымі памкненнямі нацыяналістаў (што аднак можа суправа- джацца напышлівай рыторыкай). Так, Мадзіні, Міцкевіч і Арндт лірычна апявалі лепшыя якасці адроджанай Італіі, Польшчы і Германіі, і няма сумненняў, што болып старажытная рэлігійная, хоць не абавяз- кова звязаная з тысячагадовым Валадарствам традыцыя ўплывала на з’яўленне і фармаванне гэтых ідэалаў⁴¹. Але фактычныя патрабаванні нацыяналістаў і іх дзеянні дэманструюць, што стварэнне нацыянальнай дзяржавы — гэта зусім не чаканне дня, калі будзе звергнуты стары свет і ўсталюецца нарэшце тысячагадовае Валадарства. Якімі б ні былі палёты лірычнай фантазіі ў некаторых ідэалогіях, падыход да дзяр-

жаўнасці, які яны фактычна прапануюць, датычыць менавіта гэтага свету і існуе ў ім. Гэта тэорыя з’яўляецца цалкам свецкай, належыць да матэрыяльнага свету — як і надзея на сацыяльнае і палітычнае вызваленне ад „іншаземнай“ тыраніі. Сапсаваны, а таму асуджаны на знішчэнне не свет, а толькі іншаземец, захопнік і каланізатар. Калі гэтыя „дэфармацыі“ будуць ліквідаваны, грамадства здолее зноў знайсці сябе. Яно зможа загаіць свае раны, як толькі пачне рэалізоўваць сваю аўтэнтычную энергію і адраджаць сваю сапраўдную саматоеснасць.

3 гэтага бачна, што нацыяналісты збольшага пачуваюцца ў свеце як дома. Насцярожана аптымістычнае пачуццё здароўя гаворыць таксама і аб іх стаўленні да будучыні. Яны ўпэўненыя, што здолеюць адаптаваць для ўласных калектыўных мэтаў дзейсную мараль канку- рэнцыі, індывідуальнага поспеху і ўпэўненасці ў сваіх сілах, якая з’яўляецца неад’емнай часткай індустрыяльнай этыкі пры капіталіз- ме. Такім чынам, калі светапогляд руху за тысячагадовае Валадарства прынцыпова адпрэчвае любую свецкую этыку, нацыяналізм яе „анек- суе“. Яна — зерне для яго млына, і, як і марксізм, нацыяналізм яе выкарыстоўвае, каб пашырыць межы яе дзеяння. „Будаўніцтва нацыі“ ёсць ні што іншае, як сцвярджэнне гэтага свету⁴².

Але рух за тысячагадовае Валадарства, і тут мы падыходзім да сутнасці рэчаў, у сваёй аснове з’яўляецца крыкам роспачы. Ен сцвярджае, што свет асуджаны на знішчэнне, і чалавек без свайго выратавальніка — Бога, ці яго памазаніка, не можа ўзняцца над сваім матэрыяльным асяроддзем. Некалькі шчаслівых душаў, калі яны паспеюць раскаяцца, могуць усё ж выратавацца, але чалавек, створанае ім грамадства і яго філасофія будуць ушчэнт знішчаны. Сёння, магчыма, „Валадарствы“ Мюнстэра ці Андалузіі могуць выглядаць як мініяцюрныя прататыпы справядлівага і вольнага грамадства на зямлі, але непасрэдныя ўдзельнікі глядзелі на рэчы па—іншаму. Ці ж не андалузскія рабочыя—анархісты абвясцілі, што яны супраць шлюбу, пакуль не будзе ўсталяваны новы свет?⁴³

Такім чынам, не існуе храналагічнага ці тыпалагічнага пераходу ад руху за тысячагадовае Валадарства да нацыяналізму. Светапогляды гэтых рухаў адлюстроўваюць зусім розныя каштоўнасці і сацыяль- ныя ўмовы. Магчыма, праўда тое, што „як дамінантная форма пратэсту рух за тысячагадовае царства заўсёды дае волю секуляры- заваным формам і такім чынам стаецца маргінальным і звычайна больш міралюбівым“ (курсіў арыгіналу). Можа быць справядлівым і тое, што ўвогуле рухі за тысячагадовае Валадарства паўстаюць „сярод пластоў і групаў з найбольш „архаічнай“, калі ўжыць слова Хобсбо-

ма, свядомасцю. Яны (рухі) будуць губляць свае ўплывы пры мадэрнізацыі такіх груповак, яны будуць тым болып захоўвацца, чым больш кулыурна і сацыяльна адсталым з’яўляецца рэгіён“⁴⁴.

Але гэта нічога не гаворыць аб ролі нацыяналізму ў такой мадэрнізацыі, не тлумачыць, як ажыццяўляецца пераход ад „архаіч- нага“ стану да „палітычнага“, і зусім не дае разумення, чаму менавіта нацыяналізм становіцца пераважнай формай пратэсту. Бо нацыя- налізм — гэта значна больш, чым ідэалогія антыкаланіялізму ці незадаволенасць іншаземнай прысутнасцю. Ен ставіць сабе за мэту пабудаваць нацыю, свет нацый, дэе кожная з іх свабодная, унікальная і з’яднаная, і кожная можа ўнесці нешта адметаае ў шматнацыянальнае чалавецтва. Нацыяналізм, такім чынам, пачынае крытыкаваць наяўны стан рэчаў з сярэдзіны. Ен шкадуе аб адсутнасці свабоды і адзінства, аб страце саматоеснасці. Каб выправіць такую сітуацыю, неабходны правы на ўласны выбар, неабходны салідарнасць і самавызваленне. Зрэшты, нацыяналізм з’яўляецца філасофіяй калектыўнай самадапамогі для тых, хто падзяляе адзіны гістарычны лёс, і ягоная крытыка грамадства — гэта крытыка сацыяльнай і палітычнай залежнасці⁴⁵.

Але хіліясты не цікавяцца крытыкай грамадства і палітычнымі справамі. Яны мараць пра іх поўнае знішчэнне. I такі палымяны іх містычны палёт ад пакутаў гэтага свету, такі абсалютны іх маніхейскі песімізм, што яны могуць толькі верыць у непазбежнае і поўнае знішчэнне гэтага свету недасканаласці і цемры боскай рукой. Толькі нешматлікія рухі дазваляюць нешта большае, чым проста абыяка- васць і пасіўнасць. Такі містыцызм па сутнасці самазнішчальны, бо ягоная надзея, народжаная няўцямным расчараваннем у свеце, абавязкова павінна хутка развеяцца⁴⁶.

Гарадскі статус, свецкая, грамадзянская адукацыя, агульнае этніч- нае паходжанне і тэрыторыя, калектыўная самадапамога, аптыміс- тычнае сцвярджэнне свету — гэта галоўныя тэмы нацыяналізму і матэрыял для „адраджэння“ нацыяў. Міф дзяржаўнасці адначасова і практычны, і рамантычны — ён з’яўляецца праектам сацыяльнага будаўніцтва і культурным прадпрыемствам. Рух за тысячагадовае Валадарства Божае зусім не такі, ён амаль ці зусім нічога не ведае пра гэтыя тэмы. Ен з’яўляецца там і тады, дзе гэтыя праблемы яшчэ не паўсталі. Калі яны становяцца сапраўды істотнымі, яны адцясня- юць хіліястычныя крыўды і засланяюць мары аб тысячагадовым Валадарстве Божым. I хоць пэўны месіянскі элемент увайіпоў у нацыяналістычны светапогляд, ён не мае вялікага значэння і па- ходзіць, збольшага, з нехіліястычных крыніцаў.

НЕАТРАДЫЦЫЯНАЛІЗМ, РЭФАРМІЗМ I АСІМІЛЯЦЫЯ

Калі хіліястычныя мары не з’яўляюцца галоўнай крыніцай нацыяналіс- тычных міфаў і памкненняў, ці існуюць тады іншыя традыцыі думкі, з якіх карыстаў нацыяналізм, і з якіх ён браў свае тыповыя тэмы?

Я хацеў бы разгледзець тры альтэрнатыўныя духоўныя традыцыі, якія, як мне здаецца, былі такімі крыніцамі. Дзве з іх па характары рэлігійныя, трэцяя — класічная і збольшага свецкая па сваіх настроях. 3 рэлігійных традыцыяў адна — пурытанская і часам нават фундаменталісцкая, другая — абарончая і рэфармісцкая, з адценнем рацыяналізму. Першая дала нараджэнне шэрагу „неатра- дыцыяналісцкіх“ рухаў і рэжымаў, асабліва ў краінах ісламу, якія ўнеслі моцны ксенафабічны элемент і заахвоцілі свецкі нацыяналізм да лідэрства ў некалькіх новых дзяржавах. Рэфармісцкія і эвалю- цыйныя рэлігійныя ідэі дапамаглі правесці рэформы ў галіне адука- цыі і такім чынам з’явіліся другой важнай крыніцай, асабліва для ліберальных нацыяналістычных рухаў сярэдняга класу. Трэцяя, класічная, традыцыя адыграла болыіі істотную ролю ў Еўропе, чым за яе межамі. У нееўрапейскіх краінах класіцызм быў прапушчаны праз каланіяльны досвед, многія мясцовыя кіраўнікі паглыбіліся ў старажытную класіку ці нават у язычніцтва асветнікаў. He дзіўна, што ў такой атмасферы некаторыя найбольш аптымістычныя прад- стаўнікі з нацыянальных элітаў паверылі ў касмапалітычны ідэал адзінай, прычым непазбежна заходняй цывілізацыі. Калі гэтыя людзі заўважылі, што іх энтузіязм вестэрнізацыі не пад- трымліваюць самі заходнія народы і іх кіраўнікі, многія перанеслі сваю амаль што „месіянскую“ апантанасць на свае залежныя і пагарджаныя нацыянальныя супольнасці, надаючы нацыяналізму, які ў выніку нараджаўся, атэістычны і рацыяналісцкі запал.

Такім чынам, гэтыя традыцыі былі галоўнымі крыніцамі нацыя- налізму, і я хацеў бы зрабіць кароткі агляд кожнай з іх.

Неатрадыцыяналізм

Неатрадыцыяналізм уплывае на нацыяналістычную ідэалогію і дзей- насць як непасрэдна — праз свае фундаменталісцкія рухі і рэжымы, так і ўскосна — праз неабходнасць выкарыстоўваць для свецкіх нацыяналістычных лідэраў энергію і эмоцыі „масаў“. У апошнім выпадку папярэдняя мадэрнісцкая свецкая ідэалогія вымушана набыць атавістычныя, нават фундаменталісцкія адценні, каб адпавядаць існу- ючаму стану сацыяльнай свядомасці сялян ці працоўных—імігрантаў.

Прыклады неатрадыцыяналісцкіх рухаў могуць быць знойдзепы ў краінах ісламу і будызму. Адным з пайбольш вядомых з’яўляецца Мусульманскае Брацтва. На вышыні сваёй папулярпасці ў Егіпцс напрыканцы 1940—х гадоў брацтва мела да мільёну прыхільнікаў⁴⁷. Ідэалогія брацтва была пурытанскай, ваяўнічай, фундаменталісцкай і папулісцкай. Яна адмаўляла і скарумпаваны суфізм, і рацыяпалізм ісламскіх рэформаў, і, як і Вахабісцкая традыцыя, яна ставіла ісламскія запаветы над усімі іншымі прыхільнасцямі, нават да арабскай нацыі. Брацтва хацела даць масам сапраўдную, несапсава- нуіо форму ісламу. Зыходзячы з гэтага, яно распрацоўвала праграмы паляпшэння дабрабыту, падтрымлівала строгуіо культурпую цэнзуру і кантроль над жанчынамі, дамагалася жорсткага пакарання для парушальнікаў Карану і адмаўляла замежны капіталізм. „Фа- шысцкі“ і таталітарысцкі аспекты нават больш заўважныя ў гэтай аргапізацыі з яс „кланамі“ і „сем’ямі“, шэрагам груповак, сакрэтнымі коламі, адданымі лідэру Хасану аль—Бана (Hasan al—Banna). Для Мусульманскага Брацтва мснавіта рух і лідэр, а нс грамадскі кансэнсус, вызначаў лаяльнасць і прымушаў падпарадкоўвацца.

Спроба звязаць брацтва і яго пакістанскуіо копію, — элітныя паўвайсковыя папулісцкія рухі пад кіраўніцтвам Джама’ат—і—Ісламі (Jama’at—і—Islami) ці Алама Машрыкі (Allama Mashriqi),— з раннімі хрысціянскімі рухамі за тысячагадовае Валадарства Божае даволі сумнеўная. Фундаменталісцкія рухі лепш разглядаць як аднаўленчыя, скіраваныя на адраджэнне не нацыянальнай, а рэлігій- най суполыіасці — праз строгае прытрымліваппс традыцый, да якіх яны дадаюць масавую тактыку, арганізаванасць і масавую сацыяль- пую праграму. Такія рухі, накшталт папісламскага „крыжовага паходу“ аль—Афгані, не з’яўляюцца ні рухамі за тысячагадовас Валадарства, ні нацыяналістычнымі рухамі, хоць у пэўнай ступені да іх падобныя. Але яны дапамагаюць усталяванню палітычнага кліма- ту, спрыяльнага для ўздыму нацыяналістычнага руху, і яны здоль- ныя наблізіць рух да больш традыцыяналісцкага светапогляду.

Аналагічныя рухі з’явіліся ў будысцкіх і індуісцкіх традыцыях на пачатку нашага стагоддзя. Гэтыя неатрадыцыяналісцкія рухі не былі пі сапраўды хіліястычнымі, ні спецыфічна нацыяналістычнымі ў сваёй сутнасці, хоць яны і падтрымлівалі нацыяналістычныя мэты. Напрыклад, у 1921 годзе pongyis або палітычпыя мапахі Бірмы арганізаваліся ў Савет Сангха Саметгжы (Sangha Sametggi) і пачалі займаць ключавыя пасты ў палітычных партыях. Пад кіраўніцтвам У Отама (U Ottama) pongyis трансфармавалі традыцыйны будысцкі

пошук вызвалення ад пакутаў у кампанію барацьбы з сацыяльным і палітычным злом, асабліва з чужаземным праўленнем, і іх дзей- насць паказала сябе вельмі эфектыўнай ў палітызацыі вясковага насельніцтва і арганізацыі масавага будысцкага руху⁵¹. Манахі не былі зацікаўленыя ва ўсталяванні незалежнай бірманскай дзяржавы, але іхняе выкарыстанне рэлігійных традыцыяў надало маладому бірманска- му нацыяналізму яго першы рэлігійны тэзіс — забарону насіць абутак у пагадах, і некаторы час перашкаджала больш мадэрнісцкаму нацыя- налістычнаму кіраўніцтву ГСБА (Генеральны Савет Бірманскіх Аса- цыяцыяў — заўв. перакд.)⁵². Болыв таго, іх методыка масавых дзеянняў, аналагічная тактыцы Гандзі, і падтрымка антыбрытанскага руху Хілафата хоць і не былі спецыфічна нацыяналістычнымі, але паспрыялі таму, што свецкі нацыяналізм ад самага пачатку скіраваўся ў рэчышча традыцыяналізму⁵³.

He менш паказальным было выкарыстанне традыцыяў лідэрамі „заходняга“ тыпу, такімі як Тылак і Гандзі ў Індыі напачатку 20 стагоддзя. Зварот Тылака да культаў Шывы і Калі быў не проста спробай маніпуляваць атавістычнымі масавымі пачуццямі⁵⁴. Тылак разумеў, што толькі праз індуізм, звязаны з патрэбамі вясковых масаў, можна было па—сапраўднаму аб’яднаць і надаць новае жыццё Індыі. Ен быў добра падрыхтаваны, каб пераўтварыць суровыя пропаведзі і эпас Бхагават Гіты ў заклік да актыўнасці і „неза- цікаўленага“ тэрарызму. I гэта дало яму магчымасць мабілізаваць народныя масы Індыі супраць лідэраў брагманізму і брытанцаў⁵⁵. У Японіі гэтаксама дарадчыкі імператараў Мейдзі пасля 1868 года сцвярджалі, што масы можна абудзіць і мабілізаваць толькі шляхам іх „рэтрадыцыяналізацыі“. Такім чынам, было неабходна адраджэн- не сінтаісцкіх культаў, каб прыстасаваць культ самога імператара і традыцыйную паслухмянасць масаў да новай рэальнасці — японскай нацыянальнай дзяржавы⁵⁶. Магчыма, з прычыны гэтага часцяком свецкія, а часам і хрысціянскія па веравызнанню арабскія нацыя- налісты ад аль—Язіджы (al—Yaziji) і аль—Афгані (al—Afghani) да Насэра (Nasser) і Мішэля Афлака (Michel Aflaq) забяспечвалі ісламу такое істотнае месца ў арабскім пантэоне і спрабавалі прымірыць лаяльнасць да рэлігійнай супольнасці ці ўмы з арабскім нацыянальным пачуццём⁵⁷.

Карацей кажучы, „неатрадыцыяналізм“ у такіх далёкіх адна ад адной краінах як Індыя, Японія і Егіпет сфармаваў жыццяздоль- нае ідэалагічнае апірышча і аказаў моцны ўплыў на ўздым нацыяналістычнага руху. Рэдка ў незаходніх тэрыторыях свецкі

нацыяналізм можа дазволіць сабе ігнараваць даіндустрыяльныя прыхільнасці вясковага ці нядаўна ўрбанізаванага насельніцтва. Безумоўна, у той час, як найболып адукаваны і заможны пласт насельніцтва ў гарадах ўсё больш вестэрнізаваўся, вясковае населыііцтва яшчэ больш прывязвалася да сваіх традыцыяў⁵⁸. I там, дзе чужаземныя кіраўнікі праяўлялі жорсткасць або неад- павсднасць, нацыяналісты разумслі, што яны мусяць абуджаць гэта насельніцтва, выкарыстоўваць яго рэлігійны запал ці нават прапаноўваць уласную квазірэлігію, такую, як камуністычны нацыяналізм, бо іншым шляхам нельга было заваяваць незалеж- насць.

Рэфармізм

Рухі за рэлігійную рэформу і рэінтэрпрэтацыю займаюць асаблівае месца ў генэзісе нацыяналізму. Нярэдка яны папярэднічаюць нара- джэнню нацыянальнай ідэі і маюць агульны грунт. Лідэры нацыя- налістычнага руху часта паходзяць з тых жа сацыялыіых пластоў, што і рэфармісты, існуюць таксама паралелі і ў пытаннях арганіза- цыі. Часам нават існуе спакуса разглядаць нацыяналізм як свецкага спадкаемцу рэлігійных рэформаў, а не руху за тысячагадовае Валадарства Божае.

Але гэта было б значным спрашчэннем. Як нацыяналістычныя, так і рэфармісцкія рухі з’яўляюцца надта складанымі і амбівалент- нымі, надта разнастайнымі, каб магла існаваць гэткая мона- каўзалыіая сувязь. Акрамя таго, як нацыяналізм, так і рэфармізм могуць трактавацца як паслядоўная рэакцыя на пэўныя аспекты мадэрнізацыі, прынесеныя кантактам з імперыялістычным і ў той жа час рэвалюцыйным Захадам. Напрошваецца болып сціплая гіпотэза: з пункту гледжання роднасці і карэляцыі рухі за рэлігій- ную рэформу ўнеслі значны ўклад у асновы, ідэалы і сацыяльную базу ранпіх нацыяналістычных рухаў⁵⁹.

Некалькі прыкладаў могуць праілюстраваць маю думку. У дзевят- наццатым стагоддзі ў Германіі існаваў прыкметны рух за „кансерва- тыўныя рэформы“ як сярод прадстаўнікоў рамантызму, так і іх народніцкіх (völkisch.') паслядоўнікаў. Гэтая плынь шмат чым абавязана вяртанню да пачуццёвага аспекту хрысціянства ў працах Шлеермахера (Schleiermacher) і Фіхтэ прыкладна ў 1800—х гадах і ідэалізацыі сярэднявечча ў творах Наваліса, Тыка і братоў Шлегеляў. Пантэіс- тычнае ці дэістычнае хрысціянства з яго эмацыянальнымі рэінтэрпрэ-

тацыямі стварыла спрыялыіы клімат для вяртання да „арганічнага“ гатычнага мінулага, якім захапляўся нават малады Гётэ. Што ў сваю чаргу паспрыяла ўзнікненню ранняга рамантычнага нацыяналізму Мюлера, Фіхтэ, Арндта і Яна, з яго папулісцкім зваротам да сярэднявечных мадэляў сацыяльнага адзінства⁶⁰. Пазней гэтыя самыя рэлігійныя рэінтэрпрэтацыі стымулявалі расавы нацыяналізм народніцкіх пісьменнікаў. Пасля 1850 года такое эмаіуяяналізаванае і германізаванае хрысціянства стала ўсё больш атаясамлівацца з Эдай і паўночнымі культамі дахрысціянскіх германскіх плямёнаў. Гэтую тэн- дэнцыю мы знаходзім у расісцкіх выказваннях Вагнера, у неартадак- сальных і эвалюцыянісцкіх народніцкіх інтэрпрэтацыях Поля дэ Лагар- дэ і ў містычным Volk—спірытуалізме папулярнага Юліуса Лангбена (Julius Langbehn)⁶¹. У падобнай манеры пекаторыя кансерватары— славянафілы ў Расеі адаптавалі праваслаўе да рамантычных і геге- льянскіх эвалюцыйных ідэяў. Гэта прывяло іх да адмаўлення афіцый- ных дактрынаў царызму і царквы і да спецыфічнага бачання расейскага грамадства як арганічнага адзінства, заснавапага па асаблівых расейскіх духоўных каштоўнасцях, у духу гуманізаванага хрысціянства. Толькі абапіраючыся на гэтыя духоўныя каштоўнасці, якія для славянафілаў былі ўвасоблены ў сялянскіх масах, Расея магла пазбепіуць атамізацыі і сацыяльных канфліктаў, што нявечылі сучасныя заходнія грамадст- вы⁶². У творах Дастаеўскага, там, дзе ён дае прапюзы і прароцтвы, культ манаскага праваслаўя і пакуты годнага сялянства даводзяцца да скрайнасці. Ахе і іпшыя, больш празаічныя славянафілы, як Хамякоў, Аксакаў і Страхаў, таксама лічылі сялянскую абшчыну цэнтралыіым звяпом у будучым адраджэнні і ўзвялічанні Расеі⁶³.

Гэткая ж тэндэнцыя пераходу ад кансерватыўнага рэфармізму да свецкага нацыяналізму назіралася ў Егіпце, дзе рух Салафія пад лідэрствам Рашыда Рыда (Rashid Rida) у 1900 годзе зрабіў спробу вярнуцца да чыстага і сапраўднага ісламу, без скажэнняў і цемра- шальства⁶⁴. Заахвочваючы вывучэнне супольнай арабскай гісторыі, ён паспрыяў уздыму нацыяналізму. Таксама і ў Афрыцы адасаб- ленне „эфіёпскіх“ цэркваў, асабліва метадыстаў, ад місіянерскіх цэркваў было ў сутнасці рухам за кансерватыўную рэформу. Гэты рух змяніў літургію і малітвы, прыстасаваўпіы іх да афрыканскіх рэаліяў, але пакінуў без зменаў асноўныя тэалагічныя дагматы. Нават пазней, калі набралі моц сінкрэтысцкія культы і пачалі ідэнтыфіка- ваць гэтыя дагматы з ушанаваннем продкаў, важнасць эфіёпскага руху лля нацыяналізму выяўлялася перадусім у сцвярджэнні права афрыканцаў кантраляваць свае ўласныя кангрэгацыі, а таксама ў

падтрымцы афрыканскай культуры⁶⁵. У абодвух гэтых выпадках рэлігійныя і культурныя рэформы дапамагалі развіццю свецкага нацыяналістычнага руху⁶⁶.

Існуюць і больш радыкальныя версіі рэлігійнай рэформы. Напры- клад, у Індыі вестэрнізаваны рэфармізм Роя (Roy) прывёў да ўзнікнення арганізацыі Брагма Самадж пад кіраўніцтвам Чандра Сена (Chandra Sen), якая закляйміла ідалапаклонства і політэізм. У сваю чаргу скрайні рацыяналізм гэтай арганізацыі справакаваў Даянанда Сарасваці (Dayananda Saraswati) заснаваць Ар’я Самадж (Arya Samaj) у 1875. Апошняя таксама выступала супраць індуісцкіх культаў і політэізму, але ставіла за мэту стварэнне ачышчанай нацыянальнай рэлігіі праз зварот да Ведаў і Варны⁶⁷. Абедзвс гэтыя арганізацыі былі антыбрагманскімі і сацыялыіа—рэ- фармісцкімі і абедзве дапускалі сімбіёз заходняй адукацыі з ус- ходнімі ідэямі і рытуаламі. Іх спрэчкі мелі вялікі ўплыў на ідэі ранняга нацыяналізму Кангрэсу⁶⁸.

Гэткія ж разыходжанні ў рамках гэбрайскага рэфармісцкага руху ў сярэдзіые дзевятнаццатага стагоддзя паміж радыкаламі — Гольд- хайм (Holdheim), Фрыдляндэр (Friedlander) і Абрагам Гайгер (Abraham Geiger) — і кансерватарамі — Ціткін (Titkin) і Захарыя Франкель (Zechariah Frankel) — паспрыялі ўсталяванню сіянізму ў Цэнтральнай Еўропе⁶⁹. Тэмай дыскусій было выкарыстанне іўрыта ў малітвах, вяртанне ў Сіён і прырода Месіі. У той жа час Ест (Jost), Цунц (Zunz) і Грэтц (Graetz) адраджалі гэбрайскую гісторыяграфію. Разам з гегельянскімі катэгорыямі Нахмана Крах- маля (Nachman Krochmal) яны паспрыялі эвалюцыйнай інтэрпрэт- ацыі юдаізму, што ў сваю чаргу паўплывала па ранніх сіяністаў, — такіх, як Луцата (Luzzato), Смаленскін (Smolenskin) і Мозес Гес (Moses Hess)⁷⁰. Нават у такіх аддаленых землях татараў і туркаў, як Казань, Крым і Цэнтралыіая Азія, рэлігійны рэфармізм Мард- жані і Гаспрынскага прынёс сацыялыгае і культурнае абуджэнне, якое зрабіла вялікі ўнёсак у пантурэцкі рух і татарскі нацыяналізм у 1890—х гадах⁷¹.

Падабенства паміж рэфармізмам і раннім нацыяналізмам з’яўля- ецца і ідэалагічным, і сацыяльным. Абодва рухі выкарыстоўваюць эвалюцыйнуіо схему. Рэфармісты лічаць, што чалавек знаходзіць сваю сапраўдную сутнасць у разуменні боскага прызначэння і яго мэтаў у гісторыі. Гэтаксама і нацыяпалізм прадугледжвае пяспын- ную барацьбу за нацыянальную аўтаномію і самавызначэнне, за абуджэнне сапраўднай супольнасці і салідарнасці⁷². Такім чынам,

абодва рухі аптымістычныя і не прапаведуюць надыход канца свету. Яны абапіраюцца на годнасць, адукацыю і самаачыіпчэнне з мэтай стварэння „новага чалавека“, самадастатковага і свабоднага. Яны трымаюцца этыкі самадапамогі і самапавагі⁷³. Абодва рухі ставяць за мэту спалучэнне мясцовых каштоўнасцяў і заходняй навукі. Абодва рухі прынялі рацыяналістычны этас і дух канкурэнцыі Новага часу, але хочуць паставіць яго на службу болып узнёслым калектыўным мэтам.

Есць таксама пэўнае сацыяльнае падабенства. Рэфармісцкія рухі аддаюць перавагу стабільным рэлігійным суполкам або вольным задзі- ночанням, а не самазамкнёным сектам і ячэйкам, як рухі за тысяча- гадовае Валадарства Божае ці камуністычныя рухі. Прыкладамі такіх вольных арганізацыяў могуць быць тэалагічныя семінары, згуртаванні пісьменнікаў (напрыклад, „почвенннкн“ у Расеі, якія гуртаваліся вакол часопісаў братоў Дастаеўскіх „Врсмя“ і „Эпоха“, ці журналісты Рашыда Рыда з „аль—Манара“ у Егіпце), таварыст- вы за сацыяльныя рэформы, як Брагма Самадж ці Будысцкая Асацыяцыя Моладзі ў Бірме⁷⁴. Нацыяналісты таксама часта адда- юць перавагу непрымусовым, нетрадыцыйным і нават раздробленым арганізацыям. У выпадку крызісу, канечне, рух можа патрабаваць больш бясспрэчнага падпарадкавання, але ў спакойныя часы нацы- яналісты карыстаюцца больш складанымі, часцяком супярэчлівымі сродкамі для ажыццяўлення сваіх мэтаў. Яны гуртуюцца вакол навуковых аб’яднанняў, прапагандысцкіх часопісаў, групаў, партыяў, кангрэсаў, якія змагаюцца за палітычныя правы, — такіх, як камітэт Хібат Сіён ў Расеі, Гаміндан ці Афрыканскі дэмакратычны сход, які быў адкрыты для ўсіх заходнеафрыканскіх краінаў⁷⁵. Толькі ў перыяды скрайніх рэпрэсіяў нацыяналісты арганізоўваліся ў невялікія партызан- скія групы ці тэрарыстычныя ячэйкі, якія часта былі не больш чым дадатковым аргументам у палітычнай барацьбе. Як і рэфармісцкія суполкі, нацыяналістычныя арганізацыі з’яўляюцца незалежнымі ў сваіх дзеяннях. Тэарэтычна, іх члены маюць аднолькавыя правы, а афіцьій- ныя асобы выбіраюцца. Аднак на практыцы тыя, хто мае сродкі і веды, імкнуцца дамінаваць ці нават ізаляваць сябе ад шараговых членаў⁷⁶.

Такія элітныя тэндэнцыі ў нацыяналістычных і рэфармісцкіх асацыяцыях паўстаюць у выніку аднолькавых крытэрыяў члснства. Адукацыя з’яўляецца асноўным вызначальным чыннікам становішча ў абодвух рухах, адукацыя разам з адданасцю справе. У выпадку з нацыяналізмам гэтая адукацыя больш свецкая і больш заходняя, але ў кожным разе менавіта свецкая адукацыя, а не паходжанне ці багацце, нараджае новых прэтэндэнтаў на ўладу і прывілеі, людзей,

якіх звычайна не прызнаюць закасцянелыя прадстаўнікі мясцовай іерархіі або іхнія імперскія гаспадары. У выніку ствараецца пласт прафесійнай інтэлігенцыі, які фармуе галоўную сацыяльную базу як ралігійна—рэфармісцкага, так і нацыяналістычнага рухаў⁷⁷.

Вось чаму раней мы сцвярджалі, што нацыяналістычныя рухі з’яўляюцца рухамі адукаванага гарадскога сярэдняга пласта, а не збяднелага сялянства ці эксплуатаванага пралетарыяту, на якіх абапіраецца рух за тысячагадовае Валадарства. Толькі пры далей- шым развіцці нацыяналістычнага руху, пры некаторых абставінах і ў некаторых выпадках яго лідэры могуць зрабіць спробу пашырыць сацыяльную базу за кошт ніжэйшага і сярэдняга класу ці нават рабочых і сялян, але пры гэтым ім часта даводзіцца звяртацца да „неатрадыцыяналісцкай“ плыні. Такім чынам, свецкая адукацыя і яе выкарыстанне для прапаганды займаюць галоўнае мссца ў генэзісе нацыяналізму. У пэўным сэнсе „нацыя“ сама па сабе з’яўляецца толькі інстытуалізацыяй свецкай адукацыі, якая забяспечвае нацыі няспыннае самаўдасканаленне і мабільнасць⁷⁸.

Тут таксама праглядаецца прычынная сувязь з раннім нацыяналіс- тычным рухам. Бо напружанне паміж Розумам і Адкрыццём, якое паўстае ў рэлігійна—рэфармісцкіх рухах, непазбсжна вядзе да прыняц- ця свецкай думкі і права індывідуума рэінтэрпрэтаваць традыцыю для сваіх патрэбаў. У выніку гэтага можа адбыцца лёгкі трыумф рацыя- налізму, што ў сваю чаргу можа выклікаць распад самой традыцыі або рэлігіі. Спроба рэфармаваць рэлігію сканчаецца, такім чынам, яе знікненнем. Каб пазбегнуць такой пагрозы, больш кансерватыўныя рэфармісты звяртаюцца да этнічнай гісторыі як да крытэрыя жывой супольнай традыцыі, якая не павінна губляць сваю значнасць і ў тэхналагічна—капіталістычную эру. Такім чынам, уласна правал рэлігійнай рэформы становіцца зыходным пунктам для нацыяналізму. Рэлігійная рэформа зрабіла нацыянальную традыцыю свецкай і дэмакратычнай. Каб захаваць яе ад знішчэння, яна надае ёй цяпер гістарычнае і сацыяльнае значэнне. Народная традыцыйная рэлігій- насць становіцца больш істотным чыннікам, чым сама рэлігія⁷⁹.

Асіміляцыя

Акрамя рэлігійных крыніцаў нацыяналізму, існуе таксама свецкая традыцыя, якая зрабіла вялікі ўнёсак у нацыяналістычны сінтэз. Гэтая традыцыя паходзіць з класічнай Грэцыі і Рыма і была ізноў адкрытая ў перыяд ранняга Рэнесансу, стаўіпы вельмі ўплывовай

напрыканцы васемнаццатага стагоддзя ў Еўропе і Амерыцы. Язычніцкі і свецкі па сваёй сутнасці класічны ідэал polis’a вызначыў узор палітычнай супольнасці і адпаведную ёй форму праўлення⁸⁰. Ягоная прывабнасць для інтэлектуалаў васемнаццатага стагоддзя была ў абяцанні ўсенароднай салідарнасці, якой, на жаль, зусім не было ў абсалютысцкіх дзяржавах таго часу⁸¹. „Неакласічны“ культ дабрачыннасці васемнаццатага стагоддзя быў і касмапалітычным, і тэрытарыяльным. Ен настойваў на маральным і палітычным абнаўленні існуючых „нацыянальных“ дзяржаваў — Францыі, Швейцарыі, Амерыкі, Польшчы, Прусіі, Аўстрыі, Іспаніі, нават Англіі — праз грамадзянскую дабрачыннасць і патрыятызм іх адукаваных класаў, адначасова ён абвяшчаў універсальнасць, нават касмапалітычнасць сваіх маральных ідэалаў. Культ аднаўлення на асновс палітычнай дабрачыннасці старажытных не ведаў межаў і не быў чыёйсьці выключнай уласнасцю. Бо саюз грамадзян ці палітыч- ная супольнасць, у межах якой магло адбыцца такое ачышчэнне і абнаўленне, былі не еўрапейскай цывілізацыяй і не „Захадам“, a салідарнасню і братэрствам старажытных і прызнаных палітычных адзінак з вызначанымі мовамі, звычаямі і рэлігіямі⁸². Такія супярэч- насці ў межах неакласічнай традыцыі былі адным з фактараў у адпрэчванні тых, хто хацеў „асімілявацца“ у адзіную „заходнюю“ цывілізацыю. Бо якімі б узнёслымі ні былі мары філосафаў, нават ім даводзілася прызнаваць значныя палітычныя і культурныя адроз- ненні ў такой усеагульнай цывілізацыі і прапаноўваць адпаведна канкрэтны „нацыянальны“ варыянт прагрэсу для магчымага грама- дзяніна свету. Многія з так званых асімілятараў мужна парвалі з роднымі традыцыямі і набылі веру. Дэісты ці агностыкі, яны прыйшлі да адчування, што сам чалавек, сваімі намаганнямі і без чыёй—небудзь дапамогі можа пераадолець балючыя праблемы чала- вечай і прыроднай недасканаласці, якім Бог традыцыйных рэлігіяў не дае рады. Але пасля лісабонскага землятруёу ў 1755 годзе Асветніцтва ўвайшло ў больш сур’ёзную і маралістычную фазу, калі скептыкі і няверуючыя аб’ядналіся ў пошуках агульнай мэты чала- вецтва, прагнучы чалавечай салідарнасці як сродка папярэджання ці мінімізацыі вынікаў канфліктаў і катастрофаў⁸³. Яны ўсё больш знаходзілі іх у суровых гарадах—дзяржавах антычнасці і племянных абрадах, апісаных у Бібліі, сярод спартанцаў, ранніх рымлянаў і гэбраяў часоў Майсея⁸⁴. У такім стаічным клімаце касмапалітычныя ідэалы пачалі губляць сваю прывабнасць. Нееўрапейцы, якія хацелі „асімілявацца“ у еўрапейскую цывілізацыю, хутка былі вымушаныя

забыцца на свой касмапалітызм і далучыцца да абноўленай нацыяналь- най супольнасці, у якой яны жылі ці з якой яны былі звязаны, як Караіс і Альфіеры з Францыяй. Альбо наадварот, вярнуцца на свае родныя землі, каб адрадзіць сваіх заняпалых і занядбаных суродзічаў.

Прыходзіла дзевятнаццатае стагоддзе, а разам з ім — этнічны прыгнёт, які суправаджаў імперыяльныя заваёвы і каланіялізм. Усё большая колькасць адукаваных незаходнікаў скіроўвалася назад, на свае родныя землі, у роспачы ад краху іх „месіянскіх“ касмапалітыч- ных спадзяванняў⁸⁵. Раней яны спадзяваліся ўвайсці як індывідуумы ў еўрапейскую цывілізацыю, цяпер яны перанеслі імпэт на сваё пагарджанае грамадства і пачалі шукаць спосабы, каб выцягнуць яго з невуцтва і заняпаду і далучыць да галоўнай плыні заходняй цывілізацыі, у якую яны ўсё яіпчэ цвёрда верылі. Прыхільнікі Захаду, ад Герцэна і Бялінскага да Герцля, Нэру і Атацюрка, яны паставілі перад сваім свецкім месіянствам задачу мабілізаваць іхнія грамадствы, мадэрнізаваць інстытуты і адукаваць людзей, каб „дасягнуць Захаду“. Яны бачылі сваю ролю ў правядзенні рэвалюцыі нацыянальнага развіцця, дзе нацыя выступае арэнай і апірышчам у працэсе далучэння да адзінай сусветнай цывілізацыі. Яны не страцілі веры ў рацыяналісцкія мэты Асветніцтва, але абставіны прымусілі іх абмежаваць гэтую веру рамкамі нацьіянальных дзяржаваў. Так праявіліся неад’емныя супярэчнасці неакласічнай традыцыі, якія далі штуршок рдзвіццю дэмакратычнага нацыяналізму сярэдніх класаў⁸⁶.

МЕСІЯНСКІЯ ЭЛЕМЕНТЫ

3 усіх гэтых трох традыцыяў — неатрадыцыяналісцкай, рэфарміс- цкай і неакласічнай асіміляцыйнай — нацыяналізм чэрпаў і праця- гвае чэрпаць натхненне і ідэі. Ад пурытанскага традыцыяналізму нацыяналізм узяў істотнасць і глыбіню масавых рэлігійных пачуццяў, якія ён спрабуе паставіць на службу нацыі. Аднак у неатрадыцыя- налізме ёсць свая небяспека. Сляпы фанатызм, лёгкае падпарадка- ванне волі лідэра і ксенафабічная нянавісць, якую ён спараджае, могуць жывіць фашысцкія і расісцкія рухі, якія расквітнелі ў нашым стагоддзі. Я буду разглядаць некаторыя такія рухі і іх сувязі з нацыяналізмам у наступных раздэелах. Ад другой традыцыі, рэ- фармісцкай, нацыяналізм узяў усведамленне ролі этнічнасці і суполь- най гісторыі, а таксама неабходнасць адаптаваць гэтую гісторыю да зменных умоваў эпохі скепсісу і навуковасці так, каб яна не страціла сваёй унікальнасці. Тут таксама былі праблемы: больш развітыя

ліберальныя дэмакратыі былі няздольныя асэнсаваць змены ў этніч- най свядомасці ў сваёй краіне, але да гэтай тэмы я вярнуся пазней. I, нарэшце, ад неакласічнага свецкага ідэалу нацыяналізм пераняў ідэю народнага суверэнітэту і грамадзянства ў прызнанай тэрытары- яльнай „радзіме". I сёння ён працягвае чэрпаць сваё натхненне ў традыцыі polis’а, пераймаючы яе палітычную страснасць і апантанасць.

Кожная з гэтых традыцыяў, і разам з імі нацыяналістычны сінтэз, перажылі значныя змены ў нашым стагоддзі. У той ступені, як папулісцкі элемент нацыяналістычнай ідэалогіі станавіўся больш моцным, і ўсё болыіі людзей выходзіла на палітычную арэну, формы і абліччы, якія прымаў нацыяналізм, станавіліся ўсё больш разна- стайнымі і гнуткімі. Сёння існуюць „сепаратысцкія“ нацыяналістыч- ныя рухі, „расавыя“ нацыяналістычныя рухі, „камуністычныя“ нацы- яналістычныя рухі, „фашысцкія“ нацыяналістычныя рухі, „лібераль- ныя“ нацыяналістычныя рухі, „кансерватыўныя“ нацыяналістычныя рухі, „традыцыяналісцкія“ нацыяналістычныя рухі і „паннацыяналіс- тычныя“ рухі. Але нягледзячы на такое багацце назваў, ва ўсіх гэтых варыянтах нацыяналістычны элемент лёгка распазнавальны і, за некаторымі істотнымі выключэннямі, заўсёды з’яўляецца дамінант- ным. У барацьбе нацыяналізму з канкурэнтамі за розумы і сэрцы сучасных людзей своеасаблівае перапляценне ўтапічных і практыч- ных кампанентаў забяспечвае яму лідэрства. I сёння, здаецца, ён зноў з’явіўся на Захадзе і ў Трэцім свеце з новай энергіяй і сілай. Месіянства рухаў за тысячагадовае Валадарства Божае паказала сябе перашкодай у гісторыі гэтых рухаў, але ж своеасаблівае „месіянства“ нацыяналізму, якое выглядае такім практычным і дасягальным, дало нацыяналізму перавагу перад канкурэнтамі.

Дзе ж знаходзіцца своеасаблівае „месіянства“ сучаснага нацыя- налізму? Яно не мае нічога агульнага з месіянствам рухаў за тысячагадовае Валадарства Божае ці камунізмам. Больш старыя хіліястычныя вераванні бачылі ў надыходзе Месіі надыход Царства святых, Новага Ерусаліму, вяртанне продкаў ці залаты век веры (яго дакладная функцыя рознілася ў розных рэлігійных традыцыях). У асноўным Месія быў вестуном мінулых дзён, які абвяшчае надыход новага ладу, што прыйдзе на змену сапсаванаму свету. Гэты свет будзе знішчаны божым гневам, і Бог абвесціць сваім абраннікам надыход эры выратавання і дасканаласці на зямлі. У камуністычнай версіі таксама існуе канец дзён, ці хутчэй „перадгісторыі“, пры якім капіталізм звяргаецца і замяняецца на сацыялізм. У той ступені, як гісторыя ідзе да сваёй рэвалюцыйнай кульмінацыі, камуністычная партыя, якой

забяспечана выратаванне, вылучае свайго прарока і лідэра, які выконвае ролю месіі і абвяшчае замену існуючага ладу на новы⁸⁷.

Але нацыяналізм не мае сапраўднай ідэі „апошніх дзён“, таксама не можа ён забяспечыць выратаванне для сваіх абраннікаў пасля заваёвы незалежнасці. Па яго ўласнай логіцы, усе члены нацыі належаць да абраных, як і прадстаўнікі іншых нацыяў, бо ўсе нацыі з’яўляюцца аднолькава абранымі ў свеце ўнікальных культураў. Тут няма месца для „месіі“. Прарокі і лідэры руху, хоць яны і вельмі ўшанаваныя або харызматычныя, — не больш чым інструменты для ажыццяўлення нацыянальнай волі. Народ сам з’яўляецца сваім уласным месіяй, бо ягоная этыка грунтуецца на калектыўнай сама- дапамозе. Праз сваё самаздзяйсненне людзі праводзяць сваю ўлас- ную рэвалюцыю, пры якой грамадскае мінулае, незалежна ад таго, адбываецца гэта ў Кітаі ці Расеі, Мексіцы ці Ізраілі, любоўна адраджаецца і перапісваецца.

Для практычнай ідэалогіі, якой з’яўляецца нацыяналізм, „ме- сіянскі“ элемент прысутнічае ў ягоным стаўленні да этнічнага братэрства, за якое ён змагаецца. Нацыяналісты вераць, што „ме- сіянская эпоха“ надыдзе толькі тады, калі людзі будуць мець агульныя каштоўнасці і пачуцці, як у адзінай вялікай сям’і. Нацыя — гэта такая „сям’я“, толькі яшчэ большая; яна складаецца з вельмі многіх сем’яў. Гэтыя сем’і маюць агульныя ўспаміны і агульны досвед і такім чынам нараджаюць калектыўныя эмоцыі і ідэалы, у якіх кожная асоба можа знайсці і рэалізаваць сваю „самасць“. Праграма, якую прапануе нацыяналізм для ўвасаблення гэтага настальгічнага, нават прымітыўнага міфа, цалкам адпавядае тэхналагічнай і рацыяналісцкай эпосе. Бо на практыцы нацыяналізм намагаецца стварыць нацыянальна свядомую і з’яднануіо эліту, распаўсюдзіць нацыянальную ідэю сярод іншых частак насельніцтва, сфармаваць з насельніцтва нацыю, пазбавіцца ад чужаземцаў і завая- ваць правы для карэннага насельніцтва кантраляваць свае ўласныя справы і, нарэшце, стварыць свет на свой уласны капыл, свет тэарэ- тычна незалежных і раўнапраўных нацыянальных дзяржаваў. Нягле- дзячы на лакальныя цяжкасці і перыядычныя выпраўленні памылак, гэтая праграма трывала знаходзіцца на шляху да здзяйснення. Яе практычнасць, безумоўна, з’яўляецца адной з прычын няспыннага поспеху нацыяналізму.

Нацыяналізм пазбегнуў спакусы стварыць уласнуіо эсхаталогію, спакусы, перад якой не ўстаялі іншыя ідэалогіі. Ен чэрпае сваю моц з рэальных пачуццяў культурных і груповых адрозненняў, пачуццяў,

якія шырока распаўсюджаныя; такім чынам, ён мае глыбокія карані ў сацыяльным ландшафце сучаснага свету і яго каштоўнасцях. Гэта не адмаўляе ўтапічныя памкненні нацыяналізму, а толькі падкрэслі- вае ягоны аптымізм і практычную здольнасць пераадольваць усе перашкоды праз калектыўныя намаганні.

Метафарай руху за тысячагадовае Валадарства Божае з’яўляецца містычны палёт ад асуджанага свету. Хіліяст марыць пра яго знішчэнне, каб Божыя абраннікі маглі ўвайсці ў зямное царства абсалютнай справядлівасці: „Глядзі, я ствараю новыя нябёсы і новую зямлю, і ўсё былое не будуць памятаць і ніколі не прыгадаюць“⁸⁸.

Метафарай нацыяналізму з’яўляецца адраджэнне і аднаўленне, вяртанне з духоўнага выгнання да зямлі абяцанай. Мінулае не было дарэмным. Праз яго смутак і трагедыю нацыя зноў знайшла сябе і імкнецца да адраджэння. У сваёй старой радзіме яна пабудуе жыццё наноў: „і яны адбудуюць спустошаныя гарады і населяць іх; і яны будуць вырошчваць вінаграднікі і піць віно з ix“⁸⁹; „I збаўленыя Богам вернуцца, і прыйдуць да Сіёну са спевамі і бясконцай радасцю над сваімі галовамі: яны атрымаюць радасць і ўдзячнасць, а смутак і плач адляцяць прэч“⁹⁰.

РАЗДЗЕЛ 3

Фашысцкі выклік

У даследаваннях фашызму пераважалі два супрацьлеглыя пады- ходы. Першы разглядае фашызм як змрочнага нашчадка ваяўнічых еўрапейскіх нацыяналізмаў, іхнюю канчатковую праяву і лагічную кульмінацыю. Альтэрнатыўны падыход вызначае фа- іпызм як феномен выключна дваццатага стагоддзя, разгалінаванне панеўрапейскага таталітарызму ў міжваенныя часы, і нацызм — як скрайняе праяўленне сучаснага калектывізму і масавай дэма- кратыі. Гэты падыход трактуе фашызм і нацызм як ідэалагічныя рухі, якія даволі моцна адрозніваюцца ад нацыяналізму і не маюць з ім непасрэдных сувязяў¹.

Ніводны з гэтых падыходаў, як мне здаецца, не мае рацыі ў трактоўцы часта складаных ўзаемасувязяў паміж нацыяналізмам і фашызмам. „Таталітарысцкі“ тэзіс праўдзіва адлюстроўвае сутнасныя адрозненні ў поглядах і метадах гэтых двух рухаў, але ён недаацэньвае цеснае перапляценне нацыяналістычных і фа- шысцкіх рухаў у міжваенны перыяд і не ўлічвае ўздзеяння песімізму fin de siede. „Эвалюцыйны“ падыход, з другога боку, няздольны асэнсаваць важныя адрозненні ў мэтах гэтых двух рухаў, яму не стае справядлівасці ў ацэнцы арыгінальных фар- мулёвак нацыяналізму, і ён недаацэньвае ролю новых сацыяль- ных і інтэлектуальных элементаў напрыканцы дзевятнаццатага — пачатку дваццатага стагоддзяў. У гэтым раздзеле я паспрабую вызначыць некаторыя складаныя ўзаемасувязі паміж гэтымі двума рухамі, разгледзеўшы напачатку іх паасобку, каб потым перайсці да іх параўнання. Толькі пасля гэтага будзе магчыма высветліць іх эмпірычныя сувязі і зрабіць больш дэталёвы аналіз адрозненняў паміж нямецкім нацыяналізмам і нацызмам. Нарэш- це, я назаву некаторыя новыя элементы ў еўрапейскім свеце напрыканцы дзевятнаццатага стагоддзя, якія спрыялі нараджэнню фашызму і надалі яму характар, што так моцна розніцца ад папярэдніх нацыяналістычных рухаў, якія ён паглынаў і эксплуа- таваў.

ІНДУСТРЫЙНЫ ТРЫБАЛІЗМ

Бадай, найбольш шырока распаўсюджаны падыход разглядае фа- шызм як кульмінацыю звычайных нацыяналістычных рухаў. Зазвы- чай, такой пазіцыі прытрымліваюцца апаненты нацыяналізму і фашызму. Для іх гэтыя рухі з’яўляюцца часткай шкоднай плыні нецярпімага шавінізму, калектывізму, расізму і эгатызму. Існуюць дзве версіі такога адмоўнага стаўлення: больш ранняя проста разглядае нацыяналізм як пашыраную і дапасаваную да сучаснасці форму трыбалізму, які ў сваю чаргу лічыцца асновай фашызму. Такім чынам, нацыяналізм трактуецца як

ірацыянальная, рамантычная, утапічная мара, мара пра натуралізм і племянны калектывізм, які абапіраецца на нашыя племянныя інстынкты, на наша настальгічнае жаданне быць вызваленымі ад цяжару індывідуальнай адказнасці, якую ён спрабуе замяніць на адказнасць калектыўную або групавую².

Так, Кедуры сцвярджае:

Невыпадкова, што расавая класіфікацыя была ў той жа час і моўнай, і што нацысты вызначалі членаў нямецкай арыйскай расы, рассеяных па Цэнтральнай і Усходняй Еуропе, паводле лінгвістычных крытэрыяў. Пры гэтым нацысты толькі спрашчалі і псавалі ідэі, якія змяшчаюцца ў творах Гердэра і іншых³.

Пазней лібералы звязалі свой эвалюцыйны падыход да нацыяналіз- му і фашызму з сацыяльнымі і эканамічнымі працэсамі і разглядалі гэтыя рухі як паслядоўныя сімптомы нарастаючага напружання ў сувязі з масавай індустрыялізацыяй і дэмакратызацыяй грамадства⁴. У сувязі з гэтым Сэтан—Уотсан (Seton—Watson) адзначаў, што нацыяналізм з’яўляецца „феноменам пэўнай стадыі гісторыі чалавец- тва“ і, як такі, ні добры, ні дрэнны. Ен больш падобны да „манеты, на адным баку якой знаходзяцца годныя рысы Гарыбальдзі, а на другім — агідная фігура каменданта Асвенцьіма“⁵. А Корнгаўзэр (Komhauser) звязвае ўздым такіх масавых рухаў, як фашызм і камунізм, з нестабільнасцю і слабасцю „масавых грамадстваў“ накшталт Веймарскай рэспублікі, якія сталі лёгкай здабычай для экстрэмісцкіх дэмагагічных рухаў і таталітарных пераваротаў⁶.

Такім чынам, пры ліберальным „эвалюцыйным“ падыходзе фа- шызм атаясамліваецца з раннімі нацыяналістычпымі рухамі, бо абодва гэтыя рухі здольныя вызваліць „племянныя інстынкты“ і забабоны прыгнечаных масаў, якіх сарвала з месца і дэзарыентавала

масавая індустрыялізацыя. Як зазначае Брахер (Bracher), „у сваім найвышэйшым пункце нацыяналістычная ідэалогія звяртаецца да масавага шаленства, акумулюючы ў сабе сілу калектыўнага псіхозу, пры якім знішчэнне ворага азначае ўласны поспех і выратаванне“⁷.

Дзве крыніцы ляжалі ў падмурку такога эвалюцыйнага падыходу да нацыяналізму і фашызму. Першай з’яўлялася „псіхалогія патоўпу“ Мак-Дугала (McDougall) і Ле Бона (Le Bon), якая мела ўплыў на больш познюю працу Фрэйда⁸. У адпаведпасці з гэтай тэорыяй у групавым страху наймацней выяўляецца сувязь паміж індывідуумамі ў грамадстве. Натоўпы лёгка ўнушальныя, плёткі вельмі заразныя і частыя, тады як нонканфармізм досыць рэдкі з прычыны страху апынуцца па—за межамі групы. Некаторыя даследаванні паводзінаў натоўпу ў рэвалюцыйных „асамблеях“ у часе Французскай рэвалю- цыі нібыта пацвярджаюць меркавапні аб ролі групавога страху і „ментальнай заразы“ ў распаўсюджванні рэвалюцыйных ідэяў⁹. Вядомая гітлераўская тэхніка масавага ўнушэння і аркестраванай істэрыі добра адпавядала гэтаму, бо яна іграла на бездапаможнасці дэмабілізаваных і беспрацоўных і была разлічана на моманты, калі людзі былі пазбаўлены сваіх звыклых прыхільнасцяў і пераканаппяў і на некаторы час гублялі сваю асабістасць у натоўпе¹⁰. I нацыстам, і французскім рэвалюцыянерам пеабходпа было раснрацаваць новуіо ідэю сапраўднага адзінства, аднавіць статус супольнасці і яе саматоес- насць. А гэта значыла — сканструяваць вобраз антытыпу, чыя прысутнасць нібыта пагражала гэтаму адзінству, быў гэта „бязродны касмапаліт“—гэбрай ці феадальны здраднік або раяліст у эміграцыі¹¹. 3 падыходам да болып псіхалагічпых <}>армулёвак адрозненні паміж фашызмам і нацыяналізмам усё больш змазваюцца. Скрайні псіхіят- рычны падыход лічыць, што людзі баяцца ўсяго новага і невядомага і такім чынам прыліпаюць да старой руцігіы, што забяспечваецца, як усемагутным бацькам, абаронпай сілай і бяспекай, што сыходзіць ад дзяржавы. А ад страху перад повым і пеабходнасціо бяспекі — невялікі крок да пакалення з маніяй велічы і страхам міжнароднай змовы¹².

Другой крыніцай эвалюцыйнага ліберальнага падыходу з яўляецца новае прачытанне працэсаў індустрыялізацыі і „дэфармацыяў“, якія ім спадарожнічаюць. У той час як нацыяналізм асацьпоецца, у адпаведнасці з гэтым падыходам, з ранняй капіталістычнай фазай індустрыялізацыі, фашызм з’яўляецца ў „посткапіталістычнай“ ці „плюралістычнай“ фазе, калі індустрыялізацыя канчаткова перама- гае. Бо толькі тады дэфармацыі мадэрнізацыі вырываюць індыві- дуумаў з іх традыцыйнага асяроддзя, іпто забяспечвае масавым

рухам іх дэзарыентаваных рэкрутаў; і толькі тады ўсеагульная варожасць і падазронасць, якія паўстаюць разам з індустрыяліза- цыяй, прымушаюць людзей шукаць і знаходзіць калектыўных вора- гаў¹³. Армія declasse, людзей, вырваных з традыцыйнага звыклага асяроддзя, заўсёды хапае; патрабуючы прадстаўніцтва ва ўрадзе, яны, па—сутнасці, хочуць адно бяспекі ў межах супольнасці¹⁴. А там, дзе дэмакратычны парадак не можа задаволіць іх патрабаванняў, яны паварочваюцца да любой дэмагогіі, да любога экстрэмісцкага руху, які абяцае тысячагадовае Валадарства Божае на зямлі¹⁵. Нацыяналістычны фашызм з’яўляецца якраз такім рухам, яго пак- ланенне лідэру — гэта новы „індустрыйны трыбалізм“ declasse.

Нягледзячы на сваю папулярнасць і праўдападабенства, тэзіс аб „індустрыйным трыбалізме“ мае шэраг хібаў.

Па—першае, уласцівая яму этычная антыпатыя да фашызму і асабліва нацызму прыводзіць ягоных прыхільнікаў да адмаўлення ўвогуле любой ідэалогіі, якая мае пэўнае падабенства да фашызму. Гэты прыроджаны маралізм, у сваю чаргу, вядзе да знаёмай тэндэнцыі знаходзіць фашысцкія элементы ў значна больш ранніх нацыяналістыч- ных рухах, якія, такім чынам, разглядаюцца як урадлівая глеба, на якой вырастае фашызм. Сёння сапраўды можна вызначыць у некаторых выпадках пэўныя гістарычныя сувязі паміж нацыяналізмам і фашыз- мам; але вылучэнне толькі тых элементаў нацыяналістычных рухаў, якія нагадваюць фашызм, пры ігнараванні іх адрозных мэтаў і кантэксту, з’яўляецца такім жа негістарычным і памылковым, як і практыка вылучэння павярхоўных тактычных падабенстваў паміж камунізмам і фашызмам, не беручы пад увагу супрацьлегласць іх пастулатаў і дзеянняў. Што тычыцца ідэалагічных аспектаў, тэзіс аб „індустрыйным трыбалізме“ прадугледжвае пэўнае элітнае стаўленне да „масаў“ і „масавых дзеянняў“, што парадаксальна адпавядае фундаментальнаму ірацыяналізму, на якім засноўвалася крэда фашызму. Вызначаючы нацыяналізм і фашызм як прыклады групавога страху, унушальнасці натоўпу і калектывізму індустрыйнай эры, прыхільнікі ліберальнага плюралізму тым самым падзяляюць гэткі ж страх перад дэмакратыяй грамадзянскага саўдзелу і тэхналагічнымі зменамі, страх, які быў народжаны ірацыяналізмам fin du siede і які стаўся інтэлектуальным пунктам адліку фашызму. Арганізацыя і кантроль над масавым рухам і калектыўным гвалтам былі галоўнымі мэтамі фашызму: падобная элітарнасць ляжыць у падмурку ліберальнага страху перад фашызмам і нацыяналізмам; гэтаксама можна адзначыць аднолькавы, толькі хіба што больш прыхаваны недавер да радыкальнай масавай дэмакратыі.

Акрамя таго, сцвярджэнне, што нацыяналізм і фашызм з’яўляюц- ца „феноменамі натоўпу“, якое ляжыць у цэнтры гэтага тэзісу, можа быць аспрэчана. За выключэннем італьянскага фашызму і нацызму, большасць фашысцкіх рухаў былі даволі нешматлікімі да таго часу, пакуль яны не бралі ўладу ў дзяржаве. Першапачаткова фашызм і нават нацызм ідуць па шляху большасці сучасных рухаў: яны пачынаюць з маленькіх гурткоў ідэолагаў і агітатараў і толькі паступова пашыраюць сваё ўздзеянне, увесь час знаходзячыся ў залежнасці ад адданага кола актывістаў. Тое ж самае датычыць як ранніх, так і позніх нацыяналістычных рухаў: гэтыя так званыя „масавыя рухі“ аказваюцца на дзіва нешматлікімі, калі іх вымяраць працэнтам удзельнікаў ад усяго насельніцтва ці нават працэнтам ад сярэдняга і вышэйшага яго пластоў¹⁶.

Нарэшце, ёсць сумневы наконт ролі „індустрыялізацыі“ (калі дапусціць, што можна знайсці яснае вызначэнне працэсу) у гэтым тэзісе. „Індустрыйны трыбалізм“ зыходзіць з таго, што адна і тая прычына павінна ўсюды даваць падобныя вынікі і што гэтая самая прычына — масавае грамадства і індустрыялізацыя — сапраўды была выніковай. Але абодва гэтыя меркаванні відавочна няслушныя. Першае ігнаруе ролю вельмі розных культураў і палітычных трады- цыяў ў разнастайных еўрапейскіх краінах, што значна мадыфікавала ўплывы індустрыялізацыі там, дзе тая праяўлялася. Другое мерка- ванне забываецца на тое, што многія нацыяналістычныя і нават некаторыя фашысцскія рухі з’явіліся да таго, як на тэрыторыю адпа- ведных краінаў зрабіла ўплыў індустрыялізацыя, да таго, як з’явіўся шырокамаштабны спажывецкі рынак і пласт наёмных працаўнікоў. Трэба толькі прыгадаць нямецкі ці грэцкі нацыяналізм на пачатку дзевятнаццатага стагоддзя або харвацкі ці славацкі фашызм нашага стагоддзя, каб усвядоміць, што калі і павінны прысутнічаць некаторыя сацыяльна—палітычныя змены, ім наўрад ці трэба мець форму „інду- стрыялізацыі“ ці масавай дэмакратызацыі. Нацыяналізм, як і фашызм, часта праяўляўся ў аграрных грамадствах, хоць з прычыны болып позняга з’яўлення фашызм значна часцей перакрыжоўваўся з пачаткам масавай індустрыялізацыі. Такія сувязі павінны разглядацца эмпірыч- на, без звароту да тэзы аб „індустрыйным трыбалізме“¹⁷.

КАТЭГОРЫЯ НАЦЫІ

Больш сістэматычны і рэалістычны разгляд ўзаемасувязяў паміж нацыяналістычнымі і фашысцкімі рухамі мусіць грунтавацца на

аналізе дзеяў і поглядаў лідэраў і паслядоўнікаў гэтых двух рухаў. Мэтай такога індуктыўнага даследавання павінна быць перш за ўсё выяўленне агульных кампанентаў у гэтых рухах, каб зразумець аснову для іх адрозных самавызначэнняў. Безумоўна, нацыяналісты і фашысты адрозніваліся не толькі па спецыфічных мэтах, але і па вазе, якая надавалася розным элементам і каштоўнасцям у іх „дактрыне“ і практыцы. Тым не менш, больш дакладнае вывучэнне можа выявіць некаторыя сталыя тэмы і сюжэты, якія адрозніваюць усе нацыяналістычныя рухі ад іншых; тое ж самае, хоць і з меншай дакладнасцю, тычыцца і фашызму. У такім выпадку мы зможам вылучыць вызначальныя рысы нацыяналізму і фашызму і паказаць, што яны фактычна датычаць канкрэтных рэальнасцяў і вераванняў, а не проста маюць значэнне „калектывізму“, „трыбалізму“ ці якога~ небудзь іншага цьмянага і злоўжыванага тэрміна. I калі мы зможам вызначыць рысы і кантэкст двух гэтых рухаў, мы пяройдзем да высвятлення іх узаемасувязяў.

Замест таго, каб спрабаваць даць фармальнае вызначэнне нацыя- налізму ці фашызму, я нагадаю тры асноўныя мэты нацыяналістыч- ных рухаў: грамадзянская аўтаномія, тэрытарыяльнае адзінства і гістарычная саматоеснасць. Разам яны падыходзяць да вызначэння „нацыі“ і „нацыянальнай дзяржаўнасці“ як увасаблення этнічнага братэрства, што ляжыць у аснове нацыяналістычнай ідэалогіі.

Гаворачы аб „грамадзянскай аўтаноміі“, я маю на ўвазе добра вядомую ідэю, што грамадства складаецца з тэарэтычна роўных, маючых правы на свабоду і самакіраванне грамадзянаў. I першым абавязкам гэтых грамадзянаў з’яўляецца абарона і падтрымка іхняга грамадства. Гэта дактрына „нацыянальнай аўтаноміі“, і яе поўнай формай з’яўляецца французская рэвалюцыйная канцэпцыя народна- га суверэнітэту. Яе класічны выраз застаецца ў словах Сіеса: „Нацьія — перш за ўсё. Яна ёсць крыніцай усяго. Яе воля заўсёды законная.... Нацыі на зямлі павінны разумецца, як індывідуумы па—за сацыяльнымі сувязямі ці, як кажуць, у прыродным стане ‘°. Яшчэ ранейшае выказванне гэтай „неакласічнай“ ідэі грамадзянска- га патрыятызму з’явілася ў Швейцарыі ў 1775 годзе, калі Фюслі (Füssli) адказаў на тры пытанні аб грамадзянстве і супольнасці:

Які абавязак кожнага грамадзяніна ў дачыненні да абароны сваёй радзімы? — Ахвяраваць свядома і з радасцю сваім жыццём і маёмасцю дзеля гэтага.

Што мы называем супольнымі грамадзянскімі абавязкамі?

— Палітычныя дабрачыннасці.

Як мы наэываем чалавека, які намагаецца практыкаваць палітыч- ныя дабрачыннасці з найболыв магчымай дасканаласцю?

— Сапраўдны патрыёт¹⁹.

I пазней, праз пяцьдзесят гадоў, Джэферсан успамінаў Дэкларацыю Незалежнасці наступным чынам:

У свеце можа адбыцца тое, што, я веру, адбудзецца ... сігнал паўстання для чалавецтва, каб яно парвала ланцугі манаскага невуцтва і перадсудаў, і прыняло дабро і бяспеку самакіравання²⁰.

Фундаментальная ідэя, якая ляжыць у грунце гэтай рысы нацыя- налізму, — гэта не проста вера, што людзі больш шчаслівыя, калі яны самі кіруюць сабой; гэта больш „гераічная" і дынамічная вера, што грамадствы маюць законы свайго ўласнага існавання, якія патрабуюць поўнага самавыяўлення і свабоды ад знешняга ціску. Індывідуумы павінны, такім чынам, свабодна ахвяраваць сваімі ўласнымі інтарэсамі і дабрабытам дзеля інтарэсаў і дабрабыту ўсіх грамадзян, каб гэтыя ўнутраныя законы, гэтая ўнутраная энергія і сіла магла выйсці вонкі. Гэтая этыка аўтаноміі і гераічнага самаахвя- равання надзвычай моцна прамаўлялася ў літаратуры, філасофіі і выяўленчым мастацтве неакласіцыстамі — у Амерыцы, Англіі, Швейцарыі, Італіі, Германіі і асабліва ў Францыі. I гэтая этыка, як мы бачылі, з’яўляецца адным з найбольш магутных складнікаў нацыяналістычных рухаў канца васемнаццатага — і ўсяго дзевятнац- цатага стагоддзя²¹.

Больш канкрэтным і распазнавальным памкненнем з’яўляецца патрабаванне тэрытарыяльнага адзінства і згуртаванасці. У самай простай форме гэта вымагае ад усіх членаў этнічнай супольнасці сабрацца на адной тэрыторыі, якая з’яўляецца іх „радзімай“. Як паказалі падзеі ў амерыканскіх калоніях і ў Бангладэш, кампактнасць тэрыторыі з’яўляецца жыццёва важным элементам: безумоўна, чым больш кампактная і натуральна абароненая тэрыторыя выбіраецца, тым лепш, як гэта было са Швейцарыяй, Ісландыяй і абароненай Андамі Чылі. Але ідэя тэрытарыяльнай згуртаванасці таксама мае і сацыяльны аспект: тэрыторыя служыць бяспечным месцам, прызна- ным аазісам для сацыяльнага эксперыменту па стварэнню ці ўзмац- ненню „нацыянальнай дзяржаўнасці“. Паколькі магчыма гаварыць аб „будаўніцтве нацыі“ як аб ідэалагічнай мэце, тады супольная

тэрыторыя з’яўляецца sine qua non для гэтага. I гэта, у сваю чаргу, азначае наданне меншай важнасці або нават падаўленне мясцовых і правінцыйных пачуццяў — каб узмацніць лаяльнасць і пачуццё саліДарнасці ў межах адзінай тэрыторыі ці нават кантыненту. „Мы павінны думаць і дзейнічаць, зыходзячы з больш шырокай перспек- тывы“, — адзначаў Ноа Вэбстэр (Noah Webster). „Мы не павінны лічыць сябе жыхарамі толькі адной дзяржавы, але амерыканцамі, агульнымі падданымі вялікай імперыі“²². Гэтаксама якабінцы, прыхільнікі цэнтралізацыі, змагаліся супраць так званага „федэраліз- му“ жырандзінцаў, якія быццам не здолелі ў дастатковай ступені выкараніць саматоеснасць асобных французскіх правінцьіяў²³.

У гэтай прывязанасці да адзінай супольнай тэрыторыі таксама быў і больш рамантычны элемент — „арганічная“ ідэя, што супольнасці патрэбна свая ўласная глеба, каб выказаць сябе і сваё ўнутранае існаванне праўдзіва і плённа. Найбольш абвострана гэта адчуваюць выгнаннікі, якія не маюць спадзяванняў на дыяспару, напрыклад, Бен—Егуда (Ben— Yehudah) на пасяленні ў 1880 годзе, дзе ён пісаў аб вяртанні гэбраяў у Ізраіль: „Нацыя не можа жыць анідзе, акрамя як на сваёй уласнай глебе, толькі на гэтай глебе яна можа адрадзіцца і прынесці чароўныя плады, як у былыя дні²⁴“.

Аналогія арганічнасці адыгрывала вялікую ролю ў трэцім галоўным патрабаванні нацыяналістаў — знайсці і выхаваць у грамадзянаў пачуццё гістарычнай саматоеснасці. Гэтая мэта тычы- лася ў болыпай ступені ўнутраных культурных патрэбаў, яна была скіравана на ажыўленне альбо ўзнаўленне згубленай ці падаўленай „асабістасці“ праз вывучэнне мінулага пэўнай супольнасці, яе тра- дыцыяў, мовы, рэлігіі і фальклору. Хоць Французская рэвалюцыя і мела такое „этнічна—гістарычнае“ вымярэнне, але ў Германіі, Польшчы, Грэцыі і Італіі гэтыя напрамкі сталі дамінантнымі²⁵. Гэта супадала з „перадрамантычнай“ рэакцыяй супраць французскай культурнай гегемоніі, якая ішла за плынню „вяртання да прыроды“ Русо 1760—х і 1770—х гадоў²⁶. Гэта вяртанне да арганічнасці таксама ў вялікай ступені абавязана разнастайным адраджэнням „гістарызму“ у літаратуры, крытыцы і мастацтве, напрыклад, адк- рыццю Асіяна (Ossian), Эды (Edda) і Песні пра Нібелунгаў (Nibelungenlied), а таксама аднаўленню цікавасці да Гамера і Бібліі як да крыніцаў інфармацыі аб архаічнай эпосе і этнічных каранях чалавецтва. Напрыканцы васемнаццатага і ў дзевятнаццатым ста- годдзях распаўсюдзіліся шматлікія гістарычныя культы — ад кельц- кага, старажытнаскандынаўскага і сярэднявечна—гатычнага да рым-

скага, архаічна—грэцкага і біблейскага. Да дваццатага стагоддзя ідэя „народнай культуры“ як надзейнага грунту нацыянальнай саматоес- насці распаўсюдзілася на славянскія землі, паўплывала на адраджэн- не сінтаісцкіх культаў у Японіі, на вяртанне да Ведаў у Індыі і на тэорыі Атацюрка аб Сонечнай мове²⁷.

Што стаяла за гэтым пошукам гістарычнай саматоеснасці? Пэўны ключ мы знаходзім у хваласпеве Фрыдрыха Шлегеля Цюрынгскам} замку Вартбургу пад Айзенахам — месцу конкурсаў Minnesänger і .месцу, дзе Лютэр скончыў пераклад Новага Запавету. „У такім месцы нельга не думаць аб тым, кім калісьці былі немцы. ... 3 тых дзён людзі аселі ў далінах і ўздоўж гасцінцаў, прагнучы чужых звычаяў і чужых грошай, а замкі на вышынях стаяць спустошаныя". Як і Шылер, Шлегель пачаў разглядаць немцаў як сусветны народ з пэўнай духоўнай місіяй, і ў сваёй паэме An Die Deutschen (1800) ён прадвызначыў нямецкім героям задачу культурнага выратавання дэкадэнцкай Еўропы. Пры гэтым Шлегель выступаў супраць уся- лякай культурнай асіміляцыі: „адвечны маральны характар народу, яго звычаі, яго асаблівасці павінны разглядацца як свяшчэнныя“²⁸. I ў 1815 годзе Арндт пісаў, што „немцы не вырадзіліся, яны захавалі сваю адвечную чысціню і былі здольныя развівацца павольна, але ўпэўнена, у адпаведнасці з вечнымі законамі часу; на шчасце, немцы — сапраўдны народ“²⁹.

Вяртанне да гісторыі і чысціні мовы, якое так шанавалі нямецкія нацыяналісты, было ў сутнасці пытаннем маралі, часткай маральнага адраджэння і ачышчэння, што з’яўлялася ў сваю чаргу неад’емным дадаткам памкнення да аўтаноміі і сацыяльнага адзінства. У Гер- маніі, як і паўсюль, нацыяналістычнымі лекамі ад сацыяльнай летаргіі і сацыяльнага падзелу былі маральная і палітычная рэвалю- цыя, патрабаванне адраджэння самасвядомасці, праўдзівага чыстага ego, вольнага ад чужых, несапраўдных рысаў. Такое ego магло быць знойдзена толькі ў мінулых часах, калі выявіўся праўдзівы маральны характар і тыя рысы супольнасці, якія цяпер скажаюцца і перайнач- ваюцца.

Такімі былі галоўныя, сталыя памкненні нацыяналістаў ва ўсім свеце. Канечне, былі і іншыя мэты. Нацыяналісты таксама акцэнта- валі сваю ўвагу на кульце волі, на веры ў гераічную барацьбу дзеля грамадства. У больш познія часы яны рабілі націск на эканамічную аўтаркію. У Лацінскай Амерыцы вартасць эканамічнай самадастат- ковасці і неабходнасць абароны ад ваганняў таварнай структуры сусветнага рынку і ад амерыканскіх ці міжнародных карпарацыяў

стала галоўным пунктам у нацыяналістычнай праграме абнаўлення³⁰. I, канечне, заўсёды існуе- імкненне да міжнароднага статусу і жаданне „уласнай годнасці“, якое часта выклікае палітычныя кан- франтацыі або нават адкрытую экспансію.

Тым не менш, калі больш блізка паглядзець на гэтыя памкненні, яны могуць разглядацца як шматлікія адгалінаванні, што выходзяць з першапачатковых трох мэтаў нацыяналізму. У розныя часы і ў розных месцах адгалінаванні могуць набыць першаснае значэнне, і гэта спараджае дзіўную разнастайнасць мэтаў нацыяналістычных рухаў, што робіць пошук усеахопнага вызначэння нацыяналізму такім цяжкім. Але яны не павінны адцягваць увагу ад тых асноўных мэтаў, якія ляжаць у падмурку ідэі „нацыі“ (а яна агульная) як аўтаномнай, аб’яднанай супольнасці з ясна вызначанай саматоеснас- цю. Нацыяналізм, адпаведна, бачыцца як ідэалагічны рух дзеля дасягнення і забеспячэння аўтаноміі, адзінства і саматоеснасці са- цыяльнай групы, некаторыя з членаў якой лічаць, што яна складае ўжо існую альбо патэнцыйную нацыю³¹.

КУЛЬТ ГВАЛТУ

Нават такое больш амбівалентнае і больш няпэўнае, чым нацыя- налізм, паняцце — фашызм — як паказвае этымалогія, у першую чаргу спасылаецца на дзяржаўную ўладу як такую. Аб гэтым ясна выказаўся Мусаліні:

У аснове фашызму ляжыць канцэпцыя Дзяржавы, яе характару, яе абавязку і яе мэты. Фашызм лічыць Дзяржаву абсалютнай, у параўнанні з ёй усе індывідуумы або групы — адносныя, і іх можна разглядаць толькі ў сувязі з Дзяржавай...

Дзяржава з’яўляецца гарантам бяспекі, як унутранай, так і знешняй, але яна таксама захоўвае і перадае дух народа — у той ступені, як ён выяўляўся праз стагоддзі ў мове, звычаях і рэлігіі. Дзяржава не толькі з’яўляецца жывой рэальнасцю сучаснасці, яна гэтаксама звязана з мінулым і больш за ўсё з будучыняй, і, пераўзыходзячы такім чынам кароткія межы жыцця індывідуума, яна ўвасабляе ўнутраны дух нацыі...³²

Фашысты, такія як Мусаліні, імкнуліся да адмены парламенцкай сістэмы з яе падзяляльнай класавай асновай і замены яе на новую іерархію, што складалася з эліты вакол Лідэра і аб’яднаных масаў у

агульных рамках дзяржаўнай улады. Бяскласавае грамадства фа- шызму было моцна іерархічным, людзі падзяляліся ў адпаведнасці з іх службай — Дзяржаве і Аідэру. Некаторыя фашысцкія рухі пазычылі формулу Мусаліні „карпаратыўнай дзяржавы“, пры якой аб’яднанні кіраўнікоў існавалі побач з прафесійнымі саюзамі працоўных і кіравалі імі. Але ў рэшце рэшт карпаратызм быў другасным у адносінах да прынцыпу духоўнай сілы, які ўвасабляла Дзяржава. Як пісаў Мусаліні ў вядомым артыкуле аб фашызме:

Фашысцкая дзяржава ... гэта форма, унутраны закон і дысцыпліна ўсёй ассбы. Яна працінае волю і інтэлект. Яе прынцыпы мусяць быць гаюўным памкненнем для чалавечай асобы, грамадзянскай супольнасці, мусяць уваходзіць у глыбіню і ўсталёўвацца ў сэрцы чалавека дзеяння або мысліўцы, мастака або навукоўца: як дух духу³³.

Нягледзячы на тое, што Дзяржава была найвышэйшым прынцы- пам, яна ў рэшце рэшт сталася толькі сродкам і формай. Нават Мусаліні пачаў надаваць галоўную ролю Партыі, Руху. Гэта добра дэманструе яго закон, які прыраўноўваў выключэнне з партыі да нацыянальнай здрады і патрабаваў выключэння здрадніка з палі- тычнага жыцця³⁴. Паводле ягоных словаў, „партыя будзе пра- водзіць шырокамаштабную палітыку, дзяржава будзе прадстаўляць шырокамаштабную паліцыю“³⁵. Але партыя як такая, партыя, што мусіла ўсё арганізоўваць, не з’яўлялася ядром фашызму ці аб’ектам яго намаганняў. Імі хутчэй з’яўляўся стыль палітычнай дзейнасці, які ўвасабляла партыя, а таксама Weltanschauung, што ляжаў у грунце гэтага стылю³⁶.

Мы можам назваць гэты стыль культам гвалту, а філасофію, на якой ён трымаўся — разгалінаваннем Дарвінавага „віталізму“. Фашызм адкрыта ўшанаваў ваяўнічыя інстынкты: „ніколі свет не быў такім жорсткім“, пісаў д’Анунцыё (d’Annunzio)³⁷. Ідэалам homo fascista для такіх французскіх фашыстаў, як Брасіляк (Brasillach) і Дрыё дэ ля Рашэль (Drieu de la Rochelle), быў чалавек сілы, які трыумфуе над слабымі і знаходзіць уласную самарэалізацыю ў барацьбе за сваю групу, творачы такім чынам гісторыю. Карацей кажучы, гэта герой³⁸. Вось чаму фашысты рабілі такую моцную стаўку на моладзь і чаму так многа фашысцкіх лідэраў былі мала- дымі³⁹. 3 гэтай прычыны фашысты так пагардліва ставіліся да буржуазнай маральнасці, якую яны ідэнтыфікавалі са старэйшым пакаленнем, хоць на практыцы яны падтрымлівалі сямейныя і нацыя-

нальныя сувязі. Сфармаваны ў выніку палітычны стыль з’яўляецца дзейсным, дьінамічным, агрэсіўным, але таксама і калектывісцкім. Больш за тое, палітыка становіцца духоўнай дзейнасцю. Вось як да гэтага падыходзіў лідэр Румынскай Жалезнай гвардыі Хорыя Сіма (Horia Sima), які пісаў: „Мы павінны скончыць аддзяляць чалавека духоўнага ад чалавека палітыкі. Уся гісторыя — гэта каментар да жыцця духу“⁴⁰.

„Філасофія“ фашызму ёсць у сваёй сутнасці нігілізмам, адыходам ад еўрапейскай традыцыі як у палітыцы, так і ў культуры. У сваім наступе на буржуазнае дэкадэнцтва фашысты адмаўляюцца не толькі ад парламенцкай дэмакратыі і лібералізму, але таксама ад „матэрыялізму“ капіталістычных інтарэсаў і марксісцкай дактрыны. Ухваляючы неўтаймаваныя інстынкты, фашызм адракаўся не толькі ад розуму і цярплівасці, але нават і ад больш гуманных пачуццяў. Фашысцкі герой — гэта брутальны рэаліст. Ен адначасова лаяльны да сяброў і па—макіявелеўску ставіцца да чужынцаў. Ен мужны і энергічны, але заўсёды на службе справе і Лідэру. Безумоўна, Лідэр акумулюе і палітычны стыль „новага чалавека“ фашызму, і „інстын- ктыўную“ альбо вітальную, філасофію, якая натхняе гэтага чалавека. Бо калі былі адкінуты ўсе астатнія каштоўнасці, што яшчэ застаецца акрамя брутальнай сілы і першабытных інстынктаў?

Гэты „нігілістычна—віталісцкі“ сіндром, безумоўна, мог быць лёгка дапасаваны да расісцкіх ідэяў. Дарвінава ідэя барацьбы за выжыванне і перавагу, на якой настойвае неўтаймаваны інстынк- туалізм, знаходзіць выдатнае поле рэалізаціі ў барацьбе за расавую дамінацыю біялагічна—палітычных супольнасцяў. Ментальны свет фашыстаў напоўнены ідэямі аб сацыяльных адзінках як аб уладных супольнасцях у бясконцай бескампраміснай барацьбе за панаванне, пры якой біялагічныя аналогіі выглядаюць надзвычай пераканаўчымі і цалкам натуральнымі. Аднак мы павінны пазбегнуць атаясамлення фашызму і расізму. Многія фашысцкія рухі, асабліва ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе, былі непрыхавана расісцкімі, але ў Заходняй Еўропе, асабліва ў Італіі, Бельгіі і Галандыі, расавае пытанне не паўставала, прынамсі, да канца трыццатых гадоў. У Іспаніі раннія фалангісты не з’яўляліся выразнымі антысемітамі, а некаторыя французскія фашысты, хоць і былі антысемітамі, лічылі, што іх нямецкія аднадумцы залішне акцэнтуюць сваю ўвагу на расавай праблеме⁴¹. Інакш кажучы, барацьба за перавагу і перамогу мацней- шага адбывалася паміж дзяржавамі і нацыямі; яна не абавязкова прыводзіла да расавага канфлікту.

Апрача культу дзяржавы, сілы і жыццёвых інстынктаў, агульнай рысай усіх фашысцкіх рухаў была нянавісць да марксізму. Яны лічылі, што марксізм раз’ядноўвае супольнасць, бо ставіць класавыя канфлікты вышэй за адзінства супольнасці ў яе барацьбе за панаванне. Класавыя канфлікты ўзмацнялі адчужанасць чалавека. Яны спрыялі разбурэнню арганічных каранёў і выключалі буржуазію з супольнасці, да якой яе імкнуліся вярнуць фашысты. I, самае галоўнае, марксізм быў адно матэрыялістычнай змовай, якая адмаўляла адухоўленую вітальнасць чалавека і яго глыбінныя інстынкты, — на карысць яго матэрыяльных „інтарэсаў“.

Фашызм, наадварот, вяртаўся да тых „магічных“ элементаў, якія тагачаснае грамадства адкінула ці забыла. Гэта давала магчымасць выяўлення страчанай салідарнасці праз мітынгі і шэсці, у якіх удзельнічалі пасля прыходу фашызму да ўлады тысячы „новых людзей“ з аднолькавай свядомасцю, якія гучна абвяшчалі сваю адданасць Лідэру і Партыі. I, самае галоўнае, гэтыя фактары ядналі супольнасць у яе непазбежнай і пажаданай вайне супраць ворагаў.

НАЦЫЯНАЛІЗМ I ФАШЫЗМ У ПАРАУНАННІ

Часам гавораць, што фашызм — гэта ў большай ступені настрой ці стыль, чым дактрына або рух; і мусім прызнаць, што ў параўнанні з нацыяналізмам, калі не кранаць камунізм, фашызму не стае тэарэ- тычнай суладнасці і чысціні. Аднак было б сур’ёзнай памылкай апісваць фашызм не больш як палітычны тон ці сацыяльны настрой: дынаміка Жалезнай Гвардыі, Фалангі ці Fascist!, не кажучы пра нямецкіх нацыстаў, мае больш глыбокія карані і больш ясна вызна- чаны і моцны светапогляд, які карысна параўнаць са светапоглядам нацыяналістычных рухаў. Параўнанне можа быць зроблена паводле некалькіх вымярэнняў і праблемаў: я сфакусую ўвагу на канцэп- туальных і эмацыйных кантрастах і паралелях, на разыходжаннях у дачыненні да камунізму і сацыялізму, а таксама да расізму і антысемітызму, на супастаўленні сацыяльнага складу, а потым звярнуся да гістарычных сувязяў паміж гэтымі двума рухамі.

Канй,эпйыі і эмоцыі

Асноўнае канцэптуальнае падабенства палягае ў галоўным аб’екце заклапочанасці двух рухаў — „нацыі“. Але ў той жа час нацыя- налізм і фашызм трактуюць нацыю цалкам адрозна.

Як мы бачылі, нацыяналісты лічаць, што нацыя паўстае з этнічнай супольнасці, якая у асноўным дэтэрмінаваная гісторыяй і мовай, і члены гэтай супольнасці разглядаюцца як свабодныя грамадзяне, якія маюць агульныя правы і абавязкі ў вызначаным і ацрэсленым тэрытарыяльным „домё“. Мэта нацыяналізму — абудзіць гэтую супольнасць, яе пачуццё салідарнасці і яе аўтаномію.

Фашызм, з іншага боку, разглядае нацыю ў інструментальным сэнсе — як „цытадэль улады“, як апірышча і зброю дзеля гартаван- ня волі і сілы. „Нацыя“ ўвасабляе духоўную elan vital групы і можа прыняць форму дзяржавы, як у большасці заходніх фашысцкіх рухаў, ці расы, як у Цэнтральнай і Усходняй Еуропе. Для фа- шысцкіх рухаў канцэпцыя грамадзянства ў лепшым выпадку неда- рэчная, у горшым — дэзарыентуючая буржуазная прыдумка. Гісто- рыя гэтаксама выконвае чыста інструментальную функцыю. He з’яўляецца мэтай фашызму нават захаванне саматоеснасці і яе маральнае абнаўленне, хоць менавіта ўзурпацыя фашызмам гэтай традыцыйна нацыяналістычнай тэмы дапамагла яму напачатку пры- цягнуць некаторых сваіх прыхільнікаў. Псторыя для фашыстаў з’яўляецца проста наборам прыкладаў, прыкладаў перамогі сілы над слабасцю, хітрасці над сціплым сумленнем, інтэлектуальнай агрэсіі над розумам і памяркоўнасцю. Што ж да тэрытарыяльнай радзімы, у якую свята вераць нацыяналісты,— дык кожны, хто лічыць сябе фашыстам, павінен мець волю для няспыннага пошуку lebensraum шляхам захопаў і заняволення⁴².

У выніку „нацыя“ у вачах фашыстаў перастае быць аб’ектам намаганняў per se, праектам нацыянальнага абнаўлення і самаздзяйс- нення: замест гэтага яна стаецца катэгорыяй віталісцкага светапогля- ду і суб’ектам культу гвалту. Больш не з’яўляючыся проста групай грамадзян, якія імкнуцца да аўтаноміі і саматоеснасці ў абароненай радзіме, фашысцкая „нацыя па зброі“ ёсць аўтарытарнай элітай змагароў, якія бяруць удзел у біялагічна дэтэрмінаванай барацьбе за выжыванне і дамінацыю.

Важным вынікам такога звужанага разумення значэння і мэтаў нацыянальнай дзяржаўнасці з’яўляецца адносная няздольнасць фа- шызму да сімбіёзу з іншымі ідэалогіямі, і гэта нягледзячы на адсутнасць інтэлектуальнай завершанасці і сістэмнасці. У той час, як нацыяналізм быў здольны да камбінацыі з такімі цалкам адрознымі і нават прынцыпова супрацьлеглымі ідэалогіямі, як камунізм і лібералізм, „спалучальнасць“ фашызму абмежавалася імперыялі- змам і папулізмам (з якімі, канечне, часта ўступаў у саюз і

нацыяналізм). Але рэч у тым, што нацыяналістычныя рухі значна больш гнуткія і значна менш таталітарныя ў сваіх памкненнях і светапоглядзе, чым фашызм. Іх мэты больш канкрэтныя і абмежа- ваныя, а таму могуць быць дапасаваныя да ўсеахопных ідэалогіяў, як гэта адбылося з „нацыянальным камунізмам“ Кітая, Кубы і Югаславіі або з „ліберальным нацыяналізмам“ у Чэхаславакіі ў міжваенны перыяд, ці нават у час вайны за незалежнасць у Амерыцы⁴³. Але фашызм быў татальнай рэвалюцыяй: ён патрабаваў поўнай абумоўленасці, стварэння „цэльнага чалавека“ і заяўляў аб праве сачыць і кіраваць кожным аспектам грамадства і нават жыцця індывідуума. Як такі, ён быў адназначна больш выключным, чым нават хацеў быць нацыяналізм.

Эмацыйна фашызм і нацыяналізм маюць шмат агульнага, хоць ёсць некаторыя важныя адрозненні. Абодва рухі актыўныя і „ды- намічныя“, абодва ставяць за мэту стварэнне „новага чалавека“ і абодва робяць акцэнт на маладосць і грамадскую апантанасць. Вясковыя пасяленні і апрацоўка зямлі адыгрываюць важную ролю ў нацыяналістычным мысленні, як таго і можна чакаць ад такога тэрытарыяльна арыентаванага руху; і мала нацыяналістычных рухаў не ўшанавалі сялянскі побыт і жыццё на вечна новай прыродзе⁴⁴. Фашысцкія рухі таксама надаюць крыху ўвагі зямлі: ранні раман- тызм Квіслінга (Quisling) бачыў ідэальнае грамадства як простую асацыяцыю сялян—фермераў, і нават ранні pyx СС разглядаў фермерства і пасяленні немцаў як годную і неабходную задачу⁴⁵.

Нягледзячы на гэта, фашызм і нацыяналізм па—рознаму ставяцца да кожнага з гэтых аспектаў. Напрыклад, нацыяналізм падпарад- коўвае актыўнасць сваім мэтам пабудовы братэрскай салідарнасці і этнічнай аўтаноміі на супольнай радзіме, а ў фашысцкіх рухах актыўнасць, дынамізм і esprit de corps — цэнтральнае месца самога руху. Стаўленне нацыяналізму да маладосці і фізічнай сілы зноў— такі мае адценне двухсэнсоўнасці, з прычыны ягонай скіраванасці на гісторыю, на цэласнасць і маральную саматоеснасць пэўнага грамад- ства. Фашызм не ведае такіх абмежаванняў. Канечне, ён таксама імкнецца кантраляваць і накіроўваць сілу і жорсткасць маладосці на супольныя мэты, але ён пры гэтым уздымае жорсткага, маладога, рэалістычнага „ўсяго чалавека“ над слабымі, летаргічнымі масамі. Можна сцазаць, што адбор і навучанне такой уладнай эліты ёсць прынцыповаю мэтай фашызму, але гэта рэдка здараецца ў нацыя- налістычных рухах. Існуе таксама адрозненне ў фашысцкім і нацыя- налісцкім падыходах да вайны і гвалту. Нацыяналісты, безумоўна,

экзальтуюць барацьбу ад імя супольнасці. Два раннія дакументы французскага нацыяналізму ў жывапісе — „Клятва гарацыяў“ (1784) Давіда і „Свабода вядзе народ“ (1830) Дэлакруа напоўнены ваяўнічым запалам і духам барацьбы з тыраніяй. Але яны не ўхваляюць гвалт як такі; іх баталіі вядуцца ў імя свабоды рэспублікі супраць патэнцыйнага ці рэальнага прыгнятальніка, яны напоўнены самаахвярнасцю і не пакідаюць без увагі трагічныя вынікі барацьбы за свае правы⁴⁶. Гэтыя працы далёка стаяць ад гвалтоўнага футу- рызму Марынэці, які ў пэўнай ступені вітаў Мусаліні і падкрэсліваў няспынны рух і актывізм дзеля іх саміх⁴⁷. Няма ў нацыяналізме ўслаўлення жорсткіх інстынктаў і агрэсіі, што прывяло фашыстаў да ўслаўлення мілітарызму як такога. Ва ўсіх гэтых аспектах эмацыйная прастора нацыяналізму надзвычай адрозніваецца ад фашысцкай: апошняя надае велізарнае значэнне эмоцыям, якія нацыяналізм выкарыстоўвае толькі дзеля асобных мэтаў.

Расізм і антысемітызм

Hi расізм, ні антысемітызм не з’яўляюцца неабходнымі складнікамі нацыяналізму або фашызму, нягледзячы на актыўнае выкарыстанне іх нацызмам. 3 іншага боку, фашызм значна больш схільны да расісцкіх ідэяў і антысемітызму, чым нацыяналізм.

Расізм зболыпага адсутнічае ў першасных фармулёўках нацыя- налізму, якія мы можам знайсці ў творах Бурке, Русо, Джэферсана і Гердэра. Ен адыграў нязначную ролю ў роздумах Фіхтэ і крыху болыпую ў вучэнні Яна і Арндта пасля 1806 г. Ен не адыгрываў вялікай ролі ў італьянскім, чэшскім, грэцкім ці нарвежскім нацыя- налістычных рухах, і спасылкі на „этнічную чысціню“ нячаста мелі расісцкія адценні. Мова і гісторыя былі галоўнымі аб’ектамі ачыш- чэння ў нацыяналістычных рухах васемнаццатага і дзевятнаццатага стагоддзяў, у значнай меры такімі яны застаюцца і сёння; і „этніч- насць“, што прысутнічае ў большасці нацыяналістычных выказван- няў, тычыцца хутчэй культуры, чым біялогіі. Гэта не азначае тое, што нацыяналізм ніколі не практыкаваў этнічную дыскрымінацыю, а толькі тое, што такая дыскрымінацыя засноўваецца хутчэй на культурных, а не на фізічных крытэрыях⁴⁸.

Што тычыцца гэбраяў, нацыяналізм у цэлым дзейнічаў у адпавед- насці з падыходам Клермон—Танэра (Clermont—Tonnerre) у дэба- тах Асамблеі па эмансіпацыі гэбраяў у 1789 годзе — даць гэбраю як індывідууму ўсё, а як гэбраю — нічога⁴⁹. I еўрапейскія гэбраі з

задавальненнем плацілі неабходную цану за эмансіпацыю, прынамсі да з’яўлення новай формы антысемітызму ў Цэнтральнай Еўропе 1870-х, і лаяльна змагаліся ў арміях сваіх краінаў. Толькі напры- канцы дзевятнаццатага стагоддзя некаторыя нацыяналісты ў Гер- маніі, Аўстрыі, Францыі і Румыніі, якія спалучалі кансерватыўныя ідэалы з папулісцкімі метадамі, пачалі прымаць па—расісцку арыен- таваны антысемітызм замест старога рэлігійнага яго адгалінавання, асабліва (але не толькі) там, дзе гэбраі складалі шматлікую нацыянальную меншасць, як у Румыніі ці Польшчы, або дзе яны мелі ўплыў і папулярнасць, як у некаторых частках нямецкага і французскага грамадстваў. У гэтым выпадку (як з Дрэйфусам і Mapa (Dreyfus, Maurras)) культурныя асновы дыскрымінацыі пачалі спалучацца з біялагічнымі⁵⁰.

Мы не павінны таксама блытаць расізм і антысемітызм пры абмеркаванні фашысцкіх дактрынаў і падыходаў. Мы ўжо зазначылі адрознасць паміж „заходнімі“ eiadste-фашысцкімі рухамі і „ўсходнімі“ расавымі рухамі; але нават у заходнім лагеры існавала некалькі дзіўных варыяцыяў. Збольшага расізм быў непрымальны на Захадзе да 1936 г.: рэксісты Дэгрэля (Degrelle) і фламандская газета De Daad фактычна адверглі расісцкі антысемітызм, а га- ландскі нацызм дэ Мусерта (Mussert) проста не зважаў на гэтае пытанне, нягледзячы на вялікую колькасць гэбраяў у Бельгіі і Галандыі. Толькі пазней Освальд Мослі (Oswald Mosley) дадаў расісцкія і антысеміцкія адценні да сваёй прапаганды і сваіх дзеяў, асабліва калі ён усвядоміў, што маршы праз гэбрайскі Іст Энд могуць узмацніць жаданне барацьбы і дынамізм ягонага руху⁵¹.

Магчыма, найбольшая выразнасць у дачыненні да расізму і антысемітызму назіралася ў французскім фашызме. На пачатку 1930—х Дрыё дэ ля Рашэль і яму падобныя высмейвалі ідэі нацыстаў аб расава адметным нямецкім народзе і аб яўгеніцы. Пасля 1936 года, калі прыйшоў да ўлады народны фронт Леона Блюма, французскія фашысты сталі большымі антысемітамі. Тым не менш толькі пасля 1940 года яны перайшлі на бок прыхільнікаў дактрыны крыві, і нават у 1942 годзе, дастаткова позна, Марсэль Дэа (Marcel Deat) адрозні- ваў паважаных і патрыятычных гэбраяў і расава шкодных. Француз- ская антысеміцкая традыцыя не можа прыраўноўвацца да расізму, бо ў Францьгі было цалкам магчыма выдзяленне (і выключэнне) гэбраяў на культурнай, а не на біялагічнай падставе⁵².

На практыцы розніца была фундаментальная. Менавіта ў краінах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, дзе трыумфаваў біялагічны расізм,

фашызм быў рэвалюцыяй, скіраванай на ліквідацыю існага ладу, a не яго трансфармацыю, як гэта было на Захадзе, і можна было ажыццяўляць палітыку фізічнай сегрэгацыі і знішчэння гэбраяў і цыганоў. I менавіта ў Германіі і Аўстрыі, дзе расізм быў найбольш выразны, ужывалася такая палітыка’³. Адсюль напрошваецца вы- снова, што ў гэтых краінах уздым новай хвалі антысемітызму не залежаў ні ад нацыяналізму, ні ад фашызму, хоць фашызм, без- умоўна, паспрыяў гэтаму. Хутчэй, менавіта расавая дактрына сацы- яльнага дарвінізму зноў распаліла полымя антысемітызму, ужо на новай падставе „навукі“ і „назірання“, ад якіх гэбраям немагчыма было схавацца. Лаяльнасць, прыняцце хрысціянства ці нават Сыход нічога ўжо не вырашалі.

Параўноўваючы рэакцыю фашызму і нацыяналізму на гэтую праблему, мы павінны зрабіць выснову, што фашызм мае значна менш ідэалагічнага і эмацыйнага імунітэту ад жахаў расізму і антысемітызму, асабліва калі яны праяўляюцца дастаткова моцна; але таксама, як паказаў прыклад Паўднёвай Афрыкі, расісцкая ідэалогія можа дзейнічаць і па—за кантэкстам фашысцкага руху або рэжыму. I часта ў сацыяльным або палітычным жыцці няма даклад- най карэляцыі паміж фашызмам і расізмам або антысемітызмам. У той жа час існуе відавочная сувязь паміж апалогіяй перамогі над слабым і яўным фактам слабасці гэбраяў перад Другой Сусветнай вайной. Як мішэнь для культу гвалту, гэбраі былі найбольш адпа- веднай ахвярай, асабліва ва Усходняй Еўропе⁵⁴.

Сацыялізм і камунізм

Адна з цэментуючых і вызначальных рысаў фашысцкіх рухаў — іх нянавісць да марксісцкага камунізму. Нацыяналізм, са свайго боку, паказаў, што можа прыстасавацца да любога адгалінавання марксі- зму. Да таго ж ён з’явіўся значна раней і не мае такой адназначнай нянавісці. Што тычыцца сацыялізму, сітуацыя больш складаная. Як фашызм, так і нацыяналізм здольныя спалучацца і спалучаліся з немарксісцкімі сацыялістычнымі рухамі і асабліва з папулісцкім сацыялізмам. У той жа час фашысты больш крытычна падыходзяць да тагр, што яны лічаць „матэрыялізмам“ сацыялістычнай дактрыны, і ў гэтым яны набліжаюцца да пазіцыі традыцыйных кансерватараў.

Для фашыстаў і нацыяналістаў эканамічныя пытанні з’яўляюцца другаснымі. Іх больш цікавяць культурныя, палітычныя і духоўныя праблемы. Менавіта з гэтай прычыны фашызм нападае, у прыват-

насці, на крывадушнасць буржуазнага грамадства і ўладу манапаліс- тычнага капіталізму. Дар’ё (Doriot) і Дэа лічылі, што вялікі бізнес — манаполіі і трэсты — знішчаюць традыцыйны бізнес сярэдняга класу, і таму буйное праДпрымальніцтва трэба рэгуляваць і кантра- ляваць (у духу карпаратызму Мусаліні). Варожасць да капіталізму была выяўленнем іхняга адчужэння ад буржуазнага індустрыйнага грамадства на Захадзе і ад таго, што яны лічылі карумпаваным матэрыялізмам і нястрыманым індывідуалізмам. У той жа час яны падтрымлівалі прыватную ўласнасць і малы бізнес да той ступені, пакуль ён служыў супольным інтарэсам і Дзяржаве. Дзеля гэтай мэты часта было неабходна ісці на кампраміс з вялікім бізнесам, хоць некаторыя французскія фашысты крытыкавалі маўклівую згоду Гітлера з вялікімі нямецкімі картэлямі⁵⁵. Нягледзячы на гэтыя кампрамісы і адыход сацыялістычных радыкалаў, якія маглі пера- шкодзіць руху ў яго змаганні за ўладу, многія еўрапейскія інтэле- ктуалы былі захопленыя фашызмам з прычыны яго ідэалістычнай крытыкі капіталізму. Толькі пасля перамогі рэальная аснова фашыз- му выйшла на паверхню і антыкапіталістычны ідэалізм інталігенцыі і дробных прадпрымальнікаў саступіў месца элітарнай філасофіі ўлады партыйных тэхнакратаў, а таксама бязлітаснаму манапаліс- тычнаму кантролю з боку Лідэра.

Гэты рух ад антыкапіталістычнага ідэалізму да бязлітаснай улады тэхнакратыі добра бачны на прыкладзе легіёну Архангела Міхаіла пад кіраўніцтвам Кадрэану (Codreanu). Заснаваны ў 1927 годзе, гэты рэвалюцыйны папулісцкі рух здолеў заваяваць 15 працэнтаў галасоў на выбарах у Румыніі ў 1937 годзе (каля паўмільёна галасоў). Ен абапіраўся на збяднелыя, па—антысеміцку настроеныя сялянскія рэгіёны і здолеў прыцягнуць на свой бок многіх сялян і рабочых. Кадрэану і яго памагатыя былі натхнёныя гістарычнай роднасцю і рамантыкай ізаляваных горных і лясных мясцоварцяў і свабодных вёсак (razas) Малдавіі, яны мелі шчырую цікавасць да праблемаў сялян і пазней — да праблемаў рабочых. Актыўныя і пурытанскія ў выказваннях, легіянеры адышлі ад кааліцыі з больш рэакцыйнай антысеміцкай Нацыянальнай хрысціянскай лігай Куза (Cuza) і заатакавалі заганы буржуазнага грамадства і яго карумпа- ваныя каштоўнасці. У пэўным сэнсе легіён Кадрэану спачатку быў прыкладам рэвалюцыйнага папулісцкага нацыяналізму з анты- семіцкім ухілам, але, прапаведуючы гвалтоўныя метады дзеля ства- рэння „новага чалавека“ і настойваючы на радыкальнай калектыўнай дысцыпліне ў сваёй барацьбе супраць status quo, легіянеры не ўстаялі

перад элітарнасцю ўлады, да якой вялі іх метады. Рэвалюцыя і папулізм сталі другараднай задачай у параўнанні з барацьбой за ўладу і пераследам апанентаў⁵⁶. Такім чынам, гэта прыклад фашыз- му з моцным кампанентам сацыяльнага рэфармізму, антымарксі- сцкага, але рэвалюцыйнага і сацыялістычнага (хоць і скіраванага супраць класавай барацьбы), які пачаўся з рамантычнага нацыяналізму, але паступова ператварыўся ў культ гвалту і элітарнай улады і які прапаведаваў перавагу моцнага „новага чалавека“. Элементы такога элітарнага „сацыяльнага нацыяналізму“ назіраліся ў некаторых краінах Трэцяга свету пасля Другой Сусветнай вайны, хоць звычайна там не звярталіся да гвалту per se, да інстынктыўнага і грубага дынамізму, да непрыхаванага выкарыстання ўлады ў інтарэсах мацнейшага⁵⁷.

Румынскі прыклад ілюструе больш агульную тэндэнцыю фашызму — быць галоўным супернікам марксізму, пераймаючы ад яго кры- тыку існуючага „буржуазнага“ грамадства, але з нацыянальных і нематэрыялістычных пазіцыяў. Адсюль і вастрыня канфлікту фа- шызму з марксізмам. Аднак нацыяналізм не прытрымліваецца крытыкі „буржуазнага“ ці індустрыяльнага грамадства як такога, a толькі крытыкуе касмапалітычную, стандартызаваную, імперыя- ’льную формы, якія яно набывае, крытыкуе яго няздольнасць спры- яць культурнай разнастайнасці і этнічнай аўтаноміі. Нацыяналізм не прыпісвае гэтыя хваробы сацыя—эканамічнай фармацыі, а хутчэй адносіць іх да палітыка—культурнага становішча. Такім чынам, ён не разглядае сябе (і не павінен разглядацца іншымі) як супернік марксізму або сацыялізму, ён здольны лёгка спалучацца з усялякай сацыяльнай дактрынай, якая аддае належнае яго культурным і палітычным патра- баванням незалежна ад таго, кансерватыўная яна або марксісцкая.

3 другога боку, фашызм можа добра спалучацца з сацыяльнай дэмакратыяй, нягледзячы на тое, што апошняя не прымае фашысц- кай інстынктуалісцкай жорсткай філасофіі, і нягледзячы на добра вядомую палітычную апазіцыю паміж фашызмам і дэмакратыяй у Германіі, Іспаніі, Францыі і Італіі. Бо там, дзе няма сацыялістычных партыяў (ці ёсць, але слабыя), каб прадстаўляць сялян і рабочых, як гэта было ў Румыніі і нават Венгрыі, гэтую ролю пачынае выконваць сацыял—рэвалюцыйны фашызм.

Сацыяльны склад

На сацыялагічным узроўні адрозненні паміж фашысцкімі і нацыя- налістычнымі рухамі знайсці вельмі цяжка. Па—першае, трэба

аддзяліць лідэраў ад паслядоўнікаў і пераймальнікаў, а потым вызна- чыць гістарычныя эпохі і культурныя прасторы, на якіх паўставаў і праяўляўся шырокі спектр нацыяналістычных рухаў — задача, якая яўна не ў нашай кампетэнцыі і для вырашэння якой недастаткова фактаў. Аднак некаторыя агульныя каментарыі зрабіць можна.

Лідэры абодвух рухаў абапіраюцца ў асноўным на інтэлігенцыю, на свецкі, вестэрнізаваны пласт прафесіяналаў і інтэлектуалаў, чый стыль жыцця, сацыяльны статус і дабрабыт засноўваюцца на прыэнанні іх дыпломаў і акадэмічнай кваліфікацыіі і якія заці- каўленыя ва ўжыванні і распаўсюджванні тэхналогіяў і ідэяў. Нацы- яналістычныя лідэры, як правіла, паходзілі з больш высокага пласта (сярэдняга класа) інтэлігенцыі — з такіх сфераў, як журналістыка і права, якія вельмі ўстойлівыя і патрабуюць высокага ўзроўню адукацыі. Навукоўцы, пісьменнікі, выкладчыкі, мастакі і інжынеры, а таксама афіцэры адыгрывалі вялікую ролю ў кіраванні нацыяналіс- тычным рухам⁵⁸. Аднак фашысцкія лідэры часта былі менш адука- ваныя і паходзілі з ніжэйшага пласта сярэдняга класу — напрыклад, Гітлер і Гімлер, Кадрэану, Мота (Mota) і Папанасэ (Рарапасе), якія паходзілі з нядаўна ўрбанізаванай інтэлігенцыі ніжэйшага сярэд- няга класу. Яны былі сынамі настаўнікаў у маленькіх гарадах, сялян і свяшчэннікаў⁵⁹. У той жа час не варта залішне моцна падкрэсліваць класавыя адрозненні, бо ў больш позні час лідэры нацыяналістычных рухаў па—за межамі Еўропы ўсё больш рэкрутаваліся з тых жа напаўадукаваных пластоў, што і многія фашысцкія лідэры.

Большае дачыненне да сутнасці справы мае рознасць сацыяльнага складу гэтых двух рухаў. Сапраўды, абодва рухі прыцягваюць прыхільнікаў з шырокага сацыяльнага спектру і, такім чынам, паводле тэрміналогіі Корнгаўзэра, з’яўляюцца хутчэй масавымі, а не класавымі рухамі. Больш уважлівы аналіз, тым не менш, выяўляе, што нацыяналізм звяртаецца да групаў з вяршыні і сярэдзіны сярэдняга класу, такіх, як гандляры, афіцэры, бюракраты, тэхнічныя і прафесійныя работнікі, а фашысцкія рухі заваёўваюць падтрымку сярод ніжэйшага сярэдняга слою і сярод працоўных. Так, у Германіі сярод членаў нацысцкай партыі было больш за трыццаць працэнтаў работнікаў фізічнай працы і 21 працэнт рабочых — „белых каўне- рыкаў“, а таксама 12.6 працэнта сялян і 17.6 працэнта спецыялістаў, гандляроў і рамеснікаў⁶⁰. У Венгрыі Нацыянальная сацыялістыч- ная кааліцыя пад кіраўніцтвам Салашы (Szalasi) мела вялікі кантынгент работнікаў фізічнай працы (каля 40 працэнтаў членаў)⁶¹, тады як у Аўстрыі паўфашысцкі рух Хаймвер абапі-

раўся на падтрымку сялян, хоць лідэры паходзілі з ніжэйшага сярэдняга класу і былых афіцэраў⁶². У Іспаніі Фаланга таксама мела вялізную падтрымку сярод ніжэйшага класу⁶³.

Такія адрозненні ў сацыяльным складзе тыповых нацыяналістыч- ных і фашысцкіх рухаў павінны выклікаць сумненні ў справядлівасці характарыстыкі фашызму як экстрэмізму цэнтру. Сапраўды, цалкам „класавы“ падыход Ліпсета (Lipset) недаацэньвае ролі жыццёва важных сацыяльных фактараў у генезісе і прывабнасці фашызму⁶⁴. Калі і праўда, што маламаёмасныя рамеснікі і гандляры схіляліся да падтрымкі Мусаліні і больш позняй неафашысцкай арганізацыі MSI ў Італіі, а ў Францыі — Дар’ё і больш позняга паўфашысцкага папулізму Пужад (Poujade), то нельга сказаць тое самае пра неразвітыя і збольшага аграрныя ўсходнееўрапейскія грамадствы⁶⁵. На усходзе фашызм мае студэнцкі і маладзёжны характар, ён звяртаецца да адукаваных, але адпрэчаных маладых людзей, якім абрыдлі слабасць, кампрамісы і карупцыя палітычнай сістэмы⁶⁶. Гэта менавіта тое, што адбылося з інтэлектуальнай моладдзю Польшчы і Румыніі, але гэтае ж самае здарылася і ў такім неразвітым „заходнім“ грамадстве як Іспанія, дзе рухамі Хасэ Антоніё (Jose Antonio) і Раміра Ледэсмы (Ramiro Ledesma) кіравалі маладыя людзі ад дваццаці да трыццаці гадоў⁶⁷. Безумоўна, ма- ладзёжная і студэнцкая падтрымка характарызуе таксама некаторыя нацыяналістычныя рухі, напрыклад, рух карбанараў у Італіі ці IMRO ў Македоніі, якія зноў жа мелі месца ў неразвітых грамадст- вах. Апора Мадзіні на моладзь у арганізацыі „Маладая Еўропа“ і агульны нацыяналістычны курс выхавання моладзі на ідэі нацыя- нальнага абнаўлення праз адукацыю і спорт дазволілі Кедуры назваць нацыяналізм „крыжовым паходам дзяцей“ супраць баць- коў⁶⁸. У той жа час нацыяналізм намагаўся прывабіць мноства больш сталых людзей — навукоўцаў, спецыялістаў, гандляроў, святароў, — а фашызм зрабіў культ маладосці адной са сваіх галоўных мэтаў і сваім апраўданнем, атаясамліваючы маладосць з сілай і жорсткасцю.

Гэткія самыя ідэалагічныя акцэнты справядлівыя і для іншага арганізацыйнага адрознення — ролі Лідэра. Канечне, нацыяналіс- тычныя рухі маюць сваіх глыбока паважаных бацькоў—заснавальні- каў, сваіх Фіхтэ, Палацкага (Palacky), Альфіеры, Герцля, Афгані і Банэрджы (Banerjea). Яны гэтаксама маюць сваіх арганізацыйных лідэраў, сваіх харызматычных дзеячоў — „айца“ Яна (Jahn), Гарыбальдзі, Масарыка, Бен-Гурыёна, Насэра, Атацюрка і Гандзі, а таксама ўласна партыйных лідэраў⁶⁹. Такія людзі становяцца

часткай нацыяналістычнага пантэона, а з цягам часу — часткай нацыянальнай спадчыны. Аднак рэдка ў сваім жыцці ім даводзіцца абысціся без крытыкі, рэдка іх выказванні трактуюцца як абавязко- вы закон для нацыі і руху, акрамя выпадкаў, калі яны ўсталёўваюць уласную дыктатуру. Але гэта не мае дачынення да іх нацыяналіс- тычных поглядаў; гэта не выцякае з дактрыны ці самога руху. Іншая рэч — фашызм. Культ гвалту, дактрына новага чалавека, чалавека гвалту і неўтаймаваных інстынктаў, — патрабуюць персаніфікацыі, канкрэтнага ўвасаблення, якое можа служыць прыкладам для прыхільнікаў. Дучэ і фюрэр былі інстытутамі, якія пераўзыходзілі межы сваіх уласных харызматычных якасцяў. У скрайнім выпадку яны патрабавалі і атрымлівалі бясспрэчнае падпарадкаванне, якое засноўвалася на партыйнай дысцыпліне і на элітарнай філасофіі ўладьі і гвалту. Гэта вызначае іх як феномен, які адрозніваецца ад больш вольна арганізаваных, менш дысцыплінаваных, больш разнарод- ных нацыяналістычных рухаў з іх шматлікімі лідэрамі, якім не стае містыкі лідэрства. Развіццё такой містыкі з’яўляецца адным з галоўных момантаў у працэсе замены нацыяналістычнага руху на фашысцкі⁷⁰.

Аналіз сацыяльнага складу і арганізацыі нацыяналізму і фашызму не можа быць канчатковым. Галоўнай яго характарыстыкай з’яў- ляецца наступнае: і нацыяналізм, і фашызм знаходзяць лідэраў і паслядоўнікаў у розных сектарах „сярэдняга класу“, пры гэтым нацыяналізм прываблівае больш устойлівыя, лепш забяспечаныя, лепш адукаваныя групы, хоць трэба дадаць, што ў некаторых сітуацыях ён можа звяртацца да сялян і нават да працоўных⁷¹. Фашызм абапіраецца на больш нізкі пласт сярэдняга класу і працоўных, а таксама звяртае сваю ўвагу на моладзь per se, а таксама на Лідэра. Гэта звычайна адсутнічае ці не так істотна для нацыяналіс- тычных рухаў, хоць можа прысутнічаць у менш развітых супольнасцях.

Трэба сказаць яшчэ пра адно адрозненне. Нацыяналізм часта звяртаецца да людзей вольных прафесіяў — гандляроў і афіцэраў, чыя дзейнасць стрымліваецца, і чый доступ да дабрабыту і прэстыжу абмежаваны злоўжываннямі апсіеп regime'¹². Фашызм, з другога боку, мае тэндэнцыю прывабліваць declasse, бяздзейсных і прыгне- чаных. Дэмабілізаваны салдат і былы афіцэр, прадавец і рамеснік, якога прыціснуў тэхналагічны прагрэс і вялікі бізнес, маленькі фермер, які не можа выплочваць пазыкі, інтэлектуал, які не мае работы па спецыяльнасці, беспрацоўныя і нядаўна ўрбанізаваныя рабочыя — усе яны жывуць з пачуццём небяспекі і магчымай страты нават таго, што яны маюць, што ў сваю чаргу спараджае раз-

дражнёнасць і агрэсію, якую так па—майстэрску эксплуатавалі фашысты, скіроўваючы яе супраць безабаронных ахвяраў. Такая абмежаваная мабільнасць і звязаная з ёй раздражнёнасць зусім не абавязкова мусяць быць неад’емнай рысай эканамічнага прагрэсу, як сцвярджае тэорыя індустрыялізацыі. Гэта можа быць вынікам нечаканых і хуткіх зменаў, як, напрыклад, увядзенне масавай дэма- кратыі, піырокамаштабная ўрбанізацыя або вайна. Сапраўды, спалу- чэнне падаўленай мабільнасці з працяглай ваеннай дзейнасцю і наступнай масавай дэмакратызацыяй значна больш стымулявала ўзнікненне фашызму, чым індустрыялізацыя⁷³.

ГІСТАРЫЧНЫЯ СУВЯЗІ

Чыста гістарычны падыход шмат дадае да карціны асноўных адроз- ненняў паміж нацыяналізмам і фашызмам, выяўляючы складаныя ўзаемасувязі паміж імі ў канцы дзевятнаццатага — пачатку двацца- тага стагоддзяў.

Першае з’яўленне нацыяналізму звычайна датуюць друтой пало- вай васемнаццатага стагоддзя⁷⁴. У гэты перыяд паўстала новая і добра распрацаваная дактрына нацыянальнага суверэнітэту і сама- вызначэння, і ўпершыню галоўнай мэтай палітычнай дзейнасці стала пабудова ці сцвярджэнне „нацыянальнай дзяржаўнасці“. Сапраўды, раннія прыкметы нацыянальнай саматоеснасці мы можам назіраць у Галандыі і Англіі ў семнаццатым стагоддзі, у той час як узнікненне нацыянальных дзяржаваў узыходзіць да трынаццатага стагоддзя, a пачуццё этнічнай салідарнасці было добра вядома ў антычнасці⁷⁵. Але не трэба блытаць такога кшалту этнацэнтрызм з нацыяналіз- мам, а ўздым дынастыйных дзяржаваў з ростам нацыянальнага пачуцця. Секулярызм і бюракратыя трансфармавалі этнічную салі- дарнасць, узняўшы яе на больш абстрактны, палітычны ўзровень, вольны ад рэлігійных мрояў і ідэяў, з якімі яна так доўга спалучала- ся, тады як дэмакратычныя памкненні пераўтварылі старыя дынас- тынныя дзяржавы ў сапраудныя „нацыянальныя дзяржавы '°.

Першае моцнае праяўленне еўрапейскага нацыяналізму адбылося ў час Французскай рэвалюцыі, калі ён, што істотна, разам з лібералізмам ставіў за мэту барацьбу як з асвечаным дэспатызмам, так і з арыстакратыяй⁷⁷. Пачынаючы з гэтага часу нацыяналізм увайшоў у некалькі разнастайных альянсаў з іншымі ідэалагічнымі рухамі — ад кансерватызму ў Расеі да скрайняга радыкалізму ў Італіі⁷⁸. На працягу дзевятнаццатага стагоддзя ён ужо дастаткова

 

аформіўся, акрэсліліся ягоныя мэты, — задоўга да таго, як на арэне з’явіўся фашызм. Такім чынам, гэтая перавага ў паўтары стагоддзі абавязвае нас разглядаць нацыяналізм як рух цалкам незалежны ад фашызму.

Але ці нельга было б разглядаць фашызм, хоць і адрозны ад свайго папярэдніка ў шмат якіх характарыстыках і аспектах, як больш познюю фазу нацыяналізму — новую адаптацыю і нават трансфармацыю нацыяналізму ў адпаведнасці з рэаліямі індустрыя- льнай эры? Такая версія „эвалюцыйнага“ падыходу шмат у чым заслугоўвае ўхвалы: яна дапускае навізну фашызму, яна пагаджаецца з уплывам значна адрозных умоваў дваццатага стагоддзя і звяртае нашу ўвагу на канкрэтныя гістарычныя сувязі і супадзенні фашыскіх рухаў з папярэднімі нацыяналістычнымі рухамі.

Найбольш істотным з такіх супадзенняў з’яўляецца рух „інтэгральнага нацыяналізму“, які паўстаў у пераможанай Францыі пры Трэцяй рэспубліцы і асабліва падтрымліваўся Action Fran?aise пад кіраўніцтвам Барэ (Barres) і Мара. Падчас няўдалага Булан- жысцкага путчу і справы Дрэйфуса кансерватыўныя манархісты і антыдрэйфусаўцы высунулі новыю канцэпцыю „нацыі“, выкарыс- таўшы антыбуржуазны антысемітызм Друмона (Drumont) і расі- сцкія ідэі „крыві і глебы“⁷⁹. Тут заявіла аб сабе „рэвалюцыйная рэакцыя“, якая з’яўляецца цэнтральнай рысай фашызму і выкарыс- тоўвае рэвалюцыйныя метады і заклікі да „масаў“ дзеля вяртання да традыцыйных каштоўнасцяў, да містычнага, ідэалізаванага мінулага сялянскай гармоніі і арганічнага нацыянальнага адзінства⁸⁰. Насупе- рак рацыяналізацыі капіталізму і ягонай індустрыяльнай машыны формула „інтэгральнага нацыяналізму“ аб „рэвалюцыйнай рэакцыі“ стала ўсё больш папулярнай сярод адчужанай моладзі на Захадзе; у той час у менш развітых усходнееўрапейскіх дзяржавах папулісцкія нацыяналістычныя рухі прымалі ўсё больш антызаходні накірунак перад відавочным свецкім і камерцыйным умяшальніцтвам заходняй думкі і заходняга гандлю.

Такая адданасць рэакцыйных нацыяналістаў ідылічнаму мінула- му, пры якой пошук гістарычнай саматоеснасці паглынаў іншыя мэты нацыяналізму, была асабліва моцнай у габсбургскай Вене з яе шматмоўным і шматкультурным насельніцтвам і ў заходніх правін- цыях Расейскай імперыі з яе вялікімі гэбрайскімі супольнасцямі. Тут расізм і антысемітызм, распаленыя рэлігійнай варожасцю, а таксама эканамічнай і культурнай канкурэнцыяй у сярэднім класе грамад- ства, маглі абудзіць рэвалюцыйны нацыяналізм этнічных групаў і

распаўсюдзіцца на класы, якія адчулі пагрозу ад новай рынкавай эканомікі і бюракратычнай машыны, што разбурала традыцыйны лад жыцця. Гэбрай, які заўсёды ізаляваны ад навакольнага насельніцтва сваёй рэлігіяй і абмежаваным родам заняткаў, мог быць лёгка вызначаны як сімвал рэакцыі на гэтую пагрозу і пратэсту супраць яе. Такім чынам няўдалы, але поўны спадзяванняў нацыяналізм і рэак- цыйны антысеміцкі папулізм маглі часова зліцца, каб сфармаваць сугестыўную аснову для рэвалюцыйнага крэда інстынктыўнага гвалту і элітарнасці, прапанаванага пасляваенным фашызмам.

Але толькі Першая Сусветная вайна выявіла да канца адчужа- насць і бязладдзе ў заходніх грамадствах. Адно ў фарватары гэтай глыбокай катастрофы гвалтоўны фашызм змог атрымаць такую шырокую аўдыторыю. Гады пасля заключэння міра былі гадамі стомленасці ад вайны, калі звыклую ўладу замянілі новыя і невядо- мыя рэжымы, калі масавае спажыванне і стандартызацыя спарадзілі культурны песімізм; калі моладзь і declassä адвярнуліся ад „буржу- азнай“ маралі і матэрыялізму; калі марксізм кінуў найбольш рады- кальны выклік у Расеі; і больш за ўсё, калі Расея і Злучаныя Штаты ўпершыню пагражалі абысці ў сваім развіцці Еўропу, а потым адышлі ад яе, кожны ў свой бок⁸¹. У Еўропе, якая пахіснулася ад чатырох год міжусобнай вайны, ад знішчэння цэлага пакалення і страты жыццяздольнасці і ўпэўненасці ў сабе, фашысцкая рэвалю- цыя абяцала адзіную сапраўдную надзею на адраджэнне і ажыўленне, на вяртанне да звыклых ісцінаў і стабільнасці.

У гэтым сэнсе можна бачыць у фашызме спробу вырашэння спецыфічнай сітуацыі ў Еўропе ў міжваенных умовах, якую выявіла і падсумавала Першая сусветная вайна, што ўцягнула амаль усе краіны ў свой вір. У гэтым выпадку фашызм выступае як унікальны феномен, што кантрастуе са значна больш працяглым і глабальным рухам нацыяналізму. Нельга сказаць, што фашысцкія кампаненты адсутнічалі ў наступных нацыяналістычных рухах ці пасляваенных рэжымах. Аргентына Перона, Інданэзія Сукарна, Партугалія Сала- зара, макартызм і пужадызм — усе яны мелі пэўныя элементы фашдесцкага сіндрому міжваеннага часу, тое ж можна сказаць і пра некаторыя афрыканскія і арабскія рухі. Але гэта толькі пацвярджае, ціто кожны сацыяльны ці гістарычны феномен складаецца з пэўных алементаў, якія спалучаюцца ў „ідэальным тыпе“, і што асобны элемент можа адарвацца ад ідэальнага тыпу і перайсці да іншага.

Але згодна з гістарычным і аналітычным падыходам, было б больш сэнсоўна пачаць з тэзіса, што фашызм з’яўляецца пераважна

еўрапейскім феноменам перыаду 1918—1945 гадоў, перш чым спра- баваць адшукаць ягоныя „карані“ у іншых ідэалагічных рухах — кансерватызме або нацыяналізме. Бо нацыяналізм ніякім чынам не звязаны ні з гэтым міжваенным часам, ні з Еўропай, ні са спецыфіч- нымі ўмовамі культурнага бязладдзя і масавага гвалту. Фактычна, нацыяналізм паўстае ў значна болыпай разнастайнасці эканамічных і сацыяльных умоваў — у даволі развітых грамадствах, як рэваліо- цыйная Францыя, у добра адукаваных, але эканамічна недаразвітых краінах, як Германія ці Італія ў пачатку дзевятнаццатага стагоддзя, а таксама на тэрыторыях, якія мелі вельмі мала адукацыйных ці эканамічных магчымасцяў, як Усходняя Еўропа дзевятнаццатага стагоддзя ці Афрыка пачатку дваццатага стагоддзя⁸². Таксама нельга апісваць нацыяналізм як паўстанне супраць манапалістычнага капіталізму ці супраць стандартызацыі культуры і масавага спажы- вання або марксізму: ніводзін з гэтых феноменаў не існаваў у дзевятнаццатым стагоддзі. Акрамя таго, сутнасная перадумова фа- шызму, Дарвінава сацыяльная філасофія біялагічнага выжывання і адбору закранула Еўропу толькі ў канцы дзевятнаццатага стагоддзя, ужо пасля таго, як у болыпасці еўрапейскіх этнічных супольнасцяў расквітнеў нацыяналізм.

VOLK I PACA

Нягледзячы на тое, што ў Германіі можна вызначыць гэткія ж кантрасты і сувязі паміж фашызмам і нацыяналізмам, нацызм мае некаторыя ўнікальныя рысы — як пэўны сінтэз „заходняга“ і „ўсходняга“ тыпаў фашызму. 3 гэтай прычыны нацызм патрабуе асобнага разгляду.

Калі паходжанне нацызму звязваюць з фіхтэанскімі і рамантыч- нымі дактрынамі нямецкага нацыяналізму, звычайна выдзяляюць ідэю völkisch. Тэрмін „Volk“, з яго містычнымі адценнямі пракавет- ных лясоў і цьмяных першабытных інстынктаў спалучае этнацэнт- рычныя, нацыянальныя і расавыя канатацыі⁸³. Аднак у перыяд Рамантызму сутнасць тэрміна Volk была збольшага культурнай, ён меў на мэце пытанні агульнай мовы, агульных звычаяў і супольнай гісторыі. Такім, безумоўна, быў вобраз Sturm und Drang у вачах Гердэра, Юстуса Мёзэра (Justus Möser) і маладога Гётэ перыяду Von Deutscher Baukunst⁸⁴. На пачатку дзевятнаццатага стагоддзя культурная інтэрпрэтацыя ідэі Volk усё яшчэ была дамінуючай. Ажыўленне цікавасці да нямецкага рэнесансу ў працах Вакенродэра

(Wackenroder), Тыкаў хваласпеў Нюрэнбергу і „годнаму мінуламу Германіі“, атаясамленне сярэднявечнага мастацтва і архітэктуры з сапраўдным нямецкім духам у працах Фрыдрыха Шлегеля, а таксама гістарычныя даследаванні такіх Germanisten, як фон дэр Гаген (von der Hagen) і Бюшынг (Büsching), выводзілі паняцце нямецкай нацыі з мастацкай, літаратурнай і палітычнай спадчыны германскіх народаў, якую яны хацелі захаваць чыстай і аўтэнтычнай⁸⁵. Наваліс і Фіхтэ таксама бачылі перавагу нямецкай культуры як перавагу духоўную, пры гэтым нацыя лічылася „носьбітам і гарантам зямной вечнасці“. Таксама і Аўгуст Вільгельм Шлегель, брат Фрыдрыха, ра лм са шведскім гісторыкам, Еганэсам Мюлерам надаў нядаўна знойдзенай Nibelungenlied статус нямецкай Іліяды, у той час як рамантыкі — Арнім, Брэнтана і браты Грым — засяроджвалі сваю ўвагу на гістарычнай ролі народнай культуры ў духу Гердэра⁸⁶.

У большасці твораў нямецкага пісьменства пачатку дзевятнацца- тага стагоддзя нельга знайсці нічога большага, як толькі пафасны культурны нацыяналізм і, як у выпадку з Фіхтэ і Адамам Мюлерам, пачаткі палітычнага нацыяналізму. Бачыць у гэтым „вялікім расколе паміж нямецкай і заходняй палітычнай думкай і з’яўленні апрычонага нямецкага пачуцця лёсу з антызаходнімі адценнямі“ „глыбінную прычыну“, па якой Германія выбірае дарогу да нацызму, бачыцца ў святле параўнальнага аналізу больш рэтраспектыўнай, чым прычын- на—гістарычнай гіпотэзай. За невялікімі выключэннямі, не існуе анічога, што паказвае на нацызм нават у рамантычных выказваннях, якія прыводзіць у сваю падтрымку Брахер⁸⁷. Параўнанне заходняй і нямецкай культуры, духоўная перавага, якую прыпісваюць апошняй, страх перад асіміляцыяй і культурным забруджваннем — усё гэта ёсць і ў некаторых іншых нацыяналістычных рухах, якія, праз тое, што яны не былі замененыя фашысцкімі рухамі, ніколі не трактаваліся як „глеба“ ці „прадвесце“ фашызму. Магчыма, найбольш вядомы прыклад такога антызаходняга рэакцыйнага нацыяналізму — славя- нафільская традыцыя, месіянскі панрасейскі кансерватызм Аксакава, Грыгор’ева, Страхава і Дастаеўскага⁸⁸. Тут мы таксама сутыкаемся з апалогіяй праваслаўнага славянскага генія, асаблівага лёсу Расеі нават у яе адсталасці, заклікі да захавання яе манаскай чысціні, што, mutatis mutandis, можна знайсці ў выказваннях нямецкіх рамантыкаў, да якіх былі блізкія расейскія славянафілы⁸⁹. Па—за межамі Еўропы паралелі можна знайсці ў індыйскай сітуацыі, калі ранні вестэрніза- ваны і збольшага ліберальны нацыяналізм Кангрэсу быў заменены на рэзка антызаходні індуісцкі нацыяналізм Тылака і Гандзі, Банэрджы

(Banerjea) і Аўрабінда. Зноў мы бачым знаёмае супрацьпастаўленне заходняй тэхналогіі і ўсходняй маральнасці, плыткага заходняга матэрыялізму і духоўнага багацця і глыбіні Індыі⁹⁰. Фактычна, гэта проста вынік сутыкнення розных нацыяналістычных ідэяў і памкненняў у сітуацыі, калі слабое і няпэўнае пачуццё нацыя- нальнай дзяржаўнасці мусіць быць сцверджана, — дзеля ад- раджэння супольнасці і дасягнення адзінства і аўтаноміі.

Да пэўнай ступені нямецкі выпадак адрозніваўся ад іншых сваёй тэндэнцыяй пераходзіць ад выключна культурнага, пераважна лінг- вістычнага вызначэння „нямецкасці“ да расавага, якое мае на мэце агульныя фізічныя дадзеныя і паходжанне. Напачатку гэтая тэндэн- цыя была практычна другаснай. Яна назіраецца ў выказваннях Арндта аб „цьмяных сілах эпохі“ і аб немцах, якія складаюць „сапраўдны народ“, што „захаваў чысціню сваёй крыві“ і не сапса- ваўся. Гэтаксама Фрыдрых Людвіг Ян, уплывовы заснавальнік Turnerschaft ды Burschenschaft, гімнастычных і студэнцкіх лігаў, лічыў расавую чысціню істотным фактарам у стварэнні нацыяналь- най дзяржаўнасці. Ен лічыў расавае мяшанне прычынай падзення Рыму, і ў сваёй працы Deutsches Volkstum (1810) айцец Ян выснаваў ідэю Рэйха на аснове дзяржавы, ажыўленай Volk і яго Volkstum⁹¹. Але нават Ян і яго вучань Вольфганг Менцэль (Wolfgang Menzel), які абвясціў Одына „ўнутраным духам нямец- кага народу, глыбіннай сілай, якая забяспечыла нямецкаму народу перавагу ў сусветнай гісторыі“, у рэшце рэшт падпарадкавалі расавы фактар культурнаму бачанню нацыянальнай праблемы, пры якой галоўным ворагам лічылася Францыя і французская цывілізацыя⁹². Канфлікт культураў і этнасаў, у болыпай ступені чым біялагічных расаў, застаецца цэнтральным месцам іх інтэрпрэтацыі сусветнай гісторыі.

Культурны нацыяналізм пачатку дзевятнаццатага стагоддзя звяза- ны з магчымасцю сапраўднай антыманархічнай ліберальнай рэвалю- цыі, з новымі рынкамі Zollverein і ўзрастаючым уплывам урбані- заваных сярэдніх класаў. Але правал рэвалюцыяў 1848 года разбурыў гэтыя ліберальныя парывы і падпарадкаваў іх ідэі прускага Machtstaat, аўтарытарнай бюракратычна—манархічнай дзяржавы, якую ўхвалялі Гегель і фон Ранке. Праўда, гэтая ідэя таксама не была новай. Фіхтэ і Адам Мюлер прапаведавалі распушчанне асобы ў „арганічнай“ дзяржаве на пачатку дзевят- наццатага стагоддзя, хоць у Фіхтэ сама канцэпцыя захавала якабінскі рэвалюцыйны запал⁹³. Але толькі пасля перамогаў Бісмарка ў 1866 і 1870 гадах большасць буржуазіі і інтэлігенцыі

пачала прымаць кансерватыўна—аўтарытарную ідэю дзяржаўнага цэнтралізму.

У гэты перыяд з’явіліся першыя прыкметы такіх вызначальных кампанентаў фашызму, як услаўленне ваеннай сілы і „нігілістычна— віталістычны“ светапогляд. У той час як заклікі да зброі Арндта і Яна ўсё ж былі скіраваныя на гераічнае самаахвяраванне дзеля суполь- насці, Трайчке пачаў ухваляць мілітарызм як самамэту і прапаведаваў падпарадкаванне індывідуума дзяржаўнай уладзе, якой бы агрэсіўнай і антымаральнай ні была яе палітыка. У той жа час вульгарны антысемітызм Вагнера і яго хрысціянскае германафільства былі моцна прасякнуты пачуццём марнасці ўсяго і разбуральнымі памкненнямі. Правал дрэздэнскага паўстання ў 1849 годзе і наступнае выгнанне павярнулі яго рэвалюцыйныя парывы ў мастацкім накірунку рэінтэр- прэтацыі першабытных сілаў і дэманаў нардычных Edda і Nibelun­genlied?⁴. Ен адчуваў, што такая варварская міфалогія адпавядала нямецкаму Hohenstaufen і фармавала моцны баланс страснага пачуц- ця і анархічных інстынктаў супраць заганаў і атрутаў капіталізму, закону і абстрактнага розуму французскага і гэбрайскага „інтэлекту“. Вагнер падтрымліваў „дэюдэізацыю“ нямецкага мастацтва і грамад- ства і ў сваіх операх услаўляў анархічную страсць і прагу разбурэння; так у Tristan ён выказвае веру ў тое, што „ноч і смерць выратуюць чалавека ад бязладдзя і цяжару дзённага святла і жыцця“, а ў Die Walküre Вотан гераічна выказвае жаданне свайго ўласнага знішчэння:

Я мушу пакінуць тое, што люблю; я мушу забіць тое, чаго дасягаў; ілжыва павінен я здрадзіць усім, хто мне давярае. ... Я мушу разбурыць тое, што будую! Я пакідаю маю працу. Толькі аднаго я патрабую: канца, канца⁹⁵!

Вагнераўскі эпас Бэйроўта (Bayreuth) і яго культ нардычнага варварства былі прадвесцем. У ім назіраюцца першыя крокі ад ранейшага рамантычнага, культурнага нацыяналізму да рэвалюцый- нага інстынктуалізму „крыві і глебы“. Найбольш важным з гэтых крокаў была генетычная дэтэрмінацыя, сцвярджэнне, што кожны немец назаўсёды прывязаны да сваёй нацыі і ніколі не зможа адмовіцца ад сваёй саматоеснасці з прычыны непазбежнага лёсу, які падпарадкоўваецца цёмным першабытным сілам па—за яго кантро- лем. Пазней гэтай дэтэрмінацыі нададуць „навуковае абгрунтаван- не“, але яе прысутнасць беспамылкова праглядаецца ў ідэі падпа- радкаванасці гістарычнаму лёсу.

Наступны крок быў зроблены ў эру Бісмарка: стварэнне міфічнага антытыпу, гэбрая, які падтрымлівае ўсё ненямецкае, касмапалітыч- нае, неўкаранёнае, матэрыялістычнае і забруджанае. Раннія раман- тыкі не выдзялялі гэбраяў, нягледзячы на наяўнасць хрысціянскага антысемітызму. Калі і быў у іх адзіны вораг, дык гэта Францыя, і прычына была культурная, а не расавая ці біялагічная. Апошнім крокам было ўслаўленне чалавека інстынкту як героя і воіна, які гатовы памерці. За што? Каб разбурыць усе існуючыя каштоўнасці, усю „цывілізацыю“ і заснаваць новы парадак, новага чалавека ўлады і брутальнае страснасці. Такім чынам „воля даўлады“ знойдзе свайго Лідэра і сваю эліту, і грамадзяне нацыі стануць масамі расы⁹⁶.

Толькі пасля эканамічнага крызісу 1873 года і з’яўлення новага расавага антысемітызму Mapa (Marr) і фон Глогаў (von Glogau) гэтае „ірацыянальнае“ зерне прынесла плён. Інтэлектуальнае аб- грунтаванне было зроблена Габіно (Gobineau), Брака (Broca) і Робертам Ноксам (Robert Knox). Выказванне апошняга, што „для мяне раса, ці спадчыннае паходжанне, — гэта ўсё; яно вызначае чалавека“, і яго вера ў непазбежнасць расавай вайны была разгор- нута ў разнастайныя сацыяльна—дарвінісцкія схемы сусветнай гісто- рыі, сканцэнтраваныя вакол „арыйскае“ ідэі Поля дэ Лагардэ, Юліуса Лангбена, Вашэ дэ Лапужа (Vacher de Lapouge) і Х’юста- на Чэмберлена (Houston Chamberlain)⁹⁷. У Германіі гэтыя ідэі служылі падмацаваннем веры Лагардэ і Лангбена ў нямецкую рэлігійную місію, патрэбу Германіі ў lebensraum на ўсходзе, перавагу яе спадчынных völkisch характарыстыкаў і яе патрэбу ў элітарнай дзяржаве на аснове расы і „крыві“⁹⁸. Падобныя пачуцці перараслі ўрэшце ў агітацыю экстрэмісцкіх антысеміцкіх сектаў і паннямецкіх лігаў пад кіраўніцтвам Мара, Альвардта (Ahlwardt), Генрыха Класа (Heinrich Class) і Ота Бокеля (Otto Boeckei). Іх радыкальны антыкапіталізм і антымарксізм замкнуўся на гэбраях як „паразітах , „драпежных жывёлах“ і „забруджвальніках“ сучаснага грамадства — расісцка—радыкальны светапогляд, які меў мала агульнага з больш традыцыйнай Хрысціянскай Сацыяльнай партыяй Адольфа Штокера (Adolf Stoecker) і яе рэлігійным антысемітызмам. Беспаспяховая спроба аб’яднаць кансерватыўныя нацыяналістычныя партыі з гэтымі рады- кальнымі расавымі сектамі паказвае як вялікае прадонне, якое іх падзяляе, так і вонкавыя сувязі і ўзаемную палітычную карысць паміж традыцынным нацыяналізмам і новым расавым папулізмам .

Непасрэдныя карані гітлераўскага фашызму трэба шукаць сярод яго аўстрыйскіх папярэднікаў, асабліва пасля таго, як біржавы

крызіс 1873 года і разрастанне чэшскага нацыяналізму пахіснулі пазіцыі нямецкамоўнага сярэдняга класу ў імперыі Габсбургаў. Гэтыя пагрозы, а таксама прыкметы марксісцкага сацыялізму далі расаваму, пангерманскаму сацыялістычнаму антысемітызму фон Шо- нерэра (von Schönerer) і каталіцкаму „арганічнаму“ антыкапіталізму Люгера (Lueger) вялікую венскую аўдыторыю і вымасцілі шлях да фармавання антымарксісцкіх рабочых партыяў, адданых нямецкім інтэрэсам. Адной з такіх партыяў была Судэцкая сацыялістычная нямецкая рабочая партыя (DAP), адгалінаванне Мюнхенскай DAP, сфармаваная пасля вайны Антонам Дрэкслерам (Anton Drexler) і Готфрыдам Федэрам (Gottfried Feder) і пераўтвораная Птлерам у 1920 годзе ў Нацысцкую партыю¹⁰⁰. Але такія партыі чыгуначных рабочых, хоць яны і забяспечвалі патэнцыйную базу ніжэйшага класу, патрабавалі дырэктыўнай ідэалогіі, сацыяльнай і палітычнай праграмы для дасягнення поспеху фашызму; і такая ідэалогія і праграма былі прадстаўлены, у першую чаргу Таварыствам Нямец- кага Парадку (заснаваным у 1912 і адноўленым у 1918 годзе), з яго расава—völkisch ідэалогіяй, „арыйскімі“ абрадамі і элітарным сацы- яльным падыходам¹⁰¹. Гаворачы больш агульна, ранняя нацысцкая праграма была лагічным і практычным вынікам новага расава—бія- лагічнага тлумачэння гісторыі разам з нацыяналістычным мілітарыз- мам і культам гвалту, да якога прызвычаілі Еўропу чатыры доўгія гады вайны і які, не будзем пакідаць гэта па—за ўвагай, перамясціўся на ўнутраную палітычную арэну. Біялагічны мілітарызм прапаведа- ваўся перад вайной — Лангбенам, Гуідо фон Лістам (Guido von Ost), фон Шонэрэрам і асабліва манахам—расстрыгам, рэдактарам расісцка- га перыядычнага выдання пад назвай Ostara Адольфам Ланцам фон Лібенфельсам (Adolf Lanz von Liebenfels). Тэорыя суперрасы яго „Тэазаалогіі“ 1901 года з бітвай „арыйцаў—герояў“ супраць нячыс- тых „ніжэйшых расаў“, якая заканчваецца іх стэрылізацыяй і ліквіда- цыяй, аказала моцны ўплыў на маладога Гітлера ў Вене ў 1909 г.¹⁰². Але толькі пасля таго, як вайна распаўсюдзіла гэты дух міжгрупа- вога гвалту і у пэўным сэнсе легітымізавала сацыяльна—дарвінісц- кую канцэпцыю гісторыі, мог, нарэшце, з’явіцца расісцкі фашызм.

НАЦЫСЦКІ ПАВАРОТ

Канчаткова распрацаваная нацысцкая ідэалогія 1930—х гадоў скла- далася з сумесі банальных паняццяў. Яе дынамічным ядром быў моцны страх Гітлера перад фізічным заняпадам і знішчэннем Гер-

маніі і яго вера ў бясконцую барацьбу за існаванне біялагічных відаў. На аснове гэтага страху з’явілася спрошчаная схема сусветнай гісторыі, змадэляваная з бітвы арыйскіх герояў супраць ніжэйшых расаў і раалічаная на ўздым нямецкай расы і яе пазіцыяў сярод іншых расаў. Прымітыўная геапалітычная вайна была гітлераўскімі лекамі ад сумненняў ў нямецкім патэнцыяле: „Адзінае, што забяспе- чыць людзям свабоду існавання, — пісаў ён у кнізе Mein Kampf, — гэта дастатковая прастора на зямлі“¹⁰³. А гэта вяло за сабой бясконцую вайну, з аблогай і знішчэннем усіх ніжэйшых расаў, якія пагражалі жыццёвай сіле нямецкай расы і ўвасобленай у арыйскай pace, у яе „ядрах“, „культурна творчай першабытнай сіле“¹⁰⁴. Такія нардычныя ядры, якія ідэнтыфікаваліся з партыяй і пазней з СС, складуць арыстакратычную эліту з расава свядомых і расава „адпа- ведных“ элементаў і такім чынам будуць мець абсалютную ўладу ў расавай дзяржаве, якую меў на мэце Птлер. Птлер і Розенберг цалкам распушчалі індывідуума ў „расавых сувязях“ і аддавалі ўсю сваю энергію іх абароне, зыходзячы з пераканання, што ў іншым выпадку „гэбрайскі вірус“ знішчыць чалавецтва, вымушаючы яго „парушыць законы прыроды“, г. зн. законы барацьбы за выжыван- не¹⁰⁵. Вайна, знішчэнне і селектыўнае расавае размнажэнне — вось метады, якімі нацысты павінны былі ажыццяўляць свае фундамен- тальныя мэты захавання расы гаспадароў, яе чысціні і дамінантнасці — як гэта рабілі старажытныя спартанцы, японцы або англічане¹⁰⁶.

Усе кампаненты нацысцкай ідэалогіі развіваліся з сярэдзіны дзе- вятнаццатага стагоддзя, але да Гітлера і яго памагатых ніхто не здолеў злучыць іх і надаць ім такую радыкальную і практычную адпаведнасць. Сярод найболып важных кампанентаў нацысцкай ідэалогіі мы вылучаем наступныя:

(1) перавага дзяржавы, культ улады, дысцыпліны і парадку (адсюль захапленне Птлера старажытным Рымам і царквой);

(2) біялагічная дэтэрмінацыя грамадства і барацьба за выжыванне;

(3) яўгеніка і расавае размнажэнне шляхам культывацыі „крыві“ нацыянальнай эліты;

(4) няспынная вайна за тэрыторыю (lebensraum) і захоп ніжэй- шых расаў;

(5) выкараненне ненатуральнага і забруджвальнага „гэбрайскага вірусу“, адказнага за сучасную эмансіпацыю, лібералізм, марксізм і капіталізм;

(6) герой як воін—гаспадар, культыватар зямлі і бязлітасны рэаліст¹⁰⁷;

(7) знішчэнне марксізму як апошняй „прэтэнзіі гэбраяў на даміна- цыю ў свеце“¹⁰⁸.

He толькі Гітлер надаў гэтым клішэ дынаміку. Значна болыпую ролю ў гэтым адыграла бачанне нацыстамі Германіі як расавага ядра новага сусветнага парадку, заснаванага на прынцыпе біялагічнай каставасці і этыцы прымітыўных інстынктаў.

Вяртанне да прымітыўнага „племяннога“ стану, якога прагнуў Гітлер, таксама мае на мэце перагляд звычайнага нацыяналістычнага светапогляду. Ад рэвалюцыі нігілізму, якая, нібы дракон з пекла, разбурыць усе каштоўнасці сучаснай цывілізацыі, Нардычная Гер- манія ўздымецца і пройдзе трыумфальным шэсцем праз ніжэйшую „расавую сумесь“ Еўропы, як элітнае племя першабытнай чысціні: „Такім чынам, мы сабраліся, — заяўляў Пмлер, —

і ў адпаведнасці з непарушнымі законамі мы маршыруем як Нацыянал—Сацыялістычны, салдацкі парадак Нардычных люд- зей і грамадства, што прысягнула іх клану, па шляху да далёкай будучыні, і мы марым і верым, што мы можам быць не толькі годнымі сынамі, якія за яго біліся, але, акрамя гэтага, папярэдні- камі наступных пакаленняў, неабходных дзеля вечнага жыцця Нямецкага Тэўтонскага народу '¹⁰⁹.

У гэтым жорсткім свеце жывёльных відаў, у якім, па словах Гітлера, „адна істота п’е кроў другой. Смерць адной жывіць іншую. He трэба распускаць слюні аб гуманных пачуццях ... барацьба працягваецца“¹¹⁰, і ў якім існуюць „толькі захопнікі і рабы“, нацыя- налістычнае жаданне аўтаноміі ператварылася ў падпарадкаванне грамадзяніна волі Дзяржавы і яе Фюрэра, ідэя тэрытарыяльнага адзінства ператварылася ў імперыялістычную цягу да экспансіі і lebensraum, што прадугледжвае выкараненне іншаэтнічных элемен- таў, тады як поіпук нацыянальнай саматоеснасці саступіў месца дакладнай селекцыі і выхаванню расавай эліты.

Выніковая схема сусветнага парадку, прадугледжаная нацысцкай дактрынай, можа быць абагульнена наступным чынам. Свет падзе- лены не на тэарэтычна роўныя нацыі, якія жывуць адна побач з другой, але на расавыя касты, што нагадвае піраміду стратыфікацыі. На яе вяршыні стаіць Фюрэр, які ўвасабляе ўнутраную волю расы гаспадароў і, як вярхоўны воін—герой, выказвае яе ідэалы і сапраўдную сутнасць. Пад ім, падпарадкаваныя яго волі, знаходзяц- ца расава чыстыя, абраныя прадстаўнікі нямецкай расы, якія маюць

звышчыстую кроў, фізічную сілу і светлыя валасы; яны з’яўляюцца натуральнымі, паўнапраўнымі гаспадарамі чалавецтва, „звыш- людзьмі“ (адпаведна няправільнай інтэрпрэтацыі нацыстамі Ніцшэ). Гімлераўскай СС была спецыяльна даручана задача вылучэння „добрай крыві“ і навучання расавай эліты ў спецыяльных расавых ўстановах, якія вызначаюць генеалогію і характар крыві, і ў элітных супольнасцях і арганізацыях для выпрацоўкі неабходнага светапогля- ду і неабходнай сілы¹¹¹.

Толькі пасля гэтай расавай „арыйскай“ эліты ідзе маса немцаў, у сваю чаргу ачышчаных ад „дэфектыўных“ элементаў¹¹²; і толькі пасля цэлая каста нардычнай расы, якая ўключае галандцаў, скан- дынаваў і ан лічан. Пасля іх былі пастаўлены лацінская раса і іншыя народы міжземнамор’я. Унізе гэтай сістэмы Гітлер і Розенберг паставілі славянскую расу „рабоў“, якія павінны былі служыць pace гаспадароў на захопленых усходніх тэрыторыях. Яны павінны былі жыць асобна ва ўмовах дэградацыі і быць расходным матэрыялам¹¹³. Нарэшце, гэбраі і цыганы, паколькі яны „нелюдзі“ і „расавы зброд“, павіны быць знішчаны¹¹⁴.

Аднак было б памылковым лічыць, што вядучы „гарызантальны“ прынцып біялагічнай каставасці і расавай чысціні меў вынікам статычную аснову: гэта далёка не так. Заўсёдны канфлікт паміж расамі гаспадароў і падпарадкаваных працягваўся і ў стратыфікава- най каставай сістэме, таму што нямецкія арыйцы і нардычныя расы заўсёды былі пад пагрозай заняпаду ці паўстання знізу, і сусветнае ўратаванне арыйскіх „расавых ядраў“ залежала ад дасягнення абса- лютнае ўлады, што заўсёды было пад сумненнем¹¹⁵. Тым не менш, галоўная „расавая рэвалюцыя“ (для Гітлера адзіны сапраўдны від рэвалюцыі) была цалкам магчымая: знішчэнне „махінатараў лёсамі чалавецтва“, як Экарт (Eckart) вызначыў ролю гэбраяў у гісторыі, ліквідацыя таго, што Гітлер называў „сусветным атрутнікам усіх народаў, міжнародным гэбрайствам“¹¹⁶.

У сваіх асновах такая расавая каставасць выяўляе базавыя ўзоры і дух каставых прынцыпаў увогуле, хоць і з некаторымі важнымі мадыфікацыямі. Мы маем справу з сістэмай спадчынных груповак, пры схеме, якая прадугледжвае татальную сегрэгацыю паміж раса- вымі адзінкамі, спецыялізацыю роду дзейнасці расаў і рангавы парадак, які кіруе іх узаемаадносінамі¹¹⁷. Па духу гітлераўскі Новы Парадак нагадвае іншыя каставыя сістэмы тым, што ён заклапочаны пачуццём расавага забруджвання. 3 другога боку, існуюць сур’ёзныя адрозненні ад іншых „каставых сітуацыяў“, і больш за ўсё

ад унікальнай індыйскай „каставай сістэмы“¹¹⁸. У прыватнасці, адчуваецца, што каставыя адзінкі гітлераўскай сістэмы знаходзяцца ў пастаяннай барацьбе за перавагу і пачуццё забруджанасці сфаку- савана на актыўным агенце, які правакуе „сапсаванасць“ і праз якога тлумачыцца і да якога дапасоўваецца кожная сацыяльная хвароба. Больш за тое, у свеце не знаходзіцца аніякага рэлігійнага абгрунта- вання нацысцкай сістэмы няроўнасці: у аснове веры Птлера ляжыць перакананне, што гэбрай — не проста забойца Хрыста або нават, па болып старай völkisch канцэпцыі, эканамічны і сацыяльны канкурэнт; хутчэй, ён з’яўляецца актыўным расавым захворваннем, чыста свецкім і фізічным стварэннем ці духам, што стаўся „субстан- цыяй з плоці і крыві“. Гэбрай для Шонерэра і ягонага вучня Гітлера больш не з’яўляецца бязродным касмапалітам, які належыць да людзей—“парыяў”, і якога трэба сцерагчыся; пагромы і выгнанне ўжо недастатковыя. Замест гэтага гэбрай становіцца ўвасабленнем расавага зла, відам шкоднай бацылы, не—расай, якая псуе ўсе чыстыя расы, руінай і нябачнай хваробай арыйскай расы. Недачала- век не проста па—за грамадствам, ён з’яўляецца дынамічным бактэ- рыялагічным разбуральнікам чалавецтва. Таму ён павінен быць знішчаны як такі, пакуль не разбурыў не толькі ачышчаную эліту, але агульны „натуральны“ каставы парадак.

Такім чынам, гэта з’яўляецца асновай гітлераўскага маніхейскага „рацыянальнага антысемітызму“ ў адрозненне ад звычайнага эма- цыйнага антысемітызму з яго перыядычнымі пагромамі. Тут таксама знаходзіцца тлумачэнне асноўнага адрознення гітлерызму не толькі ад іншых каставых сістэмаў, але нават ад іншых фашысцкіх сістэмаў, дзе пачуццё забруджвання несфакусавана ці знаходзіцца ў зародка- вым стане¹¹⁹.

Тут таксама з найбольшай яснасцю праяўляецца фундаментальная розніца паміж нацыяналізмам і цалкам развітым гітлераўскім нацыз- мам. Каставыя і нацыяналістычныя прынцыпы дыяметральна су- працьлеглыя. Нацыяналіст лічыць, што кожная нацыя мае свой уласны характар, чыннасць, лёс і місію: гэта была асноўная ідэя Гердэра, Джэферсана, Бурке, Русо і Мадзіні¹²⁰. Развіты нацызм, наадварот, бачыць свет падзеленым на расавыя пласты, замкнёныя на барацьбе і арганізаваныя ў іерархіі. Для нацыяналістаў гісторыя, грамадзянства і радзіма з’яўляюцца базавымі каштоўнасцямі; для нацыстаў яны зацемнены спадчыннымі фізічнымі фактарамі і дзяр- жаўнай уладай, злітымі ў бясконцай вайне. 3 пункту гледжання нацыяналізму, людзі належаць да нацыі паводле выбару і пачуцця,

па традыцыі і агульнай культуры; тады як для сапраўднага нацы гэта органы расавай касты, увасабленні крыві і прыроды, а іх ментальныя характарыстыкі — адлюстраванне нязменных біялагічных рысаў. Нарэшце, для большасці нацыяналістаў гвалт і ваенныя дзеянні — гэта сродкі дасягнення аўтаноміі, адзінства і саматоеснасці, для нацыстаў жа вайна з’яўляецца сутнасцю чалавека, сапраўдным і натуральным праяўленнем яго расавага інстынкту і „найбольш моц- нан і класічнан праяван жыцця

Сацыялагічна нацызм таксама адрозніваецца ад нямецкага і іншых нацыяналістычных рухаў па сваім складзе і арганізацыі. Найбольш палкіх рэкрутаў Птлер знаходзіў сярод гарадскіх і вясковых ніжэй- шых сярэдніх класаў, існавала таксама вялікая падтрымка сярод сялян¹²². У той ступені, як нацызм рабіўся „масавым“ рухам, ён пачаў звяртацца да беспрацоўных рабочых, запалоханых картэлямі і іншымі падобнымі саюзамі, экссалдатаў і эксафіцэраў, да вельмі маладых і дрэнна забяспечаных прадстаўнікоў інтэлігенцыі і бюрак- ратаў, але таксама і да некаторых прамыслоўцаў і лідэраў бізнесу. Цікава, што болып традыцыйная Нацыяналістычная партыя ў Гер- маніі паспяхова звярталася да кансерватыўных сярэдніх класаў і землеўладальнікаў, якім быў выгадны сацыяльны парадак і якія баяліся марксісцкай пагрозы; і цікава тое, што, хоць нацыяналісты павялічылі колькасць прыхільнікаў за кошт лібералаў і нават сацы- ялістаў (але не камуністаў), яны не паруіпылі кансерватыўных нацыяналістычных асяродкаў, акрамя некаторых тэрыторыяў на мяжы з Польшчай¹²³.

Арганізацыйна нацызм значна адрозніваўся ад традыцыйных нацыяналістычных рухаў. Канечне, яны ўсе вызначаюць сябе як рухі, а не толькі як партыі, але нацызм, як і іншыя фашысцкія рухі, надае асаблівую ўвагу рэальнасці і непасрэднасці руху і працэсу; адсюль яго большая гнуткасць і адпаведнасць сітуацыі. Больш за тое, з самага пачатку нацызм развіваў цэнтралізаваную суровую вайско- вую камандную структуру, дапасоўваў да яе агрэсіўную тактыку і містыку лідэра. Нацыяналістычныя арганізацыі, акрамя сітуацыяў партызанскай вайны, маюць тэндэнцыю быць менш цэнтралізава- нымі і болып грувасткімі і не звяртаюць асаблівую ўвагу на энтузіязм і дысцыплінаванае падпарадкаванне лідэру. У літургічным сэнсе нацызм таксама пераходзіць межы звычайнага нацыяналістычнага сімвалізму сцягаў і клятваў, гімнаў і працэсіяў, ператвараючы іх у сакральныя татэмы вітання лідэра і свастыкі. Карацей кажучы, таталітарны кантроль і амаль „магічны“ архаічны сімвалізм транс-

фармуюць нацызм у псеўда—вайскова—рэлігійны парадак, далёкі ад ранніх нацыяналістычных рухаў¹²⁴.

Калі разглядаць гэтыя кантрасты паасобку, яны здаюцца адроз- неннямі ступені. Але калі разглядаць іх разам, як практычныя вынікі вызначанага падыходу да грамадства, яны становяцца фундамен- тальнымі адрозненнямі роду. Таму што фінальным крытэрыем гітлераўскага расісцкага фашызму з’яўляецца біялагічны імперыялізм расы гаспадароў, і яго фінальным практычным выяўленнем з’яўля- ецца бясконцая вайна за знішчэнне ніжэйшых расаў. 3 пункту гледжання такой вайны за „выратаванне свету“ нацыяналізм ста- новіцца проста інструментам — магчыма, карысным для перамогі над апантанымі ўкраінцамі ці безабароннымі жыхарамі Саарскай вобласці, але які ў цэлым не меў вялікага ўплыву на сапраўдныя мэты Гітлера. Бадай, найбольш яснае выяўленне пагарды Птлера да традыцыйнага нацыяналізму можна знайсці ў яго апошнім палітыч- ным запавеце, дзе ён высмейвае слабасць немцаў, якія здрадзілі яму на карысць „больш моцных“ народаў Усходу, і звязвае іх лёс са сваёй уласнай смерцю. I нават у апошнія гадзіны жыцця ў сваім бункеры ён абавязвае паслядоўнікаў узнімаць расавыя законы і нястомна супрацьстаяць гэбраям—атручальнікам”¹²⁵.

Такім чынам, нацызм спрабуе адаптаваць і перагледзець нацыя- налістычныя прынцыпы аўтаноміі і саматоеснасці, зыходзячы са свайго асаблівага светагляду, які сцвярджае правы біялагічнай расы гаспадароў у яе бясконцай вайне на знішчэнне, і пры гэтым скажае дзеля сваіх уласных мэтаў нямецкую нацыяналістычную традыцыю.

ІРАЦЫЯНАЛІЗМ I СУСВЕТНАЯ ВАЙНА

Нацыяналізм павінен разглядацца як адна з глабальных ідэалагічных сілаў Новага часу: фашызм і нацызм, з другога боку, былі ў большасці прадуктамі пачатку дваццатага стагоддзя ў Еўропе. Сапраўды, фа- шысцкія кампаненты з’явіліся каля 1890 года, захаваліся пасля 1945 года і распаўсюдзіліся па~за межамі Еўропы. Але калі мы хочам бачыць хоць бы мінімальную дакладнасць у нашым ужыванні тэрмі- наў, тады мы павінны прызнаць галоўны дагмат „таталітарнага“ падыходу, у прыватнасці аб выключным характары фашызму як з’явы дваццатага стагоддзя і аб яго сферы распаўсюджвання. 3 іншага боку, не абавязкова прымаць высновы гэтага падыходу: нацызм і фашызм могуць адрознівацца ад нацыяналізму, але ў Еўропе гэтай эпохі яны былі цесна пераплеценыя і палітычна абавязаныя нацыяналізму.

Як можна растлумачыць гэтую дваістую сітуацыю? 3 аднаго боку, новыя фактары ў еўрапейскім грамадстве і палітыцы пасля 1870 года спрыялі ўзнікненню іншых настрояў і спадзяванняў, якія стаялі далёка ад таго, што нацыяналізм мог прапанаваць і задаволіць. 3 іншага боку, новыя настроі і спадзяванні можна было зрабіць падобнымі на працяг больш ранніх нацыяналістычных. У рэшце рэшт, аднак, пацвярджалася асноўнае адрозненне: новыя фактары сыходзілі з гістарычнай сцэны разам з фашызмам, у той час як настроі і спадзяванні, якія жывілі нацыяналізм, заставаліся. Гэта адна з прычын, чаму фашызм як рух не зрабіў значнага прагрэсу ў пасляваеннай Еўропе, тады як нацыяналізм сёння перажывае адра- джэнне сярод „перыферыйных“ этнасаў Заходняй Еўропы, хаця гэтае адраджэнне і носіць мадыфікаваную „аўтанамісцкую“ маску¹²⁶.

Чатыры новыя фактары, што паўсталі ў еўрапейскім грамадстве і палітыцы пасля 1870 года, асабліва падыходзяць да ўздыму фашыз- му: новыя ірацыяналістычныя ідэалогіі, такія як элітызм і сацыяльны дарвінізм; узросшая пагроза статусу і дабрабыту ніжэйшых сярэдніх класаў у горадзе і дробных фермераў; магчымасці, прадстаўленыя дэмакратызацыяй; і, нарэшце, сама Вялікая вайна, гіганцкае і працяглае ўшанаванне масавага гвалту як надзейных лекаў ад любой хваробы.

Без Вялікай вайны, якая сама дала такі штуршок масавай дэма- кратыі на Захадзе і якая закранула такія вялікія сектары насельніц- тва, вельмі сумніўна, што фашызм ці нацызм мог стаць чымсьці большым, чым нешматлікія секты радыкалаў ніжэйшага сярэдняга класу. Гэтаксама і без дэпрэсіі 1873 года і перыядычнага „крызісу“ капіталізму, феномен вясковых і гарадскіх declasse ніколі не здолеў бы стаць такім шырока распаўсюджаным, і ніколі іх падтрымка скрайніх групаў не была б больш чым эфемернай. Ізноў, без распаўсюджвання выбарчых правоў на Захадзе і дэмакратычных патрабаванняў далей на ўсход для фашыстаў было б немагчыма агітаваць сярод declasse і выкарыстоўваць іх. Нарэшце, без чыста элітарнага злучэння контррэвалюцыйнага кансерватызму і рады- кальнага антысеміцкага папулізму ў кантэксце сацыяльна- дарвінісцкіх поглядаў фашысцкае „вырашэнне“ ніколі не было б такім прывабным і выбуховым.

Як дактрына правоў моцнага і жорсткага, фашысцкая антыпазі- тывісцкая рэвалюцыя ў першую чаргу павінна разглядацца як новае вырашэнне старой нацыяналістычнай праблемы распаду і заняпаду супольнасці. Уласна нацыяналістычнае вырашэнне ў сутнасці прак- тычнае, хаця яно мае псіхалагічнае і культурнае вымярэнне. Чалавек

павінен зноў адкрыць сваю ўласную гістарычную саматоеснасць; ён павінен культываваць і развіваць яе на прызнанай і бяспечнай тэрыторыі ў салідарнасці з іншымі.з тымі, хто падзяляе гэтую саматоеснасць; і ён павінен здзяйсняць гэтую саматоеснасць і братэрства шляхам свабоднага выбару, каб жыць у адпаведнасці з асаблівымі ўнутранымі законамі гэтай супольнасці. Такое вырашэн- не з’яўляецца актыўным, пурытанскім, калектыўным і рэвалюцый- ным; але яно непасрэдна зыходзіць з галоўных дагматаў Асветніц- тва, яно з’яўляецца маралізуючай, гераічнай і сентыментальнай позняй фазай гэтага руху¹²⁷. Яно прадстаўляе злучэнне прагматыч- ных правоў з этнагістарычнымі сувязямі.

Фашызм адракаецца не толькі ад розуму і лібералізму, але таксама і ад пачуцця, ад чалавечых характараў і каштоўнасцяў, якія, у адпаведнасці з нацыяналістычным разуменнем, не маглі квітнець ва ўмовах стандартызацыі і рэгламентацыі бюракратычнага абсалютыз- му і штучнага касмапалітызму. Нацыяналізм ставіў за мэту даць канкрэтную палітычную форму спадзяванням рацыяналізму і раман- тызму, якім бы цяжкім не было іх злучэнне; фашызм імкнецца знішчыць іх і замяніць усю заходнюю культурную спадчыну людзьмі і рэжымамі, пабудаванымі на жорсткім інстынкце і прымітыўным апетыце’²⁸. Ен абапіраўся на радыкальную крытыку гэтай спадчыны, прадстаўленую Ніцшэ, але сапсаваў і сказіў яго заклік да поўнай пераацэнкі заходніх і хрысціянскіх каштоўнасцяў, замяніўшы ніцшэ- вага чалавека мужнасці і смеласці на чалавека жорсткасці і адсут- насці пачуцця. Вось апошні заклік з прамовы Гімлера да СС у Познані ў 1943 годзе аб канчатковым вырашэнні гэбрайскага пытання, з яго ўнутраным адрачэннем ад „ідэалістычнага“ клопату Гердэра аб спадзяваннях іншых народаў і яго „маральнасцю“ сама- пабудовы праз ануляванне тагачаснай маральнасці:

Прайсці праз гэта [знішчэнне гэбраяў] і — за выключэннем выпадкаў чалавечай слабасці — застацца чыстым, гэта зрабіла нас моцнымі. Гэта ненапісаная, і яна ніколі не будзе напісаная, слаўная старонка нашай гісторыі¹²⁹.

Немагчыма чытаць гэтую прамову і іншыя нацысцкія выказванні аб „ніжэйшых расах“ без усведамлення глыбокага нігілізму, які ляжыць у каранях фашысцкай, і асабліва нацысцкай, рэвалюцыі.

Тое, што нігілізм і культурны песімізм сталі пераважаць, мусіць быць патлумачана асаблівымі абставінамі, якія аб’ядналі ірацыяналі-

стычныя каштоўнасці і ідэалы з крыўдамі і памкненнямі declasse Цэнтральнай, Паўднёвай і Заходняй Еўропы. Асаблівымі абставі- намі быў відавочны правал дэмакратычна—нацыяналістычнага выра- шэння праблемаў грамадзянскае супольнасці, правал, які заявіў пра сябе Сусветнай вайной і ўздымам балынавізму, а таксама няздоль- насцю вырашыць шматлікія праблемы нацыянальных меншасцяў, нягледзячы на прынцыпы Вільсана і Версальскую дамову. Фактыч- на, спроба задаволіць нацыяналістычныя спадзяванні шматлікіх еўрапейскіх этнасаў пасля татальнай вайны павінна была прынесці расчараванне ў традыцыйных нацыянал—дэмакратычных праграмах, асабліва сярод тых, на каго ўжо паўплывалі новыя рыначныя сілы і ірацыяналістычная філасофія і хто баяўся вынікаў гэткага пашырэння правоў. На Захадзе масіўная індустрыялізацыя і інфляцыя спарадзі- ла вялікі клас дробных уласнікаў, палітычна дзейсных, але зацісну- тых паміж вялікімі картэлямі і ўсеўладнымі саюзамі¹³⁰. На Усходзе шырокамаштабная прамысловасць і вялікі пралетарыят альбо ад- сутнічалі, альбо былі сканцэнтраваныя ў нешматлікіх гарадах. Хут- чэй гарадская канкурэнцыя разам з эканамічнай нестабільнасцю і свецкімі дэмакратычнымі памкненнямі пагражала традыцыйнаму ладу жыцця, асабліва сярод людзей, што толькі нядаўна атрымалі грамадзянскія і нацыянальныя правы. У гэткіх умовах людзі гатовы былі шукаць знешнюю крыніцу заняпаду і нестабільнасці і лёгка маглі быць перакананыя, што модныя заходнія дактрыны жорсткасці, расы і эліты маглі вырашыць праблемы ўнутрыэтнічнай гарадской канкурэнцыі, якая цяпер назіралася ва Усходняй Еўропе¹³¹.

Да Сусветнай вайны нацыяналізм, здавалася, прадстаўляў найлеп- шыя магчымасці дзеля частковага альбо поўнага вырашэння прабле- маў, што паўставалі ў выніку эканамічных і палітычных зменаў, як на Захадзе, так і на Усходзе. Але прыклад вайны спакусіў шматлікіх declasse зрабіць іншыя высновы, адмовіцца ад заходмяй культурнай і палітычнай спадчыны на карысць нігілістычнага віталіз- му скрайніх згуртаванняў. Толькі фашызм ім здаваўся здольным цяпер адрадзіць разбітыя вайной супольнасці і зноў усталяваць разбураныя каштоўнасці і інстытуты; для гэтай мэты нацыяналізм і сацыялізм паказалі сябе недастатковымі: адсюль спробы скамбіна- ваць абодва гэтыя рухі ў „нацыянадьным сацыялізме“, які ў сваёй большасці быў толькі пародыяй на іхнія прынцыпы. Пры гэтым фашызм мог дзейнічаць ад імя „ачышчанага“ сацыялізму і „сапраўднага“ нацыяналізму і рабіў выгляд, што ажыццяўляс спа- дзяванні абодвух рухаў, у той час як у сапраўднасці вёў вайну з імі.

Сусветная вайна мела значэнне і ў іншым аспекце. Яна не толькі праявіла ўнутраныя абмежаванні нацыяналізму, але яна паказала няздольнасць нацыяналізму прадухіліць уздым марксізму як рэвалю- цыйнай сілы, скіраванай на ўнутраны падзел супольнасці. Такім чынам, сталася ўдвая неабходным перайсці межы нацыяналізму, трансфарма- ваць яго ў масавую дактрыну сілы і гвалту. Гэта было галоўным урокам гэтай вайны на знішчэнне, вялікай сусветнай вайны, з яе выкарыстан- нем атрутнага газу, урокам, які вельмі добра засвоіў Птлер¹³².

Вядома, не кожны адчуваў, што нацыяналізм вычарпаў сябе. Дзяржаўныя асобы працягвалі дзейнічаць, і большасць людзей, не ўцяпіутых у палітыку, больш ці менш верыла ў ягоную эфек- тыўнасць. Нацыяналізм не знік ні пасля 1918 ні пасля 1945 года, бо ўмовы, што спрыяюць яго ўздыму і распаўсюджванню, больш агульныя і фундаментальныя, чым тыя, што ляжаць у аснове фашысцкага феномену. Тым не менш, у міжваеннай Еўропе нацыя- наліз.м не меў палітычных перспектываў. Яго роль перайшла да больш рэзкага і дынамічнага фашызму. Скрайнія секты пашыраліся і задавалі тон, асабліва ў трыццатыя гады, калі яны здолелі перарабіць Еўропу на свой уласны ваенны капыл. Патрабаванні фашызму падмялі пад сябе і пераўзышлі больш легальныя і абмежа- ваныя патрабаванні нацыяналізму. Легітымацыя нацыяналізму ў Версалі, апошняе прызнанне яго ідэяў у сусветнай палітыцы пакінула рэвалюцыйнае поле адчыненым для такіх сусветных „выратавальных рухаў“, як марксізм і нацызм, чые вырашэнні праблемаў адраджэння грамадства былі бясконца больш радыкальнымі і ўсеахопнымі¹³³.

Высновы

Фашызм і нацызм не могуць прыраўноўвацца да нацыяналізму. Яны маюць розныя перадумовы, аперуюць рознымі катэгорыямі і натхнёныя рознымі духам і этасам. Яны маюць тэндэнцыю звяртац- ца да розных сектараў сярэдніх класаў і маюць цалкам непадобныя палітычныя стылі і арганізацыю. У той жа час, яны звязаны некалькімі тонкімі ніцямі, якія выходзяць з іх агульнай спробы вырашаць шматлікія праблемы адраджэння супольнасці і з рэвалю- цыйнага імпульсу, які яны падзяляюць.

Няправільна бачыць генезіс фашызму і нацызму ў ранніх еўра- пейскіх нацыяналістычных рухах. Фашызм абапіраўся на шматлікія традыцыі, з якіх нацыяналізм быў толькі адной, і яны былі да таго ж канкурэнтамі. Найбольш істотнае тое, што нацыяналізм прыняў

еўрапейскую спадчыну і намагаўся будаваць на яе аснове, у той час як фашызм прадугледжваў поўнае і свядомае адрачэнне ад гэтай спадчыны. Фашызм, такім чынам, хаця ён і запазычыў некаторыя элементы ад нацыяналізму, быў па сутнасці вялікім выклікам усяму нацыяналістычнаму светапогляду.

Гэта вельмі ясна прагледжваецца ў выпадку з нацызмам. Парсанс (Parsons) у сваім аналізе ягонага ўздыму правільна падкрэслівае адсутнасць ліберальнай традыцыі і адмаўленне рацыяналізму ў нямецкім грамадстве. Нягледзячы на масіўную індустрыялізацыю, многія сектары нямецкага грамадства засталіся іерархічнымі і кан- серватыўнымі, вельмі ўспрымальнымі для дэмагагічных прапановаў Гітлера^ш. Аднак, гэтая прычынная лінія ігнаруе адзін важны фактар — р >валюцыйны харызматычны элемент, які асноўваецца на ірацыяналізме¹³⁵. Фашысцкі нігілізм мае на ўвазе не толькі адрачэн- не ад заходняй спадчыны, пратэст супраць „нармальнай“ тэндэнцыі вызвалення ад чараў і рацыяналізацыі: у кульце свайго лідэра і канцэпцыі элітнай крыві ён вітае сапраўдную „антырацыянальную“, віталістычную плынь, сістэматычны і дысцыплінаваны культ варвар- скай, прымітыўнай elan vital, на якой базавалася ваенная элітарнасць нацызму. Такім чынам, фашызм і нацызм прадстаўляюць альтэрна- тыву і выклік нацыяналістычнаму еўрапейскаму і сусветнаму бачан- ню развіцця, а не працяг яго. Адсюль іх патэнцыял як альтэрна- тыўнай мадэлі нават цяпер, і адсюль гэтаксама ягоныя абмежаванні. У той час, як нацыяналізм будуецца на еўрапейскай спадчыне, фашызм хоча разбурыць яе і замяніць варварскай элітарнасцю, заснаванай на дзяржаве і pace. 3 гэтай прычыны ягоны ўплыў у цэлым больш фрагментарны: замест поўнай, радыкальнай дактрыны ў міжваенныя часы мы хутчэй бачым бляклыя адаптацыі ці выпад- ковыя элементы ў розных рухах і рэжымах. Таму што задача разбурэння вялікай спадчыны больш працаёмкая, чым лічылі фа- шысты. Тым не менш, фашысцкі выбар застанецца ў еўрапейскай свядомасці як спроба рассекчы гордзіеў вузел у часы нацыянальнага крызісу праз акт рэвалюцыйнай жорсткасці.

РАЗДЗЕЛ4

Колер, paca і нацыянальная саматоеснасць

Акрамя камунізму, найбольшым канкурэнтам сучаснага нацыяналіз- му была ідэалогія расы і колеру. У 1900 годзе Дзю Буа (Du Bois) папярэджваў, што галоўнай праблемай дваццатага стагоддзя будзе праблема расавых межаў. Сапраўды, паўсюль сёння ёсць людзі, якія перабольшваюць значэнне расы і колеру і гатовы змагацца і загінуць за іх. Ранейшыя тэорыі прагрэсу знайшлі б гэта настолькі сумным, наколькі невытлумачальным; з усіх ідэалогіяў, звязаных з мадэрні- зацыяй, расізм усё яшчэ разглядаецца як найбольш шкодны і агідны. Болып за гэта, яго часта блытаюць з нацыяналізмам, і гэта часта прыводзіць да ганьбавання любых праяваў нацыяналізму і да трак- тоўкі нацыяналізму як першага кроку на шляху да вайны і генацыду.

Але такое агульнае адмаўленне нацыяналізму несправядлівае і неда- статковае. Яно заснаванае на неабгрунтаваным ураўноўванні альбо перабольшванні выпадковых сувязяў паміж дзвюма ідэалогіямі. Замест гэтага паспрабуем адрозніць гэтыя дзве дактрыны і эапытаць саміх сябе: (1) Чаму нацыяналізм так часта блытаюць з расізмам? (2) У якой сгупені ён заахвочвае ідэалогію расы і колеру? (3) Да якой ступені колер спрыяе нацыянальнай саматоеснасці і адраджэнню? Першае з гэтых пытанняў выяўляе дыстанцыю паміж нацыяналізмам і расізмам, а адказ на другое паказвае нам, як можа нацыяналізм быць пераўтво- раны ў расізм. Трэцяе пытанне, абарочваючы каўзальны ланцуг, можа патлумачыць, чаму расавыя ідэі сталі такімі папулярнымі і якім чынам колер скуры можа „замяняць“ адсутныя культурныя атрыбуты ці нацыянальную саматоеснасць. Адказы на гэтыя пытанні дапамагаюць высветліць як некаторую небяспеку, так і пэўную карысць фактару расы і колеру ў працэсе нацыянальнай мадэрнізацыі.

НАЦЫЯНАЛІЗМ, РАСІЗМ 1 ЭТНАЦЭНТРЫЗМ

Каб зразумець, чаму нацыяналізм так часта блытаюць з расізмам, нам неабходна параўнаць іх галоўныя ідэалагічныя характарыстыкі.

Нацыяналізм можа вызначацца рознымі шляхамі, але тут я буду разглядаць яго як ідэалагічны рух па дасягненню і замацаванню аўтаноміі, адзінства і індывідуальнасці сацыяльнай групы, якую некаторыя з яе членаў лічаць рэальнай ці патэнцыйнай нацыяй. Нацыя ў сваю чаргу можа быць вызначана як любая сацыяльная група з агульнай і ўнікальнай гісторыяй і культурай, вызначанай тэрыторыяй, супольнымі пачуццямі салідарнасці, адзінай эканомікай і роўнымі грамадзянскімі правамі для ўсіх членаў¹. У гэтых абодвух вызначэннях, вядома, падкрэсліваюцца ідэальныя памкненні нацыя- налістычных рухаў. Хоць на практыцы нямногія нацыі ці нацыя- налістычныя рухі адпавядаюць гэтым ідэалам, тым не менш усе нацыяналісты за іх змагаюцца².

Як і іншыя ідэалогіі, нацыяналізм спалучае ідэальнае бачанне грамадства і палітыкі з канкрэтнай праграмай дзеянняў. Ен зводзіць культурныя аспекты палітыкі з дзейнаснай этыкай. Вышэйшай мэтай для нацыяналіста з’яўляецца „нацыянальная саматоеснасць“ ці „нацыянальная дзяржаўнасць“, уяўная дзяржава аўтэнтычнага сама- выяўлення і братэрства, у якой гістарычная супольнасць рэалізуе свае ўнікальныя якасці. Шлях да нацыянальнай дзяржаўнасці — гэта доўгая і працаёмкая барацьба за самаадраджэнне. Яна патрабуе адзінства і аўтаноміі: росту глыбокіх сувязяў, эмацыйнай салідар- насці і выкарыстання правоў грамадзян на ўдзел у прыняцці рашэн- няў. Хаця чалавецтва для нацыяналіста „натуральна“ падзелена на ўнікальныя культурныя супольнасці або нацыі, тым не менш чалаве- чыя істоты павінны заўсёды змагацца за захаванне, паглыбленне і поўнае разуменне свайго свету нацыяў. Яны павінны дбайна абара- пяць сваю незалежнасць, укараняцца ў родную зямлю і змяшчаць сябе і сваю асабістую саматоеснасць у саматоеснасць іх уласнай гістарычнай супольнасці.

Гэтыя ідэалы грамадзянства і незалежнасці, братэрства і суполь- най радзімы, гістарычнай саматоеснасці, што такія важныя для нацыяналістаў, іграюць нязначную ролю ў расісцкім мысленні³. Бо расізм можа быць вызначаны як дактрына, якая падзяляе свет на расавыя касты, замкнёныя ў бясконцай барацьбе за дамінаванне, у якой фізічна вышэйшыя расы абавязаныя кіраваць ніжэйшымі і фармаваць расавую эліту. Расавая каста, у сваю чаргу, можа быць вызначана як любая сацыяльная група, якая лічыць, што мае ўнікальныя спадчынныя фізічныя рысы, якія, паводле іх меркавання, вызначаюць усе ментальныя атрыбуты групы⁴. Ізноў, гэта ідэальныя і суб’ектыўныя вызначэнні; яны засноўваюцца на веры дробных

згуртаванняў, якімі б тыя ні былі ўплывовымі, і толькі зрэдку адпавядаюць рэальнай сітуацыі. Фактычна, толькі нацысты могуць быць названыя чыстымі расістамі.

Пры такой сітуацыі часта ўзнікаюць праблемы з ужываннем тэрміна „раса“. Фізічныя антраполагі ад Блюменбаха (Blumenbach) і далей часта падзялялі чалавечы від, Homo sapiens, на шырокія расавыя падвіды — мангалоіды, негроіды, каўказцы, аўстралоіды, амерыканскія індзейцы ці гатэнтоты — на падставе пігментацыі і іншых фізічных рысаў⁵. Нядаўнія даследаванні геннай частотнасці групаў па крыві ў розных папуляцыях былі накладзеныя на больш традыцыйную тыпалогію, што дапамагло выдзяленню большай колькасці „расаў“ ці мендэлеўскіх „падвідаў“⁶. Але ўсё яшчэ не існуе згоды па колькасці, назвах і галоўных характарыстыках такіх „расаў“ ці „падвідаў“. Безумоўна, частотнасць генаў у групе нават у суседскіх папуляцыях часта вельмі моцна адрозніваецца, і ў любым выпадку яна падпарадкоўваецца правілу „метадалагічна- га нацыяналізму“: гэта значыць, яна вымяраецца ў межах нацыя- нальнага збору дадзеных⁷. Вынікам гэтага, безумоўна, з’яўляецца тое, што, з аднаго боку, некалькі нацыянальных групаў могуць мець падобную генную частотнасць і фізічныя рысы, а з іншага боку, пэўная нацыянальная супольнасць можа паказваць значныя генетычныя ці фізічныя адрозненні ў межах сваёй папуляцыі. Больш таго, адрозненні ў частотнасці генаў у групах па крыві не заўсёды супадаюць з адрозненнямі, якія грунтуюцца на іншых фізічных рысах, такіх, як колер скуры, форма галавы ці тып валасоў. Між іншым, з развіццём кантактаў і цывілізацыі, адзінства чалавечага віду перарастае яго генетычную дыферэн- цыяцыю. Як сказаў Дабжанскі (Dobzhansky): „Цывілізацыя вы- клікае расавую канвергенцыю, якая, па прычыне геннага абмену, перамагае расавыя разыходжанні. У гэтым сэнсе, чалавечыя расы з’яўляюцца рэліктамі дакультурнай стадыі эвалюцыі⁸.

Якім бы ні быў сённяшні стан навуковых даследаванняў па пытанню расава—генетычных адрозненняў, мы мусім разрозніваць антрапалагічную канцэпцыю расавай класіфікацыі ад штодзённых сацыяльных і палітычных канатацыяў тэрміна „раса“. Такое адроз- ненне нялёгка вызначыць, таму што гэтыя сацыяльныя канатацыі часта звярталіся за „навуковай“ падтрымкай да дастаткова сумніўных антрапалагічных гіпотэзаў. Самі па сабе сацыяльныя канатацыі тэрміна „раса“ не з’яўляюцца чыста навуковымі ці гіпатэ- тычнымі. У іх цалкам адрозныя мэты. Яны імкнуцца апісаць і

растлумачыць этнічныя і нацыянальныя адрозненні шляхам вызна- чэння этнічных групаў як біялагічных адзінак і тлумачэння іх месца і сувязяў у спадчынных фізічных тэрмінах⁹.

Безумоўна, людзі заўсёды выказваліся з нагоды сваіх фізічных адрозненняў і часта ставіліся з пашанай ці пагардай да разнастайных звычаяў, культураў і фізічных рысаў, якія падзялялі іх на сацыяль- ныя групы. Аднак, да сярэдзіны дзевятнаццатага стагоддзя яны рэдка спрабавалі звесці гэтую разнастайнасць да адной, фізічнай прычыны ці разглядаць фізічныя адрозненні як нязменныя. I, што больш істотна, да апошняга стагоддзя не было спробы вывесці ўсе ментальныя атрыбуты індывідуума ці групы з яго фізічнага ці генетычнага тыпу, ці высунуць тэорыю міждзяржаўных зносін на аснове нязменных фізічных тыпаў, якія вызначаюць культуру.

Але якраз такую тэорыю міжгрупавых узаемасувязяў пачынаюць адстойваць „расавыя дарвіністы“. Яны сцвердзілі, у першую чаргу, што індывідуум з’яўляецца не нашмат большым, чым (больш ці менш чысты) узор фізічнага тыпу іх групы. Яго ментальныя і культурныя характарыстыкі цалкам высноўныя з арганічных уласці- васцяў яго біялагічнай групы. У выніку гэтага, воля індывідуума сталася проста выяўленнем волі і інстынкту групы, і, у больш скрайніх версіях такога светапогляду, немагчымасць адпавядаць волі групы была доказам фізічнай непаўнавартасці. Адсюль вынікала, што калі некаторыя індывідуумы адлюстроўвалі тып групы ў боль- шай ступені, чым іншыя, трэба падтрымліваць іх у адпаведным працэсе селектыўнага размнажэння. Такім чынам, адным з галоўных клопатаў расістаў стала спроба ўдасканаліць прыроду праз яўгеніку, вырошчваць „больш чыстыя“ этнічныя групы і пазней стварыць расавую эліту. У гэтай сувязі расізм можна параўнаць з іншымі ідэалогіямі, якія намагаюцца ўмяшацца ў працэс натуральнай гісто- рыі і якія ўзмацняюць ці нават падганяюць эвалюцыю праз штучныя і змадэляваныя змены.

Канчатковай мэтай усёй расавай селекцыі было фармаванне ад- асобленай „расы гаспадароў“, сусветнай расавай эліты, якая мае найлепшыя фізічныя рысы чалавецтва. Але на практыцы гэта значыла толькі тое, што ў межах дамінантнай этнічнай групы найболып расава моцныя прадстаўнікі павінны былі атрымліваць дапамогу ў размнажэнні за кошт болып слабых ці мяшаных. Для сарціроўкі дамінантных этнічных групаў і, нарэшце, расы гаспадароў быў неабходны іншы сацыяльны механізм. Адмысловым прыродным механізмам была, безумоўна, барацьба і вайна; і, як і ва ўсім іншым,

прыродзе трэба было дапамагаць у яе селектыўнай задачы. Дапама- гаць праз бясконцую барацьбу за расавае панаванне, спраўджваючы прыродную адпаведнасць групы і ствараючы натуральную іерархію расавых кастаў. Абсорбцыя індывідуума ў групу, яўгеніка, бясконцая вайна і стварэнне прыроднай іерархіі расавых кастаў стаюцца для расістаў маральнымі імператывамі, бо прырода прадвызначыла, што расавая перавага нясе з сабою правы на дамінацыю.

Відавочна, што расісцкая дактрына, апісаная вышэй, мае надзвы- чай малую сувязь з ідэямі нацыяналістаў. Тым не менш, застаецца фактам тое, што гэтыя дзве ідэалогіі, як у мінулым, так і цяпер, часта блытаюць ці нават атаясамліваюць. Чаму так адбываецца? Часткова таму, што абедзве дактрыны развіваліся ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе, і іх падзяляла не больш чым паўстагоддзя, і часткова таму, што яны клапаціліся, хаця і па—рознаму, прынамсі, у Еўропе, пра адну і тую ж сацыяльную групу — нацыянальную супольнасць. Але галоўная прычына такой блытаніны — гэта ўзаемаадносіны, часта складаныя, якія існуюць паміж этнацэнтрызмам і этнічнасцю — з аднаго боку, і нацыяналізмам і расізмам — з іншага. Таму што і расізм, і нацыяналізм" спасылаюцца на адну і тую ж асноўную адзінку — этнічную групу — і яе традыцыйны карэлят — этнацэнтрызм.

Цэнтральныя элементы этнічнасці, на якіх грунтуецца нацыя- налізм і расізм, тычацца паходжання і гісторыі сацыяльнай групы, наяўнасці агульнай культуры і пачуцця грамадскай салідарнасці. Этнічная група можа быць вызначана як любая сацыяльная група, члены якой заяўляюць аб агульным паходжанні, маюць супольную гісторыю і культуру, а таксама пачуццё салідарнасці, што адрознівае іх ад іншых групаў. Звычайным дадаткам да светапогляду этнічных групаў было перакананне яе членаў, што іх супольнасць з’яўляецца цэнтрам свету і адзіным стандартам праўды і справядлівасці. Такім чынам, этнацэнтрызм можна вызначыць як веру членаў групы ў цэнтральнасць, правільнасць і перавагу сваёй супольнасці і адпавед- нае адмаўленне каштоўнасцяў іншых супольнасцяў¹⁰.

Гістарычна, этнічная супольнасць з’яўлялася адным з асноўных відаў сацыяльнай арганізацыі, і яе нармальным светапоглядам быў этнацэнтрычны. У антычнасці можна вызначыць такія палітычна значныя і аднародныя супольнасці, як старажытны Егіпет, хеты і персы, а таксама вялікую колькасць палітычна нязначных і аддале- ных „плямёнаў“, як лулубі і пікты, вядомых нам са старонак класічных аўтараў, ад Герадота да Страбона, а таксама з запісаў імперыяльных захопнікаў — Тыглат—Палісара III (Tiglath—Pileser)

ці Дарыя I¹¹. Натуральна, цяжка даведацца, у якой ступені такія аддаленыя групы лічылі сябе адзінымі носьбітамі праўды і справядлі- васці альбо сапраўдным цэнтрам свету; але, безумоўна, такія пачуцці існавалі сярод адносна маленькіх і палітычна нязначных сілаў — як старажытныя грэкі (да Аляксандра) і гэбраі, і пазней сярод сярэд- нявечных арабаў і бірманцаў, а таксама ў Кітаі і Японіі.

Этнацэнтрызм усіх гэтых этнічных супольнасцяў, вялікіх ці малых, далёкіх ці блізкіх, быў па сутнасці культурным, нават рэлігійным пачуццём. Вельмі рэдка ён быў біялагічным па змесце, і ніколі гэтая рыса не была першаснай. Сапраўды, Тацыт пагарджаў „усходнімі народамі“, а Ювенал разумнымі грэкамі¹². Тацыт ушаноўваў прымі- тыўныя і годныя германскія плямёны не толькі за іх любоў да свабоды і аграрнага жыцця, але і за іх грубую фізічную сілу¹³. Гарацый таксама ставіўся з пагардай да раскошы і жонападабенства ўсходніх ордаў Клеапатры ў іх змаганні з мужнай актавіянскай італьянскай ці заходняй часткай Рымскай imperium™. Грэкі, як добра вядома, смяяліся з няздольных да адукацыі варвараў. Кітайцы лічылі спра- вядлівым, што заходнія плямёны павінны падпарадкавацца іх уладзе; і арабскія гандляры пагарджалі сваімі негрыцянскімі рабамі¹⁵.

Тым не менш, у большасці выпадкаў аснова гэтых перадсудаў была хутчэй культурная, а не фізічная. Хаця названыя аўтары і групы ставіліся з пагардай да фізічных рысаў сваіх апанентаў ці рабоў, у сапраўднасці яны ненавідзелі адсутнасць у апанентаў вызначаных каштоўнасцяў ці якасцяў, якія яны самі ўшаноўвалі, — „невуцтва“ і „рабскую натуру“ варвараў і персаў ці „недахоп мужнасці“ усходніх народаў. Гэтаксама для арабаў, кітайцаў і бірманцаў адсутнасць сапраўднай рэлігіі сярод падпарадкаваных меншасцяў ці рабоў была першапачатковым матывам іх пагарды; быць без сапраўднай рэлігіі — гэта значыла быць без цывілізацыі. Такім чынам да Новага часу расавыя адрозненні хоць і зазначаліся, але заставаліся другаснымі ў генезісе этнічных перадсудаў, зболыпа- га ўзмацняючы ранейшыя культурныя страхі.

У вялікай ступені нацыяналізм захаваў культурны базіс ранняга этнацэнтрызму, але надаў яму новае палітычнае вымярэнне і сучас- ную афарбоўку. Развіваючы больш агульную тэорыю сусветных палітычных узаемадачыненняў, нацыяналізму паступова спатрэбіла- ся адысці ад ранейшай веры ў абсалютную цэнтральнасць, правіль- насць і перавагу сваёй уласнай этнічнай супольнасці. Ва ўсё больш узаемазалежным свеце стала проста немагчыма, каб адна этнічная дзяржава дзейнічала так, нібыта іншыя этнічныя дзяржавы не мелі

ніякай каштоўнасці ці былі вартыя пагарды. У тае ступені, як ізаляцыя саступіла месца гандлю і абмену ідэямі і тэхналогіямі, як праблемы эканамічнага развіцця сталі цэнтральнымі для элітаў у кожнай нацыя- нальнай дзяржаве, іншыя супольнасці і дзяржавы пачалі служыць арыенцірам і мадэллю. Эвалюцыя, а таксама рэвалюцыя, зрабіліся „міжнароднымі“. Нават там, дзе імкнуліся да этнічнай чысціні ў межах новых дзяржаваў, новы нацыяналізм наўрад ці мог сабе дазволіць раскошу ранейшых этнацэнтрычных светапоглядаў, калі яму давялося мець справу са светам нацыяў і суперуладаў. Такім чынам, вырашэннем праблемы сталася ўзмацненне культурнага базісу супольнасці і адна- часова адмова ад старых ідэяў цэнтральнасці і перавагі.

Расізм развіўся з этнацэнтрызму ў супрацьлеглым напрамку. Ен акцэнтаваў увагу на ідэях цэнтральнасці, групавой адпаведнасці і перавагі, але адмовіўся ад культурнага базісу этнацэнтрычных пе- радсудаў. Замест гэтага, ён паставіў на першае месца другасныя для этнацэнтрызму фізічныя перадсуды. Калі раней такія перадсуды былі выпадковымі і эфемернымі, цяпер расізм надае ім паслядоўную і тэарэтычную аснову. Больш таго, знешні выгляд замежных плямёнаў ужо больш не нараджае ганебныя эпітэты; расізм лічыць, што знешнія рысы адлюстроўваюць унутраныя тыпы „крыві“, якія нясуць у сабе інстынкты і жыццёвую энергію расы. He толькі індывідуум не можа памяняць сваю супольнасць на іншую, каставая іерархія сама па сабе становіцца жорсткай і непарушнай, таму што elan vital і сілы інстынкту кожнай супольнасці радыкальна адрозні- ваюцца і знаходзяцца ў канфлікце з elan vital і сілай іншых этнічных супольнасцяў. Такім чынам расізм пераўтварае стары этнацэнтрызм у нешта нязменнае і ўсёвызначальнае, і ў канчатковым выглядзе канцэпцыя этнічнасці становіцца канцэпцыяй расавых элітаў, якія змагаюцца за перавагу над ніжэйшымі расамі.

РАСІСЦКІЯ ВЫКЛІКІ НАЦЫЯНАЛІЗМУ

Мы ўбачылі, што нягледзячы на ўсе іх адрозненні, расізм і нацыя- налізм часта блытаюць ці атаясамліваюць, таму што абедзве гэтыя ідэалогіі паходзяць з аднаго этнацэнтрычнага кораня. Абодва рухі з’явіліся ў Еўропе: нацыяналізм — напрыканцы васемнаццатага стагоддзя, расізм — у першай палове дзевятнаццатага¹⁶. Безумоўна, на працягу дзевятнаццатага стагоддзя тэрміны „нацыя“ і „раса“ ўжываліся ўзаемазамяняльна ў дачыненні да этнічных супольнасцяў. Толькі напрыканцы дзевятнаццатага стагоддзя расісцкі дарвінізм

паспяхова аддзяліў канцэпцыю расы (і расізму) ад нацыі (і нацыя- налізму) і пачаў дапасоўваць яе не толькі да еўрапейскіх этнічных групаў і меншасцяў, напрыклад, гэбраяў, але і да цэлых катэгорыяў людзей па—за межамі Еўропы.

-Блытаніна з гэтымі двума паняццямі і ідэалогіямі працягваецца і ў наш час, часткова таму, што яны ўзняліся разам у Лацінскай Амерыцы, Азіі і Афрыцы, хоць і ў паслабленай форме, і часткова таму, што некаторыя ідэалогіі Трэцяга свету пачалі гаварыць мовай расы, пры гэтым маючы нацыяналістычныя мэты. Але больш глыбокі аналіз нееўрапейскіх нацыяналістычных рухаў паказвае, што чыста расавыя дактрыны ці рухі, падобна да тых, што з’явіліся ў нацысцкай Гзрманіі, рэдка падтрымліваюцца па—за межамі Еўропы.

Так у Лацінскай Амерыцы галоўнымі формамі антыкаланіялізму былі — з аднаго боку — „дзяржаўны“ ці „тэрытарыяльны“ нацыяналізм, скіраваны на незалежнасць былых правінцыяў іспан- скай і партугальскай імперыяў, на эканамічную і палітычную інтэг- рацыю, на абарону ад замежнай эканамічнай экспансіі, а з другога — даволі слабы рух каардынацыі і супрацоўніцтва паміж нацыя- нальнымі дзяржавамі кантыненту, якому значна не хапала „пан“— імпульсаў да аб’яднання і кантынентальнай інтэграцыі¹⁷. Расісцкія канцэпцыі амаль што адсутнічалі ў гэтых этнічна мяшаных грамад- ствах, нягледзячы на існаванне значных этнічных перадсудаў. Аднак гэтыя перадсуды ў большай ступені былі культурнымі, нават у пераднезалежніцкія часы. У Мексіцы еўрапейскае іспанамоўнае насельніцтва мела тэндэнцыю глядзець з пагардай на амерыканскае іспанамоўнае насельніцтва, ці „criollos“, не з прычыны іх расавай нечысціні і метыскага паходжання, але таму, што яны гаварылі на правінцыйным дыялекце амерыканскай іспанскай мовы і трымаліся паганскіх звычаяў і забабонаў¹⁸. Тым не менш, той факт, што колер скуры, тып валасоў і рысы твару спарадзілі падзел на падкатэгорыі сярод вялікай колькасці мексіканскіх метысаў, паказвае некаторую заклапочанасць чысцінёй расавага паходжання, хаця яна не была дастаткова моцнай, каб прадухіліць мяшаныя шлюбы ў шырокім маштабе. Сёння расізм афіцыйна адкінуты кіраўнічай Partido Revolucionario Institucional, спадчыннікам сацыяльна—нацыяналіс- тычнай рэвалюцыі 1910—1917 г.г., хаця і мае месца пэўны антыза- ходні гонар з прычыны ацтэкскага паходжання¹⁹.

Дастаткова моцныя расісцкія ідэі з’явіліся ў Перу і Бразіліі. У Перу — у спалучэнні з папулісцкім нацыяналізмам, у Бразіліі — як перашкода аб’яднаўчаму нацьіяналізму. У Перу Хасэ Карлас Ма-

рыятэгі (Jose Carlos Mariätegui) сцвярджаў у 1920—я гады, што індзейцы с’еры былі асноўнай этнічнай групай Перу, „цэментам нацыянальнасці“, і спалучыў этнічны папулізм з патрабаваннем сацыялістычнай аграрнай рэформы²⁰. Гэты indianismo быў падхоп- лены Aprista’fi Айя дэ ла Торэ (Haya de la Tone) і быў развіты адным з яго прыхільнікаў, Луісам Альберта Санчэсам (Luis Alberto Sanchez), у ідэалогію індзейскага рэнесансу, што натхняла мастакоў і пісьменнікаў ва ўсіх рэспубліках Андаў, а таксама ў Мексіцы²¹. У Бразіліі, з іншага боку, „эвалюцыйны нацыяналізм“ з пагардай ставіўся да serlanismo, індзейскага натывізму, які з’явіўся ў 1890—я гады²². Хагуарыбе, у прыватнасці, лучыць бразільскі нацыяналізм з буржуазнай мадэрнізацыяй, у якой няма месца прадвызначаным рэчам з мінулага альбо статычна—алігархічным, бюракратычным ці нават пралетарскім элементам, якія перашкаджалі б інтэграцыі і развіццю Бразіліі²³. Але сярод гэтых элементаў існуюць істотныя расавыя перадсуды супраць афра—бразільцаў, асабліва ў вялікіх урбанізаваных, індустрыяльных рэгіёнах паўднёвай Бразіліі; і, здаец- ца, яны знаходзяцца на ўздыме, нягледзячы на афіцыйнае абвяржэн- не царквой і дзяржавай і на індзейскую палітыку ўрада²⁴. Эканаміч- нае спаборніцтва паміж незаможнымі белымі і неграмі ў Рыа і Сан-Паўлу, якое сілкуе гэтыя расавыя перадсуды, якраз і з’яўляецца тым, што хоча пераадолець „эвалюцыйны нацыяналізм“ праз праект стварэння сапраўды аб’яднанай бразільскай нацыі²⁵.

У Азіі і Афрыцы ўзаемасувязі паміж нацыяналізмам і расізмам яшчэ больш складаныя і парадаксальныя. Нацыяналізм праявіў сябе на абодвух кантынентах як мінімум на трох узроўнях: на этнічным ці „племянным“, на дзяржаўным ці тэрытарыяльным і на „пан“— узроўні (культурным ці кантынентальным). Так у Азіі і на Сярэднім Усходзе тамілы, мора, нагі, курды, мізо і палясцінцы праяўляюць этнічны нацыяналізм, падобны да таго, што натхняў палякаў і румынаў, нарвежцаў і баскаў у Еўропе. У Афрыцы гэтаксама этнічны нацыяналізм стаў усё болып важным і актыўным; ібо, кікую і самалійцы — вядомыя прыклады, але час ад часу шмат якія вялікія і найбольш згуртаваныя „плямёны“ мелі пэўныя памкненні да аўтаноміі, тэрытарыяльнага адзінства і культурнай саматоеснасці, сярод іх — эве, баконга, монга, луба, солі, луа, зулусы, ёруба, хаўса, ганда, фанг, ашанці і лунда²⁶. У большасці выпадкаў такія культур- ныя „субнацыяналістычныя рухі“ былі хутка стрыманы лідэрамі новых дзяржаў, чый страх перад этнічнай „балканізацыяй“ узмацніў іх схільнасць да другога, дзяржаўнага ўзроўню афрыканскага

нацыяналізму²⁷. Дзяржаўныя ці тэрытарыяльныя нацыяналістыч- ныя рухі трыумфавалі ў Азіі. У Малайзіі знаходзяцца тры этнічных супольнасці, у Ліване — дзве, некалькі ў Бірме і Інданэзіі, у Індыі этнічная група хіндзі падзелена як мінімум на пятнаццаць лінгвістычных супольнасцяў, некаторыя з якіх праяўляюць жаданне нацыянальнага самавызначэння²⁸. Але, як і іхнія афрыканскія калегі ў Нігерыі, Гане, Танзаніі, Замбіі, Кеніі, Конга, тэрытарыяльныя нацыяналісты ў этнічна мяшаных азіяцкіх дзяржавах да апошняга часу пераважалі над цэнтрабежным этнічным нацыяналістычным сепаратызмам, за выключэннем Бангладэш.

Існуе трэі і ўзровень нацыяналізму ў Афрыцы і Азіі: наддзяр- жаўны ці „ іан“—рух, які імкнецца аб’яднаць некалькі культурна блізкіх ці ге^графічна сумежных дзяржаваў у большую палітычную супольнасць. Гэта было адным з пачатковых матываў, якія стаялі за панцюркізмам, панарабізмам і панафрыканізмам. Хаця гэтыя рухі не мелі поспеху ў ажыццяўленні сваіх палітычных мэтаў, яны мелі значны культурны і ідэалагічны ўплыў, бо звярталіся да глыбокага пачуцця гістарычнай салідарнасці, супольнай традыцыі і міфаў аб агульным паходжанні. Падобна пангерманізму, панславізму і панне- граізму, азіяцкія і афрыканскія „пан“-рухі ўзмацнялі новыя дзяржавы і іх тэрытарыяльныя нацыяналістычныя рухі, але і размывалі іх raison d’etre праз зліванне іх новай індывідуальнасці ў большую, усеахопную гістарычную саматоеснасць. Безумоўна, „пан“-рухі не абавязкова павінны быць прыкладамі простага нацыяналізму: панісламізм выка- рыстоўвае сучасныя метады для даволі традыцыйных мэтаў і дзейнічае ад імя umma, кангрэгацыі вернікаў, а не свецкай (арабскай) нацыі²⁹.

Прыклады расавых ідэяў і перадсудаў у большасці назіраюцца на этнічным і „пан“—узроўні ў Афрыцы і Азіі. Расавая варожасць перайшла ў расавыя хваляванні ў Малайзіі і ў пагромы ібо ў нігерыйскіх рэгіёнах хаўса і фулані. У Ліване міжусобная барацьба перарасла ў грамадзянскую вайну, у той жа час Філіпіны, Ірак і Судан сталі сведкамі працяглых войнаў рэлігійных і этнічных меншас- цяў супраць ураду большасці. Барацьба лінгвістычных супольнасцяў знясіліла Індыю, а Бірма вымушана была весці працяглую вайну са сваімі меншасцямі шан і карэн. У Цэйлоне і Інданэзіі да тамільскай і кітайскай меншасці ставіліся са значнай варожасцю, і нават у Японіі этнічная каста Эта, ці Буракумін, хаця і не вельмі культурна вызначаная, працягвала цярпець ад сацыяльнай дыскрымінацыі³⁰.

У большасці выпадкаў гэтая „расавая“ варожасць аказваецца пасля вывучэння культурнай і асучасненай версіяй традыцыйнага

этнацэнтрызму, які інтэнсіфікаваны бязлікай канкурэнтнай атмасфе- рай вялікіх гарадоў³¹. Тут вельмі мала месца для расісцкіх ідэяў, яшчэ менш для тэорыяў расісцкага дарвінізму. Канкурэнтная мен- шасць можа лічыцца ніжэйшай, перашкодай нацыянальнай інтэг- рацыі, але рэдка яна ўспрымаецца як крыніца забруджвання і фізічнай пагрозы жыццёвай сіле групы. Яна таксама не разглядаец- ца як біялагічна нязменная адзінка, чые фізічныя рысы вызначаюць ментальнасць, нават калі фізічная агіда ўзмацняла культурныя анта- ганізмы, як гэта адбылося паміж хуту і тутсі ў Руандзе і Бурундзі ці паміж фулані і хаўса ў Зарыі³².

Больш „тэарэтычны“ расізм мог назірацца на „пан“-узроўні нацыяналізму. Пантуранізм, папярэднік панцюркізму, намагаўся аб’яднаць усе цюркамоўныя і фіна—угорскія народы; лінгвістычная ррднасць трактавалася як паказальнік магчымага агульнага этнічнага паходжання. Вугорскія даследчыкі, як Армініюс Вамберы (Arminius Vambery), лучылі мадзьяраў, фінаў і манголаў з цюркскімі народамі ў адну „туранскую“ этналагічную адзінку і звязвалі іх паходжанне з „Туранам“, тэрыторыяй у Цэнтральнай Азіі, што на паўночны ўсход ад Персіі³³. Пантуранізм паўстаў з небяспекі панславянскіх захадаў супраць туркаў і вугорцаў; панцюркізм, яго паслядоўнік, быў значна менш абарончым, ягоны расізм быў значна больш фізічным і паганскім. Гокальп, Тэкін Альп і Энвер Паша ўслаўляліся ў сваіх заваёвах і ў аб’яднанні даісламскіх цюркскіх плямёнаў, якія, паводле меркавання панцюркістаў, пераўзышлі мангольскіх захопнікаў Чынгіз—Хана і Хулагу³⁴. Даволі цікава, што панцюркскі расавы нацыяналізм з яго націскам на фізічнае выхаванне і мілітарызм, амаль на два дзесяцігоддзі апярэдзіў значна больш абмежаваны турэцкі „дзяржаўны“ нацыяналізм, што быў прапанаваны Кемалем Атацюркам, які адмовіўся ад панцюркскіх мараў аб аб’яднанні ўсіх цюркамоўных народаў з мэтай стварэння новай нацыянальнай дзяр- жавы ў Анатоліі³⁵. 3 іншага боку, панцюркізм сам па сабе быў ваяўнічай рэакцыяй на этнічныя нацыяналістычныя рухі хрыс- ціянскіх народаў, падуладных Атаманскай імперыі; можна лёгка знайсці ў ім прыхаваныя страхі аб заняпадзе гістарычнай суполь- насці, абкладзенай з усіх бакоў і пераможанай.

У сваю чаргу рэакцыйны панцюркізм заахвоціў свецкі панарабскі нацыяналізм сярод арабскіх жыхароў імперыі, хаця ягонае насенне было пасаджана напрыканцы дзевятнаццатага стагоддзя ў Ліване і сярод некаторых арабскіх навукоўцаў у Еўропе³⁶. Пазней, пад уплывам дзяржаваў восі „Берлін—Рым“, пэўная частка гэтага панарабізму

набыла расісцкае адценне якраз тады, калі квітнелі свецкія „дзяр- жаўныя“ нацыяналістычныя рухі Сірыі, Іярданіі, Ірака і Егіпта. Тым не менш ідэя расавага паходжання ці фізічных якасцяў ніколі не грала вялікай ролі ў панарабізме; яго ролю выконвала арабская мова ці іслам, нават у Іраку, які быў пад уплывам дзяржаваў восі³⁷. Безумоўна, большасць такіх панарабскіх рухаў з’яўляецца разгалінаваннямі традыцыйнага ісламскага этнацэнтрызму ў новым і антысіянісцкім убранні³⁸.

У Афрыцы „пан“—узровень нацыяналізму таксама набыў расавы кампанент, але з розных прычынаў сітуацыя тут значна адрознівалася. У Афрыцы „раса“ у спецыфічным сэнсе „колеру“ прадставіла жыц- цёва важны ключ да згубленага мінулага і ў той жа час сімвалізавала сучасную знявагу³⁹. Больш таго, для Нкрумы (Nkrumah), Падмора (Padmore), Кеніяты (Kenyatta) і іншых лідэраў ранняй незалежнасці панафрыканізм прапанаваў культурнае абгрунтаванне і антыкала- ніялізму, і „дзяржаўнага“ нацыяналізму. Ен даў магчымасць новым лідэрам супрацьпаставіць пагрозе этнічнага „трыбалізму“ супольную і ўсеахопную кулыурную саматоеснасць і ўраўнаважыў унутраныя этнічныя падзелы міжнародным і кантынентальным кантэкстам⁴⁰. Гэта было дасягнута, як паказаў Легум (Legum), праз ідэалогію „расавай свядомасці“, а не праз расізм. Іншымі словамі, праз спробу ўсталяваць роўнасць і годнасць афрыканскай расы сярод неафры- канскіх расаў, а не праз яе біялагічную перавагу ці цэнтральнасць⁴¹. У якой ступені такую ідэалогію можна трактаваць як „расісцкую“, у еўрапейскім сэнсе — гэта пытанне, да якога я вярнуся пазней.

Афрыканская этнічная ці панафрыканская расавая свядомасць зусім не падобная да расісцкага дарвінізму, які буйна развіваўся ў Еўропе напрыканцы дзевятнаццатага стагоддзя, і яшчэ менш — да нацысцкага расізму. Да сярэдзіны дзевятнаццатага стагоддзя Еўропа ўжо мела некалькі моцных этнічных нацыяналістычных рухаў — у Германіі, Ірландыі, Польшчы, Сербіі, Італіі і Венгрыі. Але толькі пасля няўдачы рэвалюцыяў 1848 году і пасля ўздыму расісцкага дарвінізму паннацыяналістычныя рухі пачалі заваёўваць прыхільнікаў у Германіі і Аўстрыі, а таксама ў славянскіх дзяржавах. Панславянскія ідэалы харчаваліся нямецкім рамантызмам і гегельян- ствам, і яны ўзнялі расейскую „отчнзну“ і дзяржаву да такой вышыні, што яна пачала пагражаць нямецкім інтарэсам і заходняй гегемоніі⁴². У. працах такіх пісьменнікаў—славянафілаў, як Дані- леўскі, назіраецца скрайні нацыяналізм з вызначаным расісцкім адценнем, асабліва ў сцвярджэнні, што для маладой і моцнай Расеі

біялагічна неабходна разбурыць дэкадэнцкі Захад⁴³. Такія біялагіч- ныя метафары і расісцкія ідэі сталі шырока распаўсюджанымі сярод еўрапейскай інтэлігенцыі, пачынаючы з 1850—х гадоў: іх можна знайсці ў творах такіх розных аўтараў, як Вагнер, Чарльз Кінгслі (Charles Kingsley), Мэцью Арнольд (Matthew Arnold), Гальтан (Galton), Пірсан (Pearson), Барэ (Barres), Фрэйтаг (Freytag) і ранні Гумпловіч (Gumplowicz)⁴⁴. Яны былі сутнасным элементам у спаборніцтве вялікіх дзяржаваў дома і за мяжой і былі шырока прыняты элітамі і кіраўнічымі класамі, асабліва ў Германіі і Аўстрыі. Безумоўна, нацысцкія канцэпцыі расы многім абавязаны і пангер- манскаму расісцкаму антысемітызму фон Шонерэра ці Генрыха Класа (Heinrich Class) і касмічнаму völkisch—містыцызму Поля дэ Лагардэ, Ойгена Дыдэрыхса (Eugen Diederichs) і Гуідо фон Ліста⁴⁵.

Такім чынам, толькі ў Еўропе расізм меў кантынентальную моду на некаторы час, і амаль што толькі ў Еўропе расізм здолеў паглынуць і замяніць больш традыцыйныя формы нацыяналізму. Адзіныя выключэнніі з гэтага абагульнення назіраліся ў Японіі ў 1930—я гады, у час дзейнасці Ку—Клукс—Клану і ў Паўднёвай Афрыцы. I хаця выпадак з Кланам не мае дачынення да якога—не- будзь нацыяналістычнага руху, прыклады Японіі і Паўднёвай Аф- рыкі паказваюць відавочны еўрапейскі ўплыў, накладзены на моцны этнічны нацыяналізм ізаляваных ці адмежаваных супольнасцяў.

Гэта гаворыць аб тым, што хаця этнічныя ці паннацыяналістычныя рухі і могуць служыць глебай для расізму, яны не абавязкова мусяць гэта рабіць; гэтаксама расісцкія вераванні не абавязкова ёсць вынікам папярэдняга нацыяналізму. Больш за гэта, я лічу надзвычай істотным выдзеліць пэўны шэраг пазіцыяў, ад нацыяналізму, расавага нацыя- налізму і нацыяналістычнага расізму да чыстага расізму з іншага боку:

Нацыяналізм

Якабінская Францыя Нарвегія/Грэцыя Усходняя Еўропа Гана/Замбія і г.д- Індыя/Бірма і г.д. Бразілія/Чылі і г.д.

Расавы нацыяналізм

Антыдрэйфусаўцы Германія XIX ст. Панцюркізм Панславізм Negritude

Най,ыяналістычны расізм        Расізм

Японія 1930—х        Нацызм

Жалезная гвардыя            Ку—Клукс—Клан

Паўднёвая Афрыка

Нягледзячы на дастатковую няпэўнасць гэтых ідэалагічных паняц- цяў, неабходна аддзяляць тыя выпадкі, калі нацыяналістычны рух

выкарыстоўвае расавае вымярэнне дзеля пашырэння свайго ўплыву, ад іншых выпадкаў, калі пераважна расісцкія рухі выкарыстоўваюць нацыянальныя пачуцці і ідэі. У першым выпадку расавы нацыя- налізм падтрымлівае „нацыю“ і дадае расавы кампанент для больш рэзкага вызначэння нацыі ад яе суседзяў; у другім — нацыяналіс- тычны расізм падпарадкоўвае нацыю „pace“, ставячы нацыяналіс- тычныя мэты на службу расавай эліце. Ізноў, гэта фармулёўкі ідэальнага тыпу: на практыцы дастаткова цяжка вызначыць, якімі лічыць, скажам, нямецкі ці турэцкі рухі ў дзевятнаццатым ці на пачатку дваццатага стагоддзяў, лічыць іх „расавымі нацыяналізмамі“ ці „нацыяналістычнымі расізмамі“. Але, безумоўна, пераход гэтай мяжы істотна адчувальны ў палітыцы і дзеяннях, не ў апошнюю чаргу для этнічных меншасцяў у гэтых краінах.

Што відавочна, дык гэта пэўная папулярнасць нацыяналістычных рухаў (у меншай ступені расавых нацыяналістычных рухаў) — і малая колькасць расісцкіх рухаў, як нацыяналістычных, так і чыста расісцкіх. Канечне, існавала значна больш прыкладаў спарадычнай расавай варожасці, але ёсць толькі некалькі выпадкаў скрайне расісцкіх рухаў, замяніўшых нацыяналістычныя рухі. Натуральна, з’яўляецца пытанне, чаму некаторыя „пан“ ці этнічныя нацыяналіс- тычныя рухі саступілі дарогу расізму?

Адказы на гэтае пытанне розняцца ў адпаведнасці з гістарычным перыядам і кантынентам. Краіны Еўропы, у якіх напрыканцы дзевятнаццатага стагоддзя расквітнеў расізм, Францыя, Германія, Аўстрыя — усе яны перажылі траўматычныя сацыяльныя змены, a таксама драматычныя змены ў палітычным статусе. У выпадку з Францыяй і Аўстрыяй існаваў боль паражэння і пагроза падзелу. Нядаўна аб’яднаная Германія, з іншага боку, нягледзячы на свае ваенныя перамогі, засталася не вельмі ўпэўненай у сваёй унутранай салідарнасці і міжнародным статусе. Пасля Першай Сусветнай вайны паражэнне ўзмацніла пачуццё небяспекі і прадаставіла расізму магчымасць выкарыстоўваць і потым замяніць беспаспяховы нацыя- налізм⁴⁶. У Расеі таксама паражэнне ў Японскай вайне ўзмацніла антысеміцкі расізм манархістаў і чарнасоценцаў⁴⁷.

Акрамя гэтых міжнародных фактараў пэўныя сацыяльныя зрухі дапамаглі паскорыць рух да нацыяналістычнага расізму. У Германіі, напрыклад, нацыяналізм пачатку дзевятнаццатага стагоддзя, калі ён толькі пачаў набываць расісцкую афарбоўку, усё яшчэ быў прасяк- нуты іерархічнымі, сярэднявечнымі паняццямі чыста рэлігійнага кшталту. Спачатку гэбраяў выключалі з разнастайных студэнцкіх

таварыстваў у імя хрысціянскага германафільства⁴⁸. Гэтаксама ран- нія нацыяналістычныя фармулёўкі Мюлера і Шлегеля мелі тэндэн- цыю ўхваляць аўтакратычную дзяржаву і сярэднявечны лад⁴⁹. Нават у сярэдзіне стагоддзя нацыяналізм Трайчке быў etatiste і кансерва- тыўным у сваім мілітарызме, нягледзячы на сур’ёзнасць ягоных мэтаў. Толькі пасля перамогаў Бісмарка і надыходу масавай інду- стрыялізацыі новы папулізм ніжэйшага сярэдняга класу, раздзьмуты дэмагогамі, якія прапаведавалі палітычны ці расісцкі антысемітызм, пачаў канкураваць з больш сталым кансерватыўным дзяржаўным нацыяналізмам⁵⁰. Хаця гэты новы „вялікагерманскі“ папулісцкі расізм знайшоў вельмі ўдзячную аўдыторыю сярод буржуазіі і прамыслоўцаў, зацікаўленых у каланіяльнай экспансіі, ён збольшага звяртаўся да нядаўна ўрбанізаваных ніжэйшых сярэдніх класаў у Германіі і Аўстрыі. Гэты рух — ад кансерватыўнага расава афарба- ванага нацыяналізму да радыкальнага нацыяналістычнага расізму — адбіваў, такім чынам, сацыяльныя зрухі на карысць нядаўна эмансі- паваных і палітызаваных ніжэйшых сярэдніх класаў у вялікіх гарадах і мястэчках, асабліва ў сепаратысцкіх Баварыі і Аўстрыі. Для гэтых людзей эканамічная і культурная канкурэнцыя канфліктуючых этніч- ных групаў магла быць зручна растлумачана ў тэрмінах гэбрайскай „змовы“, пры гэтым самі гэбраі разглядаліся па расісцка—дарвіні- сцкай схеме больш як біялагічны „драпежнік“, чым „здрадніцкая“ гістарычная супольнасць традыцыйнай хрысціянскай дактрыны⁵¹.

У Францыі, гэтаксама, становішча гэбраяў як „нястраўнай“ этніч- най меншасці было перагледжана — ад рэлігійнай канфесіі да аднаго з цалкам варожых анклаваў. Напачатку стагоддзя Напалеон склікаў Сінэдрыён, каб аддзяліць гэбрайскую этнічнасць ад юдаізму і патрабаваў, каб гэбраі адмовіліся ад сваіх нацыянальных спадзеваў і этнічнага статусу на карысць французскага грамадзянства і свабоды веравызнання⁵². Напрыканцы стагоддзя Друмон і Мара аднавілі гэбраям іх этнічны статус у большай ступені, чым можна было чакаць. Больш не рэлігія вызначала гэбрайства, але культура і кроў, элементы, якія заўсёды будуць перашкаджаць асіміляцыі гэбраяў у французскую культуру і французскую „расу“. У гэтым акце перавызначэння рады- кальныя правыя маглі падтрымліваць антыдрэйфусаўскіх манархістаў, армію і царкву, але яны таксама развівалі новы расавы нацыяналізм, які так лёгка мог перайсці ў нацыяналістычны расізм, як гэта пазней адбылося ў Action FranQai.se ці ў тэорыях Дрыё дэ ля Рашэля і Дэа⁵³.

Французскі пераход да расавага нацыяналізму і нямецкі ды аўстрыйскі рухі папулісцкага расізму змаглі набраць сілу толькі ў

некаторых вельмі спецыфічных умовах. Галоўнымі з іх былі імперыя- лізм вялікіх дзяржаваў Еўропы і прэстыж заходняй навукі, у прыватнасці біялогіі і антрапалогіі. Міжнародная эканамічная і палітычная канкурэнцыя не толькі абвастрыла ўнутрыеўрапейскія антаганізмы, але таксама сілкавала захаванне этнацэнтрызму белых нацыяў, у якіх адбываліся ўнутраныя расколы ў выніку хуткіх эканамічны зменаў. Паняцці аб імперскай місіі і абавязку Белага Чалавека дапамагалі зменшыць унутраныя культурныя антаганізмы і даць кампенсацыю за абмежаванні, накладзеныя на еўрапейскую канкурэнцыю ўнутры самой Еўропы. Канкурэнцыя, праз сваю вялікую інтснсіўнасць, выхавала новы „абложны“ менталітэт сярод переможаньіх ці спазніўшыхся да каланіяльных гульняў народаў. Фрустрацыя і аблога ў сваю чаргу падтрымалі веру ў важнасць фактару колькасці насельніцтва як паказчыка сілы і прэстыжу. Наяўнасць ці вялікі рост насельніцтва вялі да жадання мець боль- шую тэрыторыю, каб карміць і размяшчаць яго і, такім чынам, да набыцця калоніяў, нават з ужываннем сілы. А таксама да далучэння ўласных этнічных тэрыторыяў, якія апынуліся па—за межамі нацы- янальнай дзяржавы. Нарэшце, з’явілася вера ў тое, што гэтыя межы самі па сабе былі выпадкамі дынастычных ці традыцыйных усталя- ванняў і павінны быць выпраўлены самым універсальным арбітрам грамадскіх лёсаў — вайной⁵⁴.

Канчатковае абгрунтаванне і тлумачэнне такіх ідэяў і жаданняў было прадастаўлена новымі навукамі — фізічнай антрапалогіяй і біялогіяй — і падмацавана прэстыжам, які яны набылі пасля адкрыццяў Дарвіна. Вайна паміж еўрапейскімі нацыянальнымі дзяржавамі цяпер магла ўспрымацца, як барацьба за дамінаванне паміж рознымі біялагічнымі відамі ці расамі. Яны сталі фіксаванымі і нязменнымі. Членства ў іх больш не было пытаннем месца пражывання ці палітычнага выбару альбо нават прыналежнасці да адной культуры і адной мовы. Усё, што прымалася цяпер у разлік, — гэта фізічны тып і група крыві, што прывязвала індывідуума да яго групы і сцірала яго індывідуальнасць. Да канца дзевятнаццатага стагоддзя крытэрый грамадзянства для расіста перайшоў спачатку ад тэрытарыяльнага і палітычнага да этніч- нага, а затым да крытэрыя біялагічнай спадчыннасці. А старое пачуццё этнічнай перавагі, у мінулым культурнае і абарончае, стала агрэсіўнай і мілітарысцкай расавай экспансіяй.

У Еўропе гэты рашучы пераход пачаўся як пераацэнка традыцый- ных каштоўнасцяў, свядомы зварот да ідэяў і правілаў ваяўнічай арыстакратыі. Невыпадкова, што адно з першых расісцкіх тлумачэн-

няў нацыянальнай гісторыі было ў графа дэ Булэнвілье (de Boulain- villiers), калі ён абараняў годныя франкскія прывілеі, ці што значна болып уплывовая і глабальная тэорыя графа дэ Габіно (de Gobineau) праз стагоддзе пазней звязала расавы заняпад з арыстакратыч- ным⁵⁵. Толькі ў апошняй палове дзевятнаццатага стагоддзя новыя ніжэйшыя сярэднія класы ў вялікіх гарадах прынялі контррэвалю- цыйную ідэалогію, якая была і антыкапіталістычнай, і антыўрбаніс- тычнай. У міфе аб спаянай і арганічнай расавай эліце, якой належыць кіраваць ніжэйшымі расамі, два стратумы, якія найбольш пацярпелі ад спусташэнняў індустрыяльнага капіталізму, — землеўладальніц- кая арыстакратыя і сярэдні клас — маглі знайсці адпаведную ідэалогію грамадскай надзеі і абяцанне сацыяльнай рэстаўрацыі.

Па—за межамі Еўропы дзве тэрыторыі, найбольш закранутыя індустрыяльным капіталізмам, — Японія і Паўднёвая Афрыка — таксама былі найбольш схільнымі да расісцкіх ідэалогіяў. У абодвух выпадках ізаляваны ці абарончы нацыяналізм, які выступаў супраць пераможных заходніх тэхналогіяў і ўлады, выхаваў міф расавай пера- вагі, які засланіў саму нацыю ў інтарэсах сістэмы расавых катэгорыяў ці кастаў⁵⁶. Але, калі японскі нацыяналістычны расізм быў скіраваны фашызмам 1930—х да экспансіі, паўднёваафрыканскі быў вымушаны змагацца з этнічна разнародным насельніцтвам унутры сваіх межаў — што прывяло яго да распрацоўкі этнічнай палітыкі, якая мадыфікавала ўсю яго расісцкую аснову⁵⁷. У іншых частках Афрыкі, Азіі і Лацін- скай Амерыкі назіраліся некаторыя расісцка афарбаваныя прыклады нацыяналізму; і, асабліва ў выпадку з „пан“—рухамі, яны былі ў асноўным вынікам працы нешматлікіх гурткоў інтэлігенцыі, якая, ў сваю чаргу,. з’яўлялася толькі часткай насельніцтва. У некаторых выпадках гэтыя рухі паўставалі з прычыны няўпэўненасці ў сваёй культурнай саматоеснасці, як у выпадку канфлікту паміж іспанцамі і індзейцамі ў Лацінскай Амерыцы ці паміж цюркістамі і ісламістамі ў Анатоліі. У іншых выпадках гэта звязана з праблемай колеру — пытаннем, якое заслугоўвае больш дэталёвага даследавання.

КОЛЕР I ПАНАФРЫКАНСКАЯ САМАТОЕСНАСЦЬ

Пакуль што я разглядаў толькі ўнёсак нацыяналізму ў расізм, які ў некаторых выпадках паглынаў свайго нацыяналістычнага канкурэн- та. Але існуе і іншы бок гэтага пытання, расісцкі ўклад у нацыя- налізм: гэта значыць роля колеру ў вызначэнні і наданні жыцця- здольнасці нацыянальнай саматоеснасці, якая пралівае святло на

„пазітыўныя* аспекты расы, асабліва ў Афрыцы. У ідэалогіі Negritude, у прыватнасці, якая была класіфікавана як прыклад „расавага“ нацыяналізму, можна знайсці праявы расавай свядомасці, якая папярэднічала і сілкавала нацыяналістычнае адраджэнне, і, акрамя таго, развівала ўмовы, неабходныя для мадэрнізацыі і развіцця.

Засяроджваючы ўвагу на так званых „пазітыўных“ аспектах расы, я ні на момант не адмаўляю магчымых „негатыўных“ вынікаў. Колер, які на адным узроўні проста з’яўляецца індыкатарам „расы" і тэрмінам для пазначэння сукупнасці фізічных рысаў, заўсёды служыў для вызначэн- ня, падзялення і выключэння. У спаборніцтве за нешматлікія рэсурсы, асабліва ў сучасных гарадах, адрозненні колеру могуць ідэнтыфікаваць групы, якія і іжадана выключыць ці выслаць, значна лягчэй і недвух- сэнсоўней, чь^м мова ці рэлігія. Але колер не толькі вызначае чужынца, ён таксама закліочае чалавека ў межы катэгорыі зневажаных і становіц- ца сімвалам дыскрымінацыі. Колер можа навязаць пэўную дыстанцыю паміж групамі. Ен выяўляе страх перад невядомым і непрадбачным. Ен прапаноўвае набор роляў з незнаёмага сцэнару і з невядомымі мэтамі. Групуючы разам вялікую колькасць пазбаўленых індывідуальнасці асобаў, ён стымулюе перабольшаныя і беспадстаўныя страхі, якія ў сваю чаргу вызначаюць і ствараюць „антытып“ сапсаванасці і пагрозы. Такім, напрыклад, быў жах „Жоўтай пагрозы“ напрыканцы дзевятнац- цатаі'а і пачатку дваццатага стагоддзяў⁵⁸. Тут мы бачым вынікі сучаснага прыраўноўвання ўлады, колькасці насельніцтва і расы, што дае такім катэгорыям, як „колер“, магчымасць абагульняць вялікую колькасць дэгуманізаваных, а пазней і дэманізаваных індывідуумаў і разглядаць іх як шкодную сілу. Колер, безумоўна, ні ў якім разе не з’яўляецца адзіным фізічным фактарам, які можа быць выкарыстаны для гэтай мэты; нацысцкія Нюрнбергскія законы выдзялялі пэўныя групы па крыві і фізічных рысах для вызначэння „гэбрайскага“ Cegentypus і забеспячэння дэгуманізацыі і дэманізацьгі гэбраяў⁵⁹. Але колер, няглед- зячы на пераходы і мяшаныя шлюбы, паказаў сябе найбольш відавочным, усеагульным і вызначаным фактарам, які служыць для вызначэння, абагульнення і ўсталявання іерархіі сярод вялікай колькасці людзей, і такім чынам для пазбаўлення іх індывідуальнасці і чалавечнасці. Больш таго, традыцыйныя асацыяцыі колераў, асабліва белага і чорнага, для вызначэння добрага і злога, пажаданых і нежаданых якасцяў, бязмерна ўзмацнілі ролю колеру як галоўнага сённяшняга вызначальніка⁶⁰.

У той час, як „негатыўныя“ аспекты расы і колеру часта апісваліся і аналізаваліся, і іх сувязь з раннім, падрыхтоўчым нацыяналізмам вызначалася і нават дакументавалася, „пазітыўная“ роля колеру

атрымала значна менш увагі, прынамсі да надыходу Black Power і культу этнічных каранёў⁶¹. Фактычна, існуюць выпадкі, калі ўсве- дамленне расы або колеру папярэднічала ўздыму нацыяналізму і працэсу „будаўніцтва нацыі“. Магчыма, лепшым дакументаваным прыкладам гэтага з’яўляецца панафрыканскі рух, які паказвае, як расавая свядомасць можа „падрыхтаваць“ гэтак званы „прагрэсіўны“ нацыяналізм і забяспечыць матывацыю для мадэрнізацыі ў Афрыцы.

Пры адсутнасці многіх культурных атрыбутаў супольнасці, колер можа выконваць тры галоўныя калектыўныя функцыі: ён можа вызначаць і ідэнтыфікаваць групу, мабілізоўваць і аб’ядноўваць яе членаў, дапамагчы адраджэнню страчанай нацыянальнай саматоес- насці. Усе тры функцыі з’яўляюцца цяпер перадумовамі любой сама- стойнай праграмы навуковай мадэрнізацыі ці эканамічнага развіцця, паколькі разам яны забяспечваюць мінімум задзіночання і групавой самасвядомасці для афрыканскіх „каляровых нацыяналізмаў“.

Першая з гэтых трох функцыяў, функцыя самавызначэння групы, з’яўляецца супрацьлеглай да дыстанцуючай ролі колеру. У той жа ступені, як колер можа выяўляць непадобнасць і дыстанцыю, ён можа забяспечваць падабенства і блізкасць. Як людзі іншага колеру могуць станавіцца „невядомымі“ і „нявызначанымі“, тыя, хто мае адзін колер, становяцца „вядомымі“ і „вызначанымі“. He можа быць няўпэўненасці і ваганняў сярод тых, хто ведае і можа ідэнтыфікаваць адзін аднаго. Наадварот — яны з’яўляюцца членамі адной сям’і, маюць адзіныя густы, меркаванні і пачуцці. Такім чынам, у гэтым аспекце колер ёсць знакам падабенства і саматоеснасці.

Па—друтое, колер дапамагае пазбавіцца ад мясцовай раздробле- насці і аб’яднаць ужо свядомых і вызначаных. Гэта асабліва відавоч- на там, дзе групавыя канфлікты палярызуюць членаў розных каля- ровых супольнасцяў. Неабходнасць самаабароны, арганізаванасці і лідэрства перад пагрозай звонку нараджае жаданне мець пэўны аб’яднаўчы прынцып для супольнасці, пэўнае абгрунтаванне неаб- ходнасці адзінства і арганізаванасці. Калі дыскрымінацыя інтэнсіўная, колер можа прадаставіць такі прынцып, які перакрывае лакальныя этнічныя супольнасці, як, напрыклад, у Паўднёвай Аф- рыцы. I паколькі колер мае тэндэнцыю да вызначэння і аб’яднання вялікай колькасці людзей, ён можа забяспечыць пачуццё сілы праз адзінства і мабілізацыю — як у арміі на маршы.

Нарэшце, колер можа ажывіць „згубленую“ ці занядбаную сама- тоеснасць або дапамагчы ў нараджэнні новай. Па—першае, ён можа ўзняць маральнасць вялікай колькасці людзей аднаго колеру, аб’ядна-

ных у мэтанакіраванай дзейнасці. Сама іх мабілізацыя, як гэта вынайшлі ўсе рухі, забяспечвае ўпэўненасць. Але больш важна тое, што колер можа быць выкарыстаны для „абарачэння статусу“. Калі раней прыметнік „чорны“ пазначаў усё нягоднае і сапсаванае, цяпер усё наадварот: чорнае ёсць чыстае, чорнае ёсць годнае, чорнае ёсць прыгожае. Усё, што патрабуецца для дасягнення гэтага абарачэння пачуцця і стаўлення, — гэта акт ачышчэння; ачышчаю- чы групу ад усіх чужых вераванняў і традыцыяў, якія зацямнялі сапраўдную прыроду, уздымецца новы і вольны чалавек, каб перамагчы сваіх прыгнятальнікаў і здзейсніць свае адмысловыя вартасці і сваю саматоеснасць.

Па ўсіх гэтых напрамках „расавыя“ ці каляровыя нацыяналістыч- ныя рухі ў Афрыцы адпавядаюць агульнай логіцы ўсіх нацыяналіс- тычных рухаў, з іх сутнасным механізмам „сілы праз ачышчэнне“. Адзіным адрозненнем ад этнічнага нацыяналізму з’яўляецца тое, што калі апошні выкарыстоўвае гісторыю, мову і рэлігію для ачышчэння і вызначэння саматоеснасці і ўнутранай сілы супольнасці, дык афры- канскія „расавыя“ нацыяналістычныя рухі павінны пачынаць ад фізічных формаў і пігментацыі і ўкладаць у іх маральныя і эстэтычныя значэнні. Там, дзе (як у Афрыцы) мовы і рэлігіі шматлікія і цяжка аднавіць гісторыю, раса і колер становяцца крыніцамі ўнутранага ачышчэння і сілы, а культывацыя адпаведных пачуццяў і ідэяў колеру — адзіным шляхам да самаўсведамлення і сілы.

Ужо ў 1860—х гадах Афрыканус Хортан і Эдвард Блайдэн звярталі ўвагу на неабходнасць расавай годнасці і самапавагі. Адной з крыніц іх цікавасці да расавых праблемаў было абвяржэнне тагачасных расісцкіх тэорыяў, якія ставілі неграў недзе паміж еўрапейцамі і малпай. Хортан звярнуўся да сваіх анатамічных ведаў, каб давесці, што па аб’ёму мозгу, росту, вазе шкілету і таўшчыні костак негр з’яўляецца аднолькавым з белым чалавекам⁶². Ен пайшоў далей, сцвярджаючы, што „негрыцянская раса“ „на працягу пэўнага часу зойме ўласнае месца ў сусветнай гісторыі“ і прыводзіў як прыклад расейцаў, каб паказаць, што народ праз адкрытасць і добрае кіраванне можа за адно стагоддзе ўскочыць у цывілізацыю⁶³. Акрамя гэтага спрабавалі знайсці карані еўрапейскай навукі і літа- ратуры ў Афрыцы, стварыць галерэю „вялікіх афрыканцаў“ каб паказаць, што ўсе нацыі могуць мець сваю зорную гадзіну, калі ім гарантавана самавызначэнне і самакіраванне⁶⁴.

Але нават больш важным папярэднікам панафрыканскага расавага або каляровага нацыяналізму з’яўляецца ідэя „расавай інтэграцыі“,

прапанаваная вестіндыйцам Эдвардам Блайдэнам напрыканцы дзе- вятнаццатага стагоддзя. Ужо як настаўнік і святар у Ліберыі ў 1860—х гадах, Блайдэн настойліва раіў адукаваным афрыканцам „культываваць расавую годнасць. ... Мы павінны верыць ў негры- цянскую расу“, — абвясціў ён:

Існуе нешта ўнутры нас, прынцып, дадзены богам, які дае нам урокі самакіравання і гаворыць нам аб нашым шляхетным пахо- джанні і высокім лёсе. I ў часы цёмнага і жахлівага прыгнёту і незлічоных няшчасцяў гэты прынцып застаўся з намі, захаваўшы сваю глыбокую дзейснасць; і сёння ўсе негры на ўсіх плантацыях і ва ўсіх хіжынах могуць чуць ягоныя таемныя шэпты. Безумоўна, мы, ліберыйцы, павінны чуць і прыслухоўвацца да яго. Калі чалавек, які пражыў ў Ліберыі два гады, не можа прыйсці да веры ў здольнасці негрыцянскай расы, пры спрыяльных абставінах, усталяваць арганізаванае, рэгулярнае і адэкватнае кіраванне, гэты чалавек памыляецца ў сваёй краіне...⁶⁵.

Пасля ўцёкаў у С’ера Леоне ў 1871 годзе, Блайдэн пачаў гаварыць усім заходнеафрыканцам мовай расы, прапаведуючы раса- вую сегрэгацыю і біялагічную чысціню і настойваючы на асаблівым унёску Афрыкі ў сусветную гісторыюбб. Прыводзячы прыклад славянаў, немцаў, італьянцаў і грэкаў у якасці еўрапейскіх „расаў“, „якія змагаюцца за аб’яднанне ў адпаведнасці з іх натуральнай роднасцю“, Блайдэн сцвярджаў, што „не існуе народа, чыё жаданне расавага адзінства і захавання мацней, чым у неграў“:

Могуць быць патрэбныя аргументы пры абмеркаванні метадаў ці працэдураў захавання расавага адзінства або развіцця расавых здольнасцяў, але не патрэбна ніякіх аргументаў у падтрымку неабходнасці такога захавання і развіцця. Калі чалавек не адчувае гэтага — тады ён не мае аніякага разумення гэтых праблемаў. Чалавека, якога патрэбна пераконваць у гэтым, лепш пакінуць неперакананым⁶⁷.

Нарэшце, Блайдэн пачаў прапаведаваць любоў да расы як рэлігійны абавязак. У сваёй лекцыі ў Фрытаўне ў 1893 годзе ён, спасылаю- чыся на Гердэрава разуменне этнічнай разнастайнасці як боскага прадвызначэння, заявіў:

Але абавязак кожнага чалавека, кожнай расы — змагацца за сваю індывідуальнасць, захоўваць і развіваць яе. Ніколі не

звяртайце ўвагі на тых, хто раіць вам адмовіцца ад таго, што вы не можаце адмовіць. Калі ажыццявіцца іх тэорыя, яна з усёй безразважнай жорсткасцю чыстай тэорыі скасуе ўсю разнастай- насць чалавецтва, разбурыць усе адрозненні, прынясе ў ахвяру нацыянальнасці і пераўтворыць чалавечую расу ў бясформную пратаплазму, з якой, як нам гавораць, мы выйшлі.

Такім чынам, шануйце і любіце вапіу расу. Будзьце сабой, такімі, якімі вы сталіся праз божае наканаванне. Мы не можам змяняць яго план. Калі вы не будзеце сабой, калі вы адмаўляеце сваю адметнасць, у вас не застанецца нічога, што можна даць свету. Ад вас не будзе ні прыемнасці, ні карысці — нічога таго, што вабіць і чаруе людзей. Бо, падаўляючы сваю індывідуаль- насць, вы губляеце свой адметны характар⁶⁸.

Нават гэтыя кароткія вытрымкі паказваюць, што абарончы афры- канскі этнацэнтрызм Блайдэна ў сапраўднасці не адрознівае расу і нацыянальнасць, і што фактар колеру даў Блайдэну і яго пасля- доўнікам сімвал саматоеснасці і самавызначэння групы⁶⁹. Пад вялікім уплывам асабістай непрыязні да мулатаў і тагачасных тэо- рыяў, якія звязвалі культурную разнастайнасць з „уплывам расы і клімату“, Блайдэн супрацьпаставіў духоўнасць і братэрства чыстых, традыцыйных афрыканцаў матэрыялістычнай, урбанізаванай і за- можнай цывілізацыі Захаду⁷⁰. Афрыканская гармонія з прыродай і Богам паказвала на магчымасць таго, што

Афрыка можа стацца духоўным апірышчам свету. ...Калі цывілі- заваныя нацыі, у выніку пераважнага развіцця матэрыяльных аспектаў сваёй цывілізацыі, адчуюць, што іх духоўныя магчымасці істотна звузіліся, а пачуцці прытупіліся — з—за пераможнага і ўсеахопнага матэрыялізму,— магчыма ім прыйдзецца звярнуцца да Афрыкі, каб аднавіць некаторыя простыя элементы веры⁷¹.

Пры ўсіх сваіх прадчуваннях аднаўляючых магчымасцяў колеру ў стварэнні нацыянальнай саматоеснасці, ідэі Блайдэна заставаліся кансерватыўнымі і абарончымі. I тым, хто акцэнтаваў увагу ў час Першай Сусветнай вайны на аб’яднаўчай і мабілізацыйнай ролі колеру, быў Кэйслі—Хэйфард (Casely— Hayford). У сваёй кнізе аб заходнеафрыканскім прароку Харысу (Harris) Хэйфард разглядаў харызматычныя спадзяванні і наступствы дзейнасці вандроўнага прапаведніка⁷²; а ў сваім аўтабіяграфічным рамане „Эфіопія воль-

ная“ (1911) Хэйфард пашырыў ідэі Блайдэна, заклікаючы афры- канцаў, што маюць еўрапейскую адукацыю, звяртацца да традыцыі і каштоўнасцяў афрыканцаў⁷³. Хэйфард таксама вітаў вырашэнне праблемы амерыканскіх чорных, прапанаванае Гарвэем (Garvey), якое прадугледжвала масавае „Вяртанне ў Афрыку“, хоць і лічыў памылковымі яго гвалтоўныя метады. Але толькі пасля 1945 года маглі паспяхова праявіцца папулісцкія аспекты колеру.

3 канца дзевятнаццатага стагоддзя панафрыканскі расавы нацыя- налізм абапіраўся на больш шырокі і адкрыта акцэнтуючы ролю колеру паннеграізм, распаўсюджаны на выспах Вест-Індыі і ў Амерыцы⁷⁴. Новы свет дадаў больш трагічны тон і эстэтычны кампанент. Рэагуючы на знявагу рабаўладальніцтва і паўднёваафры- канскія расавыя перадсуды, амерыканскія свяшчэннікі, як Крумель (Crummell) і епіскап Тэрнер (Turner) з пагардай ставіліся да асіміляцыянісцкіх спробаў забыць ці скампраметаваць негрыцянскае расавае адзінства і роўнасць. „Адзінае месца, якое я ведаю на гэтай зямлі, дзе вы можаце забыць, што вы „каляровыя“, — гэта дамавіна!“, — гаварыў Крумель⁷⁵. У гэты ж час выказванне Тэрнера „Бог быў неграм“, якое выклікала шмат спрэчак, сталася папярэднікам радыкальнага адмаўлення белага грамадства Амерыкі, на якім настойваў Гарвэй і чорныя мусульмане⁷⁶.

Эстэтычныя аспекты мела на мэце заява Джона Эдварда Бруса (Bruce), зробленая ў 1902 годзе: „Я негр і цалкам негр. Я ўвесь чорны і ганаруся сваёй прыгожай чорнай скурай“⁷⁷. Дзю Буа гаварыў аб тым жа, калі паказваў, як чорныя смяяліся з саміх сябе, баючыся бачыць сябе такімі, якімі іх карыкатурна паказваў белы свет. „Давайце вучыцца бачыць прыгажосць у чорным“, казаў ён⁷⁸; і ў сваім эсэ аб „Крытэрыях негрыцянскага мастацтва“ ён заяўляў, што негрыцянскі народ можа ўнесці новую прыгажосць ў гэты жахлівы і брыдкі свет, бо

мы маем унутры нас, як. расы, новыя памкненні: памкненні да новага ўсведамлення радасці, новага жадання ствараць, новай волі існаваць; быццам у гэтую раніцу супольнага жыцця мы прачнуліся ад нейкага сну, які адначасова змрочна аплакваў мінулае і прадчу- ваў светлую будучыню; і паўстала перакананне ў тым, што моладзь, негрыцянская моладзь, з’яўляецца зусім іншай, таму што яна ўжо мае ў сваім сэрцы гэтае магутнае прароцтва, новае самаздзяйсненне, новае вызначэнне для ўсяго чалавецтва .

Гэтыя тэмы назіраюцца і ў паэзіі Лангстана Х’юза (Langston Hughes):

Я негр;

Чорны, як чорная ноч, Чорны, як глыбіні маёй Афрыкі⁸⁰. Чорны, Як пяшчотная ноч, Чорпы, як добрая і ціхая ноч, Чорны, як глыбокая і ўрадлівая зямля....

Прыгожыя, як чорная ноч.... Чорныя, з Афрыкі, Я і мая п< сня⁸¹.

У французскай школе Negritude, сфакусаванай на Presence Africaine, гэта становіцца яшчэ больш важным. Сенгхор (Senghor) мяняе белыя стандарты, калі піша:

Аголеная чорная жанчына,

Убраная ў колер, які ёсць жыццё.... Твая прыгажосць б’е мяне ў сэрца, Як маланка ў арла⁸².

Аб тым жа гаворыць і Сезэр (Cesaire) у сваіх накідах Cahier d’un Retour au Pays Natale (1939):

Дараванне, дараванне нашым усемагутным наіўным захопнікам. Ура там, хто ніколі нічога не вынаходзіў, ура тым, хто ніколі нічога не даследаваў, ура тым, хто ніколі нічога не захопліваў, ура радасці, ура каханню, ура болю ўвасобленых слёзаў⁸³.

А гаянскі паэт Леон Далмас (Leon Dalmas) зводзіць разам мараль- ны і эстэтычны элементы, калі просіць свае „чорныя лялькі“, каб

адчуваць сябе самім сабой, не такім, якім я быў учора....⁸⁴

3 узнікненнем руху Negritude адкрыўся новы аспект расавага нацыяналізму: яго цікавасць да этналогіі і афрыканскай традыцыі.

Ен засноўваўся на двух крыніцах: прымітывізме гарлемскага Новага Негрыцянскага руху ў 1920—х гадах, з яго адкрыццём наноў афрыканскай культурнай спадчыны, і на вясковым рамантызме і экзотыцы гаіцянца Жана Прыс—Mapa (Jean Price—Mars), які звярнуўся да афрыканскіх і вестіндыйскіх студэнтаў і інтэлігенцыі ў Парыжы, якія адчувалі адначасова адчужанасць ад уласных трады- цыяў і непрыязнь да заходняй сучаснасці⁸⁵. Ірацыяналізм і раман- тызм, як паказвае Імануэль Гайс (Immanuel Geiss), наблізіў некато- рыя фармулёўкі Сенгхора і Сезэра пачатку 1930—х бліжэй да сюррэалізму і нават нацыянал—сацыялістычнага антыінтэлектуаліз- му⁸⁶. Літаратурная канцэпцыя Negritude была, тым не менш, значна больш амбівалентнай. Яна ўслаўляла афрыканскія краявіды, ушаноўвала афрыканскую культуру і чорных жанчын, адракалася ад капіталізму і рацыяналізму заходняй цывілізацыі; тым не менш, яна таксама ўключала гуманізм Захаду, ягоны сацыялізм і культурны плюралізм⁸⁷. Negritude абвясціў паўстанне супраць расавага кала- ніялізму, які карыстаў з „нязменнай асаблівасці, цёмнага колеру нашай скуры“, як сказаў Прыс—Map у 1956 годзе. Цяпер — ён працягваў —

пасля грандыёзнага перавароту ў свеце і вялікага рэваншу духу, менавіта на гэты адметны знак мы спадзяемся ў дваццатым стагоддзі для сцвярджэння, узмацнення і ўслаўлення культуры негрыцянскіх народаў⁸⁸.

Сапраўды, чорны Арфей абвясціў, што Negritude стаіць за „новую свядомасць негра, за ягоную самапавагу, а таксама за яго адметнае стаўленне да жыцця, з дапамогай якога ён адасобляе сябе ад не—неграў“⁸⁹. Такім чынам, як гэта выказвае Гайс, „квінтэсенцыяй Negritude з’яўляецца неабмежавана—пазітыўная ацэнка факту пры- належнасці да чорных — як у Новым свеце, так і ў Афрыцы⁹⁰.“

Але пазітыўная ацэнка чорнага колеру — гэта таксама замена знявагі і рабства на свабоду і годнасць; гэта пошукі братэрства ў агульным лёсе каланіяльнага прыгнёту і перадсудаў; гэта ўсведам- ленне сілы ў адзінстве і, нарэшце, гэта самаачышчэнне і здзяйсненне асабістай саматоеснасці ў межах вызваленай супольнасці.

Такім чынам, рабіць выснову, што „лірычны панафрыканізм Сенгхора і Сезэра — не больш, чым новы спосаб псіхалагічнай кампенсацыі за комплекс непаўнавартасці, народжаны гістарычным вопытам“, — гэта значыць недаацаніць сацыяльныя і ідэалагічныя

функцыі каляровых нацыяналістычных рухаў⁹¹. Нягледзячы на ўсю няпэўнасць і ваганні ў мэтах і крытэрыях, панафрыканізм і панне- граізм могуць быць зразуметыя толькі як ідэалогіі мабілізацыі і мадэрнізацыі некаторых палітычна нявызначаных тэрыторыяў свету. Праз стагоддзі белыя жыхары Захаду атаясамлівалі гэтую слабасць і нявызначанасць з колерам. Сёння каляровыя нацыяналістычныя рухі прызнаюць гэтую слабасць і залежнасць, але аспрэчваюць яе легітымнасць і нават спрабуюць змяніць сітуацыю на супрацьлеглую. Само па сабе такое аспрэчванне не можа нарадзіць навуковы і тэхнічны скачок у дваццатае стагоддзе, які мы называем „мадэрні- зацыяй“. Алэ яно стварае сутнасную перадумову. Таму што без пачуцця калехтыўнай годнасці і самапавагі чорныя эліты не могуць апраўдаць ахвяры, неабходныя для росту і мадэрнізацыі, ці пабуда- вауь мост праз бездань, якая падзяляе іх ад іх сялянскіх суайчмжа- каў. Толькі праз міф аб тым, што „мы ўсе афрыканцы“ і ідэалогію Negritude можна выкаваць неабходнае адзінства і пераадолець небяспеку „балканізацыі“, якая пагражае захаваць назаўжды палі- тычную залежнасць і эканамічную недаразвітасць⁹².

На жаль, факты паказваюць, што нават у сваіх ускосных мэтах каляровыя нацыяналістычныя рухі не паказалі сябе такімі паспяхо- вымі, як на гэта снадзяваліся іх ініцыятары. Панафрыканізм фактыч- на не зменшыў сацыяльную адлегласць і культурную бездань, якая падэяляе па—заходняму адукаваную эліту ад вясковага насельніц- тва⁹³. Што тычыцца групавога самавызначэння, дык тут мы бачым яшчэ болыцую няўдачу. Тым не менш, няўдача тут можа быць толькі частковай. Таму што панафрыканізм і паннеграізм здолелі вылучыць гарызантальны стратум, афра—амерыканскую эліту, якая злучае тры кантыненты, і надаць гэтай эліце амбіцыі і эадачы лідэрства. Яны прадаставілі гэтай эліце арэну для рэалізацыі яе талентаў і адукацыі і стварылі пэўнае адзінства мэтаў паміж элітамі палітычна разнародных тэрыторыяў. Гэта, безумоўна, само па сабе дасягненне. У якасці „транснацыянальнага нацыяналізму“ панафры- канізм падводзіць фундамент пад раздробленыя нацыяналістычныя рухі і дапамагае афрыканскім і вест-індыйскім нацыяналістам скан- цэнтраваць свае намаганні на некаторых глабальных праблемах⁹⁴. Такім чынам, панафрыканізм стаў інструментам у аспрэчванні і пераглядзе стратэгічнай сітуацыі размеркавання ўлады і рэсурсаў, сканцэнтраваных сёння ў нешматлікіх цэнтрах. Хоць панафрыканіз- му не ўдалося дасягнуць палітычнага адзінства ці масавай свядо- масці, на што спадзяваўся Нкрума, ён застаецца сутнасным кампа-

нентам некалькіх „дзяржаўных“ нацыяналістычных рухаў чорнай Афрыкі і абгрунтаваннем будучых намаганняў і ахвяраў⁹⁵.

Такім чынам, хаця раса і расізм увогуле падмываюць нацыю і нацыяналізм, існуюць абставіны, пры якіх злучэнне расавай свядо- масці з нацыяналістычнымі ідэаламі з’яўляецца адзіным шляхам для паспяховага развіцця нацыяналістычнага руху. У афрыканскім вы- падку колер надаў нацыяналізму і форму, і жыццё. Фармальна і эстэтычна, колер адыграў такую ж ролю, як мова ў Германіі і ўсходнееўрапейскіх нацыяналістычных рухах. I гэтак жа, як яны адкрывалі сваю ўласную вартасць і арыгінальнасць у прыгажосці і адметнасці сваёй мовы, афрыканцы знаходзілі сваю годнасць у прыгажосці свайго колеру і шляхетнасці сваіх фізічных рысаў. Гэта стала для іх такой жа крыніцай радасці і гонару, як чэшская ці грэцкая мовы для тых, хто наноў адкрыў іх, і ў абодвух выпадках менавіта адмысловыя і асаблівыя, арыгінальныя і ўнікальныя харак- тарыстыкі гэтых групавых атрыбутаў хвалявалі і прываблівалі іх прыхільнікаў⁹⁶. I гэтак жа, як пагарджаныя нацыянальныя мовы трыўмфавалі над (французскай) элегантнай lingua franca касмапалі- тычнай еўрапейскай арыстакратыі, так высокапігментаваная скура, гэты знак пагарды і сораму, стала аб’ектам гонару і асалоды, а яе прыгнечаны, нізкага становішча носьбіт — сховішчам усяго таго, што праўдзіва і годна⁹⁷.

Але колер стаўся нечым большым, чым проста сродкам і абалон- кай прыгажосці і мастацкага досведу. Ен стаўся „жывой вадой“ афрыканскіх нацыяналістычных рухаў — менавіта таму, што ён сімвалізуе і падсумоўвае ўсю гісторыю чорных афрыканцаў, так, як ніколі не змогуць перадаць яе хронікі ўздыму ці заняпаду афры- канскіх дзяржаваў і імперыяў. У пэўным сэнсе, колер у Афрыцы замяшчае гісторыю і мову, не толькі таму, што Афрыка мае невялікую вядомую гісторыю (нягледзячы на даследаванні шэйха Анта Дыёпа (Anta Diop)), але і таму, што гэта гісторыя вельмі ўскосна закранае цэнтральнаафрыканскі і негрыцянскі досвед рабст- ва, перадсудаў і эксплуатацыі⁹⁸. Дакаланіяльная гісторыя Афрыкі можа быць больш ці менш важнай, больш ці менып цьмянай; тым не менш яна больш не з’яўляецца часткай сённяшней афрыканскай свядомасці, якая была сфармаваная глыбокай траўмай, нанесенай каланіялізмам і гандлем рабамі. Для афрыканцаў бясконца цяжэй вярнуцца да залатой дакаланіяльнай эры, чым для гэбраяў прыга- даць аб царстве Давіда; для гэбрая ці араба Біблія ці Каран, якія захоўваюць малітвы і звычаі, увасабляюць свяшчэнныя ўспаміны аб

слаўнай эпосе незалежнасці". Між тым, менавіта колер скуры і фізічныя рысы вызначалі, якая гісторыя мусіць быць напісаная, у асаблівасці ў Егіпце, Эфіопіі, Гане, Малі, Сонгаі і Зімбабве. I як ва ўсіх нацыяналістычных рухах, мэта, якая стаіць за такімі даследаван- нямі, заўсёды з’яўляецца маральнай і дыдактычнай: выхоўваць у афрыканцаў пачуццё салідарнасці і даверу, а ў еўрапейцаў — здаровай павагі да афрыканскага ўнёску ў сусветную гісторыю, і, такім чынам, выкрываць неадпаведнасць і хлусню белых еўрапейскіх стандартаў. Афрыканская гісторыя, такім чынам, з’яўляецца гісто- рыяй чорнай расы, і мае значэнне толькі ў кантэксце адзінства і годнасці гэтай расы¹⁰⁰.

Зыходзячы з гэтага, панафрыканскі каляровы нацыяналізм з’яўля- ецца проста адным з варыянтаў нацыяналізму, а не відам расізму ці расавага дарвінізму. Нягледзячы на тое, што яго расавая свядомасць можа лёгка перарасці ў азлоблены нацыяналістычны расізм, панаф- рыканізм амаль цалкам быў ідэалогіяй расы на службе нацыяналіз- му, выкарыстоўваючы колер як сродак абуджэння і адраджэння калектыўнай нацыянальнай саматоеснасці¹⁰¹. Нягледзячы на шматлі- кія расавыя спакусы, якія прапаноўваліся еўрапейскімі тэорыямі і ідэалогіямі, расавы элемент панафрыканізму неаддзельны ад нацыя- налістычных мэтаў і ідэалаў, якія ён абслугоўвае і якім ён служыць. У той час як нацыяналістычныя расісцкія рухі выкарыстоўваюць імкненні да нацыянальнай дзяржаўнасці і нацыянальнай саматоес- насці для расісцкіх мэтаў дамінацыі і выключэння, яўгенікі і сегрэ- гацыі, а таксама для стварэння расавай эліты як кіруючай біялагічнай касты для абароны ад ніжэйшых расаў, расавы нацыяналізм панаф- рыканізму выкарыстоўвае колер для падтрымкі грамадзянскай аўта- номіі, тэрытарыяльнага адзінства і гістарычнай саматоеснасці сярод усіх афрыканцаў ці нават сярод усіх людзей афрыканскага паходжан- ня. Калі не стае працяглай, пісанай і абгрунтаванай гісторыі, калі мовы такія шматлікія ці навязаныя звонку, калі рэлігіі сталі такімі блытанымі — колер і раса могуць узняць мараль, паспрыяць актыўнасці, нарадзіць салідарнасць і дапамагчы стварэнню нацыя- нальнай саматоеснасці праз адраджэнне годнасці і прыгажосці тых, хто жыў без іх так доўга.

РАЗДЗЕЛ 5

Камуністычныя нацыяналістычныя рухі

Безумоўна, справядліва для кожнай нацыі, што нацыяналістыч- ныя пачуцці сёння могуць назірацца толькі сярод буржуазіі і яе пісьменнікаў.

Маркс і Энгельс, Нямецкая ідэалогія, с. 518.

У той ступені, як развівалася сучасная эканоміка, расла патрэба ўсіх, хто гаварыў на адной мове, да аб’яднання ў адной дзяржаве.

Карл Каўцкі, „Die Moderne Nationalität“, Neue Zeitung V,

1887, c. 402-5.

3 ycix ідэалогіяў, якія спараджаюцца крызісам мадэрнізацыі, ні адна так не крытыкавала нацыяналізм і не была ў той жа ступені ягоным канкурэнтам, як марксізм. Тым не менш, ні адна іншая ідэалогія не была так цесна пераплеценая з гэтым самым нацыяналізмам. У перадваеннай Еўропе інспіраваныя марксізмам рухі горача асуджалі „аджылыя нацыянальныя перадсуды“, нават калі ў моманты ваеннай ліхаманкі яны вымушана мірыліся з імі¹. Аднак пасля вайны ў краінах Трэцяга свету мясцовыя марксісцкія рухі часта падтрымлі- валі нацыянальна—буржуазную рэвалюцыю, выдаючы ў сябе тое самае „настойванне на нацыяналістычных пачуццях“, якое заснавальнікі на- вуковага сацыялізму прыпісвалі толькі сваім буржуазным ворагам.

Фактычна мы з’яўляемся сведкамі распаўсюджвання марксісцка— нацыяналістычных і нацыяналістычна—марксісцкіх рухаў, якія, калі іх уважліва разглядаць, аказваюцца сумессю асобных прынцыпаў і падыходаў як нацыяналізму, так і марксізму. Незалежна ад таго, называць вынік гэтага „сацыялістычным нацыяналізмам“ ці „нацыя- налістычным камунізмам“, няма сумненняў у тым, што гэтая сумесь марксізму з эмацыйна афарбаваным антыкаланіяльным ці антыфа- шысцкім нацыяналізмам нарадзіла значны сацыяльны энтузіязм і мела шырокае распаўсюджванне. У Кітаі, Югаславіі, В’етнаме, Алжыры, Кубе, Анголе, Мазамбіку і Самалі гэты сінтэз стварыў

моцны і пераважна мясцовы рух, здольны перамагчы канкурэнтаў, узяць і ўтрымаць уладу. I гэта нягледзячы на тое, што ідэі і тэорыі гэтых двух ідэалогіяў радыкальна адрозніваюцца і заўсёды ёсць спакуса альянсу з вялікімі дзяржавамі, якія гатовыя парушыць гэтае ўнікальнае спалучэнне. Прымаючы пад ўвагу прывабнасць такога „марксісцкага нацыяналізму“, для нас важна зразумець прынцыпы альянсу паміж двума канкурэнтнымі „выратавальнымі рухамі“ ма- дэрнізацыі. Гэта таксама дазволіць нам асэнсаваць некаторыя супя- рэчнасці ў гэтым сімбіёзе. Спачатку мы прааналізуем ідэалагічныя паралелі і пераходы паміж марксізмам і нацыяналізмам, якія робяць магчымым такі альянс. Пасля гэтага будзе неабходна выявіць сацыяльныя і палітычныя ўмовы, якія паскараюць гэты адметны рух. Толькі пасля гэтага можна вызначыць, наколькі сапраўдным і працяг- лым можа быць такі сінтэз, і ў якой ступені ён пярэчыць сам сабе.

ІДЭАЛАПЧНЫЯ ПЕРАХОДЫ

Спосабы адчужэння

Нерэлігійныя сістэмы вераванняў або ідэалогіі маюць у сваёй аснове фармальную структуру, якая складаецца з:

(1) сацыяльнага і палітычнага аналізу сучасных дылемаў і прабле- маў, якія маюцца ў існуючых сацыяльных структурах;

(2) набору ідэалаў і мэтаў, за якія павінны змагацца ўсе, з утапіч- ным бачаннем будучага „залатога веку“;

(3) аналізу механізмаў пераходу ад несапраўдных сучасных струк- тураў да „сапраўднага і натуральнага“ стану рэчаў, разам з рэцэп- тамі дзеянняў для яго паскарэння.

Як нацыяналізм, так і марксізм маюць распрацаваныя варыянты ўсіх трох кампанентаў гэтага асноўнага ўзору: мадэль скажэнняў у сучасных сацыяльных структурах, бачанне новай залатой эры і аналіз маршруту, які трэба выбраць, каб дайсці да гэтай эры. Нацыяналістычны варыянт з’яўляецца ў некаторых аспектах прасцейіпым і больш неакрэсленым, але можна паказаць, што ён мае некаторыя агульныя рысы з марксі- сцкай версіяй, і, такім чынам, мы маем дастатковыя падставы для параўнаўчага разгляду гэтых двух ідэалогіяў.

Па—першае, нацыяналізм, як і марксізм, падзяляе ўсю гісторыю на тры эпохі: эпоху „перадгісторыі“, якая ўключае сучаснасць; эпоху рэвалюцыйнага пераходу; эпоху „гісторыі“ як такой. Іншымі словамі,

існуе ўзгадненне ў іх стаўленні да гісторыі і часу. Абодва рухі прытрымліваюцца лінейнай канцэпцыі гісторыі, і абодва маюць міф аб фінальнай выніковай эры справядлівасці і свабоды.

Па—другое, абедзве ідэалогіі згодныя ў вызначэнні непасрэднага сённяшняга ворага як найбольшага прыгнятальніка, а сучасных структураў як найбольш адчужаючых. Безумоўна, прыгнёт і адчу- жэнне пераследавалі чалавека, пачынаючы са світанку „перадгісто- рыі“; але толькі цяпер, у апошнія два стагоддзі была выяўлена рэальная прырода тыраніі і эксплуатацыі, таму што толькі цяпер яны сталі ўніверсальнымі і бязмежнымі. Для нацыяналізму ворагам з’яўляецца „імперыялізм“, замежны каланізатар, вораг—захопнік, драпежны чужынец; у марксізме буржуазны капіталіст увасабляе ўсё зло эксплуататарскай эканамічнай сістэмы. Такім чынам, імперы- ялізм прынёс шэрую аднастайнасць і рабскую рэгламентацыю цела і душы; гэтаксама і капіталізм непазбежна вядзе да рабства і адчужэння працаўніка: адсюль

усе сродкі развіцця вытворчасці трансфармуюцца ў сродкі даміна- цыі і эксплуатацыі вытворцаў; яны калечаць працаўніка і пераўтвараюць яго адно ў частку чалавека, які дэградуе да ўзроўню прыдатка машыны, яны знішчаюць усе рэшткі зачараван- ня ў ягонай працы і пераўтвараюць яе ў ненавідную працу...²

Абедзве ідэалогіі прадстаўляюць існуючыя сацыяльныя і палітычныя структуры як палярызаваныя вакол канфліктных інтарэсаў і каштоўнасцяў; з аднаго боку, гэта чужынец—акупант і яго памага- тыя, якія змагаюцца з барацьбітамі за свабоду прыгнечанай нацыі; з іншага боку, класавы канфлікт заможных капіталістаў і безмаёмасных пралетарыяў. Паміж абранымі і іх прыгнятальнікамі няма месца для сярэдняга пласта, для пасіўнага гледача ці нават калабарацыяніста.

Акрамя гэтых знешніх, непасрэдных ворагаў, нацыяналізм і марксізм звяртаюць сваю ўвагу на ўнутраны, прыхаваны распад. Для нацыяналіста, менавіта ўнутраны заняпад і дэградацыя распускаюць сувязі, што аб’ядноўвалі членаў калектыву; такім чынам, як зазначыў Банэрджы, маральнае аднаўленне праз вывучэнне гісторыі і абарону мовы становіцца „апоіпнім суцяшэннем, якое застаецца для заняпа- лага і здэградаванага народу“³. Вораг унутры нас — гэта страта саматоеснасці, самазабыццё, канец аўтэнтычнасці, — усё, што псуе супольнасць, падзяляючы і паслабляючы яе членаў і спакушаючы іх культурнай імітацыяй і палітычнай залежнасцю. Няма неабходнасці

мець непасрэдную акупацыю для абуджэння і „аднаўлення“ нацыя- налізму; у Японіі эпохі Мэйдзі і рэвалюцыйнай Францыі знешні вораг быў толькі каталізатарам альбо канкурэнтам з—за мора, але сапраўдны вораг адчуваўся як унутраны распад, страта скіраванасці і саматоеснасці, што дазволіла карумпаванай тыраніі нямногіх душыць аўтэнтычнае самавыражэнне і свабоды ў межах самой супольнасці⁴.

У той час як для нацыяналіста класавы падзел, месніцтва, этнічная разнароднасць, дынастыйная прыналежнасць ці канфесійныя адроз- ненні падмываюць сапраўдную салідарнасць супольнасці, для марксіста паходжанне ўнутранага прыгнёту гістарычна звязанае з падзелам nj ацы. Таму што падзел працы ўпершыню дазволіў вырабіць да, атковы прадукт, які ў сваю чаргу мог быць экспрапры- яваны кіраўнічым класам. Пры гэтым кіруючыя колы асноўвалі свой прыгнёт на абароне маёмасці і прывілеяў, што стала базісам усіх наступных класавых сістэмаў і, адсюль, палітычнай улады. Такім чынам, Маркс і Энгельс сцвярджаюць, што

Розныя ступені падзелу працы з’яўляюцца проста рознымі формамі ўласнасці; [і што] з падзелам працы адначасова з’явілася размер- каванне, і, безумоўна, няроўнае размеркаванне (як колькасна, так і якасна) працы і яе прадуктаў, а значыць і ўласнасці⁵.

Што тычыцца вынікаў гэтага падвойнага скажэння, марксізм і нацыяналізм выяўляюць некалькі істотных паралеляў. Абодва рухі апісваюць розныя аспекты агульнага адчужэння ў дзіўна падобных тэрмінах. Выгнанне ёсць канчатковая ступень дэградацыі для нацы- яналіста, але таксама існуе і ўнутранае выгнанне, якое можа адчу- вацца на сваёй „уласнай зямлі“, як у многіх чорных нацыяналістаў на іх амерыканскай радзіме. Псіхалагічнае самаадчужэнне назіраец- ца ў літаратуры Negritude і дакладна выказана ў вядомых радках паэмы МакКэя (McKay) „Выгнаннік“:

Я вярнуўся б назад да цемры і спакою.

Але вялікі заходні свет трымае мяне ў кабале,

I я ніколі не магу спадзявацца на поўнае вызваленне, Пакуль перад чужымі багамі схіляю калені.

Нешта страчана ўва мне, і назаўжды,

Нешта жыццёва важнае згублена ў маім сэрцы,

I павінен я ісці дарогай ценю,

Сярод сыноў зямлі, як выключэнне.

Бо нарадзіўся я далёка ад роднага краю, Пад пагрозай белага чалавека, не ў час⁶.

Унутранае выгнанне таксама з’яўляецца тэмай аднаго з самых адпаведных выказванняў сіянісцкай пазіцыі, „Аўтаэмансіпацыі“ Пінскера (Pinsker). Тут гэбраі характарызуюцца як людзі—„прыві- ды“, „нацыя пасля смерці“, якія тым не менш „выжылі як духоўнасць нацыі“, але паўсюль разглядаюцца як чужынцы:

Мы павінны прызнаць, што перад тым, як усіх народаў зямлі аб’яднае вялікая ідэя чалавечага братэрства, павінны прайсці тысячагоддзі; і да таго часу народ, які дома паўсюль і нідзе, павінен усюды разглядацца як чужынец⁷.

Дэградацыя ляжыць унутры. Знешні прыгнёт адлюстроўвае ўнутра- ны заняпад людзей, ці то яны фізічныя выгнаннікі, ці то грамадзяне другога гатунку на сваёй уласнай тэрыторыі.

Марксізм, гэтаксама, разглядае адчужэнне ў двух аспектах: кан- крэтным і філасофскім. Эмпірычна, адчужэнне ёсць лёс пралетарыя ў яго працоўнай сітуацыі. Вялікая сістэма завадской вытворчасці з яе жорсткай, дэперсаналізаванай дысцыплінай і вялікай канцэнтра- цыяй працы, яе паўтаральным, фрагментарным характарам і адсут- насцю сувязі паміж рабочым і прадуктам непазбежна нараджае глыбокую незадаволенасць і адчужэнне. Маркс лічыць, што прадукт чалавечай працы „супрацьпастаўлены ёй як чужая рэч, як сіла, незалежная ад вытворцы... Гэтая „аб’ектывацыя працы“, вядзе, такім чынам, да таго, што „чым больш здзяйсняе сябе рабочы, тым мацнейшым становіцца чужы аб’ектыўны свет, які ён творыць супраць сябе, і тым бяднейшым становіцца ён сам і яго ўнутраны “Я свет, тым менш яму належыць °.

Але па—за гэтым канкрэтным адчужэннем рабочага месца, існуе больш агульнае адчужэнне, якое ўключае кожную праекцыю чала- вечай думкі і дзейнасці, якая ад яго аддзяляецца і становіцца знешняй, пры якой „рэчаіснасць успрымаецца не сама па сабе, але як іншая рэчаіснасць. Агульны досвед не падпарадкоўваецца закону сванго ўласнага духу, але чужога духу .

Грошы гэтаксама ёсць форма адчужэння, нешта знешняе для чалавека. „Аб’ектывуючы гэтую апасродкаваную дзейнасць, — гаворыць Маркс, — чалавек дзейсны толькі тады, калі ён згублены ці дэгуманізаваны“¹⁰. I асабліва пры капіталізме дзейнасць чалавека

непазбежна аб’ектывуецца — у рэчы ці тавары, якія занявольваюць чалавека і адчужаюць яго ад самога сябе.

Маркс, паслядоўнік Феербаха, падыходзіў да сутнасці чалавека, яго „відавога існавання“, што было скажонае адчужэннем, шмат у чым гэтак жа, як нацыяналізм падыходзіць да ідэі сапраўднага і чыстага грамадства або „нацыі". Для Маркса ўласная дзейнасць чалавека, яго штодзённая праца стала „чужым, варожым і ўладным аб’ектам, незалежным ад яго“, які паставіў яго „пад панаванне, прыгнёт і прымус іншага чалавека“, „уладара працы“¹¹. „Духоўная натура“ чалавека была дэфармавана і дэгуманізавана. Гэтаксама і нацыяналісты аплакваюць страту пачуцця прыналежнасці да нацыі, да яе ўнутраі ай гармоніі, што ёсць вынікам не адчужэння працы, але разрыву сугюльнасці са сваім мінулым. Там, дзе парваўся „ланцуг“, людзі становяцца адасобленымі,' неўкаранёнымі і несвабоднымі. Іх духоўны рост слабы, іх фізічнае жыццё фрагментаванае. Людзі становяцца самаадчужанымі індывідуумамі ў чужым акіяне асіміля- цыі, што вядзе да поўнага знішчэння, становяцца безабароннай ахвярай любога захопніка і любой моды. Унутраны вораг — адсутнасць або заняпад саматоеенасці — падрыхтаваў глебу для знешняга занявольвання і падтачыў волю да годнасці і свабоды¹².

Механізмы пераходу

Як чалавек можа вырвацца з гэтага стану залежнасці і адчужэння? Тое, што ён можа гэта зрабіць, ніколі не было пад сумненнем ні для марксістаў, ні для нацыяналістаў. Усе яны вераць у справядлівасць гістарычных законаў, разглядаючы вызваленне чалавека як гістарыч- ную неабходнасць. Усе яны прэтэндуюць на веданне законаў сацы- яльнай эвалюцыі. Нацыяналіст спадзяецца на непазбежны рост самасвядомасці супольнасці, што абудзіць яе членаў ад доўгага сну і адродзіць нацыю. Пераход ад бяздомнасці да нацыянальнай дзяржаўнасці — гэта працэс самаадкрыцця і самарэалізацыі. Гэта з’яўляецца мэтай кожнай супольнасці. Мадзіні быў упэўнены, што „ні адзін народ ніколі не памірае і ніколі не спыняецца раптоўна на сваім шляху, перш чым ён не дасягне канчатковай гістарычнай мэты сванго існавання, перш чым ен не ажыццявіць сваю місію Італьянцы мелі такую гістарычную місію і „ідэю супольнага раз- віцця“; ім, такім чынам, была патрэбная ўнітарная дзяржава. Мадзіні ніколі не сумняваўся ў тым, што „народ, якому наканавана дасягнуць вялікіх здзяйсненняў на карысць усяго чалавецтва, павінен

аднойчы стаць нацыяй. I пакрысе, ад эпохі да эпохі, наш народ набліжаўся да гэтай мэты“¹⁴. Усе перашкоды, заяўляў ён, будуць змеценыя паўстаннем людзей, дзеяннямі сакрэтных суполак, “крывёю, пралітай пакутнікамі з кожнай правінцыі Італіі”. Эвалю- цыя будзе паскорана рэвалюцыяй, паступовае абуджэнне — выву- чэннем нацыянальнай гісторыі, здзяйсненне лёсу Італіі — жаданнямі і дэмакратычнымі інстынктамі людзей.

Погляды Мадзіні ўяўляюць сабой памяркоўную інтэрпрэтацыю эвалюцыянісцкай дактрыны, якую нацыяналізм спалучае з актывісцкай этыкай. Пераход да нацыянальнай дзяржавы ўвогуле непазбежны; тым не менш, такі пераход патрабуе ад народа мабілі- зацыі і актыўнага ўдзелу ў нацыянальным руху. Але нацыянальнае абуджэнне прадутледжвае таксама ўнутранае ачышчэнне. Трэба пазбавіцца ад замежных культурных уплываў, каб аднавіць сапраўдную саматоеснасць супольнасці. Адукацыя і прапаганда ўпэўніць членаў супольнасці ў іх агульнай саматоеснасці і адновіць страчаную салідар- насць. Трэба наноў выкаваць ланцуг, што звязвае розныя пакаленні і, такім чынам, узнавіць годнасць і каштоўнасці мінулага. Такую задачу паставіў Дуглас Хайд (Douglas Hyde) перад слухачамі Нацьіянальнага літаратурнага таварыства ў Дубліне ў 1892 годзе:

Нарэшце мы разарвалі пасіўную плынь ірландскага жыцця. I якраз у той момант, калі кельцкая раса мае магчымасць ізноў стаць гаспадаром сваёй уласнай краіны, яна сутыкаецца з тым, што амаль начыста страціла свае нацыянальныя рысы, адмежавалася ад мінулага і пры гэтым ледзьве судакранаецца з сучаснасцю...

Якраз цяпер, калі мы павінны пачаць будаваць наноў ірландскую расу і гэльскую нацыю — гэтаксама як на нашай памяці наноў была пабудаваная Грэцыя — мы абрабаваныя, пазбаўленыя цаглінаў нацыянальнасці. Старая цэгла, якая стаяла васемнаццаць стагод- дзяў, ужо разбураная; сёння мы павінны ўсталявацца, выпаліць новыя цагліны — і калі зможам, то на іншай зямлі і з іншай гліны...

Адным словам, мы павінны змагацца за культывацыю ўсяго найбольш расавага, таго, што мае сапраўдны смак зямлі, найбольш гэльскага, найбольш ірландскага, бо нягледзячы на невялікі дамешак саксонскай крыві на паўночным усходзе, нашая выспа кельцкая ў сваёй аснове і заўсёды такой застанецца’⁵.

Безумоўна, рух Шын Фэйн, як і іншыя нацыяналістычныя рухі, не задаволіўся адукацыйнай прапагандай; ён быў дастаткова падрыхта- ваны распачаць пры неабходнасці барацьбу сілай. Нацыяналісты

часта разглядалі вайну як сродак вырашэння праблемы адыёзнай тыраніі і спарахлеласці грамадства: Фіхтэ — супраць напалео- наўскіх захопнікаў, Атацюрк — супраць грэкаў, Мао — супраць японцаў. Нацыянальная вайна за вызваленне можа толькі паско- рыць непазбежны пераход да нацыянальнай дзяржавы; яна, і толькі яна, можа выкаваць сапраўды аб’яднаную і самасвядомую нацыю пасля заваявання незалежнасці¹⁶.

Падобны сплаў эвалюцыйнай гістарычнасці з ваяўнічай барацьбой мы бачым у марксісцкіх тэорыях і рухах. Для Маркса рухавік усяго сацыяльнага развіцця ляжыць у супярэчнасцях паміж „сіламі“ чала- вечай вытворчасці і „адносінамі“ класаў і маёмасці, у рамках якіх ажыццяўляецца гэтая вытворчасць. Сінхроннага развіцця паміж сіламі і адносінамі ніколі не назіраецца, паколькі чалавечыя сілы ў выніку рацыяналізацыі вытворчасці праз новыя тэхналогіі заўсёды пераганяюць сацыяльныя структуры. 3 цягам часу напружанне пера- ходзіць у сацыяльную рэвалюцыю, старыя маёмасныя і класавыя структуры звяргаюцца і замяняюцца на новыя. Тэхналагічны прагрэс, які вынікае з неабходнасці задавалыіяць усё большы аб’ём чалавечых патрэбаў найменшымі рэсурсамі, павінен разбурыць капіталізм:

Цэнтралізацыя сродкаў вытворчасці і сацыялізацыя працы на- рэшце дасягаюць такога пункту, калі яны ўжо не адпавядаюць сваёй капіталістычнай абалонцы. Гэтая абалонка разрываецца на кавалкі. Гучыць пахавальны звон па капіталістычнай прыватнай маёмасці. Экспрапрыююць экспрапрыятараў. ...Капіталістычная вытворчасць спараджае, з бязлітаснасцю законаў прыроды, сваё ўласнае адмаўленне. Гэта адмаўленне адмаўлення¹⁷.

Тут, як і ўсюды, Маркс і яго паслядоўнікі падкрэсліваюць непазбеж- насць „натуральных законаў капіталістычнай вытворчасці“ і „матэры- яльных умоваў“, якія вызначаюць наша жыццё. Рэвалюцыя патрабуе выспявання гэтых матэрыяльных умоваў да пэўнага эфектыўнага стану: ні адзін рух пралетарыяту не можа быць паспяховым, пакуль матэрыяльныя ўмовы вытворчасці не зробяць такую рэвалюцыю непазбежнай¹⁸.

I тым не менш, толькі чалавек, толькі пралетарыят можа ажыц- цявіць пераход да сацыялізму. Толькі клас, які ўвасабляе адчужэнне, можа знішчыць свой адчужаны стан і аднавіць чалавека для сябе і для прыроды. Чалавек з’яўляецца, % рэшце рэшт, самасвядомым вытворцам жыцця і сродкаў жыцця. Ен з’яўляецца homo faber, і для сацыяліста „уся гэтак званая сусветная гісторыя ёсць толькі стварэн-

не чалавека праз чалавечую працу і развіццё прыроды для чалаве- ка“¹⁹. Пры адпаведных матэрыяльных умовах творчы чалавек можа пераадолець свае абмежаванні шляхам актыўнай дзейнасці і рэвалю- цыі; вызваляючы грамадства, чалавек вызваляе і аднаўляе самога сябе. Шляхам разрывання „ланцугоў“ існуючых класавых сістэм чалавек перамагае сваё ўласнае самаадчужэнне.

На практыцы гэтая выразнасць марксісцкай думкі абвастрыла супярэчнасці паміж памяркоўнымі марксістамі і актывістамі, паміж тымі, хто прытрымліваўся больш эвалюцыйнага падыходу да гісто- рыі, як Бебель і Каўцкі, і такімі, як Ленін, якія рабілі націск на рэвалюцыйную практыку чалавека і актыўнасць авангарднай эліты. У гэтым сэнсе большая „туманнасць“ і непаслядоўнасць нацыяналіз- му саслужыла яму добрую службу.

Камунізм і нацыянальная дзяржаўнасць

На першы погляд, адрозненні паміж нацыяналістычным і марксісцкім ідэаламі новага грамадства занадта вялікія, каб пра- класці паміж імі мост. Але і тут можна заўважыць істотныя супадзенні і ўзаемадапаўняльнасць.

Паколькі падзел працы разглядаецца марксістамі як першапачатко- вая прычына сацыяльных хваробаў, пераадоленне гэтага падзелу і, адпаведна, адмаўленне грамадства, заснаванага на маёмасных і класавых адрозненнях, займаюць цэнтральнае месца ў камуністычным светапогляд- зе. Калі аднойчы чалавек перастане быць „спецыялізаваным“, ягоная дзейнасць ужо больш не будзе адчужаць чалавека ад самога сябе, ад суседа ці ад прыроды. У камуністычным грамадстве, дзе

ніхто не мае выключнага поля дзейнасці і кожны можа вучыцца ў галіне, якую выбярэ, грамадства рэгулюе агульную вытвор- часць, дазваляючы мне рабіць адну справу сёння і іншую заўтра, паляваць зранку, лавіць рыбу ўдзень, гадаваць жывёлу ўвечары, пісаць крытыку пасля вячэры, як я таго хачу, і пры гэтым не прымушаючы мяне станавіцца паляўнічым, рыбаком, пастухом ці крытыкам²⁰.

3 філасофскага пункту погляду Маркс апісвае камунізм як працэс, як пазітыўнае пераадоленне прыватнай уласнасці (прычыны чалаве- чага самаадчужэння) і такім чынам як узнаўленне сапраўднай

чалавечай сутнасці праз і для чалавека; як поўнае і свядомае адраджэнне чалавека для самога сябе ў межах агульнага дабрабыту папярэдняга развіцця, аднаўленне чалавека як сацыяльнай, што значыць чалавечай, істоты. Гэты камунізм як скончаны натуралізм — ёсць гуманізм, як скончаны гуманізм — ёсць натуралізм. Гэта сапраўднае вырашэнне антаганізму паміж чалавекам і прыродай і паміж чалавекам і чалавекам, гэта сапраўднае вырашэнне канфлікту паміж існаваннем і сутнасцю, аб’ектывацыяй і самасцвярджэннем, свабодай і неабходнасцю, асобай і відамі. Камунізм вырашае гала- валомку гісторыі і ўсведамляе сябе як такое вырашэнне²¹.

Толькі ў камуністычным грамадстве, дзе пераадолены падзел працы і рабства чалавека, праца стаецца „не толькі сродкам жыцця, але першай патрэбай жыцця“, і толькі ў гэтую эру супольнага дабрабыту грамад- ства можа „напісаць на сваіх сцягах: ад кожнага — у адпаведнасці з яго здольнасцямі, кожнаму — у адпаведнасці з яго патрэбамі!“²².

Апісваючы камунізм як працэс сацыяльнай рэінтэграцыі і аднаўлення сапраўднага „родавага жыцця“ чалавека, марксісты па- дыходзяць да некаторых паняццяў, з якімі нацыяналіст звязвае канцэпцыю „нацыянальнай дзяржаўнасці“. Таму што толькі пры сапраўднай нацыянальнай дзяржаўнасці чалавек—асоба можа зноў знайсці сваю аўтэнтычную саматоеснасць у межах супольнасці, паяднаць пачуцці братэрства і аўтаноміі. Толькі ў нацыі чалавек можа знайсці поўную свабоду і гармонію і зычыць дабра ўсім, а не імкнуцца да сваіх эгаістычных мэтаў. Нацыя ёсць адзінае сапраўднае быццё. Для Адама Мюлера дзяржава ўвасабляе „глыбокую еднасць усіх фізічных і духоўных патрэбаў“, а нацыю ён разглядае як „вялікае, энергічнае, бясконца актыўнае і жывое цэлае“, якое злучае ўсе часткі грамадства ў нябачнае адзінства²³.

Акрамя адзінства, нацыяналісты вылучаюць шэраг іншых жыццёва важных элементаў канцэпцыі нацыянальнай дзяржаўнасці. Па—першае, нацыя з’яўляецца „натуральнай“. Яна, як сям’я або мова, ёсць часткай натуральнага парадку, не вынайдзенага і не створанага чалавекам. Так, Русо сцвярджае: „Карсіканцы дагэтуль знаходзяцца ў амаль натуральным і здаровым стане“, а Гердэр лічыць, што нацыянальная разнастайнасць — частка Божай задумы, і ставіць абмежаванага дзікуна вышэй за адукаванага касмапаліта²⁴. Па—другое, нацыя разглядаецца як выключна культурная рэаль- насць. Русо ўхваляе Майсея, Нуму і Лікурга — заснавальнікаў сваіх нацыяў, таму што „ўсе яны шукалі сувязі, якія маглі б прывязаць

грамадзян да іх радзімы і адзін да аднаго, і знаходзілі іх у адметных звычаях, у рэлігійных рытуалах, якія па сваёй прыродзе заўсёды былі выключнымі і нацыянальнымі...²⁵“ Гэтаксама і Бурке лічыў, што адзінства Англіі і рост яе велічы забяспечваліся яе апрычонай канстытуцыяй, гісторыяй і традыцыямі; разам яны падтрымлівалі ўзаемадзеянне „паміж тымі, хто жыве, тымі, хто памёр, і тымі, хто павінен нарадзіцца“²⁶. Паводле Мадзіні, нацыя — гэта

асацыяцыя ўсіх людзей, якія складаюць адзіную групу на падставе мовы, вызначаных геаграфічных умоваў ці праз ролю, нададзеную ім гісторыяй, людзей, якія вызнаюць адзіныя прын- цыпы, паводзяць сябе ў адпаведнасці з адзінымі законамі і працуюць на ажыццяўленне адной мэты... Нацыянальнасць ёсць роля, вызначаная Богам кожнаму народу ў жыцці чалавец- тва. Гэта місія і задача, якую народ павінен выканаць, каб ажыццявілася Боская воля ў свеце²⁷.

Па—трэцяе, асобы могуць рэалізаваць сваю сапраўдную свабоду толькі праз нацыю. Працуючы на нацыю, прыносячы ёй ахвяры, чалавек адраджае сваю страчаную саматоеснасць і дасягае аўтаноміі ў сваіх дзеяннях. На гэтым шляху ён уздымаецца над штучнасцю і тыраніяй, эгаізмам і прыгнётам, унутранай разбэшчанасцю і знешнім ворагам.

Па—чацвёртае, нацыі самадастатковыя. Яны ўвасабляюць са- праўднае жыццё, таму што яны простыя і ўніверсальныя. Нацыі ідэальна выяўляюць патэнцыяльныя магчымасці чалавека сялянскай працы. Маркс фактычна паўтарае гэтую аграрную ідылію ў „Нямец- кай ідэалогіі“; хоць на практыцы, як і большасць нацыяналістаў, ён падтрымліваў ідэал аўтаркіі праз індустрыялізацыю. I, нарэшце, нацыя з’яўляецца тэрытарыяльнай адзінкай, якой уласціва моцнае пачуццё адзінства. Яе самастойнасць паўстае з глыбокіх каранёў у глебе, з кампактнасці рассялення і з надзейнага геапалітычнага прытулку. Але больш важным за геапалітычнае адзінства з’яўляецца тое, што валоданне вызначанай і прызнанай тэрыторыяй ёсць пэўным сацыяльным ідэалам: барацьбой за практычную салідар- насць у межах дадзенай сацыяльнай прасторы. Бо толькі калі дасягаецца такая салідарнасць, можна сказаць пра чалавека, што ён сапраўды „вярнуўся“ дадому з унутранага выгнання²⁸.

Нягледзячы на значныя адрозненні ў змесце дактрынаў і іх гістарычным кантэксце, можна разглядаць марксістаў і нацыяналіс- таў як аднолькава заклапочаных адчужэннем чалавека, яго адра-

джэннем і вяртаннем да аўтэнтычнага існавання. Абедзве ідэалогіі схіляюцца ў бок халістычнага, натуралістычнага і вызваленчага падыходу да чалавека і ягонага лёсу. Яны таксама глыбока гістарыч- ныя і эвалюцыйныя ў сваіх канцэпцыях і поглядах. Гісторыя раскрывае сапраўдную родавую прыроду чалавека — прыроду, якая настолькі чалавечая, наколькі яна сацыяльная і калектыўная, і настолькі сацыяльная, наколькі чалавечая. Чалавек можа „знайсці сябе“ толькі праз супольнасць і ў межах яе. Чалавек можа зрабіць сябе цэласнай асобай і аб’яднаць элементы сваё.й натуры, толькі стаўшыся сапраўды сацыяльнай і калектыўнай істотай, усвядоміўшы калектыўнуіо сутнасць свайго існавання, жывучы ў гармоніі са сваім суседам у са чадастатковай супольнасці. Гэтаксама яднанне з прыро- дай, гармонія з асяроддзем патрабуе ад чалавека пазбаўлення ад усіх наростаў, скажэнняў і разбэшчанасці, якія навязала яму своека- рыслівая цывілізацыя, заснаваная на сквапнасці і эгаізме. Неабход- ны акт рэвалюцыйнага самасцвярджэння і самапераадолення, каб вы- рвацца на волю і зноў адкрыць аўтэнтычнае існаванне. Свабода і аўтаномія складаюцца з рэалізацыі аўтэнтычнасці, а аўтэнтычнасць у сваю чаргу можа быць дасягнута толькі ў межах супольнасці роўных.

Такім чынам, нацыяналізм, як і марксізм, адназначна бачыць свой залаты век у будучыні, а не ў мінулым, як часам сцвярджаюць. Мінулае служыць нацыяналісту апірышчам і мадэллю, нават мерай горкага разладу і недахопаў сучаснай эры. Але яно ніколі не можа даць план на будучыню. Нават найбольш кансерватыўныя нацыя- налісты ў глыбіні душы ведаюць, што яны выкарыстоўваюць і падтрымліваюць мінулае, каб пабудаваць лепшую і больш стабіль- ную будучыню. Але, з іншага боку, марксісты таксама не ігнаруюць мінулае. Хіба не зыходзіць іх эвалюцыйная схема з пастулату аб прымітыўным камунізме, заснаваным на нізкім узроўні вытворчасці? Пытанне ў тым, як увасобіць сацыяльныя вартасці таго ладу ў сучасных умовах, як дасягнуць матэрыяльнага дабрабыту, які даз- воліць пабудаваць сацыялізм. Бо сацыялізм можа быць пабудаваны толькі на аснове „агульнага дабрабыту папярэдняга развіцця“ і стацца кульмінацыяй папярэдніх ступеняў чалавечай перадгісторыі. Сацыялізм можа быць пабудаваны, паўтарае Маркс, толькі на аснове капіталізму і дасягненняў буржуазіі. Абагуленне вытворчасці, якое было на ранняй ступені, перад падзелам працы, „натуральным“ станам чалавека, мае на мэце вяртанне да таго ж натуралізму, але ў болып высокай, больш гуманізаванай форме. Такім чынам, марксізм не адмаўляе мінулага, а імкнецца пераўзысці яго.

САЦЫЯЛЬНЫЯ КАРАНІ

Запозненае развіцйё і залежнасць

Як у агульнай структуры, так і ў спецыфічных механізмах марксізм і нацыяналізм, нягледзячы на ўсе антаганізмы, маюць шмат агульна- га. Гэтыя пункты ўзаемапранікнення дазваляюць так званы дактры- нальны сінкрэтызм. У сучасных сацыяльна—палітычных умовах абедзве ідэалогіі непазбежна развіваюцца ў адным напрамку, што прыводзіць да іх сімбіёзу.

Няма сумневу, схільныя да марксізму нацыяналістычныя рухі і нацыяналістычныя камуністычныя рухі сёння існуюць на ўсіх канты- нентах. Некаторыя з іх былі навязаны і падтрымліваліся звонку; іншыя, як у Югаславіі, Кітаі, В’етнаме, Кубе, Анголе і Мазамбіку, у сутнасці сваёй з’яўляюцца мясцовымі рухамі, хоць нават у гэтых выпадках знешняя дапамога і агульная сітуацыя ў свеце адыгралі большую ролю, чым можа падацца на першы погляд. Канечне, гэтыя і іншыя прыклады „нацыяналістычнага камунізму“ надзвычай разна- стайныя па мэтах і сродках, яны не адпавядаюць ніводнаму канкрэт- наму адгалінаванню марксізму — возьмем мы марксізм Маркса— Энгельса, Леніна або Мао. Усе яны запазычылі ідэі з марксісцкага канону, але адаптавалі іх да сваіх мясцовых умоваў, дадаўшы немалую долю нацыяналізму. Гэтаксама і іх нацыяналістычныя погляды мала чым абавязаныя фармулёўкам Русо, Гердэра ці Мадзіні. Сучасны нацыяналізм моцна змяніўся, каб адпавядаць спецыфічным абставінам. Але ў кожным выпадку нацыяналістычная дактрына заўсёды была шырэйшай у параўнанні з марксісцкай.

Такім чынам, усе рухі левага нацыяналізму вельмі блізкія, іх лозунгі, мэты і тактыку не цяжка распазнаць. Таму, нягледзячы на культурныя і геаграфічныя бар’еры, ва ўсіх кутках свету гэтыя рухі здолелі выпрацаваць агульную мову.

Прычынаю такой блізкасці стала, па—першае, агульная спадчына — усе гэтыя краіны або тэрыторыі доўгі час былі ва ўмовах вымушанай адсталасці і неразвітасці. Менавіта гістарычная неразвітасць (у боль- шай ступені, чым сучасныя ўмовы) з’яўляецца асноўнай прычынай звароту да марксісцкага нацыяналізму. Іншыя краіны Трэцяга свету, як Кенія, Малайзія ці Венесуэла, таксама пакутуюць ад „сіндрому нераз- вітасці“. Яны пакуль не прынялі ніякай канкрэтнай версіі левага нацыяналізму, але тым не менш могуць гэта зрабіць, бо ім трэба стымуляваць эканамічны рост, павялічыць зберажэнні, мабілізаваць

энергію людзей і забяспечыць шырокамаштабныя інвестыцыі для развіцця інфраструктуры. Да апошняга часу ўрадам гэтых краін хапала сілаў, каб стрымаць далейшы заняпад. У краінах і тэрыторы- ях, дзе ўрад быў залішне слабы і раз’яднаны, каб супрацьстаяць стагнацыі і заняпаду, мы назіраем левы ўхіл — да сацыялістычнага або нават камуністычнага нацыяналізму. У такіх выпадках ранні артадаксальна—ліберальны ці кансерватыўны нацыяналізм не меў по- спеху. Неэфектыўнасць рэформаў, карупцыя і сацыяльная інэртнасць прыводзілі да страты ілюзіяў і нараджалі нецярплівасць у грамадстве, асабліва сярод больш вестэрнізаваных групаў. Гэта абумоўлівала тэн- дэнцыю болі ш радыкальнай версіі нацыяналізму. Такім чынам, нацы- яналістычньь рухі марксісцкага тыпу не ўзнікаюць на глебе неразвітасці як такой. Яноі маюць прычынай значную затрымку ў развіцці, што ў сваю чаргу з’яўляецца вынікам слабасці кіраўніцтва. Адставанне ў развіцці не проста выяўляе слабасць кіравання, але таксама сведчыць пра працяглую залежнасць супольнасці ад іншых. Нават праз доўгі час пасля заваявання незалежнасці, пра якую з такім гонарам абвясцілі нацыяналістычныя айцы—заснавальнікі, унутраная разбэшчанасць і ілжывасць, сапраўдны недахоп аўтаноміі супольнасці становяцца не- аспрэчнымі. I чым больш грамадства залежыць ад іншых, тым больш верагодна, што ў ім пераможа радыкальны марксісцкі нацыяналізм. Чым болып перыферыйнай і занядбанай з’яўляецца тэрыторыя, тым болыпыя шанцы марксісцкага нацыяналізму пусціць там карані.

Такім чынам, поспех марксісцкага нацыяналізму абумоўліваюць наступныя фактары: пачуццё затрымкі ў развіцці; успрыманне су- польнасці або тэрыторыі як перыферыйнай у сэнсе дабрабыту і сілы; слабы і неэфектыўны ўрад пасля атрымання незалежнасці; знешняя экспансія — эканамічная або ваенная, фактычная або патэнцыйная. Марксісцкія нацыяналістычныя рухі ўвогуле маюць тэндэнцыю быць рухамі „другой хвалі“. Пры гэтым яны рухаюцца да ўлады на карках ранейшых рухаў за незалежнасць, у якіх людзі расчараваліся. Так камуністы Мао замянілі Гаміндан, а партызаны Кастра выка- рысталі ідэі рэвалюцыі 1933 года, якія доўгі час заставаліся нерэалі- заванымі²⁹. Прычына поспеху простая: расло разуменне таго, што неразвітасць штучна падтрымліваецца з—за мяжы, што краіна знаходзіц- ца на ўзбоччы цывілізацыі, што яна бяссільная. А пераадолець гэта ўсё можа толькі марксізм, які абапіраецца на супольную працу, індустрыяліз- ацыю і цэнтралізаванае планаванне. Такім чынам, марксісцкія нацыя- налістычныя рухі прывабліваюць да сябе не толькі ідэяй дзяржаўнага будаўніцтва, але і абяцаннем сацыяльнага развіцця³⁰.

Два тыпы „залежнасці“ асабліва маюць дачыненне да ўздыму марксісцкіх нацыяналістычных рухаў. Першы выпадак — незалеж- насць надоўга затрыманая, каланіялісты захоўваюць свае пазіцыі вельмі доўга, як партугальцы ў Афрыцы, або намагаюцца вярнуцца на часова пакінутыя тэрыторыі, як французы ў Індакітаі. У такой сітуацыі затрымка развіцця толькі дапамагае ўсведамленню залеж- насці і дэградацыі на стратэгічным узроўні — і якраз у той момант, калі суседнія вызваленыя тэрыторыі пачынаюць разгортваць свае праграмы нацыянальнага развіцця. Другі тып залежнасці можа быць гэткім жа абразлівым. Краіна фармальна незалежная, але эканаміч- на, а ў некаторых выпадках і ў ваенным сэнсе, залежыць ад суседніх ці далёкіх дзяржаваў. Такім чынам кубінцы на працягу ўсяго дваццатага стагоддзя адчувалі прысутнасць Злучаных Штатаў як эканамічную пагрозу; Эфіопія да апошняга часу цярпела вайсковую залежнасць ад гэтай жа вялікай дзяржавы, а Кітай перад трыумфам Мао адчуваў сябе абражаным і залежным ад шэрагу заходніх дзяржаваў. Больш таго, калі ўнутраны этнічны канфлікт накладаец- ца на знешнюю пагрозу ці на адкрытую інтэрвенцыю, як у Эфіопіі або Югаславіі, ствараюцца праблемы, якія ні ліберальны, ні вайско- вы нацыяналізм вырашыць у прынцыпе не могуць, і тады толькі марксісцкая цэнтралізаванасць здаецца вызваленнем ад абразы працяглай залежнасці і ўнутранай раз’яднанасці.

Такім чынам, сітуацыя, якая спрыяе марксісцкаму нацыяналізму, мае аднолькавыя па важнасці палітычны і эканамічны элементы. Яна прымушае звяртацца і да мабілізацыйнага патэнцыялу партыі, і да сілы дзяржавы. У гэтым сэнсе відавочная прыцягальнасць савецкай мадэлі. Савецкі Саюз, як часта зазначалася, разглядаецца не толькі як крыніца рэцэптаў, але і як мадэль, узор вайсковага, палітычнага і сацыяльнага развіцця, як генератар вялізных рэсурсаў чалавечай волі і энергіі праз эфектыўную элітную арганізацыю, якая выконвае абавязкі перад наро- дам. Гэта тыя рэсурсы, якія зрабілі краіну фактычна незалежнай ад любой знешняй улады. Савецкі марксізм разглядаецца не як шлях да пераадолення чалавечага самаадчужэння праз свядомую рэвалюцьій- ную працу, а як метадалогія выхаду са стану палітычнай і вайсковай залежнасці і дасягнення сапраўднага парытэту з Захадам³¹.

Нават тыя сацыялістычныя нацыяналістычныя рухі, якія выступалі супраць савецкага віду камунізму, маюць выразную палітычную матывацыю. На Сярэднім Усходзе, напрыклад, некаторыя рэжымы прынялі „арабскі сацыялізм“, які атаясамлівае нацыянальную ба- рацьбу з глабальнай формай антыімперыялістычнага „класавага

канфлікту“ і з мабілізацыяй рэсурсаў для абнаўлення грамадства. У вырашэнні абедзвюх задач вырашальную ролю адыгрывалі партыя і дзяржава. Так, пры рэжыме Насэра егіпецкая прэса, радыё і школьная сістэма поўнасцю падпарадкоўваліся дзяржаве, якая знач- на павялічыла падкантрольныя ёй армію і бюракратыю. Вялікія сектары эканомікі — многія банкі і страхавыя кампаніі, цэлыя галіны прамысловасці — былі нацыяналізаваныя³². I наадварот, пачынаючы з 1970 года, калі дзяржаўны і партыйны кантроль у Егіпце паслабіўся, адразу пачала зніжацца цікавасць да „арабскага сацыялізму“ і савецкай мадэлі. У Сірыі і Іраку, з іншага боку, дзе захоўвалася партыйная ўлада груповак Ба’ас, дзяржава працягвала кантраляваць значную частку эканомікі і выяўляла моцную цікавасць да савецкай арганізацыйнай мадэлі³³.

Гэтаксама і ў Афрыцы моцны дзяржаўніцкі нацыяналізм левага крыла ўкараніўся ў некаторых новых дзяржавах, пачынаючы з Гвінеі і Малі. Аднапартыйныя рэжымы спрабавалі будаваць моцныя дзяржаўныя інстытуты, асабліва ў тых краінах, дзе слабая стратэгіч- ная пазіцыя і працяглая залежнасць ускладняліся жорсткімі прабле- мамі затрыманага развіцця. Але і там пераймаліся толькі асобныя аспекты еўрапейскага марксізму. Зусім не заўважаецца кардыналь- ная марксісцкая канцэпцыя класавай барацьбы, пра якую Секу Турэ (Sekou Toure), напрыклад, казаў, што яна „не адпавядае афрыканскай сцэне“³⁴. Еўрапейскія паняцці „феадалізму“ і „дыктатуры пралетарыя- ту“ таксама мала што значаць на кантыненце, які не ведаў ні васалаў, ні феадалаў і дзе толькі—толькі пачаў развівацца пралетарыят. У Афрыцы ідэі „племяннога ладу“ і мабілізацыя сялянства павінны заняць месца еўрапейскіх канцэпцыяў, яны павінны здабыць сілу, выкарыстоўваючы рэальны падзел і найбольш моцны канфлікт — паміж каланізатарамі або „неакаланіялістамі“ і каланізаванымі. Такім чынам, за некаторымі выключэннямі кшталту Самалі, нават на аргані- зацыйную мадэль Савецкага Саюзу ў Афрыцы глядзяць насцярожана, „сацыялістычныя“ нацыяналістычныя рухі Сенегала, Танзаніі і Алжы- ра шукаюць свае шляхі і чэрпаюць натхненне з іншых крыніцаў³⁵.

Марксісцкія нацыяналістычныя рухі, такім чынам, узнікаюць там, дзе склалася сітуацыя працяглай залежнасці і раз’яднанасці, і маюць на мэце вызваліць людзей найперш ад гэтых хваробаў, нібы робячы прэлюдыю да вырашэння праблемаў затрыманага развіцця. Такія марксісцкія рэжымы не трэба блытаць з еўрапейскімі. Іх цікавасць да марксізму не абумоўленая ні філасофіяй, ні эканомікай. Левых нацыяналістаў цікавіць адно — марксісцкі ці, хутчэй, ленінскі

etatisme і партыйны апарат, які сам па сабе здольны аб’яднаць мабілізаванае насельніцтва адсталай краіны ў стабільныя і эфек- тыўныя арганізацыйныя рамкі³⁶. Толькі такая палітычная машына дае супольнасці надзею выблытацца з сітуацыі залежнасці і эка- намічнай стагнацыі або нават заняпаду — сітуацыі, якая асабліва раздражняе інтэлігенцыю і кваліфікаваных спецыялістаў.

Папулізм і інтэлектуалы

У 1882 годзе Энгельс пісаў Карлу Каўцкаму па праблеме польскай незалежнасці:

Гістарычна немагчыма вялікаму народу сур’ёзна абмяркоўваць любое ўнутранае пытанне, пакуль няма нацыянальнай незалеж- насці... Міжнародны рух пралетарыяту ўвогуле магчымы толькі сярод незалежных нацыяў. ...Пазбаўленне ад нацыянальнага прыгнёту з’яўляецца асноўнай умовай усяго свабоднага і здаро- вага развіцця³⁷.

Заява Энгельса дакладна адлюстроўвае погляды кіраўніцтва ў сённяшніх маладых краінах. He можа быць пытання аб „здаровым і свабодным развіцці“, пакуль не заваявана сапраўдная незалежнасць — не проста палітычны суверэнітэт, які так часта бывае толькі намінальным, але фундаментальная эканамічная і вайсковая аўтаркія. Наступ на неакаланіялізм і „неаімперыялізм“ паўночных уладаў апраўдвае „поліцэнтрызм“ нацыяналістычных марксісцкіх рухаў, a таксама марксізм радыкальных нацыяналістычных рухаў. Шляхі да сацыялістычнай нацыі і нацыянальнага камунізму шматлікія і разна- стайныя. Як існуе мноства відаў і крыніцаў залежнасці, так ёсць і шмат тыпаў „вызвалення“. I ні адзін рух не можа раз і назаўсёды вызначыць шлях для іншых, і ні адзін рэжым не можа даць універсальную мадэль. Кожная нацыя павінна знайсці свой уласны шлях да вызвалення, і толькі так яна зможа зрабіць унёсак у сацыяльнае развіццё ўсяго чалавецтва³⁸.

Найбольш востра адчувае абразу адсталасці і палітычнай залеж- насці інтэлігенцыя — вайсковая і цывільная. Сапраўды, нараджэнне і поспех марксісцкіх нацыяналістычных рухаў у вялікай ступені залежыць ад адноснай моцы, становішча і адзінства інтэлігенцыі. У грамадствах, дзе нацыянальныя буржуазія і пралетарыят вельмі маленькія і слабыя, кіраўніцтва сярэдніх класаў, звязанае з кала-

ніяльным і імперыяльным умяшальніцтвам, натуральна пераходзіць да інтэлігенцыі і кваліфікаваных спецыялістаў, асабліва да юрыстаў, лекараў, настаўнікаў, журналістаў і тэхнічных работнікаў усіх відаў. Менавіта гэтыя сацыяльныя групы знаходзяцца ў авангардзе нацы- янальнага паўстання супраць каланіяльнай улады, і менавіта яны найбольш выйграюць ад яго поспеху.

Аднак нават у час кампаніі за незалежнасць у шэрагах інтэлігенцыі пачалі ўзнікаць разыходжанні, якія тычыліся не толькі тактыкі кампаніі, але і агульных ідэяў і мэтаў. Рэвалюцыянеры, якія падт- рымлівалі ваяўнічыя метады, сталі ўсё больш схіляцца да калек- тывісцкіх канцэпцый нацыянальнай дзяржаўнасці; яны пачалі высту- паць за моцны кантроль з боку дзяржавы і за цэнтральнае плана- ванне, бачачы ў гэтым шлях да хутчэйшага дасягнення аўтаркіі. Заходнія і савецкая камуністычныя партыі — ці то як рэальная сіла, ці то як прыклад — безумоўна, адыгралі сваю ролю ў радыкалізацыі мясцовых нацыяналістычных рухаў. Але не менш важным быў абраны курс барацьбы за незалежнасць. Так, партызаны Кастра ў гарах С’ера Маэстра сталі яшчэ болынымі прыхільнікамі агульных камуністычных мэтаў як адзінага спосабу выпраўлення тых шматлікіх заганаў грамадства, якія асабліва праявіліся ў час бараць- бы³⁹. Такім чынам, яны пачалі адмаўляцца ад ранейшай сацыял—дэ- макратычнай і папулісцкай платформы на карысць болып бескам- праміснага марксісцкага нацыяналізму. Безумоўна, партызанскія войны часта былі моцным сродкам нацыянальнай мабілізацыі і аб’яднання мабілізаваных на марксісцкай платформе⁴⁰.

Аднак карані такога пераходу да марксісцкага нацыяналізму трэба шукаць найперш у пазіцыі самой інтэлігенцыі. Увогуле гэтая пазіцыя звычайна характарызуецца моцнай ізаляцыяй. У некаторых выпад- ках сапраўды існуе адносна спакойны і хуткі пераход улады ад традыцыйных сілаў да нацыяналістычнай інтэлігенцыі, які дазваляе дасягнуць згоды з традыцыяй і старымі ўладамі. Такі быў прыклад Японіі. Але звычайна такой згоды дасягнуць нельга. Пераход улады зацягваецца, інтэлігенцыяй пагарджаюць, і барацьба за незалеж- насць ператвараецца ва ўзброенае, часам вельмі жорсткае змаганне. Улады звычайна пагарджаюць вестэрнізаванай інтэлігенцыяй, і таму яна спрабуе вырвацца з ізаляцыі праз альянс з „народам“. Лідэры інтэлігенцыі распрацоўваюць папулісцкую платформу, якая спалучае нацыянальныя каштоўнасці і традыцыі з радыкальнымі праграмамі сацыяльнай мадэрнізацыі. Яны ўхваляюць каштоўнасці простага жыцця, годнасць селяніна і ягоныя звычаі. Аднак робяць яны гэта

не толькі каб спрасціць сваю вестэрнізаваную свядомасць ці завая- ваць мацнейшыя палітычныя пазіцыі. Яны адчуваюць: мясцовыя звычаі і каштоўнасці, калі іх адпаведна арганізаваць і прадставіць, могуць пэўным чынам кампенсаваць залежнасць і адсталасць. Рэ- жымы, падобныя да будысцкага марксізму У Hy (U Nu) ці хрысціянскага сацыялізму Ньерэрэ (Nyerere), мелі (і маюць) на мэце мабілізацыю сялянскіх масаў на вырашэнне задач „будаўніцтва нацыі“, сацыяльнага развіцця і аўтаркіі, выкарыстоўваючы іх улас- ныя духоўныя сілы і мясцовыя рэсурсы як супрацьвагу заходняму дабрабыту і тэхніцы. Гэта вельмі добра адпавядае прынцыпам амбівалентных прыхільнікаў Захаду, якія пры гэтым нібыта адмаўляюць Захад: „заходняе мастацтва, усходняя маральнасць“. Сучасныя папулісцкія нацыяналістычныя рухі такога кшталту пахо- дзяць ад рамантычных народнікаў. Яны адмаўляюць гарадскі і індустрыяльны стылі жыцця — і гэта частка іхняй праграмы выхаду з залежнасці ад індустрыяльных дзяржаваў. Іх папулізм быў наро- джаны фрустраваным нацыяналізмам і пераўзыходзіць яго толькі сваёй ваяўнічасцю і заклікамі да сялян, у якіх ён бачыць „сапраўдную нацыю“. Радыкалізаваная інтэлігенцыя нібыта ўвабрала ў сябе два светы і дзве традыцыі — заходнюю і мясцовую. Але ў сапраўднасці яна ні да аднаго з іх не належыць і таму адчувае неабходнасць „вярнуцца да народа“, служыць сялянскім масам больш аддана і годна, чым мог бы спадзявацца бюракратычны заможны кала- ніялізм. Такім чынам інтэлігенцыя пазбягае ізаляцыі⁴¹.

Зыходзячы са сказанага, папулізм можна разглядаць як непасрэд- ную сацыяльную і эмацыйную матрыцу марксісцкіх нацыяналістыч- ных рухаў у тых краінах, дзе яны не былі навязаныя звонку. Нават там, дзе, як на Кубе, Савецкая Расея забяспечыла магутную дапамогу і дала арганізацыйную мадэль, марксісцка—нацыяналіс- тычны рух прыйшоў да ўлады на хвалі мясцовага папулізму, які, у сваю чаргу, нарадзіўся ў асяроддзі нацыяналістычнай інтэлігенцыі, якую мясцовыя дыктатарскія клікі або каланіяльныя рухі выключалі з грамадскага жыцця. У іншых выпадках беспаспяховасць намаган- няў аб’яднаць насельніцтва супраць каланіялізму ці замежнай экс- пансіі з боку ліберальных ці вайсковых нацыяналістычных рухаў давала магчымасць марксісцкім нацыяналістам заняць іхняе месца. Менавіта так адбылося ў Кітаі, Югаславіі і Анголе. У астатніх выпадках знешняя прысутнасць была дастаткова аддаленай, хоць і не слабейшай. Так, вайсковы рэжым у Эфіопіі, які выцесніў Хайле Селасіе (Haile Selassie), стаўся яшчэ больш залежным ад зброі

Злучаных Штатаў пасля таго, як паглыбілася ўнутраная раз ядна- насць і абвастрыліся праблемы. Ваенныя няўдачы на некалькіх франтах паскорылі прасавецкі марксісцкі путч у Дэргуэ. Але рэак- цыя на савецкія прапановы аб тэрытарыяльным федэралізме свед- чыць пра моцную нацыяналістычную арыентацыю нават марксісцка- га крыла Дэргуэ. Ягонае нежаданне вырашаць праблемы, звязаныя з эрытрэйскімі марксісцкімі сепаратыстамі або з патрабаваннямі з боку Самалі, паказвае, наколькі моцна марксісцкая арыентацыя рэжыму з’яўляецца вынікам палітычнай і ваеннай прыгнечанасці.

Першапачатковай прычынай кубінскага марксізму таксама было пачуццс за_ежнасці ад эканамічных інтарэсаў Злучаных Штатаў, якія падтры іліваў карумпаваны мясцовы рэжым. Нацыяналістычная інталігенцыя была цалкам ізаляваная пасля рэвалюцыі 1933 года, a сацыял—дэмакратычная канстытуцыя была фактычна пахаваная яшчэ нават да абвяшчэння Батыстам персанальнай улады. Мэты і погляды Кастра на пачатку ягонай кар’еры былі ў аснове сацыял—дэмакратыч- нымі і папулісцкімі, гэта добра паказала яго прамова на судзе пасля няўдалай атакі на казармы Манкады. Толькі падчас партызанскай кампаніі ў правінцыі Ар’ентэ яго папулізм аформіўся і пераўтварыўся ў марксісцкі нацыяналізм, які бачыў у землеўладанні і гандлёвых інтар- эсах Злучаных Штатаў асноўную прычыну доўгачасовай палітычнай залежнасці і сацыяльнай стагнацыі Кубы⁴². Менавіта карумпаванасць і нацыяналістычны правал намінальна незалежнага палітычнага кіраўніцтва стварыу умовы для развіцця „кастраізму

Кітайскі рух даволі выразна паказвае, якім чынам камунізм і нацыяналізм звязаныя паміж сабой папулісцкімі тэндэнцыямі. Мао сцвярджаў, што „ў рэшце рэшт нацыянальная барацьба з’яўляецца часткай класавай барацьбы“. Але ягонае разуменне класавага зма- гання было відавочна не еўрапейскім. Пасля няўдачы 1927 года яго партыя была гатова пазбавіцца свайго апірышча ў асяроддзі гарад- скога пралетарыяту на карысць шмат шырэйшай і глыбейшай базы — ксенафабічнага сялянства. Для пачатку камуністы прынялі стан- дартную папулісцкую платформу і заклікалі да зямельнай рэформы ў паўднёвым і цэнтральным Кітаі. Але ўсё ж гэта не здолела аб’яднаць сялян і прадухіліць аблогу рэфармаваных тэрыторыяў сіламі Гаміндана. Толькі пасля 1934 года, і асабліва пасля японскага ўварвання 1937 года, камуністы выкарысталі нацыянальнае пытанне як аб’яднальную сілу, якая змагла мабілізаваць сялян паўночнага захаду і ўліць іх у камуністычную арганізацыйную структуру⁴⁴. Пачынаючы з таго часу і мааізм як тэорыя, і кітайская партыя ў

сваёй практыцы асаблівае значэнне надавалі тэрытарыяльнай непа- дзельнасці Кітая і кітайскай нацыянальнай саматоеснасці.

Гэткая паслядоўнасць — ад папулізму да нацыяналізму — назіралася ў іншых сацыялістычных і марксісцкіх рухах, напрыклад, у алжырскім і в’етнамскім, дзе шырокая і глыбокая нацыяналістыч- ная нянавісць да чужынца—эксплуататара перакрывала ўнутраныя супярэчнасці ў сялянскім асяроддзі і паміж вясковым і гарадскім насельніцтвам. Нават у Еўропе папулізм даў моцны штуршок да камуністычных нацыяналістычных рухаў. Гэта добра ілюструе югас- лаўскі прыклад, дзе, пачынаючы ад свайго стварэння ў 1919 годзе, камуністычная партыя мела асабліва моцную падтрымку ў адсталых Чарнагорыі і Македоніі і сярод несербскіх нацыянальнасцяў, якія супраціўляліся дыктатарскаму сербскаму рэжыму караля Аляксандра⁴⁵. Аднак толькі пасля інтэрвенцыі нацыстаў у 1941 годзе камуністы Ціта здолелі знайсці аб’яднальную платформу, якая змагла спыніць цэнтра- бежныя тэндэнцыі этнічнага сепаратызму. Ціта звярнуўся да рабочых і сялян усіх этнічных групаў з заклікам працаваць на панюгаслаўскую „федэральную“ нацыянальную дзяржаву. Сацыяльныя і эканамічныя рэформы пасля 1945 года, часткова абумоўленыя вопытам партызан- скай вайны, праводзіліся ў цеснай сувязі з „югаславізмам“, які грунта- ваўся на павазе да нацыянальнага характару і вызначанай этнічнай тэрыторыі сямі нацыянальнасцяў у складзе краіны. Цэментам такога спалучэння дзяржаўнага цэнтралізму з культурным федэралізмам было слабое стратэгічнае становішча Югаславіі і ідэалагічныя адрозненні ад Савецкага Саюза. Па меры таго, як камуністы ўсё мацней зліваліся з нацыянальным супраціўленнем (спачатку нямецкаму нацызму, пасля расейскаму камунізму), а Ціта праводзіў нацыянальна арыентаваную знешнюю палітыку недалучэння, ранні папулізм камуністаў зацвярдзеў і ператварыўся ў марксісцкі панюгаслаўскі нацыяналізм. Бо нацыя- налізм ўсё больш разглядаецца як адзіны спосаб пазбегнуць палітычнай і вайсковай залежнасці, якая вынікае з унутранай сепаратысцкай падзеленасці і сацыяльнай стагнацыі⁴⁶.

Папулісцка—камуністычныя рухі выкарысталі слабасць і неэфек- тыўнасць ранніх нацыяналістычных рэжымаў. Але яны таксама павінны быць удзячныя неаслабнай сіле нацыяналістычных пачуц- цяў. Безумоўна, толькі пасля таго, як яны асэнсавалі важнасць такіх пачуццяў, развязаўшы „народную вайну“, яны сталі рэальнай сілай. Адзінай магчымасцю перамагчы захопнікаў, якія пераўзыходзілі іх і колькасна, і тэхнічна, была палітычная мабілізацыя ксенафабічнага сялянства. Стрыжнёвая марксісцка—ленінісцкая ідэя пралетарскай

класавай барацьбы, такім чынам, саступіла месца дактрыне Мао аб „масавай лініі“, „аб’яднанні намаганняў кіраўніцтва і масаў“ у народнай вайне, якая выкарыстоўвае партызанскую тактыку ў сельскай мясцо- васці і якую падтрымліваюць сяляне, натхнёныя нацыяналістычнымі заклікамі⁴⁷. Акрамя Мао, гэтую стратэгію прынялі Ціта, Хо Шы Мін і Кастра, якія ўсе сацыяльныя праблемы грамадства і саміх сялян разглядалі скрозь прызму іхняга пачуцця нацыянальнага пратэсту супраць чужынца—эксплуататара⁴⁸. Камуністычныя нацыяналісты прапанавалі ўніверсальныя лекі супраць усіх сацыяльных хваробаў — стварэнне моцнай, цэнтралізаванай дзяржавы, заснаванай на нацыя- налыіым падмурку, у тым ліку на актыўным удзеле поўных энтузіязму „шырокіх ма аў“ пад партыйнай апекай. Ідучы па гэтым шляху, камуністычныл нацыяналістычныя рухі непазбежна пазбаўляюцца ў многім першапачатковага класічнага марксісцкага духу, прымаючы папулісцкі нацыяналізм, які можа аб’яднаць інтэлігенцыю з сялянствам.

СУЧАСНЫЯ СУВЯЗІ

Прывабнасйь марксісйкай „самарэалізацыі“

Нягледзячы на тое, што і марксізм, і нацыяналізм звяртаюцца да розных пластоў насельніцтва, па—сутнасці яны з’яўляюцца ідэал- огіямі найперш інтэлігенцыі. У першую чаргу яны выкарыстоўваюць крызіс саматоеснасці і пачуццё ізаляцыі, якія ахопліваюць вестэрніза- ваную інтэлігенцыю, кваліфікаваных спецыялістаў і тэхнічных ра- ботнікаў, што разрываюцца паміж чужым, нязвыклым, але прываб- ным светам мадэрнізацыі і цёплымі, але застойнымі традыцыямі сваіх родных супольнасцяў. Паколькі інтэлігенцыя займае лідэрскія пазіцыі ў новых дзяржавах, камуністычная версія нацыяналізму вымушаная канкураваць з раннімі рамантычнымі версіямі нацыяналізму, з па- пулізмам, а таксама з іншымі, рэлігійна афарбаванымі ідэалогіямі. Існуе перакананне, што поспех гэтай версіі абумоўлены папярэднімі няўдачамі канкурэнтных ідэалогіяў і яе ўласнай здольнасцю ахоплі- ваць асноўныя тэмы і мэты ўласна нацыяналістычных рухаў.

Дык наколькі марксісцкі нацыяналізм здолеў паказаць сябе закон- ным спадкаемцам артадаксальных ліберальных нацыяналістычных рухаў і ў чым яго спецыфічныя прывабныя рысы? Калі разглядаць спачатку другое пытанне, можна ўпэўнена сказаць: ключ да поспеху марксізму ляжыць у тым, што ён цесна ўвязвае ізаляванасць і

слабасць інтэлігенцыі з палітычнай і эканамічнай прыгнечанасцю супольнасці ў свеце індустрыяльных гігантаў. Ізаляваных, падаўленых прафесіяналаў ён прываблівае яснасцю вырашэння сітуацыі: хуткая індустрыялізацыя, строгая эканомія і інвестыцыі павінны пераадолець эканамічную і, адпаведна, палітычную залежнасць, што ў выніку разняволіць інтэлігенцыю. Яе крызіс саматоеснасці будзе пераадолены праз адраджэнне грамадства, што ў сваю чаргу можа быць дасягнута толькі шляхам паскоранага індустрыяльнага развіцця ў моцна цэнтралі- заванай монапалітычнай дзяржаве. Марксісты ў развіваючыхся краінах разглядаюць эканоміку як неабходны інструмент дасягнення нацыяналь- ных мэтаў, бо яны імкнуцца вылечыць палітычныя і псіхалагічныя хваробы не менш, чым эканамічную адсталасць.

Важна асэнсаваць, што ў развіваючыхся грамадствах, дзе адукава- ная эліта мае моцнае пачуццё непаўнавартасці і залежнасці, масавая індустрыялізацыя разглядаецца, нават марксістамі, перш за ўсё са „знешняга пункту гледжання“. Іншымі словамі, калі Маркс бачыў у індустрыялізацыі адзіную ўнутраную перадумову сацыялізму, то тут яна хутчэй становіцца перадумовай палітычнай і ваеннай улады ў больш узаемазалежнай сусветнай сістэме. Безумоўна, некаторыя марксісцкія нацыяналісты ўсё яшчэ зацікаўленыя ў сацыяльным развіцці дзеля яго самога. Але ўзор такога развіцця ўсё больш стаецца знешнім — г. зн. заходнім альбо савецкім. Для інтэлігенцыі Захад застаецца крытэрыем „развіцця“, таму індустрыялізацьія і мадэрнізацыя ўсё болып разглядаюцца як сродак дасягнення міжна- роднага аўтарытэту і знешняй улады. Марксізм спрыяе гэтай тэндэн- цыі. Як радыкальнае заходняе вучэнне з глабальным светапоглядам, ён асабліва прывабны. Ен прапануе агульнае бачанне прагрэсу чалавецтва, тэорыю, якая адначасова аптымістычная, „навуковая“ і мае дачыненне да кожнай супольнасці, да любой інтэлігенцыі.

Марксісцкі нацыяналізм прываблівае інтэлігенцыю іншым. Робя- чы акцэнт на дзяржаўным кантролі над прамысловасцю, ён прапанус гатовую нішу для кадраў бюракратычнай інтэлігенцыі, якіх ён ператварае ў планіроўшчыкаў і адміністратараў. Выкарыстоўваючы вайну і партызанскую тактыку для мабілізацыі і ідэалагізацыі сялян, ён стварае шырокае поле дзейнасці для тэхнічнага вопыту і нерэалі- заваных амбіцыяў, якія мае інтэлігенцыя. Яшчэ важней тое, што марксісцкая ідэя цэнтралізаванай партыі забяспечвае моцную аргані- зацыю „таварышаў“ у той час, калі традыцыйныя сувязі паслабля- юцца, як з прычыны сацыяльнай мабільнасці людзей, так і ў выніку свецкай адукацыі.

Партыйны прынцып даў марксісцкім нацыяналістам яўную перава- гу над канкурэнтамі. Многія немарксісцкія нацыяналістычныя аргані- зацыі неразваротлівыя і нават неразвітыя. Сапраўды, нацыяналістыч- ны рух можа на самой справе складацца з шэрагу адвольна звязаных камітэтаў, партыяў і таварыстваў, падзеленых у сваю чаргу на фракцыі. Марксісты, з іншага боку, ганарацца сваёй шчыльна звяза- най арганізацыяй з высока цэнтралізаванай каманднай структурай, якая згрупаваная вакол маленькага, але моцнага Палітбюро і болыпа- га, але строга арганізаванага Цэнтральнага Камітэту. Абодва, у сваю чаргу, могуць баць падпарадкаваныя пэўнай групоўцы ўнутры Паліт- бюро ці нават аднаму лідэру. Дыскусіі і „крытыка“ дазваляюцца да прыняцця рашэнняў, але не пасля. Такім чынам, партыйны „дэмакра- тычны цэнтралізм“ у вачах інтэлігенцыі спалучае дзве станоўчыя рысы: выкарыстанне ідэяў і талентаў для калектыўных мэтаў і іх перавод у эфектыўныя дзеянні, у інструменты ўлады.

У гэтым заключаецца вялікая перавага марксізму над яго папя- рэднікам — папулізмам, які заўсёды хутка расчароўвае. Марксізм дае інтэлігенцыі схему, ясную „лінію маршу“ да адзінства з народам. Ен не толькі пракладае мост паміж ізаляванай інтэлігенцыяй і іншымі пластамі насельніцтва, але і ставіць яе наперадзе калоны. Аддаючы партыі ўладу і сваю адукаванасць, інтэлігенцыя становіцца лідэрскай праслойкай новай камуністычнай нацыі і такім чынам аднаўляе страчаную ўнутраную гармонію і саматоеснасць. Здаецца, што камунізм канчаткова вырашае нацыяналістычныя праблемы каранёў і самарэалізацыі, надаючы ім канкрэтнае значэнне і ставячы знак роўнасці паміж індывідуальным пошукам сапраўднай саматоес- насці і імкненнем супольнасці да індустрыяльнай моцы і аўтаркіі.

Нацыяналізм таксама з’яўляецца ідэалогіяй сацыяльнага адрад- жэння і самарэалізацыі індывідуума. Спалучыўшы і рэінтэрпрэта- ваўшы гэтыя нацыяналістычныя матывы, марксізм у развіваючыхся краінах здолеў стаць пераемнікам ранніх ліберальных ці папулісцкіх нацыяналістычных рухаў. Марксізм, як і нацыяналізм, з’яўляецца ідэалогіяй мадэрнізацыі і самаабнаўлення і мае справу з сацыяльнай рэвалюцыяй. Абодва рухі глыбока актыўныя. Яны абапіраюцца на мабілізацыю народа і прадугледжваюць партнёрства паміж вестэрні- заванымі элітамі і традыцыйнымі сялянскімі масамі, хоць камуніс- тычныя нацыяналістычныя рухі ажыццявілі гэтыя сувязі ў значна болыл радыкальнай манеры. Абедзве ідэалогіі з’яўляюцца таксама ў сваіх выніках etatiste — дзяржаўніцкімі. Што б яны ні дэкларавалі, іх рэальныя дзеянні скіраваны на ўзмацненне дзяржавы да таго часу,

пакуль яна не пачынае дамінаваць у грамадстве. Хоць і прадказва- ецца „адміранне“ дзяржавы пры сацыялізме, на практыцы камунізм пабудаваў разгалінаваныя дзяржаўныя інстытуты, маючы схільнасць да бюракратычнага планавання і цэнтралізаванага кантролю. Падоб- ным парадоксам характарызуюцца адносіны абедзвюх ідэалогіяў да вайсковай справы, пры гэтым партызанская тактыка і вайсковы індустрыялізм камунізму павялічваюць моц арміяў нават у большай ступені, чым гэта прадугледжваюць нацыяналісты. Увогуле, хоць і нацыяналісты, і камуністы прапаведавалі мірнае братэрства народаў, іх практычная дзейнасць амаль заўсёды пашырала сферу ваенных дзеянняў і павышала значэнне мілітарызму.

Ва ўсіх гэтых аспектах марксізм можа справядліва заявіць, што ён ажыццяўляе нацыяналістычныя ідэалы і праграмы больш эфектыўна, чым самі нацыяналісты. Паколькі мэты нацыяналістычных рухаў былі ўключаны ў марксісцкія праграмы, гэтыя рухі сталі непатрэбнымі. Камунізм не толькі абараняе нацыю і яе культурныя межы; ён ўзмацняе нацыю, нівелюе ўнутраныя этнічныя і сацыяльныя адрозненні, будуе свой абарончы панцыр у форме бюракратычнай дзяржавы, выкарыс- тоўвае сацыяльна адроджанае грамадства, каб пазбавіцца ад знешняй залежнасці і пераадолець пачуццё пакінутасці ў інтэлігенцыі. Гэта законны спадкаемца нацыяналізму ў развіваючыхся краінах.

Няпросты сімбіёз

Тым не менш, узаемныя падазрэнні і антаганізм паміж нацыяналістамі і камуністамі не слабеюць. Нацыяналісты лічаць, што камунізм запа- зычыў іх ідэалы і мэты, сказіўшы іх. Камуністам заўсёды здаецца, што нацыяналісты хочуць нечага большага, чым яны прапануюць, дамага- юцца здрадніцкага буржуазнага адхілення, якое спакусіць грамадства сысці са светлага камуністычнага шляху да самарэалізацыі. Маючы вялікую патрэбу адзін у адным, нацыяналізм і камунізм застаюцца нялёгкімі кампаньёнамі, а іх сімбіёз — няпэўным і крохкім.

Гістарычныя карані гэтага антаганізму ляжаць у неадназначным стаўленні Маркса і Энгельса да нацыяналізму, які яны маглі назіраць у Еўропе ў сярэдзіне дзевятнаццатага стагоддзя. Яны абодва прад- бачылі росквіт нацыяў і нацыянальных культураў у сацыялістычную эру, але адвяргалі існуючую буржуазную нацыянальную дзяржаву і яе шавінізм. 3 аднаго боку, яны гаварылі пра тагачасныя нацыянальныя дзяржавы: „Працоўныя не маюць краіны. Мы не можам забраць у іх тое, чаго яны не маюць“. 3 іншага боку, яны заяўлялі, што

Паколькі пралетарыят павінен перш за ўсё атрымаць палітычную перавагу, павінен узняцца, каб быць вядучым класам нацыі, павінен сам стаць нацыяй, ён з’яўляецца ў наш час сам нацыя- нальным, хоць і не ў буржуазным сэнсе слова.

Маркс і Энгельс зноў—такі недаацэньваюць нацыянальную дзяр- жаўнасць, калі сцвярджаюць, што пралетарыят з’яўляецца „паказ- чыкам растварэння ўсіх класаў, нацыянальнасцяў і г. д. у сучасным грамадстве“. Маніфест Камуністычнай партыі таксама абвяшчае:

Стварэнні інтэлекту асобных нацыяў стаюцца агульным здабыт- кам. Нацыянальная аднабаковасць і вузкі кругагляд стаюцца ўсё больш немагчымымі, і са шматлікіх нацыянальных і мясцовых літаратураў уздымаецца сусветная літаратура.

Такім чынам, нацыя і нацыянальнае — чыста буржуазны феномен, асабліва каштоўны для буржуазных пісьменнікаў⁴⁹. Але ж і сяляне, і нават пралетарыят таксама не пазбаўленыя нацыянальных пачуццяў. Так, у артыкуле для New York Tribune ў 1855 годзе Маркс пісаў: „I французскія, і англійскія пралетарыі напоўненыя пачуццём нацыяналь- най годнасці, хоць яны болып—менш свабодныя ад састарэлых нацы- янальных перадсудаў, агульных для сялянства абедзвюх краін“⁵⁰. Безумоўна, менавіта гэтыя „састарэлыя перадсуды“ так абцяжарваюць марксізм у развіваючыхся грамадствах, і спроба адрозніць іх ад „духу нацыянальнай годнасці“ сталася залішне цяжкою⁵¹. Гэтыя марксісцкія стэрэатыпы з’яўляюцца прадуктам тэорыі, а не практыкі, прычым той тэорыі, якая трактуе феномены нацыі і нацыянальнага пачуцця пера- важна ў інструментальных тэрмінах. Па сутнасці, Маркс і Энгельс не маюць нічога супраць нацыяў ці нацыяналізму да таго часу, пакуль яны служаць гістарычнаму прагрэсу і яго сацыялістычнай кульмінацыі. Сапраўды, у адной працы Маркс паказвае, што ставіць нацыянальныя адносіны на ўзровень „натуральных“ і лічыць іх „чалавечымі“⁵². Энгельс, як мы бачылі, разглядаў нацыянальнае вызваленне як „асноўную ўмову ўсяго здаровага і свабоднага развіцця“. У Po und Rhein ён пайшоў нават далей, развіваючы гегелеўскі тэзіс аб далу- чэнні малых этнічных груп да буйных і больш жыццяздольных еўрапейскіх нацыяў, якія, як ён лічыў, павінны заняць „свае сапраудныя нацыянальныя межы, вызначаныя мован і сімпатыямі

Тым не менш, хоць Энгельс і Маркс прадбачылі, што пасля адмірання дзяржавы пры сацыялізме застанецца свет нацыяў, стаўленне абодвух да нацыі заставалася ў асноўным інструменталь-

ным. Нацыянальная дзяржава разглядаецца як адпаведная арэна для пралетарскай барацьбы:

Хоць і не па змесце, тым не менш па форме барацьба пралета- рыяту з буржуазіяй ёсць у першую чаргу нацыянальная барацьба. Пралетарыят кожнай краіны павінен, безумоўна, перш за ўсё высветліць адносіны са сваёй уласнай буржуазіяй⁵⁴.

Мэтай гэтай барацьбы з’яўляецца адмена класавай эксплуатацыі, і, як вынік, рэінтэграцыя сацыялізаванага чалавецтва з самім сабой. 3 канцом класавай эксплуатацыі будзе таксама ліквідавана міжнарод- ная эксплуатацыя:

Як толькі скончыцца эксплуатацыя аднаго чалавека другім, скончыцца таксама эксплуатацыя адной нацыі другой... Наколькі будзе знікаць антаганізм паміж класамі адной нацыі, настодыб будзе надыходзіць канец варожасці адной нацыі да другой⁵⁵.

Націск заўсёды падае на класавыя кафлікты і ліквідацыю класаў. Нацыянальныя канфлікты і іх вырашэнне з’яўляюцца другаснымі і залежнымі з’явамі; у лепшым выпадку яны забяспечваюць фармаль- ныя рамкі для класавай драмы, у горшым — буржуазны інструмент і зброю, каб адцягнуць увагу ад гэтай драмы. Магчымасць таго, што гэтыя рамкі або зброя могуць адыграць вызначальную ролю, неза- лежную і роўную класавым вымярэнням, ніколі сур’ёзна не разгля- далася ні Марксам, ні Энгельсам⁵⁶.

3 прычыны гэтага эмацыйна неадназначнага стаўлення да нацыя- налізму пазіцыя марксізму па нацыянальным пытанні засталася на ўзроўні тэарэтычных установак яго заснавальнікаў. I наадварот, нацыяналістычная крытыка марксізму абапіралася на лагічна пасля- доўныя і ясныя палажэнні. Найбольш фундаментальны аспект закр**ме вызначінне сацыяльных інтарэсаў. Для Маркса і Энгельса, як і для большасці іх паслядоўнікаў, гэтыя інтарэсы канчаткова вызначаюцца ў эканамічных тэрмінах. Для нацыяналіста такое вызначэнне занадта абмежаванае: пытанні статусу, улады і „крэўнасці“ ўваходзяць у любое поўнае вызначэнне „інтарэсу“. Такім чынам, нацыяналісты абвінавачваюць марксізм у ігнараванні або недаацэнцы культурных і духоўных вымярэнняў і крытыкуюць Маркса за тое, што ён асаблівае значэнне надае „матэрыяльным умовам“ жыцця, якія ствараюць аснову для ідэалагічных, палітыч- ных і заканадаўчых „надбудоваў“ і якія даюць ключ да тлумачэння сацыяльных зменаў⁵⁷. Маркс прызнаваў, што свядомасць чалавека і

яго кулыура могуць аказваць зваротнае ўздзеянне на эканамічныя ўмовы вытворчасці, аднак няма сумненняў, што ў тэарэтычных выказваннях Маркс імкнуўся прывязваць кожны феномен, у тым ліку феномен нацыі, да эканамічных каранёў і матэрыяльных умоваў чалавека. Гэтаксама Сталін у 1913 годзе звязваў рост нацыяў перш за ўсё з ранняй капіталістычнай дзейнасцю, нягледзячы на тое, што ён уключыў у сваю дэфініцыю нацыі іншыя, неэканамічныя элементы⁵⁸.

Нацьіяналісты не прымаюць такой пазіцыі — тэндэнцыі абмя- жоўваць тлумачэнне і вызначэнне нацыянальных феноменаў пераважна эканамічнымі прычынамі. Для іх матэрыяльныя сілы не вызначаюць сацыяльнага жыцця чалавека і не з’яўляюцца яго ўмовамі. Наадварот, матэрыяльньм сілы могуць быць падкантрольнымі волі і мэтам чалавека. Канечне, Маркс таксама прызнаваў стваральны патэнцыял чалавечых эвычаяў у фармаванні абставінаў, але заўсёды толькі ў абумоўленых гатымі абставінамі межах. Нацыяналіст адрозніваецца ад марксіста менавіта выбарам тлумачальных катэгорыяў, культуралагічнай тэорыяй фармавання калектыўнай волі і чалавечых мэтаў.

На першы погляд можа падацца, што для нацыяналістаў чалавечая воля і мэты з’яўляюцца першаснымі, што яны маюць універсальны характар. Воля да нацыяналізму забяспечвае нацыям існаванне. Герой, які мае здольнасць прадбачыць і сілу волі, можа стварыць шляхам навучання і прыкладу сапраўдную нацыянальную свядо- масць. Усё гэта, безумоўна, з’яўляецца часткай нацыяналістычнай рыторыкі — ад Русо і Фіхтэ да Мадзіні і Нкрумы. Але за гэтай рыторыкай ляжыць іншая тэорыя. Герой не можа стварыць нацыю ex nihilo. Яму патрэбны не толькі адданыя паслядоўнікі і арганіза- цыя, але таксама сімпатыі народа. Яго задачай з’яўляецца „абуджэн- не“ гэтых сімпатыяў. 3 чаго нараджаюцца такія сімпатыі? 3 рэлігійных сувязяў, мовы, звычаяў, агульных міфаў аб паходжанні, агульнай гісторыі, адным словам, з агульнай этнічнасці і агульнай кулэтуры. Чым мацнейшае пачуццё прыналежнасці да адасобленай этнічнай групы з унікальнай культурай, тым мацнейшай і больш трывалай з’яўляецца калектыўная воля і мэта паўстаць у гісторыі як нацыя. Іншымі словамі, калектыўную волю фармуе „нацыянальны характар“, які ў сваю чаргу фармуецца праз многія пакаленні пачуццём агульнага паходжання, супольнай памяццю і арганізацы- ямі. Палітычныя дзеянні могуць уплываць на эканамічныя ўмовы, але яны, у сваю чаргу, залежаць ад этнічных і культурных сувязяў.

3 гэтых сутнасных адрозненняў у вытлумачэнні сацыяльнага дзеяння паўстаюць усе спецыфічныя кантрасты паміж марксісцкай і

нацыяналістычнай канцэпцыямі. Гаворачы пра „нацыянальныя інтарэсы“, напрыклад, нацыяналіст імкнецца больш падкрэсліць „годнасць“ і аўтарытэт нацыі, чым яе пазіцыю ў міжнародным падзеле працы і вытворчасці. Ен таксама імкнецца ўбачыць прычы- ны прыніжанай годнасці ў палітычным і культурным, а не ў сацыяльным або эканамічным аспектах. Ен разглядае нацыю не як катэгорыю „інтарэсу“, але як катэгорыю „прэстыжу“, ці ўнекаторых выпадках як катэгорыю „сілы“⁵⁹. Паняцце ворага таксама зусім рознае. Для марксістаў „антыклас“ — гэта тыя, чые матэрыяльныя інтарэсы абавязкова супрацьпастаўленыя інтарэсам пралетарыяту, г. зн. капіталісты—эксплуататары. Для нацыяналістаў „антынацыя“ — гэта тыя, хто падрывае і падаўляе годнасць і свабоду нацыі, г. зн. чужаземны тыран ці неасіміляваная меншасць, якія пагаршаюць культурнае адзінства і аўтэнтычнасць нацыі.

Апора нацыяналізму на кулыуру і этнічную чысціню прыводзіць да далейшых адхіленняў ад марксізму. Ідэалагічна яны адрозніваюц- ца сваім стаўленнем да часу і мінулага. Абодва рухі падтрымліваюць лінейны падыход да гісторыі і абодва арыентуюцца на будучыню. Іх „залатыя эпохі“ — наперадзе, калі іх пабудуе нацыя ці пралетарыят. Але калі камунізм проста прымае мінулае, каб пераўзысці яго, дык нацыяналіст шукае ў мінуўшчыне натхнення, каб звязаць разам мінулае, сучаснасць і будучыню. Мінулае для нацыяналіста — даведнік будаўніка сённяшняга дня, але ў той жа час яно з’яўляецца „звяном у ланцугу“ нацыянальнай саматоеснасці. 3 гэтай прычыны нацыяналісты надаюць большае значэнне традыцыям і імкнуцца да большай пераемнасці ў нацыянальнай рэвалюцыі.

У сацыялагічным аспекце, пераважна культурніцкія інтарэсы на- цыяналізму і адсутнасць прызнаных мэтраў—заснавальнікаў ці свяшчэнных тэкстаў абумовілі большую гнуткасць і свабоду яго арганізацыяў. У стрэсавых сітуацыях нацыяналісты маглі сфарма- ваць моцна цэнтралізаваныя элітныя арганізацыі, як гэта зрабілі якабінцы ў 1793—1794 гадах, у часы ваеннай пагрозы. Але нацыя- налісты ніколі не прытрымліваліся ідэі Леніна аб адданай і прафесій- най авангарднай эліце. Яны ніколі не шукалі падтрымкі ў спецыфіч- ных „цэнтрах“, якімі камуністы лічаць Расею ці Кітай. Наадварот, нацыяралістычныя рухі звяртаюцца да народных традыцыяў і мяс- цовых каштоўнасцяў; яны імкнуцца далучыць да сябе, а не разбу- рыць існуючыя інстытуты; яны не адмаўляюць сямейных сувязяў, толькі вучаць, што нават сямейны дабрабыт павінен быць падпарад- каваны дабрабыту нацыі, як у антычных герояў Брута ці Цынцына-

та⁶⁰. Нацыяналіст не звязаны дактрынальнымі разважаннямі, якія час ад часу паглынаюць марксіста; яму таксама няма патрэбы азірацца на кіраўніцтва якога—небудзь іншага нацыянальнага цэнтра.

Яшчэ ў адным аспекце гнуткасць нацыяналізму дапускае значнае адхіленне ад камуністычных ідэалаў. Тэорыя нідзе не замыкае нацыяналізм на масавай індустрыялізацыі або на ўвядзенні нейкага спецыфічнага „спосабу вытворчасці“. Ідэалагічна нацыяналізм мае схільнасць да „натуральнай гаспадаркі“, і калі ў пэўных абставінах сельскагаспадарчае развіццё пачынае разглядацца як вырашальны фактар мадэрнізацыі, дык нацыяналізм мае пэўную перавагу. Гэтыя ідэалагічныя меркаванні, аднак, не перашкаджалі нацыяналістам пазітыўна ставіцца да індустрыялізацыі, калі гэта адпавядала „нацы- янальным інгарэсам“ у іхнім бачанні. Але паколькі эканамічны сектар разглядаецца нацыяналістамі інструментальна, г.зн. як сродак дасягнення нацыянальнай годнасці і саматоеснасці, а не як неад’ем- ная частка гістарычнага працэсу, дык такая відавочная непасля- доўнасць і гнуткасць не з’яўляецца ні цынічнай, ні апартунісцкай, але дае больш рэалістычны падыход да мясцовых магчымасцяў.

У рэшце рэшт, малюнак узаемасувязяў паміж марксізмам і нацы- яналізмам у развіваючыхся грамадствах вельмі неаднародны. 3 аднаго боку, існуе значнае дактрынальнае і сацыялагічнае перакры- жаванне; з іншага — глыбокія разыходжанні. У вачах марксістаў нацыяналізм мае і прагрэсіўную, і рэакцыйную моц. Сталін бачыў яго вызваленчы і прагрэсіўны аспект у эпоху ранняга капіталізму, але ён таксама бачыў, як лёгка можа нацыяналізм ператварыцца ў зброю рэакцыйнай буржуазіі, калі капіталізм дасягне развітай ста- дыі⁶¹. Такім чынам, камуніст павінен навучыцца „ездзіць на нацыя- налістычным тыгры“, прыйсці да ўлады на яго карку, а потым утаймаваць яго, выкарыстоўваючы перавагі ўласнай ідэалогіі і ар- ганізаванасці, пакуль нацыяналізм не стаў новым опіумам для народа, новай формай буржуазнага „ідэалізму“, які адхіляе людзей ад прызнання сваіх сапраўдных матэрыяльных інтарэсаў і пакрывае класавую вайну туманнай рыторыкай нацыянальнага адзінства.

Таксама і нацыяналіст знаходзіць у марксізме два твары — агента народнай мабілізацыі і новай тыраніі, якая падзяляе супольнасць. Так, з аднаго боку, марксізм дапамагае зрабіць актыўнымі і вы- зваліць селяніна і працоўнага, робіць іх свядомымі ў дачыненні да палітычных правоў; з іншага, ён аддзяляе пралетарыяў ад іншых групаў супольнасці і накладае на іх новую таталітарную форму прыгнёту. Сярэдні пласт стаецца падпарадкаваным ці спустошаным,

і партыя імкнецца цесна кантраляваць кожную арганізацыю і сферу дзейнасці. Такім чьшам, сёння нацыяналісты падазраюць камуніс- таў у падрыве нацыянальнага адзінства і нацыянальных правоў, сродкамі папулісцкага дыктатарства, якое камуфлюе глыбінныя камуністычныя мэты. У гэтым працэсе культурная нацыя страчвае сваю свабоду і ператвараецца ў простую эканамічную катэгорыю без духоўнае саматоеснасці і спадчыны.

Найыянадізайыя марксізму

Тэарэтычна нацыяналісты, магчыма, і справядлівыя ў сваіх перасцяро- гах аб канчатковых марксісцкіх мэтах. Аднак на практыцы „марксізм“ камуністычных кадраў у развіваючыхся дзяржавах сёння перажыў такія вялікія трансфармацыі, што сёння ён мае слабую сувязь з марксізмам Маркса ці савецкага кіраўніцтва. Акрамя таго, артадаксальны нацыя- налізм сам па сабе застаецца моцным магнітам для многіх пластоў грамадства ў гэтых дзяржавах як у камуністычных шэрагах, так і па—за імі, — часта дастаткова моцным, каб кампенсаваць ці нават нейтраліза- ваць марксісцкія элементы ў асяроддзі леванацыяналістычных рэжымаў і перажыць камуністычны рух. У выніку гэтага, хоць як дактрына марксізм часта варожа ставіцца да нацыяналізму (і наадварот), камуністычная практыка па—за межамі савецкага блоку стала ўсё бальш распаўсюджвац- ца разам з нацыяналістычнымі пачуццямі і ідэаламі.

Гэтая выснова патрабуе некаторай прапрацоўкі. Яна падтрымліва- ецца двума аргументамі.

Першы сцвярджае, што марксісцкія нацыяналістычныя рухі ў раз- віваючыхся краінах усё больш нацыяналізаваліся і такім чынам змянілі натуральныя характарыстыкі класічнага марксізму ў параўнанні з тым, як ён развіваўся на Захадзе. Таму што, як мы бачылі, сучасныя ўмовы незаходніх грамадстваў — іх затрыманае развіццё і адносная залеж- насць — прымусілі перагледзець марксісцкія канцэпцыі і катэгорыі. Кожная з традыцыйных марксісцкіх катэгорыяў была перайначана і рэінтэрпрэтавана. Можна падсумаваць некаторыя выніковыя змены:

(1) Традыцыйнае дамінаванне гарадскога пралетарыяту ў класавай вайне сённяшнія камуністычныя нацыяналісты замянілі сялян- ствам ці кааліцыяй рабочых, вайскоўцаў і сялян⁶².

(2) Сучасныя камуністычныя нацыяналісты ў асноўным замянілі традыцыйнага класавага ворага — буржуазію — на чужазем- ных „імперыялістаў“ ці на „неакаланізатараў“, якія знаходзяц- ца па—за межамі нацыі.

(3) „Класавая вайна“ стала „вайной народнага вызвалення“, а „клас“ быў прыроўнены да ўсяго „народу“, які выступае супраць інша- га народа—класу чужынскага прыгнятальніка.

(4) Эвалюцыйныя пастулаты і догмы саступілі месца рэвалюцый най палітычнай дзейнасці нацыянальнай эліты і „дынамізму“ „гераічных“ нацыянальных элементаў.

(5) Гістарычныя рухі і падзеі пачалі ўсё больш выводзіцца з палітыч- ных і культурных фактараў, а чыста эканамічныя тлумачэнні бы- лі адкінуты.

(6) Нават марксісцкі ідэал пераадолення падзелу працы адышоў на другі план перад нацыяналістычнай верай у самаахвярнасць і служэнне супольнасці.

(7) Нягледзячы на Бандунг* і „пазітыўнае недалучэнне“, сацыяліс- тычны інтэрнацыяналізм саступіў месца новай зацікаўленасці ў развіцці нацыянальных каранёў і этнічнаму самасцвярджэнню.

Што ж тады застаецца ад марксізму ў сённяшніх камуністычных нацыяналістычных рухах? Сёння галоўны ўнёсак марксізму — у асноўным арганізацыйны і тактычны. Ен уключае партызанскую вайну (а не гарадское паўстанне), падтрымку хуткай індустрыяліз- ацыі, партыйную арганізацыю, а больш за ўсё — таталітарную цэнтралізацыю бюракратычнай дзяржаўнай улады. Такія кампанен- ты тактыкі і паводзін, тым не менш, могуць быць прынятыя некамуністамі, бо кіраўнічая інтэлігенцыя і нацыяналісты добра ўмеюць ацаніць і выкарыстаць нягнуткасць камуністаў. Да таго ж дактрынальны характар марксізму моцна трансфармаваўся і страціў першапачатковыя рысы ў барацьбе за ўладу.

Другі аргумент нават яшчэ больш важны. Нават калі марксізм у развіваючыхся дзяржавах захоўвае сваю дактрьшальную чысціню, нацыяналізм тым не менш паказвае сябе больш прывабным, таму што ён адначасова і больш гнуткі, і лепш адпавядае інтарэсам розных груп насельніцтва. Менавіта дваістасць і неакрэсленасць нацыя- налістычных канцэпцыяў і пачуццяў уяўляюць найбольшую каштоўнасць. Яны дапускаюць тонкую інтэрпрэтацыю і таму ў многіх аспектах могуць аб’яднаць непадобныя погляды і інтарэсы ў агульным памкненні. Там, дзе пачуцці і мэты ў грамадстве вельмі разнастайныя, „хамелеонная“ ідэалогія нацыяналізму мае значную перавагу над высока інтэлектуалізаванай і жорсткай марксісцкай дактрынай, якую трэба спачатку пазбавіць натуральных рысаў, каб паставіць на службу ў спецыфічным сацыяльным асяроддзі.

* Горад у Інданэзіі, у якім адбылася канферэнцыя Руху недалучэння. (Заўв. рэд.)

3    іншага боку, дзякуючы сваёй прастаце нацьіяналізм дасягае непасрэднага ўплыву і хутчэйшага водгуку, асабліва сярод інтэлігенцыі, якая адчувае крызіс саматоеснасці. Нацыяналістычнае вырашэнне гэтага крызісу яснае і эфектыўнае. Чалавек можа зноў здабыць саматоеснасць толькі праз салідарнасць з супольнасцю. Ен павінен убачыць у сабе глыбокія карані, адчуць сваю „нацыянальную“ натуру. Ен павінен іх прызнаць, калі хоча дасягнуць унутранай гармоніі. Толькі тады ён можа звайсці сапраўдную саматоеснасць і ўзняць галаву сярод сваіх суайчынні- каў. Марксізм не мае ніякага адпаведніка такой яснасці і непасрэднасці. Сапраўды, сучасныя камуністычныя нацыяналістычныя рухі паставілі інтэлігенцыю наперадзе „лініі маршу“. Але гэта адбылося за кошт марксісцкай дактрыны, і яе далейшая эфектыўнасць залежыць ад таго, пі змогуць камуністы прыняць нацыяналістычныя лекі.

Больш за тое, нацыяналістычным рухам уласцівы значна большы эмацыянальны змест і індывідуальны падыход да спецыфічных супольнасцяў. Нягледзячы на ранні гуманізм самога Маркса, многія марксісцкія фармулёўкі здаюцца нежывой абстракцыяй і малазнач- нымі калектывісцкімі катэгорыямі, звязанымі малазразумелым абг- рунтаваннем. Існуе пэўная тэарэтычная паслядоўнасць, але вельмі часта марксізм няздольны разварушыць статычную сітуацыю або ўскалыхнуць эмацыянальны запал асобы ці групы. Менавіта ў гэтым мае перавагу рамантызм нацыяналістычнага руху. Яго багатыя вобразы і канкрэтныя светапоглядныя катэгорыі — зямля малака і мёду, любоў да зямлі і хатняга агменю, чысціня мовы, братэрства сапраўдных патрыётаў, самавызначэнне і г.д. — увасоблены ў жыццяздольных сімвалах і лозунгах, чым рэдка можа пахваліцца марксізм. Марксісцкія лозунгі прывабныя толькі тады, калі абвяш- чаюць рэвалюцыю ці пазбаўленне ад капіталістычнай эксплуатацыі, ідэнтыфікаванай з імперыялізмам. Пасля заваявання незалежнасці і ажыццяўлення рэвалюцыі марксісцкая ўтопія стаецца далёкай, зала- ты век — няясным і абстрактным у параўнанні з пачуццямі радасці і цеплыні братэрства ў адроджанай нацыі.

Акрамя таго, аб’ектыўны інтэрнацыяналізм нашай эры ўзмацняе прывабнасць нацыяналізму. Паколькі нацыянальныя дзяржавы ста- юцца больш узаемазалежнымі, эліты імкнуцца шукаць стандарты паводзінаў і палітыкі па—за межамі сваіх краінаў. Сама ідэя „нацы- янальнай годнасці“ робіцца знешняй і інтэрнацыяналізаванай. У спаборніцтве з лепшымі нацыямі і перайманні іх прыкладу, у яднанні з іншымі саматоеснасць і самасцвярджэнне гэтых элітаў увесь час узмацняецца знешнім уплывам і падзеямі ў свеце. У адрозненне ад

марксізму нацыяналізм будуе сваю дактрыну на пастулаце, што свет „натуральна“ і справядліва падзелены на нацыі, што спаборнічаюць паміж сабой. Для марксізму ягоная ідэя „пралетарскага інтэрнацы- яналізму“ (які, між тым, не павінен прымацца за безнацыянальны касмапалітызм) з’яўляецца даволі халодным і другасным інтарэсам, а нацыяналіст засноўвае ўвесь светапогляд і raison d'etre на існаванні і святасці міжнародных межаў і „свету нацыяў“⁶³.

Нарэшце, гнуткасць нацыяналізму дазваляе яму адначасова вы- ступаць і ў якасці рэвалюцыйнай дактрыны, і ў абліччы сапраўднага спадкаемцы рэлігійнай традыцыі. Паколькі сялянства і многія прад- стаўнікі ніжэйшых гарадскіх класаў усё яшчэ вельмі трымаюцца гэтых традыцыяў, адносіны да іх з боку сучасных ідэалогіяў мусяць быць вырашальнымі. У адрозненне ад марксізму, для якога гэтыя традыцыі з’яўляюцца даіндустрыйным опіумам, які трэба адмяніць ці абмежаваць пасля дасягнення сацыялізму, нацыяналізм імкнецца выкарыстаць для сваіх свецкіх мэтаў пачуцці і сувязі, увасобленыя ў гэтых гістарычных традыцыях. Такім чынам, ён ставіцца да трады- цыяў з павагай, бо хоча маніпуляваць імі. Нацыяналізм вымушаны паважаць народныя традыцыі, бо яны фармуюць „ланцуг“ гісторыі і пакаленняў, нягледзячы на тое, што ён спрабуе накіраваць звыклыя эмоцыі ў новае, нацыянальнае рэчышча. Такім чынам ён будзе падтрымліваць тыя рэлігійныя традыцыі, якія могуць праз рэінтэр- прэтацыю і змену акцэнтаў паслужыць яго свецкім мэтам. Пры гэтым нацыяналізм запэўнівае людзей, што хуткія змены не закра- нуць іх улюбёных эмацьійных арыенціраў і што нацыянальная рэвалю- цыя імкнецца абапірацца на старадаўнія паважаныя асновы. Гэта адзін з самых моцных сродкаў у барацьбе за прыхільнасць людзей⁶⁴.

Далей мы прывядзем некаторыя аргументы, што нацыяналізм сёння сапраўды мае болыцую жыццяздольнасць і стабільнасць, чым яго найбольш сур’ёзны канкурэнт, і што ён застаецца непераадоль- най сілай у развіваючыхся грамадствах як у марксісцкім лагеры, так і ў межах уласнага ўплыву. Большая міжнародная ўзаемазалежнасць і не заўсёды паспяховая мадэрнізацыя могуць толькі ўзмацніць прывабнасць радыкальнага і папулісцкага нацыяналістычных рухаў у параўнанні з іншымі ідэалогіямі, уключаючы заходнюю і савецкую разнавіднасці марксізму.

РАЗДЗЕЛ 6

Этнічнае адраджэнне на Захадзе *

У многіх працах па праблемах палітычных ідэалогіяў нацыяналізм класіфікуецца як кансерватыўны правы рух, як прыклад аўтарытар- нага калектывізму. Многія даследчыкі нават разглядаюць яго як больш мяккую форму фашызму. Яны заяўляюць, што нацыяналізм — правы фланг у палітыцы, і хоць ён і падтрымлівае эканамічны індывідуалізм і рьшачную канкурэнцыю, але пры гэтым ставіць інтарэсы групы — будзь гэта дзяржава, нацыя ці раса — над інтарэсамі асобы. Кансерватары і нацыяналісты, як прынята лічыць, па сутнасці нецярпімыя, агрэсіўныя і антыінтэлектуальныя. Наадва- рот, левае крыло і лібералы імкнуцца быць палітычнымі індывідуалі- стамі, хоць і дапускаюць пэўнае дзяржаўнае ўмяшанне у эканоміку. У іхніх шэрагах больш прафесійных інтэлектуалаў, больш ідэалістаў і дактрынальных філосафаў, для якіх нацыянальныя прыхільнасці здаюцца залішне вузкімі дый проста племяннымі'.

МЕНШАСЦІ I „МАСАВАЕ'ГРАМАДСТВА“

Гэтая ліберальная версія займела найбольшы ўплыў у 1950—я гг. Шэраг аўтараў у Еўропе і Амерыцы заявілі, што скрайне правыя і левыя ідэалогіі могуць з’явіцца і атрымаць шырокае прызнанне толькі ў „масавым грамадстве“, дзе вялікая колькасць людзей жыве ў буйных безаблічных гарадах і адчувае сябе раэдробленай і безаба- роннай. Разрываюцца традыцыйныя сувязі, знікаюць звыклыя са- цыяльныя ролі, і беспрацоўныя або дрэнна забяспечаныя працай рабочыя і інтэлектуалы страчваюць пачуццё саматоеснасці, не ба- чаць мэты жыцця, а таму стаюцца лёгкімі ахвярамі дэмагогаў, што абяцаюць разбурыць спарахнелае грамадства, замяніць яго арганіч- ным і „натуральным“, якое адновіць для кожнага індывідуума яго

* Гэты раздзел груіпуешіа на лекпыі, прачытанай 2 мая 1977 г. на чацвёрггым Мемарыяле Харольда Уолсбі, і я хацеў бы выказаць сваю ўдзячнасць Таварыству Харолвда Уолсбі за запрашэнне. (Заўв. аўтпара)

сапраўдную саматоеснасць. Гэтыя аўтары звязвалі згаданыя анты- дэмакратычныя працэсы з псіхалагічным ціскам у вялікіх і склада- ных індустрыяльных грамадствах, дзе эліты і масы безабаронныя. Яны таксама прымалі многія фармулёўкі „псіхалогіі натоўпу“, высунутыя Ле Бонам, Мак-Дугалам і пазней Фрэйдам: страх неадпаведнасці, страх апынуцца па—за межамі групы ўзмацняўся ў вялікім, безаблічным горадзе².

Папулярнасць тэорыі „масавага грамадства“ шмат у чым тлума- чыцца страхам перад наступам камунізму ў эпоху халоднай вайны і, нават у большай ступені, балючым вопытам чалавецтва — падзен- нем Веймарскай рэспублікі, іспанскай грамадзянскай вайной і Дру- гой сусветнгй вайной. Гэтая сацыялагічная тэорыя і палітычны аналіз, на якім яна грунтавалася, безумоўна адпавядалі абставінам эпохі, хоць і выклікалі вострую крытыку.

Аднак такі падыход сутыкаецца з праблемамі, якія робяць яго менш адпаведным для трактоўкі сучасных ідэалагічных падзеяў на Захадзе. Дзве з іх маюць дачыненне да тэмы маёй працы — ролі нацыяналізму сёння. Першая — класічная праблема любой дэмакра- тыі, праблема меншасцяў ці адасобленых групаў. Урад большасці павінен вырашаць задачу дасягнення сацыяльнага адзінства, асабліва калі існуюць меншасці, якія не падзяляюць тыя ідэалы і каштоўнасці, што ляжаць у падмурку палітычнай сістэмы. Другая — сучаснае адраджэнне нацыяналізму на Захадзе, прычым нацыяналізму, які часта мае сацыял—дэмакратычную скіраванасць і знаходзіць моц- ную падтрымку сярод інтэлігенцыі. Гэты нацыяналізм з’яўляецца рухам меншасці. Ен уяўляе сабой пратэст супраць status quo, супраць інстытутаў большасці, у імя свабоды і права на адметнасць. Такім чынам, яго нялёгка падвесці пад „лева—правую“ класіфіка- цыю тэорыі „масавага грамадства .

У сапраўднасці гэтыя дзве праблемы могуць быць звязаныя. Я хацеў бы запярэчыць меркаванню, што сучаснае адраджэнне нацы- яналізму на Захадзе павінна разглядацца як пратэст этнічных меншасцяў супраць няздольнасці даўно ўсталяваных дзяржаваў (многія з якіх дэмакратычныя і ліберальныя) прызнаць іх саматоес- насць і іхнія правы. Гэта пратэст супраць запозненай дэмакратыі, фальшывай дэмакратыі, няўдалай дэмакратыі. Яны нанова падхоплі- ваюць спадзяванне французскай рэвалюцыі, што ўдзел этнічных рухаў у дэмакратычных працэсах можа адрадзіць грамадства і дзяржаву, якая відавочна перажывае заняпад. I ў гэтым фундамен- тальным аспекце яны звяртаюцца да самых ранніх нацыяналістыч-

ных рухаў, нават нягледзячы на тое, што палітычны стыль і спецыфіка сённяшніх рухаў зусім іншыя. У гэтым самым сэнсе сучасныя нацыяналістычныя рухі меншасцяў з’яўляюцца індывідуа- лісцкімі і дэмакратычнымі ў адносінах да ўсталяванай сістэмы большасці. Яны ставяць знак роўнасці паміж індывідуальнымі пра- вамі і годнасцю, з аднаго боку, і аўтаноміяй і індывідуальнасцю ўнікальнай этнічнай супольнасці, з другога.

АДРАДЖЭННЕ НАЦЫЯНАЛІЗМУ

Няма сумневу, сёння нацыяналізм перажывае сапраўднае адраджэн- не на сваёй Заходняй радзіме. Ужо ніхто не лічыць, што эпоха нацыяналізму мінула або ён скампраметаваў сябе. У грамадскай свядомасці паслабла сувязь паміж нацыяналізмам і фашызмам, сувязь, што была даволі моцная адразу пасля вайны, і атрымаў падтрымку „здаровы“ дзяржаўны нацыяналізм³. Эканамічнае супра- цоўніцтва паміж краінамі Агульнага рынку ў пэўнай ступені зрабіла ўплыў на развіццё прыхаванага нацыянальнага пачуцця. Агульны рынак сам па сабе мог даць жыццё новаму нацыяналістычнаму руху на больш шырокім міждзяржаўным узроўні — а менавіта так званаму панеўрапеізму, пра які марыў не адзін прыхільнік еўрапей- скага руху⁴.

Такое развіццё падзеяў здзівіла многіх, хто прадказваў хуткі заняпад нацыяналізму. Шырока прызнавалася, што з надыходам поўнай індустрыялізацыі, дэмакратыі і масавай адукацыі смешная адданасць ужо не моднай ідэі нацыянальнай дзяржавы заменіцца на кантынентальную або нават глабальную самасвядомасць. Свет рабіўся залішне ўзаемазалежным, каб быць арэнай простага племян- нога шавінізму⁵.

Але сёння ясна, што так званы „заняпад нацыяналізму“ ў Еўропе сярэдзіны стагоддзя быў больш уяўным, чым рэальным. Сапраўды, на некаторы час нацыяналістаў пераўзышлі, у рыторыцы і дзеяннях, фашысты, і нацыяналісты пакутавалі ад адчування віны за пэўную агульнасць дзвюх ідэалогіяў⁶. Але апошнія падзеі засведчылі аргані- зацыйную стабільнасць нацыянальнай дзяржавы, а таксама моц і трываласць нацыянальнай ідэі. Безумоўна, мы з’яўляемся сведкамі пашырэння нацыяналістычных рухаў па многіх напрамках.

У глабальным маштабе можна вылучыць чатыры асноўныя тыпы нацыяналістычных рухаў на сённяшнім этапе. Першы — антыкала- ніяльная „вайна за вызваленне“ — усё яшчэ назіраецца ў паўднёвай

Афрыцы, а ў эканамічнай форме таксама і ў Лацінскай Амерыцы. Аднак больш распаўсюджанай формай нацыяналізму ў краінах Трэцяга свету сёння з’яўляецца „інтэграцыя“ ў нядаўна ўсталяваных дзяржавах. Пры гэтым дзяржава спрабуе аб’яднаць сваё часта культурна разнароднае насельніцтва ў адну „нацыю“ па еўрапейскай мадэлі. Даўно ўсталяваныя дзяржавы Захаду дэманструюць трэці тып нацыяналізму — нацыяналізм дзяржаўнага „адраджэння“. Галізм, напрыклад, меў на мэце не толькі захаваць суверэнную дзяржаву, але і даць ёй новае жыццё шляхам умацавання народнай улады і сацыяльнай гармоніі. I, нарэшце, у супрацьвагу да інтэгр- ацыйных і адчаўленчых нацыяналістычных рухаў, мы маем шматлікія прыклады этнічнага „сепаратызму“ меншасцяў, што нас, уласна кажучы, і цікавіць⁷.

Этнічныя сепаратысцкія рухі мы можам назіраць практычна паўсюль, але Еўропа стала сведкам надзвычайнага этнічнага адрад- жэння ў апошнія два дзесяцігоддзі. Акрамя Шатландыі, Уэльса і Ольстэра, толькі ў Брытаніі назіраліся этнічныя хваляванні ў Кор- нуэле, на востраве Мэн, Шэтландскіх і Аркнейскіх астравах. У Францыі падобна брэтонцам пачалі дзейнічаць карсіканцы, аксітан- цы і эльзасцы. У Іспаніі назіраюцца баскскі, каталонскі, галіцыйскі і андалузскі рухі, не гаворачы ўжо аб канарскім. У Галандыі фрызская агітацыя распаўсюдзілася ў Гронінгене і Гельдэрландзе. Бельгію ўзрушыла фламандска—валонская моўная праблема, у Швейцарыі дзейнічаюць юрасіянцы, а рабочыя—імігранты наносяць удары ў адказ. Італія павінна лічыцца з сіцылійскім сепаратызмам і тырольскай агітацыяй, а ў Паўночнай Амерыцы заможная Канада сутыкнулася з моцнай праблемай квебекскага сепаратызму. Нават рэгіянальна адзіная Германія павінна суцішваць штраўсаўскую Ба- варыю⁸.

Натуральна, мэты і спецыфічны кантэкст кожнага з гэтых рухаў, іх маштаб і інтэнсіўнасць адрозніваюцца. Але ёсць у іх і агульнае: гэтыя аўтанамісцкія рухі адрадзіліся ў нашым стагоддзі ў палітычнай форме, прычым у трывала ўсталяваных дзяржавах, якія часта маюць доўгую гісторыю, вызначаныя, прызнаныя нацыянальныя межы і развітую эканоміку. Пры ўсіх адрозненнях, усе гэтыя дзяржавы даволі індустрыялізаваныя, большасць іх насельніцтва пісьменная і нават добра адукаваная. I тым не менш, нягледзячы на ўсе гэтыя абставіны, якія прывялі тэарэтыкаў да пастулату аб раннім знікненні нацыяналізму, этнічныя меншасці выказваюць большую незадаволе- насць, чым раней, а некаторыя нават хочуць ісці далей сваім шляхам.

ДЎТАНАМІСТЫ I СЕПАРАТЫСТЫ

Каб асэнсаваць прычыны такой парадаксальнай сітуацыі, нам неаб- ходна задаць сабе тры пытанні. Першае: чаго дакладна хочуць гэтыя нацыяналісты меншасцяў і якое значэнне мае іх этнічнае адраджэн- не? Другое: хто такія нацыяналісты, хто іх лідэры і паслядоўнікі і якая сацыяльная база гэтых рухаў? Нарэшце, чаму нацыяналістыч- ныя рухі з’явіліся менавіта цяпер і менавіта ў гэтых заходніх краінах, як можна растлумачыць час і сферу пашырэння гэтых рухаў?

У пэўным сэнсе мэты і значэнне сучасных этнічных нацыяналіс- тычных рухаў абсалютна ясныя і паслядоўныя. На агульным узроўні яны патрабуюць толькі таго, чаго патрабавалі нацыяналісты ўсіх часоў і народаў: аўтаноміі групы, адзінства групы і саматоеснасці групы. Па—першае, яны хочуць свабоды і самакіравання, роўных грамадзянскіх правоў і абавязкаў, магчымасці прытрымлівацца сваіх уласных законаў і традыцыяў без знешняга кіраўніцтва ці ўмя- шальніцтва. Па—другое, яны хочуць адзінства. Яны імкнуцца стаць трывалым, кампактным, інтэграваным задзіночаннем і адчуваць сябе такімі. Іхняя апора — прызнаная радзіма і карані ў зямлі продкаў, што ў адказ на адданую працу і энтузіязм будзе жывіць і падтрымлі- ваць цела і душу іх братэрскай супольнасці. I, нарэшце, яны хочуць быць прызнанымі, адметнымі і ўнікальнымі. Іх мэта — развіць сваю індывідуальнасць, вылучыцца з большасці, ісці сваім уласным шля- хам, думаць уласныя думкі, мець уласныя ўспаміны, будаваць уласны лёс. На аснове агульнага мінулага яны ствараюць свой унутраны свет, у якім кожны чалавек можа адрадзіцца і аднавіцца.

На першы погляд, такія даволі агульныя ідэалы здаюцца занадта аддаленымі ад непасрэдных мэтаў сённяшніх сепаратыстаў. Іх аргу- менты звычайна палягаюць у сферы эканомікі або сацыяльнага кіравання. Але больш дэталёвае даследаванне паказвае, што яны ў сапраўднасці толькі прыстасоўваюць агульныя ідэалы да мясцовых умоваў. I нават калі эканоміка бярэ верх над мовай, дык гэта толькі таму, што ў канкрэтнай сітуацыі менавіта эканамічнае вымярэнне сацыяльнага адзінства здаецца больш надзённым. У Квебеку або Фландрыі мы назіраем адваротную карціну: на першы план выносіц- ца якраз моўная праблема, бо заняпад мовы пагражае разбурэннем культуры і размываннем пачуцця саматоеснасці. Той факт, што сучасныя сепаратысцкія рухі маюць пэўныя адрозненні ў фазах развіцця і канкрэтных аспектах дзейнасці, не павінен увесці нас у зман. Пры ўсёй разнастайнасці мы не можам адмаўляць іх унутра- ную суадноснасць і агульную логікуЛ

Сучасныя заходнія сепаратысты вылучаюць тры галоўныя аргу- менты для змены status quo.

Што тычыцца эканомікі, яны сцвярджаюць, што цэнтральны ўрад аддае перавагу больш развітым цэнтральным рэгіёнам за кошт бяднейшых перыферыйных тэрыторыяў або эксплуатуе рэсурсы больш заможных перыферыйных рэгіёнаў, каб карміць і падтрымлі- ваць застойную цэнтральную тэрыторыю. Так, маніфест Плэйд Сімру (Plaid Cymru) заяўляе:

Нішто не сведчыць пра бяздушнасць Лейбарысцкай партыі лепш, чым тое, што яна зусім не заклапочаная справамі вугаль- ных і сланцавых тэрыторыяў Уэльса. Лейбарысцкая партыя прыйшла да ўлады менавіта на карках шахцёраў і рабочых—ка- меняроў. Пасля атрымання ўлады сярод яе прыярытэтаў не засталося месца для праблем дабрабыту гэтых тэрыторыяў¹⁰.

А эканаміст Шатландскай Нацыянальнай Партыі (ШНП) звязвае эканамічную аргументацыю з тэзісам аб аўтаноміі:

Самакіраванне — гэта добра, і не толькі таму, што яно можа прывесці да большай эфектыўнасці ў кіраванні шатландскай эканомікай: самакіраванне — добрая мэта сама па сабе, бо яно азначае, што людзі вучацца на практыцы. Гэта значыць, што калі мы бярэм на сябе адказнасць за нашы ўласныя справы, то павінны атрымаць карысць ад гэтай адказнасці. Бо, беручы яе, мы вымушаны працаваць больш эфектыўна і таму можам лепш рабіць сваю справу...

Доўгі час мы вымушана цярпелі розныя выдаткі — падатак на працаўнікоў сферы паслуг, перыядычныя абмежаванні на банкаўскія крэдьіты, якія, як бы добра ні стасаваліся яны да сітуацыі на паўднёвым усходзе Англіі, безумоўна, ніколі не адпавядалі шатландскай эканоміцы. Яны проста паскаралі тэн- дэнцыі да эміграцыі і беспрацоўя".

У такім самым плане брэтонцы заяўляюць, што дэпрэсія ў іх эканоміцы — вынік не аднаго дзесяцігоддзя безуважнага стаўлення французскіх планавікоў, а карсіканцы пратэстуюць супраць турыс- тычнай і стратэгічнай эксплуатацыі, супраць забруджвання мора і калонаў, якія займаюцца маштабным земляробствам і вінным ган- длем¹². У Іспаніі, з іншага боку, баскі і каталонцы сцвярджаюць, што

іх болып індустрыялізаваная і развітая эканоміка вязе на сваім карку збяднелую, эастойную гаспадарку правінцый Кастылія і Леон¹³.

Па—друтое, існуе палітычная аргументацыя супраць залішняй цэнт- ралізацыі. Сепаратысты заяўляюць, што сучасная дзяржава стала занадта рацыяналізаванай, занадта бюракратычнай, каб адпавядаць сацыяльным і палітычным патрэбам чалавека. Даць ім рады можа толькі невялікая супольнасць. Джон Османд (John Osmond) пісаў:

Шлях карпаратыўнай дзяржавы прыводзіць у тупік... Адзіная рацыянальная альтэрпатыпа — гэта падыход, які дае перавагу канцэпцыі супольнасці... Першае патрабаванне супольнасці — увесці чалавечы маштаб, у якім людзі маглі б разумна імкнуцца да пачуцця мэты, адказнасці і саматоеснасці¹⁴.

I ў сучасным вялікім даследаванні кельтскіх этнічных групаў у Брытаніі Майкл Хечтэр прыходзіць да падобнай высновы: „Самая апошняя крышталізацыя кельтскага нацыяналізму можа канчаткова разумецца як рэзкая крытыка прынцыпаў бюракратычнага цэнт- ралізму“¹⁵.

Нарэшце, назіраецца культурная атака на асіміляцыю. Яна звы- чайна мае форму падтрымкі старажытнай ці адроджанай мовы. Але час ад часу ў фокус саматоеснасці трапляе рэлігія, як у Ольстэры ці Юры. Або гэта можа быць шэраг адметных, спецыфічных інстыту- цыяў, як заканадаўчая, адукацыйная і царкоўная сістэмы Шатлан- дыі. Усё гэта можа служыць сімвалам, які абуджае і падтрымлівае пачуццё агульнай гісторыі, увасабляе ўнікальны грамадскі вопыт і нацыянальную адметнасць. Прычым заўсёды здаецца, што менавіта гэтыя асаблівасці, уласны твар, або саматоеснасць, знаходзяцца пад пагрозай з боку вялікіх утварэнняў, якія ўмешваюцца ў святое святых. Вось чаму нешматлікасць, кампактнасць становяцца куль- турнай і палітычнай каштоўнасцю, а адметнасць пачынае атаясамлі- вацца са свабодай.

Існуюць, аднак, некаторыя асаблівасці, якія адрозніваюць сучас- ныя сепаратысцкія рухі ад ранніх нацыяналістычных. Нацыяналісты дзевятнаццатага стагоддзя хацелі мець уласныя суверэнныя дзяржа- вы, у той час як многія цяперашнія этнічныя рухі аддаюць перавагу федэральнаму ці аўтаномнаму статусу ў межах большага дзяр- жаўнага ўтварэння. У Іспаніі, напрыклад, каталонскі і баскскі рухі ў большасці „аўтанамісцкія“, яны імкнуцца да максімальнага „самакі- равання“ ў складзе федэральнай Іспаніі, як у 1930—я гады¹⁶.

Нягледзячы на даволі частыя заклікі да аб’яднання з Нідэрландамі або з франкафонамі ў іншых еўрапейскіх дзяржавах, большасць фламандскіх і валонскіх пачуццяў трывала ляжыць у межах бельгій- скага патрыятызму. Працяглы моўны канфлікт, асабліва ў раёне Бруселя, мае характар барацьбы за гегемонію ў межах існуючай дзяржавы, хоць культурныя арыенціры — Гаага і Парыж. У Швейцарыі жыхары, якія гавораць на рэтрараманскім дыялекце, і юрасіянцы патрабавалі культурнага прызнання ў форме моўнага і адміністратыўнага (на ўзроўні кантонаў) адзінства. Тым часам фрызы і гронінгенцы хацелі, каб галандскі ўрад падтрымлів^ў іх мову і навучальныя ўстановы. Нават у Брэтані, Уэльсе і Шатландыі, нягледзячы на наяўнасць скрайніх сепаратысцкіх партый, асноўная плынь да гэтага часу застаецца аўтанамісцкай і федэралісцкай.

Другім адрозненнем сучасных аўтанамісцкіх рухаў ад ранніх нацы- яналістычных з’яўляецца тэндэнцыя да планавання ў галіне эка- номікі. Многія сучасныя этнічныя рухі маюць моцны сацыял—дэма- кратычны ці сацыялістычны элемент, яны ўскладаюць вялікія спа- дзяванні на эканамічнае самазабеспячэнне, абгрунтоўваючы гэта ідэямі Ліста, нямецкага эканаміста 1840—х гадоў¹⁷. Нацыяналізм заўсёды падкрэсліваў неабходнасць кантролю над уласнымі рэсур- самі, пачынаючы яшчэ з Русо, які ідэалізаваў натуральнасць і сельскагаспадарчы геній карсіканцаў¹⁸. Але рэальна толькі ў двацца- тым стагоддзі з’явіўся сацыяльны базіс для гэтага аспекту нацыя- налістычнай дактрыны, надаючы яму значэнне, якога ён ніколі не меў у дзевятнаццатым стагоддзі. У гэтым сэнсе нацыяналістычныя рухі другой паловы дваццатага стагоддзя бліжэйшыя да самых ранніх нацыяналістычных рухаў канца васемнаццатага стагоддзя, a не да больш кансерватыўных сваіх папярэднікаў мінулага стагоддзя.

Нарэшце, як зазначана вышэй, сучасныя аўтанамісцкія рухі ад- розніваюцца ад папярэдніх нацыяналістычных сваім кантэкстам. Больш няма пратэстаў супраць дынастыйных ці імперыяльных тыраніяў, а толькі супраць даўно ўсталяваных дэмакратычных дзяр- жаваў, якія сказілі свае дэмакратычныя ідэалы ці ўвогуле забыліся на іх. У гэтым сэнсе крыху ўбаку стаіць Іспанія, хоць тут таксама імкненне да этнічнага прызнання ідзе поруч з пратэстам супраць затрымкі дэмакратызацыі. Аднак у цэлым новыя аўтанамісцкія рухі ўзняліся ў індустрыялізаваных і вольных нацыянальных дзяржавах у асяроддзі грамадзян, якія маюць усю паўнату палітычных правоў.

Тым не менш, нягледзячы на гэтыя адрозненні, сучасныя аўта- намісцкія рухі адпавядаюць асноўнаму ўзору нацыяналізму. Неза-

лежна ад таго, датычацца іх праблемы нафты ці турызму, размяш- чэння універсітэтаў ці моўнай сітуацыі, міграцыі ці рэгіянальнай улады — ніколі няма сумнення ў канчатковых мэтах. Гэта заўсёды калектыўная аўтаномія, калектыўная салідарнасць і калектыўная саматоеснасць, якую шукаюць і знаходзяць у надзеі на этнічнае адраджэнне і братэрства, што ўвасабляецца ў канцэпцыі „нацыя- нальнай дзяржаўнасці“.

НОВАЯ ТЭХНІЧНАЯ ІНТЭЛІГЕНЦЫЯ

Калі звярнуцца да сацыяльнай базы новага аўтанамізму, можна знайсці значныя варыяцыі ў дэталях, але ў цэлым сітуацыя вядомая яшчэ з часоў ранніх нацыяналістычных рухаў. Нацыя- налізм прываблівае многіх прадстаўнікоў інтэлігенцыі — інтэлек- туальных і прафесійных пластоў, якія генеруюць і распаўсюджва- юць ідэі і тэхналогіі, якія атрымліваюць прызнанне праз свае дыпломы. Іншыя групы „сярэдняга класу“ — афіцэры, бюракра- ты, святары нізкага сану і прадпрымальнікі — могуць быць таксама далучаныя да справы. Калі рух і барацьба працягваюцца доўгі час і робяцца інтэнсіўнымі, удзел могуць браць і іншыя пласты. Але ў цэлым сяляне і гарадскія рабочыя значна менш нацыяналістычныя¹⁹.

Нацыяналізм звычайна зараджаецца сярод больш рамантычных „літаратурных“ колаў інтэлігенцыі — сярод паэтаў, раманістаў, мастакоў і выкладчыкаў. На гэтай стадыі нацыяналізм у асноўным з’яўляецца культурным рухам. Каб стаць палітычнай сілай, ён павінен таксама прывабіць членаў ліберальных прафесійных колаў — дактароў, юрыстаў, журналістаў, школьных настаўнікаў. Новыя нацыяналістычныя рухі маюць долю прадстаўнікоў гуманітарнай і тэхнічнай інтэлігенцыі — людзей з шырокімі, энцыклапедычнымі ведамі, якіх можна назваць сапраўднымі інтэлектуаламі. Напрыклад, у культурным грунце брэтонскага і шатландскага нацыяналістычных рухаў у мінулым стагоддзі або уэльскага ці фламандскага рухаў нашага стагоддзя важную ролю адыгралі гісторыкі, філосафы і пісьменнікі. Каталонскі нацыяналізм на працягу двух стагоддзяў нязменна абапіраўся на здабыткі каталонскіх мастакоў і інтэлігенцыі, а разнастайныя моўныя рухі — рэтрараманскі, фрызскі ў Швейца- рыі, гэльскі ў Ірландыі — шмат у чым абавязаны намаганням даследчыкаў. Акрамя таго, сама ідэалогія нацыяналізму была пер- шапачаткова сфармулявана вядучымі інтэлектуаламі канца васемнац-

цатага стагоддзя — Русо, Монтэск’ё, Бурке, Гердэрам, Фіхтэ. Гэтыя вальнадумцы аспрэчылі касмапалітычныя дагматы ў імя новых ідэяў аўтэнтычнасці і грамадзянскіх вартасцяў²⁰.

Існуе, аднак, адно істотнае адрозненне ў сацыяльным складзе сучасных нацыяналістычных рухаў, прынамсі, найбольш развітых. Сёння мы можам бачыць сярод іх прыхільнікаў усё больш прадстаўнікоў тэхнічнай інтэлігенцыі. Тэхнічныя работнікі, пла- навікі, інжынеры—будаўнікі ад прарабаў да гарадскіх архітэкта- раў, аграномы — усе аб’ядналіся для падтрымкі нацыяналістыч - най справы, і гэтым самым яны надалі руху больш практычны і прафесійны накірунак. Адсюль вынікае і імкненне да еўрапейскай версіі сацыялізму: нерэалізаваныя таленты інтэлігенцыі шукаюць выкарыстання, і лідэры руху павінны задавальняць гэтую патрэ- бу, плануючы больш „рацыянальныя“ эканоміку і грамадства, якія добра адпавядалі б мясцовым умовам. Хочуць брэтонскія ферме- ры сельскагаспадарчых субсідый ці імкнуцца ўэльскія доны да прызнання іх арганізацый, шукаюць шатландскія бізнесмены новыя шляхі ў камерцыі ці абураюцца баскскія вытворцы абмежа- ваннямі цэнтральнага ўрада — ліберальная і тэхнічная інтэліге- нцыя бачыць выйсце толькі ў радыкальным вырашэнні праблемы абмежаванай мабільнасці і неадпаведнага грамадскага статусу. Пры адсутнасці высокага статусу або стратэгічных пазіцыяў у шырокіх колах грамадства новыя аўтанамісцкія нацыяналісты — не мае значэння, у Квебеку ці Шатландыі, — становяцца больш тэхнакратычнымі і сацыялістычнымі, бо ў іх шэрагі прыходзіць усё больш тэхнічных работнікаў і спецыялістаў сярэдняга класа. I наадварот, чым слабейшы тэхнічна—прафесійны элемент, тым больш культурніцкім і рамантычным стаецца этнічны рух, як гэта было ва Уэльсе, Фландрыі і Брэтані²¹.

Такім чынам, большы эканамічны калектывізм з’яўляецца паказ- чыкам больш развітых сучасных рухаў за аўтаномію. Толькі ў нашым стагоддзі моцная тэхнічная інтэлігенцыя замяніла раннія „літаратурныя“ групы і іх прыхільнікаў сярод буржуазіі. Нацыя- налізм другой паловы дваццатага стагоддзя значна больш практыч- ны, гэта — добра пралічанае імкненне да мабільнасці і эканамічнага самазабеспячэння. Нацыяналісты спадзяюцца, што, ствараючы ўласныя бюракратычныя і прафесійныя інстытуты, адасобленыя ад інстытутаў больш шырокага грамадства, яны змогуць задаволіць няспраўджаныя амбіцыі і нявыкарыстаныя таленты членаў сваіх рухаў.

НЕДАРАЗВІТАСЦЬ I ПСТАРЫЧНАСЦЬ

Трэцяе пытанне — чаму аўтанамісцкія рухі ўзняліся менавіта ў гэты час і ў такіх месцах — нарадзіла шмат тэорый, што спрабуюць на яго адказаць. У многіх аспектах гэтыя тлумачэнні перагукаюцца са спрэчкамі аб нацыяналізме і залішне падкрэсліваюць навізну этніч- ных рухаў. He трэба забывацца, што большасць сучасных рухаў дзейнічалі яшчэ да апошняй вайны, а некаторыя бяруць пачатак у мінулым стагоддзі²².

Прычыну этнічных аўтанамісцкіх рухаў часта бачаць у залішняй цэнтралізацыі. Так, Патрысія Майо (Patricia Mayo) нядаўна заяві- ла, што брэтонскі, баскскі і ўэльскі рухі павінны разглядацца як пратэст супраць палітычнай хваробы, выкліканай бюракратычным апаратам сучаснай якабінскай дзяржавы. У прыватнасці, перыфе- рыйныя тэрыторыі адчуваюць недахоп увагі з боку далёкай, але ўсемагутнай бюракратыі. Няясна, чаго больш баяцца — абыякавасці ці ўмяшальніцтва, але галоўная хіба такога кшталту аргументацыі — у няздольнасці растлумачыць, чаму пачуццё перыферыйнай хвараві- тасці павінна звязвацца з этнічнай супольнасцю ці нацыяй. У пэўным сэнсе мы ўсе адчуваем сябе бяссільнымі перад тварам вялікай ананімнай бюракратыі. Тым не менш аўтанамісцкія пачуцці развіваюцца ў спецыфічных этнічных групах, прычым часта сярод меншасці гэтых групаў. Акрамя таго, ці можам мы сказаць, што Канада, Бельгія або Швейцарыя — такія ж звышцэнтралізаваныя, якабінскія дзяржавы, як Францыя? Бюракратызм — важны аргу- мент у любым тлумачэнні, але не самадастатковы²³.

Адрозненні ў эканамічным развіцці таксама называюць прычынамі сучаснага аўтанамізму. Так, Каталонія і баскскі рэгіён больш раз- вітыя за Кастылію, Ольстэр — у параўнанні з Ірландыяй... У той жа час Паўночны Уэльс, Аксітанія, Фрызландыя, Брэтань ці Юра і Корсіка былі неразвітымі сялянскімі тэрыторыямі, якія эксплуата- валіся за кошт турызму і харчовых рэсурсаў²⁴. Такая пазіцыя шмат у чым слушная: калі рэгіён мае моцнае пачуццё культурнай саматоес- насці, а таксама больш ці менш развіты ў параўнанні з цэнтрам дзяржавы — сапраўды ствараюцца моцныя перадумовы ўзнікнення радыкальнага сепаратызму. Але гэты падыход, няма сумневу, не тлумачыць ні арыгінальнага пачуцця саматоеснасці, ні таго факту, што некаторыя менш ці больш развітыя рэгіёны, як паўночны ўсход Англіі ці поўдзень Італіі, не здолелі выпрацаваць этнічнае (не кажучы ўжо пра сепаратысцкае) пачуццё, нягледзячы на моцную незадаволе- насць. Больш за тое, некаторыя рэгіёны, напрыклад, Шатландыя з

яе нафтавым патэнцыялам, апошнім часам узняліся ад недаразві- тасці, дасягнулі парытэту з цэнтрам, аднак нацыянальныя пачуцці ад гэтага толькі ўзмацніліся, а не саслабелі, як можна было б чакаць.

Бюракратыя і нізкая ступень развіцця могуць узмацніць пачуццё этнічнай адметнасці, але само гэтае пачуццё павінна ўзнікнуць аб’ектыўна, з культурных супярэчнасцяў сярод насельніцтва. Рэлі- гія, традыцыі, арганізацыі, мова або гісторыя маглі служыць для некаторых пакаленняў бар’ерамі, што раздзяляюць людзей у межах вялікай дзяржавы. На суб’ектыўным узроўні гэтыя культурныя адрозненні ўвасабляюцца ў пачуцці розных этнічных каранёў і асобнай гісторыі. Менавіта гэтае этнічнае пачуццё абвастрае даўнія культурныя супярэчнасці ў трывала ўсталяваных дзяржавах. У той ці іншай ступені кожны аўтанамісцкі рух будуецца на веры ў адметныя этнічныя карані.

Некаторыя „субнацыі“ з’яўляюцца больш „гістарычнымі“. Так, Шатландыя і Каталонія могуць спаслацца на доўгія стагоддзі незалежнай дзяржаўнай гісторыі, у той час як Уэльс, Брэтань і Фрызландыя не маюць такіх успамінаў. Без сумнення, гэтае адроз- ненне дапамагае нам у пэўным сэнсе растлумачыць разнастайнасць этнічных рухаў. Аднак з яго не вынікае (зрэшты, і не можа вынікаць) адказ на пытанне, чаму гэтыя рухі сталі больш інтэнсіўнымі ў апошні час і чаму яны шырока распаўсюдзіліся. Мы павінны помніць, што толькі ў мінулым стагоддзі паэты і навукоўцы пачалі заўважаць старажытныя гістарычныя супярэчнасці ў старых дзяржавах. Да таго часу ніхто не парупіўся выкапаць першабытныя легенды ці адрадзіць паэтычныя мовы. Аднак сёння ўсе субнацыі адчуваюць сябе этнічна адасобленымі і культурна адметнымі — незалежна ад таго, „гістарычныя“ яны нацыі ці не. Такім чынам, мы не можам выкарыстаць гэтыя культурныя разыходжагіні, каб да- статкова поўна патлумачыць сённяшняе адраджэнне нацыяналізму на Захадзе²⁵.

РАСПАД ІМПЕРЫЯУ I ПРАВАЛЫ ДЭМАКРАТЫІ

Для тлумачэння сучаснага адраджэння нацыяналізму неабходна звярнуць увагу на змены, якія адбываюцца з этнічнымі меншасцямі на фоне больш шырокіх міжнародных працэсаў у культуры і палітыцы.

Звернемся спачатку да культуры. 3 канца васемнаццатага ста- годдзя на Захадзе адбыліся дзве галоўныя культурныя змены:

тэхнічная і матэрыяльная. У плане тэхнікі адбыўся вялікі прагрэс у камунікацыях. Да сярэдзіны дваццатага стагоддзя насычаная сетка камунікацый ахапіла нават найбольш аддаленыя глыбінныя раёны. Квебек, Фландрыя, паўночны Уэльс, Брэтань, Юра — тэрыторыі, якія раней заставаліся па—за межамі мадэрнізацыі, — цяпер усе яны трапілі пад уздзеянне заходняй культуры. Але што такое гэтая кантынентальная культура? Увогуле кажучы, гэта свецкая, рацыя- налістычная, навуковая культура, якая разбурае рэлігійныя вераванні і традыцыі. У метраполіях працэс секулярызацыі пачаўся два ста- годдзі таму, але тым не менш аддаленыя і эканамічна падаўленыя рэгіёны захоўвалі сваю сялянскую спадчыну. Цяпер, з заняпадам уплыву царквы нават у гэтых рэгіёнах, тэрыторыі „позняй секуля- рызацыі“ пайшлі па шляху галоўных урбанізаваных цэнтраў, ства- раючы ўласныя навуковыя і прафесійныя эліты, якія нярэдка атрым- лівалі адукацыю за мяжой.

Свецкая культура, якую ўсмакталі гэтыя эліты, з’яўляецца нава- тарскай, эксперыментальнай і антытрадыцыйнай. Яна таксама гу- маністычная і эгалітарная. Яна цесна звязана з дэмакратычным рухам, які яна падтрымлівае і развівае. Гэта галоўная крыніца сучаснага этнічнага радыкалізму.

У пошуках больш спецыфічных прычынаў сучаснага этнічнага радыкалізму нам трэба звярнуцца да міжнародных палітычных падзеяў і іх сацыяльных вынікаў. Адной з галоўных падзеяў пасля- ваеннай палітыкі быў крах імперыялізму на Захадзе. Даўно ўсталя- ваныя еўрапейскія дзяржавы былі пазбаўлены сваёй імперыяльнай ролі і атрымалі другасны статус, значна ніжэйшы, чым мелі супер- дзяржавы. У Англіі, Францыі, Бельгіі, Галандыі гэта мела не толькі эканамічныя наступствы, але нават у большай ступені палітычныя і псіхалагічныя. Еўропа і Канада, якія былі адціснутыя супердзяржа- вамі на абодвух кантынентах, пакуль не змаглі выпрацаваць альтэр- натыўную саматоеснасць. У выніку нарадзіліся сумненні і сцвяр- джальныя памкненні, але расчараванне застаецца. Нечаканыя гла- бальныя зрухі ў дабрабыце і ўладзе прывялі да таго, што многія еўрапейцы, асабліва ў старых дзяржавах, пачалі адчуваць крызіс і заняпад сваіх культур²⁶.

Адным з важных сацыяльных вынікаў гэтых вялікіх геапалітычных зрухаў стала звужэнне магчымасцяў рэалізацыі нацыянальных амбі- цыяў і талентаў. Раней шатландцы і карсіканцы маглі кіраваць і падтрымліваць парадак у Імперыі. Але цяпер, калі палітычныя арэны Брытаніі і Францыі значна паменшыліся, яны часцей за ўсё не

могуць знайсці пазіцыі, якая адпавядала б іх папярэдняму статусу²⁷. Колькасць прафесійна і тэхнічна адукаваных людзей вырасла, але сфера прымянення іх талентаў звузілася да межаў іх радзімы. Прыязджаючы з прыгнечаных тэрыторыяў у Брусель, Парыж або на ўсход Англіі, яны не маглі задаволіць свае амбіцыі і патрабаванні, бо непазбежна сутыкаліся з недахопам магчымасцяў і вакансій.

Такім чынам, сярод новых прафесійных элітаў, якія прыходзяць з аддаленых тэрыторыяў, наспявае „крызіс саматоеснасці“. Запозне- ная секулярызацыя разбурыла іх рэлігійныя вераванні. Яны больш не могуць са шчырым сэрцам жыць сялянскімі традыцыямі, не могуць бачыць сябе вяскоўцамі, проста хрысціянамі ці католікамі, метадыстамі, прасвітэрыянцамі і г. д. На асноўны план выходзіць пытанне: хто яны такія і да чаго належаць? Прычым гэтая праблема самавызначэння становіцца яшчэ больш важнай, калі ў вялікіх гарадскіх цэнтрах яны ўступаюць у канкурэнцыю з іншымі людзьмі — з рознымі акцэнтамі, рэлігіямі, колерам, адзеннем і звычаямі. Як аднойчы трапна заўважыў Карл Каўцкі, „чыгункі з’яўляюцца галоўнай крыніцай нацыянальнай нянавісці“²⁸. У вялікім горадзе этнічныя адрозненні стаюцца больш відавочнымі, а этнічныя анта- ганізмы, доўгі час прыхаваныя, разгараюцца ізноў. Акрамя таго, калі рабочых месцаў не хапае, так лёгка адбіраць людзей па этнічных крытэрыях, і любую адмову значна прасцей патлумачыць гэтымі самымі прычынамі.

Але існуе нешта такое, што абвастрае этнічную незадаволенасць мацней, чым гарадская дыскрымінацыя і канкурэнцыя. Чалавек з культурна адметнага рэгіёну, чые традыцыйныя вераванні пахіснулі- ся і чыя кар’ера заблакаваная, лічыць, што не можа быць салідарны з існуючай нацыянальнай дзяржавай у такой ступені, як яго сусед з цэнтра. Пастаўлены ў няроўныя ўмовы ў сацыяльнай канкурэнцыі, ён не можа мець вялікай прыхільнасці да саслабелай дзяржавы, якая заўсёды вымушана працаваць на культурную большасць. Тут суты- каюцца дзве даволі адасобленыя сучасныя тэндэнцыі: позняя секу- лярызацыя аддаленых рэгіёнаў і нечаканы нядаўні скон імперыі з яе сацыяльным уціскам. Вынік такога сутыкнення можа быць драма- тычны: яно можа нарадзіць шырокамаштабную эміграцыю і этнічны радыкалізм²⁹.

Пэўная частка насельніцтва сапраўды эмігруе, прычым не толькі з этнічных меншасцяў. Але значна больш людзей па тых ці іншых прычынах не могуць гэтага зрабіць. Яна застаюцца ў краіне, незадаволеныя і нешчаслівыя, яны не маюць магчымасці знайсці

адпаведную нішу ў цэнтры, а таму адчуваюць адчужанасць. Яны знаходзяцца ў цяжкім становішчы паміж нежыццяздольнымі народ- нымі традыцыямі і няспраўджаным абяцаннем рацыяналістычнай сучаснасці. Пры гэтым крызісе саматоеснасці і мэтанакіраванасці некаторыя варожа ўспрымаюць перспектыву асіміляцыі ў дамінант- ную супольнасць. Замест гэтага яны спрабуюць знайсці ўласныя карані і такім чынам узняць прэстыж і статус сваёй супольнасці. Яны звяртаюцца да народнай гісторыі, але з сучасных пазіцый. У гісторыі яны знаходзяць новую саматоеснасць, якая можа забяспе- чыць заснаванне новага грамадства і новай дзяржавы, дзе іх ніхто не паставіць у няроўныя ўмовы і дзе яны больш не будуць адчужанымі.

Той факт, што ўсё больш і больш членаў рэгіянальных этнічных групаў выбіраюць шлях вяртання да сваіх гістарычных каранёў, сведчыць пра фундаментальную няўдачу старых дэмакратыяў. У многіх выпадках дэмакратычныя лідэры асэнсавалі гэта надта позна. „Перанараджэнне“, якое яны са спазненнем прапаноўваюць, толькі распальвае апетыты сепаратыстаў. Фактычна этнічныя аўтанамісты адчуваюць, што дэмакратычныя сістэмы нічога не могуць ім прапа- наваць, што іх не хвалююць патрэбы аўтанамістаў і яны зусім не салідарныя з этнічнай меншасцю. Партыйная сістэма была пабуда- вана на аснове класавай расстаноўкі сілаў, і канфлікт у асяроддзі болывасцяў паміж ліберальна—дэмакратычным цэнтрам і так зва- нымі экстрэмістамі правага і левага кшталту мае слабую сувязь з этнічнай меншасцю. Праблемы інфляцыі і індустрыйнага канфлікту, якія пераймаюць старыя дэмакратыі, толькі натхняюць радыкальных аўтанамістаў ісці сваёй уласнай дарогай. Для іх гэта стала прыкладам дэмакратычнага склерозу, сітуацыяй, пры якой знешне дэмакратыч- ныя інстытуты з’яўляюцца такімі коснымі, што не могуць адпавядаць зменам і патрабаванням новых элітаў³⁰.

У той жа час гэтыя новыя эліты ўвабралі цалкам свецкую, рацыяналістычную культуру большасці з яе дэмакратычнымі і эгалі- тарнымі спадзяваннямі. Яны таксама, як мы можам назіраць гэта ў Квебеку, Каталоніі і Шатландыі, прасунуліся да мяккай формы эканамічнага калектывізму з націскам на дабрабыт і планавасць. Іх патрабаванне большага ўдзелу цяпер злілося са спадзяваннем на новы статус і годнасць, заснаванымі на вяртанні да сваіх каранёў. Этнічнае адраджэнне ўзняло лозунг усталявання больш рэальнай і асэнсаванай дэмакратыі з інстытутамі, якія адпавядаюць мясцовым патрэбам. У гэтым руху ёсць логіка. Для старой дэмакратыі нацыя-

нальнай дзяржавы прызнанне справядлівасці этнічных патрабаван- няў вельмі рызыкоўнае: гэта азначае, што за стагоддзі яна не здолела злучыць усіх грамадзян разам у кампактную супольнасць, якая вызнае агульную „грамадзянскую тэалогію“ і мае агульныя пачуцці саматоеснасці³¹.

ВЫСНОВЫ

Крызіс нацыянальнай згуртаванасці — сапраўднае выпрабаванне для сённяшняй дэмакратыі. Пакуль дэмакратыя мела ворага ў асобе глабальных імперыяў, гэтае цяжкое выпрабаванне адкладвалася. Пакуль секулярызацыя не дайшла да раёнаў, якія знаходзяцца далёка ад цэнтра краіны, там не было правінцыйнай інтэлігенцыі, здольнай узняць дэмакратычны сцяг барацьбы супраць закасцяне- лай дэмакратыі. Пасля краху імперыяў і пашырэння камунікацыяў сітуацыя рэзка змянілася. Новыя прафесійныя эліты з аддаленых рэгіёнаў аспрэчваюць перавагу старых элітаў метраполіі, прычым якраз у той час, калі апошнія перажываюць крызіс даверу. Новыя эліты асэнсавалі, што існуючыя дэмакратычныя інстытуты не могуць задаволіць іх уласныя патрэбы ці патрэбы рэгіёнаў, з якімі яны цяпер усё больш салідарызуюцца ў барацьбе супраць этнічнай большасці і яе нацыянальнай дзяржавы. У асобных выпадках, як у Фландрыі, дзе фламандцы складаюць фактычную большасць, яны здолелі дасягнуць пэўнага парытэту і ажыццявіць некаторыя свае мэты ў межах бельгійскай дзяржавы. Часамі, напрыклад, у Швейцарыі, дэмакратычная сістэма была дастаткова гнуткай і дэцэнтралізава- най, каб адпавядаць новым рэгіянальным этнічным патрабаванням. У іншых выпадках, калі дзяржава з’яўляецца больш унітарнай, барацьба за этнічнае прызнанне працягваецца. А ў Іспаніі этнічная барацьба таксама з’яўляецца бітвай за моцна запозненую дэмакра- тыю.

Тым не менш ігнараваць этнічныя меншасці немагчыма ні ў якой дзяржаве. I чым больш дэмакратычны рэжым, тым больш інтэнсіўныя іх патрабаванні і тым больш сур’ёзна да іх павінны ставіцца ўлады.

РАЗДЗЕЛ 7

Бюракратычны цыкл

Ад канца васемнаццатага стагоддзя да сённяшняга дня нацыяналь- ная ідэя пашыралася і распаўсюджвалася, стаўшы самай моцнай і пластычнай з усіх сучасных ідэалогіяў. Яна пачала сваё жыццё ў выніку імкнення сярэдняга класу да сацыяльнай эмансіпацыі і згуртаванасці супраць жорсткага права дэспатаў. Хутка яна стала зброяй у абароне прывілеяў і пазней апраўданнем дзяржаўнай экспансіі і заморскага імперыялізму. У той жа час, яе ўзяла на ўзбраенне інтэлігенцыя этнічных меншасцяў, якія імкнуліся праз нацыянальнае самавызначэнне аддзяліцца ад вялікіх імперыяў і аб’яд- наць усіх, хто належыць да іхняй культуры, у адзінай дзяржаве. Напрыканцы дзевятнаццатага стагоддзя нацыяналізм аб’яднаўся з папулізмам, каб агітаваць нядаўна ўрбанізаванае і неўкаранёнае насельніцтва за неабходнасць вяртання да сваіх каранёў.

У нашым стагоддзі нацыянальная ідэя выкарыстоўвалася для разнастайных мэтаў і з’яўлялася ў розных абліччах. Па—першае, існуе вядомы антыкаланіяльны рух за мадэрнізацыю, які асацыюецца з вестэрнізаванымі інтэлігенцыямі маларазвітых краінаў у Азіі, Аф- рыцы і Лацінскай Амерыцы і які пачаўся як пратэст у імя вызвален- іія, а сёння ператварыўся ў імкненне да аднастайнасці і інтэграцыі ў новых дзяржавах. Таксама існуе, і часта ў саюзе з антыкаланіяльнай інтэграцыяй, папулісцкая ідэя, якая імкнецца да новай салідарнасці інтэлігенцыі з сялянскім класам у гэтых новых дзяржавах і да падтрымкі іх індустрыяльнай мадэрнізацыі праз „нацыянальны ка- мунізм“. У Еўропе мы былі сведкамі адраджэння такой самай нацыянальнай ідэі ў наплыве этнічных „неанацыяналізмаў“, якія ўзыходзяць да ранняга этнічнага сепаратызму, але дадаюць новыя аспекты і адлюстроўваюць іншую фазу палітычнага і эканамічнага цыклу¹. I, нарэшце, існуюць „каляровыя“ і „пан“нацыяналістычныя рухі, якія ўсё яшчэ жыццяздольныя ў некаторых частках свету і якія могуць разглядацца як механізмы адыходу ад расавай ці культурнай эксплуатацыі і аднаўлення страчанай годнасці і саматоеснасці.

Заклікі нацыянальнай ідэі сёння настолькі ж разнастайныя, як і ў мінулым стагоддзі. Але сама ідэя, хоць яна пашырылася ў маштабе,

часткова паглыбілася і мадыфікавалася, мае пэўныя нязменныя лейтматывы: імкненне да аўтаноміі і самакіравання, да салідарнасці на супольнай „радзіме“ і да саматоеснасці, якую можна вызначыць праз унікальнуіо гісторыю і культуру. Натуральна паўстаюць пы- танні: чаму гэтая ідэя застаецца такой моцнай і ўстойлівай? Што робіць яе прывабнай у такіх розных сацыяльных асяроддзях, нягледзячы на мясцовую спецыфіку? Ці ёсць агульны стрыжань у сённяшніх закліках нацыяналізму?

ДВА ПАНЯЦЦІ „НАЦЫГ

Частка адкалу палягае ў адрозненні паміж „нацыяй“ як „натураль- най“ адзінкай у гісторыі і „нацыяй“ як гістарычна спецыфічнай і палітычнай мэтай ці ідэалам.

За „нацыянальнай ідэяй“ нацыяналістычных ідэалогіяў стаіць вельмі старое і квазіарганічнае паняцце нацыі як культурнай і этнічнай арганізацыі. У гэтым сэнсе адрозненне паміж этнічнай групай ці народам і „нацыяй“ тычыцца толькі ступені. Да таго ж існуе тэндэнцыя, часта палітычная па сваім змесце, пазначаць тэрмінам „нацыя“ колькасна буйнейшыя і больш развітыя этнічныя групы. Пстарычна і этымалагічна тэрмін „natio“ часта датычыў далёкіх і варварскіх плямёнаў, якіх прызнавалі як адасобленыя этнічныя і культурныя адзінкі, што маюць унікальныя карані і вызначаную тэрыторыю. У гэтым сэнсе нацыя вяртаецца да яе этымалагічнай асацыяцыі з прыродай і месцам нараджэння і спалу- чае тое, што Дэбрэй (Debray) называе двума „свяшчэннымі“ заснавальніцкі.мі працэсамі шырокамаштабнай чалавечай суполь- насці: вызначэнне каранёў у часе і абмежаванне супольнасці ў пэўнай прасторы². Безумоўна, развіццё паняццяў „natio“ і „нацыя“ ілюструе няўстойлівасць разумення чалавецтвам сваёй культурнай арганіза- цыі, бо гэтыя тэрміны змянілі свой сэнс з далёкага на блізкае, з меншага на большае, ад простых да больш складаных асацыяцыяў, у адпаведнасці з ростам іх палітычнай важнасці. У класічным мінулым „natio“ магло тычыцца „сузор’я кланаў“; гэты тэрмін быў часта ўзаемазаменны з паняццем „gens“³. Сёння тэрмінам „нацыя“ пазначаюцца толькі найбольш важныя і самыя вялікія віды культур- най асацыяцыі, і мы спрачаемся, ці з’яўляюцца меншыя (і больш далёкія) культурныя групы „сапраўднымі“ нацыямі.

Па сваёй сутнасці этнічная нацыя — старажытная гістарычная і культурная цэласнасць. Яна часта мае рэлігійнае паходжанне і

заўсёды цесна звязаная з рытмамі „прыроды“. Нярэдка гэта вы- клікае калектыўнае пачуццё этнацэнтрызму: укаранёнасць сялян у сваёй этнічна—племянной супольнасці, прывязанай да зямлі, прыма- ецца на веру, без доказаў і без пытанняў. Карані і паходжанне, з аднаго боку, і цесная сувязь з зямлёй і тэрыторыяй, з іншага, вызначаюць старэйшыя і асноўныя формы чалавечай асацыяцыі. Яны захаваліся ў сучасным свеце як культурная і гістарычная інфармацыя, якая працягвае выклікаць масавае пачуццё і з’яўляецца часта непарушным бар’ерам на шляху сучасных тэхналогіяў і нена- цыянальных ідэалогіяў нашага часу.

Але існуе і іншае паняцце „нацыі“, ім абазначаюць адзіны базіс для палітыкі ўрада і сапраўдны гістарычны шлях да сацыяльнай справядлівасці і прагрэсу. Гэта сучасная, рэвалюцыйная і спецыфіч- на нацыяналістычная канцэпцыя, палітычны ідэал, які належыць да эпохі вялікіх зменаў. У гэтай канцэпцыі нацыяналізм стаецца чымсьці большым, чым проста масавыя эмоцыі, заснаваныя на этнацэнтрызме, большым, чым „нацыянальнае пачуццё“ ці „нацыя- нальная свядомасць“. Ен сам стаецца ідэалогіяй, здольнай да канкурэнцыі з іншымі палітычнымі ідэалогіямі, і вылучаецца пры гэтым сваім цвёрдым апірышчам на „натуральныя“ масавыя эмоцыі, якія заўсёды спадарожнічаюць этнічнай асацыяцыі. Есць нешта нацягнутае і штучнае ў „класавым“, „дзяржаўным“ і „расавым“ базісе камунізму, фашызму і расізму, яны з’яўляюцца больш непас- рэднымі прадуктамі спецыфічна сучасных індустрыяльных умоваў, і ім не стае здольнасці нацыяналізму выкарыстоўваць старыя канцэп- цыі і эмоцыі. Нацыяналізм з’яўляецца натуральным спадкаемцам непарушнай традыцыі, якую ён імкнецца выкарыстоўваць і накі- роўваць на дасягненне ўласных палітычных мэтаў. Нават расізм вымушаны вынаходзіць новыя шырокія катэгорыі кшталту „каўказец“ або „альпіец“ ці абапірацца на больш старажытныя рэлігійныя або этнічныя пачуцці нянавісці. Можна пайсці далей: як мы бачылі, болыпасць перамогаў камунізм і папулізм атрымалі праз альянс з нацыяналізмам, пры гэтым нацыяналізм быў дамінуючым партнёрам, а поспех фашызму ў Еўропе часткова быў абавязаны часоваму заняпаду нацыяналізму пасля 1918 года. I наадварот, пара- жэнне камунізму і фашызму часткова абумоўліваецца тым, што яны прыгняталі нацыянальныя эмоцыі і нацыяналізм. Нават у бальшавіцкай Расеі, першым вялікім прыкладзе міжнароднай камуністычнай рэваліо- цыі, патрыятызм і нацыяналізм аднавіліся як жыццяздольная сіла ў абарончай барацьбе 1919—1922 г.г. і пры Сталіне.

Такім чынам, „нацыі“ ў другім сэнсе гэтага наняцця не проста з’яўляюцца скарбніцай усяго свяшчэннага і „натуральнага“ ці ўсяго, што сапраўды „ўкаранілася“. Яны стаюцца шляхам самаахвярнасці, інструментам сацыяльнай мабілізацыі і арэнай рэвалюцыі. Нацыя- налізм палітызуе нацыю. Ен ператварае культуру ў базіс і крытэрый палітыкі і дае асноўны палітычны каркас для сацыяльнага развіцця ў нашу эпоху. Ен ператварае нацыю ў нацыянальную дзяржаву. Нацыя з’яўляецца спецыфічна сучасным ідэалам, і на яго арыенту- юцца ўсе сучасныя імкненні да аўтэнтычнасці, самарэалізацыі, аўтаноміі і прыналежнасці, якія паўстаюць, як здаецца, калі не хапае ўмоваў для іх дасягнення. Ідэалогія нацыяналізму выходзіць на святло ў то£ момант, калі сучасныя ўмовы падарвалі, але яшчэ не разбурылі старажытную культурную традыцыю і пачуццё этнічнай нацыі⁴.

БЮРАКРАТЫЧНЫ НАЦЫЯНАЛІЗМ

Этнічная традыцыя і масавыя эмоцыі, на якія могуць абапірацца нацыяналісты, часткова тлумачаць шырыню і глыбіню распаўсюд- жання нацыяналізму ў сучасным свеце. Але гэта не тлумачыць поспеху і папулярнасці нацыяналізму як сучаснай палітычнай ідэ- алогіі нацыянальнай дзяржавы і нацыянальнага вызвалення. Каб зразумець яго трывалую прывабнасць, яго відавочнае адраджэнне сёння, мы павінны звярнуць увагу на спецыфічны сучасны цыкл працэсаў, якія падкрэсліваюць значэнне і важнасць этнічнай нацыі.

Нам часта гавораць, што мы жывём у пострамантычную эпоху. Мы больш не падзяляем празмерныя эмоцыі і індывідуалізм раман- тычнага мастака ці паэта або яго наіўныя мары і бясконцую тугу. Наша эпоха практычная, нават прагматычная. Яе дамінантныя каштоўнасці ўтылітарныя, рацыяналістычныя і спажывецкія. Эфек- тыўнасць жыцця і матэрыяльны дабрабыт лічацца мэтамі самі па сабе, а не сродкамі дасягнення духоўнай экзальтацыі і пагружэння ў прыроду, да якіх імкнуліся рамантыкі. Этыка спаборніцтва і адда- насць метаду замянілі ранейшы культ індывідуальнага генія і творчай фантазіі; да пачуццяў і цнотаў ставяцца з недаверам і спачуваннем; прагрэс у тэхніцы псіхалагічна падарваў індывідуальную самадастат- ковасць і стварыў пагрозу для аўтаноміі чалавека.

Гэтыя вядомыя антытэзы засноўваюцца на некаторых палажэннях аб сутнасці грамадства дваццатага стагоддзя. Як кажуць, мы жывем у „масавым грамадстве“, у якім камунікацыі, распаўзанне гарадоў і

дэмаграфічны выбух спарадзілі хваляванні і адчуванне небяспекі, якім няздольныя даць рады нашыя структуры па паляпшэнню дабрабыту, і якія не могуць быць выкарыстаны для канструктыўных мэтаў нашымі канстытуцыйнымі партыямі. Хуткая дэмакратызацыя і індустрыялізацыя разбурылі традыцыі, кінулі вялікую колькасць дэзарыентаваных асобаў у вялікія гарадскія віры і пахіснулі ўладу і прэстыж старых уладных элітаў⁵. У той жа час, нашыя грамадствы не з’яўляюцца бясформнымі масамі ці хаатычным наслаеннем немэ- танакіраваных асобаў і арганізацыяў. Яны вызначаюцца вялікімі бюракратычнымі арганізацыямі, якія рэгулююць і кантралююць жыццё, прычым не толькі сваіх членаў, але і вялікай колькасці іншых людзей. Сярод гэтых арганізацыяў, найбольш характэрнай ёсць вялікая карпарацыя, сёння часта шматнацыянальная, са сваімі вялікімі рэсурсамі, умелым персаналам і гіганцкім апаратам плана- вання. Але тыя ж рысы назіраюцца ў арганізацыях, у якіх дамінуе ўрад, накшталт арміяў вялікіх дзяржаваў ці вялікіх нацыяналізаваных або дзяржаўных прадпрыемстваў з мяшанай ці сацыялістычнай эканомікай. Найбольш усеахопная арганізацыя з усіх — дзяржава — уздымае гэткія бюракратычныя рысы да высокага ўзроўню. Яна арганізуе адказнасць на аснове ясна вызначаных пасадаў; яна патрабуе іерархічнай дысцыпліны, аддае перавагу ўсталяваным парадку і працэду- рам, падтрымлівае шырокамаштабнае планаванне, і аб ёй мяркуюць адпаведна норме эфектыўнасці, да якой імкнуцца дзеля яе самой.

Падобна да іншых вялікіх арганізацыяў, бюракратычная дзяржава заўсёды ананімная і рацыяналістычная. Яна мае справу са статыс- тычнымі катэгорыямі і стратумамі, і яе raison d’etat абыякавы да лёсу асобы. Асоба патрэбная толькі для прыкладу ці прэцэдэнту; для бюракрата яна павінна стаць ананімнай адзінкай. Узрослая залеж- насць бюракратыі ад навуковага і тэхнічнага вопыту спрыяе гэтай ананімізуючай тэндэнцыі. Імкненне да эфектыўнасці выдаткаў па- трабуе заўсёднага рацыяналізавання метадаў і арганізацыі, а таксама бясконцага ўкаранення апошніх ведаў і тэхналогіяў. Безумоўна, гэта ідэал, да якога імкнецца бюракратыя⁶. На практыцы многія адміністрацыі далёка адыходзяць ад гэтай мэты і стаюцца герметыч- нымі сеткамі правілаў і працэдураў, якія маюць малую сувязь з якімі—небудзь афіцыйнымі ці знешнімі мэтамі, як гэта было з шэрагам даваенных усходнееўрапейскіх бюракратыяў. Як альтэрна- тыва, яны могуць стацца карумпаванымі, што мы бачым у некаторых слабаразвітых краінах сёння; арганізацыя стала занадта вялікай, каб на нешта ўплываць без дзеяння сістэмы сувязяў і хабараў. Але ў

больш эканамічна развітых дзяржавах спаборніцтва ўнутры дзяржавы і паміж карпарацыямі павінна ўсё болып прыводзіць да некаторых маргінальных перавагаў, якія можа прадаставіць толькі навуковы вопыт, і на якія могуць уплываць толькі тэхналагічныя рэсурсы. Нягледзячы на вялікае ўнутранае супраціўленне некаторых бюракратаў, тэндэнцыя да навуковай рацыяналізацыі працягвае павялічвапца.

Дзяржаўныя бюракратыі таксама адрозніваюцца ад іншых вялікіх арганізацыяў у некаторых важных аспектах. Іх маштаб, канечне, значна больш усеахопны. Тэарэтычна, аніводнае пытанне, якім бы трывіяльным яно ні было, не знаходзіцца па—за межамі іх сферы дзейнасці. Менавіта да дзяржавы кожны грамадзянін павінен звяр- тацца для атрымання адукацыі дзецьмі, за паслугамі па ахове здароўя і страхаванню, абаронай, падаткамі, судавытворчасцю, ка- мунікацыямі, болыпасцю інфармацыі і асноўнымі магчымасцямі для адпачынку. Па—другое, дзяржаўныя бюракратыі маюць юрысдык- цыю на ясна вызначанай тэрыторыі. Менавіта гэтае вызначэнне тэрыторыі і ўлада дапамаглі дзяржаўным бюракратыям іграць такую жыццёва важную ролю ў стварэнні кампактнай арганізацыі „грама- дзян“ — людзей, якія маюць роўныя правы і абавязкі перад дзяржавай і вольныя перамяшчацца па сваім жаданні ў межах дзяржавы. Пры гэтым дзяржаўныя бюракратыі непазбежна ставяць сваіх грамадзян у патэнцыйную апазіцыю да членаў аналагічных дзяржаўных адзінак. Праз выкарыстанне такіх метадаў, як пашпар- ты, памежныя мытні і кантроль над валютай, яны адгароджваюць грамадзян розных тэрытарыяльных адзінак адзін ад аднаго і такім чынам з цягам часу надаюць ім пачуццё адметнасці⁷. Па—трэцяе, бюракратычная дзяржава, у адрозненне ад іншых вялікіх арганіза- цыяў, лічыць болып неабходным інтэграваць сваіх членаў у аднарод- ную і нават аднастайную арганізацыю. Нягледзячы на палітычнае ўсведамленне вартасцяў культурнага плюралізму, тэндэнцыя бюра- кратызацыі ўнутры дзяржавы скіравана ў супрацьлеглым напрамку. Законы і ўказанні павінны быць добра зразумелымі для ўсіх і аднастайнымі; павінны справядліва прадастаўляцца паслугі па даб- рабыту; інфармацыя павінна распаўсюджвацца паўсюль, а палітыч- ныя правы і паслугі быць адкрытымі для ўсіх. Дзяржава павінна дзейнічаць у адпаведнасці з прынятымі ці навязанымі правіламі, якія ахопліваюць кожнага грамадзяніна на аснове агульных каштоўнасцяў. Дзеля гэтай мэты карысная агульная мова, ці, пры- намсі, агульная „адміністратыўная мова“; ці павінна быць спецыяль- нае ўрэгуляванне для шматмоўных супольнасцяў, такіх, як Канада і

Швейцарыя⁸. Адсюль рост „палітычнай культуры“, у якой агульны гістарычны вопыт адбіваецца ў фармаванні агульных каштоўнасцяў і арганізацый, якія дагіамагаюць інтэграцыі розных сацыяльных і культурных групаў⁹.

Рост палітычнай культуры хутка можа даць штуршок развіццю бюракратычнага нацыяналізму, галоўнай прывабнасцю якога з’яўля- ецца абяцанне парадку і стабільнасці ў перыяды хуткіх зменаў. Дзяржава разглядаецца як апірышча супраць занадта вялікіх і хуткіх зменаў і як інструмент для правядзення пажаданых зменаў. Гэтак- сама дзяржава арганізуе абарону нацыі і выключае ўмяшальніцтва, пры гэтым адначасова развіваючы ўнутраныя рэсурсы і дабрабыт супольнасці. Іншымі словамі, бюракратычная дзяржава забяспечвае для нацыі задавальненне дзвюх яе спрадвечных патрэбаў: спыненне некантраляванага руху часу і вызначэнне ясна акрэсленай прасторы. Для ажыццяўлення гэтых і іншых задачаў нацыя мае патрэбу ў палітычнай сіле і навуковым вопыце бюракратычнай дзяржавы. Калі навуковая дзяржава пусціла карані і разглядаецца сваімі членамі як сапраўдная абарона супраць знешняй варожасці і ўнутранага разла- ду, калі яе пачынаюць цесна звязваць з нацыянальнай гісторыяй і тэрыторыяй, тады яна пераўтвараецца ў „нацыянальную дзяржаву“ і etatisme саступае месца бюракратычнаму нацыяналізму, як гэта назіраецца ў Англіі і Францыі на працягу стагоддзяў¹⁰.

БЯЗДОМНАСЦЬ I АНАРХІЯ

Нягледзячы на ўсю папулярнасць дзяржаўных ці бюракратычных нацыяналістычных рухаў у нашу эпоху, яны складаюць прыблізна палову сучасных нацыяналістычных рухаў і толькі часткова тлума- чаць прывабнасць нацыяналізму як сучаснай палітычнай ідэалогіі. Нацыяналізм сёння, як і раней, з’яўляецца таксама рухам нацыя- нальнага вызвалення і этнічнага адраджэння. Ен не толькі служыць старажытным і добра захаваўшымся этнічным нацыям; ён аб’яд- ноўвае і адраджае разрозненыя і раздробненыя этнічныя групы, a таксама злучае некалькі этнічных групаў у адну палітычную нацыю. Тут яго дзейнасць хутчэй рэвалюцыйная, чым стабілізуючая. Яна мабілізуе групы і гуртуе іх, нараджаючы новыя нацыі і вызначаючы новыя этнічныя тэрыторыі, асабліва ў субсахарыйскай Афрыцы¹¹. У Заходняй Еўропе, з іншага боку, рух этнічнага адраджэння і аўтаноміі ў некаторых выпадках мае за мэту адасабленне вызнача- ных частак існуючых нацыянальных дзяржаваў ад вялікай суполь-

насці і стварэнне міні—дзяржаваў для гэтых этніяў. Як у барацьбе за антыкаланійнае вызваленне, так і ў сепаратызме, рух у першую чаргу быў скіраваны супраць існуючай дзяржавы і яе бюракратыч- нага апарату; і ніякім чынам нельга назваць такія рухі бюракратыч- нымі нацыяналістычнымі рухамі — яны з’яўляюцца вяртаннем да ранніх рамантычных нацыяналістычных рухаў.

Антыбюракратычныя нацыяналістычныя рухі часта трактуюцца як рэакцыя на дзяржаўныя нацыяналістычныя рухі і іх імітацыя. Сам поспех бюракратычнага нацыяналізму большасці правакуе рэакцыю не такой прывілеяванай меншасці, якая прымае форму жадання імітаваць яго поспех. Іншымі словамі, нацыяналістычныя рухі мен- шасці з’яўляюцца проста рухамі „другой хвалі“, якія знаходзяць новую культурную аснову для сваіх палітычных патрабаванняў¹². Поспех бельгійскага эксперыменту правакуе імітуючую рэакцыю пазбаўленых прывілеяў фламандцаў; а ў Пакістане забытыя бенгаль- цы знайшлі ў мове новую аснову для падтрымкі паўстання гэтай меншасці. Менавіта „дэманстрацыйны эфект“ паспяховых прэтэнзій на незалежнасць сам па сабе распаўсюджвае жаданне атрымаць аўтаномію сярод любых групаў, якія маюць дастатковую культурную самасвядомасць і якія адчуваюць, што знаходзяцца ў непаўнавартас- най пазіцыі ў межах вялікай нацыянальнай дзяржавы.

Амаль няма сумненняў ў тым, што гэтае відовішча паспяховай спробы атрымання незалежнасці можа служыць імпульсам і ўзорам для інкарпараваных меншасцяў. Але трэба растлумачыць, чаму ў гэты перыяд часу яны адчуваюць сябе забытымі і пазбаўленымі прывілеяў і чаму яны звязваюць гэта са сваёй інкарпараванасцю ў існуючай палітычнай адзінцы. Што ж падтрымлівае іх новае куль- турнае самаўсведамленне і палітычнае абурэнне?

Вялікая частка адказу мусіць ляжаць у сацыяльных і культурных эфектах бюракратычнага кантролю і рэгламентацыі. Асабліва тры аспекты гэтага кантролю нараджаюць пратэст і супраціўленне з боку асобаў ці групаў. Найбольш відавочным з гэтых аспектаў з’яўляецца ананімнасць бюракратычнай машыны. Некалькі прыкладаў. На вялікіх індустрыяльных прадпрыемствах выявілі фармаванне ма- ленькіх нефармальных групаў з сяброў і калегаў як рэакцыю на суцэльную дэперсаналізацыю і аднастайнасць вялікай фармальнай арганізацыі. Гэтыя маленькія групы сяброў супрацьстаяць пачуццям нязначнасці і небяспекі, якія часта ствараюцца вялікімі арганізацыя- мі. Новы досвед існавання ў якасці часткі гіганцкай машыны, якая кіруецца аднастайнымі працэдурамі і чыста вытворчымі сувязямі,

спараджае ў шмат якіх людзях настальгію па маленькіх традыцый- ных групах і новае ўсведамленне важнасці „прыналежнасці“. Лю- дзям няцяжка адчуваць сябе ў такіх вялікіх арганізацыях атамізава- нымі, адасобленымі ад іх працэсаў і мэтаў, з цынічным стаўленнем да іх лідэраў і апатычнымі да іх сімвалаў і прынцыпаў. Усё больш няздольныя салідарызавацца з бюракратычнымі мэтамі, яны імкну- цца да супольнасцяў, у якіх асабістыя і эмацыйныя сувязі замяняюць правілы і працэдуры ў якасці звязваючай сілы грамадства. На найбольш высокім і агульным узроўні бюракратычнай дзяржавы менавіта нацыя здаецца шмат каму ўвасабленнем спадзеваў на сапраўды братэрскія сувязі і эмацыйную салідарнасць.

У той час, як дэперсаналізаванасць і яе адваротны бок, „жадан- не належаць“, з’яўляюцца важнымі агульнымі вынікамі бюракра- тызацыі, яны ўсё ж не тлумачаць, чаму бюракраты маюць тэндэнцыю да спараджэння такіх анархічных пратэстаў ці як яны падтрымліваюць новы рамантызм і нацыяналізм. Для таго, каб гэта растлумачыць, трэба ўзяць пад увагу два іншых аспекты бюракратыі: яе тэхналагічны рацыяналізм і яе цэнтралізаванае планаванне, абодва яны вельмі развітыя ў дзяржаве. Пачынаючы з васемнаццатага стагоддзя, асвечаныя дэспаты і адміністрацыі выкарыстоўвалі навуковыя метады і тэхналогіі, але ніколі ў такой высокай ступені і ў такім маштабе, як у нашым стагоддзі. Дзякуючы навукова—тэхнічнай рэвалюцыі канца дзевятнаццатага стагоддзя, заснаванай на электрычнасці і хімічных рэчывах, якая змяніла быт у нябачнай дагэтуль ступені, бюракратычныя карпа- рацыі і арганізацыі могуць умешвацца ў кожны сектар эканомікі і грамадства, дасягаць кожнага класа і рэгіёна і прапаноўваць тэхнічныя рашэнні па кожнай сацыяльнай праблеме¹³. Новая тэхналогія індустрыйнай і ўрадавай бюракратыі, альянс паміж навуковай тэхналогіяй і дзяржавай трансфармавалі шмат якія ў ранейшым асабістыя справы ў сацыяльныя праблемы з тэхнічным і калектыўным вырашэннем. У ступені развіцця гэтага, бюракра- тычная і навуковая дзяржава ўсё больш засноўвала сваю прываб- насць і прынцыпы на гэтай здольнасці звяртацца да інструментаў і вопыту, якія з’яўляюцца недасягальнымі для індывідуумаў ці ма- ленькіх групаў. Для гэтага ёй трэба ісці поруч з мадэрнізацыяй, з ужываннем навуковага метаду і тэхналогіяў у сацыяльным жыцці. Сёння, напрыклад, яна абапіраецца на выкарыстанне кампутарнай тэхналогіі і электронікі ў шмат якіх сваіх аперацыях, а таксама выкарыстоўвае сістэмны аналіз для вырашэння многіх праблем.

Але, паколькі машына бюракратычнай дзяржавы абавязкова пры- водзіцца ў дзеянне рухавіком мадэрнізацыі, яе аперацыі, і нават больш за гэта, яе падыход да праблемаў, павінны быць вельмі механізаванымі і тэхнічнымі. Аператары машыны бюракратычнай дзяржавы ўсё больш звязваюць прычыну і разуменне з тэхнікай, працэдурай і сістэмай. Пастаўленыя перад шырокамаштабнымі праблемамі з некалькімі варыянтамі вырашэнняў, бюракратычныя аператары імкнуцца разважаць у кантэксце статыстычных катэго- рыяў і мадэляў ўводу—вываду, якія ў сваю чаргу пакідаюць мала мёсца для індывідуальнай адметнасці ці гістарычных адрозненняў і глыбіні. Без> моўна, разуменне паслядоўнасцяў і зменаў за пакаленні ці эфекту траўматычных падзеяў, што з’яўляецца такім важным у гістарычным іналізе, звычайна знаходзіцца па—за сферай высокаме- ханізаванай і рацыяналізаванай бюракратычнай арганізацыі, якой ёсць сучасная дзяржава. Навуковая дзяржава ў асноўным агістарычная па характару; яна можа амаль не мець пачуцця гістарычных кампрамі- саў паміж класамі, рэгіёнамі і этнічнымі групамі, што адыгралі такую вялікую ролю ў фармаванні сучасных нацыянальных дзяржаваў.

Аднак сёння назіраецца моцная адмоўная рэакцыя на „мадэрніза- цыю“ ў некаторых сферах. Гэта справядліва незалежна ад таго, ці мы разумеем пад „мадэрнізацыяй“ самадастатковы эканамічны рост, ці, больш агульна, узрастаючае сацыяльнае выкарыстанне навуковых метадаў машыннай тэхналогіі¹⁴. Невыпадкова экалагічныя рухі ўзняліся ў адзін час з этнічным адраджэннем, вызваленнем жанчын і неамарксізмам. Бо тое, што яны ўсе падзяляюць — гэта адмаўленне ад бюракратычнага падыходу з яго націскам на высокую механізацыю і сістэматычную мадэль. Насуперак гэтаму, усе рухі „меншасці“ рабілі націск на больш адкрытыя, суб’ектыўныя падыхо- ды, звязваючы разуменне з непасрэдным досведам і нават інтуіцыяй. Яны адмовіліся ад догмаў эканамічнага развіцця і сацыяльнага будаўніцтва, г.зн. ад большасці таго, што лічыцца мадэрнізацыяй, каб імкнуцца да аўтэнтычнага ўласнага вопыту, больш багатага ўдзелу ў сацыяльным жыцці і болып індывідуальнага сама- выяўлення. У адмаўленні ад механічнага рацыяналізму, які ляжыць у падмурку бюракратычнай дзяржавы, яны таксама паставілі пад пытанне неабходнасць наяўнасці дзяржавы як такой і адчынілі дзверы для анархічных вырашэнняў і тэрарыстычных пратэстаў.

Калі тэхналагічны рацыяналізм правакуе суб’ектыўны адыход ад розуму, то высокацэнтралізаванае планаванне толькі павялічвае праблему. Якімі б адчувальнымі планавікі ні былі да лакальных

праблем, сістэматычная мадэль і неабходнасць аднастайнасці і аднароднасці, чаго патрабуюць унутры краіны і за яе межамі, робіць вельмі складаным задавальненне рэгіянальных і гістарычных патрэ- баў розных пластоў насельніцтва. Мадэрнізуючы шлях бюракратыч- най машыны ўжо разбурыў крохкі баланс сілаў, што быў вынікам гістарычных кампрамісаў, на якіх была пабудаваная дзяржава, кампрамісаў накшталт саюзу Англіі і Шатландыі, ці ўключэння ў склад дзяржавы Брэтані, ці кампрамісу паміж гальскім, тыгрскім і амхарскім плямёнамі, якія сфармавалі аснову эфіопскай дзяржавы¹⁵. Планавы цэнтралізм разбурае традыцыйныя рэгіянальныя, плямен- на—этнічныя ці лінгвістычныя групы, якія да апошняга часу былі здольнымі абараняць індывідуумаў ад найбольш жорсткіх вынікаў бюракратычнага ўмяшальніцтва. Бюракратычная машына з яе неда- хопам гістарычнага разумення і прыярытэтам агульнадзяржаўных праблемаў над мясцовымі, не звяртае ўвагі ці няправільна тлумачыць своеасаблівыя праблемы спецыфічных групаў з іх моцна адрознымі рэсурсамі, стадыямі развіцця, культурнымі рысамі і сацыяльнымі інстытутамі. Атрымліваецца яшчэ горш, калі яна пачынае „раз- віваць“ гэтыя тэрыторыі і сутыкаецца з гэтымі групамі, бо яна распальвае і павялічвае існуючыя адрозненні, робячы няроўнасць больш бачнай і публічнай. Нягледзячы на ўсе свае клопаты аб „асаблівых патрэбах“ мясцовых тэрыторыяў, высокацэнтралізаваная дзяржаўная ўлада непазбежна аддае цэнтру ўсе важныя рашэнні, што складаюць асноўную частку ўсяго яе плану развіцця.

Такім чынам, не выклікае здзіўлення, што негатыўная рэакцыя меншасці на тое, што лічыцца бяздушнай і экплуатуючай няўмольнай сілай, можа перарасці ў агульнае адмаўленне любога сацыяльнага парадку, які так моцна залежыць ад мадэрнізацыі і планавання. Таксама не дзіўна, што лозунг „маленькае ёсць прыгожае“ гучыць так прывабна, калі сам факт памераў, здаецца, вынікае з няўвагі ад такога цэнтралізаванага развіцця. У такіх умовах пачуццё „бяздом- насці“ і адмаўленне дзяржаўнай улады ідуць поруч і вядуць да беспаспяховага анархічнага тэрарызму — ці да нацыяналізму.

НОВЫ РАМАНТЫЗМ

Вядома, анархізм і нацыяналізм могуць быць цесна пераплеценыя, асабліва падчас тэрарыстычнай фазы, але па вялікім рахунку трэба рабіць выбар паміж хіліястычным культам рэвалюцыі і беспарадку і цвярозай прыхільнасцю да стварэння новага сацыяльнага і культур-

нага парадку ці „нацыі“. Гэта выбар паміж абстрактным усеахопным ідэалам, які мае на мэце вандроўна—глабальнае існаванне, і больш практычным і абмежаваным падыходам, які засноўваецца на гіста- рычных адрозненнях і вызначанай тэрыторыі. Адыходзячы ад анархічнага і ўтапічнага пратэсту ў накірунку этнічнага нацыяналіз- му, новы рамантык адрываецца ад рэвалюцыйнага, але ў болыпасці элітнага інталектуальнага і касмапалітычнага ідэалу і паглыбляецца ў светагляд і рэальнасць масавага культурнага адзінства, у якое ён укладае сваю рэвалюцыйную апантанасць. У гэтым аспекце культур- ная і псіхалагічная адзінка — „нацыя“ — здаецца значна больш важнай у параўнанні з чыста эканамічнай катэгорыяй „класа“ ці занадта ідэллагізаванай „сектай“ прафесійных рэвалюцыянераў. Нацыя прапаноўвае значна болыпыя магчымасці і для ірацыяналі- зму, і для мабілізацыі масаў.

Апошнім часам нам сталі вядомыя болып непасрэдныя формы анархічнага пратэсту супраць мадэрнізуючай бюракратыі. Але Hana- Abi на ўрады і карпарацыі, а таксама выкраданні і забойствы іх прадстаўнікоў складаюць маленькую долю, хаця і ў экстрэмальнай і яўнай форме, у новым анархічным рамантызме. He менш важнымі з’яўляюцца разнастайныя кампаніі ад імя меншасцяў — гомасексуа- лістаў, чорных, жанчын, кампаніі па абароне навакольнага асярод- дзя. Магчыма, нават больш уплывовымі былі ўскосныя пратэсты супраць пазітывісцкага і рацыяналістычнага спосабаў мыслення, ад экстрасенсаў і акультызму да розных варыяцый неамарксізму, якія падкрэсліваюць гуманізм Маркса ў яго ранніх працах¹⁶. Рознымі шляхамі такія рухі сведчаць аб сучаснай папулярнасці адыходу ад розуму. Яны аднолькава апантаныя ў адмаўленні пазітывізму, эка- намічных тлумачэнняў і тэхнічнай экспертызы, што граюць такую істотную ролю ў функцыянаванні бюракратычнай машыны. Замест гэтага, яны падкрэсліваюць важнасць аўтэнтычнасці, пошукаў і прытрымлівання свайго сапраўднага „я“, самавыяўлення, атрымання ўласнага вопыту жыцця і зняцця ўсіх перашкодаў на шляху выка- рыстання гэтага вопыту. Да аўтэнтычнасці і самавыяулення яны дадаюць каштоўнасці аўтаноміі і патрэбу чалавека дзейнічаць у жыцці па сваёй волі і падпарадкоўвацца свайму ўнутранаму дыктату без парадаў ці прымусу звонку. Новыя рамантыкі з’яўляюцца бескампраміснымі суб’ектывістамі. Па іх меркаванню, кожная кан- цэпцыя і пазіцыя з’яўляецца ідэалагічнай і нагружанай каштоўнасцю. Яны змагаюцца супраць дамінуючых тэхналагічных і спажывецкіх каштоўнасцяў грамадства, якія, як яны заяўляюць, ёсць арэчаўлен-

нем, што навязваецца індывідууму звонку, і якія душаць яго здоль- насць да набыцця сапраўднага вопыту самавыяўлення.

У гэтым кантэксце адраджэнне рамантычнага тыпу этнічнага нацыяналізму стаецца больш зразумелым. Падобна да іншых формаў рамантызму, новы нацыяналізм скіраваны супраць тэхналагічнай і бюракратычнай дзяржавы і „фалыпывага“ бюракратычнага нацыя- налізму, які яна спараджае. Этнічная нацыя стаецца новым носьбітам самавызвалення, таму што яна бачыцца ўвасабленнем пачуццяў масаў, незабруджаных меркаваннямі элітаў, што спрабуюць выкарыс- таць дзяржаўную бюракратычную машыну для ўмацавання ўласнай пазіцыі і мадэрнізацыі грамадства. Што больш важна, этнічная нацыя дае пласту, на які найболып уплывае разбуральнае дзеянне бюракратыі, — інтэлігенцыі, — спосаб аднаўлення салідарнасці з іншымі пластамі, ад якіх яна была адарвана праз свецкую адукацыю і прыхільнасць да рацыянальнай мадэрнізацыі. Больш цесны і пра- цяглы кантакт з ананімнасцю, механістычным рацыяналізмам і цэнт- ралізаваным планаваннем бюракратычнай рэгламентацыі пераўтварыў многіх прафесіяналаў і інтэлектуалаў у адчужаных і пазбаўленых ілюзіяў антырацыяналістаў, чуйных да новага суб’ек- тыўнага рамантызму. Апошні абяцае аднавіць саматоеснасць, якую раскалола і рассеяла бюракратычная мадэрнізацыя. He мае вялікага значэння, ці існавала ў сапраўднасці такая саматоеснасць перад пачаткам мадэрнізацыі. Цяпер яна стаецца аб’ектам вялікага імкне- ння, у тае ступені, як дзяржава прасоўваецца ў прасторы і глыбіні. Пошук новых адметных рысаў, які збольшага засноўваецца на першабытных каранях, дапамагае не толькі вярнуць супольнасць да яе мінулага, але таксама кантраляваць і даваць накірункі шляхам навуковай мадэрнізацыі. У этнічнай нацыі інталігенцыя бачыць інструмент для падпарадкавання і ўтаймавання мадэрнізуючай энергіі навуковай дзяржавы і яе бюракратычнага апарату¹⁷. Адсюль яе зварот да новай рамантыкі. Праз нацыю яна можа мабілізаваць і выкарыстаць крыніцы энергіі, якія пераўзыходзяць крыніцы энергіі навуковай дзяржавы, таму што карані нацыі абапіраюцца на значна старэйшыя і глыбокія фактары, чым нават самая моцная сістэма ці тэхніка, якую выкарыстоўвае дзяржава. Як мы бачылі, нацыя грун- туецца на першапачатковай патрэбе вызначыць месца знаходжання ва ўмовах хаосу ў часе і прасторы, патрэбе ў каранях і ў тэрытары- яльнай агароджы. Але такія патрэбы з’яўляюцца вызваляючымі не менш, чым стабілізуючымі, таму што яны з’яўляюцца не прадуктамі розуму і тэхнікі, але больш вадкіх, „натуральных“ рытмаў, сфармава-

ных узаемасувязямі чалавека з яго натуральным асяроддзем. Без- умоўна, менавіта да „прыроды“ звяртаюцца неарамантыкі, як і іх папярэднікі; і тут таксама лёгка назіраецца роднасць паміж новым рамантызмам і этнічнымі неанацыяналізмамі ў Еўропе ці па- пулісцкімі нацыяналізмамі за яе межамі. Неарамантычныя нацыя- налісты яшчэ раз могуць супрацыіаставіць „натуральную“ культур- нуіо адзінку — нацыю — і жорсткую і штучную „жалезную сетку“ навуковай дзяржавы: нацыя, якая мае карані ў зямлі, адновіць і памножыць усё, што дае жыццё, усё аўтэнтычнае, што бюракратыч- ная дзяржава пагражае знішчыць і чаго яна хоча нас пазбавіць.

ФАШЫСЦКАЯ ААЬТЭРНАТЫВА

Добра зразумела, што мы не жывем у пострамантычным свеце; хутчэй у такім, у якім рамантычныя ідэі і дзеянні, такія як падарожжа па агляду выдатных мясцінаў, прыходзяць да нас у добрай упакоўцы і трывіяльным выглядзе. Рамантычны вопыт не загінуў і не згубіў сэнсу для многіх людзей. Але ён ужо лёгка не ўспрымаецца, асабліва ў паслабленай форме. Камерцыялізм і бюракратыя разбурылі натуральныя якасці рамантычнага вопыту, а навука паспрабавала даць яму тлумачэнне і пакончыць з ім. Тым не менш, нягледзячы на гэты ціск, рамантычныя тэндэнцыі захоўваюцца і знаходзяць новых прыхільнікаў сярод маладога пакалення.

Але сама цьмянасць і эмацыйнасць новага рамантызму ўяўляе сабой пагрозу нацыяналізму. Пошук новых адметных рысаў пад эгідай этнічнага адраджэння можа прымаць больш радыкальныя формы. Неафашысцкія арганізацыі могуць паспяхова выкарыс- тоўваць рамантычныя асновы для заахвочвання расісцкіх пачуццяў, якія атаясамліваюцца з нацыянальнай адданасцю. Нацыяналістычна—расі- сцкія рухі, як мы ўжо бачылі, выкарыстоўваюць нацыянальнае пачуццё ў імя расы. Для іх прыхільнікаў нацыя з’яўляецца менш важнай у параўнанні з расай, а культурныя адрозненні тлумачацца ў біялагічным кантэксце як вынік своеасаблівага „радаводу“ ці „крыві“. Але такія нацыяналістычныя расісцкія рухі залежаць у сваёй эфектыўнасці ад валодання і выкарыстоўвання эфектыўнай дзяржаўнай машыны, у якой парламенты і партыі могуць быць абвешчаны па—за законам, а нацьія можа быць арганізавана ў ваенныя шэрагі для падрыхтоўкі да магчымай вайны. He ўсе нацыяналістычныя расісцкія рухі пераўтвараюцца ў фашысцкія і выкарыстоўваюць этыку беспадстаўнага гвалту, дарвінаву

канцэпцыю сусветнай барацьбы за панаванне, а таксама культ лідэра і дзяржавы. Але верагоднасць гэтага захоўваецца. Менавіта рады- калізм расісцкай думкі, выключнасць і перавага, якую ён прапа- ведуе, спрыяюць пераходу да гвалту і вайны, а таксама падт- рымліваюць веру ў непераможнасць дзяржавы і лідэра, які толькі адзін ведае сакрэты расы.

Небяспекі расавага фашызму для нацыяналізму падкрэсліваюцца эмацыянальнымі прыхільнасцямі нацыяналізму. Хаця ў сваёй сут- насці нацыянальная ідэя амаль што не звязаная з фашысцкімі ідэямі, у некаторых абставінах яна можа скажацца расізмам ці фашызмам, ці абодвума разам. Выяўленне ўмоваў для гэтага з’яўляецца важнай задачай для будучага даследавання. Несумненна, некаторыя версіі нацыяналізму маюць большую схільнасць да расавай матывацыі ці дзяржаўнага гвалту, чым іншыя; але гэта з’яўляецца толькі першым крокам у любым сацыяльным аналізе. Эканамічныя крызісы могуць значна заахвоціць пераход да больш радыкальных вырашэнняў крызісу саматоеснасці, але трэба шукаць карані трансфармацыі нацыяналізму ў фашызм у палітычных інстытутах, у тым, як яны і культурныя традыцыі ўплываюць адзін на аднаго. Як далёка гэтыя палітычныя інстытуты могуць даць рады крызісам мэтаў і саматоес- насці; як далёка культурныя традыцыі нацыі дапамагаюць ёй спраўляцца са знешнімі аспрэчваннямі яе саматоеснасці — вось пытанні, якія могуць праліць больш святла на вырашальны паварот да фашызму.

БЮРАКРАТЫЧНЫ ЦЫКЛ

Неабходнасць даць выйсце народным пачуццям робіць нацыяналізм успрымальным не толькі да расізму і фашызму, але і да папулісц- кага анархізму. У іншых абставінах, ізноў жа, мы бачым, што народна— нацыянальныя пачуцці ўзмацняюць бюракратычную дзяржаву і сацыяльны парадак. Фактычна, ідэя нацыі вагаецца ў народных пачуццях паміж парывам да вызвалення, рамантычным пратэстам і бастыёнам грамадскага парадку і стабільнасці. Непас- рэдная знешняя пагроза звычайна скіроўвае народны настрой на падтрымку дзяржавы; але больш доўгатэрміновае і нябачнае спа- борніцтва замежных дзяржаваў разам з унутранай падзеленасцю ці стагнацыяй могуць узмацніць рамантычны антыдзяржаўны нацыя- налістычны рух, які звяртаецца да містычнага паняцця этнічнай нацыі, што нібыта стаіць вышэй за існуючую ўладу.

Як ідэалогія, нацыяналізм звычайна балансуе паміж двума полю- самі: анархізмам і etatisme. Ен пачынае як рамантычны прат'эст супраць занадта вялікай бюракратыі і рацыяналізму, імкнецца вы- зваліць сапраўды культурную нацыю ад сеткаў бюракратычнай машы- ны, якая кіруецца непрадстаўнічай элітай у напрамку да цэнтралізацыі і мадэрнізацыі. Пры такіх абставінах нацыяналізм імкнецца забяспе- чыць аўтаномію і аўтэнтычнасць для культурнай адзінкі, якую ён вылучыў на гістарычных падставах. Пры гэтым ён спадзяецца быць здольным вярнуць „людзям“ нацыі іх сапраўдную саматоеснасць і паўнавартасны „дом“. Забяспечваючы міжнароднае прызнанне радзімы як тэрытарыяльнай адзінкі, ён спадзяецца палажыць канец унутранаму пачуццю адчужанасці і бяздомнасці сярод людзей.

На наступнай стадыі цыклу нацыяналісты забяспечылі гэтае прызнанне і ўзяліся за вырашэнне задач „будаўніцтва нацыі“. Для будаўніцтва яны выкарыстоўваюць этнічныя і культурныя матэрыя- лы, каб правесці свае ідэалы ў „сапраўднай“ нацыі. Сутнасную частку ў гэтым працэсе будаўніцтва займае забеспячэнне адэкватнай цэнтральнай улады дастатковымі сіламі і здольнасцямі, каб служыць сацыяльным і культурным патрэбам усяго насельніцтва. Іншымі словамі, павелічэнне маштабу і эфектыўнасці бюракратычнай машы- ны і яе сістэматычнага падыходу стаецца галоўным пунктам у „будаўніцтве нацыі“. Гэта ў сваю чаргу азначае, што трэба ўтайма- ваць першапачатковы вызваленчы парыў нацыяналізму. He павінна дазваляцца, каб імкненне да аўтэнтычнасці і аўтаноміі ўмешвалася ў задачы бюракратычнай машыны па інтэграванню і фармаванню. Рамантычны нацыяналізм павінеН саступіць дарогу больш прадка- зальнаму і руціннаму бюракратычнаму нацыяналізму. Акрамя fäTG, калі нацыя хоча выжыць у свеце жорстка канкуруючых нацыяналь- ных дзяржаваў, трэба ўзмацняць і падтрымліваць любымі шляхамі ўладу і эфектыўнасць дзяржавы, а таксама яе здольнасць мадэрніза- ваць і развіваць рэсурсы краіны. Уплывы і патрабаванні міжнароднага становішча даюць мала прасторы для свабоднага выказвання неабме- жаваных рамантычных парываў у кантэксце нацыянальнай дзяржавы. Рамантычная энергія павінна быць утаймавана і рэгулявацца ў межах добра спланаваных праектаў дзяржаўнага будаўніцтва пад кіраўніцтвам цэнтра, каб прадухіліць надыход новага віду каланіялізму.

Гэта прыводзіць да трэцяй стадыі. Нацыя прыраўноўваецца да дзяржавы, да ўсталяванай і руціннай улады. Існуе пагроза, што нацыянальная адданасць пераўтворыцца ў прымальнасць бюракра- тычнага дыктату і кампетэнцыі, пры гэтым улада прадстаўнічых

інстытутаў стаецца паслабленай і трывіяльнай. Пры адсутнасці непасрэднай знешняй пагрозы, такой як вайна, першапачатковыя нацыяналістычныя ідэі губляюць моц, а эмоцыі, якія іх натхнялі, стаюцца закасцянелымі. Аднак яны не гінуць. Па меры таго, як дзяржава ўсё больш абястварвае грамадства, большасць людзей становяцца апатычнымі і адчужанымі, а інтэлігенцыя пазбаўляецца ілюзіяў. Бюракратычная дзяржава стварае менавіта тыя сацыяльныя патрэбы і няспраўджаныя імкненні да атрымання сапраўднай сама- тоеснасці і менавіта тое паўстанне супраць навуковай мадэрнізацыі, што дало штуршок узнікненню першапачатковай нацыянальнай ідэі.

Такім чынам, мы ізноў вяртаемся да першай стадыі цыклу, калі частка інтэлігенцыі вырашае адысці ад анархічных пратэстаў і абстрактных інтэлектуальных ідэалаў, каб далучыцца да абмежава- най, але гістарычнай масавай адзінкі — нацыі. У свеце адасобленых і канкурыруючых дзяржаваў бюракратычны цыкл стаецца сама- ўзнаўляльным. Больш таго, калі нацыянальная дзяржава змяшчае больш за адну этнічную групу, існуе наяўная факусіроўка рамантыч- нага пратэсту супраць бюракратыі. Тут таксама не назіраецца якой—небудзь перспектывы спынення гэтага цыклу, пры якім этніч- ныя нацыяналістычныя рухі будуць задаволеныя. Часта сустракаец- ца і шырока распаўсюджваецца тое, што можа быць названа „шэтландскім эфектам“, калі маленькая этнічная група ў межах большага этнічнага нацыяналізму высоўвае ўласныя патрабаванні, як гэта адбылося на Шэтландскіх астравах у Шатландыі¹⁸.

Такім чынам, вялікая частка нацыяналізму сёння паходзіць з бюракратычнага цыклу, з яго натуральнай тэндэнцыі генераваць новыя вызваленчыя рухі. У сваім адыходзе ад празмернага рацыя- налізму і бюракратыі неарамантызм інтэлігенцыі ў вялікай ступені сугучны з этнічнай традыцыяй і народнымі пачуццямі нацыі, да выкарыстання якіх схіляюцца нацыяналісты. Але вырашыўшы дапа- саваць гэты рамантычны і суб’ектыўны светапогляд да нацыі, пратэстоўца, падабаецца яму гэта ці не, робіць рашучы крок назад на дарогу мадэрнізацыі. Пагружаючы сваё ўласнае вызваленне ў адраджэнне этнічнай супольнасці, імкнучыся да ўласнай саматоес- насці і самавыяўлення праз аднаўленне сваёй нацыі, рамантычны і ірацыяналістычны пратэстант уключаецца ў вырашэнне задачаў па калектыўнай мабілізацыі і развіццю, што патрабуе рацыянальных метадаў і навуковых працэдураў, а таксама арганізацыі, якія прада- стаўляюцца дзяржавай. Такім чынам, ён павінен замяніць свой свет парываў і спантаннасці на свет, у якім рацыянальныкантроль, логіка

і разлік стаюцца найбольш важнымі, на свет, які ўсё больш кіруецца раней непрымальнымі метадамі. Такім чынам нацыяналізм стаецца дзейснай сілай мадэрнізацыі, нягледзячы на свае першасна антыма- дэрнізуючыя крыніцы.

НАЦЫЯ ЯК БУФЕР

Я прапанаваў дзве прычыны сучаснага адраджэння нацыяналізму. Першая з’яўляецца прычынай агульнага характару: існаванне моц- най этнічнай традыцыі і глыбокіх, нават калі і маўклівых, народных пачуццяў нацыянальнасці, на якія могуць абаперціся нацыяналісты. Другая з’яўляецца гістарычна спецыфічнай: дзеянні бюракратычнага цыклу, якія сёння вылучаюць два віды нацыяналізму, дзяржаўна- арыентаваны нацыяналізм і, праз супраціўленне яму, рамантычны этнічны нацыяналізм. Безумоўна, абодва віды нацыяналізму бязмер- на выйграюць ад падзеленасці свету, за апошнія два стагоддзі, на ўсё большую колькасць суверэнных нацыянальных дзяржаваў, a таксама ад відавочнага поспеху нацыяналістычных рухаў.

Пачуцці нацыянальнасці часта здаюцца туманнымі і нестабіль- нымі. Тым не менш існавала нешта трывалае ў звароце да „нацыі“ як да пэўнага крытэрыю ў культуры і палітыцы. Прадстаўляецца, што нацыя спалучае і ўраўнаважвае канфліктуючыя сацыяльныя патрэбы і служыць буферам паміж Сцылай механістычнай бюракра- тыі і Харыбдай утапічнага і анархічнага ірацыяналізму. Хаця ідэа- логія нацыяналізму час ад часу можа вагацца паміж гэтымі двума полюсамі, сама па сабе нацыя здаецца здольнай прымірыць анта- ганістычныя патрэбы ў парадку і ўладзе з патрэбамі ў аўтаноміі і самавыяўленні. Яе трывалае існаванне як асноўнай сацыяльнай катэгорыі ў вялікай ступені абавязана гэтай здольнасці абсарбаваць і прыміраць бакі ў супрацьстаянні. Да таго часу, пакуль бюракра- тызм і ірацыяналізм лічацца небяспечнымі для сацыяльнай тканіны, нацыя працягне служыць прытулкам і апеляцыйным судом. I з кожным абаротам бюракратычнага цыклу пазіцыі нацыяналізму павінны пашырацца і расці.

Нацыянальны ідэал абапіраецца на эмоцыі і сувязі, якія ўзыход- зяць да антычнасці, але лепш за ўсё ён пачынае квітнець у сучасных умовах рацыяналізму, бюракратыі і сучаснай дзяржаўнай сістэмы, таму што яны ствараюць менавіта тыя патрэбы і спадзяванні, дзеля задавальнення якіх быў створаны нацыяналізм, і якія ён павінен

перыядычна пацвярджаць.

РАЗДЗЕЛ 8

I нтэрнацыяналізм

Відавочны парадокс, што нацыяналізм квітнее ў эпоху інтэрнацы- яналізму, прымушае нас ацаніць перспектывы на пераадоленне або адмаўленне ад нацыяналізму ў будучыні. Калі ўплыў бюракратычна- га цыклу застаецца галоўнай „унутранай“ перашкодай для пераадо- лення, то інтэрнацыяналізацыя нацыяналізму ўсё больш стаецца галоўнай „знешняй“ перашкодай і, наадварот, менавіта падмуркам для кансалідацыі і адраджэння нацыяналізму.

„ЗАДАВОЛЕНЫЯ“ НАЦЫЯНАЛІСТЫЧНЬІЯ РУХІ?

Прынамсі, на працягу стагоддзя ліберальныя касмапаліты марылі аб узаемазалежным свеце з адзінай шырокай цывілізацыяй і беспераш- кодным перамяшчэннем па кантынентах. У нашым стагоддзі гэты ідэал быў узмоцнены спадзевамі на сусветны ўрад, які, як меркава- лася, напачатку будзе ўвасабляць Ліга Нацыяў і, пазней, Арганіза- цыя Аб’яднаных Нацыяў. Як першы крок, касмапаліты спадзяваліся перайсці межы „вузкага нацыяналізму“ праз рэгіянальна—кантынен- тальныя саюзы, такія як панеўрапейскі Агульны рынак, Арабская Ліга і Арганізацыя Афрыканскага Адзінства. Акрамя гэтага, спад- зяваліся, што павелічэнне масавага турызму, распаўсюджванне наві- наў і поглядаў праз сродкі масавай інфармацыі і, больш за ўсё, шматбаковы гандаль зробяць наяўііасць нацыяналізму, калі і не нацыянальных дзяржаваў, непатрэбным. Перагукаючыся з марксісцкім прадказаннем, што з многіх мясцовых культураў капі- талізм і сацыялізм створаць „сусветную літаратуру“, якая знішчыць нацыянальную аднабаковасць і „вузкі кругагляд“, сучасныя касма- паліты ўбачылі ў культурных і студэнцкіх абменах і ў росце новых linguae francae аснову для новай сусветнай культуры’.

Няма неабходнасці засяроджваць увагу на naivete такіх спадзяван- няў сёння, але карысна даследаваць прычыны іх расчаравання. Спачатку гэтых спадзяванняў прытрымліваліся адукаваныя лібералы ў старых заходніх краінах ці верхнія пласты сярэдніх класаў у дзвюх новых супердзяржавах, якія кантралявалі, непасрэдна ці эканамічна,

лёсы шэрагу меншых нацыяў. Як зазначае Сэтан—Уотсан, як Амерыка, так і Савецкі Саюз былі вымушаны мець справу з нацыяналістычнымі рўхамі ў межах і за межамі іх тэрыторыяў; і таксама можна дадаць, што старыя заходнія дзяржавы перажыва- юць гэткія ж цяжкасці². У абодвух выпадках, аптымістычныя прапюзы лібералаў аб тым, што ўрбанізацыя, індустрыялізацыя і масавая адукацыя звядуць да мінімуму прывабнасць нацыяналізму, паказалі сябе памылковымі. Таму што, з другога боку, мадэрнізацыя сама па сабе пачынае жывіць нацыянальныя пачуцці, а не супакой- ваць іх. Гэта, безумоўна, часткова залежыць ад няроўнага працэсу індустрыяльнага і сацыяльнага развіцця, які ў розны час аддае перавагу аднсй тэрыторыі за кошт іншых, такім чынам параджаючы абурэнне і качкурэнцыю³. Гэтая няроўнасць, як сцвярджае Гелнер, з’яўляецца разбуральнай: яна параджае нестабільнасць, „а не- стабільнасць у спалучэнні з нават адноснай беднасцю выхоўвае незадаволенасць, тады як значна большая беднасць у стабільных умовах — не“ (курсіў арыгіналу)⁴. Але мадэрнізацыя з’яўляецца не толькі няроўнай; яна параджае спаборніцтва групаў за абмежаваныя гарадскія магчымасці⁵. Такім чынам, яна не толькі сутыкае разам раней ізаляваныя этнічныя групы, але таксама супрацьпастаўляе іх. Іх эканамічныя і культурныя ролі больш не з’яўляюцца дапаўняль- нымі, але стаюцца канкуруючымі; яны дублююць дзеянні адзін аднаго, значна перабольшваючы дадзеныя ўзроўні неабходнасці⁶. Па—трэцяе, і падобна да гэтага, культурныя абмены, ідучы праз нацыянальныя межы, могуць спарадзіць патрабаванні нацыянальна- га культурнага амаладжэння. Страхі культурнага імперыялізму сёння звычайна прымаюць форму адмаўлення ад „заходняй“, „амерыкан- скай“ ці „савецкай“ гегемоніі і апекі (маючы на ўвазе ў паняцці „Захад“ уплыў супердзяржаваў). Падобна да таго, як свабода перасоўвання ў гарады ў межах адной нацыянальнай адзінкі часта спрыяе этнічнай канкурэнцыі, праз стварэнне этнічных групаў, якія значна больш відавочныя і „пагражальныя“, так і міжнародная свабода перасоўвання можа заахвоціць вяртанне да мясцовых пры- кладаў творчай дзейнасці і заклапочанасць у гістарычнай і культур- най саматоеснасці, і сапраўды робіць гэта.

Калі сама мадэрнізацыя, насуперак спадзяванням лібералаў, фак- тычна спрыяе нацыянальнаму пачуццю, ці можа нацыяналізм увогу- ле быць задаволены? Ці праўда, што калі аднойчы патрабаванні нацыяналізму аб незалежнасці і аб’яднанні будуць задаволеныя і закончыцца балючы пераход да поўнай індустрыялізацыі і сучаснага

развіцця, нацыяналізм знікне па сваім уласны.м жаданні? Таму што яго задачы будуць выкананы, а яго спадзяванні ажыццявяцца'. Гэты аргумент таксама існуе ў функцыяналісцкай форме. У адпаведнасці з гэтай версіяй, нацыяналізм з’яўляецца адной з некалькіх ідэалогіяў, якія першапачаткова падтрымліваюць рацыяналізацыю і сацыяльнае развіццё; але пасля сам іх поспех робіць іх непатрэбнымі для далейшага прагрэсу, г.зн. рацыяналізацыі, і яны нават стаюцца перашкодамі на яе шляху⁸. Такім чынам, яны павінны быць замене- нымі на новыя ідэалогіі ці стаць „дэідэалагізаванымі“, чыста праг- матычнымі і тэхнічнымі, ці, як сказаў бы Вэбер, руцінізаванымі.

Як гэта ні дзіўна, гэтая „руцінізацыя“ ці „нармалізацыя“ з’яўля- ецца якраз тым, да чаго многія нацыяналістычныя рухі імкнуцца, але ніколі канчаткова не дасягаюць. На прасцейшым узроўні, нацыя- налісты жадаюць сусветнага прызнання свайго руху і сваёй нацыі; яны жадаюць мець права голасу ў Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. На больш глыбокім узроўні яны жадаюць збалансаванага падзялен- ня працы і поўнай адпаведнасці сацыяльных пластоў і культурных ведаў таму, што назіраецца ў развітых заходніх нацыянальных дзяржавах. Яны таксама імкнуцца стварыць поўны арганізацыйны апарат сучаснай дзяржавы і, больш за ўсё, узмацніць пачуццё салідарнасці і ўнікальнасці, бо, як яны адчуваюць, толькі яно можа стаць падмуркам нацыянальнай структуры. Абарочваючы метафару марксістаў аб „базісе—надбудове“, нацыяналісты патрабуюць куль- турную базу з гісторыі, саматоеснасці і мовы, на якой можна будаваць і падтрымліваць „адпаведныя“ формы эканамічнай, класа- вай і бюракратычнай надбудовы. Усё гэта для нацыяналіста з’яў- ляецца „нармальнасцю“.

Праблема ў тым, што нармальнасць увесь час становіцца насупе- рак культу ўнікальнасці і адметнасці, насуперак аўтэнтычнасці; a аўтэнтычнасць схіляецца да непрадказальнасці, неруцінізаванасці. Іншымі словамі, адзіныя сродкі нацыяналізму для дасягнення сваіх мэтаў няспынна знаходзяцца ў напружаных узаемаадносінах з гэ- тымі мэтамі. Каб стаць „нармальным“, трэба быць унікальным; але ніколі нельга ведаць адразу, куды прывядзе імкненне да ўнікаль- насці, калі яно пачне дзейнічаць актыўна і абуджальна.

Такім чынам, нацыянальнае пачуццё сілкуецца не толькі трывалас- цю масавага этнічнага пачуцця ці бюракратычным цыклам. У самім руху існуе нешта выпадковае і непрадказальнае. У свеце нацыяналь- ных дзяржаваў нацыяналізм стаецца самааднаўляльным. Таму што калі свет вызначыў „нармальнасць“ як нацыянальную салідарнасць

і нацыянальную дзяржаўнасць, то кожная нацыя павінна быць чуйнай да прыкметаў культурнай асіміляцыі і павінна вылучаць нацыяналістаў, чыёй прызнанай задачай павінна быць узмацненне нацыянальнай саматоеснасці і ўнікальнасці з мэтай уздыму сацыяль- най згуртаванасці і салідарнасці. Нацыяналізм ніколі не можа быць канчаткова задаволены ў свеце нацыянальных дзяржаваў. Магчыма, поўная індустрыялізацыя і масавая адукацыя могуць зменшыць нацыянальную агрэсіўнасць; Гелнер прыводзіць прыклад Швейца- рыі як „традыцыйнага грамадства, якое перанесла мадэрнізацыю“ і таму можа трываць лінгвістычны плюралізм⁹. Але нават тут існуюць лінгвістычныя цяжкасці ў Юры; і для ўзмацнення глыбокага пачуц- ця чыста швейцарскай салідарнасці, якая часта здаецца выключнай і скіраванай у сябе, дзейнічаюць вельмі спецыфічныя фактары: моцна ўзброеная нейтральнасць і геапалітычная сітуацыя¹⁰. Як пазней прызнаваў Гелнер, поўная індустрыялізацыя і ажыццяўленне большасці нацыяналістычных мэтаў не зменшылі нацыянальную жорсткасць і агрэсію ў Японіі і Германіі, жорсткасць, якую быў здольны эксплуатаваць фашызм. Але гэта толькі скрайнія прыклады значна шырэйшага феномену¹¹. Сутнасць пытання ў тым, што трываласць нацыяналізму, нават пасля задавальнення яго першапа- чатковых палітычных патрабаванняў і нават пасля дасягнення ма- дэрнізацыі, з’яўляецца функцыяй самой міжнароднай сістэмы. Маг- чыма, нацыяналізм першапачаткова дапамог стварэнню гэтай сістэ- мы; цяпер ён у сваю чаргу падтрымліваецца гэтай сістэмай, што падобна да таго, як індустрыйная машына сёння падтрымлівае капіталізм, які так многа зрабіў, каб падтрымаць індустрыялі- зацыю¹². Умовы трываласці нацыяналізму адышлі ад тых, якія першапачаткова яго парадзілі, і цяпер вынікаюць з новых знешніх фактараў, якія дапамог генераваць сам нацыяналізм.

У СВЕЦЕ НАЦЫЯНАЛЬНЫХ ДЗЯРЖАВАЎ

Хаця прырода і ступень новай „сусветнай дзяржаўнай сістэмы“ з’яўляюцца прадметам спрэчак, амаль няма сумніваў, што многія дзяржавы на сёння звязаныя шэрагамі амаль глабальных праектаў і ўзаемазалежнасцяў. Рэгіянальна ізалявана вельмі невялікая коль- касць дзяржаваў, і даволі шмат дзяржаваў маюць важныя сувязі з іншымі краінамі, далёкімі ад іх культурнага асяроддзя. Гэта робіць традыцыйныя канцэпцыі, такія як „баланс улады“, якія гралі такую важную ролю ў выпрабаваннях нацыяналізму ў Еўропе васемнацца-

тага стагоддзя, нават больш важнымі сёння. Сапраўды, гэты баланс не тычыцца выключна нацыянальных дзяржаваў, якія дзейнічаюць суверэнна і незалежна, як у Еўропе дзевятнаццатага стагоддзя. Гэта ў той жа ступені тычыцца рэгіянальных блокаў (НАТО, Варшаўскае Пагадненне, ААА і г.д-)> ^як і нацыяў. Тым не менш на практыцы блокам рэдка прыходзіцца дзейнічаць самім па сабе, але толькі ў адносінах да нацыянальных канфліктаў, такіх, як паміж Індыяй і Пакістанам, Алжырам і Марока ці Эфіопіяй і Самалі. Нават у найбольш драматычным прыкладзе ўнутрырэгіянальнага канфлікту, які адбыўся паміж арабамі і ізраільцянамі, прымалі ўдзел не НАТО і Варшаўскі Пакт, але Расея і Амерыка як нацыянальныя звышдзяржавы, якія апякуюцца лакальнымі нацыямі. Такім чынам, распаўсюджванне нацыяналізму проста зрабіла глабальнымі трады- цыйныя еўрапейскія канцэпцыі і сувязі „балансу ўлады“, і яны ў сваю чаргу сёння ўзмацняюць нацыяналістычныя рухі. Таму што той факт, што існуе такі баланс улады, дае значна больш прасторы для нацыяналістычных агрэсіяў і нянавісці і больш надзеі для нацыяналь- ных сепаратыстаў.

Безумоўна, чым больш уважліва сачыць за гісторыяй, тым больш здзіўляе падабенства паспяховых нацыяналістычных паўстанняў на „абцугі“. Адна палова абцугоў з’яўляецца ўнутранай: нацыянальны партызанскі рух ці мясцовая партыйная арганізацыя, якія патрабу- юць незалежнасці ці аддзялення. Іншая з’яўляецца знешняй, у форме падтрымкі ад адной ці болып вялікіх дзяржаваў, якія бачаць у нацыянальным руху магчымасць паслабіць сваіх канкурэнтаў. Пад- трымцы вялікай дзяржавы можа судзейнічаць рух дыяспары, якая забяспечвае сваіх братоў на радзіме матэрыяльнымі і маральнымі рэсурсамі і аказвае ўплыў на вялікую дзяржаву. Вельмі рэдка нацыянальны рух можа стацца паспяховым без гэтай знешняй падтрымкі, што па сумным вопыце зразумелі грэцкія паўстанцы ў 1827 годзе, а таксама армяне і курды ў нашым стагоддзі¹³. Асаблівая геапалітычная сітуацыя павінна даваць дастаткова месца для манёўра, і павінна знайсціся адна з дзяржаваў, якая б падтрымала рух, інакш гэты рух не будзе мець шанцаў супраць вызначанай апазіцыі. Нават калі імперыяльная ці каланіяльная дзяржава хоча пазбавіцца ад сваіх надакучлівых уладанняў, павінен быць спрыяль- ны геапалітычны баланс; такім ён быў для Брытаніі ў 1947 годзе, паколькі Амерыка магла забяспечыць неабходную стабільнасць і баланс, які ў іншым выпадку мог бы быць парушаны паспешным

адступленнем.

Мясцовыя нацыяналістычныя рухі хутка навучыліся інтэрнацы- яналізаваць свой імідж і структуры. Яны ўжо добра разбіраюцца ў мастацтве прапаганды і выкарыстоўваюць сродкі масавай інфарм- ацыі, каб звярнуцца да вялікай аўдыторыі ў краінах, урады якіх могуць схіліць баланс у іх накірунку. Міжнародны тэрарызм з’яўля- ецца яшчэ адной нацыяналістычнай зброяй; авалодваючы мовай і кантактамі міжнародных рэвалюцыйных сектаў, нацыяналістычныя партызаны нябачных і ігнараваных этнічных групаў могуць прыцяг- нуць грамадскую ўвагу да сваёй справы і аказаць некаторы ціск на недружалюбныя ўрады, каб яны зрабілі саступкі. Аднак, існуюць прыкметы таго, што менавіта такая тактыка можа даваць асечку; і акрамя таго, для яе таксама патрабуецца дапамога, прынамсі адной вялікай дзяржавы, каб гэтая тактыка была здольная на нешта большае, чым стварэнне беспарадкаў¹⁴.

Акрамя сусветнага балансу моцных блокаў, некалькі іншых аспек- таў сусветнай дзяржаўнай сістэмы дапамагаюць кансалідаваць і ўзмацніць нацыяналістычныя ідэі і нацыянальны запал. У адным са сваіх аспектаў сусветная сістэма параджае спаборніцтва паміж нацыянальнымі элітамі за сусветны прэстыж. He дзіўна, што „сістэ- ма замкоў“, у якую нацыяналізм ператварыў свет, генеруе глыбокія пачуцці непаўнавартасці і прыніжанай годнасці сярод нацыянальных элітаў¹⁵. Пры каланіялізме гэтыя эліты часта выспяваюць у даміну- ючых метраполіях, дзе яны авалодваюць многімі заходнімі каштоўна- сцямі і асэнсоўваюць сваю ўласную бездапаможнасць і знявагу, a таксама заняпад сваіх супольнасцяў. Імкненне дасягнуць парытэту ці эквівалентнасці з Захадам было натуральным вынікам іх пачуццяў. 3 прычыны самой сітуацыі такія пачуцці нялёгка ўтаймаваць. Пры недахопе цэнтралізаванага планавання сусветнай уладай, сацыяльная і эканамічная мадэрнізацыя будзе і надалей праходзіць нераўнамерна і ў нацыянальных межах і спрыяць тым, хто ўжо наперадзе сярод сваёй расы. Акрамя таго, пры няроўным размеркаванні мінеральных і іншых рэсурсаў на зямной кулі, некаторыя нацыі абыходзяць іншых, тым самым абвастраючы напружанне паміж нацыянальнымі элітамі ў лакальных рэгіёнах. Гэта мае асаблівую важнасць там, дзе этнічныя групы ўжо маюць гісторыю ўзаемнага антаганізму, і дзе адна з іх, магчыма, атрымлівае дапамогу і пратэкцыю вялікай дзяржавы. Як эканамічныя, так і палітычныя аспекты міжнароднай сістэмы дзяржаўнае апекі, такім чынам, павінны абвастраць нацыя- налістычнае напружанне ў краінах беднага Поўдня, нягледзячы на іх уяўнае недалучэнне.

Шчыльна звязана з гэтым спаборніцтвам элітаў трансфармацыя кіраўніцтва новых дзяржаваў. У апошнія дні каланіялізму нацыя- налістычныя лідэры схіляліся да сбалансавання сваіх мясцовых інтарэсаў з больш універсальнымі падыходамі. У гэтым яны на- бліжаліся да тых касмапалітычных інтэлектуалаў, якія з часоў Асветніцтва прадбачылі надыход адзінай глабальнай цывілізацыі і лічылі сябе грамадзянамі свету. Невялікая колькасць гэтых інтэлек- туалаў, якія прыбылі ў Еўропу і Амерыку, прагнучы такой поўнай асіміляцыі, была надта ідэалістычнай, каб перайсці межы яўна нацыяналістычных рэаліяў свайго новага асяроддзя. Большасць гэтых інтэлектуалаў вярнулася пазбаўленымі ілюзіяў і абуранымі падвойнай натурай Захаду. Тым не менш многія захавалі інтэлек- туальны падмурак сваіх поглядаў і імкнуліся выкарыстаць першую ж магчымасць звязаць разам свае лакальныя нацыяналістычныя рухі з болыв шырокім кантынентальным ідэалам, такім як панафрыканізм.

Сёння гэтае інтэлектуальнае кіраўніцтва паступова замяняецца мясцовымі інтэлігенцыямі, чыё знаёмства з заходнімі шляхамі і думкамі з’яўляецца больш павярхоўным і кароткім. У тае ступені, як нацыяналізм пранікае ў мясцовыя сацыяльныя структуры, ён імкнец- ца прыцягваць большасць інтэлігенцыі на сваю арбіту, людзей, чыё raison d’etre і шанцы ў жыцці залежаць ад дыпломаў, якія сёння ўсё больш часта прадастаўляюцца нацыянальнымі ўстановамі ў адпавед- насці з мясцовымі патрабаваннямі і стандартамі. Безумоўна, у многіх краінах існуе значны заходні ўплыў ў выглядзе іншаземных акадэмі- каў і тэхнічных работнікаў, прынамсі, у несацыялістычных краінах. Але нават тут гэты ўплыў часта праходзіць праз пасрэдніцтва мясцовай інтэлігенцыі, якая пераўзышла больш касмапалітычнае пакаленне інтэлектуалаў і чый светапогляд адпаведна больш абмежа- ваны і скіраваны ўсярэдіну.

Для гэтай інтэлігенцыі асноўным інтарэсам стаецца прадас- таўленне адпаведных пастоў і нішаў для кар’еры, і, такім чынам, забеспячэнне дастатковага сацыяльнага і эканамічнага развіцця для задавальнення вялікай колькасці прэтэндэнтаў. Іх зацікаўленасць натуральна сфакусавана на ўрадавай і мясцовай бюракратыі і прафе- сіях, якія фармуюць структурную аснову сучаснай самадастатковай і жыццяздольнай дзяржавы. Адсюль і інтарэс у капіраванні бюракра- тычных структураў іншых дзяржаваў, каб даць месца для спаборніц- тва за статус. I тэрытарыяльныя, і структурныя аспекты нацыяналь- най дзяржавы ідэальна адказваюць патрэбам у статусе, прада- стаўляючы лесвіцу ўздыму для амбіцыёзных, кваліфікаваных прафе-

сіяналаў. Такімі сродкамі можа быць часткова забяспечана пачуццё міжнароднай эквівалентнасці: нават калі і немагчыма дагнаць Захад, можна развіць мясцовую сістэму статусу і апарат, які, верагодна, будзе пераўзыходзіць сістэму і апарат суседніх дзяржаваў.

Вось яшчэ адна з крыніцаў іншага вядомага патрабавання сучас- ных нацыяналістаў: эканамічная аўтаркія. Для падтрымкі бюракра- тычнага апарату, неабходнага для мясцовай сістэмы статусу, якая задавальняе новыя адукаваныя пласты насельніцтва, павінен быць дастаткова трывалы эканамічны рост і дастатковы мясцовы кантроль над рэсурсамі і дабрабытам. У іншым выпадку, карупцыя абясцэніць новую стату'.авую іерархію і паставіць пад пагрозу яе эфектыўнасць; альбо новыя эліты і іх інстытуты зноў стануць залежнымі ад той ці іншай вялікай дзяржавы. Паколькі абодва варыянты сустракаюцца даволі часта, нацыяналістычныя інтэлігенцыі асабліва зацікаўлены ў максімальным павелічэнні вытворчасці і разнастайванні сваёй эка- номікі, пры наяўнасці ваганняў сусветных цэнаў і неспрыяльных гандлёвых балансаў. Пры гэтым іх заахвочваюць міжнародныя дарадчыкі з Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў і іншых сусветных арганізацыяў, якія падкрэсліваюць станоўчыя рысы самадапамогі і самазабеспячэння¹⁶. Ізноў жа, рэакцыя нацыянальных элітаў на ўзаемазалежную сусветную дзяржаўную сістэму ўзмацняе іх адд- насць нацыяналістычным мэтам і іх жаданнс мабілізаваць нацыя- нальнае пачуццё сярод насельніцтва.

Нацыяналізм лакальных элітаў узмацняецца парадамі міжнарод- ных элітаў, што ў некаторай ступені парадаксальна. Апошнія маюць асаблівую вагу ў разнастайных міжнародных агенцтвах, такіх як Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў і яе агенцтвы, Сусветны Банк, МВФ, АЭСР і іншых. Міжнародны корпус дарадчыкаў — тэхніч- ных работнікаў, эканамістаў, аграномаў, педагогаў, экспертаў па ахове здароўя і дабрабыту — часта падбіраецца на нацыянальнай і рэгіянальнай аснове і часта выкарыстоўваецца для парадаў нацыя- нальным урадам па планах развіцця, якія ізноў жа з’яўляюцца нацыянальнымі па маштабу. Іх статыстычныя дадзеныя таксама збіраюцца на нацыянальнай аснове; і не толькі дадзеныя, але таксама прагнозы, якія стаяць за такімі дзеяннямі па збору інфармацы'і, звязаны з нацыяналістычнай асновай, якая разглядае „грамадствы“ як „натуральна“ вызначаныя межамі і маёмасцю нацыянальных дзяржаваў¹⁷. Магчыма, у рэшце рэшт не так здзіўляе тое, што міжнародныя дарадчыкі, якія паходзяць з нацыянальнага асяроддзя, канцэптуалізуюць сучаснае развіццё ў кантэксце сукупнасці дзеян-

няў па „будаўніцтву нацыі“, бо тое ж тычыцца і сумы праграмаў па нацыянальнаму развіццю. Але мы таксама павінны памятаць, што нават дарадчыкі з метраполіяў і элітаў вялікіх дзяржаваў у гэтых міжнародных арганізацыях схіляюцца да інтэрпрэтацыі развіцця як аўтаркіі; іншымі словамі, „развіццё“ ёсць „самаразвіццё“, якое выкарыстоўвае мясцовыя рэсурсы і навыкі¹⁸.

Такія „нацыянальныя“ інтэрпрэтацыі прагрэсу ў роўнай ступені тычацца і сферы тэорыі. Вывучэнне „грамадства“ сёння, амаль без пытанняў, прыраўноўваецца да аналізу нацыянальных дзяржаваў; прынцып „метадалагічнага нацыяналізму“ дзейнічае на любым узроўні ў сацыялогіі, палітыцы, эканоміцы і гісторыі чалавецтва ў сучаснай эпосе¹⁹. Існуюць вельмі добрыя практычныя прычыны для прасоўвання ў гэтым напрамку, але тэарэтычны падмурак чэрпае значную частку сваёй моцы з прыняцця нацыяналістычных канцэп- цыяў і праходзіць доўгі шлях да надання моцы гэтым канцэпцыям. У гэтым аспекце, сучасная сістэма нацыянальных дзяржаваў стала працяглым і стабільным кампанентам нашага светапогляду.

ВЫНІКІ МІЖНАРОДНЫХ КРАХАЎ

Да гэтага часу мэтай нашай аргументацыі было прадэманстраваць механізмы, праз якія сучасная міжнародная сістэма фактычна ўзмац- няе нацыяналізм, які дапамог яе стварыць. Праз „глабалізацыю“ балансу ўлады і праз зацікаўленасць нацыяналістычных інтэліген- цыяў у канкурэнтнай эканоміцы і грамадскім становішчы сусветная дзяржаўная сістэма абвастрае нацыяналістычнае напружанне, у той жа час пераўтвараючы нацыянальнае пачуццё і нацыяналістычныя ідэалы ў „нармальныя“ і „натуральныя“ своеасаблівасці гэтай сістэ- мы. Інтэрнацыяналізм узаконьвае нацыяналізм. Калі ён пакуль і не ўтаймаваў нацыяналізм, дык зрабіў яго рэспектабельным. Нават тэорыі і дзеянні міжнародных элітаў падтрымліваюць нацыянальныя меркаванні і нацыяналістычную дзейнасць.

Гэта, безумоўна, азначае, што болыв немагчыма супрацьпас- таўляць, як гэта часта робіцца, „інтэрнацыяналізм“ і нацыяналізм. Касмапалітычнасць з’яўляецца сапраўдным ворагам нацыяналізму; інтэрнацыяналізм — гэта проста ўзаемнае прызнанне і ўзаконьванне нацыяналістычных рухаў іншых народаў, якія ўключаны ў глабаль- ную сістэму.

Але разам з гэтым, „інтэрнацыяналізм“ імкнецца падтрымліваць толькі некаторыя віды нацыяналізму, менавіта нацыяналізм, належ-

ным чынам узаконены і шырока прызнаны. Ен не можа прызнаць законнымі спадзяванні этнічных групаў ці нацыяналістычных рухаў, якія робяць выклік існуючым нацыянальным дзяржавам — элемен- там міжнароднага парадку. Інтэрнацыяналізм, такім чынам, існуе ў стане няспыннага напружання з новымі і сепаратысцкімі нацыяналіс- тычнымі рухамі. Ненавідзячы сепаратызм, ён павінен трактаваць такія рухі як прыклады міжнароднага краху. Падобна да гэтага, тыя, хто падтрымлівае міжнародны парадак нацыянальных дзяржаваў, павінны з падазронасцю ставіцца да спробаў аб’яднаць дзяржавы ў панрухах, што дзейнічаюць на аснове крытэрыяў, далёкіх ад дзяр- жаўных прынцыпаў, якія забяспечваюць прыняцце ў міжнародную сістэму. Аб’ядноўчыя панрухі не толькі нясуць пагрозу існуючаму балансу ўлады, глабальнаму і рэгіянальнаму; яны таксама падрыва- юць гістарычную і законную аснову міжнароднага парадку. Такім чынам, міжнародны парадак як такі заўсёды выступае апірышчам нацыяналізму нацыянальных дзяржаваў супраць нацыяналізму не- дзяржаўных адзінак.

Аднак многія нацыянальныя дзяржавы сёння знаходзяцца пад пагрозай паглынання болыпымі адзінкамі ці распаду на меншыя адзінкі. Як мы бачылі, прынцып самавызначэння можа быць выка- рыстаны групамі і саюзамі любога памеру і тыпу; не існуе агульна- прызнанага набору крытэрыяў для складання „нацыі“, няма кансен- сусу ў вызначэнні памераў напый. Незаходні свет проста не падтры- маў Захад у гэтым аспекце. Ен адмовіўся ад прынцыпу „сярэдніх памераў“ (сярэдняе паміж імперыямі і аўтаномнымі вёскамі і гара- дамі), каб абараніць іншыя больш цэнтральныя запаветы нацыя- налізму, трактуючы першыя як „знешні выгляд“, а апошнія як „сутнасць“. Памеры Англіі ці Францыі, якімі б ні былі зручнымі, у рэшце рэшт былі выпадковымі; не існуе добрай прычыны a priori, чаму меншыя ці большыя групы не могуць мець аўтаномію, салідар- насць і саматоеснасць²⁰.

Такім чынам, чым больш міжнародны парадак падтрымлівае патрабаванні нацыянальных дзяржаваў, тым больш ён разглядае іншыя патрабаванні як „разбуральныя“, тым больш ён распальвае полымя этнічных і паннацыяналістычных рухаў; і тым большай стаецца спакуса сепаратысцкіх рухаў шукаць падтрымкі вялікай дзяржавы, каб часова разбурыць баланс улады, каб заваяваць допуск у клуб нацыянальных дзяржаваў, які свята шануецца інтэрн- ацыяналізмам. Такім чынам, тут таксама інтэрнацыяналізм ускосна заахвочвае нацыяналістычныя рухі, падтрымліваючы некаторыя на-

цыянальныя адзінкі за кошт іншых, тым самым спакушаючы тыя ці іншыя нацыянальныя элементы парушаць парадак.

Этнічныя рухі і панрухі ў сваю чаргу падтрымліваюць і ўзмацня- юць нацыяналізм існуючых нацыянальных дзяржаваў. „Інтэграцыя“ і „гамагенізацыя“ стаюцца актуальнымі патрэбамі, а не толькі далёкімі ідэаламі для часта крохкіх нацыянальных дзяржаваў, як рэакцыя на пагрозу раздрабнення ці паглынання. Асабліва ў Афры- цы верагоднасць „племяннога“ сепаратызму дае новую сілу і надзвы- чайнасць бюракратычным нацыяналістычным рухам субсахарыйскіх дзяржаваў²¹. Нават у Еўропе неанацыяналістычныя сепаратысцкія рухі пачынаюць узмацняць нацыянальныя пачуцці этнічных групаў большасці ў старых дзяржавах, такіх як Брытанія і Францыя, якія самі ўцягнуты ў рэгіянальнае і міжнароднае спаборніцтва за рынкі і прэстыж.

У выніку, нацыяналізм і інтэрнацыяналізм уцягнутыя ў заганнае кола ўзаемнага ўзмацнення, якое дзейнічае праз частыя лакальныя крахі міжнароднага парадку, а таксама спаборніцтва элітаў і баланс улады. Кожны лакальны крах такога парадку ўзмацняе гэтае заган- нае кола; кожнае міжнароднае ўзаконьванне існуючых дзяржаваў дапамагае правакаваць лакальныя напады на гэты парадак і разлад- жвае баланс улады, які падтрымліваецца гэтым парадкам. I нарэшце, кожны крах міжнароднай сістэмы абвастрае нацыянальныя капфлік- ты як на мясцовым, так і на міжнародным узроўні, уздымаючы культ нацыянальнай свядомасці сярод насельніцтва, якое гэты крах закра- нуў-

Наднацыяналізм

Калі нацыяналізм і інтэрнацыяналізм у сапраўднасці з’яўляюцца двума бакамі адной манеты, то, магчыма, касмапалітычныя спадзя- ванні аб знікненні нацыяналізму могуць быць лепш задаволены тэндэнцыяй да ўзнікнення наднацыяналізму ў некаторых тэрыторы- ях? Гэтае пытанне ў прыватнасці паўстае пры разглядзе развіцця Еўрапейскай Эканамічнай Супольнасці і яе відавочнага выкліку існуючым дзяржаўным нацыяналістычным рухам.

„Еўрапейскі“ ідэал і яго ўвасабленне ў інстытутах ЕЭС з’яўляюц- ца прадуктам партнёрства паміж панеўрапейскімі ідэалістамі і нацы- яналістычнымі еўрапейскімі тэхнакратамі. Вынікам з’яўляецца нялёгкі кампраміс паміж confederation des patries з цэнтрам у Савеце Міністраў і Еўрапейскім саюзам, стварэнне якога падтрымлівалі

ідэалісты, і які факусуецца на Еўрапейскай камісіі і Еўрапейскім парламенце. Калі тэхнакраты і нацыянальныя эліты знаходзяць у Еўропе зручнае месца захоўвання і ўзмацнення нацыянальнага прэстыжу і нацыянальных тавараў, то панеўрапейскія ідэалісты з самага пачатку свайго руху ў Гаазе ў 1948 г. імкнуліся да сапраўднага палітычнага саюзу і аўтэнтычнай еўрапейскай саматоес- насці, якая б замяніла існуючыя нацыянальныя адметныя рысы²².

3 пункту гледжання касмапалітычных спадзяванняў апошні тын панеўрапеізму расчароўвае. Ен вельмі цесна нагадвае нацыяналізм існуючых нацыянальных дзяржаваў. Існуе падобны стымул, страх перад замежнымі ворагамі, у гэтым выпадку перад канкуруючымі блокамі супердзяржаваў на Усходзе і Захадзе. Існуе гэткі ж набор мэтаў, агульнае імкненне да палітычнага аб’яднання і аўтаноміі, і гэткая ж зацікаўленасць у саматоеснасці, заснаванай на агульным хрысціянска—сярэднявечным мінулым. Існуюць тыя ж самыя нацы- яналістычныя імкненні да сусветнага прэстыжу і эканамічнага сама- забеспячэння і самаразвіцця. Шматмоўная сітуацыя Супольнасці не павінна стаць перашкодай; ці не праўда, што Швейцарыя добра абыходзіцца з чатырма мовамі? Агульныя палітычныя інстытуты з цягам часу створаць агульную палітычную культуру і агульную мэту і ВОЛЮ²³.

Наднацыяналізм, такім чынам, можа зменшыць колькасць канку- руючых нацыяналістычных рухаў у гэтым рэгіёне, але толькі за кошт стварэння новага „супернацыяналізму“ значна больш моцнага і ўсеахопнага тыпу. Гэта таксама тычыцца і такіх туманных саюзаў, як Арабская Ліга, панафрыканская ААА і лацінаамерыканскія арганізацыі. Яны застаюцца „туманнымі“, таму што патрабаванні існуючых нацыянальных дзяржаваў пазбавілі іх супольнай сілы, якая б дазволіла ім дзейнічаць гэткім жа чынам, як і існуючыя нацыя- нальныя адзінкі. Аднак, калі аб’яднанне будзе развівацца ў значна большай ступені, то хутчэй за ўсё такія супердзяржавы ці суперна- цыі будуць дзейнічаць у манеры, аналагічнай сучасным нацыяналь- ным дзяржавам, і яны будуць мець такія ж ідэалы. Галоўны доказ такога сцвярджэння, безумоўна, можна знайсці ў паннацыяналістыч- най аснове такіх існуючых палітычных саюзаў; афрыканскія і араб- скія „нацыі“ маглі б быць створаны на аснове нацыяналістычных пастулатаў і катэгорыяў, і яны ізноў жа будуць спаборнічаць у свеце кантынентальных нацыяў. Мог змяніцца маштаб, але не механізмы спаборніцтва элітаў ці балансу ўлады; і можна прадбачыць крахі новага кантынентальнага парадку, падобныя да тых, што назіраюцца

сёння. Яшчэ адзін доказ можна знайсці ў практыцы замежнай палітыкі ЕЭС, практыцы, якая толькі ў ступені асцярожнасці (да гэтага часу) адрозніваецца ад палітыкі адасобленых дзяржаваў.

Існуе таксама магчымасць таго, што тэндэнцыя да развіцця наднацыяналізму паскорыць рост „субнацыянальных“ і сапраўды нацыяналістычных рухаў праз рэакцыю на ўзрослую аддаленасць бюракратычнага кантролю. Нельга сцвярджаць гэта з поўнай упэўненасцю, але „перадача ўлады“, якой хочуць перыферыйныя этнічныя групы і іх нацыяналістычныя рухі, можа стацца болып жыццяздольнай у кантэксце ўсеагульнай федэрацыі дзяржаваў у кантынентальным маштабе. Аднак, існуе такая ж магчымасць раз- віцця нацыяналістычнай рэакцыі з боку існуючых нацыянальных дзяржаваў і іх этнічных большасцяў, заціснутых паміж „абцугамі“ лакальнага этнічнага сепаратызму і кантынентальнага бюракратыч- нага паглынання.

У чым можна быць збольшага ўпэўненым, дык гэта ў тым, што большая няўстойлівасць, якая прыносіцца як наднацыяналізмам, так і сепаратызмам, прадастаўляе большыя магчымасці для розных відаў канкуруючых нацыяналістычных рухаў і болыныя шанцы для рас- пальвання і паглыблення нацыянальных канфліктаў. Той факт, што людзі могуць мець больш, чым адну нацыянальную адданасць, калі мы ўявім, што колы адданасці ёсць канцэнтрычнымі, не мяняе патрэбы ў выбары аднаго з іх як дамінуючага кола ў часы крызісу прьшяцця рашэнняў. Новая няўстойлівасць і шырыня выбару азна- чае, што індывідуумы будуць прыцягвацца ў розных накірунках, і павялічвае як магчымасці нацыянальных канфліктаў, так і ўзровень нацыянальных пачуццяў²⁴.

Высновы

Hi інтэрнацыяналізм, ні наднацыяналізм, такім чынам, не апраўдва- юць вялікіх спадзяванняў аб знікненні нацыяналізму, аб якім з такім запалам маліліся касмапалітычныя ўтапісты. Нацыяналізм, які так моцна ўкараніўся ў сацыяльны і палітычны ландшафт сучаснасці, падтрымліваецца і на лакальным „унутраным“, і на міжнародным „знешнім“ узроўні праз разнастайныя механізмы. На лакальным узроўні дзеянні бюракратычнага цыклу, што засноўваюцца на даўніх этнічных традыцыях сярод масаў насельніцтва, няспынна ажыўляюць дзейнасць нацыяналізму пасля яго закасцянення ў бю- ракратычнай машыне. На знешнім міжнародным узроўні сусветная

ўзаемазалежнасць распаўсюдзіла меркаванні аб балансе ўлады і трансфармавала іх у баланс страху, пад парасонам якога і супердзяр- жавы, і іншыя нацыянальныя дзяржавы імкнуцца да мясцовай перавагі. Інтэрнацыяналізм таксама абвастрыў спаборніцтва паміж нацыянальнымі элітамі, якія ўсё часцей складаюцца з мясцовай інтэлігенцыі, што імкнецца забяспечыць свае прэтэнзіі на грамадскае становішча ў межах лакальных бюракратыяў на аснове мясцовага самазабеспячэння. Міжнародныя арганізацыі і іх міжнародныя кор- пусы дарадчыкаў фактычна ўзмацняюць гэтыя нацыяналістычныя мэты праз свае тэорыю і практыку, тады як сам міжнародны парадак, падтрымліваючы патрабаванні нацыянальных дзяржаваў, стымулюе апетыты і сепаратысцкіх этнічных нацыяналістычных рухаў, і аб’ядноўваючых панрухаў. Нарэшце, як высвятляецца, нават наднацыянальныя рухі, ідуць паралельна да мэтаў і дзейнасці нацыяналістычных рухаў. Яны імкнуцца спаборнічаць і перамагаць, і капіраваць існуючую дзяржаўную сістэму на кантынентальным узроўні.

Такім чынам, трэба зрабіць выснову, што сама спроба выкараніць нацыяналізм фактычна спрыяе яго далейшаму ўкараненню і правакуе яго перыядычнае адраджэнне, і было б больш сэнсоўна і зручна паспрабаваць жыць разам з ім, утаймоўваючы яго эксцэсы праз узаемнае прызнанне і ўзаконьванне. Яшчэ больш важна тое, што трываласць і прывабнасць нацыяналізму павінны разглядацца як вытворнае ад спалучэння трох сілаў, якія першапачаткова вызначылі яго форму: даўнія этнічныя традыцыі, нараджэнне новых свецкіх ідэалаў, а таксама своеасаблівыя характэрныя рысы мадэрнізацыі і яе сацыяльных вынікаў. Менавіта на гэтых трох узроўнях павінны быць сфакусаваны даследаванні, калі мы хочам зразумець разна- стайнасць і працяглую прывабнасць нацыяналізму; толькі іх спалу- чэнне і ўзаемаўплыў могуць выявіць, чаму менавіта гэты ідэал і рух атрымалі такія вялікія пазіцыі ў галовах і сэрцах сучасных пакален- няў. Натуральна, спецыфічныя ўмовы, якія паскараюць развіццё нацыяналістычных рухаў, адрозніваюцца ў розныя гістарычныя пе- рыяды і ў розных асяроддзях; але ўсюдыісная натура яго галоўных ідэяў падказвае, што трэба шукаць агульныя рысы ў агульным узоры.

Заўвагі

Раздзел 1.

1. Гэтая ідэя выказаная ў адным з першых нацыяналістычных маніфестаў, Abbe SieyeS, Qu'esl—ce que le Tiers Etat?, які быў напісаны на пачатку 1789 г. Гэта таксама ёсць у Дэкларацыі правоў 26 жніўня 1789 г.: „Крыніца любога суверэнітэту сутнасна знаходзіцца ў нацыі“.
2. Гэтыя ідэі знаходзяцца на многіх старонках cahiers і памфлетаў 1788—1789 г.г.; гл. В.Hyslop, French Nationalism in 1789 According to General Cahiers, Columbia University Press, New York 1934.
3. H.Kohn, Prelude lo Nation-States: The French and German Experience, 1789—1815, Van Nostrand, Princeton 1967, падкрэслівае рэвалюцыйнае імкненне да грамадскага адзінства і патрыятычную веру ў лінгвістычную і культурную саматоеснасць, асабліва любоў да французскай мовы і мастац- тва, а таксама робіць акцэнт на нацыянальнай адукацыі.
4. Заклік Дантона да Францыі знайсці свае „натуральныя межы“ ў 1792 г. перагукаўся з ідэямі некаторых французаў пры Людовіку XIV; гл. К.Minogue, Nationalism, Batsford, London 1967, p. 43. Нават італьянскае разуменне Альпаў як натуральнай мяжы пакінула нявырашанымі некато- рыя праблемы. Тыроль прадстаўляе цікавую паралель з Эльзасам; гл. Е. Kedourie, Nationalism, Hutchinson, London 1969, p.p. 16—17, a таксама L. Doob, Patriotism and Nationalism, Yale University Press, New Haven 1964.
5. Па гэтых спрэчках гл. P. Cay, The Enlightenment: an Interpretation, Wildwood House, London 1973, Part I, Bk I, ch.2, a таксама Bk II, ch. 5.
6. Гл. M. Laclotte, „J—L. David, Reform and Revolution“, y Arts Council, The Age of Neo—Classicism, Shenval Press, London 1972, p.p. Ixvi—Ixxi.
7. Аб захапленні раннім Рымам гл. R.Herbert, David, Voltaire, Brulus and the French Revolution, Allen Lane, London 1972. Таксама мела месца захап- ленне старадаўнімі гэбраямі, якіх Майсей „забяспечыў“ абрадамі і звычаямі, каб зрабіць адметнымі, гэтая тэма ёсць у парадзе Русо палякам (1772).
8. R.Anchor, The Enlighlment Tradition, Harper & Row, New York 1967; i H.Honour, Neo—Classicism, Penguin, Harmondsworth 1968.
9. F.Barnard: Herder's Social and Political Thought: From Enlightenment lo Nationalism, Clarendon Press, Oxford 1965, ch.l; i H.Kohn, The Idea of Nationalism, Macmillan, New York 1967, ch. 7.
10. Гл. P.Sugar and I. Lederer (eds), Nationalism in Eastern Europe, Far Eastern and Russian Institute, University of Washington, Seattle 1969: артыкулы Barany i Brock.
11. J.K.Campbell and P.Sherrard, Modem Greece, Benn, London 1968, chs 1—3;

і L.Slavrianos, „Antecedents of the Balkan Revolutions of the 1th centuiy“, Journal of Modem History 29, 1957, 333—48.

12. A.P. Whitaker, Nationalism in Latin America, Past and Present, University of Florida Press, Gainesville 1962.
13. Гэты тэзіс належыць Kony (Kohn) y цытаванай працы i ў ягонай кнізе Nationalism: Its Meaning and History, Van Nostrand, Princeton 1955.
14. Гэта дэманструецца ў працах R.W.Harris, Romanticism and the Social Order, 1780—1830, Blandford Press, London 1969; i D.Irvin, English Neo-Classical Art, Faber & Faber, London 1966.
15. Гл. A.Cohler, Rousseau and Nationalism, Basic Books, New York 1970, i I.Berlin, „Herder and the Enlightenment“, E.A.Wasserman (ed.), Aspects of the Eighteenth Century, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1965.
16. Аргументы, якія паказваюць роднасць паміж неакласічнымі і раннімі, або перадрам;.чтычнымі, нацыяналістычнымі рухамі, гл. M.Florisoone, „The Romantic and Neo-Classical Conflict“ y Arts Council, The Romantic Movement, London 1959, pp. 21—6; i A.D.Smith, „Neo—Classicist and Romantic Elements in the Emergence of Nationalist Conceptions“, A.D.Smith (ed), Nationalist Movements, Macmillan, London 1976, pp. 74—87.
17. Аб ранніх лацінаамерыканскіх pyxax Сан-Марціна (San Martin) i Балівара (Bolivar) ў 1810 r. гл. працы R.A.Humphreys and J.Lynch (eds), The Origins of the Latin American Revolutions, 1808—26, Knopf, New York 1965.
18. Гл. Mickiewicz’s Books of the Polish Nation and its Pilgrimage (1831): „I яны замучылі польскі народ, і звялі яго ў магілу, і яго душа спусцілася ў цемру.

Але на трэці дзень душа вернецца да цела, і нацыя ўздымецца з мёртвых і вызваліць усе народы Еўропы ад рабства.“ Цытата з працы: K.Pruszynski, Adam Mickiewicz, 1798—1855, Polish Cultural Institute, London 1955, pp. 35—6.

19. Існуе апісанне ролі духавенства ў грэцкай вайне за незалежнасць у працы C.A.Frazee, The Orthodox Church and the Independent Greece, 1821—52, Cambridge University Press, Cambridge 1969. Аб пазнейшым развіцці сербскай інтэлігенцыі гл. T.Stoianovitch, „The Pattem of Serbian Intellectual Evolution“, Comparative Studies in Society and History I, 1958, 242—72.
20. Гл. F.Heer, Europe, Mother of Revolutions, Weidenfeld & Nicolson, London 1971, ch. 3, pp. 47-57.
21. D.Beales, The Risorgimento and the Unification of Italy, Allen & Unwin, London 1971, аб Джаберці i д’Азеліё (d’Azeglio); пра Карамзіна гл. I.Shapiro, Rationalism and Nationalism in Russian 19th Century Political Thought, Yale University Press, New Haven and London 1967.
22. Гл. E.E.Hales, Mazzini and the Secret Societies: The Making of a Myth, Kennedy, New York 1956. Рэзюмэ аб адпаведных ідэалах Русо і Мадзіні гл. S.Baron, Modem Nationalism and Religion, Meridian Books, New York 1960, ch. 2.
23. Аб нацыяналізме Мішле (Michelet) гл. H.Kohn, Prophets and Peoples, Macmillan, New York 1961.
24. J.Droz: Europe between Revolutions, 1815—1848, Collins, London and Glasgow 1967, pp. 147—8, 152—3.
25. Аб Трайчке (Treitschke) гл. I.Weiss, Conservatism in Europe, /770—1945, Thames & Hudson, London 1977, pp. 84—9; i аб Лагардэ (Lagarde) гл. G.Mosse, The Crisis of German Ideology, Grosser & Dunlap, New York 1964, ch.2.
26. Гэта добра адлюстравана ў працы B.Akzin, Stale and Nation, Hutchinson, London 1964, pp. 55 i далей.
27. F. Znaniecki, Modem Nationalities, University of Illinois Press, Urbana 1952; i K.Symmons—Symonolevicz, Nationalist Movements: A Comparative View, Maplewood Press, Meadville, Pa. 1970.
28. M.Crowder, West Africa under Colonial Rule, Hutchison, London 1968.
29. R. Pierce, Russian Central Asia, 1867—1917: A Study in Colonial Rule, University of California Press, Berkeley 1960; i R.Szporluk, „Nationalities and the Russian Problem in the USSR: an Historical Outline“, Journal of International Affairs 27, 1973, 22—40.
30. P.Curtin, The Image of Africa, University of Wisconsin Press, Madison 1964.
31. Гл. працы A.Walicki and R.Hofstadter in E.Gellner and G.Ionescu (eds), Populism, its Meanings and National Characteristics, Weidenfeld & Nicolson, London 1970.
32. Гл. ніжэй, глава 3, a таксама G.Mosse, y цытаванай працы, passim.
33. Аб гэтых фазах гл. A.R.Desai, The Social Background of Indian National­ism, Bombay Publishing Company, Bombay 1954.
34. M.Kilson, „Nationalism and Social Classes in British West Africa“, Journal of Politics 20, 1958, 268—87; i болып агульна ў P.C.Lloyd, Africa in Social Change, Penguin, Harmondsworth 1967, chs 5, 8—9.
35. Але гл. B.B.Misra, The Indian Middle Classes: Their Growth in Modem Times, Oxford University Press, London 1961, што тычыцца Індыі.
36. M.Maruyama, Thought and Behavior in Modem Japanese Politics, ed. Ivan Morris, Oxford University Press, London 1960; M.C.Wright, The Last Stand of Chinese Conservatism, Stanford University Press, Stanford, Ca. 1957.
37. Аб ранніх праявах арабскага нацыяналізму гл. C.E.Dawn, „From Ottoman- ism to Arabism: the Origins of an ideology“, Review of Politics 23, 1961, 379-400.
38. Аб гэтых класах гл. J.Н.Kautsky (ed.), Political Change in Underdeveloped Countries, John Wiley, New York 1962, Introduction and the essays by Benda, Coleman and Matossian; a таксама E.Shils, „Intellectuals in the Political Development of New States“, World Politics 12, 1960, 329—68.
39. Нямецкая „арганічная“ версія нацыяналізму, распрацаваная прадстаўнікамі Рамантызму на пачатку дзевятнаццатага стагоддзя, часта трактуецца як класічная або сапраўдная дактрына. Аб крытыцы гэтага падыходу гл. A.D.Smith, Theories of Nationalism, Duckworth, London 1971, ch. 1.
40. C.J.H.Hayes, The Hislohcal Evolution of Modem Nationalism, Smith, New York 1931.
41. Карысны агляд розных версіяў нацыяналізму змешчаны ў працы F. Hertz, Nationalism in History and Politics, Poutledge & Kegan Paul, London 1944.

Раздзел 2

1. Біблейскі тэкст, які найбольш часта цытуецца з Адкрыцця Яна Багаслова 20: 4—6:

I ўгледзіў я пасады, і пасядалі на іх, і быў ім дадзены суд; і душы сьцятых за сьведчаньне Ісусавае і за слова Божае, і тых, што не пакланіліся зьверу ды абразу ягонаму і ня прынялі кляйма на лоб свой ані на руку сваю; і ажылі і панавалі з Хрыстом тысячу гадоў.

Рэшта ж памёршых не ажыла, пакуль ня скончыцца тысяча гадоў. Гэта першае ўскрасеньне.

Шчасьлівы й сьвяты той, хто мае частку ў першым ускрасеньні: над імі сьмерць паўгорная ня мае ўлады, але будуць яны сьвяшчэньнікамі Бога і Хрыста ды панавацімуць з Ім тысячу гадоў.

Цыт. пав<'дле: Новы Запавет і Псальмы, Біблейскія грамадствы, 1991.

Пра рухі за Божае тысячагоддзе гл. N.Cohn, „Medieval Millennarism: Its Bearings on the Comparative Study of Millennarian Movements“, ў S.Thrupp (ed.), Millenial Dreams in Action, Nijhoff, The Hague 1962.

2. Аб агульных даследаваннях гл. В.Wilson, Millennialism in Comparative Perspective", Comparative Studies in Society and History 6, 1964, 93—114.
3. Y.Talmon, „The Pursuit of the Millennium — the Relation Between Religious and Social Change“, European Journal of Sociology 3, 1962, 125—48.
4. Сапраўды, шэраг пісьменнікаў y адносінах да ранніх афрыканскіх і азіяцкіх нацыяналістычных рухаў — у іх ліку Ходкін (Hodgkin), Баландзье (Balandier), Коўлман (Coleman), Ротберг (Rotberg), фон дэр Мэдэн (von der Mehden), Бэнігсэн (Bennigsen), Саркісьянц (Sarkisyanz) — прымаюць „эвалюцыйны“ падыход, які грунтуецца на паслядоўных „кагнітыўных стадыях“ развіцця гэтых сацыяльных рухаў.
5. E.Kedourie, Nationalism, Hutchinson, London 1960; i болыіі таго, y яго пазнейшай працы N alionalism in Asia and Africa, Weidenfeld & Nicolson, London 1971, Introduction.
6. E.Hobsbawn, Primitive Rebels, Manchester University Press, Manchester 1959; P.Worsley, The Third World, Weidenfeld & Nickolson, London 1964.
7. Kedourie: Nationalism in Asia and Africa, y цытаванай працы, Introduction, a таксама Hobsbawm, y цытаванай працы, ch. 4. У Кедуры можна знайсці разгорнутае апісанне такіх рухаў за Божае тысячагоддзе, як мюнстэрскія анабаптысты, аб гэтым гаворыцца ў N.Cohn, The Pursuit of the Millenium, Seeker & Warburg, London 1957.
8. G.Balandier, Sociologie acluelle de VAfrique Noire, Presses Universitaires de France, Paris 1955.
9. P. Worsley, The Trumpet Shall Sound, 2nd ed., MacGibbon & Kee, London 1968, p.16.
10. Гл. A.Wallace, „Revitalisation Movements“, American Antropologisl 58/2, 1956, 264-81.
11. Гл. Cohn, y цытаванай працы, passim, a таксама Kedourie, Nationalism in Asia and Africa, y цытаванай працы, Introduction.
12. G.Balandier, „Messianismes et nationalismes en Afrique Noire“, Cahiers

Inlernalionaux de Sociologie 14, 1953, 41—65.

13. G.Shepperson and T.Price, Independent African; John Chilembwe and the Origins, Selling and Significance of ihe Nyasaland Rising of 1915, Edinburgh University Press, Edinburgh 1958.
14. T.Hodgkin, Nationalism in Colonial Africa, Muller, London 1956, pp. 104, 109.
15. там жа, pp. J12-13, цытуецца A.Le Grip, „Le Mahdisme cn Afrique Noire , L'Afrique el L’Asie 18, 1952.
16. E.Sarkisyanz, Buddisl Backgrounds of the Burmese Revolution, Nijhoff, The Hague 1965; H.Tinker, „Politics of Burma“, y S.Rose (ed.): Politics in Southern Asia, Macmillan, London 1963.
17. Kedourie, Nationalism in Asia and Africa, Introduction: pp. 99—103.
18. W.Kolarz, Peoples of the Soviel Far East, Philip, London 1954, ch.6, Паказальна тое, што якуцкі і бурацкі (панмангольскія) нацыяналістычныя рухі пачатку дваццатага стагоддзя не мелі папярэдніх рухаў эа Божае тысячагоддзе (там жа, chs 4—5).
19. Аб гэтым гл. Worsley, The Trumpet Shall Sound, цытата адсюль, a таксама I.C.Jarvie: The Revolution in Anthropology, Routledge & Kegan Paul, London 1964.
20. Аб pyxy Тука (Tuka) на Фіджы гл. К.Burridge, New Heaven, New Earth, Basil Blackwell, Oxford 1969, pp. 49-53.
21. J. Marcus (ed.), The Jew in the Medieval World, Harper & Row, New York 1965, pp. 261 — 9; R.J. Werblowsky, ’Messianism in Jewish History’, a таксама H.H. Ben—Sasson and S. Ettinger, Jewish Society through the Ages, Valentine, Mitchell, London 1971.
22. H. Kohn, ’The Origins of English Nationalism’, Journal of the History of Ideas 1, 1940, 69 — 94; L. Stone, ’The English Revolution’, y R. Forster and J.P. Greene (eds), Preconditions of Revolution in Early Modem Europe, Johns Hopkins University Press, Baltimore and London 1972; i Cohn, op. cit., Appendix, аб прамоўцах—пустасловах.
23. V. Lantemari, The Religions of the Oppressed, Mentor Books, New York 1965.
24. P. Mayo, The Roots of Identity, Allen Lane, London 1974, ch. 6 (ніжэй).
25. R. Bastide, Messianisme et developpement economique et sociale’, Cahiers Inlernalionaux de Sociologie 31, 1961, 3—14.
26. Аб габрайскіх каранях хрысціянскага месіянізму гл. S.G.F. Brandon, Jesus and the Zealots, Manchester University Press, Manchester 1967, and H. Maccoby, Revolution in Judaea, Ocean Books, London 1974.
27. Аб Ёхіме i яго паслядоўніках гл. Cohn, op. cit., passim.
28. Kedourie, Nationalism in Asia and Africa, Introduction, pp. 92ff.
29. Аб усім гэтым гл. Cohn, op. cit., pp. 102—3, ды ch. 12; Табарыты былі болып нацыяналістычна арыентаванымі, ibid., ch. 10.
30. Worsley, The Trumpet Shall Sound, op. cit., p. xlvii. Аўтар гаворыць аб Лумпа (Lumpa) як аб прыкладзе эвалюцыйнага адыходу ад руху за Тысячагадовае Валадарства Божае „як ад механізму жорсткага масавага нацыяналізму“. Аб іншых антынацыяналістычных сектах за Тысячагадовае

Валадарства, Тыянія (Tijannya) у Турцыі і Нэтурэй Карта (Neturei Karta) у Ізраілі гл. Е. Marmorstein, ’Religious Opposition to Nationalism in the Middle East’, International Affairs 28, 1952, 344—59.

31. Аб нацыянальным пачуцці ў Еўропе ў познім сярэднявеччы гл. C.L. Tipton, (ed.), Nationalism in the Middle Ages, Holt, Rinehart & Winston, New York 1972.
32. Аб Маў Маў гл. C.G. Rosberg and J. Nottingham, The Myth of Mau Mau: Nationalism in Kenya, Praeger, New York 1966.
33. H. Kohn, The Idea of Nationalism, Macmillan, New York 1967, ch. 4.
34. Аб крытыцы ранняй тэорыі Кедуры (Kedourie) гл. A.D. Smith, Theories of Nationalism, Duckworth, London 1971, chs 1—2.
35. Аб сацыяльным складве нацыяналізму гл. A.D. Smith (ed.): Nationalist Movements, Macmillan, London 1976, chapters by Argyle, Warburton and Kiernan, a таксама A.D. Smith, Theories of Nationalism, op. cit., ch. 6.
36. Аб выдзяленні Уэрслі (Worsley) „эліты-масы“ гл. Worsley, The Third World, Weidenfeld & Nicolson, London 1964; a таксама гл. крытыку ў A.D. Smith, ’Nationalism, A Trend Report and Bibliography’, Current Sociology 21/3, Mouton, The Hague, 1973, section V. Аб сацыяльным складзе рухаў за Валадарства Божае гл. В. Wilson, Sects and Society, Oxford University Press, Oxford 1961, a таксама працы Лантэрнары (Lanternari), Кона (Cohn), Баландзье (Balandier) i Уэрслі (Worsley).
37. Аб ролі адукацыі, культуры, гандлю і прафесіяў у фармаванні нацыяналіс- тычных рухаў гл. D. Kimble, A Political History of Chana: The Rise of Cold Coast Nationalism, 1850—1928, Claredon Press, Oxford 1963; I. Wallerstein, ’Elites in French-Speaking West Africa’, Journal of Modem African Studies 3, 1965, 1 — 33; L.S.Stavrianos, The Balkans Since 1453, Holt, New York 1961; H. Carrere d’Encausse, Reforme el Revolution chez les Musulmans de I’Empire Russe, Bukhara 1867 — 1924, Armand Colin, Paris 1966; B.T. McCulley, English Education and the Origins of Indian Nationalism, Smith, Gloucester, Mass. 1966; A.L. Tibawi, 'The Ameri­can Missionaries in Beirut and Butrus al—Bustani’, St Antony's Papers 16, 1963, 137-82.
38. K. Mannheim, Ideology and Utopia, Routledge & Kegan Paul, London 1936.
39. Гэты аспект упершыню разглядаецца Гердэрам, гл. F.M. Barnard, ’Culture and Political Development; Herder’s Suggestive Insights’, American Political Science Review 62, 1969, 379—97. Аб арыгінальным тлумачэнні спе- цыфічнай ролі лінгвістычнай адукацыі ў стварэнні сучасных нацыяў гл. Е. Gellner, Thought and Change, Weidenfeld & Nicolson, London 1964, ch. 7.
40. Напрыклад, аб шэйху Анта Дыёп; гл. I. Geiss, The Pan—African Movement, Methuen, London, 1974, p. 123.
41. J. Talmon: Political Messianism: The Romantic Phase, London, 1960; аб польскім „месіянізме“ гл. Н. Kohn: PanSlavism, Vintage Books, New York 1960, ch. 2.
42. Гл. K. Deutsch and W. Foltz, Nation—Building, Atherton, New York 1963; R. Bendix, Nation—Building and Citizenship, Wiley, New York 1964, аб

двух падыходах да „нацыяналізму“ ці, хутчэй, „росту нацыяў“ у рамках гэтай нацыяналістычнай ідэалагічнай канцэпцыі, якая так добра пады- ходзіла да аптымістычнай, экспансіўнай сацыялогіі і палітычнай навукі.

43. Е. Hobsbawm, op. cit., р. 84. Увесь гэты злы свет павінен быць разбураны.
44. Worsley, The Trumpet Shall Sound, op. cit., pp. xlii, xliv.
45. Аб тыповых нацыяналістычных аргументах i патрабаваннях гл. L. Snyder (ed.), The Dynamics of Nationalism, Van Nostrand, New York 1964.
46. Такім чынам, малюнак нацыяналізму, зроблены Kedourie, Nationalism, op. cit., pp. 85—9, рэальна тычыцца толькі рухаў за тысячагадовае Валадар- ства.
47. Інфармацыя New York Times, 9 December 1948, пададзена ў кнізе М. Halpern, The Politics of Social Change in the Middle East and North Africa, Princeton University Press, Princeton 1963, p. 150, n. 32.
48. C.P. Harris, Nationalism and Revolution in Egypt: The Role of the Muslim Brotherhood, Mouton, The Hague 1964.
49. Halpem: op. cit., pp. 136, 143, 146—7, 150—2 аб Пакістане i Іране.
50. Пра аль—Афгані (al—Afghani) гл. Е. Cedourie: Afghani and Abduh, Cass, London and New York 1966.
51. H. Brechert, Buddhism and Mass Politics in Burma and Ceylon’, y D.E. Smith (ed.), Religion and Political Modernisation, Yale University Press, New Haven and London 1974, асабліва pp. 152—4.
52. D.E. Smith, Religion and Politics in Burma, Princeton University Press, Princeton 1965.
53. Sarkisyanz, op. cit., таксама аб pyxy Хілафат (Khilafat) гл. E. Rosenthal, Islam in the Modem National Stale, Cambridge University Press, Cambridge 1965.
54. Kedourie, Nationalism in Asia and Africa, op. cit., Introduction, pp. 70—1.
55. Ibid., pp. 71 el seq.; R.I.Crane, ’Problems of Divergent Developments within Indian Nationalism, 1895—1905’, y R.K. Sakai (ed.): Studies on Asia, University of Nebraska Press, Lincoln 1961.
56. R. Bellah (ed.), Religion and Progress in Modem Asia, Free Press, Glencoe, III 1965, Epilogue; D.C. Holtom, Modem Japan and Shinlo Nationalism, University of Chicago Press, Chicago 1943.
57. L. Binder, The Ideological Revolution in the Middle East, John Wiley, New York 1964; G.E. von Grunebaum, Problems of Muslim Nationalism, y R.N. Fiye (ed.): Islam and the West, Mouton, The Hague 1957.
58. J. Gusfield, ’Tradition and Modernity: Misplaced Polarities in the Study of Social Change’, American Journal of Sociology, 72, 1967, 351—62, з асаблівым націскам на працэс „санскрытызацыі“ ніжэйшых кастаў сённяшняй Індыі.
59. У цэлым аб рухах рэлігіішага рэфармавання гл. W. Wertheim, ’Religious Reform Movements in South and South-East Asia’, Archives de Sociologie des Religions 12, 1961, 53—62. Аўтар робіць націск на асвятленні хваляў умяшальніцтва капіталізму ў гэтую сферу; я ж хачу падкрэсліць уплыў бюракратыі і навукі, гл. A.D. Smith, ’Nationalism and Religion: The Role of

Religious Reform in the Genesis of Arab and Jewish Nationalism’, Archives de Sociologie des Religions 35, 1973, 23—43.

60. W.D. Robson—Scott, The Literary Background of the Colhic Revival in Germany, London 1965; H.S. Reiss (ed.), The Political Thought of the German Romantics, 1973—1815, Blackwell, Oxford 1955, i F. Heer, Europe, Mother of Revolutions, Weidenfeld & Nicolson, London 1971, ch. 3.
61. G. Mosse, The Crisis of German Ideology: Intellectual Origins of the Third Reich, Grosse! & Dunlap, New York 1964, асабліва ch.2.
62. L. Shapiro, Rationalism and Nationalism in Russian 19lh Century Political Thought, Yale University Press, New Haven and London 1967; M.B. Petrovich, The Emergence of Russian PanSlavism, 1856—70, Columbia University Press, New York 1956.
63. E.C. Thaden, Conservative Nationalism in 19lh Century Russia, University of Washington Press, Seattle 1964, chs 3, 6,7.
64. Гл. выдатнае даследаванне H.A.R. Gibb, Modem Trends in Islam, Chicago University Press, Chicago 1947. Рэфармізм Абдуха (Abduh) станавіўся болып радыкальным і аказаў уплыў на ліберальны нацыяналізм Егіпта; N. Safran, Egypt in Search of Political Community, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1961; L.C. Brown, ’The Islamic Reformist Movement in North Africa’, Journal of Modern African Studies 2, 1964, 55—63.
65. G. Shepperson, ’Ethiopianism and African Nationalism’, Phylon 14, 1953, 9-18.
66. Гэтая думка з’яўляецца ў чытача кнігі R. Rotberg and A. Mazrui (eds), Protest and Power in Black Africa, Oxford University Press, New York 1970.
67. G. Heimsath. Indian Nationalism and Hindu Social Reform, Princeton Univercity Press, Princeton 1964.
68. D. Pocock, 'Notes on the Interaction of English and Indian Thought in the 19th Century’, Journal of World History 4, 1958, 833 — 48; and A.R. Desai, The Social Background of Indian Nationalism, Bombay Publishing Company, Bombay 1954, chs 13, 17.
69. M.A. Meyer, The Origins of the Modem Jew: Jewish Identity and European Culture in Germany, 1749—1824, Wayne State University Press, Detroit 1967; J. Katz, ’Jews and Judaism in the 19th Century’, Journal of World History 4, 1958, 881-900.
70. Katz, op. cit.; J.L. Blau, Modem Varieties of Judaism, Columbia University Press, New York 1966, асабліва chs 2, 5.
71. S.A. Zenkovsky, Pan—Turkism and Islam in Russia, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1960; i ’A Century of Tatar Revival’, Slavic Review 12, 1953, 303-18.
72. Аб канцэпцыі „рэформы“ гл. G. Ladner, The Idea of Reform, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1959.
73. Гэтая ўзаемасувязь увасоблена ў жыпці такіх кітайскіх рэфарматараў, як Ліанг Чы Чао, гл. J.R. Levenson, Li ang Ch i Ch ao and the Mind of Modem China, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1959.
74. Аб „почвенннках“ гл. Thaden, op. cit., ch. 5, аб бірманскай арганізацыі

YMBA гл. Sarkisyanz, op. cit., pp. 114 el seq.

75. Гл. A.D. Smith, ’Nationalism, A Trend Report’, op. cit., section 5.
76. Аб аб’яднаннях рэфармістаў гл. D. Martin: Pacifism, Routledge & Kegan Paul, London 1965.
77. Як гэта адбылося ў Малайзіі, гл. W. Rolf, The Origins of Malay Nationalism, Yale University Press, New Haven 1967. Рэфармісцка—нацы- яналістычныя эліты былі вельмі далёкія ад групаў (у большасці вясковых), якія падтрымлівалі рух Падры (Padri) за тысячагадовае Валадарства з ягонымі панісламісцкімі адценнямі; гл. A. Reid, Nineteenth—century pan— Islam in Indonesia and Malaysia’, Journal of Asian Studies 26, 1967, 267-83.
78. Аб ролі адукацыі i мабільнасці гл. Е. Gellner, Scale and Nation , Philosophy of the Social Sciences 3, 1973, 1—17.
79. Gibb, op. cit., and A.D. Smith, 'Nationalism and Religion...’, op. cit.
80. K. Minogue, Nationalism and the Patriotism of City-States’, in A.D. Smith (ed.). Nationalist Movements, Macmillan, London 1976.
81. W. Bruford, Germany in the Eighteenth Century, Cambridge University Press, Cambridge 1965.
82. Аб „нацыянальным“ i „міжнародным“ аспектах неакласіцызму гл. Н. Honour, Neo—Classicism. Penguin, Harmondsworth 1968.
83. J. Liveley (ed ), The Enlightenment, Longman, London 1966, pp. 51, 56—9, 154—62, асабліва аб рэакцыі Вальтэра.
84. Аб „стаічным“ кульце антычнасці і дабрачыннасці гл. R. Rosenblum, Transformations in Lale 18lh— Century Ari, Princeton University Press, Princeton 1967, ch. 2.
85. Kedourie, Nationalism in Asia and Africa, op. cit., pp. 77—92. Аўтар прыводзіць некаторыя прыклады і падкрэслівае пачуццё роспачы.
86. R.L. Herbert, David, Voltaire, Brutus and French Revolution, Allen Lane, London 1972; i Honour, op. cit.
87. D.G. McCrae, Ideology and Society, Heinemann, London 1961, ch. 16.
88. Кніга прарока Icai 65:17
89. Кігіга прарока Амоса 9:14
90. Кніга прарока Icai 35:10

Раздзел 3

1. Эвалюцыйнага падыходу прытрымліваюцца R. Butler, The Roots of National Socialism, Faber and Faber, London 1941, a таксама E. Vermeil, The Origin, Nature and Development of German Nationalist Ideology in the 19th and 20th Centuries’, y The Third Reich, Praeger, New York 1955, гэтае даследаванне было выдадзена пад эгідай Міжнароднага Савета па філа- софскіх і гуманітарных навуках з дапамогай UNESCO. Аб „таталіта- рысцкім“ падыходзе ў адносінах да Германіі гл. G. Ritter, The Historical Foundations of the Rise of Natonal Socialism’, y The Third Reich, op. cit.
2. K. Popper, The Open Society and its Enemies, 4th ed., Routledge & Kegan Paul, London 1962, vol. II, ch. 12, pp. 51, 49.
3. Е. Kedourie, Nationalism, Hutchinson, London 1960, p. 72.
4. Аб класічным марксісцкім стаўленні да нацызму як да феномену эры „манапалістычнага капіталізму“ гл. F. Neumann, Behemoth, the Structure and Practise of National Socialism 1933—44, Oxford University Press, New York 1944.
5. H. Seton—Watson, Nationalism, Old and New, Sydney University Press, Sydney 1965, p.21.
6. W. Kornhauser, The Politics of Mass Societies, Routledge & Kegan Paul, London 1959.
7. K. Bracher, The Cerman Dictatorship: The Origins, Structure and Effects of National Socialism, Penguin, Harmondsworth 1973, p. 88.
8. W. McDougall, The Croup Mind, Methuen, Cambridge 1920; and G. Le Bon, The Crowd, Unwin, London 1898. Аб веры Фрэйда (Freud) y roe, што масам патрэбна моцная асоба, гл. яго працу Moses and Monotheism (trans. K. Jones), Hogarth Press, London 1939, p. 185.
9. J. Kaplow (ed.), New Perspectives on the French Revolution, John Wiley, New York 1965.
10. H.M. Pachter, ’Nazi and Fascist Propaganda for Power’, y The Third Reich, op. cit.
11. Z. Barbu, ’Nationalism as a Source of Aggression’, y Ciba Foundation, Conflict, London 1966.
12. K. Appel, ’Nationalism and Sovereignity: A Psychiatric View’, Journal of Abnormal and Social Psychology 40, 1945, 355—63; T. Parsons, ’Sources and Patterns of Aggression’, y P. Mullahy (ed.), A Study of Interpersonal Relations: New Contributions to Psychiatry, Hermitage Press, Ney York 1949 аб сацыяльна—псіхалагічным падыходзе.
13. N.J. Smelser, A Theory of Collective Behavior, Routledge & Kegan Paul, London 1962 аб агульным падыходзе да сацыяльных рухаў і масавых выступаў.
14. Аб рэакцыі масаў на мадэрнізацыю гл. S.N. Eisenstadt, ’Social Change and Development’, y S.N. Eisenstadt (ed.), Readings in Social Evolution and Development, Pergamon Press, Oxford and London 1970.
15. Аб нацыяналізме i фашызме як секулярызаваным хіліястычным дурмане гл. Е. Kedourie (ed.), Nationalism in Asia and Africa, Weidenfeld & Nicolson, London 1971.
16. Гл. даследаванне памераў i складу нацыяналістычных рухаў у Габсбургскай імперыі W.J. Argyle: ’Size and Scale as Factors in the Development of Nationalist Movements’, y A.D. Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, London 1976.
17. Аб сувязях паміж нацыяналізмам, індустрыялізацыяй і эканамічным ростам гл. H.G. Johnson, ’A Theoretical Model of Economic Nationalism in New and Developing Countries’, Political Science Quarterly 80, 1965, 169 — 85; A. Pepelassis, ’The Image of the Past and Economic Backwardness’, Human Organisation 17, 1958, 19—27; A.D. Smith, Theories of National­ism, Duckworth, London 1971, ch. 6.
18. Сапраўды, вызначэнне нацыі, зробленае Сіесам (Sieyes), з’яўляецца

ўмоўным і палітычным. Ен пытаецца : „Што ёсць нацыя?“ „Група людзей, якія жывуць па адным агульным законе і якія прадстаўлены адной заканадаўчай сістэмай.“ Трактат Qu est—се que le Tiers Elat?’, Paris 1789 таксама вызначаў „нацыю“ у класавым і этнічным кантэксце, пераглядаю- чы разрозненне Булэнвілье (Boulainvilliers) паміж захопнікамі—франкамі і пераможанымі галамі; J. Barzun: The French Race, Columbia University Press, New York 1932.

19. J.H. Fussli, Calechelische Anleitung zu dem politischen Pflichten (Catechism of Political Duties), y H. Kohn, The Idea of Nationalism, Collier—Macmil­lan, New York 1967, p. 385.
20. Ліст Джэферсана спадару Уэйтману (Weightman) ад 24 чэрвеня 1826 г. (у Jefferson’s Writings, ed. A.A. Lipscomb, vol. IV pp. 380 el seq.), y Kohn, op. cit., p. 311, i n. 130, p. 678.
21. Аб гэтым міжнародным культурным pyxy гл. H. Honour, Neo—Classicism, Penguin, Harmondsworth 1968; A.D. Smith, ’Neoclassicist and Romantic Elements in the Emergence of Nationalist Conceptions’, y A.D. Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, London 1976.
22. N. Webster, Sketches of American Policy, ed. H.R. Warfel, New York, y Kohn, op. cit., p. 287.
23. У сапраўднасці якабінцы атрымалі ў спадчыну абсалютысцкі цэнтралізм манархаў, якіх яны дапамаглі пазбавіць трону; A. Cobban, 'The Enlighten­ment and the French Revolution’, y Aspects of the French Revolution, Paladin, London 1968.
24. Гэты ліст з’явіўся ў часопісе Смаленскіна (Smolenskin) HaShaar X, pp. 244-5, а таксама быў перадрукаваны ў кнізе A. Hertzberg (ed.), The Zionist Idea, Meridian Books, New York 1960, pp. 160—5.
25. Аб этнічна—лінгвістычным вымярэнні французскага нацыяналізму ў час рэвалюцыі гл. Н. Kohn, Prelude to Nation—Slates: the French and German Experience, 1789—1815, Van Nostrand, Princeton 1967, chs. 12—14; J—Y. Lartichaux, Linguistic Politics during the French Revolution’, Diogenes 97, 1977, 65-84.
26. F. Antal, Classicism and Romanticism, with other Studies in Art History, Routledge & Kegan Paul, London 1966, аб канцэпцыі „перадрамантызму“.
27. Аб важнасці гістарычнай навукі ў васемнаццатым стагоддзі і аб вядучай ролі гістарычных даследаванняў у накіраванні культурных інтарэсаў да этнічнага адраджэння і нацыяналізму гаворыцца ў працах Р. Walch, ’Charles Rollin and early Neoclassicism’, Art Bulletin 49, 1967, 123 — 7, a тасама R. Rosenblum, Transformations in Late 18th Century Art, Princeton University Press, Princeton 1967.
28. F. Schlegel, Philosophical Lectures in the Years 1804 lo 1806. Гэтая i папярэдняя цытаты прыводзяцца ў кнізе Н. Kohn, The Mind of Germany: ihe Education af a Nation, Macmillan, London 1965, pp. 59—60, дзе падкрэсліваецца, што для Шлегеля (Schlegel) хрысціянская нацыя пры старой манархіі (Габсбургаў) павінна быць аб’яднанай крывёй і мовай, як адзіная этнічная сям’я, і гэта забяспечыць адданасць аўтэнтычным ня- мецкім традыцыям і звычаям.
29. Прыводзіцца ў кнізе Kohn, The Mind of Germany, op. cit., p. 76. Тут таксама ўпершыню прыгадваюцца два ворагі адзінства і чысціні немцаў — французская брыдота і гэбрайскі касмапалітызм, што пазней дамінавала ў нямецкім нацыяналізме.
30. А.Р. Whitaker and D.C. Jordan, Nationalism in Contemporary Latin America, Free Press, New York 1966; J. Johnson, ’The New Latin American Nationalism’, The Yale Review 54, 1965, 187—204. Увоіуле аб эканаміч- ным нацыяналізме гл. H.G. Johnson (ed.), Economic Nationalism in Old and New Stales, Allen and Unwin, London 1968.
31. Аб далейшых дыскусіях па праблеме вызначэння нацыяналізму гл. A.D. Smith, Theories of Nationalism, Duckworth, London 1971, ch. 7; i ’Nation­alism, A Trend Report and Bibliography’, Current Sociology 21, 1973, section 2, дзе больш увагі аддаецца самакіраванню.
32. В. Mussolini, The Political and Social Docirine of Fascism, Hogarth Press, London 1936.
33. B. Mussolini, ’Fascismo’, Enciclopedia Italiana, vol. 14, 848a, y E. Nolte, Three Faces of Fascism (trans. I. Vennevitz), New York and Toronto 1969, p. 314.
34. Статут 12 кастрычніка 1926 r. прыводзіцца ў Nolte, op. cit., pp. 338—9.
35. Opera Omnia di Benito Mussolini, 30, 154, Florence 1951, cited in Nolte, op. cit., p. 346; гл. таксама яго выказванне ў Nolte, op. cit., p. 346: „Вы ведаеце мяне як чалавека, які ўшаноўвае партыю. Партыя сапраўды ёсць душа, рухавік нацыі“.
36. Nolte, op. cit., pp. 315, 333. Аўгар прыводзіць дзве з фармулёвак фашысцкага „стылю“ Мусаліні:

Гэты антыпацыфісцкі дух пераносіцца фашызмам таксама і ў жыццё індывідуумаў. Ганарлівы эскадронны заклік: „Пляваць на ўсё!“ — гэта філасофскі акт, большы за стаічны, гэта дактрына, большая за палітыч- ную; у ім (закліку) ёсць гатоўнасць да барацьбы, усведамленне небяспекі: гэта новы стыль італьянскага жыцця. [Enciclopedia Italiana, XIV, 849a], Дэмакратыя пазбавіла жыццё народа „стылю“, які выяўляецца ў паводзі- нах, колеры, сіле, арыгінальнасці, нечаканасці, містычнасці; усё разам гэта мае вялікую вагу ў душы масаў. Мы граем на ўсіх струнах ліры: ад жорсткасці да рэлігіі, ад мастацтва да палітыкі. [Opera Omnia, op. cit., XVIII, 438],

37. У G. Mosse, ’The Genesis of Fascism’, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 14.
38. R.J. Soucy, ’The Nature of Fascism in France’, Journal of Contemporary History, 1/1, 1966, 50 el seq. Але ён становіцца „героем“ толькі калі ўваходзіць у склад элітнай групы; гэткім чынам, пісаў Дрыё (Drieu), пераадольваецца „параліч“ індывідуалізму, і чалавек нанава вучыцца „жыййю групы“.
39. ibid., р. 48, and Mosse, op. cit., p. 38.
40. Horia Sima, Deslinee du Nalionalisme, Paris, n.d., p. 19, цытавана ў Mosse, op. cit., p. 39. Але „духоўнае“ тут трэба разумець як „інстынктыўнае“ і прымітыўнае, што патрабуе спартанскага светапогляду і дысцыплінаванага,

мужнага, агрэсіўнага жыцця, у якім выжывае толькі моцны.

41. Mosse, op. eit, р. 23.
42. He кожны надыяналізм адмаўляўся ад экспансіі і самашанавання! Але менавіта сутнасць фашызму вызначае яго ваяўнічасць і мэту — дамінацыю над іншымі дзяржавамі — тады як пасля задавальнення патрабаванняў партыі ірэдэнтыстаў (irredentist) нацыяналізм спыніў актыўную дзейнасць, застаючыся ўпэўненым, што нацыянальныя межы свяшчэнныя і „нату- ральныя“. Аб штуршку, які надаў італьянскі нацыяналізм канца XIX стагоддзя італьянскаму фашызму, а таксама аб кансерватыўным нацыя- налістычным уплыве гл. Alexander J. de Grand: The Italian Nationalist Association and the Rise of Fascism in Italy, University of Nebraska Press, Lincoln and London 1978.
43. Аб такіх „поліцэнтрычных“ нацыяналістычных плынях у камуністычным руху гл. R. Lowenthal, ’Communism versus Nationalism’, Problems of Communism 11, 1962, 37—44. Аб амерыканскім „ліберальным нацыя- налізме“ гл. R.B. Nye, The Cultural Life of the New Nation, 1776—1830, Hamish Hamilton, London 1960.
44. Уплыў Pyco ў Францыі, Швейцарыі, Германіі i Амерыцы быў асабліва важным у гэтым аспекце, і ён перайшоў далей, у прыватнасці, у Афрыку: Н. Kohn, Nationalism and Liberty, Macmillan, London 1956 аб такім сельскагаспадарчым вымярэнні ў Швейцарыі; а аб уплыве Русо ў Афры- цы гл. Т. Hodgkin, ’А Note on the Language of African Nationalism’, S/ Antony's Papers 10, 1961, 22—40.
45. P.M. Hayes, ’Quisling’s Political Ideas’, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 149; Nolte, op. cit., p. 495.
46. W. Friedlander, David to Delacroix, Schocken Books, Ney York 1968.
47. Mosse, op. cit., p. 16.
48. Розніца з’яўляецца вельмі важнай, гл. Р. van den Berghe, Race and Racism, John Wiley, New York 1967, pp. 9—10.
49. A. Hertzberg, The French Enlightenment and the Jews, Schoken Books, New York 167, pp. 9—10.
50. Першыя сляды такога пераходу назіраліся нават у французскіх асветнікаў, у Вальтэра; яго палітычны „вучань“, дэпутат якабінцаў ад Эльзаса — Рубель, быў супраць эмансіпацыі гэбраяў; Hertzberg, op. cit., pp. 354 el seq. Аб французскім антысемітызме ў справе Дрэйфуса гл. R. Kedward, The Dreyfus Affair, Longman, London 1965.
51. Mosse, op. cit., pp. 23—4. Аб антысемітызме Мусаліні гл. Nolte, op. cit., pp. 295-7, 575.
52. Soucy, op. cit., pp. 42—3.
53. I. Poliakov, Harvest of Hate, Syracuse University Press, New York 1954. Сетан—Уотсан (Seton—Watson) вылучае палякаў, славакаў i румынаў як найбольшых антысемітаў з прычыны вялікай колькасці гэбраяў у гэтых краінах; у Германіі і Аўстрыі варожасць паходзіла хутчэй ад эканамічнай і кулыурнай канкурэнцыі; Н. Seton—Watson, Fascism, Right and Left’, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 181 — 91.
54. Poliakov, op. cit., pp. 5—8, 310; H. Arendt, The Origins of Totalitarianism,

Harcourt, Brace, New York 1951.

55. Напрыклад, Дрыё дэ ля Рашэль (Drieu de la Rochelle): гл. Soucy, op. cit., pp. 37-42.
56. E. Weber, ’The Men of the Archangel’, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 101-26.
57. Напрыклад, Мусульманскае Брацтва ці харызматычныя рэжымы Сукарна і Нкрумы. Аб Мусульманскім Брацтве гл. С. Harris, Nationalism and Revolution in Egypt: The Role of the Muslim Brotherhood, Mouton, The Hague 1964.
58. Аб сацыяльным складзе нацыяналізму гл. A.D. Smith, Theories of Nationalism, Duckworth, London 1971, ch. 6, i ’The Formation of Nationalist Movements’, y A.D. Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, Lon­don 1976.
59. Weber, op. cit., p. 107; R. Rogowski, ’The Gauleiter and the Social Origins of Fascism’, Comparative Studies in Society and History 19, 1977, 399—430.
60. Гл. табліцу (1) y працы H. Gerth, ’The Nazi Party: Its Leadership and Composition’, The American Journal of Sociology 45, 1940, 517—41. Яна засноўваецца на афіцыйнай статыстыцы Нацысцкай партыі 1935 г. і паказвае склад гэтай партыі па прафесіях да 1933 г. і ў 1935 г. Герт (Herth) падкрэслівае малую наяўнасць „сярэдняга класу“, асабліва кваліфікаваных рабочых, якіх называюць „белымі каўнерыкамі“. 30 пра- цэнтаў членаў Нацысцкай партыі — рабочыя нізкай кваліфікацыі — уяўляюць сабой, безумоўна, меншасць нямецкага рабочага класа ў цалым.
61. Weber, op. cit., р. 120, n. 11.
62. L. Jedlicka, ’The Austrian Heimwehr’, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 128—9, 130—1, 134. Яшчэ больш фашысцкай была асацыяцыя Frontkämpfer палкоўніка Хілтла (Hiltl) у Вене, заснаваная ў той жа час (1919г.), са сваёй элітнай канцэпцыяй „жалезнага ядра“ як „душы арганізацыі — душы, натхнёнай духам і воляй лідэра“ (Jedlicka, op. cit., р. 132). Тым не менш, спачатку Frontkämpfer, а затым арганізацыя Heim­wehr, саступілі пазіцыі ці былі паглынутыя аўстрыйскай Нацысцкай паргыяй пасля 1932 г.
63. Mosse, op. cit., р. 21.
64. S.M. Lipset, Political Man, William Heinemann, London 1960, ch. 5. Аб крытыцы класавага падыходу, які ўзмацняе ролю палітычна апатычных людзей, атрымаўшых выбарчае права, гл. R. Bendix, ’Social Stratification and Political Power’, y R. Bendix and S.M. Lipset (eds), Class, Status and Power, Free Press, Glencoe, III, 1956, a таксама каментарыі Ліпсета ў працы Political Man, op. cit., pp. 149—52; аб ролі высокай мабільнасці ў арміі, адукацыі і ў асяроддзі „белых каўнерыкаў“ гл. Rogowski, op. cit.
65. Lipset, op. cit., pp. 157—66. Пужадызм (Poujadism) быў па сваёй сутнасці папулізмам сялян, рамеснікаў і гандляроў, асабліва на поўдні; хоць ён меў фашысцкія адценні (антыкапіталізм, антысемітызм, антымарксізм), але выступаў у духу рэспубліканскай традыцыі 1789 г. супраць „палітыкаў“, ад імя „народа“ і не прапаведаваў дарвінаву дактрыну; гл. S. Hoffman, Le Mouvement Poujade, Armand Colin, Paris 1956.
66. Аб гэтым гаворыцца ў працах Seton—Watson, op. cit,; Weber, op. cit, pp. 188, 193 — 4, 122 — 6. Ідэалістычная матывацыя, сялянская i маладзёжная аснова румынскага фашызму да Антанеску (Antonescu) таксама апісваец- ца ў працы S. Fischer—Galati, ’Rumanian Nationalism’, y P.F. Sugar and IJ. Lederer (eds), Nationalism in Eastern Europe, University of Washington Press, Seattle and London 1969, pp. 392—3. Найбольш поўнае апісанне Жалезнай гвардыі даецца ў працах Е. Weber, ’Romania’, у Н. Rogger and Е. Weber (eds), The European Right: A Historical Profile, University of California Press, Berkeley, Ca. 1965, pp. 501—74.
67. H. Thomas, ’The Hero in the Empty Room: Jose Antonio and Spanish Fascism’, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 174—82.
68. Kedourie, op. cit., p. 101.
69. Аб адрозненнях паміж прапагандыстамі, агітатарамі—актывістамі і лідэ- рамі нацыяналістычных рухаў за незалежнасць гл. A.D. Smith, ’National­ism, A Trend Report and Bibliography’, Current Sociology 21, 1973, 99-100.
70. Аб узаемасувязях паміж лідэрамі нацыстаў гл. Gerth, op. cit., і J.C. Fest, The Face of the Third Reich (trans. M. Bullock), Weidenfeld & Nicolson, London 1970. Абодва аўгары падкрэсліваюць наяўнасць барацьбы фана- тыкаў і ўнутраных колаў за давер лідэра, што ёсць адзіны крытэрый улады.
71. У Індыі Тылак (Tilak) дасягнуў поспеху, заклікаўшы тэкстыльшчыкаў Бамбея падтрымаць нацыяналістычныя патрабаванні; гл. A.R. Desai, The Social Background of Indian Nationalism, Bombay Publishing Company, Bombay 1954. Але ўвоіуле Кангрэс не здолеў скарыстаць незадаволенасць рабочага класу. Тое ж самае адбылося і з афрыкапскімі нацыяналістыч- нымі рухамі, хаця ў невялікай колькасці краін — у Судане, Гане, Кеніі, Тунісе, Алжыры, Гвінеі, Малі, Беразе Слановай Косці і ў некаторай ступені ў Нігерыі — прафсаюзы ўвайшлі ў альянс з нацыяналістычнымі партыямі да атрымання незалежнасці, нягледзячы на невялікую коль- касць рабочага класу ў той час; гл. I. Davies, African Trade Unions, Penguin, Harmondsworth 1966, p. 96. У Польшчы ў 1905 г. Пілсудскі здолеў прыцягнуць значную частку рабочых да свайго нацыяналістыч- нага руху; О. Halecki, A History of Poland, rev. ed., J.M. Dent, London 1955, ch. 23.
72. A.D. Smith, ’’Ideas’ and Structure’ in the Formation of Independence Ideals’, Philosophy of the Social Sciences 3, 173, 19—39.
73. Аб узаемасувязях паміж індустрыялізацыяй і абмежаванай мабільнасцю гл. М. Olson, ’Rapid Growth as a Destabilising Force’, Journal of Economic History 23, 1963, 519—52. Але гл. Rogowski, op. cit., аб ролі высокай мабільнасці сярод гаўляйтараў.
74. Нацыянальнае пачуццё расло ў Англіі і Францыі на працягу васемнацца- тага стагоддзя, а таксама ў Польшчы, Корсіцы і Амерыцы пасля 1760 г. У Корсіцы паўстанне 1734 г. супраць Жэноа (Genoa) прыняла нацыя- налістычную форму пры Паолі (Paoli) толькі каля 1760 г., гл. Р. Thrasher, Pasquale Paoli, Constable, London 1970, pp. 23—5; аб Гельвецкім тавары-

стве (Helvetic Society) у Швейцарыі гл. Kohn, Nationalism and Liberty, op. cit., p. 27.

75. Аб нацыяналізме ў сярэднявечнай Еўропе гл. C.L. Tipton (ed.), National­ism in the Middle Ages, Holt, Rinehart & Winston, New York 1972, i J. Strayer, ’The Historical Experience of Nation—building in Europe’, y K. Deutsch and W. Folttz (eds), Nation—Building, Atherton, New York 1963.
76. Аб этнацэнтрызме ў антычныя часы гл. М. Handelsman, ’Le röle de la nationalite dans 1’histoire de l’antiquite’, Bulletin of the International Commit­tee of Historical Science 2, 1929, 305—20; i A.D. Smith, ’Ethnocentrism, Nationalism and Social Change’, International foumal of Comparative Sociology 13, 1972, 1-20.
77. Аб гэтым якабінскім нацыяналістычным pyxy гл. R.L. Herbert, David, Voltaire, Brutus and the French Revolution, Allen Lane, London 1972; таксама B.C. Chafer, Bourgeois Nationalism in the Pamphlets on the Eve of the French Revolution’, Journal of Modern History 10, 1938, 31—50.
78. H. Rogger, ’Nationalism and the State: a Russian Dilemma’, Comparative Studies in Society and History 4, 1962, 253—64. Аб Італіі гл. D. Beales, The Risorgimento and the Unification of Italy, Allen & Unwin, London 1971. .79. Kedward, op. cit., ch. 2; J. Weiss, Conservatism in Europe 1770—1945, Thames & Hudson, London 1977.
79. Гэтая формула змешчана ў працы Seton—Watson, op. cit., pp. 184—7, 191.
80. G. Barraclough, An Introduction to Contemporary History, Penguin, Har- mondsworth 1967.
81. J. Plamenatz, Two Types of Nationalism’, y E. Kamenka (ed.), Nationalism: The Nature and Evolution of an Idea, Australian National Press, Canberra 1973.
82. G. Mosse, The Crisis of Ceman Ideology, Grosset and Dunlap, New York 1964, pp. 4 et seq.
83. Von Deutscher, Art and Kunst, Hamburg 1773; ed. Philipp Reclam, Stuttgart.
84. Гэтыя i іншыя прыклады нямецкага „гатычнага“ захаплення сярэднявеччам даюцца ў працы W.D. Robson—Scott, The Literary Background of the Gothic Revival in Germany, Clarendon Press, Oxford 1965.
85. Цытата Фіхтэ прыводзіцца ў працы K.D. Bracher, op. cit., p. 40. Аб Новалісу, Шлегелю і рамантыках гл. Kohn, The Mind of Germany, op. cit., pp. 52-7.
86. Bracher, op. cit., p. 38.
87. Гл. выдатны аналіз y E.C. Thaden, Concervalive Nationalism in 19th Century Russia, University of Washington Press, Seattle 1964.
88. Тэмы, аб якіх горача выказваецца Шатаў у кнізе Dostoyevskii, The Possessed, Part II, асабліва 1/7.
89. Аб Аўрабінда (Aurobindo) гл. К. Singh, Prophet of Indian Nationalism, Allen & Unwin, London 1963. Больш агульна аб гэтым гл. С. Heimsath, Indian Nationalism and Hindu Social Reform, Princeton University Press, Princeton 1964; D. Pocock, Notes on the Interaction of English and Indian Thought in the 19th Century’, Journal of World History 4, 1958, 833—48.
90. F. Jahn, Das Deutsche Volkstum, Lubeck 1810; гл. перакладзены ўрывак y

кнізе L. Snyder (ed.), The Dynamics of Nationalism, Van Nostrand, New York 1964, a таксама гл. Kohn, The Mind of Germany, op. cit., pp. 88 el seq.

92. Аб Менцэлю (Menzel) гл. Kohn, The Mind of Germany, op. cit., pp. 94 el seq.
93. J.G. Fichte, Addresses lo the German Nation (1807—8) (trans. R.F. Jones and G.H. Turnbull), Open Court Publishing Co., Chicago 1922. Якабінскія погляды Фіхтэ відавочныя ў яго працы „Характарыстыка сучаснай эпохі“ (1806) і ранейшых працах. Etatisme Мюлера (Müller) больш кансерватыўны, сваёй арганічнай верай ў нацыянальную дзяржаўнасць, якая здаецца архаічнай, ён абавязаны больш Баналю (Bonald), чым Бурке (Burke), гл. Kohn, The Mind of Germany, op. cit., pp. 64—8.
94. Аб аб’яднанні тэкстаў Edda, Nibelungenlied, Hohenstaufen, зробленым Вагнерам (Wagner), аб яго параўнанні Зігфрыда (Siegfried) і Хрыста, Скарбаў Nibelungen і Рэйха Hohenstaufen, аб Граалі Барбаросы (Bar­barossa) гл. Kohn, The Mind of Germany, op. cit., ch. 9, асабліва pp. 194 el seq.
95. Die Walküre, Act II, Scene 2. Аб антысемітызме Вагнера гл. яго працу „Сусветнае гэбрайства у лузыцы“ (1869), а таксама Bracher, op. cit, pp. 47-8.
96. Для Вагнера гэты нігілізм і ўшанаванне гераічнай эліты паходзяць з працаў Шопенгаўэра, нягледзячы на нязгоду з такім сцвярджэннем апош- няга.
97. М. Banton, Race Relations, Tavistock Publications, London 1967, pp. 28—30, 32—3, 38—9. Аб Вашэ дэ Лапужы (Vacher de Lapouge) i Чэмберлене (Chamberlain) гл. Nolte, op. cit., pp. 357—63. Аб Лагардэ (Lagarde), Лангбене (Langbehn), Рылю (Riehl) і аб усім völkish светапо- глядзе гл. G. Mosse: The Crisis of German Ideology, op. cit., chs 1—7.
98. Як адлюстроўваецца ў працы Kohn, The Mind of Germany, op. cit., скрайні расізм Лангбена пайшоў значна далей за нямецкі імперыялізм Лагардэ. Яго вельмі папулярная кніга Rembrandt as Educator, by a German (1890) стала нават больш уплывовай пасля 1918 г. Таксама гл. G. Mosse, ’The Mystical Origins of National Socialism’, Journal of ihe History of Ideas 22, 1961, 81—96 аб Лісту, Шулеры i Тарнары (Tarnhari).
99. Аб росце расісцкага антысемітызму ў гэты час гл. F. Pulzer, The Rise of Political Anti-Semitism in Germany and Austria, John Wiley, New York 1964, асабліва chs 10—12. Bracher, op. cit., pp. 55 — 63.
100. Гл. Bracher, op. cit., pp. 63 — 66, 72—80; Pulzer, op. cit., chs 17—18.
101. Germanen und Wälzungsorder (Ордэн тэўтонцаў і вэльцунгаў) быў адной з шэрагу расісцкіх арганізацый са структурай накшталт масонскай ложы, з сакрэтнымі абрадамі і сімволікай, што было падобна да масонства (хаця і жорстка яму супрацьстаяла). Найбольш антысеміцкай была арганізацыя Ланге (Lange) „Дойчбунд“ (Deutschbund), заснаваная яшчэ ў 1894 г.; Pulzer, op. cit., pp. 230—1; Bracher, op. cit., pp. 65, 109-112,117, 119-20, 125. Аб „Дойчбундзе“ гл. G. Mosse, The Crisis of German Ideology, op.

ciL, ch. 12.

102. Аб Ланцу (Lanz) гл. Bracher, op. eit, p. 86. Пульцэр (Pulzer) i Moca (Mosse) зазначаюць іншыя містычныя, касмічныя і расісцкія псеўдафіла- софіі, асабліва рунічныя і сонцапаклонныя ідэі Гуідо фон Ліста (Guido von List) і Дыдэрыхса (Eugen Diederichs), якія ўплывалі на развіццё папуляр- нага неарамантычнага эскапізму Маладзёжнага руху, гл. Pulzer, op. cit., pp. 315—17; Mosse, op. cit.
103. A. Hitler, Man Kampf, p. 728, y Nolte, op. cit., p. 514.
104. У сапраўднасці, сама Германія складалася з розных расісцкіх элементаў, „натуральным“ кіраўніком якіх была сама НСДАП, таму што яна ўвасаб- ляла арыйскую расу як ядро нямецкага народу, гл. Hitler, Mein Kampf, р. 433, у Nolte, op. cit., p.518. Расісцкі светапогляд відавочна з’явіўся пасля нюрнбергжіх законаў 1935 года.
105. Біялагічная аналогія добра стасуецца з усёй нацысцкай біялагічнай Дарвінавай філасофіяй, а таксама з медыка—сексуальнымі комплексамі Гітлера, і таксама з падыходам фермера Гімлера да сельскагаспадарчых захворванняў; гл. Bracher, op. cit., р. 531; Pulzer, op. dt., pp. 60, 317.
106. Пра негерманскія ў асноўным мадэлі Гітлера гл. Nolte, op. cit., pp. 522—4. Гэта ішло разам з адмаўленнем і разбурэннем Гітлерам шмат чаго з нямецкай (акрамя еўрапейскай) культуры, напрыклад, спальваннем кніг. Безумоўна, іншыя лідэры нацыстаў былі менш захопленыя расісцкім светапоглядам, чым Гітлер і лідэры СС, і некаторыя з іх спалучалі нацысцкі расізм з іншымі нацыяналістычнымі і паннямецкімі матывамі.
107. Элемент культыватара зямлі паходзіць ад сялянскай ідэалогіі Ма- ладзёжнага руху і руху Артаманен (Artamanen), у якія ўваходзілі Гімлер, Гёс (Hoess) і Вальтэр Дарэ (Walther Darre), міністр сельскай гаспадаркі Гітлера; гл. Mosse, op. cit., ch. 6.
108. Hitler, Mein Kampf, p. 358. Аб уплыве Дытрыха Экарта (Dietrich Eckart) на ранняга Гітлера і аб працы Экарта Der Bolschewismus von Moses bis Lenin. Zwiegespräch zwischen Adolf Hiller und mir (Munich 1924) 3 рэзкай гэбрайска—бальшавіцкай інтэрпрэтацыяй сусветнай гісто- рыі гл. Nolte, op. cit., pp. 415-22, 511—13.
109. Заключэнне прамовы Гімлера ў Гослаў у 1935 г., „СС як змагарная антыбальшавіцкая арганізацыя“, аналізуецца ў Nolte, op. cit., pp. 494—5. Нігілістычны вобраз „дракона з пекла“ Экарта (Eckart) паходзіць з ягонай нацысцкай „Песні буры“.
110. Adolf Hiller in Franken — Reden aus der Kampfzeil (Nuremberg 1939) p. 144, цытавана ў Nolte, p. 528. Гэта, канечне, менавіта гітлераўскі „закон прыроды“, які спрабуе паставіць пад сумнеў і „падарваць“ гэбрайскі дух і інтэлект.
111. Аб скажэнні нацыстамі Ніцшэвага паняцця Übermensch, а таксама аб нацысцкіх падробках і імітацыях яго ненацыянальнага аскетызму і ўпартага індывідуалізму гл. Kohn, The Mind of Germany, op. cit., pp. 212—21.
112. Аб праграме „лёгкай смерці“ для „непатрэбных ратоў“ Германіі гл. Poliakov, op. cit., pp.183—91. Толькі супраціўленне немцаў прымусіла Гітлера адысці ад гэтай праграмы, але ўжо пасля таго, як 70000

пацыентаў з душэўнымі захворваннямі былі такім чынам „вылечаны“ (да жніўня 1941г.).

113. Hitlers Table Talk, pp. 424 et seq., 588 et seq., y Nolte, op. cit., p. 521
114. Аб канчатковым вырашэнні гл. Poliakov, op. cit., a таксама R.Hilberg, The Destruction of the European Jews, Quadrangle, Chicago 1961.
115. Гл. аналіз y Nolte, op. cit., pp. 513 el seq.
116. Гэта фраза з апошняга тэстаманту Гітлера, цытуецца паводле Poliakov, op. cit., р. 245.
117. Аб вызначэнні „касты“ гл. Е.Leach, Caste, Class and Slavery’, y A.de Reuck and J.Knight (eds), Caste and Race, Ciba, London 1967. A таксама гл. O.C.Cox, Caste, Class and Race, Doubleday, New York 1948.
118. Аб кастах y Індыі гл. L.Dumont, Homo Hierarchicus, Weidenfeld and Nicolson, London 1970, a таксама гл. G.D.Berreman, ’Caste in India and the United States’, American Journal of Sociology 66, 1960, 120—27. Аб „каставых сітуацыях“ i „народах—парыях“ гл. працы аб Буракумін Вага- цумы (Wagatsuma) і даследаванні аб сярэднявечным і сучасным еўра- пейскім антысемітызме Кона (Kohn) і Палякова (Poliakov) гл. у de Reuck and Knight, op. cit., pp. 118—65, 223—65.
119. Аб „рацыянальным антысемітызме“ Гітлера гл. Nolte, op. cit., p. 401.
120. Аб нацыяналістычных фармулёўках айцоў—заснавальнікаў гл. S.Baron, Modem Nationalism and Religion, Meridian Books, New York 1960.
121. Hitlers Tischgespräche, p. 227, цытуецца ў Nolte, op. cit., p. 516. Паўсюль назіраецца кантраст паміж сталым нацызмам і традыцыйным нацыяналіз- мам.
122. A.Schweitzer, ’Nazification of the Lower Middle Class and Peasants’, y The Third Reich, op.cit, and Gerth, op. cit.
123. У Шлезвіг— Голштайне кансерватары страцілі падтрымку дробных уласнікаў, але не верхніх пластоў грамадства; гл. R.Heberle, From Democ­racy to Nazism, Louisiana State University Press, Baton Rouge, 1945. Аб кандыдатах на выбарах у Германіі ў 1928—1933 г.г. гл. Lipset, op. cit., р. 141; аб аргуменце, што нацызм не закрануў многія тэрыторыі кансерва- тыўных нацыяналістаў гл. тамсама, рр. 142—6. 3 іншага боку, колькасць галасоў, аддадзеных за нацыяналістаў (DNVP), знізілася на выбарах 1930 года на 50 працэнтаў у параўнанні з 1928 годам; гл. Bracher, op. cit., р.233. Аб пачатковай падтрымцы вялікага бізнесу гл. тамсама, р.126.
124. Гл. Н.М.Pachter, ’Nazi and Fascist Propaganda for Power’ y The Third Reich, op. cit., a таксама гл. Bracher, op. cit., pp. 117—18, 189—95. Гітлер сам займаўся пытаннямі тактыкі і масавай прапаганды, як гэта паказваюць развагі ў кнізе „Mein Kampf“: так, ён акцэнтаваў увагу на спрошчаных лозунгах для інтэлектуальна абмежаваных „масаў“ і сцвярджаў неабход- насць „фанатызму“ або масавай істэрыі; гл. Mein Kampf (Münich 1925— 8), Boston 1962, pp. 197—8, аналіз гл. y W.Maser: Hillers Mein Kampf, Faber and Faber, London 1969. Аб цікавым падыходзе, які разглядае нацысцкі сімвалізм і літургію як вытворныя ад ранніх нямецкіх völkisch— мастацкіх прасторавых і рытмічных эксперыментаў гл. G .'Mosse, ’Mass Politics and the Political Liturgy of Nationalism’, y Kamenka (ed.), op. cit.,
125. 39—54.
126. Аб гітлераўскіх і нацысцкіх ідэях панеўрапеізму і аб нацыянальных спадзяваннях ненямецкіх еўрапейскіх народаў гл. Bracher, op. cit., pp. 505—8, 511—12; аб тэстаманце Гітлера гл. тамсама, рр. 574—5.
127. Гл. Р.Е.Мауо, The Rools of Identity: Three National Movements in Contemporary European Politics, Allen Lane, London 1974. Тут можна прывесці прыклады баскскага, каталонскага, галіцыйскага, брэтонскага, карсіканскага, шатландскага, уэльскага і ольстэрскага рухаў, хваляванні ў Корнуэле, Юры і на востраве Мэн, а таксама доўгачасовае фламандска— валонскае супрацьстаянне. Аб гэтым гл. ch.6 (ніжэй).
128. Аб дыдактычным і гераічным маралізме філосафаў, у прыватнасці Дыдро, гл. J.A.Leith, The Idea of Art as Propaganda in France, 1750—99, University of Toronto Press, Toronto 1965, chs. 2—4.
129. Гл. выказванне Гёбельса (радыёвыступленне ад 1 красавіка 1933 г.): „Такім чынам, год 1789 выкрэсліваецца з гісторыі“ (J.Goebbels, Revolu­tion der Deutschen, Oldenburg 1933, p. 155); прыводзіцца i абмяркоўваецца ў Bracher, op. cit., pp. 22—3; таксама гл. Fest, op. cit., p.66.
130. Прамова Гімлера перад невялікім колам адданых кіраўнікоў СС у Познані 4 кастрычніка 1943 г. (Nürnberger Documenle, PS—1919, vol. XXIX, pp. 122—3), часткова змяшчаецца ў Bracher, op. cit., pp. 522—3, a таксама гл. Poliakov, op. cit., p.214. Больш разгорнута гл. H.Bucheim et al., Anatomy of the SS Stale, Collins, London 1968.
131. L.R.Franck, ’The Economic and Social Diagnosis of National—Socialism’, y The Third Reich, op. cit.
132. Менавіта на Усходзе „раскольны“ этнічны нацыяналізм быў надзвычай вострым, як вынік існаваўшых раней этнічньіх антаганізмаў, што былі рэанімаваныя новай гарадской барацьбой за абмежаваныя магчымасці; гл. В.Azkin, Slale and Nalion, Hutchinson, London 1964, pp. 55 el sec. Адносная няздольнасць нацыяналізму, нават пасля атрымання незалеж- насці, стрымліваць ці выкараняць наступствы эканамічных і сацыяльных небяспекаў, паскоранага развіцця дэмакратыі, абуджэння канфліктаў мен- шасцяў і распаўсюджвання шырокамаштабнага гвалту паспрыяла таму, што вялікая частка населыгіцтва Усходнян Еўропы пачала аддаваць пера- вагу антысеміцкім, спецыфічна расісцкім і напаўваенным спосабам дзеяння. У той жа час ідэі „расы“ і эліты маглі куды больш прыстойна выглядаць як працяг ці „сапраўдная“ інтэрпрэтацыя нацыяналістычных мэтаў і катэгорыяў у нескажонай, чыстай форме.
133. Пра ўплыў Сусветнай вайны на рытм і жыццёвую сілу фашызму гл. Mosse, ’The Genesis of Fascism’, op.cit., p. 17. Аб першым ужыванні атрутнага газу ў час Першай Сусветнай вайны і знішчэнні тых, каго Гітлер лічыў „габраямі“, гл. Hitler, Mein Kampf, р. 722, цытуецца ў Nolte, op. cit., p.524.
134. У Германіі, дзе паражэнне і навязаны мір падарвалі веру многіх людзей у аўтарытарна—іерархічную дзяржаву, больш „унутраная“ і „духоўная“ канцэпцыя расы цяпер магла атрымаць агульную павагу. У гэтым таксама Першая Сусветная вайна паказала сябе вырашэннем рэвалюцыйнага

кшталту; нават калі яна і не разбурыла ідэю Obrigkeilsslaal, яна паказала здольнасць стаць часткай дынамічнай канцэііцыі расавай вайны. Ідэі аб „узброенай дзяржаве“ Людзндорфа (Ludendorff) і Рома (Rohm) былі ўключаны ў канцэпцыю „расавай дзяржавы“ Гітлера і Гімлера, гл. Nolte, op. cit., pp. 412—22.

134. T.Parsons, ’Democracy and Social Structure in Pre—Nazi Germany’, i Some Sociological Aspects of the Fascist Movements’ (both 1942) y Parsons, Essays in Sociological Theory, rev. ed., Free Press, Glencoe, III. 1964.
135. Гл. M.Weber, ’Economy and Society’ 3/9, y H.Gerth and C.W.Mills, From Max Weber, Routledge & Kegan Paul, London 1948.

Раздзел 4

1. Аб іншых вызначэннях гл. K.Deutsch, Nationalism and Social Communica­tion, MIT Press, New York 1966, ch.l; a таксама A.D.Smith, Theories of Nationalism, Duckworth, London 1971, ch. 7.
2. Далейшыя абмеркаванні паняццяў „нацыі“ і „нацыяналізму“ змешчаны ў G.Zematto, ’Nation: The History of a Word’, Review of Politics 6, 1944, 351—66, i ў больш пОзнім выданні E.Kamenka, ’Political Nationalism — the Evolution of an Idea’, Australian National University, Edward Arnold, London 1967, _Pp. 3-20.
3. Аб расізме як расавых тэорыях ці ідэалогіях — з аднаго боку, — і палітыцы і дзеяннях — з іншага, гл. М.Banton, Race Relations, Tavistock Publications, London 1967, p. 8.
4. Аб далейшых каментарыях па сацыяльных i „суб’ектыўных“ вызначэннях гл. Р. van den Berghe, Race and Racism, John Wiley, New York 1967, pp. 10-11.
5. Banton, op. cit., p.18. Пяць расаў Блюменбаха (Blumenbach): каўказская (белая), мангольская (жоўтая), эфіопская (чорная), амерыканская (чырво- ная) і малайская (рудая); Блюменбах сцвярджаў, што яны сфармаваліся ў выніку акумуляцьгі змяненняў, выкліканых адрознымі навакольнымі асярод- дзямі.
6. Так Бойд (Boyd) сканцэнтраваўся на групе крыві, рэзус-фактары і генах АВО, што дало магчымасць зрабіць пяцірасавую класіфікацыю: еўрапей- ская, афрыканская, азіяцкая, амерыканская індзейская і аўстралоідная, гл. W.Boyd, ’The Contributions of Genetics to Anthropology’, in A.Kroeber (ed.), Anthropology Today, University of Chicago Press, Chicago 1953, pp. 488—506. Гарн (Gam) вызначаў дзевяць „геаграфічных расаў“, гл. S.M.Garn, Human Races, Thomas, Springfield 1961. Аў працы C.S.Coon, S.M.Garn and J.Birdsell, Races, Thomas, Springfield 1950 прапануецца болып дэталёвы падзел на трыццаць расаў, якія змяняюцца з часам і вынікаюць з камбінавання розных фізічных рысаў.
7. Аб „метадалагічным нацыяналізме“ гл. Н.Martins, ’Time and Theory in Sociology’, y J.Rex (ed.), Approaches to Sociology, An Introduction to Major Trends in British Sociology, Routledge & Kegan Paul, London 1974.
8. T.Dobzhansky, Mankind Evolving, Bantam Books, Toronto and New York

1962, р. 283.

9. Van den Berghe, op. eit., pp. 9 — 10. 10. A.D.Smith, ’Ethnocentrism, Nationalism and Social Change’, International Journal of Comparative Sociology 13, 1972, 1-20.
10. A.D.Smith, “Ethnocentrism, Nationalism and Social Change”, International Journal of Comparative Sociology 13, 1972, 1—20
11. Аб гэтым гл. J.B.Pritchard (ed.), The Ancient Near East, Princeton University Press, Princeton 1958, i C.H.Gordon, The Ancient Near East, 3rd rev. ed., Norton & Co., New York 1965.
12. Глядз. M.L.Gordon, ’The Nationality of Slaves under the Early Roman Empire’, Journal of Roman Studies, 14, 1924, 93—111, перадрукавана ў M.I.Finley (ed.), Slavery in Classical Antiquity, Heffer & Sons, Cambridge 1960.
13. Tacitus, Cermania; and E.A.Thompson, ’Slavery in Early Germany’, Her- malhena 89, 1957, 17—29, перадрукавана ў Finley, op. cit.
14. Horace, Odes I (27) i III (3,4); гл. A.N.Sherwin—White, Racial Prejudice in Imperial Rome, Blackwell, Oxford 1952.
15. R. Schlaifer, ’Greek Theories of Slavery from Homer to Aristotle’, Harvard Studies in Classical Philology 47, 1936, 165—204, y Finley, op. cit. Пра арабаў гл. P.Mason, Patterns of Dominance, Oxford University Press, London 1971, pp. 193 — 4, 206, 221; a таксама J.Carmichael, The Shaping of the Arabs, Macmillan, London 1967, pp. 137, 236—8 (аб паўстанні рабоў y Занджы (Zanj) y 869—883 r.r. н.э., y асноўным неграў, прывезеных афрыканскімі рабагандлярамі).
16. У працы L.Poliakov, ’Racism in Europe’, y A. de Reuck and J.Knight (eds.): Caste and Race, Ciba Foundation, London 1967, 223—34 аўгар датуе нараджэнне „расісцкай ментальнасці“ перыядам 1800—1815 гг., пры гэтым цытуючы нямецкія кнігі і памфлеты Гратэнауэра (Grattenauer) (1803), Яна (1810), Арндта і Фіхтэ, у асноўным антысеміцкія ўрыўкі, як, напрыклад, выказванні Напалеона аб „грэшнай крыві гэбрайскай расы". Аднак больш тэарэтычныя расісцкія дарвінісцкія працы з’яўляюцца пасля 1850 г., і Бантон (Banton) датуе перыяд сталых расісцкіх тэорыяў пачаткам 1850—х гадоў (працы Нокса, Габіно, Нота і Глідона (Knox, Gobineau, Nott, Gliddon), a таксама Дызраэлі (Disraeli); пазнен працы Ханта і Бедоў (Hunt, Beddoe), гл. Banton, op. cit., pp. 28—35.

Карані нацыяналізму могуць па-рознаму датавацца паміж карсіканскім паўстаннем Паолі у 1750—х і першым падзелам Польшчы ў 1772 г., абедзве гэтыя падзеі выклікалі протанацыяналістычныя ідэі Русо, падзеі Французскай рэвалюцыі, а таксама рухі ў Галандьгі, Швейцарыі і Злуча- ных Штатах.

17. Гл. А.Р.Whitaker and D.C.Jordan, Nationalism in Contemporary Latin America, Free Press, New York 1966, ch. 9.
18. Van den Berghe, op. cit., p.48; and J.Pitt—Rivers, Race, Color, and Class in Central America and the Andes’, y C.S.Heller (ed.), Structured Social Inequality, Macmillan, London 1970, pp. 380—87.
19. Van den Berghe, op. cit., p. 54.
20. Whitaker and Jordan, op. cit., p. 108.
21. Аб Санчэсе (Sanchez) i індзейскім Рэнесансе гл. K.Mazur, Nationalism in Latin America, Macmillan, New York 1966, pp. 97—100.
22. Аб гэтым serlanismo гл. Whitaker and Jordan, op. cit., pp.78—9; a таксама Mazur, op. cit., p. 124.
23. Аб Хагуарыбе (Jaguaribe) гл. Whitaker and Jordan, op. dt, pp. 83—5.
24. Van den Berghe, op. cit., pp. 69—75.
25. H.Martins, ’Ideology and Development: ’Developmental Nationalism’ in Brazil’, Sociological Review Monograph No.II, 1967, 153—72. Аб расавых узаемаадносінах y Бразіліі гл. C.Wagley (ed.), Race and Class in Rural Brazil, Unesco, Paris 1952, i A.W.Lind (ed.), Race Relations in World Perspective, University of Hawaii Press, Honolulu 1955, p. 461.
26. W.J.Argyle, ’European Nationalism and African Tribalism’, y P.H.Gulliver (ed.): Tradition and Transition in East Africa, Pall Mall Press, London 1969; Але аб адрозненнях ад еўрапейскіх этнічных нацыяналістычных рухаў гл. В. Neuberger: 'State and Nation in African Thought’, Journal of African Studies 4/2, 1977, 198-205.
27. Аб гэтым гл. V.Olorunsola (ed.), The Politics of Cultural Sub—nationalism in Africa, Anchor Books, New York 1972; a таксама B.Neuberger, ’The Western Nation-state in African Perceptions of Nation-building’, Asian and African Studies 11/2, 1976, 241—61.
28. Гл. C. Anderson, F. von der Mehden and C.Young, Issues of Political Development, Prentice—Hall, Englewood Cliffs, 1967, ch. 2.
29. G. von Grunebaum, 'Problems of Muslim Nationalism’, y R.N.Frye (ed.), Islam and the West, Mouton, The Hague 1957. Таксама гл. E.I.J.Rosenthal, Islam in the Modem National State, Cambridge University Press, Cambridge 1965, pp. 117-23.
30. Аб некаторых з гэтых этнічных канфліктаў гл. 'Nationalism and Separa­tism’, Journal of Contemporary History 6/1, 1971.

Аб Буракумін гл. H.Wagatsuma, ’The Pariah Caste in Japan: History and Present Self-image’, y de Reuck and Knight (eds.), op. cit., pp. 118—40.

31. B.Akzin, Slate and Nation, Hutchinson University Library, London 1964, pp.

53 el seq., i E.Gellner, Scale and Nation’, Philosophy of the Social Sciences 3, 1973, 1-17.

32. van den Berghe, op. cit., pp. 12—13; Mason, op. cit., pp. 12—20.
33. B.Lewis, The Emergence of Modem Turkey, Oxford University Press, London 1968, pp. 345—8.
34. Z.N.Zeine, Arab—Turkish Relations and the Etnergence of Arab National­ism, Khayats, Beirut 1958, pp. 77—80.
35. Lewis, op. cit., pp. 352— 4, 357 — 61.
36. Пад уплывам аль—Афгані (al—Afghani) i Абду (Abduh), a таксама арабскага адраджэння ў Ліване пад лідэрствам Бутруса аль—Бустані (Butrus al—Bustani), такія пісьменнікі, як аль—Язіджы (аі—Yaziji), аль— Кавакібі (al—Kawakibi) і Неджыб Азоўры (Negib Azoury) пачалі дэкла- раваць надыход свецкага арабскага нацыяналізму напрыканцы дзевятнац- цатага — пачатку дваццатага стагоддзяў. Але сапраўдны панарабізм

з’явіўся толькі ў 1930—х гадах, яго галоўнымі сіламі былі ліванскія, сірыйскія і іракскія нацыяналісты, такія, як Эдмонд Раббат, аль—Алайілі, Самі Шаўкат і Саці аль—Хусры (Edmond Rabbath, al—Alayili, Sami Shawkat, Sati al—Husri); гл. H.B.Sharabi, Arab Intellectuals and the West: The Formative Years, 1875—1914, Johns Hopkins Press, Baltimore and London 1970, i S.Haim, Arab Nationalism, An Anthology, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1962, асабліва pp. 35 el seq.'

37. Аб уплыве дзяржаваў восі ў Іраку гл. L.Hirscowicz, The Third Reich and the Arab East, Routledge & Kegan Paul, London 1966, pp. 77—8. Расавы элемент ясна праглядаецца ў працах Рабата і аль—Алайілі (Rabbath, al—Alayili), гл. S.Haim: op. cit., pp. 37—8, 40—2, 68, 103—119, 124—6.
38. C.E.Dawn, ’From Ottomanism to Arabism: The Origin of an Ideology’, Review of Politics 23, 1961, 379 — 400; a таксама A.D.Smith, ’Nationalism and Religion: The Role of Religious Reform in the Genesis of Arab and Jewish Nationalism’, Archives de Science Sociales des Religions 35, 1973 , 23— 43.
39. P.O.Esedebe, ’Origins and meaning of PanAfricanism’, Presence Africaine 73, 1970, 109-27.
40. B.Neuberger, The African Concept of Balkanisation', Journal of ModemAfri- can Studies, 13, 1976, 523 — 29.
41. C.Legum, PanAfricanism, A Short Political Cuide, Pall Mall Press, London and Dupmow 1962, pp. 33—4.
42. У агульным аб панславізме гл. H.Kohn, Pan—Slavism: Ils History and Ideology, 2nd rev. ed., Vintage Books, Random House, New York 1960. Аб некаторых спрэчных момантах у расейскім нацыяналізме гл. H.Rogger, ’Nationalism and the State: A Russian Dilemma’, Comparative Studies in Society and History 4, 1962, 253—64.
43. E.C.Thaden, Conservative Nationalism in 19lh Century Russia, University of Washington Press, Seattle 1964.
44. Banton, op. cit., pp. 40—1, 45; Poliakov, op. cit., pp. 231—2; a таксама гл. H.Tint, The Decline of French Patriotism, 1870—1940, Weidenfeld & Ncolson, London 1964.
45. G.L.Mosse, The Crisis of Cerman Ideology: Intellectual Origins of the Third Reich, Grosset and Dunlap, New York 1964, chs 2—4, 12.
46. H.Seton—Watson, ’Unsatisfied Nationalisms’, Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 3—14. Аб нямецкім прыкладзе гл. С., L. and R. Tilly, The Rebellious Century, 1830—1930, J.M.Dent, London 1975, ch. 4. Аб адсутнасці адзінства ў Бісмаркаўскім Рэйху гл. M.S.Anderson, The Ascen­dancy of Europe, 1815—1914, Longman, London 1972, pp. 124—7.
47. Гл. аб іхняй дзейнасці L.Greenberg, The Jews in Russia, vol. II, Schpcken Books, New York 1976 (1951), pp. 82-3, 87-8.
48. H.Kohn, The Mind of Germany, Macmillan, London 1965, p. 87.
49. Ibid., pp. 58—68. Таксама гл. H.S.Reiss (ed.), The Political Thought of the Cerman Romantics, 1793—1815, Blackwell, Oxford 1955; i J.Weiss, Conser­vatism in Europe, 1770—1945, Thames & Hudson, London 1977, pp. 41—5.
50. Аб такім сэнсе кансерватыўнай дзяржавы гл. L.Krieger, The Cerman Dictatorship, Penguin, Harmondsworth 1973, pp. 31 el seq.
51. Аб „палітычным антысемітызме“ Мара, Дзюрынга і фон Глогаў (Marr, Duhring, von Glogau), a таксама аб вясковым папулізме Лангбена, Фрыша і Вілібальда Геншэля (Langbehn, Fritsch, Willibald Hentschel) гл. P.Pulzer, The Rise of Political AnliSemilism in Germany and Austria, John Wiley, New York 1964, chs 6—7, i Mosse, op. cit., pp. 112—19; Weiss, op. cit., ch. 7.
52. Аб гэтым гл. H.äachar: The Course of Modem Jewish History, Delta Books, Dell Publishing Co., New York, 1958, pp. 61—5.
53. Гл. R.F.Byrnes: AnliSemilism in Modem France, Rutgers, New York 1950; a таксама E.Nolte: Three Faces of Fascism, Mentor, New York 1969, pt. II.
54. G.Lichtheim: Imperialism, Penguin Books, Harmondsworth 1971, ch. 6, асабліва pp. 88 el seq. Аб Германіі гл. K.D.Bracher: op. cit., pp. 34—5, 45, 50-1.
55. M.Banton: op. cit., pp. 32—3; E.Nolte: op. cit., pp. 354—7.
56. Аб Японіі гл. D.C.Holtom: Modem Japan and Shinto Nationalism, University of Chicago Press, Chicago 1943; аб інтэрпрэтацыі японскага варыянту фашызму гл. Barrington Moore, Jr.: Social Origins of Dictatorship and Democracy, Allen Lane, The Penguin Press, London 1967, ch. 5, асабліва pp. 291 el seq.
57. Аб нацыяналізме Боера (Boer) гл. F.A. van Jaarsfeld: The Awakening of Afrikaner Nationalism, 1868—91, Human & Rosseau, Cape Town 1961, a таксама P. van den Berghc: South Africa: A Study in Conflict, Wesleyan University Press, Middletown, Conn. 1965.
58. G.Barraclough, An Introduction to Contemporary History, Penguin, Har­mondsworth 1967.
59. N.Cohn: The Myth of the Demonic Conspiracy of Jews in Medieval and Modem Europe’, y de Reuk and Knight, op. cit., pp. 240—54.
60. Гл. R.Segal, The Race War, Cape, London 1966; J.Rex: Race Relations in Sociological Theory, Weidenfield and Nicolson, London 1970, p. 161. Аб „чорных“ i „белых“ катэгорыях гл. de Reuk and Knight, op. cit., pp. 255 el seq.
61. T. Draper, The Rediscovery of Black Nationalism, Seeker & Warburg, London 1971, ch. 8.
62. A.Horton, ’Refutation of the Alleged Inferiority of the Negro Race*, (1866), y D.Nicol (ed.), Africanus Horlon, The Dawn of Nationalism in Modem Africa, Longman, London 1969, pp. 24—30.
63. A.Horton, West African Countries and Peoples (1868), y H.S.Wilson (ed.), Origins of West African Nationalism, Macmillan, London 1969, pp. 167—8.
64. Horton: op. cit., i яго ж Leiters on the Political Condition of the Gold Coast, y Wilson, op. cit., pp. 168—70, 198—9: „Калі Еўропа, такім чынам, была ўзнята да свайго сучаснага ўзроўню цывілізацыі паступальным развіццём, Афрыка таксама, з гарантыяй надыходу цывілізацыі з поўначы, узнімецца да такой жа значнасці. Ядро ўжо закладзена; яно якраз пачынае выяўляць знакі жыцця і будучай сілы;...“
65. E.Blyden, Our Origins, Dangers and Duties, штогадовы зварот да мэра і

Грамадскага Савета Манровіі, Нацыянальны дзень незалежнасці, 26 ліпеня 1865 г., цытуецца пав. Wilson, op. cit., pp. 103—4.   •

66. R.July, The Origins of Modem African Thought, Faber & Faber, London 1968, pp. 222-3.
67. E.W.Blyden, ’Ethiopia Stretching Out Her Hands to God’ (1880) y Christianity, Islam and the Negro Race (1887), pp. 13—29, y Wilson, op. cit., p. 246.
68. E.W.Blyden, ’Study and Race’, Sierra Leone Times, 3 June 1893, y Wilson, op. cit., p. 250.
69. Так y 1880 r. ён пісаў: „Пачуццё расы і нацыянальнасці дасягнула выдатнага развіцця... Намаганні такіх людзей, як Гарыбальдзі і Гавор (Cavour) у Італіі, Кошут у Венгрыі, Бісмарк у Германіі, як ашанці і зулусы у Афрыцы, пацвердзілі непарушную жыццяздольнасць і цвёрдасць расізму“. (’Ethiopia Stretching ...’, op. cit., p. 245). Падобна да яго, Хортан (Horton) пісаў аб С’ера-Леоне ў 1868 годзе: „Але жыхары калоніі паступова станавіліся адной расай, і развіваўся нацыянальны дух“. (West African Countries and Peoples, y Wilson, op. cit., p. 172).
70. July, op. cit., pp. 215—17; таксама гл. H.R.Lynch, Edward Wilmoll Blyden: Pan—Negro Patriot, 1832—1912, Oxford University Press, New York 1967.
71. E.W.Blyden, ’The Prospects of the African’, p.7, y July, op. cit., p. 219.
72. Wilson, op. cit., Introduction, pp. 40—1.
73. I.Geiss, The Pan—African Movement, Methuen, London 19974, pp. 116— 18; July, op. cit., ch. 21.
74. G.Shepperson, Notes on Negro American Influence on African Nationalism’, Journal of American History 1, 1960, 299—312.
75. Alexander Crummel, The Social Principle Among a People ...’ (1875), y J.H.Bracey, Jr, A. Meier, and A.Rudwick (eds), Black Nationalism in America, Bobbs—Merrill, Indianapolis and New York 1970, p. 130. Крумель (Crummel) фактычна жадаў развіцця негрыцянскай расавай годнасці і самадапамогі да таго моманту, калі белыя прызнаюць расавую роўнасць, і надыдзе „канчатковае знішчэнне кастаў і ўсіх расавых падзелаў“. (ibid., р. 133).
76. Bishop Henry М. Turner, ’God is A Negro’ (Voice of Missions, 1 February 1898), y Bracey, Meier and Rudwick, op. cit., pp.154—5.
77. Цытуецца пав. Legum, Pan—Africanism, op. cit., p. 20.
78. W. E. B. Du Bois, Editorial y The Crisis 20, October 1920; y Bracey, Meier, and Rudwick, op. cit., pp. 276 — 8.
79. W. E. B. Du Bois, ’Criteria of Negro Art’, The Crisis 32, October 1926, y ibid., pp. 280— 1.
80. Langston Hughes, y Legum, op. cit., p. 17.
81. Langston Hughes, The Langston Hughes Reader, Braziller, New York 1958, прыводзіцца ў Legum, op. cit., pp. 18—19.
82. У Olumbe Bassir (ed.), An Anthology of West African Verse, Ibadan 1957, y Legum, op. cit., p. 19.
83. Аб Сезэры гл. C. Wauthier, The Literature and Thought of Modem Africa, Pall Mall Press, London 1966, pp. 104—5, 111—2, 170—2; i Legum, op. cit..

рр. 92—5.

84. In Black Orpheus 1958, у Legum, op. cit., p. 19.
85. Аб гарлемскім рэнесансе гл. Н. Cruse, The Crisis of the Negro Intellectual, William Morrow, New York 1967.
86. Geiss, op. cit., pp. 320—1.
87. Legum, op. cit., pp. 34—7, 95—6, аўтар цытуе выказванне Сенгхора (Senghor), зробленае ў 1961 годзе, „Я ў сапраўднасці не панафрыканіст, я гуманіст“, а таксама словы Сезэра:

... абарані йяне, сэрца, ад усёй нянавісці,

не зрабі мяне чалавекам нянавісці, якога я буду ненавідзець,

каб з’явілася гэтая ўнікальная раса,

ты ведаеш маю любоў да ўсяго свету,

ты ведаеш, што не нянавісць да іншых расаў

робіць мяне прапаведнікам гэтай адзінай расы...

88. Прыводзіцца тамсама, рр. 96—7, таксама гл. Appendix 19, рр. 212—13 аб рэзалюцыі Першай Канферэнцыі негрыцянкіх пісьменнікаў і мастакоў, Парыж 1956.
89. Negritude, Black Orpheus 1958, у ibid., р. 94; і Wauthier, op. cit., pp. 106, 278.
90. Geiss, op. cit., p. 319.
91. Ibid., p. 319. Псіхалагічныя інтэрпрэтацыі разглядаюцца ў працы T.Hodgkin: ’The Relevance of „Western“ Ideas in the Derivation of African Nationalism’, y J.R. Pennock (ed.), Self—government in Modernising Socie­ties, Prentice—Hall, Englewood Cliffs 1964.
92. A.A.Mazrui, Towards a Pax Africana, Weidenfeld & Nicolson, London 1966, ch. 3.
93. Аб гэтым гл. P.C. Lloyd (ed.), New Elites in Tropical Africa, Oxford University Press, London 1966.
94. I. Wallerstein, Africa, the Politics of Unity: An Analysis of a Contemporary Social Movement, Pall Mall Press, London 1967.
95. Аб Нкруме гл. Geiss, op. cit., pp. 368—81 i абагульненне гл. pp. 427—32.
96. E.Kedourie, Nationalism, Hutchinson, London 1960, ch. 4, i E.Gellner, Thought and Change, Weidenfeld & Nicolson, London 1964, ch. 7.
97. Аб адраджэнні нацыянальных моваў гл. J. Fishman (ed.), Language Problems in Developing Countries, John Wiley, New York 1968.
98. Егіпецкі i эфіопскі вопыт, нягледзячы на свой сімвалізм, здаецца зусім не падобным да гэтага вопыту; гл. Geiss, op. cit., р. 430.
99. Гл. A. Hertzberg, The Zionist Idea, Meridian Books, New York 1960, Introduction.
100. Падыходзячы эмацыйна, панафрыканізм павінен заўсёды амбівалентна рэагаваць на свае кантынентальныя палітычныя мэты, якія натуральна даюць роўны статус паўночнаафрыканскім краінам.
101. Расавая варожасць становіцца найбольш відавочнай на прыкладзе Гар- веізма (Garveyism); гл. E.D. Cronon, Black Moses, University of Wisconsin Press, Madison, Wsconsin 1955.

Раздзел 5.

1. Як дзейнічалі нямецкія сацыял-дэмакраты, якія прагаласавалі за ваенныя крэдыты для кайзераўскай вайны ў 1914 г.
2. K.Marx, Capital, Modern Library, New York 1936, pp. 708—9.
3. Гэтая фраза ўзята з прамовы „Даследаванне гісторыі“, зробленай Банэрд- жы перад слухачамі—бацькамі напрыканцы 1980—х, у якой ён сцвярджаў, што вывучэнне „мінулай славы“ Індыі ёсць ключ да маральнага і такім чынам сацыяльнага і палітычнага адраджэння, гл. R.C.Palit (ed.), Speeches of Babu Surendra Nath Banerjea, 1876—80, Calcutta 1880, pp. 1—18, y E.Kedourie (ed.), Nationalism in Asia and Africa, Weidenfeld & Nicolson, London 1970, pp. 225—44.
4. Для Японіі сярэдзіны дзевятнаццатага стагоддзя знешнім „ворагам“ і ' раздражняльнікам была Амерыка ў форме пранікнення свайго флоту ў японскія в гды, і гэта ўсталявала новыя прынцыпы для незадаволеных самураяў. Падобна да гэтага, працяглыя войны з Англіяй (Сямігадовая вайна, Амерыканская вайна за незалежнасць) нарадзілі пачуццё кантрасту паміж „англійскімі свабодамі“ і геданістычнай тыраніяй двара ў Францыі Ракако. Падобныя нацыяналістычныя рухі „адраджэння“, народжаныя аналагічнымі пачуццямі разладу і заняпаду, з’явіліся ў Турцыі і Персіі напачатку дваццатага стагоддзя.
5. К. Marx and F. Engels: The German Ideology, International Publishers, New York 1947, pp. 9, 21.
6. Цытуецца пав. C. Legum, PanAfricanism: A Short Political Guide, Pall Mall Press, London and Dunmow 1962, p. 15.
7. L. Pinsker, Autoemancipation, Berlin 1882 (ZOA 1956), p. 19.
8. K. Marx, Economic and Philosophic Manuscripts (1844), y L.D.Easton and K. Guddat (eds.), Writings of the Young Marx on Philosophy and Society, Anchor Books, Garden City, NY 1967, pp. 289 — 90.
9. K. Marx, Critique of Hegel’s Philosophy of the State (1843), y Easton and Guddat, op. cit., p. 155.
10. K. Marx, Excerpt—Notes of 1844, y Easton and Guddat, op. cit., p. 266.
11. K. Marx, Economic and Philosophic Manuscripts (1844), y Easton and Guddat, op. cit., p. 297.
12. Аб гэтай неабходнасці захавання сувязяў з мінулым гл. S.M. Dubnow, Nationalism and History, ed. K.S.Pinson, Jewish Publication Society of America, Philadelphia 1958.
13. G. Mazzini, Life and Writings of Joseph Mazzini, Smith, Elder, London 1890, vol.I, pp. 226—90; y H. Kohn: Nationalism, Its Meaning and History, Van Nostrand, Princeton 1955, p. 118.
14. Mazzini, op. cit., ibid., p.119.
15. Hyde, Revival of Irish Literature and other Addresses, Fischer Unwin, London 1894, pp. 117—31, y Kohn, op. cit., pp. 148—9.
16. Гл. P.Calvert, 'On Attaining Sovereignity’, y A.D.Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, London 1976, асабліва pp. 142—5.
17. K. Marx, Capital, vol. I, ch. 32, Lawrence and Wishart, London 1970.
18. K.Marx, Werke vol. IV, pp. 338—9; цытавана ў S. Avineri, The Social and

Political Thought of Karl Marx, Cambridge University Press, Cambridge 1968, p. 191.

19. K.Marx, Economic and Philosophie Manuscripts (1844), y Easton and Guddat, op. cit., p. 314.
20. K.Marx and F.Engels: The Cerman Ideology (1846), y Easton and Guddat, op. cit., pp. 424—5.
21. K.Marx, Economic and Philosophie Manuscripts (1844), y Easton and Guddat, op. cit., p. 304.
22. K. Marx, Critique of the Colha Programme (1875), y L.S.Feuer (ed.), Marx & Engels: Basic Writings on Politics & Philosophy, Anchor Books, Garden City, NY 1959, p. 119.
23. A.Müller, The Elements of Politics (1809), y E.Kedourie, Nationalism, Hutchinson, London 1960, p. 39.
24. J—J. Rousseau, Projel Corse (1765), y A.M.Cohler, Rousseau and Nation­alism, Basic Books, New York 1970, p. 199, n. 23. Pyco лічыць індустры- яльную гарманічную Швейцарыю мадэллю, якую павінны прыняць карсі- канцы для вяртання да свайго ранейшага стану пасля таго, як яны пахіснулі генуэзскую тыранію.
25. J—J. Rousseau, Considerations on the Government of Poland (1772), y F. M. Watkins (ed.), Rousseau, Political Writings, Nelson, Edinburgh and London 1953, p. 165.

Асгравіцяне асабліва блізкія да таго, каб мець вызначаны нацыянальны характар, бо яны „менш разнародныя“, гаворыць Русо ў сувязі з карсікан- цамі; ibid., р. 293.

26. Е. Burke, Reflections on the Revolution in France (1790), y S. Baron, Modem Nationalism and Religion, Meridian Books, New York 1960, p. 30.
27. G. Mazzini, Italia del Popolo, 18 June 1848, артыкул перадрукаваны ў G. Mazzini: Scrilli edili ed inedili Edizione nazionale, 89 vols. Imola 1906 40, 38, 82; цытавана ў Baron, op. cit., p. 49.
28. Тэрытарыяльнае самазабеспячэнне i аграрны ідэал ізноў знаходзяць сваё класічнае праяўленне ва ўхваленні швейцарцаў і карсіканцаў, што робіць Русо. Напрыклад: „Сельская гаспадарка — гэта адзіны сродак забеспя- чэння знешняй незалежнасці дзяржавы“, а таксама „апрацоўка зямлі апрацоўвае дух; усе аграрныя народы павялічваюцца...“, і аб паляках: „Добра апрацоўвайце вашыя палеткі, і больш ні аб чым не турбуйцеся... не звяртайце ўвагі на замежныя дзяржавы, не аддавайце многа ўвагі гандлю, але як мага больш павялічвайце вашу ўнутраную вытворчасць і ўжыванне прадуктаў харчавання“; цытавана ў Watkins, op. cit., pp. 283, 285, 226, 231.

Для Маркса, безумоўна, „ідыятызм сялянскага жыцця“ з’яўляецца яшчэ адной прычынай прыхільнасці да гарадской індустрыялізацыі з усімі яе хваробамі, але толькі каб пераможна перайсці да сацыялістычнага пазбаўлення ад падзелу прайы.

29. W. MacGaffey and С. R. Barnett: Cuba, Its People, Its Society, Its Culture, HRAF Press, New Haven 1962, p. 20.
30. J. Carmichael, ’The Nationalist Communist Symbiosis in the Middle East’,

Problems of Communism, 8/3, 1959 , 35 — 41.

31. Гл. R. Lowenthal, ’The Points of the Compass’, y J. H. Kautsky (ed.), Political Change in Underdeveloped Countries, John Wiley, New York 1962, pp. 335—47, i J. H. Kautsky’s Introduction, chs. 3—4.
32. G. Amin, ’The Egyptian Economy and the Revolution’, y P. J. Vatikiotis (ed.), Egypt since the Revolution, George Allen & Unwin, London 1968, pp. 40—9, and C.Issawi, Egypt in Revolution: An Economic Analysis, RHA, Oxford 1963.
33. L. Binder, The Ideological Revolution in the Middle East, John Wiley, New York 1964; a таксама H.B. Sharabi, Nationalism and Revolution in the Arab World, Van Nostrand, Princeton 1966.
34. Аб поглядах Секу Турэ гл. Р.Worsley, The Third World, Weidenfeld & Nicolson, London 1964, pp. 127, 162, 179—80.
35. Гэта больш тычыцца кітайскіх сельскагаспадарчых камунаў, чым савецкіх заводаў. Таксама аддаецца перавага ізраільскім moshav; гл. Р.Worsley, The Concept of Populism’, y E.Gellner and G.Ionescu (eds), Populism: Its Meanings and National Characteristics, Weidenfeld and Nicolson, London 1970, pp. 212-50.
36. S.P. Huntington, Political Order in Changing Societies, Yale University Press, New Haven and London 1968, pp. 334 et seq.
37. F. Engels Friedrich Engels' Brifwechsel mil Karl Kautsky, ed. B. Kautsky, Vienna 1955, pp. 5—53; цытавана ў H.B. Davis, Nationalism and Socialism, Monthly Review Press, New York 1967, p.17.
38. Гл. аб такім камуністычным „поліцэнтрызме“ R. Lowenthal, ’Communism versus Nationalism’, Problems of Communism II, 1962, 37—44,
39. C. Leiden and K.M. Schmitt, The Politics of Violence, Prentice—Hall, Englewood Cliffs 1968, ch. 10; a таксама T. Draper, Castroism: Theory and Practise, Praeger, New York 1965.
40. D.A. Wilson, ’Nation—Building and Revolutionary War’, y K. Deutsch and W. Foltz (eds), Nation—building, Atherton, New York 1963.
41. Аб Бірме гл. E. Sarkisyanz, Buddhist Backgrounds of the Burmese Revolution, Nijhoff, The Hague 1964. Больш разгорнута аб рэакцыі культуры на вестэрнізацыю і яе палітызацыю гл. працы ў кнізе D.E. Smith (ed.), Religion and Political Modernisation, Yale University Press, New Haven and London 1974, асабліва працы такіх аўтараў, як von der Mehden, Smith, Bechert, Lewy.
42. Гл. Draper, op. cit., pp. 132—3.
43. Leiden and Schmitt, op. cit., pp. 188— 9, 195—6.
44. C. Johnson, ’Building a Communist Nation in China’, y R.A. Scalapino (ed.), The Communist Revolution in Asia, Prentice—Hall, Englewood Cliffs 1969, pp. 52—84.
45. R.V. Burks, The Dynamics of Communism in Eastern Europe, Princetown University Press, Princeton 1961, ch. 6, pp. 107 et seq.
46. Ibid., pp. 118—30; IJ. Lederer, ’Nationalism and the Yugoslavs’, y P.F. Sugar and I.J. Lederer (eds), Nationalism in Eastern Europe, University of Washington Press, Seattle and London 1969, асабліва pp. 433—8.
47. Johnson, op. eit, р. 52, цытуе газету The Peoples Daily (Peking), II February 1963.
48. Стратэгія партыі Xo Шы Міна (Ho Chi Ming) Лао Донг (Lao Dong) аналізуецца ў працы J.C. Donnel and M. Gurtov, ’North Vietnam’, y Scalpino, op. cit., pp. 151 — 84.
49. Marx and Engels, The German Ideology, op. cit., p. 99.
50. K. Marx, ’Prospects in England and France’, Neiv York Tribune, 27 April 1855 (Werke, vol. XI, 182), цытавана ў Davis, op. cit., p. 74.
51. Рабочыя настолькі ж здольныя стаць ксенафабічнымі ў час нацыянальнага крызісу, як і любая іншая група, але ў больш спакойныя часы яны імкнуцца сканцэнтравацца на паляпшэнні сваёй эканамічнай пазіцыі ў класавым, індывідуальным ці сямейным кантэксце; гл. адказы егіпецкіх рабочых на пытанні пры даследаванні Лернера: D. Lerner, The Passing of Traditional Society, Free Press, New York 1958.
52. Урывак, аб якім ідзе гаворка, такі:

Толькі пад уладай хрысціянства, якое арэчаўляе ўсе ўзаемасувязі людзей — нацыянальныя, натуральныя, маральныя і тэарэтычныя — буржуазнае грамадства здольнае цалкам адасобіць сябе ад дзяржаўнай сферы, пару- шыць усе сувязі, што звязваюць людзей як род чалавечы, замяніць іх эгатызмам і ўласнымі інтарэсамі і пераўтварыць чалавечы свет у свет атамізаваных і ўзаемаварожых індывідуумаў. ’Zur Judenfrage’, Deutsch- Französische Jahrbücher, 1843—44 (Werke I, 376), цытавана ў Easton and Guddat, op. cit., p. 247.

У працы Davis, op. cit., pp. 6—7 аўтар паказвае на слабасць камуністаў у тым, што яны не прымалі „нацыю“ як арганізуючую палітычную адзінку салідарнасці пасля знікнення дзяржавы.

53. F. Engels, Po und Rhein, (1859), (Werke XIII, 267), цытавана ў Davis, op. cit., pp. 60—1; i n. 37 supra.
54. Marx and Engels, The Communist Manifesto, in Feuer, op. cit., p. 19. У той жа час, „сучасная праца ў прамысловасці“ пазбавіла пралетарыя „ўсіх слядоў нацыянальнага характару“. (ibid, р. 18)
55. Ibid, _Р. 27.
56. Хаця ўспрыманне Энгельсам нямецкага нацыяналізму і тэорыі Гегеля аб „народах без гісторыі“ зрабілі яго больш чуйным да праблемы нацыяналь- насцяў ва Усходняй Еўропе; гл. Davis, op. cit., pp. 18—23, 44—51.
57. K. Marx, Preface to A Contribution to the Critique of Political Economy, (1859), y Feuer, op. cit., pp. 43—4.
58. „Нацыя з’яўляецца гістарычна развітай, стабільнай супольнасцю мовы, тэрыторыі, эканамічнага жыцця і псіхалагічнага асяроддзя, якое выяўляец- ца ў супольнай культуры“; гл. J. Stalin, Marxism and the National Question, yn J. Stalin, Marxism and the National and Colonial Question Lawrence & Wishart, London 1936, p. 8, таксама гл. S.Shaheen: The Communist Theory of Self-determination, van Hoeve, The Hague 1956.
59. Аб нямецкім нацыяналісце Максе Веберу (Max Weber) гл. яго працу ’Structures of Power: The Nation’, y H. Gerth and C.W. Mills (eds), From

Max Weber: Essays in sociology, Routledge & Kegan Paul, London 1947.

60. Аб гэтых героях Французскай рэвалюцыі гл. R. Herbert, David, Vollaire, Brulus and lhe French Revolution , Allen Lane, London 1972; a таксама Neo—classicism and the French Revolution’, y The Arts Council of Great Britain: The Age of Neo-Classicism, Shenval Press, London and Harlow 1972, ixxii—Ixxv.
61. Stalin, op. cit., pp. 13—20.
62. Гл. J.H. Kautsky, Communism and and ihe Politics of Development, John Wiley, New York 1968; Як раней зазначыў Каўцкі ва ўступе да працы Political Change in Underdeveloped Countries, op. cit., pp. 74 el seq., неамааісцкія стратэгіі, якія прынялі камуністы пасля 1947 г., прадуглед- жвалі ўключэнне айчынных капіталістаў, якіх Маркс заўсёды разглядаў як ворагаў, эксплуататараў par excellence. Цяпер іх таксама трэба было аб ядноўваць у блок чатырох класаў (пралетарыят, сялянства, дробная буржуазія і айчынныя каігіталісты) супраць „імперыялізму“.
63. Аб знешняй арыентацыі нацыянальных элітаў гл. J.P. Netti and R. Robertson, International Systems and the Modernisation of Societies, Faber, London 1968, Part II.
64. Глядз. E. Kedourie, Nationalism in Asia and Africa, op. cit., Introduction; a таксама аб адносінах камуністаў да традыцыяў гл. цікавы зборнік на гэтую тэматыку: S.N.Eisenstadt and Y. Azmon (eds), Socialism and Tradition, Humanities Press, Atlantic Highlands, NJ 1975.

Раздзел 6.

1. Аб тлумачальнай класіфікацыі палітычных ідэалогіяў і іх сацыяльна—псіха- лагічных каранях гл. Н. Walsby, The Domain of Ideologies, A Study of the Origin, Development and Structure of Ideologies, William MacLellan, London 1947.
2. Гл. працы Артэгі—i—Гасета, Карла Мангейма, Эміля Ледерэра і Ганны Арэндт (Ortega у Gasset, Karl Mannheim, Emil Lederer, Hannah Arendt); a таксама W. Kornhauser, The Politics of Mass Society, Routledge and Kegan Paul, London 1959. Аб крытыцы канцэпцыі „масавага грамадства“ гл. J. Cusfield, ’Mass Society and Extremist Politics’, American Sociological Review 27, 1962, 19—30.
3. Гэтая тэндэнцыя апісваецца ў G. van Benthem van den Berghe, ’Contempo­rary Nationalism in the Western World’, Daedalus 95, 1966, 828— 61.
4. Напрыклад, праца Denis de Rougemont’s The Meaning of Europe, Sidgwick & Jackson, London 1965, a таксама даследаванне C.J. Friedrich, Europe: An Emergent Nation?, Harper & Row, New York 1969.
5. H. Seton—Watson, Nationalism, Old and New, Sydney University Press, Sydney 1965, a таксама E. Gellner, Thought and Change, Weidenfeld & Nicolson, London 1964, ch. &, асабліва p. 174.
6. Аб фашызме i нацыяналізме гл. E. Nolte, Three Faces of Fascism, (trans. L. Vennewitz), Mentor, New York and Toronto 1969; a таксама H. Seton- Watson, ’Fascism, Right and Left’, Journal of Contemporary History 1/1,

1966, 183-97.

7. Аб тыпалогіях сучасных нацыяналіст'ычных рухаў гл. A.D. Smith, ’The Formation of Nationalist Movements’, y Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, London 1967, pp. 1—30; a таксама L. Snyder, The New Nationalism, Cornell University Press, Ithaca, NY 1968.
8. Вялікая колькасць магчымых этнічных субаб’яднанняў у Еўропе даследуец- ца ў працы J. Geipel, The Europeans: The People — Today and Yesterday — Their Origins and Interralalions, Pegasus, New York 1970; a таксама G. Herraud, L'Europe des Ethnies, Presses d’Europe, Paris 1963. Гл. таксама выдатнае абмеркаванне ў працы J. Krejci, ’Ethnic Problems in Europe’, y S. Giner and M.S. Archer (eds), Contemporary Europe: Social Structures and Cultural Patterns, Routledge & Kegan Paul, London 1978.
9. Вялікія этнічныя pyxi мелі тэндэнцыю развівацца ад больш замкнёнага, традыцыйнага і абарончага этнацэнтрызму да значна больш свецкага і ўмяшальніцкага палітычнага нацыяналізму, як у Квебеку ці Шатландыі. Аб Квебеку гл. R. Cook (ed.), Canada and the French—Canadian Question, Macmillan, Toronto 1967; a таксама D. Smiley, The Canadian Political Nationality, Methuen, Toronto 1967.
10. Важнае даследаванне шатландскага, уэльскага і ірландскага нацыяналіс- тычных рухаў: Plaid Cymru Research Group, An Economic Plan for Wales, Cardiff 1970, p. 286; цытавана ў M. Hechter, Internal Colonialism: The Celtic Fringe in British National Development, 1536—1966, Routledge & Kegan Paul, London 1975.
11. D. Simpson, ’Independence: The Economic Issues’, y N. MacCormick (ed.), The Scottish Debate, Essays on Scottish Nationalism, Oxford University Press, London 1970, pp. 128—9; a таксама I.S.M. MacCormick, The Case for Independance’, in ibid., pp. 96—9.
12. Аб Корсіцы гл. P. Savigear, ’Corsicans and the French Connection’, New Society, 10 February 1977, pp. 273—4.
13. S. Payne, ’Catalan and Basque Nationalism’, Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 15-51.
14. J. Osmond, ’Centralism or Democracy’, y The Centralist Enemy 1974, p. 13.
15. Hechter, op., dt, p. 310.
16. Payne, op. cit., i P. Mayq, The Roots of Identity: Three National Movements in Contemporary European Politics, Allen Lane, London 1974.
17. Гэта была часгка рэакцыі на рацыяналізм Адама Сміта і „натуральны закон“, які быў упершыню сфармуляваны ў працы Adam Müller, Elemente der Staatskunsl, vol. 1, of 1809. )дэі Мюлера і Ліста коратка абмяркоўва- юцца Ў працы Areadius Kahan, ’Nineteenth—Century European Experience with Policies of Economic Nationalism’, y H.G. Johnson (ed.), Economic Nalionalism in Old and New Stales, George Allen & Unwin, London 1968, pp. 17-30.
18. Аб Корсіцы ў часы Русо /л. Р. Thracher, Pasquale Paoli, Constable, London 1970, асабліва pp. 23 el seq. Аб нацыяналізме Pyco існуюць даследаванні A. Cobban, Rousseau and the Modem Slate, 2nd ed., Allen & Unwin, London 1964, i Anne M. Cohler, Rousseau and Nationalism, Basic

Books, New York 1970.

19. Аб спрэчках па пытаннях сацыяльнага складу нацыяналізму гл. V.G. Kiernan, ’Nationalist Movements and Social Classes’, y A.D. Smith (ed.). Nationalist Movements, Macmillan, London 1976, pp. 110—33; a таксама A.D. Smith, Theories of Nationalism, Duckworth, London 1971, pp. 123—33.
20. Аб басках, брэтонцах i уэльсцах i ix культурным адраджэнні гл. Mayo, op. cit. Аб мовах маленькіх этніяў гл. S. Potter, Language in the Modem World, Penguin, Harmondsworth 1968, pp. 104—8. Аб ранніх нацыяналіс- тах гл. A. Kemilainen, Nationalism, Problems concerning the World, Concept and Classification, Kustantajat Publishers, Yvaskyla 1964.
21. Аб квебекскім нацыяналізме сёння і ў мінулым гл. Т. Warburton, ’Nationalism and Language in Switzerland and Canada’, y A.D. Smith (ed.), Nationalist Movements, op. cit., pp. 88—109; i G. Spry, ’Canada: Notes on Two Ideas of Nation in Confrontation’, y Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 173—96. Аб шатландскім i ўэльскім нацыяналістычных pyxax гл. працы Н.М. Begg and J.A. Stewart, K.O. Morgan y той жа кнізе.
22. Вяртаючыся ў мінулае Шатландыі, напрыклад, да Шатландскай Нацыя- нальнай Партыі Джона МакКорміка (John MacCormic), заснаванай у 1928, гл. HJ. Hanham, Scottish Nationalism, Faber and Faber 1969, pp. 151—62, i ch. 8, ’The Scottish National Party’. Але першыя парасткі шатландскага нацыяналізму прагледжваюцца на пачатку дзевятнаццатага стагоддзя; гл. ibid, р. 73, таксама падобнае развіццё сітуацыі назіралася ў Каталоніі, Уэльсе і Краіне Баскаў, нягледзячы на тое, што фармальныя палітычныя арганізацыі з’явіліся пазней.
23. Аб гнуткасці швейцарскай (і ў меншай ступені канадскай) палітыкі гл. Mayo, op. cit., passim; а таксама Warburton, op. cit.
24. Гэта добра пададзена ў працы Т. Nairn: ’Scotland and Wales: Notes on Nationalist Pre—history’, y Planet 34, November 1976, 1—11.
25. Гл. Nairn, op. cit. Аўгар выкарыстоўвае „гістарычна—негістарычны“ кантыніум, які паходзіць з працаў Гегеля і Энгельса, для тлумачэння некаторых адрозненняў паміж уэльскім і шатландскім нацыяналістычнымі рухамі, але пагаджаецца з тым, што не можа растлумачыць агульнае адраджэнне заходняга нацыяналізму (р. 9). Тэрмін „субнацыя“, які выкарыстоўваецца ў працы Petersen, op. cit., прадугледжвае хутчэй нешта большае, чым спецыфічная „этнічная група“, ён падкрэслівае пачуццё аіульных каранёў і гісторыі, такое надзённае для нацыяналістычных рухаў.
26. Аб геапалітычным зруху гл. G. Barraclough, An Introduction to Contempo­rary History, Penguin, Harmondsworth 1967.
27. Hanham, op. cit., i Savigear, op. cit., p. 273.
28. K.Kautsky, in Neue Zeil, 1886, pp. 522—5; цытавана ў H.B.Davis, Nationalism and Socialism, Monthly Review Press, New York and London 1967, _P. 142.
29. Аб падобным падкрэсліванні развалу імперыялізму, што таксама актуальна для самога Захаду, гл. D.Bell, ’Ethnicity and Social Change’, y Glazer and Moynihan, op. cit., pp. 141—74, асабліва 169—71.
30. Гл. аб дэмакратычных ідэалах шатландскіх нацыяналістаў у S.N.P. and

You: Aims and Policy of the Scottish National Party, 3rd ed., SNP, Edinburgh 1968. (напрыклад, „яны падкрэсліваюць дэмакратычную і не- сектанцкую натуру Нацыянальнай партыі ... Нацыянальная партыя стаіць за нацыю; у ёй усе слаі насельніцтва, увесь народ, згуртаваныя для адной мэты, адданыя ўсеагульнаму сацыяльнаму і эканамічнаму паляпшэнню“).

31. Паняцце „грамадзянская тэалогія“ было ўзята Бэлам (Bell, op. eit, р. 144) з працы E.Voegelin, The New Science of Politics, Chicago 1952, pp. 81—3.

Раздзел 7.

1. E.Hobsbawm, 'Some Reflections on „The Break-up of Britain“’, New Left Review 105, 1977, 3—23. Тэрмін „неанацыяналізм“ ужываецца ў працы T.Naim, The Break-up of Britain, New Left Books, London 1977, p. 90.
2. R.Debray, ’Marxism and the National Question’, New Left Review 105, 1977, 29-41.
3. G.Zematto, ’Nation: the History of a World’, Review of Politics 6, 1944, 351-66.
4. Да 1789 года гэтыя ў болыпасці перадіндустрыяльныя ўмовы — гандаль, секулярызм, бюракратыя, тэрытарыяльная дзяржава — прадаставілі асно- ву для палітычнага нацыяналізму; гл. H.Kohn, Prelude to Nation-States: the French and German Experience, 1789—1815, Van Nostrand, Princeton 1967.
5. Аб класічным выказванні гл. W.Komhauser, The Politics of Mass Society, Routledge & Kegan Paul, London 1959.
6. Гл. A.W.Gouldner, Red Tape as a Social Problem’, y R.K.Merton el. al. (eds.), Reader in Bureaucracy, Free Press, New York 1952.
7. Розныя трактоўкі „здрадніцтва“ добра аналізуюцца ў працы M.Grodzins, The Loyal and the Disloyal: Social Boundaries of Palrilism and Treason, Meridian Books, Cleveland and New York 1956.
8. Аналіз гэтага дадзены ў Т.Warburton, ’Nationalism and Language in Switzerland and Canada’, y A.D.Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmil­lan, London 1976.
9. Гл. G.Almond and L.Pye (eds.), Comparative Political Culture, Princeton University Press, Princeton 1965.
10. Рост нацыянальнага пачуцця pari passu, i часта гарманічна з дзяржавай, у Англіі і Францыі, апісваецца ў працы J.Strayer, ’The Historical Experience of Nation—building in Europe’, y K.Deutsch and W.Foltz (eds.), Nation- Building, Atherton, New York 1963.
11. R.I.Rotberg, ’African Nationalism: Concept or Confusion?’, Journal of Modem African Studies 4, 1967, 33—46.
12. Ідэя аб распаўсюджванні выкладаецца, напрыклад, у працы Н.Trevor- Roper: Jewish and Other Nationalisms, Weidenfeld & Nicolson, London 1961.
13. Аб гэтай тэхналагічнай рэвалюцыі гл. G.Barraclough, An Introduction to Contemporary History, Penguin, Harmondsworth 1967, ch. 2.
14. Аб гэтых вызначэннях гл. A.D.Smith, The Concept of Social Change,

Routledge & Kegan Paul, London and Boston 1973, ch. 4.

15. Гл. R.Hess, ’Ethiopia’, y G.Carter (ed.), National Unity and Regionalism in Eight African Slates, Cornell University Press, Ithaca, NY 1966.
16. Аб такіх разгалінаваннях марксізму, як маркузіянства (Marcusian) і новы левы ідэалізм, а таксама аб ірацыяналізме гл. N.McInnes, The Western Marxists, Alcove Press, London 1972, chs. 5—7. Аўтар добра ілюструе культурную элітарнасць і хіліязм некаторых іхніх поглядаў, напрыклад, у Фанона (Fanon) „Рэвалюцыя ў глыбіні, сапраўдная рэвалюцыя, ... змяняе чалавека і абнаўляе грамадства ... стварае і кіруе новым чалавецтвам“ ці сцвярджэнне Дучке (Dutschke), што сапраўдны рэвалюцыянер — гэта інтэрнацыяналіст, які „павінен аказваць агульнае супраціўленне дзеля выратаван ія чалавечай расы і дзеля яе эмансіпацыі“; ibid., р. 159.
17. Мая пазіці ія змяняе агульны падыход, які абагульняе патрэбы інтэлігенцыі з імкненнеч да мадэрнізацыі, як трактуецца ў працы J.H.Kautsky (ed.), Political Change in Underdeveloped Countries, John Wiley, New York 1962, Introduction.
18. Гэта іранічна апісваецца ў працы Hobsbawm, op. cit., p. 13.

Раздзел 8.

1. Аб элітным linguae francae, сярэднявечным i сучасным, гл. Е.Haugen, ’Dialect, Language, Nation’, American Anthropologist 68, 1966, 922—35. Аб марксісцкіх прадказаннях гл. ch. 5 above.
2. H.Seton—Watson, ’Unsatisfied Nationalisms’, Journal of Contemporary His­tory 6/1, 1971, 3-14.
3. E.Gellner, Thought and Change, Weidenfeld & Nicolson, London 1964, ch. 7.
4. E.Gellner, ’Scale and Nation’, Philosophy of the Social Sciences 3, 1973, 1—17, асабліва p. 14.
5. B.Akzin, Slate and Nation, Hutchinson, London 1964, ch. 5.
6. Глядз. аналіз антысемітызму ў працы S.Andreski, Elements of Comparative Sociology, Weidenfeld & Nicolson, London 1964, ch. 21.
7. Seton—Watson, op. cit., i Nationalism, Old and New, Sydney University Press, Sydney 1965.
8. Гл. D.Apter, Some Conceptual Approaches to the Study of Modernisation, Prentice—Hall, Englewood Cliffs 1968.
9. Gellner, Thought and Change, op. cit., p. 174.
10. T.Warburton, ’Nationalism and Language in Switzerland and Canada’, y A.D.Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, London 1976.
11. Gellner, ’Scale and Nation’, op. cit., p. 15; таксама гл. ch. 3 вышэй
12. Гл. M. Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, George Allen & Unwin, London 1930, pp. 181—2.
13. Гл. R.G.Hovannisian, Armenia, the Road to Independence, University of California Press, Berkeley 1963; i' C.J.Edmonds, ’Kurdish Nationalism’, Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 87 — 107.
14. Аб тэрарызме ўвогуле гл. Р.Wilkinson, Political Terrorism, Macmillan,

London 1974.

15. J.P.Nettl and R.Robertson, International Systems and the Modernisation of Societies, Faber, London 1968. Фраза „сістэма замкоў“ паходзіць з працы Gellner, Thought and Change, op. cit., p. 175.
16. Netti and Robertson, op. cit., Pt I.
17. R.L.Merritt and S.Rokkan (eds), Comparing Nations, Yale University Press, New Haven, 1966.
18. Інтэрпрэтацыя таксама падтрымліваецца некаторымі марксістамі, як на- прыклад A.G.Frank, Latin America: Underdevelopment or Revolution?, Monthly Review Press, New York 1969.
19. H.Martins, ’Time and Theory in Sociology’, y J.Rex (ed.), Approaches to Sociology, An Introduction to Major Trends in British Sociology, Routledge & Kegan Paul, London 1974.
20. Некаторыя „нацыянальныя дзяржавы“, хаця і значна большыя, чым вёскі ці раёны, з яўляюцца даволі маленькімі, напрыклад Ісландыя, тады як іншыя, такія як Кітай ці Індыя, нагадваюць імперыі. Гэта нейкім чынам змяншае значнасць такога аб’екту аналізу Гелнера (Gellner), як памеры нацый.
21. Гл. P.Mercier, ’On the Meaning of „Tribalism“ in Black Africa’, y P.L. van den Berghe (ed.), Africa: Social Problems of Change and Conflict, Chandler, San Francisco 1965.
22. Глядз. J.Galtung, The European Community: a Superpower in the Making, George Allen & Unwin, London 1973.
23. D. de Rougemont, The Meaning of Europe, Sidgwick & Jackson, London 1965.
24. Аб паняцці „канцэнтрычныя колы“ гл. J.S.Coleman, Nigeria: Background to Nationalism, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1958.

Бібліяграфія

Akzin, В., State and Nation, Hutchinson, London 1964.

Almond, G. and Pye, L. (eds), Comparative Political Culture, Princeton University Press, Princeton 1965.

Amin, G., “The Egyptian Economy and the Revolution”, in P.J.Vatikiotis (ed.) Egypt since the Revolution, George Allen and Unwin Ltd., London 1968.

Anchor, R., The Enlightenment Tradition, Harper and Row, New York, Evanston and London 1967.

Anderson, C.W., von der Menden, F. and Young, C., Issues of Political Development, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1967.

Anderson, M. S., The Ascendancy of Europe, 1815-1914, Longman, London 1972.

Andreski, S., Elements of Comparative Sociology, Weidenfeld and Nicolson, London 1964.

Antal, F., Classicism and Romanticism, with other studies in Art History, Routledge and & Kegan Paul, London 1966.

Appel, K., “Nationalism and sovereignty: a psychiatric view”, Journal of Abnormal and Social Psychology 40, 1945, 355-63.

Apter, D., Some conceptual approaches to the study of modernisation, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1968.

Arendt, H., The Origins of Totalitarianism, Harcourt, Brace, New York 1951.

Argyle, W. J., “European nationalism and African tribalism”, in P.H.Gulliver (ed.), Tradition and Transition in East Africa, Pall Mall Press, London 1969.

Argyle, W.J., ‘Size and scale as factors in the development of nationalist movements”, in A.D. Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, London 1976.

Avineri, S., The social and political thought of Karl Marx, Cambridge University Press, Cambridge 1968.

Balandier, G., Sociologie actuelle de I’Afrigue Noire, Presses Uni versitair es de France, Paris 1955.

Balandier, G., “Messianismes et nationalismes en Afrigue Noire”, Cahiers Intemationaux de Sociologie 14, 1953, 41-65.

Banton, M., Race relations, Tavistock Publications Ltd., London 1967.

Barbu, Z., “Nationalism as a source of aggression", in Conflict, Ciba Foundation, London 1966.

Barnard, F., Herders social and political thought: From enlightenment to nationalism, Clarendon Press, Oxford 1965.

Barnard, F., “Culture and political development: Herder’s suggestive insights”, American Political Scence Science Review 62, 1969, 379-97.

Baron, S., Modem nationalism and religion, Meridian Books, New York 1960.

Barraclough, G., An Introduction to Contemporary History, Penguin, Harmondsworth 1967.

Barrington Moore, Jr., The social origins of Dictatorship and Democracy, Allen Lane, Penguin, London 1967.

Barzun, J., The French Race: Theories of its origins and their social and political implications prior to the Revolution, Columbia University Press, New York 1932.

Bastide, R., “Messianisme et developpement economique et sociale”, Cahiers Intemationaux de Sociologie 31, 1961, 3-14.

Beales, D., The Risorgimento and the unification of Italy, Allen & Unwin, London 1971.

Begg, H. M. and Stewart, J. A., “The nationalist movement in Scotland”, in Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 135-52.

Bell, D., “Ethnicity and social change”, in N.Glazer and D.P.Moynihan (eds), Ethnicity, theory

and experience, Harvard University Press, Cambridge, Mass., and London, 1975.

Bellah, R. (ed.), Religion and Progress in Modem Asia, Free Press, Glencoe 1965.

Bendix, R., Nation-Building and Citizenship, John Wiley, New York 1964.

Bendix, R., “Social stratification and political power”, in R.Bendix and S.M. Lipset (eds), Class, Status and Power, Free Press, Glencoe 1956.

Bennigsen, A. & Lemercier-Quelquejay, C., Les mouvements nationaux chez les musulmans de la Russie, Mouton, Paris 1960.

Benthem van den Berge, G. van, “Contemporary nationalism in the Western world”, Daedalus 95, 1966, 828-61.

Berlin, I., “Herder and the Enlightement”, in E.A.Wasserman (ed.), Aspects of the eighteenth century, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1965.

Berreman, G.D., “Caste in India and United States”, American Journal of Sociology 66, 1960, 120-27.

Binder, L., The Ideological Revolution in the Middle East, John Wiley, New York 1964.

Blau, J.L., Modem Varieties of Judaism, Colombia University Press, New York 1966.

Bayd, W., “The contribution of genetics to anthropology”, in A.Kroeber (ed.), Anthopology Today, University of Chicago Press, Chicago 1953.

Bracey, J.H., Meier, A. & Rudwick, E. (eds), Black nationalism in America, Bobbs-Merrill, Indianapolis and New York, 1970.

Bracher, K.D., The German Dictatorship; the origins, stucture and effects of National Socialism, Penguin, Harmondsworth 1973.

Brandon, S.G.F., Jesus and the Zealots, Manchester University Press, Manchester 1967.

Brechert, H., “Buddhism and Mass Politics in Burma and Ceylon”, in D.E. Smith (ed), Religion and Political Mademisation, Yale University Press, New Haven and London 1974.

Brown, L. C., “The Islamic Reformist movement in North Africa”, Journal of Modem African Studies 2, 1964, 55-63.

Bruford, W., Germany in the Eighmenth Century, Cambridge University Press, Cambrigde, 1965.

Bucheim, H. et al., Anatomy of the SS State, Collins, London 1968.

Burks, R. V., The Dynamics of Communism in Eastern Europe, Princeton University Press, Princeton 1961.

Burridge, K., New Heaven, New Earth, Basil Blackwell, Oxford 1969.

Butler, R. D., The Roots of National Socialism, Faber & Faber, London 1941.

Byrnes, R.F., Anti-Semitism in modem France, Rutgers University Press, New York 1950.

Calvert, P., “On attaining sovereignty”, in A.D.Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, London 1976.

Campbell, J.K. and Sherrard, P., Modem Greece, Ernest Benn Ltd., London 1968.

Carmichael, J., The Shaping of the Arabs, Macmillan, London 1967.

Carmichael, J., “The Nationalist Communist Symbiosis in the Middle East”, Problems of Communism VIII/3, 1959, 35-41.

Carrere d’Encausse, H., Reforme et Revolution chez les Musulmans de Г Empire Russe, Bukhara 1867-1924, Armand Colin, Paris 1966

Cobban, A., Rousseau and the modem state, 2nd ed., Allen & Uwin, London 1964.

Cobban, A., Aspects of the French Revolution, Paladin, London 1968.

Cohler, A., Rousseu and Nationalism, Basic Books, New York 1970.

Cohn, N., The Pursuit of the Millennium, Seeker & Warburg, London 1957.

Cohn, N., “Medieval millennarism: its bearings on the comparative study of millennarian movements”, in S. Thrupp (ed.), Millennial Dreams in Action, Nijhoff, The Hague 1962.

Cohn, N., “The myth of the demonic conspiracy of Jews in medieval and modern Europe”, in A. de Reuck and J. Knight (eds), Caste and Race, Ciba Foundation, London 1967.

Coleman, J. S., Nigeria, Background to Nationalism, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1967.

Coleman, J.S., “Nationalism in tropical Africa”, American Political Science Review 18, 1954, 404-26.

Cook, R. (ed.), Canada and the French-Canadian Question, Macmillan, Toronto 1967.

Coon, C. S., Garn, S. M. and Birdsell, J. B., Races, Thomas, Springfield 1950.

Cox, O. C., Caste, Class and Race, Doubleday, New York 1948.

Crane, R. I., “Problems of divergent developments within Indian nationalism, 1895-1905", in R.K.Sakai (ed.), Studies on Asia, University of Nebraska Press, Lincoln 1961.

Cronon, E. D., Black Moses, University of Wisconsin Press, Madison 1955.

Crowder, M., West Africa ender colonial rule, Hutchinson, London 1968.

Cruse, H., The Crisis of the Negro Intellectual, William Morrow, New York 1967.

Curtin, P., The Image of Africa, University of Wisconsin Press, Madison, Wisconsin 1964.

Davies, I., African Trade Unions, Penguin, Harmondsworth 1966.

Davis, H. B., Nationalism and Socialism: Marxist and labour theories of nationalism, Maothly Review Press, London 1967.

Dawn, C. E., “From Ottomanism to Arabism: the origins of an ideology”. Review of Politics, 23, 1961, 379-400.

De Reuck, A. and Knight, J. Castle and Race, Ciba Foundation, London 1967.

De Rougemont, D., The Meaning of Europe, Sidgwick & Jackson, London 1965.

Debray, R., “Marxism and the National Question”, New Left Review 105, 1977, 29-41.

Desai, A.R., The social background of Indian Nationalism, Bombay Publishing Company, Bombay 1954.

Deutsch, K W., Nationalism and social communication, MIT Press, New York 1966.

Deutsch, K. W. and Foltz, W. (eds), National-Building, Atherton, New York 1963.

Dobzhansky, T., Manking Evolving, Bantam Books, Toronto and New York 1962.

Donnell, L. C. and Gurtov, M., “North Vietnam”, in R.A. Scalapino (ed.), The Communist Revolution in Asia, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1969.

Doob, L., Patriotism and Nationalism: Their psychological foundations, Yale University Press, New Haven 1964.

Draper, T., Castroism: Theory and Practise, Praeger, New York 1965.

Draper, T., The Rediscovery of Black Nationalism, Seeker and Warburg, London 1971.

Droz, J., Europe between Revolutions, 1815-48, Collins, London and Glasgow 1967.

Dubnow, S. M., Nationalism and History, ed. K.S. Pinson, Jewish Publication Society of America, Philadelphia, 1958.

Dumont, L., Homo Hierarchicus, Wiedenfeld & Nicolson, London 1970.

Edmonds, C.J., “Kurdish nationalism”, Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 87-107.

Eisenstadt, S.N., (ed.), Readings in Social Evolution and Development, Pergamon Press, Oxford and London 1970.

Eisenstadt, S. N. and Azmon, Y. (ed.), Socialism and Tradition, Humanities Press, Atlantic Highlands, New Jersy 1975.

Esedebe, P.O., “Origins and meaning of panAfricanism”, Presence Africaine, 73, 1970, 109-27.

Fest, J. C., The Face of the Third Reich, (tr. M.Bullock), Wiedenfeld & Nicolson, London 1970.

Finley, M.I. (ed.), Slavery in Classical Antiquity, Heffer & Sons, Cambridge 1960.

Fischer-Galati, S., “Rumanian nationalism”, in P.F. Sugar and I.J.Lederer (eds), Nationalism in Eastern Europe, University of Washington Press, Seattle and London 1969.

Fishman, J. (ed.), Language Problems in Developing Countries, John Wiley, New York 1968.

Florisoone, M., “The Romantic and Neo-Classical conflict”, in The Arts Council, The Romantic Movement, London 1959, 21-26.

Franck, L. R., “The Economic and social diagnosis of National Socialism”, in The Third Reich, Praeger, New York 1955.

Frank, A.G., Latin America: Underdevelopement or Revolution?, Monthly Review Press, New York 1969.

Frazee, C.A., The Orthodox Church and independent Greece, 1821-52, Cambridge University Press, Cambrige 1969.

Freud, S., Moses and Monotheism, (tr. K. Jones), Hogarth Press, London 1939.

Friedlander, W., David to Delacroix, Schocken Books, New York 1968.

Friedrich, C.J., Europe: An Emergent Nation?, Harper & Row, New York 1969.

Frye, R.N. (ed.), Islam and the West, Mouton, The Hague 1957.

Galtung, J., The European Community: a Superpower in the making, George Allen & Unwin,

London 1973.

Garn, S. М., Human Races, Thomas, Springfield 1961.

Gay, P. The Enlightenment: an Interpretation, 2 vols., Wildwood House, London 1973.

Geipel, J., The Europeans: The People Today and Yesterday Their Origins and Interrelations, Pegasus. New York 1970.

Geiss, I., The Pan-African Movement, Methuen & Co., London 1974.

Gellner, E., Thought and Change, Wiedenfeld & Nicolson, London 1964.

Gellner, E., “Scale and Nation”, Philosophy of the Social Sciences 3, 1973, 1-17.

Gellner, E. and Ionescu, G. (eds), Populism, its meanings and national characteristics, Wiedenfeld & Nicolson, London 1970.

Gerth, H., “The Nazi Party: its leadership and composition”, American Journal of Sociology XLV, 1940, 517-41.

Gibb, H. A. R., Modem Trends in Islam, Chicago University Press, Chicago 1947.

Glazer, N. and Moynihan, D.P. (eds), Ethnicity; theory and experience, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1975.

Gordon, C. H., The Ancient Near East, third edn. revised, Norton & Co., New York 1965.

Gordon, M.L., “The nationality of slaves under the early Roman Empire”, Journal of Roman Studies 14, 1924, 93-111, reprinted in M.I.Finley (ed.), Slavery in Classical Antiquity, Heffer & Sons, Cambridge 1960.

Gouldner, A. W., “Red Tape as a social problem”, in R.K. Merton et al. (eds), Reader in Bureaucracy, Free Press, New York 1952.

Greenberg, L., The Jews in Russia, 2 vols., Schocken Books, New York 1976 (1951).

Grodzins, M., The Loyal and the Disloyal: social boundaries of patriotism and treason, Meridian Books, Cleveland and New York 1956.

Grunebaum, G.E. von: “Problems of Muslim nationalism”, in R.N. Frye (ed.), Islam and the West, Mounton, The Hague 1957.

Gusfield, J., “Mass society and extremist politics”, American Sociological Review XXVII, 1962, 19-30.

Gusfield, J., “Tradition and modernity: misplaced polarities in the study of social change”, American Journal of Sociology 72, 1967, 351-62.

Haim, S. (ed.), Arab Nationalism, An Anthology, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1962.

Halecki, O., A History of Poland, rev. edn., J. M. Dent, London 1955.

Hales, E. E., Mazzini and the secret societies: The making of myth, Kennedy, New York 1956.

Halpern, M., The Politics of social change in the Middle East and North Africa, Princeton University Press, Princeton 1963.

Handelsman, M., “Le röfe de la nationalite dans I’histoire de I’antiquite”, Bulletin of the International Committee of Historical Science, 2, 1929, 305-20.

Hanham, H.J., Scottish Nationalism, Faber & Faber, London 1969.

Harris, C.P., Nationalism and Revolution in Egypt: the role of the Muslim Brotherhood, Mouton, The Hague 1964.

Harris, R. W., Romanticism and the social order, 1780-1830, Blandford Press, London 1969.

Haugen, E., “Dialect, language, nation”, American Anthropologist 68, 1966, 922-35.

Hayes, C. J. H., The historical evolution of modem nationalism, Smith, New York 1931.

Hayes, P. M., “Quisling’s political ideas”, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 145-57.

Heberle, R., From Democracy to Nazism, Lousiana State University Press, Baton Rouge 1945.

Hechter, M., Internal Colonialism: The Celtic Fringe in British National Development, 1956-1966, Routledge & Kegan Paul, London 1975.

Heer, F., Europe, Mother of Revolutions, Wiedenfeld & Nicolson, London 1971.

Heimsath, C., Indian nationalism and Hindu social reform, Princeton University Press, Princeton 1964.

Heller, C.S. (ed.), Structured Social Inequality, Macmillan, London 1970.

Heraud, G., L'Europe des Ethnies, Presses d’Europe, Paris 1963.

Herbert, R., David, Voltaire, Brutus and the French Revolution, Allen Lane, London 1972.

Herbert, R. “Neo-classicism and the French Revolution”, in The Arts Council of Great Britain: The Age of Neo-Classicism, Shenval Press, London and Harlow 1972, Ixxii-lxxv.

Hertz, F., Nationalism in history and politics, Routledge & Kegan Paul. London 1944.

Hertzberg, A., The French Enlightenment and the Jews, Schocken Books, New York 1968.

Hertzberg, A. (ed.), The Zionist Idea, A Reader, Meridian Books, New York 1960.

Hess, R., “Ethiopia”, in G.Garter (ed.). National Unity and Regionalism in eight African states, Cornell University Press, Ithaca 1966.

Hilberg, R., The Destruction of the European Jews, Quadrangle, Chicago 1961.

Hirscowicz, L., The Reich and the Arab East, Routledge & Kegan Paul, London 1966.

Hobsbaum, E., Primitive Rebels, Manchester University Press, Manchester 1959.

Hobsbawn, E., “Some reflections on ’’The Break-up of Britain’”', New Left Review 105, 1977, 3-23.

Hodgkin, T., Nationalism in colonial Africa, Muller, London 1956.

Hodgkin, T., “A note on the language of African nationalism ”, St. Antony's Papers, 10, 1961, 22-40.

Hodgkin, T., “The relevance of ’’Western" ideas in the derivation of African nationalism", in J.R.

Pennock (ed.,) Self-government in modernising societies, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1964.

Hoffman, S., Li Mouvement Poujade, Armand Colin, Paris 1956.

Holtom, D.C., I lodern Japan and Shinto Nationalism, University erf Chicago Press, Chicago 1943.

Honour, H., Ne -Classicism, Penguin, Harmondsworth 1968.

Hovanissian, R.G., Armenia, the Road to Independence, University of California Press, Berkeley 1963.

Humphreys, R.A. and Lynch, J., (eds), The origins of the Latin American revolutions. 1808-26, A.Knopf, New York 1965.

Huntington, S.P., Political Order in Changing Societies, Yale University Press, New Haven and London 1968.

Hyslop, B., French nationalism in 1789 according to the general cahiers, Columbia University Press, New York 1934.

Irwin, D., English Neo-Classical Art, Faber, London 1966.

Issawi, C., Egypt in Revolution; an Economic Analysis, R.I.I.A., Oxford 1963.

Jarvie, I. C., The Revolution in Anthropology, Routledge & Kegan Paul, London 1964.

Jedlicka, L. ‘The Austrian Heimwehr”, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 127-44.

Jonson, C., “Building a communist nation in China”, in R.A.Scalapino (ed.), The Communist Revolution in Asia, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1969.

Jonson, H. G., “A theoretical model of economic nationalism in new and developing states”, Polical Science Quarted, 80, 1965, 169-85.

Jonson, H. G., (ed.), Economic Nationalism in Old and New States. Allen and Unwin London 1968.

Jonson, J., “The new Latin American nationalism”, The Yale Review, 54, 1965, 187-204.

July, R., The origins of modem African Thought, Faber, London 1968.

Kahan, A., “Nineteenth-century European experience with policies erf economic nationalism”, in H.G.Johnson (ed.), Economic Nationalism in Old and New States, George Allen & Unwin Ltd., London 1968.

Kamenka, E. (ed.), Nationalism; the Nature and Evolution of an Idea, Australian National Press, Canberra 1973 and Edward Arnold, London 1976.

Kaplow, J. (ed.), New Percpectives on the French Revolution, John Wiley, New Jork 1965.

Katz, J., “Jews and Judaism in the 19th century”, Journal of World History 4, 1958, 881-900.

Kautsky, J. H. (ed.). Political Change in Underdeveloped Countries, John Wiley, New York, Introduction: “An essay in the Politics of Development”.

Kautsky, J. H., Communism and the Politics of Development, John Wiley, New York 1968.

Kedourie, E., Nationalism, Hutchinson, London 1960.

Kedourie, E., Afghani and Abduh, Cass, London and New York 1966.

Kedourie, E. (ed.)., Nationalism in Asia and Africa, Wiedenfeld & Nicolson, London 1971.

Kedward, R. (ed.), The Dreyfus Affair, Longman 1965.

Kemilaiuen, A., Nationalism, Problems concerning the World, Concerning the World, Concept and Classification, Kustantajat Publishers, Yvaskyla 1964.

Kiernan, V., “Nationalist movements and social classes”, in A.D.Smith (ed.). Nationalist

Movements, Macmillan, London 1976.

Kilson, M., “Nationalism and social classes in British West Africa ’, Journal of Politics, 20, 1958. 268-87.

Kimble, D., A political history of Chana: the rise of Cold Coast nationalism, 1850-1928, Clarendon Press, Oxford 1963.

Kohn, H., The Idea of Nationalism, (1944), Collier Books, Macmillan, London 1967.

Kohn, H., Nationalism: its meaning and history, Van Nostrand, Princeton 1955.

Kohn, H., Nationalism and Liberty: the Swiss Example, Macmillan, London 1956.

Kohn, H., Pan-Slavism: Its history and ideology, 2nd. revised, Vintage Books, Random House, New York 1960.

Kohn, H., Prophets and Peoples, New York 1961.

Kohn, H., Prelude to Nation-States: the French and German experience, 1789—1815. Van Nostrand, Princeton 1967.

Kohn, H., The Mind of Germany: the education of a nation, Scribners, New York 1960; Macmillan, London 1965.

Kohn, H., “The origins of English nationalism”, Journal of the History of Ideas 1, 1940, 69-94.

Kolarz, W., Peoples of the Soviet Far East, Philip, London 1954.

Kornhauser, WThe Politics of Mass Society, Routledge & Kegan Paul, London 1959.

Krieger, L., The German Idea of Freedom, Beacon Press, Boston 1957.

Laclotte, M., “J-L. David, Reform and Revolution”, in The Arts Council: The Age of Neo-Classicism, Shenval Press, London 1972, pp. Ixvi-lxxi.

Ladner, G., The Idea of Reform, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1959.

Lanternari, V., The Religions of the Oppressed, Mentor Books, New York 1965.

Lartichaux, J-Y., “Linguistic Politics during the French Revolution”, Diogenes, 97, 1977, 65-84.

Leach, E., “Castle, class and slavery”, A. de Reuck and J. Knight (eds), Caste and Race, Ciba Foundation, London 1967.

Le Bon, G., The Crowd, Unwin, London 1896.

Lederer, I., “Nationalism and the Yugoslavs”, in P.F.Sugar and I.J.Lederer (eds), Nationalism in Eastern Europe, University of Washington Press, Seattle and London 1969.

Legum, C., Pan Africanism, a short political guide, Pall Mall Press, London and Dunmow 1962.

Leiden, C. and Schmitt, K.M., The Politics of Violence, Prentice-Hall, Englewood Cliffe 1968. Leith, J. A., The Idea of Art as Propaganda in France, 1750-99, University of Toronto Press, Toronto 1965.

Lerner, D., The Passing of Traditional Society, Free Press, New York 1958.

Levenson, J. R., Liang Ch’i Ch'ao and the mind of modern China, 2nd edn revised, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1959.

Lewis, B., The Emergence of Modem Turkey, Oxford University Press, London 1968.

Lichtheim, G., Imperialism, Penguin Books, Harmondsworth 1971.

Lind, A.W. (ed.), Race Relations in World Perspective, University of Hawaii Press, Honolulu 1955.

Lipset, S.M., Political Man, William Heinemann Ltd., London 1960.

Liveley, J. (ed.), The Enlightement, Longman, London 1966.

Lloyd, P.C., Africa in social change. Penguin, Harmondsworth 1967.

Lloyd, P. C. (ed.), New elites in tropical Africa, Oxford University Press, London 1966.

Lowenthal, R., “Communism versus nationalism”, Problems of Communism II, 1962, 37-44.

Lowenthal, R., “The points erf the compass”, in J.H.Kautsky (ed.), Political Change in Underdeveloped Countries, John Wiley, New York 1962.

Lynch, H.R., Edward Wilmot Blyden, Pan-Negro Patriot, 1832-1912, Oxford University Press, London, Oxford, New York 1967.

Maccoby, H., Revolution in Judaea, Ocean Books, London 1974.

MacCormick, “The case for Independence”, in N.MacCormick (ed.). The Scottish

debate. Essays on Scottish Nationalism, Oxford University Press, London 1970.

MacCormick, N. (ed.). The Scottish debate. Essays on Scottish Nationalism, Oxford University Press, London 1970.

McCrae, D.G., Ideology and Society, Heinemann, New York 1961.

McCulley, B.T., English Education and the origins of Indian nationalism. Smith, Gloucester, Mass. 1966.

McDougall, W., The Croup Mind, Methuen, Cambridge 1920.

MacGaffey, W., Barnett, C.R., Cuba, Its People, Its Society, Its Culture, HRAF Press, New Haven 1962.

McInnes, N., The Western Marxists, Alcove Press, London 1972.

Mannheim, K., Ideology and Utopia, Routledge & Kegan Paul, London 1936.

Marcus, J. (ed.), The Jew in the Medieval World, Harper & Row, New York 1965.

Marmorstein, E., “Religious opposition to the Middle East”, International Affairs 28, 1952, 344-59.

Martin, D., Pacifism, Routledge & Kegan Paul, London 1965.

Martins, H., “Ideology and Development: ’’Developmental nationalism” in Brasil,” Sociological Review Monograph No. II, 1967, 153-72.

Martins, H., "Time and Theory in Sociology”, in J. Rex (ed.), Approaches to Sociology, An Introduction to major trends in British sociology, Routledge & Kegan Paul, London 1974.

Maruyama, M., Thought and behaviour in modem Japanese politics, ed., Ivan Morris, Oxford University Press. London 1960.

Marx, K., Capita', Modern Library, New York 1936, Lawrence & Wishart Books 1970.

Marx, K., Writi 'gs of the Young Marx on Philosophy and Society, ed. L.D. Easton and K.H.Guddat, Anchor Books, Garden City, New York 1967.

Marx, K. and Engels, F., The German Ideology, International Publishers, New York 1947 (1963).

Marx, K. and Engels, F., Basic Writings on Politics and Philosophy, ed., L.S. Feuer, Anchor Books, Garden City, New York 1959.

Maser, W., Hitlers Mein Kampf, Faber & Faber, London 1969.

Mason, P., Patterns of Dominance, Oxford University Press, London 1971.

Masur, K., Nationalism in Latin America, Macmillan, London 1966.

Mayo, P., The Roots of Identity: Three National Movements in Contemporary European Politics, Allen Lane, London 1974.

Mazrui, A.A., Towards a Pax Africana, Weidenfeld & Nicolson, London 1966.

Mercier, P., “On the meaning of ’’tribalism" in Black Africa", in P.L. van den Berghe (ed.), Africa: Social problems of change and conflict, Chandler Publishing Co., San Francisko 1965.

Merritt, R.L. and Rokkan, S. (eds), Comparing Nations, Yale University Press, New Haven 1966.

Meyer, M.A., The origins of the modem Jew: Jewish identity and European culture in Germany, 1749-1824, Wayne State University Press, Detroit 1967.

Minogue, K., Nationalism, Batsford, London 1967.

Misra, B.B., The Indian middle classes: their growth in modem times, Oxford University Press, London 1961.

Morgan, K.O., Welsh Nationalism: the historical background”, Journal of Contemporary History, 6/1, 1971, 153-172.

Mosse, G., The Crisis of German Ideology: Intellectual origins of the Third Reich, Grosset and Dunlap, New York 1964.

Mose, G., “The mystical origins of National Socialism”, Journal of the History of Ideas, 22, 1961, 81-96.

Mosse, G., “The genesis of Fascism”, Journal of Contemporary History, I/I, 1966, 14-26.

Mosse, G., “Mass Politics and the Political Liturgy of Nationalism”, in E.Kamenka (ed.), Nationalism: the Nature and Evolution of an Idea, Australian National Press, Canberra 1973.

Mussolini, B., The Political and Social Doctrine of Fascism, Hogarth Press, London 1936.

Nairn, T., The Break-up of Britain; Crisis and Neo-Nationalism, New Left Books, London 1977.

Nairn, T., “Scotland and Wales: Notes on Nationalist Prehistory”, Planet, 34, 1976, I-II.

Netti, J. and Robertson, R., International Systems and the modernisation of societies, Faber, London 1968.

Neuberger, B., “The African concept of Balkanisation”, Journal of Modem African Studies. XIII, 1976, 523-29.

Neurberger, B., ‘The Western nation-state in African perceptions of nation- building”, Asian and African Studies II/2, 1976, 241-61.

Neurberger, B., “State and Nation in African Thought”, Journal of African Studies 4/2, 1977, 198-205.

Neumann, F., Behemoth, the Structure and Practise of National Socialism, 1933-44, Oxford University Press, New York 1944.

Nicol, D. (ed.), Africanus Horton. The Dawn of Nationalism in modem Africa. Longman, London 1969.

Nolte, E., Three Faces of Fascism, (tr. L. Vennewitz). Mentor Books, New York and Toronto 1969. Nye, R. B., The Cultural Life of the New Nation, 1776-1830. Hamish Hamilton, London 1960.

Olorunsola, V. (ed.). The Politics of Cultural Subnationalism in Africa, Anchor Books. New York 1972.

Olsen, ML, “Rapid growth as a destabilising force”, Journal of Economic History 23, 1963, 519-52.

Pachter, H. M., “Nazi and fascist propaganda for power”, in The Third Reich. Praeger, New York 1955.

Parsons, T., “Sources and patterns of aggression", in P.Mullahy (ed.), A Study of Interpersonal Relations: New Contributions to Psychiatry, Hermitage Press, New York 1949.

Parsons, T., “Democracy and social structure in pre-Nazi Germany” and “Some sociological aspects of the Fascist movements”, in T. Parsons, Essays in Sociological Theory, rev. edn. Free Press, Glencoe III. 1964.

Payne, S., “Catalan and Basque Nationalism”, Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 15-51.

Pepelassis, A., “The image of the past and economic backwardness”, Human Organisation 17, 1958, 19-27.

Petersen, W-, “On the Subnations of Western Europe”, in N.Glazer and D.P. Moynihan (eds), Ethnicity, Theory and Experience, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1975.

Petrovich, M.B., The Emergence of Russian Pan-Slavism, 1856-70, Columbia University Press, New York 1956.

Pierce, R., Russian Central Xsia, 1867-1917; A study in colonial rule, University of California Press, Berkley 1960.

Pitt-Rivers, J., “Race, Color and Class in Central America and the Andes”, in C.S. Heller (ed.), Structured Social Inequality, Macmillan, London 1970.

Plamenatz, J., “Two Types of Nationalism”, in E.Kamenka (ed.), Nationalism: The Nature and Evolution of an Idea, Australian National Press, Canberra 1973.

Pocock, D., “Notes on the interaction of English and Indian thought in the 19th century”, Journal of World History. 4, 1958, 833-48.

Poliakov, L., Harvest of Hate, Syracuse University Press, New York 1954.

Poliakov, L., “Racism in Europe”, in A. de Reuck and J.Knight (eds), Caste and Race, Ciba Foundation, London 1967.

Popper, K., The Open Society and Its Enemies, 2 Vols, 4th edn, Routledge and Kegan Paul, London 1962.

Potter, S., Language in the Modem World. Penguin, Harmondsworth 1968.

Prichard, J.B. (ed.), The Ancient Near East, Princeton University Press, Princeton 1958.

Pruszynski, K., Adam Mickiewicz, 1798-1855, Polish Cultural Institute, London 1955.

Pulzer, P., The Rise of Political AntiSemitism in Germany and Austria, John Wiley. New York 1964.

Reid, A., “Nineteenth century pan-Islam in Indonesia and Malaysia”, Journal of Asian Studies. 26, 1967, 267-83.

Reiss, H.S. (ed.), The Political Thought of the German Romantics, 1793-1815, Blackwell, Oxford 1955.

Rex, J., Race Relations in Sociological Theory, Weidenfeld & Nicolson, London 1970.

Ritter, G., “The historical foundations of the rise of National Socialism”, in The Third Reich. Praeger, New York 1955.

Robson-Scott, W.D., The Literary Background of the Gothic Revival in Germany, Clarendon Press, Oxford 1965.

Roff, W., The origins of Malay nationalism, Yale University Press, New Haven 1967.

Rogger, H., “Nationalism and the State: a Russian Dilemma”, Comparative Studies in Society and History 4. 1962, 253-64.

Rogger, H. and Weber, E. (eds). The European Right: A Historical Profile. University of California Press, Berkeley, Calif. 1965.

Rogowski, R., “ The Gauleiter and the social origins of Fascism”. Comparative Studies in Society and History 19. 1977, 399-430.

Rosberg, G.G. and Nottingham, J., The Myth of Mau Mau: N ationalism in Kenya, Praeger, New York 1966.

Rosenblum, R., Transformations in late 18th century Art, Princeton University Press, Princeton 1967.

Rosenthal, Islam in the modem national State. Cambrige University Press, Cambridge 1965.

Rotberg, R., “African nationalism: concept or confusion?”, Journal of Modem African Studies 4, 1967, 33-46.

Rotberg, R. and Mazrui, A.A. (eds). Protest and Power in Black Africa, Oxford University Press, New York 1970.

Sachar, H., The Cource of Modem Jewish History, Deka Books, Dell Publishing Company, New York 1958.

Safran, N., Egypt in Search of Political Community, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1961.

Sarldsyanz, E., Buddhism Backgrounds of the Revolution, Nijhoff, The Hague 1965.

Savigear, P., “Corsicans and the French Connection”, New Society. 10 February 1977, 273-4.

Scalapino, R.A. (ed.), The Communist Revolution in Asia, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1969. Schlaifer, R., “Greek theories of slavery from Homer to Aristotle”, Harvard Studies in Classical Philology 47, 1936, 165-204, reprinted in M.I.Finley (ed.). Slavery in Classical Antiquity, Heffer & Sons, Cambridge 1960.

Schweitzer, A., “Nazification of the lower middle classes and peasants”, in The Third Reich, Praeger, New York 1955.

Segal., R., The Race War, Cape, London 1966.

Seton-Watson, H., Nationalism, Old and New, Sydney University Press, Sydney 1965.

Seton-Watson, H., “Fascism, Right and Left”, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 183-97.

Seton-Watson, H., “Unsatisfied nationalism”, Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 3-14.

Shafer, B.G., “Bourgeois nationalism in the Pamphlets on the eve of French Revolution”, Journal of Modem History 10, 1938, 31-50.

Shaheen, S., The Communist theory of Self-determination, van Hoeve, The Hague 1956.

Shapiro, L., Rationalism and Nationalism in Russian 19th century political thought, Yale University Press, New Haven and London 1967.

Sharabi, H., Nationalism and Revolution in the Arab World. Van Nostrand, Princeton 1966.

Sharabi, H., Arab Intellectuals and the West: The formative years. 1875- 1914. Johns Hopkins Press, Baltimore and London 1970.

Shepperson, G., “Ethiopianism and African nationalism”, Phylon 14, 1953, 9-18.

Shepperson, G., “Notes on Negro American Influence on African Nationalism”, Journal of African History I, 1960, 299-312.

Shepperson, G. and Price, T., Independent African: John Chilembwe and the origins, setting and significance of the Nyasaland Native Rising of 1915, Edinburgh University Press, Edinburgh 1958.

Sherwin-White, A.N., Racial Prejudice in Imperial Roma, Blackwell, Oxford 1952.

Shils, E., “Intellectuals in the political developement of new states”, World Politics, 12, 1960, 329-68.

Shils, E., Political Development in the New States, Humanities Press, New York 1964.

Simpson, D., “Independence: the Economic Issues”, in N.MacCormick (ed.), The Scottish Debate. Essays on Scottish Nationalism, Oxford University Press, London 1970.

Singh, K., Prophet of Indian Nationalism, Allen & Unwin, London 1963.

Smelser, N.J., A Theory of Collective Behaviour. Routledge & Kegan Paul, London 1962.

Smiley, D., The Canadian Political Nationality, Methuen, Toronto 1967.

Smith, A.D., Theories of Nationalism. Duckworth. London 1971, Harper & Row, New York 1972.

Smith, A.D., The Concept of Social Change, Routledge & Kegan Paul. London and Boston 1973.

Smith, A.D., Social Change. Longman, London and New York 1976.

Smith, A.D. (ed.), Nationalist Movements. Macmillan, London 1976, St.Martin’s Press 1977.

Smith, A.D., “Nationalism, A Trend Report and Bibliography”, Current Sociology 21/3, 1973, Mounton, The Hague.

Smith, A.D., “Ethnocentrism, Nationalism and Social Change”, International Journal of

Comparative Sociology, 13, 1972, 1-20.

Smith, A.D., "Ideas” and “structure” in the formation erf independence ideals” Philosophy of the Social Sciences 3, 1973, 19-39.

Smith, A.D., “Nationalism and Religion: the role of religious reform in the genesis erf Arab and Jewish nationalism”. Archives de Sciences Sociales des Religions, 35, 1973, 23-43.

Smith, A.D., “The diffusion of nationalism: some historical and sociologocal perspectives”, British Journal of Sociology XXIX/2, 1978, 234-48.

Smith D.E., Religion and Politics in Burma, Princeton University Press, Princeton 1965.

Smith, D.E. (ed.). Religion and Political Modernisation, Yale University Press, New Haven and London 1974.

Snuder, L., The Meaning of Nationalism. Rutgers University Press, New Brunwick 1954.

Snyder, L., The Nationalism, Cornell University Press, Ithaca 1968.

Snyder, L., (ed.), The Dynamics of Nationalism: A Reader, Van Nostrand, New York 1964. Soucy, J., ‘The nature of Fascism in France”, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 27-55. Spry, G., “Canada: Notes on Two Ideas of Nation in Confrontation”, Journal of Contemporary History 6/1, 1971, 173-96.

Stalin, J., Marxism and the National and Colonial Question, Lawrence and Wishart, London 1936.

Stavrianos, L., The Balkans Since 1453, Holt, New York 1961.

Stavrianos, L., “Antecedents of the Balkan revolutions of the 19th century”. Journal of Modem History, 29. 1957, 333-48.

Stoianovitch, T., “The pattern erf Serbian intellectual evolution”. Comparative Studies in Society and Histoiy I, 1958, 242-72.

Stone, L., “The English Revolution”, in R.Forster and J.P.Greene (eds). Preconditions of Revolution in Eariy Modem Europe, Johns Hopkins University Press, Baltimore and London 1972.

Strayer, J., “The historical experience erf nation-building in Europe”, in K.Deutsh and W.Foltz (eds), Nation-Building, Atherton, New York 1963.

Sugar, P. and Lederer, I. (eds), Nationalism in Eastern Europe, Far Eastern and Russian Institute, University of Washington, Seattle 1969.

Symmons-Symonolewicz, K., Nationalist Movements: a comparative view, Maplewood Press, Meadville, Pa., 1970.

Symmons-Symonolewicz, K., “Nationalist Movements: an attempt at a comparative typology”. Comparative Studies in Society and History 7, 1965, 221-30.

Szporluk, R., “Nationalities and the Russian Problem in the USSR: an historical outline”. Journal of International Affairs 27, 1973, 22-40.

Talmon, J., Political Messianism, the Romantic Phase. London 1960.

Talmon, J., Israel among the Nations. Weidenfeld & Nicolson, London 1970.

Talmon, Y., “The pursuit of the millennium — the relation between religious and social change”, European Journal of Sociology 3, 1962, 125-48.

Thaden, E.C., Conservative Nationalism in 19th century Russia, University of Washington Press, Seattle 1964.

The Third Reich, a study published under the auspices of the International Council for Philosophy and Humanistic Studies, with the assistance of Unesco, Praeger, New York 1955.

Thomas, H., “The Hero in the Empty Room: Jose Antonio and Spanish Fascism”, Journal of Contemporary History 1/1, 1966, 174-82.

Thompson, E. A., “Slavery in Early Germany”, Hermathena 89, 1957, 19-29, reprinted in M.I.Finley (ed): Slavery in Classical Antiquity, Heffer & Sons, Cambridge 1960.

Thrasher, P., Pasquale Paoli, Constable, London 1970.

Tibawi, A.L., “The American Missionaries in Beirut and al-Bustani”, St. Antony’s Papers 16, 1963, 137-82.

Tilly, C. L. and R.. The Rebellious Century, 1830-1930, J.M.Dent & Sons Ltd., London 1963. Tinker, H., “Politics in Burma”, in S.Rose (ed.), Politics in Southern Asia. Macmillan, London 1963. Tint, H., The decline of French Patriotism, 1870-1940, Weidenfeld & Nicolson, London 1964. Tipton, C.L. (ed.).. Nationalism in the Middle Ages. Holt, Rinehart and Winston, New York 1972. Trevor-Roper, H., Jewish and other nationalism, Weidenfeld & Nicolson, London 1961.

van den Berghe, P.L., South Africa: a study in conflict. Wesleyan University Press, Middletown, Conn. 1965.

van den Berghe, P.L. (ed.)., Africa: Social Problems of Change and Conflict, Chandler Publishing Company, San Francisco 1965.

van den Berghe, P.L., Race and Racism, John Wiley, New York 1967.

van Jaarsfeld, F.A., The Awakening of Afrikaner Nationalism. 1868-91, Human and Rosseau, Cape Town 1961.

Vermeil, E., “The origin, nature and development of German nationalist ideology in the 19th and 20th centuries”, in The Third Reich, Praeger, New York 1955.

Voegelin, E., The New Science of Politics, Chicago University Press, Chicago 1952.

Wagatsuma, H., “The pariah caste in Japan: history and present self-image”, in A. de Reuck and J.Knight (eds), Caste and Race, Ciba Foundation, London 1967.

Wagley, C. (ed.). Race and Class in Rural Brasil, Unesco, Paris 1952.

Walch, P., “Charles Rollin and early NeoClassicism”, Art Bulletin XLIX, 1967, 123-27.

Wallace, A., “Revitalisation Movements”, American Anthropologist LVIII/2, 1956, 264-81.

Wallerstein, I., Africa, the politics of unity: an analysis of a contemporary social movement, Pall Mall Press, London 1967.

Wallerstein, L, “Elites in French-speaking West Africa”, Journal of Modem African Studies 3, 1965, 1-33.

Walsby, H., The Domain of Ideologies, A Study of the Origin, Developement and Stnicture of Ideologies, William MacLellan, London 1947.

Warburton, T.R., “Nationalism and language in Switzerland and Canada”, in A.D. Smith (ed.), Nationalist Movements, Macmillan, London 1976.

Walking, F. M. (ed.), Rousseau, Political Writings, Nelson Edinburgh and London 1953.

Wauthier, C., The Literature and Thought of Modem Africa, Pall Mall Press, London 1966.

Weber, E., “Romania”, in H.Rogger and E.Weber (eds), The European Right: A Historical Profile, University of California Press, Berkeley, Calif. 1965.

Weber, E., “The Men of the Archangel”, Journal of Contemporary History, 1/1, 1966, 101-26.

Weber, M., The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, George Allen & Unwin, London 1930.

Weber, M., From Max Weber, Essays in Sociology, ed. H.Gerth and C.W.Mills, Routledge & Kegan Paul, London 1948.

Weiss, J., Conservatism in Europe, 1770-1945, Thames & Hudson, London 1977.

Werblowsky, R.J., “Messianism in Jewish History”, in H.H.Ben-Sasson and S.Ettinger (eds), Jewish Society though the Ages, Valentine, Mitchell, London 1971.

Wertheim, W.F., “Religious reform movements in South and Southeast Asia”, Archives de Sociologie des Religions 12, 1961, 53-62.

Whitaker, A.P., Nationalism in Latin America, past and present. University of Florida Press, Gainesville, Fla., 1962.

Whitaker, A.P. and Jordan, D.C., Nationalism in Contemporary Latin America, Free Press, New York 1966.

Wilkinson, P., Political Terrorism, Macmillan, London 1974.

Wilson, B., Sects and Society, Oxford University Press, Oxford 1971.

Wilson, B., “Millennialism in Comparative Perspective”, Comparative Studies in Society and History 6, 1964, 93-114.

Wilson, D.A., “Nation-building and revolutionary war”, in K.W.Deutsch and W.Foltz (eds). Nation-Building, Atherton, New York 1963.

Wilson, H.S. (ed.), Orgins of West African Nationalism, Macmillan & Co., London 1969.

Worsley, P., The Third World, Wiedenfeld & Nicolson, London 1964.

Worsley, P., The Trumpet Shall Sound, 2nd edn, MacGibbon & Kee, London 1968.

Worsley, P., “The concept of Populism”, in E.Gellner and G.Ionescu (eds), Populism, its meanings and national characteristics, Weidenfeld & Nicolson, London 1970.

Wright, M.C., The last stand of Chinese Conservatism, Stanford University Press, Stanford 1957.

Zeine, Z., Arab-Turkish Relations and the Emergence of Arab Nationalism, Khayats, Beirut 1958.

Zenovsky, S., Pan-Turkism and Islam in Russia, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1960. Zenkovsky, S., “A century of Tatar revival”, Slavic Review 12, 1953, 303-18.

Zernatto, G., “Nation: the history of a word”, Review of Politics VI, 1944, 351-66.

Znaniencki, F., Modem nationalities, University of Illinois Press, Urbana, Illinois 1952.

Індэкс

Action Franfaise, 69, 77, 110

An Die Deulchen (Шлегель), 61

Aprista, 104

Burschenschaft (студэнцкая ліга), 81

Cahier d un Retour au Pays Natale (Сезэр), 119

De Daad (фламандская газета), 69

Deutscher Arbeiter Partei (DAP), 83

Deutsches Volkstum, 81

Edda, 44, 60, 82

elan vital, 66, 95, 101

elalisme, 69, 109, 139-140, 148, 180, 188

Fascisli, 65

„gens“, 175

„Grand Tour“, 15

Heimwehr, pyx, 73

Hohenstaufen, 82

IMRO (Македонія), 74 indianismo, 103

lebensraum, 66, 83 , 85-6

lingua franca, 20, 122, 192

Machtslaat, 81

Mein Kampf (Гітлер), 84

’natio’, 175

Negritude, 108, 112, 118-120, 126

New York Tribune, 150 Nibelungenlied, 60, 80, 82

Oslara (перыядычнае выданне), 84

Partido Revolutionär™ Institutional (Мексіка), 103

Plaid Cymru, 163

Po und Rhein (Энгельс), 149

pongyis (Бірма), 42

Presence Africaine, 119

Rassemblemenl Democratique Africaine

(Заходняя Афрыка), 47

razas (Малдавія), 71

Sanhedrin, 110 serlanismo, 104

Sturm und Drang, 79

Thule, таварыства, 84

Tumerschafl (гімнастычная ліга), 81

umma, 105

Volk, 18, 79, 83

Von Deutscher Baukunst (Гётэ), 79

Die Walküre (Вагнер), 82

Zohar, 31

„абарачэнне статусу“, 114 абраныя, 24-27, 102 „абраныя людзі“, 25, 36, 51 абсалютызм, 12, 16, 92 Агульны рынак, гл. ЕЭС адзінства, 12, 117, 18, 44, 45, 131, 134, 162, 202, 204; і хіліясты, 36 кулыурнае, 153; і фашызм, 55, 62, 77, 80; і палітычная незалеж- насць, 17; і раса, 114, 117, 120-1, 123

Адраджэнне (рэнесанс), 14, 48 адраджэнне, 14, 48-9, 61-2, 66, 74, 93, 96, 117, 146, 148 адукацыя, 10, 35-6, 40, 45-7, 130, 147, 160-1, 164-5, 179, 193, 195 адчужэнне, 65 , 78, 126-29, 132, 135, 146

Азія, 14, 20, 22, 24, 30, 45, 103-5, 113-14, 174

Айзснах, 61

Айрат Хан (Oirot Khan), 30 айраты, 30, 34

Аксітанія, 161, 168

Аксакаў, Канстанцін, 45, 80 актавіянскі, 100

Алжыр, 125, 139, 144, 196

Алтайскія горы, 30

аль-Афгані, Джамал ад-Дзін (al-Af- ghani, Jamal ad-Din), 42-3

аль-Бана, Хасан (al-Banna, Hasan), 42

„аль-Манар“, 46

аль-Язіджы, Ібрагім (al-Yaziji, Ibra­him), 43

Альвардт, Герман (Ahlwardt, Her­mann), 83

альпійская paca, 176

Альфіеры, Віторыё (Alfieri, Vitto­rio), 22, 49, 74

Аляксандр Вялікі (Македонскі), 101

Аляксандр Сербскі, 144

Амерыка, гл. Злучаныя Штаты амерыканскі індзеец, 98 амхара (племя), 184 анабаптызм, 32-3

анархія, 39, 82, 183-5, 188, 191

Анатолія, 106, 112

Англія, 12, 16, 29, 31-2, 34, 48, 59, 76 , 85 , 87, 134, 163, 168, 170, 180, 186, 201

англа-саксонскі, 18, 31

Ангола, 125, 136, 143

Андалузія, 39, 161

Анды, 59, 104

Антоніё, Хасэ (Antonio, Jose), 74 антрапалогія, 110-11 антыкаланіялізм, 20-22, 30, 33, 39, 103, 160, 174, 181

антысемітызм; гл. таксама гэбраі, 64-5, 68-61, 76, 82-3

антычнасць, 15-17, 49, 76, 191

Арабская ліга, 192, 203

„арабскі сацыялізм“, 138

арабы, 22, 41, 43, 45, 78, 101, 107, 122, 196, 203

Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў (ААН), 192, 199

Арганізацыя Афрыканскага

Адзінства (ААА), 192, 195, 203

Ар’ентэ, правінцыя, 143

Арнольд, Мэцью (Arnold, Mat­thew), 107

Аргентына, 17, 34, 78

армія; гл. таксама салдат, 69, 138, 178

Арменія, 22, 33, 196

Арнім, Ахім фон (Arnim, Achim von), 80

Арндт, Эрнст Морыц (Arndt, Emst Moritz), 17, 28, 38, 44, 61, 68, 81

арыйскі, 54, 83-5, 87-8 „арыйцы-repoi“, 84

арыстакратыя; гл. таксама клас, 15-

17, 35, 76, 111

Ар’я Самадж (Arya Samaj), 45

Асіян (Ossian), 60

асіміляцыя, 20, 48-9, 80, 117, 129,

164,          194

Асвенцым, 54

Асветніцтва, 15, 17, 34, 36, 40, 48-

9,  91, 198

Атаманская імперыя (Ottoman Em­pire), 16, 34, 106

Атацюрк, Кемаль (Ataturk, Kemal), 49, 61, 74, 106, 131

атлантычны, 170

„аўгустаўскі“ ідэал, 15

Аўрабінда, I хош (Aurobindo, Ghose), 80

Аўстра-Венгрыя, 17

аўстралоід, 98

Аўстрыя, 48, 69, 70, 73, 83, 107, 109-110

аўтаномія, 12-13, 61, 66-7, 86, 133- 4, 177-8, 185; грамадзянская, 58- 9, 124; этнічная, 72, 180; група- вая, 162

аўтаркія, 62, 134, 144-2, 148, 166, 198-99, 202, 204

„Аўтаэмансіпацыя" (Пінскер), 128 аўгэнтычнасць, 38, 97, 127, 135, 138, 148, 153, 166, 177, 185, 189, 194

Афіны, 15

Афлак, Мішэль (Aflaq, Michel), 43

Афрыка, 14, 20, 22, 24, 33, 45, 78- 9, 103, 112, 115-17, 119, 122, 138-40, 161, 174, 180, 202;

паўднёвая, 30, 160; паўночная, 22, 46, 116-17

ацтэкскі, 104

ачышчэнне, 46, 48, 61, 68, 114,

120,          130

ашанці, народнасць, 104

АЭСР, 199

Ба’ас, партыя (Ba ath), 139

Баварыя, 110, 161

„баланс улады“, 195-6 , 200, 201, 204

БаКонга (BaKongo), 28-30, 34, 36, 105

Балівар, Сімон (Bolivar, Simon), 16

Балгарыя, 19

„балканізацыя“, 105, 107, 121, 200-1

Балканы, 16-18

бальшавік; гл. таксама камунізм, марксізм, 92, 176

Баналь, віконт дэ (Bonald, Vicomte

de), 18

Бангладэш, 105

Банэрджы, Сурэндранат (Banerjea, Surendranath), 74, 80, 126

Барэ, Марыс (Barres, Maurice), 77, 108

баскі, 104, 161, 164, 168

Батыста, Фулыенсіё (Batista, Ful­

gencio), 143

Бебель, Аўгуст (Bebel, August), 132

Бельгія, 29, 33, 64, 161, 168, 170, 173, 181

Бен-Гурыён, Давід (Ben-Gurion, David), 74

Бен-Егуда, Эліэзер (Ben-Yehudah,

Eliezer), 60

Бенгальскі, 181

Бераг Слановай Косці, 20

Біблія, 14, 28, 31-2, 49, 60, 122

бізнес, гл. гандаль

Бірма, 30, 34, 42, 100, 104-5, 108

Бісмарк, прынц Ота (Bismark,

Prince Otto), 19, 81, 110

біялогія, 81-4, 85-7, 99, 100, 105-

6, 109-1110, 116, 187

Блайдэн, Эдвард (Blyden, Edward), 2!, 115

Блюменбах, Еган (Blumenbach, Johan), 98

Блюм, Леон (Blum, Leon), 69

Бокель, Ота (Boeckei, Otto), 83

Болінбрук, Генры (Bolingbroke,

Henry), 22

брагманскі, 43, 45

Бразілія, 103, 108

Брака, Поль (Broca, Paul), 83

Брасіляк, Рабэр (Brasillach,

Robert), 63

братэрства, 13, 27, 29, 37, 48, 51,

91, 96, 133, 156, 162, 182

Брацтва вольнага духу, 32

Брус, Джон Эдвард (Bruce, John

Edward), 118

Брусель, 164, 170

Брут (Brutus), 15, 152

„бруталізм“, 64, 67-8, 72, 92, 95

Брытанія, 20-21, 30-1, 42-3, 150,

161,          164, 196, 201

Брэнтана, Клеменс (Brentano, Cle­mens), 80

будызм, 30, 41-2, 142

Будысцкая Асацыяцыя Моладзі (Y.M.B.A.) (Бірма), 46

Буланжэ, генерал (Boulanger), 77 Булэнвілье, граф (Boulainvilliers,

Comte de), 111

Буракумін (Burakumin), 105 буржуазія; i камунізм; гл. таксама клас, 16, 64-6, 71-2, 141, 149, 154

Бурке, Эдмунд (Burke, Eidmund), 19, 22, 68, 88, 134, 166

Бурундзі, 106 „бурханізм“, 30, 105

Бут, Джозеф (Booth, Joseph), 30

Бхагават Гіта, 43

Бэйроўт (Bayreuth), 82 бюракратыя, 15, 35, 76, 88, 92, 103; бюракратыя і камунізм, 147, 156; цыкл бюракратыі, 178-83; бюракратыя і этнічная меншасць, 164, 166-68; бюракратыя і Machlslaal, 81; аддаленасць бю- ракратыі, 203, 204; статус, 198

Бюшынг, Ёган Густаў (Büsching, Jo­hann Gustav), 79 бяздомнасць, 130, 180, 184, 188 Бялінскі, Вісарыён, 49

Вагнер, Рыхард (Wagner, Richard), 18, 44, 82, 107

вайна, 10, 187, 189; і камунізм, 124, 131, 142, 145, 147-8, 152; і фашызм, 63, 67-8, 76, 83-90; і раса, 95, 99, 111; „вайна за вы- зваленне“, 131, 156, 160

Вакенродэр, Вільгельм I енрых (Wackenroder, Wilhelm Heinrich), 79

Валонія, 161, 165

Вамберы, Армініус (Vambery, Arminius), 106

варна, 45

вартасць, 10, 27, 28, 32, 38, 48, 58, 130, 136, 142, 153, 165-6

Вартбург, 61

Варшаўскі Пакт, 196

Вахабізм, 41

Веды, 45

Веймарская Рэспубліка, 54, 159

Вена, 77, 83-4

Венгрыя, 16-17, 19, 72-3, 105, 107

Венесуэла, 137

Версальская дамова, 91, 93

Вест Індыя, 115, 118, 120-1 вестэрнізацыя, 20-2, 36, 41, 43, 45, 49, 80, 142, 146, 148, 174, 197-8

В’етнам, 125, 136, 144

восграў Мэн, 162

„відавое існаванне“, 129, 133, 135

віды, 84, 97

візантыйскі, 17, 75

Вільсан, Вудра (Wilson, Woodrow), 92

„віталізм“, 63, 64-6, 94

Вотан (Wotan), 82

„Время", 46

вучэнне, глядз. таксама адукацыя, 37, 46, 67, 73-4, 166, 169

„Выгнаннік“ (МакКэй), 127 выгнанне, 16, 60, 82, 127-8, 135,

151

Вэбер, Макс (Weber, Max), 194

Вэбстэр, Ноа (Webster, Noah), 60

Вэлькер (Welcker), 18

Гаіці, 120

Гаага, 164, 202

Габіно, граф (Gobineau, Comte de), 83, 111

Габсбург (Habsburg), 77, 83

Гаген, фон дэр, Фрыдрых Генрых (Hagen, von der, Friedrich Hein­rich), 79

Гайгер, Абрагам (Geiger, Abraham), 45

Галізм, 161

Галіцыя, 161

гала, племя (Galla), 184

Галандыя, 64, 69, 76, 87, 161, 164, 170

Гальтан, Фрэнсіс (Galton, Francis), 107

Гаміндан (Kuomintang), 47, 137, 143

Гамер (Homer), 60

Гана, 21, 104, 108, 123

ганда, племя (Ganda), 104

гандаль, -яр, 10, 15-16, 21, 30, 34, 73-5, 77, 100-1, 163, 165, 187, 192, 198; гл. таксама буржуазія

Гандзі, Махатма (Gandhi, Ma­hatma), 35, 42, 80

гарадская канкурэнцыя, 92, 103, 105, 109, 172

Гарацый, 101

Гарвэй, Маркус (Garvey, Marcus), 118

Гарлем, 119

Гарыбальдзі, Джузэпе (Garibaldi, Giuseppe), 74

Гаспрынскі, Ізмаіл бей (Gasprinski, Ismail bey), 46

гатычны, 17, 44, 60

гатэнтоты, 98

Гаяна, 119

Гвінея, 139

гвалт, 117, 131, 142, 187-8, 195; і фашызм, 56, 59, 63, 65-9, 70, 72, 75, 78, 82, 84, 88, 91, 92

геапалітыка, 22, 84, 135, 170, 195-6

Гегель, Георг (Hegel, Georg), 44,

81, 107, 149

Гельдэрланд, 161

геній, 177

генацыд, 86-8, 92, 75

Генрых VIII, 34

гены, 82, 97-9

Герадот, 100

Гердэр, Ёган (Herder, Johann), 16, 18, 22, 54, 68, 79, 88, 92, 116, 133, 136, 166

Геркуланум, 15

Германія, 12, 14, 16-9, 28, 33, 38, 44, 54, 57, 59-61, 64, 67, 69-73, 78-90, 95, 100, 102, 107-9, 116, 122

герой, 61, 63-4, 81-2, 85-6, 152

Герцль, Тэадор (Herzl, Theodor), 31, 49, 74

Герцэн, Аляксандр, 49

Гес, Мозес (Hess, Moses), 46

Гётэ, Ёган (Goethe, Johann), 44, 79 глеба, 60, 77 , 82 , 96, 131, 135, 157, 162, 176

Гільгамеш, 24

Гімлер, Генрых (Himmler, Hein­rich), 73, 86, 92

гісторыя, 12, 13, 17, 19-20, 37, 58, 99, 166, 183-4, 199; гісторыя і камуністычныя нацыяналістыч- ныя рухі, 126-7, 131, 152-3, 158; культ гісторыі, 60-2; гісторыя і фашызм, 66-8, 77, 79-80, 84, 88; гісторыя і саматоеснасць, 104; гісторыя і афрыканскі нацы- яналізм, 115-116, 122-3; гісторыя і сепаратызм, 168-9, 172

Гітлер, Адольф (Hitler, Adolf), 55, 71, 73, 83-90, 93, 94

Глогаў, Ота фон (Glogau, Otto von), 83

годнасць, 15, 46, 62, 120-123, 129, 152-3, 172, 174

Гокальп, Зія (Gökalp, Ziya), 106

Гольдхайм, Самюэль (Holdheim, Sa­muel), 45

горад, 15 , 20-21, 35-6, 40 , 48, 105, 159, 166, 171

горад-дзяржава, 15, 48, 50

Грамадзянская вайна (англійская), 31 грамадзянская служба, гл. бюракра- тыя

грамадзянства, 14-22, 20, 48, 58- 60, 66-7, 86, 128, 134, 162; гра- мадзянства і бюракратыя, 179; грамадзянства і нацызм, 88; гра- мадзянства і расізм, 96, 111, 123

Гронінген, 161, 165

Грузія, 22

Грыгор’еў, Апалон, 80

Грым, браты (Grimm), 80

Грэтц, Генрых (Graetz, Heinrich), 46 Грэцыя, 12, 15, 17, 33, 48, 57, 60, 68, 100, 107, 116, 122, 131, 196

ГСБА. (G.C.B.A.) (Бірма), 42 Гумпловіч, Людвіг (Gumplowicz Ludwig), 108

гусітаў, pyx, 33

гэбраі; глядз. таксама антысемі- тызм, 18-19, 29, 31, 33, 36, 45, 49, 55, 60, 68-70, 77, 82-3, 85, 87-8, 90, 92, 100, 102, 109-110, 113, 122, 128

гэльскі, 130, 166

д’Анунцыё, Габрыэль (d’Annunzio, Gabriele), 63

д’Арк Жана, 33

Давід (David, J-L.), 15, 67

Давід, цар (David, King), 122

Дальман, Фрыдрых (Dahlmann, Friedrich), 18

Далмас, Леон (Dalmas, Leon), 119

Данілеўскі, Мікалай, 107

Дар’ё, Жак (Doriot, Jacques), 70, 74 Дарвін, Чарльз (Darwin, Charles), 111

дарвінізм, 20, 63-4, 70, 79, 83-4, 91, 98, 102, 105, 107, 109, 123, 188

Дарый (Darius), 100

Дастаеўскі, Фёдар, 45, 46, 80

Джабэрці, Вінчэнца (Gioberti, Vin­cenzo), 18

Джама'ат-і-Ісламі, 42

Джэферсан, Томас (Jefferson, Thomas), 22, 59, 68, 88

дзейнасць, 29, 36, 37, 43, 50, 64, 67, 91, 96, 156

Дзю Буа (Du Bois, W.E.B.), 96,

118

Другая сусветная вайна, 70, 72, 159-60

Друмон, Эдуар (Drumont, Edouard), 77, 110

Дрыё дэ ля Рашэль, П’ер (Drieu de la Rochelle, Pierre), 63, 69, 110

Дрэйфуса справа (Dreyfus), 69, 77, 108, 110

Дрэкслер, Антон (Drexler, Anton), 83

Дублін, 130

духавенства, 16-17, 35, 73-4, 166 глядз. таксама рэлігія

дучэ, 75

Дыдро, Дэні (Diderot, Denis), 15 Дыёп, шэйх Анта (Diop, Cheikh

Anta), 122 дынастыя, 12, 19, 22, 77, 110, 165 дыскрымінацыя, 68-9, 171 дыяспара, 60, 196 дэізм, 44, 48

Дэа, Марсэль (Deat, Marcel), 69, 70, HO

Дэгрэль, Леон (Degrelle, Leon), 69 Дэкарт, Рэнэ (Descarte, Rene), 32 Дэкларацыя Незалежнасці (ЗША), 59

Дэлакруа, Эжэн (Delacroix, Eugene), 68

дэмагог, 21, 54, 56 дэмакратычны цэнтралізм, 147 дэмакратыя, 16-18, 21-23, 50, 56- 57, 165; дэмакратыя і этнічнае адраджэнне, 171-2; дэмакратыя і фашызм, 64, 91-3; дэмакратыя і меншасці, 159-160; дэмакратыя і нацызм, 53

„дэманстрацыйны эфект“, 181 Дэргуэ (Dergue), 142

Егіпет, 23, 33, 41, 43-4, 46, 100, 106, 123, 139

Елізавета, 34

Емен, 29

Ерусалім, 37

Еўрапейскі парламент, 202 еўрапейскі рух, 160 Еўрапейская камісія, 202 Еўрапейская Эканамічная Суполь- насць (ЕЭС), 160, 192, 202-3

Еўропа, 14-15, 18-19, 21-22, 24, 26, 30-34, 40, 48-9, 53, 61, 64, 68, 73, 76, 78-80, 84, 86, 90, 93-4, 102, 106-7, 110-111, 115-6, 122-3, 140, 144, 149, 159, 160- 3, 164, 168-9, 174, 195, 197, 201-2; заходняя, 16, 20, 32, 64, 66, 91, 93, 180; цэнтральная, 16, 21, 45, 54, 64, 66, 69, 92; усходняя, 16, 17, 19, 21, 54, 64, 66, 70, 74, 77, 79, 90, 92-3,

108,          122, 179

ёруба, племя (Yoruba), 104

Ёст, Ісак Мардэхай (Jost, Isaac Mor­decai), 46

Ехім Фіёрскі (Joachim of Fiore), 25, 32

Жалезная Гвардыя, 64-5, 108 жанчыны, 41, 183, 185 журналістыка, 35 , 46, 73, 141, 166 жырандзінцы, 15, 60

закон, 35, 73, 141, 162, 166, 179 Залаты Бераг, гл. Гана залаты век; гл. таксама тысячагадо-

вае Валадарства Боскае, 24, 3, 125, 135, 153, 157

Замбія, 104, 108

Зарыя, 106

звычаі, 18-19, 37, 48, 60-62, 79, 97, 122, 142, 152, 162, 168, 171

згуртаванасць, сацыяльная, 27, 59, 61, 86, 96, 159, 162, 172, 194

Злучаныя Штаты (ЗША), 21, 48, 59-61, 78, 118, 127, 138, 143-4, 159, 161, 193, 196-7

„звышчалавек“, 86

Зімбабве, 123 зулусы, 104 зямля, гл. тэрыторыя

Іарданія, 106 ібо, племя, 104-5 Ізраіль, 51, 196 ізраільскі, 24 „Іліяда", 80 іміграцыя, 21, 28, 41, 163, 171 імперыя, 19, 60, 102, 170-2, 174, 201

імперыялізм, 19-21, 49, 56, 86, 89, 110, 126, 154, 157, 174, 176

Інданэзія, 78, 104-5

індзейцы (Лацінская Амерыка), 103, 112

індуізм, 42, 103, 104

„індустрыйны трыбалізм“, 56-7 індустрыя, 21, 71, 77, 88, 93, 111, 143, 146, 148, 159, 181

і нду стрыялізм, 54-7, 75, 93, 138,

146-7, 154, 160, 162, 165, 193, 195

індывідуальнасць, гл. саматоеснасць Індыя, 22, 33, 35, 42-4, 61, 80, 104, 107, 195

інстынкт, 63-5, 68, 72, 78, 82, 88, 92, 98

інтэлігенцыя, 16, 21-2, 35, 47, 71, 73, 112, 141-3, 145-9, 156-7, 174- 5, 185, 189-90, 198; і этнічнае адраджэнне, 159, 166-7; інтэрнацыяналізм, 57-8, 169-70, 188-9, 192-3, 195-7, 199-203; і марксізм, 147, 151-2, 156-8

інтэлектуалы, 16-17, 20, 22, 48, 73- 4, 140-1, 147, 166, 197-8

Ірак, 105-6, 139

Іран, гл. Персія

ірацыяналізм, 25, 54, 56, 83, 92-3, 120, 126, 130-1

Ірландыя, 18, 107, 130-1, 168

Іслам, 18, 20, 30-1, 40-4, 106, 112

Ісландыя, 59

Іспанія, 16-17, 31, 48, 64, 72-4, Іспанская грамадзянская вайна, 160 Іст Энд (Лондан), 69 Ісус, гл. Хрыстос

Італія, 12, 17-18, 33, 38, 59-60, 64, 68, 72, 74, 76, 78, 100, 107, 116, 130, 161, 168

іўрыт, 45

Кадрэану, Карнэліу (Codreanu, Cor­neliu), 71, 73

Казань, 46

какізм, 29

Калі, культ, 42

Калабрыя, 32

калашялізм, 20-22, 24, 29-31, 49, 110, 196-7; каланіялізм і класі- цызм, 40; каланіялізм і камунізм, 138, 141; каланіялізм і Negritude, 120, 122; неакаланіялізм, 140, 155 калектывізм, 53, 54, 56, 64, 158-9 Камерун, 30 камерцыя, гл. гандаль камунізм, 23, 25, 26, 51, 54, 56, 58, 65, 76, 95, 132-3, 142, 144-

5; гл. таксама марксізм камунікацыі, 37, 169, 172, 176, 179 Камуністычны Маніфест (Маркс і

Энгельс), 149

Канада, 31, 161, 168, 170, 180

Канары, 161

Кангрэс, партыя (Індыя), 21, 35,

45, 80

кансэрватызм, 17-18, 26, 44-5, 47, 76, 89, 91, 95, 109, 117

Кант, Імануэль (Kant, Immanuel), 19, 32

кантон, 164

капіталізм, 21-22, 38, 51, 71, 76; капіталізм і камунізм, 126, 129, 131-2, 152-4, 157; капіталізм і фашызм, 82-3, 91

Караіс, Адамантыёс (Korais, Adamantios), 17, 49

Карамзін, Мікалай, 18

Каран, 41, 122

карані, 34, 66, 110, 148, 157, 169,

171-2, 174, 176, 186

карбанарыі, 18, 74

кароль, 15, 19, 28, 30, 32, 77, 81,

109,          110, 122

карпаратызм, 61, 63, 179-180

карэн, меншасць (Karen), 105

касмапалітызм, 26, 41, 48-9, 92, 133, 158, 192, 197, 204

каста, 85-8, 89-90, 96, 99, 101, 105, 111

Кастра, Фідэль (Castro, Fidel), 137, 141-144

Кастылія, 164, 168

каталіцтва, 17-18, 83, 170

Каталонія, 161, 164, 166, 168-9, 172

Катон, 15

Каўказ, 20

каўказская раса, 97, 176

Каўцкі, Карл (Kautsky, Karl), 124, 132, 140, 171

квебекскі, 161-3, 167, 169, 172

Квіслінг, Відкун (Quisling, Vidkun), 67

кельты, 22

Кенія, 105, 137

Кеніята, Джомо (Kenyatta, Jomo), 107

Кі-Конга, гл. БаКонга

кікую (Kikuyu), 104

Кімбангу, Сімон (Kimbangu, Simon), 25, 29

кімбангуізм, 28, 29, 34

Кінгслі, Чарльз (Kingsley, Charles), 107

Кітай, 22, 30 , 35 , 51, 67, 100, 125, 136, 138, 143-4, 153

клан, 41, 86, 175

клас, 15-7, 35, 73, 126-7, 131-2, 148-9, 155-6, 182-3, 194; de­classe, 56 , 75 , 78 , 91-2; ніжэб- шы сярэдні, 21, 28, 35, 47, 73, 75, 89, 91, 109-111

кіруючы, 16, 18, 35, 40, 47, 49, 57, 71, 73, 75, 81, 89, 150, 167; працоўны, 19, 107, 127; класавы канфлікт, 65, 72, 126, 139, 144-5

Клас, Генрых (Class, Heinrich), 83, 108

класічны, 15, 40, 48

Клеапатра, 101

Клермон-Танэр, Станіслас дэ (Сіег- mont-Tonnerre, Stanislas de), 68

Клятва гарацыяў (Давід), 67

колер, 95, 103, 106, 112-5, 117-23, 171, 174

Конга, 28, 29, 104

контррэвалюцыя, 18, 91, 111

Корнуал, 161

Корсіка, 18, 133, 163, 165-6, 168, 170

Крахмаль, Нахман (Krochmal, Nach­man), 46

Грумель, Аляксандр (Crummell, Alexander), 118

„крызіс саматоеснасці“, 170-1, 188

крыві дактрына, 69, 83, 95, 98,

101, 110-111, 113, 187

Крым, 46

„Крытэрый негрыцянскага мастай,- тва“ (Дзю Буа), 118

крэол, 16, 103

ксенафобія, 21, 29, 40, 50, 144-5

Ку-Клукс-Клан, 108

Куба, 35, 67, 125, 136, 138, 143-4

Куза, А.С. (Cuza), 71

„культ грузу“ (Cargo cult), 25, 30, 33

культура, 12-15, 23-24, 36, 168-70, 172; афрыканская, 120; культура і антысемітызм, 109-112; культу- ра і бюракратыя, 164, 166, 175- 6, 180, 185-6, 188; культура і ка- лектыўная воля, 152; гістарыч- ная, 17, 19; культура і саматоес- насць, 60-61, 192-3; культура і нацызм, 79-82; ачышчэнне куль- туры, 68-9; кулыура і расізм, 98-107

курды, 104, 196

Кэйслі-Хэйфард, Дгкозеф (Casely- Hayford, Joseph), 117

Лагардэ, Поль дэ (Lagarde, Paul de), 19, 44, 83, 108

лакальныя інтарэсы, 28, 37, 114, 197-8

Лангбен, Юліус (Langbehn, Julius), 44, 83-4

Лапуж, Вашэ дэ (Lapouge, Vacher de), 83

лацінскі, 14, 87

Лацінская Амерыка, 14, 16-17, 61, 112, 160, 174, 203

Ле Бон, Густаў (Le Bon, Gustav), 55, 159

Леанід, 15

Легіён Архангела Міхаіла, 71 Ледэсма, Раміра (Ledesma, Ramiro), 74

Лейбарысцкая Партыя (Вялікабры- танія), 163

Ленін, 132, 137, 140, 145 152

Леон (Leon), 164

Лесінг, Готхальд (Lessing, Got­thold), 32

Лібенфельс, Адольф Ланц фон (Lie­benfels, Adolf Lanz von), 84 лібералізм, 18-19, 21-2, 54-6, 65-7, 80-1, 95, 137, 143, 159, 168-9, 193

Ліберыя, 115-6

Ліван, 104-106

Ліга Нацыяў, 192

Лікург, 133

Лісабон, 48

Ліст, Гуідо фон (List, Guido von), 84, 108

Ліст, Фрыдрых (List, Friedrich), 165 літаратура, 14, 20, 60, 79, 115, 127, 150, 192

луа, племя (Luo), 114

луба, племя (Luba), 114

Люгер, Карл (Lueger, Karl), 83

лулубі, племя (Lullubi), 100

Лумпа, секта (Lumpa), 33

лунда, племя (Lunda), 104

Луцата, Самуэль Давід (Luzzato, Samuel David), 46

Лютэр, Марцін (Luther, Martin), 14, 61

мабілізацыя, 28, 37, 139-40, 190; і

колер, 113-4, 117, 121; і

марксізм, 142, 144-5, 147-8, 154

мабільнасць, 75-6, 147, 167, 192-3, 198

магія, 29, 65, 89

Магдзі, 30

Мадзіні, Джузэпе (Mazzini, Gi­useppe), 18, 22, 26, 38, 74, 88, 130, 134, 136, 151

мадзьяры, 106

мадэрнізацыя, 39, 56, 102, 121,

174, 182-4, 189-90, 192-3, 195, 197; і колер, 113; і марксізм, 124- 5, 138-9, 146, 154, 158

мадэрнізм, 42

маёмасць, 28, 35, 126-7, 131-3

Мазамбік, 125, 136

Майсей, 49, 133

макартызм, 78

МакДугал, Вільям (McDougall, Wil­liam), 55, 159

Македонія, 74, 144

МакКэй, Клод (McKay, Claude), 127

Малі, 123, 139

„Маладая Еўропа“, 18, 74

Малайзія, 104-5, 136

Малдавія, 71 манархія, гл. кароль мангалоід, 97 манголы, 105-6 Манкада (Куба), 143 Мао Цзэ Дун (Mao Tse Tung), 131, 137-8, 143-4

Map, Вільгельм (Marr, Wilhelm), 83 Mapa, Шарль (Maurras, Charles), 69, 77, 110

Марджані, Шмхабядзін (Marjani, Shihabeddin,, 46

Маркс, Карл (Marx, Karl), 124, 127-9, 131-3, 135-7, 147, 149- 52, 154, 157; гл. таксама марксізм марксізм, 23, 38, 64, 124-9, 131-3, 135-48, 151-8, 183, 185, 192 марксізм і фашызм, 65, 70, 72, 78- 9, 83, 85, 89, 93-4 гл. таксама камунізм

мора (Мого), племя, 104

Марока, 29, 195

Марынэці, Філіпа (Marinetti, Filippo), 68

Марыятэгі, Хасэ Карлас (Mariätegui, Jose Carlos), 103

Масарык, Томаш (Masaryk, Thomas), 74

„масавае грамадства“, 54, 57, 158- 9, 178

„масавы рух“, 25 , 35,156-7, 73 мастацтва, 15, 73, 118-19, 166 Матсва, Андрэ (Matswa, Andre), 25, 29, 33

May May (Mau Mau), 34

Машрыкі, Алама (Mashriki, Al- lama), 42

МВФ, 199

Мексіка, 51, 102-3

Меланэзія, 31

Мендэль, Грэгар (Mendel, Gregor), 98

Менцэль, Вольфганг (Menzel, Wolfgang), 81

меншасць, 105, 108, 110, 159-61, 169, 172-5, 181, 183-5

месіянскі, 24-6, 29-31, 40-1, 45, 47, 49-51, 80

метадызм, 45, 171 метыс, 102-3

Мёзэр, Юстус (Mözer, Justus), 79 мізо (Misos), 104 мілітарызм, 19, 68, 81,, 89, 95, 107, 109, 111, 139, 143, 148, 159, 187

містыцызм, 16-17, 39, 44, 107 міф, 23, 52, 82, 111, 126, 152 Міцкевіч, Адам (Mickiewich,

Adam) 17, 38

Мішле, Жуль (Michelet, Jules), 18 мова, 14, 17, 19, 20, 37, 48, 60-1, 66, 68, 80, 104-6, 111-12, 115, 122-4, 134, 152, 162, 164-5, 194- 5

моладзь, 63, 67, 74-5, 77-8, 89, 118 монга, племя (Mongo), 104

Монтэск’ё, Шарль (Montesquieu, Charles), 23, 166

Мослі, Освальд (Mosley, Oswald), 69

Мота, Ён (Mota, Ion), 73

Мпадзі, Сімон (Mpadi, Simon), 29 мулат, 117

Мусаліні, Беніта (Mussolini, Be­nito), 62-3, 68, 70, 74

Мусерт, Антон Адрыян (Mussert, Anton Adrian), 69

Мусульманскае Брацтва, 41-2

Мэстр, Жозеф Мары дэ (Maistre, Josef Marie de), 18

Мюлер, Адам (Müller, Adam), 17, 44, 80-1, 109, 133

Мюлер, Еганэс (Müller, Johannes), 80

Мюнстэр, 32, 39

мяжа аседласці, 60

мясцовыя мовы, 122

Наваліс, Фрыдрых (Novalis, Frie­drich), 17, 44, 79

нагі (Nagas), 104

„надбудова“, 151, 194

„нарманскае ярмо“, 31 навука, 36, 46, 70, 98, 99, 13, 121,

170, 178-180, 182-3, 186-7, 190 Напалеон, 12, 16-17, 110, 131 Нарвегія, 33 , 68, 104 нарвежскі, 60 нардычны, 45, 82, 85, 87 Народны фронт (Францыя), 69 настаўнік, 35, 73, 141, 166 гл. такса- ма адукацыя, вучэнне

Насэр, Гамаль (Nasser, Gamal), 43, 74, 139

НАТО, 196

нафта, 165, 168

нацызм, 53, 55-7, 68, 79-80, 84- 90, 92-5, 120, 145

нацыя, passim: „будаўніцтва нацыі“, 38, 60, 113, 142, 189, 199; нацы- янальная радзіма, 38, 58, 60, 76, 80-1, 96, 123, 130-2, 133, 141, 149, 165; „гістарычная нацыя“, 169 „субнацыя“, 169

нацыяналізм, passim аўтаномны, 31, 91, 161, 164-9, 172; „бюракра- тычны“, 180-1, 186, 189, 201; супранацыяналізм, 202-204; тэ- рытарыяльны, 102-3; „каляро- вы“, 113-5, 120-21, 123, 125; „развіцця“, 103; дыяспарны, 196; камуністычны, 21, 50, 67, 124-5, 136-47, 154-6, 174; „арганічны“, 16, 19; „пан“-, 50, 102-7, 112, 174, 200-1, 203-4; „сацыяльны“, 72; суб-, 104, 203; інтэ- грацыйны, 102-3, 160, 170; „ме- тадалагічны“, 97, 199; неа-, 174,, 186, 191; атнічны, 28, 104, 106-8, 162, 164, 185-6, 190-1, 201, 204; „інтэгральны“, 77; „ра- савы“, 106-110, 112, 114, 120; на- цыяналізм адраджэння, 127, 161; адраджэнне нацыяналізму, 14, 159-162, 169, 172, 177, 180, 204; „свяшчэнны“, 28; расколь- ны, 12, 19, 104, 174, 196, 200-1; сепаратысцкі, 50, 109, 143-5, 161-4, 168, 171, 181, 211, 203

Нацыяналістычная Партыя (Герма- нія), 89

Нацыянальнае Літаратурнае Тава- рыства (Ірландыя), 130 нацыянальная дзяржава, 19, 38, 43, 52, 101-2, 110-111, 171-3, 177, 180-1, 188-191, 194-5; аўтаном- насць, 165; і камунізм, 149-150, 156

Нацыянальная Хрысціянская Ліга (Румынія). 71

нацыянальны сацыялізм, гл. нацызм нацыянальны характар, 13, 88, 145, 152; свядомасць, 130, 152, 176, 202; ідэя, 11-23, 174-5, 189, 192, 197, 200, 205; пачуццё, 34, 43, 76, 94, 108, 145, 150, 155, 160 воля, 51, 61, 98, 139, 152, 202-3

Ндунгумуа (Ndungumoi), 25, 31 неакласіцызм, 16-17, 48-9, 50, 58-9 негр, гл. чорны негроід, 97 недалучэнне, 145, 156, 197 незалежнасць, 16-18, 21, 43, 96, 122, 131, 138, 141, 157, 169, 193, 196

нігілізм, 64, 81, 86, 92, 145

Нігерыя, 21, 104-5

Ніцшэ, Фрыдрых (Nietzsche, Frie­drich), 86, 92

Нкрума, Джошуа Кваме (Nkrumah, Joshuah Kwame), 107, 121, 151

Новы запавет, 61

Новы негрыцянскі рух, 119 „Новы парадак“, 88

Новы час, 46, 52, 120, 171, 193, 204

Нокс, Роберт (Knox, Robert), 83 Нума Пампіліус (Numa Pompilius), 133

Ньерэрэ, Юліус (Nyerere, Julius), 142

Нэру, Джавахарлал (Nehru, Jawahar­lal), 49

Нюрнберг, 79, 113

Н’ясалэнд, 30, 34

Одын (Odin), 81

Ольстэр, 161, 164, 168

пагром, гл. таксама антысемітызм, 88, 105

падзяленне працы, гл. праца

Падмор, Джордж (Padmore, George), 107

пазітывізм, 91, 185

Пакістан, 181, 195 пакаленне, гл. радавод Палітбюро, 147 палітыка, 23, 39, 48, 63-4, 96, 127, 177, 180, 199, 202

Палацкі, Францішак (Palacky, Fran­tisek), 74

Пальміра, 15 палясцінцы, 104 Пампеі, 15 панісламізм, 42, 104 панарабізм, 104, 106 панафрыканізм, 104, 106, 113, 118, 120-21, 123, 204

пангерманізм, 83, 104, 107, 109 панеўрапеізм, 53 паннеграізм, 104, 118, 121 панславізм, 80, 104-5, 107-8 пантураніянізм, 105 панцюркізм, 45, 104-6, 108 Папа, 18, 24, 32

Папанасэ, Канстанцін (Рарапасе, Constantin), 73

папулізм, 20-1, 142-8, 158, 174, 176-7, 188; і фашызм, 66, 69- 72, 74, 77, 91; і рух за Валадар- ства Божае, 41-2, 44, 50; і раса, 103, 109, 116, 117

парламент, 63, 64, 187

Партугалія, 78, 102, 138 партызан, 46, 89, 142, 147-8, 196 Парыж, 120, 164, 170 патрыятызм, 11, 48, 58-9, 157, 164, 176

Паўднёвая Афрыка, 70, 107-8, 111- 12, 115

паўстанне, 30, 34-5, 87, 120, 196 паходжанне, 60, 61, 81, 99, 103-5, 122, 152, 168, 175-6, 186

пачуццё, гл. нацыянальнае пачуццё паэзія, 80, 166, 169 „перадгісторыя“, 51, 126, 136 „перадпалітычны“, 26 перадсуды, 100-4, 122, 124, 150 Перамір’е (1918), 78 перанараджэнне, 171, 203 Перон, Хуан (Peron, Juan), 78 Персія, 100, 106

Перу, 103

першабытны, 60, 82, 86, 169, 186 племя, 58, 79, 86, 140, 160, 175-6, 184, 202; і саматоеснасць, 100-1, 103-4, 106; індустрыйны тры- балізм, гл. індустрыя; і рух за Валадарства Божае, 30, 36, 44

пікты, 100

Пінскер, Лео (Pinsker, Leo), 128 Пірсан, Карл (Pearson, Karl), 108 плюралізм, 39, 56, 120, 179, 196 Познань, 92 „поліцэнтрызм“, 141

Польшча, 16-19, 29, 31, 38, 48,

60, 74, 89, 104, 107 „почвеннйкй ", 46 правінцыяльны, -ізм, 60, 130, 172 праваслаўны, 17, 30, 44 практыка, 132, 152 пралетарыят, гл. рабочы клас прапаганда, 46-7, 69, 130-1, 196 пратэкцыянізм, 61, 102, 199 пратэстанцтва, 33 прафесійны саюз, 63, 92 праца, 127-9, 132-3, 135-7, 138-9,

152, 174

продкі, 13, 24, 29, 36-7, 45, 51, 152

Прусія, 17, 48, 81 прымітывізм, 85-6 прыналежнасць, пачуццё, 37, 129, 152, 177, 182

Прыс-Мар, Жан (Price-Mars, Jean), 120

прэса, глядз. журналістыка прэсвітэрыянства, 172 псіхалогія, 55, 178 пужадызм, 74, 78 пустасловы, 31

Пятая манархія, 31-2 рабства, 86-7, 89, 100, 118, 120, 122, 126, 129

радзіма, 12-13, 50, 52, 59, 66, 88, 96, 127, 162, 175, 188-9

радыкалізм, 17, 26-7, 45-6, 71, 76, 83, 91, 137-8, 170-2, 187-8

развіццё, 103, 139, 168, 183-4, 193, 199; запозненае развіццё, 137- 139; глядз. таксама мадэрнізацыя разнастайнасць 72, 116-7, 134, 161 рамантызм, 32, 40, 54, 72, 78, 82, 142, 157, 166-7, 177, 181-2, 186- 190; і Negritude, 120; адмаўленне ад, 82; і глеба, 67

рамеснік, 73-4

Ранке, Леапольд фон (Ranke, Leopold von), 81

paca, 23, 44, 54, 131, 158, 176, 187- 90; i фашызм, 64, 66, 68-70, 83-90, 92-140; і нацыянальная саматоеснасць, 95-112, 113-123

„расавая інтэграцыя“, 115-16 расавая свядомасць, 85, 106-7, 113, 122-3

Расея, глядз. Савецкі Саюз расізм, 20-3, 44, 50, 54, 95-99, 101-3, 105-12, 115, 118, 123; і фа- шызм, 68-70, 77, 79, 81, 84 раскольніцтва, гл. нацыяналізм рацыяналізм, 16, 32, 40, 166, 171-

2, 177-9, 182-3, 185-6, 188, 190- 2, 194; і фашызм, 92, 94; і за- ходняя думка, 36, 41, 45, 49, 120

Рашыд Рыда (Rashid Rida), 45-6 роднасць, гл. сям’я

Розенберг, Альфрэд (Rosenberg, Al­fred), 85, 87

Рой, Рам Могум (Roy, Ram Mohum), 45

Ротэк, Карл (Rotteck, Karl), 18 Руанда, 106

Румынія, 19, 33, 64, 69, 71-2, 74, 104

руская рэвалюцыя, 176

Русо, Жан-Жак (Rousseau, Jean-Jac­ques), 14-16, 18, 22, 60, 68, 88,

133, 136, 151, 165-6 Рыа дэ Жанейра, 104 Рыгас, Фераёс (Rhigas, Pheraios), 17

Рым, 15, 48, 60, 81, 85

рымскае каталіцтва, гл. каталіцтва, Рымская Імперыя, 15, 100 Рымская Рэспубліка, 15, 49 рэвалюцыя, 16, 24, 101, 107, 177-8, 180, 182, 184-5; і фашызм, 55, 61, 67, 71-2, 77-8, 81-2, 87, 91- 2, 94-5; і марксізм, 130-2, 135, 148, 153, 157-8; і тысячагадовае Валадарства, 25, 29, 32, 34, 37, 44, 49, 51

Рэвет, Нікаля (Revett, Nicolas), 15 рэгіяналізм, 12, 28, 39, 127, 161-2, 168, 171-3

рэінтэграцыя, 56, 132-3, 135, 151

Рэйнскія землі, 18

рэйх, 18, 81

рэксісты, 69

рэлігія, 15, 17-19, 23, 27, 109-110, 123, 141, 152, 158, 164, 168-171, 176; і этнацэнтрызм, 100; і фа- шызм, 76-7, 87; і саматоеснасць, 60, 115; і тысячагадовае Валадар- ства Божае, 32-4, 37-8, 40-4, 50-1

рэспубліка, 15-16, 18, 68 рэстаўрацыя, 28, 31, 52, 111, 133, 186

рэтрараманскі, 164, 166

рэформа, 33, 40, 43-7, 49-50, 103, 144

Саарская вобласць, 89

Савет Міністраў (ЕЭС), 202 Савецкі Саюз, 17-21, 20-30, 44, 51, 76-8, 80, 88, 107, 109, 115, 139-143, 145, 148, 153, 155, 158, 193

Салазар (Salazar), 78

Салафія (Salafiyya), pyx, 45

Салашы, Ферэнц (Szalasi, Ferenc), 73

салдат, гл. таксама армія, 35, 55, 66, 73, 75 , 86 , 89, 155, 166

салідарнасць, 13, 23, 46, 48-9, 96, 182; афрыканская, 104, 123; і аўтаномія, 165, 175; і этнічнасць, 99; і фашызм, 60, 65-7, 77, 91; і марксізм, 130, 135, 157

самавызначэнне, 19, 77, 157, 200 самадапамога, 39-40, 46, 51, 199 самадастатковасць, гл. аўтаркія самакіраванне, 12-13, 22, 39, 58-9, 115, 163, 175

самакіраванне, 13, 164

Самалі, 104, 125, 140, 143, 196 самарэалізацыя, 51, 115, 130, 148-9, 177

саматоеснасць, 11, 13, 38-9, 95-6, 129-130, 174-5, 187-90, 193-4, 201-2; колер скуры і саматоес- насць, 114, 116-7, 120, 123 саматоеснасць і камуністычныя нацыяналістычныя рухі, 133, 144, 148, 154, 157; саматоеснасць і фашызм, 55, 58, 60-1, 66, 77, 82, 88-9, 91; саматоеснасць і се- паратызм, 162, 164

Сан-Марцін, Хасе дэ (San Martin, Jose de), 16

Сан-Паўлу, 104

Сангха Саметгжы, Савет (Sangha Sametggi) (Бірма), 42

Санчэс, Луіс Альберта (Sanchez, Luis Alberto), 104

Сарасваці, Даянанда (Saraswati, Dayananda), 45

сацыялізм, 51, 165-7, 178, 192, 198 і фашызм, 65, 70, 72, 83, 89 і марксізм, 124, 132, 136-7, 141- 2, 147-8, 150, 156, 158

сацыялогія, 199

сацыяльная дэмакратыя, 72, 142-3, 160, 166

Сая Сан (Saya San), 30, 34 свяшчэннік, гл. духавенства „Свабода вядзе народ* (Дэлакруа), 67

Сезэр, Эме (Cesaire, Aime), 119 секта, 23, 31, 33, 46, 185, 196 сектанцтва, 28, 37

Секу Турэ (Sekou Toure), 139 секулярызм, 25-6, 32, 38-9, 43, 47- 8, 104-5, 169-170; і этнічная салі- дарнасць, 76; і неатрадыцыя- налізм, 41

сельская гаспадарка, 21, 67, 100, 103, 111, 135, 154, 165

Сен, Чандра (Sen, Chandra), 45

Сенгхор, Леапольд (Senghor, Leopold), 119-120

Сенегал, 20, 30, 139 сепаратызм, гл. нацыяналізм Сербія, 17, 19, 107, 144

Сіес, абат (Sieyes, Abbe), 15, 22, 58 сіла, гл. гвалт

Сіма, Хорыя (Sima, Horia), 64 сімвал, 89, 182 сінкрэтызм, 45

Сінтаізм, культ (Shinto), 61

Сірыя, 106, 139

Сіцылія, 161

Сіянізм, 45, 52, 128

Скандынавія, 87

Славакія, 57

славянафіл, 119, 44, 80, 107 славянскі, 61, 80, 87, 107 Смаленскін, Перэс (Smolenskin,

Peretz), 46

Смірна, 31

солі, племя (Soli), 104

Сонгаі, 122

Сонечнай мовы, тэорыя, 61

Спіноза, Барух, 32

спадчыннасць, 83, 87, 97, 116

Спарта, 15, 49, 85

Спрэчка паміж Старымі і Новымі, 15

сродкі масавай інфармацыі, 192, 196

СС, 67, 85-6, 91

СССР, гл. Савецкі Саюз

Сталін, Іосіф, 152, 154, 177 стары рэжым (ancien regime), 22, 75 статус, 28-29, 40, 55, 151, 157,

167, 170, 172, 197-8, 200-2, 204

Страбон (Strabo), 100 стратум, гл. клас Страхаў, 45, 80

студэнт, 74, 81, 120, 192 гл. такса- ма адукацыя, вучэнне

суверэнітэт, 13-14, 21, 50, 58, 76, 96, 141, 164

Судан, 30, 105

Сукарна, Ахмед (Sukarno, Ach­med), 78

супольнасць, 12, 29, 36-9, 46-7, 60, 63, 65-6, 91-4, 99-101, 106- 7, 113-5, 129-130, 156-7, 159- 161, 163-4

сурагат, 25, 43 гл. таксама біблія Сусветная вайна, 22, 78, 91-2, 109, 117

Сусветны Банк, 199

суфізм, 41

Сцюарт, Джэймс (Stuart, James), 15 С’ера-Леонэ, 21, 116

С’ера-Маэстра, 142

сюррэалізм, 120

сялянства, 17, 21, 30, 35-6, 41-4, 47, 166, 174, 176; і камунізм, 140, 142-5, 147, 150, 154-5, 158; і фашызм, 67, 71-3, 75, 89; і па- нафрыканізм, 121; гл. таксама

сям’я, 10, 13, 27, 30, 41, 51, 63,

114, 134, 147, 153

Сярэдні Усход, 22, 139 сярэднявечча, 17-18, 44, 79, 100, 109

Таварыства Нямецкага Парадку, 84 Ташгінаў, паўстанне (Tai-ping), 30 Такін, pyx (Thakin), 30 тамілы, 104-5

Танзанія, 104

таталітарызм, 53-6, 90, 154, 156

татары, 33, 35

Тацыт (Tacitus), 101

Торэ, Айя дэ ла (Torre, Haya de la), 103

традыцыяналізм, 17-19, 21-2, 37-8, 40-3, 47-8, 50, 77-8, 142-3, 190, 204; i культура, 188; i этніч- нае адраджэнне, 167, 169-71; і раса, 88, 104-7, 109-11, 114, 119, 120; і адзінства, 134, 153,

158-9; неатрадыцыяналізм, 40- 43, 47, 49-50

Трайчке, Генрых (Treitschke, Hein­rich), 19, 110

„Трыстан“ (Вагнер), 82, Трэці свет, 50, 103, 124, 136, 161 „туранскі“, 106

Турцыя, 29, 105-6, 108, 112 турызм, 163, 165, 168, 192

Турынгія, 61

тутсі, племя (Tutsi), 105 Тыглат-Палісар III (Tiglath-Pileser

III), 100

Тык, Людвіг (Tieck, Ludwig), 17, 44, 79

Тылак, Бал I ангадар (Tilak, Ban Gangadhar), 21, 35, 43 тыранія, 31, 38, 68, 126-7, 131, 134, 153, 165

Тыроль, 161 тысячагадовае Валадарства Божае, 24-40, 42, 446 46, 50-2, 184

Тэазаалогія (фон Лібенфельс), 84 Тэкін Альп (Tekin Alp), 106 тэрарызм, 32, 43, 46, 183-4, 196 Тэрнер, епіскап Генры (Turner,

Bishop Hemy), 118 тэрыторыя, 13, 17, 36-7, 48, 50, 175-6, 179-80, 186, 198; і фа- шызм, 58-60 , 66-7 , 85-6 , 91; і марксізм, 135, 138, 142-3; і раса, 96, 104, 110, 17, 123 тэхналогія, 80, 111, 178-9, 182-3, 185-6, 190; і камунізм, 131, 142

У Hy (U Nu), 142

У Отама (U Ottama), 42 удзел, 15, 36, 39, 96, 130, 145, 160, 172, 177, 183

Украіна, 19

універсітэт, 165; глядз. таксама ву- чэнне, студэнт

Уочтаўэрскі рух, 30 „ураўніцелі“, секта, 31 урбанізацыя, 109, 111, 174, 193 Уэльс, 161, 163, 165, 167-169

Фаланга, 65, 73 фальклор, 21, 37, 60, 80

фанг, племя (Fang), 104

фашызм, 50, 53-8, 62-81, 83-4, 88- 95, 159, 187-8, 196

феадалізм, 12, 55, 140

Федэр, Готфрыд (Feder, Gottfried), 84

федэрацыя, 13, 60, 145, 164-5

Феербах, Людвіг (Feuerbach, Lud­wig), 129

Фіджы, 25, 30 фізічныя дадзеныя

і фашызм, 68, 81, 84, 86, 88; і раса, 97-8, 100-1, 105-6, 111, 113, 115, 122-3

Філіпіны, 105

філасофія, 32, 34, 38-9, 48, 59, 63- 4, 71, 75, 166

фіна-угорскія народы, 105

Фінляндыя, 105

Фіхтэ, Ёган (Fichte, Johann), 19, 22, 26, 44, 68, 74, 79-81, 131, 151, 166

Фландрыя, 69, 161-2, 164, 167, 169, 173, 181

франкі, 111

франкафонія, 164

Франкель, Захарыя (Frankel, Zechariah), 46

Французская рэвалюцыя, 11, 12, 14, 17, 27, 33-4, 55, 58, 60, 76, 127, 159

францысканскае духавенцтва, 28, 32-3

Францыя, 12, 16-18, 20, 29, 48-9, 59-60, 63-4, 67, 69, 71-2, 74, 77, 81-2, 108-110, 122, 138, 1150, 161, 164, 168, 170, 180, 201

Фрыдляндэр, Давід (Friedlander, David), 46

Фрызландыя, 161, 165, 166, 168

Фрытаўн, 116

Фрэйд, Зігмунд (Freud, Sigmund), 55, 159

Фрэйтаг, Густаў (Freytag, Gustav), 108

фуланійскія кіраўнікі, 105

фюрэр; глядз. таксама Птлер, 75, 86

Фюслі, Ёган Генрых (Füssli, Johann Heinrich), 58

Хагуарыбе, Эліё (Jaguaribe, Helio), 104

Хайд, Дуглас (Hyde, Douglas), 130

Хайле Селасіе (Haile Selassie), 142

Хамякоў, Аляксей, 45

харваты, 19, 57

харызма, 25, 51, 95, 117

Харыс, Вэйд (Harris, Wade), 33,

117

хаўса, племя (Hausa), 104, 105

хеты, 100

Хібатп Сіён (Chibbat Zion), 47

хіліязм, гл. тысячагадовае Валадарст- ва Боскае

Хілафат, pyx (Khilafat), 42

Хмялыгіцкі, Багдан, 31

Хо Шы Мін, 144

Хортан, Афрыканус (Horton, Afri­

canus), 21, 115

Хрыстос, 17, 24, 27, 32, 87

Хрысціянская Сацыяльная Партыя (Германія), 83

хрысціянства; гл. таксама рэлігія, 18, 20, 22, 26, 30, 32, 34, 42, 44, 82, 42, 106, 109, 142, 170, 202

Хулагу Хан (Hulagu Khan), 106

хуту, племя, 106

Х’юз, Лангстан (Hughes, Lang­ston), 118

тыгрэ, племя (Tigre), 184

Ціта, Ёсіп Броз (Tito, Josip Broz), 144

Ціткін, С.А. (Titkin, S.A.), 45

ціхаакіянскі, 33

Цар, 20, 30, 40

царква, гл. рэлігія

Цві, Сабатай (Zvi, Sabbatai), 29, 31, 33

Цунц, Леапольд (Zunz, Leopold), 46

цывілізацыя, 22, 86, 97, 100, 115, 120, 192

цыганы, 70, 87

Цынцынат (Cincinnatus), 15, 152

Цэйлон, 105

цэнтралізм, 60, 81, 145-6, 153, 162- 3, 166, 168, 182-3, 186

Цэнтральная Азія, 20, 30, 45, 105 цюркскі, 20, 45, 105

Чад, 29

Чарнагорыя (Montenegro), 144

чорныя; таксама гл. Афрыка, 115- 123, 185

Чылі, 17, 59, 108

Чылембве, Джон (Chilembwe, John), 30

Чынгіз Хан (Genghis Khan), 31, 106 чысціня, 15, 61, 80-1, 85-7, 101, 115-16, 157

Чэлпанаў, Чот (Chelpanov, Chot), 30

Чэмберлен, Хьюстан (Chamberlain, Houston), 83

чэхі, 19, 33, 67-8, 83, 122

шавінізм, 54, 160

шан, меншасЦь (Shan), 105

Шатландыя, 161, 163-4, 168-172, 172, 184, 190

Шатландская Нацыянальная Партыя (ШНП), 163

Швейцарыя, 33, 48, 58-9, 80, 161, 168, 173, 180, 195, 202

Шлегель, Аўгуст Вільгельм (Schlegel, August Wilhelm), 44, 80

Шлегель, Фрыдрых (Schlegel, Frie­drich), 17, 44, 61, 79, 109

Шлеермахер, Фрыдрых (Schleier­macher, Friedrich), 44

Шонерэр, Георг фон (Schönerer, Georg von), 83-4, 88, 108

Штокер, Адольф (Stoecker, Adolf), 83

Штраус, Франц-Ёзэф (Strauss, Franz-Josef), 161

Шыва, культ, 43

Шылер, Ёган (Schiller, Johann), 61

Шын Фэйн (Sinn Fein), 130

Шэтландскія астравы, 161, 190

эвалюцыя, 26, 44-6, 53, 55, 76, 98, 101, 129-32, 136, 156

эве, племя (Ewe), 104

Экарт, Дытрых (Eckart, Dietrich), 87

эліта, 28-29, 46, 157-159, 197-199, 201-204; эліта і бюракратыя, 186, 188; эліта і крызіс саматоес- насці, 170; эліта і этнічнае адрад- жэнне, 172; эліта і фашызм, 66- 7, 72, 75, 83-5, 91, 93, 95; раса- вая эліта, 96, 98, 107-8, 121; паслабленне, 178

Эльзас, 161

Энвер Паша (Enver Pasha), 106 Энгельс, Фрыдрых (Engels, Frie­drich), 124, 127, 137, 140-2, 149- 151

„Эпоха“, 46

Эрытрэя, 143

Эта, гл. Буракумін

этналогія, 1—5, 119

этнацэнтрызм, 33, 76, 79, 99-101, 105, 109-110, 117, 176

этнічнае адраджэнне, 114, 161, 172, 180, 183, 187

этнічны, 19-21, 28-29, 98, 110-111, 183-4, 200-3; этнічнасць і калек- тыўная воля, 152; канфлікт, 139; этнічнасць і фашызм, 66, 68, 76- 7, 79, 81, 91-3; рух за валадарст- ва боскае, 36-7, 40; адраджэнне, 159-160, 164, 167-8, 180-1; ба- рацьба, 193-4, 197, 203-4

Эфіопія вольная (Кэйслі-Хэй- фард), 123, 1138-9, 143, 184, 195

Ювенал, 101

Югаславія, 125, 136, 139, 143-5 юдаізм, 82, 110

Юнг, Рудольф (Jung, Rudolf), 83 Юра (Jura), 161, 164, 168-9, 195 якабінцы, 15, 18, 60, 81, 108, 152, 167-8

Ян, Фрыдрых Людвіг (Jahn, Frie­drich Ludwig), 17, 44, 68, 74, 81 Японія, 19, 22, 30, 33, 43, 61, 85, 100, 105, 107-9, 111, 127, 131, 139, 142, 144, 195

ясеі, 32

яўгеніка, 69, 85-6, 99-100, 123

Сміт, с/нтані

Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі / Пер. з англ. С. Нагорнага; Падрэд. І.Бабкова, У.Рагойшы. — Мн.: Беларускі Фонд Сораса, 1995. — 272 с. — (Адкрытае грамадства).

ISBN 985-6022-13-4

Кніга Энтані Сміта, прафесара сацыялогіі Лонданскага Універсітэта, аднаго з вядучых даследчыкаў праблемаў этнічнасці і нацыяналізму, даўно ўжо зрабілася сучаснай класікай. Яна прысвечаная шматлікім трансфарма- цыям нацыяналізму ў нашым стагоддзі, параўнанню яго з такімі ідэалогіямі „выратавання свету“ як камунізм, фашызм і расізм.

Разлічана на рэшгкі інтэлектуалаў, а таксама на шырокае кола чытачоў.

ББК 63.3(0)+66.5

С 3230100000

АДКРЫТАЕ ГРАМАДСТВА

Серыя Беларускага Фонду Сораса

Навуковае выданне

Сміт Энтані

НАЦЫЯНАЛІЗМ У ДВАЦЦАТЫМ СТАГОДДЗІ

Каарданатар выпуску А.Анціпенка

Карэктары Л.Каздова, В.Кавалёва

Вокладка С. Харэўскі

Адказны за выпуск І.Бабкоў

Здадзена ў набор 13.02.1995. Падпісана да друку       .

Фармат 84 108 1/32. Папера афсетная №1. Гарнітура Academy.

Афсетны друк. Ум.друк. арк. 14.28. Ул.-выд. арк.14.08. Наклад 5000 асобнікаў. Замова 14.

Сумеснае выданне Цэнтра Эўрапейскіх Досьледаў і Культурных Ініцыятываў "ЭУРОФОРУМ" і Беларускага Фонду Сораса. Выданне падрыхтована да друку Цэнтрам Эўрапейскіх Досьледаў і Культурных Ініцыятываў "ЭУРОФОРУМ". Ліцэнзія ЛВ №1078. Паштовы адрас: 220123 Мінск, а/с 71.

Беларускі Фонд Сораса. Ліцэнзія ЛВ №636.

Адрас: 220027 Мінск, пр. Ф.Скарыны, 65, корп. Ila, п. 517а. Друк HB ТАА "Камтат", 220121 Мінск, вул. Жудро 21-42.