Пагоня ў сэрцы — тваім і маім

Пагоня" ў сэрцы тваім і маім
«Пагоня» u
У сэрцы тваім і маім
Складальнік і навуковы рэдактар Анатоль Цітоў
Мінск Беларускае выдавецкае таварыства «Хата»
1995
ББК 94.3
П 71
УДК 082
Навукова-публіцыстычнае выданне “Пагоня” ў сэрцы — тваім і маім”. Складальнік і навуковы рэдактар Анатоль Цітоў. Зборнік. — МН.: Беларускае выдавецкае Таварыства "Хата”, 1995, ...стар.
ISBN 985—6007—22^4
Многія граматныя і напаўграматныя людзі, з доктарскімі ступенямі і без ступеняў зачастую летазлічэнне, зачатак нацыі пачынаюць... з уласнага роду. Спрачацца з такімі невукамі, беларускага заводу ці прыблуднага роду — што сеяць на каменне. Асабліва цяжка даказвацца перад няведкамі і няўмакамі па праблемах сельскай гаспадаркі, мастацтва, нацыянальнай сімволікі. Тут кожны — знаўца, кожны — вышэйшы суддзя.
Артыкулы кнігі — не асуджэнне памылковых чужых думкаў пра чуждае ім. Артыкулы — абарона беларускага, абарона доказная, неаспрэчная. Яны — для разумнага беларуса, і яго разумных суседзяў: рускага, паляка, украінца, літоўца.
У кнізе сабрана толькі частка матэрыялаў (1987—1991) пра сімволіку. У іх боль, перажыванні, доказы навукоўцаў розных нацыянальнасцяў пра славянскую сімволіку.
Для масавага чытача. Асабліва будзе карысная тым, хто яшчэ не мае цвёрдае пазіцыі ў дачыненні да беларускай святыні — герба “Пагоня”.
3250140000
П 22—95
ББК 94.3
ISBN 985—6007—22—4
© БВТ “Хата”, 1995
© Афармленне А. І. Цыркуноў, 1995
© Складанне A. К. Цітоў, 1995
© Слайд і карта A. К. Цітоў, 1993, 1995
Сімвал і мова —
брат і сястра
Прафесар хіміі любіць беларускую мову, беларускія сімвалы. Беларус па паходжанню, выхаванню і, галоўнае, адчуванню, ён усюды сцвярджае: як народжаны Богам чалавек мае права дыхаць, так кожная нацыя мае права на існаванне. Кветкавая гама луга шмат пацерпіць, калі навекі знііпчыць хоць адзін цвет.
Адзін мінус мае мілы прафесар. Ён скажа кілаграм слоў там, дзе патрэбны адзін грам справы. He патрэбны — ні вам ні нам — яго высокія словы пра вартасць і значнасць беларускае мовы, сімволікі. Патрэбна драбніца: чытай лекцыі на роднай мове.
Ён можа чытаць, а не чытае. Ніхто яму не забараняе, не пярэчыць. Наадварот — хваляць ініцыятараў перабудоўнай беларусізацыі. Прафесар хіміі лекцыі на роднай мове не чытае — з-за элементарнай ляноты. Высокакваліфікаванаму спецыялісту патрэбна меней часу, чым прыезджаму рускаму прафесару, для пераходу на беларускую мову — два месяцы, не болей. Але іх патрэбна выдзяліць. Спекулянт-прафесар гэтага часу не выдзяляе. Тэарэтычна ён пашкадуе родны народ, пагароціцца пра яго занядбаную мову і сімвалы, а сам асабіста зрабіць шаг-другі для яе распаўсюджвання не можа.
He можа гэта зрабіць і другі гаварун, ягоны сусед па кватэры. Настаўнік першым сказаў слова асуджэння супраць тых, хто ганьбіць слова народа, яго тысячагадовыя сімвалы. Як нармальны чалавек не можа хадзіць па вуліцы голым, так любое войска не можа быць без знакаў адрознення. Калі пра Полацкае княства ўзгадваюць летапісцы з 862 году, то яно ўжо мела ўсю неабходную для княства атрыбутыку. Мову і сімвалы дзяржаўнасці таксама.
Тым не меней усявед-настаўнік сваёй цагліны ў агульны
падмурак не кладзе. He размаўляе па-беларуску, не скажа добрае слова пра сімвал “Пагоня”. Настаўнік супраць пераходу школы на беларускую мову. Сваё дзіцё возіць у той дзіцячы садзік, дзе няма беларускага слова.
Прафесар і настаўнік рэзка не прымаюць пустапарожнае хамства зямляка, нядаўняга ваеннага. Адстаўнік ваюе супраць усяго беларускага. Выхаваны на лёгкадумным жыцці, газетных артыкулах шавіністычнага накірунку, былы капітан за “ннчего менять не нужно. Нам н так хорошо”.
Суседзі, усе трое, разлічваюць на розум таго, каго ўнутрана не цэняць, каго часта зневажаюць — на розум рабочага і селяніна. Тры трапачы не разумеюць, што хто не можа захаваць малога, не захавае і вялікага, бо любое вялікае пачынаецца з малога. He стане ў народа сімвалаў самабытнай дзяржаўнасці і мовы — не стане народа.
За апошнія пацьдзесят гадоў з Поўначы і Засібірскіх прастораў знікла амаль дваццаць моваў. Хто ведае цяпер гэтыя народы? Таксама напаўінтэлігенты аргументоўвалі, што ўсё "устронтся”.
Устроілася?
Гэта ж хочуць зрабіць і на Беларусі. Рукамі саміх беларусаў.
Разлічваць на памяркоўнасць ці абыякавасць рабочага і селяніна да сімвалаў дзяржаўнасці і мовы зараз не прыходзіцца. Інстынкт самазахавання у нацыі, упэўнены, зпрацуе. Пры адной умове. Нейтральным стаўленні да любых рэферэндумаў сродкаў інфармацыі.
У нас жа, на Беларусі, як паказваюць даследванні і практыка, асноўная маса газетаў, праграмаў радыё і тэлебачання ў руках абыякаўцаў да беларускай мовы і сімвалаў. Менавіта таму прыезжды рускі шавініст, прафесар, былы партработнік, бесперапынку дае “адлупы” бязграматным беларусам. Фармуе наступальную русіфікатарскую палітыку.
Ён і калегі, як і беларускія абыякаўцы, часта цытуюць Маркса. Забываюць чамусьці ўзгадаць марксавую сакраментальную фразу, датычную іменна падобных абставінаў: “чнсленность только тогда решает дело, когда масса охвачена органнзацней н ею руководнт знанне”. Пра якое веданне вытокаў зараджэння беларускае сімволікі можна казаць, калі многія ваяры за славяніпчыну на беларускіх землях (паваявалі б яны пра гэта ў Маскве і Варшаве, Сафіі і Браціславе) не бяруць большы адрэзак часу, чым 55 гадоў.
Украінцы, рускія пад сдаімі цяперашнімі сцягамі і гербамі ходзяць шмат сотняў гадоў. За і супраць. Іх не папракаюць мазепаўшчынаю, гетманшчынаю, ула-
саўшчынаю. А на гарэтнай Беларусі, як свет клінам сышоўся. Дзяржаўцы даўмеліся: каб уесці палітычных апанентаў, гатовы аб’яўляць рэферэндум... пра мову, сімвалы.
А чаму б не аб’явіць рэферэндум, колькі мець чалавеку рук, як вымаўляць слова?
Дык паслухаем жа тых, да каго часта апелююць дэпутаты і недэпутаты.
...Двухмоўе — смяротны прысуд беларускай мове.
...Мова — наш апошні шанец духоўна адрадзіцца.
...Двухмоўе ў Канстытуцыі — гэта магіла беларускай мове.
...Галасаваць за двухмоўе у Канстытуцыі — ставіць крыж на беларускай мове.
...Рэферэндум па праблемах мовы — амаральна. Такога не ведала сусветная практыка. He схіляйце беларусаў да самазнііпчэння.
...Няма мовы — няма народа. Надакучыў лямант неадукаваных і нявыхаваных дэпутатаў, якія кепска ведаюць і рускую і беларускую мову.
...Нельзя выноснть на референдум вопрос о родном языке. Это позорно! Прошу как нзбнратель голосовать по данному вопросу понменно, чтобы нсторня знала, кто хоронлт будуіцее Беларусн.
...Божа Усемагутны, пабудзі ў беларусаў пачуццё годнасці. ...Яны не ўмеюць пастаяць за сябе. Вось ужо сапраўды, як у анекдоце: “Дазволь, дзядзечка, мне ў сваёй хаце пад лаўкай пераначаваць”.
...Паважаныя кіраўнікі Беларусі, я не бачыў Вашых асабістых выступленняў аб нацыянальным адраджэнні, патрыятызме, гордасці, што ты беларус ці грамадзянін Беларусі.
...У апошні час у рускамоўным друку на Беларусі нарастае актыўная прапаганда супраць Закона аб мовах. ...Нельга забіраць у беларуса самае дарагое — мову продкаў.
...3 абурэннем чую выступы “народных” дэпутатаў супраць беларускай мовы, сцяга і герба. У расейскіх халуёў шавіністаў і ў іх халуёў з беларусаў, якія выступаюць ад імя беларускага народа, праразаецца зноў звярыны аскал.
...Якая ж гэта будзе незалежная Рэспубліка Беларусь, калі яна будзе мець дзве дзяржаўныя мовы? Раўназначна таму, што ў аднаго дзіцяці дзве “родныя” маці.
...Кожны народ хваліць, Госпада на сваёй мове.
...Наданне рускай мове статуса дзяржаўнасці ў суверэннай Беларусі ганебна для нас, беларусаў. Гэта здзек як з гістарычнай спадчыны Беларусі, так і з яе нашчадкаў.
...Ніякага двухмоўя нельга ўводзіць.
...Народ мае свядомасць. He мае яе асноўная большасць наменклатуршчыкаў. Пагарджаць мовай — пагарджаць людзьмі, якія сеюць і збіраюць для нас збожжа-хлеб. Пагарджаць мовай — праяўляць невуцтва і ляноту да мовы, у слоўніку якой больш двух мільёнаў слоў.
...Еслн кто подннмает вопрос о другом государственном языке, сразу возннкает вопрос, чьн ннтересы он отстанвает: Москвы нлн Варшавы?
...Кожнай нацыі Бог даў сваю мову... Двухмоўе — самазабойства.
...Хто ж уваходзіць у гэтую ветэранскую арганізацыю? У асноўным людзі прыезджыя, не беларусы, большасць з якіх займалі добрыя пасады, прыклалі свае рукі да знішчэння нашай мовы, а цяпер хацелі б задушыць яе канчаткова.
Закончым цытаванне з кніжкі “Голас народа — голас Божы” (Мінск, “Навука і тэхніка”, 1993) фразаю яе укладальніка Ніла Гілевіча: “Якіх тслькі тэарэтычных і палітычных і эканамічных падкладак не мосцяць яны (асобныя ляныя беларусы і людзі іншых нацыянальнасцяў, для якіх Беларусь не мачаха, а добрая маці. — В. С.) пад сваё негатыўнае стаўленне да ідэі адраджэння Беларусі, да працэсу беларусізацыі ...Што здарылася ў 30-ыя, калі спроба беларускага нацыянальнага адраджэння была бязлітасна задушана, цяпер не паўторыцца”.
He паўторыцца? Калі дзяржава не будзе змагацца за сябе, калі народ не ўсвядоміць, што сімвал і мова — брат і сястра, што грэх тапіць самога сябе, — працэс можа паўтарыцца. У змененым выглядзе, пад фарысейскія шкадобныя рэплікі, але можа паўтарыцца.
І тады трое ўзгаданых у пачатку артыкула суседзяў пашкадуюць беларуса. Паспачуваюць. Але грэх з сябе і ўласнага роду не знімуць. Цяпер трэба шкадаваць сябе, а значыць народ свой, зямлю сваю. Шкадаваць — значыць рабіць для яго, а не ўздыхаць.
Звярнём увагу чытача на наступнае. 3-за спешнасці, абмежаванасці ў сродках гэтае выданне выходзіць без ілюстрацыйнага матэрыялу. БВТ “Хата” яшчэ раз выказвае падзяку вучоным, аўтарам артыкулаў — за адмову ад ганарару.
Валер САНЬКО, дырэктар БВТ “Хата”.
Лёс сімвала — лёс народа
Імкненне да самапазнання і самавыяўлення характэрна як для кожнага народу, так і кожнай асобе ў прыватнасці.
Неспрыяльныя ўмовы гістарычнага працэсу, што склаліся на нашае зямельцы ў апошнія двесці гадоў і асабліва за часы панавання бальшавізму, прывялі да значных стратаў нацыянальнай культуры і свядомасці. Адыёзныя прафесары камуністычных навукаў, якія сумленна адпрацоўвалі свае трыццаць срэбранікаў, рабілі ўсё магчымае для знівеліравання нацыянальнае самасвядомасці беларусаў. На жаль, у сваёй працы, яны дасягнулі пэўных поспехаў. Забароненыя і апляваныя святыні замянілі штучнымі сурагатамі, якія “варыліся” крамлёўскімі кухарамі і іхнімі памагатымі з мясцовых калабарантаў і манкуртаў. Але выціснутыя з афіцыйнага і паўсядзённага існавання і народнай свядомасці большасці людзей, яны засталіся ў гістарычных дакументах, старажытных кнігах, на пячатках. Захаваліся яны ў патаемных кутках сэрца народу. Як толькі шавінстычны, бальшавіцкі ўціск пачаў слабнуць, сімвалы нашых продкаў пачалі набываць усё большую моц і значэнне ў грамадскім жыцці Беларусі.
Але аджыўшыя ідэі і канцэпцыі не адыходзяць у нябыт самі па сабе — грамадскае пакаянне апосталаў таталітарызму не адбылося. Крыху ачуняўшы ад спалоху, яны зараз разгарнулі чырвоныя "флагі” і рушылі ў бой, за страчаныя прывілеі, за ўладу якая ўплывае з іхніх рук.
Сёння гэтая лінія фронту праходзіць праз сімволіку. Якой ёй быць — нацыянальнай, народнай ці адпавядаць узорам былой камуністычнай? Адказ на гэтае пытанне дае гэтая кніга. Як мы будзем ставіцца да нашае гістарычнае спадчыны так мы будзем ставіцца і да Баць-
каўшчыны. Ці мы будзем жыць у краіне Беларусь, ці зноў наш адрас стане “не дом н не улнца”, а Савецкі Саюз!
Мэтай зборніку з’яўляецца імкненне даць чытачу поўнае і яснае ўяўленне аб нашай вышэйшай нацыянальнае і духоўнае каштоўнасці — дзяржаўным сімвале — гербе ПАГОНЯ.
У кнігу ўключаны артыкулы як беларускіх, так і замежных аўтараў, якія дазволяць чытачу ўбачыць і зразумець сапраўдныя прычыны ўзнікнення і шляхі развіцця герба з выявай “Рыцера збройнага на коні”. У яе ўключаны таксама матэрыялы, якія адлюстроўваюць думку шырокага кола прадстаўнікоў культурнага грамадства Беларусі аб нашым спрадвечным сімвале.
У зборнік ў асноўным ўвайшлі матэрыялы перыядычнага друку і асобных выданняў за 1987—1991 гг., калі разгарнулася вострая палеміка ў друку, а актуальнасць яго ўзрастае сёння ў сувязі з узмацненнем спроб навязаць беларусам чужынскі сімвал, а затым і ідыялогію.
Дасціпны чытач можа заўважыць у некаторых выпадках паўторы пэўных думкаў у розных артыкулах, але няхай гэта не будзе падставай для звінавачання аўтараў у кампіляцыі: жанр газетнае публікацыі не прадугледжвае навуковых спасылкаў.
Артыкулы размешчаны па храналагічнаму прынцыпу, імёны і прозвішчы аўтараў паказаны ў пачатку, а месца і час першага апублікавання, а таксама варыянты, у канцы артыкула.
Асобнае мейсца займаюць артыкулы, пісаныя па-за межамі Беларусі. Іхнія аўтары не ставілі сабе за мэту, асвятленне працэсаў развіцця нашае сімволікі і пытанняў сцягавай калярыстыкі. Але аб’ектыўнае, незаангажаванае стаўленне да гістарычных фактаў, вельмі яскрава і адназначна пацвярджае і ў пэўнай ступені дапаўняе правільнасць пазіцыі беларускіх навукоўцаў.
Мяркуем, чытачу будзе цікава азнаёміцца з інфармацыяй, што прыведзена ў артыкуле рыжскіх аўтараў П.Цюрына і М.Цюрына, што прысвечаны чырвона-белай сімволіцы Латвіі. Яны недзвухсэнсоўна адносяць гэтую калярыстычную гаму на карысць славянскага менталітэту і яго фарбава-густавых сімпатыяў.
Вельмі цікавым з’яўляецца артыкул аднаго са старэйшых маскоўскіх даследчыкаў, выдатнага навукоўцы ў галіне спецыяльных гістарычных дысцыплінаў Е.Камянцавай. (Адзначым, што менавіта на яё падручніку па геральдыцы і сфрагістыцы* выхоўваліся не адно пакаленне савецкіх гісторыкаў увогуле і архівістаў у прыватнасці.)
* Геральдыка, навука аб гербах: сфрагістыка — аб пячатках. — А.Ц.
Яе глыбокае даследаванне, прысвечанае маскоўскаму гербу “яздзец” параканаўча даказвае чыста славянскае (рускае — так у старажытнасці зваліся УСЕ славяне) паходжанне гэтага сюжэту. У артыкуле прасочаны розныя этапы фармавання гербу, дзе побач з традыцыйным “маскоўскім капейшчыкам”, фігуруе на пячатках выява герба тыпу Пагоня (напр. Аляксандра Неўскага ці Дзімітрыя Данскога).
Ад сябе зазначым, што на пячатках полацкіх і “літоўскіх” князёў таксама ўжываўся сюжэт з выявай, падобнай на “маскоўскі” герб. Гэта ёсць адлюстраваннем сваеасаблівага “перацёку” і ўзаемаабмену геральдычнай і іконаграфічнай інфармацыяй, што ў сваю чаргу пераканаўча сведчыць аб амаль тысячагадовай культурнай і духоўнай сувязі паміж славянскімі народамі. А гэта не эканамічныя стасункі, якія сёння разбурылі, а заўтра ўнавілі, разбурэнне мастка культурных сувязей, вядзе да адчуджэння. Эканамічныя інтарэсы можна задаволіць, гандлюючы і з папуасамі Новае Гвінеі, пігмеямі Афрыкі і індзейцамі Амазонскае сельвы, але духоўную і культурную агульнасць можна адчуць толькі ў кантакце з братэрскім народам.
Гарачыя галовы, якія верашчаць аб неабходнасці абрання новага герба для беларусаў і Беларусі такімі дзеяннямі разбураюць агульнаславянскую спадчыну. Ставячы пад сумненне беларускасць герба Пагоня, яны ўскосна ставяць пад удар і правы рускага народа на герб Яздзец (які быў дзяржаўным да XVI ст., калі быў прыняты дзвюхгаловы арол, а герб Яздзец быў тады пакладзены на яго грудзі).
Апаненты Пагоні, якія жадаюць пераўтварыць нашую зямлю ў поле для чужынцаў, а нас ва ўгнаенне для іншых нацыяў імкнуцца абдурыць народ, крадучы нашу спадчыну, падсоўваюць нейкі замаскіраваны бальшавіцкі сурагат. Яны сцвярджаюць, што герб Пагоня далі нам фашысты. Хлусня! Гэты герб быў выпакут^ваны нашым народам на працягу ўсёй яго гісторыі. Заканадаўча ён быў аформлены не ў гады акупацыі, а ў 1566 г.
Тыя ж “заступнікі” беларускага народа сцвярджаюць быццам бы герб Пагоня не наш, а “літоўскі”. Што гэта? Свядомае шахрайства ці поўнае няведанне гісторыі? У старажытнасці Беларусь мела назоў Вялікае княства Літоўскае (толькі яе ўсходнія часткі называліся Белай Руссю), а сучасная Літва тады называлася Жмуддзю.
Толькі дзякуючы антыбеларускай бальшавіцкай стратэгіі, калі была задушана Беларуская народная Рэспубліка, гэтая назва — Літва — была прынята Жмуддзю і на гістарычную арэну выйшла новая дзяржава.
Літва (а дакладней Летува) размешчаная на тэрыторыі
Жмуддзі, якая прысвоіла сабе старажытны славянскі герб Пагоня. Таму з’яўляецца поўнасцю няправільным довад асобных палітыкаў, быццам бы “мы маем герб падобны да герба суседняй краіны” (Летувы. — А.Ц.). Наадварот, гэта суседняя краіна мае герб падобны на наш.
Вялікі рускі паэт А.С.Пушкін у “Барысе Гадунове” пісаў:
Лйтва й Русь, вы, братскйе знамена
Поднявшйе на обіцего врага,
На моего коварного злодея,
Сыны славян, я скоро поведу
В желанный. бой дружйны вашй грозны...
Як бачым, ён называе сынамі славянаў разам з Русью і Літву. Літвой увесь час лічылася заходняя частка сучаснай Беларусі (няхай чатач згадае Брэст Літоўскі, Камянец Літоўскі і, нават Мінск Літоўскі!)
У другім творы паэт згадвае аб “нзвечном споре с еднноверною Лнтвой”. “Едіноверная” — г.зн. адной з Расіяй веры. Як вядома там дамінуючым з’яўляецца праваслаўе. У сучаснай Летуве да праваслаўя належыць так званае “рускамоўнае” насельніцтва — большасць якога беларусы. Яны апынуліся тамака калі ў 1939 г. І.Сталін падараваў “сэрца Заходняе Беларусі” — Вільню, а разам з ёй і Віленшчыну суседняй краіне, каб менш чым праз год заглынуць яе ўсю разам...
Але мы адхіліліся ад тэмы. Трэба ўсім аматарам “рэферэндумаў” уразумець, што гісторыя, культура, не падлягаюць галасаванням. Шлях народа, ягоныя здабыткі належаць людзям, якія адвеку жывуць і працуюць на сваёй зямлі. Аніводзін нармальны чалавек не будзе шляхам галасавання вырашаць якія яго бацька ці маці, увогуле ці гэта яны. Гісторыю нельга перайначыць. Нельга абдурваць увесь час і ўсіх. Хлусаў, у рэшце рэшт, чакае ганьба, забыццё.
Шкада толькі іхніх дзетак і ўнукаў, якім будзе сорамна, што іхнія крэўныя заплямілі сябе ўдзелам у бруднае справе.
У свой час бацька псіхааналізу Зьіхмунд Фрэйд пісаў: “заканахаму эфіёпу не дакажаш прыгажосць еўрапейскіх жанчын”. Але ў глыбіні душы мы маем (праўда, вельмі кволую) надзею, што дзядуля Фрэйд хоць трохі ды памыліўся, чаму і робім гэтую спробу і спадазяёмся, што будзем пачуты.
Ст.навуковы супрацоўнік Беларускага навукова-даследчага цэптру дакументазнаўства, археаграфіі і архіўнае справы Анатоль ЦІТОЎ.
Тамаш ГРЫБ
Да пытання аб паходжанні гербу “Пагоня”
(прычынак да высвятлення беларускае геральдыкІ)
Шмат стагоддзяў мінае з таго часу, як на Беларусі пачаў ужывацца герб “Пагоня”: на белым кані сядзіць удалы ваяка, у правай руцэ ён трымае высока падняты меч, у левай мае шчыт, на якім ёсць знак шасціканцовага крыжа, апрануты ён з галавы і аж да ног у жалезны панцыр-браню, на галаве жалезны шлем, які закрывае усё аблічча, украшаны дарагім квяцістым пяром, моцна і ўпэўнена трымаецца ён у сядле, вострымі астругамі паўзбуджае каня да бордзкага скоку. Куды ён спяшыць, ваяка удалы, на каго ён нападае, ці мо бароніцца ён ад каго?
Ваяка на белым кані, пачынаючы з XIII стагоддзя, a можа нават і раней і аж да канца XVIII стагоддзя, гэта быў сымбаль дзяржаўнай самастойнасці і незалежнасці беларускага народу; узнаўленне беларускае народнае дзяржаўнасці ў 1917 годзе — Першы Усебеларускі Кангрэс, на якім абвешчана было, што на ўсім абшары беларускае зямлі ўстанаўліваецца беларуская народна-рэспубліканская ўлада, — адбылося пад знакам старажытнага сымбалю: на бел-чырвона-белым сцягу ў залатых праменнях сонца ваяка на белым кані: гэта ёсць сымбаль дзяржаўнай незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі.
Што азначае гэты сымбаль — ваяка на белым кані, хто ведае цяпер, які змест укладаўся ў гэты старадаўні сымбаль нашымі продкамі на ўсвеце гісторыі?
Спробуем адказаць на гэта пытанне.
На Беларусі, асабліва ў асяроддзі беларускага сялянства, існуюць аж па сённяшні дзень такія звычаі і ўрачыстыя абраднасці, якія сваім паходжаннем сягаюць у старажытнасць, або, як гэта кажуць, у даўно мінулыя часы паганства. Адным з такіх звычаяў з’яўляецца, напрыклад, урачыстае спатканне вясны і юр’яўскае свята. Юр’я, калі вітаюць вясну.
У старыя часы Юр’я спраўляўся вельмі гучна і слаўна і прыпадала на другую палавіну красавіка месяца, або на пачатак траўня па новаму стылю, калі распачыналіся першыя працы ў полі. Гэта было свята вітання бога сонца Ярылы.
Яшчэ ў канцы XIX стагоддзя, як сцвярджае А.Фаміцын, у свядомасці беларусаў, якія наогул захавалі ў абраднасці і вераваннях сваіх многа вельмі старадаўніх рысаў і матываў, — не пераставаў жыць Ярыла, у сэнсе бога вясенняга сонца (А.Фаміцын “Божество древннх славян”, Сп. б, 1884, с. 226).
Успаміны аб Ярыле захаваліся на Беларусі, як сцвярджае А.Афанасьеў, вельмі жыва: беларусы ўяўляюць яго маладым прыгожым хлопцам на белым кані і ў белай вопратцы, на галаве ў яго вянок з вясенніх палёвых кветак, а ў руцэ трымае жменю жытных каласоў, ногі ў яго босыя. Там, дзе ступаў старынны бог Ярыла сваімі босымі нагамі, то зараз жа вырастала густое жыта, a куды абраіцаўся ягоны пагляд — там расцвіталі каласы, а дзе ішоў ён нагою, там жыта калосіцца, а дзе ж ён не зірне, . там колас зацвіце (А.Афанасьев “Поэтнческне воззрення славян на прнроду”, том второй, Москва, 1865, с. 441-442).
Назва Ярыла захавалася на Беларусі аж да апошняга часу, сягае сваім паходжаннем аж у глыбах старажытнасці.
Слова Ярыла складаецца з кораня “яр”, канцоўкі “ыла”.
Корань “яр” адпавядае санскрыцкаму “ар”, якому ў свой чарод адпавядае грэцкае “ер”. “Ар” у санскрыце азначае дзейнасць узвышанаю, рух наверх; канцоўка “ыла”, як скажоно “іла”, але, маючы ў сабе суфікс мінулага часу прычасця дзейнага залогу, азначае безупынную дзейнасць, як пэўную ўласцівасць таго, што дзейнічае. Напрыклад: Купала, Вазіла, ні іначай і Ярыла.
Канчаючы "ыла” адпавядае “ санскрыце ”ван”, якое ў свой чарод, прыраўніваецца да грэцкага...
У цэлым, славянскае слова — Ярыла, адпавядае санскрыцкаму “Арван”, у пазнейшым санскрыце азначае — конь, але ў Ведах яно болып захавала свае першапачатковае значэнне — хуткі, бягучы, прыткі, імклівы. Гэта назва ў Ведах адносіцца да сонца і ўжываецца нават замест сонца, а інагды ужываецца ў сэнсе каня і
верхніка (усадніка, конніка). Гэны верхнік — узыходзячае сонца. Ёсць нават гімны ў Ведах аб сонцы, як аб кані.
Падобна санскрыцкаму “ар” славянскае “яр” таксама захаваў значэнне хуткасці, бягучасці, прыткасці, імклівасці, а таксама палкасці, сілы, святла, вясенняга, або ўзыходзячага сонца. Як і санскрыцкае “ара” азначае хуткі і прыткі, так і наша беларускае “яра” — хутка, прытка.
Галс^нае свойнасць святла ёсць хуткасць яго распаўсюджвання, у корані “яр” сумяшчаюцца значэнне хуткасці і святла.
Вясенні свет узбуджае ў прыродзе сілу адраджэння і аплоджання, дзеля гэтага “яр” ужываецца ў значэнні пладатворнай сілы вясенняга сонечнага святла.
Тое, што пад корнем “яр” трэба разумець свет вясенняга сонца, можна бачыць, напрыклад, з назвы вясны — яро, як гэта ўжываецца аж да апошняга часу ў чэшскай мове: адсюль назва веснавых пасеваў: ярына, яравое поле; у нямецкай мове, напрыклад, захавалася назва года: Jahz.
Вясна — гэта ёсць час, калі ўзбуджаецца імкненне да аплоджвання: ярун, ярыцца, ярыць. Апрача таго, вясенні свет узбуджае сілу, мужнасць. Корань “яр” дзеля гэтага ў сучаснасці, як і ў санскрыце азначае сілу, мужнасць, здатнасць: яры — гэта ўсё роўна, што сільны, мужны, здатны. Яросць — па-чэшску — свежасць, юнацкая сіла. 3 гэтуль паходзіць і яшчэ адно значэнне кораня “яр” — гнеўны, заўзяты, ярасны; адпавядае лацінскаму “ira”, a грэцкаму што таксама азначае гнеўнасць, заўзятасць. У беларускай мове слова “ярасць” ужываецца ў сэнсе палкасці, жарчыстасці, гарачнасці. (В.Ластоўскі. Падручна расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік. Коўна, 1924, с. 760)
Слова Ярыла, такім чына*і, азначае хуткую распаўсюджанасць вясенняга святла, якое ўзбуджае сілу ўзросту ў травах, дрэвах, плоцкую сілу ў звяроў і людзей, а таксама — юнацкую свежасць, здатнасць, адвагу і храбрасць у чалавеку.
3 гэтуль вынікае, што Ярыла, як увасабленне вясенняга сонца, з’яўляецца богам аплоджання, богам кахання, радасці, красы, сілы і дасканаласці.
Уява сонца ў вобразе каня ёсць супольна многім народам: у персаў, напрыклад — белы конь; у скандынаўскіх народаў — светлагрывы конь, ні іначай і ў славян, асабліва ў нашых народаў — белы конь.
Узнікла гэта ўява ў пастушаскія часы, калі ў вобразе розных звяроў увасабляліся сілы прыроды; гэта была эпоха зооморфізму. Напачатку землеробскае эпохі, калі пачаў узнікаць антропамарфізм — увасабленне сілаў прыроды ў вобразе чалавека, народная фантазія, злучыла папярэдні зооморфічны вобраз з новым антропоморфічным: на белым кані быў пасаджаны малады чалавек, гэтак
з’явілася ўява маладога, прыгожага, удалага хлопца, які сядзіць на белым кані — уява вясенняга сонца.
Уява сонца ў вобразе прыгожага юнака, які раз’язджае па свеце на белым кані, існуе таксама і ў іншых народаў: у індусаў — Вішна, у рымлян — Апалон, у персаў — Мітра.
Наш беларускі Ярыла, як бы сонца, уяўляецца не іначай, як у вобразе прыгожага юнака на белым кані.
Аж да апошняга часу, кажа П.Ефіменко, бе*ларусы ўяўляюць сабе Ярылу маладым, прыгожым чалавекам, які раз’язджае на белым кані (П.С.Ефіменка “О Ярыле, языческом божестве славян” — Запнскн нмператорского русского географнческого обіцества по отделенню этнографнн, том второй, Сп./б. 1869, с. 83).
Вобраз Ярылы ўяўляўся беларусамі таксама і ў постаці дзяўчыны. Беларусы, кажа Ефіменка, у свята Ярылы прадстаўніком яго выбіраюць не хлопца, але маладую прыгожую дзяўчыну, якую апранаюць так, як уяўляюць сабе Ярылу і саджаюць яе на белага каня. (стр. 83) Аб гэтым сведчыць таксама і Дреўлянскі ў сваей працы: “Белорусскня предання” (Прнложенне к журналу Мнннстерства народного просвеіцення) Сп/б., 1846, кннга I, с. 20-21).
Уява бога сонца ў вобразе жанчыны, паходзіць, мабыць, з часоў матрыархату, калі жанчына-матка ўважалася за прадстаўніка роду; не мужчына-бацька, а жанчына-матка стаяла на чале радавога супольства.
Нельга не адзначыць пры гэтым, што ў старадаўнія часы была вельмі пашырана ўява прыраўнення сонца з чалавекам: узыходзячае сонца прыраўнівалася з прыгожым дзіцяцем, паўдзённае сонца — з мужам поўналетнім, вячэрнея сонца — з старым дзедам. У выніку гэтага сонца ўвасаблялася ў розных вобразах: дзіцяці, юнака і старога дзеда. Узыходзячае сонца заўсёды ўяўлялася ў вобразе прыгожага дзіцяці на руках у маткі-зямлі. Гэтак: у індусаў — дзіця-сонца сядзіць на руках у маці-зямлі Лакшны, у егіпцян — дзіця-сонца сядзіць на руках у маці-зямлі Ізіды, у фрыгійцаў і ў рымлян — яно ўяўляецца з маткай Цыбелаю, у славян — сонца сядзіць на галаве Жывы або Сівы, у фінаў — на руках Залатой Бабы. Аб гэтым сведчыць між іншым і М.Кастамараў у сваёй працы “Славянская мнфологня” (с. 30-33).
На Беларусі, аднак, гэта ўява, у яе першапачатковай форме, не захавалася, поўнасцю можна сказаць была выцеснена ў народнай свядомасці, хрысціянскім вобразам Маткі Боскай Вострабрамскай, што пэўна-ж, па свайму паходжанню і першапачатковаму значэнню ёсць адно і тое ж — дзіця-сонца сядзіць на руках маткі-зямлі.
Ярыла, як бог вясенняга сонца, уяўляецца на Беларусі выключна ў вобразе прыгожага юнака, які сядзіць на белым кані: адзеты ў белую вопратку, на галаве ў яго
вянок з вясенніх кветак, у правай руцэ трымае людзкі чэрап — сымбаль перамогі над смерцю, у левай руцэ трымае жменю жытніх каласоў — сымбаль жыцця і ўроды, ногі ў яго босыя.
Гэта ёсць уява ўдалога і здатнага героя, які перамагае зло-зіму, як кажа І.Ружічка, нясе людзям дабро — свет вясенняга сонца (Юзэф Ружічка “Слованска міфологія”, Прага, 1907, с. 148).
У вобразе Ярылы, як яго ўяўляюць беларусы, злучаецца, на думку І.Снігірова, ідэя мужнасці, здатнасці і пажадлівасці, якая праяўляецца ў хлопцы, ў пладатворны час году — вясной, калі ўсё жывое, казаў той, бывае ў яру (І.Снігіроў “Русскне простонародные праздннкп”, выпуск IV, Москва, 1838, с. 53-54).
Час панавання бога сонца Ярылы быў абмежаны — прадаўжаўся да Купалля, калі сонца дасягала найбольшага ўзвышша, з гэтага часу пачыналася ўжо панаванне бога Купалы.
Урачыстае святкаванне Ярылы пачыналася, звычайна, у той дзень, калі цяпер прыпадае Юр’я. Вясковая моладзь — хлопцы і дзяўчаты ў лепшай святочнай вопратцы збіраліся рана пры ўзыходзе сонца на вызначанае месца, прыбіралі Ярылу, * спявалі пры гэтым песні, у якіх праслаўлялі бога сонца і вясну, пасля яны ўсей грамадой, у стройнай працэсіі, начале з Ярылам, адыходзілі на луг, дзе ладзілі гульні і розныя забавы.
Святкаванне бога сонца Ярылы адбывалася ў старадаўнія часы і ў іншых славянскіх народаў, але ў значна памененай форме (Махал “Накрес слованского баеслові”, Прага, 1891, с. 203).
Украінскае вясенняе свята Каструбы (М.Грушевскнй “Нсторня украннской лнтературы”, частка першая, Кнев, 1923, с. 189-191), як і рускае свята Кастрамы (А.Афанасьев "Поэтнческне воззрення славян на прнроду”, том третнй, с. 725-729) — гэта ёсць толькі водгук старадаўняга, мабыць яшчэ праславянскага ўрачыстага свята вясны, свята адраджэння прыроды і ўваскрашэння да новага жыцця. Гэта свята ў чыстай форме захавалася толькі на Беларусі, дзе паводле прафесара Любора Нідэрле, яшчэ ў перадгістарычныя часы была калыска славянства і скуль у наступным часе, пад уплывам розных чыннікаў, разышліся на захад, на ўсход і на паўдзённы захад усе славянскія народы: беларусы, застаўшыся на адным і тым самым месцы, спрадвечныя тубыльцы краіны ў вадазборніка рэкаў Дняпра, Сожа, Прыпяці, Нёману, Бярэзіны і Дзвіны — ад Ловаці і аж да Буга — захавалі ў чыстай форме не толькі свой анпроологічны славянскі тып, але і ўсе найбольш характэрныя асаблівасці славянскае культуры (Проф, -др. Любор Нідэрле “Слованске старожытносці”, отдел I, связэк IV, “Пувор а початкі сло-
вану выходніх”, Прага, 1924, с. 10-12, 132Л39, 203-213.).
Уява бога сонца Ярылы ў вобразе прыгожага юнака на белым кані, захавалася толькі на Беларусі, гэта быў беларускі народны бог.
У іншых славян, кажа Афанасьеў, Ярыла вядомы быў пад назваю Яравіта, якога старынныя хронікі прыраўніваюць да Марса. Марс жа першапачаткова, грамавік, спраждаючы дэманаў, а затым — бог вайны. Як нябесны ваяка (бог .ярасны, гнеўны), Яравіт уяўляўся з байовым шчытом, але разам з тым ён быў і тварцом усякае пладароднасці (А.Афанасьеў “Поэтнческне воззрення славян на прнроду”, том першы, с. 443).
Уяўленне Ярылы у вобразе ваякі з байовым шчытом у руцэ не ёсць чужое для беларусаў: удалы ваяка на белым кані — гэта ёсць вобраз бога сонца Ярылы.
Калі і як адбылася ваенізацыя выявы бога сонца Ярылы, які спачатку быў мірным богам пастухоў, а затым — землеробаў, аб гэтым нельга сказаць нічога пэўнага; настала, мабыць, у эпоху вялікіх войнаў, калі мірная праца земляроба заменена была на востры меч і байовы шчыт ваякі.
Эпоха, калі мірны бог Ярыла адзеў вайсковае убранне — гэта ёсць адна з найцікавейшых эпохаў у гісторыі беларускага народу: з усей праўдападобнасцю можна сцвярджаць, што гэта эпоха прыпадае на XII і XIII стагоддзі. Беларусы ў той час гераічна змагаліся на два франты супраць нападак нямецкіх крыжакоў з захаду і супраць татарскіх наездаў — з усходу. Гэта была вайна, як кажа М.Доўнар-Запольскі, у якой прымала учасце ўсё вольнае насельніцтва — смерды і баяры, увесь беларускі народ ішоў у паспалітае рушэнне дзеля абароны свае бацькаўшчыны (М.В.Доўнар-Запольскі “Государственное хозяйство Лнтовской Русн прн Ягеллонах”, с. 8-11).
Спосаб вядзення вайны спачатку быў чыста-чыста партызанскі. Беларусы вылаўлівалі чужацкіх наезднікаў, заганялі іх у лясы і балоты і там іх разбівалі. Але вораг быў напорысты, наезды нямецкіх крыжакоў і татарскіх багдыханаў адбываліся, звычайна, на конях, яны лёгка маглі пераязджаць з месца на месца і ўхіляцца ад боя там і тады, калі ім гэта было зручна, адыходзілі назад з тэрыторыі Беларусі, каб пасля ізноў, выбраўшы адпаведны час, знянацку напасці на мірнае земляробскае насельніцтва. Беларускае паспалітае рушэнне — пераважна пяхотнае сялянскае войска — павінна было рэарганізавацца ў адпаведнасці з умовамі часу і спосабам вядзення абарончае вайны: проці конніцы чужацкіх наездаў трэба было паставіць сваю конніцу і прагнаць ворага аж у глыбяж іх краінаў. Гэтак паложаны быў пачатак утварэння сталага беларускага войска. Беларускія коннікі неўзабаве воўкам леталі ад берагоў Балтыйскага і аж да
Чорнага мора і разбілі магутную сілу татараў і наняслі руйнуючы удар нямецкім крыжакам пад Грунвальдам у 1410 годзе. Беларусь была вольная і ні ад кога незалежная дзяржава.
Утварэнне сталага коннага войска мела ў той час далекасягные вынікі. Узнікла значная лікам група людзей, якія займаліся выключна толькі вайсковымі справамі, гэта былі ваякі-фахаўцы.
У наступным часе, паскольку справа абароны краіны і безупыннае вядзенне вайны прадаўжала быць першай і галоўнай справай у жыцці і дзейнасці супольства, ваякіфахаўцы поступенна набывалі ўсе большае і большае моцы, занялі, нарэшце, вызначнае становішча ў супольстве і выдзяляліся ў асобны ўпрывілеяваны стан; у летапісах таго часу знаходзімо аб іх такія азначанні, як сеньорес, майорес, бані вірі. Сярод гэтых лепшых людзей не мало было, пэўна і патомных тых радавых старэйшын і тых родавых князькоў, аб якіх з вялікай любасцю апавядаюць нашы летапісы, большасць, аднак, складалася з удалых ваякаў паспалітага рушэння.
3 ваякаў-коннікаў, такім чынам, узнікла новая радавітая шляхта, цікава між іншым, што слова “шляхта” паходзіць ад нямецкага слова — schladen біць, а нямецкае слова — schlacht — азначае бітва, даслоўны пераклад на беларускую мову слова “шляхта” азначае: байоўныя людзі, ваякі.
3 узнікам шляхты на Беларусі _ўзнікла новая зямельная арыстакратыя, за сваю службу і ў войску ваякі-коннікі атрымлівалі землі, на якіх працавалі ўжо з таго часу запрыгоненыя ся ляне-зем леробы.
Вярхі шляхты — магнаты, займалі высшыя пасады ў дзяржаве і з’яўляліся раднікамі князя, уваходзілі ў склад дзяржаўнае рады; нізы былі звычайнымі падданымі — А.Ц., ім дано было права самарадавання, што наяўна выяўлялася ў павятовых і земскіх соймах. У наступным часе ўсе справы і вольнасці шляхты былі кодыфікаваны, у зборніку законаў, які мае назву “Літоўскі Статут”. Чаму так сталася і скуль паходзе гэта назва "Літоўскі”, “Літва”, існуюць розныя думкі, дакладна пагаворымо аб гэтым пры разборы Літоўскага Статуту. Адно тут скажамо: хай нас не блытаюць назвы, справа не ў назве, а у нечым іншым, шукайма канкрэтна змест гістарычных падзей.
У абставінах вайны з нямецкімі крыжакамі і татарскімі багдыханамі, упартае і заўзятае вайны, якая вымагала напружанняў усіх сілаў і вялікай самаахвярнасці, злучаліся і аб’ядноўваліся дзеля абароны свайго жыцця і маемасці се спародняные славянскія пляменні на вагромністым абшары ад Ловаці і аж да Буга, гэтак на рубяжы XII і XIII стагоддзяў узнікла беларуская дзяржава з цэнтрам у Навагрудку. У наступным часе, пасля адстырчання нямецкіх крыжакоў на захад, сталіца незалежнай
беларускай дзяржавы перанесена была ў Вільню. Прыгожае месца Вільня, пабудаванае ў далекай мінуўшчыне на шляху гандлевай пераправы праз раку Віллю, прадаўжала быць галоўным центрам Беларусі аж да часу заняпаду беларускае дзяржаўнасці ў канцы XVIII стагоддзя.
Беларуская шляхта як упрывілеяваная супольная група ваякаў-коннікаў, маючы свае паходжанне ў мінуўшчыне з паспалітага рушэння ўсяго земляробскага народу, уважала сябе за “шляхецкі род”, але культурна і псіхалагічна захавала ўсе старадаўнія звыкі і вераванні; успрынятае ў той час хрысціянства не мела спачатку значнага ўплыву на культурную свядомасць беларускага народу.
Гэтак, калі для беларускага селяніна-земляроба ідэалам здатнасці, красы і сілы прадаўжае быць прыгожы хлопец на белым кані, адзеты ў белую сялянскую вопратку, з вянком палявых кветак на галаве і жменей жытніх каласоў у руцэ, то для ваякі-шляхціча ідэалам здатнасці, красы і сілы ёсць ваяка на белым кані, адзеты у жалезны панцыр, з высока паднятым мячом у правай руцэ, з байоўным шчытом у левай руцэ, жалезным шлемам на галаве, які аздоблены квяцістым пяром, з жалезнымі астругамі на ботах.
Як бачым, гэта ёсць нішто іншае як звычайны соцыямарфізм, старадаўні бог сонца Ярыла адзеваецца ў розныя вопраткі.
У вобразе ваякі на белым кані мы бачымо бога сонца Ярылу і ў дзяржаўным гербе Беларусі.
Уява ваякі на белым кані ў дзяржаўным гербе Беларусі — гэта ёсць наяўнае сведчанне аб тым, што ваякіконнікі стаялі начале дзяржаўнага будаўніцтва беларускага народу. І ў гэтым няма нічога дзіўнага, так узнікалі на ўсвеце гісторыі ўсе еўрапейскія дзяржавы.
Уява старадаўняга бога Ярылы сустракаецца і ў іншых гербах на Беларусі, у беларускай геральдыцы гэта ёсць звычайная справа.
Паўзіраемся, напрыклад, на герб Скарыны: на паўкруглым шчыце чалавечае аблічча — лоб, вочы, нос і шчокі, вочы ўзіраюцца проста, адважна і мудра; на ўсе бакі ад аблічча веерам разыходзяцца вогненыя пасмы святла, правы бок аблічча, частка шчакі знізу ўверх засланяецца іншым абліччам, якое абернута бокам і ўзіраецца кудысьці ўніз напружана і гнеўна. Што гэта азначае — мо перад намі двулікі Янус?
He, гэта ёсць увасобленне святла і цемры, або, як гэта кажуць, сонца і месяца, гэта ёсць вобраз узыходзячага сонца, якое праганяе начную цемрадзь.
Інакш кажучы, у гербе Скарыны з’яўляецца перад намі старадаўні вобраз бога сонца Ярылы ў адменным уяўленні і ў іншай надобе, гэта ўжо не вобраз прыгожага хлопца ў сялянскай вопратцы, ні вобраз ваякі на белым кані.
але вобраз людзкога аблічча, вочы якога ўзіраюцца проста, адважна і мудра, гэта ёсць увасобленая мудрасць, сусветны логос, спрадвечны творчы розум.
Гэткае ўсць уяўленне старадаўняга бога сонца Ярылы ў першага беларускага інтэлегента-народніка доктара Францішка Скарыны.
М.Шчакаціхін уважае, што герб Скарыны мае сваё паходжанне ў зацьменні сонца, гэту сваю думку ён абапірае на тым, што сонца ў гербе абкружана праменнямі-пратуберан цамі, якія можамо спасцярагаць толькі ў часе сонечных зацьменняў. Устанаўлівае паводле тэтага і дзень нараджэння Францішка Скарыны, сына Лукі, кушніра з Полацку, 6 сакавіка 1486 годзе, у той дзень, калі адбылося зацьменне сонца, якое можна было спасцярагаць у Полацку. Гэта, маўляў, ёсць дзень нараджэння Францішка Скарыны, згэтуль паходзіць і герб Скарыны: зацьменне сонца (М.Шчакаціхін, Калі нарадзіўся Францішак Скарына "Полымя”, Менск, 1925, № 5, с. 148-151.
Думка М.Шчакаціхіна не пазбаўлена дасціпнасці. І ўзапраўды, хіба можна пярэчыць таму, што 6 сакавіка 1486 года адбылося зацьменне сонца, якое можна было спасцярагаць у Полацку і што ў той дзень мог нарадзіцца Францыск Скарына, ні маючы шляхетнага гербу, бо паходзіў з паспалітага люду, узяў сабе ў герб матыў зацьмення сонца, гэты матыў поўнасцю мог адпавядаць уяўленню старажытнага бога сонца Ярылы, які змагаецца з цемрай.
Тое, што ў дзень нараджэння Францішка Скарыны магло адбыцца зацьменне сонца, або, наадварот, у дзень зацьмення сонца мог нарадзіцца Францішак Скарына далёка яшчэ не азначае таго, што герб Скарыны ёсць толькі прыпадковае астралагічнае здарэнне — зацьменне сонца; мае глыбейшы сэнс і сусветна-касмічнае значэнне*. 3 усей яскравасцю аб гэтым сведчыць ужо нават хоць бы і тое, што ў Бібліі, якую пераклаў Францішак Скарына на беларускую мову і выдаў друкам у Празе, сярод розных гравюр і аздобаў вельмі часта сустракаецца чалавечае аблічча, вочы якога ўзіраюцца проста, адважна і мудра, гэта абліча мы бачымо і на гравюры, дзе змешчаны партрэт Скарыны, згэтуль узнікла думка, што гэта, маўляў, ёсць герб Скарыны. У рэчаістасці — гэта ёсць вобраз старадаўняга бога сонца Ярылы.
Беларуская геральдыка ёсць вельмі багатая, мо найбагацейшы скарб народнае творчасці, існуе вагромністае мноства
Развагі д-ра Тамаша Грыба аб паходжанні герба Ф.Скарыны, уяўляюцца цікавай спробай тлумачэння, але яны не бясспрэчныя. Іншая версія ўзнлкнення сімвала звязваецца з мескім Капенгагенскім гербам, дзе працаваў, вучыўся і спасцігаў друкарскую справу наш выдатны зямляк. Гл. падрабязней — Цітоў А.
Пашукаем у гісторыі. — Мастацтва Беларусі, 1989, 8 (АЦ.).
гербаў, якія ўжываліся рознымі асобамі і станамі беларускага супольства, як пэўныя сымбалі — знакі іх здатнасці, красы і сілы. Але ў кожным беларускім гербе, пры ўвомлівым яго разглядзе, знойдземо таемны знак бога сонца — гэта ёсць старадаўні сымбаль бога сонца Ярылы.
Паводле гербаў, якія ўзніклі на Беларусі можна вывучаць гісторыю развіцця беларускае культуры і ад даўнейшьіх часоў і аж да нашых дзён, спасцярагаемо ў іх вобразы-уяўленні пазнейшых уплываў хрысціянскае цывілізацыі. Наяўна гэта бачымо ў дзяржаўным гербе “Пагоня”, мілітарызаванае ўяўленне бога сонца Ярылы дапоўнілася знакам хрысціянскае цывілізацыі: на байоўным шчыце ў ваякі на белым кані з высока паднятым мячом у правай руцэ пастаўлены быў шасціканцовы крыж. Хрысціянская цывілізацыя з яе касцёльна-царкоўнай сымболікай, вядзе напорыстае змаганне ў цягу стагоддзяў з культурнай спадчынай паганства, паспела ўжо знішчыць шмат вялікіх каштоўнасцяў самастойнае творчасці беларускага народу.
Пад уплывам касцёльна-царкоўнае сымболікі змянілася вобразатворнасць беларускага народу, значна змянілася і першапачатковае ўяўленне бога сонца Ярылы, вясенняе свята Ярыла змянілася ўжо на Юр’я.
Але ў песні народнай, якую спявае беларуская моладзь на Юр’я, вобраз Ярылы застаецца ў поўнай красе і свежасці “Разыграўся Юра конік — залаценькі конік”.
Нашы старадаўнія продкі, як сведчыць П.Ефіменка (с. 101) злучалі ўяўленні святла з барвамі залатымі, белымі і чырвонымі, а ўяўленне цемры злучалі з барвамі цемнымі і чорнымі. У залаценькім коніку, дзеля гэтага нельга не бачыць вясенняга сонца — Ярылу — у яго першапачатковым зооморфічным вобразе.
Белы конь, або залаценькі конік, у народным уяўленні, белы конь у дзяржаўным гербе “Пагоня” — хіба гэта ні ёсць наяўны паказ узапраўднага паходжання герба “Пагоня”.
Белы конь у залатых праменнях сонца — гэта ёсць вобраз сілы, красы і здатнасці, гэта ёсць сымбаль адраджэння і ўваскрасення да новага жыцця.
Ваяка на белым кані — гэта ёсць сымбаль перамогі.
Белая барва, як уяўленне святла, вельмі пашырана ёсць на Беларусі, згэтуль, мабыць, паходзіць і назва Беларусі — белая, чыстая, вольная, як свет сонца.
Ня менш • пашырана ёсць на Беларусі і чырвоная барва, як чырвоны ёсць золак на небе перад узыходам сонца, згэтуль наш бел-чырвона-белы сцяг адраджэння і вызвалення беларускага народу.
Часопіс “Іскры Скарыны”,
Прага, 1935, N 5.
Анатоль ЦІТОЎ
Дык хто ж ён, “збройны рыцар на кані”?
Гэты артыкул быў напісаны ў адказ на спробу компарцейных уладаў БССР зганьбіць наш старадаўні сімвал (гл.: В.Бегун. Переосмысленяе сямвола. Полмтмческяй собеседннк, 1987, № 5), таму ў ім прасочваецца адрасная апеляцыя да апанента. (А.Ц.).
Вось ужо дваццаць гадоў займаюся геральдыкай і сфрагістыкай (навукай аб пячатках) Беларусі, таму ў 5-ым нумары часопіса “Полнтнческнй собеседннк” за гэты год мяне вельмі зацікавіў артыкул У.Бегуна “Переосмысленне снмвола”, прысвечаны, у прыватнасці, беларускаму гербу “Пагоня”.
На жаль, гісторыя гэтага герба дагэтуль не распрацавана, хоць налічвае ўжо 700 гадоў. "Пагоня”, як сцвярджаецца ў артыкуле “воспрнннмается намн как эмблема нацноналнзма н пресмыкательства перед нностраннымн хозяевамн”.
Узнікае пытанне — кім “намн”? Хацелася б нагадаць: “Пагоня” як афіцыйны герб з’явілася яшчэ на пачатку фарміравання беларускай нацыі. Менавіта пад сцягамі з выявай “Пагоні”, пра што сведчаць летапісы і старажытныя аўтары, адбівалі нашы далёкія продкі напады ворагаў — крыжакоў і крымчакоў. (У Густынскім летапіее чытаем, што вялікі князь Віцень, які княжыў у 1293 — 1316 гг., “ізмыслі себе герб і всему князству літовскому печать: рыцер збройньій на коне з мечем, еже ныне нарічут погоня”.)
Пад сцягамі з “Пагоняй” біліся беларускія, літоўскія, украінскія і рускія палкі. Разам з польскімі яны перамаглі крыжакоў у Грунвальдскай бітве, спыніўшы нямецкую экспансію на Усход. Пад прапарамі з ‘Пагоняй’’ змагаліся паплечнікі Кастуся Каліноўскага, а граф Мураўёў-вешальнік выдаваў цыркуляры, забараняючыя ўжыванне “рэвалюцыйных знакаў” з гэтай выявай.
Неправамерна, нельга атаясамліваць паняцце “герб ”Пагоня” ўвогуле і канкрэтны герб з той жа назвай, які належаў пэўнай групоўцы.
Ніхто не заклікае ўводзіць ва ўжытак герб БНР або тую "Пагоню”, якую насаджалі калабарацыяністы ў час Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі акупіраванай Беларусі. He! Але сама ідэя і сэнс абароны Бацькаўшчыны ад ворагаў, закладзеныя нашымі прашчурамі ў гістарычныя сімвалы, жыве і будзе жыць. Паводле логікі аўтара прыгаданага артыкула, мы павінны былі б адмовіцца і ад пяцікутнай зоркі, бо яе чаканіў на медных манетах царскі ўрад. Гарматы, аздобленыя пяцікутнай зоркай, яшчэ зусім нядаўна абстрэльвалі Ліванскае і Лівійскае ўзбярэжжа, а самалёты з такой жа зоркай на фюзеляжы кідалі бомбы на гарады і вёскі В’етнама. Але тая зорка — у адрозненні ад нашай — не чырвонага колеру, а белага.
Адзін з галоўных законаў геральдыкі забараняе існаванне аднолькавых эмблем і гербаў. Гэты ж закон падкрэслівае, што наданне хоць бы адной, нават самай дробнай дэталі нараджае ўжо новы герб, які нельга ідэнтыфікаваць з папярэдкім ці падобным яму. У нашым выпадку змена вопраткі, баявога рыштунку конніка альбо збруі, адпаведна геральдычным канонам, дае новы герб, не звязаны з той а бо іншай групоўкай ці арганізацыяй.
Незразумела, дарэчы, пра які юбілей БНР гаворыцца ў артыкуле “Переосмысленне снмвола”. Як вядома, БНР была абвешчана ў сакавіку 1918 г., г. зн. “юбілей” будзе на наступны год. Варта было б больш дакладна інфармаваць пра тое, што маецца на ўвазе.
Яшчэ больш незразумелыя згаданыя аўтарам “раздзелы (Вялікага Літоўскага — А.Ц.) княжества”. У класічнай і сучаснай гістарычнай літаратуры існуюць тэрміны “падзелы Польшчы”, альбо “падзелы Рэчы Паспалітай”, што з’яўляецца цалкам правільным. Рэч Паспалітая была тройчы падзелена паміж Аўстрыяй, Расіяй і Прусіяй — у 1772, 1793 і 1795 гг. .У выніку падзелаў амаль уся тэрыторыя ВКЛ і большая частка Правабярэжнай Украіны былі далучаны да Расійскай імперыі. Падзелаў жа Вялікага княства Літоўскага не было.
Далей пішацца, што пасля “раздела этого княжества
она С’Пагоня” — А.Ц.) нзображалась на гербах н хоругвях воеводств н городов”. Тут зноў недарэчнасць — пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, на той частцы, якая апынулася ў складзе Расіі, была ўведзена новая адміністрацыйна-тэрытарыяльная структура ваяводствы скасаваны, а замест іх уведзены губерні. Яны атрымалі адпаведныя геральдычныя знакі, і толькі Віленскай і Віцебскай былі пакінуты гербы з выявамі "Пагоніў.
Што ж датычыць гарадоў, дык, сапраўды, некаторым з іх, асабліва ў паўночна-ўсходняй Беларусі, былі нададзены гербы з “Пагоняй”. Але, каб не парушаўся першы закон геральдыкі — палі гэтых гербаў былі афарбаваны ў розныя колеры. Увогуле, гэта з’яўляецца, з аднаго боку, прыкладам таго, як герб з аднолькавай назвай можа належаць розным уладальнікам, а з другога, — адлюстраванне тэндэнцыі, характэрнай для палітыкі царызму — надаваць гербы, якія б знішчалі адметныя рысы гарадо і падганялі ўсё пад агульны ранжыр. Калі захаванне за некаторымі губернямі “Пагоні” — зямельнага герба — было цалкам зразумелым, дык наданне яе гарадам было часцей за ўсё актам прымусовым.
На заканчэнне хочацца выказаць шкадаванне, што на старонках друку з’яўляюцца публікацыі, якім не хапае гістарычнай дасведчанасці ў развагах на такую тэму, як сімволіка і геральдыка.
Літаратура і мастацтва,
1987, 18 снежня.
Гергі Штыхаў
Што ведаць, чым ганарыцца*
Рэдакцыя “ЛіМа” звярнулася да мяне з просьбай зрабіць агляд лістоў, дасланых чытачамі ў сувязі з пытаннем, як адносіцца нам да старажытных сімвалаў і перш за ўсё да герба “Пагоня”. Спроба выкарыстання такога сімвала, як і бела-чырвона-белага сцяга, прадстаўнікамі самадзейнага аб’яднання “Талака” выклікала вострыя спрэчкі.
Пішуць у “ЛіМ” людзі розных прафесій. Адны лісты на 2—3, другія на 10 старонках машынапісу. Ліст М.Купавы ўяўляе сабой сапраўднае даследаванне на палову аўтарскага аркуша.
Ва ўсіх лістах асноўная думка адна: у справе аховы помнікаў гісторыі і культуры, роднай мовы і нацыянальнай сімволікі “Талака” абняслаўлена ў неаб’ектыўных публікацыях беспадстаўна.
А.Хадыка з Мінска з болем разважае: "Быццам усе мы, а ў першую чаргу ”Талака”, вінаватыя ў тым, што да нашай гістарычнай памяці дакраналіся крывавыя рукі”. Ен канстатуе, што ў выніку мы засталіся ў хвасце дыскусіі аб нацыянальнай сімволіцы.
Востра палемізуе з Б.Залескім, М.Ільюшэнкам і тымі, хто іх падтрымлівае ў надрукаваных артыкулах, Я.Лецка, папракае іх у неаб’ектыўным, тэндэнцыйным падыходзе да дзейнасці “Талакі”. Ён піша: “Калі мы сустракаемся з фактамі наацыянальнага нігілізму, то нельга з пагардай глядзець на іх носьбітаў... Вінаватыя ўмовы, якія фарміравалі іх псіхалогію і іх светапогляды. Будзем па-
* Гэты каментар падрыхтаваны па лістам, якія прайшлі ў рэдакцыю ў адказ на нападкі “вучоных марксісцка-ленінскіх навук’’ на нашы духоўныя і гістарычныя каштоўнасці. — АЦ.
мятаць, што фарміраванне гэтае адбывалася на працягу доўгіх стагоддзяў паднявольнага існавання, калі нашых продкаў пераконвалі, што яны, іх культура і мова ніжэйшыя і горшыя за іншыя”. У гэтых словах ёсць горкая праўда.
А.Аблажэй з Вільнюса піша, што і для беларусаў “наступіў час падняць з бруду, куды яго ўтапталі прыслужнікі фашыстаў, бела-чырвона-белы сцяг, які мае старажытныя карані. Так, як гэта зрабілі са сваімі нацыянальнымі сцягамі літоўцы, латышы, эстонцы”.
В.Багрый з Кіева абураецца артыкулам “Чаго хочуць ’’талакоўцы”?” і сцвярджае: “У.Гойтан, напэўна, забыўся, што фашысты займаліся на Беларусі не развешваннем трохкаляровых сцягоў, а генацыдам, ганьбаваннем усіх святынь беларускага народа”.
Ад сябе хачу сказаць, што публікацыя У.Гойтана ўражвае не толькі сваімі параўнаннямі і метафарамі, выкарыстанымі супроць “талакоўцаў”, але экскурсам у недалёкае мінулае, адлюстраваным у фотаздымках, зробленых у часова акупіраваным фашыстамі Мінску. Партрэт беснаватага фюрэра... і выява імклівай “Пагоні”. У такім пасажы — злая іронія лёсу, незалежна ад намераў таго, хто рабіў здымкі. Напэўна, функцыянеры нацысцкай партыі не ведалі, у якіх гістарычных умовах узнікла “Пагоня”, што адлюстроўвала. Аб паходжанні герба будзе гаворка ніжэй.
Сярод аматараў геральдыкі існуе меркаванне, што выява конніка з мячом, звернутая ў левы бок, па-свойму сімвалічная і скіравана супроць з’явы, вядомай пад назвай “націск на Усход”. Менавіта так павернуты коннік на здымках, аб якіх ідзе гаворка.
Аўтар ліста ў “ЛіМ” І.Чарняўскі тлумачыць стварэнне самадзейных суполак тым, што “людзям хранічна не хапае гістарычнай інфармацыі, культуры, ведаў пра сябе. Яны імкнуцца знайсці нешта болыпае, чым ёсць у падручніках, стараюцца адшукаць тлумачэнні шмат якім складаным гістарычным падзеям і з’явам, якія прымітыўна раскрываюцца ў гістарычнай навуковай літаратуры”.
Справядлівасць гэтых слоў можна пацвердзіць прагай моладзі да ведаў аб геральдыцы — навуцы ў нас амаль забытай. Гістарычйае значэнне герба “Пагоня” многім уяўляецца нечым такім, што знаходзіцца пад пакрыццём неадольнай таямніцы “за сямю пячаткамі”, або, калі хочаце, забароны.
У сваіх разважаннях аўтары з Лепеля У.Шушкевіч, М.Гарбачоў, В.Быкаў, сталыя людзі розных заняткаў — карэспандэнт райгазеты, старшы інжынер і рабочы слесар — спачуваюць “талакоўцам”, лічаць, што іх крыты-
куюць і зневажаюць несправядліва. Натхнёныя дзейнасцю “Талакі”, яны ў Лепелі стварылі ініцыятыўную групу па прапагандзе беларускай мовы, якая распрацавала спецыяльную праграму, узгодненую ў райкоме партыі. У выніку ў горадзе ўжо з’явіліся першыя шыльды на роднай мове. Далейшага вам плёну, сябры!
А.Якімовіч з вёскі Касцяёва, што на Слонімшчыне, прыходзіць да вываду: “He, не проста на сімвалы нападае У.Гойтан. Нападае ён на • тых, хто імкнецца адрадзіць сваю культуру”.
М.Купава клапоціцца аб неабходнасці вывучэння і выкарыстання беларускай нацыянальнай сімволікі (герба “Пагоня”, сцяга). Ен прыводзіць прыклады з міжнароднага вопыту. Полыпча, Чэхаславакія, Балгарыя і іншыя сацыялістычныя краіны карыстаюцца старажытнымі сімваламі ў якасці сучаснай дзяржаўнай сімволікі.
Цікавы факт з мінулага стагоддзя. Паўстанцы К.Каліноўскага змагаліся пад сцягам з выявай “Пагоні”. Яна была адлюстравана на спражках, бляшаных знаках, на шапках паўстанцаў, а таксама з’яўлялася неад’емным элементам пячатак. Мураўёў-вешальнік выдаў загад карнікам знішчыць "Пагоню” як рэвалюцыйны сімвал.
У наш час "Пагоня” з’яўляецца элементам герба горада Беластока, дзе ці не болыпасць насельніцтва — беларусы. Фірменны поезд Беласток—Варшава называецца “Пагоня”. М.Купава, наш ужо вядомы мастак, піша: “...існуе пэўная мастацкая заканамернасць, якая грунтуецца на традыцыях народнай эстэтыкі. Яе лёгка прасачыць на прыкладах беларускага народнага адзення, народнага ткацтва і вышыўкі, дзе чырвоны арнамент наносіцца на белае поле (рушнік, фартух). Гэтая традыцыя вельмі старажытная, і з’яўленне бела-чырвона-белага сцяга заканамерна вынікае з той жа самай эстэтьгчнай крыніцы. У 20—30-х гадах бела-чырвона-белы сцяг у Заходняй Беларусі ва ўмовах буржуазнай Польшчы разглядаўся і ўспрымаўся польскімі ўладамі як рэвалюцыйная адзнака, як сімвал свабоды і незалежнасці беларускага народа”.
Хвалюе і прымушае задумацца ліст, прысланы з горада Казяц-Руда Літоўскай ССР. Яго аўтар — сакратар партыйнага камітэта доследнага камбіната драўляных вырабаў А.Мінін. Ён абураецца публікацыяй у газеце “Звязда” артыкула, які па яго словах, “ачарняе сімвал літоўскага і беларускага народаў — старжытны герб ’’Пагоня”. У канцы ліста А.Мінін піша: “Турбуе факт, што калі ў Савецкай Літве герб ’’Пагоня” афіцыйна прызнаны як паўнапраўны сімвал нацыянальнага гонару народа, у “Звязде” друкуецца матэрыял, які фарміруе ў чытачоў адносіны да "Пагоні” як да двайніка гітлераўскай свастыкі.
Працоўныя Літвы і Беларусі — даўнія партнёры па сацыялістычным спаборніцтве, у іх моцныя гістарычныя сувязі і багатыя рэвалюцыйныя традыцыі, і нельга дапусціць, каб хтосьці падобнымі , публікацыямі спараджаў узаемны недавер паміж братнімі народамі”.
Такі папрок трэба аднесці і да прэтэнцыёзнага артыкула У.Бегуна, надрукаванага ў майскім нумары "Полнтнческого собеседннка” за мінулы год, дзе ён паспяшаўся абвясціць “Пагоню ’’эмблемай нацыяналізму і рабалепства перад замежнымі гаспадарамі — раней гітлераўскімі, сёння амерыканскімі”.
У артыкуле нават указаны “вінаватыя”: герб выкарыстаны пры афармленні кафэ “Траецкі пернік” у Мінску і пакояў у інтэрнаце завода па апрацоўцы спартыўных тавараў у Маладзечне. Вынік выступлення У.Бегуна — ліквідацыя выявы ^Цагоні” на фасадзе будынка кафэ ў Траецкім прадмесці.
Між тым, незадоўга да гэтага ў газеце “Нзвестня” быў надрукаваны здымак кафэ з выразнай “Пагоняй” — як станоўчы прыклад узнаўлення старажытных помнікаў у Беларусі.
Мне даводзілася часта сустракацца з літоўскімі калегамі на навуковых нарадах, чуць і бачыць на свае вочы, з якім тактам суседзі-гісторыкі, усе вучоныя выступаюць пры абмеркаванні розных пытанняў і асабліва тых, якія датычаць нацыянальнай свядомасці, памяці народа. А нашы? Як жа так можна? Дзеля чаго яны гэта робяць?
Адказ знаходзім у лісце М.Купавы: “Падкінуўшы і раздзьмуўшы праблему з "Пагоняй” і сцягамі, антыперабудовачныя сілы імкнуцца адцягнуць увагу грамадскасці ад надзённых праблем: дэмакратызацыі, абнаўлення ўсіх сфер жыцця...”
Нядаўна ў газеце “Правда” надрукавана інфармацыя пра сімвалы дзяржаўныя і нацыянальныя. У Вільнюсе на вежы Гедыміна 7 кастрычніка быў узняты трохкаляровы сцяг побач з дзяржаўным сцягам. Аднаўляюцца старыя народныя святы: Дзень маці, Дзень памяці памёршых і іншыя. Літоўскую мову вырашана аб’явіць дзяржаўнай. Выкарыстанне нацыянальнай сімволікі, таксама як і роднай мовы, узбагачае людзей, культурнае жыццё народа.
У сувязі з гэтым не патрабуюць асаблівых каментарыяў думкі, выказаныя ў лісце Г.Сагановіча: “Ніхто не аспрэчвае таго факта, што ў часы Вялікай Айчыннай ’’Пагоню” і бела-чырвона-белы сцяг выкарыстоўвалі калабарацыяністы. Але ж гісторыя Беларусі пачалася не ў 1941 годзе... “Пагоня” вякамі была неадлучнай ад палітычна-
** Заўважым, што там была не выява "Пагоні”, а ійыльда на якой быў намаляваны вершнік з пугай у руцэ. Але звышпільныя цэнзары ўбачылі і тут “нацйоналйстйческйй сйвол”! — А.Ц.
культурнага жыцця нашага і братняга літоўскага народаў, жывіла іх жыццястойкасць ідэяй-заклікам “абароны Бацькаўіпчыны ад ворагаў”. Сімвалы за здраднікаў не адказваюць. Калабарацыяністы ў народа не пыталіся дазволу... Недальнабачна раптам рабіць крамолу з “Пагоні”, абвяшчаць яе нацыяналістычнай і атаясамляць з ганебнымі, злачыннымі справамі калабарацыяністаў”.
Застаецца толькі прыгадаць, з якімі ворагамі заклікала змагацца “Пагоня”, дзе вытокі сімвала, якое дачыненне маюць да яго беларусы.
Герб “Пагоня” набыў асаблівае значэнне ў Вялікім княстве Літоўскім. Поўная назва гэтай феадальнай дзяржавы з XV стагоддзя — Вялікае княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае. Цэнтрам яе быў спачатку Навагародак (Навагрудак), з 1328 г. Вільня. Дзяржава існавала на тэрыторыі Літвы і Беларусі ў XIII—XVIII стагоддзях, Украіны да 1569 года і невялікай часткі Расіі да 30-х гадоў XVI стагоддзя. Беларускія і ўкраінскія землі тады называлі “рускімі”.
Ф.Энгельс адзначыў, што беларускія і ўкраінскія землі знайшлі сабе абарону ад навалы заваёўнікаў, “далучыўшыся да так званага Літоўскага княства”. Вялікія князі літоўскія не мелі дастатковых сацыяльна-эканамічных і палітычных сродкаў для трывалага падпарадкавання Беларусі і Украіны. Таму яны абавязваліся тут не рушыць “старыны” і не ўводзіць “навіны”. Вялікае княства было федэратыўнай дзяржавай, у складзе якой завяршылася фарміраванне беларускай і ўкраінскай народнасцей. 3 другой паловы XIV стагоддзя беларуская мова становіцца тут дзяражунай мовай. Грамадзяне дзяржавы называліся “ліцвінамі”.
Прыгадаем тое, як усходнім славянам сумесна з лівамі і латышамі давялося змагацца супроць крыжаносцаў — нямецкіх, дацкіх, шведскіх рыцараў-заваёўнікаў, калі яны ўварваліся ва Усходнюю Прыбалтыку ў пачатку XIII стагоддзя. Улічваючы грозную небяспеку, славянскія і прыбалтыйскія народы аб’ядноўвалі свае сілы і наносілі ўдары па варожых полчышчах. Заваёўнікі разглядалі Прыбалтыку, як зручны плацдарм для “націску на ўсход”. Грабежніцкія паходы прыкрываліся ідэяй распаўсюджання хрысціянства сярод язычнікаў Прыбалтыкі і “схізматыкаў” Русі.
Крыху пазней пачалося настугіленне крыжаносцаў у Прывісленне. У 1217 годзе быў аб’яўлены крыжовы паход супроць язычнікаў прусаў і літоўцаў. Крыжаносцы былі злейшымі ворагамі незалежнасці народаў Прыбалтыкі. Рыцары намерваліся каланізаваць іх, каб потым працягваць свой заваёўніцкі паход на Русь.
Барацьба з нямецкай агрэсіяй не сціхала на працягу
ўсяго XIII стагоддзя. Палачане прымалі ўдзел разам з войскам літоўскіх князёў, латышамі і эстонцамі ў бітве супроць захопнікаў каля возера Дурбе ў 1260 годзе. ІІалачане на чале з князем Таўцівілам дапамаглі наўгародцам і пскавічам нанесці паражэнне крыжаносцам і адбіць Юр’еў (Тарту).
Пачатак стварэння Вялікага княства Літоўскага звязаны з імем Міндоўга. У сярэдзіне XIII стагоддзя ён аб’яднаў некаторыя літоўскія і беларускія землі. Яго пераемнікі працягвалі палітыку ўмацавання дзяржавы і пашырэння яе тэрыторыі. Бесперапынна даводзілася адбіваць напады крыжаносцаў, якія аб’ядналіся ў ваенна-палітычны саюз — Тэўтонскі ордэн.
У сярэдневяковым грамадстве тых часоў сімвалы, гербы мелі значэнне не толькі сацыяльна-палітычнае, але і непасрэдна практычнае.
Гербы размяшчалі на шчытах, сцягах (харугвах), сёдлах, шлемах. Рабілася гэта па дзвюх прычынах. Па-першае, дзеля таго, каб у паходзе ці на вайне распазнаць па гербу і сцягу сваіх сярод чужых. Па-другое, у тую сярэдневяковую эпоху герб лічыўся знакам воінскай доблесці. Ён меў дэвіз — кароткае выказванне, якое тлумачыла сэнс эмблемы.
Паводле Густынскага летапісу, Віцень “нача княжнтн над Лнтвою нзмыслн себе герб н всему княжеству печать: рыцер збройный на коне с мечом, еже ныне нарнчут погоня”.
У дакуменце 1387 года растлумачваецца дэвіз герба і падкрэсліваецца, што, паводле народнага разумення, “пагоня” — гэта праследаванне ворагаў, каб яны ўцякалі з нашай зямлі. У барацьбе з крыжаносцамі павінна было ўдзельнічаць усё мужчынскае насельніцтва, здольнае насіць зброю, а не толькі ваенныя. У другой крыніцы — “Хроніцы Літоўскай і Жмойцкай” — пацвярджаецца: “в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, меч голый, яко бы кого гонячн держал над головою, н есть оттоля названный ’’погоня”.”
Невыпадкова ў лепапісе “Хроніцы Бьіхаўца” адзначана, што князь Нарымунт таксама меў герб “человека на коне с мечом”. Нарымунт — Глеб Гедымінавіч з’яўляўся ўдзельным князем пінскім і князем полацкім. Захавалася яго пячатка на дагаворы Полацка з Рыгай 1338 г. На правым яе баку адлюстраванне князя з мячом на кані, на левым — надпіс: “Печать княжа Глебава”.
Каб зразумець пачатковы сэнс сімволікі “Пагоні”, прыгадаем зноў гісторыю. Віцень княжыў з 1293 да 1316 года і знаходзіўся ў Навагародку. Ён умацоўваў дзяржаву, абапіраючыся на Навагародскае, Гродзенскае, Полацкае княствы. У 1294 годзе змагаўся супроць жмудскіх феада-
лаў, якія схіляліся да саюзу з нямецкімі рыцарамі. Пры гэтым князі літоўскае і беларускае войска адбіла напады крыжакоў на Жэмайцію і беларускія землі. Берагі Нёмана сталі месцам зацятых бітваў войска Вялікага княства Літоўскага з Тэўтонскім ордэнам, калі ён асталяваўся паміж вусцямі рэк Віслы і Нёмана.
У бітвах з нямецкімі рыцарамі, якія ўварваліся на Панямонне, асабліва вызначаліся беларускія атрады на чале з Давыдам Гарадзенскім. Працытуем, што аб гэтым напісана ў “Гісторыі Літоўскай ССР” (1978 г.): “У 1284 г. крыжаносцы пад кіраўніцтвам магістра Конрада Шырберга напалі на Гродна і абрабавалі горад. У 1295—1296 гг. яны зноў спустошылі Гродзенскую зямлю. Ваенныя набегі сталі больш частымі, рыцары даходзілі да Навагародка. У 1314 г. яны аблажылі замак і горад, але былі разбіты аб’яднаным войскам гараджан і літоўцаў. Узначаліў гэтае войска гродзенскі стараста Давыд. У 1323 г. пад яго кіраўніцтвам аб’яднаныя дружыны аказвалі дапамогу Пскову і на рацэ Нарве нанеслі паражэнне нямецкім і дацкім рыцарам”. Вось яно, братэрства па зброі паміж літоўцамі, беларусамі, рускімі ў сумеснай барацьбе супроць “націску на ўсход”. Сягае баявое братэрства ў старажытныя часы. Гэту памяць нам трэба берагчы і ёй ганарыцца.
На рубяжы XIII—XIV стагоддзяў за няпоўную чвэрць стагоддзя Вялікаму княству прыйшлося адбіваць звыш 30 нападаў тэўтонаў і п)5ымаць удзел яшчэ ў 14 паходах супроць іх. У святле такіх фактаў становіцца зразумелай сімволіка “Пагоні” і яе папулярнасць у сярэдневяковай літоўска-славянскай дзяржаве.
Барацьба з нямецкай феадальнай агрэсіяй была першачарговай справай Вялікага княства Літоўскага ў XIV — пачатку XV ст., калі тэўтоны ўзмацнілі свае грабежніцкія паходы.
Толькі за кароткі перыяд з 1345 па 1392 гады крыжакі зрабілі 96 нападаў на Літву і Беларусь. Адбылася буйная бітва на рацэ Стрэве ў 1348 годзе. Крыжаносцы вымушаны былі пакінуць межы Літвы. Шмат разоў рабілі яны беспаспяховыя спробы захапіць Полацк.
“Пагоня” сустракаецца на пячатках Гедыміна і Альгерда, якім давялося ваяваць з Тэўтонскім ордэнам. Спачатку яна была асабістай эмблемай князя і толькі з цягам часу стала гербам роду, дынастыі, зямлі, дзяржавы.
“Пагоня” была гербам вялікага князя Вітаўта. Толькі на шчыце конніка быў . намаляваны не падвоены крыж, а тры слупы (калюмны). Другі варыянт герба Вітаўта — князь на троне з мячом у правай і шчытом з "Пагоняй” у левай руцэ.
За дзяржаўны герб Вялікага княства Літоўскага “Паго-
ня” была прынята ў 1384 годзе. Калі Ягайла стаў польскім каралём, ён аб’яднаў у адным гербе “Пагоню” і польскі герб “Арла”, але нярэдка ўжываў іх паасобку, гэтак жа, як і ягоны сын Казімір.
Пад сцягамі-харугвамі з адлюстраваннем “Пагоні” ішлі ў бой на Грунвальдскім полі 30 з усіх 40 баявых атрадаў, якія выставіла Вялікае княства Літоўскае пад камандаваннем Вітаўта супроць тэўтонаў у 1410 годзе. Дзесяць палкоў мелі на сцягах выяву слупоў Гедымінавічаў (’’калюмнаў”).
Па няпоўных даных пісьмовых крыніц, з беларускіх земляў у складзе войска Вітаўта былі атрады з Полацка, Віцебска, Гродна, Бярэсця (Брэста), Пінска, Навагародка, Ліды, Ваўкавыска, Мсціслава, Драгічына, Мельніка. На самай жа справе беларускіх атрадаў было намнога болып. Менавіта ім належала большасць харугваў з выявай “Пагоні”.
Беларускія атрады разам з польскімі, літоўскімі, рускімі, украінскімі і іншымі мужна змагаліся ў Грунвальскай бітве. Беларускія і літоўскія воіны першымі прынялі страшэнны ўдар тэўтонаў, панеслі велізарныя страты. У крытычны момант бою асабліва вызначыліся тры смаленскія атрады, у склад якіх уваходзіў атрад з Мсціслава. Усе атрады ўзначальваў сын мсціслаўскага князя Сымона-Лугвеня Юры. Крыжаносцы былі ўшчэнт разбіты. Пасля гэтага на працягу пяці стагоддзяў (да 1914 года) на беларускую зямлю больш не ступала нага ўзброенага немца.
Паводле паведамленняў аўтараў XVI стагоддзя, адлюстраваннне “Пагоні” было на ваенных харугвах гарадоў: Мінска, Навагрудка, Мсціслава, Віцебска, Вільні, Трокаў, Драгічына (Надбужскага), а таксама ваяводстваў: Берасцейскага, Віцебскага, Мсціслаўскага, Мінскага, Віленскага, Навагрудскага, Полацкага і Рэчыцкага павета.
“Пагоню” можна бачыць на гербах Магілёва, Віцебска, Гарадка, Дрысы, Лепеля, Полацка, Рэчыцы, Суража, Чэрыкава, якія, з улікам старажытных традыцый,*** былі зацверджаны ў канцы XVIII—XIX стагоддзяў царскім урадам. “Пагоня” — адна з асноўных эмблем усёй геральдыкі гарадоў Беларусі. Яна ўжывалася на гербах буйных феадалаў. Выдатны рускі гісторык В.Н.Тацішчаў у сваёй “Гісторыі Расійскай” так і занатаваў: “Гербам Белай Русі здаўна быў коннік белы ў чырвоным полі, які трымаў
*** Зацвярджэнне ў канцы XVIII cm. Пагоні ў якасці гарадскога сімвала для беларускіх гарадоў, не было актам, які ўлічваў старажытную традыцыю. Наадварот, царскі урад свядома імкнучыся прынізіць Пагоню, як агульнадзяржаўны і агульнанацыянальны сімвал, пачаў яго надаваць гарадам. Другоіі мэтай гэтага акта было імкненне выкрэсліць з народнай памяці як старажытныя (магдэбурскія) гербы, так і дэмакратычныя традыцыі і ідэі самакіравання. — АД.
шаблю (меч) перад сабой”.
Некаторыя пытанні геральдыкі Беларусі асвятляюцца ў змястоўнай брашуры А.Цітова “Гербы беларускіх гарадоў”. Выйшла яна ў свет у 1983 г., тыражом усяго 1000 экземпляраў. У гандлёвую сетку наогул не паступіла. Значная частка тыражу “захоўвалася” на ўсялякі выпадак у падвале, дзе згніла, а потым была выкінута на сметнік. Брашура, выдадзеная ўпершыню ў Беларусі, трапіла ў рукі вельмі нямногіх чытачоў.
Гісторыя герба “Пагоня” — гэта наша спадчына, гераічная і драматычная. Яе мы павінны ведаць і ёй ганарыцца.
Калі гэты матэрыял быў здадзены ў рэдакцыю "ЛіМа”, з’явіўся артыкул “Эвалюцыя палітычнага невуцтва” у газеце “Вячэрні Мінск” за 21 кастрычніка, праз дзень — у "Советской Белорусснн” пад рубрыкай “Пункт гледжання”, а таксама ў іншых выданнях. У ім група аўтараў закранае пытанне пра герб “Пагоня” і нацыянальны сцяг, якія зноў аб’уляюцца “нацыяналістычнымі”. Аднак новых аргументаў у параўнанні з вышэйразгледжанымі выступленнямі У.Гойтана і У.Бегуна не прыводзіцца і зусім адсутнічае гістарычны экскурс у мінулае, адкуль бяруць пачатак сімвалы, характэрныя як для Літвы, так і Беларусі, які ў дадзеным выпадку зусім неабходны.
Літаратура і мастацтва, 1988 г., 11 лістапада.
Анатоль ЦІТОУ
У цені двухгаловага арла
Гісторыя герба “Пагоня”, асабліва час яго ўзнікнення, так ці іначай разглядалася ў розных даследваннях. Але мы ведаем мала або не ведаем зусім, які ўплыў на нацыянальную свядомасць рабіў герб “Пагоня” пазней, у XVIII і XIX ст., знаходзячыся ў цені двухгаловага расійскага арла.
Калі, пасля далучэння ўсходняй частцы Беларусі да Расійскай імперыі (1772 г.), царскі ўрад стварыў Палявы гусарскі беларускі полк, у 1775 г. ён быў укамплектаваны “да поўных шасці эскадронных штатаў нацыянальнымі людзьмі зноў далучанай да Расіі па першаму падзелу Польшчы—Беларускай губерні”. У наступным годзе полк атрымаў уласны штандар з гербам, на якім шчыт падзелены на два полі: у чорна-залатым — выява чорнага двухгаловага арла, у дольнай чырвонай частцы — выява літоўскага ўзброенага ездака на белым кані, з узнятай шабляй”. Колер самога штандара быў белы. Беларускія гусары насілі чорныя дуламы (кароткія курткі са стаячым каўняром) і чорныя чакіры (вузкія гусарскія штаны) аздобленыя жоўтымі матузкамі і сярэбранымі гузікамі. Ківер бы ўпрыгожаны белым шарсцяным бантам, які прымацоўваўся стужкай. Колер стужкі невядомы, у апісанні формы яна не агаворана, а літаграфія сярэдзіны мінулага стагоддзя, што захавалася да нашага часу, на жаль, чорна-белая. Але, як нам здаецца, стужка мусіла быць чырвонай, таму што, адпаведна з правіламі геральдыкі, менавіта на гэтыя колеры раскладаецца герб “Пагоня”, які быў за штандары Палявога гусарскага беларускага палка. Акрамя палкавых, існавалі ротныя сцягі — першыя, як правіла, белыя, другія паласатыя, пры
гэтым колькасць палос вызначалася па жаданню камандзіраў. На палкавых штандарах дамінаваў дзяржаўны герб на ротных — палкавы.
На жаль, да нашых дзён палкавыя сцягі не захаваліся, як і сцяг беларускіх гусараў XVIII ст., полк якіх праіснаваў з 1776 да 1783 г.г., калі яго перайменавалі ў Варонежскі.
Прыкладна ў той жа час (70-я гады XVIII ст.) быў створаны і Полацкі мушкецёрскі полк. Герб яго баявога сцяга — у правым, залатым, полі шчыта — палова чорнага расійскага арла, у левым, чырвоным, зноў — Пагоня. У 1790 г. войска пад кіраўніцтвам А.Суворава авалодала апорай Асманскай імперыі — крэпасць Ізмаіл. Галоўная роля ў гэтай перамозе належала менавіта полацкім мушкецёрам, якія першымі ўварваліся ў крэпасць. Полацкія палкі ўпамінаюцца нават у паэме Д.Г.Байрана “Дон Жуан”.
Выява Пагоні была не толькі на баявых сцягах XVIII ст., яна жыла і ў наступным, XIX ст. Сведчанне таму — штандары лейб-гвардыі Гродзенсага гусарскага палка. Гэтая вайсковая часць пачала фарміравацца ў 1824 г. з ураджэнцаў “літоўскіх” губерняў (нагадаем чытачу, што літоўскімі губернямі ў той час лічыліся Мінская, Гродзенская і Віленская, а беларускімі — Віцебская, Магілёўская і Смаленская), а таксама з часткі Клясціцкага палка, як да 1824 г. насіў назву Гродзенскага. Ужо ў 1807 г. полк наводзіў жах на напалеонаўскіх салдат, якія клікалі гродзенцаў “сінімі гусарамі” — па колеру іхняй формы. Асабліва праславіўся полк у Айчынную вайну 1812 г. Менавіта яму належыць слава першых перамог над французскімі войскамі ў бітве пад Клясціцамі, дзе быў смяротна паранены адзін з самых папулярных герояў Айчыннай вайны ўраджэнец Віцебшчыны генерал Я.П. Кульнёў. Напалеон, даведаўшыся пра смерць Кульнёва, паслаў у Парыж вестку аб тым, што “генерал Кульнёў, адзін з лепшых афіцэраў, рускай лёгкай кавалерыі, забіты пад Дарысай”.
Гэты полк удзельнічаў у “бітве народаў” пад Лейпцыгам у кастрычніку 1813 г. Гродзенскі ж гусарскі полк першым з рускай арміі прайшоў праз “сталіцу свету”, як тады звалі Парыж, а лейб-гвардыі Гродзенскі гусарскі полк таксама першым увайшоў у вызваленую ім у час руска-турэцкай вайны 1877—1878 гг. Сафію. На малінавых з белым гусарскіх ківерах воінаў была выява двухгаловага арла, на грудзях якога — як прыналежнасць і напамінак аб паходжанні — Пагоня. Дарэчы, з 16 гусарскіх палкоў Расіі только два насілі назву лейб-гвардзейскіх — полк “Яго Вялікасці” і Гродзенскі.
У розныя гады пад штандарамі гродзенскіх гусараў і
лейб-гусараў служылі Я.Кульнёў, паэт-гусар, партызан Д.Давыдаў, дзекабрыст М.Лунін, які памёр на царскай катарзе. М.Лермантаў і інш.
Але былі і ганебныя старонкі ў гісторыі гэтых палкоў — удзел у падаўленні паўстання 1831 і 1863 гг.
Герб "Пагоня” існаваў не толькі на штандарах вайсковых часцей, што фарміраваліся з ураджэнцаў Беларусі. У канцы 50-х гадоў мінулага стагоддзя быў распрацаваны вялікі герб Расійскай імперыі, дзе на крылах царскага арла былі размешчаны аб’яднаныя шчыты розных зямель. Сярод іх — шчыт аб’яднаных гербаў княстваў беларускіх, на якім былі прадстаўлены тры гербы — полацкі, віцебскі і мсціслаўскі. (Праўда, варта адзначыць, што апошні можна поўнасцю аднесці да пазнейшых тварэнняў дэпартамента герольдыі). На полацкім і віцебскім — выявы традыцыйнага герба былых княстваў — Пагоні, адпаведна ў сярэбраным і чырвоным палях.
Шчыт аб’яднаных гербаў княстваў і абласцей ПаўночнаЗаходняй Расіі таксама ўкючыў гербы Вялікага княства Літоўскага, Самагіціі (Жмудзі) і Беластоцкай вобласці. У правым, чырвоным, полі, як на папярэднім шчыце, выява Пагоні, у ніжнім, рассечаным — у верхняй частцы сярэбраны аднагаловы (польскі) арол, у ніжняй зноўтакі Пагоня (як вядома, Падляшша-Беласточчына была анексіравана Каронай Польскай перад заключэннем Люблінскай уніі ў 1569 г.) і нарэшце ў левым полі — герб Самагіціі з выявай чорнага мядзведзя.
Яшчэ ў сваёй бессмяротнай паэме “Пан Тадэвуш” (дзея ў якой разгортваецца ў першыя дзесяцігоддзі XIX ст. на Навагрудчыне — "Літве”). Адам Міцкевіч, гаворачы аб будучай вайне Напалеона з Расіяй, пісаў: “...Няхай заіржыць тут пагоня, на Жмудзі вядзмедзь хай раўне!” Нам здаецца, што ў гэтых радках М.Міцкевіч апіраўся і на яшчэ жывую тады геральдычную традцыю, і на гістарычную памяць сваіх сучаснікаў і землякоў. Усё гэта вельмі добра сведчыць аб тым, што асноўным у гербе Жмудзі была выява чорнага мядзведзя, а не Пагоні.
У паўстанні 1863 г. герб “Пагоня” у спалучэнні з “арлом белым” стаў сімвалам барацьбы. Царскі сатрап Мураўёў-вешальнік . забараніў насіць жалобныя і рэвалюццйныя знакі — чорныя шапкі з белымі султанамі, спражкі з аб’яднаным гербам Польшчы і Літвы.
Такім чынам, герб “Пагоня” у XIX ст. стаў, з аднаго боку, сімвалам афіцыйнай тэндэнцыі, а з другога — рэвалюцыйна-дэмакратычнай. Але ва ўсіх выпадках ён атаясамліваўся з канкрэтнай тэрыторыяй — сучаснай Беларуссю, хаця часта называўся літоўскім. У XIX ст. беларускімі губернямі лічыліся тыя, якія адышлі да Расіі ў часе першага падзлелу ці раней, — гэта
Віцебская, Магілёўская і Смаленская, а “літоўскімі” — Мінская. Гродзенская і Віленская, пазней жа толькі дзве апошнія. Гэта знайшло сваё адлюстраванне і ў губернскіх гербах — калі ў першым гербе Гродзенскай губерні была выява Пагоні ў горнай частцы шчыта, а ў дольнай — і зубра, то пры наступным “рэдагаванні” (у 1845 г.) быў пакінуты толькі зубр. Гербамі з Пагоняй карысталіся таксама Віленская і Віцебская губерні. 3 1845 г. пачынаецца да волі шырокае ўвядзенне павятовых гербаў. У горнай частцы гербаў Ашмянскага, Вілейскага, Дзісненскага, Лідскага павета Віленскай губерні заставалася Пагоня. 3 астатніх павятовых гербаў яна знікла, але заставалася на тых гербах. Які былі нададзены беларускім гарадам пераважна ў канцы XVIII ст. Хоць гербы часта насілі штучны характар і былі ўніфікаваны паводле агульнага ўзору, у адрозненне ад магдэнбургскіх яны адлюстроўвалі праз сімволіку герба старажытны зямельны сімвал, а не гарадскія асаблівасці.
Гэтая тэндэнцыя найбольш яскрава адбілася на герабх Віцебскай і Магілёўскай губерняў, колішняй радзіме Пагоні. Усяго царскім урадам было нададзена 9 гарадскіх гербаў з яе выявай.
Адлюстраванне старажытнай Пагоні на беларускіх губернскіх, павятовых, гарадскіх, вайсковых гербах было з’явай, якая канстатавала асэнсаванне суседнімі народамі тоеснасці геаграфічна-этнічнай Беларусі і яе герба “Пагоня”.
Спадчына, 1983, № 2.
У ладзімір КАЗБЯРУК
Аб сімвалах і колерах
Сярод навукоўцаў і чыноўнікаў сёння нямала людзей, якія чамусьці баяцца нацыянальнай гісторыі і ўсімі сіламі намагаюцца адгарадзіць ад яе ўсіх нас. 3 нейкай асаблівай заўзятасцю яны накідваюцца на гістарычную сімволіку, на герб “Пагоня” і бела-чырвона-белы сцяг. Пры гэтым дзесяткі, калі не сотні разоў паўтараецца адзін і той жа аргумент: у час Вялікай Айчыннай вайны гэтымі сімваламі карысталіся паслугачы фашыстаў. Быццам яны ўсё гэта і прыдумалі.
А колькі было тых паслугачоў, які па сваіх ідэйных перакананнях служылі фашыстам і для якіх тыя сімвалы маглі мець нейкае значэнне? Я не ўпэўнены, што набралася б некалькі дзесяткаў.
Вядома, быў “батальён” была “самаахова”, былі паліцаі. Але ў кожным народзе знойдуцца людзі, гатовыя на любую брудную работу. Для іх ніякія сімвалы не маюць значэння.
Практычна гербам "Пагоня” і бела-чырвона-белым сцягам карысталіся чужынцы, тыя ж самыя, што гаспадарылі ў Доме ўрада ў Мінску, ва ўсіх школах, бальніцах, на вакзалах. Дык што з гэтымі ўсімі будынкамі рабіць, калі іх фашысты апаганілі? Можа, таксама разбурыць? Зрабіць тое ж, што і з мінскай Нямігай, што рабілася з рознымі цэрквамі, касцёламі і іншымі помнікамі архітэктуры?
Ёсць яшчэ і больш сур’ёзнае пытанне. Пад ідэйным прыкрыццём якіх сімвалаў знішчаліся людзі — мільёны савецкіх людзей, беспартыйных і камуністаў, рэвалюцыянераў з ленінскай гвардыі і самых сціплых працаўнікоў — у Курапатах, на Салаўках, па ўсёй
велізарнай краіне? I ці вінаваты гэтыя сімвалы, што з імі нехта так абыходзіўся?
У намаганнях бэсціць “Пагоню” — прытым без усякай меры — расправіцца з гістарычнай, а заадно і з нацыянальнай свядомасцю народа, знішчыць яе разам з мовай. У гэтым уся бяда. А тое, што ў беларускага, літоўскага, польскага народаў быў нейкі Грунвальд і што там “Пагоня” натхняла нашых продкаў — прафесійных фальсіфікатараў гісторыі зусім не цікавіць.
А што сказаць можна пра сцяг? Спалучэнне бела-чыр-
вона-белага колеру не мае за сабой такой багатай гісторыі, таксама, як і зялёнага з чырвоным. Але прьі
гаворцы аб гэтых сцягах не ўлічваецца адна акалічнасць.
Чырвоны — гэта не толькі колер пралетарскага сцяга,
сімвал сацыялістычнага руху, але і колер сцягоў, пад якімі воіны-беларусы і літоўцы змагаліся супраць крыжакоў, у тым ліку і пад Грунвальдам. “Пагоня” красавалася на чырвоным фоне сцяга. Так што чырвоны колер мае свае глыбокія гістарычныя карані.
А белы? Чамусьці мы забываем, што Русь у нас, як сказаў Францішак Багушэвіч, — “не вялікая, не малая, не чырвоная, не чорная яна была, а белая, чыстая: нікога не біла, не падбівала, толькі баранілася”. Дык чаму ж гэты белы колер — колер першароднай чысціні, што так надзейна захаваўся ў наша назве, у найменні ўсяго народа, не павінен захавацца і ў сцягу?
Спалучэнне белага і чырвонага ёсць у нашых суседзяў — палякаў. Паўтараць польскі сцяг у нас няма падставы. А гэта значыць, што патрэбна нейкае іншае спалучэнне, але іменна белага і чырвонага колераў. Гэтага патрабуе і гісторыя, гэта апраўдваецца і сучасным станам. Між тым супраць спалучэння бела-чырвона-белага колераў пакуль што ніхто не выказаў хоць колькі-небудзь пераканаўчых довадаў.
Літаратура і мастацтва,
1989 г., 12 мая.
Віталь КОШАЛЕУ
Колеры “Пагоні”
Прачытаў у “ЛіМе” (нумар ад 12.05) ліст Уладзіміра Казберука, прысвечаны нашай нацыянальнай сімволіцы. Хоць мая прафесія ніяк не стасуецца з гэтай тэмай (я—урач-тэрапеўт), але яшчэ са школьных часоў я вельмі цікаўлюся геральдыкай. Хачу падзяліцца некаторымі сваімі меркаваннямі, бо не магу не заўважыць, што аднаго толькі эмацыянальна-узнёслага стасунку да гістарычных сімвалаў роднага краю недастаткова, каб давесці слушнасць свайго пункту гледжання. Трэба мець болып дакладныя ўяўленні аб агульных прынцыпах фарміравання геральдычных знакаў. Калі з “Пагоняю” усё здаецца зразумелым, дык адносна колеру сцяга аўтар допісу вельмі памыляецца, калі лічыць, што яны могуць быць выбраны адвольна. Хачу звярнуць увагу на тую важную акалічнасць, што самастойнае значэнне колеры сцяга маюць толькі па-за межамі класічнай геральдыкі (так званы варварскі геральдычны стыль).
Даўней сцягі (штандары, харугвы, буньчукі, прапорцы, значкі; памятаеце — “уланы з пестрымі значкамі...”?) спаўнялі не толькі і не столькі рэпрэзантацыйныя функцыі, а з’яўляліся найперш неабходнымі элементамі кіравання вайсковымі дзеяннямі ў тыя далёкія часы, калі адсутнічала тэлефонная і радыёсувязь. Нездарма і воінскія званні звязаны з гэтымі знакамі — харунжы, прапаршчык, буньчучны атаман і інш. Нацыянальных і дзяржаўных сцягаў (ў сучасным сэнсе) на тыя далёкія часы проста не існавала. Можа, менавіта таму, як піша У.Казбярук, “Спалучэнне бела-чырвона-белага колераў не мае за сабой такой багатай гісторыі”, як “Пагоня”? Так і не.
Сапраўды, харугваў такога выгляду ў аналагах нашай гісторыі пакуль што не • адкрыта. Бо на харугвах (знаках ваяводстваў, паветаў, асобных магнатаў) альбо выявы rep-
баў, альбо вобраз святога патрона. Напрыклад, арханёл Міхаіл патранаваў войскі Рускага (Кіеўскага) ваяводства, войскі запарожскіх казакаў.
Іншая рэч — сцягі менш значных вайсковых адзінак: рэгімэнтаў, швадронаў і г.д. Такі сцяг меў даносіць да кожнага ўдзельніка баталіі тую ж інфармацыю, як і баявыя харугвы, але ў спроіпчаным, без залішняй дэталізацыі' выглядзе. Інакш кажучы, класічная геральдыка вымагала і вымагае сціслых суадносін паміж выяваю герба і колерамі сцяга. Прыклады? Калі ласка. Цытую радкі з допісу У.Казберука: “Паўтараць польскі сцяг у няс няма падставы”. Безумоўна. Тым, болей, што колеры польскага сцяга азначаюць: белы арол у чырвоным полі; таксама, як, напрыклад, колеры дзяржаўнага сцяга ФРГ (чорны, чырвоны, жоўты) — гэта чорны арол з чырвонымі кіпцюрамі на жоўтым фоне. Толькі гэта і нічога іншага.
Ну, дык якія колеры павінен уключаць сцяг, што атаясамлівае “Пагоню”? Бо герб гэты геральдычна дэшыфруецца, як “срэбны рыцар з чырвонаю тарчаю (шчытом) на белым кані”. Адсюль: бела-чырвона-белы, бо срэбра геральдычна адпавядае беламу колеру.
Вось гэтай, зразумелай для іншых продкаў і забытай намі логікай карысталіся стваральнікі нацыянальнага сцяга беларусаў. Калі гэта адбылося? Даўно. Ніяк не ў XX стагоддзі. Сцяг існуе столькі, колькі існуе “Пагоня”. Ускосным падцвярджэннем можа лічыцца штандар рэгіменту ўланаў Вялікага княства Літоўскага, які і зараз можна ўбачыць у вітрынах Віленскага гістарычнага музея. Праўда, ён мае чатыры, паясы: белы, чырвоны, белы, чырвоны, што ізноў жа дэшыфруецца як срэбны рыцар з чырвонай тарчай на белым кані ў чырвоным полі.
І хай не абураюць гэтыя колеры “пурытан” ад аднакаляровай “класавай” геральдыкі. Хай лепш не пашкадуюць гадзіну-другую свайго часу, каб адшукваць у
гістарычных крыніцах тлумачэнне для колераў паважанай усімі чорна-залатой гвардзейскай стужкі. Я ўпэўнены, што яны з цікавасцю адкрываюць для сябе, што гэтае спалучэнне колераў, запазычанае са стужкі георгіеўскага крыжа, тлумачыцца вельмі проста: чорны двухгаловы арол Расійскай імперыі ў залатым полі. А андрэеўскі сцяг? Касы крыж — знак святога патрона Расіі Андрэя Першазванага. Вось і аказваецца, што ў такой старажьцнай навуцы, як геральдыка, нічога выдумваць не трэба. Трэба проста трохі ведаць яе законы. Тады нават у рамках разгорнутых апошнім часам спрэчак будзе менш эмоцый, менш доказаў тыпу “бо так прыгажэй”, менш непатрэбнай палітызацьіі.
I яшчэ... Мне здаецца, што той палемічны імпэт, які
набрала дыскусія аб сімволіцы, пэўным чынам звязаны з адначасовым парадаксальным атаясамліваннем і супрацьпастаўленнем сімволікі дзяржаўнай і нацыянальнай. I зноў, прычнына — неразуменне і ігнараванне фундаментальных прынцыпаў не толькі геральдыкі, але ўжо і логікі. Чаму? Справа ў тым, што большасць краін маюць ідэнтычыя нацыянальныя і дзяржаўныя сімвалы. Большасць, але не ўсе. Напрыклад, нацыянальны сцяг ірландцаў — залатая арфа ў зялёным полі (ім карыстаюцца ірландцы ўсяго свету), а дзяржаўны сцяг Ірландскай рэспублікі — зялёна-белааранжавае палотнішча. Такіх прыкладаў шмат. Зліццё нацыянальнай сімволікі з дзяржаўнай адбываецца тады, калі дзяржава будуецца на агульнанацыянальным падмурку. Гістарычным лёсам нашай сучаснай дзяржаўнасці было наканавана будаўніцтва яе на класавых падвалінах. Адбітках гэтага факту і з’яўляецца адсутнасць пераймальнасці ў гістарычнай і сучаснай геральдыцы, разыходжанне паміж дзяржаўнымі і нацыянальнымі сімваламі. Гэта — адлюстраванне аб’ектыўных працэсаў. Гэта — знакі часу.
Маю надзею, што разуменне гістарычнай логікі трохі знізіць звышвысокі, як мне падаецца, эмацыянальны напал палемікі ў адносінах да даволі простага, але вельмі цікавага пытання.
Літаратура і мастацтва, 11 жніўня 1989 г.
П.ТЮРНН, М.ТЮРНН*
“Nach Wendischen
Siten”
(Нз нсторнн красно-бело-красной снмволнкн)
Нзучать пронсхожденне флагов государства — занятне на редкость увлекательное н поучнтельное поскольку в определенные перноды нсторня флага вырастала до значеннй утверждення снмвола веры. Какой флаг прнзнаешь над собой, какому флагу верншь н моллшься, чему отдаешь почестн, с чем связываешь свое прошлое н свое будуіцее — это те вопросы, которые нензменно встают, когда пытаются заново определнть путн нацнонального развнтня. Зачастую ннтерес к своему флагу прнобретал чуть лн не маннакальные формы потребностн выясннть, в полной нлн мере в достойных лн снмволах гордость за свой народ, его полноценность основных знаках нацнонального сувереннтета. Поэтому утвержденню государственной геральднкл, как правнло, предшествует этап тіцательных нсследованнй ее онтологнн, н потому же так часто пронсхожденне многнх флагов окружено легендарнымн, почтн мнстнческнмн событнямн в нсторнн народа.
Офнцнальная снмволнка всех государств стремнтся к “патентной чнстоте” — следованню формуле незавнснмое государство — незавнснмый флаг. Но особенно суіцественно соблюденне этого прннцнпа для народов, лншь впервые в своей нсторнн заявляюіцнх о своей нацнональной самостоятельностн, потому что нменно степень “патентной чнстоты” государственных снмволов отражает н декларнрует уровень самостоятельностн н незавнснмостн самото государства.
В той нлн нной мере разлнчные закономерностн про-
* На жаль, ініцыялы аўтара, па незалежных ад складальніка прычынах, разшыфраваць не падалося магчымым. — А. Ц.
цесса формнровання государственной снмволнкн коснулнсь н нсторнн красно-бело-красного флага, бывшего в теченне 17 лет (1923—1940 гг.) государственным флагом Латвнн.
Впервые о красно-бело-красном флаге в связн с лэттамн (латгаламн) упомлнается в напнсанной на немецком языке Рнфмованной хроннке. В новое время (около 1870 г.) начало мненню, что красно-бело-красный флаг есть действлтельно латышскнй флаг, положнлн, co ссылкой на Рнфмованную хроннку, несколько студентов, входнвшнх в Тербатское братство младолатышей.
Надо подчеркнуть, что в Рнфмованной хроннке, содержаіцей 12.016 строк, утвержденню о том, что “красный флаг с белой полосой” — уделена фактнческн лшпь одна строка н болыпе ннгде в тексте об этом не говорнтся, а весь фрагмент, относяіцнйся к этому месту, заннмает 15 строк. Кроме того, достаточно вольные переводы с немецкого орнгннала во многом маскнруют нсторнческую предметность Рнфмованной хроннкн. Нменно на эту часть хроннкн — фактнческн едннственный аргумент (строкн 9.215—9.229) — легла основная тяжесть в попытках убеднть, что красно-бело-красный флаг — латышскнй. Для того, чтобы разобраться, что же побуднло автора хроннкн, члена Лнвонского (Тевтонского) ордена, к заявленню, что увнденный нм осеныо 1279 года флаг отряда Лантвера, ведомый "братом-рыцарем” нз резнденцмн Лнвонского ордена, — это “флаг лэттов”, необходнмо рассмотренне данного фрагмента хроннкн в более шмроком лсторнческом контексте, чем тот, который содержнтся в ней самой.
Как отвечает комментатор Рнфмованной хроннкн, нзданной в 1936 году, Р.Клаустынып, она значнтельно уступает в об'ьектнвностн Лпвонской хроннке Генрнха Латвнйского. Abtop Рнфмованной хроннкн зачастую не особенно хорошо разлнчает не только отдельных лнц нлн протнвоборствуюгцне снлы (в частностн епнскопство н Орден), но н народы — немцев, шведов, датчан, русскнх, с одной стороны, н племенную спецнфнку местного населення, с друтой.
Нзвестно, что рнмскнй (рнжскнй?) епнскоп для выполнення папской мнсснн н германнзацнн восточной Прнбалтнкн вынужден был основать Орден рыцарей-меченосцев, за пополненнем которого он ежегодно отправлялся в Германню. Меченосцы, отлнчнтельным знаком которых былн красный крест н меч на белом фоне, вербовалнсь на год, в основном нз чнсла “грешннков”, которым за нх “рыцарство” было обеіцано отпуіценне грехов, а также нз чнсла разорнвшнхся н ненмуіцнх в Германнн.
Уже вскоре после осн'овання своего ордена в 1202 году “пнлнгрнмы” представляют самостоятельную снлу, онн практнческн выходят нз-под контроля епнскопа, начннают конкурнровать н даже враждовать с нпм. Еіце через несколько лет (1207 г.) онн требуют от Альберта фор-
мального закреплення за ннмн долн завоеванного: пронсходнт раздел Лнвоннн на трн частн. В соответствнн с буллой папы Нннокентня III от 1210 г. магнстру меченосцев Фолквнну раздел Лнвоннн не только утверждался высшей пнстанцней, но н предоставлял рыцарям право завоевывать новые землн без всякнх по ннм обязательств в отношеннн к епнскопу. Образовав государство в государстве, рыцарн получнлн в свое прямое подчнненне значнтельную террнторню, н прежде всего ту, на которой находнлся Цеснс (Wenden) — “город меченосцев”. Разгромленный в 1236 году под Сауле об'ьеднненнымн снламн земгалов н лнтовцев, этот орден влнвается в Тевтонскнй орден в 1237 г. После своего пораження Орден меченосцев перестает суіцествовать только номннально, он получает названне Лнвонского ордена.
В орнгннале Рнфмованной хроннкн сообіцается, что флаг, который нес отряд лантвера нз Вендена, был красный с белой полосой — по вендскому обычаю (nach wendischen siten). Поясняется, что Венден — замок, откуда н нзвестен этот флаг, располагается на земле лэттов. Далее автор утверждает, что опнсанный нм флаг — это действнтельно флаг лэттов.
Нет ннчего уднвптельного в том, что когда в переводах на латышскмй язык “Wenden” заменяется на “Цеснс”, a “wendischen siten” — на “цеснсскнй обычай” нлн “обычай цеснсцев”, то у большннства ее чптателей нпкакмх проблем относнтельно того “что есть что” н “кто есть кто” не возннкает.
Каменный замок меченосцев Венден был построен в 1207г. неподалеку от уже нмевшегося там (старого деревянного) замка вендов около озера Арайшн — на террнторнн, где жнлн венды**, н от нменп которых новый замок получнл свое названне. О вендах многократно говорнт Генрнх Латвнйскнй, отлнчая нх от друтнх племен, жнвугцнх рядом с ннмн, — лмвов н лэттов. По мненмю Г.Внрхуфа (однн нз свяіценннков Цесна), автор Рнфмованной хроннкн просто перепутал вендов с латышамн.
Нмеются нсторнко-этнографнческне нсследовання, указываюгцне на распространенность в XIII веке местностей в Курлянднн, где жнлн венды н где сохраннлпсь пх названня. Много вендов жнло около Дорпата (Тарту): расселялнсь у Новгорода, на реке Волхов н далее. В тексте Лнвонской хроннкн также говорнтся о многочнсленностн вендов н рассказывается, что “венды в то время былн бедны н жалкн; прогнанные с Вннды, рекн в Куроннн, онн жнлн сначала на Древней Горе, у которой ныне построен город Рнга, но откуда былн опять нзгнаны курамп, многне былн убнты, а остальные бежалп к лэтгам,
** Венеды, венеты, венды, вінды — самая старажытная, зафіксаваная у пісьмовых крыніцах назва славянаў. Гл.: Гіст. Энцыклапедыя Беларусі, m2. — АЦ.
жнлн там вместе с ннмн н очень обрадовалнсь прнходу свяіценннка”. Нпгде в тексте Лнвонской хроннкн не говорнтся о том, что венды враждовалн с немцамн, но что “братья-рыцарн co свонмн вендамн” воевалн с язычннкамп, что “венды в то время былн с немцамн, многне нз вендов составнлн что-то вроде наемного войска у меченосцев, в 1225 году папскнй легат в Лнвоннн внушал братьям-рыцарям налагать на вендов ”лншь легкое бремя”.
О распрбстраненностн вендов на южном побережье Балтнйского моря н вообгце в прнбалтнйском регноне говорнт, в частностн, тот факт, что еіце Птолемей называл Балтнйское море Венетскпм залнвом.
Венды — это древннй энтоннм с основой ven(e)d прнменялся к славянам как к этннческому целому, н это названне было дано нм нзвне н прнменялось только соседямн-неславянамн. Сравнн: нем. Wenden, Winden, windisch, wendisch, эст. wene — “русскне”, фннск. venala — “русскнй язык”, venalainen — "русскнй”, vena — “Русь”, vanaks — “по-русскн”. Это же названне у целого ряда древннх авторов в формах Venedi, Venadi, Veneti встречается в контекстах, предполагаюіцнх нахожденне соответствуюіцего этноса в тех местах, где позже отмечены славяне.
В XI—XII вв. суіцествовала на огромной террнторнн между устьямн рек Лабы (Эльбы) н Одры (Одера) на севере н до Дуная н Днестра на юге Вендская держава, состовшая нз племенных княжеств вендов. Некоторые славянскне племена совместно с польскнмн князьямн боролнсь с немцамн; позднее вендскне княжества суіцествовалн часто как вассалы саксонскнх князей.
Расселяясь на восток, венды неслн туда свон веровання, обычан, образ жнзнн. Одннм нз главных нх божеств был Перун. Онй стронлн храмы н драпнровалн пх отделкой красного цвета, в ннх храннлнсь свяіценные знамена, которые особо почнталнсь н к которым былн прмставлены спецпальные жрецы. Знамена выноснлнсь в праздннкн н во время военных походов, первосвяіценннк вендов носнл белое, вышнтое золотом одеянне, поверх которого была красная повязка, выходя в море, венды велн свон кораблн под красно-белымн флагамн.
Здесь нужно заметнть, что Э.Мугуревнч н Я.Апалс счнтают: венды, которых опнсал Генрнх Латвнйскнй, не нмеют отношення к вендам в обіцеупотребнмом нх поннманнн. Этн авторы утверждают, что матернальная культура вендов, жнвшнх на террнторнн Рнексткалнса в Цеснсе, нмеет обіцне черты с культурой курземскнх лнвов, н на этой основе относят нх к группе такнх лнвов.
Нсторнко-этнографнческне нсследовання показывают, что когда сравннтельно немногочнсленные завоевателн захватывают новую террнторню, онн для укреплення новой релнгнн не отказывают местным жнтелям в сохраненнн тех
траднцнй н обрядов, которые могут быть включены в концепцнн новой веры. Онн прнспосаблнвают местные рнтуалы н обычан к новой культуре, а новая культура, в свою очередь, прнспосаблнвается к местной культуре, яспытывая на себе ее влнянне.
Так, очевндно, случнлось с комбннацней цветов вендов, н потому о флаге в Рнфмованной хроннке автор говорнт, что он нмел сочетанне цветов по вендскому обычаю.
Е.Дншлер счнтает, что флаг, опнсанный в Рнфмованной хроннке, скорее всего, не был латышскнм флагом, a флагом жнвуіцнх в Цеснсе вендов. Возможно, что после расформнровання Ордена меченосцев н лншення нх красных снмволов на белом фоне, этот флаг н стал флагом замка Венден. Так, напрнмер, М.Снлнньш в комментарнях к нзданной в 1893 году Рнфмованной хроннке пншет, что “указанне хроннкн на внд латышского флага счнтаю малосуіцественным. Это был только лшпь прнсвоенный ордену отлнчнтельный знак”.
Увнденный автором Рнфмованной хроннкн красно-белокрасный флаг мог быть нм нлн перепутан с флагом вендов (как счнтал упомннаемый выше Г.Внрхуф). Нлн, возможно, автор ее — рыцарь Ордена, утверждал, что красно-бело-красный флаг есть лэттов, тем самым хотел подчеркнуть, что лэтты теперь уже хрнстнане, подчннены ордену н находятся теперь под флагом “владетелей н сугцей рабов землн Пресвятой Девы” нз Вендена (как пншет о немцах Генрнх Латвнйскнй).
Некоторые авторы счнталн, что для латышей за редкнмн нсключеннямн (областн Барта, Ннца), красный цвет не является тнпнчным. Так, напрнмер, М.Снлнньш указывает, что в Северной н Западной Вндземе домнннруют темные краскн — зеленые, корнчневые, сннне.
Отметнв, что Л.Лайцен декларнровал совсем другой флаг — оранжевый н зеленый, поскольку этн цвета домнннруют в одежде латышей. А.Швабе счнтал, что древнне латышскне флагн не моглн быть беднымн в своей орнаментнке, что онн былн богато распнсаннымн, вышнтымн узорамн. Я.Гросвалдс предлагал бело-красно-белый флаг, но потом отказался от него, когда выясннлось, что в такой комбннацнн он совпадает с флагом белорусов (падкрэслена намі. — А.Ц.). П.Сандерс в пернод обсуждення какнм быть латышскому флагу, предлагал флаг красного цвета с двумя белымн полосамн. М.Снлнньш счнтал, что латышскнй флаг мог быть с перекреіцнваюіцнмнся снннмн н белымн полосамн ’нлн зеленымн н белымн полосамн. Уже через год после того, как впервые было высказано предположенне, что в хроннке опнсывается латышскнй флаг, млодолатышн заменнлн красно-бело-красный флаг, который первонаЧально нзбралн снмволом своего братства, на трехцветный, счнтая, что для флага необходнмо трех-
цветне.***
Представляет ннтерес тот факт, что в Грюнвальдской бнтве королем Ягайло был захвачен флаг командорства Тевтонского ордена Велнкого комтура Конрада фон Лнхтенштейна — это был красно-бело-красный флаг с соотношеннем полос 1:1:1.
В хроннке Леопольда ПІтейнройтера XIV века опнсывается легенда пронсхождення австрнйского флага: серебряный плаіц Леопольда II был весь окровавлен в бою за нсключеннем того места, где находнлся шнрокнй пояс, поддержнваюіцнй меч, — на окровавленном платье осталась белая полоса.
Вообіце же надо сказать, что нспользованне красно-белых сочетаннй шнроко распространено на флагах разлнчных государств мнра — не только в Западной Европе, но н в странах арабского мнра, в Нндонезнн, Японнн н др.
Красно-белое сочетанне цветов счнталось родовым у польскнх королей нз дннастнн Пястов. Красно-белые цвета на флагах — это также траднцнонные цвета торгового союза Немецкой Ганзы, в состав которого входнл также Венден.
По-внднмому, флагн в красно-бело-красном соотношеннн цветов н в масштабе 1:1:1 нлн 2:1:2 получнлн свое завершенне путем наложення на ннх германскнх геральднческнх правнл — флаг “по вендскому обычаю”, австрнйскнй флаг, флаг Велнкого комтура Тевтонского ордена.
Суммнруя нзложенные матерналы, мы располагаем четырьмя взанмно коррелнруюіцнмн компонентамн, связаннымн с нсторней красно-бело-красного флага:
— горнзонтальное расположенне цветовых полос;
— появленне нменно такого флага во всех трех случаях (Венден, Австрня, Грюнвальд) на террнторнн прожнвання вендов;
— прнмерно одннаковое время нх появлення (разннца в 130 лет — 1279—1410 гг.);
— связь во всех случаях с прнсутствнем немцев.
Такнм образом флаг, опнсанный автором Рнфмованной хроннкн как нмеюіцнй расцветку по вендскому обычаю, несомненно пронсходпт от вендов. Этот флаг был адаптнрован н перенесен немцамн не только на захваченные нмн огромные террнторнн славянскнх княжеств, но н на местностн, находягцнеся под контролем ордена, действовавшего в Восточной Европе. По-внднмому, красно-бело-красный флаг был стандартнзнрован н прннят тевтонскнм орденом как снмвол обраіценных нм в хрнстнанство народов Восточной Европы.
Автор Рнфмованной хроннкн, допустнв неточность в своем балладном нзложеннн местной нсторнн, ввел в заблужденне н молодых тогда младолатышей, которые в свою очередь положнлн начало “тербатской ошнбке”.
Советская Латвня, 1989 г., 3 сентября.
*** Згаданыя падзеі адбываліся ў 70—80 гг. XIX cm. Гл.: Страдынь Я. Красно-бело-красные цвета в ucmopuu культуры Латвйй. — Даугава,
Мнхась ТКАЧЕВ
Нацнональные снмволы: народ н нсторня
Река народной жнзнн н отечественной нсторнн берет начало в заповедных глубннах седых веков. Через тысячелетня, через нензбежные мелн н перекаты несет она свою дань в океан обіцечеловеческой нсторнп. А вместе с этой рекой плывет н корабль народной памятн, наполненный деяннямн сотен поколенлй нашнх праіцуров, влекомый парусамн Надежды, Мудростн н Труда, управляемый кормнлом Судьбы. Средн малых н большнх кораблей всемнрной семьн народов корабль белорусов ннкогда не был лншннм. В соцветнн флагов н снмволов, реявшнх на мачтах этой многонацнональной эскадры, гордо развевалнсь н нацнональные нсторнческне снмволы белорусов, рассказывавшне мнру о родоводе нашем, о братьях н нсторнческнх побратнмах по совместной жнзнн на этой многострадальной н дорогой земле.
Корабль нашей нсторнческой памятн знавал н лнхпе годнны, когда грабнтельская рука чужеземца срывала с его флагштоков нацлональные святынн. He раз бросала его в жестокне штормы н бурн европейской н росснйской нсторнн, не раз на нем хозяйннчалн завнстлнвые н жадные соседн, растаскнвая наше наследне, подннмая свон флагн над поруганной судьбой народа.
Революцнонный внхрь пробуднл надежды белорусов, даровав нм возрожденне, свободу, равенство н будуіцее. Но как не просто сложнлась нх судьба! Сегодня, когда велнкая перестройка возвраіцает народам страны попранные святынн, когда к нам возвраіцается правда, нзнаснлованная н утрамбованная в сталннскне душебойкн, втоптанная
в болото застоя, самое время перевестл дух л спокойно обдумать, осмысллть пережлтое, попытаться дать ответ на ряд вопросов, вокруг которых клпят страстл. Средл последнлх, пожалуй, налболее горячле — страстл по нацлональным слмволам.
Казалось бы, что нам эта слмволлка, когда полкл в продуктовых магазлнах пусты, когда гуляет дефлцлт на сотнл л тысячл влдов товаров, — что нам до этой слмволлкл? Но не зря веллкле л мудрые предкл нашн сказалл: “He хлебом едлным жлв человек!”
Когда на дворе пора новой революцлл, нмя которой Перестройка, когда, сброслв верлгл сталлніцлны, соседл, засучлв рукава, заняллсь в поте ллца переделкой своего отчего дома, не к ллцу л белорусам слдеть сложа рукл. Моіцная лдея нацнонального возрожденля взламывает лстоптанный асфальт старых догм л веллкой лжн, десятллетлямл прятавшлй от народа правду о нашей многострадальной лсторлл, о заре нашей советской государственностл л о временл далекого средневековья. Как л всегда, на переломе лсторлл, в момент нацлонально-духовного подтэвма, перед народом, перед новымл поколенлямл нацлл встает закономерный вопрос: “Кто мы?” Н тогда мысль обрагцается в глубь родной лсторлл, л мы все прлходлм на спаслтельный берег этой веллкой нелссякаемой рекл. Здесь мы ліцем ответы на мучаюіцле нас вопросы. В том члсле л на вопрос о гербе Погоня л бело-красно-белом флаге.
Средл ряда белоруссклх лсторлков л тех “люблтелей от лсторлл” — непрофесслоналов, которые сталл в последнее время “кормлться” на этой теме, — довольно долго бытовало л бытует мненле, что лсторлческлх слмволов, как таковых, у белорусов не было л нет. Такой вот безллклй л “нелсторлчный” народ... Что все разговоры на эту тему — “от лукавого”, а еслл точнее, то от “нацлоналлстов”. Более того, кое-кто отважно уверяет члтаюшую л слушаюіцую публлку в неславянском пролсхожденлл герба Погоня, намекая на его члсто ллтовское пролсхожденле, называя “гербом ллтовсклх феодалов”. Заявленля, прямо скажем, безответственные, еслл не сказать больше. В таком же ключе решается н проблема бело-красно-белого флага, который вообіце счнтают порожденнем XX века.
Прежде всего необходнмо отметнть, что большннство пншуіцнх н говоряіцнх сегодня о нацнональных белорусскнх снмволах допускают ряд непозволлтельных ошнбок. Как правнло, разговор о гербе Погоня онн начннают с момента появлення герба, то есть с XIII в., опуская н вычеркнвая нсключнтельно важный н значлтельный перлод праславянской лсторлл л лсторлл восточно-славянсклх зе-
мель X—XIII вв. А нменно там, в глубннных пластах этой нсторнн, лежат нстокн позднейшей белорусской, украннской н русской снмволнкн.
Что же касается нацнональных (белого н красного) цветов, то нх нстокн следует нскать ехце во временах нндоевропейской обіцностн, когда у большннства племен напболее почнталнсь два цвета — белый н красный. Белый цвет, в снлу тогдашнего мнровоспрнятня, отождествлялся с цветом матерннского молока. Белый цвет ассоцннровался с кормнлнцей-землей, с матерью-прнродой, все даюіцей для жнзнн людей. Красный цвет счнтался снмволом огня н вечной жнзнн, так как в тех суровых жнзненных условнях огонь действнтельно гарантнровал жнзнь. В связн с развнтнем языческой релнгнн н складываюіцнмся прнмнтнвным фнлософскнм мнровоспрнятнем появнлась вера в загробную жнзнь. Поэтому мертвых, особенно детей, посыпалн красной мннеральной краской — охрой, как бы желая продлення нх жнзнн в загробном мнре.
Славяне также особо почнталн белый н красный цвета. Онн счнталн нх свяіценнымн. Это былн основные цвета нх одежды.
Уже в эпоху родоплеменного строя н уснлнваюіцнхся военных столкновеннй началн появляться разлнчные снмволнческне боевые знакн. Обычно это былн знакн релнгнозного содержання с нзображеннем главного почнтаемого божества данного племенн нлп народа, нлн его атрнбуты. Онн нмелн внд разлнчных фнгурок, рнсунков н значков на длннных древках. Все этн воннскне знакн вызвала к жнзнн практнческая необходнмость отлнчня на поле бранн своего воннского формнровання от чужого. Безусловно, все онн разнтельно отлнчалнсь от боевых снмволов сегодняшннх дней.
Нзвестно, что древнне славяне употреблялн боевые знакн, называвшнеся “станнцы”. Нх названне пронсходнт от “стана” — шатра, а в более шнроком толкованнн — от поселення, убежшца. Это названне перешло позднее на боевые знамена, которые сохранялнсь, как правнло, “в стане божьем”, то есть храме, вместе с другнмн местнымн святынямн. Этн святынн охранялнсь отборнымн воннамн, окружены былн особым уваженнем н выноснлнсь только в случае войны нлн праздннков. Разлнчные нсточннкн, опнсываюіцне славянскне языческне храмы, сообіцают, что внутрн онн драпнровалнсь матерней красного цвета. Первосвяіценннкн носнлн белые, вышнтые золотом одеянпя, поверх которых был красный пояс.
В представленнн нашнх предков каждый вонн, становнвшнйся под боевой стяг, сразу же попадал под божественное покровнтельство н заіцнту этой святынн, которая в
боевом походе отождествлялась с отечеством н родным домом. Вот почему в бою она загцшцалась с особой самоотверженностью вплоть до самопожертвовання.
Древнерусскне летопнсп, знаменнтое “Слово о полку Нгореве” сообіцают нам о названнях боевых знаков восточных славян — “прапорцах”, “стягах”. В “Слове” сказано о белых стягах м красных іцнтах. Об нстннных формах н размерах станнц, прапорцев, стягов н іцнтов мы можем только догадываться.
Все вышесказанное относптся ко всем восточным славянам, в том чнсле н племенам, жнвшнм на террнторнн Белорусснн.
С заіцптой отечества, отчего дома связана древнейшая восточнославянская траднцня — “погоня”. Уже в самом слове звучнт его смысл, суіцество. Траднцня восходнт к родоплеменным временам как ярчайшая черта тогдашней жнзнн, переполненной взанмнымн столкновеннямн й войнамн. Эта траднцня раскрывает нам важнейшую сторону органнзацнн жнзнн н быта того непростого временн, когда каждый был в ответе за жнзнь своего соплеменннка. В случае неожнданного нападення н захвата в плен протнвннком члена данного племенн нлн жнтеля селення, всякнй мужчнна, нмевшнй право носнть оружне, обязан был конно нлн пеше броснться в погоню за врагом, чтобы отбнть полоняннков. В условнях военной демократнн эта траднцня соблюдалась пеукосннтельно, сохранялась векаміі, в том чнсле н в эпоху Кневской Русн.
Вот как опнсывает Нпатьевская летопнсь органнзацню погонн в Берестье в 1280 г., когда польскнй военный отряд в 200 человек “повоевал” возле города н по реке Кросне десять сел н с добычей двннулся назад. Берестейскнй воевода Тнт с 70 берестянамн учнннл погоню. Как говорнт летопнсь, “берестьянн же собрашася н гнаша по ннх” несмотря на свою малочмсленность. Ведомые воеводой, который был “везде славен мужьством на ратех н ловех н тако угоннвше нх (поляков. — М.Т.) н бншася с ннмй. Божнею же мнлостью победнша Берестьяне Ляхй н убня нх 80, а другня понмаша, а полон свой отполоннша. Н тако прндоша во Берестнн co честыо, славягце Бога н пречнстую его Матерь вовся века”.
Летопнсное сообіценне нензбежно заставляет нас коснуться двух пластов отечественной нстортін, о которых следует сказать особо. Это, во-первых, о хрнстнаннзацнн земель Белорусснн н, во-вторых, о включеніін ее земель в состав будуіцего Велнкого княжества Лнтовского, Русского н Жемойтского.
Нзвестно, что хрнстнанство, введенное на Русн в 988 г., довольно осторожно относнлось к тем вековым траднцням, которые бытовалн в народе. He вдаваясь в нх
перечнсленне, отметнм только, что траднцня военной погонн была воспрннята церковью полностью н ею же всяческн освяіцалась. Н до прннятня хрнстнанства н после хрнстнаннзацнн служенне воннское у восточных славян всегда почнталось н рассматрнвалось как готовность отдать свою жнзнь — самое дорогое н святое, что есть у человека, радн блнжннх. В решаюіцнх бнтвах (вспомннм Кулнково поле, 1380 г.) церковь благословляла свопх нноков для ратоборства с протнвннком на глазах у всего воннства. II этнм завоевывала еіце болыішй авторнтет у веруюіцнх.
В годнну трудных для отечества нспытаннй церковь была всегда с народом, прнзывая его грудью стоять за веру й роднну. Свягценннкн н монахн былн в составе дружнн, вдохновляя воннов на бнтву, отпевалн погнбшнх после сраженнй, превязывалн раненых, устранвалн лазареты, органнзовывалн сбор средств на нх нужды. Судьба церквн тесно переплелась с судьбой страны н народа.
XIII век полон драматнзма в судьбе восточного славянства. Две страшные снлы обрушнлнсь на него: крестоносное рыцарство с запада н татаро-монгольское нашествне с востока. Нсторнческне судьбы будухцнх белорусов, украннцев н русскнх разошлнсь свонмн дорогамн. На долю каждого народа выпало множество нспытаннй. Землн Белорусснн н Укранны нашлн свое спасенне, прнсоеднннвшнсь к так называемому Лнтовскому княжеству (Ф.Энгельс).
Хотелось бы особо отметнть, что включенне этнх земель пронзошло на основаннн матрнмоннальных, днпломатнческнх н полнтнческнх соглашеннй, на основе договора — “ряда”, основным прннцнпом которого было "He рухать старнны, не вводнть новнны”. Меч как метод об'ьедннення нграл в данном случае не главную роль. Подчеркнваем это потому, что средн нсторнков Белорусснн все еіце бытует расхожее утвержденне о "завоеваннн Белорусснн лнтовцамн”. Страдают этнм “комплексом” н некоторые нсследователп Прнбалтнкн. Мы же должны говорнть о возннкновеннн средневекового государственного образовання — федерацнн белорусского, лнтовского н украннского народов, одной нз первых в Европе. Славянскнй элемент здесь преобладал. Нелнтовскне землн н нелнтовское населенне составлялн девять десятых террпторлй Велнкого княжества Лнтовского. He зря Ф.Энгельс назвал это государство “так называемое Лптовское княжество”. OebeAHHeiiHe было выгодно всем входягцлм в него народам. Молодое Лнтовское государство, крепчавшее в ходе сложных глубннных экономнческнх н соцнально-полнтнческнх процессов, получнло в лнце белорусскпх террнторнй моіцный экономнческнй фундамент. В то время как в XII в. в самой Лнтве еіце
не было городов, здесь лх насчлтывалось несколько десятков — крупных центров лдеологлческой л культурной жлзнл — с хорошо развлтымл ремеслом л торговлй, традлцлямл правовой слстемы. Вхожденле белоруссклх земель в состав так называемого Ллтовского государства не было актом облагодетельствованля нліцлх, слрых л слабых нл с той, нл с другой стороны. Результатом белоруссколлтовского обгцественного слнтеза л стало Веллкое княжество Ллтовское. Народы, населявшле эту веллкую средневековую державу, вместе прошлл через страшные лспытанля судьбы.
Достаточно сказать, что, начлная с конца XIII в. л по 1410 г., крестоносцы, благословляемые папской курлей, более 140 раз вторгаллсь в пределы Ллтвы л Белорусслл, терзая землл Понеманья л Подвлнья. За неполные 100 лет белорусско-ллтовскле полкл сделалл около 60 ответных походов. К этому следует добавлть отраженле набегов крымсклх татар, которые с 1474 по 1569 гг. совершллл в пределы государства 75 хліцнлческлх рейдов. Состоянле тотальной войны, в котором пребывалл землл Веллкого княжетва Ллтовского прл отраженлл внешней агресслл, сделало белорусов л ллтовцев лсторлческлмл побратлмамл, которые вместе выстоялл “на кровл” в жесточайшлх сраженлях за свое обіцее будуіцее. Здесь мы должны особо отметлть заслугл многочлсленного белорусского воннства. Военная органлзацля белоруссклх земель, в том члсле л традлцля народной погонл, с момента лх вхожденля в состав Лятовского государства была воспрлнята л слнтезлрована последнлм, а затем полностью лспользована для нужд страны.
Уже после унлл Польшл с Веллклм княжеством Ллтовсклм, в 1387 г., веллклй князь ллтовсклй л король польсклй Ягайло в грамоте, адресованной населенлю Полоцкой землл, Мстлславіцлны, Новогрудчлны, Гродненіцлны л друглх реглонов Белорусслл, так плсал о погоне: “Согласно древнему обычаю, военный поход остается обязанностью, которая осуіцествляется собственнымл затратамл л расходамл. В том же случае, еслл прлдется преследовать врагов, непрлятелей нашлх, то для этого преследованля, которое по-народному называется погоней, обязываются отправляться не только рыцарл, но л каждый мужчлна, какого бы он нй был пролсхожденля ллл состоянля, только бы он был способен нослть оружле”.
Ндея заіцлты отечества, сфокуслрованная в восточнославянской традлцлл народной погонл, стала той цементлруюгцей государственной лдеологлей для всех жлтелей Веллкого княжества Ллтовского, которая всем давала перспектлву жлзнл в будуіцее. Только она гарантлровала суверенность, едлнство л развлтле. Традлцля народной пого-
нл стала превраіцаться в лдеологлческлй знак эпохл, a под вллянлем европейской геральдлкл не замедллла воплотлться в графлческлй слмвол — герб Погоня.
Впервые об этом гербе белорусско-ллтовскле летоплслл хронлкл сообіцают около 1270 г. Он вознлк как княжесклй л городской герб в древнем белорусском городе Новогрудке (Новогородке). Согласно оплсанлю летоплсей Рачлнского, Ольшевского, Румянцевского, Еврелновского сплсков, Хронлкл Быховца л Хронлкл М.Стрыйковского, первоначально герб лзображал "человека на конл з мечом, a то знаменуючл через тот герб пана дорослого лет, хто бы мог боронлтл мечом Отчлзны своее”. Для жнтелей Новогрудка-Новогородка л всей Новогородской землл с ее “грады многл” — Волковыском, Слонлмом, Гродно, Турлйском, Здлтовом, Зельвою — традлцля погонл была обычным делом. Только за перлод с 1293 по 1316 гг. онл отразллл более 30 походов крестоносцев л самл совершллл 14 ответных акцлй. He случайно, что княжлвшлй в это время в Новогородке Влтень (есть сведенля, что это лмя древнерусское) около 1293 г. также “...лзмыслл себе герб л печать: рыцер збройны на коне з мечом еже ныне нарлчут Погоня”.
Так древнеславянсклй л древнебелоруссклй слмвол народной волнской традлцлл стал государственным гербом федерацлл — Веллкого княжества Ллтовского, Русского л Жемойтского. Н поэтому ошлбочны заявленля тех лсследователей, которые, глубоко не разобравшлсь в лстоках л родословной этой лстлнно народной, бесспорно древнеславянской л древнебелорусской святынл, спешат заявлять о том, что она “не лмеет под собой члсто белорусской этнолсторлческой основы”. Прлходлтся только высказать сожаленле по поводу того, что в центре республлканской лсторлческой наукл с ее головным Ннстлтутом лсторлл не нашлось лсследователя, который бы аргументлрованно возразлл протлв этого. Более того, сотруднлк лнстлтута, участвовавшлй в полемлческом клубе одной лз республлкансклх газет, заявлл, что Погоня — “ллтовсклй герб, который в более позднее время распространллся на белорусскле землл как прлвнесенный”. Поддержалн эту мысль н некоторые другне участннкн названной встречн.
Закономерно задать вопрос: нужно лн так спешнть “раздавать” налево н направо нацнональные святынн народа?
“Отдав” нашнм соседям древнебелорусскнй герб Погоня, вышеназванные нсследователн, самн того не подозревая, создалп немалые трудностн’ н для русской геральдлкн. Здесь лм, влдлмо, прлдется предложлть счлтать герб Росслйского государства — так называемый “Ездец”, вознлкшлй в конце XIV в. л лзображавшлй всаднлка с копьем, поражаюіцего змля, — залмствованным у Ллтвы.
На самом же деле это все та же древнеславянская Погоня. Тольков отлнчне от герба Велнкого княжества Лнтовского, где всадннк повернут влево, на запад, откуда грознла крестоносная напасть, русскнй Ездец повернут вправо, на восток. Оттуда прншло на землн Русн страшное татарско-монгольское нго, которое на гербе показано в образе змня. Православная релнгня прндала вонну древнерусской Погонн облнк Георгня Победоносца, поражаюіцего змня копьем. Но это не меняет суіцества герба.
На Русн образ скачуіцего конннка запечатлелн егце ранее печатн Александра Невского (умер в 1262 г.). Нзвестен он в начале XV в. также на печатн московского князя Васнлня Дмнтрневнча н другнх князей.
Мы стонм перед очевндным фактом, что у герба Погоня н русского герба Ездец одна н та же родословная, однн корень, однн нсток — восточнославянская траднцня народной погонн. Н здесь ннчего не убавнть н не прнбавнть.
Нзображенне Погонн прошло значнтельный путь развнтня. Нзвестно пять варнантов нзображення всадннка с мечом: с ннмбом вокруг головы; без ннмба; с мечом, но без іцнта; с мечом н іцнтом, на котором герб “Колонны”; с мечом н іцнтом, а на нем шестнконечный крест. Последннй варнант связан прежде всего с нменем Ягайло, который сделал такой гцнт для своей гробннцы. Прнчем шестнконечный крест в точностн соотвествует святыне Полоцкой землн — знаменнтому кресту Ефроснньн Полоцкой работы ювелнра Лазаря Богшн: верхняя перекладнна короткая, а ннжняя более длннная.
Помеіценне этой полоцкой святынн на гербе государства н на государственном знаменн прежде всего нспользовалось для ндеологнческого воздействня на православное воннство.
Вероятно, после Брестской церковной уннн 1596 г. крест на геральднческом іцнте стал равноконечным нлн сдвоенным. Он напомннал древнеславянскнй знак бога солнца — Ярнлы, снмволнзнровавшнй вечную жнзнь на этом свете н в загробном мнре. Кое-кто такой крест отождествляет с патрнаршнм крестом, что не нсключено.
Герб Погоня нмел шнрокое распространенне н употребленне на Белорусснн. Согласно Статутам Велнкого княжества Лнтовского 1566 н 1588 гг. каждый повет обязан был нметь печать с Погонею. Этот герб обязательно должен был размеіцаться на башне магнстратов всех белорусскнх городов. Гербом украшалнсь шпнлн вьездных брам. Так в 1660 г. над Трнумфальнымн воротамн Могнлева, над нх жестяным куполом, легко парнл сложный трехтьярусный флюгер — ‘“ветреннк” — в внде позолоченной летягцей Погонн, флажка н позолоченной звезды,
венчавшей пнк башнн.
После прнсоедннення Белорусснн к Росснн н разделов Речм Посполнтой в конце XVIII в. все этн гербы былн сняты н заменены гербом в внде двуглавого орла. Возроднлся старый герб лншь во время восстанмя К.Калнновского в 1863 г. н затем эппзоднческн являлся мнру в разное время.
Свонм нзображеннем Погоня в условном н доступном зрнтельскому воспрнятню снмволе давала представленне о стране, ее нсторнн, народе н обгцественном строе.
Безусловно, с момента появлення обіцегосударственного герба вошел в употребленне н государственный флаг Велнкого княжества Лмтовского. Как свндетельствуют документы, в XVI в. он нмел внд стяга нз пурпурной нлн красной кнтайкн — шелка — длнною в 60 локтей. На нем было вышнто нзображенне Погонн н Богоматерн с младенцем, что нграло огромное ндеологнческое значенне, поскольку все ратоборцы былн хрнстнанамн. Надо сказать, что с боевым клнчем “Богороднца! Помогай!” войско тогда ходнло в атаку. Боевой клнч “Ура!” еіце не употребЛЯЛСЯ •
Согласно правнлам тогдашней европейской геральднкн н с учетом давннх народных траднцнй, герб н стяг белорусско-лнтовского государства нмелн совершенно конкретные цвета. Так, герб нмел внд іцнта пурпурного цвета с нзображенной на нем белой Погоней. Пурпурный цвет счнтался благороднейшнм нз цветов. Носнть одежду такого цвета моглн только королн н велнкне князья. Пурпур также снмволнзнровал лучшне качества мужчнны-вонна.
Белый цвет, соответствуюіцнй в геральднке серебру, означал у нашнх предков высшне духовные качества.
Еіце однн элемент герба — шестнконечный крест на гцпте конннка — нзображался золотым. Золото снмволнзнровало свет, а также благородство, бодрость, надежду, возвышенность.
Когда начннаешь аналнзнровать цветовую гамму нашей древней нацнональной снмволнкн, невольно проннкаешься глубочайшнм уваженнем к тем далекнм праіцурам, которые в снмволах н цветах пробуждалн у свонх современннков лучшне человеческне н гражданскне качества. Все это адресовано н нам, в сегодняшннй день.
В начале XVI в., как н по всей Европе, в Белорусснн н Лнтве сталн появляться флажкн н вымпелы, связанные свонмн цветамн с гербом державы.
Впервые нзображенне бело-красно-белых флажков мы внднм у конннцы Велнкого княжества Лнтовского, участвовавшей в бнтве под Оршей в 1514 году. Жнвопнсное полотно начала XVI в., краскн которого не поблеклн до сегодняшнего дня, находнтся в Нацнональном художествен-
ном музее в Варшаве.
Постепенно сталн складываться предпосылкн для отказа от старого стяга с нзображеннем Погонн н образа Богоматерн н перехода к двухцветному. В этнх цветах первенствовал цвет герба. В нашем случае — это белоснежная Погоня. Ее цвет стал основным фоном полотнніца знаменн, посреднне которого проходнла горнзонтальная пурпурная полоса — цвет геральднческого гцнта. Возннкло трехполосное сочетанне: бело-красно-белого цветов. Трехполосный флаг показал на гравюре 1551 г. в своей “Хроннке” М.Бельскнй. В это же время появляется н белокрасное польское знамя.
После Люблннской уннн 1569 г. возннкла федератнвная держава Речь Посполнтая, об'ьеднннвшая Польшу н Велнкое княжество Лнтовское с еднным выборным королем (он же одновременно н велнкнй князь лнтовскнй). Появляются первые попыткн об'ьеднннть оба флага в однн, тем более, что в основе нх лежалн два одннаковых цвета. Н вот в 1605 г. король Жнгнмонт Ваза употребпл флаг трехполосный: красно-бело-красный с гербамн посреднне. Нз того же XVII в. пронсходнт четырехполосное знамя: бело-красно-бело-красное. Здесь нанболее четкая попытка соедннення флагов одного н другого государства, членов федерацнн. Но такой цветовой снмбноз долго не продержался, н вскоре каждый член Речн Посполнтой перешел к своему флагу.
Необходнмо отметнть, что в это же время н вплоть до разделов Речн Посполнтой в Белорусснн былн в употребленнн н знамена с нзображеннем Погонн. После адмнннстратнвной реформы 1564—1566 гг., когда возннклн воеводства, каждое нз ннх получнло нз велнкокняжеского скарба (казны) знамя определенного цвета с нзображеннем государственного герба. Нзвестно, что воеводство Полоцкое нмело знамя желтое ("снкоража”), в белом поле Погоня; воеводство Новогрудское — полосатое ("пелнстое”), в белом поле герб; воеводство Внтебское — зеленое, герб в белом поле; воеводство Берестейское — голубое ("блякнтное”), в красном поле герб; воеводство Мннское — “гвозднковое” (нежно-красное), в белом поле герб; воеводство Мстнславское желтое знамя, в “чнрвоном полю” герб. Нмелнсь также н знамена поветов, городов с нзображеннем Погонн.
Так, воннскне знамена Гродненского н Слоннмского поветов, едннственные сохраннвшнеся до нашнх дней, во времена короля Снгнзмунда III (1566—1632 гг.) былн малннового (’’кармазынового”) цвета с нзображеннем Погонн.
В XVI—XVIII вв. военно-служнлые татары Веллкого княжества Лнтовского, жнвшне в разных местах Белорусснн н Лнтвы, употреблялн свой воннскнй снмвол — Татар-
скую Погоню. На ней у всадннка вместо меча был лук, отсутствовал іцнт. Боевое знамя татарской конннцы было бело-красно-белого цветов с нзображеннем полумесяца н звезды.
Суіцествовала также Малая Погоня, нзображаюіцая рыцарскую руку в доспехах с мечом. Таковым был герб города Мстнславля, некоторых шляхетскнх н магнатскнх родов.
Необходнмо также указать на несомненную связь с гербом Погоня н бело-красно-белым стягом снмволнкн православной церквн в Белорусснн н на Укранне. Это — включавшаяся в состав одежды нерархов бело-красно-белая лента. Она трактовалась двояко: * как знак патрнаршей властн м как снмвол наставннческой мнсснн Ннсуса Хрнста на земле, переданной его ученнкам. Белой, чнстой счнталась душа веруюіцего, а красная полоса отождествлялась с огненной правдой слова божьего, прочерченного в этой душе.
С конца XVIII в. н до 1863 г. не могло даже возннкнуть разговора о нспользованнн в Белорусснн ее древннх снмволов. Само упомннанне Белорусснн н ее названня в 1840 г. было запреіцено Ннколаем I, хотя Погоня вошла в гербы некоторых белоруссклх городов, полученных от царской властн.
Й только восстанне 1863 г. под руководством К.Калнновского вернуло к жнзнн этн снмволы. Нзвестно, что вначале повстанцы действовалн под польскнм флагом с двумя гербамн — Орлом н Погоней. Однако после разрыва с “бельімн” участннкамн восстання К.Калнновскнй создает новую печать для революцнонной органнзацнн “Комнтет, управляюіцнй Лнтвой” с нзображеннем только Погоніі. Одновременно он отказывается н от польского стяга. Мы высказываем предположенне, что К.Калнновскнй как патрнот своей землн, как высокообразованный человек, не мог не обратнться к древнему, то есть бело-красно-белому стягу. Документы об этом пока молчат. Но нашу мысль косвенно подтверждают некоторые факты. Нзвестно, что в 1870 г. возннкло Тербатское студенческое братство младолатышей, которое обсуждало будугцее Латвнл н решало вопрос о нацнональном флаге. Было предложено рассмотреть н варнант бело-красно-белого флага. Однако от него вскоре отказалнсь, так как "в такой комбннацпн он совпадал с флагом белорусов” (участнлков восстанля К.Каллновского. — М.Т.). В лтоге младолатышл остановллпсь на сочетанлл красно-бело-красного цветов (в нашн днл этот флаг прлзнан нацлональным флагом Латвлл).
Далее судьба нашнх нацнональных снмволов довольно сложна. По воспомннанням вндного деятеля белорусского
Возрожденля начала XX в. Я.Ф.Сушлнского, герб Погоня л бело-красно-белый флаг лспользоваллсь демократлческлм белорусскнм студенчеством в Петербурге. прл проведенлп культурно-просветлтельсклх вечеров в 1909—1912 гг. Участле в вечерах прлнлмал л молодой студент Я.Купала, который не раз высказывал надежду, что когда-нлбудь Белоруссля станет государством. По воспомлнанлям Я.Ф.Сушлнского Погоня л нацлональный флаг лспользовалнсь еіце в конце XIX в. петербургскнмн студентамн — уроженцамл Белорусслл л Ллтвы — участнлкамл нацлонально-освободлтельного двлженля протлв самодержавля. Это предполагает л лзвестный белоруссклй лсторлк Н.С.Сташкевлч. Нмеются многочлсленные факты лспользованля нацлональной слмволлкл в обыденной жлзнл белорусского населенля в предреволюцлонные годы. Нзвестно, что Белорусское обіцество лменл Ф.Скорлны около 1915 г. лздало открытку л печатало афлшл с портретом веллкого первопечатнлка, окаймленным лентой лз нацлональных цветов.
В 1916 г. герб Погоня л бело-красно-белый флаг былл в употребленлл в органлзацлл “Сувязь незалежнай Беларусі”, ставлвшей задачу борьбы за незавлслмую народную республлку.
По сообіценлям млнской прессы за 10—13 марта 1917 г. в Млнске был успешно проведен “День белорусского значка” с актлвной распродажей лзображенля бело-краснобелого флага. Вырученные деньгл пошлл в фонд белорусской прессы.
Журнал “Гоман” за 12 октября 1917 г. опубллковал лнформацлю о деятельностл белоруссклх школ л Белорусского культурно-просветлтельского обіцества в Петрограде, над зданлем которого развевался белоруссклй флаг.
Белорусская Рада 12-й действуюіцей армлл на своем заседанлл от 8 декабря 1917 г. постановлла: солдаты-белорусы должны вшлть во вторую петляцу шлнелл сверху ленту бело-красно-белого цвета.
З.Бядуля в своем репортаже об открытлл 15 декабря 1917 г. Всебелорусского сьезда в Млнске сообгцает о том, что зал Млнского городского театра был украшен нацлональнымл флагамл. Сведенля Я.Дылы о якобы красно-бело-голубом флаге ошлбочны. Это опровергается л воспомлнанлем участнлка нацлонально-освободлтельного двлженля в Белорусслл Я.Ф.Сушлнского, делегата стьезда, который говорлл о бело-красно-белом стяге.
Резюмлруя вышесказанное, следует прлзнать, что задолго до 25 марта 1918 г., даты провозглашенля БНР, Погоня л флаг нацлональных цветов самым шлроклм образом лспользоваллсь белоруссклм нацлонально-освободлтельным двлженлем. Позднее, в 1919—1920 гг. нацлональные слм-
волы употреблялнсь белорусскнмл воннскнмн формнрованнямн в Польше н Лнтве.
После 1921 г. н Рнжского договора между Польшей н Советской Россней, судьба Белорусснн, судьба народа была жестоко располовннена. He землях Западной Белорусснн, включенной в состав буржуазного Польского государства, нацнонально-освободнтельное н демократнческое двнженне велось под нацнональной снмволпкой. Она нспользовалась во всех белорусскнх школах н гнмназнях, на мнтннгах трудяіцнхся, прнменялась Товарніцеством белорусской школы, белорусскнм студенчеством. Учаіцнеся Новогрудской белорусской гнмназнн в 1929 г. во время трехдневной забастовкл в поддержку нсключенных за “коммуннстнческне эксцессы” ученнков Внленской гнмназнн, ходнлн по городу с Погоней н бело-красно-белым флагом. Нацнональные снмволы нспользовалнсь как эмблемы на головных уборах белорусскнх школьннков (околышн, кокарды). В 1939 г. населенне Западной Белорусснн н Внленского края встречало частн Красной Армі-ін не только краснымн знаменамн.
Нначе сложнлась судьба нацнональной снмволнкн в БССР. Здесь была лншь еднножды, в 1926 году, сделана попытка обратнться к нацнональным цветам, когда председатель ЦНК БССР Я.А.Адамовнч предложнл нспользовать нх прн разработке флага н герба БССР. Но время, вероятно, было уже не то. Сталннгцнна набнрала снлу. Предложенне не прошло, а сам Адамовнч вскоре оказался за пределамн республнкн в качестве председателя Сахартреста СССР, а потом н руководнтелем Камчатского акцнонерного обіцества, откуда пошел на сталннскую плаху в кровавом 1937-м.
Понятно, что в условнях реалнй тогдашней жнзнн больше ннкто не смел вспомннать об нсторнческнх снмволах народа. Сталнн ввел еднный флаг для всей страны. Лншь в 1951 г. Указом Презнднума Верховного Совета БССР был утвержден флаг республнкн, сугцествуюіцнй л поныне. Однако траднцнонный для белорусов белый цвет не был учтен.
В то же время характернейшне н для всех зарубежных славянскнх народов нх любнмые цвета — белый н красный вошлн в сегодняшнне державные флагн. В этом легко убеднться, ознакомнвшнсь с государственнымн флагамн Болгарской Народной Республнкн, Соцналнстнческой Федератнвной Республнкн Югославнн, Чехославацкой Соцналнстнческой Республнкп н Польской Народной Республлкн. Былн этн цвета, кстатн, н на флаге дореволюцнонной Росснн. Однако лншлть весь народ нсторнческой памятн нельзя. Она жнвет вместе с народом, даже еслл судьба отрывает его от Отечества. Фактом является
то, что вся белорусская трудовая эмпграцня, сложнвшаяся нз западнобелорусскнх выходцев до 1939 г. н прожнваюіцая ныне в разных частях света, нспользовла ранее н употребляет теперь старобелорусскую нацнональную снмволнку. Она для нее олнцетворяла н олнцетворяет Родннумать, дорогое Отечество, мнлую сердцу Беларусь.
Те, кто не соглашается с нацнональной снмволнкой сегодня, в качестве доказательств прнводят факты ее нспользовання белорусскнмн коллаборацноннстамн в прошедшей войне. Но внновата лн снмволнка, еслн ее пыталнсь нспользовать в свонх антннародных целях те, у кого на руках была кровь соотечественннков? Мы можем н должны только добавнть к нх преступленням н это преступленне-святотатство, осуднть его н нх, пытавшнхся прнкоснуться к этой нсторнческой глыбе, завладеть ею н нажнть на ней свой капнтал Нуды. Но в чем внна нацнональной снмволнкн? Разве предателн нспрашнвалн у народа права на глумленне над его нацнональнымн святынямн?
Одновременно нстнны радн п радн нсторнческой достоверностн следует совершенно однозначно отметнть, как бездоказательны утверждення, что будто бы под сенью снмволнкн белорусскне карательные полпцейскне батальоны уннчтожалн мнрных жнтелей, женіцнн, старнков н детей, что белорусскне полнцейскне носнлн бело-красно-белые нарукавные повязкн.
Для выяснення нсторнческой нстнны автор офнцнально обратнлся в Белорусскнй музей нсторнн Велнкой Отечественной войны с просьбой оказать помоіць в полученнн матерналов, которые бы документнровалн вышеназванные заявлення. Однако в музее, несмотря на коллектнвные понскн его сотрудннков, не выявлено такнх документов. В оккупацнонной "Беларускай газэце” есть сннмкн, которые запечатлелн членов “Саюза беларускай моладзі”. Однако, как нзвестно, СБМ был органнзацней, которая в основном вербовала молодежь в трудформнровання, где нм давалн гражданскую спецнальность н отправлялн на работу в Германню. Там нх нспользовалн в промышленностн н сельском хозяйстве в качестве дармовой снлы. С полным правом можно зачнслнть этнх несчастных в жертвы преступной деятельностн тех немногочнсленных предателей, которые, вербуя обманом н снлой в СБМ молодежь, такнм образом оказывалн помоіць фашнзму. Автор кннгн "Саўдзельнікі ў злачынствах” (Мн. 1964, с. 117—122) В.Ф.Романовскнй пнсал, что "попыткн фашнстскнх холуев нз СБМ спровоцнровать белорусскую мелодежь на вооруженную борьбу протнв своего народа провалнлнсь. He нашлось средн белорусской молодежн ’’добровольцев”, чтобы создать хотя бы “одну роту н направнть ее на
фронт...”. Правда, отдельные отіцепенцы прлнлмалл участле в боевых действлях протлв партлзан.
Как установлено, не лмел бело-красно-белых повязок л батальон предателей, который возглавлял Б.Рогуля. Сам Рогуля іцеголял н позлровал фотографам в нацлстской повязке co свастлкой. Рядовой состав нослл обычную поллцейскую форму л белую повязку с черной латлнской буквой “Р”.
Участнлкл партлзанского двлженля в разных реглонах Белорусслл народный плсатель Янка Брыль (район действлй Млр, Кореллчл, Столбцы, Наллбокская пуіца), фольклорлст Ф.М.Янковсклй (Млнская область), плсатель Владлмлр Колеснлк (Барановлчское партлзанское соедлненле) л Алексей Карпюк (Белосточчлна л Гродненіцнна) отрлцают лспользованле поллцаямл нацлональных цветов в лх повязках. Более того, по утвержденлю бывшего командлра партлзанского отряда лменл К.Каллновского Алексея Карпюка, на террлторял Белорусслл, включенной в состав Восточной Прусслл (сев.-зап. районы Брестчлны, Белостокская область с Гродно л Волковыском), повязкл былн желтоватого цвета с немецклм гербом (орел, держагцлй в когтях свастлку) л немецкой надплсью черной краской "Hilfspolicei”, т.е. “помоіцнлк полнцейского”. На этлх землях поллцейскнм мог быть только немец по пролсхожденлю, а домороіценным предателям-боблкам позволялось быть только помоіцнлком.
В зоне армейского тыла оккупантов (Влтебская, Могллевская, большая часть Гомелыцлны л восточные районы Млнской областл) поллцал носллл белые повязкл с черной латлнской буквой “Р”.
Аналоглчная слтуацля была л в южных районах Брестской, Плнской, Полесской л Гомельской областей, включенных в рейхскомлссарлат "Укрална”. He подтверждаются высказыванля авторов статьл “Эволюцля поллтлческого невежества” Н.Дорожклна, А.Барданова, А.Флллмонова, Д.Жмуровского, К.Доморада о том, что под “сцягамі гэтага колеру” (лмеется в влду бело-красно-белый флаг. — М.Т.) действовалл карательные отряды “Беларускай краёвай абароны”. Автор данной статьл обратллся к трем авторам всемлрно лзвестной кнлгл “Я з вогненай вёскі” участнлкам партлзанского двлженля Я.Брылю, В.Колеснлку л А.Адамовлчу с вопросом: “Прл работе над кнлгой л прл сборе матерлалов, воспомлнанлй жлвых жертв фашлстского геноцлда не попадаллсь лл вам факты, подтверждаюіцле лспользованле карателямл-поллцаямл бело-краснобелого флага л повязок прл проведенлл этлх акцлй протлв млрных жлтелей — женгцлн, детей л старлков ллл протлв партлзансклх формлрованлй?” Ответ был отрлцательным.
Утвержденне бывшего комнссара партнзанской брнгады “Штурмовая” Н.М.Федорова о том, что над комендатурой Заславля — немецкнм военным учрежденнем, которому подчннялась н местная полнцня, — внсел бело-красно-белый флаг, неверно. Над немецкпм учрежденнем вывепшвался только немецкнй флаг. Власть фашнсты нн с кем делнть не собнралнсь н не делнлн.
Говоря о нацнональных снмволах, которые в снлу ряда нсторнческнх прнчпн попадалн в рукн предателей, врагов, палачей, мы должны осознавать, что снмволы нн в чем не внноваты. Равно как м другая снмволпка — государственная н военная, — под которой в годы сталннской тнраннн былн уннчтожены десяткн мнллнонов нн в чем не повннных советскнх людей. Снмволы не внноваты. Когда мы заіцшцаем нх, намн руководнт не нацнональная гордын5?, а свяіценная память о нашнх дорогнх отцах, дедах н братьях, как правнло, не вернувшнхся домой с той Веллкой л проклятой войны, прошедшлх л подполье, н “партлзанку”, л весь ратный путь Красной Армлл. Для нас, выраіценных полуслротамл в послевоенных голодных землянках л нліцлх хатах, вспахавшлх с нашнмн дороглмл матерямл на себе поле трудной судьбы своей, онл для нас олнцетвояют правду л наш веллклй народ. A народ наш в ту лнхую военную годлну лсторлл сохранлл свол лзвечные духовные святынл, в полную меру проявлл качества своего нацлонального характера, которые за тысячелетнюю лсторлю не лзменлллсь. Онл для древней Белой Русл л Советской Белорусслл былл, есть н останутся навсегда воплоіценнымн в двух цветах — белом л красном. Белое — это знак добра, знак крлнлчной воды, члстоты, благородного серебра, знак непокоренностл. Белое — это душа белоруса. Красное — это знак жлвотворяіцего огня, слмвол отвагл л волнственностл, храбростл, доблестл л праведной кровл, проллтой за Отечество. Красное — это горячее сердце белоруса. Между нацлональной слмволлкой л люблмымл цветамл народа суіцествовала л суіцествует нсторнческая л неразрывная связь. Нацлональные цвета, что прлзнавалось л прнзнается всем цнвллнзованным мнром, определяются не решеннем мнстнтутов властн, а взяты нз траднцнй народа, онн жнвут в сознаннн нацнн н поэтому бессмертны. Онн могут умереть только с народом, с которым нх связывает судьба.
На долю белорусов выпала нелегкая участь. По нх земле особо жестоко катллась кровавая колесннца первой мнровой войны, гражданскнх боев. По жнвому телу ее располосовал Рнжскнй договор 1921 года. У колыбелн молодой Советской Белорусснн волею судьбы стоял ряд полнтнческнх деятелей, которые не желалн образовання ее советской государственностн. Лншь мудрость В.Н.Ленпна
ненадолго дала шанс белорусам подняться в составе СССР как нацнн. Но уже с конца 20-х годов все пошло вспять по всей стране н в Белорусснп, где формнрованне соцналнстнческой нацнн не завершнлось. Топор сталннской репреснн вырубнл, счнтай, под корень молодой цветуіцнй сад белорусской культуры. Повсеместно наснльно была узаконена полнтнка прннцнпнального отрнцання белорусскнх нацнональных ннтересов. Деятельность в нх заіцнту оказалась прнравненной к нацноналнзму н неоднократно служнла основаннем для репреснй co стороны сталннского НКВД.
Путем наснльственного выключення нз полнтпческой жнзнн патрнотнческн настроенных представмтелей белорусской нацнн, а также ее нанболее высокоморальной частн, пронзошлн нравственные деформацнн нацнн, теряюіцей свой ннтеллектуальный генофонд, внедренне обш,е<*гвенной пасснвностн н возведенне в ранг едннственной заботы в соцнальной сфере — достнження матернального благополучня (зачастую любым путем). До нацнональной лн снмволнкн было в такой снтуацпн!
Те, кто отрнцает этн факты, глубоко безразлпчны к нсторнн народа, к судьбе страны н ее будуіцему. Спектр этнх “отрнцателей” достаточно богат. Онн отчаянно не хотят, чтобы к народу вернулнсь его память, его нсторня, его самосознанне. Чтобы велнкнй европейскнй народ с тысячелетней нсторней заговорнл во весь голос, чтобы белорусы, как пнсал велнкнй Янка Купала, "сталн людьмн зваться”.
Но народ наш, труженнк, вонн н страдалец, уже давно сказал: “Усё мінецца — адна праўда застанецца!”.
“Советская Белоруссня”, № 235, 11.10.89 г.
Беларускамоўны варыянт гэтага артыкула апублікаваны ў зборніку “3 гісторыяй на ”Вы”. Мн. 1991 г.
Елена КАМЕНЦЕВА
Нсторня н снмволнка герба Москвы
Предлагаемый матернал по нстормк н сммволмке герба Москвы автором докладывался дважды научной обіцественностм Москвы: на научном семннаре по вспомогательным мсторнческмм днсцмплмнам в Московском государственном мсторнко-архмвном мнстмтуте н на конференцмя, проведенной отделом нумнзматнкм ГНМ. Доклад вызвал ожнвленную дяскуссмю.
В последнее время обіцественностью в печатн, на телевнденнн ставнтся вопрос о городскнх гербах н в том чнсле о гербе города Москвы. Вспомннается неудачный конкурс 60-х гг., герб, утвержденный в 1924 г., м старый дореволюцнонный герб Москвы. 0 последнем н пойдет здесь речь. Представляется, что решенню проблемы о том, какнм быть гербу Москвы, может содействовать нсторня сложення старого герба н расрытне его снмволлкн.
В нашей спецнальной лнтературе ясностн о временн офнцнального утверждення герба Москвы, как н ряда другнх городскнх гербов, нет. Еіце в середнне XIX в, А. Б. Лакнер пнсал, что в мае 1729 г. гербы городов представлены Мнннхом в Военную коллегню н “удостоллнсь высочайшего утверждення”<1>, a 8 марта 1730 г. последовал указ Сената, “что гербы этн отчастн занмствованные нз прежннх гербовннков, отчастн вновь... н по
ннм следует нзготовнть для полков знамена, а для губернаторов печатн”<2>. А. Б. Лакнер ссылку на это постановленне сопроводнл реестром гербов н нх опнсаннем. В опнсаннн под номером 6 указано: “Московскнй, Георгнй на коне протнв того, как в середнне государственного герба”<3>. Об утвержденнн указом 8-го марта 1730 г. Правнтельствуюгцнм Сенатом гербов пншет н П. П. Вннклер<4>. Однако в современных нсследованнях о городскнх гербах ссылок на постановлення конца 20-х гг. нет. В работах Н. А. Соболевой указано на утвержденне герба Москвы 20 декабря 1781 г. н дано его опнсанне: “Святой Георгнй на коне, протнв того же как в середнне государственного герба; в красном поле, поражаюіцнй копьем черного змня”<5>. В последнем опнсаннн, как внднм, добавлены краскн н действне св. Георгня. Сейчас не будем устанавлнвать, когда был утвержден герб Москвы — в первой плн второй половнне XVIII века. Достаточно отметнть, что в XVIII в. нзображенне на гербе Москвы офнцнально было прнзнано св. Георгнем Победоносцем, освободнвшнм царевну Ан от злого змня. Н в опнсаннн герба 1781 г. это подчеркнуто — “св. Георгнй поражает копьем черного змня”.
Попробуем проследнть нсторню нзображення, ставшего гербом Москвы, н нсторлю толковання его снмволнкн co временн появлення до XVIII в. н затем нзменення, пронсшедшне с ннм в XIX в.
Всадннк — одно нз распространенных эмблематнческнх нзображеннй, встречаюіцнхся на печатях н монетах. Снмпатнн к нзображенню человека на коне не случайны. С тех пор, как человек сел на коня, он прнобрел новые качества, н, прежде всего, быстроту передвнження<6>, превосходство над пешнм протнвннком.
В русской сфрагнстнке печатн с нзображеннем всадннка встречаем, начнная с первой половнны XIII в.<7> В это время однпм нз распространенных тнпов аноішмных печатей, т.е. без нменн князя, был тнп с нзображеннем двух святых, обозначаюіцнх хрнстнанское нмя князя — владельца печатн н нмя его отца, т.е. нмя н отчество князя. На четырех печатях кн. Мстнслава Мстнславовнча (ум. 1328 г.) нзображены всадннкн.<8> В альбоме В. Л. Яннна онн трактуются как нзображення св. Феодора Тнрона на коне вправо с флажком на копье н крестом над плечом (№ 203); нзображенне св. Феодора на коне вправо co стягом на длннном древке (№ 204), нзображенне св. Феодора на коне вправо (№№ 205, 206).
К той же первой четвертн XIII в. относнтся печать кн. Всеволода Юрьевнча (1222-1223; 1224-1225) с нзображеннем на оборотной сторонепечатн св. Георгня на коне вправо (№ 212), скачугцнй всадннк в правой руке держнт не
очень ясный предмет, возможно праіца, свнсаюіцпй с двух сторон с рукн всадннка. Над рукой всадннка помеіцена буква “Г”. Вероятно, такнм образом, ,на печатн было обозначено отчество князя (Юрьевнч—Георгневнч)<9>.
Значнтельный ннтерес для нас представляют печатн кн. Александра Ярославнча (1236—1240; 1241—1263). На его трех печатях впервые встречаем светского всадннка вправо в короне, с мечом в правой руке<10>. Ннкакнх поясненнй печатн на себе не несут. Можно лншь предполагать, что на печатях нзображен сам кн. Александр Ярославнч Невскнй. На всех трех печатях на оборотной стороне нзображен св. Феодор в компознцнн “Чудо о змнн” — святой в полный рост, оборотясь вправо, поражает копьем змня, нзвнваюіцегося у его ног, левой рукой держнт за повод коня.
Александру Ярославнчу Невскому прннадлежат н печатм с нзображеннем св. Александра на коне вправо с мечом в правой руке<11> (№ 375, 377). На одной нз печатей разбросаны буквы, которые можно прочнтать как Александр. Нзображення оборотной стороны печатей не отлнчаются от печатей с нзображеннем светского всадннка, т.е. нзображеннем св. Феодора.
Следуюіцая серня печатей с нзображеннем св. всадннка прпнадлежнт кн. Дмнтрню Александровнчу (1276—1281; 1283—1294) — сыну Александра Ярославнча. Средн печатей этого князя очень ннтересна печать с нзображеннем св. Дмнтрня на коне влево с древком нлн копьем (№ 384) — нзображенне не очень ясное. Дмнтрню Александровнчу прннадлежнт н несколько печатей с нзображеннем св. всадннка вправо с мечом (№ 385, 386, 387, 388). Н, наконец, ему же прннадлежнт печать с нзображеннем соколышка вправо (№ 389).
Сокольннк вправо нзображен н на несколькнх печатях другого сына кн. Александра Ярославнча — кн. Андрея Александровнча — (1281—1283; 1294—1304) — (№ 390, 392, 393, 394, 395).
Такнм образом, на протяженнн всего XIII в. встречаем нзображэення святого всадннка, а нногда н светского всадннка. Всадннкн, обычно сятые, — достаточно часто повторяюгцнеся нзображення на княжескнх печатях. Святые всадннкн, там, где есть надпнсн — это св. Феодор, св. Александр, св. Дмнтрнй, св. Георгнй. Святые на печатях соответствуют хрнстнанскому нменн князей.
Светскнй всадннк в короне с мечом нзображен на печатях Александра Ярославнча Невского, сокольннк — на печатях его сыновей Дмнтрня Александровнча н Андрея Александровнча. Какого-лнбо об'ьяснення светскнм нзображенням всадннков на печатях нет. Отметнм также, что средн всей этой группы всадннков нет уверенного
нзображення всадннка с копьем, т.к. прорнсовкн не дают возможностн утверждать это с полной уверенностью. Суіцественным в толкованнн всадннков на печатях XIII в. — отсутствне змня. Но все компоненты — конь, копье, змнй нмеются на печатях св. Феодора в компознцнн "чудо о змнн”.
В XIV в., в первой его четвертн, нзображення на печатн св. всадннка с мечом вправо, нмеет князь Юрнй Даннловнч (ум. 1325 г.) — (№ 402), на оборотной стороне этой печатн нзображен св. Данннл Столпннк, о чем свндетельствует надпнсь. Естествённо предположнть, что на лнцевой стороне печатн нзображен св. Георгнй. Печать обозначает нмя н отчество князя. Однако, уверенностн в этом нет, т.к. святой нзображен не с копьем, а с мечом. Вторая печать этого же князя (№ 403) — на лнцевой стороне нмеет нзображенне светского всаднпка в короне с мечом вправо. Оборотная сторона повторяет нзображенне первой печатн, т.е. св. Данннла Столпннка. Можно полагать, что лнцевое нзображенне — нзображенне князя Юрня, а оборотная сторона — обозначенне отчества князя, т.е. здесь поворяется тот же характер печатн, что н печатп Александра Ярославнча Невского.
Появленне на печатях светскнх нзображеннй всадннков, по мненню В. Л. Яннна “было результатом длнтельного процесса переосмыслення первоначальных патрональных нзображеннй русскнх княжескнх булл... Светскнй всадннк в короне, нзображаюгцнй самого князя, заннмает в обіцей компознцнн булл нменно то место, которое траднцнонно предназначено патрональному нзображенню”.<12>
Как нзвестно, co временн Нвана Даннловнча Калнты (1328—1341) на печатях сталн обозначать нмя князя, владельца печатн. Печатн теряют свою аноннмность, но попрежнему на ннх нзображаются святые нмена, которые носят князья.
Такне печатн нмелн вел. князь Нван Даннловнч Калнта н его сыновья Семен Нвановнч (1341—1353) н Нван Нвановнч (1354—1359). Поскольку святые, нмена которых носнлн этн князья, нзображалнсь в нконографнн не на конях, средн печатей нет нзображеннй всадннков.
Святого всадннка вправо с мечом встречаем на одной нз печатей Дмнтрня Нвановнча Донского (1362—1389). Надпнсь на другой стороне”Печать • велпкого князя Дмнтрня Нвановнча”<13>. Можно полагать, что н эта печать не выходнт за пределы сложнвшегося тнпа печатей. На печатн нзображен святой Дмнтрнй, нмя которого носнл князь. Поэтому, вполне естественно, что н на монетах Дмнтрня Донского можно встретнть нзображенне всадннка.
Новый этап в развнтнн нзображеннй на печатях начннается с печатн сына Дмнтрня Донского — вел. кн.
Васнлня Дмнтрневнча (1389—1425). С этого же временп — конец XIV в. — начало XV в. — в качестве матернала печатей сталн прнменять восково-мастнчную массу, что значнтельно разнообразнло характер нзображеннй оттнсков прн нспользованнн в качестве матрнц печатей гемм, н дало болыпне возможностн понсков эмблематнческого нзображення печатн.
На двух договорных грамотах вел. кн. Васплня Дмнтрневнча нзображен светскнй всадннк вправо с копьем. Всадннк нзображен в достаточно статнчной позе.<14> На двух духовных этого же князя нзображен скачуіцнй всадннк с мечом.<15>
Прнмерно co второй половнны XIV в. появнлся новый обьект для помеіцення эмблематнческнх нзображеннй — монеты (намн уже упомнналнсь монеты Дмнтрня Донского). На монетах вел. кн. Васнлня Дмнтрневнча — всадннк с соколом, всадннк с мечом, всадннк с копьем — достаточно частое явленне. Помеіценне на монетах нзображення, ндентнчного печатн, не случайно. Это нзображенне должно было удостовернть подлннность монеты, точно так же как прнложенне печатн с такнм же нзображеннем свіідетельствовало о подлннностн документа.
Аналнзнруя характер нзображеннй на печатях н монетах временн вел. кн. Васнлня Дмнтрневнча, следует прнзнать справедлнвым положенне, высказанное В. Л. Яннным, “что нменно прн Васнлнн I был сделан решаюіцнй шаг в становленнн фнгуры ездца как снмволнческого нзображення, поскольку ездец на его печатях н монетах вообіце не может нметь отношення к ’’патрону князя”, н пронзошло это переосмысленне в результате длнтельного процесса от первоначальных траднцнонных патрональных нзображеннй русскнх княжескнх булл”<16> середнны XIII в. — нач. XIV в.
На печатях сына вел. кн. Васнлня Дмнтрневнча вел. кн. Васнлня Васнльевнча Темного (1425—1462) продолжает помеіцаться всадннк с копьем, кроме того, сформнровался тнтул велнкого князя — “Господарь всея землн Русскн”.
Но это нзображенне не стало еіце эмблемой нсключнтельно московскнх князей. Нзображенне всадннка с саблей встречаем н на печатях тверского князя Борнса Александровнча<17> (ум. 1461 г.). В середнне XV в. всадннк нзображен н на ' печатях можайского князя ІІвана Андреевнча<18>. Всадннк с мечом, а в ногах коня змнй нзображен на печатн вел. кн. Тверского Мнханла Борнсовнча, скрепляюгцей его договорную грамоту с вел. кн. Нваном Васнльевнчем 1462 г.<19> Такнм образом, светскнй всадннк с копьем, всадннк с мечом встречаются достаточно часто на печатях князей, н не только московскнх. Какой-лнбо закономерностн здесь установнть нельзя.
О тлплчностл лзображенля всаднлка в западно-европейском масштабе, особенно с XIV в., плшут Г.В. Влллнбахов<20> л М.П. Сотнлкова, А.Л. Хорошкевнч. Во всаднлке следует влдеть, счлтает М.П. Сотнлкова, “конное лзображенле св. Георгня, счлтавшегося в Влзантлл патроном нмператора л его победоносного волнства”. Но в дальнейшем эта трактовка не получлла развлтля<21>.
Любопытна точка зренля Б. Кёне, лзложенная нм в середлне XIX в. По его мненлю, тлп печатей co всаднлком суіцествует около 2000 лет. Впервые он встречается на денарлях рлмской фамлллл Фонтея, затем на лмператорсклх монетах л означал, что лмператор поражает непрлятельского волна, а с введеннем хрнстнанства вместо волна сталл лзображать дракона л композлцля стала служлть эмблемой, означаюіцей, что хрлстлансклй лмператор побеждает язычество<22>
Следуюгцлй этап в развлтлл эмблемы всаднлка относлтся ко временл Нвана Васлльевлча (1462—1505). На всем протяженлл своего княженля он лспользовал в качестве печатей геммы с разллчнымл лзображенлямл, как л его предшественнлкл. Вместе с тем, на некоторых печатях ІІвана III встречаем лзображенля светского всаднлка с копьем, а в ногах у коня змля, которого всаднлк поражает копьем; на оборотной стороне этой печатл лзображен двуглавый орел — печать 1497 г.
В условлях завершенля поллтлческого об’ьедлненля руссклх земель эмблема прлобретает особое значенле. Нзображенле всаднлка становлтся наследственным у веллклх князей Московскпх, преврагцаясь в государственный герб. Значлтельный лнтерес представляют две духовные Пвана Васлльевлча с детьмл его кн. Васлллем Нвановлчем л кн. Юрлем Нвановлчем 1504 г.<23> Договор скреплен тремя печатямл. Первая печать Нвана Васлльевлча III с лзображенлем всаднлка с копьем л змлем на одной стороне, а на другой — друглавого орла. Вторая печать кн. Васллля Нвановлча — наследнлка Нвана III лмеет те же лзображенля, но печать меньшего размера по сравненлю с печатью отца. Третья печать младшего сына Юрля Нвановлча — пешлй человек колет копьем голову чудовлгца, на которую бросается собака. Таклм образом, лзображенле всаднлка л орла наследуют сын князя, к которому должно перейтл правленле. Н, следовательно, лзображенля на печатях йвана III л его сына Васллля йвановлча может быть лстолковано как наследственный герб правлтеля Русского государства. Отметлм, что лзображенля всаднлка на печатях абсолютно лдентлчны л, следовательно, оно не связано в данном случае с конкретным князем.
Нельзя не отметлть также помеіценле всаднлка с под-
нятым мечом ллл саблей н надплсью “Осподарь всея Русл” на монетах вел. кн. Нвана Васлльевлча н Васллля Нвановлча.
Определенный лтог в развлтлл монетных лзображенлй подвела денежная реформа Елены Гллнской, проведенная в малолетстве Нвана IV в 1534 г. В этом году вознлкла едлная монетная слстема Русского государства — началась чеканка новой обіцегосударственной монеты, построенной на основе предшествовавшего сллянля двух монетных слстем — московской л новгородской. Московская деньга, получнвшая налменованле московка, л новгородская деньга, вдвое более тяжелого веса, чем московка, — новгородка, лмелл строго определенные лзображенля: московка — всаднлка с саблей, новгородка — всаднлка с копьем (без змля)<24>. В дальнейшем этл лзображенля сохраняются на монетах до начала XVIII в.
Реформа Елены Глннской дала нам возможность получлть обьясненле слмволлкл всаднлка. В Софлйской летоплсл содержнтся оплсанле реформы л лзображенлй на монетах: “А прл велнком князе Васллье Нвановлче быть знамя на деньгах князь велнкнй на коне, а нмея меч в руце, а князь веллклй МЕван Васлльевлч учлнлл знамя на деньгах князь велнкнй, а лмея копье в руце, л оттоле прозвашася деньгл копейные”.
Это едва лл не первое в русскнх лсточнлках обьясненне снмволнкн всаднлка. Нсточнлкл, современные появленпю на печатях н монетах этого лзображенля, не дают paatясненля этой слмволлкл.
По лному об'ьяснлл слмволлку всаднлка Слглзмунд Герберштейн, посетлвшлй Москву в 1517 л 1526 гг., т.е. незадолго до реформы Елены Гллнской, в заплсках о Московлл в разделе "0 монете” заплсал: "...у позднейшлх [московсклх монетах] — лзображенле человека, слдяіцего на коне”<25>.
В другом разделе заплсок “Как прлнлмают л обходятся (так) с посламл” Герберштейн дает оплсанле печатл на грамоте, которую Васлллй III соблрался отправлть королю польскому. Грамота была скреплена... “небольшой влслой печатью красного цвета. На передней стороне печатл было язображенле нагого человека, слдевшего на коне без седла л поражаюіцего копьем дракона, на задней же стороне был влден двуглавый орел, обе главы которого былл в венцах”<26>. С. Герберштейн здесь довольно точно оплсывает лзображенле на печатл Нвана III л Васллля III. Неточность касается оплсанля всаднпка, который якобы был нагой л слдел на коне без седла. Эту же ошлбку повторлл художнлк А. Хлршфогель, лзобразлвшлй герб на гравюре слдяіцего Васллля III, помеіценной в базельском лзданлл Заплсок 1556 г.; венецланском лзданлл 1550 г.
п венском нзданнн 1557 г.<27>
Как внднм, Герберштейн нн в опнсаннн монет, нн в огшсаннн печатн не связывает человека, спдяіцего на коне, с нзображеннем велнкого князя, нн тем более, co св. Георгнем. Вряд лн можно было представнть князя, сндевшего на коне без одежды н седла.
С прннятнем в 1547 г. Нваном IV царского тлтула, следует связывать появленне на голове всадннка короны. Кроме того, всадннк прн Нване IV заннмает место на грудн орла.
От XVI в. мы нмеем еіце два толковання снмволнкн всадннка на печатях. Относятся онн ко временн Нвана IV (после 1547 г.) н ко временн правлення Федора Нвановнча.
В опнсаннн путешествня архнднякона Софнйского собора Геннадня н купца Васнлня Познякова в Александрню Геннаднй на вопрос патрнарха Александрнйского, рассматрнваюгцего печать грамоты Нвана IV, прнсланной к нему, “на коне де благоверный царь на сей печатн?”, ответнл утверднтельно “Государь на коне”<28>.
Такая же трактовка снмволнкн нзображення всадннка дана в Спнске (не позднее XVII в.) с жалованной грамоты Федора Нвановнча от 10 февраля 1591 г. крестьянам Глотовой слободкн об освобожденнн нх от совместной уплаты податей с вымнчамн, сысолнчамн н вычегодцамн. В прнпнске к грамоте указано: "А у той грамоты печать красная, орел двоеглавый, а на другой стороне — государь сам”<29>.
Нтак, от XVI в. мы нмеем трн толковання снмволнкн всадннка на монетах н печатях: “человек, сндяіцнй на коне”, "князь велнклй на коне”, "государь на коне”. В последнем толкованнн отражено прннятне Нваном IV царского тмтула.
He меньшнй ннтерес представляют об'ьяснення снмволнкн всадннка в опнсаннях XVII в.
Адам Олеарнй, посетнвшнй Росс.ню трнжды в I половнне XVII в. в “Опнсаннн путешествня в Московню” пншет о русской монете: “...на одной стороне обыкновенно нзображен всадннк, который копьем колет в поверженного дракона... Этот сорт монет называется деньгамн нлн копейкамн”<30>.
Грнгорнй Карповнч Котошнхнн, под'ьячнй посольского прнказа, жнвшнй в середнне XVII в., бежавшнй в снлу служебных непрнятностей за рубеж, в напнсанной нм в Швецнн кннге “О Росснн в царствованнн Алексея Мнхайловнча”, рассказывая о характере длпломатнческнх отношеннй Русского государства с западнымн н восточнымн соседямн, сообіцает, по какой форме пншутся грамоты н какне печатм к ннм прнкладываются: “А все те грамоты,
кроме крымсклх, печатают большою государственною печатью, а крымскне печатают вырезано: царь на коне победнл змня, около подпнсь царская — тнтла самая малая по н нных. To есть самая нстннная Московского княження печать”<31>.
OetflCHeHHe снмволнкн всадннка встречается н в некоторых статейных спнсках русскнх послов, езднвшнх в нностранные государства. Послы дворяннн Васнллй Лнхачев л дьяк Нван Фомнн, посетнвшле Флоренцню в 1659 г., былн очень хорошо прнняты тосканскнм герцогом Фердннандом.
Обеденный стол, к которому герцог прнгласнл русскнх послов, был богато украшен. Средн украшеннй было трн двуглавых орла. Рассказывая об этнх украшеннях, русскне послы запнсалн в своем статейном спнске: "Первый орел сделан на сахаре, вышнною в аршнн, устроен жемчугом, большнм н каменьем другнм. В середнне одного нзображен велнкнй государь наш на аргамаке, в руке скнпетр держнт”. Другой орел был сделан лз янтаря, третнй нзображен на белой тафте<32>. Тосканскнй герцог нз уваження к посольству украснл стол русскнм государственным гербом, а послы обтьяснллн смысл нзображення на этом гербе.
В XVII в. появляется егце одян нсточннк, позволяюіцнй нспользовать его для раскрытня снмволнкн всадннка — знамена: большое царское знамя, знамена полков нноземного строя, стрелецкнх полков.
В сохранлвшемся в архнве Оружейной палаты опнсаннн большого знаменн Алексея Мнхайловнча 1666—1678 гг. сообгцено, что на знаменн “в середнне в кругу нзображен двуглавый орел... в середнне орла царь на коне колет копнем змня”<33>.
Во второй половнне XVII в. нзображенне на гербе, печатях, монетах царя, государя было конкретнзнровано. Во многнх нсточннках раз'ьясняется, что всадннк на коне это царь Алексей Мнхайловнч.
Ннтересное опнсанне значення нзображення всадннка содержнтся на заглавном лнсте Славянской бнблнн, нзданной в Москве в 1663 г. На бнблнн нзображен двуглавый орел, на грудн которого помеіцен всадннк с бородой в царской короне, поражаюіцнй копьем змня. Вокруг всадннка полный тнтул царя Алексея Мнхайловнча, состояіцнй нз начальных букв слов. Гербу сопутствует надпнсь нз св. пнсання н стнхн, которые обіэясняют всадннка в гербе как самого Алексея Мнхайловнча. Прнведем здесь начало н окончанне стнхотворення:
“Орла сугубоглавство — образ сугубодержавства, Алексея царя над многнмн странамн начальства.
Побеждай копьем сопротнвного тн змня, Нанпаче же мечом духа еретнка злаго”<34>. Эта же мысль — нзображенне конкретного лнца — царя ярко подчеркнвают монеты — серебряные рублн н медные полтннннкн, выпуіценные в 1654 г. в связн с денежной реформой 1654—1662 гг., неудачной н тяжелой по последствням.
На рублях н полтннннках нзображалнсь двуглавый орел н всадннк на коне. В запнсках свндетеля реформы, архнднакона Павла Алепского, прнезжавшего в 50-х гг. XVII в. в Москву с антнохнйскнм патрнархом Макарнем, отмечено, что царь Алексей Мнхайловнч “выпустнл новую монету, а нменно: монету co своі-ім нзображеннем верхом на коне”<35>.
Аналогнчная по нашему мненню трактовка нзображення всадннка на государственной печатн н русском государственном гербе дана в первом офнцнальном опнсаннн русского герба. Это опнсанне было сделано после заключення Андрусовского перемнрня с Польшей в 1667 г.: “Орел двоеглавый, — есть герб державный велнкого государя, царя н велнкого князя Алексея Мнхайловнча, всея Велнкне н Малые н Белые Росснн самодержца, на котором трн коруны нзображены, знаменуюіцне трн велнкне — Казанское, Астраханское, Снбнрское — славные царства... на персях нзображенне наследннка, в пазноктех<36> — скнпетр н яблоко, н являют мнлостнвейшего государя, его царского велнчества, самодержца н обладателя”<37>.
В опнсаннн герба внднм два снмволнческнх іізображення — орла, с прнданным ему элементамн — царя Алексея Мнхайловнча н всадннка, не названного конкретно, но определенного как нзображенне наследннка.
Последнне толкованпя всадннка весьма прнмечательны. Онн подчеркнвают связь нзображення с конкретным лнцом —■ правнтелем, царем Алексеем Мнхайловнчем н отражают ндею самодержавной властн. В стнхотвореннн так н сказано “сугубодержавство” царя Алексея — “начальства” над многнмн странамн. Ндея эта возннкала не сразу н не только во второй половнне XVII в.
Подтверднть это положенне может “портретный” характер нзображеннй всадннка, помеіцавшнйся еіце на монетах Нвана IV, прослеженный Н.Н. Булычевым, от юного на ранннх монетах н бородатого на последуюгцнх монетах<38>, а в конце XVII в. эта ндея нашла дальнейшее развнтне. Нумнзматам хорошо нзвестна раздельная чеканка серебряной копейкн в годы совместного правлення Петра н Нвана. Об этом же свндетельствуют опнсання нзображеннй на знаменах.
Солдатскнм полкам “нноземного строя” уже co временн Мнханла Федоровнча от царя жаловалнсь полковые зна-
мена с двуглавым орлом, на грудн у которого на іцнтке нзображался “государев образ на коне”.
Значнтельный ннтерес представляют знамена конца XVII в. — начала XVIII в. В Эрмнтаже хранятся трн полковых знаменн рубежа XVII—XVIII вв. “На всех трех запечатлен уверенно опознаваемый образ юного Петра”<39>.
Одно нз этнх знамен прннадлежнт Стрелецкому полку, на знаменн нзображен золотой двуглавый орел co іцнтком на грудн, “на котором представлены восседаюіцне на тронах рядом царн Петр н Ноанн”. Н. Семеновнч датнрует знамя прнблнзнтельно 1689 г.<40>
Второе знамя — полковннчье, солдатского полка. На знаменн расположен двуглавый орел, на гцнтке на грудн орла нзображен всадннк в царской короне, поражаюіцнй копьем змня. Копье с крестом на верхнем конце. Нзученне рнсунка всадннка убеждает, что нзображен Петр I. Над головой орла, пэ сторонам н под крыльямн орла расположены буквы — БМПД, ВГ, ЦН, КВ, ПА н ВВ, которые означают: “Божню мнлостью поспешествуюгцнй державнейшнй велнкнй государь Царь н Велнкнй князь Петр Алексеевнч всея Велнкня... (далее буквы окончання царского тнтула не сохраннлнсь) Малыя н Белыя Росснн Самодержц I. Знамя датнруется 1690—1691 г., т.е. временем еднноцарствня Петра І”<41>.
На третьем знаменн на грудн орла всадннк в Лавровом венке — юный Петр I в доспехах н развеваюіцемся плаіце. Нзображенне нмеет четкое портретное сходство<42>.
В то же время в XVII в. продолжает встречаться н обізясненне значення всадннка — “человек на коне” нлн “ездец”.
В памятн “Вятскнм таможенному н кружечных дворов голове н целовальннкам о сборе государственных доходов новою серебряною н медною монетою н о введеннн ее во всеобіцее употребленне 3 марта 1656 г.” дано ее опнсанне. В том чнсле: “На рублевнках подпнсь н царское нмя, а в пнсьме человек на коне, а на другой стороне орел двуглавый в клейме, а над главою подпнсь: ’’Лета 7162”, в подножнн подпнсь: “рубль”... На медных полтннннках: подпнсь царское нмя, а в пнсьме человек на коне, а на другой стороне орел в клейме, наверху подпнсь: “лета 7162”, а в подножнн подпнсь ’’полтннннк”... На медных алтынннках н на грошевнках под конем подпнсь “четыре деньгн”, а на другой стороне царское нмя. На медных копейках “на денгах прнзнака та же, что н серебряных копейках денгах”<43>.
Прнведенное русское, данное в учрежденнн, опнсанне нзображення на монетах по реформе 1654—1662 гг. любопытно сравннть с упомянутым выше опнсаннем тех же
монет, в котором утверждается, что царь Алексей Мнхайловнч выпустнл монету co свонм нзображеннем на коне. Такнм образом, между двумя толкованнямн — “человек на коне” н царем Алексеем Мнхайловнчем поставлен знак равенства.
В конце XVII в. встречаются н обьяснення нзображення — ездец. В указе от апреля 1682 г. о государственных печатях н о перемене на оных царского нменн дано оішсанне печатей Федора Алексеевнча, в том чнсле нзображен “в орле — ездец”, а на печатн Мнханла Федоровнча “в орлах ездец н пнорог”<44>.
Такое же толкованне нзображення всадннка на орле дает в 1667 г. Снмеон Полоцкнй в сочнненнн “Орел Росснйскнй”. В нем он называет всадннка — ездцом: "Узрншь от Росснн II орла расторгіца главу лютой змнн. // Вест н копнйный ездец убнватн // змня до смертн в гортань прободатн”<45>.
Для об'ьяснення снмволнкн всадннка ннтересно нсследованне В.Н. Татшцева о пронсхожденнн главных фнгур государственного герба. Нзвестно, что В.Н. Татшцев увлекался геральднкой, составленнем н опнсаннем гербов. Особое вннманне он обратнл на государственный герб. Собнрая сведення о нем, он работал в архнвах: Разрядном, Дворцовом, Коллегнн нностранных дел. По словам самого В.Н. Татніцева, “напнсал н предоставнл сочннення о русском гербе, оставнв у себя копню, но потерял ее н нзлагал в 45-й главе ’’Нсторнн Росснйской” содержання сочннення по памятн”. По поводу пронсхождення главных фнгур государственного герба он пншет: “Нашнх государей велнкнх князей древнейшнх герб — всадннк, т.е. вонн на коне с саблею, как мы оный на старых деньгах находнм...”<46>
Подводя нтогн всему сказанному, следует отметнть, что в нашем распоряженнн в нсточннках XVI в. толкованне снмволнкн: “человек на коне”, “князь велнкнй на коне”, “государь на коне”, в нсточннках XVII в. — “всадннк”, “царь на коне”, “государь наш на аргамаке”, “царь Алексей Мнхайловнч на коне”, “Петр н Ноанн на коне”, “наследннк”, “человек на коне”, “ездец”. Между этнмн нзображеннямн вероятно в представленпн людей XVI—XVII вв. разннцы не было: велнкнй князь, а потом государь н царь на коне н конкретнзнрованные — царь Алексей Мнхайловнч, царь Петр, Ноанн, т.е. онн отражалн мдею самодержавня.
Нностранцы не связывают, кроме Павла Алепского, нзображенне с правнтелем. Особняком стонт об'ьяснетше Герберштейна, но вряд лн, как отмечалось, можно было представнть в образе голого человека на коне — велнкого князя. Такое обт>ясненне нностранца является следствн-
ем недостаточной его осведомленностл.
Нтак, отметлм самое главное: в руссклх лсточнлках XVI—XVII вв. отсутствует толкованле лзображенля всаднлка как св. Георгля Победоносца. Оно протлворечлло бы всей лдее развлтля эмблемы н ее толковання.
В то же время, вероятно, нельзя отрлцать вллянле на лконографлю лзображенля всаднлка на печатях, гербе л на монетах, лзвестного по лконам, резьбе, керамлке, чеканке л друглм памятнлкам современного нм лскусства, св. Георгля Победоносца. Но, как мы влделл, трактовка лзображенля последовательно не связывалась co святым, a подчерклвала ллбо светсклй, абстрактный характер лзображення — “человек на коне”, лнбо связывала с князем л царем, а в конце XVII в. подчерклвала л конкретную связь лменно с данным правлтелем, отражая, как подчерклвалось, лдею самодержавля. В такой трактовке можно влдеть л отраженле определенной древней традлцлл — помеіценле на анонлмной печатл лзображенля, которое указывало на ее пріінадлежность. Н особую тенденцлозность влдлм в толкованлл лзображенля, лсходяіцего лз некоторых офпцнальных лсточялков, стремяіцлхся подчеркнуть, что лзображенле на печатн л гербе отражают самодержавную власть конкретного ллца — царя.
Следует отметлть л еіце одну прлмечательную деталь буквально всех руссклх оплсанлй лзображенля всаднлка. В оплсанлях указывается, что копьем поражается змнй. Едлнственнымл в XVI—XVII вв. определенлямл фантастлческой флгуры, которую колет всаднлк, как дракона, даны у С. Герберштейна, А. Олеарля. Эта трактовка могла пролзойтл вследствле неоднократных переводов с одного языка на другой л вллянля западно-европейского толковання лзображенля св. Георгля, который борется с драконом. Поэтому, следуя русской традлцлл, вряд лл мы лмеем основанле в современных оплсанлях печатей л гербов заменять змля на змея л на дракона.
Откуда же пролзошло новое толкованле слмволлкл всадннка как св. Георгня Победоносца н как оно развнвалось в XVIII—XIX вв.?
Но прежде некоторые сведення о Георгнн. Георгнй роднлся в Кападокнн, служнл в Рнмскнх легнонах прн нмператоре Дноклетнане (ок. 243—313 гг.), пользовался почетом, н за облнченне язычества подвергся страшным преследованням н ужасным мученням. Казнен в 303 г. Бесстрашне св. Георгня проявнлось в освобожденнн нм царевны Ан (Ана) от дракона. Мнтрополнт Макарнй в веллкой Мннен (XVI в.) так опнсывает это чудо: “В Палестннском городе Гавале поселнлся в озере велнклй змей, которому жлтелл отдавалн на сьеденле детей сволх. Когда очередь дошла л до царской дочерл, св. Георглй
явнлся ей прн озере, где она стояла как обреченная жертва н повелел ей, обвязав дракону голову свонм поясом н уздою коня, влечь его в город. Царевна нсполннла прнказанне Победоносца, н когда она прнтагцнла чудовніце в город, св. Георгнй отрубнл ему голову мечом н такнм чудом обратнл в хрнстнанство ндолопоклонннков Гевальскнх”<47>. Этому опнсанню соответствует нзображенне подвнга св. Георгня на некоторых русскнх нконах н фресках н в западно-европейской жнвопнсн. Нзображался св. Георгнй н в внде всадннка, колюіцего копьем чудовніце.
Толкованне снмволнкн всадннка как св. Георгня Победоносца в Росснн было выдвннуто впервые нностранцамн. Так, Ноган Георг Корб, член нмперского посольства, посетнвшего Русское государство в 1698—1699 гг., запнсал в своем дневннке, что “Копейка же, нлн Московская монета, нмеет форму не круглую, но продолговатую н овальную; на одной стороне нзображен на ней святой Георгнй с копьем, на другой нмя царя н время, когда она вычеканена”<48>. Можно предположнть, что это толкованне снмволнкн сообіцено Н. Корбом не без участня царя — Петра I.
Обтьясненне всадннка как св. Георгня находнт дальнейшее развнтне в XVIII в. ЙЕдея самодержавной властн царя, а потом нмператора в гербах, на печатях, на знаменах находнт нное воплоіценне.
Офнцнальное переосмысленне образа всадннка, вероятно, пронсходнт уже в начале XVIII в.
Петр I учреднл росснйскнй корабельный штандарт, нменуемый "Флаг царя Московского”, который датнруется Н. Семеновнч 1692 г.<49> Флаг в настояіцее время храннтся в Центральном Военно-морском музее. Сохраннлось н современное флагу опнсанне. В 1709 г. в Москве была нздана кннга Карла Алярда, переведенная на русскнй язык с голландского нздання 1705 г. по указанню Петра I: “Новое галанское корабельное строенне глашаюіцее совершенно чнненне корабля... тут же всякне корабельные флагн co свонмн гербамн, цветамн н с началамн...” Редактнровал текст кннгн сам Петр I. К этому временн, вероятно, он прншел к мыслн об нзмененнн трактовкн образа всадннка. Под номером 76 прнведен рнсунок флага н его опнсанне: "Флаг его царского велнчества Московского, разделен на трое. На снней полосе золотой с царскою коруною венчан двоеглавый орел, нмеюіцнй в сердце красное клеймо, с серебряным святым Гс-оргнем без змня”.
В 1712 г., т.е. тремя годамя позже, Петр I в собственноручной запнске опнсал морскне флагн образца 1701 г. Свой корабельный штандарт, сменнвшнй в 1701 г. “Флаг
царя Московского”, он опнсал так: “Штандарт черный орел в желтом поле, яко Герб Росснйской нмпернн... в которого грудях св. Георгнй с драконом”<50>.
ІІзмененне снмволнческой трактовкн нзображення всадннка можно проследнть н на монетах. Н.Г. Спасскнй отмечает одно прнмечательное явленне, связанное с чеканкой монеты. В начале XVIII в. было утрачено старое поннманне сюжета. С первого выпуска медных копеек (1704 г.) царскнй венец перестал украшать голову всадннка, хотя в указе н было сказано, что на копейках находнтся “воображенне (т.е. нзображенне) велнкого государя на коне”. Но далее в указе 1724 г. всадннк на медных копейках назван уже “ездоком с копьем”<51>.
Следует подчеркнуть, что, как правнло, на монетах не нзображается змнй. Впервые он появляется на серебряных алтынннках н копейках в 1718 г. А с 1727 г. змнй становнтся непременной составной частью монетного нзображення до конца XVIII в. Как это рассматрнвать? Прнблнженнем нзображення к гербу? В начале XVIII в. было прнзнано, что на гербе нзображен св. Георгнй. Н, следовательно, на монетах не должно быть отклоненнй от прнзнанного нзображення св. Георгня. Н на монетах появляется змлй. Так, с начала XVIII в. пронсходнт переосмысленле снмволнкн всадннка. Это переосмысленне нашло отраженне в гербах конца 20-х гг. н в конце XVIII в. (1781 г.).
В дальнейшем, в середнне н второй половнне XIX в. пронсходят некоторые нзменення, на которые следует также обратнть вннманне. В гербовом нзображеннн должна быть нстолкована каждая составляюіцая его эмблема, она так же, как н эмблема в целом, нмеет определенное снмволнческое значенне, нзменяюгцееся co временем.
В начале, мы отмечалн, что в опнсанлн герба 1730 г. указано, что на коне нзображен св. Георгнй. В 1781 г. дано более подробное опнсанне герба, свіідетельствуюіцее, что нзображен святой Георгнй на коне, поражаюгцнй черного змня.
С конца XVIII в. до середнны XIX в. нзображенне всадннка оставалось без нзмененнй. В конце царствовання Ннколая I департамент Герольднн возглавнл барон Б.В. Кене, который пытался прндать русскнм гербам черты, прннятые в западно-европейской геральднке. Б.В. Кене перернсовал нзображенне всадннка. Всадннк на печатях н гербах, как мы всегда внделн, нзображался вправо от зрнтеля, т.е. в левую геральднческую сторону. По геральднческнм правнлам, все жнвые фнгуры должны нзображаться обраіценнымн в правую геральдпческую сторону, т.е. влево от зрнтеля. Лерернсованный герб — орел co всадннком был утвержден 8 декабря 1856 г., тогда же
был утвержден герб Московской губерннн, совпадаюіцнй с гербом Москвы <52>.
В 80-х гг. XIX в. Гербовое отделенне возобновнло деятельность по составленню гербов городов н посадов. В 1887 г. трудамн сотрудннков Гербового отделення было закончено составленне “Сборннка высочайше утвержденных городскпх н “местньіх гербов”<53>. Как первый опыт узаконення нового тнпа городскнх гербов, включенных в ’’Сборннк”, следуёт отметнть указ о вндонзмененных гербах города Москвы н городов Московской губерннн 1883 г.<54> Все последнне в вольной частм гербового шнта получнлн нзображенне герба Московской губерннн. Фнгура всадннка на гербе Москвы н Московской губерннн трактовалась как нзображенне св. Георгня, поражаюіцего дракона.
Нтак, пронзошла замена — змня поменялн на дракона. О том, что в опнсаннях XVI—XVII вв. обычно фнгурнровал змнй, отмечено выше. В словарях обычно нет разлнчня в определеннн — змнй н дракон — мнфнческое чудовшце с огненным хвостом. Змнй — эпнтет сатаны, дьявола. Но снмволнка нх разная. П.П. Вннклер, определяя значенне фантастнческнх фнгур в гербах, пншет: “змнй — снмвол зла н смуты, помеіцен в старом гербе Москвы, а когда поражается св. Георгнем — сймвол зла”.
Снмволнка дракона нная. Дракон — сймвол снлы, могугцества, помеіцен в гербе Москвы вместо нзображавшегося там крылатого змня. Внешне змнй м дракон также нмеют некоторые разлнчня. Ю.В. Арсеньев отмечает: “дракон — пресмыкаюіцееся н крылатое жнвотное, с большою заостренною н разверстаною пастью. Переднне ногп его подобны львнным нлн орлнным, вместо задннх он нмеет толстый кольчатый хвост”<55>. “Крылатый змнй сходен с драконом, но отлнчается от последнего лншь тем, что нмеет заднне лапы — львнные”<56>.
Такнм образом, в XIX в. пронзошло нскаженне снмволнческого смысла нзображення. Перенменованне XVIII в. всадннка, человека на коне, князя, царя в св. Георгня по сутн не нзменнло смысла герба — борьбы co злом. В XIX в. перенменованне змня в дракона сделало герб Москвы неясным. С кем борется н кого побеждает св. Георгнй — дракона? Но дракон снмвол лншь снлы н могугцества, почему с ннм борется св. Георгнй?
Но я об этом гшшу с большой осторожностью. Кроме как у П.П. Вннклера н Ю.В. Арсеньева, толковання снмволнкп змня — дракона, я не встречала.
Есть егце одно нзмененне, которое коснулось облмка змня — дракона. Начнная с 1781 г. его обычно сталн нзображать с птнчьей головой, напомйнаюгцей голову орла. В текстах законов, оіійсываюгцнх гербы Москвы н Московской губерннн, это нзмененне отраження не нашло.
Н последнее, св. Георгнй Победоносец на гербах ннкогда не нзображался с ішмбом. На голове его обычно надет шлем.
Нтак, как бы нн толковалось нзображенне змня—дракона, это прнмер, как следует быть осторожным в эмблематнке гербов в целом н в частностн в эмблематнке герба Москвы. Надо основательно подумать, прежде чем высказать определенные мыслн о том, какнм быть современному гербу Москвы.
Тем более, что нсторня герба Москвы н его снмволнка неразрывна с нсторней герба Росснйского государства конца XV—XVII вв., с нсторней Росснйской нмпернп XVIII — начала XX вв. Смысловое толкованне нзображення всадннка за это время нзменнлось, нзменнлся н внешннй внд герба.
Так какнм же быть гербу Москвы?
П рнмечанмя
<1> Лакйер А.Б. Русская геральдйка. СПб.. 1855, с. 290. В РНО. т. 101. СПб.. 1898, с. 508, опублйковано два документа. е которых содержйтся другая дата йзготовленйя знамен для полков — 7 йюня 1728 г.
<2> Лакйер АБ Указ. соч., с 299.
<3> Там же, с. 291.
< 4> Вйнклер ПЛ. Гербы городов, губернйй, областей й посадов Россййской ймперйй, внесенных в Полное собранйе законов с 1649 г. no 1900 г. СПб., 1900.
< 5> Соболееа Н.А. Россййская городская й областная геральдйка XVIII—XIX ee. — М.: Наука, 1981.
< 6> Недаром в метрологйй разлйчался день путй пешйй й конный.
<7> Печатй Александра Ярославйча.
<8> Янйн ВЛ. Актовые печапгй Дрееней Pycu X—XV ee. т I. — М.: Наука. 1970, NN 203. 204, 205, 206.
<9> Там же, N 212.
<10> Янйн ВЛ. Указ. соч. т. II. NN 374, 376, 378.
<11> Там же, NN 375, 377.
<12> Япйн ВЛ. Указ. соч., с. 38.
<13> Янйн ВЛ„ т. II. N 421. Отмечу, что эта печать не ймеет нйчего обіцего с печатью, якобы прйнадлежаіцей Дмйтрйю Донскому, опублйкованной в газете “Москоеская Праеда" в япеаре 1989 г.
<14> Лакйер АБ. Указ. соч., табл. V, рйс. 4.
<15> Там же, пгабл. IV. рйс. 10.
<16> Янйн ВЛ. Указ. соч., с. 38.
<17> СГГ й Д.ч. 1. М.. 1813. N 63. с. 139.
<18> Там же. N 66. с. 147.
<19> Там же, N 88. с. 215.
< 20> Вйлйнбахое Г£. Всаднйк русского герба. // Труды Государспгвен-
ного Эрмйпгажа. XXI. — Л.: Мскусство, 1981.
< 21> Сотнйкова МЛ. О некоторых. древнегреческйх сюжетах на русскйх мопетах XV века. // Сообіценйя Государстеенного Эрмйтажа. XLVII. — Л.: Пскусстео. 1982. с. 81.
< 22> Точка зреішя Б. Кене йзложена no указанной выше публйкацйй
Г.В. Вйлйнбахова.
< 23> СГГ й Д, ч. I N 133 u 134. с. 347.
< 24> Нсключенйем являются монеты, чеканйвшйеся на Псковском монетном дворе.
< 25> Герберштейн Сйгйзмунд. Запйсй о Московйй. — М.: ІІзд-во Москоеского унйверсйтета, 1988, с. 123.
< 26> Герберштейн С. Указ. соч., с. 225.
< 27 > Там же, сс. 69, 71, 576.
< 28> Сонцов Д. П. Деньгй й пулы Дрееней Русй велйкокняжескйе й удельные. — М„ 1860. с. 72.
< 29> Акты Археографйческой экспедйцйй. т. I, N 350.
< 30> Олеарйй А. Опйсанйе путешествйя в Московйю й через Москоейю в Персйю u обратно. Вееденйе, перевод. прймечанйе а указатель AM. Лоеягйна. — СПб., 1906.
< 31> Котошйхйн Г.К. О Poccuu в царствоеанйе Алексея Мйхайловйча. — СПб., 1840. с. 29.
< 32> Статейный спйсок посольства дворянйна й боровского паместнйка Васйлйя Лйхачееа во Флоренцйю е 7167 (1659) году. // Древняя россййская бйблйофйка, йзд. 2-е, ч. IV, 1788, с. 349.
< 33> Опйсь Москоеской Оружейн.ой палаты, ч. III, кн. I. Знамена, прапоры, значкй, флагй й штандарты. — М„ 1884, с. 45.
< 34> Сонцов ДЛ. Деньгй й пулы Древней Русй велйкокняжескйе й удельные. — М„ 1860, с. 73.
< 35> ІІавел Алепскйй. ІІутешестейе патрйарха Макарйя е Россйю в полоейне XVII в. — М„ 1898. вып. 3, с. 156.
< 36> Позноготь — последнйй сустав пальца, на котором растет ноготь.
< 37> ПСЗ, т. I. N 421, с. 737— 738.
< 38> Булычев НМ. Нменные серебряные копейкй й денежкй Нвана IV (1533—1584) СПб., 1906.
< 39> Семеноейч Н. Трй русскйх знаменй конца XVII века. // Сообіцен.йя Государственного Эрмйтажа, XXXIX. — Л.: Аврора, 1974, с. 21.
< 40> Там же, с. 23.
< 41> Там же.
< 42> Там же.
< 43> ААЭ. m. IV. — СПб., 1836. N 90. с. 130.
< 44> ПСЗ. т. II. N 915, с. 388.
< 45> Орел Россййскйй. Творенйе Сймеона Полоцкого, сообіцйл НА Смйрное. — М„ 1915, с. 34.
< 46> Татшцее ВН. Нсторйя Россййская.
< 47> Лакйер АЛ. Указ. соч., с. 127.
< 48> Корб PIT. Дневнйк путешествйя в Московйю (1698—1699) — СПб., 1906, с. 214.
< 49> Семеноейч Н. Указ. соч., с. 22.
< 50> Там же.
< 51> Спасскйй НІ'. Денежное обраіценйе е Москоеском государстее с 1533 no 1617 г. II Матерйалы u йсследованйя no археологйй Москвы. Вып. 44. — М.: Нзд-ео Ак. наук, 1955, с. 266.
< 52> Вйнклер ПЛ. Указ. соч., с. 185.
< 53> Соболева НА. Указ. соч.. с. 141.
< 54> ПСЗ, т. IV, дополненйе к III т„ N 1439a.
< 55> Арсеньев ЮВ. Геральдйка. — М.: 1908, с. 191.
< 56> Там же. с. 192.
Вестннк геральднста,
1990, № 6.
Сяржук БУДЗЬКО
He разбіць, не спыніць, не стрымаць
3 вялікім задавальненнем і цікавасцю азнаёміўся з надрукаваным на старонках раённай газеты артыкулам “Герб рэспублікі”. Дзякуй за гэты змястоўны і, безумоўна ж, карысны матэрыял. I вось, чытаючы яго, неяк пакрысе з’явілася думка расказаць чытачам раёнкі аб нашым старажытным нацыянальным сімвале — гербе “Пагоня”.
Як вядома, ужо ў далёкім сярэднявякоўі Беларусь мела сваё дзяржаўнае ўтварэнне — Вялікае Княства Літоўскае, гербам якога і з’яўлялася “Пагоня”. Адразу зазначу: няхай не ўводзіць чытачоў у зман назва старажытнай дзяржавы. Справа ў тым, што ў склад Вялікага Княства Літоўскага, акрамя саміх літоўцаў, уваходзілі беларусы і ўкраінцы. А пасля Люблінскай уніі 1569 года, вынікам якой з’явілася аб’яднанне Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай у адну вялікую дзяржаву Рэч Паспалітую, — палякі.
Але вернемся да Вялікага Княства Літоўскага. Дзяржаўнай мовай гэтага ўтварэння з’яўлялася беларуская (чытай — старабеларуская). Аб гэтым сведчаць статуты Вялікага Княства Літоўскага — тагачасныя канстытуцыі. Менавіта яны афіцыйна зацвярджалі герб “Пагоня” у якасці дзяржаўнага і фіксавалі абавязковае ўжыванне яго на пячатках ваяводстваў і паветаў.
На гербе “Пагоня” адлюстравана выява ўзброенага рыцара на кані з паднятым угору мячом. Геральдычна герб дэшыфруецца як “срэбны рыцар з чырвонаю парчою (шчытам) на белым кані ў чырвоным полі”.
Вялікае Княства Літоўскае было вымушана амаль бесперапынна бараніць свае землі ад рабаўнікоў. І вось, як толькі захопнікі пераходзілі межы княства, ва ўсе бакі імчалі коннікі склікаць народ на абарону Бацькаўшчыны, каб вызваліць з палону братоў і сясцёр, вярнуць назад парабаванае. Пачыналася Пагоня.
Харугвы з выявай “Пагоні” прымалі ўдзел у 1410 годзе ў Грунвальдскай бітве, калі былі ўшчэнт разбіты тэўтонскія крыжакі. Пад гэтым сімвалам змагаліся паўстанцы Тадэўша Касцюшкі і Кастуся Каліноўскага. Герб “Пагоня” з’яўляўся нацыянальнай атрыбутыкай беларускіх вайсковых фарміраванняў пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, сімвалам незалежнасці ў барацьбе заходніх беларусаў за ўз’яднанне з Савецкай Беларуссю.
Гербу “Пагоня” прысвячалі свае творы многія нашы паэты і пісьменнікі...
Якой вялікай любоўю да Бацькаўшчыны, клопатам, болем за яе лёс працяты гэтыя радкі.
Як бачым, асаблівая патрэба ў нацыянальнай гістарычнай сімволіцы назіраецца ў часы, калі лёсу нацыі пагражае небяспека. Вось і зараз мы, беларусы дайшлі ўжо да той нябачныай мяжы, за якой пачнецца бяспамяцтва. Мы страчваем сваю нацьгянальную адметнасць, мову і звычаі.
І таму вельмі ўсцешна тое, што пачынае вяртацца да нас наша сапраўдная гісторыя, расце цікавасць да роднай мовы, вяртаюцца з нябыту звычаі. А Рада Таварыства Беларускай мовы імя Ф.Скарыны зацвердзіла ў якасці сімволікі разам са скарынаўскім знакам сонца і паўмесяца гістарычны сімвал — герб "Пагоня”.
Ленінскім курсам.
Крупкі, 1990 г. 24 лютага.
Эдвард ЗАЙКОЎСКІ
Сакральныя вытокі герба Пагоня
Цікавасць да нацыянальнай гістарычнай сімволікі паглыбляецца. Чарод ставіць пытанне аб паходжанні і старажытнай семантыцы геральдычных знакаў — усіх, усялякіх і найперш, вядома, Пагоні.
Між тым не толькі ў навуковай літаратуры, дэзінфармаванай і дэзарыентаванай палітыкай класавай барацьбы і таталітарызму, але і ў асобных летапісах страчаюцца такія версіі аб паходжанні беларускалітоўскага герба Пагоня, якія з улікам назапашаных гістарычнай навукай фактаў не могуць задаволіць нашу цікавасць. Напрыклад, у Густынскім летапіс.е паведамляецца: “А Внтен нача княжнтн над Лнтвою, нзмысл себе герб н всему князству Лнтовскому печать: рыцер збройны на коне з мечем, еже ныне нарнчут погоня”. У познім “Летапісе Археалагічнага таварыства” (у легендаранай частцы) гэтая заслуга прыпісваецца ўжо князю Нарымонту, які “колн сел на Велнком Княжестве Лнтовском, герб свой Кнтаврус заставн братнн своен, а собе уделал герб — человек на конй з мечом, a то знаменуючі через тот герб пана дорослого, хто бы мог бороннтн мечом отчнзны своея”<1>.
Магчыма, што ў познім сярэднявеччы такое тлумачэннне здавалася пераканальным, але яно не ўлічвала доўгага гістарычнага шляху сімвалаў. А выява ж конніка (вершніка) з коп’ем ці мечам была пашыраная ў сярэднявечнай еўрапейскай геральдыцы. На Беларусі яна вядома па пячатцы полацкага князя Глеба Гедымінавіча (1330 г.), яшчэ раней — па пячатках смаленскага князя Аляксандра Глебавіча (1279 г.) і наўгародскага князя Аляксандра Неўскага (сярэдзіна XIII ст.). Ё. Басанавічус герб
Пагоню выводзіў генетычна ад “фракійскага конніка”. Сапраўды, ва ўсходняй частцы Балканскага паўвострава, у гістарычных абласцях Фракія і Мезія, сустракаюцца даволі шматлікія каменныя рэльефы з выяваю так званага “хераса” (коннік з кап’ём у правай руцэ). Аналагі яму ёсць у старажытных помніках іншых індаеўрапейскіх народаў. Як лічаць В.Іваноў і У.Топараў, “магчыма супастаўленне хераса тым, што вядома пра хецкага Пірву як божышчаконніка<2>”. На славянскай пасудзіне VII — VIII стст. з паселішча Вышагрод — Дрвала (сучасная Польшча) ёсць малюнак конніка з трыма зігзагападобнымі выявамі маланак над ім. Польскі даследчык В.Шафраньскі лічыць гэты малюнак выявай Перуна. Старажытнаславянскую фігурку каня з косым крыжам на ёй, што выяўлена ў Опалі, ён звязвае ўраніцка-атмасферна-астральным божышчам накшталт Перуна-Сварога-Дажбога ў адной асобе<3>.
Паводле этнаграфічных звестак, культ каня ў абрадах і звычаях як славян, так і балтаў меў вялікае значэнне. Ён прасочваецца і ў археалагічных матэрыялах. На памежжы Беларусі і Літвы раскапаны пахаванні людзей з коньмі. А ў адным з курганоў з трупапалажэннем у Беларускім Наддзвінні знойдзены чэрап жарабяці. 3 радзіміцкіх курганоў паходзіць выява каня на днішчы пасудзіны<4>. Пашыраны быў культ каня ў плямёнаў мілаградскай культуры ранняга жалезнага веку. Так, на гарадзішчы Гарошкаў у Рэчыцкім раёне сярод дзевяноста выяўленых гліняных фігурак жывёлін найбольш было конскіх<5>.
У беларусаў апекуном коней лічыўся святы Юры. На ранніх пячатках Вялікага княства Літоўскага Пагоня павернута галавой управа, і гэта дазваляе шукаць агульныя генетычныя карані з старым маскоўскім гербам — выявай Георгія (Юрыя) Пераможца, які таксама павернуты ўправа. Адрозніваецца толькі зброя. Пагоня скача направа на пячатках Ягайлы, Вітаўта, Свідрыгайлы, нават — Жыгімонта III (1546 г.). Зрэшты, на частцы пячятак Ягайлы і тым больш — наступных князёў Пагоня “глядзіць” улева. Заўважым, што на пячатцы Ягайлы (1388 г.) ніжэй каня паказаны крылаты змей; змей відзён і на пячатцы аднаго з Ягайлавічаў — Уладзіслава Варненчыка, на пячатцы Лунгвенія Ольгердавіча. У руках конніка замест меча — кап’ё. Коннік з кап‘ём значыцца таксама на некаторых пячатках Ягайлы, Вітаўта, Карыбута Альгердавіча<6>. Знаходкі ў Латвіі круглых бронзавых падвесак з выявамі св. Георгія на кані і з кап’ём, якім ён працінае змея (такая падвеска выяўлена, між іншым, у Герцыке — цэнтры залежнага ад Полацка княства), Э.Мугурэвіч датуе XII — XIII стст. і адзначае, што яны
праніклі па шляху Пскоў — Рыга і што культ св. Георгія быў асабліва развіты на паўночным захадзе ўсходнеславянскіх зямель менавіта ў тыя стагоддзі. За межамі Латвіі падвескі знойдзены ў Смаленску, Ноўгарадзе, Разані і на Беларскім Панямонні.
Усё гэта сведчыць, што і Пагоня, і маскоўскі “Ездец” з Герогіем Пераможцам маюць агульныя вытокі і першапачаткова мала адрозніваліся. Поруч з тым няма падстаў казаць пра маскоўскі ўплыў на герб Вялікага княства Літоўскага. Аднак слушна прызнаць, што пераасэнсаванне конніка і святога Юрыя сталася пазней, пасля ўвядзення хрысціянства. У язычнікаў святому Юрыяю быў папярэднік. Устанавіць яго магчыма, апіраючыся на этнаграфічныя назіранні і старадаўнія пісьмовыя сведчанні.
Дзень святога Юрыя (Георгія) хрысціяне святкуюць 23 красавіка. Даследчыкі паганства мяркуюць, што царква часта “нейтралізавала” святы ў гонар язычніцкіх багоў, дастасоўваючы да тых дзён святы блізкіх па функцыях хрысціянскіх святых. Паводле апісання першай паловы XIX ст.. 27 касавіка ў беларусаў святкаваўся дзень Ярылы. Уяўляўся Ярыла ў белай адзежыне, босы, з чалавечай галавой у правай руцэ і жытнёвымі каласамі — у левай, у вянку з палявых кветак, на белым кані<7>. В.Іваноў і У.Топараў звяртаюць увагу на сугучча і семантычнае падабенства слоў з коранем *jar — і *jur—, што спрыяла верагоднаму збліжэнню Ярылы з Юрыем. Гэта вынікае пры супастаўленні каленадара абрадаў: 23 красавіка — дзень святога Юрыя, 27 — Ярылы. Тут трэба ўлічваць і такі гістарычны факт, што хрысціянскае імя Яраслава Мудрага было Георгій, і, значыць, пацвярджаецца актуальнасць ураўнення Яр —: Гергія (Юрый). Яраслаў Мудры заснаваў горад Юр’еў, на манетах і пячатцы гэтага князя ёсць выява сятога Юрыя. У іншых князёў славянскае імя Яраслаў таксама спалучалася з хрысціянскім — Георгій.
Праславянскі характар культу язычніцкага божышча, імя кога ўтворана ад корня *jar —, выяўляецца ў звестках пра Яравіта, бога ўрадлівасці ў балтыйскіх славян<8>. Даўнія нямецкія аўтары (XII ст.) атаясамлівалі Яравіта з рымскім богам вайны Марсам, бо ў час вайны залаты шчыт Яравіта неслі наперадзе войска. Цікава, што на наўгародскім абразе пачатку XV ст. “Чудо Георгія о змне” святы трымае шчыт з выяваю сонца ў выглядзе чалавечага твару ў фас. Н^каторыя даследчыкі бачаць тут далейшае развіццё вобраза Ярылы як сонечнага божышча, з чым суадносіцца і паведамленне пра шчыт Яравіта. Дзень Яравіта святкаваўся 15 красавіка, што пры неабходных папраўках на змяненні ў календары супадае з Юр’евым днём 23 красавіка. Залаты колер шчыта Яравіта
можна супаставіць з белым колерам адзення Ярылы. На думку даследчыкаў балта-славянскай міфалогіі В.Іванова і У.Топарава, функцыі і атрыбуты Яравіта згодныя з звесткамі пра Ялылу, так і з значэннямі асноўнага міфа, ператварэннем якога з’яўляецца Ярыла, — воінская функцыя. Істотна, што Яравіт уваходзіць у склад чатырохчленнай сістэмы ў балтыйскіх славян, а гэта супастаўляецца з чатырма Пяркунасамі і балтаў. На аснове вывучэнння значнага матэрыялу гэтыя даследчыкі прыйшлі да вываду, што святы Георгій—Юры суадносіўся ў славян з абодвума героямі асноўнага міфа — з Перуном і Вялесам, а таксама з божышчам у выглядзе Яравіта і Свентавіта ў балтыйскіх славян<9>.
У адным з рукапісаў XV ст. значыцца формула “Перуігь есть MHoria”. Гэта трэба разумець так, што Пярун мае шмат іпастасяў. Дык іпастассю, своеасаблівым эпітэтам Перуна, мог быць Ярыла. Паводле шэрагу крыніц, дзень Перуна святкаваўся 20 ліпеня — пазней Іллёў дзень. У гэты дзень язычнікі прыносілі крывавыя ахвяры. У летапісе сказана, што ў 983 годзе за тыдзень да Пернунова дня ў Кіеве пачалі рыхтавацца да ахвярапрынашэння: “Мечем жребнй на отрака і девнцю...<10>” Ахвярапрынашэнне дзяўчыны дае падставы думаць пра магчымую сувязь свята з жаночай пладароднасцю. Ілля ўшаноўваўся як заступнік шчасця ў каханні, і святкаванне Іллёва дня ва ўсходніх славян суправаджалася разгулам і пацехамі моладзі<11>. Паказальна, што дзень Ярылы (канец красавіка) святкаваўся пазней за Перуноў дзень прыблізна на дзевяць месяцаў (працягласць цяжарнасці). Можна меркаваць, што ва ўяўленні язычнікаў свята Перуна лічылася днём сакральнага зачацця, праз дзевяць месяцаў пасля якога нараджаецца Ярыла. Значыць, Ярыла быў альбо сынам Перуна, альбо адной з яго іпастасяў, што тлумачыць частковае супадзенне воінскіх функцый Перуна і Ярылы (пазнейшага свята Юрыя). Разгляд жа функцый пладароднасці ў Ярылы — тэма самастойнай гаворкі.
Сярод шматлікіх эпіэтаў Перуна ці мясцовых абазначэнняў Ярылы ў племяпнную эпоху на асобных тэрыторях маглі ўзнікнуць лакальныя імёны. Зыходзячы з аналізу легенды пра Святога Меркурыя Смаленскага беларускі гісторьік В.Ластоўскі ў сваёй “Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі” прапанаваў гіпотэзу, вартую ўвагі. Паводле яе, у аснове смаленскай легенды збярогся вельмі даўні народны міф пра маладое вяснове сонца, якое ў асобе ярага Грамавіка пабівае агіднага велікана — духа цемры і холаду. А што да імя Меркурый, то яно, праўдападобна, падменена ў хрысціянскія часы. Аснова м..р імён Іллі Мурамца і Меркурыя дазваляе меркаваць,
што абодва яны маскіруюць сабой язычніцкае імя з падобнай асновай або эпітэт бога Грамавіка. Імя Мурамца — Ілля дае просты адказ таму што ўсе атрыбуты Перуна народ пад уплывам духавенства перанёс на святога Іллю. В.Ластоўскі сцвярджае, што святы Меркурый як народны герой племенного аб’яднання крывічоў быў прататыпам выяў на дзяржаўных пачатках і сцягах<12>. Дадамо, што, на. думку некаторых фалькларыстаў, Мурамец позняе найменне, якое трансфармавалася з болын ранняга, што паходзіла ад на.звы горада Мораўскага на Чарнігаўшчыне. У адным з лістоў беларускага аўтара XVI ст., Філона Кміты-Чарнабыльскага, замест Іллі М : .імца згадваецца “Ілья Муравленін”.
Сакральнае паходжанне Пагоні вынікае і з такога элемента, як шасціканцовы крыж на шчыце конніка. На шэрагу ранніх выяў, дзе конь скача ўправа гэты крыж прасачыць не ўдаецца, бо не бачны шчыт, які прывешваўся з левага боку. Як вядома, крыж на шчыце Пагоні мае дзве папярочкі аднолькавай даўжыні.
Па традыцы, якая ідзе хутчэй за ўсё з беларускага адраджэнцкага руху пачатку XX ст., такі крыж прынята называць Ярылавым. Сучасны літоўскі даследчык Э.Рымша паказвае, што "ужо ў 1388 г. на пячатках Ягайлы на шчыце ў конніка з’яўляецца шасціканцовы крыж з больш доўгай ніжняй папярочкай<13>”. Аднак варта заўважыць, што на згаданай пячатцы Ягайлы на шчыце адлюстраваны шасціканцовы крыж з дзвюма аднолькавымі папярочкамі<14>. Малюнак, падобны на Пагоню, ёсць сярод фрэсак капліцы св.Тройцы ў Любліне, якія створаны ўсходнеславянскімі майстрамі з Вялікага княства Літоўскага ў 1418 годзе. На фрэсцы — Ягайла, які скача на белым кані. У крыжа на шчыце больш кароткая верхняя папярочка<15>. Крыжы такога тыпу называліся патрыяршынымі.
Археолаг М. Ткачоў мяркуе, што крыж Пагоні паходзіць з славутага крыжа Ефрасіні Полацкай (XII ст.), які таксама трэба аднесці да крыжоў патрыяршага тыпу. Выявы такіх крыжоў, толькі з “працвілой” асновай, вядомы на віслай свянцовай пячатцы з старажытнага Ваўкавыска<16>, на металічнай манетнападобнай падвесцы з курганоў славенаў наўгародскіх<17> і на знаходках з іншых мясцінаў. Зусім верагодна,' што ў перыяд так званага дваяверства, калі хрысціянства суіснавала з паганствам, здаралася блытаніна ў адлюстраванні форм крыжоў, бо некаторыя іх віды ўзыходзілі да часоў дахрысціянскай першабытнасці як магічныя сімвалы. Лагічна дапусціць, што і з прняццем каталіцызму ў Вялікім княстве Літоўскім пры Ягайле напачатку рабіліся спробы надаць крыжу на шчыце Пагоні больш хрысціянізаваны выгляд.
Тым не менш пазней канчаткова замацаваўся крыж з папярочкамі аднолькавай даўжыні. Перамога гэтай тэндэнцыі был б немагчыма, калі б крыж такой формы не асвячала старажытная традыцыя.
Знаходкі апошніх дзесяцігоддзяў падмацоўваюць гэтае сцвярджэнне, прычым сведчаць, што такі крыж звычайна звязаны з беларускай этнічнай тэрыторыяй. У прыватнасці, выява Ярылава крыжа знойдзена аўтарам гэтых радкоў на адным з грубачасаных надмагільных камянёў сярэднявечнага могільніка ля вёскі Жукавічы Свіслацкага раёна. Сярэдневечныя каменныя могільнікі на Гродзеншчыне даследавала нядаўна А.Квяткоўская, і ёй трапляліся надмагільныя камяні з выбітымі крыжамі таго самага тыпу, кожны з якіх абведзены кружочкам. Крыжы месцяцца на адной верыткальнай восі. А.Квятнікоўская разглядае гэтыя выявы як салярныя знакі<18>. Амулет у выглядзе крамянёвага наканечніка кап’я, што ў аправе меднага футарала, адшукаўся пры раскопках Ноўгарада пад жыллём ведзьмака-вешчуна ў пласце пачатку XIV ст. На футарале — крыж. М. Сядова далучае яго да васьміканцовых<19>, але няслушна атаясамліваць гэты крыж з васьміканцовымі праваслаўнымі (пярэчыць само прызначэнне амулета). У верхняй частцы крыжа — дзве прыкладна аднолькавыя папярочкі, а ніжэй ёсць папярочка, пастаўленая коса, і “працвілая” аснова. Хутчэй за ўсё дзве апошнія дэталі мелі дапаможнае значэнне, а верхнюю частку выпадае лічыць Ярылавым крыжам. М.Сядова з поўным правам адносіць крамянёвы наканечнік да "громавых стрэлаў”, ушанаванне якіх добра вядома па матэр^іялах этнаграфіі. Дык увесь прадмет, у тым ліку крыж на ім, служылі культу Грамавержца. Яшчэ цікавая акалічнасць. У неглыбокай ямцы каля сцяны вешчуновага жылля ляжалі чатыры дзіцячыя чарапы. Хоць Ноўгарад і за межамі беларускай этнічнай тэрыторыі, аднак трэба мець на ўвазе, што сярод заснавальнікаў гэтага горада былі і крывічы. Яшчэ ў XI ст. полацкія князі, думаюць рускія вучоныя В.Янін і М.Аляшкоўскі, глядзелі на Ноўгарад як на месца, што павінна належыць ім, бо калісьці было тэрыторыяй крывічоў<20>. Асобныя рысы культуры крывічоў маглі захавацца ў Ноўгарадзе і пазней.
Пяцікутныя бронзавыя бляшкі ад налобнага вянка, на якіх выбіты шасціканцовыя крыжы з паралельнымі папярочкамі аднолькававай даўжыні, выяўлены пры раскопках жаночага пахаванння ў грунтовым могільніку ў паселішчы Сарай Швянчонскага раёна Літвы. О.Кунцэне, якая даследвала помнік, датуе яго XIII—XIV ст.ст.<21> Разам з іншымі рэчамі ў пахаванні знаходзіўся бронзавы стужачны бранзалет усходнеславянскага паходжання. На
свінцовай пломбе або пячатцы драгічынскага тыпу, якая адшукана ў Віцебску, з аднаго боку ёсць выява святога (магчыма, Барыса ці Глеба), а з другога — Ярылаў крыж. Прадмет аналагічны знаходкам XII ст.<22> А раней была апублікавана звеатка пра пломбу з Віцебска таксама з шасціканцовым крыжам на адным з бакоў.<23>
Свінцовая пломба з Ярылавым крыжам трапілася сярод іншых пломбаў з родавымі знакамі ў старажытнабеларускім горадзе Дарагічыне-Надбужскім. Выява шасціканцовага крыжа з паралельнымі папярочкамі відаць і на ромбападобным крыжыку-падвесцы з паселішча Марсіньсалы ў Латвіі. Э.Мугурэвіч лічыць гэтую знаходку імпартам з усходнеславвянскіх зямель і датуе яе ХП ст.<24>
Інфармацыю для вызначэнння семантыкі шасціканцовага крыжа могуць даць і познія этнаграфічныя матэрыялы. Так, у вышаўцы на ручніку пачатку XX ст. з Гомельскага раёна рытмічна чаргуюцца ромбы з парасткамі і ромбы з шасціканцовымі крыжамі. Даследчыца арнаменту В.Дзёмкіна трактуе іх які сімвал сонца.<25>.
Такім чынам, падсумоўваючы сказанае, можна зрабіць высновы.
Па-першае. Герб Пагоня ўзнік на аснове старыжытнага культу каня і свяшчэннга конніка (вершніка).
Па-другое. Коннік увасабляе сабой божышча, у якім паядналіся функцыі вясновага сонца, пладароднасці і функцыя воінская. Хутчэй за ўсё гэтым божышчам быў Ярыла.
Па-трэцяе. Вьівучэнне археалагічных і этнаграфічных знаходак з выявамі шасціканцовага Ярылава крыжа дазваляе меркаваць пра бытаванне яго пераважна ў беларускім этнічным арэале, а з гледзішча семантыкі — меркаваць пра яго значэнне як салярнага сімвала.
Па-чацвёртае. У эпоху феадалізму адбылося пераасэнсаванне паганскага паводле паходжанння сімвала, які служыў прататыпам герба Пагоня. Ён пачаў стасавацца з абавязкам усіх мужчын з зброяй у руках абараняць дзяржаву — Вялікае княства Літоўскае. Сам гэты абавязак таксама атрымаў назву Пагоня, а коннік на гербе ў позніх летапісах звязваецца з князем — абаронцам роднай зямлі.
Заўвагі
<1>. Полное собранйе русскмйх летопйсей. т.35. Летопйсй белоруссколйтовскйе. М„ 1980. С. 94.
<2>. Іванов В„ Tonopoe В. Нсследованйя в областй славянскйх дрееностей. М., 1974 С. 210.
<3>. Szafranski W. Prahistoria religii na ziemiach polskich. Wroclaw — Warszawa — Gdansk — Krakow — Lodz, 1987. S. 386, 410.
< 4>. Рыбакоў Б. Радзімічы // Працы секцыі археалогіі. Т.3.мн„ 1932.с. 122, 127.
< 5>. Мельнйковская О. Племена Южной Белоруссйй в раннем железном веке. М„ 1967. C.124.
< 6>. Dobuzinskis М. Vytis. Kaunas. 1993.
< 7>. Древлянскйй. Белорусскйе народные преданя // Журнал Мйнйстерсшва Народного ГІросвяіценйя. 1846. Прйбавленйе. Кн. 1. С.20—21.
< 8>. Мванов В., Топрое Б. назв. meop... с. 184-.
<9>. Там сама. с. 184-207.
< 1>0. Повеспгь временных лет. М.-Л., 1950. СБ8 59.
< 11>. Макашшіа ТЛльйн день й Нлья-пророк е народных представленйях й фольклоре восточных славян // Обряды й обрядовый фольклор. М„ 1982. С.94.
< 12>. Ластоўскі ВТіторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926. С.59-60.
< 13>. Рымша ЭЛйтовска йсторйческая й нацйнопальная сймеолйка // Лйтва лйтературная. 1989. № 2 (27).с. 94.
< 14>. Dobuzinskis М. назв. твор... с.15. Nr. 18: с.17, Nr.21.
< 15>. Церашчатава В. Старажытнабеларускі мануметальны жывапіс: ХІ—XVtll стст. Мн„ 1986. С. 67, 69. 1л.34.
< 16>. Зверуго Я. Верхнее Понеманье e IX— XIII вв. Мн, 1989. с.
182: 193.4.
< 17>. Седов ВЗосточные славяне e VI—XIII вв. // Археологйя СССР. М„ 1982. С. 227. Табл. LIII. 8.
< 18>. Квяткоўская АКаменныя могільнікі // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1986. № 4. C.31. Мал.1.
< 19>. Седова М. Ювелйрные йделйя дреенего Ноегорода (X— XV) М„ 1981. с. 175, 177. Мал. 77.
< 20>. Янйн В, Алешковскйй М. Пройсхожденйе Новгорода // Нсторйя СССР. 1971. № 2. С.32-61.
< 21>. Kunciene 0. Sariu senkapis // Lietuvos archeologija. [Kn.] 1.
Vilnius. 1979. P. 89—100, pav. 22,2.
< 22>. Цішкін t. Віслыя пячаткі // Помнікі гісторыі і кулыпуры
Беларусі. 1986. № 4. С.20. Мал. 6.
< 23>. Сфрагістыка. Табл 1, 13 // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. 10. Мн„ 1974.
< 24>. Болсуновскйй К. Дрогйнскйе пломбы. Ч. 1. Кйев, 1894. Табл. № IX, 365.
< 25>. Дзёмкіна В. У васабленне святла, цяпла, дабра. Т радыцыіінае адзенне жанчын Беларусі як адбітак мікрасвету чалавека // Мастацтва Беларусі. 1987. № 10. С.52.
Мастацтва Беларусі, 1990, № 10.
Вмнцук ВЯЧОРКА
“...Кроў лягла чырвонай паласой...”
К нсторнн белорусского нацнонального флага Нынешнее белорусское нацлонально-культурное л демократлческое Возрожденле — далеко не первое в нашей лсторлл. Кто утверждает — третье, другой подсчлтал — пятое... Так л качаемся на волнах лсторлл, прлчем без страховочных ремней, от очервлдного спада ко взлету, вынужденные каждый раз что-то терять, чтобы потом вновь отысклвать. Н как нелегко забытые л найденные сокровлгца обретают подобаюгцее нм место.
Время брослло народам вызов: не отрекллсь лл самл от себя? Достойны лл уваженля человечества л памятл потомков? Народы вызов прлнялл. Прлметой л слмволом Возрожденля сталл стародавнле стягл — воплоіценные неостановямой рекл Нсторлл. Непростымл былл судьбы этлх стягов,' в муках возрождаллсь онл онл к новой жлзнл. Как толькл появлллсь хоругвн с серебряной “Погоней” л бело-карсно-белые флагл в Белорусснл, онл сразу втретллл яростное непрлятле co стороны некоторых; лх пробовалл оклеветать, перечеркнуть лх достойную лсторлю.
Увы, мы редко смеем надеятся, что нам поможет вернуть лсторлческую память школьный учебнлк, вернуть правду — газетно-журальная публлкацыя. Нсторля нацлонального флага для многлх — белое пятно, здесь хватает домыслов л фальслфлкацлй. Поэтому, влдлмо, столт поделлтся скромнымл результатамл полсков, в которых мне помоглл многле добрые людл л добрые кнлгл.
Векслллологля (флаговеденле) разллчает государственную, офлцлально узаконненую, л нацлональную слволлку. Госу-
дарственные снмволы — флаг, герб, гнмн — это атрнбуты госудаства, свндетельства его сувереннтета. Онн фнкснруются в юрнднческнх документах (как правнло, в Констнтуцнях), а нх употребленне строго определено норматнвнымн актамн. Нацнональные же цвета, нсторнческне снмволы нельзя нн ввестн, нн отменнть какнм-лнбо актом, нбо суіцествуют онн обьектнвно н незавнснмо от волн законодателя. Нсследователь К.Нванов дает такое определенне: “С незапамятных времен складывалась гамма любнмых народом, нанболее распространенных в народе цветов. Этн цвета былн основнымн в костюмах, предметах быта... Полотншца нацнональных цветов прннято называть нацнональнымн флагамн. Расцветка нацнональных флагов... рождена народом, жнвет в его сознаннн н бессмертна для него”<1>.
Как правнло, нацлональные флагн становятся н государственнымн, потому что нацнональное самосознанне народа всегда стремнтся воплотнться в суверенной его государственностн. Нсключеннй немного. Флаг Грецнн — белый крест на сннем — н греческое нацнональное кресто-полосатое полотншце тех же цветов; фннскнй, болнвнйскнй, еіце некоторые государственные флагн отлнчаются от нацнональных нзображенным на ннх гербом. Н, конечно, до недавнего временн флаг ЭССР н эстонскнй снне-черно-белый “трнколор”, вншнево-черно-белый грузннскнй н красно-голубой Грузпнской ССР н т.д. Кстатн, ннтересно, что нн одна нз восточноевропейскнх стран не меняла цвета государственного флага: онн былн н осталнсь нацнональнымн.
Но вернемся домой. Какая же гамма нанболее характерна для белорусской вышнвкн, ткачества? Самый распространенный цвет — красный (нногда с черным) на белом фоне. Это свойственно мужскнм п женскнм народным одеждам, тканым н вышнтым полотенцам, скатертям нзо всех регнонов Белорусснн. Локальные отлнчня проявлялются разве что в оттенках красного цвета: от бледнокрасного на северо-востоке до оранжево-красного н темно вншневого на юго-западе<2>. Торжественна н внушнтельна цветовя гамма готнческого зодчеста Белорусснн: кладка красная, нншн — белые н у башен Мнрского замка, н в Сынковнчском, н в Мураванском храмах.
Бело-красная гамма — не случайность: она свндетельствует об арханчностн траднцнонной культуры Белорусснн. Нсследователн лсторнн духовной культуры согласны в том, што протнвопоставленне н сочетанне белого л красного ндет от времен нндоевропейского едннства. Выдаюіцнйся нндоевропенст м славнст Вяч. Вс. Нванов утверждает: “Нндоевропейская нерархнческая снмволнка цветов определяется соотношеннем высшего (жреческого) ранга с
белым цветом, следугцего по значлмостл соцлального ранга — волнского — с красным цветом...”<3>. Родственное толкованле геральдлческлх цветов сохранллось в средневековой Европе: белый — цвет млра, члстоты, веры, очлгцаюіцей воды; красный воплаіцает мужество, огонь, любоовь; в белорусской традлцлл — солнце, бога Ярллу. Белому в геральдлке л астрологлл соответствует серебро л Луна, красному — рублн л Марс.
В хрлстланской традлцлл красный цвет на белом — знак Хрлстовых мук, пролнтой за человечество кровл. На картлне Альбрехта Альтдорфера “Воскресенле Хрлста” (1518) Нлсус держлт белую трезубую хоругвь с красной полосой посередлне. есть этл цвета в одеянях высшего провославного духовенства.
В лсторлл Белорусснн люблмые народом цвета на хоругвях л знаменах не раз поднлмаллсь, сплачлвалл людей радл заіцлты отечеств. Обратлм внлманле на цветовую гамму боевых знаков славян в “Слове о полку йтреве” — памятнлке л древнебелорусской ллтературы: “Чрьлен'ь стягь, б'ьла хорюговь, чрьлена чолка, сребрено стружне — храброму Свят'ьславнчю!”
Гербом л флагом Веллкого княжества Ллтовского — белорусско-лнтовского государства — стало белое (серебряное) лзображенле всаднлка с занесенным мечом (’’Пагоня” — "Погоня”) на красном іцнте ллбо полотншце. “Погоней” называлн “паспалітае рушэнне” (ополченле) для обороны л последуюіцего лзгнанля врага. Нсторля вознлкновенля л употребелення герба “Погоня” — отдельный увлекательный сюжэт; она глубоко лсследована белоруссклм лсторлкамл Г.Штыховым, В.Чемерлцклм, М.Ткачевым, А.Грнцкевлчем, А.Тнтовым, Э.3айковсклм<4>; поэтому о “Погоне” скажем кратко. Геральдлческое лзображенле всаднлка нздавна популярно в Европе л восходлт к лндоевропейскому культу коня. Всаднлк, вооруженный ллл без оружля, — на древнегреческлх (с VII в. до н. э.), древнерлмсклх монетах. На австрлйсклх л бранденбургсклх брактеатах (одностороннлх монетах) XII в. лзображался всаднлк, вооруженный мечом л весьма напомлнаюіцлй белорусскле варланты “Погоня” XVI в.<5>
По традлцлл решенле лспользовать лзображенле всаднлка в качестве государственного герба Веллкого княжества Ллтовского прлплсывают Влтеню (1293—1316), однако несомненно, что знак этот бытовал на нашлх землях задолго до XIV в.: лначе чем об’ьяснлть, что его лспользовалл л полоцкле, л смоленскле л новгородскле князья XII— XIV вв.? Впоследствлл “Погоня” лспользовалась л как государственный, л как боевой слмвол: яз 40 полков Веллкого княжества Ллтовского (средл которыя 36 былл белоруссклмл ллбо укралнсклмл) 30 участвовалл в Грюн-
вальдской бнте под знаменамн с “Погоней”. “Погоня” с некоторымн разлнчнямн в цвете нзображена на земельных гербах Внленского, Полоцкого, Внтебского, Новгородского (Новогрудского), Берастейского (Брестского), Менского, Мстнславского н Трокского воеводств. Она сохраннлась на прннятых в XVIII в. “новых” гербах Внтебска, Полоцка, Могнлева, другнх городов; “Погоня” прнсутсвует м на монетах, печатях, башнях, памятннках: на тнтульном лнсте выдаюіцегося пронзведення белорусской юрнднческой мыслн — “Статута Велнкого княжества Лнтовского” (XVI в.), на памятннке “Тысячелетне Росснн” в Новгороде (авторства белоруса по пронсхожденню н самосознанню М.Мнкешнна) в качестве снмвола Белорусснн.
Цветовая гамма “Погонн” отражает арханческую знаковую спстему цветов. Рыцарь на коне в европейской траднцнн нздавна отождествляется co св. Георгнем-ЮрнемДжорджем (согласно жнтнйному канону, опекунов воннов). У славян образ св. Георгня (Юрня) прнобрел черты древнего языческого бога Ярнлы — солнечного бога, опекуна коней, храннтеля “ключей от землн”. В белорусском фольклоре св. Юрья весной “отмыкает землю”, пускает росу, выгоняет жывотных на пастбшце. Шестнконечный золотой крест на гцнте “Погонн” называют Ярнловым; сдвоенный крест — однн нз солярных снмволов, особенно любнмый в Белорусснн<6>.
Св. Георгня-Юрня-Джорджа траднцнонно счнтают свонм заступннком — заіцнтннком некоторые хрнстнанскне народы: англнчане, грузнны. Белорусскне вонны тоже шлн в бой с нменем св. Юрня на устах. Однн нз легендарных сюжэтов, связанных co св. Юрнем — змееборчество. Характерно, что, по преданню, он воевал в белых одеждах с красным крестом. Жнвопнсцы (Рафаэль, п.Уччелло) нзображают святого верхом на белом коне с красным
седлом н сбруей.
Можно утверждать, что первые флагн с краснымн полосамн на белом появнлнсь у нас не позднее 1514 г. Большое полотно маслом “Бнтва под Оршей 1514 г.”, созданное, как полагают, участннком бнтвы н выставленное в варшавском Нацнональном музее, с фотографнческой точностью воспронзводнт деталн нзвестной победы над троекратно превосходяіцнмн снламн вторгшейся в Белруссню московской армнн<7>. Каждый белорусскнй рыцарь держнт копье, на конце которого — длннный белый флажок нлн вымпел с горнзонтально красной полосой посереднне н вертнкальной блнже к древку: прямым красный крестом на белом фоне. Кресты разной формы н цвета на полотншце в хрнстнанской траднцнн нмеют свое значенне. Напрнмер, днагональный голубой крест на белом фоне (нлн наоборот — белый на голубом) — это знак
св. апостола Андрея, распятого в Галлн рнмскнм наместннком на кресте в форме X. Крест св. Патрнка — красный дноганальный на белом. Белорусскне вонны также выбралн боевой знак недаром: это не что нное, ка Крест св. Юрня, метафора, нносказанне “Погонн”. Подобные знамена, только, естественно, в черно-белом нзображеннн, можно вндеть на гравюрах нз “Кроннкн” М.Бельского: “Бнтва под Варной 1444 г.” — знамена н вымпелы, аналогчные опнсанному; “Бнтва под Обертнном 1531 г.” — трехполосный флаг.
Ннтересно, што бело-кнасно-белый вымпел как боевой знак сохраннлся до XX в. В армлн межвоенной Польшл был эскадрон улан, в котором служллл белорусскле татары — потомкл татар, еіце с согласля Втовта поселлвшлхся в Белорусслл л достойно заіцліцавшлх свое новое Отечество под Грюнвальдом, в друглх блтвах. Так вот знак этого эскадрона — двузубый белый вымпел с горлзонтальной красной полоской, на которой — зеленые звезда л полумесяц<8>.
Прл Жлглмонте (Слглзмунде) III Вазе статус офлцлального лмел красно-бело-красный флаг, прл Вадлславе IV — красно-бело-красно-белый (XVII в.). Нх расцветка передавала цвета государственных гербов Короны Польской л Веллкого княжества Ллтовского (белорусско-ллтовского государства), образовавшлх федератлвную Речь Пасполлтую: белый (серебряный) орел л белая (серебряная) “Погоня” на красных іцлтах. Правлла европейской геральдлкл предусматрлвают возможность своеобразного “перевода” геральдлческого слмвола с языка гербов на язык флагов: цвет эмблемы герба представляется верхнлм ллл основынм цветом флага, а цвет іцлта — нлжнлм ллл дополнлтельным цветом флага. Вышеоплсанные флагл образованы “наоборот” — возможно, согласно спецлфлческлм австрлйсклм правллам. Сосуіцествовалл две слстемы “первода” л на Укралне. Поэтому галлцклй золотой лев на голубом іцлте перадавался там двояко: л голубо-желтым (”по-австрлйскл”) л желто-голубым (согласно обіцеевропейскому правллу) флагом.
В восстаннях 1794., 1830—31 н 1863—64 гг. нацнональная н нсторческая снмаволнка прнобрела значенне прнзыва к свободе, она освяіцала борьбу за освобожденне от тнраннн “тюрьмы народов” — Росснйской нмпернн, за равенство н братство. Прежнюю — утраченную — госудаственность н для белорусов? п для лнтовцев, н для поляков снмволнзнровалп красный с белым. Повстанческнй Сейм прннял 7 февраля 1831 г. решенне: “нацнональную кокарду будуь составлять цвет герба Короны Опльской н Велнкого княжества Лнтовского, т.е. цвет белый с красным”. Нзвестны белые кокарды-”бабочкн” с карсной первязью, круглые кокарды нз трех концентрнческнх кругов: белого, красного н белого лнбо наоборот<9>. К этнм цветам, благодаря влнянню ндей Французской революцнн, сталн добавлять снніш,
который впоследствнн ошнбочно (а возможно, н сознательно, чтоб внестн отлнчне от "польскнх” цветов) прнпнсывалн Белорсснн н Лнтве<10>. Но преобладают — белый с карсным. В Музее Войска Польского храннтся белое знамя повстанцев 1863 г. с большнм красным кресом н надпнсью "За напіу н вашу свободу”. Средн повстанческнх знамен былн красно-белые разного размешення цветов, красные, красно-сннне (с белой “погоней” н белым же польскнм Орлом), на шапках повстанцы носнлн подобные кокарды. Владнмнр Короткевнч посвятнл героям н знаменн стнхотворенне “Повешенным 1863 года”:
У крыві краіны нашай бель,
Прыходзйць час смяротных сноў, І нашай волі карабель, — Няскораны, ідзе на дно.
(Сборннк “Быў, ёсць, буду”)
"В кровн страны нашей белнзна...”. Повстанческне цвета броснлн вызов черно-желто-белому флагу дннастнн Романовых (как государственный флаг Росснйской нмпернн нспользовалася до 1896 г.).
В XIX в. более-менне установнлась траднцня называть Белоруссню ее современным нменем (ранее она нлн отдельные её землн нменовалнсь Крнвнчн, Крнвня, Русь, Лнтва н др.). Первое нзвестное упомннанне о Белой Русн датнруется середнной XIII в.: так назвал славянскне землн, соседствуюіцне с балтскнмн, нрландскнй мнсснонер. Пронсхожденне этого эпнтета н сегодня не выяснено: “Белый” толкуют н как “западный”, н “восточный’н "свободный” н “хрнстнанскнй”. Во всяком случае, назваяне Белорусснн укрепляло познцню белого цвета как одного нз нацнональных. После захвата Белорусснн Росснйской нмепрней возннкло даже такое об’ясненне цветов белоснне-красного флага нмпернн (утвержден Петром I в 1709 г., восстановлен в 1896, счнтается русскнм нацнональным): красный цвет, мол, соответствует велнкороссам, снннй — “малороссам” (украннцам), белый — белорусам. Толкованне, конечно, полнтнческн безосновательно н даже лнцемерно так как нмперня делала все для уннчтоженне самобытностп украннского н белорусского народов. Но характерно, какне цвета прнзнавалнсь белорусскнмн н украмнскнмн. (Согласно А.Тнтову, нацнональные белорусскне цвета сохранялнсь на боевых знаменах н кпверах так называемых “белорусскнх” гусарскнх частей в составе армнн Росснйской нмпернн<12>.)
Особый н ннтересный вопрос — место нашего нацнонального флага средн флагов другнх народов. “Герб, цвета н гнмн выделяют нас средн другнх народов мнра. Но не отрывают от ннх”, — пншут авторы цнтнрованной кннгн о польскнх снмволах. Это же можно сказаць н о белорусском флаге. Белый н красный — свндетельство нндоевропейскнх н славняскнх нашых корней — роднят нас
с чехамн н русскнмн, полякамн н народамн Югославнн, с болгарамн (обіцеславянскнмн счнтаются красный, белый н сннпй). Почтн зеркальное отраженне нашего — кармнново-бело-кармнновый флаг — нсконно счнтают свонм латышн (по мненню, некоторых нсследователей, цвета латышского флага первоначально моглн быть вендскнмн — западнославянскнмн). Нацнональный лнтовскнй желто-зелено-красный флаг создавался сравннтельно поздно — 1918 г. — н не по геральднческнм правнлам, а лншь с учетом некоторых цветов нацнональной одежды н ткачества. Когда в 1938 г. в лнтовской печатн вновь развернулась днскуссня о государственных знаках, нзвестный художннк, белорус по пронсхожденню Мстнслав Добужннскнй предложнл, нсходя нз цветов “Погонн”, бело-красно, желтый флаг (серебрянный всадннк, красный іцнт герба, золотой крест Ярнлы<13>). Такне цвета подчеркнул бы едннство нстормческнх судеб белорусов н лнтовцев.
Красный крест св. Юрня (Джорджа) на белом полотнніце стал флагом Англнн (не смешнвалнсь с “Юннон Джеком” всей Велнкобрнтаннн!); белый крест на красном — “Данеброг” — флаг Даннн. Бело-красная гамма на флагах Швейцарнн, Австрмн, Монако, Мальты, многнх немецкнх земель (Бремен, Гумбург, Гессен, Любек). Так что, напі трехполосный, счастлнво соеднннвшнй в себе н народную, н геральднческую, н хрнстнанскую траднцнн, чувствует себя в семье европейскнх флагов свонм. Двукратное преобладанне белого цвета в нашем флаге подчеркнвает нмя народа, делает флаг неповторнмым н легко узнаваемым. Мнллнард телезрнтелей всей планеты, уверен, хорошо запомннл н понравнвшееся телеоператорам белокрасно-белое полотншце, которое на всемнрный рок-фестнваль протнв наркоманнн в Москве прнвезлн нензвестные могнлевскне ребята.
Белорусское возрожденне начала XX в. требовало самовыраження в снмволнке, н его деятелн, естественно, обратнлнсь к нацнональным цветам н траднцнонному гербу как воплоіценню эстетнческнх ндеалов народа н его нсторнческой памятн. Можно предложнть, что снмволнку вернул к жнзнн знаток геральднческнх правнл н старых гравюр, выдаюіцнйся ученый н обіцественный деятель Вацлав Ластовскяй. Конечно, пронсходнло это н до провозглашення Белорусской Народной Республнкн, н до Октябской революцнн. Уже в 1916 г. Петербургскнй комнтет помоіцн потерпевшнм от войны вывешнвал на своем зданнн белорусскнй флаг<14>. А когда Февральская революцыя выплеснула на улнцы чувство торжества н снмволы свободы, то средн последннх нашлось место белорусскнм. 12 марта в Мннске прошел “день белорусского значка” — праздннк белорусского языка н культуры, на
котором распространялнсь н значкн соответствуюіцнх цветов. О праздннке пнсалн мннскне газеты<15>. Военнослужаіцне-белорусы на фронтах Первой мнровой войны надевалл бело-красно-белые ленточкм, нсполняя решенне Рады белоруссклх культурно-просветнтельных кружков в армнн от 5 августа 1917 г.<16>. Старейшая наша пнсательннца Зоська Верас (Людвнка Войцнк) вспомннает, как она вышнвала краснымн ннткамн по белому лозунг “Нехай жыве вольная Беларусь”, который украснл сцну во время мннского сьезда белорусскнх органнзацнй в марте 1917 г., а потом делала значкн. За весну-лето бурного 1917 г. нацнональные цвета вновь занялн прочное место в белорусском полнтнческом самосознанлн. На внленскнх н мннскпх белорусскнх форумах стало правнлом вывешнванне “Погонн” н бело-красно-белые флагн. Онн служнлн снмволамн не како-ннбудь одной полнтнческой орнентацнн, а всего нацнонально-освободнтельного двнження.
Поэтому неуднвнтельно, что предложенный на I Всебелорусской сьезде 1917 г. проект нового — красно-бел-сннего — флага не был прннят. Когда белорусское двнженне прншло к реалнзацпн нден незавнснмостн Роднны — провозглашенню Белорусской Народной Республнкн 9 марта н прннятню Уставной грамоты о ее незавнснмостн 25 марта 1918 года, — проблемы выбора снмволнкн не вознлкало. Короткая н трагнческая нсторня задушенной болыпевнкамн н Польшей БНР неотделнма от бело-карсно-белого флага л герба “Погоня”. Есть свндетельства, что немецкне оккупанты в 1918 году срывалн нменно этот флаг.
Во времена, когда в БССР шла “белоруснзацня”, пока сохранялнсь цнвнлнзованные нормы нацнональной полнтнкн, нацнональная снмволнка сосуіцествовала с государственно-коммуннстнческой. Так, в 1926 г. в Мнске состоялось чрезвычайно важное для культурного возрождення событне — Первая Академнческая конференцня по реформе белорусского правоплсання н азбукн. Средн гостей нз разных стран был велнкнй латышскнй поэт Яннс Райнмс. Вот что он пнсал в путевых заметках:
“Заседання проходят в помеіценнн клуба нм. К.Маркса... В дверях клуба н на лестннце — поздравлення участннкам конференцнн н нностранным гостям; онн бросаются в глаза огромнымн краснымп буквамн на белом фоне. Следует знать, что белорусскне нацнональные цвета — белый н красный... Прн входе в зал бросается в глаза за сценой большое, с пятью лучамн, солнце в белорусскнх нацнональных красках.... Окна украшены белымн огромнымн полотенцамн с краснымн полосамл на концах... Впечатленне чудесное н торжественное”<17>. Об
оформленнн зала пншет участннк Конференціш Вацлав Ластовскнй: ‘‘зал был декорнрован в красно-белые цвета белорусского (крнвнчанского) народного флага”<18>.
Былн попыткн нспользовать нацнональную снмволнку прн разработке государственного герба БССР 24 ноября 1926 г.. Совнарком БССР, расмотрев поданные на конкурс проекты герба, предложнл доработать нх, между прочнм, там, чтобы в окаймленнн была бело-красно-белая лента. Художннк В.Волков в конце декабря представнл такой проект, но в марте следуюіцего года СНК все же выбрал другой варнант<20>.
С началом массовых репресснй 30-х гг. “репресснрованнымн” оказалнсь н нацнонально-нсторнческне снмволы. Купалу вынуднлн подпнсать пнсьмо, где он отрекался от “буржуазно-нацноналнстнческой”, "Ненавнстной “Погонн”. Погнблн в застенках н Куропатах органнзаторы н участннкн Академнческой конференцнн, которым ннкрнмнровалнсь н цвета оформлення зала. Нацноналнстнческнм крнмнналом стало даже нзображенпе сннего васнлька на кнмжной обложке<21>. Надолго нсчезло с глаз чнтателей набатно-гнмновое, программное стнхотворенне велнкого Макснма Богдановнча “Пагоня”. Ннчего уднвнтельного, что очевндные оккупанты, немецкне, во время второй мнровой войны, закрыв глаза на нстннное свое отношенне к белорусской снмволнке (под “Погоней” немцы былн побеждены в 1410 г. у Грюнвальда, в 1918 онн срывалн бело-красно-белые флагн как знакн белорусской государственностн), согласнлнсь на ее нспользованне в Белорусснн. За этнм стоял холодный полнтнческлй расчет: мнлотснво допустнть определенные проявлення нацнонально-культурной жнзнн, чтобы выглядеть выгоднее предыдуіцнх хозяев Белорусснн. Кстатн, вопрекн некоторым утвержденням газет, белорусскую нацнональную снмволнку не употреблялн нн карателн, нн полнцня: это убеднтельно доказал доктор М.Ткачев. Он провел архнвные нзыскання, опроснл ветеранов партпзанского двнження, очевмдцев событнй. Подтверднлось, что вооруженные формнровання полнцня, Белорусскнй батальон — нспользовалн повязкн белого (желтоватого) цвета с немецкнм надпнсямн н эмблемамн<22>.
Судьба снмволнкн в годы оккупацнн стала главным аргументом офнцнальной пропаганды протмв нее. Однако стонт лн нам отказываться, напрнмер, от родного языка, потому что на нем говорнлн н открытые коллаборацноннсты? От народных песен, сборннкн которых выходнлн н в оккупнрованном Мннске?
Сложность вопроса в том, что тоталнтарнзм планомерно вытравлял нсторнческую память народов. Н сегодня не каждый, завндев “Погоню” нлн флаг, подумает о Грюн-
вальдской славе, лнбо мужестве повстанцев Калнновского, лнбо самоотверженной борьбе западных белоруссов протнв ополячнвання: человек может просто ннчего не знать об этнх страннцах нашей нсторнн. Знать же надо все, н тогда днлемма: что перевеснт — многовековая нсторня народа нлн несколько лет оккупацнн — разрешнтся сама собой.
В межвоенной пернод нацнональные снмволы сталн знакамн прннадлежностн к нацнонально-культурному н освободнтельному двнженню в оккупнрованной полякамн Западной Белорусснн. Трн полосы былн на кокардах учагцнхся внленской белорусской гнмназнн, на знаменах борьбы. Белорусскне снмволы украшалн белорусскне клубы н чнтальнн.
Сохраннлось множество фотографнй белорусскнх торжеств, собраннй, полнтнческнх акцнй с обязятельной нацнональной атрнбутнкой. Так, в презнднуме торжественного вечера в честь десятнлетня белорусской средней школы под бело-красно-белым полотншцем, под “Погоней” н портретом Нвана Луцкевнча — компознтор, хормейстр, председатель Товаршцества белорусской школы Рыгор Шырма, выдаюгцнйся певец Мнхал Забэйда-Сумнцкнй, другне деятелн культуры. Уднвнтельный наш художннк Язэп Дроздовнч, тонко оіцутнл колорнт, эстетнческне достоннства нацнонально-нсторнческой снмволнкн, часто нспользовал её в пронзведеннях (’’Аллегорня прошлого”); абязательнымн атрнбутамн в его мастерской детскнх студнях былн нацнональные герб н флаг.
Стонт процнтнровать западнобелорусского поэта-романтнка Владнмнра Жнлку, который учнлся у Праге, а в 1926 году выехал в БССР (н вскоре был репрессйрован):
Увесь я не памру, нястленнымй дарамй
Найлепшае зт> мяне запэўніць мой працяг,
Пакуль Пагоні меч зіхціць на Вострай Браме І рух нясе наш бел-чырвона-белы сьцяг.
(Вострая Брама — городскне ворота в Внльне, аттнк которых украшен рельефом “Погонн”:
рух — двнженне. Стнхотворенне “Прыкладзнны”.)
Случалось, что с нацнональнымн флагамн людн шлн на первомайскн демонстрацйн<23>, а кое-где свято веря в будушую счастлнвую судьбу воссоеднненного народа, с бело-красно-белымн в сентябле 1939 г. встречалн Красную Армню...
Тема нацнональных снмволов прочно вошла в белорусскую лнтературу. Пронзведення о “Погоне”, о нацнональном флаге пнсалн М.Богдановмч, М.Кравцов, Вл. Жнлка, Вл. Короткевнч, Р.Барадулнн, многне поэты старшего поколення. “Баллада о князе” нзвестного поэта н барда Сержука Соколова-Воюша — это метафорнческое осмысле-
нне нацнональных цветов в романтнческой траднцнн: раненый князь, сорвав белые повязкн с чела н подняв нх, как знамя, повел за собою отступнвшнх было воннов:
Кроў лягла чырвонай паласой
Цераз палатна сьляпучы сьнег. t схапіўся зноў за зброю вой, I чужак заснуў на кургане.
“Горячая” проблема — взанмоотношення нацнональной белорусской снмволнкн н современных государственных знаков БССР. Знатокн векснкологнн утверждают: “...Степень ’’патентной чнстоты” государственных снмолов отражает н декларнрует уровень самостоятельностн н незавнснмостн самого государств”<24>. Мнннмальный уровень суверенностн БССР отразнлся н на флаге республнкн: до 1951 года его кумач отлнчался от кумача другнх
аналогнчньіх флагов только буквамн ССРБ нлн БССР. После войны сталннскнй режнм был вынужден обратнть вннманне на внешнне прнзнакн сувереннтета республнк: одной нз прнчнн была возможность нх введення в ООН радн получення лншннх голосов. В конце 40-х — начале 50-х годов развернулась компання созданмя новых bumhob п флагов союзных республнк. Последнне образовывалмсь путем прнсоедннення полос лнбо нных детелей к полотншцу красного цвета co звездой, серпом н молотом. Цвет полоскн в большннстве случаев подбнралн, нсходя нх прннцнпа “от протнвного”: так, чтобы он не входнл в гамму нацнональных цветов данного народа. Голубую полску получнла Грузня, сянюю Латвня. Зеленого цвета не досталось мусульманскнм народам (кроме таджнков, которым далн узенькую полоску этого цвета), зато впервые зелень на флаг получнлн Белоруссня, Молдавня, Карело-Фннская республнка.
Новый флаг БССР был прннят 25 декабря 1951 г. Заместнтель начальннка Главного архнвного управлення прн CM БССР А.Мнхальченко свндетельсвует, что "Презнднум Верховного Совета БССР в 1951 году, когда был аб'ьявлен конкурс на новый флаг, кроме указа, в архнвах ннчего не оставнл”<25>. Нйкакого всенародного абсуждення проекта флага не было, да н быть в тех условнях не могло.
А.Мнхальченко отыскал нмя автора флага — Н.Н. Гусев; “как жнвопнсец, он малонзвестен”<26>. Внднмо, Гусев был малокзвестен н как геральднст, как флаговед. Флаг БССР нарушает правнла геральднкн, которые запреіцают непосредственно соедннять между собой так называемые эмалн (снннй, красный, черный, зеленый цвета). Эмалн могут соседствовать только с металламн (серебром — белым н золотом — желтым). Этн правнла об’ьясняются н эстетнкой сочетання цветов, н технологней нанесення нзо-
браженля герба на іцнт. Белорусскнй орнамент, хоть он н нацнональных цветов, нлкогда на флагах не бывал н не для флагов предназначен: слншком мелкн деталн. В целом флаг БССР — тнпнчный прнмер так называемого варварского геральднческого стнля. Неопределенность геральднческого статуса новых флагов проявлнлась в том, что, как подметнл упомянуытй К.Нванов, “офнцнальные документы, аб'ьясняюіцне снмволнку расцветкн новых флагов, не нзданы”<27>.
Я не требую замены флага БССР нацнональным — в ролн флага Белорусской Советской Соцналнстнческой Республнкп. Н не буду задвать вопрос, который ставнт корреспондент московского еженедельннка “Собеседннк”, рассуждая о русском бело-снне-красном флаге: "Может лн трехцветный флаг быть нашнм?” Я лнчно подошел бы к проблеме так: "Нмеем лн мы право на этот флаг?” Верны лн мы родному языку н траднцнясм прадедов: Стала лн наша Роднна незавнснмой н демократнческой страной? Н как только мы сможем ответнть на этм вопросы: “Да” над Белоруссней взовьётся нацнональный флаг.
Бел-чырвона-белы.
Заўвагі
<1> Мванов К. Флагй государства мйра М.: 1974, с.14.
<2>. Сергеенко ЮТ. локальных особенностях белорусского пародного орнамента. — е кн.: Этногенез белорусов. Тезйсы докладов нанаучной копференцйй no проблеме ''Этногенез белорусов” (3—6 декабря 1973 г.) Мн.: 1971, с. 185.
<3>. Нванов Вяч. Вс. Цеетовая сймволйка в географйческйх названйях в свете данпых тйпологйй (К названйю Белоруссйй). — В кн.: Балтославянскйе йсследователй. 1980. М.: 1981. с. 166.
<4>. Чамярыцкі ВА. Штыхаў Г.В. "Пагоня". БелСЭ. т. VII. Мн: 1973, с. 595; Ткачев М. Н ацйональные сймволы: народ й йсторйя. Советская Белоруссйя, 1989, 11. 12 октября; Цітоў А. Дык хто ён. “збойны рыцар на кані"? — Літаратура і мастацтва, 1987, 18 дек.; Зайкоўскі Э. Сакральныя вытокі герба Пагоня. — мастацтеа Беларусй, 1990, № 10 і інш.
<5>. Zigas V. Raitelis numizmatikoje. Mokslas ir gyvenimas, 1990? № 12. p. 3.
<6>. Зайковскйй Э. Указ. соч., c. 71.
<7>. Muzeum Narodowe w Warszawie. W-wa: Arkady, 1984.
<8>. Kosztyla Z. Dzieje Szwadronu ulanow tatarskich. — Bialostocczyzna, 1986. № 4. S. 11—15.
<9>. Ryssocki St., Kuczynski SK„ Wikkaume J. God bo, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejow. W-u>a. 1970. S. 155, 178.
<10>. Однако cmoum заметйть, что e ceoe время хоругвь Ве.лйкого княстеа Лйтовского была "лазурной мастй", на одной ее сторопе было йзображенйе “Погонй", на другой — св. Станйслава. Об этом пйшет йзвестный цсторйк Александр Гваныінй в своей “Хронйке европейской Сарматйй"
(1578).
<11>. Нванов К. Указ. сач., с. 41.
< 12>. Цітоў А. У цені двухгаловага арла. — Спадчына. 1989. “№ 2.
< 13>. Rimsa Е„ Rudis G. Tautines veliavos spalvos. — Komjaunimo tiesa, 1988, 9 йюля.
< 14>. Гоман: 1917, 12 окт.
< 15>. Мйнская газета, 1917, 13 марта; Вестнйк Мйнского губ. комйсара, 1917, 11 марта.
< 16>. Турук Ф. Белорусское двйженйе. М.: 1921, с. 91.
< П>. Рйжскйй лйтературный музей, № 23175 Rai R 82/1, перевод. М. Сантса й О.Чйжова.
< 18>. Крывіч, 1927, № 12.
< 19>. Звязда. 1989, 7 йюня.
< 20>. Васільеў Я.. Камінскі М. Як ствараўся герб БССР. Маладосць, 1970. № 1.
< 21>. Бабровіч Л., Шпілеўскі В., Грынблат М„ Ляўдапскі А. “Навука" на службе нацдэмаўскай контррэвлюцыі. Этнаграфія. Музэйная cnpaea. Т. I. ч. Ш Мн.: 1931. с. 199.
< 22>. Ткачев М. Нацйональные сймволы: народ йсторйя. — советская белоруссйя. 1989. 12 окт.
< 23>. Дзярновіч А„ Далінскі Э. Сказана яшчэ не ўсё... — Чырвоная змена. 1989. 11 феер.
<24>. Тюрйн П„ Тюрйн М. “Nach wendischen siten” (йз ucmopuu краснобело красной сймволйкй). — Соеетская Латвйя, 1991, 3 сент.
<25>. Зеязда. 1989, 7 йюня.
<26>. Там же.
<27>. Неанов К. Указ сач., с. 32.
Неман. 1991 г. № 5.
Беларускамоўны варыянт гэтае працы апублікавала
“Звязда”, 1991, 12 красавіка;
а таксама гл. зборнік “3 гісторыяй на ”Вы”.
Мн. 1991г.
Анатоль ЦІТОЎ
Якім быць гербу незалежнай Беларусі?
Пацвярджэнне поўнай. незалежнасці нашай рэспублікі і наданне канстытуцыйнай сілы Дэкларацыі аб суверэнітэце вылучыла пытанне аб новым гербе — сімвале незалежнай дзяржавы. За апошнія семдзесят гадоў мы карысталіся навязанымі нам трыма палітычнымі сімваламі (1919, 1927, 1937 гг.). Яны адлюстроўвалі пгыя задачы, якія пракламаваліся пануючай ідэалогіяй. Нацыя нальна-гістарычная сімволіка знаходзілася або ў заняпадзе, або ўвогуле пад забаронай. Думаецца, чытачы памятаюць тую палеміку, якая адбывалася апошнія два-тры гады, і сумна вядомы Указ П рэзідыума Вярхоўнага Савета БССР 1989 г. аб выкарыстанні сімволікі. Дзеля праўды варгпа адзначыць, што гэты Указ, насуперак волі яго спгваральнікаў, прыцягнуў яшчэ больш прыхільнікаў да старажытных сімвалаў — “Пагоні” і бел-чырвонабелага сцяга.
Але гэтыя спрэчкі ўжо ў далёкім мінулым. Сёння іншы час, які дыктуе неабходнасць адмаўлення ад голых прапагандысцкіх сімвалаў і вяртання да спрадвечнага, які існаваў у памяці і свядомасці народа ўжо звыш тысячы гадоў — да герба “Пагоня”.
Праўда, знойдуцца і зараз скептыкі, якія будуць сцвярджаць, што гэта быццам бы “літоўскі” герб. Давайце разбяромся.
Сімвалы дзяржаўнасці
Азначэнне “літоўскі герб”, або “герб старой Літвы”, мякка кажучы, двухсэнсавае: яго можна разумець гістарычна — як герб Вялікага княства Літоўскага (далей
ВкЛ) і асучаснена — як герб Літвы (што часцей за ўсё і робіцца не толькі шырокімі коламі аматараў, але і прафесіяналаў, — як гісторыкаў, так і геральдыстаў), г. зн. без уліку гістарычнага кантэксту ўзнікнення і ўжывання герба “Пагоня”. Апошняе з’яўляецца, як нам здаецца, неаб’ектыўным. Мы цалкам перакананыя, што названы герб ні ў якім разе не павінен называцца “літоўскім” у сучасным разуменні гэтага тэрміна. Гэты герб мае чыста славянскае паходжанне, у той жа самай ступені, як і герб Масквы — так званы “Георгій Пераможац”. І калі другі мы цалкам адносім да патэнцыялу рускай геральдыкі, то першы цалкам і поўнасцю належыць беларускай нацыянальнай геральдыцы, а не якойнебудзь іншай. На чым гэта сцвярджэнне грунтуецца? Паспрабуем коратка выказаць асноўныя палажэнні сваёй канцэпцыі.
1) Перш за ўсё трэба мець на ўвазе, што ВкЛ — гэта не літоўска-балцкая дзяржава, а дзяржава ў сваёй аснове славянская. Гэты факт быў падкрэслены яшчэ К.Марксам, які гаварыў пра перыяд феадальнай раздробленасці: “Русь у той час была падзеленая на Маскву і Літву”. Такім чынам, ва Усходняй Еўропе існавалі два цэнтры, што супернічалі за права аб’яднання ўсходнеславянскіх земляў. На першым этапе гэта болей удавалася ВКЛ. У XIV ст. яго тэрыторыя займала плошчу сучаснай Беларусі, Украіны, Літвы (летапіснай Самагіціі, альбо Жмудзі). Усходнія межы яго праходзілі бліз Мажайска, а заходнія — па рацэ Вісле. Праўда, пазней яго тэрыторыя пачынае даволі хутка змяншацца, а ў другой палове XVI ст. ВкЛ крыху перавышае сучасную тэрыторыю БССР, амаль цалкам супадаючы з арэалам беларускай мовы. Дарэчы, апошняя з’яўляецца дзяржанай мовай ВкЛ амаль да канца XVII ст., пасля чаго яе месца ў афіцыяльных працэдурах заняла польская, а з падзелам Рэчы Паспалітай, — расейская (прычым асабліва інтэнсіўна з 20-30-х г. г. XIX ст.).
У гэтай сувязі вельмі цікавым уяўляецца сведчанне польскага гісторыка другой паловы XVI ст. Мацея Стрыйкоўскага, які пісаў пра славянскія народы: “Русічы ды іншыя рускія народы імя і назву сваю маюць, усе славянскай мовай карыстаюцца і ўсё ёсць хрысціянамі. Адпаведна абраду (веравызнанню. — А.Ц.) ёсць вялікая частка грэцкіх — як Масква, Беларусічы, Балгары, Баснякі, Літоўцы, Сербы і г. д. Другія ў адпаведнасці з навукай рымскага святога касцёлу — як Палякі, Мазуры, Чэхі, Мараўцы, Харваты, Далматцы... ды іншых шмат народаў карыстаюцца славянскай рускай мовай”. Як бачым, тэрмін “літоўцы” у гэтым урыўку ўжываецца для праваслаўнага насельніцтва, у той час як вядома, што
сучасныя літоўцы пераходзілі з паганства ў каталіцьтзм, мінаЮчы праваслаўе, і гэты працэс праходзіў крыху пазней. У той жа час, калі праходзілі ўрачыстасці, прысвечаныя 1000-годдзю хрышчэння Русі, святкавалася 600-годдзе хрышчэння Літвы (у сучасным сэнсе слова).
Варта таксама адзначыць, што яшчэ ў XIX ст. тэрыторыя “Літвы уключала ў сябе губерні: Гродзенскую, Мінскую і Віленскую, а беларускімі губернямі лічыліся
Віцебская, Магілёўская і Смаленская.
Такім чынам, гісторыка-геаграфічная прывязка амаль
цалкам (за выключэннем паўднёвых раёнаў сучаснай
Літвы) выключае з тэрыторыі ВкЛ сучасную Літву (летапісную Жмудзь, або Самагіцію).
2) Як паказвае аналіз геральдычных дадзеных у спалучэнні з дадзенымі гістарычнай геаграфіі — толькі ваяводствы былога ВКЛ, альбо большая частка з іх, што знаходзяцца ў межах сучаснай Беларусі, маюць на сваіх гербах выяву класічнай “Пагоні”.
Іншыя ваяводствы альбо іншыя адміністратыўныя адзінкі, як, напрыклад, былое, раней незалежнае ад ВКЛ Жмудскае княства (што складае зараз асноўную тэрыторыю сучаснай Літоўскай рэспублікі) карысталася сваім традыцыйным гербам: у чырвоным полі чорны мядзведзь у срэбным аброжку, які стаіць на задніх лапах. У гэтай сувязі хочацца прывесці радкі, напісаныя ураджэнцам Навагрудчыны, геніем польскай паэзіі Адамам Міцкевічам. У сваёй бессмяротнай паэме "Пан Тадэвуш” (дзея якой адбываецца ў родных яму мясцінах у пачатку XIX ст.), гаворачы вуснамі аднаго са сваіх персанажаў аб надыходзячай вайне Расіі з Напалеонам, ён пісаў:
“Хай заржэ тпутп Пагоня,
На Жмудзі хай мядзведзь зараве".
Думаецца, што ў сваіх творах А.Міцкевіч абапіраўся на жывую яшчэ тады геральдычную традыцыю і на гістарычную памяць сваіх сучаснікаў і землякоў.
3) Хочацца адзначыць, што за ўвесь час існавання ВКЛ, а пазней Рэчы Паспалітай, тытул вярхоўнай асобы, агульнай як для ВКЛ, так і для кароны Польскай, гучаў прыкладна гэтак: “Кароль Польскі, Вялікі князь Літоўскі, Рускі (маецца на ўвазе тэрыторыя сучаснай Львоўшчыны Рускага ваяводства. — А.Ц.) Прускі, Жамойцкі і г. д. Такім чынам, Жмудзь фігуруе ў тытуле асобна ад ВЙЛ, а Беларусь увогуле не згадваецца, хаця якраз на яе тэрыторыі і знаходзілася ВКЛ. Адмаўленне ад тэрміна ’’Беларусь” у XVI ст. і больш позніх стагоддзях было вымушанай мерай, таму што ў гэты час назва “Белая Русь” поруч з “Малой Руссю” з’яўляецца ў тытулах маскоўскіх цароў. Дзеля таго, каб не ствараць прэцэдэнту з чыста палітычных меркаванняў абедзве Русі
інтэнсіўна замяняюцца тэрмінамі: “ВКЛ” (радзей у
афіцыйных дакументах і часцей у рускім побыце —
Літва) і “Украйна” (Украіна), прычым апошні нават сустракаецца ў дачыненні да тэрыторыі крайняга ўсходу Беларусі.
4) Ваяводскія вайсковыя харугвы (сцягі) ВКЛ, як правіла, нясуць на сабе герб "Пагоня”, за выключэннем адно толькі Жмудзі, дзе гэты герб прадстаўлены ў дамінуючым становішчы, а жмудскі мядзведзь — у падначаленым, таму што гэтае княства было падпарадкаванае і ўключанае ў склад ВкЛ. Амаль падобная сітуацыя назіраецца і з вайсковай харугвай Падляшскага ваяводства (Падляшша — заходняя частка ВКЛ, якая была анексіравана Каронай Польскай у 1569 г.). Толькі тут “Пагоня” знаходзіцца ў падпарадкаваным становішчы, a белы польскі арол — у дамінуючым.
5) У рускім “тытулярніку” (1672 г.) ёсць выява герба “Пагоня” з надпісам "Вялікі князь літоўскі”. Тым не менш тады і пазней паняцце “літоўскі” абрысоўвалася гістарычна правільна. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 г.) і далучэння ўсходняй часткі сучаснай Беларусі да Расійскай Імперыі, гарадам гэтага рэгіёна былі падараваны новыя гарадскія гербы (1781 г.), прычым большасць з іх атрымала ў якасці элемента герб Пагоню.
Некалькімі гадамі раней з жыхароў далучаных абласцей былі створаны “нацыянальныя вайсковыя часткі”: Беларуская гусарская харугва і Полацкі мушкецёрскі полк. Абодва гэтыя злучэнні атрымалі на свае штандары ў дамінуючую частку шчыта — расійскага арла, а ў другую — герб “Пагоня”. Дарэчы, менавіта полацкім мушкецёрам належыць гонар узяцця лепшай у Еўропе турэцкай крэпасці — Ізмаіла.
У 1827 г. лейб-гвардыі Гродзенскі гусарскі полк атрымаў штандар з выявай двухгаловага арла, на грудзях якога шчыт “малінавага і зялёнага аксаміту” з выявай
на ім літоўскага конніка”.
Пазней, у 50-х гг. XIX ст., быў распрацаваны вялікі
герб, дзе на крылах царскага арла размешчаны аб’ядна-
ныя шчыты розных зямель, што ўваходзілі ў склад
Расійскай Імперыі. Сярод іх — два, якія звязаны з тэрыторыяй былога ВКЛ. Шчыт аб’яднаных гербаў княстваў Беларускіх, на якім размешчаныя гербы — Полацкі, Віцебскі і Мсціслаўскі (праўда, апошні можна лічыць фантазіяй Дэпартамента герольдыі). На Полацкім і Віцебскім гербах бачны выявы традыцыйнай Пагоні, адпаведна ў срэбным і чырвоным палях.
Другі шчыт пабудаваны па таму ж прынцыпу: падзелены вілкападобна на тры часткі. У першай частцы — герб Вялікага княства Літоўскага і “на чырвоным полі
на срэбным кані, пакрытым чырвоным трохканцовым з залатою аблямоўкай дываном, срэбны ў зброі з паднятым мячом коннік са шчытом, на якім васьміканцовы чырвоны крыж”. У трэцім полі, рассечаным у верхняй частцы, срэбны аднагаловы польскі арол, а ў ніжняй — “Пагоня” ў блакітным полі. У другім жа полі герб Самагіцкі: у залатым полі срэбны на задніх лапах мядзведзь, язык чырвоны.
Па сведчаннях беларуска-літоўскіх летапісаў (напісаных на беларускай альбо пазней — на польскай мове) герб Пагоня ўваходзіць у карыстанне ў час княжання вялікіх літоўскіх князёў Нарымунта альбо Віценя ў канцы XIII ст.
У “Васкрасенскім летапісе”, які не падпаў пад палітычнае рэдагаванне ў XVI — пачатку XVII ст., у адрозненне ад беларуска-літоскіх, ёсць звесткі пра тое, што пачатак “гасудароў літоўскіх” вядзецца ад князёў полацкіх. Першы віленскі князь Давід Расціслававіч (1125 г.) быў не толькі папярэднікам, але і продкам, і з’яўляўся крэўным родным і Віценю, і Нарымунту. Такім чьінам, традыцыя ўжывання “Пагоні” апошнімі бярэ пачатак у Полацкім княстве.
На падставе вышэйсказанага становіцца відавочным, што герб “Літоўская пагоня” не з’яўляецца літоўскім у сучасным сэнсе гэтага слова. Гэты герб нарадзіўся з глыбока славянскіх традыцый і звязаны сваім паходжаннем непасрэдна са старажытным усходне-славянскім насельніцтвам Еўропы. Ён мае агульныя генеалагічныя карані з такімі гербамі, як кап’яносец (Георгій Пераможац) і другім — Сакольнічы.
Герб “Пагоня” выкрышталізаваўся і набыў сваю канчатковую форму на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага — славянскай дзяржавы, дзе асноўным этнасам быў беларускі. Першай сталіцай і ядром, вакол якога пачалася кансалідацыя гэтай дзяржавы, быў Новы Гарадок (сучасны Навагрудак Гродзенскай вобласці). Асновай ваеннай моцы, культурнага і эканамічнага патэнцыялу былі таксама беларускія землі. Таму залічэнне герба “Пагоня” ў арсенал сучаснай літоўскай геральдыкі з’яўляецца поўнасцю неправамоцным — гэта наш герб.
“Звязда”,
1991, 31 жніўня.
Рускамоўны варыянт быў надрукаваны:
“Весннк Геральднста, 1990,” № 2.
Анатоль ГРЫЦКЕВІЧ
Нацыянальныя, а значыць — дзяржаўныя
1. Пры зацвярджэнні дзяржаўнага герба і дзяржаўнага сцяга Рэспублікі Беларусь неабходна зыходзіць з традыцыі некалькіх стагоддзяў нацыянальнай сімволікі, якую ні адзін орган улады не можа змяніць. Пры гэтым неабходна таксама прытрымлівацца навуковага падыходу да гэтай праблемы, а не кіравацца якімі-небудзь адвольнымі інтарэсамі якой-небудзь партыі або грамадскай арганізацыі.
2. Герб “Пагоня” з’яўляецца страдаўнім гербам Вялікага княства Літоўскага і Рускага (Беларуска-Літоўскай дзяржавы), канчаткова зацверджаным у XIV стагоддзі (1384г.). Але, як сведчыць, старажытнарускі Іпацьеўскі летапіс, гэты герб быў прыняты вялікім князем літоўскім Віценем у канцы XIII стагоддзя: “А Внтен нача княжнты над Лнтвою, нзмыслн себе герб н всему княжеству Лнтовскому печать: рыцар збойный на коне з мечем, еже ныне нарнчут погоня” (Белоруссня в эпоху феодалнзма. Сборннк документов н матерналов. Мннск, 1959. Том I. С. 70).
Аднак “Пагоня” мае яшчэ больш старажытнае, беларускае паходжанне. Так, у жыццяпісу святога Меркурыя Смаленскага (XIII ст.) ёсць звесткі аб выяве народнага героя з мячом на белым кані на дзяржаўных пячатках крывіцкіх (беларускіх) полацкага і Смаленскага княстваў у выглядзе святога Меркурыя, які бароніць крывіцкую зямлю ад ворага. Гэтая выява паходзіць з Полацкай зямлі яшчэ з дахрысціянскіх часоў і ўвасабляла тады постаць славянскага Бога сонца Ярылы. Такім чынам, герб “Пагоня” з’яўляецца старадаўнім гербам Полацкага
княства — гэтай першай дзяржавы на тэрыторыі Беларусі.
3. “Пагоня” — сімвал усеагульнага апалчэнння ўсіх мужчын для барацьбы з іншаземнымі захопнікамі, за выгнанне іх са сваёй зямлі і пагоняй за імі ў іх зямлю, каб канчаткова разбіць іх. Пад час Грунвальдскай (Дубровенскай) бітвы 1410 года, у якой былі разбіты нямецкія рыцары-крыжакі і спынена двухсотгадовая нямецкая агрэсія на зямлі Беларусі і Літвы, сярод 40 харугваў (палкоў) войска Беларуска-Літоўскай дзяржавы 30 мелі на сваіх штандарах выяву “Пагоні”. Тады была ліквідавана смяротная пагроза беларускаму народу, якога чакаў лёс прусаў і Прусіі, часткова знішчаных, часткова анямечаных.
“Пагоня” — гэта гераічны сімвал барацьбы і перамогі над нямецкімі крыжакамі: коннік, павернуты на захад, імчыцца на бой з нямецкімі рыцарамі. Пасля Грунвальда многія беларускія землі і гарады таксама атрымалі гэты герб, які называўся Пагоняй, або Пагоньчыкам (у адрозненне ад дзяржаўнага герба).
4. “Пагоня” засталася дзяржаўным гербам БеларускаЛітоўскай дзяржавы (Вялікага княства Літоўскага) да канца XVIII стагоддзя, калі Кацярына II далучыла Беларусь да Расійскай імперыі. (пічыт з гербам — А.Ц.) Пасля гэтага Пагоня была ўключана ў вялікі герб Расійскай імперыі (і размяшчалася — А.Ц.) на крылах на грудзях у двухгаловага арла, побач з некаторымі іншымі далучанымі да Расійскай імперыі дзяржавамі, які існаваў да 1917 года.
5. У 1918 годзе “Пагоня” становіцца дзяржаўным гербам Беларускай народнай рэспублікі.
6. Бел-чырвона-белы сцяг быў вайсковым сцягам беларускіх воінаў у сярэднявеччы. На першай ва Усходняй Еўропе батальнай карціне (1520 год) пра бітву пад Оршай 1514 года выразна відаць шэрагі беларускіх воінаў з белымі вымпеламі з чырвонай паскай на коп’ях. У наступных стагоддзях конныя часткі войска Вялікага княства Літоўскага і Рускага ажно да канца XVIII стагоддзя мелі гэтыя баявыя сцяжкі. Пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі Кацярына II ў 80-х гадах XVIII стагоддзя сфарміравала з беларускіх ураджэнцаў Беларускі гусарскі полк і Полацкі мушкецёрскі полк. Вайсковымі адзнакамі для гэтых часцей былі какарды з бела-чырвона-белым колерамі. Як баявыя сцяжкі на піках кавал^рыйскіх частак Літоўскага корпусу расейскай арміі, раскватараваных у Гродзенскай губерні, былі тыя ж вымпелы бела-чырвона-белага колеру ажно да 40-х гадоў XIX стагоддзя.
Бел-чырвона-белы сцяг як беларускі нацыянальны сцяг.
быў прыняты беларускімі рэвалюцыйнымі студэнтамі ў Пецярбургу ў канцы XIX стагоддзя. Гэты сцяг быў прыняты Усебеларускім з’ездам у Менску ў снежнім 1917 года. Народны Сакратарыят Беларускай Народнай Рэспублікі зацвердзіў яго ў жніўні 1918 года ў якасці дзяржаўнага сцяга Беларусі, зыходзячы з таго, што гэта нацыянальны беларускі сцяг.
7. 3 навуковага гістарычнага пункту гледжання герб “Пагоня” і бел-чырвона-белы беларускі нацыянальны сцяг з’яўляюцца адзіна вернымі нацыянальнымі і, такім чынам, дзяржаўнымі сімваламі незалежнай Рэспублікі Беларусь.
Народная газета, 2 кастрычніка 1991 г.
...Калі ёсць такая магчымасць
Пасля прыняцца 19 верасня 1991 г. Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь закону аб Дзяржаўным гербе і Дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь у Сакратарыят Вярхоўнага Савета, рэдакцыю “Народнай газеты” звяртаецца шмат прадстаўнікоў арганізацый і ўстаноў, грамадзян з просьбай растлумачыць парадак выкарыстання дзяржаўных сімвалаў і магчымасць самім пашыць бела-чырвона-белы сцяг. Адказаць на некаторыя пытанні чытачоў мы папрасілі народнага дэпутата В.Голубева, намесніка старшыні Каміссі па выпрацоўцы эталона Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь.
Неабходна адзначыць, што парадак выкарыстання дзяржаўных сімвалаў павінен вызначаць Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь. Зараз працуе Камісія па выпраўцоўцы эталона Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь і палажэння аб гербе, пячатках Вярхоўнага Савета і яго Прэзідыўма. Камісія складаецца з народных дэпутатаў, навукоўцаў, мастакоў, прадстаўнкоў грамадскасці.
Дзяржаўны герб Рэспублікі Беларусь — старажытны беларускі герб “Пагоня” уяўляе сабой выяву размешчанага на чырвоным шчыце конніка з мячом, які скіравны ў левы бок, з шчытом, на якім знаходзіцца шасціканцовы крыж. Канчатковы эталон герба, яго асобныя дэталі дапрацоўваюцца камісіяй. Пасля прыняцца адпаведнага рашэння Вярхоўным Саветам у прэсе будзе надрукавана выява герба і парадак яго выкарыстання.
Дзяржаўны сцяг Рэспублікі Беларусь — палотнішча, якое складаецца з трох гарызантальна размешчаных палос роўнай шырыні: верхняй і ніжняй белага, а сярэдняй — чырвонага (кармін) колеру. Адносіны шырыні сцяга да яго даўжыні — 1:2. Гэта значыць, што даўжыня сцяга павінна быць у два разы большай, чым сума шырыні ўсіх трох палос. Напрыклад, шырыня 10 см, даўжыня 20
см; шырыня 1 м, даўжыня 2 м; шырыня 1,5 м, даўжыня 3 м і г.д. Улічваючы гэтыя нормы, кожны грамадзянін рэспублікі можа сам пашыць такі сцяг. Палажэнне аб дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь таксама рыхтуе камісія, і яно будзе вынесена на разгляд сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
Інфармуем паважаных чытачоў, што Камісія Вярхоўнага Савета па адукацыі, культуры і захаванню гістарычнай спадчыны звярнулася да Старшыні Савета Міністраў рэспублікі, на якіх будзе вырабляцца дзяржаўны сцяг і арганізаваць вытворчасць. Так што ў хуткім часе не толькі афіцыйныя ўстановы, але і кожная беларуская сям’я зможа мець у хаце галоўны дзяржаўны сімвал рэспублікі, як то ёсць ва ўісх цывілізаваных краінах.
Валянцін ГОЛУБЕЎ,
намеснік старшыні Камісііі
па выпрацоўцы эталона
Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь,
народны дэпутат БССР.
“Народная газета”
2 кастычніка 1991 г.
Гісторыю у народа не адабраць
( 3 пастановы Вучонага савета Інстытута гісторыі АН БССР, якое адбылося 12 верасня 1991 года)
Заходзячы з таго:
— што герб “Пагоня" мае шматвяковую гісторыю і адлюстроўвае сумесную гераічную барацьбу беларускага і літоўскага народаў за сваю незалежнасць;
— што ён у канцы XIV стагоддзя стаў сімвалам іх дзяржаўнага саюза ў форме Вялікага княства Літоўскага;
— што ў слаўнай бітве пад Грунвальдам у 1410 годзе, якая паклала канец нямецкай агрэсіі на ўсход, беларускія палкі выступалі з “Пагоняй" на баявых сцягах;
— што ў XV — XVI стагоддзях выява “Пагоні" была на харугвах Берасцейскага, Віцебскага, Полацкага, Мсціслаўскага, Менскага, Віленскага, Новагородскага ваяводстваў і шэрагу паветаў Беларусі;
— што ў гербе "Пагоня" адлюстраваны нацыянальныя колеры беларускага народа — белы і чырвоны;
— ійто герб “Пагоня” і геральдычна звязаны з ім бел-чырвона-белы сцяг былі ў 1918 годзе зацверджаны Сакратарыятам Беларускай Народнай рэспублікі ў якасці дзяржаўных сімвалаў Беларусі;
— што герб і сцяг БССР. зацверджаныя ў 1951 годзе, не адлюстроўваюць шматвяковую гераічную гісторыю і нацыянальныя колеры беларускага народа і сталі сімвалам адміністрацыйнага ' рэжыму;
— што пад сімваламі “Пагоня” і бел-чырвона-белым сцягам развіваўся і развіваецца беларускі адраджэнцкі рух.
Вучоны савет Інстытута гісторыі Акадэміі навук Беларусі прапануе:
1. Зацвердзіць у якасці дзяржаўных сімвалаў Рэспублікі Беларусь герб з выявай “Пагоні” і бел-чырвона-белы сцяг.
2. Лічыць мэтазгодным надаць суверэннай Беларускай дзяржаве назву “Рэспубліка Беларусь".
3. Вырашэнне пытання аб дзяражуным гімне Рэспублікі Беларусь даручыць кампетэнтнай камісіі.
4. Сталіцы Рэспублікі Беларусь вярнуць старажытную гістарычную назву — горад Менск.
Міхась КАСЦЮК,
старшыня Вучонага савета:
Міхась КОШАЛЕУ, вучоны сакратар савета.
Народная газета, 2 кастрычніка 1991 г.
Георгі ШТЫХАЎ, Георгі ГАЛЕНЧАНКА
Сімволіка старажытнага герба
Герб з’яўляецца сімвалам выражэння гістарычных традыцый свайго ўладальніка — дзяржавы, горада, асобы і г.д. Беларусам давялося болып за 500 год жыць у адной дзяржаве з літоўцамі і іншымі народамі, разам змагацца з чужынцамі час зацятых войн, падзяляць радасць перамог і перажываць няшчасці. Наша гісторыя была гераічнай і трагічнай. Яе не пераробіш і не перапішаш. Вось чаму мы “асуджаны” сваім мінулым на тое, каб мець Пагоню нацыянальным і дзяржаўным гербам.
Між тым некаторыя аўтары сцвярджаюць, што Пагоня не мае непасрэднага дачынення да гісторыі Беларусі, не выходзіць з беларускіх традыцый (круглы стол пра сімволіку Беларусі, “Звязда”, 7 чэрвеня 1089 г.). Яны зыходзяць з таго, што заснавальнікам Пагоні абавязкова быў літоўскі князь Нарымунт, які спачатку перанёс сталіцу княства ў г.Кернаў на тэрыторыю этнічнай Літвы з Новагародка (Навагрудка), а потым стварыў герб Пагоня.
У гісторыі беларуска-літоўскай дзяржаўна-геральдычнай традыцыі (як і ў большасці іншых еўрапейскіх краін у сярэднія вякі) дакладна праслежваюцца легендарныя і міфалагічныя звесткі побач з пазнейшымі строга дакументальнымі пацвярджэннямі. Выклікае немалае здзіўленне, што не толькі некаторыя сучасныя папулярызатары, але і дыпламаваныя гісторыкі з поўным даверам спасылаюцца на летапісныя і хранікальныя сведчанні без усялякіх спроб гістарычнай і крыніцазнаўчай крытыкі.
Адзначым, па-першае, што існуе некалькі летапісных
версій наконт гістарычнага паходжання герба Пагоня. Адна з іх прыводзіцца ў Густынскім летапісу першай паловы XVII стагоддзя, дзе сказана, што князь Віцень (атрымаў сталец у канцы XIII ст.) “нзмыслн себе герб і всему князьству печать: рыцар збройный на коне с мечом, еже ныне нарнчут погоня”.
Некаторыя летапісы і хронікі другой паловы XVI ст. сапраўды звязваюць узнікненне герба Пагоня з дзейнасцю другога вялікага князя літоўскага Нарымунта. Часам спасылаюцца на “Хроніку Літоўскую і Жамойцкую”, але падобныя звесткі маюцца і ў хроніцы Быхаўца, хроніцы Стрыкоўскага (упершыню выдадзена ў 1584 г.) і ў некаторых іншых помніках. Блізкі або амаль ідэнтычны тэкст даказвае, што шэраг фрагментаў проста перапісваўся летапісцамі з больш ранніх помнікаў, а не апіраўся на новыя крыніцы ці нейкую новую летапісную традыцыю. Трэба асабліва адзначыць, што ўзнікненне вышэйадзначанай геральдычнай версіі праследжваецца ў даволі позніх летапісных помніках выразна антыпольскай арыентацыі, калі ўзнікла ідэалагічная патрэба абгрунтаваць даўнюю гістарычную незалежнасць Вялікага княства Літоўскага, у тым ліку паходжання яе дзяржаўнага гербу. He выпадкова ў беларускіх болып ранніх летапісных зводах XV — першай паловы XVI стст. няма ніякіх падобных звестак.
Літаральнае ўспрыняцце летапісных тэкстаў можа прывесці даследчыкаў да нечаканых вывадаў. Вядома, напрыклад, што ў некаторых польскіх, літоўскіх і беларускіх летапісах знайшла адлюстраванне зусім неверагодная версія: паходжанне літоўцаў звязваецца з часамі Рымскай імперыі і перасяленнем часткі рымскіх нобілей на чале з князем Палемонам на тэрыторыю Літвы. Такім чынам, ніякім сфрагістьічным і іншым дакументальным матэрыялам летапісныя версіі аб гербе Віценя і Нарымунта пакуль што не пацвярджаюцца.
Безумоўна, герб Пагоня ўваходзіць у асаблівую групу так званых конных гербаў, досыць распаўсюджаных у еўрапейскай, а часткова і ва ўсходнеславянскай (полацкай, ноўгарадскай), мазавецкай геральдыцы. Фігура коннага рыцара звычайна васабляла постаць князя, вярхоную ўладу. Як родавы герб Пагоня выкарыстоўвалася некаторымі князямі Вялікага княства Літоскага ў другой палове XIV ст. і пазней.
З’яўляецца несумненным факт, што класічны варыянт герба Пагоня (з выявамі ўзбройнага рыцара на каці белым “у полю чырвоным” з шчытом, упрыгожаным шасціканцовым крыжам) замацаваўся ў дзяржаўнай геральдыцы Вялікага княства Літоўскага ў сярэдзіне 80-х гадоў XIV ст. у непасрэднай сувязі з Крэўскай уніяй (1385 г.). Герб Пагоня, які быў гербам вялікіх князёў
літоўскіх, адначасова з’яўляўся гербам усяго Вялікага княства Літоўскага, бо ў сярэднія вякі дзяржаўнасць і незалежнасць перш за ўсё ўвасабляліся ў асобе вялікага князя, яго вярхоўнай уладзе.
Неабходна падкрэсліць, што Вялікае княства існавала на тэрыторыі этнаграфічнай Літвы, Беларусі (у XIII — XVIII стст.) невялікай часткі Расіі (да 30-х гадоў XVI ст.), ахоплівала большасць украінскіх зямель.
Каб зразумець пачатковы сэнс сімволікі Пагоня прыгадаем зноў гісторыю. Віцень княжыў з 1293 да 1316 года і знаходзіўся ў Навагрудку. Ён умацаваў дзяржаву, абапіраючыся на Навагародскае, Гродзенскае, Полацкае княствы. У 1294 годзе змагаўся супраць жэмайцкіх феадалаў, якія схіляліся да саюзу з нямецкімі рыцарамі. Пры гэтым князе літоўскае і беларускае войска адбііла напады крыжакоў на Жэмайцію і беларускія землі. Берагі Нёмана сталі месцамі зацятых бітваў войска Вялікага княства Літоўскага з Тэўтонскім ордэнам, калі ён асталяваўся паміж вусцямі рэк Віслы і Нёмана.
У бітвах з нямецкімі рыцарамі, якія ўварваліся на Панямонне, асабліва вызначаліся беларускія атрады на чале з Давыдам Гарадзенскім.
Працытуем, што аб гэтым напісана ў “Гічторыі Літоўскай ССР” (1978 г.): “У 1284 г. крыжаносцы пад кіраўніцтвам магістра Конрада Шырберга напалі на Гродна і абрабавалі горад. У 1295 — 1296 гг. яны зноў
спустошылі Гродзенскую зямлю. Ваенныя набегі сталі больш частымі, рыцары даходзілі да Новагародка. У 1314
г. яны аблажылі замак і горад, але былі разбіты аб’яд-
наным войскам гараджан і літоўцаў. Узначаліў гэтае
войска гродзенскі стараста Давыд. У 1323 г. пад яго кіраўніцтвам аб’яднаныя дружыны аказалі дапамогу Пскову і на рацэ Нарве нанеслі параджэнне нямецкім і дацкім рыцарам”. Вось — яно братэрства па зброі паміж літоўцамі, беларусамі, рускімі ў сумеснай барацьбе супраць “націска на ўсход”. Сягае баявое братэрства ў старажытныя часы. Гэту памяць нам трэба берагчы і ёй ганарыцца.
Барацьба з нямецкай феадальнай агрэсіяй была першачарговай справай Вялікага княства Літоўскага ў XIV — XV стст., калі тэўтоны ўзмацнілі свае грабежніцкія паходы.
На рубяжы XIII — XIV стст. за няпоўную чвэрць стагоддзя Вялікаму княству прыйшлося адбіваць звыш 30 нападаў тэўтонаў і прымаць удзел яшчэ ў 14 паходах супраць іх.
Толькі за кароткі перыяд з 1345 па 1392 гады крыжакі зрабілі 96 нападаў на Літву і Беларусь. Адбылася буйная бітва на рацэ Стрэве ў 1348 годзе крыжаносцы былі
вымушаны пакінуць межы Літвы. Шмат разоў яны рабілі безпаспяховыя спробы захапіць Полацк.
У святле такіх фактаў становіцца зразумелай сімволіка Пагоні і яе папулярнасць у сярэднявяковай літоўска-беларускай дзяржаве.
У дакуменце 1387 года растлумачваецца, што паводле народнага разумення, Пагоня — гэта праследванне ворагаў, каб яны ўцякалі з нашай зямлі. “Згодна са старадаўнімі звычаямі, — адзначана ў вялікакняскім прывілеі ад 20 лютага 1387 г., — ваенны паход з’яўляецца
абавязкам, які выконваецца за кошт уласных магчымасцяў, сродкаў. У тым выпадку, калі ўзнікае неабходнасць праследаваць ворагаў, непрыяцелеў нашых, якія б пусціліся на ўцёкі з нашай літоўскай зямлі! (маецца на ўвазе ўсё Вялікае княства Літоўскае). У праследаванні ворагаў, якое па народнаму завецца пагонец, павінны ўдзелінічаць не толькі рыцары, але і кожны мужчына, які мае магчымасць насіць зброю, якога б не быў ён паходжання і стану”.
У барацьбе з крыя^аносцамі павінна было ўдзельнічаць усё мужчынскае насельніцтва, здольнае насіць зброю, a не толькі ваенныя. У другой крыніцы — “Хроніцы Літоўскай і Жамойцкай” пацвярджаецца “в гербе муж збройный, на коне белом, в полю червоном, меч голый, яко бы кого гонячн держал над головою, н' есть оттоля названный Погоня”.
Беларускія атрады разам з польскімі, літоўскімі, рускімі, украінскімі і іншымі мужна змагаліся ў Грунвальдскай бітве ў 1410 г. Па няпоўных дадзеных пісьмовых крыніц з беларускіх земляў тут былі атрады з Полацка, Віцебска, Гродна, Бярэсця (Брэста), Пінска, Новагародку, Ліды, Ваўкавыску, Мсціслаўя. На самой жа справе беларускіх атрадаў было больш. Менавіта ім належала большасць харугваў з выявай Пагоні.
Паводле сусветнай хронікі М.Бельскага, герб Пагоня ў другой палове XVI ст. упрыгожваў харугвы ўсіх 9 ваяводстваў Вялікага княства Літоўскага, акрамя Смаленскага, якія ў той час ахоплівалі беларускія і літоўскія землі. Некаторыя харугвы з гербам Пагоня адрозніваліся памерамі, сваёй формай (аднарогія — аднаканцовыя, двухрогія і інш.), колерам, некалі дадатковымі выявамі. Харугвы Віленскага і Навагародскага ваяводстваў мелі на другім баку сваіх сулгаў адпаведна выяву з “калумнамі” (калонамі або так зв. слухалі Гедымінавічаў) і чорнага анёла. Звычайна герб Вялікага княства Літоўскага зняшчаўся ў чырвоным полі (ваяводствы Троцкае, Навагародскае, Берасцейскае, Віцебскае, Мсціслаўскае), а ў сцягах Полацкага і Менскага ваяводстваў — у белым полі. У каляровай гаме саміх харугваў таксама пераважвалі чыр-
воныя і цёплыя фарбы, харугвы Полацкага і Менскага ваяводстваў былі ізялістага колеру, Віцебскага — зялёнага, Мсціслаўскага — жоўтага. Згодна з апісаннем другога гісторыка Аляксандра Гваніні, які, дарэчы, служыў ротмістрам у войску Вялікага княства Літоўскага і ўдзельнічаў у Лівонскай вайне і быў камендантам Віцебскага замку, ваяводскія харугвы былі двухрогавыя, павятовыя аднарогавыя. Паводле Гваніні, чырвоныя фарбы і герб Пагоня вылучалі земскія харугвы Ашмянскага павета, Вількомірскага (на другім баку выява св. архангела Міхаіла), Браслаўскага, Рэчацкага, Слонімскага, Ва: лынскай зямлі, Полацкага, Менскага, Навагрудскага ваяводстваў.
Харугва Мсціслаўскага ваявадства была “памераньчавай” масці, Берасцейскага — лазуравай, Кіеўскага! і Віцебскага — зялёнай. Двухрогавыя харугвы Віленскага і Трокскага ваяводстваў (35 локцяў кітайкі) таксама ўпрыгожваліся гербам Пагоня на белым або на чырвоным фоне. Праўда, харугва Віленскага ваяводства мела на другім баку гербавую эмблему Калумны.
Звяртае ўвагу тая акалічнасць, што герб Пагоня ў часы існавання Вялікага княства Літоўскага ў адрозненні ад воінскіх ваяводскіх і павятовых харугваў не знайшоў шырокага ўжывання ў гарадской геральдыцы Беларусі. Тлумачыць гэта трэба тым, што мяшчанскае гарадское саслоўе павінна было адрознівацца сваёй геральдыкай ад рыцарскай сімволікі. Рыцарскія гербы былі выключнай прывілегіяй шляхецкага стану, азначалі пэўныя ваенныя абавязкі і адначасова давалі шырокія палітычныя, сацыяльна-эканамічныя прывілегіі. Правы мяшчан былі намнога больш вузкія, у чым лёгка ўпэўніцца, калі нават бегла пазнаёміцца са Статутам Вялікага княства.
Дынастычная ўнія Полыпчы і Вялікага княства Літоўскага (1385) абумовіла пэўныя змены ў дзяржаўнай сімволіцы. 3 канца XIV ст., а тым больш пасля Люблінскай уніі 1569 г. і стварэння Рэчы Паспалітай Арол і Пагоня змяшчаюцца побач на адным гербавым шчыце ці на адной дзяржаўнай пячатцы, падкрэсліваючы асабліва блізкія палітычныя сувязі паміж абедзвюма дзяржавамі. Падобны двайны герб можна ўбачыць на кнігах, якія выдаваліся ў" часы Скарыны ў кракаўскіх друкарнях, яны ўпрыгожвалі харугвы на пышных дзяржаўных пахаваннях Жыгімонта I (1548) або Жыгімонта Аўгуста (1573), выкарыстоўваліся пазней у нацыянальна-вызваленчых рухах, у якіх удзельнічала (акрамя Полыпчы) насельніцтва беларускіх і літоўскіх зямель. Сейм 1831 г. прыняў спецыяльную пастанову, згодна з якой народныя какарды павінны былі захоўваць фарбы гербаў Польскага каралеўства і Вялікага княства Літоўскага, г. зн. белую і
чырвоную, што адпавядала і геральдычным традыцыям.
Як сімвал дзяржаўнай незалежнасці адасоблены герб Пагоня выкарыстоўваецца ва ўсіх найбольш значных вялікакняскіх публічна-прававых актах — агульназемскіх, зямельных, у прыватнаўласніцкіх прывілеях, замацоўвае міжнародныя дагаворы. He выпадкова герб Пагоня значыцца таксама на тытульных лістах першага друкаванага выдання славутага Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г. Згодна з пастановай 1579 г. дзяржаўная пячатка павінна была захоўвацца пры канцлеры і падканцлеры Вялікага княства Літоўскага. Польшча карысталася сваёй “кароннай” пячаткай. Прывілеі, якія датычыліся нова далучанай Інфляндыі (зямель былога Лівонскага ордэна), у канцы XVI — пачатку XVII ст.ст. зацвярджаліся абедзвюма пячаткамі.
Статуты Вялікага княства Літоўскага 1566 і 1588 гадоў прадугледжвалі таксама абавязковае выкарыстанне дзяржаўнай (гаспадарскай) пячаткі з выявай Пагоні ў мясцовых канцылярыях і судзебных установах “Теж мы господар даем под гергьбом того Паньства нашого Велнкого князства Лнтовьского Погонею печать до кож'ьжого повету, на которой ест напнсано около гербу нмя того повету. А тую печать пнсар земьскнй прнсяжный у себе сам, а не хто ннзшый, ховатн маеть, которую печатью н под тнтулом нашнм позвы (судовыя павесткі) мают быта печатованы н выдаваны”. (Статут Вялікага княства Літоўскага, 1566 г. Раздзел 4, артыкул 12).
Выява Пагоні сустракаецца зрэдку ў гарадской геральдыцы Беларусі, шырока выкарыстоўваецца ў мастацтве, жывапісу, скульптуры. Гербам Пагоня карыстаюцца знатныя арыстакратычныя роды — князі Слуцкія, Сангушкі, Чартарыйскія і інш.
Вельмі істотнай часткай герба з’яўляецца шасціканцовы крыж, які адлюстроўваўся жоўтым (залатым) на сінім шчыце. Яго паходжанне канчаткова не высветлена. He выключана, што ён звязаны з традыцыямі візантыйскай культуры і праваслаўнай царквы. У гэтай сувязі звяртае ўвагу, што шасціканцовым з’яўляецца крыж Ефрасінні Полацкай, зроблены ў 1161 годзе.
Згодна з меркаваннямі іншых даследчыкаў, шасціканцовы крыж быў радавым гербавым знакам вялікага князя літоўскага (а пазней яшчэ і польскага караля) Ягайлы і потым замацаваўся ў дзяржаўнай геральдыцы “Вялікага княцтва Літоўскага, Рускага, Жамойцкага і іншых зямель”.
Герб Пагоня быў сімвалам дзяржаўнасці Вялікага княства Літоўскага да канца XVIII стагоддзя. У 1795 г. пасля падзелаў Рэчы Паспалітай царскі ўрад скасаваў герб Пагоню як дзяржаўны герб ліквідаванага княства.
У 1918 г. герб Пагоня быў прыняты ў якасці дзяржаўнага Сакратарыятам Беларускай Народнай Рэспублікі. Пагоня была гербам Літоўскай Рэспублікі з 1919 да 1940 г. які зараз зноў адроджаны ў Літве.
У адпаведнасці са свай гістарычнай спадчынай беларускі народ, як і літоўскі, маюць аднолькавае права карыстацца гербам Пагоня пры ўмове, што гербы будуць мець пэўныя геральдычныя адрозненні.
Гісторыя герба Пагоня — наша спадчына, якой мы павінны ганарыцца і разумець так, як пісаў М.Багдановіч у аднайменным сваім творы, што "яе нікому і ніколі не разбіць, не спыніць, не стрымаць”.
Пагоня з’яўляецца зараз гербам Літоўскай Рэспублікі. Аднак гэта ніколі не замінае, каб Пагоня была гербам таксама Рэспублікі Беларусь. Паўторы асноўных элементаў герба шырока распаўсюджаны ў сусветнай геральдыцы. Так, аснову герба шасці еўрапейскіх дзяржаў (Полыпчы, Германіі, Албаніі і інш.) складае выява арла, дзесяці дзяржаў (Бельгія, Балгарыя і г.д.) — выява льва. Дакладнае капіраванне гербаў у геральдыцы не дапускаецца — выявы павінны адрознівацца ў нейкіх, можа нязначных элементах.
Галоўны сцяг Вялікага княства Літоўскага ў XVI — XVIII стст. — гэта чатырохрогавая харугва памераў 60 локцеў чырвонай кітайкі, у сярэдзіне герб Пагоня — узброены рыцар на кані белым, зверху княжацкая карона. На другім баку сцяга — тры слупы ў полі чырвоным, або выява Багародзіцы Марыі з дзіцём Хрыстом. Харугву найвышэйшага гетмана Вялікага княства Літоўскага таксама ўпрыгожваў герб Пагоня ў чырвоным полі.
Для нашага народу асабліва важна, што практычна ўвесь свядомы беларускі адраджэнцкі нацыянальна-вызваленчы рух развіваўся і развіваецца пад знакам Пагоні і бел-чырвона-белым сцягам.
Традыцыйнымі вельмі пашыранымі колерамі ў народным мастацтве і геральдыцы, вайсковых харугвах (сцягах) на Беларусі лічацца белы і чырвоны. Відаць, гэта паўплывала, калі ў колах беларускага нацыянальна-вызваленчага руху падымалася пытанне аб стварэнні нацыянальнага сцяга. Праект трохпалоснага бел-чырвона-белага сцяга быў складзены па законах гістарычнай геральдыкі, якая ўлічвала традыцыі Вялікага княства Літоўскага.
Гістарычны герб Вялікага княства Літоўскага са знакам Пагоні і нацыянальны бел-чырвона-белы сцяг нехта імкнуўся ачарніць, называючы іх фашысцкай атрыбутыкай. Для адукаванага разважлівага чалавека, які ведае гісторыю, гэта гучыць як глупства і з’яўляецца такім жа абсурдам, якім была б забарона размаўляць на роднай мове, бо на ёй размаўлялі ў час вайны нацыяналісты.
ці не хадзіць у царкву, бо яе тады наведвалі калабаранты.
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Беларусь, як і іншыя рэспублікі атрымала ўніфікаваны герб і сцяг, якія не адпавядалі шматвекавой багацейшай гістарычнай спадчыне народа. Таму зараз у новых умовах Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў абгрунтаваную пастанову ўзяць за аснову дзяржаўнага герба Пагоню і адпаведна з гэтым бел-чырвона-белы сцяг у якасці дзяржаўнага.
“Навіны беларускай акадэміі”, 1991г., 11 кастрычніка.
Змест
Санько В. Сімвал і мова — брат і сястра ... 3
Цітоў А. Лёс сімвала — лёс народа 7
Грыб Т. Да пытання аб паходжанні гербу “Пагоня” 11
Цітоў А. Дык хто ж ён, “збройны рыцар на кані”? 21
Штыхаў Г. Што ведаць, чым ганарыцца .... 24
Цітоў А. У цені .двухгаловага арла 33
Казбярук У. Аб сімвалах і колерах 37
Кошалеў В. Колеры “Пагоні” 39
Тюрнн П., Тюрнн М. “Nach Wendischen Siten” . 42
Ткачев М. Нацнональные снмволы: народ н нсторня 48
Каменцева Е. Нсторня н снмволнка герба Москвы 65
Будзько С. He разбіць, не спыніць, не стрымаць 83
Зайкоўскі Э. Сакральныя вытокі герба Пагоня . 85
Вячорка В. “Кроў лягла чырвонай паласой...” . . 93 Цітоў А. Якім быць гербу незалежнай Беларусі? 106
Грыцкевіч А. Нацыянальныя, а значыць, дзяржаўныя 111
Голубеў В. ...Калі ёсць такая магчымасць . . . 113
Гісторыю ў народа не адабраць (з пастановы
Вучонага савета Інстытута гісторыі АН БССР, якое адбылося 12 верасня 1991 года) 115
Штыхаў Г., Галенчанка Г. Сімволіка старажытнага герба 116
Адказны за выпуск В. А. Санько Рэдактары І. Л. Васілец, В. А, Санько Мастак A. 1. Цыркуноў Мастацкі рэдактар A. t, Цыркуноў Карэктар Р. С. Ахрэмчык
Здадзена ў набор 20 сакавіка 1995. Падпісана да друку 6 красавіка 1995. Фармат 60x90 1/16. Ул.-выд. арк. 9,45
Друк. арк. 8,0 Ліцэнзія ЛВ № 119. Тыраж 2000 экз. Заказ
Беларускае выдавецкае Таварыства “Хата”, 220029, Мінск, пр. Ф. Скарыны, 31. Заснавальнік — Беларускі дзіцячы фонд.
Друкарня ЭКП ’’Светач”. 220141, Мінск, Жодзінская, 24а.
Шіініннішішіішшншшаіпшннішіішшгшішіі!
Открытое акцнонерное обцество “Мннскнй лакокрасочный завод”
Старейшее хнмнческое предпрнятне республнкн новая технологня
Высококачествеяные эмалн для наружных м вяутренннх работ, для окраскн лереяяннмх н металлнческнх
в
поверхностей, т.ч. автотракторной
гехнмкм
ОСОБЫЕ ДОСТОПНСТВА: нйзкйй расход эмалй, возможность сушкй от 20’С до 120'С, прй этом время высыханйя уменьшается пропорцйонально увелйченйю гпемпературного режйма.
Составы для декоратйено-заіцйтной отделкй древесйны облагоражйвают йнтерьер, украшают еаш быт й создают настроенйе.
ВСЕ ЦВЕТА, НПЗКНЕ ЦЕНЫ.
ОТГРУЗКА ЛЮБЫМ ВПДОМ ТРАНСПОРТА.
ДЛЯ РОЗНПЧНЫХ ПОКУПАТЕЛЕЙ — ФНРМЕННЫЙ МАГАЗПН С КОМПЛЕКСОМ УСЛУГ.
Наш адрес: 220073, г.Ммнск. ул-Бнрюзова, 4.
Проезд: автобусом NN 40, 46, 72, 78, 97, 105 до ост. "ул. Бцзюзова" троллейбусом NN 4, 6, 13, 22, 23, 32, 44 м автобусом N 114 до остановкн "уп. Гусоаского”
Дфектор — $4-00-83
Главный ннженер — $4-09-92 Зам. дфектора no коммерческмм аоіуіосам — $4-79-01
Отдел маркетмнга н сбыта — 54-01-66, $4-03-66 факс (0172) $4-73-2$ телетайп 2S2793 "EMAL BY"
ПНШНТЕ ЗВОННТЕ ПРНХОДНТЕ
ВСЕГДА ВАМ РАДЫ

ГІСТОРЫКА-ГЕРАЛЬДЫЧНАЯ КАРТА БЕЛАРУСІ (ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОУСКАГА) ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVI СТ.
Ваяводствы Вялікага княтва Літоўскага, тэрыторыя якіх галоўным чынам супадае э межамі сучаснай Беларусі, мелі на сваіх гербах выяву Пагоні. Толькі яны. Другія адміністрацыйныя адзінкі, ўключаныя ў Вялікае княства Літоўскае пазней (Чарнігаўскае і Смаленскае ваяводствы), а таксама Жмудзь— Самагіцгя, тэрыторыя якой амаль цалкам супадае з Летувай, мелі свае ўласныя гербы.
Герб Жмудзі — мядзведзь — прысутнічае ў тагачасных гербоўніках. Акрамя таго, у тытулаГуры караля — вялікага князя пры пераліку належных я'«у земляў, Жмудзь як тэрытарыяльная адзінка пастаянна мазываецца асобна. Напрыклад: “Кароль Польскі Вялікі Князь Лгтоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі—” і г.д. Асобнае абазначэнне Жамойсці або Жмудзі ў тытуле па законах геральдыкі патрабавала асобага герба. I ён быў — “мядзведзь чорны з белым ашыйнікам у чырвоным полі”.
Прапанаваная карта вельмі наглядна і пераканаўча ілюструе сітуацыю ў зямельнай геральдыцы, што існавала ў былым ВкЛ ў другой палове XVI ст. Ды і ў наступныя часы.
Як бачым, землі вакол Беларусі не маюць Пагоні на гербах. Толькі на грудзях двухгаловага арла мы бачым у нечым падобны да Пагоні старажытны маскоўскі герб — вершнік на кані, які забівае дзідай цмока. Апошні сюжэт, дарэчы, у старажьгтнай геральдыцы мае назву “Пагоня IV”.
Аўтар карты А. Цітоў. Спадчына, 1989, N 2.