Поўны збор твораў у 3 тамах. Том 3  Максім Багдановіч

Поўны збор твораў у 3 тамах. Том 3

Максім Багдановіч
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 461с.
Мінск 1995
101.53 МБ

MAKC1M БАГДАНОВІЧ
АКАДЭМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ
ІНСТЫТУТ ЛІТАРАТУРЫ ІМЯ ЯНКІ КУПАЛЫ
MAKC1M БАГДАНОВІЧ
ПОЎНЫ ЗБОР ТВОРАЎ
У ТРОХ ТАМАХ
МАКСІМ БАГДАНОВІЧ
ПОУНЫ ЗБОР ТВОРАУ
TOM III
ПУБЛ ІЦЫСТЫКА, ЛІСТЫ, ЛЕТАПІС ЖЫЦЦЯ I ТВОРЧАСЦІ
ББК 84 (4Бея) 1
Б 14
УДК 882.6—3
Рэдакцыйная калегія: В. В. Зуёнак, В. А. Каваленка, У. М. Конан, М. I. Мушынскі, Л. Т. Хадкевіч
Рэдактар тома і аўтар пасляслоўя У. М. Конан
Падрыхтоўка тэкстаў і каментарыі С. В. Забродскай, Л. М. Мазанік, К. В. Піліповіч, Т. Р. Строевай, A. I. Шамякінай
„ 8820600000—101 „
Б 120—92
М316(03)—95
ISBN 5-343-00959-Х (т. 3) © Калектыў складальнікаў, 1995
ISBN 5-343-00956-5 © Афармленне Р. М. Карачан, 1995
ПУБЛІЦЫСТЫКА

<В ВОСКРЕСЕНЬЕ, 7 МАРТА...>
В воскресенье, 7 марта состоялось обшее собранне муз.-лнт. драматнч. кружка для обсуждення доклада правлення о порядке будуіцей эксплуатацнн арендованного кружком городского театра Собранне отлнчалось особою многочнсленностью, страстностью преннй н заняло целых 4 часа временя. Докладчнкамн выступалн секретарь кружка Ф. Ф. Ермолаев, нзложнвшнй фннансовые результаты только что закончнвшегося второго сезона эксплуатацнн театра, я заведываюшнй хозяйством по эксплуатацнн театра (он же дяректор муз. о-ва) К. А. Ннкнтнн, огласнвшяй 2 варнанта сметы на будушнй год. Выслушав первого докладчнка, собранне еднногласно прнзнало, что пря настояшем матернальном положеннн дел кружка эксплуатацня театра в теченне будуіцего сезона собственной труппой вполне возможна. Обсуднв затем оба варнанта сметы: первый — прн начнсленнн своего струнного оркестра н второй — без оркестра, но с несколько повышеннымя окладамн артнстов, большннство собрання выразнло пожеланне, по прнмеру ммнувшего сезона, нметь оркестр, а утвержденне сметы пока отложнло до сформнровання труппы, поручнв правленню составнть смету после окончательного выяснення окладов содержання прнглашенным персоналам. В завнснмостн от этого оставлен открытым до будушего собрання вопрос об оркестре. После этого былн проязведены выборы уполномоченных для поездкн на 4 неделе поста в Москву для сформнровання труппы.
Определнв до выборов чнсло уполномоченных в 3 человека н асснгновав нм на расходы по поездке по 100 р. каждому, собранню прншлось чнсло это увелнчнть до 4-х, т. к. прн выборах пронзошел ннцндент, чуть было не повлекшнй за собой некоторых нежелательных осложненнй, вызванных оппознцней, недовольной действнямн руководнтелей летней сцены в прошлом году. После подсчета нзбнрательных запнсок, пронзведенного особой комнссней, еш,е до оглашення результатов голосовання, председательствуюіцнй осведомнл собранне о желаннн одного нз вероятных кандндатов в уполномоченные не оглашать чнсло голосов, за него поданных. Заявленне это вызвало бурю средн оппознцнн, нн в каком случае не желавшей согласнться с просьбой этого лнца, до этого момента не названного. Даже лнчная просьба г-жн Семеновой, открывшей тогда свое ннкогнкто, не оглашать чнсла запнсок, за нее поданных, н заявленне ее об отказе от честн быть уполномоченным не подействовалн на оппознцню, н Семеновой прншлось согласяться на нх требованне. Нзбраннымн в уполномоченные оказалнсь: К. А. Ннкнтнн (еднногласно), О. X. Семенова — 37 голосов н A. Н. Ннкнтяна — 34 голоса. Несмотря на вторнчный категорнческнй отказ г-жн Семеновой, днректор драматнч. о-ва г-жа Стоцкая, получнвшая вслед за г-жой Ннкнтнной 30 гол.(осов) (несколько более половнны чнсла прнсутствуютнх в собрання), возмутенная выраженным ей частью собрання недовернем, заявнла о своем отказе от должностн днректора драматнч. о-ва н оставнла зал заседання. Прншлось сделать перерыв н уговарнвать оскорбленного члена правлення. Просьба подействовала, н г-жа Стоцкая вернулась. Нсходом нз создавшегося положенмя было перерешенне вопроса о чнсле уполномоченных; чнсло это прншлось увелнчнть до четырех, оставнв в снле сумму асснгновання на расходы по поездке. Закрылось собранне аплоднсментамн по адресу председателя, сумевшего уладнть конфлнкт.
НАРОДНОЕ ОБРАЗОВАННЕ
Среда сйл, пролагавнійх в Ярославской губернйй то русло, по которому знанме влйвается в шнрокне слой населенйя, с особенным вннманнем следует остановяться на земстве, церквн й обіцестве.
Начало просветнтельной деятельностй земства относйтся к эпохе велакйх реформ, а нменно к 1864 г.1 До тех пор в Ярославской губ.(ерннн) сушествовало всего несколько десятков школ, находнвшнхся к тому же в довольно жалком состоянйй. Однако благодаря планомерной работе губернского н уездных земств школьное дело Ярославской губ. снльно подвйнулось вперед: значйтельно увелачйлся состав учнтельского персонала, возросло колнчество учйлйш. й, наконец, былй пряняты меры к улучшенйю обіцей подготовкй самнх учаіцйх. С другой стороны, земство не остэвйло без внймэнйя й вопрос о внешкольвом образованйй, заннмаясь в этой областч главным образом поддержкой народных бйблйотек. Особенно быстро пошло развйтне обеах этйх отраслей просветнтельной работы земсках учрежденай с 1896 г., когда прн губернской управе была учреждена школьная комйссйя, во главе которой стал азвестный обтественный деятель кн. Д. й. Шаховской2.
Деятельвость духовного ведомства началась с 1884 г., выразявшйсь в открытнй сетн церковно-прйходскйх школ, мало чем уступаюіцйх по своей чнсленностй школам Мйн.(нстерства) народ.(ного) просв. (етення).
К сожаленню, свежах статастйческйх матеряалов, выясняюшйх результаты опйсэнной выше культурнопросветнтельной работы названных учрежденай, в на-
стояіцее время не сутествует. Поэтому прнходнтся лншь напомннть, что по перепнсн 1897 г. в Ярославской губ. мужчнн, умеюіцнх чнтать н пнсать, прнходнтся на сотню жнтелей — 52, жентнн же только 23. В городах колнчество такнх мужчнн повышается до 65%, а жентнн до 43%, в деревнях же соответственно этому спускается н дает всего лншь 50% для мужчнн н 22% для женіцнн.
Современное состоянне народного образовання в Ярославской губ., по нмеюш.нмся у нас данным, рнсуется в таком внде.
К началу 1912 г. нмеются следуюідне учебные заведення: Высшне — Демндовскнй юрндвческнй лнцей3. Среднне—20 (2 реальных учнл.(ніца) в Ярославле; 4 мужск.<не) гнмназнн— 1 в Рыбннске, 1 в Ростове н 2 в Ярославле; 12 женскях гнмназнй, нз которых 4 в Ярославле, н 2 женскнх учнл.(шца) духовного ведомства в Ярославле). Спецнальных ннзшнх н средннх— 32 (нз ннх: в Ярославле кадетскнй корпус, учятельскяй ннстнтут, торговая школа, духовная семннарня, фельдшерская школа, школа садоводства я огородннчества, классы рнсовання н ннзшее техннческое учнлніце; в Рыбннске — коммерческое учнлнше, ннзшее техннческое учнл.(шце), речное учнл.(шце), в с.(еле) Новом учнтельская семннарня, в с.(еле) Спас-Внталях сельскохозяйствен.(ная) школа, 5 ннзшнх ремесленных школ в разных городах н 9 второклас. (сных) школ духовного ведомства в разных уездах); городскнх учнлнш по положенню 1872 г. 18; начальных школ Мяннст. (ерства) народн.(ого) просвеш.. (ення) 652; начальных школ духовного ведомДства) 587 н школ грамоты 17.
1911 г. в названных начальных школах учнлось: Окончнло курс весною 1911 г.

Мальч.
Девоч.
Всего
Мальч.
Девоч.
Всего
В школах Мнн.
29 267
18 142
47 409
4299
1542
5841
народн. просвеш.
В школах дух.
17 040
11 757
28 797
3085
1337
4422
ведомства

 

 


Всего
46 307
29 899
76 206
7384
2879
10 263
Учнтельскнй персонал в 1911 г. состоял яз 1981 чел. (536 учнтелей н 1445 учнтельннц), нз ннх в школах Мнн.(ястерства) нар.(одного) просвеш.(ення) 334 учнтеля н 905 учнтельннц н в школах духов.(ного) ведомства 202 учнт.(еля) я 540 учнтельннц. По образовательному цензу онн распределяются так:

Со средннм образов.
Спецнальным образов.
Ннзшнм образов.
Мнн. народн. просвеш.
831
245
153
Духов. ведомства
538
53
141
Такнм образом, в школах М. (нннстерства) н.(ародного) п.(росвеш.ення) учаіцне co средннм образов.(аняем) составляют 67 % обіцего чнсла, co спецнальным 19 % н ннзшнм 12 %. В школах духовного ведомства — co средннм образованнем 72 %, спецнальным 8 % н ннзшям 19 %.
Расходы уездных земств на народное образованне, пронзведенные в 1911 году, выразнлнсь в следуюшнх цнфрах:
Ярославскнй уезд 115.861 руб. 20 коп.
Даннловскнй —»— 58.380 —»— 40 —»—
Любнмскнй —»— 14.890 —»— 25 —»—
Мологскйй —»—
48.795
—»—
99
—»—
Мышкйнскйй —»—
45.019
—»—
15
—»—
Пошехонскнй —»—
47.970
—»—
07
—»—
Р.-Борясоглеб. —»—
35.010
— »—
20
—»—
Ростовскйй —»—
113.942
—»—
31
—»—
Рыбннскйй —»—
82.674
—»—
32
—»—
Углйчскйй —»—
35.516
—»—
64
—»—
Таково к началу 1912 года состоянйе школ, этого крупного, но не едйнственного фактора в деле образовання народных масс, т. к. здесь весьма почетную роль необходвмо отвеств н бесплатным народным бйбляотекам. В последнем отчетном году йх было, по матерналам, собранным земством, 194, прйчем нмелся прнрост в размере 10 бнблнотек. Однако доставнлн сведенвя о своем состоянян только 128 бнблнотек, т. е. 2/3 йх обшего колвчества.
Суммйруя данные, прмведенные ймй, вйдно, что кнйжный состав этйх бйбляотек не превышал 99 401 названйя, слагаясь йз 128 197 томов, прнчем на каждую бнблйотеку в среднем прнходнлось 776 назв.(анйй) й 1001 том. Стоммость кнйжной массы всех бнблнотек определяется в 73 119 р.(ублей), что дает на одну бйблвотеку 571 р. Пряобрело кнйг в отчетном году всего лйшь 97 бйбл. (нотек) на сумму 4816 р.(ублей) 53 к.(опейкй).
Разбйв кнйжный состав давшвх сведенвя бйблвотек на несколько групп по йх содержаняю й расположвв этй группы в убываюіцем, по колнчеству кнйг, порядке, увядйм, что на первое место прндется поставвть беллетрйстяку, а за ней пронзведення релнгнозно-нравственные, нсторнческне й научно-технйческйе.
Повременные йзданвя получалвсь 117 бйблвотекамй, прнчем 83 бчбл. (нотекЙ) получалн й журналы й газеты, 28 — только журналы н 6 — однй газеты. 11 бйблвотек не выпйсывалн нйкэкйх пернодйческнх йздэнйй.
Колйчество чнтателей равнялось во всех 128 бнблнотек.(ах) 24 313, слагаясь йз 18649 мужч.<нн> й 7464
женш.(нн), что в среднем на каждую бнблнотеку дает 188 чел.
Переходя к бюджету народных бнблнотек-чнтален, заметнм, что нх денежные средства достнгалн 23 312 р. 40 к., прнчем в эту сумму вошлн: 9366 р.49 к., оставшнхся от предыдуіцего года; 4649 р. от губернского земства; 4272 р. 15 к. от земств уездных; 1034 р. 43 к. от сельскнх н городскнх обіцеств; 1833 р. 61 к. частных пожертвованнй; 214 р. членскнх взносов; 942 р. 72 к. нз всякнх другнх нсточняков.
Нзрасходовано же яз этнх сумм в 1911 г. было 13 488 р. 50 к., в том чнсле на покупку кннг 3610 р. 12 к., на переплет нх 1763 р. 9 к., на выпнску перноднческнх язданнй 3068 р. 22 к., на ннвентарь бнблнотек 387 р. 82 к., на жалованяе бнблнотекарям 3579 р. 91 к., на канцелярскне н др. расходы 590 р. 75 к., на кварт.(нры) с отопл.(еннем) н освеш,.(еннем) 498 р. 59 к. Осталнсь нензрасходованнымн 9813 р. 90 к.
Такнм образом, на каждую бнблнотеку прнходнтся 182 р. нз нмеюіцяхся для этого средств, расходуется же всего 105 р. 45 к.
Участне янтеллягенцнн в распространеннн знання средн местного населеняя выражается деятельностью Обіцества содействйя народному образованню в Ярославской губ., время основання которого относнтся к 1898 г. Это обшество сорганнзовало по всей губерннн ряд популярных чтеняй с волшебным фонарем, а в самом Ярославле — воскресные классы. В Ярославле же находятся н две открытые этнм обшеством бесплатные бнблнотекн-чнтальнн: Некрасовская н Герценовская.
Такая картнна современного положення народного образовання в Ярославской губ. He делая нз прнведенных выше цнфр ннкакнх выводов, пЛкелаем в заключенне, чтобы знанне шнре н глубже внедрялось в народные массы, нбо без этого невозможно сколько-ннбудь прочное развнтне Росснн.
н. к. мйхайловскйй '
(К 10-летйю co дня кончйны)
Десять лет тому назад странйцы всех русскнх прогресснвных йздэнйй вышлй в траурных рамках — умер Нчколай Констэнтйновйч Ммхайловскнй.
Крупнымй буквама вырезал он свое ймя на скрнжалях йсторйй русской обіцественной мыслн. Смерть вычеркнула яз кнйгй жйзйй нечто большее, чем орйгчнального фйлософа-соцйолога, глубокого крнтнка, блестяшего публнцнста. В его лнце в могнлу сошел обіцепрйзнанный духовный вождь русской ннтеллмгенцнн, указывавшяй ей путеводные звезды, формнровавшнй ее мысль й неразрывнымн скрепамй связавшяй свое ймя с целой полосой развйтйя русского обіцества. Свыше сорока лет бессменно простоял он «на славном посту», заіцйіцая честь одного й того же знаменн; свыше сорока лет к нему устремлялйсь с надеждой глаза людей, больных совестью,— й войстнну хлеб, а не камень подал он йм. Редактор двух влнятельнейшйх журналов («Отеч.(ественных) зэпйсок»2 й «Русского богатства»3), протйвнйк, уважаемый даже врагамй, пйсатель, работавшнй в атмосфере напряженнейшего внймэнйя чятательской массы,— он прнобрел все это путем упорного труда, беспрерывного углубленая русла своей мыслй, где одно лншь было нензменно — ее обшйй уклон. Зорок был его взгляд, чутка совесть, шнрок охват ума — й поныне еше ве йзжйты его пройзведення. Вечною свежестью веет от йх странац, будяшйх «чувства глубокне й страдальческне, мыслй тревожные й трагяческйе». Прнсмотрнмся же блаже к нему, наметйм хотя бы беглый абрнс его пчсательской деятельностн. Н первое наше слово — о Мнхайловском как соцнологе.
Основной соцнологнческой теореме, которую он так ннтересно поставнл н так глубоко разрешнл, посвяш,ены статьн «Что такое прогресс?» (1869 г.) н «Борьба за ннднвндуальность» (1875 г.), а также разборы кннг Южакова 4, Дюркгейма 5 н пр. Результатом всей этой работы является вывод знаменнтой «формулы прогресса», представляюіцей нз себя, так сказать, стержневую ндею мнровоззрення Мнхайловского: «Прогресс есть постепенное прнблнженне к целостностн неделнмых (т. е. лячностей), к возможно полному н всестороннему разделенню труда между органамн н возможно меньшему разделенню труда между людьмн. Безнравственно, несправедлнво, вредно, неразумно все, что задержявает это двнженне. Нравственно, разумно, справедлнво н полезно только то, что уменьшает разнородность обіцества, уснлнвая тем самым разнородность его отдельных членов» б.
Эта замечательная формула определяет собой содержанне всего лнтературного наследня, оставшегося от Мнхайловского. Всюду чувствуется ее плодотворное прнсутствне — н в соцнологнческнх работах, н в решенян разлнчных этнческнх проблем, н в статьях по художественной крнтнке, н, в особенностн, средн публнцнстнкн. Пользуясь этой формулой, Мнхайловскнй указал целый ряд фальшнвых нот в построеннях Спенсера 7, осветкл н обт>еднннл явлення массовой пснхологнн, выступнл протнв перенесення дарвнннзма в область соцнологнн8, оценнл пронзведення Гаршнна9 н мн. друг. На жявых прнмерах нз текушей жнзнн выяснял он (см. хотя бы опнсанне Венской выставкн) 10 всю гнетуіцую нелепость современного положення лнчностн, являюіцейся лншь дробью возможного целого, лншь «пальцем от ногн». й трудно выразнть, как много давало прнсутствне этой обіцей точкн зрення прн освеіценнн тех нлн нных частных явленнй, как об"ьеднняло оно пеструю лнтературную деятельность Мнхайловского.
НОВАЯ ННТЕЛЛНГЕНЦНЯ
Тема статьн обязывает нас установнть прежде всего, что, собственно, разумеем мы под словом «ннтеллнгенцня» н где проходнт граннца, отделяюшая ее от смежных обшественных групп? Задача тем более необходнмая, что в разговорном языке в это слово вкладывается слншком расплывчатое, неопределенное содержанне, явно непрнгодное для сколько-ннбудь твердых построеннй. Так, напрнмер, понятня «ннтеллнгент» н «образованный человек» нередко счнтаются совершенно покрываюіцнмн друг друга; нные ндут eine дальше н останавлнваются прн выборе отлнчнтельных прнзнаков на чертах н случайных, н незначнтельных, вроде, скажем, характера домашнего обнхода, разговорного языка, одежды н т. п. Совершенно ясно, что этн определення охватывают слншком пестрый круг обіцественных элементов, между которымн не может быть сколько-ннбудь суіцественных связуюіднх скреп; слншком ясно: такнм путем под флагом «ннтеллнгентностн» в состав ннтеллнгенцнн могут проннкнуть представнтелн совершенно чуждых ей обшественных слоев. Все это определенно требует точного установлення смысла, который мы вкладываем в слово «ннтеллнгент», «ннтеллнгенцня».
На наш взгляд, всякнй ннтеллнгент необходнмо должен удовлетворять следуюіцнм двум требованням: во-первых, он должен нметь стремленне к знанню; во-вторых, он должен стремнться нестн свон знання на пользу народу. Вот черты, определяютне собой суть духовного облнка ннтеллнгенцнн; вот ценз, которым должен обладать каждый,
нмеюіцнй претензню на прннадлежность к ней. Конечно, этн стремлення могут н найтн себе удовлетворенне, могут н остаться неудовлетвореннымн, что нмеет весьма серьезное значенне: в первом случае ннтеллнгент прнобретает душевное здоровье, бодрость, уравновешенность; во втором — вырабатывает в себе свойства патологнческого, болезненного пронсхождення. Однако не этн обстоятельства являются мернлом для определення прннадлежностн к ннтеллнгенцнн данного лнца, а лншь вопрос, обладает лн это ляцо только что упомянутымн стремленнямн нлн нет? Дело в том, что такне стремлення, по условням русской жнзнн, могут встретнть препятствня чнсто внешнегр, напрнмер адмнннстратнвного, характера; следовательно, выводнть отсюда какне-лнбо заключеняя о нравственном складе того нлн ііного человека представляется совершенно невозможным.
Мы отнюдь не отказываемся сделать нз данной намн формулы все логнческне выводы, сколь бы резкн н неожнданны нн былн онн. Так, напрнмер, мы самн подчеркнваем, что эта формула оставляет профессора, служаіцего ннтересам буржуазнн, вне ннтеллнгенцнн, н в то же время может включнть в нее, скажем, полуграмотного рабочего с нзвестной духовной закваской. Скажем более,— нменно в этой черте мы н внднм нанболыную ценность предлагаемого намн определення. 14 это — совсем не парадокс. Сравннте указанных лнц с какнм-лнбо бесспорным ннтеллнгентом, напр. В. Г. Короленко несомненно, что у него окажется гораздо более точек совпадення с рабочнм опнсанного тнпа, чем с упомянутым профессором. У обонх нх — н у Короленко я у такого рабочего — преобладаюшей мыслью, определяюідей уклон всей ях сознательной жнзнн, является мысль о судьбе народа, забота о его положеннн. Это-то н является, так сказать, сердцевнной нх обонх, это-то н делает нх, столь разлнчных в нных отношеннях, нстнннымн братьямн по духу.
He будем далее останавлчваться на обоснованнн предложенной намн формулы. Ведь то же самое, хоть н выраженное другнмн словамн, уже неоднократно высказывалось на странйцах русской печатн. Укажем только, что Няколай Констэнтйновйч Ммхайловскнй, любовно разрабатывавшнй эту тему, весьма определенно заіцнш.ал точку зреняя, с которою наша почтн совершенно совпадает (см., напр., его прекрасную статью об Йв. Аксакове2).
*
* *
Устэновйвшй все это, подойдем к‘ ннтересуюіцему нас вопросу вплотную н попробуем нспытать на данном намн пробном камне те слон населення, которые обычно прянято зачнслять в состав ннтеллнгенцнн. Впрочем, сберегая место, подвергнем такого рода йсследованню лйшь одну часть нх, но зато нанболее чуткую н ярко окрашенную, а вменно студенчество, этот «барометр» настроеннй ннтеллягенцнн.
Стремнтся лй студенчество к знанню йлй нет? — вот первый основной вопрос, на который необходнмо ответйть. Основываясь на свонх лйчных впечатленнях, на разлйчных газетных йзвествях, статьях самях студентов, касавшнхся этой темы. а также н на данных студенческнх анкет, мы, не колеблясь, можем сказать: нет, не стремнтся 'г^ос>рНМі конечно, о массовом настроенйй студенчества, а не об отдельных лнчностях).
Второй вопрос: наблюдается лй средй студенчества мысль о необходнмостй нестн свой знання на пользу народу? С егце большей уверенностью отвечаем: нет, не наблюдается, поскольку речь ндет о студенчестве в целом. О руководяідем же значенйй этой мыслй для выработкв плана лйчной жйзнй совершенно не прйходнтся говорнть.
Нтак, те слон населенйя, которые пренмушественно выделялн йз своей среды ннтеллнгенцйю, в настояшее время ее не выделяют йлй, точнее, выделяют в гораздо
меньшем колнчестве. Поэтому прнходнтся думать даже о том, быть нлн не быть ннтеллнгенцнн в Росснн? Но, конечно,— быть.
* * *
Обраіцаясь к нсторнческому развнтяю русской ннтеллнгенцнн, рассматрнвая всю ее, возннкавшую в теченне многнх лет толшу как бы в поперечном разрезе, мы вндям, что она отнюдь не односоставна. Наоборот, она представляет собою сумму целого ряда напластованнй, процесс нарастання'которых во многнх отношеннях сходен с процессамн геологнческнмн. He забнраясь особенно далеко в прошлое, начнем хотя бы с трндцатых годов мннувшего столетмя. Какой обшественный класс вырабатывал в это время янтеллнгенцню? Бесспорно, класс дворянскнй. В подтвержденне свонх слов сошлемся хотя бы на декабрнстов. Это былн однн нз просвешеннейшях людей своей эпохя; это былн, далее, нскреннне народолюбцы, добнвавшяеся, явно нарушая ннтересы своего матернального благосостояння, такнх, напрнмер, преобразованнй, как освобожденне крестьян; добнваться же этого прнходнлось в внду эшафотов. Такнм образом, мы не можем не отнестн декабрнстов к чнслу ннтеллнгенцнн. Кто же входнл в нх состав? Нмена этнх лнц нзвестны: князь Трубецкой 3, князь Волконскнй 4, князь Одоевскнй 5 н т. д., а т. д. Короче говоря, все это был дворяннн, н прнтом нногда дворяннн крупный, родовнтый. Значнт, в эту пору дворянство давало тот матернал, нз которого формнровалась ннтеллнгенцня.
Однако н тогда уже в ее составе появляются людн нных сословнй, оказывая на нее весьма заметное влнянне: таков был, напрнмер, сын купца — Полевой 6; таков был сын лекаря Белннскнй 7; таков был сын прасола8 Кольцов 9. Прнток лнц нз этнх слоев населення постепенно уснлнвается н в эпоху шестндесятых годов совершенно
пропнтывает собою всю ннтеллнгенцню. Кто сосредоточнвает на себя вннманяе в ее тогдашней среде? — Семннарнст Чернышевскнй '°, семянарнст Добролюбов ", семннарнст Антоновнч |2, семннаряст Зайцев |3, семннарнст Н. Успенскнй 14, семннарнст Помяловскнй 15 н проч. С другой стороны, параллельно росту этого процесса колнчество ннтеллягенцнн, выделяемой дворянской средой, неуклонно падает.
Центр тяжестн, очевндно, переместнлся на среднне слон населення.
Ннтеллнгенцня старого уклада, дворянского корня, встретнла новых прншлецов далеко не дружелюбно. Ей, воспнтанной на основе совершенно мных траднцнй, в деятельностн прншедшнх на смену людей грезнлся вандалнзм, отрнцаняе культуры я т. п. Действнтельность, однако, скоро рассеяла все этн опасенмя. Правда, новое поколенне ннтеллнгенцнн было несколько грубовато н нзляшне прямолннейно, но оно было зато гораздо более деловнто н работоспособно; оно оздоровнло ннтеллнгенцяю, вляв в нее свежне жязненные сокн, я вместе с тем поставяло дело развнтяя русского народа на более твердый грунт. Н в том н в другом пряняля участне н сказалн свое слово людн, вышедшне, как, напр., Решетннков |6, нз самых глубнн населення; заноснм на нашн странкцы н этот факт.
Все выше намеченные процессы продолжалн отчетлнво растя н развнваться, пока, наконец, не наступнл 1905 год, начавшнй нсторню современной Россян с красной строкн. Когда же утнх хаос стремнтельных событнй н явственней обрнсовалнсь очертання пронзошедшнх обшественных перемен, положенне веіцей представялось в следуюшем внде: колнчество ннтеллягенцнн, выходяіцей нз дворянскнх кругов, упало почтя до абсолютного нуля; молодое поколенне средннх обшественных слоев. как мы уже показалн, утратнло в своем облнке основные янтеллягентскне черты н потому за ннтеллнгенцню прнзнано быть не mo-
жет; средн старшего поколення возннклн н быстро, с безудержной снлой развнлнсь настроення, прнведшне его к весьма ошутнтельному духовному развалу. Тогда явнлнсь «Вехн» 17 н явно прнстрастно, хотя во многнх отношеннях н до болн справедлнво, констатнровалн этот факт. Но онн упустнлн нз внду два обстоятельства чрезвычайного значення: во-первых, то, что обш.ественные группы, которые онн осуднлн под нменем ннтеллнгенцнн, в это время ннтеллнгенцней уже не былн; во-вторых, то, что честь выделення нз своей среды ннтеллнгенцнн ннкогда не была закреплена за какнм-лнбо классом, а постепенно переходнла от одного к другому, неуклонно прнблнжаясь к демократнческнм слоям населення. Н еслн в данной обшественной группе струя ннтеллнгенцнн начннает нссякать, то это еіце не значнт, что Россня очутнлась в безвыходном пункте. Это значнт только, что настала пора передать нз одннх рук в другне «...не знавшее побед, но незапятнанное знамя!» 18
Это знамя от дворянской ннтеллнгенцнн перешло к ннтеллнгенцнн средннх слоев н, надо думать, будет скоро отдано этою последнею в рукн явнвшейся ей на смену ннтеллнгенцнн трудовой, т. е. крестьянской н рабочей. На нашнх глазах совершается процесс ее роста н формнровання, процесс шнрокнй н многозначнтельный; уделнм же ему хоть несколько мянут нашего вннмання.
*
* *
Русско-японская война '9, маннфест 17-го октября 20, событня революцнонной эпохн — все это всколыхнуло деревню, поставнло перед нею ряд неотложных вопросов н создало, такнм образом, громадный лнхорадочный спрос на ндеологнческне ценностн. Конечно, размах этого умственного подьема скоро сократнлся, но отдельные, нанболее устойчнвые лнчностн н после этого сохраннлн в себе пробуднвшуюся жажду знання н стремленне улучшнть
жнзнь трудяіднхся классов. Этн-то ЛНЧНОСТЙ й являются тем матерйалом, йз которого вырабатываются кадры народной ннтеллнгенцян. Бегло очерчнвая ее размеры й характер, остановнмся прежде всего на мелкйх нацйональных двйженйях.
Быть может, далеко не все чятателн знают, что такое двнженяе сушествует, напрймер, даже у якутов, черемйсов, чуваш, кнргнзов, калмыков, бурят, осетян й у многнх йных племен, населяюш.чх Россйю.
У всех нх есть своя художественная лйтература, печатаются популярные кнйгй й газеты, разговорный язык возводнтся в степень языка лятературного. А между тем у этнх племен почтн совершенно отсутствуют как состоятельные, ямутественные классы вообіце, так й состоятельная ннтеллнгенцня в частностн. Во всяком случае не она представляет главный оплот указанных дввженйй, а лвца, не порвавшне связя с народом, не ушедшне йз его среды, не стыдяіцнеся народного языка. Короче говоря, этя нацяональные двйженвя — результат творчества народной янтеллнгенцнн, народйвшейся после 1905 года; йменно в это время началось, йлй по крайней мере прнобрело особенную шнроту, возрожденне всех только что названных народностей, а также й многнх йных.
Глубоко демократйческйм является н белорусское двйженне 21. Созданная йм лнтература не только ндет почтн ясключнтельно в народ, но н в значнтельной степенн является продуктом деятельностн самого народа йлй, точнее, вознякшей в его недрах йнтеллягенцйй. Такого же склада ннтеллнгенцня йграет выдаютуюся роль я в лнтовском 22, й в украннском нацнональном возрожденяя 23. Она же сгруппнровалась вокруг польской газеты «Zaraпіе» 24, являюіцейся органом прогрессввной деревенской молодежв.
Однако н в Велвкоруссйй элементы этой нарождаюгцейся ннтеллнгенцнн уже нмеются налнцо. Об ее возннкновеннн свядетельствуют, напрнмер, петербургскяе рабо-
чне клубы 25 н просветнтельные обтества; рабочая печать 2б, обслужнваемая в значнтельной степенн самнмн рабочнмн; успех популярных журналов, громадный тнраж газет-копеек; нарожденне народных театров н масса всякнх нных фактов, учесть значенне которых невозможно, м даже простое перечнсленне затрудннтельно.
Укажем еіце только на успехн кооператнвного двнження, охватываюіцего, как установнл С. Прокоповнч27, около девятй мйллйонов человек. Мы, конечно, н в мыслях не нмеем занестн всю эту подавляютую воображенне цнфру целяком в подводнмые намн мтогн русской ннтеллнгенцнн. Но несомненно ведь, что участне в кооператнве требует сравннтельно высокого уровня сознательностн н ннтереса к обшественным делам. У отдельных лнчностей этн черты могут дойтн до большой степенн развятня, вдвнгая тем самым нх в ряды нарождаюіцейся трудовой ннтеллнгенцнн. Для этой последней кооперацня является чем-то вроде громадного всеросснйского пнтомннка, чего отнюдь не следует забывать.
Но довольно фактов. Заканчнваем отдел н переходнм к заключнтельным словам.
*
* *
Заслугн предыдушнх поколеннй русской ннтеллнгенцнн велнкн н бесспорны. Однако следует прнзнать, что стремленне нестн свон знання на пользу народу было осушествлено ею далеко не в той степеня, которой домогалось ее нравственное сознанне. Адмнннстратнвные лн меры, оторванность лн от народа, недостаток лн снлы волн создалн это обстоятельство — мы сейчас не беремся решать. Нам нужно лншь установнть, что оно сушествовало я вызвало ряд патологнческнх черт как в самой ннтеллнгенцнн, так н в народе.
Новый слой ннтеллнгенцнн, отлагаюіцнйся на нашнх глазах, нмеет совершенно нную окраску. Он состонт нз элементов, правда, менее сложных н менее культурных, но зато более дельных, более здоровых н работоспособных. Нбо трудовая ннтеллнгенцня, возннкнув в недрах народа, не отрывается от него: это тот же народ, только более высокнй н умственно, н морально. Она знает народ, знает его пснхологню, его нужды; н народ знает ее; знает—н вернт ей. Все это ставят дело русского прогресса на новые рельсы.
Каждый, ннтересуютнйся судьбамн Росснн, должен по достоннству оценнть этот факт, констатнрованне которого н составляет предмет нашей статьн.
[1914]
СТАЛЕЦЦЕ РУХУ БЕЛАРУСКАГА НАРОДА
Свой нарыс пачну я з часу пералому ў палітычнай гісторыі нашага народа, а ўласна — з канца 18-га сталецця, бо ў тую пару ён адышоў ад зруйнаванай Польшчы да Расіі *. Якім цяжарам ціснула яго плечы «крэпасное права», панаваўшае колькі сталеццяў, да якой забітасці, пакорнасці і збяднеласці дайшоў ён, сляпы, як крот, адарваны ад прасветы, заціснуты надсільнай і беспрарыўнай працай, як пакалечылі душу яго бесканечныя гады паднявольнага жыцця — аба ўсім гэтым не буду я гаварыць: гэтае кожны і сам лёгка зразумее. Скажу толькі, што і ў падданстве ў Расіі беларускаму народу не стала лягчэй: памешчыкі былі тыя ж, уціск той жа, а абароны, як і раньш, чакаць было не ад каго. Аб гэтым сведчаць бадай што не ўсе людзі, ведаўшыя ў той час наш край, але дзеля асцярожнасці разгледзім толькі ўрадавыя матэрыялы.
У 1835 гаду віцебскі губернатар пісаў, што на Беларусі мужыкі змучаны нявольніцтвам і беднасцю, а памешчыкі адурэлі ад сваёй моцы: прымушаюць крэпасных увесь час працаваць на панскі двор, пакідаючы ім толькі нядзелю, адбіраюць ад крэпасных усякую ўласнасць, пашыраюць п’янства, заводзячы корчмы, і руйнуюць ім мужыцкую гаспадарку (Сямеўскі2, т. II, стар. 486).
Беларускі генерал-губернатар князь Хаванскі3 такжа сама гаварыў, што памешчыкі без розуму ціснуць мужыкоў і што «ў іх аконам кіруе людзьмі пугаю, бізуном» (Сям.<еўскі>, II, стар. 487) 4. У «Журнале Міністэрства ўнутраных спраў»5 у 1843 гаду, ч. I, га-
ворыцца (гл. стар. 242—262), што, апрыч паншчыны, каторая адрабляецца ў «гвалтах» і «згонах», мужыкі павінны былі адбываць «шарваркі» (значыцца, пачыняць грэблі і гаці з дарогамі, а такжа рабіць будоўлі), «старожаства» (хатняя праца пры фальварку), «падарашчызну» (перавозка панскага дабра на продаж) і, апрыч таго, усякія «талокі», «ласкі», «дарэмшчыны», працы ў гародах, ткацтва, прадзенне і розныя «даніны» грашмі ці інш. Усе гэтыя павіннасці «предоставляются лнчному усмотренню н безотчетному пронзволу помеіцнков». У 1842 г.*мінскі губернатар піша: «Памешчыкі аддаюць сваіх мужыкоў у рукі жорсткасардэчных, грубых і хцівых аконамаў, каторыя ціснуць іх надсільнымі работамі, зверска мучаюць нават і кабет, і дзяцей, і хворых людзей. Дзе-калі тое ж робяць і самі памешчыкі. Увесь час чутно, што такі-то мужык памёр, а такая-то зацяжэўшая кабета выкінула дзіцё альбо такжа памёрла пад наказаннем за дробны праступак» 6 («Россня» 7, т. IX, стар. 112). «У Віцебскай губерніі,—піша ў «всеподданнейшем донесеннн» 1855 года галоўны начальнік края,— мужыкі, бадай, не бачаць хлеба, жывуць грыбамі і рознымі сырымі рэчамі, шырашчымі хваробы» («Россня»,т. IX, стар. 109).
Вось у якім палажэнні былі мужыкі на Беларусі па свядоцтву ўрадавых матэрыялаў...
[1914]
* У Творах, 1928, т. 2, дзе тэкст друкаваўся па аўтографе, дата — 1848 г.— аказалася недакладнай. У кн. «Россня...», якой карыстаўся М. Багдановіч пры напісанні артыкула, ішла гаворка пра 1842 г. (с. 112) — Т. Строева.
<ГАЛНЦКАЯ РУСЬ)
В 1772 году, прн разделе польскнх областей, Галнцня отошла к Австрнн которая через несколько лет прнсоеднннла к свонм владенням я Буковнну2. Средн этнх земель весь юго-восточный кусок Галнцнн, вплоть, прнблнзнтельно говоря, до рекн Сана, нздавна заселен русскнм племенем *, a no Карпатам оно продвннулось узкнм клнном н много дальше. Оно же заннмает смежные с Галнцней частн Буковнны н Венгрнн, превышая в обіцей сложностн за австрнйскнм рубежом 4 мнллнона человек. С трех сторон этн землн окружены чуждымн народностямн, влнянне которых сказывается, напрнмер, на языке: в Угорской ** Русн оно венгерское, в Галнцкой — польское, в Буковннской — румынское. Однако в конце концов речь всей этой четырехмнллнонной массы одна н та же; это, бесспорно, русская речь — нменно речь украннская (малоросснйская), а сам народ, жнвутнй тут, является неразрывной частью украннского народа, в чнсле трндцатя мнллнонов заннмаюшего сплошной полосой юг Росснн.
Русскне племена заселнлн Прнкарпатскую область еіце в донсторнческне времена. В ее прошлом встречаются промежуткя шнрокого под-ьема н расцвета. В XIII — XIV вв. прн князьях Романе 3, Данннле4 н Льве5 она возвышается до значеняя первостепенной велнчнны средн русскнх земель, расшатанных внутреннямн неуряднцамн
* Отсюда н пошла древняя поговорка: «Брешешь, ляше, — по Сан наше>.
** Т. е. венгерской.
й подорванных рядом татарскнх нашествнй. Здесь, в Галмцнн н смежной с ней Волынн, возннкало крупное государственное ядро, вырабатывалась своеобразная культура. Впрочем, все это было недолговечно н кончнлось с прнсоедяненнем в (XIV) столетня Галнцнн к Польше. Зато Польша упрочяла экономнческне связя Галнцнн с 3.<ападной) Европой, дала толчок к переустройству обіцественной жнзнн галяцкнх городов на основе магдебургского права 6 н ввела нх, такнм образом, в обіцеевропейскнй культурный оборот. Это прнвело к новому под"ьему Галнцнн. Когда в Европе началась эпоха Возрождення 7, то она отразнлась н здесь. Ключом бнла тут обтественная жнзнь, шла, прнчудлнво переплетаясь, горячая нацнональная, релнгнозная н классовая борьба, усванвалнсь н своеобразно перерабатывалнсь влняння соседннх культур, открывалнсь школы, основывалнсь тнпографнн, создавался на основе разговорной речн кннжный украннскнй язык. Но это двнженне опнралось почтн нсключнтельно на города, будучн оторвано от украннской деревнн, уже прндавленной страшной тяжестью крепостного права. Н когда в XVII столетнн во всей Польше начался упадок городской жнзнн, опнсанному двнженню пряшел конец. Разоренное «меіцанство» не могло уже поддержнвать просветнтельных учрежденнй, н онн одно за другнм закрывалнсь. Уння 8, на борьбу с которой было потрачено столько сял, окончательно восторжествовала, вытесннла православне н постепенно превратнлась в крае как бы в нацнонально-русскую релнгню (ополяченные русскне переходнлн в католнчество), которой народ с теченяем временн стал не менее предан, чем раньше православню. В эту пору Галяцкая Русь нмела следуюіцнй внд: высшее русское сословне, а также значнтельная часть меіцанства (особенно крупного) совершенно ополячялнсь. Русскнм (украннскнм) продолжало оставаться ляшь крестьянство, слепое, невежественное, оторванное от духовных
йнтересов, еле дышавшее под тяжестью баріцйны, да уннатское духовенство, всецело связанное с нйм. Но это духовенство само было бедно, невежественно, сйльно пронакнуто польскймй влйянйямй, нзбежать которых тогда в Гэлйцйй было невозможно. Однако другой йнтеллнгенцнн у галнцкнх украннцев не было, н йменно на долю уняатского духовенства выпала задача вновь создать лнтературу в этом оцепенелом крае, для этого жалкого народа...
[1914]
ЧЕРВОННАЯ РУСЬ АВСТРНЙСКНЕ УКРАЙНЦЫ
I
Вдоль всей русско-австрнйской граннцы нешнрокой полосой тянется австрнйская область Галнцня Поперек ее протекает река Сан н делнт Галнцню на две частн. Кверху от Сана жнвут полякн, кннзу — руснны, то есть те же украннцы, трндцать мнллнонов которых цельным сплошным куском заселяют весь юг Росснн. Галнцкне украянцы составляют лншь небольшую окраннную часть этого народа, хотя нх все же насчнтывается более трех мнллнонов. Впрочем, украннское племя простнрается н далее в глубь австрнйскнх земель; здесь оно заннмает восточный угол Венгрнн н половнну Буковнны в той нх частн, которая вплотную подходнт к украннскому отрезку Галнцнн. Всего русян в Австрнн находнтся четыре мнллнона с лншннм. Земля, заселенная нмн, нздавна зовется Червонною Русью. В австрнйскне граннцы она вошла прн разделе Польского государства2, около полутораста лет тому назад *. С тех пор Червонная Русь является как бы отрезанным ломтем средн русскнх земель.
Клнмат в червоннорусскнх землях мягкнй, а почва хотя н горнста нной раз, но хороша для хлебопашества. Поэтому четыре пятых всего населення Червонной Русн заннмаются земледелнем. Сеют тут пшеннцу н кукурузу, а в более теплых местах вызревает н внноград. Вдоль Галнцнн, как раз на самой середнне ее, течет большая сплавная река Днестр, в которую впадает Серет,
* Венгерская часть Червонной Русн вошла в состав Австрян еше раньше.
a no Буковнне протекает Прут с прнтоком Черемошем. Все этн рекн, кроме Серета, берут свое начало нз высокнх Карпатскнх гор, ндуіцнх продольной грядой в глубнне страны. Горы очень краснвы—крутые, днкне, заросшне лесамн, где н поныне нередкн оленн, медведн, рысн н волкн. Заселены горы лемкамн, бойкамн н гуцуламн *— украннскнмн народцамн, которые заннмаются рубкой н сплавом леса по названным рекам, а еше больше — скотоводством средн горных долнн. Нз другнх промыслов, развптых в Червонной Русн, следует упомянуть добыванне солн, громадные залежн которой нмеются по всей Галнцнн. Однако соль там очень дорога, так как продажа ее составляет правнтельственную монополню. Казенной монополней являются н удобрнтельные веіцества— канннт в снльвнн, большне залежн которых находятся около городка Калуш. Еіце более значення нмеет добыванне нефтн н горного воска (ндет на свечн), нздавна сосредоточенное вокруг Борнславова 3; ныне это многотысячный рабочнй поселок. Наконец, в разных местах Червонной Русн разрабатывается бурый каменный уголь. Ввнду всего этого она вывознт продуктов горнозаводской промышленностн на гораздо большую сумму, чем ввознт.
Много слабее развнт фабрнчный промысел. Здесь следует отметнть лншь вннокуренне, мукомольное дело, пзготовленне бумагн. Все прочее очень незначнтельно. Зато высоко стонт выработка н сбыт кустарных нзделнй нз дерева п глнны. Этн нзделня, как я на русской Укранне, отлнчаются своеобразнем формы н раскраскн. He менее хорошн русннскне вышнвкн н «кнлнмы», т. е. ковры. Для развнтня кустарного промысла в Галкцнн заведено довольно много разных школ, в кото-
* Гуцулов хорошо нзобразнл талантлнвый украннскнй пнсатель М. Коцюбннскнй 4 в своей повестн «Тенн забытых предков» 5. Повесть переведена на русскнй язык.
рых совершенствуют способы пронзводства н даются художественные образцы.
Средн городов первое место заннмает, бесспорно, Львовь—старннный русскнй город, еіце в 1258 году основанный князем Львом Даннловнчем. Львов очень краснв н прнмечателен. Он угнезднлся средн гор, на одной нз которых, а нменно «Замковой горе», растет чудный парк. Как город с богатым прошлым, Львов нмеет много краснвых древннх построек, средн которых больше всего церквей н костелов7. Целые частн его (в особенностн же еврейскнй квартал) состоят нз старннных узкнх, крнвых улнчек, средн которых едва-едва разьедется пара телег. Но сделаешь небольшой поворот — н через несколько шагов попадешь на полную шума н двнження шнрокую улнцу, блешутую буквамн вывесок, саженнымн стекламн магазннов, электрнческнм светом фонарей. Львов сравннтельно невелнк,— в нем немного более 200 тысяч населення,— но уже немало сделал для просвешення. Кроме уннверснтета 8 н полнтехннкума 9, он нмеет много среднеучебных заведеннй н начальных учнлніц10. Есть н четыре прекрасных музея (Оссолннскнх , Дзедушнцкого 12, Промышленный 13 н Украннскйй музей14),прн которых собраны ценные кннгохраннлшца. Наконец, в Львове находнтся ряд обшественных учрежденнй, нздается много газет *5, ежемесячннков н кннг. Здесь же сосредоточена вся государственная жнзнь Галнцнн.
Однако, хотя Львов стонт на русннской земле, русйнского в нем очень мало. Здесь, как н в большннстве городов Червонной Русн, населенне состонт главным образом йз евреев й поляков. Еврен снльно поддаются влйянйю польской культуры, так чго многяе йз нйх начннают счнтать себя «полякамн монсеева веройсповедання». Все онн в обтественных делах употребляют польскнй язык. Вот почему Львов нмеет внд польского города. To же самое следует сказать н о другнх значнтельных галнцкнх городах — Перемышле 16 н Коло-
мый, а отчастн н о Станнславове, Стрые, Дрогобыче, Тарнополе '7, Бродах. Нз украннскнх городов Буковнны назовем Черновнцы 18, в котором есть уннверснтет; в Венгрнн упомянем Мармарош. Все онн не слншком велнкн, но зато очень благоустроены н отлнчаются большнм ожнвленнем просветнтельной деятельностн как польской, так н русннской, а нной раз н еврейской. Есть в городах н немного немцев, по большей частн военных.
Что касается сельского населення Червонной Русн, то оно почтн сплошь русннское. Однако н здесь все же немало евреев. Заннмаются онн торговлею, шянкарством, ростовшнчеством, нзредка — ремесламн. В большннстве это очень загнанные н бедные людн, небесполезные тем, что онн хорошо наладнлн в крае торговлю. Однако нх тут слншком много, н это тяжелым камнем ложнтся на плечн русннского крестьяняна. Помеіцнкамн в Червонной Русн являются однн полякн |9, н лншь в закарпатском уголке ее — венгры. Жнвут этн помешнкн пышно н богато, так как в нх руках находнтся добрая половнна землн. Онн очень прнтесняют русннскнх крестьян н потому между темн н другнмн ндет постоянная вражда. Оттого что крестьяне здесь—руснны, a помеіцнкн, как мы уже сказалн,— полякн, эта вражда нногда получает внд борьбы польского народа с русннскнм. Но ясно, что когда земельное положенне местного крестьянства будет улучшено, польско-русннской вражде прмдет конец.
Мы внделн, что поляк в русннском селе это — помешнк, еврей—торговец; руснн же здесь — крестьяннн, свяіценннк, народный учнтель. Свяіценннкн н учятеля часто выходят нз крестьянскнх же семей, а потому очень блнзкн к народу н крепко стоят за него; онн стараются помочь крестьянам улучшнть хозяйство, стараются просветнть нх, заводят разные сельскне обіцества, бнбляотекн, устранвают чтення н тому под. Эта деятельность ндет успешно; ныне вся Червонная Русь (за нс-
ключеннем ее венгерской частн) покрыта сетью просветятельных обшеств «Просвіт» 20, пожарно-гнмнастнческнх «Січей»21, мелкнх ссудо-сберегательных касс н земледельческнх кружков; этн последнне помогают крестьянам выпнсывать хорошне семена н нскусственные удобрення, покупать сельскохозяйственные машнны, осушать почву, проводнть по ней воду, заводнть сады н т. п. Большнм подспорьем в просветнтельной работе является довольно шнрокая грамотность руснн; еш,е в 1873 г. в Галнцнн было введено бесплатное, но обязательное обученне всех детей *. Однако прн всем том жнзнь русннского крестьяннна н поныне очень тяжела. Главная прнчнна этого — малоземелье. Населена Червонная Русь на редкость густо, а между тем в крестьянскнх руках находнтся не более половнны землн. Громадное колнчество хозяйств не превышает полтора морга, т. е. одну десятнну. Земельное утесненне заставляет многнх крестьян бросать хозяйство н уезжать нскать счастья зй море — в Амернку. Там, в Соеднненных Штатах, Бразнлнн, Аргентнне н проч., жнвет теперь несколько сот тысяч украннцев. Онн нмеют много украннскнх школ н газет, устранвают свон народные дома н начннают обжнваться; нные даже помогают свонм роднчам в Червонной Русн. Однако н в Амернке многнм прнходнтся очень тяжело; к тому же бросать свой край я ехать бог весть куда — это уж самое последнее дело, на которое можно решнться только в крайностя. Недаром в русннской песне говорнтся:
Горы мон высокін, мушу ** вас лмшнтн***.
Bojite **** бы’м був у вас гннтн, як в чужнн'Ь жнтн! 22
* Но еше в 1900 г. 79,8%
** Должен.
*** Оставнть.
**** Хотел.
русского населення было неграмотно.
Впрочем, громадное большчнство русйнскчх крестьян, конечно, продолжает жйть в своей земле, как нй тяжела йх жйзнь. Прнсмотрнмся же к этой жйзнй, а вместе с тем й к нйм самям.
Сравннвая крестьянйна-украйнца йз Червонной Русн й южной Россйй, следует отметать прежде всего разнмцу в вере — австрййскйе украннцы уннаты. Это значйт, что онй прйзнают главенство рнмского папы, но богослуженйе й обряды у нйх православные. Унчатская вера раньше была шйроко распространена средй белорусского я украйнского народа; но в Россйй она была правйтельством унйчтожена н осталась только в Австрнн у русйн 23. В вере й состойт йх главное отлйчне от русскйх украйнцев. Язык йх, напрймер, тот же, но онй, жйвя в немецком государстве, усвойлй несколько немецкнх слов *, однако это уже мелочь. Можно еше отметйть, что во многйх местностях Червонной Русй нет йзвестных украчнскйх «мазанок», а вместо того стоят бревенчатые нзбы. Это, конечно, несуіцественно, но все же бросается в глаза. Строятся так здесь потому, что почтй везде есть много леса — бука, граба, а также й деревьев, обычных в Россйй.
Одежда у русян, как й у всех украйнцев, прйглядна ч украшена вышйвкэмй. Это в особенностй можно сказать о нарядах гуцулов. «В одежде гуцула,— пйшет г. Васнлевскйй 24,— заметна наклонность к іцегольству. На голове у него круглая шляпа, украшенная павляньймй перьямй, сорочка вышята красной шерстью, коротенькяй кожаный кафтан без рукавов покрыт очень красйвымй узорамй й меднымй блестяіцймй пуговкамй. Пояс украшен медной набавкой, за поясом нож й пйстолет. Узкне штаны, заправленные в кожаные постолы,
* He следует думать, встречая у руснн непонятные для нас слова, что язык нх нспорчен. Наоборот, этн слова часто являются нсконнымн славянскнмн, но только забытымн у нас.
ярко-красного цвета. Такого же цвета по большей частн н верхняя одежда — байбарак, накндываемый на плечн. В руках у гуцула постоянно находнтся маленькнй, очень нзяіцный топорнк на длннном древке, украшенном узорной нарезкой н разноцветнымн бусамн. Этн топорнкн много значат в танцах, которых гуцулы большне любятелн. Танцуя, гуцул подбрасывает свой топорнк вверх н затем, не переставая танцевать, ловнт его» 25. Гуцулкн точно так же любят попрнодеться; онн часто, несмотря на то что большой зажнточностн у ннх нет, теголяют в моннстах нз серебряных н золотых монет.
Руснны все большне охотннкн попеть н потанцевать. Песен у ннх множество н прнтом очень краснвых н по словам, н по напеву. Особенно хорошн любовные песнн; для прнмера прнведем одну нз ннх, выбрав более короткую. По ней, кроме того, можно вндеть, что представляет собою язык русннов.
Нежь солнце нзыйде, Нежь ворон закранче, Дробненькнмн слезы Молодец жалобный На могнл-fe плаче. Даремно, молодче, На могнл’Ь плачешь: He пробьешь слезамн Святую землнцю, Мнленькій не вбачншь.
Австрнйскне украннцы — однн нз самых певучнх народов в мнре. Поют онн круглый год, прнчем для каждой поры сушествуют свон особые песнн: на святках поются колядкн н іцедровкн, позже — веснянкн, русальные песня, купальскне я т. д. Особые песнн созданы н для каждой работы (зажнночные, дожнночные н т. п.) я для каждого крупного событня (свадебные, крестннные н проч.). Но особенно выделяются плясовые коротенькне песенкн, называемые «коломыйкамн» по городу Ko-
ломые, возле которого онн распространены. Это — любнмейшне песнн русннов, о чем удачно сказано в самнх коломыйках:
Гей! плыну я по Дунаю, н так сн думаю: Нема красшнх сп'Ьваночок, як у нашем краю! Ой нема ж то, ой нема ж то, як Руска кранна, Там сп"Ьвае коломыйкя каждая д-Ьвчнна.
Нема танцю на всем CBtTt, як та коломыйка, Она душу вырывае нз мого сердейка: Як заграю, sacntearo; туча мсчезае, Бо та наша коломыйка таку снлу мае.
Поются коломыйкн во время танцев того же названня. Напев нх своеобразен н прнятен. Содержанне часто совпадает с песнямн нашнх украннцев *. Отлнчаются коломыйкн своей велнчнной: в ннх всего четыре, а нногда н две строкн. Коломыйка состоят нз двух половнн; в первой берется образ нз простой русннской прнроды, во второй делается сравненне с чем-ннбудь нз жнзнн н чувств поюшего. Многнмн свонмн особенностямн коломыйкн походят на нашн частушкн, но только будут, бесспорно, много краснвее. Прнводнм для образца несколько этнх мнлых песенок.
Ой вже ж я ся не дявую, чому Марця красна **: Коло нем вчора зрана впала зоря *** ясна;
Ой упала зоря з неба, та й россыпалася, А Марця ю позберала, закоснчялася ****.
Коб я була така красна, як та зоря ясна, Св-Ьтнла бы’м знаю кому, н-Ьколя не згасла.
* Вообше в песнях Червонной Русн м остальной Укранны много одннакового, я большянство этях песен нзвестно как там, так н здесь.
** Краснва.
*** Звезда.
**** Украснла косы.
Колн мене, любку, любмш, не кажн * ж ннкому, Нехай люде не разносят, як в-ьтер солому!
Ой, спі.вав бымь коломыйкм. кобы нх удатн **, Но я в чужой сторононьц-ь — будут ся смЬятн: Бо то чужа сторононька, та чужін люде, Будут з мене ся см-Ьятн, a мен-b жаль буде.
Но Россня для руснна страна не чужая, н здесь над его песнямн смеяться не будут. Напротнв, русскому сердцу этн песнн могут сказать многое, а прежде всего то, что Червонная Русь — не обсевок в славянском поле. І4з ннх вндно, что в русянах еше не замерлн нн духовные снлы, нн творческне способностн. Есля же руснн часто я беден, н темен, н уннжен, то внною этому та тяжелая жнзнь, которую он вел в теченне многнх веков. О прошлом Червонной Русн мы я поведем сейчас речь.
II
Какого племенн народы 26 обнталн в самую древнюю пору на Червонной Русн — это нам доподлннно нензвестно. Однако ученые думают, что славяне тут жнлн нздавна н что нменно отсюда онн началн расселяться по русской земле в VI—VII веках после Р. Хр. Когда расселенне кончнлось, Червонная Русь оказалась лежаіцей на самом краю русскнх областей, так сказать, «на отшнбе». Однако связь между нею н этнмн областямн (особенно с Волынской) ннкогда не порывалась. Крестнтель Русн, кневскнй князь «Владнмнр Красное Солнышко» , собнрая русскую землю, прнсоеднннл к своям владенням н Червонную Русь. 14 после его смертн Червонной Русью управлял, надо думать, русскнй князь его же рода, быть может, тот, который сндел в Волынн.
* He говорн.
** Нзобразнть, представять.
Впрочем, будучм окрайнной землей, Червонная Русь жйла несколько обособленно й ймела свою особую судьбу. Ей, напрймер, не угрожалй, как йным русскйм областям, степные кочевннкн — половцы, печенегй, хазары й т. п. Но у нее оказалось грозное соседство, с одной стороны, в вйде поляков, с другой — в вйде венгров. Посредством этйх народов устанавлйвалйсь скрепы между ею й Западной Европой. Однако те же народы готовы былн обрушйть на нее свой военные сйлы й похозяйннчать на ее плодородных полях. Так, после смертй Владнмнра польскйй князь Болеслав Храбрый 28 напал на нее й захватнл, как выражается летопйсь, «червенскне города» *. йз городов Червонной Русн в это время сушествовалй Червень, Белз, Перемышль, Гэлйч, Теребовль. йные йз нйх дожйлй й до нашйх дней. Это былн богатые города, й русскйе князья постаралнсь йх вернуть 29. Удалось это сделать по смертн Болеслава Храброго в конце первой половйны XI века князю Ярославу Мудрому 30.
К этому временй во внутренней жйзнй червоннорусской областй уже успело вознйкнуть й развяться довольно много особенностей. Здесь, напрямер, народные сходкй — «веча» не влйялй на государственные распорядкн, как это было в остальной Русй. С другой стороны, в Червонной Русй непомерно возросло значенйе зажйточных знатных людей, т. е. боярства. Захватнв в свон рукн много земель й разбогатев, оно часто вмешйвалось в управленне государством й сйльно уменьшнло власть князя. Неудйвйтельно, что Червонная Русь, отлйчзясь рядом особенностей во внутренней жйзнй й находясь на отдаленной окрайне, довольно быстро стала в государственном отношеннй отдельной областью. В ней обосновался род князей Ростяславйчей 31, которые началй счйтать ее своей «отчйной» й князей йз другйх родов сюда
* Значнт, еше с этого отдаленного временн ведет свое начало названне Червонной Русн.
уже не допускалн. Это еіце более обособляло Червонную Русь от остальных русскнх княжеств. Главным городом ее стал Галнч, отчего она н называлась Галнцкой землей, а на чужеземный лад—Галнцней. В состав ее, однако, не вошлн закарпатскне русскве земля; онн былн захвачены венграмн, оторваны от обідерусской жнзнн я потому сделалнсь едва лн не самым темным н захудалым славянскнм краем. Что касается самой Галнцнн, то она жвла спокойно, войн не вела 32 н благодаря этому процветала, богатела н даже прнвлекала выходцев нз другнх княжеств. К этому временн русская земля от внутренннх усобнц я набегов разных кочевых народов сяльно понсшаталась. Даже Кневское княжество, когда-то такое мошное, клоннлось к упадку. Поэтому Галнцня мало-помалу начала выдвнгаться на первое место. В старннной песне-былнне про поход Нгоря («Слово о полку Нгореве») 33 с гордостью говорнтся про галнцкого князя Ярослава 34, что он «снднт высоко на своем золотокованом престоле, подпер горы Венгерскне свонмн железнымн полкамн, заступнл путь королю, замкнул ворота Дунаю». Однако окончательно прнподнял значеняе Галяцкой землн не Ярослав, а жнвшнй позднее его Роман Мстнславовнч 35.
Роман был князем во Владнмнре Волынском'—городке, лежавшем блнз галнцкой граннцы. В 1189 году бояре галнцкне, нзгнав своего князя, прнзвалн вместо него Романа. Впрочем, он не сумел удержаться н был прогнан венграмн. Но десять лет спустя (в 1199 г.) Роман, прн поддержке польскнх князей, овладел Галнцней, а затем постепенно прясоеднннл к ней одну за другой все волынскне землн. Такнм образом вознякло крупное н снльное Галнцко-Волынское княжество, об’ьеднннвшее в свонх граннцах значнтельную часть русского народа н ставшее на некоторое время его главным оплотом. Неуднвнтельно, что некоторые землн самн проснлн Романа, чтобы он княжнл в ннх. Однако Роман дорожнл
свонм Галнцко-Волынскнм княженнем н в Кнев не пошел, а назначнл туда одного вслед за другнм двух князей. Конечно, онн находнлнсь в полной завнснмостн от Романа. Поэтому без преувелнчення можно сказать, что он правнл всей южной Русью.
Обьеднннв южнорусскне земля, Роман постарался уменьшнть снлу н значенне галнцкого боярства, которое очень стесняло его в государственных делах. Роман забнрал себе богатые поместья бояр, а самнх нх безжалостно убнвал, прнговарнвая: «Не побнвшн пчел, не есть меду». Простой народ прн этом находнлся на стороне Романа, так как бояре былн жестокн, своекорыстны н потому ненавнстны для всех.
Заннмался Роман н военной зашнтой свонх земель от врагов.
«Устремлялся он на поганых *— словно лев, серднт был — как рысь, н губнл нх — как крокоднл, переходнл нх землн — словно орел, а храбр был — как тур».
Этн слова, взятые нз галяцкой летопнсн, являются отрывком одной нз песен, которые народ слагал о своем храбром н удачлнвом князе. Особенно прославнлся PoMan походамн на Лятву, память о которых жнла долго после него. Между прочнм, забрав многнх лнтовцев в полон, он будто бы пахал на ннх землю, о чем дошло до нас старннное прнсловне: «Романе, Романе, лнхнм жнвешн, Лнтвой орешн». Н погнб Роман на войне: в 1205 году он пошел в поход протнв польскях князей н был убнт.
После Романа осталось двое сыновей: Данкнл н Васнлько, прнчем старшему, Данннлу, было всего трн ro­fla. Поэтому землей правнть стала нх мать, обратявшаяся за поддержкой к союзннку Романа, венгерскому королю Андрею. Но Андрей устронл так, что .верховным правнтелем начал счнтаться он сам, а княгння сделалась его подручной. После этого в Галнцко-Волынском кня-
* Некрешеных.
жестве поднялнсь смуты, н оно стало утрачнвать свое значенне.
Прежде всего некоторые бояре не хотелн княження Романовнчей я прнглашалн к себе другнх князей, особенно Нгореьачей. Этн последнне завладелн галнцкнмн землямн, но не ужнлнсь с боярамн, началн бороться с ннмн н раз даже перебнлн нх несколько сот. Но бояре все же одблелн Нгоревнчей, захватнля нх н повеснлн. После этого на галнцком престоле в короткое время перебывало много князей. Однако нн однн нз ннх не угоднл боярам н не смог удержаться. Вндя это, король Андрей посаднл на галнцкнй престол своего сына Коломана, а чтобы не былн в обаде полякн, которые тоже зарнлнсь на Червонную Русь, женнл его на польской королевне. Часть Червонной Русн была дана отцу королевны Лешеку, город Владнмнр Волынскнй отдалн Романовнчам, а остальное — Коломану, которому рнмскнй папа прнслал королевскую корону. Но когда король Андрей, в благодарность за это, начал стараться, чтобы населенне подчнннлось папе, в Галнцнн поднялся бунт. Вместе с тем Лешек вскоре рассорнлся с Андреем. Поэтому Романовнчн не терялн надежды вернуть отцовскне владення. Сперва онн понемногу подчнннлн себе всю Волынь, а затем началн стараться завладеть, с одной стороны — Кневом, с другой — Червонной Русью. Первое нм под конец удалось: в 1240 г. в Кневе правнл наместннк Данннла Романовнча. Захватнть же Галнцню помешало неожнданно разразнвшееся татарское нашествне 36. Татары н ранее набегаля на русскую землю, но до Червонной Русн не доходнлн. На этот же раз, в 1240 году, онн взялн н разрушнлн Кмев, пронеслнсь, ннгде долго не задержнваясь, по всему Галнцко-Волынскому княжеству, прошлн через Карпаты, разорнлн кое-какне польскне н чешскне областн, разгромнлн венгров н ушлн назад в прнволжскне степн. После этого в Кневской Русн, самой блязкой к ко-
чевнакам, жйть стало очень трудно й опасно. Населенне оттуда толпамн бежало в более отдаленную й потому более спокойную Волынь. Она становйлась люднее й тем самым увелачйвала свой сйлы. В 1245 году Романовнчн уже смоглй прнсоеднннть к ней Галйцкую землю, в которой стал княжйть Дэнййл, а брат его Васнлько — на Волынй. Правалй землямй братья очень дружно, так что Галнцко-Волынскме землй по сугцеству была однйм целым государством. Такам путем значйтельная часть русского народа была тут сплочена вновь.
Чтобы укрепаться на княженйй, Даннйл сьездал к хану на поклон й был прннят ласково. Но в то же время он уже обдумывал способы покончйть с татарской властью й вел в этом смысле переговоры с папой. Ela­na через своего посла (легата) короновал его в Дорогнчнне королевской короной й обешал прйзвать к нему на помоідь западных государей, надеясь, что Дэнййл подчйнйт свое королевство церковной властн пап. Однако помоіць не прншла, й все этй намерення кончйлйсь нйчем. Пробовал Дэнййл подбйть лнтовцев йдтй вместе с русскйМй на татар, но тоже неудачно. А тем временем татарскйй вождь Бурундай, узнав о замыслах Дэнййла, напал врасплох на его землй й прйказал срыть все города. Без городскнх укрепленйй русская земля становнлась совершенно беззашнтной, но у Данннла не оказалось войска под рукамн, так что прйшлось покорйться. Былй срыты все города, кроме Холма, богатого й сйльно укрепленного. Его наместнйк не послушал праказа Даняйла, а набежавшнх татар отразал. Дэнййл й после опйсанного тяжкого удара вел кое-какае военные дела, отннмал землй у Польшй й Лйтвы, но, вйдя крушенне своях надежд, скоро расхворался н в 1264 году умер.
Однако й после Данйнла в Гэлйцко-Волынской областн нашлйсь выдаютнеся князья. Таков был князь Лев 37, на время завладевшай венгерскам куском Чер-
вонной Русн; таков же был н правнвшяй на Волынн Владпмнр Васнльковнч, «кннжннк велнкнй н фнлософ, какого не было до него во всей земле н после него не будет», как отозвался о нем летопнсец. Но нанбольшую славу ямел сын Льва, Юрнй 38; войн он не вел, а заннмался внутренннм устройством страны. Между прочнм, он добнлся (в 1303 году) назначення для Галнцко-Волынского княжества отдельного мнтрополнта. Дело в том, что управлявшнй русской церковью кневскнй мнтрополят ушел нз разоренных кневскнх земель на север Росснн, во Владнмнр, где возрождалась русская государственная жнзнь. Но между Владнмнром н Галнчем не было ннкакнх связей. Стоявшая н раньше несколько в стороне от остальной Росснн, Галнцня теперь окончательно отграннчнлась от почтн всех русскнх земель. Но, оставшнсь в однночестве, она не могла дблго протнвостоять натнску чужеземцев. Блнзость конца Галнцко-Волынского государства вполне явственно обозначнлась еш,е в княженне племянннка Юрня — Болеслава39, княжнвшего после его сыновей. Выросшнй в Польше, он не пользовался довернем народа, чем н хотелн воспользоваться венгры' н полякн, замышляя захватять русскую землю. Однако, прежде чем онн прнступнлн к этому, Болеслав был отравлен 40, а на Волынскнй престол прнзван князь Любарт41. Прнзнавала н Галнцня власть Любарта, но на самом деле там правнлн бояре под началом Дмнтрня Дедька, «опекальннка н начальннка Русской землн». Когда на Червонную Русь двннулся было польскнй король42, а вместе с ннм венгры, этот Дедько тотчас же прнзвал на помоть татар, н врагн отступнлн. Тогда же польскнй король Казнмнр дал прнсягу не трогать Галнцню. Но папа освободнл Казнмнра от прнсягн, н в 1345 году он отнял у Любарта пограннчные землн, а вслед за тем в 1349 году занял Галнцню н часть Волынн. Любарт вряд лн бы смог обороннться сам, но к нему подоспелн на помоіць
лнтовскне князья, его родственннкн. Благодаря нм Волынь Любарт удержал за собою, но Галнцня безвозвратно отошла к Польше. Так как Волынь, собственно, не входнт в состав Червонной Русн, то мы в дальнейшем будем говорнть только о судьбе Галнцкой землн.
Язык, употреблявшнйся в южной Русн, стал к этому временн довольно снльно отлнчаться от языка северных русскнх областей; в нем уже нмелнсь главные особенностн той русской речн, которую называют украннской нлн малоросснйской. По-украянскн же говорнлн, конечно, н жнтелн Червонной Русн. Просвеш,енне здесь было в почете, отчего до нас дошло немало здеш« 43
ннх рукопнсен ; язык нх многнм напомннает нынешннй украннскнй. Однако в местном просвеіценнн былн заметны н некоторые чужеземные, западноевропейскне вляяння. Укажем хотя бы, что у галяцквх князей суш,ествовалн латннскне канцелярнн, что на галлцкнх государственных печатях нмелнсь латннскне надпнсн н т. д. После прнсоедннення Галнцнл к Польше этн чужезем-ные влняння получнлн большую снлу, а все русское прншло в упадок, преследовалось н находнлось в загоне. Галяцкое боярство быстро ополячнлось, русскнм осталось ляшь крестьянство н мешанство, снльно угнетенные полякамн. Напрнмер, львовскнх меіцан русского племенн, как пншет Грушевскнй 44, «не только не допускалн к городскнм должностям, но н не прнннмалн в ремесленные цехя, не позволялн заннматься продажей горячнх напнтков, торговать матернямн; нм нельзя было нметь домов за пределамн маленького русского квартала; даже православной прнсягн не прнннмалн в судебных местах». Вся государственная жнзнь Червонной Русн была переделана на польскнй лад н велась польскнмн чнновннкамн на польском языке. Благодаря этому начннал ополячнваться н простой народ. Но его полякн прнтеснялн н с другой стороны; нменно онн очень скоро обратнлн крестьян Червонной Русн в свонх кре-
постных, нзнурялн работамн, делалн нх жнзнь невыноснмой. К тому же польскне законы н обычан давалн помеіцнкам безмерную власть над крестьянамн; помеіцнк мог отнять у своего крестьяннна землю, нмуіцество, мог наказать, как вздумается, мог даже убнть — н ня за что нн перед кем не отвечал. Боролся украянскнй народ Червонной Русн протяв своего порабоадення двумя способамн. Он подннмал восстаняе протяв помеіцяков, чтобы нзбавнться от тяготы крепостного права; таково, напрнмер, восстаняе под предводнтельством Мухн, бывшее в 1490 году. Этн восстаняя жестоко подавлялнсь. С другой стороны, украянское населенне стремнлось сберечь свою народность, стремнлось остаться русскнм н не ополячнться. Для этого нужно было добнваться отмены стесненнй, уменьшавшнх права людей русского племенн, нужно было храннть свой язык, свою веру н своя обычан. Тут много сделалн меіцане Львова, самого крупного города Червонной Русн. Подаркамн королю н влнятельным лнцам онн добнлнсь назначення во Львов православного епнскопа н проч. Прн церквах онн завелн братства (старейшее — Успенское) 45, которые сделалнсь главным оплотом украннской народностя в Червонной Русн. Братства завелн много школ, поддержнвая тем русскнй язык, а впоследствян началн основывать я тнпографнн. Русскнй первопечатннк Нван Федоров 46 работал, напрнмер, для львовского братства я выпустнл кннгу «Апостол» 47. Поддержнвалн братства н русскую веру. Вндя это, внзантнйскнй патрнарх одному нз ннх (львовскому) дал право йадзора над галнцкнм духовенством. Однако эта мера нмела неожнданные последствня. Львовское братство вскоре повздорнло co свонм епкскопом Балабаном, а тот, с досады, подговорнл троях епнскопов отделнться от греко-православной церквн н прнзнать главенство рнмской; богослужебные обряды, однако, должны былн остаться православные. Это стало называться унней 48, т. е. об"ьедвне-
ннем. Конечно, ссора Балабана была лншь случайной прнчяной уннн, да н сам он через несколько временн возвратнлся к православню. Но сама уння церквей была очень не случайна; она давно уже назревала н была нужна прежде всего Польскому государству, чтобы глубже отделнть свое русское населенне от того, которое вошло в состав Москвы. Поэтому, хотя жнтелн Червонной Русн протнвнлнсь уннн, польскне королн все же ввелн ее, не останавлнваясь перед наснлнямн. Борьба протнв уннн была очень горяча. Братства напряглн все свон снлы, нздалн много кннг, облнчаюшнх уннатов, н проч. * Наряду с этнм н вообіце просветятельная деятельность в Червонной Русн очень ожнвнлась. Особенно славнлся Львов, где было много школ, большая тнпографяя н где прожнвало много славных тогда ученых. Однако Червонная Русь в этой борьбе была сломлена. Братства ее захнреля, просвеіценне прншло в упадок, городское населенне ополячнвалось. Уння постепенно распространялась н совсем вытесннла православне. Народ так прнвык к ней, что стал счнтать ее своей нсконной верой. Дольше всех боролось львовское братство, но н оно в 1708 году прнняло унню. С другой стороны, былн сломлены н восстаняя галнцкнх крестьян протнв польскнх помеіцнков, начавшнеся в 1648 г. прн нзвестнях о победах над полякамн украянского гетмана Хмельннцкого 49. С тех пор долгне годы жнло украннское населеняе Червонной Русн без всякнх надежд — населенне темное, забятое, прндавленное тяжестью крепостного права, чуждое всякой духовной жнзнн. Перемена в его положеннн началась лншь co временн раздела Польского государства.
* Княг в то время на Червонной Русн печаталось много в больше всего на тогдашнем украннском языке.
Ill
B 1772 году Россйя, Австрля н Пруссяя, не употребляя даже военной снлы, отобралн у Польшй л разделнлн между собою ряд земель. Австрля прй этом досталась Гэлйцйя, так как ею когда-то владелн венгры, а онн вошлн в состав Австрнйской нмпернн. Удержалн австрнйцы Гэлйцлю л прн другнх, позднейшях разделах Польшн н отхватллл вместе с тем у румын Буковнну, где тоже ймелось украннское населенне *. Такнм образом, вся Червонная Русь оказалась в руках Австрнл, которая первоначальяо лачала стараться улучшлть положенле руслл. Была огранлчела власть помелціков, учреждены для образованля унлатского духовенства семлварлл в Веле л Львове л проч. Однако польское дворянство (шляхта) скоро оправллось л вловь начало верховодлть в крае. Оно настояло, чтобы во всех этлх учеблых заведенлях, даже в народлых школах, учллл по-польскл. Несколько легче стало руслнам только в 1848 году, когда полякл затеялл восстанле. Правлтельство отвернулось от нлх, освободйло русллсклх крестьян, уллчтожлв крепостное право, позволлло открыть обіцество «Головная Рада»50 (Главный Совет), которое докладывало правлтельству о руслясклх нуждах. Был созвая сьезд ученых людей, решлвшлй устролть просветлтельное обшество «Галлцько-руську Матлцю»51. Был, наконец, основал «Народный дом»52, где помеіцаллсь руслнскле музей, блбллотека, кялжлый магазлн, тлпографля, театральная сцена, зал для собраллй л т. п. Однако после первоначального под"ьема’ это двлженле вскоре ослабело—сллшком мало еіце было в Галлцлл людей, заботлвшлхся о положеллл народа. Тем временем полякл прлмлрлллсь с правйтельством ч вошлл в сллу.
* Жнлось ему сравннтельно легко. В Буковнне удержалось православне.
Онй добйлвсь многйх пренмуіцеств, а русннскнй народ не получвл почтй ййчего *.
В 1867 году Гэлйцйй было дано самоуправленйе. Для заведыванвя ее деламя нзбнрается народом так называемый сейм **, постановленяя сейма должно йсполнять «Земское управленне», члечы которого выбнраются йз депутатов сейма. Большое значенне ймеет й «Школьный совет», заведуюіцйй гэлйцкймй школамй. Представвтелем ймператора в крае является назначаемый йм йаместннк. Так была налажена государственная жйзнь Гэлйцйй. Однако полякй, пользуясь свойм богатством, сйлой й поддержкой правйтельства, захватйлй все управлевйе краем. Путем разных несправедлнвостей онй всегда ймеля большйнство голбсов й в сейме, й в «Земском управлеяйй», й в «Школьчом совете». В наместннкй назначалнсь йсключнтельно полякй, йз нйх же набйралн н чйновнйков. Чтобы правйтельство яе мешало полякам хозяйннчать в Галйцйй, польскйе депутаты всегда йсполнялй его желання, заіцйіцалй нужные ему порядкя й законы. Поэтому полякн моглн делать в крае, что хотелй. Онй до6йлйсь того, что в судах й прйсутственных местах дела сталй вестйсь на польском языке; онй обратйлй в польскйе все школы, гймвазйй й Львовскйй уннверсйтет. Доходы края онй употреблялй своекорыстно на польскйе нужды, не оставляя для русян почтй нйчего. Ясно, что прн такчх усло-
* В том же 1848 г. началось восстаняе венгров, прнчем прн подавленнн его отлячялся руснн А. Добрянсквй , человек умный я решнтельный. Правятельство назначнло его начальняком над венгерской частью Червонной Руся, я он начал работать над просвеіценяем народа. Но Добрянскнй вел свою деятельность не на украннском, а на русском (велнкорусском) языке. Правятельство этого боялось я унячтожяло его начннаняя. С тех пор Венгерская Русь захудала, т. к. здешнне людя по-украннскн просвеіцать народ не хотят, а по-русскя — не могут.
** Конечно, помнмо этого галнчане язбярают депутатов я в обіцеавстряйскнй рейхсрат (то же, что Государственная дума).
вчях русйнскйй народ не мог развйваться; он даже не мог заіцйіцаться, потому что был беден й темен. Кто же в таком случае мог оказать ему поддержку?
Некоторые русйны полагаля, что этой поддержкя можно ожйдэть только co стороны Россйй. Поэтому в 60-х годах средя гэлйцкого чйновнйчества й духовенства появйлось так называемое «москвофйльское» направленйе. Москвофнлы 54 (староруснны) доказывалн, что отдельного украйнского народа й языка нет, что русннам следует прннять русскую образованность, русскую речь й все свой надежды возложйть на Россйю. Нз Россйй москвофйлы поддержку получнлн, к тому же в йх руках находнлнсь й «Матйца» й «Народный дом». Москвофйлы завеля довольно много народных бйблйотек, основалй обіцество нменн М. Качковского55, йздавшее много кнвжек для народа, печаталн газеты н ежемесячнйкй. Свой народные нздання онн пнсалн почтй всегда по-украйнскя, а для образованных людей — на так называемом «язычйй», т. е. на уродлнво йскаженном в галнцкой пйсьменностй русском языке. Это очень вреднло москвофнлам, но русскйй язык онй зналй плохо й пйсэть лучше не моглн. Поэтому значенйе нх в крае начало сйльно ослабевать, хотя полякй в последнее время оказывалй нм поддержку, чтобы победнть украйнофчлов.
Украйнофяламй называют людей, полагаютйх, что украйнцы — это особый русскйй народ, у которого можно ч должно развйть его речь, возродйть йскусство, создать отдельную пйсьменность й т. д. Первые кружкн украннофнлов суіцествовалй довольно давно; еіце лет восемьдесят тому назад был нзвестен такой кружок, собравшййся вокруг М. Шашкевйча 56. Но окрепло украннофйльство много позже, особенно когда оно начало получать поддержку от украянцев йз Россйй. Теперь оно шйроко распространено в Галнцнй й средй крестьянства й средй образованных людей. Это обнаружйлось, когда в 1907 году было дано всеобідее йзбнрательное право й на выборах
в рейхсрат прошло 30 украйнофйльсквх депутатов, а москвофнльскнх только 2.
Украйнофйлы упорно боролвсь долгне годы с полякамн за свой права й добйлвсь довольно многого. У нйх еіце в 1907—8 гг. было 2381 начальная школа й 8 гямназнй. В уннверсятете пятнадцать наук язлагаются по-украйнскн. В государственных установленнях (суд, прйсутственные места й проч.) украннскяй язык уравнен с польскйм. Украннофнльское обіцество «Просвіта» в 1909 г. насчнтывало 28тысяч членов, ймело 2164 чйтэльнй, 194 хора, 170 любйтельскйх театральных кружков. Кроме того, сушествует много другйх украйнскйх обшеств. Львовское «Наукове товарйство імені Шевченка»57 сделалось как бы украйнской академней наук й выпустйло более ста научных сборнйков. Развйтйем музыкй занялось обіцество йменн Лысенко58. Открылся прекрасный йсторйческйй музей Шептйцкого 59. Разрослась йздательская деятельность, появнлйсь переводы едва лй не йз всех лучшйх европейскнх пйсателей. Колйчество украннскнх газет й журналов поднялось до 37 (газета «Діло», ежемесячнйк «Літературно-науковнй віснйк» й т. д.) . Выступйл ряд пясателей, нзвестных своймй рассказамй й стйхотвореннямй; таковы Н. Франко 60, Стефаняк 61, Кобылянская 62, высоко ценймая й в другйх странах. Наконец, путем долголетней борьбы, украянофйлы получчлй ммператорское заверенне, что у нйх будет свой уняверсйтет во Львове. Вместе с тем украннцам обеспечялй 62 места в сейме — в два раза больше того, что онй нмелн раньше.
Таково было положенйе Галнцнй к тому временй, как загорелась настояіцая война. Теперь с вступленнем во Львов русскйх войск начйнается новый пернод нсторйй Червонной Русй...
львов
Занятый нашнмн войскамн *, Львов прннадлежнт к чнслу старнннейшнх русскнх городов. Основан он еіце князем Львом Даннловнчем прнблнзнтельно в 1258 году 2. Укрытый в горах, этот город был сравннтельно обеспечен от набегов татар 3, наводнвшнх в то время страх на все русскне землн. Неуднвнтельно, что во Львов прншло населенне, развнло торговую жнзнь, выдвннуло его на первое место в Червонной Русн; неуднвнтельно также, что галнцкне князья сделалн Львов свонм стольным городом, предпочтя его захолустному Галнчу.
Продолжал развнваться Львов н очутнвшясь в граннцах Польшн. Нн однн купец не нмел права мнновать его, направляясь с товарамн через Галнцню в нные землн. Поэтому «славное место Львовское», как велнчалн его в тогдашннх актах н хроннках, богатело, крепло н, естественно, делалось главным оплотом русской народностн целого края в борьбе за свон нацнональные права. Оно добнлось отмены массы ограннченяй, введенных для русскнх; его мешане об"ьеднннлнсь в так называемые «братства» 4, прн которых былн заведены знаменнтые в свое время школы, устроена прекрасная тшіографня5, выпускавшая одну за другой кннгн релнгнозные 6, ученые, учебные 7, полемнческне. Расцвет этой деятельностн относнтся kXVI—XVII вв., когда Львов прнобрел европейскую фнзнономню, органнзовал свою жнзнь на началах магдебургского права 8, прнкоснулся к западной цнвнлнзацнн. В эпоху Возрождення ’ обіцеевропейскнй под-ьем, понятно, отразнлся н на Львове. Ключом забнла здесь обшественная жнзнь, шла, прнчудлнво переплетаясь,
горячая нацнональная, релнгнозная н классовая борьба, усванвалнсь н своеобразно перерабатывалнсь элементы соседнях культур. Захнрело это двнженне лншь к концу XVII ст., одновременно с упадком всей Польшн. Львов обеднел, меіцанство перестало поддержнвать своямн взносамн н пожертвованнямн братства, н русская жнзнь здесь замерла. He достнгла она прежнего под'ьема й тогда, когда Львов вместе с остальной Галнцней отошел к Австрнн (1772 г.) І0.
В настояіцее время Львов краснвый, окруженный паркамн город, насчнтываютнй свыше 200 тысяч жнтелей н являюшнйся центром всей Галнцкой областн. В нем должен был прожнвать нмператорскнй наместннк н собнраться местный сейм, в нем же сосредоточена вся обіцественно-культурная жнзнь края. Населен Львов главным образом евреямн, затем — полякамн; но так как почтн все еврен прнобіцнлнсь к польской культуре, то он носнт определенно польскнй характер. Русскне (украннцы) составляют не более десятой частн городскнх жнтелей. Средн русскнх учрежденнй выделяется Народный дом п, в котором нашел себе прнют н опору ряд просветнтельных начннанмй. Нз т. н. «москвофнльскнх» органнзацнй следует отметять обт.(ество) нменн М. Качковского , средн украннскнх — обш. (ество) «Просвіта»13, «Наукове товарнство імені Шевченка»14, обіц.(ество) нменн Лысенко 15 (музык.), Украннскнй музей 16 н проч. У поляков выделяется йнстнтут Оссолннскнх *7, Музей Дзедушнцкого |8, Промышленный музей |9. Прн всех прекрасные бнблнотекн. Есть польскнй уннверснтет 20 (4800 чл.) н полнтехннкум 21 (1400 чл.); в первом есть 15 украннскнх кафедр. Кроме того, во Львове свыше дюжнны ср. учеб. заведеннй н много начальных школ.
Во Львове есть ряд памятннков (Мнцкевнчу 22, Собескому23), а также прекрасных зданнй. Таковы здання уннверснтета, сейма (внутрн украшен роспнсямн нзвестных художннков) н проч. Город с богатым прошлым, он
сохраннл немало старннных построек, особенно костелов н церквей, средн которых выделяется уннатскнй собор св. Юра. Вообіце нсторнк найдет здесь много прнмечательного. С другой стороны, Львов — город с громадной прессой (около сотнн нзданнй), с энергнчной полнтяческой жнзнью, н потому, несомненно, внесет много не только в нзученне прошлого, но н в беспрерывное двнженне настояіцего.
1914
УГОРСКАЯ РУСЬ
В далекой Венгрнн, на сумежье ее с украннскнм отрезком Галнцнн, жнвет около полумяллнона людей русского племенн. йх землю прянято у нас называть Угорской, т. е. венгерской Русью. Вся она целяком лежнт по склонам н отрогам Карпатскнх гор.
Что такое Карпаты — об этом просто н художественно рассказал нам недавно умершнй украянскнй пясатель М. Коцюбннскнй который побывал в ннх. Вот одно нз его жнвых н картянных опнсаннй.
«Теплым весенннм утром шел йван на полоннну *. Как горный поток, он легко прыгал с камня на камень н здоровался co встречнымн людьмн, ляшь бы услышать собственный голос.
— Слава йясусу!
— Во векн слава!
На отдаленных холмах однноко ютнлясь хаты, темнобурые от дыма, которым прокурнлясь насквозь... Переходя поток за потоком, мннуя хмурые леса, где по временам позваннвала корова нлн белка бросала с деревьев об"ьедкн шншек, йван подннмался все выше н выше. Леса уступаля место горным лугам, мягкям я пышным. йван брел средн ннх, словно плыл по озерам цветов... Подножья гор скрывалнсь на дне глубокнх черных уіцеляй, где рождалясь холодные потокя, куда не ступала людская нога н где водялся «вуйко» **, бурый медведь, страшный враг
* Горную поляну.
** Буквально — дядюшка.
стад. Вода попадалась все реже. Зато как рад был йван, когда встречал ручей, этот холодный хрусталь, омывавшйй в свомх верховьях желтые корнч вековых елей й даже сюда доносйвшйй шум леса! Около такого ручейка добрая душа оставляла аногда кувшйнчяк йлй чашку простоквашн...
Тропка вела все дальше, в густой бурелом, где кучамя гнйлй голые колючне елч, без сучьев й коры, словно скелеты. Пусты й дйкй былн этй лесные кладбйіца, где лйшь токоваля тетерева да гнездйлйсь змен. Здесь царнла Ta­mana, велйкай покой прароды, строгость а грусть. Сзадй йвана уже вырасталя горы а голубелй вдалй. Орел подннмался с острых каменных вершнн, благословляя йх шарокнм взмахом крыльев; чуялось холодное дыханйе горных лугов, й шнрнлось небо. Вместо лесов теперь стлался по земле черный ковер ползучйх елей, где путалйсь ногн, да мхч одевалй камнй зеленым шелком. Далекае горы открывалй одна за другою свой вершнны, выгнбалй хребты, вставалй, словно волны в глубоком море. Казалось, морскяе буруны окаменелй как раз тогда, когда поднялйсь, чтобы рянуться й затопйть землю...
Наконец — полоннна! Он уже стоял на ней, на этой высокой поляне, покрытой густой травой. Голубое море взбудораженных гор обступчло йвааа шярокйм кольцом, й казалось, будто этй бесконечные счнйе валы продолжают йдтй й готовы упасть к его ногам» 2.
Средя этйх-то даках гор гнездятся села й городкй (Марамарош *, Мукачево, Густов3, Ужгород) угрорусов. Все онй унйаты, говорят украанскам языком, самн себя зовут «руснакамй», а язык свой — руссквм. Онй распадаются на частн, у которых очень любопытные славянскне названйя: верховннцы (горняне), долйнякй, край-
* Впрочем, его можно счятать н венгерскнм, т. к. он лежят на граннце венгров с руснакамн.
някй, бойкя й т. д. Занятый ймй край * узкнм, вытянутым треугольнйком залег по западному склону Карпат, одной частью сопрнкасаясь co слзвянскймй областямв, другой вклнннваясь в землй чуждых народностей. Верхней своей долей он граннчнт с польскймй й словэцкймй поселеннямн, няжней — с румынскнмн, западной — с венгерскймй й лйшь с восточной стороны сплошной лннней прялегает к украннской Галвчйне. Но высокне хребты Карпатскнх гор, легшне тут несокрушвмой стеной, да венгерская граннца, проходяіцая по йх гребню, отсекают Угорскую Русь от этого края, где та же речь, та же вера, те же обычан. Наконец, астрнйская государственная граннца отделяет угрорусское населенйе й от Россйй. Так обстовт дело теперь, так оно обстояло й раньше. Между руссквм народом й этой его далеко заброшенной, малозаметной окравной почтй не было нй связуюіцйх скреп, нй обіцей жйзнй. По глубоко разлйчным путям шло йх развйтве, й разные судьбы встретвлй йх. Бывалв годнны, когда на этот маленькнй осколок русской народностя падалй грозные удары, обрушввался напор враждебных сйл, готовых, казалось, смять его, расплюіцйть. Но й в такве времена Угорская Русь оборонялась молча, в одйночку, й рука помоіцй няоткуда не протягввалась к ней; этот край был поквнут на самого себя, предоставлен свонм собственным снлам. Можно сказать безо всякого преувелнченйя, что до самого последнего временв Угорская Русь была почтй ннкому не йзвестна. О ней как-то забылй. Но й забытая, одвнокая, затерянная средй чуждых народностей, она все же сберегла свою душу й осталась русскою. Недешево стойло ей это. Co многйм прйходялось ей бороться й многое претерпеть. Теперь,
* В обіцей сложностя он заключает около 15 тысяч (кв.) верст 4. Однако он не выделен в какую-лнбо самостоятельную область, а входят в состав разных «комнтетов» (округов): Марамарошского, Печерского, Угочского, Унгского н т. д.
когда, быть может, уже блнзок час ее освобождення 5, невольно хочется знать, что это за страна, что с ней было н как она дошла до своего нынешнего состояння. О том, как шла ее жязнь в прошлом, мы н поведем сейчас рассказ.
* * *
Первые сведеняя об Угорской Русн ндут к нам от венгров. Есть нзвестня, что, вторгнувшнсь около конца IX века в закарпатскяе областн — свое нынешнее оселніце,— венгры уже засталн здесь русское населенне. По рассказу Аноннма 6, в X веке оно составляло довольно обшнрное княжество, которым правнл сядевшяй в Ужгороде (Унгваре) князь Лаборец. Любопытно, что русскяе летопнсцы совершенно не упомянают об Угорской Русн: очевндно, еше тогда она уже была совершенно оторвана от обтерусской жязнн. Впрочем, можно догадываться, что галнцкяе князья стремнлясь прнсоедяннть эту область к своям владенням, а князь Лев 7, жявшнй в конце XIII века, как будто н успел это сделать; по крайней мере до нас дошла грамота, в которой наджупан (правмтель) Бережской столнцы (округа), по нменн Грнгорнй, называет себя его представнтелем. Впрочем, завяснмость эта от галяцкях князей была во всяком случае кратковременна: венгерскне королн держалн очень прочно в свонх руках Угорскую Русь.
Наконец, был н еіце однн случай, когда она вновь вошла в сопрнкосновенне с русскнм народом. В 1339 г. сюда прябыл язгнанный Вятовтом 8 подольскнй князь Федор Корнатовнч 9. Но он прншел не одян, вместе с ннм явнлась дружнна, дворовая челядь, явнлнсь, наконец, те нз жнтелей его удела, которые не захотелн оставять своего князя. Венгерскяй король Людовяк I 10 позволнл ему поселнться в городе Мукачеве н назначял его наместннком Бережского округа. Князь Федор Коряатовяч старался поддер-
жать русскую народность в крае н выстронл, между прочнм, знаменнтый Мункачевскнй монастырь св. Нпколая, сделавшнйся для Угорской Русп главным рассадннком просвеіцення. Долго еіце помннл народ этого князя н прнпнсывал ему едва лн не все лучшее, что было сделано здесь для развнтня русского племенп.
Около 1380 г. граннцы Венгрлн на востоке окончательно определшінсь; онн прошлн вдоль среднего хребта Карпатскнх гор н осталнсь нензменнымн вплоть до нашнх дней, прочно удержнвая Угорскую Русь в составе вёнгерскнх земель. К этому временн, т. е. к концу XIV столетня, ее населенне, состоявшее ранее нз полуднкнх пастухов, сделалось оседлым, занялось земледелнем, нмело уже несколько городов: Ужгород, Мукачев (Мункач), Грушев (с весьма древннм монастырем св. Мнханла), Марамарош, Густ н т. д. Средн ннх всех особенно выделялся Мункач. Представьте себе на речной нзлучнне громадную, шнрокую сннзу ropy, вершнна которой как бы срезана нанскось. На этой вершнне н был выстроен Мукачевскнй кремль, a no окружным скатам лепшіся город, держась блнже к реке, омываюіцей подошву горы.
Что касается управленпя Угорской Русыо, то венгерскне королн назначалн для этого особых наместннков, сперва нз своях детей нлн родственннков, а потом н просто нз вельмож. Впрочем, наряду с этнмн правнтелямн сугцествовалн нзбнраемые народом т. н. «крайннкн», которые, напрнмер, разбнралн судебные дела н т. п. Это конечно, облегчало положенне руснаков; да н вообте нм первоначально жнлось не слншком тяжело; нзвестно, что онн не былн ограннчены в правах, что королевскне телохраннтелн набнралнсь нсключнтельно средн ннх н проч. Но с теченнем временн сельское населенне было закрепоіцено, дворянство омадьярнлось *, н вся жнзнь пошла уже на новый лад. Быть венгром значнло прннадлежать
* Венгры называются яной раз н мадьярамн.
к господствуюіцей народностн, а потому вскоре русскнмн осталнсь только крепостные да православное духовенство. Впрочем, н оно тоже было закрепошено, отбывало баршмну, отрывалось от церковной службы для нсполненвя работ, подвергалось телесным наказанням н т. п. Простым крестьянам жнлось н того хуже. Это н понятно: венгр угнетал нх сразу н как помеіцнк, н как человек другой народностн.
Шлн годы за годамя, проходнлн целые столетня, а в тяжкой жнзнн угрорусского народа ннчто не менялось. Прннятне уннн — вот едннственное событне, которое можно отметнть за всю эту пору. Унней, как нзвестно, названо об"ьеднненне православных с католнческой церковью, прнчем уннаты прнзнавалн главенство рнмского папы, но сохранялн в непрнкосновенностн православные обряды. Об уннм усердно хлопотало не только католнческое духовенство, но н австрнйскне нмператоры, завладевшне к тому временн венгерскнмн землямн; онн надеялнсь такнм путем прочнее связать Угорскую Русь с католнческой Венгрней. Когда же в соседней Галнцнн, как н в нных русскнх областях Польшн, возннкло уннатство, тогда всем этнм намеренням был дан решнтельный толчок. Уже в начале XVII века богатейшнй помеіцнк Гомонай, в нменнях которого было до семндесятн прнходов, прнзвал нз галнцкого Перемышля уннатского епнскопа Крупецкого н прнказал свонм крепостным перейтн в унню. Святенннкн н монахн согласнлнсь, но крестьяне взялнсь за внлы н колья, взбунтовалнсь, раннлн Крупецкого н чуть было его не убнлн. Следовало, очевндно, ндтн другнм путем. Венгерское правнтельство решнло, что достаточно, еслн одно только духовенство согласнтся на унню, так как тогда темный, невежественный народ незаметно для себя станет уннатскнм. Духовенству было обеіцано, что прн уннн его освободят от бартнны н податей, н в 1649 г. часть его, собравшвсь на сьезде, перешла в уннатство. Но удержалось н православне, так что на Угорской Русн обычно
было два епнскопа — н уннатскнй, н православный. Только в конце XVII века, когда былн пуіцены в ход военные команды н тяжелые наказання, православне было подрублено в корень. Впрочем, н после этого в местностях, соседннх с Молдавней (страной православной), прежняя вера еіце держалась. А в 1760 г. средн угрорусского населення вдруг пронеслясь слухн, что желаюіцне могут покннуть уняю, что какне-то «восточные владетелн» обешают освободнть перешедшнх в православне от крепостной завнснмостн н т. п. Населенне взволновалось, стало отказываться от унян, отыскнвало православных свяіценннков; само уннатское духовенство, бывшее в жалком положеннн, отчастн прнмкнуло к этому двнженню. Конечно, все это было подавлено, но заставнло австрнйское правнтельство прнсмотреться к положенню Угорской Русн н впервые кое-что сделать для ее возрождення: уннатская епархня стала незавнсямой от католнческнх епяскопов, была поддержана возннкшая незадолго до этого русская богословская школа н т. п. Упомянем, наконец, об освобождення крестьян ", совершнвшемся в Австрнн в 1848 г., н, кажется, после этого намн уже будет нсчерпано все прнмечательное средн тусклого прошлого Угорской Русн. Чнтатель вяднт, что нелегко найтн какую-лнбо яную страну с жнзнью столь же понурой, безнадежной я елееле заметной.
* * *
Трудно себе представнть, как эта прошлая жнзнь нзуродовала н прндавнла Угорскую Русь. Ныне русскнм здесь осталось одно только крестьянство. Каждый, кто хоть сколько-ннбудь возвышается над этнм серым уровнем, нензменно счнтает себя венгром. Таковы даже нанболее блнзко стояіцне к народу людн: сельскяе свяіценннкя, на-
родные учнтеля, пнсаря. У всех нх венгерская речь, все онн стыдятся своего русского пронсхождення, запрешают свонм детям употреблять русскне (собственно, украннскне) слова. Жены же н дочерн такях «перекнньчнков» счмтают прямо зазорным для себя вестн разговор на русском языке. Впрочем, для образованного человека тут я прн желаннн трудно было бы навыкнуть как следует к русской речн; достаточно указать, что здесь даже в народной школе ученье ндет почтя нсключнтельно по-венгерскн; в высшнх же учнлніцах по-венгерскн учат даже русскому языку.
Что касается простого народа, то он н поныне говорнт своей стародавней украннской речью. Однако венгерское владычество не прошло для нее даром: она засорена многнм множеством венгерскнх слов, русскому уху чуждых н непонятных. Напрнмер, у угрорусов в большом ходу такне слова, как «сегннь» (бедняк), «кыссасоня» (девушка), «вадас» (стрелок), «фатёв» (парень) н т. п. О своей народностн угрорусы нмеют самое смутное понятне; назыврют онн себя, как мы уже отмечалн, «руснакамн», a свой язык — «русскнм». Однако, напрнмер, галяцкнх руснн — людей одной с ннмн речн н веры — счнтают за особый народ, помня, что те когда-то находнлнсь в другом государстве (Польша). Еіце меньше онн знают об Укранне я о Россян. В 1848 г. в Угорской Русн побываля нашн солдаты, двннутые для подавлення восставшнх протнв Австрнн венгров. Этот случай оставнл по себе крепкую память средн руснаков; онн узналн, что где-то есть народ, говоряіцнй на родственном нм языке; убеднлнсь, что народ этот грозен н могуч, что у него можно найтн заіцнту я поддержку; наконец, услыхалн, что он жнвет в стране, называемой Россней. Но что это за страна, где она находнтся — все это осталось для руснаков совершенно неязвестным. Однако тяготенне к этой, чуть лн не сказочной для ннх, Росснн осталось навсегда.
Что касается хозяйственной жнзнн руснаков, то она
крайне тяжела н непрнглядна. Промышленностн в Угорской Руся нет ровно ннкакой, а потому прнходнтся нлн отправляться на отхожне заработкн — рубнть лес, выкапывать соль, лябо браться за coxy. А между тем земля у руснаков крайне мало — она в руках у венгерскнх помешнков. Остается только ндтн к ннм в наймнты, пахать н засевать нх поля, за что крестьяннн получает половнну урожая; а прн помеш,нчьях семенах — только треть. Оплачнвается работа тоже чрезвычайно скудно; взрослый мужчнна получает, напрямер, всего 60—70 крейцеров (около 60 копеек) в день. Прн такнх условнях крестьяне легко попадаются в лапы ростовіцнков (главным образом евреев), которые, ссужая деньгамн, берут невероятную лнхву (10—20 копеек в неделю на рубль), заставляют отрабатывать долгн по вдвое меньшям протяв обычного ценам н такнм путем почтя совершенно закабалялн руснацкях крестьян. Наконец — не нужно забывать — с нях взнмают поборы н сельскнй пнсарь (нотарь), н народный учнтель, я, наконец, свяш.енннк, который не только берет непомерную плату за требы, но н получает «коблыну», т. е. хлеб, сено, дрова я т. п.
Понятно, что руснацкая деревня благодаря всему этому находнтся на крайней степенн обннш.ання. Вот как опнсывает крестьянскую нзбу г. Звезднч, недавно побывавшнй на Угорской Руся: «Покоснвшнйся бревенчатый сруб с жалкямн, подслеповатымм окошкамя словно сам стыднтся своей наготы я своего убожества, а внутренность нзбы красноречнво подтверждает, что это нтцета не показная, не рубніце, которое должно вызвать состраданне н мнлостыню, а ннтета «всамделншная», которую нечем прнкрыть.
Ударнвшнсь о ннзкую прнтолку, мы входнм в узкне сенцы, служашне н чуланом, н складом для всякого тряпья; отсюда дверь ведет в едянственную комнату нзбы, которая служнт, конечно, я кухнею, я спальнею, н мастерскою, н столовою. Как я в русской нзбе, потолок бревен-
чатый, над самой головою, й нужно прй всяком двяженйй помнйть, что можно й головой ударнться об эту сетку перекладнн, с которых сввсает какое-то тряпье; пол глйняный, но стены чйсто выбелены. Это средняя крестьянская йзба».
Трудно жввется в этой средней крестьянской йзбе. «Русвнскйй крестьянйн,— пншет г. Васнлевскнй,— круглый год не употребляет нй мяса, нй яйц, нй ржаного йлй пшенйчного хлеба. Овсяные лепешкв, капуста да картофель — вот его едянственная пйіца. Только в большне празднйкя ему удается отведать хлеба» '2.
После опйсанного не покажутся сколько-нвбудь чрезмернымн слова одного венгерского пвсателя, прочвтавшего кнвжку Эгана об Угорской Русн: «Скажу по чйстой совестн, что я всю свою жйзнь не нмел в руках сочйненяя, которое бы взволновало меня снльнее отчета Эгана. Кто прочйтал этот отчет, тот плакал, й кровь ударяла ему в голову. Его охватывала злоба».
Таковы условня жйзнй руснацкого народа. Прасмотрнмся же немного к самому руснаку. Необыкновенное смйренне — вот что является главной чертой его характера. Но вместе с тем руснак скрытен й недоверчнв; конечно, это свойство было воспйтано в нем целымн векамй тяжелого, беспросветного суіцествованйя. Наконец, все ясследователн едйногласно отмечают чрезвычайную набожность руснаков: онй усердно посеіцают церковь, очень почтнтельны к свойм «превэлэбным панам», как онй велнчают духовных лнц й т. д. Порой йз крестьянской среды то там, то сям выдвйгаются проповедннкй, убеждаюш.не не пйть «полынкй» (водкй) й не курнть «дугану» (табаку); но, конечно, эта проповедь нвчего не может поправйть. Обтне условйя жйзнй в Угорской Русй таковы, что здешннй крестьянйн совершенно опустнлся й захнрел. Он темен, невежествен, полон самых дйкйх суевернй. Едйнственная радость его жйзнй — водка, й он несет в шйнок последнйе грошй, подрывая тем вконец свое хозяйство. Он сделался
хйлым, слабосйльным, малокровным: мало где можно встретать столько уродов, золотушных й проч., как на Угорской Руся. Неудйвятельно, что чйсленность руснаков не только не увелнчнвается, но й оіцутйтельно уменьшается. В 1826 г. йх насчйтывалось 800 тысяч человек, a ныне — всего только около полумнллнона. Прнчнною этого служят то, что руснацкмй народ вырождается, омадьярйвается й т. п. Но есть гораздо более крупная прнчнна — повальное бегство крестьян в Амернку. Пройдятесь по руснацкой деревне, й вы непременно встретнте несколько азб с заколоченнымй дверямй й ставнямй. Хозяева этйх йзб отправйлйсь йскать счастья за морем — отправйлйсь потому, что на родане жйть тяжело й даже невозможно.
Что же было сделано когда-нйбудь для Угорской Русн? Почтй начего. Местные людй пробовала печатать кнйгй й газеты на здешнем кнйжном языке, выросшем йз церковнославянского, русского й украннского. Но народ его не понамал, й это дело само собой заглохло. В 1848 г. во время подавленйя венгерского восстаняя выдвйнулся руснак А. Добрянскай й взялся за развятйе страны. Но за прйверженность к Россйй австрййское правнтельство прекратйло его начйнанйя. Позднее, в 70-х годах, М. Драгоманов 13 пробовал прйохотать здешннх людей к русской й украанской кнйге, однако й йз этого начего не вышло. В конце 19-го столетня начал улучшать положенне руснаков венгерскйй чйновнйк Эган: он заводял ссудо-сберегательные кассы, земледельческне товарйіцества й проч., но за его смертью все это праостановйлось. Наконец, недавно гр. Бобрннскнй н др. лнца попробовалй распространять здесь русскйй язык й православйе, но все кончйлось арестамй й прнстрастным судом по обвяненйю в государственной йзмене.
Таково положенае Угорской Русн. Но теперь, в напін днй, уже новая судьба намечается у нее. Разбйв австряйскую армйю, русскае войска прошла через Ужокскйй пе-
ревал н хлынулн на горные долнны по ту сторону Карпат. Ныне мы накануне «генерального размежевання» с нашямн соседямн. Какова будет в этом случае участь Угорской Русн — угадать, конечно, очень легко. Но это уже дело не сегодняшнего, а завтрашнего дня.
1914
3 Зак. 2152
БРАТЬЯ-ЧЕХЯ
В мнровой войне, развернувшейся на нашнх глазах, победа явственно начннает склоняться на сторону Росснн н союзных с нею государств Быть может, недалек уже тот час, когда Германнн н Австрнн будет нанесен решнтельнын удар. Какая участь ждет нх тогда, сказать, конечно, очень трудно. Одно несомненно: славянскне землн 2, входяіцне в состав названных немецкнх государств, должны быть во всяком случае выделены нз нх граннц. Это является заветной надеждой целого ряда славянскнх народов. Это настоятельно необходнмо для самой Росснн. Этого же требует от нас н чувство родственной блнзостн ко всему остальному славянству н, наконец, чувство простой справедлнвостн. Многне тысячн людей сейчас умнрают на полях бятв с мыслью о блнзостн нсполнення этнх надежд. Оставшнеся дома жадно ніцут сведеннй про зарубежный славянскнй мнр, стараются получнть ясное понятне о тех братскнх народах, с которымн нам предстонт ндтн плечом к плечу. Об одном нз ннх, нменно о народе чешском, н говорнт наша кннжка.
Чехн жнвут на самом краю Австрнн, в левом верхнем ее углу; там онн в чнсле семя мнллнонов заселяют областн Богемню н Моравню, нз которых первая шнрокнм клнном врезывается в Германню. Немцы н венгры плотной стеной окружают чехов, почтн. совершенно отделяя нх от другнх славянскнх народов *. Немецкнй напор был здесь так снлен, что смежные с Германней частн Богемнн почтн совсем онемечнлнсь. Кроме того, н в местах, сплошь заселенных
* Только полякн н словакн с одного краю сопрнкасаются с чехамн.
чехамн, немцев очень много, а всего нх в названных намн 'двух областях нмеется около четырех мкллнонов.
Граннца Богемнн я Моравші намечена самой прнродой, которая обвела нх co всех сторон почтн непрерывнымя хребтамн высокях гор. От Германня чешскяе землн отмежеваны т. н. «Богемскнм лесом», Руднымн н Нсполнновымя горамн 3, от славянскнх стран — отрогамм Карпат. Очень не редкн горы н внутрн этнх областей, где оня дают начало впадаюіцей в Дунай Мораве, Лабе (Эльбе) н несуіцям в нее своя воды Молдаве 4, Сацаве5, Берауну6, Эгеру 7.
Благодаря горам, окружнвшнм ее плотным кольцом, Чехня заіцтцена от северных ветров н ямеет благопряятный для земледелня клнмат. Около половнны чешского населенвя (49%) заннмается хлебопашеством, отчастя — шелководством, а кое-где (напр., в Мельннцкой долнне) н разведеняем вянограда для выделкн внна. Однако по сравненню с другямн славянскнмн странамн земледелнем в Чехнн сушествуют не так уж много людей. Это пронсходят потому, что тут очень развнта промышленность. Нз земля добывают бурый каменный уголь, нз гор — разную руду: железную, цннковую, даже серебряную н золотую. Для обработкн руды н выделкн нз полученного металла разлнчных предметов в Чехнн возннкло очень много чугунолнтейных н железоплюіднльных заводов, делаюіцнх огромные обороты. Кроме того, работает немало стекольных заводов я ткацкнх фабряк, растет хлопчатобумажное пронзводство н т. п. Сахар, спнрт, пнво, нзвестное под нменем «пнльзенского»,— все это нзготовляется в большнх размерах, вывознтся за граннцу н требует крупного колнчества рабочнх рук. Неуднвнтельно, что рабочяе составляют около третьей частн чешского народа (36%). Еіце больше людей занято в промышленностн средн жнвушнх здесь немцев. Такнм образом, мы внднм, что промышленность в Чехнн развнта необыкновенно снльно. Это очень содействовало росту торговлн, железных дорог, наконец, городов.
Крупных городов в чешскях землях очень много: таковы, напрймер, главный город Богемйй Прага, Брн (по-немецкв Брюн), Нглава (Нглау), Будеёвйцы (Будвейс) 9, КралевТрадец (Кеннггрец) '°, Оломуц (Ольмюц) ", Пйльзень 12 й т. д. Конечно, первое место средв нйх занймает Прага, «Золотая Прага», как ее торжественно велвчают. Это — древняя столнца чешского края, бывшая н оставшаяся чешской. Немцы составляют тут не более одной десятой частв всего населенйя.
Прага стойт на реке Молдаве, которая впадает в Лабу. Как всякйй древняй город, Прага распадается на несколько частей, медленно, в теченйе целых веков выраставшйх одна за другой. Этйх частей семь. Нз ннх найболее прймечательны так называемые «Старое место» *, «Вышеград» ** й «Новое место». Взглянув на Прагу, вйдйшь, что это город с большйм, значйтельным прошлым, город, в котором славянская жйзнь своеобразно смешйвалась с нностранной, текла шнроко й прйвольно. He бесследно прошла эта жйзнь; все здесь напомйнает о ней. Встают башнн, красуюшнеся многне сотнй лет. Вяднеются старвнные дома с узкямй, стрельчатымя окнамм. Храмы поднймают к небесам свой главы, высокне, острые, йдуідве ввысь, как йгла. Врезывается в память собор св. Вята 13, прнвлекаюшйй й красотой постройкй, й свойм внутренням убранством. Веляколепен н королевскмй дворец 14 (на так называемом Градашйне)15, в котором около четырехсот комнат. Но хорошн й многне йз домов, выстроенных в позднейшее время. В предместьях вздымаются высокне трубы разных фабрвк й заводов: мукомольных, пйвных й т. п. Сразу вйдно, что Прага — промышленный город. На ее главных улвцах — блеск, говор, двчженйе. Но не только в улйчной сутолоке проявляется здесь квпучая жйзнь — она еше более чувствуется в государственной,
* «Место» по-славянскн, собственно, значнт «город». Отсюда н «мевданнн».
** Вышеград — кремль.
обіцественной н умственной деятельностн Прагн. Тут находнтся Чешская академня наук |6, два уннверснтета 17 н два высшнх техннческнх учнлнта, много гнмназнй н школ, Чешскнй музей с громадным кннгохраннлшцем, несколько сот газет н ежемесячннков, несколько тысяч обіцественных союзов н учрежденнй. В Праге заседает так называемый Богемскнй ландтаг, нзбнраемый народом для заведывання местнымн деламн. В Праге же сосредоточено управленне всей Богемней. Короче говоря, Прага есть жнвое сердце чешской землн. Но н другне города, упомянутые уже намн, не будучн, конечно, так значнтельны, все же отлнчаются н развнтнем промышленной жнзнн, н благоустройством, н любовью к просвеіценню.
Что касается чешской деревнн, то она замечательна необыкновенным размахом взанмопомоіцн. Чешскне крестьяне совместно закупают в крупных колнчествах с большой скндкой удобрнтельные порошкн, топлнво (каменный уголь), корм для скотнны, семена. Заводят товарніцества для вывода племенного скота, для продажн свонх нзделнй н т. п. Обтнмн снламн осушают болотнстые землн, а в чрезмерно сухне проводят воду н тем невероятно повышают урожайность полей. Многое множество мелкнх ссудо-сберегательных касс оказывает денежную помошь крестьянам для поддержкн улучшеннй в хозяйстве. Понятно, что грамотность здесь в честн. Еше в 1900 г. на каждую сотню чехов, начнная co школьного возраста (шесть лет), прнходнлось всего только четыре человека неграмотных. Неуднвнтельно, что чешскне крестьяне жнвут безбедно, что у ннх почтн в каждой семье получают хотя одну газету, что все онн стараются пранять участне в государственной жнзнн страны. Плохо только то, что Чехня заселена слншком густо н многнм прнходнтся выбяраться оттуда в чужне землн, чтобы найтн работу свонм рукам.
По своему языку чешскнй народ блнже всего стонт к польскому. Но н, помнмо того, между ннмн можно найтн
довольно много сходства. Укажем хотя бы на то, что й чехн, й полякй — католйкй. Но не чужды чехв, несмотря на некоторые разлйчая, й другнм славянам, в том часле й нам — русскам. Это — народ одного с намя корня й обычая. Громадная заслуга чехов перед славянскам мвром заключается в том, что онй прннялн на себя всю тяжесть немецкого напора на славянскую землю. Этой борьбою с немцамй наполнено все йх прошлое. 0 прошлом Чехнн й будет говоряться в соседнях строках.
*
* *
Нзвестня о древнейшей nope суіцествованйя чешского народа йдут от летопйсца Козьмы Пражского |8. Жйл он, однако, довольно поздно — всего лйшь в XII столетйй по Рож. Хр. Поэтому на рассказы его о тех событйях, которые пройсходйлй на многйе сотнй лет ранее, конечно, особенно полагаться не прйходйтся. Одно можно сказать наверное: уже в VI веке поРож. Хр. чехн обнталн в своей теперешней областн. Жйлй онй маленькнмй племенамй, носйвшймй особые названчя (лучане, седлйчане, дечане н мн. др.) й управлявшймнся отдельнымй князькамй. Однако когда авары, а потом франкн нападалй в VII веке на чехов, то этн последнне умелн сплотнться, чтобы отразйть врага. Между 871 й 899 гг. онй даже состэвйлй крупную Велвкоморавскую ймпераю; в нее входйлй й моравскне, й богемскне йх племена. В это же время в Чехвю начало пронякать храстйанство, которое здесь пропбведовалй славянскне первоучнтелй — Кярнлл й Мефодай |9. Онй првдержйвалнсь восточнославянского обряда. Но вокруг Чехйй лежалй католнческйе землй, поэтому в ней начало укрепляться католачество; лет через двестн после првнятня хрйстнанства все чехя былй уже католакамй.
Государственная жйзнь Чехнм в эту пору была очень неустойчйвой. Чешскне князья враждоваля между собой,
каждый старался усйлаться за счет другого й захватять в свой рукн побольше владенйй. Немцы, вйдя это, набегалй на чешскне землй й по временам завладевала ймй, хотя обычно ненадолго. Однако вред онй нэносйлй громадный. Наконец, сйльно выдванулся вперед род князей Премысловйчей 20, которые завладела едва лй не всей чешской областью. Старшай в роде должен был княжйть в Праге (первоначально главным городом счятался Вышеград), а младшне, подначальные, в меньшйх городах. Кроме князя, государственнымй деламй занймалйсь состоявшая прн нем дума й сеймы (народные сходкй). В думе участвовалй все князья йз рода Премысловйчей, некоторые другне, бывшне позначйтельней, а также епаскопы й наместнякй областей. На сеймы вначале собііралнсь все свободные людй (впрочем, только мужчйны), но князья й дворяне уже в то время старалась обратать крестьян в свойх крепостных. Свобода крестьян все более й более уменьшалась, а вместе с тем онй утрачнвалн право участвовать в сеймах; в конце концов на этй сеймы сталн сходйться только крупные й мелкне дворяне.
Княжйлй ПремысловйЧй начнная с X столетяя й очень долго, йз поколенйя в поколенйе, удержйвалй в свойх руках чешскяе землн. Когда же род Премысловйчей пресекся, престол занялн Люксембургн 21. Следует отметать, что Чехйя все это время понемногу становялась зэвйсймой от германского ямператора 22, так как это был очень могушественный сосед. Наконец, в 1346 г. на чешскяй престол вступйл король, ставшнй впоследствйй германскнм нмператором. Это установнло между Чехней н немецкнм государством такне скрепы, которых разорвать уже нйкогда не удалось. С другой стороны, натйск немцев выразйлся в том, что онй сталн в большом чнсле переселяться в чешскяе землй, особенно в города. Это был все народ работяіцнй, а потому небесполезный; онй развалй в крае ремесла й промышленность, ожйвйлй торговлю; города сталч растя й богатеть. Но немцы прннеслн с собой
свой язык, свон обычан н, войдя в снлу, сталн переделывать на свой лад порядкн в крае, вводнть свон законы н т. д. От этого отпорная снла чехов, боровшнхся с немецкнм влняннем, ослабевала, я край ях стал онемечнваться.
Впрочем, надо сказать, что благодаря связям с немцамн Чехня вошла в оборот европейской жнзнн, стала западноевропейской страной. Это прнвело к тому, что уже в 1348 году в Праге был основан уннверсятет. Точно так же, когда в другнх европейскнх странах начался умственный под-ьем, сталн прнобретать снлу новые, смелые мыслн — это быстро нашло себе отхлнк н в Чехян. Нз преданных этям мыслям людей здесь особенно прославнлся Ян Гус 23. Роднлся он в крестьянской семье, но благодаря своему уму н любвн к знанню сделался профессором (в Праге). Это был очень яскренннй, чнстый душою н глубоко веруюшнй человек, который не мог закрывать глаза на разные недостаткн католнческой церквя. Когда в 1410 г. папа прнказал сжнгать кннгн англнйского ученого Вяклефа 24, направленные протяв этнх недостатков, то Гус напнсал возраженне, утверждая, что Внклеф говорнт правду. Папа отлучнл Гуса от церквн, но тот продолжал отстанвать свон мыслн, начал нападать на нндульгенцнн * н создал целое релнгнозное двнженне2 , называвшееся «гуснтскнм». Для уннчтоження разногласнй в 1414 г. был созван в Констанце церковный собор, на который прнзвалн н Гуса. Веря в нстнну свонх взглядов я желая заіцшцать нх, Гус согласнлся; к тому же ямператор обеіцал ему полную безопасность. Однако в Констанце Гуса броснлн в тюрьму, возвелн на него клеветннческяе обвннення н обсуждать его мнення отказалнсь, а потребовалн, чтобы он прямо отрекся от ннх. Гус, конечно, не
* Отпускные лнсты, которые папы продаваля для увелнчення своях доходов. Человек, купнвшяй такой лнст, получал проіценяе грехов на всю жнзнь ялн на некоторый срок, смотря по цене яндульгенцян.
согласялся. Тогда его прнговорнлн к сожженню, но даже н на костре он не отступнлся от свонх мыслей, веря, что онн согласны с пнсаннем. Прнверженцы Гуса продолжалн его дело. К ннм прнсоеднннлось немало другнх людей, которые былн недовольны есля не церковнымн, то государственнымн распорядкамн в Чехян: горожане добнвалнсь уравнення в правах с дворянством, стремнлнсь получнть больше значення в сейме; крестьяне, которые к этому временя былн совсем закрепошены, желалн освободнться от властн помешнков, тем более что она разрослась на немецкнй лад до размеров необычайных. Вот почему, когда в Праге под предводмтельством Яна Жнжкн 26 вспыхнуло восстанне сторонннков Гуса, то к ннм прнсоеднннлось много разных людей; оно быстро перекннулось в другне места — н вскоре вся Чехня была охвачена нм. Повстанцы разгромнлн направленные протнв ннх войска немецкого нмператора, одержнвалн победы в ряде другнх сраженнй, набегалн на Германню, доходнлн до Балтнйского моря. Только через 11 лет это восстанне было подавлено *. Так как участвовалн в нем главным образом крестьяне, то пораженне «гуснтов» особенно снльно отозвалось нменно на ннх. Онн былн окончательно прндавлены н закрепоіцены. Зато положенне дворян, особенно крупных, прнподнялось. Еіце в 1395 г. оня добнлнсь увелнчення прав думы, которая была всецело в нх руках, добнлнсь также нсключнтельного участня в высшем земском суде н проч. Все это было теперь за ннмн прочно укреплено. Онн настолько уснлнлнсь, что значнтельно стесннлн власть самого короля. Кое-что прнобрелн н горожане—нх представнтелей допустнлв в сейм (по-немецкн — ландтаг), так что оня прннялн участне в управленнн страной.
* Нз остатков гуснтов, слнвшнхся с последователямн знаменнтого П. Хельчнцкого, образовалась релнгнозная обіцяна «моравскнх братьев». Онн стремнлясь прнблязяться в своей жнзнн к требованяям Евангеляя, прндержмвалнсь безбрачня н т. д.
В уснленнн дворянства н меіцанства, надо оговорнться, было немало н хорошего для чешского народа. Немцы н раньше одолевалн чехов, завоевывалн нх, подчннялн своей властн, переселялнсь в нх землн н заводнлн свон порядкн. Когда же в Чехнн утверднлнсь германскне нмператоры, то немецкое влнянне разрослось до чрезвычайных размеров. А так как в Чехнн былн сяльны только дворяне н мешане, то нменно онн н должны былн дать отпор этому натнску. 14 действнтельно, болынннство нз ннх крепко держалось своего языка н обычаев, старалось удержать этот язык в государственном обнходе, укрепляло чешскую пнсьменность н т. п.
В это время жнзнь в Чехнн бнла ключом. Чехн боролнсь с немцамн, города н дворянство — с нмператором *; когда в Германнн появнлась лютеранская вера, то очень скоро проннкла я в Чехню, где началась борьба между прнверженцамн папы, Лютера27, Соцнна28, Гуса н пр. Все это расшевелнло ее умственную жнзнь, многнх заставнло задуматься над разнымн веіцамн, создало спрос на кннгу. Едва лншь в XV в. нзобрелн кннгопечатанне, как в Чехнн появнлнсь тнпографян, была яздана бнблня на чешском 29 языке й сталн одна за другон появляться многне нные кннгя. По колнчеству н разнообразню ях Чехяя стояла тогда впередн всех славянскнх стран. Укрепнлось в ней н западноевропейское просвешеняе, чему много способствовал Пражскнй уннверснтет 30. Появялось много чешскях пнсателей н ученых. Еше в XIV веке выдвянулся мыслнтель ІЦнтный (Штнтный) 31, после него шнрокой нзвестностью пользовалнсь Ян Рокнцана 32, Петр Хельчнцкнй 33 н другне. Особенно расцвела чешская умственная жнзнь в XVI столетнн, которое по справедлнвостя называется ее «золотым веком». Н вдруг весь этот подьем совершенно неожнданно оборвался.
* Когда в 1526 г. нз немецкнх земель выделнлась Австрнйская нмперня, чехя отошля яменно к ней; здесь мы я ямеем в внду австрнйского нмператора.
Между католнкамн н лютеранамн в Чехнн нздавна шла горячая борьба. He стерпев прнтесненнй, лютеране воссталн, взволновалн весь чешскнй народ, получнлн даже поддержку co стороны нноземных лютеранскях князей. В дело вмешалнсь многне другне государства, н нз-за восстання чехов34 мало-помалу разрослась громадная война 35 всех католнков протнв протестантов, тянувшаяся около трндцатн лет. Во время этой войны чешскне города былн разрушены, населенне — перебнто; край обезлюдел н прншел в полное запустенне. Что касается самнх чешскнх повстанцев, то онн былн в 1620 г. разгромлены нмператором в бнтве прн Белой rope. После этого много чехов-лютеран было схвачено н казнено, а нмутество нх отобрано: лютеранскне кннгн чехов сжнгалнсь, а заодно с нямн н все другне, напясанные по-чешскн. Все это вместе взятое нанесло чешскому народу такой страшный удар, от которого он н через полтораста лет не мог еіце оправнться. Чешская жнзнь в крае совершенно захнрела. Остаткя дворянства н мешанства потерялн почтн всякую снлу в государстве в сталн .быстро онемечнваться. Вскоре чешскнй язык сохраннлся почтн нсключнтельно в деревне, средн крестьянства, темного н угнетенного. Правда, австрнйскне государн, желая егце более ослабнть местных дворян, давалн крестьянству кое-какне льготы; однако восстановнть былое значенне чешского народа оно, конечно, не могло. Н стало так, что все образованные людн говорнлн в Чехнн по-немецкн. Чешскне кннгн нсчезлн. В государстренных учрежденнях, в учебных заведеняях, в обшественной жнзнн — везде употреблялся немецкнй язык. Казалось, что немцы окончательно оснлнлн чехов. Но это только казалось.
*
* *
В конце XVII века началось возрожденне целого ряда угнетенных народностей, в том чнсле сталн возрождаться н чехн. Многне образованные людн вспомннлн я созналя, что онн — славяне, но только онемеченные; онн понялн, что родным языком для ннх должен быть язык чешскнй, на котором когда-то выходнло так много знаменнтых сочнненяй, а теперь говорнл простой народ. Этн людн началн учнться чешскому языку, учнть ему свонх детей, пнсать на нем кннгн, печатать газеты, добнваться для него прав в государстве н проч. Понемногу чнсло такнх чехов увелнчнвалось, чешская пнсьменность разрасталась (особенно нзвестны стнхотворцы Коллар 36, Маха Гавлнчек 38 н друг., а также ученые Юнгман 39, Шафарнк 40, Палацкнй41). Нельзя не упомянуть, что еслн чехн н старалнсь на кого-ннбудь опереться в своем развнтнн, то только на Россню. Онн сознавалн свою братскую связь с русскнм народом, учнлнсь русскому языку, чнталн нашнх пнсателей, переводнлн нх, выбрасываля яз своего языка немецкне слова н обороты, чтобы заменнть ях русскнмн, я т. д.
В 1848 г., когда в Австрнн началнсь народные волнення, чехя потребоваля у австрнйского правнтельства уравненяя нх языка в правах с языком немецкям. Чехн к этому временн уснлнлнсь н окреплм, н правнтельство должно было согласнться. Правда, вскоре оно оправялось, подавнло чехов н целые десять лет прнтесняло ях, стараясь отнять данное в 1848 г.42 Правда, немцы, жнвуіцне в Богемнн н Моравнн, всемн снламн старалнсь удержать в своях руках господство, прнбегая для этого к ряду несправедлнвостей. Но чехн все же добнлнсь своего! Упорно борясь, шаг за шагом завоевывая новые н новые права н уступкн, оня обратнлн свою область в страну действнтельно чешскую, страну славянскую. В настояшее время в обенх чешскнх областях чешскнй язык вполне равно-
правен с языком немецкнм н в суде, н в остальных государственных установленнях. В городскнх думах чехн нередко составляют большннство. Многое множество чешскнх школ н гнмназнй, а также чешскнй уннверснтет н высшее техннческое учнлніце (оба в Праге) распространяют н укрепляют в крае образованность *. Чешская академня наук м.ного делает для нзучення настояіцего й прошлого в жнзнн чешского народа. Выходнт около тысячн газет н журналов на чешском языке (некоторые нз ннх, как, напрнмер, «Närodni Listy», расходятся в сотнях тысяч экз.), печатаются в громадном колнчестве кннгя, растет пнсьменность, появляются пясателн, язвестные далеко за граннцамн Чехнн. Развявается многое множество обшеств 43, цель которых — поддержка чешской народностн. Нх деятельность обьеднняет так называемая «Narodni Rada» (Народный совет). Средн этнх обіцеств получнлн всемнрную язвестность «сокольскне» обгцества, возннкшне сравннтельно недавно, онн быстро распространнлясь по всей Чехнн, а затем н по другям славянскнм странам. Есть онн н в Росснн. Задача сокольскнх обш.еств — развнть у молодежн путем разлячных упражненнй тело, сделать его снльным, ловкнм, вынослнвым. К сожаленню, недостаток места не позволяет нам подробнее остановнться на ннх н на многнх другнх чешскнх союзах. Но,глядя на ннх, невольно вспомннаешь слова чеха КТупы (Б. Яблонского) 44, который удачно сказал в стнхотвореннн про свой народ:
Поздно лнпа расцветает, Но душнстый цвет дает; Он богат целебной снлой Н храннт янтарный мед, Так н нам, по воле неба, Поздннй цвет на долю дан, Но зато он обеадает Много благ семье славян.
* Там, где правятельство не соглашается открыть чешскую школу, ее открывает чешскнй школьный союз.
УКРАЯНСКОЕ КАЗАЧЕСТВО
Укранна — это, по-нынешнему, окранна, окраннная русская земля. На сотнн верст расквдывалась здесь в старнну прнвольная, днкая степь, a no ней постоянно броднлн орды кочевннков, одна за другой набегавшне нз глубнны Азнн. Неудпвнтельно, что нашн праіцуры боялнсь селнться по этой степн. В княжескне времена 1 (лет 700— 900 назад) только в северо-западном углу ее, около Кнева, густо жнло оседлое русское населенне. Ho н здесь каждую мннуту грозпла опасность, каждую мннуту нужно было находнться настороже. Только под охраной военной снлы князей возможна была здесь жнзнь. Н пограннчные князья не раз ходнлн походамн на кочевннков, ставнлн сторожевые городкн-крепостнцы да военные заставы н так понемногу продвнгалнсь в глубь степн. Вслед за ннмн тянулось населенне, стронло Деревнн н города, распахнвало степную целяну, ловпло рыбу, пасло стада скота.
Но не всякому было под снлу здесь жнть. Выйдешь нной раз нз городка-крепостнцы на пашню нлн травы покоснть, н — чуть ты зазевался — заарканят тебя, заберут в полон, а там продадут в далекне землн в рабство. Вот почему здесь селнлся народ отборный, смелый, не боявшнйся опасностей, всегда готовый дать отпор.
В стародавней песне про поход князя Нгоря на кочевняков-половцев («Слово о полку Нгореве») 2 о пограннчннках нз-под Курска 3 говорнтся, что онн трубамн повнты 4, концом копья вскормлены, под шеломамн 3 взроіцены я рыіцут, словно серые волкн, ніца себе добычн, а князю славы. Этп людн во многом напомннают казачество, о котором
сейчас будет речь. Русскнй народ уловял это сходство н, вспомяная в свонх песнях-былннах про степные «заставы богатырскяе», опнсывал в ннх «старого казака Нлью Муромца».
* * *
В половнне 13 столетня 6 (660 лет назад) хлынувшне в южнорусскне степн орды татар разгромнлн там все русскне поселення, города сожглн, сравнялн с землей, одннх жнтелей перебнлн, другнх забралн в полон. Н не раз потом по степному бездорожью валнла орда за ордой, стон стоял от скрнпа телег, ржання лошадей, татарского гнканья, да еіце от плача полонянок, полоняннков. He раз по степн летннмн темнымн ночамн пылалн красные огнн татарскнх становнй, да курнлнсь пепелнша сожженных деревень н городов. Обезлюдела степь. До земля выжжена, до корня выкорчевана была здесь русская жнзнь. В северные суровые леса ушла она, где то там, то сям стоялн русскне городкн. Тут-то, сперва около Суздаля, Ростова н Владнмнра, а потом около Москвы, началя сплачнваться русскне землн, стало возннкать Русское государство 7, вырастал однн нз русскнх народов8— народ велнкорусскнй. А другой русскнй народ, белорусскнй, подпал под власть Лнтвы, вошел в состав Велнкого княжества Лнтовского9.
Однако оба этн русскне государства жнлн между собой не в ладах, н В.(елнкое) к. (няжество) Лнтовское, нта союзннка, вошло в союз с Польшей '°. В руках у Гіольшя уже была русская земля — Галячнна ", а после этого она прнсоеднннла н Волынь '2. Там жнл третнй русскнй народ — украннскнй. Так разделнлясь русскне землн. К югу от ннх лежала шнрокая степь, но селнться в ней было нельзя: в самом ннзу’ее, в Крыму, засела хніцная татарская орда н наводнла на все этн землн грозу.
Ho все же эта степь маннла к себе. В запнсках людей того временн мы находнм самые сказочные сведення об ее богатствах н плодороднн. «Земля, говорнлн, дает там невероятные урожан, возвраіцает посевы до ста раз, каждый год сеять нет нужды; еслн посеять раз — уроднт н на другой год н даст в однн год второй н третнй урожай, еслн оставнть плуг на поле, то в два-трн дня он так обрастет, что его трудно найтя. Трава на пастбнтах так высока, что пасуіднхся волов едва вндно в ней, нногда нз травы не вндно н рогов. Пчел такое множество, что онн носят мед не только в дупла деревьев, а н в ямы, н не раз случается провалнться в такой медовый колодезь. Рекн переполнены рыбой; осетров н другой рыбы ндет с моря в рекн неслыханное множество, так что во время этого двнження рыбы можно копье воткнуть в воду — будет торчать, как в земле. Зверя в лесах н степях такое множество, что днкнх быков, коней н оленей убнвают только для шкуры, а мясо выбрасывают. Дякнх коз столько набегает нз степей в леса на знму, что нх можно убнвать тысячамн. Птнц тоже невероятное колнчество> весной мальчяшкн набнрают полные лодкн янц днкнх уток, гусей, журавлей, лебедей. Н так далее...»
Кое-какое населенне по окраннам этой степн все же жнло. Людн ютнлнсь на развалннах когда-то славных н богатых городов, вроде Кнева, разрушенного татарамн І3; жалнсь к сторожевым польскнм замкам-крепостяцам, выдвннутым в степь для охраны страны от вражескнх набегов. Наконец, н в самой степн, средн ее днкнх, не тронутых человеком равннн, то там, то сям курнлся дымок, слышалась русская речь. Это нз смежных русскнх земель, прннадлежавшнх Польше н Лнтве, сюда шлн ватагн смелых, не боявшнхся опасностей людей; шлн, чтобы набнть днкнх зверей, поохотнться за степной птнцей, наловнть в степных реках н речушках рыбы, выбрать мед нз лесных пчелнных бортей. Впрочем, возврашаясь домой в Польшу нлн Лнтву, онн должны былн бы отдать в внде податн
громадную часть йз промышленного за лето. Вот почему йные йз нйх, пренебрегая опасностью, оставалясь в степй й на звму, ставвлй в укромных местах йзбушкй-куреня й жйлй по вольной воле.
Эта вольная воля, можно сказать, й заселнла укравнскую степь. Дело в том, что в Польше й Лйтве начало растн крепостное право. Власть помеіцйков над крепостнымн вскоре сделалась громадной. «Шляхтйч» (дворяннн) мог даже убйть своего крепостного й нй перед кем за это не отвечал. Крайне сялен был гнет й государства, которое разоряло страну постояннымй войнамн, а еш,е более — громаднымв налогамв. Неудйвйтельно, что жятелй смежных с украннской степью земель бросалй все й бежалй сюда. Так росло населенне степя. Этй вольные насельнйкй, броднвшяе по ней с места на место, охотясь за дйкйм зверем, ловя рыбу да схватываясь с татарвой, получйлй й особое названне. Звалй йх «казакамв». Слово это татарское, й значят оно — бродяга, перекатн-поле *.
Средв казаков попадалнсь людй самых разнообразных народностей. Но большйнство составлялв выходцы йз блнзлежашйх украйнскйх земель с остаткамй коренного местного населенйя (т. е. тоже украйнцамй). Такйм образом, казачество, выраставшее в этой степя, было неразрывной частью укравнского народа.
Кому доводйлось вадеть казака тех времен на верной старйнной картйнке, тот не скоро забудет его. Несколько скуластое лйцо, глаза черные йлй каряе, черные же бровй, волосы, усы. Бород казакй не носйлй, брвлн н голову, н лншь на самой макушке оставлялн прядь волос — так называемый «чуб», «оселедец»; конец его, гцеголяя, заматывалн за ухо. Й одевалйсь казакя тоже картйнно. В одежде преобладалн красный й сйнйй цвета. Сапогм бывалй йз сафьяна, шйрочайшне шаровары («мотнею вулнцю мете») йз тонкого кармазнна|4, на головах «сявые»
* Впервые упомннаются казакн около 1500 года.
смушковые шапкн. Ho это — в мннуты счастья н удачн, после благополучного похода, смелого нападення. А потом все это сносйлось в заклад, нзнашнвалось. Так н в народной песне казак опнсан:
На козаку — нетязі тря сіромязі, Опанчяна рогозовая, поясяна хмельовая; На козаку бідному нетязі сап’янці — вядні п’ятя і пальці, Де ступять, босоі' ногя слід пяше...
На козакові шапка бірка — зверху дірка, Травою підшнта, вітром підбнта.
Француз Боплан *5, служнвшнй в эту пору у польскнх вельмож на Укранне н хорошо знавшнй казаков, так пншет о ннх: «В ннх нет ннчего простого, кроме одежды. Онн остроумны н проннцательны, предпрнммчнвы н велнкодушны, не жадны к богатству, но чрезвычайно ценят свою свободу; снльные телом, онн легко переносят жар н холод, голод н жажду. На войне вынослнвы, отважны, храбры н даже легкомысленны, так как не ценят своей жнзнн. Рослые, проворные, снльные, онн обладают хорошнм здоровьем н даже мало подвержены болезням: очень редко умнрают от болезней, разве только в глубокой старостн; большею частью оканчнвают жнзнь свою на ложе славы — на войне».
Селнлясь казакн умело, осторожно. Старалясь держаться артелью, а не вразброд. Для безопасностн часто ставнлн свон поселкн на речных островках, надеясь, что врагу на воде будет бнться не так способно, как на земле. Да н напасть врасплох на воде труднее. Поселкн окружалнсь валом нлй засекамн, отчего н звалнсь по-украннскн «січ» («сечь»), Бывала в ннх н артнллерня нз маленькнх, но нсправных пушек. Впрочем, первоначально большннство казаков жнвало в степн только находом, в летнюю пору, а знмовать уходнло в села н замкя, прнлегавшне к степн. Лншь нанболее вынослнвые решалнсь остаться в ней на знмовку в наскоро сработанных землянках, так
называемых «куренях». Ho когда чнсло казаков (с развнтнем крепостного права н проч.) возросло н в степн стало люднее н безопаснее, то знмовка в ней стала делом обычным. Казацкне поселкн появлялнсь, как грнбы после дождя, нногда разрастаясь в целые городкн. Йные казакн уже сталн н землю пахать, хмель растнть, варнть беспошлннно н пнво, я мед, я водку, продавать крымскую соль, сушеную рыбу. Но даже н эта, нанболее мнрная часть казачества время от временн бралась за оружяе, чтобы, напрнмер, отразять набег крымчаков нлн, скажем, дать отпор польскям покушенням на казацкую вольность. Про другнх же н говорнть нечего. Понятно, что строй жнзнн казачества был чнсто военный. Оно делнлось на куренн |6, во главе которых стояля куренные атаманы (ватажкн). Нз куреней составлялнсь казацкяе сотнн, нз сотен — полкн. Чнсло людей в куренях, сотнях н полках было очень неопределенно. В нных «сотнях» было всего несколько десятков человек, в другнх — что случалось чаше — гораздо больше. Собственно, каждой сотне н каждому полку прнпнсывалось некоторое колнчество землн, нз населення которой онн н составлялнсь. От неравномерностн его возннкала неравномерность в велнчнне сотен я полков. Руководнлн нмн соответственно сотннкя н полковннкн; пря последннх находнлся полковой пнсарь, нмевшнй тоже большое значенне. Все полкн вместе составляля «войско запорожское», названное так по нменн главной казацкой «сечн», лежавшей за Днепровскнмн порогамн-уваламн,— Запорожская Сечь*17. Во главе «войска запорожского» стоял гетман 18, прн нем находнлнсь есаулы, войсковой
* Находнлась она на островке Хортнце. Громадные тряснны н камышовые зарослн укрывалн ее от татар, порогн — от Польшн. Лежала Зап. Сечь на сймом краю казацкнх поселенмй, слншком блнзко к Крыму. Зато от нее было далеко до Польшн. Поэтому селнлнсь здесь самые отважные нз казаков, любнвшне волю больше всего, для которых легче было переноснть постоянные опасностн, чем завнснмость от Польшя. Здесь жнло самое закаленное, самое сплоченное «казацкое товарніцество», здесь задумывалнсь самые смелые походы н набегн.
пнсарь (секретарь), обозный, заведывавшнй артнллерней. Вся эта казацкая «старшнна» нзбяралась на казацкнх сходах, так называемых «радах». Радам старшнна обязана была давать отчет, рады же моглн сменнть любое нз этнх должностных лнц. На радах решалнсь н все важнейшне казацкне дела. Пронсходялн онн шумно, бурно. Каждый казак в отдельностн обязан был беспрекословно повнноваться атаману, полковннку, гетману, особенно в походе. Но на радах казачество умело напомннать нм, что власть нм вручена волею казачества н держнтся только на этой воле.
Есть хорошая старннная картянка казацкой рады. На шнрокой плоіцадн «в сечн» казачество стало большнм просторным кругом. Co всех сторон к казацкому кругу бегут запоздавшне казакя. Двое другнх волокут за руку нз круга по земле какого-то славного вонна запорожского, хлебнувшего, внднмо, слншком уж не в меру, в руках у него «люлька» (трубка). Внутрн круга стонт знаменосец co знаменем, на шнроком полотнніде которого нзображен крест, a no углам — пара полумесяцев, солнце н звезда. Протнв него, на впдном месте, собралась казацкая старшнна co знакамн своего достоннства. Какой-то казак, став внутрн круга н обратясь к собравшнмся лнцом, говорпт речь. Казачество слушает, переговарнвается между собой, а пные так втянулнсь в свой разговор, что забылн н слушать говоряідего, а только ведут спор. Такне споры нной раз не кончалясь добром: начнналась свалка, казачество хваталось за оружне — н под конец нз круга выносялн несколько убнтых п раненых.
Но этнм же оружнем казакн сумелн сослужнть большую службу русской земле. Жявя в пограннчной с татарамн степн, онн все время должны былн схватываться с то н дело набегавшямн шайкамя нх. Подучаемые Москвой, крымскяе ханы обрушнвалнсь на окраянные землн Польшн я Лнтвы — коренные русскне землн. Подучаемые Польшей я Лнтвой, ходнлн грабнть Москву. Пря этом
главная тяжесть отпора ложнлась на казачество, которое, как громадная сторожевая застава, стояло на нх путн. Когда же казачество уснлнлось н окрепло, то могло не только давать отпор татарскям набегам, враздробь нападая на мелкне татарскяе орды, — оно могло уже само броснться через степн на Крым. А когда крымскне татары подпалн под власть турок, захватнвшнх город Константннополь '9,— то бнло казачество н турок, эту грозу всей хрнстнанской Европы.
Крым чуть лн не целнком охвачен Черным морем. To же море отделяло украннскую степь от Турцня. Для свонх морскнх походов казачество стронло в Запорожье «чайкн» — большне, легкне лодкн, длнной сажен с восемь, обшнтые по бокам связкамя тростннка (тростннк не давал лодке тонуть, когда ее залнвало водою). На чайке ямелось 5—6 небольшнх пушек; ходнла она н на веслах, н под парусом, вмеіцала несколько десятков человек. На чайках спускалнсь казакн по Днепру в море, где нх сторожнлн турецкне галеры (кораблн). Но казакн пряталнсь в густых днепровскнх камышах н, дождавшнсь темной ночн, проплываля тайком в Черное море. Плылн онн оттуда к Крымскому побережью, захватывалн добычу, жглн города. Подплывалн онн к славному городу Кафе (ныне Феодосня) 20. Туда сгонялн татары co всех сторон русскнх пленннков на продажу в рабство н продавалн нх оттуда н в блнзкне страны н в далекне, вплоть до Нспаннн, Туннса, Алжяра. Н казачество не раз, не два громнло этот город, освобождало пленннков, н возврашалнсь онн «на тнхі водн, на ясні зорі, у край веселнй, в города хрнстіяньскіі».
Нлн ехалн казакн к турецкнм городам, захватывалн Снноп21, жглн Трапезунд22, «окурнвалн мушкетным дымом», как тогда выражалнсь, стены самого Константннополя, наводя страх на могуіцественного султана. Проходнлн н в Азовское море, нападалн на Очаков. Завндя нздалека в море турецкую галеру, старалнсь уйтн подальше
на свойх почтн незаметных чайках, чтобы ночью напасть на нее врасплох. Но, будучч замечены, яростно набрасывалнсь на громадное судно й отчаянным натнском йной раз захватывалч его. А там, на дне галеры, прнкованные цепямн, снделн русскче пленнйкч й гребцы й ждалн чсхода схваткн: освободят лй йх йлй новых пленннков кннут к нйм на темное й грязное дно залйтой кровью галеры. Н есла удача встречала казаков — освобождалн онн пленнйков, увознлн богатую добычу: червонцы, драгоценные каменья, тканн, ковры. й после того по всей Украчне слепые певцы-кобзарн слэвйлй отважное казачество в свонх песнях-думах. Йеребйрая струны кобзы, пелч о том, как томйлйсь бедные невольнйкй в турецком плену, о том, что не забылй казакч свойх бесталанных товарйіцей, не оставнлн йх гйбнуть в беде, не боялчсь нй вражеской снлы, нй бурного Черного моря. А ведь не раз это море топйло казацкне чайкй, разносяло йх в разные концы, прнбнвало йх, разбчтых, поломанных, к вражескнм берегам.
Страх, наводймый казакамч на Турцню, был очень велнк. Турецкнй йсторнк того временй пншет о нйх: «Можно смело сказать, что во всем свете не ’найдется людей более смелых, которые менее заботалйсь бы о жйзнй, меньше боялйсь бы смертй; опытные в морском деле людй рассказывают, что эта голь своею ловкостью н отвагой в морскйх бйтвах страшнее всякого врага». Понятно, что й туркн, й татары всемя снламн старалясь разгромчть й обезвредять «эту голь». А так как ее составлялй главным образом беженцы йз Польшй й Лйтвы, так как й степь, прчютйвшая нх, счйталась прйнадлежавшей той же самой Польше, то турецкнй султан требовал, чтобы Польша уняла казаков, угрожая нначе разорнть ее. А нашествчя турок йлй татар Польша, слабая военнымч сйлэмй, боялась как огня. Так у казаков появйлся новый враг — Польское государство. Оно й раньше недружелюбно посматрнвало на казаков — беглых людей, не плэтйвшйх
податей, а теперь стремйлось связать нм рукй, чтобы не вызвать страшных татарскйх набегов.
Былй й еіце прнчнны вражды между Польшей й казакамн. Чем больше усйлйвалось казачество, тем гуше заселялась ймй украйнская степь, тем спокойнее й безопаснее становйлось жйть в ней. й вот вслед за казакамн в степь начала продвягаться польская шляхта, неся с собой сюда крепостное право, от которого думалй укрыться здесь казакн. Польскне вельможя-магнаты запясывалй за собой громадные пространства степной землй, укреплялясь, стронлн замкй-крепостйцы, прнводнлн с собой наемные военные отряды н старалйсь закрепостйть казацкое населенне, жнвшее на захваченных ймй землях. А этого казакн снестй не моглй. Между нймй й прйшельцамй-магнатамн завязалась нескончаемая война. Старалнсь помеіцнкй закрепостйть й тех казаков, которые поселялйсь у нйх в деревнях на зйму в прйлежаіцйх к степя землях. Это еш,е более усйлйвало взанмную вражду. Наконец, окрестное крепостное населенне, средя которого знмовалн казакн, глядя на ях вольностй, «казачйлось», обьявляло себя казакамн, отказывалось йсполнять баріцнну, нестй повннностй, платнть податй. Шляхта боролась с этйм как могла й старалась, чтобы государство всерьез прйнялось за казаков.
Наконец, была еіце одна прйчяна вражды. Русская народность в польскйх землях подвергалась всякйм стесненням, прйлагалйсь меры к йх ополяченйю. А так как между полякамм й русскямй было отчетлявое разлйчме в вере (полякнкатолнкй, русскне — православные), то йменно сюда й 6ылй направлены главные старанйя польского правнтельства. Оно, между прочнм, всемй сяламй поддержйвало уннатов, т. е. тех русскях людей, которые, не отступая сйльно от православного вероученйя й обряда, прйзнавалй главенство рймского папы. Русскйе людя боролйсь за свою народность й веру всяческнмн способамй; в этой борьбе дело дать отпор Польше воору-
женной рукой выпало на долю «славного войска запорожского». Так, в борьбе с Крымом н Польшей н протекала казацкая жнзнь: так отважная степная голытьба, волю ценнвшая паче жнзнн, нежданно-негаданно нсполняла велнкое дело: заіцнту русской землн н русской народностн.
Польское государство, чтобы ослабнть казацкую снлу, начало наннмать часть нх на постоянную военную службу, занося нх в особый спнсок — «реестр». Оно надеялось, что реестровые казакн 23 будут послушны ему н, между прочнм, помогут перехватнть остальных казаков н поселнть у владельцев. Но реестровые не выдавалн товарншей, да м жалованье нм правнтельство плохо платнло. Ходнлн онн самовольно походамн н на турок, н на татар. А в 1592/3 г. казакн, под предводнтельством Косннского , воссталн, разгромнлн окрестное панство, «оказачнлн» многое множество крепостного населення. Через год германскнй нмператор, воевавшнй с туркамн, вошел в союз с казакамн. Онн помоглн ему, совершнлн поход с гетманамн Лободой 25 н Налнвайко 2ь, но затем повернулн назад н прошлн по русскнм землям Польшн н Лнтвы, освобождая крепостных, смнряя панство, поддержнвая православных протнв уннатов. Польское правнтельство не стерпело н выслало протнв казаков гетмана Жолкевского 27 с войском, который схватнлся с ннмн, но одолеть нх не смог. Однако он получнл подкреплення н осаднл казаков под гор. Лубнамн28. Казакн составнлн «табор» (походную крепость нз телег, поставленных в несколько рядов) н отчаянно зашшцалнсь. Но с ннмн было много женшнн н детей, а прнпасов стало не хватать. Долго терпело'казачество, но потом прншлось ему сдаться: выдало оно Жолкевскому оружне н предводнтелей. Долго мучнлн нх полякн, особенно Налнвайку. Но н казакам стало от этого не легче: броснлнсь на ннх, безоружных, полякн н перебнлн нх. Казацкая снла была сломлена.
Долго бы не оправнться казакам, да только само польское правнтельство стало нуждаться в ннх — позвало на
войну в Лйвонйю 29. Мужественно бялнсь казакн н добйлнсь этой ценой возвраіценйя старых казацкях прав, отнятых после Лубенского разгрома. С тех пор казакв счйтают себя королевскам войском. Ходйлй оня в «смутное время» воевать с полякамн протнв Москвы30, нападаля н после на Москву31 под предводятельством гетмана Сагайдачного32. Совершнл Сагайдачный н поход протав турок, где спас польское войско от пораження 33. Это был умный, дальновндный человек, стремявшййся показать Польше, как ценно для нее казацкое войско, н тем добйться для него прав. Положнм, прав этнх полякй не далн, но н стеснять казаков не смелн. Казачество разрослось, усялнлось й, под руководством Сагайдачного, брало под затйту всю русскую народность н веру в Польше й Лнтве. Много сделал Сагайдачный н для просвеідення русского народа.
Нелады с Польшей после смертн Сагайдачного вспыхнулн с новой сйлой. Казакй тревожнлн свонмн походамн турок, пугая этнм Польшу, громнлй польское панство, «казачйлч» йх крепостных, вытеснялн нз края католяков й унйатов. Польша же стремялась обуздать казаков, «оказаченных» крепостных казакамя не прйзнавала й в реестр нх не впнсывала. Счнтала она в реестре 6 тыс. казаков й все время старалась уменьшнть его, а казакн стремйлнсь увелнчмть. Шлй бесконечные войны с переменным успехом, пока, наконец, к 1638 г. был несколько раз разбмт предводнтель восставшнх казаков Острянян3 й сдался после него прннявшйй команду Гуня . Права казаков былн урезаны, но снлу нх подорвать не удалось. Крепостное населенне, казачась, моіднымй потокамя беспрерывно влявалось в ряды казацкого войска н делало его несокрушймым. Так было н теперь: Остряннн был разбнт, Гуня сдался — н вслед за этнм в Украяне разразнлось знаменмтейшее восстанне под предводнтельством Богдана Хмельнйцкого36, поставнвшего ее жйзнь на новый путь. Но об этом будет речь в отдельной кнйжкр [1914]
0 ГУМАНМЗМЕ М НЕОСМОТРНТЕЛ ЬНОСТК
Предмет предлагаемой заметкн весьма несложен. В заседаннн Обіцества славянской культуры г. Курнатовскнй, делая доклад о граннцах польской народностн, коснулся, между прочнм, н белорусского вопроса. Являются лн белорусы отдельной нацней, нлн нет,— это, по мненню г. докладчнка, трудно сказать. Нанболее правнльным представляется ему взгляд, что суіцествуют лншь неудачные попыткн создать такую нацню. Отметнв это, г. докладчнк предложнл русскому обшеству нечто вроде полюбовного раздела: два мнллмона белорусов-католнков отчяслнть к Польше в целях нх полоннзацнн, остальную же часть подвергнуть руснфнцнрованню, дабы белорусскнй народ, так сказать, «рассосался» между двумя нанболее моіцнымн соседннмн нацнямн.
Прнсутствовавшнй на собраннн П. Н. Мнлюков1, отвечая докладчнку, достаточно определенно н твердо заявнл, что белорусы нмеют такое же право на самостоятельное развнтне, как н все нные народностн, н что проект г. Курнатовского представляется ему недопустнмым. По поводу этого ннцндента я позволю себе сказать несколько слов.
Прежде всего весьма оспорнмым представляется мне утвержденне г. Курнатовского, что попыткн поднять белорусов на уровень самостоятельной нацнн оказалнсь неудачнымн. Вернее обратное: онн былн очень удачны, несмотря на адмнннстратнвные преследовання, травлю co стороны русскнх н польскнх шовяннстов н тому подобные условня. За недолгнй срок, всего лншь в какне-ннбудь
восемь лет, была создана белорусская пресса*, яздано несколько сот тысяч экземпляров брошюр н кнйг, взратены кадры белорусской народной ннтеллнгенцнн, й на нее прочно опнрается дело нацаонального возрождення. Почтй все, яздаваемое по-белорусскя, ндет в деревню, проннкает в самые глухае уголкя, всюду пробуждая нацнональное самосознанйе. Н это не просто лятература для народа, это в то же время латература самого народа, йбо она результат пйсательского труда многйх й многйх сотен крестьянскйх рук, на время отрываютйхся от сохм, чтобы взяться за перо. Можно йгнорйровать отпорную салу этого двнження, можно совершенно скннуть ее co свонх счетов. Но назвать его нежйзнеспособным, мертворожденным — нельзя. Это слйшком протйворечйло бы действйтельностя.
Что касается практяческйх планов г. Курнатовского, то в нйх очень странно одно обстоятельство: есля полоназацня нужна для белорусского народа, то почему г. докладчнк проектврует ее только для белорусов-католнков, а не для всего белорусского народа в целом? Н, наоборот, еслм ему необходама ру£нфнкацня, то почему она нежелательна среда белорусов, прндержнваюіцнхся католячества? Ведь разнйца в веройсповеданнях не раскалывает белорусскйй народ на две несходные по культуре велачйны. Ведь у белоруса, будь он католяк йлй православный, одйн нтот же пснхйческйй тйп, язык, бытовой уклад. Как же йз этйх об-ьектйвных предпосылок может одновременно пройстечь необходймость для белорусского народа руснфнкацйн н тут же рядом необходнмость полонйзацйй — веіцей прямо протявоположных й друг друга йсключаюіцнх?
Ларчйк открывается очень просто. Распоряжаясь столь бесцеремонно судьбою белорусов, г. Курнатовскйй даже
* В настояіцее время суідествует шесть белорусскнх органов печатн 2, кроме того, белорусское двнженне обслужнвается органамн на русском н еврейском языках.
не пытался задаться мыслью, насколько вредны йлй полезны для нйх его проекты. Он совершенно не йнтересовался этйм, будучя всецело охвачен перспектявой усяленйя польского народа путем ополячйвэнйя двух мйллйонов белорусов. Он й русйфйкацяю остальных белорусов выдвагал не как нечто ценное для нйх, а просто, так сказать, как плату русскому обшеству за возможность безвозбранной полонйзаторской деятельностй. Короче говоря, г. Курнатовскяй пытался вестй торг белорусскям народом, который в его глазах является не субьектом, а обьектом прав, предназначенным служять чем-то вроде пйтательного матернала для соседнях народов. Остается лйшь отметять, что ляца, к которым прйнадлежйт г. Курнатовскнй, яменуют себя «гуманястамй».
Но далеко не все польское обіцество охвачено тенденцнямн гуманйзма. По сообіценйю г. Козловского в «Кневской мыслй» 3, многне йз прнсутствуюшйх на собранйй поляков воссталй протйв предложенного проекта, а в чйсле йх й сам г. Козловскйй. Но это не помешалр последнему в то же время напечатать в журнале «Народы й областн Россйй» карту рассеЛення польского народа, где, напрнмер, в Внленском, Лйдском й Ошмянском уездах Вйленской губ. чйсло поляков показано от 50 до 100%, в Днсненском, Валейском й Свенцянском — от 30 до 50%, в Мйнском — то же, в Дрнссенском (Ватебск. губ.) — от 20 до 30% н т. д. Создается впечатленйе, что это польскнй край, лйшь по ошабке называемый Белоруссней. А между тем здесь жявет сплошное белорусское (аногда лмтовское) населенйе, полякй же ймеются лйшь в городах да в панскйх усадьбах; наконец, к полякам с большой натяжкой можно было бы отнестй й так называемую «засцянковую шляхту»*, но й только. Что же касается прнроды цйфр, прйведенных г. Козловскйм, to онй й раньше встречалйсь у польскйх стэтйстйков, будучя резуль-
* Мы, однакд, счнтаем это неправнльным.
татом прнчнслення всех белорусов-католнков к полякам, т. е. результатом махннацяй, протнв которых вооружался сам г. Козловскнй. Мы не сомневаемся, что он просто был введен в заблужденне гг. нсследователямн, которым весьма к лнцу шедрннскнй девнз: «Прасковья мне тетка, а правда мне мать». Однако как бы то ня было, все же прнходнтся констатяровать, что нз среды польскнх прогресснвных кругов белорусскому народу на нашнх глазах был нанесен удар, в оценке которого вряд лн возможны колебання.
[1914]
ОБРАЗЫ ГАЛЙЦММ В ХУДОЖЕСТВЕН НОЙ ЛЙТЕРАТУРЕ
КАРПАТЫ
Есть два метода кннжного ознакомлення с какой-лнбо страной: можно обратнться нлн к цнфрам, таблнцам, конкретным фактам, нлн к жнвым, пестрым образам, запечатленным в лятературе художнякамн слова. Оба метода равно полезны н законны; взятые вместе, онн прекрасно восполняют друг друга. Однако первый нз ннх гораздо более популярен, нежелн второй. В частностн, справедлнво это н по отношеняю к Галнцнн завоеваняе ее2 вызвало целую кучу работ первой категорнн н нн одной, которая попыталась бы нспользовать матернал, созданный художественным творчеством.
*
* *
Карпаты 3 — вот что главным образом прйвлекает вннманне турнста по Галнцнн. «Там луга зеленеют, там вода в озере нграет, там овцы блеют, белые вдалн, позваннвая колокольчнкамн; все звеннт, поет, гуднт на полянах. Там девкн поют, там на кобзах 4, на гуслях, на вербовых свнрелках нграют, на длвнных, далеко звучаш,нх рожках яграют горцы, пастухн, погоніцякн... Там осенью бабы лен выколачнвают, поют длннные любовные песнн. Знмой поют за ткацкнм станком. Старые горцы трубкн курят, рассказы рассказывают, заговарнвают шнпяіцне на огне чнстнлніцные душн. Волкн воют под лесом, собакн нм отвечают под нзбамн...»* Этот днкяй, певучнй горный край многне про-
* К. Тетмайер. Какой у Собко Яворчаря гонор был.
бовалн опнсывать, но ннкто не сделал этого с такнм совершенством, как украннскнй беллетрнст М. Коцюбннскнй н польскнй — К. Тетмайер5. Конечно, нх вннманне прнвлекают прежде всего горы н лес. Остановнмся на этом н начнем с картнн, набросанных Коцюбннскнм.
«Маленькнй, белокурый, словно одуванчнк пушнстый, Ваня бегал по зеленым «царннкам» (лужкам) нлн бесстрашно забнрался в глубь темного леса, где елн колыхалнсь над ннм свонмн ветвямн, точно медведь двнгал лапамя.
Отсюда глядел он на горы, на блнзкне н далекне нх вершнны, что голубелн на горнзонте, на темные еловые леса, на яркую зелень царннок, блестевшнх, словно зеркала в рамках деревьев. Под ннм, в долнне, кнпел холодный Черемош. На далекнх холмах дремалн на солнце одннокне жнлніца. Было тнхо н грустно, черные елн беспрерывно нзлнвалн в реку свою грусть, а Черемош нес ее ннзом, передавая долннам»*.
Прнводнм еіце картнну восхождення на ropy; художественная н сама по себе, эта картнна особенно ннтересна для экскурсанта нменно потому, что дает вереннцу вндов, нарастаюіцнх н меняюшнхся прн постепенном под"ьеме, то есть дает нх как раз в том порядке, в котором онн пройдут перед глазамн экскурсанта. Вот эта картнна6:
«Теплым весенннм утром шел йван на полоннну**. Как горный поток, он легко прыгал с камня на камень н здоровался ео встречнымн людьмн, лншь бы услышать собственный голос.
— Слава йнсусу!
— Во векн слава!
На отдаленных холмах однноко ютнлнсь хаты, темнобурые от дыма, которым прокурнлнсь насквозь, а вннзу кудрявый Черемош блестел седнною н отлнвал под скаламн серднтым зеленым огнем. Переходя поток за потоком, мннуя хмурые леса, где по временам позваннвала
* Коцюбннскнй. Тенн забытых предков,
** Горную поляну.
корова нлн белка бросала с деревьев обьедкн шншек, Нван подннмался все выше м выше. Леса уступаля место горным лугам, мягкнм н пышным. Нван брел средн ннх, словно плыл по озерам цветов, порой нагнбаясь, чтобы украснть «кресаню» ' пучком красной гвозднкн нлн бледным венчнком хрнзантемы. Подножья гор скрывалнсь на дне глубокнх черных уіцелнй, где рождалнсь холодные потокн, куда не ступала людская нога н где воднлся «вуйко»*, бурый медведь, страшный враг стад. Вода попадалась все реже. Зато как рад был Нван, когда встречал ручей, этот холодный хрусталь, омывавшнй в свонх верховьях желтые корнн вековых елей н даже сюда доноснвшнй шум леса! Около такого ручейка добрая душа оставляла нногда кувшннчнк нлн чашку простоквашн...
Тропка вела все дальше, в густой бурелом, где кучамн гннля голые колючне елн, без сучьев н коры, словно скелеты. Пусты н днкн былн этн лесные кладбніца, где лншь токовалн тетерева да гнезднлясь змен. Здесь царнла тншнна, велнкнй покой прнроды, строгость н грусть. Сзадя Нвана уже вырасталн горы н голубелн вдалн. Орел подннмался с острых каменных вершнн, благословляя нх шнрокнм взмахом крыльев; чуялось холодное дыханье горных лугов, н шнрнлось небо. Вместо лесов теперь стлался по земле черный ковер ползучмх елей, где путалнсь ногн, да мхн одевалн камнн зеленым шелком. Далекне горы открывалн, одна за другою, свон вершнны, выгнбалн хребты, вставалн, словно волны в глубоком море. Казалось, морскне буруны окаменелн как раз тогда, когда поднялнсь, чтобы рннуться н затопнть землю. Уже Буковннскне вершнны 8 упнралнсь в край неба; словно сннне тучн, завернулнсь в снзый полог тумана Сяннцы, Дземброня н Белая Кобыла; дымнлся Нгрец, острым шпнлем втыкалась в небо Говерля, я Черная гора давнла землю свонм тяжелым телом.
Наконец — полоннна! Он уже стоял на ней, на этой высокой поляне, покрытой густой травой. Голубое море
* Буквально — дядюшка.
Ada», ■ Kn2ÖaH°el4 л
Аля^ра . долм:ына
Дом на вул. Любімскай (цяпер Чаймўскага) у г. Яраслаўлі, дзе жыла сям'я Багдановічаў
К.ак.уева Ганна Рафаілаўна
Гапановіч Ганна Іванаўна
Шабуня Эмілія Іванаўна
Вераніка Залатарова
Сям’я Мякотаў: Таццяна Восіпаўна і Апанас Іванавіч; дзеці (злева направа) — Марыя, Стэфа, Міхась
взбудораженных гор обступало Нвана шнрокнм кольцом, й, казалось, будто этн бесконечные сннне валы продолжают йдтй й готовы упасть к его ногам»*.
Упомянутая здесь гора Говерля воспета в стдхотворенйй украйнского пасателя С. Чарнецкого9.
Я внжу вновь тебя. Твой верх вдалн белеет, Маня мой взор к себе на сннем небосклоне. Паляіцнй солнца жар теплом весь мяр лелеет,— А ты одна грустна в немых снегов короне. Взглянн вокруг себя: Хомяк уж зеленеет, Уж Поп-Нван сменнл покров на мошном лоне, Уж долом Прут шумнт, уж теплый ветер веет,— А ты одна грустна в немых снегов короне **.
Что касается карпатскйх лесов, то очень выразйтельные н жйвопйсные картйны йх мы находдм у польского пнсателя Тетмайера, уже отмеченного намя выше. Праводнм найболее характерные йз нйх.
«Под Комйцей, под Волошйном, под Голйцей, под Коловом леса й совсем нйкто не трогал. Деревья вырасталн на наваленных деревьях: сосны, елн, букн, яворы, а меж нйх — дакая малана, шйповнйк, ежевака, густой плюш, зарослй, жнвые йзгорода, целые сета й капканы йз растенйй... В нйх можно было запутаться, застрять в буреломе, утонуть в коварных, гнйлых болотах, задохнуться средя гйбкнх, но упругнх лоз, веток, суков, средй мелках частых елей, которые нагйбалйсь, когда йх нажмешь, но не разнймалясь, а захватывалй в свой моіцные обьятйя, вдавлйвалй в себя й оплетала человека, как змен»***.
«Сосны быля тут толстые, как колонны в церквн, с ветвямн до самой землн, так что неба нз-под ннх не было вйдно. Папоротннк, зелье всякое, іцавель, лопуха; травы — выше колен. Гуіца страшная. Ногн вязлй в гнялье, в перегнйвшнх пнях, в стволах, нагроможденных одйн на другой между скаламн. Н всюду на ветвях внсел прядямн
* Коцюбннскнй. Тенн забытых предков.
** Перевод автора статьн.
*** К. Тетмайер. О Бартке Гроннковском, браконьере.
сырой мох, серо-зеленый, длннный, как бороды. Между деревьямн цвелн на длннных стеблях желтые цветы; нногда, как завядятся онн, можно было подумать, что нечнстый смотрнт на тебя: так н вздрогнешь. Н ннкогда не было там ветра, тнхо там было — нн шороха, нн звука. Воды даже не было слышно в потоке, вннзу. Бор был глухой, как труп» *.
«Вокруг лес, лес н лес!.. Однн лншь верхушкн деревьев,— тут остроконечные, черные, сбявшнеся в кучу сосны, там раскндцстые, зеленые букн я яворы; все это залявает человека кругом, как море... А над лесамя горы, светлые, шнрокне скалы, а выше — крутые утесы, высокне стены обрывнстых каменных круч, а еіце выше облака... а еіце выше — небо.
Ветер ходкт кругамк; нногда с одной стороны леса было тнхо, а на другой деревья гнулясь в дугу, словно трава под косой.
Многда лес стоял тяхо, я только нздалн шел шум, все блнже н блнже, пока не захватывал деревьев н не плыл по ням, как летнт ястреб, когда он ловнт птнц, касаясь колосьев грудью я крыльямн... Колосья нагнбаются, а он с шумом летят» **.
А вот набросок ночн я рассвета в начале весны:
«Поздно вечером, когда полная луна взошла над скаламн, она осветнла ряды уже черных скал, без снега... А потом стала медленно освеіцать утонувшне в темноте страшные н пустые доляны, ясчезая то тут, то там за скаламн — словно свет блуждал, потерявшн дорогу.
Воды шумеля в ночной тьме, мороз уже не сковывал ях ночью. Помертвевшая за знму пустыня наполннлась жнвым теплым воздухом... Казалось, будто что-то растет в горах, не было уже застывшего спокойствня знмы — шла весна. Почтн светлело...
Где-то там у Ледовца белеет, розовеет рассвет... Забрезжнла полоска света... она двяжется, как облачко ро-
* К. Тетмайер. Днкнй горец.
** К. Тетм а йер. О Бартке Гроннковском, браконьере.
зовое, легонькое, тйхонькое... Н выплыло солнце, да такое, словно его где-то в долннах роса окропкла, мокрое, сырое. А ветер шумкт по скалам, в горах шум, грохот, гром... Летят внйз потокй с Волошйна, поют звонко, как колокольчйкй. В горах уж местамн снега совсем нет; смеются онй солнышку, словно только что родйлась. Вода йграет, перелйвается, сверкает, словно радуга, а ветер мчйтся по долнне, распластав крылья, й плавкт снега...
А где онй уже стаялй, там трава растет, зеленеет молоденькая, весенняя. А вода бежят по ней ручейкама, словно стеклянная.
Молодой дух ндет от долйн, грудь распйрает!»*
Однако не этй картаны Карпат особенно правлекают наше вннманне в пройзведеняях Тетмайера, но его велкколепное опнранне жйвотного мара горных лесов. Прнводнм это опйсанйе с возможной полнотой.
«Когда у Бартке Гронаковского зверь был уже в MemKe, серна йлй заяц, он больше не охотйлся: тогда он любял смотреть, как зверн жйвут... Часамй смотрел он на дйкйх кур йлй тетеревов-глухарей, которые за Татрамй, с южной стороны, около Крываня, за Воловцом, любнлн 'сндеть в чашах можжевельнйка, дйкой мэлйны, прячась от орлов й ястребов, не доверяя соснам й лесным зарослям, где всегда могла подкрасться проворная рысь, коварная кунйца, кровожадная, хнтрая лйсйцэ й страшная, неожкданная, нападаюіцая, как гром, дякая кошка. Там дякйе петухй расправлялн свой велнколепные перья, разогнутые на две стороны хвосты, прекрасные цветные крылья... Там онй дралксь, там онй грелйсь на солнце, словно ослепнув от блеска...
Там кормйлясь по уступам днкне голубй, быстрые й осторожные; срывалясь с шумом рябчнкн й днкне уткя, большяе, тяжелые, а маленькне, проворные водяные курочкн сэдйлйсь на болотца вназу долйн, в большае травы, йлй плавалй по озеркам.
* К. Т е т м а й е р. Хозянн гор.
В другом месте, в Ростоке, он наблюдал белых горностаев с чернымн хвостйкэмй; онн выползалй йз-под камней, высовывая сначала острые мордочкй с быстрымя глазкамй.
He раз меткнм ударом камня йлй выстрелом прерывал он погоню куннцы за несчастной белкой, перескакйвавшей с пнском с дерева на дерево я, расправяв хвост, бросавшейся на тоненькне, едва уловнмые глазом веточкн... Белок любйл он больше всего. Только завнднт белку на дереве, н уж готов глядеть на нее без конца: как она взбйрается по стволу, лазат по веткам, тут повернет голову, там оглянется, сядет, накроется хвостом, как баба юбкой в дождь... Шншку в лапкй — й давай ее луіцнть, бросать шелуху, грызть зерна... Потеха!
Н дятлов любал он, когда, прнжавшнсь хвостом к дереву, онй йступленно долбят кору йлй, особенно ранней весною, свнстят, как на свйрелй, н медленно пролетают меж ветвей.
Затянет лй где-ннбудь свою песню сойка, затретнт лй йлй засвнстйт где-ннбудь дрозд — он остэновйтся й слушает. Н часто не радй йх чудного свяста: где дрозды в конце марта й в начале апреля свйстят, там вальдшнепы тянут.
Любйл он смотреть по вечерам с высоты, как в одййокую пустыню у его ног, в холодный, стальной мрак, летйт фнлнн, огромная птнца с пушнстымн крыльямн, похожая на зловеіцйй прнзрак.
Даже подкрадываясь к сернам, он не очень заботялся о том, чтобы стрелять, а смотрел, как онй пасутся на скатах, как лазят по скалам й смотрят оттуда внйз, в страшную пропасть, словно у нйх крылья, а не ногй... Нлй вскочат на скалу туда, где едва можно стать, собрав четыре ногй вместе, й стоят так, й смотрят вокруг, й свйстят в ноздрн, когда что-нйбудь увндят йлй почуют...
Вйдел Бартке Гронаковскйй, как козы зашйіцаются от орлов, сбвваясь в стадо, как аногда молодая, но уже слйшком сйльнэя й тяжелая коза, которую орел не может
поднять, перескакявает с утеса на утес с вцепнвшнмся в ее спнну орлом — так быстро, чтобы у него крылья откннулнсь назад от бега, н он должен был бы ее выпустнть...»*
Наконец, заключнм эту вереннцу картнн я образов прекрасным стнхотвореннем в прозе «Горный мотылек», прннадлежаіцнм перу того же автора.
«Я шел однажды через Железные ворота в Татрах. За мной над Лнптовскнмя горамн была буря, навнсшая в свннцовой туче н ударявшая в темный лес золотымн молняямн с оглушнтельнымн раскатамн. В Татрах отдавалось громкое эхо. Над тучей было как будто зарево, кровавое н страшное. Вокруг меня повнслн пропастн, н граннтные обелнскн подннмалнсь ввысь между колоссальнымн пнрамндамн, теряясь верхушкамн где-то в безграннчной вышяне; над головой — вечернее небо, серое н печальное.
Ннгде нн травкн, нн моху, только обломкн камней н скользскне граннтные плнты. Мертвая пустыня.
Вдруг зашелестело что-то в воздухе. От одной стены уіцелья до другой пролетела маленькая птнчка, горный мотылек, как ее называют горцы.
С нзлома на нзлом, co скалы на скалу взлетала она все выше, пока не нсчезла где-то в безграннчной вышнне между сводамн пропастн.
Там, в отдаленнн, была буря н темный лес; ннже, в доляне, города, ннвы н жнзнь, а эта птнчка, далекая всему, всему чуждая, ннкем не внднмая, носнлась здесь над пропастямн, в бесконечной вышнне н бесконечной пустыне.
He правда лн, в душе человека есть что-то, похожее на этого горного мотылька, взлетаюшее выше, чем бурн я леса, чем города н ннвы, чем жнзнь н двнженяе, всему далекое, всему чуждое, лншь нногда, на одну мннуту, заметное для мыслн я так, как эта птнчка, ясчезаюіцее в безграннчной вышнне...»
* О Бартке Гроннковском, браконьере.
Таковы Карпатскне горы, такова нх прнрода. Но н сюда проннкает капнтал, н здесь уже делает свон первые шагн царство машннной культуры. Об этом говорнт, напрнмер, следуюшнй отрывок яз рассказа Нв. Франко '°:
«С погожего неба солнце сыплет свон горячне лучн на высокяе горы, на зеленые болота, на заводскне постройкн Людвнковской паровой лесопяльнн. Свнча бурлят я разбнвается о круглые камнн; на горах внднеются сосновые леса, обьятые прозрачной снневатой мглой. Средн котловнны возвышается завод, co всех сторон окруженный высокосложеннымн рядамн толстых бревен, точно громадной серой каменной стеной. Нз красной трубы ндет дым, раздается пронзнтельный свнст; внутрн завода слышен бешеный шум, пнск, скрнп н лязг паровой машнны, смешавшнйся с оглушаютнм шумом воды н крнком рабочнх. А вдалн на вершянах гор там н сям звучят стук топоров н грохот падаюшнх громадных сосен.
— Ура-а! —-крнчат дровосекн прн каждом паденян лесного колосса, а потом опять начннается стук — у велнкана обрубают ветвн н по утоптанной дороге спускают по rope вняз на реку, которая донесет его прямо к машнне. День за днем co всех вершнн кругом раздается этот стук н крнк, день за днем сотня лесных велнканов с треском спускаются по голым, обрывнстым скатам гор в долнну, чтобы там, на воде, ждать, пока прндет нх очередь лечь под неутомнмые железные зубья паровых пнл. Й день за днем четырнадцать сложных пнл грызут костн лесных велнканов, точно четырнадцать неустанных червяков»*.
Но н здесь, вокруг завода, царнт обаяняе карпатской прнроды, о чем лучше всего свндетельствует окончанне цнтнрованного рассказа:
«Его похороннлн за Свячею, у стен высокой горы, на зеленой, поросшей мхом н полевымн цветамн поляне. Кругом высокне горы задумчнво смотрят н на маленькую зеленую могнлу, н на огромный завод с красной трубой.
* Нв. Ф р а н к о. Сам внноват.
В орешняке кукует кукушка, точно спрашявает: «Кто тут? Кто тут?» А чяжнк в высокой траве протяжно отвечает: «Несчастный! Несчастный!» Только сердятая пестрая сойка на одянокой сосне дразнят: «Сам вяноват! Хге! Хге!..»*
Впрочем, вторженяе капяталнстнческой культуры в область Карпат очень незначятельно, я онн поныне сохраняют характер дякого горного уголка. Заселены оня бойкамя, лемкамя я гуцуламя, своеобразнымн украннскнмя народцамя, заннмаютнмяся скотоводством, лесным промыслом я т. д. В укладе ях жнзня, в ях повседневном обяходе сохранялось много древнях, арханческях черт, что особенно прнходнтся сказать о гуцулах. Посетнвшяй эту местность г. Кельсяев даже полагал п, что оня еіце не вышля нз бронзового пернода; дело в том, что гуцулы всегда хбдят с особымн меднымя топорякамн, снльно напомянаюіцнмн те, которые находят в курганах. Хотя, конечно, мненяе г. Кельснева явно неосновательно, однако, действятельно, здесь можно найтн много янтересного н в научном смысле, я в смысле этнографяческой жнвопясностя. Начнем хотя бы с нарядов; онн бегло зарнсованы в следуюіцем отрывке яз Коцюбннского:
«Все онн быля богомольны, любялн посешать церковь, особенно в храмовой праздняк '2. Вынямалась лучшая одежда, новые «крашеннцы», распясные «кентаря»**, пояса я сумкн, богато украшенные медью, золототканые «запаскя»***, красные шелковые платкн н даже пышная белоснежная «гугля»****, которую мать бережно несла на палке, перекннутой через плечо. Нван тоже вынямал новую «кресаню» я длннную «дзюбню»*****, пря ходьбе бявшую его по ногам.
* й в. Франко. Сам вяноват.
** Кентарь — разукрашенная меховая куртка без рукавов; крашеннцы — красные суконные штаны.
*** Запаска ■— кусок матеряя в вяде передняка.
**** Белый суконный плаіц.
***** Матерчатая сумка.
Седлалнсь конн, н огороженнымн горнымн тропкамн, зеленымн вершннамн двнгался караван, словно маковым цветом осыпая горы» *.
Опнсывал костюм карпатскнх горцев н Тетмайер, нз которого прнводнм два-трн места: «й раньше он іцеголем был, а теперь ему уж н удержу не было. Кожух на нем черный, длннный, краснымн шнрокнмн шнурамн обшнтый, штаны девятью снннмн полоскамя расшнты (а уж самому что нн на есть богатому хозянну пятн полос хватало). Он сам на себя заглядывался; сапогн светлые, желтые, шляпа с шнрокнмн полямн, тетеревнное перо на ней»**. й eine: «Храннл он стародавннй обычай — носнл еш,е на шее ожерелье нз камешков н косточек, а на голове баранью высокую, остроконечную шапку, окрученную шнуркамн, с наннзаннымн на ннх раковмнамн» ***. Авот женскнй убор: «Она в желтом платке на голове, в белой рубашке, в красном корсаже н в красном переднкке на темной юбке»****.
Домашняя утварь гуцулов очень краснва, своеобразна по форме, распнсана ннтереснымн узорамн, покрыта меднымн насечкамн. На нее обратнлн свое вннманне польскне н украянскне художнякн, стараютнеся укрепнть н развнть этот «гуцульскнй» стнль.
Любопытны я песенкн гуцулов — грацнозные коломыйкн н шумкн |3. Хорошн сказкн. Старой старнной веют поверья. Даем н о ннх несколько строк:
«Знал он, что на свете царнт Арндннк (злой дух), что он всем управляет; что лес кншнт лешнмн, которые пасут в нем свою скотнну: оленей, зайцев н серн; что там же броднт веселый Чугайстыр, прнглашаютнй каждого встречного поплясать с ннм н разднраюіцнй «нявок» (дрнад) 14; знал, что в лесу жнвет голос секнры. Выше, на
* Коцюбннскнй. Тенн забытых предков.
** Т е т м а й е р. Франек Селнга н Господь Бог.
*** Тетмайер. Разбойннчья нзба.
**** Тетмайер. О Марнне, войтовой дочерн.
бесплодных днкнх горных вершннах, «нявкн» ведут свон бесконечные хороводы, а средн скал прячется «счезннк» (гуцульскнй черт)»*.
Мы не будем входнть в дальнейшую характернстнку карпатскнх горцев. В ннх нас ннтересовалн черты своеобразной этнографнческой колорнтностн по пренмушеству; лнц же, желаюшнх получнть более полное представленне об этнх горцах, мы отсылаем к цнтнрованным намн сочнненням Коцюбннского н Тетмайера, а также Нв. Франко, Федьковнча 15, Внткевнча |6, Захер-Мазоха17 н т. д.
РАВНННА
«Верховнна» (горы) н «Поділля» (дол, ннзменность) — так удачно сам галнцкнй народ делнт надвое свою страну. Мы последовалн этому деленню н в нашей статье, потому что оно чрезвычайно удобно для группнровкн опнсательного матернала; картнны галнцкнх гор нашлн себе место в предыдуіцем очерке, а этот, такнм образом, будет посвяшен ннзменной частн края н подгорью. Здесь мы не встретнмся с такнмн эффектнвнымя нзображеннямн прнроды, какне встречалн раньше, здесь все будет проіце н блнже к нам, будет более знакомо н обыденно, но зато нменно тут мы сможем более подробно остановнться на быте местного населення. Коротко говоря, в предыдушем очерке первое место заннмала прнрода, в этом его заннмает крестьянян н село.
Наметнв, такнм образом, свою задачу, прнступаем к ее выполненню н начнем с обіцей картнны крупного укравнского села, взятой у йв. Франко.
«Гнгантской гадюкою нзвнвается посредн шнрокой подгорной долнны речка Грушнвка; густые лозы н ольхн
* Коцюбннскнй. Тенн забытых предков.
укрыля с обенх сторон ее берега, как две ровно положенные зеленые гярлянды нз барвннка. По обонм берегам речкн раскннулось большое подгорное село Грушатнчн. Хаты, как по шнуру выстроенные вдоль проезжей дорогн, тонут в грушевых н яблоневых саднках, а другая, заречная половнна села разбросана по равннне, где кому понравнлось, н высматрнвает, словно группа букетов, рассыпанных по мураве. Посредн села около моста стонт церковь с крытым лнстовым железом красным куполом, который возвышается, как красная шапка мухомора на белой ножке. За церковью на небольшом прнгорке, средн старого, обшнрного сада стонт дом свяшенннка — старннное каменное зданяе с крыльцом, обраіценным к саду н к селу, с хозяйственнымн постройкамн позадн, прнтулнвшнмнся к высокому глнняному обрыву — это конец горного отрога, который смелой нзлучнной протянулся сюда от самого Днла н тут был проломан н выгрызен рекой. На протявоположной стороне рекн, за долнной, вздымается другая, высокая гора, покрытая темно-зеленым пяхтовым лесом; на косогоре высоко над селом раскннулся помеіцячяй сад, обведенный жявою нзгородью; посредн него усадьба — небольшой двухэтажный красный дом, весь обсаженный внноградом.
... Грушатячн можно было бы счесть раем земным, прелестным уголком нашего Подгорья.
Вокруг него шярокяе, влажные залявные луга вплоть до подножья гор зажелтелн поташем, как сплошной желтый ковер, разукрашенный группамя желтоцвета, свнды, калнны н орешннка, которые разрослнсь возле поворотов рекя. Над селом выступает нз зеленя красная усадьба, словно свнрепое, налятое кровью лкцо, а сзадн церквн как-то хнтро н несмело высматрнвают стены церковного дома — «клебанн». Вокруг — крестьянскне нзбы с ободраннымн ветром стрехамн, с полуразобраннымя плетнямя я заборамя, с маленькнмн подслеповатымн окнамя н с велнкям, в глубнне душ людскнх укрытым страданяем,
с неустанною борьбою между надеждой н отчаяннем»*.
В последннх строках этого отрывка йв. Франко отступает уже от чнсто пейзажных задач н пробует подойтн к самой жнзнн народа. В этнх двух направленнях н мы распланнруем подобранный намн художественный матернал, прнчем, естественно, начнем с пейзажа. Впрочем, «краевнды» (как здесь говорят) галнцкой ннзменностя не особенно отлнчаются от того, что мы внднм в юго-западной Росснн, поэтому мы н не будем слншком долго останавлнваться на ннх. Начнем с двух выдержек нз Франко, взятых нз разлнчных рассказов, но внутренне гармоннруюіцнх н хорошо дополняюшнх друг друга.
«Чудесное летнее утро. Холодный, легкнй ветер чутьчуть колышет шнрокое ржаное поле. Рожь — словно золото. Колосья согнулнсь под тяжестью зерна н жемчужных капель росы, свнсавшнх с каждого стебелька. Высокне, ровные стебелькн, желтые н плотные, стоят меж зеленых лнстьев плюіца, полетнцы, осета н стелюшегося по земле бурьяна. Кой-где средн этого золотого, шумяіцего н душнстого моря внднеется снннй, чаруюіцнй глазок васнлька, цветок куколя, девнчье пылаюіцее лнцо полевого мака.
Взошло солнце. Затрешалн сверчкн на всякне лады, зажужжалн большне полевые мухн; над колоснстым морем затрепеталн пестрые мотылькн. Прярода ожнла. Ветер подул снльнее, пахнул теплом co стороны леса, стряхнвая серебряную росу с трав н цветов.
В селе поднялся шум, закнпела жнзнь. Выгон запестрел скотом, который гналн на пастбшце. За скотом шлн заспанные, неумытые пастухн. Некоторые нз ннх, успевшне уже позавтракать, весело пелн, гнкалн н телкалн кнутамн, подгоняя скотнну.
Задымнлнсь язбы. Хозяйкн стараются нстопнть по-
* Н в. Франко. Велнкнй шум.
раньше, чтобы скорей сварнть обед,— младшне члены семья снаряжаются в поле»*.
«Малый Мнрон больше всего любнт однн бегать по зеленым, цветнстым лугам, посредн шнроколнстого лопуха н прекрасного полевого ромена; любнт упнваться сладкнм запахом роснстой конюшнны да разукрашнваться прнлнпчнвымн шарнкамн репейннка, которымн убнрал себя с головы до ног. А еш.е речка, через которую пряходнтся переходнть нз огорода на пастбшце, небольшая, спокойная, с глубокнмн, отвеснымн берегамн, с глнннстым дном, с журчашнмн перекатамн, дно которых покрыто мелкнмн камешкамн, обросшямн мягкнмя зеленымн водорослямн, длнннымн, словно зеленые шелковые ленты,— эта речка доставляет ему громадное наслажденне н непреодолнмо тянет его к себе. Целымн часамн любнт он сндеть там, запрятавшнсь в высокнй зеленый косятннк нлн густые шнроколапые лнстья мать-мачехя. Снднт я всматрнвается в плешутую воду, в дрожаіцую под напором воды траву, в рыбок, которые время от временн выплывают нз глубнны н то шныряют по дну, ніца водяных червячков, то снова выставляют свон тупые, усатые мордочкн нз воды, потянут воздух н уднрают скорее в свон гнезда; в то же время солнце печет с высокого, безоблачного темносннего неба. Но шнрокне лнстья заіцяіцают Мнрона от его жгучнх лучей, которые только согревают ему спнну н плечн. Хорошо Мярону» **.
Помешаемый ннже отрывок нз К. Тетмайера жнвопнсует галнцкую осень.
«Солнце так н разлнлось по полям, холодное я чнстое, в Татрах мороз засел голубовато-белым ледяным ннеем, н горы резко светнлнсь, как костельные стекла знмой.
На полях — овес, в ряды сложенный, золотнстый. Тнхо пролетают птнцы.
* Н в. Франко. Леснхнны домочадцы.
** й в. Ф р а н к о. Мнрон.
По золотнстым жннвьям пасется скот: коровы волочат за собой свон тенн, a то вдруг остановятся на солнце н горят, словно медные. To корова замычнт, то теленок; тут пастух запоет, там пастушка; под лесом детн огонь разводят, дым ндет прямо кверху, серебрнсто-лазурный, пламя лежнт внязу яркой багряностью.
Шумят потокн вннзу, за лугамн, однозвучно, вечно.
Прозрачная тншнна в воздухе, н солнце резко нскрнтся на обледенелых, замершнх Татрах, светлое, полное»*.
Картнну осенв находнм н у Нв. Франко.
«Едет осень, вельможная госпожа, богатая хозяйка. За нею тянутся неоглядные стада волов, табуны коней, вереннцы возов, нагруженных сеном, снопамн н мешкамн. Над ннмн курнтся пыль, за ннмн простнрается земля, лншенная снл, серая н сонная.
Махнула осень рукой на леса — н онн расцветялнсь пурпуровымн, серымн н желтымн краскамн, зашумеля глубокнм н тяжкнм стоном, тоскою по мннувшем лете.’
Махнула в воздухе — н он наполннлся роямн ласточек, ключамн журавлей, стаямн днкнх гусей н другнх птнц, которые тнхо, словно осеннне тучкн, тянулн на полдень, к югу.
Махнула на рекн — н рыба начала прятаться в глубочайшне места н норы на знмовку.
Махнула на села — н онн покрылнсь скнрдамн н полнымн оборогамм**, ожнвнлясь стадамн овец н стадамн скота, которые раньше кочевалн по высокнм горным полянам, а теперь возврашалнсь на знмовку.
Небо еіце чнсто н свободно от туч, но слегка бледно, а поля под ннм желтеют, сереют стернямн***, чернеют под паром н грустно шелестят о пережнтых мннутах летннх радостей.
* К. Тетмайер. Крнстка.
** Навес на четырех столбах для хранення сена.
*** Пожннво, отрезкв стеблей после жатвы.
Только людн не чувствуют этой грустн. Онн бодры, сыты н горды счастлнво оконченной работой, загорелые от летннх жаров, но полные гордостн прн ввде этнх богатств, вырванных нз рук прнроды.
Нежно плачут скрнпкн, звенят колокольцы, гудят басы*, земля стонет под тяжкнм, размеренным топотом сельскнх танцоров, которые выбнвают гопака на токах н дворах».
Но не всегда, далеко не всегда галнцкое село дышнт такнм довольством. Скорее, это счастлнвое нсключенне. Тот же Франко пншет в рассказе «Леса н пастбшца» следуюшне строкн:
«Вы думаете, что бартнна 18 не вернулась к нам? Прнднте только, да посмотрнте на наше село — самн убеднтесь. Правда, надсмотртнкн н экономы с нагайкамн не разьезжают уже под окнамн, на помеіцнчьем дворе уже нет той дубовой колоды, на которой, бывало, каждую субботу пронзводнлось всеобіцее бнтье палкамн; но поглядмте-ка на мужнков, поговорнте с ннмн! Черные, как земля, нзможденные; хаты ободранные, старые, перекошенные... Заборов почтн что н совсем нет, хоть лес кругом, как море; поля прнходнтся окапывать рвамн н обсажнвать деревьямн. Скотнна заморенная, мелкая, да н то у редкого хозянна. А еслн спроснте ндуіцнх с косамн н серпамн: куда, добрые людн, ндете? — то, наверное, вам ответят: «На помеіцнчье поле рожь жать» нлн: «На помеіцнчнй луг коснть». А еслн вы уднвнтесь, как это так, что онн ндут теперь к помешнку на работу, когда у самнх еіце ннчего не сделано, а тут солнце жжет, зерно осыпается, то онн разве только головамн покачают н печально скажут: «Что поделаешь? Самн мы внднм, н сердце у нас разрывается, но что делать? Задолжалн мы помешнку, a у него такое правнло, что хоть гром гремн, а раньше ему отработай, а уж потом за свое прнннмайся. У нас так каж-
* Контрабасы.
дый год: у помеіцнка сделаем все вовремя н хорошо, н чнсто, а наше, собственное, тем временем пропадает в поле. У помеіцнка лес, а у нас на дворе н іцепочкн нет без его ведома! У него пастбшца, а у нас скот пропал, а остаткн бродят, как скелеты... Теперь помеіцнк у нас войтом*, какой-то прнслужннк его пнсарем, н все обіцество должно плясать по нх дудке. Бедного не пустнт нз села на заработкн, нн на службу, кннжкн не выдаст: «Здесь сндн, нечего шляться — дома работай!» А дома, конечно, делать нечего — ндн к помеіцнку! А помеіцнк даст по десятн крейцеров** вдень в самую горячую пору,— н надо работать, потому что некуда деться».
Картнн сельскнх работ украннская лнтература Галнцнн нмеет много, но мы прнведем лншь одну — картнну пастьбы скота на горных полонннах, куда отправляют его летом не только горцы, но н жнтелн не слншком отдаленных от Карпат долнн. Это одно нз своеобразнейшнх занятнй галнцкого крестьяннна.
— «Гнсь, гнсь!» — подгоняет овец овчар. Овцы леннво сгнбают коленн, пошатываются на тонквх ногах н встряхнваются.— «Гнсь, гнсь!..» Голые морды co старческям выраженнем скукн открывают слюнявые губы н жалуются кому-то: «бе-е... ме-е...» Два овчара ндут впередн. Красные штаны нх мерно рассекают воздух; от двнження нх мерно колыхается на кресане цветок. «Быр-быр!» Овчаркн нюхают воздух н одннм глазом нскоса посматрнвают на овец, все лн в порядке? Трется шерсть о шерсть, белая о черную, волнуются пушнстые хребты как мелкая рябь в озере. Вся масса стада дрожнт, как кнсель. «Тпруа... тпруа...» Горловой звук направляет крайннх в стадо, сдержнвает овечнй разлнв в берегах. Кругом, будто море, голубеют вершнны, а ветер громозднт на небе тучн. Дрожат кудрявые овечьн хвосты, головы всех опу-
* Сельское должностное лнцо.
** Копеек восемь.
шены вннз, н белые плоскне зубы выгрызают до самого корнясладкнй днкнй шафран нлн розовый клевер. «Быр... быр». Полоннна расстялает под ногн овец свой зеленый ковер, н стадо накрывает ее пестрым тулупом. Хрустят на зубах травы. «Бе-е... ме-е!..» Н вновь хрустят... Тенн туч бродят по блнжннм холмам, точно нх передвнгают с места на место. Кажется, все горы двнжутся, точно валы в море, н лншь самые отдаленные остаются неподвяжнымн. Солнце залнвает овечью шерсть, нграя радугой на ней, зажнгает травы зеленым огнем; за овчарамн вдут йх длннные тенн. «Тпруа... тпруа!..» Неслышно ступают пастухн в лаптях; катнтся пушнстая волна по полоннне, н ветер начннает нграть на далекнх дошатых оградах,— «Дз-з-з...» — высокой нотой поет он, теребя отколотую тепку, досадляво жужжа, как муха... Тучн все прнбывают. Онн уже закрылн полнеба, гаснет далекнй Бескнд, чернеет н хмурнтся в тенях, словно неутешный вдовец, а полоннна еіце молодеет. Н спрашнвает ветер, тонко звеня в ограде: отчего ты не женншься, высокнй Бесквд?— «Потому что зеленая полоннна не пойдет за меня»,— грустно вздыхает Бескнд... Голубое небо вдруг посерело, точно слнняло; море гор потемнело; полоннна погасла, н овечье стадо ползет по ней, как серый лншай»*.
Что касается печального положення галнцкого народа, то тут заметную роль нграет его консерватнвность, ставшая одной нз нанболее крупных черт его характера. Вот несколько зарнсовываюіцнх эту черту строк:
«Меня давно уже людн прозваля «деревянным фнлософом» за то, что я в свободное время люблю что-ннбудь смастернть... Вот, напрнмер, вндал я на круподерне в городе жернова, которымн крупы дерут; прнсмотрелся хорошенько, а потом как стал вознться у себя дома, как начал столярннчать, так н смастернл себе такне же жернова. Н поднте-ка, как славно мелют! й как же, Господн,
* Коцюбннскнй. Тенн забытых предков.
Твоя воля, смеялнсь соседн надо мной за этн жернова! Нельзя было на селе показаться, все спрашнвают: «А что, кум, жернова целы?» Такой уж, скажу вам, странный народ! Но, несмотря на это, теперь ходят ко мне на монх жерновах молоть н не нахвалятся. А между тем я все-такн у ннх «деревянный фнлософ».
Дальше этот «фнлософ» рассказывает, как он купнл себе соломорезку — новннку в нх округе. «Сладнл все, еду. Слава Тебе, Господн, думаю себе, что в село только ночью прнеду. Может быть, н до хаты доеду, н ннкто меня не заметнт. Еду я, еду, оставляя село за селом, н все дрожу, что вот-вот встретнтся знакомый н спроснт, что я везу. Уж н сам не знаю, что это co мною стало н чего я так боялся. Словно краденое везу. Так уж у нас: засмеют человека за то, чего самн не поннмают»*.
Бытовой уклад галнцкого села отлнчается большой колорнтностью. Прнводнм велмколепное опнсанне свадьбы, взятое нз повестн Франко «Велнкнй шум».
«Старая Думячнха (мать женнха) впервые теперь почувствовала себя главою шнрокого рода н выступнла во всем своем почете, освяіценном вековымн обычаямн, чтобы прославять свадьбу своего едннственного сына. Нз глубнны своего сундука она добыла чулок с серебрянымн талерамн, на которых был бюст Марнн Терезнн 19 — капнтал, доставшнйся ей от бабкн, про который до снх пор не знал ннкто, даже ее сын. Она стала сыпать темя деньгамн для едннственного в своей жнзнн праздннка. Зарезалн трех боровов н трех овец, купнлн трн бочкн пнва н бочку водкн, нарезалн мелкой жнвностн, прнгласнлн свояков, знакомых н соседей нз трех сел, не выключая н самых отдаленных.
А в субботу после полудня заронлося Думячнхнно подворье от девушек, парней н свашек в праздннчном убранстве. Начался свадебный обряд плетеньем венков н печеньем каравая. За свадебным столом, на котором бы-
* Ф р а н к о. Нсторня моей соломорезкн.
ла навалена целая куча зеленого барвннка, уселнсь сватьн. Старая Думячнха встала на лавку н средн обшей тншнны начала обряд песнею. На ее голос ответнл стройнымн прнглушеннымн голосамн хор свашек. А тут, словно рой пчелок, зазвучалн голоса девушек, Галнных (невеста) дружек:

Збірная днннонька субота, Збнрала Галюня подружкв; Засаднла іх за столн, Завдала вона Гм роботу,— Зёленвй барвінок складатн, ШлюбніГ* віночкн звнватн. Співайте, подружкн, не сндіть, На мене ся, молоденьку, не дввнть, Бо в мене туженька не мала: Від рідноі ненькн відстала.
Но вот сцена меняется. Венкн доплетены, разукрашены н повешены под образамн, а свахн-пекаркн несут на руках квашню с каравайным тестом н ставят на стол. Как тнхая речка, льется песня свашек. Н старннные обряды ндут своею чередою: каравай месят, лепят, сажают, подгнечявают в печн, все с песнямн, с прнсловьямн, с нерушнмымн старымн порядкамн. Свахн-каравайннцы берутся за рукн н поют около печн. Свадебный староста, который после того, как посаднлн каравай в печь, прнчем он держал длннную речь, засел на своем старостннском месте, за столом под образамн н под брачнымн венкамн, крнчят во все горло:
— Дружбо-о-о!
— Становлюсь под начало пана старосты!— отвечает красный от беготня, рослый н как пава убранный парень, который состонт прн старосте в качестве «дружбы» (дружка) я должен нсполнять все его порученяя.
— Дружбо-о-о! — крнчнт еіце раз староста, словно не вндя «дружбы», который стонт перед столом с шапкою
* Брачные.
в руке,— дошла до меня чутка, что кому-то обнда тутка. Свахя свое дело повершнлн, каравай посаднлн, соломою подгнетнлн н задом н передком н хотят горелкн с медком. Ты разве не знаешь? Что же ты свое дело не нсполняешь?
— Готов служнть, пане староста!— громкям голосом отвечает дружба, по-казацкн поворачнвается на одной ноге н нсчезает средн свадебной толпы, чтобы через мннуту явнться с распнсною фляжкою, полною красного напятка, разогретой н смешанной с медом горелкн, да с серебряной чаркою в другой руке. Он передает то н другое в рукн старосты, говоря:
— Благословнте, пане староста!
— Пусть Бог благословнт,— отвечает староста, прнннмает в рукн фляжку н чарку, налнвает с краямн н, прнгубнвшн ее, энергнчным двнженнем выплескнвает все остальное вверх, на потолок, откуда густой, красный напнток, как каплн кровн, капает на стол н на сгруднвшнхся в этом месте людей.
— Как этот сладкнй напнток капает на нас с потолка,— говорнт староста,— так пусть Божья мнлость падает на этот дом, на его хозяев н на ту молодую пару, что завтра должна ндтн под святой венец. Внват!
— Внват! — гуднт так, что хата трясется н окна звенят. Староста тем временем спокойно налнвает другую чарку, выпнвает н передает ее в рукн соседа. РІдет уготенне. Свахн, ожндая своей очередн, поют. А в сенях уже серднто загудел бас, зазвенеля цнмбалы, заплакалн трн скрнпкн н загремел бубен. Молодежь двннулась на этн звукн, как пчелы к меду... Пошлн танцы н песнн. Пелн только парубкн. Чаркн ходклн по рукам, ежемннутно нужно было наполнять бутылкн с водкой, потому что теснота, спертый воздух, сумасшедшне пляскн н горячне чувства рождалн жажду. Наконец, все захотелн пнва для прохлады; песнн свах возле женского стола только кое-когда слышалнсь через шум я топот танцуюіцнх, как тнхое жужжанье мух средн ревутей буря.
На другой день, в воскресенье, едва лншь рассветало,
староста н дружба быля уже на ногах, уже начнналн сьезжаться «бояре» на конях, в красных шапках, прн пйстолетах. Старая Думячаха, угостйвшй йх как следует, начала снаряжать йх ко двору молодой. Староста н Кость Думяк на вороных конях, украшенных цветамй й стянутых краснымй подпругамй, сталв во главе похода; «дружбы» на точно так же убранных конях заканчявалй свадебный поезд, й он дванулся co двора пара за парой, пока не протянулся по дороге долгою.разноцветною змеею. За нймй плыла грустная песня свашек:
Ой, полем, полем, внноградом Іхаля боярн, а все рядом, А старостонька все передом; Під ннм ся конячок розбутав, Сваненьці вяноград іюламав. Уставай, сваненько, раненько, Підлявай внноград частенько, Абя той вяноград зелен був, Абн наш староста весел був.
Выехавшй за село, все бояре по команде старосты, как однн, выстрелйлй йз пнстолетов, закрнчалй «вйват» й галопом пустйлчсь ко двору молодой». Дальше следовало венчанйе, а затем свадебный пнр.
«Гостей рассадйлй за столы в хате й в сенях й на дворе. Начался эпаческйй свадебный обед, который тянулся до захода солнца, с разнымн водкамн, пйвэмй н медамй, с музыкою й песнямй, с прйпевамй к каждому кушанью, с похваламч й прнднркамй. На первое блюдо подалй боріц, который свахй прйветствоваля хвалебной песней; затем шла капуста, в большвх масах был подан рассол, а к нему пампушкн. Все это быстро нсчезало co столов, потому что гостй сйльно проголодалйсь во время церковной службы. Но вот здоровые парня несут по двое к каждому столу по четвертм жареного теленка нлй кабана. Пока свадебные кравчне возятся около, режа сочное мясо на равные кускй й раздавая йх поочередно гостям, свахн поют. Одновременно с жаркам «дружбы» обносят в глйня-
ных кружках н в стаканах пнво: каждый выпнвает кружку еднным духом н подает ее вновь «дружбе», который тотчас же наполняет ее вновь. Свашкн поют похвалу пнву:
Ой, хміль в бочці грае, Білу піну пускае I шумнть і клекоче, В горло лнтн ся хоче. Пнво ж наше, пмво, Внробляеш тн дйво. He даеш нам журнть ся. Як нам з лобів курнть ся.
После жареного ндут еіце жареные куры, начнненные яблокамн, которых встречает похвальная песня.
Но вот, наконец, обед кончнлся. Разносят еіце медовые пряннкн н орехя, а свахн н этнх сластей не оставляют без похвалы. Все всталн нз-за столов»*.
В заключенне прнведем несколько отрывков, даютнх представленне о народных поверьях н преданьях в Галнцнн.
«В сочельннк20 йван добывал Палагне жнвой огонь, устнлал стол н пол под ннм сеном н прн этом, с полной убежденностью, ревел, как корова, блеял по-овечьн н ржал конем: все для того, чтоб воднлся скот. Обкурнвал ладаном нзбу н хлевы, чтобы отогнать зверя н ведьм, a когда красная от суеты Палагна уведомляла, наконец, что все двенадцать кушаннй готовы**, он, прежде чем сесть за стол, нес скотнне «тайную вечерю». Скотяна первая должна была попробовать голубцы, слнвы, бобы н ячменную кашу. Но это было не все. Еіде следовало прнгласнть на «тайную вечерю» все вражьн семьн. йван брал в одну руку полную мнску, а в другую — топор н выходнл на двор н, протянув руку в скованное знмой глухое пространство, звал к себе на «тайную вечерю» чернокннжннков н мольфарей 21, лесных волков н медведей. Проснл он н бу-
* 14в. Ф р а н к о. Велнкнй шум.
В сочельняк подаются обязательно двенадцать блюд.
рю «быть такой доброй» — прнйтн к нему на сочельннк, отведать сытных яств, гретой горелкн, но ннкто нз ннх не прнходнл, хотя Нван прнглашал трнжды. Тогда он заклннал нх, чтобы онн ннкогда не являлнсь, н с облегченнем переводнл дух.
Палагна ждала его в язбе. Оба падалн на коленн, прося Бога, чтобы он допустнл к ужнну те душн, которых ннкто не знает, что пропалн в лесу на работе, что нскалечены по дорогам н потоплены водамн. Ннкто о ннх не вспомннт, нн вставая ото сна, нн ложась спать, нн бредя дорогой; а онн, бедные душн, мучатся в аду, ожндая святого вечера.
— Подуй, прежде чем сесть,— напомннала Нвану Палагна. Но он знал это н без нее. Старательно подув на скамью, чтобы не прндавнть чью-ннбудь душу, он саднлся за стол.
На Меланью (31 дек.) к скотнне в ее хлевы прнходнл Бог. На высоком небе ясно горелн звезды, люто треіцал мороз, а седовласый Бог шел боснком по пушнстому снегу н тнхо прноткрывал ворота хлевов»*.
Этнм мы н закончнм наш очерк. Он, конечно, отнюдь не претендует на полноту: уже самые размеры его делают достнженне этой полноты невозможным. Поэтому допнсывая последнне строкн, мы желалн бы обратнть вннманне чнтателя на несколькнх авторов, пронзведення которых дают нанболее удачное художественное воспронзведенне галнцкой жнзнн. Так, напр., еврейское населеняе Галнцнн ннтересно зарнсовал Захер-Мазох (перев. на рус. яз.), жнзнь рабочнх—украянскнй беллетрнст Ковалнв , картнны прнроды особенно хорошн у О. Кобылянской (есть пер. на рус. яз.) 23. Кроме того, следует отметнть Стефаннка (есть пер. на рус. яз.) 24, Леонтовнча25, Н. Кобрннскую26, А. Мартовнча (есть пер. на рус. яз.)27 н, разумеется, лнц, пронзведення которых цнтнровалнсь в этом очерке.
[/9/5]
* Коцюбннскнй. Тенн забытых предков.
БЕЛОРУСЫ
Граннцы белорусского народа сравннтельно довольно отчетлнвы. Он сплошной массой заселяет всю Могнлевскую губернню, всю Мннскую, за нсключеннем Мозырского у.(езда), Внтебскую, кроме ее северо-западного угла, Внленскую, кроме ее западной частн, н, наконец, северную половнну Гродненской губ. Помнмо этого, белорусы составляют большннство в смежных уездах Смоленской губ., северной частн Черннговской губ., Августовском у.(езде) Сувальской губ., Новоалександровском у.(езде) Ковенской губ. н проч. Обіцее же нх колнчество на всей этой террнторнн нсчнсляется цнфрою около 8 мнллнонов человек
Ясно обозначнвшейся самостоятельной народностью белорусы являются уже в XII н XIII столетнях, т. е. в непосредственном преддвернн возннкновення двух нанболее крупных н своеобразных русскнх государственных велнчнн: Велнкого княжества Московского 2 н Велнкого княжества Лнтовского 3. Государственная граннца прн этом совпала с племенной. Велнкорусскне землн сгруппнровалнсь вокруг Москвы, белорусскне отошлн к Лнтве.
С этого временн каждая нз названных русскнх народностей уже окончательно обособляется, а когда онн сто с небольшнм лет назад опять очутнлнсь в обіцнх государственных граннцах, то за плечамн обенх лежалн целые века самостоятельно нзжнтого сушествовання. Белорусы не впнтывалн в себя целого моря фннскнх элементов н не подвергалнсь воздействню татартнны, как велнкорусы. В протнвоположность нм онн не порывалн с началамн, выработаннымн в предыдушнй пернод русской жнзнн, a
развнвалнсь на старом корне. Войдя в состав Велнкого княжества Лнтовского, онн оказалнсь стояшнмя на более высоком культурном уровне, чем лнтовцы5. Благодаря этому вся государственная жнзнь В.(елнкого> к.(няжества) Лнтовского протекала в белорусскнх нацнональных формах. По-белорусскя говорнлн велнкнй князь н вся знать, по-белорусскн велнсь днпломатнческне сношення с нностраннымн государствамн, по-белорусскн пнсалнсь законы, грамоты, акты, по-белорусскн отправлялся суд.
Но была в нсторнн белорусской культуры н еіце одна сторона. По свонм географнческнм н экономнческнм (а отчастн н полнтнческнм) условням жнзнн Белоруссня была связана с Западной Европой, входнла в оборот западноевропейской жязнн, являлась едва лн не крайней точкой опоры ее на востоке. В эту эпоху Белоруссня представляется горннлом, в котором перерабатывалнсь н своеобразно соедннялнсь русскне н чужеземные начала. В ней росла культура, опнравшаяся не только на славянскую деревню, но н на белорусскнй город европейского тнпа, город, органнзованный на основе магдебургского права. Неуднвнтельно, что культурный под'ьем, начавшнйся в Западной Европе с эпохн Возрождення, докатнл свон волны н до Белорусснн. Ключем здесь забнла жнзнь, шла, прнчудлнво переплетаясь, горячая релнгнозная, нацнональная, полнтнческая, классовая борьба, основывалнсь школы, учреждалнсь тнпографнн, выходнла масса белорусскнх печатных кннг.
В XVII столетнн нацнональная жнзнь Белорусснн начала клоннться к упадку. В.(елнкое) к.(няжество) Лнтовское было слншком тесно обьедянено с Польшей; высшне слон белорусского народа быстро полоннзнровалнсь; целый ряд отраслей белорусской культуры, удовлетворявшнх потребностям этнх слоев, начал отмнрать, Н когда в конце XVIII столетня основное ядро белорусского народа вошло в гранмцы Росснн 6, этот последннй состоял нсключнтельно нз темной, угнетенной н невеже-
ственной крестьянской н меіцанской массы, сберегшей лншь элементарные основы своей, когда-то богатой нацнональной культуры. Но эта культура — пусть элементарная, урезанная, растерявшая слншком многое нз свонх прнобретеннй — была культурой самостоятельной, а не варнантом культуры велнкорусской; точно так же в лнце белорусского н велнкорусского народов встретшшсь две самостоятельные нацнонально-культурные велнчнны, формнровавшнеся н выросшне незавяснмо друг от друга.
* * *
За ннвелнрованне белорусского народа, за массовую фабрнкацню нз белорусов велнкорусов правнтельственная власть прннялась далеко не сразу. Лншь в 40-х годах прошлого столетня мы наталкнваемся на гнездо меропрнятнй, стремяіцнхся добнть белорусскую культуру: конфнсковывалн н жглн белорусскне кннгн (впрочем, жглн нх н раньше, начнная еше с указов XVII ст. о кннгах «лктовской печатя»), совершенно воспретнлн печатанне новых, воспретнлн проповедь на белорусском языке, уннчтожнлн суд по белорусскому праву, лнквнднровалн унню, являвшуюся в крае нацнональной белорусской релнгней н, следовательно, нацнональным цементом. Но это былн меропрнятня все, так сказать, пресекаюіцего характера. Что же касается овелнкорушеняя народа, то оно началось лншь в 60-х годах (после польского восстання 1863 г.) 7 вместе с ростом велнкорусскях школ, газет н т. д. Пятьдесят лет, протекшнх с тех пор, вот, строго говоря, н все время шнрокого внедренмя велнкорусской культуры в белорусскую. Правда, н за этот пернод оно оказалось отутнтельным, порождая в городах велнкорусско-белорусскнй жаргон н т. п. Однако за последнее десятнлетне в лнце белорусского нацнонального двнженяя создался нзвестный протнвовес этнм антнкультурным влнянням. Развнтне указанного двнженяя позволяет надеяться, что еіце
однн народ не нсчезнет с лнца землн, что не расточнтся бесследно громадный пснхнческнй труд многнх поколеняй, н белорусская культура — созданне этого труда — устонт протнв напора другнх снл н теченнй.
* * *
Белорусское возрожденне проявляется, разумеется, прежде всего в созданнн лнтературы на белорусском языке. Точно говоря, эта лнтература ннкогда не замнрала окончательно в крае. Лнння ее жнзнн представляется непрерывной. В XVII столетнн (в конце его) печатное белорусское слово почтн совершенно нсчезло, но рукопнсная лнтература была громадна. Она просуіцествовала вплоть до нашнх дней, только нзменяясь в разлнчные эпохн по своему составу. Первоначально удовлетворявшая разлнчным практнческнм, релнгнозным н учебным потребностям, она в XIX столетнн начала выдвнгать на первый план беллетрнстнку, зачастую — с юморнстнческой стрункой. He знавшая тнпографского станка, являвшаяся в крае как бы прндатком к лнтературе польской н велнкорусской, она вмела много слабых сторон. Но она все же развнвалась, расшнряла круг свонх прнемов н тем, отражала на себе смену лнтературных теченнй в обіцественных настроеннй. Время от временн возннкалн кружкн белорусскнх деятелей, пытавшнхся прндать ей более шнрокое значенне, время от временя в чнсле ее пнсательскнх снл появлялнсь людн бесспорного таланта. Так, в 40-х годах пнсал стнхн в народном стнле друг Мнцкевнча 8 Я. Чечот 9, н прнтом так удачно, что многне этнографы перепечатывалн нх в качестве чнсто народных. В шестндесятых годах много пнсал по-белорусскн Сырокомля 10 (Кондратовнч), талантлнвый «краевой» поэт, нзвестный н русскнм чнтателям. Одновременно с ннм пнсалн Даревскнй-Вернга Коротынскнй '2 я многне другне. В 80—90-х годах выдвн-
нулнсь Я. Лучнна 13 н Бурачок (Ф. Богушевнч) 14, пнсателн народннческого склада, а последннй — с выразнтельной нацнонально-раднкальной ндеологяей.
Порою кое-что нз этой лнтературы обходнло цензурный запрет н проннкало в печать, нногда — подпольным путем. Развнлась н революцнонная лнтература; в 60-х гг. ее печаталн польскне, в 80—90-х кой-какне местные соцналнстнческне кружкн; наконец, в эпоху недавннх революцнонных событнй массу брошюр н воззваннй выпустнла «Белорусская Грамада» . Я не стал бы в этнх строках останавлнваться на ее деятельностн, еслн бы не то обстоятельство, что она обраіцалась уже не к любнтелям белорусской словесностн, а к многомнллнонному белорусскому народу н пробнла дорогу белорусскому печатному слову в шнрокне народные массы. Спрос на все, что помогло разобраться в пронсходнвшнх тогда событнях, был в белорусской крестьянской среде необычайно велнк н напряжен. Лнхорадочно работалн подпольные станкн. Наконец, в 1906 г. вышла первая легальная белорусская газета «Наша доля» |6, ярко раднкальной окраскн. Вскоре ее прностановнлн; но егце раньше появнлась другая, более сдержанная газета «Наша ніва» 17, сыгравшая в белорусском двнженнй чрезвычайно крупную роль.
Вот уже 10-й год выходнт «Наша ніва». За этот срок она окрепла, нашла своего пнсателя н чнтателя. Это чнтатель н пнсатель нз народа. Как я по всей Росснн, в Белорусснн начался многообешаюіцкй шнрокнй процесс формнровання народной ннтеллнгенцнн. «Наша ніва» сделалась ее духовной выразнтельннцей. Крестьяннн, рабочнй, реже народный учнтель,— вот кто ее чнтателн. Но те же слон населення далн ей н пнсателей. Эта газета ндет нз народа н к народу. Людн, лучше умеюшне обраіцаться с сохой, чем с пером, урывая время у сна, у работы, пншут в «Нашу ніву» корреспонденцнн, статьн, рассказы, стнхотворення. Чтобы дать понятяе, какой массовый характер прнняла эта деятельность, укажу, что еіце в 1910 г. в «На-
шай ніве» прнняло участне в качестве сотрудняков около 400 человек.
Эта связь с нарождаюіцейся в самнх недрах народа ннтеллнгенцней поставнла белорусское двнженне на прочное основанне, открыла шнрокне перспектнвы. Колячество белорусскнх органов печатн стало быстро растн. Ко временн возннкновення войны нх было уже шесть (кроме «Нашай нівы» выходнлн сельскохоз.(яйственный) орган «Саха» |8, лнтературно-публнцнстнческяй временннк «Маладая Беларусь» , католнческнй еженедельняк «Bielarus» , журнал для детен «Лучынка» н для студенчества «Раніца») 22. Нмелмсь мнформацнонные органы (местные) на велнкорусском н еврейском языках. Разрасталось тнсненне белорусскнх кннг н брошюр, открылось несколько белорусскнх княжных магазннов, основался белорусскнй музей, возннклн кружкн для нзучення Белорусснн, развнтяя белорусской сцены н музыкн. Далеко вперед ушла белорусская художественная лнтература, отлнвшаяся в очень своеобразную велнчнну н выдвннувшая несколько бесспорно талантлнвых пнсателей (почтн все — крестьяне, рабочне). В обіцественный оборот края начал проннкать белорусскнй язык. Наряду с этнм в «краевых» междуплеменных органнзацнях, основанных на начале нацнонального представнтельства, за последнее время отводят место н представнтелям белорусского двнження.
Народная ннтеллнгенцня, как мы уже отмечалн, явнлась основой этого двнження. Но она же окончательно закрепнла н демократнческнй облнк его ндеологнн. Белорусскнй народ (как н его кнтеллнгенцня) всецело прннадлежнт к трудовым классам населення. Поэтому заіцнта н подчеркнванне нацнональных прав белорусского народа есть затнта н подчеркнванне прав трудового слоя края. Понятня «нацня» н «демократня» в данном случае точно совпадают. Это нзбавнло белорусское двнженне от патологнческнх сторон, столь нередкнх в нацноналнзме многоклассовых народов. Заттцая ннтересы своего народа н кладя в основу этой деятельностн налнчность самостоя-
тельной белорусской нацнональностн н белорусской культуры, белорусская ннтеллнгенцня ннкогда не впадала в шовнннзм, не стремнлась к умаленню прав соседннх нацнональностей на всю полноту самостоятельного культурного развнтня. В частностн, она прнветствует рост как велнкорусской, так н польской культуры в крае, добнваясь лншь того, чтобы этот рост не нмел своей основой денацяоналнзацяю белорусского народа.
Что касается нацнонально-культурных требованнй, выставленных белорусскнм двяженнем, то основу нх составляют домогательства характера элементарного н, по своей элементарностн, бесспорного. Это нменно преподаванне в народных школах на белорусском языке н введенне белорусского языка в церковь н костел. Менее вннмання белорусская обшественная мысль уделяла белорусскому языку в средней школе, уннверснтете (добнваются его открытня в Внльно) 23 н некоторых другнх государственных учрежденнях. Однако н в этой сфере она выставляет некоторые домогательства. Наконец, есть еше требованне выделення Белорусснн н Лнтвы, спаянных экономнческн, географнческн н ясторнческн, в областную самоуправляюшуюся еднннцу. Думается, что русская ннтеллнгенцня может встретнть этн чаяння н домогательства с полным сочувствнем. Думается, что она может протянуть свою руку белорусской ннтеллнгенцнн. Онв не чужды друг другу. Ведь последняя делает яменно то, что составляет смысл сушествовання всякой ннтеллнгенцнн: она развнвает народную культуру. Эта культура в крае была нацнональной белорусской культурой. Отсюда возннкло белорусское нацнональное двнженне.
[1915]
ХТО МЫ ТАКІЯ?
Ліст да простых людзей
— Хто вы такія? Што вы за народ?
Так пытаюцца ў нас, простых людзей. Але мы і самі не ведаем.
Вакол усе кажуць: я — паляк, я — літвін, я — жыд. А мы нават імя свайго народа забыліся. Вось і адмаўляем: я — праваслаўны, я — каталік. Але ж гэта названне нашай веры, а не нашага народа.
Каталікі часам прабуюць звацца палякамі, бо вера ў іх тая ж. Але варт толькі пачуць польскую гаворку, каб пераканацца, што гэта не такі народ, як мы.
Другія, а надта праваслаўныя, называюць сябе рускімі. Але калі глянуць на рускіх з-пад Масквы або з-пад Кіева, дык шмат у чым пабачым рожніцу між намі ды імі.
Гэта таму, што рускіх народаў тры. Усе яны аднаго кораню, але шмат часу жылі паасобку, і так сталася з іх тры розных рускіх народы; у кожнага — сваё найменне, свая гаворка, свае звычаі, свае песні, свая вопратка.
Адзін рускі народ жыве пад Масквою і далі; завецца ён велікарускім. Другі жыве пад Кіевам і завецца ўкраінскім.
Мы — трэці народ рускага кораню, завёмся б е л а р ус а м і, і старонка наша завецца Беларусь. Есць паміж нас праваслаўныя, ёсць і каталікі, але народ з нас адзін, бо ўва ўсіх адна гаворка, адны звычаі, адны песні, адна вопратка, адзін лад жыцця.
Беларусы! Мы — вялікі народ, нас дванаццаць мільёнаў, шырока раскінуліся мы і спрадвеку жывём тут. Гэта наш край, наша старонка. Калісьці ў нас было сваё гасударства, скрозь чутно было нашу беларускую гаворку. У ёй пісалі законы, разбіралі справы па судах, вучылі ў
школах, друкавалі кнігі, спраўлялі набажэнствы ў царквах ды касцёлах. I ўсе размаўлялі па-нашаму: і чыноўнікі, і папы, і паны над панамі, і вялікія князі, што правілі гасударствам.
Праз соткі год жылі мы так, не даючыся нікому; але, урэшце, перамаглі нас палякі і запанавалі ў нашай беларускай старонцы. А калі знішчылі Польшчу, дасталіся мы Расіі.
Жывём мы паміж палякаў і велікарусаў, народаў моцных, і маем шмат крыўды ад іх. Бо ёсць велікарусы, што намагаюцца, каб мы забыліся на ўсё сваё, беларускае, выракліся яго ды звярнуліся -ў велікарусаў, гаварылі б і жылі па-іхняму. Есць і палякі, каторыя таксама хочуць змяніць нас на свой капыл, каб і мы сталіся палякамі.
Агляніцеся: усё наша роднае, беларускае, марнуецца, нішчыцца, знікае, бо яго забіваюць, яго прыглушаюць, ім пагарджаюць, а чужое пануе, пышаецца, мае сабе пашану і павагу. I — хто ведае? — быць можа, пройдзе колькі часу, і не пазнаем мы ані нашага краю, ані нашых дзяцей. I будзе скрозь усё чужое, нязвычнае, а свайго роднага — нічога.
Дык няхай жа не станецца так! He пакінем свае гаворкі, сваіх песняў, сваіх звычаяў — свайго кроўнага, спрадвечнага, беларускага. He адракомся, не забудзем, не кінем на глум; будзема шанаваць, бараніць, дзецям сваім аб тое запавёдаць.
Нялёгка нам вытрываць. Мы людзі цёмныя, людзі бедныя. Цяжкае наша жыццё, горкі наш хлеб, вялікую крыўду маем мы. Есць шляхі да лепшай долі, ды не бачым мы іх праз сваю цемнату. Але не ўсягды будзе так! Чытайма, браткі, кніжкі і газеты, пісаныя ў нашай беларускай гаворцы. Тады прыйдзе канец нашай цемнаце, праясняцца нашыя вочы, і кожны крок, што мы ступім па зямлі, будзе крокам да блізкага шчасця, да светлага жыцця.
НА БЕЛОРУССКНЕ ТЕМЫ
I
Печать недавно была занята отзывамн разлнчных мнннстерств о проекте отмены законов, ограннчнваюшнх в правах поляков Западного края. Средн этнх отзывов сравннтельно слабое вннманне обратнл на себя ответ гр. Нгнатьева, н об этом прнходнтся пожалеть: предлагаемое нм решенне вопроса, во-первых, своеобразно, а во-вторых, чревато самымн нежелательнымн последствнямя. Нменно гр. Нгнатьев высказался за уннчтоженне правоограннченяй, но прн этом остановялся на прнчнне нх возннкновення. Этой прнчнной гр. Нгнатьев счнтает стремленне предохраннть белорусов-католнков от полоннзацнн. Полагая, что правнтельство не может отказаться от этого стремлення н теперь, гр. йгнатьев предлагает одновременно с отменой ограннчнтельных законов ввестн во всех костелах, удовлетворяюгцнх релнгнозные нужды белорусовкатолнков, вместо польского русскнй язык (речь ндет, конечно, о так называемом «добавочном» богослуженнн). Только прн осутествленна этого условня мнннстр соглашается на осуіцествленне обсуждаемого проекта.
Для нас отмена нацнональных правоограннченяй — вопрос прннцнпнального значення; как всегда, н в данном случае прнветствуем мы ее, полагая прн этом, что она должна быть проведена в жнзнь незавнснмо от того, польскнй ялн русскнй язык будет в костеле. Но последннй вопрос нмеет н свой самостоятельный ннтерес, несравненно большнй, нежелн самая отмена правоограннченнй. Дело в том, что еслн conditio sine qua non 1 гр. йгнатьева будет осуіцествлено, то два мнллнона белорусов-католнков, как есть все основання предполагать, едва лн не на
два мнллнона увелнчат собою цнфру поляков в нашем крае. Развнтне этой мыслн н составнт предмет моей заметкн.
Гр. Нгнатьев верно понял положенне вешей: белорусыкатолнкн, бесспорно, полоннзнруются, н прнчнна этого лежнт в значнтельной степенн в польском характере костела. Нацнонально несознательный белорус сплошь н рядом суднт так: моя вера — польская, следовательно, я — поляк. Но, подчеркнваю это, ясключнтельно польскнй внд костела — явленне в нашем крае сравннтельно недавней формацнн н прнтом порожденное не чем другнм, как «руснфнкаторскнмн» меропряятнямн правнтельства. В лнце гр. Нгнатьева оно ныне борется с плодамн рук свонх, н еіде вопрос, насколько легка н успешна будет эта борьба.
Вот, напрнмер, ннструкцяя конснсторнн 2 архнднэцэзнн могнлевской еіце от 1794 г.: «Postanowiono wszystkim w Archidjecezji plebanom zalecic, i zaleca sig, aby ludowi, tym jgzykiem, jaki on rozumie, po skonczonym nabozenstwie z ambon po kosciolach kazania miewali» .
Так фактнческн н было: белорусскнй язык употреблялся н в костелах, н в уняатскях церквах; католнческнй клнр 4 печатал по-белорусскн релнгнозные нздання; для наяменовання католнцнзма польской верой н пронстекаюіцнх отсюда результатов не было места. Так дело обстояло до конца 40-х годов прошлого столетня — тяжелой поры, когда co стороны правнтельства посыпалнсь снстематнческне удары, нмевшне целью уннчтожнть белорусов как нацнональность: воспреіцено было нздавать по-белорусскн кннгн, а нзданные раньше прнказано конфнсковывать н сжнгать; уннатская релнгня, являвшаяся в крае как бы нацнонально-белорусской, уннчтожена; отменено действне Лятовского статута 5 — основного памятннка белорусского права н т. д. В это же время, а нменно в 1839 году, было воспретено употребленне в богослуженнн белорусского языка. Его место занял польскнй язык. Невольно спрашнваешь себя: кто же больше сделал для опо-
ляченяя белорусов — полонйзаторы йлй «русяфйкаторы»?
Правйтельство достйгло своего: остаткй нацйональных сял белорусского народа былй унйчтожены, бороться с «руснфнкацней» он не мог; но по той же прнчнне он не мог бороться й с полонйзацйей, й все ее дальнейшйе успехй должны остаться на ответственностй «обрусйтелей», паралйзовавшмх нацяональную самодеятельность белорусского народа. Онй, конечно, полагалй, что адмйнастратнвное давленяе обеспечйт его от полонязацйй. Но это давленйе только увелйчйвало ее, й дело дошло до того, что в 1909 г. на кневском черносотенном сьезде «патрйот» г. Кулаковскйй предложйл окончательно отдать белорусов-католнков в жертву полонйзэцйй, чтобы с тем большей энергйей прнняться за фабрнкацню велякорусов нз белорусов-православных.
Отпор, дававшййся йзвне, явно уперся в тупнк й только ухудшал положенне; йсход дела можно было бы счйтать предрешенным, еслй бы на сцену не выступяла отпорная сйлэ, росшая йзнутрй; эта снла — пробужденне нацнонального самосознанйя белорусов.
Лет пять назад петроградскйе католнкй-белорусы обратйЛйсь к папе с жалобой на свой клнр, не желаюіцйй дать место в костеле белорусскому языку; папскяй ответ указывал, что добавочное богослуженне для белорусовкатолнков должно быть не польскйм, а белорусскям. Так как правйтельственный указ о воспреіценйй употреблять в богослуженйй белорусскую речь был забыт, то папское решенае начало то там, то сям осуіцествляться. Вместе с тем сталй яздаваться католйческне брошюрка на белорусском языке, образовалась целая группа ксендзов, сочувствовавшнх возрожденню белорусского народа й выпускавшнх по-белорусскй католнческйй еженедельняк «Bielarus» 6. Эта деятельность, судя по корреспонденцйям в журнале, вскоре стала на твердую почву й прочно развнвалась, пока немецкое нашествйе не оборвало ее летом
прошлого года 7. Что касается введеная белорусской речй в костеле, то она везде встречалась с радостью, й не раз прнходнлось чятать, что молягцнеся плакалй, услышав в храме родной язык.
14 есла гр. Нгнатьев под русскам языком, выдвйгаемым нм в костеле на смену польскому, разумеет язык белорусскнй — его проект можно было бы только праветствовать. Это явйлось бы просто проложеннем русла глубокожнзненному явленяю, ндуіцему в недрах народа. Мало того, следовало бы не останавлйваться на этом, ввестн белорусскай язык не только в костел, но н в церковь, в школу, в сельскяе государственные учрежденйя. Прй этйх условяях полонйзэцйя белорусского народа сделалась бы немыслймой, он бы полностью остался на белорусской н, следовательно, на русской почве. Одной русской культурой на свете было бы больше.
Представляется, однако, более вероятным, что, говоря о русском языке, гр. Нгнатьев нмел в ваду язык велякорусскнй. А это наводнт на тревожные размышленйя. Для лнц, знаюіцйх край, не может быть ннкакого сомненйя, что эта мера в таком ее внде будет серой крестьянской массой понята как шаг к замене католйцйзма православнем. А потому, во-первых, она может быть проведена лйшь насйльственно, прн явном йлй глухом недовольстве,— еслн только не сопротйвленйй co стороны населення, а быть может, й клнра. Во-вторых,— й это главное,— белорусская католаческая среда, а без того находяіцаяся «в сфере прнтяженйя» польской культуры, окружнт польскнй язык ореолом, возвраіденне его в костел сделает предметом свойх надежд й стремленай й уже соответственно этому в своей частной жйзнй отведет ему почетное место, посадат в красный угол, под образа. Перед намн будут уже не об'ьекты полонйзэцйй, а прозелнты 8 ее. Создастся массовый стйхййный сдвйг в сторону Польшй как естественная реакцая на выдвйнутый гр. Нгнатьевым проект н, быть может, безвозвратно ре-
шнт дальнейшую нацнональную судьбу этого народа *.
К тому же ннчто не ново под луною: мера, предложенная гр. Йгнатьевым, была осуіцествлена в Белорусснн в 70-х годах прошлого столетня, хотя н в более мелком масштабе. Недостатка в адмнннстратнвной поддержке, конечно, не было — нашлнсь н ксендзы, готовые поддержать это начннанне, но в населеннн оно встретнло лншь чувство вражды н вскоре свелось на нет. Гр. йгнатьев мог бы взглянуть на это предпрнятне как на полнтнческое «опытное поле» для того, чтобы понять, какая судьба ждет его проект.
Достонн всяческого вннмання н однн нз заключнтельных эпнзодов этого адмнннстратнвного начннання. Нменно оно прнвело к тому, что в последнем десятнлетнн прошлого века в Мннской губерннн насчнтывалось несколько десятков костелов, закрытых благодаря введенню в ннх велнкорусского языка. Тогда бнскуп суфраган 9 могнлевскнй Сымон обратнлся офнцнальным путем к мннскому губернатору кн. Трубецкому с предложеннем ввестн в костельное богослуженне белорусскнй язык, вндя в этом едннственный выход нз создавшегося положення. Кн. Трубецкой co своей стороны всецело поддержал эту мысль, н русское правнтельство начало переговоры с Рнмом, в результате которых 8 мая 1897 г. получнлось разрешенне употреблять белорусскую речь там, ubi diaiectus alborussica a populo adhibetur 10. Разрешенне это не
* Нечто подобное проекту гр. Нгнатьева было выполнено несколько лет назад в областн школьного дела: нменно католнков-белорусов было предпнсано обучать закону божню не по-польскя, а по-велнкорусскн. Но это только повыснло температуру полоннзацнн края. Целые селення в чнстобелорусскнх местностях (напр., Вернянской вол. Внленской губ.) требовалн, чтобы ях прнзналн польскнмн. Вмешалясь властн, началось следствяе. А между тем чего же нного можно было ожндать? He сама лн власть, напрнмер, обьеднннла нз какях-то темных соображеннй в одну нзбнрательную куряю белорусов-католяков н поляков? Как это должно было преломяться в пснхнке белорусов-католнков, обьяснять, полагаю, не нужно.
было тогда нспользовано правнтельством, но мы все же внднм, куда вела его неумолнмая логнка веіцей.
Моя заметка прнходнт к концу. Я не оценнвал в ней проект с нацнонально-белорусской познцнн, так как для нных она представляется спорной. Я подошел к нему нменно с той точкн зрення, на которой стоял гр. йгнатьев,— с точкн зрення необходнмостн задержать полоннзацню белорусов,— н постарался показать, что предложенная нм мера крайне опасна, нежнзнеспособна н вероятным результатом свонм будет нметь сдвнг в сторону Польшн — сдвнг, быть может, непоправнмый. й не следует лн прязнать, что власть не в состояннн предохраннть белорусов от ополячення, что она совершнла тяжкую ошнбку, прнглушая нацнональные снлы белорусского народа, что едннственная надежда в возрожденнн этнх, уже пробуждаюіцнхся снл?
II
«Не так тіТ ворогн, як добріі’ люде...» Передо мною кннжка г. Панкратова «Встречные людн». В очерке «Обруснтель», где довольно верно нзложена нсторня похожденнй одного газетного проходнмца нз белорусскнх руснфнкаторов, встречаются строкн: «Он, конечно, стоял за полную государственную самостоятельность Белорусснн. Кто же в молодостн не стоял за нее?»
To есть, как же это «кто не стоял за нее?» Да нйкто не стоял! Пусть г. Панкратов, еслн он только прндает какую-лнбо цену свонм словам, укажет в подтвержденне нх хотя бы однн факт. Такнх фактов нет. Нацнональные домогательства белорусского двнження элементарны н невелнкн, далыпе автономнн Белорусснн онн не шлн, да н это последнее требованне ннкогда с настойчнвостью не выдвнгалось. Уловленне белорусов во всякого рода «нзмах» является заработком для опнсанного г. Панкра-
товым обруснтеля Лукашевнча, но н он не позволял себе прнпнсывать белорусам такнх намереннй, которые прнпнсал г. Панкратов.
Всего ннтереснее то, что г. Панкратов — сотрудннк прогресснвной газеты, очеввдно, н сам прогресснст, копнй с представнтелямн белорусского двнження отнюдь не ломает, даже вот стремленню к государственной самостоятельностн Белорусснн нашел благодушное нзвнненне. Кто, дескать, в молодостн не стремнлся. Так что, внднмо, н все этн слова не что нное, как продукт некоторой бойкостн пера. О ннх не стонло бы н говорять, еслн бы оня не былн так характерны: подобные обмолвкн у благодушных друзей белорусского н тем более украннского двнження, как нзвестно, слншком нередкн.
[/9/5]
ДЕЛО ПО ОБВПНЕНПЮ В РАЗБОЕ
26 мая в Ярославле в заседаннн московского военноокружного суда состоялся разбор дела о кр.(естьяняне) Самарск. (ой) губ.(ерння) Тнмофее Похазннкове-Юрко, обвнняемом по 13, 1627 н 1629 ст.(атьях) улож.(ення) о наказ.(аняях) н 279 ст. XXII кн. С. В. П.1 1869 г., нзд. 4-е. Председательствовал генерал-майор, профес. (сор) военно-юряднческой академнн Абрамовнч-Барановскнй2, обвннял поручнк Н. А. Мяллер (б.(ывшнй) т. (оваршц) прокурора), заш,нш,ал прнс.(яжный) пов. (еренный) Н. й. Гусев. Обвнняемому угрожает смертная казнь.
Обстоятельства дела таковы: 13 марта 1915 г. владелнца магазнна, находяіцегося в Ярославле по Б. Рождественской ул., A. А. Елецкая заявнла полнцнн, что • в ночь на это чнсло она подверглась ограбленню в своей квартнре, находяшейся прн магазяне. йменно ночью она проснулась от какого-то шума в прнхожей, но когда она вошла туда, как находнвшяйся там злоумышленннк наброснл ей на голову пальто, повлек ее в комнату, бросял на кровать, связал ей веревкой рукн н ногм н, угрожая, велел ей молчать, прячем ня на мннуту не покндал ее. Между тем шум в прнхожей не прекраіцался, откуда Елецкая заключнла, что злоумышленняков было двое, тем более что сндевшнй возле ее крнкнул: «Ванька, скоро лн ты?» Затем Елецкая стала задыхаться под пальто н впала в бессознательное состоянне, а когда очнулась в 5 ч. утра, то злоумышленннков уже не было, а яіцнкн буфета, комода я сундук оказалнсь открытымн н нз ннх похнтены бряллнанто-
вые серьгн, две ннтн жемчуга, брнллнантовый фермуар3, браслет с брнлляантамн, серебряные чайные ложкн н др. ценные веіцн всего на сумму около двух тыс. руб. Прн этом замкн былн не сломаны, а открыты ключамн, н, в частностн, сундук был отперт ключом, храннвшнмся в комоде.
Определенного подозрення Елецкая нн на кого не заявнла, но высказала предположенне, что преступленне мог совершнть только блнзкнй ее дому человек: знавшнй, где что лежнт, где храннтся ключ н как можно отпереть снаружн дверь, запертую на крючок (дверь прн нажатнн образует незаметную іцелку, через которую, однако, возможно просунуть, напр., нож). В квартнре находнлнсь, кроме Елецкой, ее детн н прнслуга, ннкакого шума не слышавшне.
Розыскамн сыскной полнцнн под руководством начальннка яросл. (авского) отд.(елення) г. <осподнна> Мамаева н полнц. (ейского) надзяр.(ателя) г. Новнцкого было установлено, что Елецкая находнлась в связя co служаіц.(нм) город.(ской) станц.(нн) Северн.(ой) жел.(езной) дор.{огн> Т. Похазннковым, который жнл у нее, но в феврале 1915 г. переехал в Москву.
Далее стало нзвестно, что 12 марта того же года Похазннков прнехал с другнм мужчнной лет двадцатн в Ярославль, остановнлся в гостнннце «Неаполь». Днем встретнвшнсь co свонм хорошнм знакомым г. Кутыревым, спрашнвал его, где можно купнть старннные веіцн, н Кутырев указал ему на некоего Серебрякова. Вечером Похазннков co свонм спутннком былн в гост.<нннце) «Метрополь», откуда ушлн около 10 часов. Первым в «Неаполь» возвратнлся товаряш. Похазннкова, что было уже в час ночн, но в номер не вошел, заявнв, что ключ у Похазннкова, который снднт в «Метрополе». Но буфетчнк Колебов, выйдя около 12 ч.(асов) н.(очн) погулять по Б. Рождественской, встретнл на ней Похазннкова, несшего какой-то сверток, прнчем Похазннков
смутнлся, внднмо, узнав его. Тою же ночью Похазннков с товаршцем выехал нз Ярославля. 19-го марта Похазннков был арестован в Москве, прнчем у него, между прочнм, былн обнаружены серебряная чайная ложка в юбнлейный рубль, которые Елецкая, прн пред'ьявленнн нх ей, прнзнала за похніценные у нее в ночь на 13 марта. Кроме того, найдено пнсьмо на воровском жаргоне.
Похазннков внновным себя в ограбленнн не прнзнал, а об"ьясннл, что, познакомнвшнсь в Москве с некнм В. Н. Соколовскнм (остался неразысканным), он прнбыл с ннм 12 марта в Ярославль, проездом в Вологду по торговым делам. Зайдя вечером к Елецкой, он попроснл у нее денег для задуманной коммерческой целн, н она предложнла ему вместо денег свон драгоценностн, условнвшнсь, что мужу нсчезновенне нх она об'ьясннт похнтеннем.
Прн деле нмеется пнсьмо, отправленное Похазннковым Елецкой частным путем нз тюрьмы. Начннается оно с обраіцення: «Шурочка», подпнсано: «Тнма», напнсано в теплом тоне. Пнсьмо это опровергает нстннность показання о якобы условленной между ннмн снмуляцнн грабежа н в то же время показывает, что Похазннков был поражен пред-ьявленным ему обвнненнем н ролью в деле свндетельннцы. В пнсьме есть фраза, прнвлекшая вннманне сторон: еслн я, по-твоему, внновен, то не прошу нн о чем, а еслн не внновен, то нсправь показання.
Обвнняемый — молодой человек, лет 26, говоряш,нй довольно свободно н лнтературно, но несколько аффектнрованно. Человек, внднмо, нервный в слабохарактерный. Ввновным он себя не прнзнал н на суде.
Показання главной свндетельннцы, самой потерпевшей, данные вслед за тем, резко нзменнлн весь характер дела. А. Елецкая — далеко еіце не старая женшнна, говорят, не волнуясь, ясно н решнтельно. Она берет свон прежнне показання обратно н категорнческн отрнцает самый факт разбоя. По ее словам, она не жявет с
мужем лет шесть. Сойдясь в 1914 г. с Похазннковым, она не прекратнла с ннм отношеннй н по от"ьезде его в Москву, куда прнезжала несколько раз. В последннй раз она была там 8—9 марта, чтобы оценнть там свон драгоценностя, прнчем внделась с Похазннковым н даже езднлн вместе в г. Боровнчн, предполагая там вместе поселнться. Но там у ннх вышла размолвка, а когда она, Елецкая, возвраіцалась по железной дороге в Ярославль, у нее былн украдены взятые с собой драгоценностн. Однако дома об этой краже она ннкому не говорнла, так как по некоторым обстоятельствам это было ей сделать нелегко. В ночь же на 13 марта у ней был проездом Похазннков н обі.явнл ей, что окончательно покндает ее. Тогда, желая ему отомстнть, она снмулнровала ограбленне н прнтом такнм нменно образом, чтобы подозренне пало на Похазннкова. А так как у него былн прннадлежавшне ранее ей веіцн —ее подаркн, — то она н надеялась, что его обвннят. Но после оговора ее начала мучнть совесть н появнлнсь даже галлюцннацнн. Однако от знакомых она узнала, что Похазннков якобы освобожден н потому перестала беспоконться о его судьбе. Убеднвшнсь в ложностн нзвестня, она явнлась в ноябре к судебному следователю, желая язменвть показання, но следователь ей заявнл, что следствне уже закончено, а свое намеренне она может нсполннть н на суде.
Дав это обгясненне, свндетельннца отказалась от гражданского нска, вчнненного ею ранее к обвнняемому. Последннй этя ее показання всецело подтверднл.
К показаняям остальных свндетелей стороны, разумеется, после этого утрачнвают ннтерес, н эта часть судебного разбнрательства дает мало нового, отметнм только, что документ на воровском жаргоне, найденный у Похазннкова сыскной полнцней, по его заявленню, попал к нему соверш.(енно) нензвестнымн путямн, так что он увндел его в первый раз только на следствян; что
слова о вйновностй в упомянутом выше пвсьме следует понймэть, как вйновность перед Елецкой, а нменно его разрыв с ней; что дверь в мезонйн, где спала пряслуга с детьмя, на эту ночь не была заперта, й находнвшнеся в нем должны былн бы услыхать шум в доме — а онй не слыхалв н т. д.
От допроса ряда свядетелей стороны отказываются.
Обвйнйтель, йсп.<олняюшйй) об.(язанностн) прок. (урора> в воен.(ном) суде Н. А. Мйллер начал свою речь с указанйя, что уже в данных обвйнйтельного акта ймелйсь обстоятельства, говорнвшйе в пользу подсуднмого. Вот его пйсьмо к Елецкой: он не возмушается, не угрожает, пншет спокойно й даже тепло й, вйдймо, удйвлен арестом. 14лй радй чего он, прнехав в Ярославль, прожнвается в гостйнвце, бывает в людных местах, где может встретнться й встречается co знакомымй? Так человек, прнехавшйй с преступной целью, не поступвл бы. Заявленве же Елецкой на суде окончательно выбйвает йз-под ног обвйййтеля основанйе. Г. прокурор, с негодованнем отозвавшвсь о поведенйй Елецкой, сделавшей суд предметом недостойной нгры, отказывается поддержнвать обвйненяе протвв подсуднмого.
Заіцйтнйк Н. Н. Гусев, отметвв, что слова г. прокурора, а также й Елецкой снвмают с него значятельную долю труда по заіцйте, подчеркнул полную недостоверность прежнйх показанйй Елецкой; это не факты, это беллетрйстнка. He могла Елецкая пролежать в обмороке четыре часа; таках обмороков не бывает; не могла она не замет.(нть> лнца грабнтеля, накрытая какнм-то детскям пальтншком, н т. д. Разбоя не было й судать обвйняемого не за что; нет на суде более ненужного тут человека, чем он. В деле есть неясностй, йх даже мвого, но онй коренятся в крайней болезненностй жйзнй й отношенйй лйц, которых здесь столкнула судьба. В этом отношенйй суд над многйм прйподнял завесу, й мы можем сказать, что недаром провелв этот день. В заклю-
ченне зашнтннк указывает на тяжелую жнзнь подсуднмого, не знавшего ласкн, не встречавшего жалостн, н проснт суд, в случае колебаннй, пожалеть его.
Затем краткое слово пронзноснт подсуднмый.
Суд прнзнал Похазнякова ввнду недоказанностя обвннення не внноватым.
Дело началось после десятн часов утра, кончнлось около девятн час.(ов) вечера.
[1916]
ПОКУШЕННЕ НА ВООРУЖЕННУЮ КРАЖУ
6 нюня в Ярославле в заседаннн военно-окружного суда разбнралось дело о рядовом 210 пехотн.(ого) запасного батальона крестьяняне Радомской губерннн Станнславе Куна, 28 лет, обвнняемом в самовольной отлучке н в покушенян на вооруженную кражу co взломом нз обнтаемого помеіцення; последнее преступленне предусмотрено 1653 ст.<атьей) улож. <ення> о наказ.(аннях).
Председательствует на суде генерал-майор АбрамовнчБарановскнй, обвнненне поддержнвает Н. А. Мнллер, заіцнтает Н. Н. Родзевнч.
йз обвнннтельного акта вндно, что служнтель Марнннской женской гнмназнн' Васнльев, вернувшнсь в ночь на 4-е февраля 1916 г. в гнмназню (откуда он в 11 ч. (асов> веч.(ера) ушел в гостн, заперев дверь на замок), нашел внсячнй замок дверн взломанным, веш,н в чуланчнке перевороченнымн, мешкн для калош разбросаннымн по полу. Подняв на ногн другнх служнтелей, он с нямн обошел помеіценне гнмназнн, прнчем во втором этаже за одной нз парт класса нмн был обнаружен злоумышленннк, лежавшнй на полу. Затем в уборной, находявшейся во втором этаже, былн найдены два служнтельскнх пальто, внсевшне ранее вннзу; наконец, к месту, где внселн стенные часы, оказался прндвннутым стол, на него поставлен стул н часы остановлены, но не сняты. На полу найдена железная скоба, — по показаняю подсуднмого, орудне взлома, — у самого задержанного — отмычка, а под партой, около которой он лежал, складной нож (3 верш.(ка)). Задержанный оказался рядовым
Станнславом Куна, с 14 янв. 1916 г. самовольно отлучлвшнмся нз батальона.
В прнпнсываемых ему преступленмях он прнзнал себя внновным, обьясннв, что во время отлучкн прожнвал в Москве н Петрограде, пока не вернулся в Ярославль. Проннкнув в Марнннскую гнмназню, был снльно пьян, плохо себя помннл н, броснв рыться в вешах, лег спать, благодаря чему н был задержан. Он участвовал в несколькнх сраженнях на германском фронте н в Ярославль попал, получнв рану в бедро. На суде установлено, что обввняемый, находясь на военной службе, был 4 раза прнговорен судом к разлнчным наказанням вплоть до днсцнпллнарного батальона н, кроме того, ранее в мнровом суде 2 раза, прнчем 3 прнговора вынесены за кражн.
Показаняя свндетелей подтверждают данные обвнннтельного акта, но нового дают мало. Упомянем только, что свндетелю Комарову, служатему в гнмназнн, задержанный показался не то очень растерянным, не то пьяным (другне свндетелн, бывшне прн задержаннн, этого не заметнлн). Тот же Комаров показал, что упомянутый в обвнннтельном акте чуланчнк не запнрался н в нем моглн находнться скобы, вроде фнгурнруютей в деле; моглн онн валяться н просто на дворе. Наконец, сам подсуднмый обьясннл, что отмычку он завел, потеряв раз ключ от шкатулкн.
Обвнннтель Н. А. Мнллер в своей речн отметнл, что подсуднмый сознался в ннкрнмнннруемом ему преступленнн, так что эта сторона дела споров не возбуждает. Но обвнннтель не может согласнться, что Куна совершал свон поступкн якобы пьяным, не отдавая себе отчет в пронсходягцем. Напротнв, сознанне его работало отчетлнво. Он взял с собою отмычку, заслышав шум, спрятался. Следы преступлення, на первый взгляд, как будто указывают, что подсуднмый плохо соображал, что ему делать. Обьясняется это тем, что он, очевндно, услышал,
пытаясь похнтнть часы, как вошел Васнльев, броснлся прятаться, по дороге кннул украденные нм пальто в уборную, а сам прнтанлся в классе. Перед намн — покушенне на кражу; так как у подсуднмого былн скоба н нож, то кражу следует прнзнать вооруженной, так как сломан замок, то это — кража co взломом, а так как в доме находнлась квартнра начальннцы гнмназнн, соеднненная с классамн корндором, то покушенне на кражу было пронзведено в обнтаемом помеіценнн.
Заіцнтннк Н. Н. Родзевнч не согласнлся с доводамн обвннення н путем обстоятельного разбора следов преступлення стремнлся провестн мысль, что покушенне на кражу было совершено прн отсутствнн ясного сознання в поступках. Подсуднмый ломает замок, но ломает его не прнспособленной для этого отмычкой, лежавшей в кармане, а поднятой тут же на дворе скобой. Пробнрается в классы гнмн.{азян) — место, где нечего красть. Бродят по разным этажам, разбрасывает всякне веіцн, но нячего не берет. Очевндно, подсуднмый был пьян й плохо сознавал, что делает. Но есля подсуднмого прйзнают вйновным в покушенйй на кражу, то заіцнтннк просят не счйтать ее вооруженной: прн задержання Куна не оказал сопротйвленйя, нож у него валялся где-то под партой, а скобу он нашел на месте преступленйя, да, впрочем, там же ее н бросйл.
Стороны обменялясь реплнкамн, прнчем обвнннтель указал, что пьяное состоянне подсуднмого ровно нячем не доказано, а заіцнтннк находял, что только в одурманенном внде подсуднмый мог поступать так нецелесообразно.
Суд прнзнал подсудямого вйновным в покушеняй на вооруженную кражу co взломом й пряговорнл его к нсключенню йз войнского званяя й к тюремному заключенню на 1 г. 4 мес. с лншеннем всех особенных, лнчно н по состоянню прнсвоенных прав н пренмутеств.
|/9/6]
ДВЕ СМЕРТН
6-го нюня в Ярославле военно-окружным судом под председательством генерал-майора Абрамовнча-Барановского заслушаны дела о дезертнре, крестьяннне Тверской губ., Степане Малышеве 28-мн лет. Преступлення, в которых он обвнняется, предусмотрены 3 ч. (астью) 131 ст.(атьн) воннск.(ого) уст.<ава> о наказ. (аннн), 3 п.(араграфом) 81 ст.(атьн) врем.{енного) пол.(оження} о воен.(но)-тюр.(емном) зав.(еденнн>, 270 ст.(атьей) улож.<ення) о наказ.(аннях), 2 ч. 1459 ст. ул. о нак., 128 н 134 ст. XXII кн. С. В. П.1 1869 г., нзд. 4-е н 2 ч. 1484 ст. улож. о нак. Нменно он бежал нз Медведского днсцнплннарного батальона, нанес прн задержання (в Романове-Борнсоглебске) смертельную рану городовому Постннкову, скрылся по аресте нз-под стражн (с гауптвахты) н, пребывая в Рыбннске, смертельно раннл В. Антошнхнна.
Обстоятельства, прн которых пронзошло нанесенне раны Постннкову, таковы: ночью 12 нюня 1914 г. Постннков с городовымн Власовым н Трохнным обходнлн Романово-Борнсоглебск с целью обнаруження преступных лнчностей, стекаюшнхся сюда к крестному ходу с чтнмой нконой2, который совершается 15 нюня. І4м повстречалась кучка подозрнтельных лнц, нз которых у одннх не оказалось паспортов, а другне — хотя былн с паспортамн, но называлн себя перед тем янымн фамнлнямн. Ввнду этого нм было предложено ндтн в участок. Относнтельно дальнейшего показання расходятся. Городовой Власов на суде показал, что нензвестный, оказавшнйся впоследствнн С. Малышевым, согласнлся ндтн н действн-
тельно пошел с Постннковым, в то время как другне броснлнсь бежать. Догоняя нх, Власов услыхал крнк Постннкова: «Меня убнлн!»— н броснлся к нему на помоіць. Оказалось, что по дороге Малышев неожнданно ударнл Постннкова ножом в бок н побежал. Городовой Трохнн показал, что Малышев на самом месте задержаняя вступнл в борьбу с Постннковым н нанес ему рану. Сам же Малышев заявнл на суде, что он был от городовых шагах в 30—40, когда его товаршцн броснлнсь бежать, н мог бы скрыться, но вернулся по зову сам. Городовые же началн его бнть н ломать ему рукн, н он, обороняясь, нанес Постнякову рану ножом. Наконец, Малышев показывает, что во время соверш.(ення) преступ.(лення) он был пьян (в обвнннтельном акте упомвнается, что онн шлн с опорожненной бутылкой водкн).
Малышева задержалн. He зная местностн, он упал в яму, благодаря чему его настнг Власов, который, в ответ на угрозу Малышева ножом, нанес ему нескрлька ударов шашкою по руке; прн дальнейшем преследовання Трохнн рубанул его шашкой по голове, отчего он повалнлся на землю н был задержан. Прн нем оказалось орудяе преступлення — большой хлебный нож.
Задержанный назвался Лобачевым н предьявнл соответствуюіцнй паспорт н только впоследствнн открыл свое настояіцее нмя.
В ночь на 23-е мая 1915 г. Малышев бежал с гауптвахты, где содержался до суда, н скрылся в город Рыбннск. На суде он об'ьясннл, что совершнл это с целью повндать прожнвавшего там брата, с которым, быть может, больше не прншлось бы увндаться. Находясь 13 сентября 1915 г. в рыбннском трактнре Ермолаева, он нграл на бнллнарде с крючннком 3 Йв. Павловым (Малышев по професснн тоже крючннк), прнчем последннй завел с Малышевым ссору н начал его бнть прн содействнн другнх посетнтелей, нз которых однн, Влас Антошнхнн, ударнл Малышева несколько раз по лнцу.
Это устанавлнвает н обвнннтельный акт н показання свндетелей на суде. Сам же Малышев на суде добавляет, что Антошнхнн держал его за горло, а Павлов проломнл ему голову ударом железного крюка.
Броснв драку, нзбнвавшяе Малышева кннулнсь бежать, но последннй, выскочнв нз трактнра на улнцу, погнался за ннмн н, нагнав Антошнхнна, ударял его ножом.
На суде, между прочнм, уже упомнналось, что Антошнхнн, лежа в больннце, проснл не прнвлекать Малышева к ответственностн н неохотно давал показання по делу. Выясннлось н следуюіцее ннтересное обстоятельство: согласно показанню рыбннского околоточного г. Арястова, местная полнцня знала о пребываннн Малышева в Рыбннске; а между тем Малышев, бежавшнй нз батальона н совершнвшнй тяжкое преступленяе, спокойно прожнл в Рыбянске 8—9 месяцев, не укрываясь н встречаясь co знакомымя; более того, он совершает тут новое преступленне, но задержанным открывается только через 5-ть месяцев после него, 3 февраля 1916 г. Срокн этн высчнтаны самнм г. председателем, обратявшям на нях свое вннманне.
Оба лнца, которым Малышев прнчнннл поранення, скончалнсь от ран, нз ннх Постннков — на другой день. Рана ему нанесена в левый бок я глубоко проннкает внутрь, уходя в грудную полость. Согласно заключенню эксперта г. Фалька, подобные раны почтн всегда влекут за собою смерть.
Справка о суднмостн показала, что Малышев был уже под судом несколько раз, а нменно: прнговорен в Ярославле к 3-м годам тюр.(емного) закл.(юченяя} за грабеж; прнговорен в Рыбннске к 4-м мес. тюр. заключення за кражу. Кроме того, дважды суднлся н был осужден, находясь на военной службе, прнчем однн раз прнговорен к отдаче на 2 года в днсцнплннарный батальон, откуда 18 апр. 1914 г. скрылся до нстечення своего
срока.
Судебное следствне закончено, начннаются прення сторон.
Обвнннтель Н. А. Мнллер в краткой с подьемом пронзнесенной речн останавлнвается на лнчностн н жнзнн подсуднмого.
Прошлое свое, до службы в войсках, он отметнл преступленнямн. He сошел он с этой дорогн н на военной службе. Затем бежал нз батальона. Задержанный Постннковым, нанес ему смертельный удар, — по показанню одного нз свндетелей, удар неожнданный, предательскнй. Вторнчно бежав, отягчнл свою совесть новою смертью. Н это во время войны, когда прямой долг его, как солдата, находнтся в армнн. Но нет, такнм лнцам не место в войсках, как не место н средн граждан. Обвнннтель поддержнвает обвнненне по всем пунктам, кроме 270 ст., н домогается в качестве судебной кары каторжных работ в нанвысшем об"ьеме.
Заіцнтннк Н. Н. Родзевнч старается доказать, что нанесенне раны Постннкову нельзя подвестн под 2 ч. 1459 ст., как это делает прокурор. Статья говорнт о нанесеннн ран во время совершення другого преступлення, напрнмер поджога, — а какое другое преступленне совершал Малышев? Ннкакого. Заш,нтннк предлагает прнменнть к Малышеву в данном случае 2 ч. 1484 ст. улож. о нак., под которую подведено вполне правнльно нанесенне раны Антошнхмну (т. е. прнзнать нанесенне раны, от которой последовала смерть, совершенным без заранее обдуманного намерення, в состояннн запальчявостн н раздраження).
Суд прнзнал обвнненне по всем пунктам доказанным н прнговорнл Малышева к 20 годам каторжных работ плюс 1 г.<од) 293 дня, оставшнеся неотбытымн в днсцнплннарном батальоне.
ПОКУШЕННЕ НА ПОДЖОГ
В Ярославле, в заседанйй временного военного суда, под председательством генерал-майора АбрамовячаБарановского было заслушано дело крестьянана Яросл. <авской) губ.<ерння) Рыб.(йнского) у.<езда> Чудановской вол.(остн) дер.(евнй) Патокя Александра Вернева, 55 лет, обвянявшегося в умышленном, с целью ястреблення, покушенйй, поджоге банй, что предусмотрено 9.115 й 3 ч.(астямн> 1609 ст.<атьй> улож. (еняя) о нак.(азанйях) й 279 ст. XXII кн. С. В. П. I йзд. <анйе) 4-е 1869 г.
По обвйййтельному акту обстоятельства дела представляются в таком вчде. Несколько крестьянскях парней, проходя 4-го марта 1916 г. около 10 ч.(асов) веч. (ера) мймо банй А. Радаоновой в дер. Патока, заметнлй там пламя; баня оказалась запертой снаружй, но огонь вскоре удалось потушнть, засыпав его через окна снегом. Поврежденйя от пожара оказалйсь незначйтельнымй — обгорело всего несколько нйжнйх бревен да подоконнйк— я 6ылй оценены потерпевшчм суммою в 5 руб.
Около йзбы парнн нашлй пустую бутыль нз-под кероснна, заметнлй поблйзостч следы ног, обутых в валенкн, я след от лыж, уходйвшйх по направленйю к язбе Верневых.
Сноха А. Вернева, Анна Егоровна Вернева, показала, что он, поужйнав с ней 4-го марта около 8 ч. веч., собрался ехать в Рыбанск. Но около 10 час. вечера она увядела его бегутнм по направленяю от баня Радаоновой; заметйв Верневу, он крнкнул: «Ты чего за мною следйшь?» Бутылка йз-под кероснна, найденная у банч, прянадлежйт Верневым.
Александр Вернев на предварнтельном следствнн об'ьясннл, что ннкакого отношення к этому преступленню не нмеет, так как во время, когда оно пронзошло (ок. 9 ч. в.), ехал в Рыбннск с дровамн; прн этом он высказал предположенне, что преступленне совершено его снохой, бывшей с ннм в постоянной вражде н расположнвшей следы преступлення так, чтобы онн броснлн подозреняе на него, Александра Вернева.
йз показаннй свндетелей выясннлось, что следы, оставшнеся на месте преступлення, прннадлежалн А. Верневу, который характерно прнпадал на одну ногу (деревня маленькая, где все друг друга знают хорошо). Особо следует отметнть показанне свнд. (етеля) Сморчкова, вызванного co стороны А. Вернева: быть может, оно нмело для участн подсудямого решаютее значенне. Нменно Вернев заявнл, что Сморчков встретнл его около 9 ч. вечера ехавшнм с возом в Рыбннск н может это удостовернть. На суде Сморчков действнтельно подтверднл это показанне, но добавнл, что во время завязавшегося тогда между ннмн разговора Вернев все время оглядывался назад в сторону банн. Огня в ней свндетель не заметнл, но полагает, что прн небольшнх размерах пламенн н не мог бы заметнть.
Справка о суднмостн показала, что А. Вернев дважды прнвлекался к судебной ответственностн, в 1910 г. был пряговорен к 10 мес.(яцам) тюр.(емного) заключ. (ення), а в 1912 г. к 2 с полов.(нной) арест. (антского) отд. (елення)
Обвнннтель Н. А. Мнллер, вкратце нзложнв обстоятельства дела, отметнл, что прямых улнк протнв обвнняемого нет. Но в деле есть «немые свндетелн», определенно улмчаюіцне подсуднмого: это — следы от валенок, от лыж, бутыль нз-под кероснна н т. п. Многозначнтельным является н показанне свндетеля Сморчкова, вызванного co стороны обвнняемого. Ввнду всего этого г.(осподнн) Мнллер полностью поддержнвает обвнненне.
Затнтннк Н. Н. Родзевнч указал, что кара, грозяіцая подсуднмому, крайне велнка, а потому необходнмо внн-
мательно отнестнсь ко всякому обстоятельству, благопрнятному для него. Сам Вернев нмеюіцееся в деле сплетенне улнк обьясняет ннсценнровкой, устроенной по злобе на него снохой,— ,н это показанне, по-внднмому, нмеет некоторую долю вероятностн; по крайней мере сушествованне вражды между подсуднмым н снохой на суде удостоверено. В деле, где нет прямых улнк, необходнмо учесть возможность н такой прнчнны событнй.
Суд прнзнал обвнненне доказанным н прнговорнл подсуднмого по нсключеннн нз воннского звання к ляшенню всех прав состояння н к отдаче в каторжные работы сроком на 12 лет.
[/9/6]
В ГОСТЯХ У ДЕТЕЙ
8 лет—39 фунтов. Это вес одного мальчнка нз детской колоннн в Норском. Десятка четыре такнх детей, худых, малокровных, узкогрудых, ютнвшнхся по углам подвалов, недоедавшнх, дышавшнх пылью улнчных мостовых, на несколько месяцев перенесены в деревенскую обстановку. Половнна нх — беженцы, поселенные на средства Татьянннского комнтета, другая половнна — ярославцы, которых поместнл сюда отдел лягн борьбы с туберкулезом. Прнехалн онн в Норское совсем недавно— в четверг на прошлой неделе н на первый раз всего только 27 человек. В воскресенье я поехал нх проведать. На том же пароходе ехало двенадцать новых «колоннстов» — почтн все мелюзга.
Место для колоннн выбрано очень удачно. Еслн подняться от пароходной прнстанн.вверх н пройтн по шнрокой, пробойной улнце через все село, увндншь с левой стороны дом с снней вывеской: «Высшее начальное учнлтце». В нем н поместнлн детей. Отсюда рукой подать до теннстой лнповой роіцн, тут же — поле, вокруг самого дома — просторный, весь заросшнй травою двор, на нем — гнмнастнческне столбы.
Дом чнст н просторен, комнаты большне, светлые, потолкн высокне; на стены нз гладко оструганных сосновых бревен, не заклеенных опротнвевшнмн обоямн, просто поглядеть прнятно. Две комнаты отведены под спальнн — одна для мальчяков, другая для девочек, — в третьей устронлн столовую, а в самой большой комнате детн нграют в ненастье. Для заведуютнх колонней ннспектор г. Ворннков, в веденнн которого находнтся учнлніце, отвел еш,е одну комнату. Следовало бы помянуть
добрым словом этого человека: он очень вннмательно отнесся к колоннн. Оказал ей поддержку н пароходчнк г. Кашнн, не взявшнй платы за перевоз детворы в Норское н обеіцавшнй бесплатно вознть заведуюшнх колонней, едушнх по ее делам.
Заведуюіцях трое, все женіцнны, а средн ннх самый прнмечательный человек — спора нет — Надежда Нвановна. Уж очень она ласковая, вннмательная н во всяком поступке своем уместная. Она уже не первый год заведует колонней, н, конечно, более подходятего человека трудно было бы н подыскать. Я не знаю, есть лн на русском языке слово «обуютнть», но оно бы мне очень прнгоднлось. Надежда Нвановна обуютнла, насколько возможно было, детей. Главная забота ее — наладнть хозяйство. Тут не все сразу пошло гладко. Цены на продукты, правда, не далн ннчего неожнданного. Но вот, напрнмер, за доставку воды просят рубль в день. Столько платнть колоння, конечно, не может. Впрочем, кажется, этот вопрос будет на днях разрешен. Что же еш,е? Неудобной оказалась прнвезенная с собой паровая плнта. Оставнлн ее в покое, прнспособляются к русской печн; в нее вмазан котел для варкн школьнякам чаю — сталн варнть тут суп. Плохо, что крупа вся одного сорта — пшенная; нет даже гречневой. Но это — дело поправнмое.
Здесь, на кухне н кладовой, прнстроенных к школе, н находнтся теперь царство Надежды Нвановны. Онатакн не утерпела — показала мне кладовую. Мешкн там заняля все пространство. Говорят, что ребятяшкн, глядя на ннх, удявлялнсь: «Неужелн мы все это сьеднм?»
За детьмн прнсматрнвает барышня-педагогнчка с подругой. Распорядок дня установлен такой. Встают в 8 ч.<асов), пьют ячменный кофе с хлебом, в 12 ч.(асов> — обед, в 4 ч.(аса)—чай, в 8 — ужнн, а там н укладываются спать. Каждый день назначаются дежурные нз детей, обязанные смотреть за порядком, — 2 дев. <очкн>, 1 мальчнк н столько же дежурных по столовой.
Нашлось несколько ребят, уже жнвшнх раньше в колоннн; онн н являются органязацнонным ядром средн детей.
Устроены нгры: мальчнкн яграют в лапту, девочкн водят хороводы, поют. В Норском есть глнна, подходяіцая для лепкн, — подумывают нспользовать ее. Ходят, конечно, на прогулкн в блнжнюю роіцу.
Я старался прнсмотреться к детям. Всякне тут есть, н быстроглазые, н глядяшне нсподлобья, но все оня бегают, нграют, а главное, проннкаются артельным духом, вннмательностью друг к другу, взанмною уступчнвостью. С порядкамн колоннн, внднмо, уже освонлнсь все. Есть тут н белорусы, н полякн, есть еврейка н латышка, но отчужденностн нх от остальных детей незаметно. Мальчнкн, правда, держатся как будто несколько в стороне от девочек, у ннх свон нгры — но мужского заснлья все же нет; девочек больше, да н годамн онн подобралнсь постарше.
Хворать детн не хворают. Одна только девочка, страдаютая острым малокровнем, лежнт, почтн ннчего не ест. Но ее такою уже сюда прнвезлн. Быть может, лучше было бы отправнть ее в больннцу.
Вот, пожалуй, н все, что я успел заметнть н узнать. Пора было собнраться назад. Детн уже отобедалн. Некоторые яз ннх осталнсь в большой комнате, перекндывалнсь мячнком, нграля, подбрасывая деревянные фншкя с чернымя ямкамн очков на каждой гранн, a потом продвнгая нх по разноцветным квадратнкам картонной доскн. Я вышел на крыльцо. Девочкн вместе с заведуюіцей воднлн хоровод, пелн «Царевна-королевна» я все зазывалн к себе мальчнков, но те не поддавалнсь, предпочнтая лапту. Маленькая девочка, сндя на ступеньке крыльца, чнтала вслух повесть о неустрашнмом рыцаре н прекрасной прннцессе. Мне запомннлнсь оттуда слова: «Тогда она улыбнулась н сказала: «Вы нзбавнлн меня от страданяй я, быть может, смертн».
[/9/6]
<ЗАСЕДАННЕ ГОРОДСКОЙ ДУМЫ>
ВОПРОС о меднкаментах
Чнтаются пожелання комнсснн обіцественного здравня. Средн ннх есть пожеланне о покупке городом меднкаментов у союза городов'. Это необходнмо, так как цены на ннх крайне быстро растут. Прнбудут онн в октябре. Стонмость нх нсчнслена в 32 тыс. руб., но город надеется сократнть этот расход до 20 тыс. р. Так как в смету на меднкаменты внесено всего 15 тыс., лншек прндется возместнть нз 100 т. р., назначенных на покрытне.
В. В. Д у н а е в сожалеет, что не представлены цнфры н справкн на цены, так что не ввдно, какнм путем была выведена обш,ая сумма асскгновкн. Гласные не нмеют для суждення достаточного матернала.
А. П. П реобр аженскнй. У нас есть подробный спнсок необходнмых меднкаментов. Кроме того, можно прннять во вннманне н расход меднкаментов в гор.(одскнх) амбулаторнях. Там нзрасходовано прнблнзятельно 9 т. руб. за 6 м.(есяцев).
Г о л о с. Ä точно, точно?!
С. Д. К р ы л о в. Точная цнфра — 400—500 р. на каждую амбулаторню.
В. М. Я б е л о в. Н управа не знает, сколько она нзрасходовала? He знает, сколько она должна?
А. П. П реобр аженскнй. Точной цнфры расходов я не знаю, но ее легко даст простая бухгалтерская справка.
Предложенне ставнтся на голосованне н прнннмается.
ПОМЕІДЕННЕ ДЛЯ МЕДЛКАМЕНТОВ
Докладывается пожеланне о найме помеіцення для меднкаментов у Н. Г. Агафонова. Помеіценне состонт нз двух комнат, обойдется в 50 руб. в мес. На прнспособленне его прндется затратмть 500 руб., на оборудованяе склада 800 руб., на вознагражденне врач.(ебного) персонала прн складе — 150 р. в месяц.
Н. Г. A г а ф о н о в. Должен оговормться: помеіценне свое предлагаю только в том случае, еслн не будет найдено ннчего более подходяіцего.
В. М. Я бел ов. Вот мы откроем склад, у вас будут брать меднкаменты. Кто? Куда? А учета у нас н нет.
А. П. Преображенскнй. Еслн наша работа встречает такое отношенне, то нам остается только уйтн.
В. М. Я б е л о в. Я далек от мыслн этого добнваться.
A. А. Друженков высказывается за учрежденне гор. аптекн, а не склада.
С. Д. К р ы л о в. Начнем с меньшего. Склад сам собою разовьется в аптеку.
A. А. Друженков. У нас в городе только еврейскне н немецкне аптекн. Желательно бы нметь русскую. Вот Бредрях свою аптеку продает.
С. Д. К р ы л о в. В ее цену должна войтн не только стонмость оборудовання н меднкаментов, но н стонмость, напр., прявнлегян на аптеку, обошедшаяся что-то около 10 т. р. Нам тратять на это деньгн нн к чему.
A. А. Б е л о в. Меднкаменты прнбудут только в октябре, тогда н сннмем помеіценне. Лншнее на него до этого временн деньгн тратнть.
Дума постановляет склада не учреждать.
Гласные делают еіце несколько замечаннй. Разыгрывается следуюіцнй ннцндент.
К. М. Б е л о з е р о в. Вот закупнм меднкаментов. А кто будет хозянном?
Н. Н. Б а ж а н о в. Хозянном будет тот, кого вы, Конст.(антнн) Мнх.(айловнч), укажете! (шумно выходнт).
В. Н. Ш н ряев говорнт:
— Управу упрекалн н сегодня, когда она представнла разработанный н обоснованный на фактнческом матернале доклад. Медвежью услугу оказывают городскому самоуправленмю лнца, поступаюшме так.
Дума постановляет ходатайствовать у протнвочумной комнсснн об отпуске 2100 p. на борьбу с эпндемнямн, возннкновенне которых возможно ожндать.
РАСХОДЫ ПО БЛАГОУСТРОЙСТВУ
Н. В. Адольфов чнтает деловой доклад о необходнмостн нсправлення сточных труб на целом ряде улнц — Даннловскнй, Мышкянскнй н др. Требуется 8.990 р. Кроме того, было бы желательным разбнть на театральной плоіцадн сквер. Пока что это расходов не вызовет, так как будет только поставлена деревянная решетка н засеян газон, а вынутый булыжннк будет нспользован.
Оба предложення прнннмаются.
Пркступает к докладу Н. Г. А д о л ь ф о в, но тут бьет 11 ч. н гласные начннают спешно расходнться. Собранне закрывается, не нсчерпав всей повесткн; в том чнсле не былн проголосованы н цнфры прнбавок управскнм служашнм.
[1916]
НМКОЛАЙ ДМНТРМЕВНЧ НОЖМН 1
(К пятйдесятйлетйю co дня смертй.
Род. 8 дек. 1841 г., умер 3 апр. 1866 г.)
«Это был совсем молодой еіце человек брызжушего ума, сверкаюіцей фантазнн, огромных способностей к труду н обшнрных знаннй (по бнологнн)»2. «Ннкогда не встречал я такой снлы аналнза, такой способностн к обобіденню, такого быстрого усвоення фактнческого матернала, такой неустанной, почтн лнхорадочной работы мыслн. Пншу вполне трезво н сознательно: Ножнн был геннальный ум» 3. Прнведенные строкн прннадлежат другу-ученнку Ножнна Н. К. Мнхайловскому 4, который сохраннл для нас образ этого замечательного человека, обрнсовав его в очерках «Вперемежку» (под нменем Бухарцева) 5, а позднее — в «Лнтературных воспомннаннях» .
«Каюіцнйся дворяннн» 7 — этн слова многое обьясняют в Ножнне. Перед намн человек, который за возможность многое знать н многое поннмать, прнобретенную прнвнлегнрованным положеннем, чувствовал обязанность расплатнться с народом, благодаря труду которого он мог отдаться научной мыслн. Роднлся он 8 декабря 1841 г. в дворянской семье, воспнтывался в арястократнческом нмп. Александровском лнцее. Но, окончнв курс, он отказался от предстоявшей карьеры, порвал с семьей н отправнлся за граннцу (в 1861 г.) для нзучення естественных наук. Этому нзученню Ножнн прндавал не вполне обычный смысл. В его глазах ученые в настояіцем смысле этого слова — «обіцественные деятелн..., отдаюіцне свою жнзнь науке не нз вндов лнчного обеспечення, но заннмаюіцнеся ею только потому, что прнзнают в ней двнгательную снлу к достнженню человеческого ндеала: разрешенню обіцественных вопросов...» 8 «Нсследованню нет конца, абсолют-
ных нстнн не сушествует — н потому все достоннство наука йзмеряется ее практнческою пользою, ее жйвым участаем в решеннн жнзненных вопросов»9. «Наука до сйх пор была постоянно оруднем насйлня; все научные нзобретення н прнменення служнлн в пользу одннх эксплуататоров»,— так пасал в одной нз свойх статей Ножйй, обраіцаясь к ученым co следуюшймн словамн: «От вас мы требуем, наконец, чтобы вы всталн в ряды нашн, подверглнсь вместе с намн рнску борьбы за нстнну, хотя бы это стонло вам жйзнн. Настает новый н последннй фазнс борьбы за нстнну, выработанную наукой» ‘°. Это не было для Ножнна пустою фразой: он нменно на мученнчество шел. Выработав себе анархнстское мнровоззренне, он, как мы увядйм ннже, развйвал его н устно, н печатно; н только неожнданная смерть отвела от него уже поднятую руку правнтельства.
За граннцей Ножнн жйл в старых уннверснтетскнх городах— Гейдельберге н, Тюбйнгене |2, Флоренцнн |3, a eme больше — на побережье Средаземйого моря, где й шла самая кнпучая часть его работы: он нзучал простейшнх морскнх жнвотных. Этот ннтересный отдел наукй, прнвлекшнй к себе столько выдаюшахся йсследователей, в то время был почтй eme не затрояут н открывал перед Ножнным обшнрное поле для работы. Но вестн ее прнходнлось в весьма тягостных условнях. Семья от него отказалась, прнходнлось перебнваться урокамн, зачастую голодать. Несмотря на это, Ножнн сделал массу наблюденнй, нмея своей конечной целью выясннть законы соцйэльного развятня на обіцественной жйзйй ннзшйх жйвотных й определнть намболее совершенный внд обшественного устройства. Прн разрешеннн этнх последннх задач нзвестную роль могло сыграть н то обстоятельство, что он прнннмал жнвое участне в заграннчных передовых студенческнх кружках, встречался с внднымн представнтелямн революцнонной мыслн, а во Флоренцнн даже блнзко сошелся с Бакуннным 14.
В 1865 г. Ножйн, закончав свой работы, поканул заграннцу. По словам Махайловского, он «вернулся в Россйю ученым в полном й лучшем смысле этого слова. Вы, пожалуй, этому не повернте, но дело в том, что способностей он был понстйне громадных» 15. Его соцйологяческая теорня, поражаюіцая шнрокнм охватом й смелостью свойх обобіценйй |6, уже сложалась в основных чертах к этому времена, й Ножйн деятельно прннялся выяснять ее в ряде заметок, пометенных на странйцах небольшого крнтнко-бнблнографнческого журнала «Кннжный вестннк» |7. Тогда же он напечатал в «Нзвестнях ймп. Академйй наук» научную статью по одному йз вопросов своей спецйальноста 18 й работал над обшнрным трудом, в который надеялся вложйть йтогй свонх наблюденнй. Но неожйданная смерть оборвала все этя начннання. 3 апреля 1866 г. Ножйн скончался от тафа, двадцата четырех лет. А вскоре после его смертй в правятельственном отчете, язданном по поводу покушеная Каракозова 19, упомянался «соцналнстнческнй кружок крайнего нйгйлйстэ Ножана, который находялся в связях н перепаске с загранйчнымй агнтаторамн». Но эта сторона деятельностй Ножнна остается й до сйх пор совершенно неосвеіценной.
Н. К. Махайловскйй, тогда еіце начннаюіцнй молодой пасатель, блнзкнй товарйіц Ножяна по «Кнвжному вестннку», последователь й преемнак его соцаологйческой доктрнны, оставял нам его портрет: «Представьте себе молодого человека лет двадцатн четырех-пятй, среднего роста, очень худого, чуть-чуть сутулого, с узкнмн плечама, с волосамн серо-пепельного цвета, жндкнмм н мягкнмн, такого же цвета маленькнмн усама й едва пробйваюіцейся бороденкой, длйнным носом й неопределенным цветом лнца. Черты, как вы внднте, очень незамечательные. Вы такнх людей сотнй, конечно, вндалй. Но, может быть, вы не вндалй такнх глаз й такой верхней губы, как у Ножяна. Глаза у него былн голубые й поражалн по временам необыкновенной жйвостью й блеском, a no временам такой
упорной сосредоточенностью, что она казалась почтн тупостью. Верхняя губа тоже была характерная: средннй выгнб ее выдавался треугольннком, который крепко, точно замком запнрал, ложнлся на ннжнюю губу» .
Какой светнльннк разума угас, Какое сердце бнться перестало! —
пнсал Мнхайловскнй о его смертн 2|, прнбавляя: «Да, н сердце перестало бнться велнкое... Я, прнзнаться, не поннмал, как можно было не любнть эту чнстую н нзумнтельно богатую натуру, эту детскн нанвную душу» 22. Прнведенные слова — отнюдь не порожденне лнчного прнстрастня. Прмблнзнтельно так же отзывалнсь о Ножнне н другне лнца, знавшне его более нлн менее блнзко. Вот, напрнмер, что пншет Л. Мечннков 23, говоря о лнцах, группнровавшнхся во Флоренцнн (в 1864 г.) вокруг Бакуннна: «Средн соотечественннков самым выдаюіцнмся был Ножнн, юноша лет двадцатн двух... К снмпатнчному всем нам Ножмну воспылал пламенной нежностью Н. С. Курочкнн (врач, брат поэта н сам поэт). Под влняннем Ножкна Курочкнн только н бреднл, что о науке» 24.
Нз спецнально-научных трудов Ножнн успел опублнковать только одну уже упомянутую намн статью, помешенную в «Нзв. нмп. Академнн наук». Работа эта была напмсана для опроверження некоторых взглядов знаменнтого Геккеля 25, казавшнхся Ножнну ошнбочнымн,— н в результате Геккель не только отказался от свонх положеннй, но н -воспользовался даннымн Ножнна для позднейшнх выводов н обобшеннй. У Мнхайловского есть указанне, что на Ножнна ссылалнсь «очень высокне европейскне авторнтеты». Еіце недавно я в кннге одного такого авторнтета прочел следуюіцее: «Нсследованнямн Фрнца Мюллера26, Ножнна н Геккеля обнаружено» н т. д. Но эта работа составляла какую-ннбудь сотую, н того меньше, долю того, что хотел н нмел сказать по своей спецнальностн Ножнн»27.
Соцяологйческое наследне Ножяна сводятся к несколькйм заметкам н одной неоконченной статье, помешенным в «Кнйжном вестнйке» 28. Но своеобразне, новйзнэ й шйрота его взглядов так велнкн, что можно с уверенностью сказать — в его ляце соцйологйя утратнла одну йз лучшвх свойх надежд. й нменно эта сторона деятельностн Ножвна представляется нанболее янтересной. Всмотрнмся же прнстальнее в нее.
йнтересы лйчностй — вот что являлось руководяіцей нйтью для Ножнна. Он пытался установнть, какая сястема обіцественного устройства нанболее обеспечйвает гармоннческое развнтйе лйчностй й какая сужявает н подавляет ее. Для этого он й обратялся к йзученйю простейшях жнвотных, так как там законы й формы обіцественной жйзнй выступают нанболее отчетлаво й наглядно. й средя множества этйх разнообразных й йзменчнвых форм он остэновйлся на двух очень законченных й характерных тнпах, в корне протнвоположных друг другу.
К одному йз нйх прйнадлежат обіцества людей, пчел, муравьев, свфонофор . Снфонофоры — простейшне морскне жйвотные, сросшнеся между собой в одно целое, называемое колоняей (т. е. обіцеством) сйфонофор. Каждая снфонофора в такой колонйй нсполняет какую-лнбо спецмальную работу, оставаясь прйкрепленной к ней на всю жйзнь. В результате, прнспособляясь каждая к своей деятельностн, снфонофоры резко отлнчаются друг от друга свонм вядом. Одна йз нйх, похожая на шар co стеблем внйзу, поддержйвает равновесйе плаваюіцей в море колоннн. Другая выполняет нсключятельно половую деятельность. Третьй, нмеюіцйе вйд колокольчйков, гребут. Четвертые являются, говоря языком детей, «кусакамй» —онн предназначены для борьбы с врагамя. Одннм словом, здесь каждая жнвая лйчность почтй нязведена на степень простого органа обіцественного целого. Жйзнь каждой нз нйх до крайностн сужена, урезана, подавлена. Пусть в «колонйй» ндет целый ряд жнзненных отправленнй — вся сум-
ма нх недоступна нн для какой снфонофоры, с полнотой жнзнн незнакома средн ннх одна. Перед намн — нзуродованные, нскалеченные в ннтересах целого лнчностн. Это — результат неоднородностн обшеств, выросшёй на основе застывшего разделення труда.
На разделеннн труда построены н «колоннн» муравьев. Дробленне обшества здесь выступает столь же резко. Тут есть муравьн-вонны с непомерно большнмн челюстямн, не знакомые нн с работой, нн с половой жнзнью. Незнакомы с последней н муравьн-рабочне. Она — удел третьего класса муравьев, но такой муравей, кроме этого круга деятельностн, нн на что не способен. Он даже есть не умеет. Ему буквально надо пніцу разжевать н в рот положнть, н еслн этого не сделает для него муравей-рабочнй, он умрет с голоду средн запасов пніцн. Так прн дробленнн обшества на классы калечнтся лнчность, сужается сфера ее жмзнн.
To же прнходнтся сказать н о «колоннях» (роях) пчел, в основе жнзнн которых лежнт разделенне труда. Этнм же началом проннкнуто н современное устройство человеческого обшества. Человечество разбнто на классы. Сумма его культурных достнженнй, шнрота н разнообразне его жнзнн громадны, но нн одна лнчность (к какому бы она классу нн прннадлежала) не пользуется хотя бы прнблнзнтельно полнотой этой жнзнн. Правда, в человеческом обшестве лнчность еіце так не сужена, как в обіцестве муравьев нлн снфонофор, не превратена в простой орган обіцества. Но надо помннть, что оно развнвается н развнвается нменно по опнсанному тнпу, т. е. его развнтне ндет в сторону все более углубляюіцего дроблення на классы. А соответственно этому сужается шнрота жнзнн каждой лнчностн. Она является урезанной, обесцвеченной, однотонной, едва-едва вмеш.аюш,ей какую-ннбудь дробь нз того целого, которое называется современной культурой.
Такнм образом, прн опнсанном тнпе обіцества ннте-
ресы лнчностн прямо протнвоположны ннтересам обідественного целого. Обтество, развнваясь, стремнтся поглотнть лнчность, превратнть ее в свой орган. Лнчность не может не бороться протнв этого всемн свонмн снламн, но еслн борьба успешна, то пряостанавлявается развнтне обшества. Н в пределах данной обтественной снстемы выхода нз этого протнворечня ннтересов развнтня нет.
Но есть другой, прямо протнвоположный этому тнп обіцества, яменно, обіцество однородное, недробное. Такова, напрямер, «колоння» гндр. Гндра — простейшее водяное жнвотное (жнвет в прудах н т. п.), едва вндямое глазом. Она представляет собою нечто вроде мешочка, отверстне которого окаймлено несколькнмн волоснкамн: это іцупальцы; отверстне служнт н ртом н выводным каналом. Нных органов у гядры нет. Размножаются гндры путем так называемого «почковання» (а нногда н половым путем). На боку у гндры набухает шншка, растет, увелнчнвается, у ней прорезывается отверстне, вырастают іцупальцы — н получается новая гндра, сросшаяся с первой. Она в свою очередь может начать «почкованне», так что нногда в «колоннй» чнсло гндр доходнт до шестнадцатн. Но «колоння» не прнспособляет гндр к разлнчным спецнальным работам, не превраіцает в свон органы. Внутрн колонян нет дроблення, нет разделення труда. Все гндры вполне однородны, вполне равны друг другу. Каждая нз ннх нсполняет все функцян н отправлення, доступные гндрам, н потому пользуется всей полнотой свойственной нм жнзнн. Жнзненные процессы не распределены между отдельнымн гядрамн. Наоборот, всякая нз ннх работает шупальцамм, борется с врагамн, хватает пшцу, переварнвает ее, ведет процессы «почковання». Следовательно, каждая гндра является целостной лнчностыо, сосредоточнваюіцей в себе всю сумму достнгнутого в данном обшестве развнтня. Поэтому гндры могут жнть н в однночку, вне обтества. Но нн снфонофора, нн муравей, нн
человек в одяночку не прожнвут: нх лнчностн нсковерканы вредным тнпом обш.ественной жнзнн.
К обтеству, однородному, не раздробленному на классы, не знаюіцему окаменелого разделення труда, н завеіцал нам стремнться Ножнн. Он пнсал: «Разделеняе труда между ннднвндуумамн одного внда — явленне патологнческое, т. е. нсточннк болезней, протнворечнй н борьбы за сутествованне; явленне это составляет нсключенне... Более всего патологнческнх явленнй мы встречаем в соцнальной жнзня муравьев, пчел н людей — жнвотных обіцествах, основанных на разделеннн труда я состояіцнх вследствне этого нз нецелостных лйчностей. Йнднвндуалнзм-анархнзм — вот условне полной, здоровой, счастлнвой жнзнн всех неделнмых жнвотного царства!..» Нецелостные, хотя бы н свободные ннднвндуумы нензбежно подвержены взанмной завмснмостя н гнету, находяіцнмся в прямом протнворечнн с ннднвндуальнымн выгодамн, с выгодамн полного здоровья, свободы, анархнн!»30
Говоря же об обіцествах второго тнпа, Ножнн подчеркнвает значеняе, которое нмеет в ннх солндарность н взанмопомоіць, выводя прн этом нз ряда фактов следуюіцнй замечательный закон: «Вполне сходные друг с другом органнзмы не борются между собою за сушествованне, но стремятся, так сказать, связывать воеднно свон однородные снлы, свон янтересы, н прн этом вместо разделення труда замечается в ях отношеннях только сотруднячество» *. Это положеняе Ножнн выдвнгал в протнвовес н в ограннченне нзвестной теорнн Дарвнна. Он пнсал по поводу ее: «Дарвнн не внднт, что борьба за сушествованне невыгодна для развнтяя, что она сама по себе есть лншь нсточняк патологнческнх явленнй... Вся теорня
* Взгляд, легшнй впоследствнн в основу нзвестного труда П. А. Кропоткнна «Взанмопомошь как фактор эволюцнн».
Дарвнна поэтому может быть названа теорней геннального буржуа-натуралнста» *.
Вот некоторые наяболее отчетлнвые взгляды н построення Ножнна. Чнтатель внднт, сколько в ннх творческой смелоств, какой снлы аналнза н обобіцення доствгалн онн.
Все это, прерваннное нежданной смертью, осталось в внде беглого наброска, недовершенным, недоговоренным. Но нден Ножнна не прошлн бесследно для русского обіцественного развнтня. Онн ожнлн на страннцах сочнненнй Мнхайловского — блестяше разработанные, обоснованные, углубленные, н на ннх воспнталось несколько поколеннй ннтеллнгенцнн. Н пока нмя Мнхайловского жнво в нашей памятн, Ножнн не может быть забыт: слншком тесно онн связаны между собой.
[/9/6]
* Нменно вокруг этого положення Дарвнна теперь ндет в науке кнпучая борьба, которую смелая до дерзостн мысль Ножнна опереднла на полстолетня.
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННАЯ ПЕРЕПЙСЬ
Предпрннятая в Ярославской губерннн сельскохозяйственная перепясь прнходнт к концу. Поэтому представляется вполне уместным дать хотя бы краткне сведення о ее возннкновеннн, целях, к которым она стремнлась, путях, которымн она шла.
Отметнм, прежде всего, что мысль о перепнсн возннкла ввнду очевядной необходнмостн прнспособнть экономнческую жнзнь страны к новым условням, вызванным войною. Учет экономнческнх средств н снл — вот тот первый шаг, который надлежало совершнть в данном направленнн. Для пропаганды этой нден много сделал на статнстнческом сьезде г. В. Громан, заведуюшнй статнстнч. (ескям) отд.(елом) союза городов. Что касается воплогцення ее в жнзнь, то органнзацня соответствуюшнх работ всецело нрннадлежнт проф.(ессору) Р. М. Орженцкому, являюіцемуся руководнтелем ярославской перепнсн. Это — первая в Росснн перепнсь данного тнпа.
Последнее обстоятельство побуждает, разумеется, прнстальней всмотреться в нее, так как методологнческнй опыт, накопленный в самом процессе этой новой работы, сослужнт большую службу прн такнх же перепнсях в другнх местностях. Co временн ярославского обследовання, это уже — проторенный путь, нахожденная тропа. К сожаленню, результаты работы еше не наметнлнсь, н мы можем дать пока что только предварнтельные сведення н лншь о стаднн спроса.
Перепнсь дает учет как самого населення, так н скота н размера посевов. Она охватывает все хозяйства. Блнжайшая цель ее — доставнть точный цнфровой матернал для урегуляровання вопроса о продовольствнн населення н мер по реквнзнцнн продуктов. Но, конечно, собранные
ею сведення могут быть нспользованы я в целом ряде другнх направленнй. Над перегшсью работает на местах до 200 человек, отчастн студентов, а чаіце всего — ученнков учнтельскнх семннарнй н учнтельскнх ннстнтутов. Лнца последней категорнн прнвлечены в большом колнчестве ввнду нх блнзкого знакомства с условнямн сельской жнзнн. Можно было ожндать прн выполненян перепнсн некоторых невзбежных треннй, но, судя по нмеюшнмся нзвестням, нх сравннтельно немного: перепнсчнкн быстро освонлнсь с техннкой дела, работают не покладая рук, дружно н споро, н надеются закончнть опясь к 1 нюля.
Органнзацня работ была поставлена следуюшнм образом. Состоялось предварнтельное совеіцанне прн губернской земской управе, в котором участвовалн лнца, прнвлеченные к работе. Затем былн устроены поуездные совеіцання. Руководство перепнсью было возложено на статнствческнй отд.(ел) прн губ.(ернском) земстве во главе с проф. Орженцкнм. На каждый уезд было назначено по одному заведуюіцему, занятому органнзацней работы, н от 3 до 4 ннструкторов, в веденне каждого нз которых отведено по нескольку волостей. Наконец, для каждой волостн определен отдельный счетчнк. Прежде чем прнступнть к перепнсн, все этн лнца выполннлн пробную работу для того, чтобы прнобрестя некоторый навык. Лнсты, по мере заполнення, поступают на просмотр н проверку руководнтелей; возбуждаюшне сомнення составляются сызнова.
Вознагражденне работаюіцнх по перепнсн довольно скромное. Счетчнк получает 2 р. 50 к. в день.
Результаты работы будут представлены в особое советанне по продовольствню, по нняцнатяве которого возннкла н самая перепнсь. На пронзводство ее особым совешаннем выдано 28 тыс. руб., но денег этнх, разумеется, оказалось недостаточно, ввнду чего ярославское земское собранне доасснгновало 6 тыс. руб. в внде ссуды, подлежаіцей возврату.
В С.<ЕЛЕ> КРЕСТ
На 3-е нюня в с. Крест под гостепрннмною крышею Народного дома состоялось людное собранне потребнтельского обіцества железнодорожннков. День выдался ясный, погожнй, н с тем большей охотой начал я per pedes apostolorum отмернвать путь no шнрокому прягородному шоссе. По обенм сторонам — трава, в ней протоптаны тропннкн, в два ряда тянутся старые березы — в нх тенн ндтн не трудно н не скучно. А через полчаса, глядншь, по обопм краям шоссе начннают мелькать домнкн. Это н есть Крест. На дальнем конце его—Народный дом. Вокруг расстнлается поле, совсем рядом зеленеет рожь, вдалн пестро н шнроко раскладывается Ярославль. Около Народного дома, на траве, в ожнданнн собрання уселась группа прнбывшнх членов потребнлкн. Переговарнваются, чнтают «Голос». Фельетон о Масленнкове у сотоваршцей вызывает ряд замечаннй.
— Что Масленнкову штраф! Он его на нас переложнт.
— Торговать бы ему воспретнть. Это бы вернее подействовало.
— Я вчера захожу к нему в магазнн конфет купнть. «Девяносто копеек прндется с вас»,— говорят.
— Почему? Ведь давно лн по шестьдесят продавалн.
— Да, раньше действнтельно было шестьдесят, а теперь девяносто. Вон где он, штраф-то этот, сказывается.
Народ понемногу прнбывает, п когда собнрается свыше 140 чел., раздается звонок, созываюіцнй в залу. Все рассажпваются по скамьям.
Председетелем собрання, прн обіцнх аплоднсментах, нзбнрается г. Латышев, секретарем — г. Юднн.
Председатель правлення Ф. Н. Докукнн чнтает доклад, нз которого вндно, что об-во уже оправялось от удара, нанесенного ему Н. Беккаревячем, н продолжает развяваться. Чнсло членов его к 1-му нюля превышает 1500 чел. К 20-му апреля об-во нмело долгу (цнфры даем с округленнем) свыше 9 тыс. руб., а теперь долг сведен к 800 рублям, прнчем у об-ва насчятывается всякого нмуіцества на 11 тыс. руб. (а, кроме того, в московском союзе потр.(ебнтельскнх) обіцеств 500 руб. н за Беккаревнчем 600 р.). В апреле месяце у об-ва нмелся дефнцнт в 74 р., а в настоятее время— 1920 руб. чнстой прнбылн. Все это заставляет вернть в жнзнеспособность начатого дела.
Докладчнк ревнзнонной комнсснн заявляет, что последняя обследовала операцнн обіцества по 1-е нюня н нашла все в порядке, прнчем н тогда уже, месяц назад, развнтне его шло полным ходом. Докладчнк подчеркнвает, что на основные предметы потреблення цена в обтестве чрезвычайно ннзка. Мука, напр.(нмер), продавалась по 4 р. 40 коп. вместо 5 р. 50—60 к. — цены, суіцествуюш,ей у Вахрамеева,— а табак шел чуть лн не себе в убыток. Об-во не пойдет вслед за мародерамн тыла, оно сознательно стремнлось не получать прнбылей выше 10 проц. (ентов).
Оба доклада встречены аплодлсментамн я прнняты без преннй. Далее г. Дешеулнн чнтает чрезвычайно обстоятельный деловой доклад о московском союзе потребнтельных обіцеств, г. Пасхнн, ннструктор у земства, выступает с речью о союзном кооператнвном стронтельстве в г. Ярославле. Развертываются прення. Какая разннца с вялой, сонной атмосферой, которую я нмел случай наблюдать в заседаннях гор.(одской) думы. Здесь много н аппетнта к делу м энергнчной работы мыслн. Говорят много — значнт, просто еіце не наговорнлнсь, но зато совершенно нет споров по пустякам н всегда вндно желанне столковаться, найтн прнемлемое для всех решенне.
Говорят члены правлення, ннструктора, говорят н рядовые члейы обіцества. Дело кнпнт, вопрос решается за вопросом; едва покончен однн, немедленно же переходят к другому все с тем же подьемом н с тем же вннманнем. Солнце опнсывает над землею свой круг, смягчает блеск свонх лучей, клоннтся к западу, а энергня собрання не ослабевает. Вот уже окна озарнлнсь багряным светом заката, нежным отблеском горяшего на облаках, вот уже его краскн меркнут, тускнеют,— а члены обшества все еіце не хотят расходнться. Все вопросы, поставленные на повестку, уже решены, председатель уехал, сдав свон обязанностн другому лнцу,— но собравшяеся, покончнв с деламн, прнннмаются за выработку очередных пожеланнй. Всего рассмотрено 16 вопросов, н был уже поставлен 17-й, но секретарь заявнл, что у него голова пошла кругом, н он не может вестн протокол заседання.
Нз вынесенных постановленнй прнведем несколько нанболее выдаюшнхся по своему значенню. Постановлено отчнслять московскому союзу потр.(ебнтельскнх) обіцеств на устройство собственных фабрнк н санаторнн 5 проц. своего нового капнтала н 5 проц. чнстой прнбылн. Войтн членом в намечаюіцнйся союз кооператнвов г. Ярославля. Пронзвестн распределенне права на продукты первой необходнмостн н сообразовать с чнслом членов каждого семейства. Упраздннть наблюдательный комнтет. Войтн в соглашенне с другнмн ярославскнмн кооператнвамя по вопросу об открытнн собственной центральной хлебопекарнн. Йдтн в жел.-дорожный комнтет, на что уполномачнвается правленне, но с непременным правом решаютего голоса н прн условнн, что распределенне продуктов будет находнться в руках у обшества,— н мн.(огое) др.(угое). Кроме того, нзбран ряд должностных лнц. В правленне -обід. (ества) прошлн г. г. Савннов, Пехтерев, Гагарнн н П. Эвтнхов; в кандндаты к ннм— гг. Шнроков, Шарапов, Гусев н Гаврнлов; в члены рев. (нзнонной) комнсснн — гг. Л. В. Андреев, Гавшнн, Эркоз н Рожков.
Наконец, еднногласно нсключены нз чнсла членов обіцества Н. Беккаревнч н мать его Н. А. Беккаревнч.
Когда мы, возвраіцаясь с собрання, подходнлн к городскому предместью, уже смеркалось. В голове проноснлнсь клочкн от речей, раздававшнхся на собраннн. А, впрочем, может быть, н не от ннх, а от тех разговоров, которые ведут кучкн ндуіцнх по шоссе членов об.(ш,ест)ва. Это все разговоры о тех же делах.
1916
ЗА САХАРОМ
Прйсяж.(ный) поверенн.(ый) Нйк.(олай) Нв.(ановнч) Гусев, вернувшйсь йз Кнева, куда был командйрован для прннятня мер относйтельно доставкй сахара, сообіцйл нам в связй co своей поездкой следуюіцйе сведенвя.
В настояіцее время распределенйе сахара по отдельным местностям Россйй полностью сосредоточено в руках «Бюро по снабженйю населенйя Ймпернн сахаром» (обяходное названйе «Центро-сахар»), находяіцегося в Кневе. Для потребленвя жнт.(елям) Ярослав.(ской) губ.(ерннн) бюро определмло отправйть за май месяц 55 вагонов сах., йюнь — 50 ваг.(онов) й йюль 50 в., а всего 155 ваг. Между тем вместо этого колячества былн получены накладные лйшь на 4 вагона, да й то только в самом конце йюня. Лаца й учрежденая, в веденнн которых находйтся снабженйе губернйй продуктамй, остэновйлйсь, наконец, на мыслй командйровать в Кдев несколько уполномоченных, которые бы предпрйнялй там ряд шагов в нужном направленйй. Командйрованы былн прнс.<яжный) пов. (еренный) Н. Н. Гусев, чмевшйй мандат от г. ярославского губернатора й губ.(ернского) земства, а также Max. Р. Орженцкйй, уполномоченный губ. кассы мелкого кредчта.
Центральное бюро, в котором прншлось хлопотать,— громадное учрежденне, выполняюшее массу работы, яапряженной а квпучей, полное посетйтелей, шума, говора. Начало функцйонйровать оно под свойм нменем с 29 м.(ая) т. г. Деятельность его сразу же встретяла недоброжелательное отношенне co стороны сахарозаводчйков, отказавшвхся выполнять наряды Ц. Б. Помймо
этого, разумеется, неблагопряятно сказывалась й нынешняя железнодорожная неурядвца; наконец, в связй с настояіцйм наступленйем для нужд армйй потребовалось усйленное колнчество поездов, что значвтельно язменяло расчеты Бюро. Но дело все же, так йлй йначе, наладвлось, прнчем относйтельно сахарозаводчвков былв йспользованы довольно крутые меры; нменно, прн отказе заводов погружать сахар, Бюро за йх счет нанймало лошадей й подводы для погрузкй, само прйнймаясь за органвзацмю последней.
Офнцнально во главе Ц. Б. стойт кневскнй губ., председ. губерн. земской управы, т. е. М. А. Суковквн, но последннй заяввл ярославскнм уполномоченным, что он в этом деле нвчего не знэчйт, й направвл йх к Н. Г. Чернышеву, который фактнческн руководйт этнм громадным делом.
В Бюро такая масса посетйтелей, что прйшлось отыскать особые ходы, чтобы добйться внеочередного рассмотрення ходатайства. Отнеслйсь к нему в Бюро очень вннмательно, й в результате решено было грузйіь сахар, предназначенный для нужд Ярославской губернйй на йюнь й йюль. В настояіцее время 100 ваг. сах., отпутенных на этй месяцы, погружены й находятся в путн: дублйкаты на нйх уже получены. Вместймость каждого вагона — 1000 пуд. Сахар, недополученный за май месяц, будет погружен во второй половйне йюля вместе с сахаром, назначенным на август, прйчем этот транспорт Ц. Б. обязалось доставнть к концу йюля. Наблюдать за своевременной погрузкой н отправкой сахара соглэсйлся М. Р. Орженцкйй, отбывшйй для этой целя в Подольскую губ. Погрузка сахара будет выполнена по так называемому «нюльскому плану перевозок».
ГОДОВШЯНА НАРОДНОГО ДОМА
10-го нюля в Яковлевской слободке была отпразднована годовіднна открытня местного Народного дома. Сам, еслн можно так выразнться, «внновннк торжества» был «ко дню рождення» прнбран й краснво декорнрован гярляндамн мха, темно-зеленымн ветвямн елок, флагамн, кооператнвнымн плакатамн. К шестн часам вечера началн понемногу собнраться слобожане, окрестные дачннкн, прнбылн городскне гостн, хор слушателей регентскнх курсов во главе co своям руководнтелем проф. Петром... Хором празднество н было открыто. После гнмнов — народного н союзных держав,— нсполненных с большнм под-ьемом, хор спел ряд другнх номеров,средн которых следует отметнть «Эй, ухнем» н шутлнвую белорусскую песню «Чачотачка», заставнвшую многнх смеяться (обе песнн гармоннрованы Н. В. Петром). Кроме того, былн нсполнены новгородская былвна про лебедушку «Острою секярою ранена береза», «На солнце темный лес зардел» н нек. др. Пенне отлнчалось художественностью обработкн, стройностью, выразнтельностью н доставнло слушателям большое удовольствне.
После небольшого перерыва началось торжественное заседанне. Первым чнтался доклад г. Волкова, председателя об-ва Народного дома, посвяшенный нсторнн возннкновення н деятельностм этого последнего. Начало Народному дому положнла группа местной молодежя, занявшаяся устройством любнтельскнх спектаклей. Дело наладнлось. н возннк вопрос о постройке собственного здання для театра, легко обратнвшнйся, прн углубленнв нден этого начвнання, в вопрос о созданнн Народного
дома. Кружок, сгрупгшровавшнйся вокруг театра,собрал для этой целя около сотнй рублей, дело бы стало, но прйшло на помоіць уездное земство, ассчгновавшее 500 руб., губернское земство ссуднло тысячу, былй пожертвованвя co стороны — й в результате оказалось возможным прйступять к постройке. В нюле 1915 г. Народный дом был открыт. С тех пор нстек уже год. За это время Народный дом отметал свое суіцествованйе упроченнем сценяческой деятельностй, которая велась в Яковлевской слободке. Нменно за отчетный год нм было устроено 9 спектаклей, йз нях 5 для детей н 4 для взрослых, помймо этого, в его стенах состоялось 10 спектаклей, сыгранных прйезжавшнмн нз города любнтелямн. Что касается распространення знаняй в окрестном населення, то здесь следует упомянуть о лекцнях по сельскому хозяйству, чйтавшнхся в Народном доме в январе тек. года. йз другйх сторон деятельностя Народного дома отметйм, что знмою в нем было органйзовано шйтье на армйю, прйчем собйралось человек 20—25. В Народном доме нашля себе прйют бйблйотека, кредйтное т-во, пожарное о-во, еіце недавно (5 нюля) проявнвшее себя прй тушенйй пожара. Органязацйя деятельностй Народного дома в основных чертах закончена; населенйю остается только сплотнться вокруг него, чтобы продолжать его деятельность дальше.
Затем было прочятано прнветствне от яковлевского кредйтного т-ва, после чего выступял с большой й содержательной речью лектор губ. земства Н. А. Мамырйн, остановнвшнйся на значеняй обіцеств народных домов в деле распространенмя знаннй средн народа н доставленяя ему разумных развлеченйй. М. П. Розанова пройзнесла прйветствйе от нменй отдела народного образованйя прн уезд. управе. В заключенне прйветствовалй яковлевское о-во представйтеля потребйтельского кооператйва северных железных дорог.
После этого состоялся спектакль. Былй дружно сыграны две веш,й, прячем участвоваля местные сценйческне
снлы под руков. г. Каржавнна. Ему много хлопалн. Средн другнх нсполннтелей следует упомянуть г. Л. Велнканову, прекрасно сыгравшую роль свахн. По окончанян спектакля состоялнсь танцы н был сожжен фейерверк. Закончнлось празднество во втором часу ночн.
1916
КООПЕРАТМВНОЕ СОВЕШ.АННЕ
10-го нюля в Яросл. земской управе состоялось кооператявное совешаняе. Несмотря на то, что созвано оно было в самое горячее рабочее время, на него прнбыло более 60 человек. Совеіцанне работало чрезвычайно ннтенснвно, без перерывов, с 12 часов до 8|/2.
Открыто оно было сообшеннем уезд. агронома С. П. Внукова о московском совеіцаннн льноводов, в кот. прннямал участне я сам докладчнк. Как у нас уже сообіцалось, центральному т-ву льноводов (совместно с фнрмой «Рало») было предоставлено нсключятельное право сбыта льна за граннцу, прнчем запродажа его для нужд Англнн могла вестясь непосредственно представнтелю англяйского правнтельства. Московское совеіцаняе нашло необходнмым для кооператявов нспользовать столь благопрнятное положеняе вешей.
Выслушав сообіценне С. П. Внукова, ярославское совеіцанне постановнло созвать в бляжайшем временн спецнальное собранне нз представятелей кооператнвов, которые предполагают вестн льнозалоговые операцян для сбыта льна через центр. т-во льноводов за граннцу. Кроме того, постановлено, чтобы кооператнвный комнтет вступнл пайіцяком в т-во льноводов.
Далее заслушан доклад С. Н. Пасхнна о положеннн потребнтельной кооперацян в уезде. Ввяду ннтереса, который представляет этот доклад, даднм о нем сведення особо.
По докладу о предстояіцей продовольственной кампаннн постановлено выработать воззванне к населенню
с прнзывом составнть на сельскнх сходах подробную перепнсь всех жявуіцях в каждой семье. Перепнсн этн, снабженные печатямя, должны сдаваться в блнжайшнй кооператнв нлн в уезд. земск. управу, где онн послужат матерналом для распределення по кооператнвным лавкам сахара (рафннада н песка) н соля. Сахар кооператнвамн будет продаватьс'я дороже себестонмостн на 3 к. за фунт, для покрытня накладных расходов, а сахарный песок с надбавкою 2 к. на фунт. Для органнзацнн распределення по районам сахара, солн, а еслн понадобнтся, н другнх продуктов в помоіць кооператнвному комнтету нзбраны трн новых лйца.
По докладу об органнзацнн районных об-ьеднненнй кооператявов вокруг станцяй жел. дорог я пароходных прнстаней решено образовать такне об"ьедннення прн станцнях Коромыслове, Козьмодемьянске, Лютове н по прнстаням на Волге — Норском н Дневом-Городнш,е.
Что касается закупкн снльных кормов, вопрос о кот. был поставлен на повестку, то собранне решнло закупать нх только по твердым заказам, так как урожай трав в этом году был хорош, а колнчество скота значнтельно сократнлось.
Ввнду того что мннястерство земледелня разрешнло кооператнвам воспользоваться сортовой рожью, храняшейся на месте в колнчестве до 50 т. п., решено воспользоваться ею, прнчем все уже сделавшне заказы на рожь должны повторнть нх с указаняем, какая нменно рожь требуется — на семена нлн для размола.
Был поднят вопрос относятельно недоброкачественностн частн мукн, закупленной кооператнвамя через кооператнвный комнтет как передаточную ннстанцню. Выясннлось, что нанболее деятельные кооператявы покончялн это дело без убытка, а утерб понесля лншь органнзацня, не проявнвшне достаточной энергнн.
Наконец, упомянем о том жнвом отклнке, который
был вызван нзвестнем о пожаре ннкольско-тронцкого Народного дома. Здесь же, на совешаннн, было собрано 60 р. 50 к. (от 24 коопер. н 5 частных ллц); кроме того, кооператнвамн предположено пронзвестн отчнслення нз свонх средств.
1916
мнмоходом
Мы вынуждены упрекнуть городского голову в непредусмотрнтельностн.
й прнтом — слншком очевндной, так н бьюіцей в глаза, для которой трудно подыскать какне бы то нн было оправдання.
Как помннт чнтатель, в прошлый четверг стояла отвратнтельная погода.
Было холодно, сыро, дул ветер, временамн мороснл мелкнй дождь, под ногамн хлюпало.
А между тем А. П. Преображенскнй, несмотря на это, назначнл чрезвычайное заседанне думы.
Да разве ярославскнй гласный в такую погоду на заседанне пойдет?!
Он н в хорошую-то не ходнт.
А в холод, в сырость, в мокропогоднцу? Да он лучше дома поснднт, чайку попьет, как канарейка поет, послушает, пасьянс разложнт нля хоть святцы почнтает.
— Катя, кто это в тслефон звоннл?
— йз городской управы вызывают. Говорят, для кворума всего несколькнх человек не хватает.
— Так ты, мнлочка, скажн, что меня дома нет.
А между тем в управе — пусто, н только на лестннце некоторое ожнвленне, хотя проносятся всего две-трн однн н те же фнгуры. Быстро промелькнет вннз по лестняце серенькнй пнджачок Федора Федоровнча, секретаря:
— Что, звоннлн?
— Звоннлн. Говорят, дома нет.
Серенькнй пнджачок летнт назад, a no лестннце к телефонной будке спускается другая фнгура:
— Что, звоннлн?
— Звоннлн, да не дозвоннлнсь! He отвечают.
Так думское собранне н не состоялось.
Да н мыслнмо лн в такую погоду?
1916
МЫТАРСТВА БЕЖЕНЦЕВ
У нас своевременно сообшалось о прнбытнн в Ярославль большой партнн беженцев-евреев, чнсленностью около 800 чел. Беженцы былн направлены в Ярославль, разместнть нх в другнх городах губерннн не представлялось возможностн (только Пошехонье выразнло согласне прнютнть человек 80 нз ннх), в сельскне местностн доступ для ннх, как для евреев, был воспреіцен,— а между тем город ннчего не делал для прнема этой партян н не отводнл ннкакого помеіцення. Днн проходнля за днямн, беженцы жалнсь в вагонах на ст. Всполье, не нмея долгое время ннчего горячего, н хлопоты местного еврейского комнтета не прнводнлн нн к чему.
Наконец вступнлась адмнннстрацня. Губернатором было предпнсано городу отвестн для беженцев помеіценне. В результате для беженцев устронлн два убежніца: одно на Власьевской ул., где раньше помеіцалнсь немцыколоннсты, другое — по Борнсоглебской, в пометеннн, заннмаемом до этого столярной мастерской. Оба помеіцення плохн н не удовлетворяют мнннмальным требованням, предіявляемым к жнлью, особенно власьевское; достаточно указать, что благодаря этому в свое время нз него былн взяты немцы.
Теснота, кухня отсутствует, за горячей пніцей прнходнтся ндтн на Борнсоглебскую ул.(нцу). Но все же хорошо хоть то, что оторванные от наснженного места, нзмученные дорогой людн оселн, наконец, н нмеют над головой кров.
Но, оказывается, мытарства беженцев еше не закончены. Город предлагает еврейскому комнтету очнстнть
к 15 августа пометенне, потребовавшееся для другнх нужд. А между тем что может снять комнтет? Свободных помешеннй в городе совсем не нмеется. й встает вопрос: что же делать с сотнямн людей, которые очутятся 15-го августа на городской мостовой?
Думается, что еслн комнтет в данном случае не находнт выхода, то у города он есть. В Ярославле нмеется довольно много обшнрных публнчных помеш,еннй, служаіцнх целям, во всяком случае, довольно безразлнчным. Как прнмер можно взять хотя бы дом Соболева. Почему бы городу не предпрннять нужных шагов, чтобы это помешенне (нлн нное) было передано в городское пользованне? Мы не настанваем на данном решеннн. Быть может, оно неудачно. Но закрывать глаза на этот вопрос нельзя; н, прежде всего, нменно городу нельзя.
1916
ДЕТСКАЯ КОЛОННЯ
Возвратался в город детскнй очаг еврейского беженского комйтета, два летнях месяца пробывшйй в Твернцах на Монастырской даче. В очаге — детй дошкольного возраста, малышй, от 3 до 6 лет. Жнло йх на даче человек сорок, все больше девочкя (мальчяков было только около дюжнны),да еше насчйтывалось с десяток прйходяшях, проводявшйх весь день на даче, но ночевать возврашавшйхся домой. Дача — в сосновом бору, так что было где пойграть й погулять. Устрайвалась подвйжные йгры, былй занятня по лепке, рйсованяю, резьбе й т. п. Руководйлй детямя г. Рубашева, прясланная центр.(альным) к.(омйте)том, й ее помотннца г. Пескйна, наладявшйе вместе жйзнь очага.
КормйЛй детей пять раз на день: утром в 8 час. чай, в 11 ч.— завтрак, в 2 ч.— обед, в 5 ч.— вечерннй чай, в 7 ч.— ужнн, после которого детя вскоре укладывалйсь спать.
Очаг может похвэлйться тем, что детя заметно прнбылм в весе, прнблйЗйтельно от 5 до 14 фунтов, а в среднем — фунтов 8 — 10. Убыля не наблюдалось нй у одного ребенка. Расход на стол разложался по 14 руб. в месяц на каждого пятомца, а весь расход на содержанйе очага — 22 р.
1916
<ЗАСЕДАННЕ ГОРОДСКОЙ ДУМЫ>
К концу девятого часа набрался кворум в 40 чел., необходнмый для предст.(ояіцнх) баллотнровок, н заседанне было открыто.
Председательствуюшнй А. П. Преображенскнй докладывает о необходнмостн возбуднть ходатайство относнтельно предоставленнй городу гарантнй казначейства на 200 т. руб. для ведення продовольственных операцнй. Оборотных средств для ведення послед. (ннх) у города всего нмелось до 575 т. руб., но этн средства полностью вложены в дело, а между тем выясняется необходнмость закупкн ржаной мукн яа сумму ок. (оло) 100 тыс. р. н затраты на сахар также около 100 тыс. руб. Предложенне прнннмается еднногласно.
БАЛЛОТНРОВКА
Непосредственно вслед за этнм названная сумма ставіітся на баллотнровку шарамн н прнннмается болын. (ннством>, 40 гол.(осов) протнв 3. Вместе с тем баллотнруются н прнннмаются вынесенные на предыдуіцем заседаннм решення: уполномочнть управу ходатайствовать о продленнн на 9 мес. гарантнй казнач.(ейству) по ранее сделанным городом займам для ведення продов.(ольственных) операцнй; отчуднть для ж.<елезной) д.(орогн) блаз ст. (анцнн) «Всполье» участ.(ок) гор.(одской) землн по 10 руб. за кв.<адратный) сажень (-|-43—3); выдать г. Богачевой за взятую землю 500 рублей ( + 29—16); уполномочнть управу
на ходатанство перед правнтельством о ссуде для расшнрення фнльтр.(овальной) станцнн; пронзвестн заем у частных лнц в 2.900 руб. на укрепленне у водокачкн волжского берега, провед.(енне> лестннцы н устр.(ойство) по набер.(ежной) аллен (+39—6); пронзв. (естн) заем у частн. лнц в 2 тыс. р. на устройство навеса для город. (ского) обоза; пронзв.(естн) заем у частн. лнц в 2 тыс. руб. на ремонт мостовых.
Ставнтся на голосованне н прннвмается предложенне, внесенное по ходат.(айству) представнтеля мнннс.(терства) земл. (еделвя) г. Салазкнна, о сдаче участка землн для проведення жел.(езно>дор.<ожной) веткн к Златоуст.(овской) мел.(ьннце). Ветка будет прннадлежать частным предпрнннм.(ателям), но под надзором мнн.(нстерства) земледелня.
ВЫБОРЫ ЗАВЕД.<УЮШЕГО> ЛОМБАРДОМ
А. П. Преображенскнй докладывает, что на должность завед. (уюіцего) гор. ломбардом выставнлн свон кандндатуры 88 лнц. Комнссня, занявшаяся рассмотр.(еннем) прошеннй, выделнла 6 особенно желат.(ельных) кандндатов.
Ф. Ф. Б а к а к н н прочнтывает данные о служебной деятельностн выделенных лнц. Затем пронсх.(однт) предварнтельное голосов.(анне) путем подачн запнсок. йз ннх 17 получ.(нл) г. Пастухов, 15 — Кнселев, ост.(альные) кандндаты гораздо меньше. На баллотнровку шарамн ставятся только два названных лнца.
Баллотнровка кончена, ндет подсчет шаров. Гласные толпятся около бал.(лотнровочных) яіднков в ожнданнн результатов. Ожнвленно обсуждаются сравнвтельные достоннства обонх кандндатов. Становнтся нзвестным, что г. Кнселев получнл 22 нзб.(нрательных> н 23 нензб.(нрательных) шара. Подымается шум, говор.
— Пополам голоса разделнлнсь! Значпт, п у Пастухова столько же!
Но оказывается, что у Пастухова нзбпрательных шара только 22 (нензб. 23). Председатель успленно звоннт, прпглашая гласных занять места, но ннкто не трогается. Все в большой ажнтацнн. Наконец, гласные рассажнваются. Ставнтся вопрос — перебаллотнровать г. Кнселева нлн нет. За перебал.(лотнровку) встает 20 чел., протнв — тоже 20. В зале — смех, шум. Но голос председателя дает перевес за перебал. Вновь гласные ндут к яшйкам, но на этот раз г. Кнселев получает лншь 20 нзб. прн 25 нензб. Такнм образом, выборы откладываются до следуюіцего заседання. Ушло на ннх около часа.
Докладывается, что думская юрнднч. комнссня no благоустр., рассмотрев по порученпю думы вопрос о введеннн таксы для ломовых нзвоз.(чнков), постановнла таксы не вводнть до наступлення нормальных условнй жнзнн. Докладывается н пожеланне Н. Ю. Лермонтова об освобожденнн от пзвозного сбора крестьян, не обрашаюіцнх нзвоза в профессню, а заннмаюіцпхся нм лншь временно, прн наездах в город нз деревнн.
Н. ІО. Л е р м о н т о в. Для такнх крестьян уплата 10-рубл. сбора—серьезное препятствне; его необходнмо устраннть, так как возчнков в городе недостаточно.
В. В. Д у н а е в. Поддержнваю предложенне. Добавлю только, что ведь нуждаются в такпх возчнках главн.(ым) обр.(азом) обіцественные органпзацнн; онн могут сплачнвать договоренных ммн крестьян в артелн, которые город пусть н освободнт от сбора. Это тем справедлнвей, что обіцеств. органпзацпн работают не для нажнвы.
Н. Ю. Лермонтов прнсоеднняется к этой мыслн.
Д. Е. Ж а р к о в. Ломовнк теперь вырабатывает 12—15 руб.(лей) в день, н это в деревне хорошо знают. Сбор не стесннтелен.
На высоту заработков указывает н КА. Белозеров. Голосованяем думы прнняты н постановленне комнснн, н предложенне В. В. Дунаева.
ТАКСА ДЛЯ НЗВОЗЧНКОВ
А. П. Преображенскнй докладывает, что та же комнссня постановнла таксу для легковых нзвозчнков отменять, еслн же дума на это не согласятся, то увелнчнть вдвое. Мотнвнруется это крайннм несоответствнем таксы с теперешннмн условнямн жнзнн.
В. Н. Шнряев. Такса сушествует давно. Введена повсюду, населеняе к ней прнвыкло н потому с отменой ее вознякнет масса неудобств. Быть может ее нужно повыснть (однако не так резко, как предлагают), но отменять не следует.
Д. Е. Ж а р к о в. Предлагаю отменять таксу. Еслн н вдвое увелнчнть ее, то будет все равно мало. Раньше подковать лошадь стонло 2 р., а теперь — 8 руб.; раньше за меру овса бралн 70 — 80 к., а теперь 2 р. 50 к.— 3 р.
В . В. Ду н а е в. В городе отменнть таксу можно. Но для едуіцнх с вокзала н прнстаней в город ее необходямо сохраннть; еслн надобно, пусть ее увелячат, а отменять было бы вредно.
Прн голосованнн дума высказывается за повышенне таксы вдвое.
По предложенню управы увелнчявается жалованье служаіцнх в городскнх лечебных заведеннях. На это потребуется 6.408 руб.
Вдове П. П. ІЦапова постановлено выдать еднновременное пособне в 1 тыс. руб., а также прннять сделанные ею расходы по погребенню на городской счет. Вдове гор. делопронзводятеля Работнова отказано в выдаче пособяя на воспнтанне детей.
Решено сдать г. Карташеву для постройкн завода участок землн у жел.(езно)дор.(ожной) насыпн за Б.(ольшой) Мануфактурой сроком на 12 л., с уплатою в первые 6 лет по 25 коп. за кв. (адратный> сажень, а во вторые — по 50 коп.
Городская комнссня предлагает увелнчнть плату за убой скота на 50% ввнду снльно возросшнх расходов по бойне. Прн этом сообіцается, что ввнду недавнего повышення этого сбора такое постановленне вряд ля будет утверждено властямн. Повышенне прнннмается.
Прн обсужденнн вопроса бьет половнна однннадцатого. Чнсло гласных начннает таять быстрее, чем снег в апреле. А. П. Преображенскнй пытается продолжать заседанне, но кворума не оказывается: прнсутствует всего 22 гласных. Заседанне закрывается. Повестка не нсчерпана. В частностн, осталнсь не обсужденнымн очередные школьные дела.
1916
АГЛЯД ПРАЦЫ ЗА ПЕРШЫ ГОД МІНСКАГА АДДЗЕЛА БЕЛАРУСКАГА ТАВАРЫСТВА
ДЛЯ ПОМАЧЫ ПАЦЯРПЕЎШЫМ АД ВАЙНЫ
У верасні 1915 года ад напору немцаў кінуліся ў Мінскую губерню дзесяткі і сотні тысачаў беларусаў, уцякаючы са сваіх мейсц і пакінуўшы ўсё сваё менне на міласць вайны.
Помач няшчасным на гвалт была патрэбна. За яе ўзяўся незадоўга да таго заложаны ў Мінску аддзел Беларускага таварыства для помачы пацярпеўшым ад вайны.
У аддзел запісалася каля паўсотні чалавек. Прэзэсам яго быў выбраны мяйсцовы адвакат Чаусаў Да камітэту належалі: Людвіка Сівіцкая 2, Ванда Лявіцкая 3, Антон Лявіцкі4, Фальскі 5, Русецкі 6, Эмілія Сівіцкая7, Бладысь Голуб8, каторыя шмат працы палажылі на карысць камітэту.
Перш за ўсё камітэт падбаў аб тое, каб даць які прытулак і кавалак хлеба бежанцам, бо шмат хто з іх не меў нават гэтага. У канцы верасня былі зроблены першыя тры дармовыя прытулкі, а праз колькі часу — яшчэ тры. Памяшчалася ў іх звычайна каля 150—200 чалавек. Адначасна была нарыхтавана дармовая сталоўка, а побач з ёй — другая з надта таннай платай за ежу. Праз колькі часу зрабілі яшчэ трэцюю, дармовую.
Грошы на сталоўкі дала так званая «Северопомоіць» 9. 3 часам і тая пакінула падмагаць гэтую справу— і камітэту вясной 1916 года прыйшлося закрыць дзве дармавыя сталовыя, пакінуўшы толькі платную, знаную па празванню «Беларускай хаткі» '°. Дармовымі сталоўкамі за ўвесь час, пакуль яны былі, выдана 16 тысяч, а платных каля 10 тысяч абедаў.
Апроч гэтай помачы, камітэт дапамагаў часам патроху грашыма, раздаўшы іх такім чынам каля 600 рублёў.
Асаблівую ўвагу камітэт звярнуў на так званую трудавую помач, дбаючы, каб знайсці бежанцам якую-колечы працу, бо і грошы на падмогу ім меў камітэт не шмат, ды і бежанцы былі людзі здатныя да працы — нядаўнія гаспадары, не прывыкшыя дарма есці хлеб. Камітэт вышуківаў такую работу, каторая была б звычнай для селяніна-беларуса.
Пачынаючы са студня 1916 года камітэт раздаваў лён на пражу. Пражай займаліся каля 150 кабет. Разам з тым камітэт залажыў ткацкую майстэрню, дзе выраблялася на продаж добрае палатно, ручнікі, абрусы ды іншыя тканіны з пекнымі ўзорамі на беларускі лад.
Апроч таго, камітэт заняўся шыццём бялізны для войска, дастаўшы ўлетку 1916 года заказ ад «Обтеземского Союза» н. Каля шыцця знайшло сабе заработак блізка каля 700 кабет.
Пашылі яны каля 300 000 салдацкіх кашуль і нагавіц. Улетку ж была зроблена, апроч.-таго, пачыначная майстэрня ваенных вопратак.
Маючы думку дапамагчы развіццю сялянскай гаспадаркі, камітэт зрабіў для бежанцаў у красавіку і траўні 1916 г. курсы для навукі — як належыцца добра ўтрымліваць сады, гароды і пчолы. Курсы адбываліся шэсць тыдняў, слухалі іх 38 чалавек. Навука давалася на беларускай гаворцы. Лекцыі давалі п. Русецкі, п. Л. Сівіцкая, п. Крыўка . Канчаючы курсы, слухачы здавалі экзамен.
К пачатку ліпеня 1916 г. у двор Карпілаўку 13 (каля 30 вёрстаў ад Мінску) вывезлі 50 дзяцей найбяднейшых бацькоў і сірот, каб даць змогу ім, змораным гарадскім жыццём,— падсілкавацца на вёсцы. Пражылі там дзеці да лістапада і праз гэты час значна паправіліся; вагі прыбыло ва ўсіх ад 3 да 13 фунтаў. Жывучы там, старшыя дзеці дарма памагалі сялянам працаваць: касілі, грабілі сена, малацілі збожжа. Даглядаўшыя за дзяцьмі
настаўніцы дбалі — каб дзяцей навучыць і да лёгкай майстэркі.
Апроч усяго таго, трэба ўспомніць аб «ёлцы», зробленай на Каляды, на каторай праз 2 дні было да 150 дзяцей за падаркамі,— і аб «батлейцы» 14 — беларускім народным тэатры. Калісь «батлейка» была добра вядома па ўсім краю і толькі астатнімі гадамі шмат занікла. Але ў Мінску знайшлося добрых два старых батлейшчыкі, каторыя наладзілі «батлейку» ў памяшчэнні «Лучынкі» і «Сахі» '5. Нашы людзі шчыра цешыліся з «батлейкі».
Справы камітэту вымагалі шмат грошы. А між тым камітэт не меў трывалага, пастаяннага мацунку грашмі ніадкуль. Усё, што ён атрымаў са стараны,— гэта 10 150 рублёў часткамі ад «Союза Городов» 16 і ад «Северопомоіцн». He забяспечаны напэўна дастаткамі — калі ўсё ж ткі камітэт здолеў вытрываць і пашырыць сваю помач — дык гэта толькі дзякуючы той працы, якой не пашкадавалі на карысць свайму народу сябрукі аддзела.
Значыцца — працаваць можна! Дзеля таго клічма ўсіх свядомых беларусаў яднацца і працаваць — не пакладаючы рук, каб у гэтыя суровыя і важныя часы, калі, быць можа, ідзе аб увесь далейшы кірунак жыцця нашага краю, каб быў чутны і наш голас — голас маладой Беларусі.
[/9/6]
АБ ВЕРЫ НАШЫХ ПРАШЧУРАЎ
Шмат у што верылі русічы. Калі ў хаце вёўся парадак, здавалася ім, што нехта гэтаму непрыкметна пасабляе. I яны з’яўлялі сабе таго нявідзімага памочніка ў постаці хатніка 1 — рупнага, мудрага дзядулькі.
Са ўсіх бакоў абсталі вёску дрымучыя пушчы, глухія лясы. I вяскоўцам здавалася, што тамака жыве лясун 2— вялізны, моцны, калматы. Ен кіруе ўсім у лесе, апякуецца над звярыма, пасвіць воўчыя стаі. He любіць ён, каб захадзілі людзі ў бары: пачне іх путаць, звадзіць, збіваць з дарогі, страшыць, рагочучы, як пугач. Праз тое шмат людзей загінула, заблукаўшыся ў лясах.
А ў рэчках ды азёрах вядзе над усім лад сівабароды вадзянік 3. Жыве ён у глыбокім віры разам са сваімі дачкамі — русалкамі 4. Вясною яны выходзяць з вады і гойдаюцца на галінах дрэваў, распусціўшы свае доўгія валасы, зялёныя, як вадзяныя расліны.
*
* *
А калі грымелі грымоты, білі перуны, здавалася нашым продкам, што гэта грыміць нейкі суровы, грозны, узгневаны Бог. Звалі русічы яго Перуном 5 і святкавалі яму 20-га ліпеня (цяпер святкуюць Ільі-прароку 6).
Але найбольш за ўсё шанавалі русічы Бога сонца — Хорса 7. Звычайна, земляробы. Усё галоўнае ў іх быту залежала ад сонца. Калі падыходзіў пералом зімы і сонца павяртала на лета, спраўляліся Каляды 8. Калі канчалася
зіма, смажылі бліны з маслам і смятанай, святкавалі Масленіцу9. Пасля ў красавіку загукалі вясну, спявалі вяснянкі ‘°. Але найбольш святкавалі сонцу ўлетку, калі яно ўсяго даўжэй і мацней свеціць на небе. Звалася тое свята Купаллем н.
Апроч гэтага, русічы маліліся рожным іншым рэчам і з’явішчам, каторыя іх дзівілі, або спрыялі ім, або страшылі: агню, крыніцам, незвычайным дрэвам і каменням... * Постаці Хорса і Перуна выразалі з дрэва, высякалі з каменя і маліліся прад імі, клалі ім ахвяры, стравы, скуры звяроў, воск, мёд, палатно. Стаялі яны па сёлах, у драўляных бажніцах на відочным месцы або ў гаях. Спаўненнем абрадаў займаліся прыстаўленыя на тое людзі — «жрацы». Калі іх не было, абрады спраўлялі старэйшыя ў вёсцы або ў сям’і. Жрацы слылі ведунамі, намагаліся варажыць, лячыць зёлкамі ды малітвамі да багоў.
Складалі гэткія малітвы ды закляцці і іншыя людзі: млынары — да вадзяніка, каб не шкодзіў ім, стральцы — да лесуна. Перадаючыся з пакалення ў пакаленне, дажылі тыя малітвы аж да нашых часоў; цяпер яны завуцца загаворамі. Таксама ўтрымаліся амаль што не ўсе памянёныя тут святы з іх спевамі ды ігрышчамі. Шмат ёсць і іншых астаткаў веры і абрадаў той пары ў сучасным жыцці. Аглядаючыся на гэтае, лягчэй можна пазнаць, як верылі нашы продкі.
[1916]
* Каля сяла Пярэжыр (Ігуменскага пав. Мінскай губ.) 12 яшчэ нядаўна прыносілі ахвяры (палатно, кужаль, істужкі) двум каменням незвычайнага выгляду.
(БЕЛОРУССКЯЙ БЕЖЕНСКЯЙ ПРЙЮТ>
Недавно мне довелось побывать в одном нз немногнх беженскнх прнютов, где обученне ведется по-белорусскн *. Это — совсем еіце новое дело. Начнная с указа царя Алексея Мнхайловнча, предпнсывавшего жечь кннгн «лнтовскня печатн» 2, на протяженнн двух с лншннм веков предпрнннмаются меры, направленные на подавленне белорусской культуры. В сороковых годах прошлого столетня ей был нанесен, казалось, окончательный удар: отменено действне Лнтовского статута 3 — капнтальнейшего памятннка белорусского права; уннчтожена уння 4, являвшаяся в крае как бы нацнональной белорусской релнгней; воспреіцено пронзнесенне проповедн по-белорусскн 5; вновь воспреіцено печатать белорусскне кннгн 6, а нзданные раньше предпнсано конфнсковывать. Вплоть до «дней свобод» 7 по-белорусскн нельзя было выпускать ннчего, кроме этнографнческнх матерналов. Для нздання самого невннного белорусского пронзведення прнходнлось обрашаться в заграннчные тнпографнн 8, прнбегать к подпольному станку, пользоваться цензурнымн недосмотрамн — выпускать белорусскне кннгн под названнем польскнх, болгарскнх, белорусскне кннгн называть украннскнмн. Лкшь с 1905 г. белорусы получнлн некоторую возможность развнтня своей нацнональной культуры. Тем ннтереснее было мне прнсмотреться к новому шагу нх в этом направленлн.
Прнют помеіцается в одном нз несколькнх домов, разбросанных в сосновом бору, недалеко от ляннн фронта. Отворнв входную дверь, попадаю прямо в просторный класс. На стенах — плакаты с крупнымн надпнсямн, сде-
панные краскамн от рукн: «Шануй родную мову» н друг. Дальше — спальня с деревяннымн, наскоро сбнтымн «ложкамі» (постелямн), серымн «коўдрамі» (одеяламн). йз спальнн навстречу нам высыпают детн в белорусскнх «кашулях» (рубахах), «андараках» (юбках); на многнх девчурках характерные белорусскне «шнуроўкі» (род корсета) нз черного «аксаміту» (бархата) с оторочкой. Кругом звеннт белорусская речь, нз дальней скамьн несется знаменнтая «Дударская».
Ці не дуда была —
Ух я!
— Тут у нас все белорусское,— поясняет заведуюіцая прнютом, облепленная уцепнвшнмнся за ее платье малышамн.— Учнм нх по-белорусскн, разговарнваем по-белорусскн, чнтаем нм белорусскнх пнсателей, одеваем в белорусскне «вопраткі» (платье)...
— А роднтелн детей не протнв белорусского обучення?
— Что вы! Нет, мы всех опроснлн, прежде чем начать ученье. К нам, наоборот, нз другнх мест сталн прнвознть детей, прослышав, что тут учат по-белорусскн. Только прнходнтся отказывать — нет мест. Но недавно прннялн одного мальчугана. Прнвезлн его нз дальней деревнн, нарочно, чтобы в белорусскнй прнют поместнть; а оказалось, что он умел чнтать по-белорусскн, успел все букварн одолеть'. «Кто же тебя выучнл? — А дядька». Махнулн рукой, прннялн.
— А велнкорусской грамоте учнте нх?
— Учнм, но только когда онн уже прнвыкнут к белорусскому чтенню н пнсьму.
Беру кнпу ученнческнх тетрадей. Чнстопнсанне с наставленнямн вроде: «Не рабі другому, што табе няміла». Днктант, нзложенне. Обіцее впечатленне таково: по-белорусскн детн пншут очень хорошо; еслн н есть ошнбкн, то главным образом пронстекаюшне просто нз недостатка
вннмання: переставлены слогн, пропуіцены буквы. Нные ошнбкн явно второстепенные: «звяртаю» напнсано без мягкого знака после «з», в слове «шепты» следовало бы пнсать «э» оборотное н т. п. Но это уже тонкостн, н на месте учятельннцы я не стал бы подчеркнвать нх. Наконец, еіде белорусское «дзеканне» является нсточннком частых ошнбок. Но дело в том, что велнкорусскнмн буквамн передать его невозможно. Велнкоруснзмов немного. Точно так же не мешает белорусская орфографня велнкорусской. Букву «н» детн употребляют, напрнмер, правнльно, хотя по-белорусскн есть только «і» (с точкой). Попадаюіцнеся белоруснзмы следует отнестн за счет не белорусской орфографнн, а, скорее, пронзношення. Вот, напрнмер, П. Гаворыца. Она пяшет в велнкорусском дяктанте «гразь», «осеньняя», но так уж тут говорят.
— А работам какям-ннбудь учяте нх? — спрашнваю я, кончая перелнстывать тетрадь.
— Как же, как же. Но только такнм, которые былн бы нелншнн в крестьянском быту. Мальчнкн плетут лаптн, обувают весь прнют, девочкн плетут «кошыкі» (корзнночкн), еслн надо— латают порвавшееся платье, вшввают пуговнцы. Учнм мы вязать, вышнвать. Узоры — белорусскне. Летом прнют находнтся в другом месте, блнз деревнн. Там нашн подросткя ходнлн на село помогать крестьянам в работе; коснлн сено, копалн картошку, молотнлн (хлеба). Все, конечно, бесплатно.
В тот же день я вндел этнх детей прн другой обстановке: состоялся сводный вечер, устроенный соеднненнымн снламн несколькнх прнютов.
Половнна программы состояла нз белорусскнх веіцей. Нгралн белорусскую детскую пьеску, декламнровалн белорусскне стнхн, пелн хором. Все проходнло средне. Но был момент, действнтельно, заставнвшнй взволноваться. йздалн послышалнсь звукн, смешввать которые нн с чем невозможно. Сндевшне рядом co мной бабы даже прнвсталн.
— Жннво. Жнен ндут.
Сцена н в самом деле нзображала «Дажынкі» 9, которые справляют везде на Белой Русн. Все было как у людей. Стоял стол, застланный белой скатертью, на нем каравай. Вышлн жнен с серпамн (одетые, как надо в деревне): в яркнх «андараках» (юбках), «хустачках» (платках), «кашулях» (рубахах)...
[/9/6]
ГОЛОС НЗ БЕЛОРУССМН
К вопросу о белорусской й велйкорусской речй е местной школе
Закон 1 нюня 1914 г. делает возможным открытое суіцествованне школ с преподаваннем на белорусском языке. Такне школы уже появляются. На очередн — вопрос о более шнрокой постановке нх, о поддержке co стороны земств н т. д. Несомненно, было бы желательным освеш,енне этнх начвнаннй с педагогнческой точкн зрення. Правда, в обіцем внде значенне преподавання на матерннскнх языках в педагогнческой лнтературе достаточно разносторонне выяснено н разработано. Но в то же время, к сожаленню, соответствуюіцнй конкретный матернал по многнм отдельным народностям почтн не затронут н весьма мало нзвестен. Это прнходіітся сказать, в частностн, н о белорусах. Краткая заметка, предлагаемая ннже, н нмеет своей задачей предоставнть в распоряженне чнтателя некоторый фактнческнй матернал касательно тех мннусов, которые несет с собою преподаванне в белорусской школе на велнкорусском языке.
Мннусов этнх много. Прн обученнн по-велнкорусскн нз обнхода белорусского ребенка вычеркнвается масса своеобразных, чнсто белорусскнх слов, образов, оборотов н, следовательно, все связанные с ннмн жнвые, ясные н прнвычные представлення н пережнвання. Это — несомненное оскуденне детской пснхнкн. Вместе с тем белорусскнй ребенок встретнт длннный ряд ннкогда не слышанных велнкорусскнх слов, образов н оборотов, которые наполнят его пснхнку темнымн, сбнвчнвымн, непрочнымя н во многнх случаях совершенно ошнбочнымн представленнямн. Грамматнческне формы, с которымн он будет нметь дело, собьют его в некоторых случаях свовм
непрйвычным употребленйем. Будет мешать н отвлекать внйманйе род довольно значйтельного колйчества слов, йной в велякорусской речн, чем в белорусской. Стйхй будут чйтаться неправйльно, так как слова, употребляемые й белорусамй й велнкорусамн, часто ймеют разлячные ударенйя. Наконец — что мне представляется особенно опасным — есть слова, обіцйе белорусам й велякорусам, но нмеюіцне совершенно разлнчное значенне.
По каждому йз отмеченных пунктов у пншуіцего этн строкй подобран есля й далеко не нсчерпываюіцнй, но все же сравнйтельно обшйрный матерйал. Однако, стремясь к сбереженяю места н чятательского внймэнйя, я прнведу данные лншь по последней йз указанных категорнй, которая, по моему мненйю, заслужйвает найбольшего внймэнйя.
Встретйв в велйкорусской кннге слово плот, белорус нстолкует его, как ограду, забор. Слово ложка в пономанйй его будет постель. Потрава — пміца. Запомнйть — забыть. Качка — утка. Рок — год. Термйн — срок. Зачйнйть — затвормть. Забйть — убнть. Латы — заплаты. Устать — встать. Заплата — уплата. Пас — пояс. Люлька — трубка. Лйст — пнсьмо. Казать — рассказывать. Застава — залог. Спор — удача, фортуна. Спорный — выгодный, удачлнвый. Кон — судьба. Сварйться — ссорнться. Вар — кйпяток. Тепло — огонь. Годйна — час. Ужо — уже. Певун — петух. Место — город. Час — время, пора. Богатырь — богач. Мех — мешок. Купец — покупатель. Краскй — цветы. Рожа — роза. Пара — пар. Вйхор — ветер. Склеп. — погреб. Жаль — печаль. Плечй — спйнэ. Пытать — спрашнвать. Пытаться — тоже. Конечно — непременно. Болонка — оконное стекло. Капелюш — шапка. Шнур — полоса пашнн. Зорька — звезда. Свет — мнр. Буракй — свекла. Отказать — ответнть. Лйк — счет. Облйчйть — подсчнтать. Пыл — пыль. Справа — дело. Речь — предмет. Зажйть — употребять. Голосовать — вопнть. Благой — глупый, плохой. Мылйться — ошйбаться.
Обмылкй — ошнбкн. Качалка — скалка. Газовый — кероснновый. Крышечку — немножко. Опалйть — отопнть. Разлйчать — рассчнтывать. Емкйй — ловкнй. Обточйть — окружнть, обшнть. Утекать — убегать. Неделя — воскресенье. Арбуз — тыква. Масть — мазь. Потеха — утеха. Потешаться — утешаться. Звон — колокол. Догонять — порочнть. Мост, помост — пол. Шаг — шеляг. Ступа — походка. Балка — овраг. Квас — кнслота. Качаться — валяться. Колеса — телега. Ночевкй — корыто. Кйт — замазка. Выгодно — свободно, просторно. П'рать — стнрать, мыть. Заборонйть — воспретнть. Гной — навоз. Тратйть— терять. Полйвка — глазнровка. Грошй — деньгн. Чайка — лодка. Полова — половнна. Половйца — половнна. Свято — праздннк. Стрельба — ружье. Сгубйть — потерять. Позорный — прнятный на внд. Слон — скамья. Чйнйть — делать. Манйть — обманывать. Накйдать — навязывать продяв воля.
Останавлнваюсь, выпнсав сто слов, хотя чнсло нх значнтельно больше. Легко представнть себе, какую убнйственную путаннцу н неразбернху внесет в душевный мнр белорусского ребенка любая велнкорусская кннга, начнная с букваря. Вот несколько самых обнходных фраз: я вошел в лавку, т. е. я вошел в скамью (слово лавка в значеннн «магазнн» по-белорусскн не употребляется); по реке плыл плот — по реке плыл забор; мать качала люльку — мать валяла трубку; в бураках — мед, т. е. в свекле мед; он мне отказал — он мне ответнл; горячая речь — горячая вешь; я уже разлнчаю Семена — я уже рассчнтываю Семена н пр. Подобных фраз без труда можно составнть тысячн, н тысячамн встречаются онн в велнкорусскнх детскнх учебннках н кннгах для чтення. Трудно даже прнблязнтельно представнть себе, сколько вреда прннесет сумятнца порожденных ямн нелепых представленнй, достойная сумасшедшего дома. Одно ясно — то, что предлагать белорусскому ребенку такую кннгу — значнт давать ему вместо хлеба камень н вместо рыбы змею.
Прнведенный матернал нмеет, конечно, весьма частнчный характер. Но в нем, этой малой капле вод, полностью отражается тот вывод, который следовало бы сдел.ать на основаннн более разностороннего н подробного нзучення матернала: устраняя белорусскую речь нз школы, мы ведем к растрате результатов громадной, многовековой духовной работы целого народа, сбнваем мысль ребенка с прнвычных псяхологнческнх тропннок н грубо урезываем его душевный мнр; вводя же речь велнкорусскую, мы ставнм на его путн ряд затрудненнй, заселяем его пснхнку образамн мертвеннымн, неяснымн н во многнх случаях совершенно нелепымя. Прн такнх условнях пользоваться велнкорусской речью вместо белорусской можно лншь в угцерб ребенку, что в особенностн можно сказать о первоначальных ступенях обучення.
[/9/6]
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ МЯНСКОГО БЕЛОРУССКОГО КОМНТЕТА
В сентябре 1915 г. под напором германскнх снл в Мннскую губернню хлынулн десяткн н сотнн тысяч беженцевбелорусов. Громадное большннство нз ннх не нмело нн крова, нн куска хлеба я нуждалось в самой безотлагательной помошн. За органнзацяю ее взялся основанный в это время мннскнй отдел Белорусского обтества помоіцй жертвам войны
Прежде всего было необходнмо дать беженцам прнют н пнш,у. В конце сентября былн основаны трн первые бесплатные ночлежкн, а через несколько временн еіце трн. Помеіцалось в нях обычно около 150—200 человек. Одновременно была устроена бесплатная столовая, а*вслед за ней — вторая, платная, но с очень скромнымн ценайн, рассчятанная на ннтеллнгентную публяку. Впоследствнн была открыта еіце одна бесплатная столовая.
Средства на столовые выдала «Северопомоіць»2. Когда же она прекратнла свою денежную поддержку, белорусскому комятету прншлось весной 1916 года закрыть обе бесплатные столовые, оставнв лншь платную, нзвестную под названнем «Белорусской хаткн» 3. Точно так же прншлось закрыть я тря ночлежкн.
Помнмо этого, комнтет оказывал ннднвндуальную денежную помоіць, выдавая небольшнмн суммамн пособяя.
Особенное вннманне комнтет обратнл на так называемую трудовую помоіць, стремясь предоставнть беженцам возможность работать, так как н денежные средства для помоіцн ям быля у комнтета невелякн н самн беженцы в свою очередь стремнлнсь к работе, не желая есть даро-
вой хлеб. В качестве обіцего правнла комнтет старался предоставнть такую работу, которая являлась бы пріівычной для крестьяннна-белоруса.
Начнная с января 1916 г. комнтет раздавал лен на пряжу. Ею заннмалось около 150 женшнн. Вместе с тем комнтет основал ткацкую мастерскую, где нзготовлялнсь на продажу полотно, полотенца, скатертн н другне нзделня с художественнымн узорамн в белорусском стііле.
Кроме того, комнтет занялся органнзацнею шнтья белья для войска, получнв летом 1916 г. заказ на это от земского союза. Здесь нашло себе заработок около 700 женіцнн. Нмн нзготовлено до 300 000 штук солдатского белья.
Летом 1916 г. была устроена, кроме того, почнночная мастерская военного обмунднровання.
Для поднятня как культурного уровня беженцев, так н сельского хозяйства комнтет органнзовал для беженцев в апреле н мае 1916 г. курсы по садоводству, огородннчеству н пчеловодству. Курсы продолжалнсь шесть недель, слушателей было 38 человек. Обученяе велось побелорусскн. Преподавалн г. Русецкнй 4, г-жа Л. Снвнцкая ® н г. Крнвка 6. По окончаннн курсов былн пронзведены экзамены.
Вндное место в комнтетскнх начннаннях заняло основаняе белорусского прнюта для детей беженцев. В качестве места для прнюта было выбрано нменне «Карпнловка» находяіцееся в 30 верстах от Мянска, в жнвопнсной я здоровой местностн. Там было поселено около 50 детей, надзор за которымн поручнлн двум воспнтательннцам: г-же Ванде Левяцкой 8 н г-же Ядвнге Родкевнч 9. Средства на органнзацню прнюта н его трехмесячное содержанне былн выданы «Северопомошью». Однако по пстеченнн трехмесячного срока «Северопомошь» отказала в возобновлення субснднн. Прнют оказался в чрезвычайно затрудннтельном положенян. Несмотря на все уснлня, ннгде получнть денежных средств не удалось. Тогда, про-
держав своммм смламм прмют лмшнмй месяц в деревне, комнтет передал его, не вмдя много выхода, Всероссмйскому земскому союзу '°. Но прм этом коммтет выговормл себе право взять, когда получмт возможность, прнют обратно; кроме того, педагогмческмй персонал прмюта должен был остаться прежнмм, обученме — вестмсь по-белорусскм, м вообіце пркют должен был сохранмть белорусскмй характер. За белорусскмм коммтетом сохранено право опекм над детьмн.
Наконец, следует упомянуть о некоторых развлеченмях, устрамвавшмхся белорусскнм комнтетом. Так, в 1915—1916 гг. на рождество была устроена «батлейка»11, тогда же была устроена н елка, на которой побывало 150 детей.
Что касается денежных средств коммтета, то онм былм до крайностм невелмкм, так как ему не удалось, по формальным прмчмнам, получмть ассмгновкн по постоянным сметам. Сутествовать прмходмлось на слўчайные субсмдмм. Благодаря этому в комнтетской работе отсутствовала не только надлежашая планомерность, но даже м простая уверенность в завтрашнем дне, наступалм перерывы в работе, прмходмлось лмквмдмровать многме начмнанмя м проч. Всего мз разных мсточнмков коммтет получмл в обтей сложностм 26 тыс.(яч) р.(ублей)— цмфра, сравнмтельно весьма небольшая. Й еслм прм такмх условмях коммтет мог все же вестм свою деятельность, то это обьясняется лмшь массою работы, вложенной в дело кружком сплотмвшмхся вокруг коммтета лмц.
1^/7]
ОБЗОР ДЕЯТЕЛЬНОСТЙ МЙНСКОЙ ГУБЕРНСКОЙ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОЙ КОМЙССЙЙ
ПО 1 ЯНВАРЯ 1917 ГОДА
К осенн 1915 г. экономяческая разруха, вызванная обстоятельствамй военного временй, уже весьма огцутнтельно сказывалась во всей Росснн. Но для Мйнской губернйй острота экономнческого положеняя была до крайностй увелячена тем обстоятельством, что под напором германскях сйл в ее пределы хлынулн сотнй тысяч беженцев, часть террнторнн была занята непрйятелем, а часть находялась в полосе фронта йлй в непосредственной блязостй к нему. Ввйду этого «в губернйй создался большой недостаток как продовольственных, так й в особенностн кормовых средств», а в будуіцем предвйделось «полное отсутствне посевного матерйала» *.
Особенно тягостно было положенйе уездов, нэходйвшнхся в районе военных действяй, т. е. Новогрудского й Пйнского, а отчастй Слуцкого й Мйнского1. Населенне йх, как указывалось в соответствуютем документе того временн, «частью уже совершенно лйшйвшееся всего своего состояння, частью опустошенное наступленнем непрнятеля, отступленяем нашях войск й поголовной реквнзйцйей жйвого йнвентаря, фуража й хозяйственных продуктов й за отсутствнем какйх-лчбо средств к сушествованйю, осталось в настояіцее время на йждявенйй нашей армйй». Далее сообіцалось, что на почве недоеданйя й за отсутствйем для оставшахся крова средя населенйя й в особенностн средя беженцев свмрепствуют разные эпйдемйй **.
* Журнал совешання председателей земскнх управ 14 октября 1915 года.
** См. «Дело» по органнзацнн продовольственного дела в губерннн.
Что касается всей вообіце губернйй, то положенне ее было обрясовано следуюіцймй словамн:
«Мннская губерняя, й в обычное время не богатая запасамн фуража й продовольствяя, в настояш,йй момент на большей частй своей террнторяй совершенно опустошена н разорена как потокамч беженцев й прогоном через губерняю громадного колнчества йнтендантского, войскового й беженского скота, так й военнымй действаямй опервруюіцнх в губернйй войск. Нйкакях запасов нй продовольствяя, нй тем более фуража у населеняя названной часта губернйй не ймеется й вся суіцность продовольственного дела сводйтся всключйтельно к снабженйю населення прйвознымй продуктамя.
Но ввйду блмзостч губернйй к фронту й загроможденностн пршіегаюіцйх сюда железных дорог военнымй грузамн возможность доставкн продовольствяя й в особенностй фуража далеко не соответствует потребностя губерняй. С другой стороны, й распределенне получаемых продуктов в пределах губернйй, в связм с обстоятельствамн военного временй, является сейчас чрезвычайно трудным. To же положенне наблюдается й в деле снабження населенйя Мйнской губернйй предметамя первой необХОДЙМОСТЙ й топлявом *.
Такнм образом, очередной продовольственной задачей в Мйнской губерняй являлась, собственпо, даже не борьба с дороговязной, а просто возможно более шнрокая доставка продуктов для поддержкн разоренного населення. Задачу эту прнняло на себя земство.
14 октября 1915 года состоялось советанне председателей земскйх управ Мннской губернйй, которое постановнло обратнться к военным властям с ходатайством о предоставленяй 900 тыс. руб. на веденйе продовольственного дела: провзвестй статйстяческое обследованне
* Доклад уполномоченного по продовольствню в особое совеіцаняе от 23 ноября 1915 г.
губерннн в продовольственном отношенвн; обьеднннть продовольственные начннання уездных земств н проч.
Военное ведомство 2, в свою очередь, было встревожено состояннем губерння. Начальнмк штаба третьей армнн телеграфнровал тогдашнему мннскому губернатору г. Гнрсу: «Местные средства в районе армнн прнходят к концу. Необходнмо в тылу армнй устронть особые комнтеты, которые ведалн бы довольствнем местного населення, я органвзовать регулярный подвоз предметов первой необходнмостя. Будет поздно, когда начнется голод» *.
Ходатайство совеіцання председателей управ было встречено военным ведомством благопрнятно н 19 октября сделано распоряженне об отпуске мннскому губернатору занмообразно 800 тыс. руб. на веденне продовольственной операцнн. Деньгн поступнлн в распоряженне земства.
Одновременно с этнм председатель губернской земской управы был назначен уполномоченным по продовольствню Мннской губерннн. Благодаря этому продовольственная операцня получнла еше более точек сопрнкосновення с работой земства.
9 ноября 1915 года состоялось вторнчное собраняе председателей земскнх управ, ямевшее органнзацнонный характер. Постановлено было учреднть губернскую продовольственную комнссню 3 в составе членов губернской управы, представнтелей уездных земскнх управ, представнтелей уездных продовольственных комнсснй н др. лнц. На губернскую продовольственную комнссню возложена закупка продуктов н распределенне нх между уездамн. Продажа продуктов населенню передана уездным продовольственным комнссням. В пользу губернской комнсснн определено начнслять 1 % на стовмость товаров для покрытня расходов по органнзацнн дела н несколько процентов в пользу уездных комнсснй. Так как снабженне продо-
* См. «Дело» по органнзацнн продовольственного дела в губерннн.
вольствнем сельского населення было возложено на крестьянскне учреждення, то предполагалось, что губернская продовольственная комнссня должна будет сосредоточнться на закупке фуража, сяльных кормов, семян я лншь наряду с этнм — продуктов первой необходнмостн.
Немедленно же было прнступлено к работе. На третьем совеіцаннн председателей земскнх управ Мннской губерннн, проясходнвшем 20 декабря того же года, выясннлось, что уездные органнзацвн создалн уже ряд опорных пунктов в свонх районах путем учреждення продовольственных складов, открытня собственных лавок, снабження товарамн магазннов потребнтельскнх обшеств, сдачн продуктов на комнсснонную продажу частным торговцам под небольшой процент н т. д. В таком прнблязнтельно внде эта органнзацня просуш,ествовала за весь отчетный пернод, усложняясь более колнчественно, чем качественно.
Губернская продовольственная комнссня не предопределяла способов продажн продуктов населенню на местах. В этой областн было проявлено много нннцнатнвы, создано много разнообразных форм. Мннская городская комнссня, напрнмер, остановнлась на снстеме бонов. йменно лнцам, желавшнм прнобретать продукты, выдаются, по пред"ьявленнн паспортов, нменные кннжкн, в которых отмечаются н все члены семьн. Продукты выпускаются на продажу партнямн, н владелец кннжкн может получнть прн всяком выпуске пай. Размер последнего завнснт от велнчнны партнн н должен соответственно нзменяться. Для получення каждого пая выдается бон, о чем делается отметка в вменной кннжке. В боне обозначено колнчество отпускаемого продукта н стоямость его. Комплект бонов на каждую партню продуктов помечен особою лнтерою; лнтеры сменяют одна другую в порядке алфавнта. О выпуске каждой новой сернн бонов публнкуется. Продажа товаров по бонам пронзводнтся не только нз лавок
городского самоуправлення, но н магазннамн частных лнц, прнчем последнне получают за свон труды 10% стонмостн товара.
Бобруйской уездной продовольственной комнссяей для продажн сахара прннята карточная снстема. Определен ежемесячный размер сахарного пая на душу я розданы нменные кннжкн с колнчеством марок, соответствуюшнм чнслу паев. Прн отпуске сахара сострнгается столько марок, сколько продано паев сахара. Кроме лавок уездной комнсснн н кооператнвов сахар продается н частнымн торговцамн, которые получают его от комнсслн н прл просьбе об отпуске новой партлл обязаны представлть коллчество марок, покрываюіцее проданный сахар.
Но как бы нн разннлнсь, в частностл, способы снабження жнтелей продуктамн по отдельным местностям, все же нмелся ряд черт, прлдававшлх этлм начннанням много обіцего. Так, обтей тенденцней следует прнзнать стремленяе продовольственных комнсснй органлзовать, главным образом, сеть складов, самую же продажу продуктов опереть на энергню частных лнц, по большей частн професснональных торговцев, выдавая нм за труды небольшой процент н поставнв нх под контроль комнссян. Наряду с этнм нельзя не отметять стремленне связать продовольственное дело с работою местных кооператнвов; нмпредоставлялнсь некоторые льготы, с особым внлманнем относаллсь к ях нуждам л т. п. Губернская продовольственная комнссня н, в частностн, уполномоченный co своей стороны всемерно поддержнвалн это отношенне к кооператнвам, охотно выдаваля последннм наряды на вагоны л т. п., к сожаленню, все это не дало особенно крупных результатов, так как кооперацня в Мннской губерннн развята слабо н не могла явнться достаточно прочной опорой для дела.
Для об'ьедлненля этой деятельностл отдельных земств была создана губернская продовольственная комнссяя в составе представнтелей земскях управ, уездных продо-
вольственных комнсснй, Мннского городского самоуправлення н проч. Комнссня функцноннрует как учрежденне постоянное, собяраясь два раза в неделю (по вторннкам н пятннцам) для обсуждення текуіцнх дел. В круг ведення губернской комнсснн входнт, главным образом, закупка продовольственных продуктов, заботы о доставке нх на место н, наконец, распределенне по районам. Прн этом ей постоянно прнходнтся касаться н ряда нных, прнвходяш.нх сюда вопросов практнческого характера. Наконец, губернская продовольственная комнссня предварнтельно обсуждает предметы, поступаюіцне на рассмотренне местного советання прн уполномоченном.
Это последнее учрежденяе по составу не связано так прочно с земством, как только что опнсанные органнзацня. Нменно оно состоят в значнтельной степенн яз представнтелей разлнчных ведомств; но все же н здесь земскнй элемент довольно снлен, слагаясь нз делегатов от уездных я губернскнх продовольственных комнсснй. Участвуют н представнтеля Мянского городского самоуправлення. Созывается оно по мере надобностн, пренмуіцественно для выработкн такс н решення некоторых особо сутественных вопросов (возбужденяе ходатайств перед центральнымя органамн я т. п.). Оно является, как н губернская продовольственная комнссня, лншь совеіцательным учрежденнем, н решення его для уполномоченного не обязательны. Однако за все время ведення продовольственной работы в Мннской губерннн не было случая, чтобы уполномоченный воспользовался этям правом н вошел в комнссню с постановленнямн означенных учрежденнй.
Такям образом, руководятелем дела по снабженню губернян продуктамн является уполномоченный председателя особого совеіцання по продовольствню. По Мянской губерннн такнм уполномоченным является, как мы уже отмечалн, председатель губернской земской управы Б. Н. Самойленко, а заместнтелем его был назначен Р. А. Скнрмунт.
Согласно «Правнлам о местных уполномоченных председателя особого советання», круг ведення уполномоченных довольно обшнрен. В него входнт выясненне колнчества продовольственных продуктов, необходнмого для снабження местного населення; выясненне рынков, полученяе предметов первой необходнмостн, прннятне надлежаіцнх мер к образованню местных запасов продовольственных продуктов; органнзацня, в случае необходямостн, распределення предметов продовольствня между местным населеннем н т. п. Для выполнення этнх задач уполномоченный нмеет право обрашаться за содействнем к местным правнтельственным н обшественным учрежденням, должностным н частным лнцам, а равно может ходатайствовать перед председателем особого совеіцання по продовольствню относнтельно обш.нх н частных реквнзнцнй скота, продовольственных продуктов н фуража, о запреіценнн вывоза нх нз пределов губерннн; об нстребованнн у отдельных лнц, частных обшеств, товарнтеств н проч. нмеюіцнхся у ннх пометеннй для хранення продовольственных продуктов н проч. Однако далеко не всемн этнмя мерамн явнлась возможность воспользоваться. Действнтельною же опорою для деятельностн уполномоченного н губернской продовольственной комнсснн следует счятать предоставленне в нх распоряженяе правятельственнымн органамн денежных средств, предоставленне нм вагонов на внеочередную доставку грузов н снабженне продовольственнымн продуктамн нз правнтельственных запасов — семянным овсом, сахаром, мукой н зерновым хлебом. Но н здесь встретнлнсь затруднення, которые в значнтельной степенн ослабнлн н уменьшнлн значенне этой поддержкн. В результате пряходнтся прнзнать, что благодаря такого рода обстоятельствам, весьма мало завнсевшнм от губернской продовольственной комнсснн, работа последней не могла быть развернута в желательном об"ьеме.
Прежде всего следует указать, что уже в распоряже-
ннй денежнымн средствамн губернская продовольственная комнссня чувствовала себя недостаточно свободной. Этн средства слагалнсь нз упомннавшнхся выше 800 тыс. руб., отпушенных заямообразно военным ведомством, н 900 тыс. р.(ублей),выданных в январе 1916 г. Мнннстерством внутренннх дел Мннскому губернскому земству на кормовые операцнн н переданных последннм в распоряженне губернской продовольственной комнссня. Но 800 тыс. рублей военного ведомства моглн быть потребованы в любое время обратно. Положенне комнсснн ввнду этого оказывалось весьма нетвердым, н закупкн не моглн вестнсь с шнрокою затратою средств. 14 в самом деле, к марту месяцу от военного ведомства поступнло требованне о возврате всей занятой суммы. Выполннть это для комнсснн было затрудннтельно, так как значнтельная чйсть полученных ею средств была пушена в оборот. Нз ннх 164 295 р.(ублей), потраченных на закупку фуража, явнлась возможность покрыть за счет 900 тыс. руб., предназначенных на кормовую операцню. Но, помнмо этого, было затрачено 343 915 руб. на прнобретенне всякнх нных предметов. Для покрытня этого расхода готовых средств не ммелось. Поэтому было возбуждено ходатайство в Мнннстерстве внутренннх дел о предоставленнн Мннскому губернскому земству ссуды в 800 тыс. руб., дабы такнм образом средства губернской продовольственной комнсснн не уменьшнлнсь. Однако Мнннстерство сочло возможным отпустять лншь 400 тыс. руб. сроком на 9 месяцев. Заем, проязведенный у военного ведомства, был покрыт, но в распоряженнн комнсснн вместо 1700 тыс. руб. осталось всего лншь 1300 тыс. руб., на которые н пряшлось в дальнейшем вестн продовольственную кампанню.
Но н этн скромные средства далеко не всегда было возможно нспользовать благодаря разлнчным затрудненням прн закупке н доставке продуктов.
Особенно вредно отражалнсь на деле многочнсленные запреіцення вывоза продуктов за пределы данного
района. Это сразу сказалось прн первых шагах губернской продовольственной комнсснн. Нменно в 1915 году по 31 декабря ею, а отчастн н уезднымн комнсснямя, было закуплено до 300 вагонов продуктов, а получено за все это время (полтора месяца) только лншь 2 вагона. To же наблюдалось н дальше. В заседаннн губернской продовольственной комнсснн от 18 марта 1916 г. было, напрнмер, заявлено, что запретеняя вывоза, особенно часто пронсходятне за последнее время, до крайностн тормозят дело закупок н даже делают нх совершенно невозможнымн, прнчем нередко прнходнтся нестн большне убыткн, так как пропадают задаткн, выданные купцам, тратятся ляшняе деньгн на раз"ьезды агентов н меняются цены на продукты *. «В этом же заседаннн было постановлено обратнться в особое совешанне по продовольствню с ходатайством об освобожденнн закупок Мннской губернской продовольственной комнсснн от запреіцення вывоза. Ходатайство было оставлено без последствнй. Более благопрнятный прнем встречалн неоднократно возбуждавшнеся ходатайства на местах о частнчном пропуске тех ялн нных закупленных комяссяей грузов. Однако обшее положеняе вешей от этого мало менялось н закупочная деятельность уполномоченного значнтельно теряла в своей устойчявостн, обеспеченностн н планомерностн.
Весьма вядное место средя затрудненнй, встававшнх на путн уполномоченного по продовольствню, заннмают всевозможные железнодорожные неуряднцы н недочеты. Несмотря на благожелательное отношеняе управлення местной Лнбаво-Роменской жел.(езной) дор.(огя) к нуждам комясснн н несмотря на прнсутствне в составе последней лнца нз железнодорожного мнра Э. К. Шотта, устранять все препятствня оказалось невозможным. Так, в самом начале своей деятельностн комнссня должна была счнтаться с отказамя ряда районных комнтетов
* Постановлення губернской продовольственной комнсснн.
в предоставленяй вне очередностя для доставкй закупленных ею грузов. С 1 февраля была установлена плановая перевозка с точным указаннем железных дорог, категорнй й колйчеств грузов, но тем не менее й после этого встречалйсь случан отказов выпустйть закупленный комнссней груз, значаіцййся в плане. Кроме того, к осенй 1916 года ясно обозначйлась тенденцйя снстематйческй уменьшать колйчество предоставляемых вагонов. На февраль комйссйй было дано 1790 ваг.(онов); на март 1600, то же й на апрель, й на май, на октябрь же, напрймер, дано 1150 ваг.(онов), на ноябрь 1122, а на декабрь всего лйшь 937 *. Прн подобном сокраіценйй чйслэ вагонов еданственно возможным являлось полученне грузов, закупленных агентамй комйссйй, й пряходйлось почтй совершенно прекратать выдачу нарядов частным лйцам, энергяя й йНйцчатйва которых являлась сушественным подспорьем в деле снабженяя губернйй продуктамй. Устраненяе этой поддержкя, несомненно, явйлось только мйнусом й нй в какой степеня не могло быть прйзнано желательным.
Средй многнх йных затрудненйй в сфере железнодорожных перевозок следует указать еіце на предоставленяе вагонов в тех местностях, вывоз продуктов откуда невозможен. Так, в ноябре месяце Мянскому уполномоченному было предоставлено по плану 370 ваг. (онов) Юго-Западных жел.(езных) дорог й 50 ваг.(онов) Южных под'ьездных путей. В тоже время состоялось воспретенне вывоза хлебов й фуража йз всего этого района (правобережье Днепра), снабжаюіцего Мннскую губернню прежде всего хлебом. В результате йз небольшого колйчества вагонов, предоставленных на этот месяц уполномоченному, 420 ваг.(онов), то есть почтй половнна обіцего нх чясла, осталясь нейспользованнымй.
* Колнчество это в январе было уменьшено eine почтн на 200 вагонов.
Недостаток вагонов мог бы отчастн компенснроваться шнрокнм развнтнем водных перевозок. Но Днепровскнй порайонный комнтет по водным перевозкам обратнлся по этому поводу в комнссню лншь к нюню месяцу, когда местные речкн уже начннают мелеть. Ввнду этого воспользоваться сколько-ннбудь значнтельнымн воднымн путямн не прншлось н по ннм был получен осенью 1916 г. лншь сахарный недогруз. Между тем комнссней с своей стороны было заблаговременно обраіцено вннманяе на необходнмость нспользовання водных перевозок: так, еіце 3 февраля 1916 г. было возбуждено комнссней ходатайство о предоставленнн ей некоторых льгот прн такого рода перевозках. Точно также возбуждался этот вопрос н в заседаннн комнсснн от 18 марта 1916 г.
Снабженне комнсснн продуктамн нз запасов правнтельственных органов, прн всей желательностн н настоятельной необходнмостн, совершалось не без серьезных треннй, нногда ставнвшнх продовольственное дело губерннн в крайне затрудннтельное положенне.
Так, весною 1916 г. губернскою продовольственною комнсснею было выполнено столь крупное н столь необходямое предпрнятне, как снабженне губерннн семянным овсом. Всего его было затребовано 1050 вагонов, но продовольственный отдел Мнннстерства внутренннх дел назначнл к отправке в Мннскую губернню 1356 вагонов. Ходатайство губернского земства о сократенлн чнсла вагонов не было удовлетворено, так что в Речнце н Хойннках скопнлось до 300 вагонов лншнего овса.
Снабженне губерннн сахаром нз запасов «Центросахара» долго не налажнвалось, стонло многнх хлопот, но окончательно установнлось лншь осенью 1916 г. Между тем первый заказ «Центросахару» был сделан уполномоченным eme 1 февраля. Однако проходнлн месяцы, а не получалось нн пуда рафннада нлн песка. Частные же торговцы получалн сахар десяткамн вагонов н, вндя прнзнакн надвнгаютегося сахарного голода,
началй взвйнчйвэть цены4. Все телеграммы й ходатайства уполномоченного о скорейшей высылке сахара не прнводйлй нй к чему, еслй не счйтэть разрешенйя проазводйть самостоятельно реквнзнцнн прйбываюіцего сахара у частных торговцев, без йсходатайствованйя на это в каждом отдельном случае разрешеняя председателя особого совеіцання в Петрограде. й в дальнейшем доставка в губерняю сахара все не налажйвалась. На йюнь н йюль была назначена норма в 134 вагона, но поступала онй co значйтельнымй промедленйямй, й в конце концов получался недогруз. Прошел август, а недогруз все еіце не был покрыт, как не был доставлен й сахар за май. Чтобы язбежать сахарного голода, Мянская городская, а равно й некоторые уездные продовольственные органнзацнн началн выдавать наряды на сахар частным торговцам, обеіцая уступйть нм часть груза, есла сахар будет доставлен. Некоторые органнзацнн делаля это, в обход закона, без ведома уполномоченного самостоятельно входя в сношеняя с кйевсквм сахарным бюро. Но этй операцчй явйлйсь йсточнйком ряда нежелательных явленнй й вскоре былч оставлены. Для урегулнровання сахарного вопроса в Кнев выезжала делегацйя в составе Р. А. Скнрмунта й С. Я. Гордзялковского, а вместе с тем был заведен в Кяеве особый агент для надзора за этйм делом. В результате осенью 1916 года сахар пошел вполне аккуратно й планомерно, недогруз был доставлен воднымй путямя й удалось даже образовать некоторый запас.
Наконец, с большнмн треннямн шло н дело такого йсключйтельного значенйя, как плановое снабженйе губерннй хлебом йз запасов, образованных уполномоченнымй по продовольствйю районов, йзобялуютйх хлебамн. Так, напрямер, йз Херсонской губернйй в распоряженйе Мчнского уполномоченного было предоставлено 200 тыс. пудов пшеннчной мукв на ноябрь месяц й столько же на декабрь плюс 100 тыс. пудов ржв. Но херсонскяй
уполномоченный no продовольствяю гофм.(ейстер)> Гербель категорнческн отказался выполнйть плановые назначення. Началнсь затяжные хлопоты, так как отказ в доставке полумнллнона пудов хлеба грозял губернйй серьезнымя последствйямя. Управляютяй деламя особого совеіцанйя по продовольствйю с.(татскнй) с.(оветннк) Гаврялов обратнлся к г. Гербелю по телефону с усерднейшей просьбою доставять назначенное колячество мукн. Г. Гербель, однако, остался прн прежнем решенйй. Тогда председатель губ.<ернской> земск.(ой) управы Б. Н. Самойленко обратялся в Петрограде с лнчным ходатайством к с.(татскому) с.(оветннку) Гаврйлову, прося обратйть вннманне на создавшееся положенне веіцей. Было обеіцано выяснйть вопрос в беседе с Гербелем, ймевшям прйбыть в Петроград. Но й после беседы гофмейстер Гербель не счел возможным выполнйть для Мйнской губерннн наряд. В декабре с.(татскнй) с.(оветнйк> Гаврйлов йзвестял телеграммой, что с Гербелем вновь сделаны сношеняя. Однако й этй сношенйя не повелй ня к чему. Нз предназначавшйхся от него для Мянской губернйй 500 тыс. пудов хлеба не было получено нй пуда, н только спецнально командярованному агенту продовольственной комйссйй г. Понйквнцкому удалось путем лнчных хлопот в канцелярнй гофм. (ейстера) Гербеля нсходатайствовать 50 тыс. п.<удов> ржя.
Нмелся ряд н йных затрудненйй й недочетов, сйльно тормозйвшйх дело, но рамкя настояіцего обзора не позволяют остановйться на нйх.
Прн тэкйх условйях продовольственной комйссйй пряходйлось рассчйтывать прежде всего на свою энергяю й йййЦйатйву. Необходймо было создать достаточно гйбкую закупочную органйзацяю, нметь йзвестный кадр опытных агентбв й проч. Губернская продовольственная комйссйя с первых же шагов своей деятельностя стала на этот путь. Она отправляла свойх членов й сотруд-
нйков на места хлопотать о разрешенйй вывоза грузов, о снятмн реквнзнцнй, поручала нм наблюдать за своевременной погрузкой й отправкой продуктов, делать закупкй, собнрать необходймые сведеняя о состоянйй рынка й т. п. Так, неоднократно командйровалйсь секретарь губернской комйссйй агроном г. Неклепаев, A. К. Говорко, A. О. Гуторовнч, г. Константнновскйй й проч. He огранйчяваясь этйм, губернская продовольственная комйссйя прйгласнла к себе на службу несколько агентов спецйально по закупке н отправке продуктов. Так, за правйльностью снабженйя губернйй сахаром наблюдает кневскнй агент, г. Гейбовчч; хлебныма грузама занят пренмутественно г. Ляндрес (Таврнческая губ. (ерння)5); шарокую раз"ьездную деятельность ведет агент йз г. Харькова г. Вялейко. В нужных случаях комйссйя правлекала на время к работе й некоторых йных лйц. Так, в конце 1916 г. ею был отправлен на юг прнс. (яжный) пов.(еренный) г. Понйквйцкйй, которому поручйлй ускорйть отправку мукя йз Таврнческой губ., a равно предпрчнять соответствуюіцне шагн у херсонского уполномоченного гоф.(мейстера) Гербеля к доставке йм для Мйнской губернйй предназначенной ей по плану мукй й ржй. Наконец, в особо ответственных случаях комйссйя поручала свойм представйтелям отстайвать н выяснять ее нужды путем лйчных ходатайств, язбйрала с тою же целью депутацйй й проч.
Благодаря этому деятельность комйссйй все больше крепла, расшарялась й обіцее колнчество закупленных ею продуктов достнгло к 1 января 1917 г., как вндно нз прнлагаемого денежного отчета, на 573 4840 р.(ублей) 66 к. (опеек). Другнмн словамн, за отчетный пернод ее денежные средства' обернулйсь около четырех раз — цйфра йсключйтельная, есля прннять во вннманне, что далеко не всегда представлялась возможность пустять ймеютнеся суммы в оборот; что далее благодаря целям н характеру своей деятельностй губернская
продовольственная комнссня зачастую должна была образовывать запасы, воздержнваясь от немедленной распродажн всего товара н т. п.
Нанболее крупным потребнтелем закупаемых губернской продовольственной комнссней продуктов явнлся Мннск, что вполне понятно, как ввнду значнтельностн его населення, снльно возросшего за последнее время до 200 т.(ысяч) жнт.(елей), кроме войск, так н ввнду несомненно повышенной нужды такого города в прнвозных продуктах*. Всего Мннской городской комнсснн по удовлетворенню насушных нужд города отпуіцено продуктов на 1 124 320 р.(ублей) 97 коп.(еек). Следуюшее место заннмает Бобруйская уездная продовольственная комнссня, получнвшая нх на 665 374 р.(убля) 23 к.(опейкн). Столь крупная цнфра обд>ясняется не только шнрокнм размахом органнзацнонной продовольственной деятельностн комнсснн, но н тем, что ей отчастн прнходнтся снабжать продуктамн н жнтелей самого г. Бобруйска, хотя в последнем нмелась городская продовольственная комнссня, получнвшая правнтельственную ссуду на веденне продовольственной операцнн. Дальше следует Нгуменская 6 продовольственная комнссня, которой отпутено продуктов на 577 163 р. 62 к., Мннская — 557 992 р. 71 к., Борнсовская — 507 005 р. 97 к., Слуцкая — 467 095 р. 04 к., Пннская — 465 750 р. 71 к., Мозырская — 441 681 р. 02 к., Речнцкая — 414 181 р. 74 к., Новогрудская — 383 412 р. 96 к.** Такнм образом,
* Нзвестную роль нграля препятствня н прв закупке продуктов, яспытываемые порой городскнм самоуправленяем, которому было отпуіцено на веденне продовольственной операцнн 300 тыс. руб. Так, в сентябре 1916 г. председателем Мннской городской комяссня было заявлено, как вядно нз протоколов губ.(ернской) прод.(овольственной) ком.(ясснн), что дела нх находятся в состояннн полного расстройства.
** Для Вялейского в Ошмянского уездов Внленской губ.7, с лета 1916 г. порученных в продовольственном отношенвн веденяю Мннского уполномоченного, отпуіцено продуктов на 105 625 р. 48 к.
продукты распределялнсь no уездам равномерно, некоторые же отклонення от основной средней лнннн завнселн от особенностей местных условнй, как, напрнмер, у Бобруйской уездной продовольственной комнсснн. Сравннтельно скромная цнфра продуктов, отпуіценных в Новогрудскнй уезд, об-ьясняется тем, что большая часть его террнторнн осталась в руках непрнятеля н колнчество населення значятельно уменьшнлось.
Вся эта масса закупленных продуктов совершенно отчетлнво распадается на несколько основных групп, вне которых остается лншь весьма небольшое колнчество товара. Прв этом вполне ясно обозначается, что продовольственной комнсснн, предполагавшей первоначально сосредоточнться на закупке фуража, снльных кормов н семян, прншлось прннять на себя дело нензмернмо большего значення н трудностн. йменно на нее легло снабженне губернпн продовольствнем, так как не было нп одной органнзацнн, которая могла бы взяться за это.
Естественным мернлом, определяюіцмм размеры ввоза того нлн нного продукта массового потреблення, является велнчнна пронзводства его в самой губерннн. Ввозом, очеввдно, необходнмо покрыть лншь разннцу между потребностью в продукте н местнымн запасамн его. Этнм н обьясняется то обстоятельство, что нанболее
крупные денежные затраты пронзведены на закупку сахара, продукта, потребность в котором должна быть
полностью удовлетворена ввозом, так как сахароваренве в губерннн не суіцествует. Суммы, затраченные на сахар, превышают даже расходы на хлебные продукты, выражаясь в следуютнх цнфрах:
Закуплено сахару рафнн. на
—»— —»— песку —»—
—»— —»— пудры —»—
—»— —»— патокн —»—
1.604.296 р. 61 к.
1.475.985—»— 44—»—
6.793— »—80— »—
18.360—»—66—»—
РІтого
3.105.436 р. 51
к.
Значенйе сахара как предмета массового потребленйя вряд лй требует особых поясненяй; уже одно йсключнтельное по своей напряженностн вняманне населення к вопросу о подвозе сахара нлн хотя бы тревога, ясно сказывавшаяся прн всяком появленйй прнзнаков недостатка его, определенно указывают, насколько деятельность комйссйй шла в данном случае навстречу потребностям населеняя. Следует только добавнть, что снабженйе губернйй сахаром перешло в рукя комйссйй лншь с лета 1916 г. Этнм й об’ьясняется то обстоятельство, что на сахар за весь отчетный пернод было затрачено всего лйшь трн с небольшнм мйллйонэ рублей. Между тем, счйтая на душу населенйя всего лншь одян фунт сахара в месяц, получнм, что месячная норма потреблення сахара в губерннн составляет 74 тыс. пудов. Тэкйм образом, ежегодный расход на него должен достнгнуть 8 мйллйонов рублей.
Непосредственно вслед за сахаром по велйчнне затраченных на прйобретенйе йх сумм йдут хлебные продукты. Ввйду основного значенйя йх в деле пйтэнйя населенйя представлялось в высокой степенй необходймым выяснйть, хотя бы в прйблйзйтельных цйфрах, размеры ввоза на каждый месяц, нужного для губернйй. Ввйду этого в сентябре 1916 г., когда урожай был снят, губернская продовольственная комйссйя промзвела соответствуюіцйй опрос уездных земств; помймо сведенвй, относягцйхся к ржаной й пшенйчной муке й зерновому хлебу, првшлось доставйі;ь также й сведенйя о колччестве разлнчных круп, кормов й фуража, необходймых по ввозу. Анкета прошла вполне удачно й дала цйфры, которые явйлйсь руководяіцйм матерналом для определенйя размеров дальнейшйх закупок губернской продовольственной комйссйй.
Что касается самой закупкя хлебов, то она дала no 1 января мйнувшего года следуюіцяе результаты:
Закуплено пшеннчной мукн на . . .
. . 1.028.497
р. 08 к.
—«— мукн ржаной обыкн. на . . .
. . 30.256
— «— 20 —«—
—«— —«— обойн. на
. . 13.073
—<— 89 —«—
—«— —«— пеклев. —«— ....
. . 5.074
—<— 50 —«—
—«— ржн в зерне —«— ....
. . 5.252
—«— —
йтого 1.082.153 р. 67 к.
Последняя сумма почтй целвком прнходнтся на расходы по закупке пшенвчной мукв, так как пшеннцей губернвя значйтельно беднее, чем рожью, а спрос на пшенячный хлеб ввйду требованйй на него й co стороны войск й co стороны многочнсленного прнезжего элемента (служаіцйх союзов 8, Северопомоіцй 9 й проч.) очень веляк. Быть может сыграло здесь некоторую роль й сравнйтельно значйтельное колвчество денег, находяшйхся в руках у местного населенйя, благодаря чему оно могло частйчно увелнчйвать потребленйе пшенйчного хлеба за счет потребленйя хлеба ржаного.
Но й закупленное колвчество пшеннчной мукй не могло удовлетворйть всего спроса co стороны населеняя. Комйссйя сделала в этом отношеннй все, что могла; о том же, почему достйгнутые его результаты явйлйсь меньшйма, чем это было желательно, — указывалось выше.
Закупкн круп в такях же условнях, что рассчйтывать на сколько-нвбудь крупные результаты явно не прйходйлось. В целом ряде районов запасы крупы былм до дна вычерпнуты ннтендантством, в другнх районах непреодолммой преградой являлйсь запреіценйя вывоза. Неоднократно возбуждавшяеся уполномоченным по продовольствню ходатайства об установленйй районов снабження Мйнской губернйй крупой не прнвеля нй к чему. Но все же й прн этйх условнях губернской продовольственной комйссяей было закуплено разлячных круп на 229.327 р. 26 к., а йменно:
Пшена на 28.531 р. 26 к.
—»— толченого на 90.810—»—74—»—
Перловой крупы —»— 44.648—»—67—»—
Ячневой —»— —»— 27.370—»—60—»—
Гречм на 37.966—»—05—»—
Следует добавнть, что, нзыскнвая какой-лнбо выход нз создавшегося положення, губернская продовольственная комнссня остановнлась, в частностн, на мыслн усялнть ввоз ячменя, с тем чтобы обдярать последннй на крупу, пользуясь местнымн мельннцамн: но затруднення с доставкой ячменя не позволнлн осушествнться этому плану.
Средн остальных продовольственных продуктов, закупаемых комнссней, вндное место заннмают рыба н жнры. Рыбы прнобретено всего на 769.344 р. 36 к., прячем куплено:
Сельдей на 276.982 р. 68 к.
—»— пузанок на 343.912—»—40—»—
Воблы на 148.449—»—28—»—
Столь значнтельное колнчество рыбы, заготовленной впрок, прнобретено ввнду того, что благодаря своей дешевнзне она является одннм нз нанболее распространенных продуктов потреблення для шярокях масс, особенно во время поста.
Что касается жнров, то закупка нх была проднктована крайней дороговнзной в губерннн коровьего масла, а также несомненным недостатком его ввнду снльной убылн скота.
Было прнобретено:
Масла подсолнечного на 99.249 р. 12 к.
Сала свнного на 12.046—»—53—»—
Нтого на 111.295 р. 65 к.
Багдановіч Марыя Ягораўна
Багдановіч Ягор Лук'янавіч
Мякота Аляксандра Апанасаўна
На магіле Максіма Багдановіча, 1924 (злева направа: А. Вольны, У. Дубоўка. А. Александровіч)
Святкаванне 100-годдзя
Максіма Багдановіча, 1991
Літаратурны музей Максіма Багдановіча ў Мінску
Помнік Максіму Багдановічу. Скульптар С. Вакар
гг.
S ««’ Wz
Наконец, следует остановнться еіде на операцяях по закупке фуража н снльных кормов. Этн операцнн первоначально предполагалось выдвннуть на первое место, но, как уже указывалось, центр тяжестн сам собою переместнлся на нные продукты. Однако одною нз основных задач губернской продовольственной комнсснн являлось возможно большее расшнреняе фуражных операцнй я, как свндетельствуют протоколы ее заседаннй, этой целн она ннкогда не упускала нз внда н положяла для достнження ее немало уснлнй. Особенное вннманяе было обрашено ею на закупку снльных кормов (жмыхов н отрубей), в которых ошуталась большая необходямость. В Мннской губерннн суіцествует сравннтельно много экономнй с высокой сельскохозяйственной культурой, в которых употребленне концентрнрованных кормов — заурядное явленне. Нередко оно н в более мелкнх хозяйствах. Насколько велнка я настоятельна была потребность в этого рода продуктах, показывают бесконечные просьбы едва лн не нз всех уездов о доставке хотя какого-лнбо колячества жмыхов нлн отрубей. Но почтн повсеместные запрешення вывоза позволялм осутествлять закупочные начннання комнсснн далеко не в той мере, в какой это было бы желательно. Возбуждалнсь ходатайства о снятнн по отношенню к закупкам комнсснн запреіденнй, но это не увенчалось успехом. Оставался едннственный выход — проснть об установленнн района снабження Мннской губернян кормамн. Надлежаіцне представлення делалнсь (в частностн —управляюіцему деламн особого советання по продовольствню с.(татскому) с.<оветннку> Гаврнлову), но это не дало ннкакнх последствнй. Но прн всем том губернской продовольственной комнссней корма хотя н с большнмн уснлнямн, но все же покупалнсь н в обшей сложностн на ннх. было затрачено 319.959 р. 56 к., прнчем закуплено:
Жмыхов на .
Отрубей пшеннчных на
Ячменя корм. на .
Овса прост. на .
—»— черн. —»— . .
Сена на
112.225 р. 84 к.
109.837— »—80— »—
62.024—»—42—»—
1.785 о. 98 к.
824—»— 55—»—
32.260—»—97—»—
Остальные группы закупленных продуктов менее суіцественны. Что касается крупной операцнн по снабженню губерннн семянным овсом, то по данному вопросу представлен отдельный доклад.
Нмеюіцнеся в денежном отчете цнфры не дают сведеннй о хбде продовольственных закупок по месяцам. Подведены лншь нтогн продовольственной операцнн, но нет матеряала для картнны ее роста. А между тем дело развнвалось, находнло все новые н новые опорные точкя, становнлось одннм нз основных рычагов местной жнзнн. Круг лнц, подлежаіцнх попеченню уполномоченного по продовольствню, все расшнрялся. В его веденне летом 1916 г. былн перечнслены Внлейскнй н Ошмянскнй уезды Внленской губ. На него возложено снабженне мукой железнодорожного населення н проч. Вместе с тем рослн н размеры закупок. Осенью 1916 г. онн получнлв мотный толчек благодаря урегулнрованню доставкн сахара н установленню планов снабження губерннн мукой н зерном. Вместе с тем все более шнрокнй размах прнобреталн н закупкн другнх предметов. Так, на крупную сумму закуплено норвежскнх сельдей н проч. Этот рост дела, добнться которого прншлось ценой предварятельных многомесячных уснлнй, лншь с большнм трудом можно было поддержать прн тех денежных средствах, которымн обладала комнссня. А между тем нстекал срок для возврата девятнмесячной правнтельственной ссуды в размере 400 тыс. рублей. Ввнду этого было возбуждено ходатайство об отсрочке возврата, так как нначе жнвое дело могло быть подсечено в корне. Отсрочка была дана. Но операцнн продолжалн тенденцню
к дальнейшему росту, развнвалнсь, расшнрялясь н требовалн введення новых денежных средств. В результате наметнлся вопрос об увелнченнн вложенных в продовольственное дело сумм н вырастал вопросом очередным, требовавшнм разрешення в блнжайшем же будуіцем.
Таково было положенне закупочного дела к 1 января 1917 г.
В тесной связн с закупочнымн операцнямн находнтся н борьба комнсснн протнв роста дороговнзны. Ставя себе задачей концентрацню продовольствня н распределенне его на местах, комнссня, выпуская на продажу крупные партнн продуктов по умеренным ценам, одннм уже этнм значнтельно содействовала замедленню роста цен н обузданяю спекуляцнн. Однако, далеко не всегда нмея в своем распоряженнн достаточное колнчество нужных продуктов, она часто не могла оказать необходнмого давлення на рынок. Ввнду этого ей прнходнлось обраш,аться к некоторым подсобным средствам: средн ннх нанболее вндное место заняло нзданне такс.
Этн последнне нздавалнсь н ранее некоторымн органамн обшественного самоуправлення — Мннской городской управой, Борнсовской городской управой н проч. Но устанавлнваемые нмн таксы ямелн, главным образом, справочный характер, просто указывая суіцествуютую среднюю цену на данный товар. В завнснмостн от этого онн возобновлялнсь, напрнмер, Манской городской управой через две неделн, чтобы в нмх могло быть отмечено двнженне цен.
Совершенно нной характер нмелн таксы, вырабатываемые под руководством уполномоченного по продовольствню. Йменно целью нх являлось отнюдь не указанне сушествуюіцнх цен, а введенне этнх цен в должные граннцы.
Таксы, нздаваемые уполномоченным, предварятельно обсуждаются в губернской продовольственной комнсснн, а затем поступают в местное совешанне н, по одобреннн нх уполномоченным, ндут на утвержденне г. начальннка губерннн. Первое заседанне губернской продовольственной комнсснн, посвяшенное таксам, состоялось 7 мая 1916 г., когда обсуждался проект таксы на продукты по г. Мннску; 26 мая выработаны таксы по г. г. Борнсову н Бобруйску; это — начало шнрокой работы по такснровке продуктов, которая, непрерывно развнваясь, шла все лето н всю осень 1916 г.
Прн установленнн такс нсходной точкой служнлн мотнвярованные проекты нх, представляемые местнымн земскнмн н городскнмн самоуправленнямн. Для большей ясностн в освешення попутно возннкаюшнх вопросов уполномоченный прнлагал уснляя, чтобы в заседаннн губернской продовольственной комнсснн нмелнсь представнтелн тех местностей, для которых вырабатываются таксы. Нногда прнглашалнсь для дачн некоторых поясненнй спецналнсты по данной отрасля пронзводства, как это было, напрнмер, прн установленнн таксы на спнчкн. Следует отметнть н то, что губернская продовольственная комнссня, открывая свою такснровочную деятельность, с самого же начала стремнлась к едннообразню обшего плана такс н к возможной согласованностн нх ставок. Это являлось несомненным плюсом, особенно еслн прннять во вннманне всю пестроту н разноголоснцу нздававшнхся ранее такс.
Нанболее крупную роль в этой отраслн работы сыгралн заседанне 18 августа, на котором проведены по одному плану таксы для целого ряда уездов, такое же заседанне 21 сентября, где выработаны таксы для несколькнх городов н, наконец, завершнвшее всю эту деятельность заседанне от 5 октября, давшее 14 взанмно согласованных такс для отдельных городов н уездов губерннн. Былн сделаны шагн, чтобы этн заседання собралн, по
возможностй, достаточное колйчество представнтелен с мест, что н удалось в язвестной степеня достйгнуть. В результате работы этйх заседанйй для всей террнторнн губерннн былй созданы по обіцему плану, прйспособлены к условяям местного рынка й коордйнйрованы между собой таксы едва лй не на все основные продукты потреблення. В дальнейшем оставалось ляшь пополнять этй таксы нлн проводять в ннх частячные йзмененйя. Основная работа оставалась позадн.
Руководяшнм прйнцяпом этой работы служнло йсчйсленне себестонмостн продуктов, к чему прнбавлялясь, кроме того, провозная плата, обычный процент торговой прйбылй н некоторых другйх. Такнм путем определялась нормальная рыночная цена продукта, вполне прнменймая в торговом обороте, й на уровне ее устанавлйвалась такса. Все, что взймэлось сверх этого уровня, являлось спекулятнвной прйбылью. Особенной тіцательностью отлйчалось определенйе себестоймостй продуктов, когда вырабатывалась такса на рожь. Для выполненйя этой работы в губернской продовольственной комйссйй был подготовлен соответствуюіцйй матернал, собраны фактйческне сведенйя; затем установленню таксы на рожь былн посвяіцены два заседанйя местного совеіцанйя прн уполномоченном.
Несмотря, однако, на возможную тіцательность, проявленную прн выработке такс, последнйе не оправдалй возлагавшнхся на нйх надежд. Основной прччйной этого являлась, несомненно, необеспеченность уполномоченного достаточным запасом продуктов, на которые устанавлнвалась такса. Она только в этом случае могла войтй в жйзнь н содействовать понйженйю цен, еслй одновременно с азданйем ее было бы выпушено уполномоченным на рынок достаточное значйтельное колйчество данных продуктов по установленной таксой расценке. Более того — необходямо, чтобы в случае надобностй этот выпуск продуктов мог йметь длйтельный характер
й сломйть упорство торговцев, задержйваюіцйх продажу товара с целью сбыть его впоследствнн по взвннченным ценам. Однако это непременное условйе часто отсутствовало, продукты поступалй в рукй уполномоченного не всегда достаточно планомерно й не всегда в нужном колйчестве, а потому оказать йзвестное воздействйе на рынок путем выпуска йх на продажу по большей частя оказывалось невозможным. А прн такйх условнях такса оставалась мертвой буквой йлй даже, быть может, вела в некоторых случаях к йсчезновенйю товара н дальнейшей продаже его по спекулятйвным ценам.
Ймелйсь й яные прйЧйны, более частного характера, ляшавшне таксы практйческого значеняя. Напрймер, вычнсляя стоймость продуктов, губернская продовольственная комйссйя йсходйлэ йз данных йсключйтельно легальных — такс, твердых цен, законной стоймостй провоза й т. д. Но фактнческн торговец сплошь й рядом закупал продукты не по таксе, a no рыночной цене, ввозйл его в губернйю co значнтельной надбавкой к установленной стоймостй провоза н уже не мог продавать безубыточно товар по таксе, несмотря на правнльность нсчйслення последней.
Помехой служйлй й многне твердые цены, устанавлнвавшнеся в протйворечяй с условйямн местного рынка. Выработанные на основе такйх цен таксы былй с самого начала явно обречены на бездействме, но должны быть прянйматься местным советанйем, так как руководство для него твердымч ценамн обязательно.
Что касается йных средств борьбы с дороговйзной, помймо такс, то онй не былн предоставлены в распоряженне Мйнского уполномоченного по продовольствню. Однйм йз такнх наяболее могушественных средств является, несомненно, запрешенне вывоза продуктов. Получйв сведенйя, что йз южных уездов Мннской губерннй йдет массовый вывоз коровьего масла в г. Кйев по 3 рубля за фунт, в то время когда на месте
стояла цена в 1 р. 50 к. — 1 р. 60 к. за фунт, уполномоченный обратнлся в особое совешанне по продовольствйю с ходатайством о запретеннн вывоза масла нз пределов Мннской губерннн. Однако ходатайство было отклонено, вывоз масла продолжался, н через несколько временн цена на него в Мннской губерннн дошла до 3 руб. за фунт.
Точно так же не давало достаточной опоры в борьбе с дороговнзной н право реквнзнцнн продуктов в том узком обьеме, в котором оно было предоставлено уполномоченному. А прн такнх условяях сделать в данном направленнн больше того, что было выполнено, вряд лн представлялось возможным.
[1917]
<УЛАСНАРУЧНЫ ЗАПІС М. БАГДАНОВІЧАМ АФАРЫЗМАЎ I АСОБНЫХ МОЎНЫХ ВЫРАЗАЎ)
Прнслоннться к чужому мненню (мое).
Лакей, похожнй на румынского мнннстра (Б. Садовскнй ').
Рассказывает особым достолюбезным тоном (Б. Садовскнй).
Но крнтнка — не геральднка (Ю. Энгель 2, дав очерк предшеств. компознтора).
Говоря между намн, я парень не глупый (Б. Садовскнй)
Стрелы посыпалясь, как апрельскнй дождь («Трнстан н Нзольда»3).
Ваше сердце поступает правнльно: оно бьется н любят (М. Кузмнн 4).
Ожнренне сердца (мое).
Мой стакан мал..., но я пью нз чужого стакана (О. Л. Д’ор5).
Женатый рад лншь в день своей свадьбы н похорон жены.
Попроснте вашу маму, чтобы она не давала вам денег на почтовые маркн (А. Аверченко6).
Жребнй, отмеченный черной чертой.
Я белым камнем отмечу этот день (Катулл 7).
Я заперла вас в своем сердце, а ключяк от него потеряла, н вам оттуда не выйтн (нем. поэзня).
Бровн чернее, чем разлука с вамн (М. Богдан.(овнч)).
[Нечытэльна], белее февральского снега («Трнст.(ан) н йзольда»).
Здравствуй, богння с густымя ресннцамн, мнлой улыбкой (гнмн Гом. Ленер8).
Мажорно настроенный ребенок (мое).
Лежачего не бьют, — а вы бьете — н не краснеете (М. Богдан.).
Старые мыслн — словно остывшее позавчерашнее кушанне.
Мыслн [закрэслена]. Женшнны, словно пнрожкн, хорошн горячямн (мое).
Переводы стнхов — словно женіцнны; еслн краснвы — то неверны; еслн верны — то некрасявы (нем. пословнца).
Горяченькая моя.
[Нечытэльна] —словно плод, переполненный соком, надтреснул.
Глаза остановнлнсь, как незаведенные часы.
Пробнло не то час, не то — половнну второго (М. Кузмнн).
Было все очень просто, было все очень мнло (й. Северяннн 9).
Новаторы до Вержболова:
Что ново тут — то там не ново
(Хлебнйков '°).
Вот как борются страх божнй co страхом перед Мнхайловскнм.
Генеральное размежеванне.
Неправнльностн украшают речь, как плевкн мостовую. Выкормленный старческнй смешок (Маяковскнй п). Калошн н полнт. споры — оставляйте за дверямн. Лнцемерне — это дань, которую порок платнт добродетелн.
Черта можно прогнать только черннламн.
Но только страстное прекрасно В тебе, мгновенный человек!
(Брюсов |2).
Стратегнческое озорство (Оглнн і3).
Паспорт это, нлн кннжка ссудосберегательной кассы? (Жаботннскнй |4).
Ноту «тянет-потянет, вытянуть не может» (М. Богдановнч).
Алаберный человек (см. безалаберный, Мнхай |5).
Вы ляжете, н Вашн ангелы закроют себе глаза белымн крыльямн.
Ночное солнце — страсть (Брюсов).
Предрассудок — он обломок давней правды (Баратынскнй 6).
Мнкроструктура (Горнфельд і7).
Этнкетка, ярлык, штамп, клеймо.
Проходнмец, сволочь, бродяга.
Когда вы перебнраете четкн, то молнтесь, конечно за человека, убнтого вашнмн взорамн, нлн за самого убнйцу (Нсп. поэт XVII стол.).
Она прошла вдалн — бесстрастная, Но возбуждаюшая страсть
(Брюсов).
Женшнна без ребенка — словно колос без зерна; велнка лн цена такому добру — знаете самн (М. Богдановнч).
Словесный орнамент.
Дамское рукоделье (о пронзв.(еденнях) женіцнн). Мое.
Нерукотворный (о ребенке). Мое.
Бйблнофаг.
Жучок-кннгоед.
Абевегня (наука) (Мнхайловскнй |8).
Гамлетязнрованный поросенок.
Завнннть.
Человек, у которого вся душа — на кончлке языка (М. Горькнй ’9).
Рыцарь яз-под черной звезды.
Вошло в железный ннвентарь наукн (Пешехонов 20).
Жнвет без заранее обдуманного намерення (М. Горькнй).
He твое дело! Неделнкатно говорнть о свонх делах (О. Уальд 21).
Некоторые вешн как дынн (антоновскне).
(УЛАСНАРУЧНЫ СПІС ТВОРАЎ М. БАГДАНОВІЧА, НАПІСАНЫХ IM НА РУСКАЙ МОВЕ I НАДРУКАВАНЫХ У РОЗНЫХ РУСКІХ ПЕРЫЯДЫЧНЫХ ВЫДАННЯХ)
1) Народное образованне. Н. Б. «Сев. кален.» 1912 г. ст-я '.
2) «***Ах, как уютно...» М. Б-внч. «Сатнрнкон» 1912 г. № 30. Стнх.2
3) Городская любовь. М. Б-внч. «Сатнрнкон» 1912 г. № 46. Стнхотв.3
4) «***В горячем споре...» М. Б-внч. «Сатарнкон» 1912 г. № 49. Стнхотв.4
5) Купндон. М. Б. «Сев. газета» 1913 г. № 36. Стнхот.5
6) С. Д. Дрожжнн. М. Богдановнч «Голос» 1913 г. № 284. Статья 6.
7) Крестьяннн-поэт С. Д. Дрожжнн. М. Б. «Сев. газета» 1913 г. № 42. Заметка 7.
8) Роман Трнстана н йзольды. М. Богдановнч «Голос» 1913 г. №. Рецензня8.
9) Мадонна. М. Богдановнч «Голос» 1913 г. № Рассказ 9.
10) Соврем '°.
11) Прнтча о васнльках. М. Б. «Северная газета» 1914 г. № 1. Рассказ п.
12) Древннй Вавнлон. М. Богдановнч «Голос» 1914 г. № 3. Рецензня 12
DUBIA
HE ЖАЛАСЦІ, А ПРАЎДЫ!
He плакаць толькі, не раніць болькі,— Болькі, якую нядоля дала.
Я. К у п а л a
Цяжкое наша жыццё, горкая наша доля.
Ад веку забітыя, ад веку загнаныя, без навукі, без свету мы цягнем, быццам жывёла, хамут жыцця, абліваючы потам убогую ніўку, праліваючы кроў на вайне, спраўна ўносячы падаткі, спраўляючы павіннасці, мы, працавітыя хлебаробы-беларусы.
«Беларус скрыцен, недаверчыў, нелюдзім!»—так кажуць пра нашых хлебаробаў расейцы і палякі.
«Беларус цёмен, забіт, няшчасны!» — так кажа кожын, хто пазнаў беларускую вёску.
I ўсё гэта праўда.
Калі спаткаеш дзе забітага, у лахманы ўбранага бедака, каторы божай міласцю просіць помачы, тады (калі вы чалавек жаласлівы) кінеце яму медзяны грошык і пойдзеце далей.
Але калі «у вагромністай грамадзе» не адзін мільён ад веку забітых, цёмных, у лапці абутых беларусаў на сваіх худых плячах выносяць на «свет цэлы» сваю адвечную крыўду, бяду, гора, тады не кідайце ім ад жаласці ў твар медзяны грошык, а выслухайце іх і зрабіце тое, што скажа вам сумленне.
«3 чаго асабліва ёсць тутака дзівавацца,— піша зямляк наш з фермы шт. Дакота ў Амерыцы,— гэта
з увагі амерыканцаў да працавітых, дужых і здольных людзей, што прыйшлі да іх з чужой стараны».
«3 чаго асабліва можна тутака дзівавацца — гэта з недавер’я і няўвагі да працавітых хлебаробаў. Ад тутэйшых людзей, апрыч жаласці і грашовай міласці, нічога не дачакаецеся»,— так пісаў бы я пра наша жыццё да людзей шчаслівейшай і вольнай старонкі.
Толькі не жаласці, а праўды, справядлівай увагі да чалавека жадаў бы я ад усіх тых шчырых глыбокіх сэрц, каторыя маглі бы і захацелі памагчы нашаму бёларусу-земляробу.
Калі з-за цёмных лясоў Гродзеншчыны, Віленшчыны, Міншчыны, ад убогіх ніў Віцебшчыны і Магілёўшчыны прыйдуць да вас не адзін мільён прабудзіўшыхся ад векавога сну беларусаў і ў вас падымецца пытанне:
А чаго ж, чаго захацелась ім Пагарджаным век, тым сляпым, глухім,—
тады не шукайце ў сабе жаласці (гэтага ў нас досі), не кідайце ў твар вялікую абіду — медзяны грошык тым, каторыя жадаюць аднаго:
Людзьмі звацца.1
He жаласць, не грашовая міласць памогуць змучанаму і хвораму сэрцу беларуса: увага, давер'е, пашана да яго грамадзянскіх правоў, чалавечнасць — гэта лепшае лякарства ад многіх хвароб.
Ведайце толькі: не жаласці, а праўды хоча ад вас наш народ!
[1911]
БЕЛОРУССКОЕ ОБШ.ЕСТВО
ПОМОІЦЙ ЖЕРТВАМ ВОЙНЫ
МЙНСКЙЙ ОТДЕЛ Мннск, Захарьевская, 24 октября 31 дня № 118 1
Его Снятельству
Господнну Мннскому Губернатору
(ПРОШЕННЕ)
Комнтет Мннского отдела Белорусского обіцества помошн потерпевшнм от войны возбуднл перед Вашнм Снятельством ходатайство от 19 октября текуіцего года за № 110 о разрешеннн ему однодневного кружечного сбора в городе Мннске на 6 ноября сего года. Ныне комнтет осведомнлся о предположенном к устройству в блнжайшее время по нннцнатнве Вашего Снятельства аналогнчном сборе в пользу детей нз освобожденных от непрнятеля местностей губернлн. Вполне сознавая необходнмость безотлагательной помоіцн этнм нанболее несчастным жертвам войны, комнтет постановнл отложнть намеченный нм на 6 ноября кружечный сбор, дабы тем содействовать нанбольшему успеху сбора, устранваемого Вашнм Снятельством. Вместе с тем комнтет честь нмеет обратнться к Вашему Снятельству с ходатайством разрешнть ему на 4 декабря текушего года устройство однодневного кружечного сбора, предоставнв начать последннй с вечера накануне указанного дня. В случае ненастной погоды комнтет прослт разрешнть перенестн сбор на блнжайшнй праздннчный день.
Председатель комнтета A. М. Левйцкйй
За секретаря Л. А. Сйвйцкая
ДА БЕЛАРУСКАЙ КАЛОНІІ Ў ПЕТРАГРАДЗЕ
Мінскія беларусы, сабраўшыся каб ушанаваць 10-лецце «Нашай нівы», пасылаюць вам сваё прывітанне і шчыра спагадаюць узмацаванню вашае карыснае працы, а перад усім — разціцця заснаваных нядаўна газетаў, пасля смерці «Нашае нівы» падняўшых
...не знаўшае пабед, ды не заплямленае знамя!!!
Мы, як мага, падтрымаем вас. Жадаем таму, каб мацнейшымі былі звязкі між вамі і мінскімі беларусамі, і мы зноў з’ядналі бы свае разбітыя сілы і маглі супольна кіравацца да нашае агульнае блізкае мэты.
Мінск-Беларускі, лістапада 12-га 1916 году.
(21 подпіс)
Его Снятельству госпбднну Мянскому Губернатору Мвнского Отдела Белорусского Обіцества помошн потерпевшнм от войны
ПРОШЕННЕ
На пополненне средств Мннского отдела Белорусского обтества комнтет отдела предполагает 4-го декабря текуіцего года в помеіденнн Мннской губернской земской управы устрсшть публнчную лекцню на тему: «Беларускае адрадзене» (Белорусское возрожденне).
Ввнду нзложенного комнтет отдела нмеет честь проснть Вас разрешнть устройство лекцнн, которая будет нзложена по-белорусскн Макснмом Адамовнчем Богдановнчем. Ответственным лнцом является комнтет. Краткое содержанне лекцнн на обороте.
Председатель В. Чаускйй
За секретаря
[/9/5]
БЕЛОРУССКОЕ ОБШЕСТВО ПОМОШЙ ЖЕРТВАМ ВОЙНЫ
Его Превосходнтельству Господнну Председателю Мннского Губернского Комнтета нменн Ее ймператорского Высочества Татнаны Ннколаевны
МЙНСКЙЙ ОТДЕЛ Мннск, Захарьевская № 24 22 декабря 1916 г. № 145 1
ПРОШЕННЕ
На попеченнн Белорусского обшества находнтся в поселке Ратомке 52 человека детей беженцев, нз конх многне снроты. Некоторые нз этнх детей совершенно не нмеют частью — теплой одежды, частью — белья н обувн, у другнх же она находятся в ветхом состояннн. Между тем комнтет, не нмея постоянной сметы, нспытывает в настоятее время матернальные затруднення н не может снабднть детей необходнмымя для ннх веіцамн.
Ввнду сего комнтет честь нмеет представнть просьбу выдать ему для раздачн детям ннжеследуюіцне предметы: 50 ватных пальто; 70 комплектов белья для мальчнков н 30 комплектов белья для девочек; 100 пар теплых чулок; 35 шапок н 15 теплых головных платков; 50 пар обувн. В случае отсутствня на складе названных предметов могут быть выданы нные, нх заменяюіцне.
В заключенне комнтет проснт выдать упомянутые веіцн, еслн это возможно, ко дню Рождества Хрнстова, чтобы опекаемые комнтетом детн получнлн такнм образом праздннчный подарок.
Председатель А. Левйцкйй
Вр. секретарь А. Смолйч
[1916]

лісты

1. У рэдакцыю «Найіай нівы»' Май — чэрвень 1909 г., Ялта
Подпнсываюсь на «Н.(ашу) н.(нву)» на 2 мес.(яца> русскнм шрнфтом. Адрес мой: Ялта, Аутка, дача «Шалаш», М. А. Богдановнчу.
М. БОГДАНОВНЧ.
2. У рэдакцыю «Маладой Беларусі» 27 лістапада 1911 г., Яраслаўль
Паважаемыя паночкі!
Перш за ўсё—прывет нараджаючамуся журналу Я прасіў «Н.(ашу) н.(іву)» адаслаць да яго цыкл маіх вершаў «Старая спадчына». Ці атрымалі? Ен увесь склаўся з абразцоў розных даўнейшых форм верша, каторымі я зацікавіўся, маючы на ўвазе не толькі іх красу, не толькі палепшанне версіфікатарскай снароўкі пры працы над імі, але і жаданнем прышчапіць да беларускай пісьменнасці здабыткі чужаземнага паэтычнага труда, памагчы атрымаць ёй больш еўрапейскі выгляд. Апрыч таго, фактам з’яўлення іх хацеў я давесці здатнасць нашай мовы да самых срогіх вымог вяршоўнай формы, бо я ім здавальняў нават у драбніцах, іншы раз вельмі цяжкіх. Напрыклад, ні адзін санет з цэлай расійскай пісьменнасці не вытрымлівае ўсіх тых правіл, якія спаўняліся мной, павэдлуг вымог тэарэтыкаў гэ-
тай формы (напр.(ыклад), каб ні адно слова ў санеце не ўжывалася больш разу).
Я шчыра жадаў бы, каб гэтыя вершы мелі дзе якой культурны ўплыў на нашых песняроў. Таму прашу рэдакцыю, каб, калі толькі мае вершы пойдуць да друку 2, памясціць разам з тым і прысылаемы цяпер мною сціснуты нарыс санетнай формы 3. (Хоць не зусім дарэчы, а хочацца сказаць, што вось за граніцай вытварана вялізная літаратура аб ёй, а ў нас у Расіі не толькі кніг, як там, а нават стацей усяго 2—3.)
Пасылаю Вам два вершы, якія, на мой погляд, друкаваць было б лепей, чым тыя ж формы (санет і трыялет) з калекцыі «Н.(ашай> н.(івы>».
А за ўсім тым — бывайце здаровы, панове!
М. БАГДАНОВІЧ. 27
Яр. (аслаўль). 19—11 р.(оку).
Р. Р. S. Маленькая просьба: калі ў вершах знойдзецца д. № 18, кв. № 3.
М. Б.
Р. Р. S. Маленькая просьба: калі ў вершах знойдзецца колькі абмылак у мове, так што зробіцца патрэбнай сур’ёзная падпраўка іх,— будзь ласка, надашліце іх, калі хапіла бы часу, да мяне: я ахвотна папрацаваў бы. Паклон п. Шыпіле4—пазнаёміліся ў Вільні .
МАКСІМ Б-ВІЧ.
3. У рэдакцыю «Маладой Беларусі» Канец 1911 — пачатак 1912 г., Яраслаўль
Ііаважаемыя паночкі!
Пасылаю 3 пераклады з Верлена а раней паслаў стацейку аб санеце 2 і 2 вершы і прасіў «Н.<ашУ) н.(іву>» надаслаць да Вас каля паўдзюжыны маіх вершаў. Ці атрымалі?
Яшчэ вось што: ёсць у мяне пераклады з Гарацыя і Авідзія 3. Можа, паслаць да Вас? Альбо першую песню адной маёй няскончанай яшчэ паэмы; у гэтай песні строк каля 150 і друкаваць яе бы можна было як Hern­ia больш-менш цэльнае і незалежнае...
Чакаючы адказу, астаюся Вашым слугой
М БАГДАНОВІЧ
Р. S. Адрас мой: Ярославль, Воздвнженская, д. № 18, кв. 3, Макснму Адамовнчу Богдановнчу.
М. Б.
4. В. Я. Брусаву 1
26 красавіка 1912 г., Яраслаўль Многоуважаемый Валернй Яковлевнч!
Чнтая «Гюлнстан» Саадн Шнразского 2 (перевод с персндского подлннннка І4в. Холмогорова 3, нзд. К. Солдатенкова4 1882 г.), на страннце 209 этого нздання я встретнл следуюіцне строкн: «Помню, в прежнее время я н друг мой жнлн, будто два мнндальные ореха в одной скорлупе». Тот же образ дан н в конце стнхотворення A. С. Пушкнна «Подражанне арабскому» («Мы точь-в-точь двойной орешек под одною скорлупой»); прнннмая во вннманне знакомство Пушкнна с пронзведеннямн Саадн (эпнграф «Бахчнсар.(айского) фонт. <ана>», повторенный в посл.(едней) гл.(аве) «Евг.(ення) Онегнна»), можно предположнть, что нсточннк пушкннского стнх.(отворення) нлн, вернее, данного образа нз него — Саадя. Спешу, однако, заметнть, что остальные частн сравннваемых пронзведеннй не совпадают.
С почтеннем нензвестный Вам
М. БОГДАНОВНЧ
Р. S. М.(ожет) б.(ыть), этот образ т.(акнм) о.(бразом) преврат.(нлся) в коллектнвную собственность вост.(очных) поэтов. Но до Саадн, по-внднмому, ннкто
не нспользовал его, нбо на стр. 335 Саадн пншет: «...во всем этом моем сборнмке нет ннчего занмствованного нз стнхов предшествовавшнх поэтов».
5. У рэдакцыю «Нашай нівы» 29 ліпеня 1912 г., Яраслауль
Паночкі!
Надумаўся я памясціць у зборнічак і пераклады з Верлена каторыя раней надаслаў у Піцер. Пераклады да арыгінала блізкія і, калі я магу іх справядліва ацаніць,— добрыя. Калі піцерцы Вам іх надашлюць, дык Вы выкіньце дваццаць памянёных мною ў лісту вершаў, і тады зборнік не павялічыцца. Ва ўсякім разе пераклады з Верлена больш вартыя друку, чым гэтыя трафарэты, да ліку каторых трэба прыпісаць і в.<ерш) «Шмат у нашым жыцці ёсць дарог», калі толькі я не зрабіў гэтага раней. Прыйдзецца трохі змяніць і план кнігі. Усе пераклады (калі Верлена Вам аддадуць) трэба памясціць у канцы кнігі як чацвёрты аддзел з іменем «3 чужой глебы»2: I. 3 Верлена. II. 3 іншых паэтаў. Пераклады з Верлена друкаваць у такім парадку: 1) Лыцар Няшчасце; 2) Трэ нам, бачыш...; 3) Ціхі і сіні...; 4) О сум, усні...; 5) Сон цёмны; 6) Асенняя песня; 7) Плач сэрца майго; 8) Захад; 9) Бач — месяц белы 3; 10) Покуль зорка; 11) Раяль цалуе тонкая рука; 12) У полі мрок; 13) Малюнак мора; І4) У полі дзікім 4; 15) Ракаўкі; 16) Душа твая 5; 17) Рака срэдзь вулкі; 18) Шынок; 19) Гул вулічных шынкоў; 20) Трэск дроў; 21) Ноч. Дбждж.
Ізноў прашу,— друкуйце заменш дрэні, заклінаючы п. Антонія6 іменем европеізма, культурнасці і т. д., a п. Ластоўскага 7 іменем мадэрнізма і т. д. Вось папраўка да в.(ерша) «Лыцар Няшчасце» 8:
Лыцар пад’ехаў тады бліжэй на чорным кане, Спрыгнуў з яго і рукой рану знайшоў у мяне.
У вершы «О сум, усні ў душы маёй» заміж слоў «разлукі» пастаўце «расстання».
Чагось усё здаецца мне, што я даты паставіў толькі ў першай палове вершаў, а ў другой забыўся. Калі гэтае праўда, дык зачаркніце даты і там, дзе яны былі.
Аб Верлену пішу піцерцам разам жа з гэтым лістом.
MAKC1M.
Пасылаю Вам колькі вершаў з Верлена, кат.(орыя) друк.(уйце) толькі тады, калі піцерцы пр.(ышлюць) рэшту.
6. У рэдакцыю «Нашай нівы» 1 жніўня 1912 г., Яраслаўль
Дзякую п. Л. 1 за тэмы, што ён мне надаслаў. Я, канешне, апрацую колькі з іх, але не ўсе, бо яны ахапляюць толькі першыя часы жыцця Беларусі, калі яна мала рознілася ад іншай Русі. Ці ёсць у XI—XII вяках сур’ёзная розніца між бытам якіх-небудзь дрыгавічоў2 і, напр.(ыклад>, вяцічаў3? Пэўне, што няма. Куды цікаўша апісываць Беларусь XVI і XVII сталецій! Тады і мясцовая, карэнная культура адстаялася і выкрысталізавалася ў цвёрдыя, своеабразныя формы.
Як я і казаў ужо, пісаць на гэтыя тэмы я буду не раз, але толькі не адразу, бо перш за ўсё недалёка экзамены, ды і п. Багацкаму 4 пісаць трэба, а часу асталася не дужа многа...
Добра зрабілі Вы, паночкі, што заміж фельетбна пачалі друкаваць вялікшыя творы, пісаныя вершам. Калі Вы прыгледзіцеся да выдрукаванай такім чынам паэмы Купалы 5 ды прыцягнеце сюды некалькі рэчаў, друкаваўшыхся раней, дык пабачыце, што я не абмыліўся, кажучы, быццам Купала ўваскрашае сто год назад пахаваны «рамантызм». Што такое гэтая паэмка, як не
самы характэрны для яго твор? Кажу, звычайна, гэтае не ў асуджэнне, а толькі «констатнруя факт». Наша пісьменнасць яшчэ толькі зараджаецца, рамантызм для яе — не пройдзеная ступень, як у іншых літаратурах, а рэч зусім свежая. У нас кожны кірунак можа мець цэннасць. А таму, назваўшы паэмку Купалы «рамантычаскай», мы гэтым толькі схарактарызавалі яе, а пытанне аб паэтычнай вартасці яе — рэч асобая. Мне, напр.(ыклад), здаецца, што памянёная паэма стаіць вышэй ад іншых яго твораў, друкаваўшыхся ў апошнія часы. Тут, праўда, ёсць усе яго звычайныя мінусы, але затое і ўсё добрае,— буйнасць рытму, прыподнятасць мовы, звонкасць рыфмы, гучнасць слоў (вось пра каго можна сказаць, что ён граў на «лнре громкозвучной»)...
Колас даў таксама цікавую рэч6, маючы праўдзівую цэннасць... п. Колаё і п. Купала пашырылі круг сваёй творчасці.
7. У рэдакцыю «Нашай нівы»
14 лістапада 1912 г., Яраслаўль
3 шасцю гадамі, паночкі! 1
Пад час выбараў у «Рус.(скнх) вед.(омостях)»2 з’явілася звестка, быццам узяты ў турму сакратар «Сахі» 3, але фамілія не названа. Калі спраўдзі каго ўзялі, дык каго?
Атрымаў я 2 № «Крапівы» * 4, але, праўду кажучы, не дужа пякучая тая «Крапіва», бо, панрчкі, ад розных жартаў пра цёшч ці інш., здаецца, даўно ўжо ўва ўсіх на языках мазалі намуляны. He варт на гэтае грошы траціць. Палітычаскі гумар яе — рэч зусім іншай каштоўнасці. Яшчэ лепі тое, што да кожнага жарта Вы хоч за валасы, а прыцягнеце Вільню.
* Нябожчык Палуян 5 неяк пісаў мне, што меліся выдаць «Жэўжык»,— названне куды лепш ад «Крапівы».
У кастрычніку скончыў я пераклад, замоўлены п. Багацкім 6, і надаслаў у Кіеў. Усяго павінна выйсці каля 125 друкаваных страніц, у тым ліку стр. 15—16 маёй прадмовы. Есць там і кароценькі агляд гісторыі бел.(арускага) народа, і апісанне цяперашняга адраджэння яго, і невялічкія характарыстыкі беларускіх пісьменнікаў,— усяго патроху, і ўсё ў стылі «гром победы раздавайся». Паміж іншым, на які пёс і Вы і я ўжываем слова «стыль»,— у Насовіча 7 памешчана слова «кшталт», і значэнне яго, здаецца, тое ж самае. Але вернемся наз.ад. У сваіх характарыстыках найбольш сказаў я аб п. Я.(двігіне) Ш.8, а апрыч таго, аб С. Палуяне, Власце9 і Т. Гушчы‘°. 1 вось, паночкі, мае шчырыя думкі пасля таго, як я перагледзеў іхнія творы. Перш за ўсё з Ядв.(ігіна) Ш. вырабіўся такі пісьменнік, што не можна яго ставіць ніжэй крупных прадстаўнікоў таго ж жанру ў іншых літаратурах: гляньце, напр.(ыклад), на казкі ІІІчадрына ", або гэткія ж апавяданні Горкага 12, на байкі Леманскага І3,— няўжо ж Ядв.(ігін) Ш. горшы ад ix? А калі і горшы, дык ці зашмат? Вось, паночкі, чаму Вы яго не запрасілі даць што-небудзь у «Крапіву»,— закрасіў бы ён Вам увесь №.
Далі бачу я, што з апавяданняў патэтычэскага кшталта (Sic!) няма нічога лепшага над «Лебядзінай песні» п. Ластоўскага ‘4, і бачу яшчэ, што надрукавана ім усяго 10—12 апавяданняў ls.
[Т. Гушчы апавяданне з художэсцвеннага боку даволі не важна, але чытаецца лёгка. Што да Змітрака Бядулі 16, то тэмы ў яго заўсёды жывыя, але спосаб для выкладу іх заўсёды кульгае на абедзьве нагі] '7. Змест кніжкі такі. С. Палуян: Хрыстос,уваскрос. Вёска. Власт: Лебядзіная песня. Дзень ружовай кветкі. Цвяты. Сож і Дняпро. Ядвігін Ш.: Зарабляюць. 3 бальнічнага жыцця. Падласы. Рабы. Вяселле. Сакатушка. Васількі. Гадунец. Чортава ласка. Дачэсныя. Ліст сабак да рэд.(акцыі> «Н.(ашай) н.(івы)». Сіло. Награда. Сабачая
служба. Т. Гушча: Дзеравеншчына. Над берагам Нёмана |8. Кірмаш. Недаступны. Трывога. 3. Бядуля: Пяць лыжак заціркі. Гора старой Сымоніхі. Сон Анупрэя (і яшчэ як у Анупрэя дачка памёрла І9,— названне ж адразу не ўспомню). Я. Журба20—апав.(яданне) пра прыгон. Чэркас. Сон. Ластаўка. Квіткі. Лёсік . Сад. Крэчка. А. Гарун 23: Снег. Ф. Багушэвіч24: Сведка. Дзядзіна. Апавяданне палясоўшчыка. К. Колышка 25: Смешны дохтар. Апошняга ўзяў толькі таму, што п. Э. Будзька 26 казаў мне, быццам Вы лічыце талент ККолышкі не абы-якім. Ну, на яго душы грэх.
Пераклады выйшлі не зусім добрыя, бо арыгіналы занадта часта маюць розныя перашкоды ў будоўлі фразы. Звычайна, трошкі абгладжваць я сабе дазваляў, але памятаваў добра, што перакладчык — не рэдактар, асабліва калі перакладае з такой блізкай мовы. А Вы гляньце, як напісан цікавы «Сон» Чэркаса — там ёсць перыяды больш чым у 20 строк.
Паслаў Вам гэтымі днямі колькі вершаў, а разам з лістом пасылаю яшчэ. Тэмы апошніх — надта вострыя, але я, як ганаровы пісьменнік, не мог ад іх адступіцца. Вершы гэтыя я вельмі люблю, хоць даў у іх мені, чым бажаў. Калі будзеце пісаць да мяне, згадайце і Вашыя думкі аб іх.
Прашчайце, паночкі.
Р. S. Пане Іван 27. [Шчыра] Дужа прашу Вас, укажыце мне матэрыялы аб копным судзе, асабліва друкаваўшыеся у розных «Вестннках», «Временннках» н т. п. Быў бы вельмі ўдзячны. Маю надзею, што, можа, знойдзецца ў Вас вольны час і Вы зробіце гэтае. Яшчэ раз прашчайце.
ВАШ МАКСІМ
8. У рэдакцыю «Нашай нівы» Пачатак 1913 г., Яраслаўль
Дабрыдзень, паночкі!
Дзякую Вам за клопаты аб зборнічку а п. Вацлаву 2— у асобіцу за адкрытку. Чаму думаеце Вы, што я магу сярдзіцца і нават лаяць Вас? Я ж даволі-такі прыгледзеўся да Вашай працы, каб рабіць гэтае, нават хаця б толькі жартуючы.
He дзівіцеся, што ў мяне літары выходзяць зусім дзіцячыя — пішу я лёжучы, бо моцна хварэю — інфлюенца 3 ці васпаленне лёгкіх; тэмпература ў мяне падымаецца да 40°, a 39,5° бывае кожын дзень. Але чорт з ім!
Што да выдання кніжкі, дык бачу, што яно спыняецца галоўным чынам праз недахват грошы, але ніяк не прыдумаю, як Вам памагчы. Сам я не зарабляю, у бацькі прасіць, дык ён многа даць не можа, бы жыве ад 20-га да 20-га 4, да таго ж і вінен шмат каму. Але вось што: калі я ачуняю, дык я папрабую заняць пад кніжку ў розных сваіх знаёмых грошы. Значыцца, прадасца колькі сот экз. (емпляраў) яе, вы мне надашлёце тыя грошы. Другое, Вы мне не шліце аўтарскіх экземпл.(яраў), я іх куплю і куплю шмат.
Калі Вам тыя займы здадуцца прыдатнымі, дык напішыце мне.
MAKC1M
Р. S. Я напісаў колькі новых вершаў. Ачуняю — надашлю.
9. У рэдакцыю «Нашай нівы» 2 сакавіка 1913 г., Яраслаўль Дабрыдзень, паночкі!
Сягоння ранкам надаслаў Вам колькі вершаў, з якіх да зборніка прызначаю толькі эпілог «Веранікі» *.
У Верлена ёсць над вершамі прысвячэнні і эпіграфы. Трэба паставіць іх і ў перакладах. Над вершам
«Плач сэрца майго» — «II pleut doucement sur la ville» 2 Арцюр Рэмбо3, над вершам «Раяль цалуе тонкая рука...»: «Son joyeux importun, d’un clavecin sonore» 4 Пэтpy Барэль5; над вершам «Шынок»: Жану Марэасу 6; над вершам «Захад»: Кацюлю Мендэсу7; над вершам «Я— падупаўшы Рым...» («Млоснасць»): Жоржу Куртэліну 8.
Што ж Вы не напішаце мне «по душам» аб вершах пра вагітнасць 9? Будзь ласка, пішыце. Хоць колькі слоў.
МАКСІМ.
2 19^і 13 р.<оку>.
10. Ф. Я. Коршу 1
22 красавіка 1913 г., Яраслаўль
Дзень гэты,— так пісаў Катулл 2,— Я белым каменем адзначу3...
Шчыра віншую Вас, вельмішаноўны Фёдар Яўгеньевіч, і жычу, каб як мага даўжэй Вы — жылі, а мы — любаваліся Вашым жыццём.
Незнаёмы Вам беларус
МАКСІМ БАГДАНОВІЧ
11. У рэдакцыю «Нашай нівы» 27 красавіка 1913 г., Яраслаўль
Дабрыдзень!
Вось ужо колькі дзён, як у мяне жару няма. На што я хварэў, чорт яго ведае, але думаюць, што на васпаленне лёгкіх; два разы рабілі бактэрыялагічны агляд харкавіны ды адзін раз крыві, і кажуць, быццам нічога не знайшлі. Уставаць з ложка дасюль яшчэ няможна. Бацька атрымаў ад банка падмогу на лячэнне, так што я напэўне летам куды-небудзь паеду.
Украінцы дасюль не заплацілі мне за пераклад з беларускага на расійскі. Напісаў ім, каб яны выслалі грошы да Вас. Ці атрымалі? Гэта на зборнічак.
Карэктуру пасылайце мне на кварціру, а не на ліцэй, бо адтуль я цяпер нічога атрымаць не здолею.
МАК.СІМ. 27
19 іў 13 Р <оку>.
Р. S. Пасылаў Коршу на 70-цілецце павіншаванне пабеларуску (звычайна, ад свайго імені). Ці пасылалі Вы?
12. У рэдакцыю «Нашай нівы»
21 кастрычніка 1913 г., Яраслаўль
Паночкі!
У № 42 «Н.(ашай) н.(івы>» бачу стаццю Сцяпана Зенчанкі «Стефан Зенченко» судзіўся ў Ніжнім Ноўгарадзе2 па вялікаму працэсу, так званаму «сормовскому восстанню», быў паміж падсудзімых (выключна рабочых) вельмі прыкметным чалавекам і нават гаварыў ад іх імені на судзе. Пачуўшы, што Зенчанка — беларус, я пераслаў у турму да яго колькі першых беларускіх кніжак і «Нашу долю» (было гэта ў канцы 1906 р.(оку)). Аднак далі наша знаёмства не пайшло, і нават у вочы я Зенчанку ніколі не бачыў; сталася так таму, што па гораду пайшлі чуткі, быццам Зенчанка — правакатар; казалі, што з Каўказа адна з тамтэйшых арганізацый (ваенная арганізацыя с.(ацыял)-д.(эмакратаў), здаецца) надаслала аб гэтым вядомасці з фатагр.(афіяй) Зенчанкі; толькі, здаецца, Зенчанка быў на Каўказе вядомы пад іншай фаміліяй.
Сколькі ў гэтым праўды — сказаць не магу; як Вы самі ведаеце, вінавацяць у правакацыі у нас занадта лёгка. Таму, здаецца, самым лепшым было б абвясціць аб гэтым толькі дзе каго са сваіх людзей і пільнаваць толькі, каб Зенчанка не ўбіўся да якой-небудзь бела-
рускай і наогул грамадзянскай справы3. Тым часам я напішу ў Ніжні Ноўгарад, каб мне далі больш пэўныя вядомасці.
* * *
Сягоння атрымаў ад п. Власта 4 ліст. На запытанне, дзе друкаваць пераклады, а дзе «Мадонн», нічога адказаць не магу, бо і дасюль не ведаю, што Вы ўласне хаціце друкаваць: толькі тое, што ўвайшло ў кніжку, склееную мною летам 1912 р.(оку), альбо дададзіце да гэтага і новыя вершы? У першым разе друкуйце «Мадонн» на самым канцы, бо 5—6 перакладзеных вершаў можна і ўсярэдзіне памясціць. Калі ж Вы будзеце друкаваць і пераклады з Верлена, дык тады можна зрабіць з перакладаў асобны аддзел, і друкаваць іх пасля «Мадонн».
Пытаюць мяне: ці не трэба дадаць да зборніка дзе што з ужо надрукаваных вершаў, каторыя ў яго не ўвайшлі? Я, паночкі, калі бачыў два вершы адзінакавай вартасці — друкаваны і недрукаваны,— звычайна, памяшчаў другі. Калі Вам дзе што хацелася б з выкінутага мной памясціць у кніжку — будзь ласка. Але мая думка — выкідайце болі, тады зборнік выйдзе лепі.
Аддзел «Мадонны» складаецца ў мяне з двух паэм: «Вераніка» і «У вёсцы»; чарнавіка апошняй няма, аднак, здаецца, патраплю ізноў напісаць. Разам з лістом пасылаю тр.(ыялет> «Крытыку».
Калі вы не проці таго, каб друкаваць і творы апошняга рока — надашліце мне ўсе матэрыялы: у 2—3 дні я ўсё добра ўкладу.
Калі тавар.(ыства) імені Скарыны закладзецца, я ахвотне запішуся ў члены. Узяўся б і напісаць жыццёапісанне Скарыны, калі б таварыства даручыла мне гэта.
Дзякую п. Купале за ласкавыя словы.
Прашу Вас, абвясціце мяне, ці атрымалі вы гэты ліст. Яшчэ вось што: надашліце 41 №5, бо ён не дайшоў.
P. S. Год назад я абвясціў Вас аб 2-х беларус.(кіх) кнігах, выданых Віл.(енскім) уч.(эбным) окр.(угам). Узнаў я аб гэтым са стацці ў «В.(естннку) Европы»6. Але па маёй просьбе адзін чалавек адшукаў кнігу «Рассказы на простонародном наречнн» і не знайшоў там ані слова па-беларуску. Другой кнігі ён не знайшоў. Звярніцеся ў Піцер, каб пашукалі ў публ.(ічнай) бібл. <іятэцы), бо, можа, і з ёй таксама няладна.
13. В. Ластоўскаму
7 лістапада 1913 г., Яраслаўль Дабрыдзень, пане Вацлаве!
Разам з лістом пасылаю Вам у прэзент кніжку бацькі Вы, здаецца, любіце рожныя «унікумы»; ну, дык гэта унікум і ёсць, бо надрукавана яна была ў невялічкім ліку экземпляраў і ў прадажу пушчана не была,— бацьку ў ёй нешта не спадабалася, і ён узяў яе з кніжных магазінаў, свой адзіны экз.(емпляр) я аддаў «Н.(ашай) н.(іве)». «Т.(араса> н.(а) П.(арнасе)»2 няма — дзесь згубіўся.
На рэдакцыю «Н.(ашай) н.(івы)» пасылаю паэмку «У вёсцы», першую з аддзела «Мадонны», гэты аддзел пасвячаю A. Р. К. 3 (так толькі буквы і пастаўце).
Будзь ласка, надашліце мне трэці аркуш маёй кніжкі ( я яго не атрымаў) і № 41 «Н.(ашай> н.(івы)», бо таксама не дайшла.
Калі мая крытычДная) стацця 4 да белар.(ускіх) часопісаў не падойдзе, дык вось што: надашліце яе ў «Раду» 5 або «Украі'нськ.(ую) хату» 6.
Я ўзяўся за Уладзімірава 7, але вось якое пытанне: якой меры «папулярнасці» трэба дамагацца ў выкладзе? I другое: аб палажэнні і развіцці беларускай культуры за той час ці пісаць, ці не?
Віншую з адкрыццём новага месячніка8. Калі пакончу са Скарыной 9, канечне, напішу ім колькі апавя-
данняў, ды і ў «Н.(ашу) н.(іву)» таксама. Даўно ўжо рукі чэшуцца, але ўсё часу няма.
14. Л. А. Багдановічу
20 сакавіка 1914 г., Яраслаўль
Лева!
Папа болен ревматнзмом н пясать настояіце не может, а потому плшу я, чтобы бланк зря не пропадал, но что пнсать — н сам не знаю. Заболел папа сегодня утром, т. о. ннчего о степенн развнтня его болезнн нензвестно. Домашнне же дела — такая мелочь я каннтель, что колн . пнсать — пятн пнсем не хватнт, а выделнть что-ннбудь покрупнее — ннкак не выделншь. Поэтому, благополучно добнраясь до конца бланка, спешу поставять точку.
19— 14 г
Ш
15. В. Ластоўскаму
23 мая 1914 г., Яраслаўль
Пане Вацлаве!
Скончыўшы вясеннія экзамены, адразу хачу прыступіць да свайго даўняга жадання,— а ўласне хачу выўчыць польскую мову. Дзеля таго надашліце мне накладной платай на Дзямідаўскі ліцэй вось якія кнігі 1) Leon Wasilewski. «Litwa і Bialorus»2, 2) Слоўнік польска-рускі, не надта вялікі, па Вашаму выбару. Па Васілеўскаму я і хачу вучыцца. Маю надзею, што за лета здолею-такі яго прачытаць. Калі ёсць польская граматыка на расійскай мове, таксама не занадта вялікая, дык надашліце і яе.
Заўтра прымуся за Скарыну або за расказікі. Гэтымі днямі надашлю ў «Н.(ашу) н. <іву>» колькі новых вершаў. Што да Скарыны, дык вось якая рэч: я напісаў апрыч яго ўласнай біяграфіі асобны раздзел, дзе падаў характарыстыку папярэдняга беларускага культур-
нага жыцця і пісьменнасці. Але гэты раздзел заняў столькі ж месца, як і сам Скарына. Здаецца, занадта. А між тым гэта раздзел ўдаўся. Што рабіць — скараціць ці не? Кланяюся ўсім. м. багдановіч.
16. В. А. Лявіцкай 1
Верасень 1916 г., Яраслаўль
...Праглядаю гэтымі днямі свой «Вянок». Недахватаў рожных — гібель, ды і кніжка гэта зусім маладая: вершы яе пісаліся з паловы 1909 да паловы 1912 г., калі мне было 17—20 год. Але ў ёй усё ж такі ёсць і творчасць, і натхненне, і сур’ёзная праца. Узяў я карандаш, палавіну вершаў выкасаваў зусім, друтую прабую абгладзіць2. Дадам да гэтай другой палавіны лепшыя з вершаў 1912—15 гг., і выйдзе зборнік «Маладзік» або «Красавік»... У 1913 г. я асабліва ахвотна пісаў, кажучы велікарускае слова, «нзяшные» вершы; з іх бадай што ні адзін друку не бачыў. Выйдзе яшчэ адзін зборнік «Пярсцёнак». Ä з вершаў апошняга часу і трэці — «Шыпшына». Укласці гэтыя кніжачкі, пэўна, не паспею, але думаць аб іх прыемна...3
17. А. Смолічу
Люты — сак.авік 1917 г., Ялта
Смешна думаць, што якія б там ні былі Керанскія прынясуць вызваленне прыгоннай Беларусі. Толькі самі працоўныя даб’юцца свайго вызвалення.
18. П. I. Г апановічу
Сакавік — красавік 1917 г., Ялта
...He вылечнлн меня н послалн в Крым 2. Молодежь устрояла проіцальный вечер, людн поблнже провожалн на вокзал — все по-хорошему. Ехал я долго, ожндать поезда на пересадках (а ях 4) прнходнлось многямн часамя — на ст. Бахмач 3 18 ч. В Ялту прнехал, нзмо-
тавшнсь. Четыре дня нскал квартнру. Нашел хорошую комнату с самост.(оятельным) ходом, окна на море, чудесный внд, полдня светнт солнце, есть балкон, вокруг дома сад н проч. Боюсь одного — не вредна лн блнзость к морю: дом на rope, но до моря саж.(еней> трндцать— сорок. Комната, значнт, хороша, а здоровье мое пошло не в ropy, а под ropy. Мокроты пошло больше, температура ухудшнлась, ходнть стало трудно — пойдешь н засапаешься. Похудел я. А в заключенне пошла кровь дня на четыре. Ослаб я к тому временн очень. Думаю, дело в том, что хозяйка на топке экономню нагоняла. Теперь помаленьку поправляюсь, хотя погода отвратнтельная — дождь( ветер, холодно. І4з-за болезнн н пнсать не хотелось. Н это пнсьмо пншу в два прнема. Отцу я о болезнн пнсал безо всякнх подробностей. Лечусь, мол, в Ялте — н все тут. й ты не распясывай...
19. А. Я. Багдановічу 1 Май 1917 г., Ялта
...Здравствуй, старый воробей. Молодому воробью плохо. Врач говорнт так: процесс в правом легком закончен; оно зарубцевалось н, еслн есть в нем немного мокроты, местамн — жесткое дыханне, то это дело третьестепенное. Но туберкулез, как обычно, перешел в левое легкое н развнвается тоже, как обычно, в более острой форме. Мокроты у меня много, температуры высокне, два раза шла кровь, второй раз отплевал я ее дней в десять, но с этого кровотечення нз кроватн уж не встаю — ослаб окончательно. Скоро начнутся жары, надо будет уезжать нз Ялты, а как в таком внде поедешь?..

ПУБЛІЦЫСТЫКА МАКСІМА БАГДАНОВІЧА
У творчай постаці гэтага пісьменніка гарманічна злучыліся талент і майстэрства паэта, яркага публіцыста і крытыка, перакладчыка шырокай філалагічнай эрудыцыі, вучонага даследчыка. Шматграннасць літаратурнага дару і універсальная адукаванасць збліжае яго з мастакамі эпохі еўрапейскага Рэнесансу і класікамі расійскай літаратуры. I ў беларускай «Нашай ніве» былі свае публіцысты-прафесіяналы (А. Бульба, Л. Гмырак, А. Навіна, С. Палуян ды інш.), якія прыйшлі ў літаратуру разам з Багдановічам ці раней за яго. Даравітымі публіцыстамі былі заснавальнікі беларускай літаратурнай класікі (Цётка, Янка Купала, Якуб Колас, Змітрок Бядуля, М. Гарэцкі, Алесь Гарун). Але і на фоне гэтых выдатных імён публіцыстычныя выступленні Багдановіча вызначаліся грунтоўнасцю аналізу, дакладнасцю ацэнак, лаканізмам пісьма, арыгінальнасцю думкі ў спалучэнні са строгасцю яе выяўлення і навуковай аб’ектыўнасцю.
Вытокі беларускай публіцыстыкі пачыналіся ў даўніх пластах сярэднявечнай і рэнесанснай культуры Беларусі, у творчасці Кірылы Тураўскага, Ф. Скарыны, В. Цяпінскага, С. Буднага, М. Сматрыцкага, Сімяона Полацкага, у ананімных творах XVII—XVIII стст. Ананімная публіцыстыка — гэта пераходнае звяно ад старабеларускай літаратурнай традыцыі да новай, уласна нацыянальнай
літаратуры беларусаў. Пачыналася яна як неафіцыйная народная літаратура, ідэалагічна і стылістычна супрацьпастаўленая афіцыйнай польскай (другая палова XVII — першая палова XIX ст.) і расійскай (канец XVIII — пачатак XX ст.) літаратурам. Легалізацыябеларускага нацыянальнага друку ў 1905—1907 гг. дазволіла за адносна кароткі гістарычны час (1906—1915) стварыць самабытную беларускую школу публіцыстыкі. А пачыналася яна раней, у цяжкі для Беларусі перыяд другой паловы XIX ст. Гэта тады К. Каліноўскі, Ф. Багушэвіч, ККаганец выступілі з праграмай беларускага нацыянальнага адраджэння.
Беларуская «нашаніўская» публіцыстыка, да якой належаў М. Багдановіч, была пераважна пісьменніцкай творчасцю, бо тады яна яшчэ не стала сферай «чыстай» журналістыкі, справай прафесійнага публіцыста, хоць і такая прафесіяналізацыя адбывалася: публіцыстыка набывала творчы вопыт і сваю традыцыю. Рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў, сакратар рэдакцыі Вацлаў Ластоўскі, адзін з кіраўнікоў газеты Антон Навіна (Луцкевіч) былі пераважна публіцыстамі, даследчыкамі і крытыкамі.
Асноўнай праблемай беларускай публіцыстыкі «нашаніўскай» эпохі, як, дарэчы, і ўсёй беларускай літаратуры, было нацыянальнае адраджэнне. Агульным клопатам творчай інтэлігенцыі стала (і сёння застаецца) вяртанне да новага, абноўленага жыцця мовы народа, яго літаратуры, мастацкай і, шырэй, духоўнай культуры, навукі, правасвядомасці, традыцыйных форм грамадскага побыту, урэшце (але не ў апошнюю чаргу) самабытнай, арганічна спалучанай са штодзённым побытам народнай творчасці — жывой крыніцы прафесійных формаў мастацтва.
Дзеячы нацыянальнага адраджэння ўсведамлялі: вяртанне народу яго спрадвечных духоўных каштоўнасцей, іх развіццё ў агульнай плыні рэгіянальнай (славянскай) і сусветнай культуры немагчымы без
сацыяльна-эканамічнага і палітычнага адраджэння краю на грунце нацыянальнага самавызначэння народа, дэмакратычных рэформ грамадскага жыцця, вызвалення творчых сіл чалавечай асобы ад рэшткаў прыгонніцкай сістэмы і ланцугоў ваенна-бюракратычнай рэгламентацыі, імперыялістычнай экспансіі на «акраінах» імперыі, якая згубна выявілася ў шматвяковай дэнацыяналізацыі народа. Зусім не выпадковай з’явай было спалучэнне культурна-асветніцкага руху з нацыянальна-вызваленчай барацьбой народа, якую тады ўзначальвала Беларуская Сацыялістычная Грамада (БСГ).
Якое ж месца займала публіцыстыка М. Багдановіча ў кантэксце станаўлення нацыянальнай літаратуры і «нашаніўскага» адраджэнскага руху? Адказаць на гэтае пытанне тым больш важна, што сярод сучаснікаў паэта і пазней, у 20—30-я гады, склалася легенда, быццам бы ён «выпадаў» з адраджэнскай плыні пачатку нашага стагоддзя, а яго творчасць не надта «ўпісвалася» ў агульны малюнак тагачаснай беларускай літаратуры. У артыкуле «Беларускае нацыянальнае адраджэнне» публіцыст Лявон Гмырак, гаворачы пра адраджэнскую плынь у літаратуры, адзначыў: «Асобна ад другіх трэба паставіць паэта Максіма Багдановіча, каторы шмат нам даў тыповых пробак паэзіі «штукарства для штукарства» Пазней «непадобнасць» паэта, яго асобны ад іншых нашаніўцаў шлях у літаратуры спрабаваў давесці М. Піятуховіч у артыкуле «М. Багдановіч як паэт-імпрэсіяніст» 2. Гэтыя даследчыкі мелі рацыю толькі ў тым сэнсе, што Багдановіч сапраўды быў «непадобным», самабытным пісьменнікам, які творча выкарыстаў здабыткі новых тады плыняў — імпрэсіянізму і сімвалізму. Але апазіцыі тыпу «грамадская карысць — краса», «жыццё — мастацтва», «рэалізм — сімвалізм (альбо імпрэсіянізм)» даўно сталі банальным анахранізмам.
1 Велікодная пісанка. Вільня, 1914. С. 27.
2 Полымя. 1923. № 7—8. С. 93— 94.
Формулу адзінства эстэтычнай каштоўнасці мастацтва і яго духоўнай «карысці» афарыстычна сфармуляваў сам Багдановіч на пачатку нашага стагоддзя ў праграмным творы «Апокрыф» (1913) —своеасаблівым «Евангеллі ад Максіма Кніжніка». Ягоны Хрыстос на прапанову апостала Пятра («Але няхай жа ў песнях будуць думкі добрыя і павучаючыя, каб, апроч красы, меўся ў іх і спажытак чалавеку») адказвае: «Няма красы без спажытку, бо сама краса і ёсць той спажытак дзеля душы». Гэта было, па сутнасці, эстэтычнае адкрыццё ў нашым славянскім свеце. Шмат якія «пытанні» крытыкі тлумачацца няўвагай літаратурна-мастацкай думкі да гэтай арганічнай цэласнасці красы і «карысці» ў духоўнай творчасці.
Вяртаючыся да месца Багдановічавай публіцыстыкі ў адраджэнскай плыні беларускай літаратуры, варта з самага пачатку адзначыць: паэт не толькі не быў «у баку» ад гэтай плыні, але нават стаў яе завяршальнікам. Больш таго, ён пашырыў гэтую тэматыку, бо даследаваў не толькі беларускае, але і агульнаславянскае адраджэнне. Пільна ўглядаючыся ў духоўнае аблічча свайго народа, ён бачыў у ім таксама сэрцы і душы гістарычных братоў. Разам з тым у яго публіцыстыцы ў няяўнай імпліцытнай форме ёсць думка пра гуманістычнае адраджэнне як першы этап нацыянальнага адраджэння ў больш шырокім, «скразным» гістарычным сэнсе. Вось тут варта сказаць некалькі слоў пра неадназначнасць, «двутыпнасць» самога паняцця «адраджэнне».
Сучасная гістарычная навука абазначае гэтым паняццем пераходную еўрапейскую эпоху ад сярэднявечча да Новага часу (другая палова XIV — першая палова XVII ст.), якая характарызавалася ўздымам свецкай навукі і мастацкай культуры, станаўленнем нацыянальнай мовы, літаратуры і самасвядомасці ды гуманістычным светапоглядам. Але ў больш шырокім сэнсе паняцце
адраджэнне — гэта заканамернасць у гістарычным развіцці народаў і пэўных рэгіёнаў, якая выяўляецца ў паскораным руху эканамічных, сацыяльна-палітычных і культурных працэсаў да больш высокіх формаў грамадскага быцця і нацыянальнай самасвядомасці пасля працяглых перыядаў застою альбо ўпадку. Адраджэнне ў сэнсе культурна-гістарычнай эпохі ў сваіх закончаных формах выявілася ў культуры тых рэгіёнаў (пераважна Заходняй Еўропы), гістарычныя працэсы якіх характарызуюцца адноснай паступальнасцю і бесперапыннасцю ў прагрэсіўным развіцці. Наадварот, адраджэнне як заканамернасць перыядычных пад’ёмаў грамадскага быцця, нацыянальнай свядомасці і культуры якасна больш выразнае ў тых народаў (напрыклад, ва Усходняй Еўропе, у славянскім рэгіёне), гістарычныя працэсы якіх характарызуюцца перапыннасцю і катастрафічнасцю развіцця.
Па сутнасці, тэрмін «адраджэнне» абазначае два розныя паняцці. Каб пазбегнуць блытаніны, іх варта размежаваць: першае (культурна-гістарычную эпоху ў еўрапейскан гісторыі) абазначыць паняццем «гуманістычнае адраджэнне», а другое (заканамернасць культурнагістарычнага развіцця пэўных народаў і рэгіёнаў) — паняццем «нацыянальнае адраджэнне». Hi адно з іх не перакрывае сабою другое і не поўнасцю ўключае яго ў якасці сваёй падсістэмы. У рамках пераходнага перыяду ад сярэднявечча да Новага часу гуманістычнае адраджэнне ў дачыненні да нацыянальнага адраджэння выступае як «цэлае» адносна сваёй «часткі», бо якраз у тую эпоху ў еўрапейскім рэгіёне адбывалася станаўленне нацыянальных дзяржаў, паскорана развіваліся нацыянальныя мовы, літаратуры, культуры. А ў «полі зроку» нацыянальнага адраджэння як заканамернасць з’явы, якая паўтараецца на розных узроўнях і ў пэўным «гістарычным рытме», гуманістычнае адраджэнне бачыцца як рэгіянальна-еўрапейская лакалізаваная ў часе культурна-
гістарычная эпоха. У гэтым плане нацыянальнае адраджэнне ўключае ў сябе гуманістычнае адраджэнне як адзін са сваіх ранніх этапаў.
Аналіз Багдановічавай публіцыстыкі паказвае, што праблема адраджэння нацыянальнай культуры ў шырокім сэнсе гэтага слова была магістральнай ў ягоных роздумах пра гістарычны лёс беларускага і брацкіх славянскіх народаў. 3 гэтай тэматыкі пачыналася паэтычная творчасць Багдановіча, а пазней яна стала публіцыстычным пафасам яго праграмных твораў, якія канчаткова сцвердзілі ў грамадскай свядомасці беларускую паэтычную сімволіку адраджэнскага зместу.
Свядомая ўстаноўка на тварэнне адраджэнскай паэтычнай легенды адчуваецца ў першым надрукаваным творы Багдановіча «Діузыка». У гэтым стылізаваным пад народную легенду апавяданні пазначана драма станаўлення новай нацыі, якую не хацелі прызнаць «злыя і сільныя людзі». Паэт выкрывае гістарычны падман чужынцаў (і сваіх «янычараў»), якія хацелі падмяніць самую душу народа, падкінуць яму чужую «музыку», чужыя каштоўнасці. Багдановічаў Музыка — гэта фальклорны вобраз беларускага мастака-адраджэнца, які пазней стаў цэнтральным вобразам у паэме Якуба Коласа «Сымонмузыка». Бо і герой гэтай паэмы, як і Багдановічаў Музыка, хадзіў «між бедным людам і граннем сваім будзіў ад цяжкага сну». Злыя і багатыя людзі хацелі спачатку купіць Музыку ці хоць бы яго мастацтва (скрыпку). Калі ж гэта не ўдалося, яны «кінулі яго ў турму, і там скончылася яго жыццё». I тыя, хто загубілі Музыку, узялі скрыпку і пачалі самі іграць на ёй людзям. Кажучы публіцыстычнаю моваю, паспрабавалі падмяніць нацыянальныя каштоўнасці, падкінуць народу свае ўласныя. «Добра граеце,— гаварылі людзі,— ды ўсё не тое!» Прайшло шмат гадоў, скрыпка разбілася. «Але памяць аб Музыку не загінула з ім разам. I з-паміж таго народу, катораму ён калісь граў, выйдуць дзесяткі новых музыкаў
і граннем сваім будуць будзіць людзей к свету, праўдзе, брацтву і свабодзе...»
Перад намі — абагульнены вобраз, паэтычная міфалагема той заканамернасці, якую сёння мы вызначаем паняццем нацыянальнага адраджэння. Другім сімвалам нацыянальнага адраджэння, паэтычнай кветкай Беларусі стаў «сінявокі васілёк». Яго радавод таксама пачынаецца ў творчасці Багдановіча, хоць карані яго — у беларускай народнай песні. У вершы «На чужыне» (1908) паэт сустрэў сярод чужой красы «наш родны, забыты ў цяні васілёк», які нашэптвае яму: «Ўспамянем, мой дружа, ў багатай чужыне//Аб беднай, далёкай сваёй старане». Пра неўміручасць у генетычнай памяці народнай яго спрадвечных духоўных каштоўнасцей — лірычны шэдэўр Багдановіча «Слуцкія ткачыхі» (1912). Паэтычны адраджэнскі сімвал тут перанесены ў лірычны свет таленавітых дзяўчат-ткачых. Яны ўзяты ў «панскі двор», каб ткаць залатыя паясы «на персідскі ўзор». Але думкі іх міжвольна імкнуцца «Туды, дзе расцвіла вясна;//Дзе блішча збожжа ў яснай далі,//Сінеюць міла васількі...//I тчэ, забыўшыся, рука,//Заміж персідскага узора,//Цвяток радзімы васілька».
Народныя вытокі нацыянальнага адраджэння бачыліся паэту ў вобразе падземных крыніц, якія х ывяць рэкі і рэчкі роднай культуры. На многія гады, нават вякі іх можна засыпаць і затаптаць; але ў рэшце рэшт яны прарвуцца на паверхню і ў чысціні сваёй жывой вады адлюструюць неба сусветнай культуры. У вершы «Каганцу» (1910) паэт убачыў спецыфічна беларускае выяўленне гэтага вяртання спрадвечных скарбаў народнага духу да абноўленага жыцця:
Гэтак часам уваходзіць у землю крыніца, Дзесь у нетрах таемна бяжыць, Але мусіць урэшце на волю прабіцца, Шмат яшчэ на зямлі будзе ліцца-каціцца I радзімаму краю служыць.
Нацыянальнае адраджэнне — гэта зярня той духоўнай «пшаніцы», якое стагоддзямі ляжала пахаваным у магіле, але ўрэшце прарасло і закаласіла. Як у санеце Багдановіча «Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...», дзе ў заключным тэрцэце ўводзіцца рэпрыза ранейшага сімвалакрыніцы:
Вось сімвал твой, забыты краю родны! Зварушаны нарэшце дух народны, Я верую, бясплодна не засне, А ўперад рынецца, маўляў крыніца, Каторая магутна, гучна мкне, Здолеўшы з глебы на прастор прабіцца.
Пра духоўнае адраджэнне беларуса паэт напісаў сваю лебядзіную песню — верш-гімн «Пагоня» (1916). «Пагоняй» у нашай далёкай мінуўшчыне называлі палкі народных ваякаў, якіх пасылалі наўздагон рабаўнікам-ворагам, каб адпомсціць і вярнуць палон. У вершы Багдановіча гістарычная рэальнасць набыла этычны, духоўны сэнс. У ім — пераўтвораная моваю мастацтва філасофія нацыянальнай гісторыі. Калі Музыка і сінявокі васілёк — лірычныя, а гэта значыць «вечна жаноцкія» сімвалы беларускага адраджэння, то «Пагоня» — сімвал мужна-рыцарскі, ваяцкі. Сімвал тых, хто гатовы пакласці жыццё сваё за родную мову, народ, нацыю, Бацькаўшчыну.
*
* *
Каля дваццаці вядомых сёння твораў М. Багдановіча, якія адносяцца да жанру публіцыстыкі, прысвечаны праблеме нацыянальнага адраджэння беларусаў ды іншых славянскіх народаў, іх мовы, літаратуры, культуры. 3 іх у дзесяці даследуецца гісторыя беларускага культурна-нацыянальнага руху («Сталецце руху беларускага народа», «Белорусское возрожденне», «О гуманнзме н неосмотрнтельностн», «Белорусы», «Хто мы такія?», «На
белорусскне темы», «Белорусскнй беженскнй прнют», «Аб веры нашых прашчураў», «Голос нз Белорусснн», «Деятельность Мннского белорусского комнтета»), тры маюць дачыненне да расійскага дэмакратычнага абнаўлення («Новая ннтеллнгенцня», «Н. Д. Ножнн», «Н. КМнхайловскнй»), шэсць прысвечаны гісторыі і культуры ўкраінскага народа («Галнцкая Русь», «Червонная Русь», «Львов», «Угорская Русь», «Образы Галнцнн в художественной лнтературе», «Украянское казачество»), нарэшце, брашурка «Братья-чехя» ўяўляе сабою гісторыка-этнаграфічны нарыс чэшскага народа і яго культуры. Адпаведна і геаграфія публіцыстычных выступленняў Багдановіча ахоплівае ўвесь усходнеславянскі рэгіён: большая частка друкавалася ў расійскім друку (яраслаўская газета «Голос», часопісы «Жнзнь для всех», «Нацнон'йльные проблемы», «Русскнй экскурсант», «Ежемесячный журнал», серыя брашур «Бнблнотека войны» ў маскоўскім выдавецтве К. Ф. Някрасава); важныя даследаванні беларускага нацыянальнага адраджэння ўпершыню надрукаваны ў рускамоўным часопісе «Украннская жнзнь». Толькі адзін артыкул («Хто мы такія?») упершыню надрукаваны пасмяротна ў беларускай газеце «Вольная Беларусь» (1918). Пяць артыкулаў упершыню надрукаваны з аўтографаў у «Творах М. Багдановіча» (1928, т. II).
Калі ўлічыць тыя абставіньі, што беларуская літаратура пачатку нашага стагоддзя рэдка выходзіла за межы нацыянальнага рэгіёна, амаль не перакладалася на іншыя мовы, а нашы публіцысты друкаваліся пераважна ў беларускім друку, то прыходзіцца прызнаць, што Багдановічпубліцыст выступаў у ролі беларускага паўнамоцнага прадстаўніка, звернутага да тагачаснай агульнарасійскай публікі. Яго папярэднікам на Украіне быў хіба што Сяргей Палуян, які пачаў знаёміць украінскіх братоў з беларускім адраджэннем. Аднак місія Палуяна рана спынілася з-за трагічнай смерці гэтага самаахвярнага пісьменніка. Спроба публіцыста Лявона Гмырака надру268
каваць свой нарыс «Беларускае нацыянальнае адраджэнне» ў расійскім ліберальна-народніцкім часопісе «Русское богатство» не здзейснілася.
У артыкуле «Беларускае адраджэнне» М. Багдановіч вызначыў цікавую заканамернасць развіцця культуры ў кантэксце «агульна-еўрапейскага прагрэсу». Яна датычыцца перш за ўсё літаратуры і літаратурнай мовы. Старажытны свет і сярэднявечча ведалі ўсяго некалькі літаратурных моў: грэчаскую, лацінскую ў Еўропе, арамейскую, старажытнаяўрэйскую на Усходзе і інш. А ў славянскім рэгіёне літаратурнай мовай беларусаў, рускіх, украінцаў, балгараў і іншых народаў была, як вядома, агульная для іх стараславянская мова. Агульнаеўрапейскі прагрэс развіваўся ў бок дыферэнцыяцыі мовы, літаратуры, духоўнай культуры, у выніку чаго сфарміраваліся і расквітнелі нацыянальныя літаратуры: спачатку італьянская, французская, англійская, іспанская, нямецкая, затым польская, чэшская, партугальская, галандская, румынская, фінская, літоўская, латышская, грузінская, армянская і інш. Адначасова адбываўся працэс размежавання «сваяцкіх культур»: поруч з чэшскай узнікла славацкая, поруч з велікарускай — беларуская і ўкраінская. Пагэтаму, зазначыў Багдановіч, станаўленне беларускай нацыянальнай мовы і літаратуры — гэта «не рарнтет, не уннкум, а глубоко жязненное явленяе, находяшееся в русле обшеевропейского прогресса».
Вызначэннем гэтай заканамернасці, а па сутнасці, канстатацыяй рэальнага культурна-гістарычнага працэсу адмяняліся рэакцыйныя міфы ўплывовай у царскай Расіі і ўсё яшчэ жывучай нават у канцы XX ст. плыні «западноруснзма», паводле якой няма асобных народаў, а тым больш нацый беларускай і ўкраінскай, ёсць толькі «адзіны рускі народ» з адзінай «рускай» мовай і літаратурай, які ў неспрыяльных для Расіі гістарычных умовах раздзяліўся на тры «племенн» — велікарускае, маларускае і беларускае. Адпаведна «часова» ўзніклі два «на-
речня» адзінай расійскай мовы — беларускае і ўкраінскае. He апускаючыся да спрэчак з вульгарызаванымі разнавіднасцямі «западноруснзма», якія знайшлі прыстанішча ў чарнасоценскіх выданнях накшталт газет «Мннское слово», «Западно-русская жнзнь» і інш., М. Багдановіч прааналізаваў бясспрэчныя факты гісторыі. А яны засведчылі, што Беларусь і Расія — два самастойныя культурныя комплексы, якія адрозніваюцца паміж сабою сацыяльна-гістарычным быццём, накіраванымі звонку ўплывамі, ходам гістарычных падзей і канчатковымі вынікамі развіцця. Па сутнасці, гісторыка-тэарэтычныя высновы беларускага публіцыста грунтаваліся на даследаваннях прадстаўніка ліберальнай разнавіднасці «западнорусязма» Я. Карскага, добрасумленнага вучонага, які вынікамі сваіх даследаванняў супярэчыў сваім жа ідэалагічным забабонам. Беларуская народнасць сфарміравалася ў асноўных рысах ужо ў канцы ХПІ ст., развівалася ў рамках цывілізаванага ў прававых і культурных адносінах Вялікага княства Літоўскага, дзе беларуская мова была моваю дзяржаўнаю, адбывалася канструктыўнае культурнае ўзаемадзеянне ў рамках заходнееўрапейскага рэгіёна, а пазней, у XVI ст., узнікла нацыянальна самабытная гарадская культура, тыпалагічна блізкая да рэнесанснага гуманізму.
Другая частка артыкула «Беларускае адраджэнне» прысвечана галоўным чынам гісторыі літаратуры ў кантэксце агульнага сацыяльна-палітычнага і культурнага руху. Яна выходзіць за рамкі публіцыстыкі, у сферу літаратуразнаўства. Тут М. Багдановіч апярэдзіў свой час, прапанаваў гістарычную канцэпцыю развіцця беларускай культуры, якая і сёння не страціла навуковай вартасці, за выключэннем паасобных прыватных ацэнак ці фактычных недакладнасцей (недаацэнка мастацкай вартасці літаратурнай спадчыны В. Дуніна-Марцінкевіча, погляд на беларускі нелегальны друк 1862—1863 гг. як творчасць «польскіх паўстанцаў» і інш.). «
У накідзе да артыкула пра беларускае нацыянальнае
адраджэнне пад назвай «Сталецце руху беларускага народа» М. Багдановіч развеяў міф пра «выратавальную місію» царызму на Беларусі. Абапіраючыся на ўрадавыя матэрыялы і сведчанні афіцыйнай расійскай навукі, ён паказаў, што пасля далучэння Беларусі да Расіі ў канцы XVIII ст. становішча беларускага сялянства пагоршылася, пачалося сапраўднае руйнаванне эканомікі і духоўнай культуры народа пад гнётам нічым неабмежаванага прыгонніцтва.
Краязнаўчы, навукова-папулярны артыкул «Беларусы» (1915) у жанры беларусазнаўства цалкам прысвечаны праблеме нацыянальнага адраджэння як заканамернасці гісторыі народа. Пры вызначэнні этнічнай тэрыторыі беларусаў пісьменнік абапіраўся на этнаграфічныя 1 лінгвістычныя даследаванні ЯКарскага. На думку Багдановіча, беларуская народнасць пачала складвацца ў XII—XIII стст., гэта значыць у эпоху старажытнай Русі. Пазней, у складзе Вялікага княства Літоўскага беларусы поруч з украінцамі і літоўцамі склалі касцяк гэтай дзяржавы, яе эканамічную, палітычную і культурную аснову. Даследчык звярнуў увагу на спецыфіку этнагенезу беларусаў — адсутнасць у гэтай народнасці фінскіх элементаў і татара-мангольскіх напластаванняў, непарыўнасць старажытнарускіх палітычных і культурных традыцый, якія ў эпоху гуманістычнага адраджэння узбагаціліся дасягненнямі еўрапейскай культуры і сталі сацыяльна-культурнай асновай для грамадскіх і дзяржаўна-прававых формаў Вялікага княства Літоўскага. У XV—XVII стст. на Беларусі перакрыжоўваліся ўсходнеславянскія і заходнееўрапейскія тыпы культуры.
Упадак нацыянальнага жыцця Беларусі ў другой палове XVII—XVIII ст., на думку Багдановіча, тлумачыцца ўзмацненнем тут пасля Люблінскай уніі 1569 г. каланізатарскіх тэндэнцый. У момант далучэння Беларусі да Расіі толькі сяляне і простыя гараджане захавалі «элементарные основы своей, когда-то богатой нацнональной культуры», аднак і ў такім выглядзе яна «была куль-
турой самостоятельной, а не варяантом культуры велнкорусской». Захаваная ў народнай душы, яна паслужыла ў XIX — пачатку XX ст. крыніцай для нацыянальнага, сацыяльнага і культурнага адраджэння беларусаў. М. Багдановіч спадзяваўся, што руская інтэлігенцыя падтрымае гэты рух, у тым ліку палітычнае патрабаванне тэрытарыяльнай аўтаноміі Беларусі і Літвы.
Адначасова ў 1914—1915 гг. Багдановіч напісаў нарыс «Хто мы такія? Ліст да простых людзей», дзе папулярна тлумачыў ідэю гістарычнай і культурнанацыянальнай самабытнасці беларусаў і Беларусі. Ен мог быць таксама раздзелам у падручнік па беларусазнаўству для народных школ. Відавочна, што тут паэт развіваў публіцыстычную традыцыю ў жанры «гутаркі з народам», якую адрадзілі К. Каліноўскі і Ф. Багушэвіч. Успамінаецца пафас «Мужыцкай праўды» Яські, гаспадара з-пад Вільні, «Прадмова» Мацея Бурачка, калі мы чытаем заклік Багдановіча: «Беларусы! Мы — вялікі народ, нас дванаццаць мільёнаў... Калісьці ў нас было сваё гасударства, скрозь чутно было нашу беларускую гаворку. У ёй пісалі законы, разбіралі справы ў судах, вучылі ў школах, друкавалі кніжкі, спраўлялі набажэнства ў царквах ды касцёлах». Выкрыўшы палітыку паланізацыі і русіфікацыі Беларусі, Багдановіч папярэджваў, калі не спынім гэтыя разбуральныя працэсы, то самабытная нацыя і яе культура апыняцца перад пагрозай знікнення. «Дык няхай жа не станецца так! He пакінем сваёй гаворкі, сваіх песняў, сваіх звычаяў — свайго кроўнага, спрадвечнага, беларускага. He адракомся, не забудзем, не кінем на глум; будзем шанаваць, бараніць, дзецям сваім тое запавядаць».
Артыкул «На белорусскне темы» (1916) цікавы тым, што ў ім Багдановіч бадай што ўпершыню адкрытым тэкстам і ў палеміцы з інструкцыямі царскага ўрада даказаў парадокс расійскай палітыкі: не прызнаючы нацыянальнай самастойнасці беларусаў, іх мовы, яна, міжволі ці з намерам, адкрывала дзверы для масавай па-
ланізацыі Беларусі. Больш таго, царскі ўрад не хаваў сваёй мэты — «знішчыць беларусаў як нацыянальнасць», а для гэтага ён спыняў выданне беларускіх кніг і газет, паліў раней выдадзеныя, забараніў уніяцкую рэлігію, якая стала ў нашым краі нацыянальна-беларускай, скасаваў асноўны помнік беларускага права — Літоўскі статут, урэшце, забараніу у 1839 г. выкарыстанне беларускай мовы ў хрысціянскім богаслужэнні. Апошнім актам гэтай антыбеларускай палітыкі была інструкцыя, паводле якой «дабавачнае богаслужэнне» (казанні і іншыя формы сумоўя іерархіі з прыходам) на Беларусі павінна было адбывацца па-руску. Вынікам гэтага быў масавы запіс беларусаў-католікаў у «палякі».
Ужо ў Мінску, працуючы ў земскім харчовым камітэце, М. Багдановіч падрыхтаваў свае апошнія артыкулы («Голос нз Белорусснн», «Белорусскнй беженскнй пряют» і інш., 1916), даказваючы згубнасць для дзіцячай душы і народнай культуры выхавання і навучання ў школе не на матчынай мове, а на сурагатах расейскай мовы і культуры.
Шэраг артыкулаў і рэцэнзій М. Багдановіч прысвяціў станаўленню рускай нацыянальнай культуры. Асабліва зацікавіла яго народніцкая публіцыстыка В. Г. Караленкі, М. К. Міхайлоўскага, М. Д. Ножына, С. М. Южакова і інш. Гэта тлумачыцца тым, што народніцкі рух быў вельмі актуальным для Беларусі. Шмат хто з паэтаў і публіцыстаў «Нашай нівы» развіваў ідэі рускіх народнікаў, зразумела, з улікам гістарычнага лёсу беларусаў, іх сацыяльна-палітычных і культурных праблем. Для рускіх і беларускіх гуманістаў-народнікаў было характэрным узнёслае пачуццё сыноўняга абавязку перад усімі пакаленнямі свайго народа. Гэтай тэме паэт прысвяціў артыкул «Новая ннтеллнгенцня» (1914), бацькам якой лічыў В. Р. Бялінскага. Невыпадкова таксама Багдановіч рэцэнзаваў першыя нумары часопіса «Нацнональные проблемы» за 1915 г.: яму імпанавала тое, што гэтае
выданне ўзяло за аснову сваёй праграмы прынцыпы нацыянальнага і культурнага самавызначэння народаў. Праблему нацыянальнага самавызначэння Багдановіч ставіў у цэнтр увагі нават у артыкулах, прысвечаных вузкім культурным тэмам, напрыклад бібліяграфічным даследаванням М. А. Рубакіна.
Брашура «Червонная Русь» (1914) адкрывала цыкл гісторыка-этнаграфічных нарысаў, прысвечаных нацыянальнаму самавызначэнню заходніх і паўднёвых славян, а таксама народаў Галіцыі і Чырвонай Русі. Паэт і публіцыст угадаў гістарычны лёс гэтых народаў, якія да распаду Аўстра-Венгрыі знаходзіліся ў складзе паўднёванямецкай імперыі.
Асноўная думка шматлікіх публіцыстычных выступленняў М. Багдановіча — сацыяльна-палітычнае і духоўнае вызваленне беларусаў, іх славянскіх братоў, адраджэнне іх эканомікі і культуры, а ў гістарычнай перспектыве — творчы росквіт, супрацоўніцтва і ўзаемныя гарантыі бяспекі ў вольнай славянскай сябрыне, якая гарантуе нацыянальную свабоду і незалежнасць кожнаму народу. Ідэю адраджэння паэт пераносіў з гістарычнага жыцця нацыі на жыццё чалавечай асобы, на творчасць мастака, пісьменніка. Сімвалам духоўнага адраджэння чалавека паслужыўдля паэта вобраз патухшага вогнішча, на месцы якога гарыць, прыхаваны попелам, нязгасны агонь.
Трэці том поўнага збору твораў М. Багдановіча (паўната гэтая, зразумела, адносная, бо ў гады Айчыннай вайны знік рукапісны архіў пісьменніка, сабраны намаганнямі ягонага бацькі Адама Ягоравіча і Літаратурнай камісіі Інбелкульта на чале з I. Замоціным) будзе, як мне здаецца, добрай сенсацыяй у нашым літаратуразнаўстве. Ранейшыя акадэмічныя выданні (1927—1928 і 1968 гг.) засведчылі, што выдатны паэт, крытык і перакладчык быў даследчыкам, аўтарам навукова-папулярных і краязнаўчых нарысаў і некалькіх уласна публіцыстычных
твораў, якія пабачылі свет у 1914—1917 гг. 3 іх толькі два былі газетнымі выступленнямі: адно прысвячалася дзесятым угодкам з дня смерці М. КМіхайлоўскага (1914), а другое — гораду Львову, занятаму расійскай арміяй у выніку паспяховай ваеннай кампаніі супраць Аўстрыі летам 1914 г. Гэта — у яраслаўскай газеце «Голос». Яшчэ некалькі артыкулаў пра беларускую адраджэнскую справу друкаваліся ў часопісе «Укралнская жнзнь».
За апошнія дваццаць гадоў рупліўцы-даследчыкі, тэкстолагі адкрылі дваццаць раней невядомых публіцыстычных твораў пісьменніка, расшыфравалі псеўданім «Февралев» і заснаваныя на ім крыптанімы, якімі ён падпісваў свае артыкулы і рэпартажы ў газеце «Голос». Па сутнасці, адбылося адкрыццё Багдановіча-журналіста, няштатнага супрацоўніка расійскага друку. Яно дазволіла «перанесці» журналісцкі дэбют пісьменніка з 1914 на 1910 г., калі быў апублікаваны яго першы рэпартаж пра агульны сход Яраслаўскага музычна-літаратурна-драматычнага гуртка.
Прыпомнім, што ў 1909—1910 гг. Багдановіч пасылаў у «Нашу ніву» свае першыя шэдэўры пейзажнай лірыкі («Возера», «Над возерам», «Вадзянік», «Лясун», «Хрэсьбіны лесуна», «Асенняй ночай», «Пугач», «Змяіны цар» і інш.), якія паклалі пачатак цыклу «У зачарованым царстве» — цудоўнай паэтычнай санаты пра Вацькаўшчыну. Той-сёй з нашаніўцаў-народнікаў не зразумеў паэта, нават убачыў у яго вершах «дэкадэншчыну», творы «не для народа» (А. Паўловіч, Ядвігін Ш.). Але на пазнейшых даследчыкаў яны зрабілі глыбокае ўражанне і нават прычыніліся да высноў, быццам бы М. Багдановіч выявіўся амаль выключна яклірык, быў паэт, але «чыстай красы» сваёй Бацькаўшыны (А. Луцкевіч). Вось што пісаў першы біёграф М. Багдановіча: «Чаму паэт, які пражыў сваё маленства і юнацтва ў Ніжнім Ноўгарадзе і Яраслаўлі, не адбіў у сваіх вершах уражанняў Паволжа,
быту расійскіх губернскіх гарадоў, прыуральскага стэпу, дзе ён некалькі разоў летаваў, Крыму, дзе ён жыў і лячыўся, і г. д.? Гэтага аніяк нельга вытлумачыць недахопам яго ўражлівасці, а таксама таго матэрыялу з галіны прыроды і быту, якія ён назіраў вакол свае бацькаўшчыны. Гэта можна вытлумачыць толькі тым, што ўсё сваё нядоўгае жыццё, у парадку свае ўнутранае, маральнае дысцыпліны, цалкам аддаў Бацькаўшчыне, што ён сам пасвяціў сябе ў рыцары гэтай «даме» свайго юнацкага рамана, што ён, звязаны сваёю любасцю да бацькаўшчыны і слугаваннем ёй, мысліў сябе нявольным аддаваць сваё натхненне чаму-небудзь іншаму, апрача той — скажам словамі яго паэтычнай сімволікі — «мадонны», якая была для яго «lumen coeli, sancta rosa»* і якой адной ён мог, як паэт, маліцца і слугаваць».1
Калі мець на ўвазе толькі арыгінальную беларускую паэзію М. Багдановіча, то пра яе Замоцін сказаў дакладна, дасціпла і ўзнёсла. Але ў творчасці нашага паэта рана выявілася тая універсальнасць таленту, якая характэрна геніяльным творцам усіх народаў. Скажам, ягонае майстэрства перакладчыка з класічнай літаратуры рускай, нямецкай, французскай і іншай бадай што не саступае арыгінальнай творчасці. А ён жа быў яшчэ вучоны даследчык, крытык і публіцыст. Зразумела, яго публіцыстыка — справа будзённая, магчыма, служыла для заробку, неабходнага для частковага пакрыцця траты тых духоўных і матэрыяльных рэсурсаў, якія спаўна аддаваліся слугаванню Бацькаўшчыне. І ўсё ж публіцыстыка таксама засведчыла літаратурны прафесіяналізм і тую сумленную адказнасць за сваё слова — рысы, што характарызуюць неардынарныя творчыя натуры. А яшчэ публіцыстычная спадчына М. Багдановіча сведчыць нам, што
Светач мыслі, святая ружа (лацін. ).
1 Замоцін I. I., М. Багдановіч. У кн.: Багдановіч Максім. Творы. Мн., 1928. Т. 2. С. LVI.
пісьменнік ніколі не быў абыякавым да быту і культуры «расійскіх правінцыйных гарадоў», куды лёс паслаў яго жыць, вучыцца і працаваць. Відаць, ён быў актыўным сябрам музычна-літаратурна-драматычнага гуртка, пра сход якога ён так цікава і не без тонкай іроніі напісаў у газету «Голос». Васемнаццацігадовы аўтар паказаў сябе не радавым газетчыкам, бо выявіў здольнасці бытапісальніка, убачыў у простых, нават банальных падзеях чалавечыя характары і страсці. У яго газетных нататках і рэпартажах ёсць скрыты драматызм чалавечых лёсаў.
А вось у артыкуле на тэму народнай адукацыі ў Яраслаўскай губерні (1912) малады публіцыст раскрыўся як краязнаўца, які ўмее аналізаваць дынаміку развіцця школьнай справы з выкарыстаннем дакладнай земскай статыстыкі.
Пакуль што не знойдзены артыкулы Багдановіча за другую палову 1912—1913 гг. Магчыма, іх і не было, бо гэта быў час, калі стваралася кніжка выбраных вершаў «Вянок», іншыя лірычныя творы, а яшчэ рукапісны зборнік аўтарскіх перакладаў на рускую мову «Зеленя». Як вынікае з ліста Багдановіча ў рэдакцыю «Нашай нівы» (14 лістапада 1912 г.), тады ж ён рыхтаваў для ўкраінскага выдавецтва зборнік беларускіх апавяданняў (творы Я. Коласа, Ядвігіна Ш., 3. Бядулі, С. Палуяна, ЯЖурбы, А. Гаруна, В. Ластоўскага і інш.) у сваім перакладзе на рускую мову. Лёс гэтага рукапісу невядомы. Апрача папулярызацыі нашай літаратуры ў Расіі і на Украіне паэт хацеў зарабіць сродкі на выданне «Вянка», пра што ён паведамляў у «Нашу ніву» 27 красавіка 1913 г.
У першыя два гады сусветнай вайны М. Багдановіч быў заняты артыкуламі і брашурамі пра адраджэнне беларусаў і брацкіх славянскіх народаў. Брашуры «Червонная Русь», «Угорская Русь», «Братья-чехн», відавочна, пісаліся па заказу рэдакцыі серыі «Бібліятэка вайны», а нарыс «Белорусы» — па дамоўленасці з часопісам
«Нацнональные проблемы». А разам з тым па закліку свайго сэрца: паэт сведчыў пра свой народ і славянства перад еўрапейскім чытачом.
I толькі летам 1916 г. пасля заканчэння ліцэя, перад апошняй восеньскай паездкай на Бацькаўшчыну М. Багдановіч вярнуўся да журналісцкай працы ў яраслаўскай газеце «Голос», з 9 чэрвеня да 27 жніўня апублікаваў пятнаццаць артыкулаў, нарысаў і рэпартажаў. Нават для штатнага супрацоўніка гэта была б праца прыкметная і напружаная. А яна ж рабілася паэтам, так сказаць, у вольны час ад свайго ахвярнага служэння Бацькаўшчыне.
Адкрыты ў 1984 г. М. Пазняковым псеўданім Багдановіча-публіцыста «йв. Февралев» дазволіў на старонках газеты «Голос» знайсці шэраг раней невядомых артыкулаў пісьменніка. Сярод іх — судовая нататка «Две смертн». Есць яшчэ ўскосны доказ таго, што аўтарам гэтай публікацыі ў яраслаўскай газеце быў М. Багдановіч. Вершам з такім загалоўкам ён завяршыў сваю нізку «Места» ў зборніку «Вянок». Эпіграфам да гэтага унікальнага ў беларускай паэзіі твора, паводле пранікнення ў трагічную бездань жыцця і лаканізму выяўленчых сродкаў, стала паведамленне газет пра самаатруту Івановай. Чарговая ахвяра грознага кону нагадала паэту той далёкі час, «Калі патрыцый смерць з прыветам спатыкаў,//Прабіўшы жылы на руках». У двух класічных квінцілах (пяцірадкоўях) верша адлюстравалася пераклічка трагічных падзей праз два тысячагоддзі. Смерць яднае людзей усіх саслоўяў і эпох, як бы «знімаючы» плынь часу. Гэтае «накладванне» двух малюнкаў самагубства падкрэсліваецца рэфрэнам «I... мігдаловы горкі пах». Толькі вось рымскі патрыцый паміраў, як можна здагадацца, па загаду тырана-імператара на сваёй віле, дзе «дрыжэлі спевы флейт, дзень ясны дагараў», праз акно струіўся цёплы вецер, даносячы тонкі пах міндалевых кветак. А пасля самагубства Івановай з «Мяшчан-
скай вуліцы» ў цесным гарадскім пакоі застаяўся горкі міндалевы пах сінільнай кіслаты.
Зразумела, газетная публіцыстыка, паводле свайго жанру і прызначэння — быць праўдзівым люстэркам штодзённых падзей, не прэтэндавала на тую вышыню духоўнага спасціжэння быцця, на якую падняўся аўтар «Вянка» ў паэзіі. Але талент і спакойная думка, якія так гарманічна спалучаліся ў яго творчасці, «прачытваюцца» ў гэтых нарысах і рэпартажах. Болын таго, ёсць у іх прадчуванне той вялікай драмы, якую наканавана было перажыць народу паміраючай імперыі ў дваццатым стагоддзі. Уважлівы чытач прыкмеціць у іх непаказное чалавекалюбства, клопаты пра людзей, найперш пра лёс дзяцей, якіх так шчыра любіў наш паэт-гуманіст.
Апошнія публіцыстычныя выступленні М. Багдановіча падсумоўваюць яго службовую і грамадскую дзейнасць у Беларускім таварыстве дапамогі пацярпеўшым ад вайны і ў Мінскай харчовай камісіі восенню 1916 г. Сярод новых артыкулаў на тэму ратавання беларускага народа ад жахаў вайны — «Агляд працы за першы год Мінскага адзела Беларускага таварыства для помачы пацярпелым ад вайны», падпісаны псеўданімам М. Осьмак і надрукаваны ў беларускай газеце «Дзянніца» 27 лістапада 1916 г., дзе яго знайшоў даследчык Віталь Скалабан і апублікаваў у часопісе «Полымя» (1987. № 12). Артыкул засведчыў пра самаахвярную працу выдатных беларускіх дзеячаў. Сярод іх быў старшыня Мінскай губернскай харчовай камісіі Раман Скірмунт. Яго доўга «выкрывалі» крывадушныя змагары з «беларускім нацыяналізмам». А ён жа ратаваў нашых бацькоў і дзядоў ад галоднай смерці, узначаліўшы вялікую арганізацыйную і гуманітарна-камерцыйную дзейнасць па дастаўцы ў Мінскую губерню прадуктаў харчавання. У ведамстве Скірмунта паўгода служыў М. Багдановіч — першы і апошні раз у сваім кароткім жыцці. У Поўны збор твораў уключана службовая справаздача пісьменніка — «Обзор
деятельностн Мннской губернской продовольственной комнсснн no 1 января 19к7 года», выдадзеная без подпісу аўтара ў Мінску (1917).
Папоўнілася таксама эпісталярная спадчына паэта. У 1976 г. Вячаслаў Рагойша выявіў у архіве яго ліст у рэдакцыю «Нашай нівы» з просьбай выслаць падпісаную газету на крымскі адрас, дзе М. Багдановіч лячыўся і адпачываў у 1909 г. Некалькі лістоў, якія не ўваходзілі ў папярэднія акадэмічныя зборы твораў, перадрукоўваюцца з «Гадавіка Беларускага навуковага таварыства» (Вільня, 1933), дзе іх упершыню апублікаваў Антон Луцкевіч. Дарэчы, імёны А. Навіны (А. Луцкевіча), В. Ластоўскага, некаторых іншых пісьменнікаў і грамадскіх дзеячаў упершыню ўзнаўляюцца ў новым Зборы твораў. Раней іх «выкрэслівалі» «па цэнзурных меркаваннях».
Урэшце, украінскі пераклад брашуры Багдановіча «Белорусское возрожденне» (1916) сведчыць, што ён увайшоў яшчэ і ў гісторыю літаратуры брацкага нам народа. «Апісанне рукапісаў Максіма Багдановіча і матэрыялаў да яго біяграфіі», упершыню апублікаванае ў «Творах М. Багдановіча» (1927—1928), знаёміць чытача з прапаўшым у час вайны архівам паэта і дае ў рукі даследчыкаў ключ да новых пошукаў.
Класічная літаратурная спадчына непадуладная часу. Яна не асядае ў музейных кладоўках, застаецца актуальнай традыцыяй нацыянальнай культуры. Артыкулы Максіма Багдановіча і сёння застаюцца ўзорам сцісласці формы і паўнаты зместу. Якраз таго, чаго так не хапае сённяшняй публіцыстыцы — той балбатлівай «фельетоннай літаратуры», па дасціпнаму вызначэнню Германа Гессе, якая запанавала ў эпоху газетна-часопіснага буму і масавай культуры.
УЛАДЗІМІР КОНАН

КАМЕНТАРЫІ
ТЭКСТАЛАГІЧНАЯ ДАВЕДКА
У трэці том Поўнага збору твораў М. Багдановіча ўключаны публіцыстычныя артыкулы, лісты, афарызмы і моўныя выразы, уласнаручны спіс твораў, раздзел «Dubia» (творы, якія прыпісваюцца М. Багдановічу), раздзел «Дадатак», а таксама «Летапіс жыцця і творчасці». Увесь гэты матэрыял ахоплівае 1909—1917 гг. творчага жыцця пісьменніка. У параўнанні з папярэднім выданнем творчай спадчыны М. Багдановіча (двухтомнікам 1968 г.) тут друкуюцца новыя артыкулы «Народное образованяе», «В гостях у детей», «<В воскресенье, 7 MapTa...)». «В с.(еле) Крест», «За сахаром», «Годовшлна Народного дома», «Кооператнвное совешаняе», «Мнмоходом», «Мытарства беженцев», «Детская колоння», «(Заседаняе городской думы)», «Дело по обвяненню в разбое», «Нокушеняе на вооруженную кражу», «Две смертя», «Покушенне на поджог», «Агляд працы за першы год Мінскага аддзела Беларускага таварыства для помачы пацярпеўшым ад вайны», «Обзор деятельностя Мннской губернской продовольственной комнссян по 1 января 1917 года», «Сельскохозяйственная перепясь», асобныя лісты, афарызмы і моўныя выразы, уласнаручны спіс твораў, выяўленыя ў 70—80-х гадах Н. Ватацы, Л. Мазанік, М. Пазняковым, К. Піліповіч, В. Рагойшам, Я. Саламевічам, В. Скалабанам, Т. Строевай.
У якасці асноўнага тэксту для большасці твораў дадзенага тома прыняты тэкст першай, прыжыццёвай публікацыі іх у перыядычным друку, а таксама тэкст асобных выданняў. Частка артыкулаў і лістоў друкуецца паводле выдання «Творы М. Багдановіча». М., 1928. Т. 2.
У лістах узноўлены купюры, якія мелі месца ў ранейшых публікацыях.
Тэкст, які не належыць М. Багдановічу (рэдактарскія загалоўкі твораў, часткі недапісаных слоў), узноўлены паводле сэнсу. Узноўленыя часткі слоў заключаны ў вуглавыя дужкі.
Каментуемыя месцы артыкулаў, лістоў, іншых матэрыялаў тома пазначаны суцэльнай нумарацыяй. У асноўным артыкулы датуюцца годам першай публікацыі або па аналогіі. Умоўная дата агаворваецца ў каментарыях і пад тэкстам твора падаецца ў квадратных дужках.
Да кожнага артыкула і ліста напісаны ўласна тэксталагічны і рэальны каментарыі. Каб пазбегнуць паўтораў пры каментаванні, робіцца спасылка на каментарый папярэдніх артыкулаў з указаннем канкрэтных пазіцый.
У канцы тома змешчаны алфавітныя паказальнікі твораў і імёнаў да I—III тамоў.
Артыкулы «Н. К. Мнхайловскнй», «Новая янтеллнгенцяя», «Львов», «Червонная Русь», «Галнцкая Русь», «Угорская Русь», «Братьячехн», «Сталецце руху беларускага народа», «В с. (еле) Крест», «За сахаром», «Годовшнна Народного дома», «Кооператнвное совешанне», «Мнмоходом», «Мытарства беженцев», «Детская колоння», «(Заседаняе городской думы)», «<В воскресенье, 7 марта...)» падрыхтаваны да друку і пракаментаваны Т. Р. Строевай, артыкулы «В гостях у детей» і «Сельскохозяйственная перепнсь» — К. В. Піліповіч; артыкулы «На белорусскяе темы», «Хто мы такія?», «Ннколай Дмнтрневяч Ножнн», «Украннское казачество», «Беларусы», «О гуманязме н неосмотрнтельностя» — С. В. Забродскай; «Образы Галнцян в художественной лятературе», «Дело по обвнненню в разбое>, <Покушеняе на вооруженную кражу», «Две смертя», <Покушеняе на поджог», «(Заседаняе городской думы)», «Білоруське відродженне» — Л М. Мазанік; «Народное образованяе», «Белорусскнй беженскяй прнют», «Аб веры нашых прашчураў», «Голрс нз Белоруссян», «Агляд працы за першы год Мінскага аддзела Беларускага таварыства для помачы пацярпеўшым ад вайны», «Деятельность Мннского белорусского комнтета», «Обзор деятельностя Мннской губернской продовольственной комнссня no 1 января 1917 года», лісты, уласнаручны спіс твораў М. Багдановіча, напісаных ім на рускай мове і надрукаваных у розных рускіх перыядычных выданнях, уласнаручны запіс М. Багдановічам афарызмаў і моўных выразаў, Dubia — A. I. Шамякінай.
(В воскресенье, 7 марта...) (с. 6)
Друкуецца па газ. «Голос>, 1910, № 54, 10 сак., дзе ўпершыню апублікаваны ў рубрыцы: Областной отдел. Рыбянск. Пад тэкстам: Е. Ф-в.
Як вядома, адзін з вершаў, апублікаваных М. Багдановічам у газеце «Голос», быў падпісаны псеўданімам «Ек. Февралёва». Вядома таксама, што большасць публіцыстычных нататкаў ён падпісваў псеўда-
німам «Нв. Февралёв» і ўтворанымі ад яго крыптанімамі «Нв. Ф.-в», «йв. Ф.» і інш. Можна меркаваць, што і подпіс «Е. Ф-в» належыць М. Багдановічу як адзін з варыянтаў псеўданіма «Ек. Февралёва».
Датуецца годам апублікавання.
У выданнях твораў М. Багдановіча друкуецца ўпершыню.
1 Відаць, маецца на ўвазе драматычны тэатр у Рыбінску.
Народное образованне (с. 8)
Друкуецца па выд. «Северный капрндарь» на 1912 г. Подпіс: Н. Б. (памылка ў подпісе зроблена, зідаць, пры наборы).
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Артыкул «Народное образованяе» апублікаваны Я. Саламевічам у зб. «Святязь» (Мн., 1989).
На прыналежнасйь гэтага артыкула М. Багдановічу ўказвае той факт, што артыкул адкрывае спіс выступленняў паэта на старонках яраслаўскага друку у 1912—1914 гг. (гл. т. 3, с. 236).
1 Маецца на ўвазе земская рэформа 1864 г. Палажэнне пра губернскія і павятовыя земскія ўстановы, выкліканае неабходнасцю прыстасаваць самадзяржаўны лад Расіі да патрэб капіталістычнага развіцця.
2 Шахаўскі Дзмітрый Іванавіч (1861 —1939) —рускі дзяржаўны і грамадскі дзеяч, князь. Унук дзекабрыста Ф. П. Шахаўскога.
3 Заснаваны ў 1803 г. У 1918 г. пераўтвораны ў Яраслаўскі універсітэт. У 1916 г. ліцэй закончыў М. Багдановіч.
Н. К. Мяхайловскнй
(с. 13)
Друкуецца па газ. «Голос», 1914, № 22, 28 студз., дзе ўпершыню апублікаваны пад псеўданімам: М. Б.
Як адзначалася ў Творах, 1928, т. 2, с. 377, на дасланым у Літаратурную камісію экземпляры артыкула бацькам паэта, Адамам Ягоравічам Багдановічам, было пазначана: «Згодна пасведчанню былога рэдактара «Голоса» С. С. Каныгіна, артыкул належыць М. А. Багдановічу. Я магў з свайго боку пасведчыць, што погляды і думкі, у ім укладзеныя, зусім аднолькавыя з яго (М. Б-ча) поглядамі».
Датуецца годам апублікавання.
1 Міхайлоўскі Мікалай Канстанцінавіч (1842—1904)—рускі сацыёлаг, публіцыст, літаратурны крытык, адзін з тэарэтыкаў народніцтва. 3 дваран. Вучыўся ў Пецярбургскім універсітэце корпуса горных
інжынераў, адкуль выключаны за ўдзел у студэнцкіх выступленнях. Літаратурную дзейнасць пачаў у 1860 г. Друкаваўся пад псеўданімамі Граньяр, Пастаронні, 1 Ірафан і інш. 3 1868 г. супрацоўнік, потым адзін з рэдактараў часопіса «Отечественные запнскн». М. А. Някрасаў высока цаніў талент М. Міхайлоўскага: «...цяпер ясна, што гэта самы здольны чалавек з новых, і яго, безумоўна, чакае добрая будучыня. Апрача несумненнай таленавітасці, ён чалавек са звесткамі, вел'ьмі энергічны і працавіты. «Отеч. запяскам» ён можа быць карысны моцна і надоўга»*.
Таленавіты публіцыст, Міхайлоўскі карыстаўся вялікай папулярнасцю ў дэмакратычных і рэвалюцыйных колах Расіі XIX ст. У працах «Літаратурныя нататкі», «Запіскі прафана», «Ліст аб праўдзе і няпраўдзе», «Лісты да вучоных людзей» і інш. ён клікаў рускую інтэлігенцыю да служэння інтарэсам народа, абуджаў пачуццё асабістай адказнасці за лёс краіны, адстойваў дэмакратычныя традыцыі, выступаў супраць ідэйнай рэакцыі.
Міхайлоўскі — літаратурны крытык — працягваў традыцыі школы М. Р. Чарнышэўскага і М. А. Дабралюбава. Ен разглядаў пісьменніка як «нравственного» суддзю грамадства, а літаратуру як голас сумлення. Выступаў супраць прадстаўнікоў «чыстага мастацтва» і натуралізму, за грамадскі і дэмакратычны характар літаратуры. Літаратурна-крытычныя працы Міхайлоўскага прысвечаны Л. М. Талстому, Ф. М. Дастаеўскаму, М. Горкаму і інш.
Як палітык Міхайлоўскі сфарміраваўся пад уздзеяннем рэвалюцыйнага народніцкага руху 70-х гадоў. Ен прыйшоў да вываду, што неабходна карэнным чынам змяніць палітычны лад у краіне. У 1879 г. Міхайлоўскі напісаў знакамітыя «Лісты сацыяліста» і развянчаў у іх ідэалогію апалітызму. У 80-х гадах крытыкаваў тэорыю «малых спраў» і талстоўства. На пачатку 90-х гадоў выступіў супраць рускіх марксістаў, абвінавачваючы іх у абароне капіталізму.
У сацыялогіі Міхайлоўскаму разам з П. Л. Лаўровым належыць распрацоўка ідэі аб свабодным выбары «ідэала», якая філасофскі абгрунтоўвала магчымасць змяніць грамадскае развіццё ў выбраным перадавой інтэлігенцыяй кірунку. Найбольш поўнае выражэнне гэта ідэя атрымала ў так званым суб’ектыўным метадзе сацыялогіі, які аб’яўляў асобу («непадзельнае») зыходным пунктам гістарычнага даследавання і вышэйшай мерай грамадскага прагрэсу.
2 Рускі літаратурны і грамадска-палітычны штомесячны часопіс, які выдаваўся ў Пецярбурзе ў 1868—1884 гг. М. А. Някрасавым, М. Я. Салтыковым-Шчадрыным і інш. Літаратурная крытыка часопіса актыўна абараняла творчасць пісьменнікаў-народнікаў.
* Ежемесячный журнал лнтературы, наукя я обшественной жнзня. Спб., 1914. № 3. С. 76.
3 Навуковы, літаратурны і палітычны часопіс. Выдаваўся ў 1876— 1918 гг., заснаваны ў Маскве. Пасля 1892 г. часопіс узначалілі М. К. Міхайлоўскі 1 У. Г. Караленка. Часопіс стаў цэнтрам легальнага народніцтва.
4 Южакоў Сяргей Мікалаевіч (1849—1910) — рускі публіцыст і сацыёлаг, ліберальны народнік. 3 1868 г. супрацоўнічаў у дэмакратычных часопісах «Знанне», «Отечественные запнскя», «Дело» і інш. У 1876—1879 гг. таварыш рэдактара «Одесского вестнвка», блізкі да рэвалюцыйнага падполля. У 1879—1882 гг« як палітычна ненадзейны быў у ссылцы ва Усходняй Сібіры. У 1885—1889 гг. член рэдакцыі часопіса «Северный вестннк», у 1894—1898 гг.— «Русское богатство». У вобласці сацыялогіі надаваў галоўную ролю «этычным фактарам» у сацыяльным прагрэсе. Адна з прац Южакова, якую разглядаў М. К. Міхайлоўскі,— Соцнологяческве этюды. Спб., 1891 —1896, т. 1—2 (часоп. «Знамя». 1905, № 12; 1906, № 1).
5 Дзюркгейм Эміль (1858—1917)—французскі сацыёлаг-пазітывіст, заснавальнік французскай сацыялагічнай школы. Паводле Дзюркгейма, прадметам сацыялогіі з’яўляюцца сацыяльныя факты, якія вызначаюцца дзвюма адметнымі прыкметамі — аб’ектыўнасцю (знешнім існаваннем) і прымусовасцю ў адносінах да індывіда. Грамадства трактуецца Дзюркгеймам як рэальнасць асобнага роду, якая не зводзіцца да сукупнасці індывідаў. Асноўныя працы: О разделення обіцественноготруда. 1893; Метод соцяологяя. К.; Хар., 1899. Аўтар даследавання «Самагубства» (1897, рускі пераклад 1912).
6 «Прогресс есть постепенное прнблнженяе к целостностя неделямых (т. е. лнчностей), к возможно полному я всестороннему разделеняю труда между органамв в возможно меньшему разделенню труда между людьмя» (гл.: Мяхайловскнй Н. К. Что такое прогресс? Соч. Спб., 1896. Т. 1. С. 150).
7 Гл.: Мвхайловсквй Н. К. Что такое прогресс? Соч. Спб., 1906, Т. 1. С. 18—166; Последняе сочнненяя Н. К. Мяхайловского. Спб., 1905. Т. 2. С. 455—461.
Спенсер Герберт (1820—1903) — англійскі філосаф, сацыёлаг 1 псіхолаг, адзін з заснавальцікаў пазітывізму. Асноўная праца «Сістэма сінтэтычнай філасофіі» (1862—1896) складаецца з кніг. «Асноуньія пачаткі», «Асновы біялогіі», «Асновы псіхалогіі», «Асновы сацыялогіі», «Асновы этыкі». У філасофіі выступіў як агностык, задачаю даследчыка лічыў толькі пазітыўнае апісанне з’яў. Аснова філасофскай канцэпцыі — ідэя ўсеагульнай эвалюцыі. У сацыялогіі Спенсер — адзін з заснавальнікаў так званай арганічнай тэорыі грамадства, якая разглядала структуру чалавечага грамадства па аналогіі са структурай біялагічнага арганізма. Падзел грамадства на эксплуататараў і эксплуатуемых лічыў ‘натуральным вынікам біялагічных законаў. Спенсер — праціўнік сацыялізму, рэвалюцыю лічыў «хваробаю» грамадства.
8 Гл.: Мнхайловскяй Н. К. Теоряя Дарвнна н обшественная наука. Соч. Спб., 1906. Т. 1. С. 166—347.
9 О Всеволоде Гаршнне. Еіцё раз о Гаршнне н др. // Мнхайловскнй Н. К. Лнтературно-крнтнческне статьн. М., 1957. С. 288—317.
10 Гл.: Мяхайловскнй Н. К. На венской всемярной выставке. Полн. собр. соч. Спб., 1907. Т. 2. С. 466—534.
Новая ннтеллнгенцня
(с. 15)
Друкуецца па часоп. «Жязнь для всех», 1914, № 5—6, дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: М. Богдановнч.
Датуецца годам апублікавання.
1 Караленка Уладзімір Галакціёнавіч (1853—1921) —рускі пісьменнік. Друкавацца пачаў з 1878 г. Член рэдакцыі, а пазней рэдактар нарадавольніцкага часопіса <Русское богатство». Аўтар артыкулаў пра В. Бялінскага, М. Салтыкова-Шчадрына, Л. Талстога, Г. Успенскага, М. Чарнышэўскага, А. Чэхава і інш. Рэалістычнай творчасці пісьменніка ўласцівы рысы гераічнага рамантызму, паэтызацыя духоўнага багацця народа, спалучэнне эпічнасці з лірызмам, псіхалагічная тонкасць вобразаў.
2 Аксакаў Іван Сяргеевіч (1823—1886)—рускі публіцыст, паэт, грамадскі дзеяч.
3 Трубяцкі Сяргей Пятровіч (1790—1860) — адзін з найбольш вядомых дзекабрыстаў. Удзельнік Айчыннай вайны 1812 г. і замежных паходаў 1813—1814 гг. За ўдзел у паўстанні 14 снежня 1825 г. быў асуджаны на пакаранне смерцю, якое замянілі катаргай. У 1856 г. быў амнісціраваны.
4 Валконскі Сяргей Рыгоравіч (1788—1865) —дзекабрыст. Удзельнік Айчыннай вайны 1812 г. і замежных паходаў 1813—1814 гг. 3 1820 г.— член «Союза благоденствня», з 1821 г.— член Паўднёвага таварыства дзекабрыстаў. Быў асуджаны на пакаранне смерцю, якое замянілі катаргай. У 1856 г. вярнуўся з Сібіры.
5 Адоеўскі Аляксандр Іеанавіч (1803—1839) —дзекабрыст. Пасля паражэння паўстання 14 снежня 1825 г. быў заключаны ў Петрапаўлаўскую крэпасць. 1827—1837 гг. правёў у Сібіры на катарзе, у 1837 г. пераведзены радавым у Ніжагародскі драгунскі полк, дзе памёр.
6 Палявы Мікалай Аляксеевіч (1796—1846)—рускі пісьменнік, журналіст, гісторык, перакладчык.
7 Бялінск.і Вісарыён Рыгоравіч (1811 —1848) —рускі літаратурны крытык, філосаф, публіцыст.
8 ...прасол (устар.) —аптовы скупшчык у вёсках мяса, рыбы, хатняй жывёлы і сельскагаспадарчай сыравіны для перапродажу.
9 Кальцоў Аляксей Васільевіч (1809—1842) —рускі паэт.
10 Чарнышэўскі Мікалай Гаўрылавіч (1828—1889) —рускі рэвалюцыянер-дэмакрат, вучоны, публіцыст, пісьменнік, літаратурны крытык. Нарадзіўся ў сям’і свяшчэнніка. Вучыўся ў Саратаўскай духоўнай семінарыі (1842—1845), на гісторыка-філалагічным факультэце Пецярбургскага універсітэта.
11 Дабралюбаў Мікалай Аляксандравіч (1836—1861) —рускі крытык, публіцыст, паэт. Нарадзіўся ў сям’і свяшчэнніка. Вучыўся ў Ніжагародскім духоўным вучылішчы і духоўнай семінарыі.
12 Антановіч Максім Аляксеевіч (1835—1918) — рускі літаратурны крытык, філосаф, публіцыст. Нарадзіўся ў сям’і дзячка. Вучыўся ў духоўным вучылішчы, Харкаўскай семінарыі, Пецярбургскай духоўнай акадэміі.
13 Зайцаў Варфаламей Аляксандравіч (1842—1872) —адзін з актыўных супрацоўнікаў «Русского слова». Пасля закрыцця часопіса выехаў за мяжу, дзе здабываў сабе на пражыццё ўрокамі і перакладамі. Вядомыя яго пераклады твораў Ласаля, Ганэгера, «Усясветнай гісторыі» Шлосера і шш.
14 Успенскі Мікалай Васільевіч (1837—1889) —рускі пісьменнік. Нарадзіўся ў сям’і свяшчэнніка. Вучыўся ў Тульскай духоўнай семінарыі. Ў 1856 г. паступіў у Пецярбургскую медыка-хірургічную акадэмію, затым перавёўся на гісторыка-філалагічны факультэт Пецярбургскага універсітэта.
15 Памялоўскі Мікалай Герасімавіч (1835—1863) — рускі пісьменнік. Нарадзіўся ў сям’і дыякана. Вучыўся ў духоўным вучылішчы, скончыў Пецярбургскую духоўную семінарыю (1857). Пасля заканчэння семінарыі слухаў лекцыі ў'Пецярбургскім універсітэце.
16 Рашэтнікаў Фёдар Міхайлавіч (1841 —1871) —рускі пісьменнік. Нарадзіўся ў сям’і паштальёна. Скончыў у 1859 г. Пермскае павятовае вучылішча.
17 Сборняк статей о русской янтеллнгенцян. М., 1909.
Выпушчаны групай публіцыстаў і філосафаў рэлігійна-ідэалістычнага напрамку (М. А. Бярдзяеў, С. Н. Булгакаў, М. О. Гершанзон, A. С. Ізгоеў, Б. А. Кісцякоўскі, П. Б. Струвэ, С. Л. Франк). Аўтары зборніка лічылі рэвалюцыю 1905—1907 гг. памылкай і сцвярджалі, што яна з’явілася вынікам дзейнасці сацыялістычна настроенай інтэлігенцыі. Сацыялістычная інтэлігенцыя абвінавачвалася ў «народопоклоннячестве», народніцкая — у фальшывай любві да сялянства, марксісцкая — да пралетарыяту. Яна характарызавалася як ідэйнае «адшчапенства», называлася «кружковай», «штучна вылучанай з агульнанацыянальнага жыцця...» «інтэлігентшчынай» у адрозненне ад інтэлігенцыі ў шырокім, агульнанацыянальным, агульнагістарычным сэнсе гэтага слова. Трагедыя рускай інтэлігенцыі, на думку «вехаўцаў», заключалася ў тым, што народ не мог прыняць ні яе клопатаў аб яго шчасці, ні яе ўяўленняў аб ідэале грамадскага ладу,— у бездані паміж
строем народнац душы і эмацыянальна-валявымі якасцямі інтэлігента. Аўтарьі «Вехаў» крытыкавалі матэрыялізм і атэізм Чарнышэўскага, Бялінскага, Пляханава. Матэрыялістаў і атэістаў абвінавачвалі ў філасофскай непісьменнасці, пад'парадкаванні філасофіі грамадскаутылітарным .мэтам, надуманых уяўленнях аб шчасці народа. Сваім галоўным прынцыпам «вехаўцы» лічылі прызнанне прымату духоўнага жыцця над грамадскім.
18 Гэты ж радок на беларускай мове прыведзены у віншаванні «Да беларускай калоніі ў Петраградзе» ад «мінскіх беларусаў» у сувязі з 10-годдзем «Нашай нівы» («Дзянніца». 1916. 27 лістап., № 4). Магчыма, у напісанні віншавання прымаў удзел М. Багдановіч.
19 У руска-японскай вайне (1904—1905 гг.) Расія пацярпела паражэнне.
20 Маніфест Мікалая II, апублікаваны ў дні кастрычніцкай Усерасійскай палітычнай стачкі 1905 г., калі ўстанавілася часовая раўнавага супрацьстаячых сіл. У маніфесце было абяцана «падарыць» народу «незыблемые основы гражданской свободы», недатыкальнасць асобы, свабоду волі, слова, сходаў і саюзаў; прыцягнуць да выбараў у Дзяржаўную думу тыя слаі насельніцтва, якія былі пазбаўлены выбарчых правоў; прызнаць Думу заканадаўчым органам, без ухвалення якога ніякі закон не можа ўвайсці ў сілу.
21 Погляд М. Багдановіча на беларускае нацыянальнае адраджэнне як на глыбока дэмакратычны рух супадаў з ацэнкамі гэтага руху ў газ. «Наша ніва>.
22 Культурнае жыццё літоўскага народа пачало асабліва актыўна адраджацца ў канцы XIX — пач. XX ст. Больш разнастайнымі сталі жанры і формы літаратуры, узнікла дзіцячая літаратура, з'явіліся літаратурна-крытычныя і літаратуразнаўчыя працы. Вялікі ўклад у развіццё літаратуры ўнеслі Ю. Жэмайтэ, Й. Білюнас, Й. Йоварас, Л. Гіра, Г. Пяткявічайтэ-Бітэ, А. Венуоліс-Жукаўскас, Лаздзіну Пяледа (псеўд. сясцёр Іванаўскайтэ), В. Крэве, Вайжгантас, В. МіцкявічусКапсукас, Ю. Яноніс. Пісьменнікі выкарысталі традыцыі і паэтычныя сродкі літоўскай народнай творчасці.
23 Тут можна назваць імёны такіх паэтаў і празаікаў, як С. Каваліў, Н. Кобрынскі, Т. Бардуляк, О. Макавей, Стэфанік, Лесь Мартовіч, Марк Чарамшына, М. Кацюбінскі, В. Пачоўскі, Леся Украінка, Г. Чупрынка, Б. Лепкій, В. Віннічэнка, А. Цясленка, С. Васільчанка.
24 Штотыднёвік «Zaranie» выдаваўся ў Варшаве ў 1907—1915 гг. На старонках газеты публікаваліся навукова-папулярныя артыкулы, матэрыялы на палітычныя і гаспадарчыя тэмы, літаратурныя творы
25 Узніклі ў перыяд рэвалюцыі 1905—1907 гг. 3 наступленнем рэакцыі былі закрыты. Відаць, М. Багдановіч меў на ўвазе так званыя народныя дамы і дамы для народных чытанняў. Народныя дамы былі арганізаваны з асветніцкімі мэтамі. Часта там выступалі і аказвалі
вялікае культурнае ўздзеянне тэатральныя калектывы, напрыклад народны тэатр Лігаўскага Народнага дома.
26 Тут, відаць, маюцца на ўвазе такія нелегальныя масавыя рабочыя газеты, як «Вперед» (1906—1908), «Звезда» (1910—1911), нелегальная «Правда» (1906—1909) і легальная «Правда» (1912—1914), прафсаюзны орган — газета «Наш путь» (1910—1911), штомесячны філасофскі і грамадска-эканамічны часопіс «Мысль» (снежань 1910 — красавік 1911), пасля яго закрыцця— «Просвеіценяе» (снежань 1911 —чэрвень 1914). 3 кастрычніка 1913 па ліпень 1914 г. і з лютага 1915 па сакавік 1918 г, выходзіў легальны часопіс «Вопросы страхованяя». У 1914 г. быў заснаваны легальны часопіс для жанчын «Работняца» і інш. У перыяд пасля рэвалюцыі 1905—1907 гг. распаўсюдзіліся масавыя выданні, ^напрыклад «Сяннй журнал» (1910—1918), «Огонек» (1908—1918) іг.д.
27 Пракаповіч Сяргей Мікалаевіч (1871—1955) —рускі эканаміст, публіцыст і палітычны дзеяч. У 1922 г. высланы з Савецкай Расіі, жыў у эміграцыі (Германіі, Чэхіі, ЗША).
Сталецце руху беларускага народа (с. 24)
Друкуецца па Творах, 1928, т. 2, с. 117—118, дзе апублікаваны з чарнавога аўтографа.
Аўтограф уяўляў сабой незакончаны накід да артыкула «Белорусское возрожденне».
Датуецца 1914 г. паводле часу напісання артыкула «Белорусское возрожденне».
1 Маецца на ўвазе першы падзел Рэчы Паспалітай (1772 г.) паміж Расіяй, Аўстра-Венгрыяй і Прусіяй, у выніку якога Усходняя Беларусь з гарадамі Віцебск, Гомель, Магілёў, Полацк і частка Лівоніі далучаны да Расійскай імперыі.
2 Сямеўскі Васіль Іванавіч (1848—1916) — рускі гісторык. Вывучаў гісторыю сялянства, рабочага класа, вызваленчай барацьбы ў Расіі. Яго працы напісаны з дэмакратычных пазіцый на вялікім фактычным матэрыяле. Аўтар кніг «Крестьяне в царствованяе нмператрнцы Екатернны 11». Спб., 1881 —1901. Т. 1, 2; «Крестьянсквй вопрос в Росснн в XVIII н первой половнне XIX века». Спб., 1898. Т. 1, 2.
3 Хаванскі Мікалай Мікалаевіч (1777—1837) —генерал, сенатар і член дзяржаўнага савета. Каля 10 гадоў быў генерал-губернатарам смаленскім, віцебскім і магілёўскім.
4 3-за недакладнасці перакладу гэтага тэксту прыводзім яго на рускай мове: «У ннх эконом управляет людьмн ннчем более, как только днсцнплнною, пугою, бнзуном (плетью)».
5 «Журнал Мнннстерства внутренннх дел» выдаваўся штомесячна з 1829 па 1861 г. Спыненне выдання звязана з узнікненнем штодзённага органа міністэрства — «Северной почты».
6 Прыводзім для параўнання дадзены тэкст на рускай мове: «...Владельцы предают крестьян своях в рукн жестокосердных, грубых н корыстолюбнвых управнтелей н арендаторов, которые обременяют нх чрезмернымн работамн, нстязают бесчеловечно наказаняямн, невзнрая ня на возраст, нн на пол, нн на болезненное состоянне, н отказывают во всяком пособлн к прнобретенню необходнмых к поддержаняю быта крестьянского веіцей. Всё это делается обыкновенно без ведома н вопрекн волн владельца; в некоторых мелкопоместных нменнях утесненне пронсходят прямо от помешнков. В таком положеннн дел ужасаюіцне н неоднократно повторенные убнйства владельцев свонмн крестьянамн й частые донесення по ведомству о пронсшествяях, что такой-то крестьяннн умер, а такая-то беременная крестьянка сроннла плод нлн кончнла жнзнь вследствне жестокого наказання за маловажные проступкн...»
7 Гаворка ідзе пра кнігу «Россня. Полное географмческое опнсанне нашего отечества. Настольная н дорожная кннга». Т. IX. Верхнее Поднепровье н Белоруссня. Спб.. 1905.
Незакончаны артыкул (Галнцкая Русь), артыкулы «Львов», «Образы Галнцян в художественной лнтературе», «Украянское казачество», а таксама брашуры «Червонная Русь», «Угорская Русь» і «Братьячехн» (выйшлі ў серыі «Бібліятэка вайны») аб’яднаны агульнай тэмай — тэмай славянства, якая цікавіла М. Багдановіча-даследчыка, публіцыста. Гэтая тэма набыла асаблівую актуальнасць напярэдадні першай сусветнай вайны.
У Творах, 1928, т. 2 артыкулы «Червонная Русь» і «Угорская Русь» падаюцца без апошніх абзацаў. Літкамісія Інбелкульта, якая выдавала «Творы» (1927—1928), палічыла, што адзначаныя радкі «не маюць непасрэднае сувязі са зместам гэтых гісторыка-этнаграфічных нарысаў». На думку рэдкалегіі дадзенага выдання, яны з’яўляюцца лагічным працягам артыкулаў. Можна меркаваць, што названыя брашуры пісаліся М. Багдановічам у 1914 г. альбо раней, але прыгаданыя абзацы былі дапісаны ім пазней з улікам падзей, якія адбываліся на фронце. Так, у прыватнасці, калі артыкул «Червонная Русь» заканчваецца словамі: «Теперь с вступленнем во Львов русскях войск...», то зразумела, што апошнія радкі дапісваліся ў канцы жніўня 1914 г., таму што Львоў быў заняты рускімі войскамі 21 жніўня. Да прадгор’яў Карпат войскі выйшлі ў верасні 1914 г. і пазней «хлынулн на горные долнны по ту сторону Карпат» («Угорская Русь»), Гэта дае падставу меркаваць, што дадзены артыкул быў дапісаны ў верасні — кастрычніку 1914 г.
Аб глыбіні распрацоўкі тэмы і своечасовасці «славянскіх» арты-
кулаў М. Багдановіча сведчаць рэцэнзіі на брашуры з серыі «Бібліятэка вайны», якія з’явіліся ў друку. У адной з іх аглядальнік часопіса «Русская школа» (Спб., 1914. Ns 9—10. С. 125—126) пісаў: «Удачнымн можно счнтать кннжкн ... М. Богдановнча «Червонная Русь» н «Братьячехн»... Напнсанные в обьектмвно-научном тоне н давая много сведеннй, онн не потеряют своего образовательного значення н в будуіцем».
(Галкцкая Русь)
(с. 26)
Друкуецца па Творах, 1928, т. 2, с. 242, дзе ўпершыню апублікаваны з аўтографа без назвы.
Як адзначана ў Творах, аўтограф уяўляе сабой незакончаны накід артыкула «Червонная Русь». Паколькі брашура «Червонная Русь» выйшла з друку ў другой палове 1914 г., відавочна, што накід быў зроблены раней.
1 Галіцыя — гістарычная назва часткі сучаснай заходняй Украіны (Львоўская, Івана Франкоўская і Цярнопальская вобласці). У IX— XI стст. уваходзіла ў склад Кіеўскай Русі, у канцы XII — сярэдзіне XIV ст.— у складзе самастойнага Галіцка-Валынскага княства. Паводле пагаднення 1352 г., Валынская зямля ўвайшла ў склад Вялікага княства Літоўскага, а Галіцыя папала пад уладу Польшчы. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай паміж Аўстрыяй, Германіяй і Расіяй (1772) Галіцыя далучана да Аўстрыі. Пасля распаду АўстраВенгерскай імперыі (1918) далучана да Польшчы.
2 1774 г.
3 Раман Мсціславіч (?— 1205) —князь наўгародскі (1168—1169), уладзіміра-валынскі (1170—1205) і адначасова (з 1199) галіцкі, сын вялікага князя кіеўскага Мсціслава Ізяславіча і дачкі польскага караля Баляслава Крываустага.
4 Даніла Раманавіч (1201 —1264) — галіцка-валынскі князь. Удзельнічаў у паходзе на р. Калка (1223) супраць татара-манголаў. У 1254 г. прыняў ад рымскага папы тытул караля.
5 Леў Данілавіч (? — 1301) — галіцка-валынскі князь, другі з чатырох сыноў Данілы Раманавіча.
6 Сукупнасць юрыдычных нормаў гарадскога права, якія вызначалі эканамічную дзейнасць, грамадска-палітычнае жыццё, саслоўны стан гараджан на аснове самакіравання. Склалася ў канцы XII—XIII ст. у г. Магдэбургу (Германія), у XIII—XVI стст. пашырылася на гарады Польшчы, Літвы, Беларусі, Украіны.
7 Маецца на ўвазе эпоха еўрапейскага гуманістычнага Адраджэння, альбо Рэнесанса (XV — першая палова XVII ст.).
8 Паводле Брэсцкай царкоўнай уніі (1596), абвяшчалася аб’яднанне праваслаўнай і каталіцкай цэркваў на ўмовах прызнання праваслаўнай царквой вяршэнства папы рымскага і асноўных догматаў каталіцызму, захавання праваслаўных абрадаў і богаслужэння на царкоўнаславянскай і роднай мовах. Пашырылася галоўным чынам на Беларусі і Украіне. Скасавана на Беларусі ў 1839 г. Полацкім царкоўным саборам, у Заходняй Украіне — Львоўскім саборам (1946). У канцы 1980-х гадоў пачалося адраджэнне уніяцкай царквы.
Червонная Русь
(с. 29)
Друкуецца па тэксце брашуры: «Червонная Русь» з падзагалоўкам «Австряйскне украянцы». Выд. К. Ф. Някрасава. Серыя «Бібліятэка вайны». М., 1914. № 8—9, дзе ўпершыню апублікаваны.
Датуецца годам апублікавання.
' Галіцыя (старажытная назва Чырвоная Русь) пачала называцца «аўстрыйскай вобласцю» пасля яе анексіі Аўстрыяй у выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй (1772 г.).
2 У 1772 г.
3 Сучасн. Барыслаў.
4 1864—1913 гг.
5 Напісана ў 1912 г.
6 Па адных крыніцах, Львоў быў заснаваны галіцкім князем Данілам Раманавічам у 1241 г. і названы так у гонар яго старэйшага сына Льва, па другіх — у 1256 г. Пад апошняй датай ён упершыню згадваецца ў летапісе.
7 Напрыклад, кафедральны сабор (XIV—XV стст.), капліца Трох свяціцеляў (XVI ст.), «Чорная камяніца» (XVI—XVII стст.), капліцы БаІмаў і Кампіянаў (абедзве XVII ст.), сабор св. Юра (XVIII ст.) і інш.
8 Заснаваны ў 1661 г.
9 Заснаваны ў 1884 г.
10 Напрыклад, духоўная семінарыя (1784), 4 гімназіі, прагімназія, рэальнае вучылішча, жаночы і мужчынскі настаўніцкія інстытуты, ветэрынарная, гандлёвая і рамесніцкая школы, інстытут глуханямых і сляпых і інш.
11 Заснаваны ў 1818 г. князем Іосіфам Максіміліянам Асалінскім (1748—1826), польскім бібліёграфам і гісторыкам. Прысвяціў сваё жыццё збіранню розных помнікаў старажытнасці. Свае вялікія зборы кніг і рукапісаў, музей і вялікі капітал Асалінскі ахвяраваў на стварэнне нацыянальнага інстытута ў Львове — фундаментальнай навуковай бібліятэкі.
12 Музей па прыродазнаўстве і этнаграфіі Галіцыі заснаваны Маўрыкіем Дзедушыцкім (1813—1877), польскім гісторыкам, у 1855 г.
13 Заснаваны ў 1874 г.
14 Відаць, маецца на ўвазе Львоўскі музей украінскага мастацтва, заснаваны ў 1905 г.
15 Напрыклад, газеты «Пчола Галяцька», («Зоря Галнцька»), «Слово», «Правда», «Учнтель», «Ластівка», «Дело», «Русь» і інш., часопісы «Вечерннцы», «Мета», «Ніва», «Наука», «Педагогнчна часопнсь», для дзяцей «Дзвонок» і інш.
16 Сучасн. Пшэмысль (на тэрыторыі Польскай Рэспублікі).
17 Сучасн. Цярнопаль.
18 Сучасн. Чарнаўцы.
19 Пасля уніі 1569 г. вярхушка польскіх феадалаў захапіла значную частку зямлі Чырвонай Русі.
20 Заснавана ў 1868 г. з мэтай папулярызацыі літаратуры сярод насельніцтва. Першыя кніжкі аказаліся даволі ўдалымі і атрымалі шырокае распаўсюджанне ў краі.
21 Асветніцкае таварыства, якое вывучала і прапагандавала рускую літаратуру. Выдавала ў Львове газету «Друг».
22 Усе ўрыўкі з песень, якія прыводзіць М. Багдановіч, узяты з кнігі Я. Ф. Галавацкага «Народные песнн Галнцкой я Угорской Руся» (М„ 1878).
23 Гл. камент. да арт. (Галнцкая Русь), пазіцыю 8.
24 Васілеўскі Леан (псеўд. Плахоцкі) (1870—1936)—польскі публіцыст, гісторык. Аўтар манаграфіі «Літва і Беларусь» (1912), у якой даследаваў развіццё асветы, гісторыі літоўскага і беларускага нацыянальна-вызваленчага руху XIX — пачатку XX ст.
25 Цытата з кнігі Л. Васілеўскага «Современная Галяцяя». Спб., 1900. С. 49.
26 Паводле летапісаў, тэрыторыя, якая ўваходзіла ў склад Галіцкага княства, была заселена харватамі і бужанамі, вядомымі пад рознымі назвамі (дулебы, потым бужане, нарэшце, валыняне, ці велыняне).
27 Уладзімір / Святаславіч (? — 1015) — князь наўгародскі (з 969) і кіеўскі (з 980). У 988—989 гг. увёў хрысціянства ў якасці дзяржаўнай рэлігіі.
28 (992—1025) —заснавальнік Польскай дзяржавы. Ен злучыў пад сваёй уладай усе паўночна-заходнія славянскія землі, заваяваў Данцыг, Кракаў, Сілезію, Маравію, затым пайшоў на Валынь, авалодаў Кіевам. Пад націскам кіяўлян пакінуў горад, але часова ўтрымаў галіцкія гарады.
29 У 1030—1031 гг.
30 (каля 978—1054) —вялікі князь кіеўскі, сын Уладзіміра Святаславіча.
31 Браты Расціславічы — Васілька і Валадар — паклалі пачатак незалежнага Галіцкага княства.
32 Некальхі разоў гэтая тэрыторыя пераходзіла ад палякаў да венграў і наадварот. У 1187 г. памёр кн. Яраслаў, завяшчаючы Галіч свайму сыну ад наложніцы Алегу, а сыну ад жонкі Уладзіміру г. Перамышль. Баяры прагналі Алега і аддалі ўсю Галіцыю Уладзіміру. У спрэчку ўмяшаліся венгры. Кароль Бела заняў Галіч, пасадзіў там свайго сына Андрэя, а Уладзіміра ўтрымлівалі пад стражай у Венгрыі. У 1290 г, Уладзіміру пры дапамозе палякаў удалося выгнаць венграў з Галіча.
33 Помнік старажытнарускай літаратуры канца XII ст.
34 Яраслаў Асмамысл (?—1187) —сын Уладзіміра Валадаравіча. Удзельнік паходаў на полаўцаў і венграў. Умацаваў Галіцкае княства.
35 Гл. камент. да арт. (Галнцкая Русь), пазіцыю 3.
36 У першую палавіну княжання Данілы Раманавіча (1201 —1264) татара-манголы захапілі Русь. Яны спустошылі ў час паходу на Венгрьію гэтыя тэрыторыі, але не рабілі народнага нерапісу для збору даніны і не прысылалі сваіх баскакаў. Галіч нават не п.мціў татарам даніны. Даніла абавязаны быў толькі дапамагаць ім войскам'
37 Гл. камент да арт. (Галнцкая Русь), пазіцыю 5.
38 Памёр не пазней 1316 г.
39 — 40 на думку чэшскага вучонага Ржэбабка, пасля Андрэя і Льва (сына Юрыя Львовіча) у Галіцыі княжыў іх пляменнік Баляслаў, які прыняў праваслаўнае імя Юрый II. Быў атручаны ў 1340 г. за спробу ўвесці каталіцызм у Галіцкім княстве.
41 Любарт Гедымінавіч (памёр у 1385 г.) — апошні, сёмы, сын Гедыміна, прыняў праваслаўе. У 1325 г., пасля смерці Льва Юр’евіча, атрымаў усходнюю Валынь. 3 1340 г. у Любарта пачалася шматгадовая спрэчка з Казімірам за ўладанне Галіцкімі і Валынскімі землямі.
42 У год смерці Юрыя-Баляслава Казімір III распачаў паход супраць Любарта на Галіч, захапіў Перамышльскія і Львоўскія землі і вывез з Львова ў Польшчу княжацкія скарбы.
43 Відаць, маюцца на ўвазе ў асноўным Кіеўскі і Галіцка-Валынскі летапісы, што дайшлі да нас у так званым Іпацьеўскім і Лаўрэнцьеўскім летапісных спісах.
44 Грушэўскі Міхаіл Сяргеевіч (1866—1934) —украінскі гісторык і даследчык украінскай літаратуры. 3 1894 г.— старшыня Навуковага таварыства імя Шаўчэнкі. Упершыню ва ўкраінскай гістарыяграфіі даў цэласную зводную працу па гісторыі Украіны да сярэдзіны XVII ст.
45 Узнікла ў 1586 г.
46 Каля 1510—1583 гг.
47 1574 г. У гэтым жа годзе выпусціў таксама ў Львове першую славянскую «Азбуку».
48 Гл. камент. да арт. (Галнцкая Русь), пазіцыю 8.
49 Каля 1595—1657 гг.
50 52 Заснаваны ў 1848 г.
53 Таленавіты галіцка-рускі пісьменнік і грамадскі дзеяч. Яго лічаць пачынальнікам уграрускага адраджэння. Кіраваў «таварыствам св. Васіля Вялікага» і газетай «Свет» (1867—1870), якая належала гэтаму таварыству.
54 Інтэлігенцыя, якая лічыла сябе неад’емнай часткай рускага народа. Пры гэтым мова іх уяўляла сабой сумесь лацінапольскіх, царкоўнаславянскіх і рускіх слоў.
55 Заснавана ў 1874 г. на сродкі грамадскага дзеяча Міхаіла Качкоўскага (1802—1872), які завяшчаў сваё багацце на народныя мэты: выданне кніг, арганізацыю чытальняў, прытулкаў для бяднейшых вучняў 1 г. д.
56 Шашкевіч Маркіян (Руслан Шашкевіч) (1811 —1843)—украінскі паэт-дэмакрат. Мэта гуртка Шашкевіча — адраджэнне ўкраінскай народнасці, стварэнне літаратуры на роднай мове, барацьба супраць паланізацыі.
57 Заснавана ў 1873 г. як літаратурнае таварыства. 3 1893 г. — навуковае таварыства, мэта якога — выданне навуковых прац і збораў твораў украінскіх пісьменнікаў.
53 Заснавана ў 1907 г. Лысенка Мікалай Вітальевіч (1842— 1912) — украінскі кампазітар, фалькларыст. Заснавальнік нацыянальнай кампазітарскай школы.
59 Заснаваны ў 1893 г.
60 Франк.о Іван Якаўледіч (1856—1916) —украінскі пісьменнік, вучоны і грамадскі дзеяч.
61 Стэфанік Васіль Сямёнавіч (1871 —1936) —украінскі пісьменнік і грамадскі дзеяч.
62 Кабылянская Вольга Юльянаўна (1863—1942) —украінская пісьменніца.
У нумары чацвёртым за 1915 г. часопіса «Вестняк Европы» была змешчана рэцэнзія М. Славінскага на брашуру М. Багдановіча «Червонная Русь». 3-за невялікага памеру рэцэнзіі лічым мэтазгодным змясціць яе ў каментарыях.
«Обнляе газетных н журнальных статей, отдельно нзданных брошюр я княг, посвяшенных Галнцнн, Буковнне н Угорской Русн, соответствует тому вннманню, которое вызывают к себе этн до войны — австро-венгерскне, после войны, надо думать, русскне провянцнн, являюоднеся этнографнческой пернферяей украянской ветвн русского племенн.
...Первая нз ннх — прннадлежаіцая г. Богдановнчу,— совсем маленькая брошюра; в ней всего трн главы. В первой автор рассказывает о клямате н прнроде Галнчнны, о ее населеннн, о быте; во второй говорятся об нсторнческнх судьбах края вплоть до прнсоедннення его
к Австрня; в третьей я последней главе нзлагается ясторяя нацнонального возрожденяя Галячяны, обрясовывается современное ее положеняе. К сожаленню, эта последняя глава как раз самая короткая, я потому картнна положеняя Галнчяны перед войной вышла очень бледнОй. Брошюра г. Богдановяча напясана простым доступным языком; одням нз ее достоянств является об’ектнвность автора, а также я его осведомленность в том, что он нзлагает».
Львов
(с. 51)
Друкуецца па газ. «Голос», 1914, № 194, 24 жн., дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: М. Богдановяч.
Датуецца годам апублікавання.
1 У жніўні 1914 г. войскі рускага Паўднёва-Заходняга фронту ў выніку Галіцыйскай бітвы нанеслі паражэнне аўстра-венгерскім войскам і 21 жніўня занялі Львоў.
24 Гл. камент. да арт. «Червонная Русь», с, 292, пазіцыі адпаведна 6, 36, 45.
5 1573 г.
6 —7 Напрыклад, «Апостал»; «Азбука» (абедзве ў 1574 г.).
8 Гл. камент. да арт. (Галяцкая Русь), с. 291, пазіцыю 6.
9 XIV—XVI стст.
10 У выніку першага падзелу Польшчы.
11 «Народны дом» стаў цэнтрам усяго неабходнага для народа, пачынаючы ад бібліятэк і друкарні да гасцініц і таннай сталовай.
2 " Гл. камент. да арт. «Червонная Русь», с. 292, пазіцыі адпаведна 55, 20, 57.
15 Гл. камент. да арт. «Червонная Русь», с. 292, пазіцыю 58. ів—21 рл камент. да арт. «Червонная Русь», с. 292, пазіцыі адпаведна 14, 11, 12, 13, 8, 9.
22 Міцкевіч Адам (1798—1855) — польскі паэт, дзеяч нацыянальнавызваленчага руху.
23 Сабескі Ян (1629—1696) — польскі палкаводзец, з 1674 г.— кароль Рэчы Паспалітай пад імем Ян III.
Угорская Русь
(с. 54)
Друкуецца па тэксце брашуры «Угорская Русь». Выд. КФНякрасава. Серыя «Бібліятэка вайны». М., 1914, № 24, дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: М. Богдановяч.
Датуецца годам апублікавання.
1 1864—1913 гг.
2 Урывак з аповесці «Цені забытых продкаў» (1912).
3 Сучасн. Хуст.
4 Літкамісія палічыла неабходным удакладніць дадзеную М. Багдановічам лічбу і дадала ў тэкст зноскі скарочанае «кв».
5 М. Багдановіч меў на ўвазе магчымае вызваленне тэрыторыі Угорскай Русі з-пад улады Аўстра-Венгрыі.
6 Першымі гістарычнымі творамі былі хронікі: «Деяняя венгров» (2-я палова XI ст.) і «Деяняя венгров» (каля 1200 г.) невядомага аўтара, за якім захавалася імя Ананімус. Сродкамі рыцарскіх раманаў аўтар апісаў засяленне венграмі-качэўнікамі тэрыторыі сучаснай Венгрыі.
7 Маецца на ўвазе, відаць, Леў Данілавіч (?—1301).
8 Вітаўт (1350—1430) — вялікі князь Літоўскі з 1392 г.
9 Вітаўт адабраў у татар Паўднёвую Падолію і скасаваў там мясцовыя княжанні.
10 Людовйк I, ці Л&йош (правіў у 1342—1382 гг.).
11 Гаворка ідзе пра паўстанне, якое 15 сакавіка 1848 г. паднялі рабочыя, рамеснікі, гараджане Пешта на чале з Ш. Пецёфі і П. Вашвары. У выніку ўрад 18 сакавіка прыняў закон аб адмене паншчыны і аб перадачы паншчынных надзелаў. Прыгонніцтва было адменена.
12 Прыведзеная цытата ў працах Л. Васілеўскага не выяўлена.
13 Драгаманаў Міхайла Пятровіч (1841 —1895) —украінскі публіцыст, гісторык, фалькларыст, грамадскі дзеяч. Аўтар прац «Гістарычныя песні маларускага народа» ў 2-х тамах. 1874—1875 (у сааўт. з Ул. Антановічам), «Новыя ўкраінскія песні пра грамадскія падзеі 1764—1880 гг.» (1881).
Братья-чехм
(с. 66)
Друкуецца па тэксце брашуры «Братья-чехя». Выд. К. Ф. Някрасава. Серыя «Бібліятэка вайны». М., 1914, № 28, дзе ўпершыню апублікаваны.
Датуецца годам апублікавання.
1 Вялікабрытанія, Францыя, Белыія, Сербія і Чарнагорыя.
2 Гаворка ідзе пра Чэхію, Славакію, частку Польшчы, Венгрыі, Югаславіі, частку ўкраінскай тэрыторыі.
3 Відаць, маюцца на ўвазе Чэшскі лес, Славацкія Рудныя горы і Татры.
4 —12 Сучасн. Влтава, Сазава, Бэроўнка, Йізэра, Брно, ЧэскеБудзеёвіцэ, Градзец-Кралаве, Оламоўц, Іільзэнь.
13 Заснаваны каля 930 г.
14 Відаць, маецца на ўвазе Бельведэр.
15 Сучасн. Градчаны.
16 Заснавана ў 1890 г.
17 Пражскі універсітэт (Карлаў універсітэт) заснаваны ў 1348 г. імператарам Карлам IV. Адзін са старэйшых у Еўропе і першы славянскі універсітэт. У 1882 г. Пражскі універсітэт быў падзелены на два — чэшскі і нямецкі інстытуты.
18 Першы чэшскі храніст (каля 1045—1125). Паходзіў са знатнай сям’і. Адукацыю атрымаў у Празе і Льежы. 3 1110 г.— дэкан сабора св. Віта. «Чэшская хроніка», распачатая К. Пражскім у 1119—1120 гг., змяшчае багаты і разнастайны матэрыял па гісторыі Чэхіі.
19 Кірыл (827—869) і Мяфодзій (815—885) —славянскія асветнікі, стваральнікі славянскай азбукі, прапаведнікі хрысціянства, першыя перакладчыкі богаслужэбных кніг з грэчаскай на славянскую мову.
20 Правільна: Пржэмыславічы. У IX—XIV стст. чэшская дынастыя князёў і каралёў. •
21 Дынастыя, якая правіла ў Свяшчэннай Рымскай імперыі, Чэхіі, Венгрыі на працягу XIV—XV стст. Чэшскія землі ўвайшлі ў склад уладанняў Люксембургаў у 1310 г.
22 Карл IV (1316—1378) — імператар 1 германскі кароль з 1347 г., чэшскі кароль з 1346 г. 3 дынастыі Лкжсембургаў. У Чэхіі праводзіў палітыку замацавання каралеўскай улады, абмяжоўваў правы чэшскіх магнатаў, заахвочваў развіццё рамёстваў, горнай справы, унутранага 1 знешняга гандлю.
23 Ян Гус (1371 —1415) — нацыянальны герой чэшскага народа. Прапаведнік, мысліцель, ідэолаг чэшскай Рэфармацыі. У сваіх пропаведзях выкрываў каталіцкае духавенства, патрабаваў карэннай рэформы царквы, выступаў супраць засілля немцаў у Чэхіі, прыгнечання беднякоў.
За сваю дзейнасць у 1410 г. быў адлучаны ад царквы. У канцы 1414 г. быў выкліканы на царкоўны сабор у Канстанцы 1, нягледзячы на ахоўную грамату, быў схоплены і кінуты ў турму. Спробы каталіцкіх царкоўнікаў схіліць Гуса да адрачэння ад яго вучэння не мелі поспеху. Гус быў асуджаны як ерэтык і спалены на кастры.
24 Правільна: Уікліф, Вікліф (паміж 1320—1330—1384) — англійскі рэфарматар, прафесар Оксфардскага універсітэта, доктар багаслоўя. Па вучэнні Уікліфа, абавязкі людзей у грамадстве падзелены паміж трыма саслоўямі: духавенствам, свецкімі лордамі і простым народам. Ен адстойваў прымат свецкай улады над духоўнай. Уікліф выступаў за падпарадкаванне духавенства каралю, за спрашчэнне царкоўных абрадаў, за пазбаўленне духавенства сацыяльных прывілей. У 1382 г. сабор англійскіх епіскапаў асудзіў вучэнне Уікліфа як ерэтычнае. Сабор у Канстанцы ў 1415 г. абвясціў яго ерэтыком.
25 Гусіцкі рэвалюцыйны pyx (у М. Багдановіча — «рэлігійны»)
(1419—1437) —барацьба чэшскага народа ў першай палове XV ст. супраць каталіцкай царквы, феадальнай эксплуатацыі і нямецкага засілля. Штуршком з’явілася пакаранне смерцю Яна Гуса па рашэнні Канстанцкага сабора.
26 На самай справе 30 ліпеня 1419 г. пачалося рэвалюцыйнае выступленне пражскага плебса на чале з Янам Жаліўскім. Яно паклала пачатак узброенай барацьбе, якая ахапіла ўсю Чэхію.
Ян Жыжка (каля 1360—1424) — дзеяч гусіцкага руху, актыўны яго ўдзельнік, палкаводзец, нацыянальны герой чэшскага народа. У красавіку 1420 г. папа Марцін V і імператар Сігізмунд I аб’явілі Крыжовы паход супраць Чэхіі. Крыжаносцы асадзілі Прагу, але 14 ліпеня былі ўшчэнт разбіты гусітамі на Віткавай гары пад кіраўніцтвам Яна Жыжкі.
27 Лютэр Марцін (1483—1546) —заснавальнік лютэранства, бюргерскай Рэфармацыі ў Германіі. Яго вучэнне адмаўляла ўвесь лад каталіцкай царквы. Заяўляў, што шмат у чым лічыць правільнымі палажэнні, якія вылучыў Ян Гус. Увайшоў у гісторыю і як дзеяч культуры — як рэфарматар мовы, музыкі, адукацыі і г. д. Шмат зрабіў для развіцця народнай культуры. Выканаў пераклад Бібліі на нямецкую мову, у якім зацвердзіў нормы агульнанямецкай нацыянальнай мовы.
28 Соцын Фауст (1539—1604) — італьянец, адзін з заснавальнікаў рацыяналістычнага кірунку ў польскай Рэфармацыі. Соцын і яго паслядоўнікі адверглі догмат аб Троіцы, лічылі Хрыста не Богам, а чалавекам, які надзелены боскімі ўласцівасцямі, адмаўлялі догмат аб першародным граху.
29 Першае выданне выйшла ў Празе ў 1488 другое — (у Кутных гарах (1489); трэцяе — у Венецыі (1506).
30 Маецца на ўвазе Карлаў універсітэт, заснаваны ў 1348 г. імператарам Карлам 1V.
31 Шцітны Томаш (Фама) (каля 1333 — каля 1405)—чэшскі пісьменнік. Папярэднік пісьменнікаў гусіцкай эпохі.
32 Відаць, гаворка ідзе пра Яна Ракіту (?—1591) —багаслова, чэха па паходжанні, які ў сувязі з ганеннем багемскіх братоў у Чэхіі перасяліўся ў Польшчу. У 1570 г. суправаджаў пасольства да Іаана Грознага, якое адправіў кароль Сігізмунд-Аўгуст.
33 Хельчыцкі Пётр (каля 1390 — каля 1460) —ідыёлаг умераных табарытаў у гусіцкім рэвалюцыйным руху.
34 Гаворка ідзе пра чэшскае паўстанне 1618—1620 гг. супраць Габсбургаў.
“Трыццацігадовая вайна (1618—1648) —першая агульнаеўрапейская вайна паміж дзвюма групоўкамі дзяржаў: Габсбургскім блокам. які падтрымлівалі папства і каталіцкія князі Германіі і Рэчы Паспалітай, і нацыянальнымі дзяржавамі — Францыяй, Швецыяй, Галандыяй, Даніяй, Расіяй і інш. Спачатку мела характар «рэлігійнай вайны».
36 Колар Ян (1793—1852) —чэшскі і славацкі паэт, дзеяч культуры.
37 Маха Карэл Гінэк (1810—1836) —чэшскі паэт. Быў блізкі да чэшскага вызваленчага руху.
38 Гаўлічак Карэл — КГавлічак-Бароўскі (псеўд. Гавел Бароўскі) (1821 —1856) —чэшскі паэт, публіцыст, палітычны дзеяч.
39 Юнгман Йосаф (1773—1847) —чэшскі філолаг, паэт, перакладчык.
40 Шафарык Павел Йосаф (1795—1861)—славацкі і чэшскі славіст, дзеяч славацкага і чэшскага нацыянальна-вызваленчага руху.
41 Палацкі Францішак (1798—1876)—чэшскі гісторык, філосаф, дзеяч культуры і чэшскага нацыянальнага руху XIX ст.
42 Маецца на ўвазе буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя ў Аўстрыі 1848—1849 гг. Галоўнай рухаючай сілай рэвалюцыі былі народныя масы — рабочыя, сялянства, гарадская дробная буржуазія. Задачамі рэвалюцыі былі: ліквідацыя феадальна-абсалютысцкага ладу і вырашэнне нацыянальнага пытання ў Аўстрыйскай імперыі.
43 Напрыклад, Маціца чэшская. Заснавана ў 1831 г. Ф. Палацкім пры Чэшскім Нацыянальным музеі ў Празе. Маціца чэшская аб’ядноўвала чэшскіх патрыётаў і да 80-х гадоў XIX ст. аказвала вялікі ўплыў на чэшскае навуковае і культурнае жыццё.
44 Тупый Карэл Яўген (псеўд. Баляслаў Яблонскі) (1813—1881) — вядомы чэшскі лірык. У маладосці па жаданні бацькоў уступіў у ордэн прэманстрантаў, але хутка пакінуў яго. Актыўна супрацоўнічаў у часопісе «Kvöty». У 1837 г. пад яго рэдакцыяй выйшаў альманах «Vesna». У 1838 г. зноў уступіў у пакінуты ордэн і прыняў пастрыжэнне, а ў 1841 г. пасля заканчэння заняткаў багаслоўем пасвячаецца ў свяшчэннікі. Адасобленае манастырскае жыццё і ўспаміны аб «міры» далі яму асноўныя матывы «Песень любві», якія карысталіся вялікай папулярнасцю і шмат разоў былі пакладзены на музыку. Яшчэ студэнтам багаслоўя Тупый выдаў у 1841 г. зборнік вершаў, а ў 1843 г.— малітвенную кнігу для адукаваных жанчын. У 1845 г. выйшла другое выданне яго вершаў, куды ўвайшоў і дыдактычны твор «Moudrost otcovska». У 1847 г. супраць яго жадання быў прызначаны свяшчэннікам у польскі жаночы манастыр у Кракаве.
Украянское казачество
(с. 78)
Друкуецца па Творах, 1928, т. 2, дзе ўпершыню апублікаваны з аўтографа.
У заўвагах да артыкула ў Творах, 1928, т. 2 адзначаецца, што «ў зборы рукапісаў пры катэдры беларускае літаратуры ІБК знаходзіцца два паасобнікі гэтага артыкула — першы паасобнік поўны, без загалоўку і другі няскончаны, з загалоўкам «Украянское казачество».
У выданні артыкул друкуецца з першага аўтографа, загаловак жа ўзяты з другога. Другі паасобнік крыху адрозніваецца ад першага, але цікавымі варыянтамі не вызначаецца. У канцы артыкула аўтарскаю рукою зроблена прыпіска: «Адрес мой Ярославль, редакцяя газеты «Голос». Акрамя гэтага, у вопісе рукапісаў М. Багдановіча (гл. гэты том, с. 416), значыцца «закончаны артыкул-чыставік «Украянское казачество» на 29-ці старонках in 4° і некалькі да яго чарнавых варыянтаў — 10 с. іп 4 °».
Можна меркаваць, што гэты артыкул па задуме звязаны з іншымі артыкуламі М. Багдановіча аб славянстве і быў напісаны прыблізна ў адзін час з імі, а менавіта ў 1914 г.
У Творах, 1928, т. 2 артыкул «Украннское казачество» змешчаны ў раздзеле «Славянства». У гэты раздзел уваходзяць пяць артыкулаў аб пытаннях гісторыі і этнаграфіі Украіны («Украянское казачество» (1914), (Галіцкая Русь^ (1914), «Червонная Русь» (1914), «Угорская Русь» (1914), «Образы Галяцяя в художественной лнтературе» (1915)) і адзін з гісторыі беларускай культуры — «Аб веры нашых прашчураў» (1916).
У асноўны тэкст артыкула ўнесена праўка паводле аўтографа:
С 78, р. 5—6; глубйн замест: глубйны (фатаграфія аўтографа, змешчаная ў Творах, 1928, т. 2, с. 176).
1 Першым гістарычна дакладным князем Кіеўскай Русі лічыцца князь Алег (г. н. невяд.— 912). Правіў ён з 879 г. у Ноўгарадзе, з 882 г. у Кіеве. Паводле падання, у другой палове IX ст. правілі кіеўскія князі Аскольд (г. н. невяд.— 882) і Дзір (г. н. невяд.—882). Былі забіты Алегам у Кіеве каля 882 г.
2 Помнік літаратуры Кіеўскай Русі канца XII ст. Напісаны невядомым аўтарам неўзабаве пасля паходу ноўгарад-северскага князя Ігара на полаўцаў у 1185 г. «Слова» знойдзена А. Мусіным-Пушкіным у пачатку 90-х гадоў XVIII ст. у спісе XVI ст., які згарэў у часе пажару Масквы ў 1812 г. «Слова» перакладзена на іншыя мовы. Першы пераклад на беларускую мову зрабіў Я. Купала (празаічны ў 1919 г., вершаваны—1921 г.).
З3аснаваны ў X ст., крэпасць Кіеўскай Русі. У 1240 г. разбураны мангола-татарамі.
4 Трубамй повйты...— тут маецца на ўвазе ваенная труба.
0 Шелом — тут — шлем.
6 У 1240 г.
7 Руская цэнтралізаваная дзяржава (Расійская дзяржава) складалася з канца XV ст. у выніку аб’яднання ў канцы XV — пачатку XVI ст. рускіх зямель вакол Маскоўскага вялікага княства.
8 М. Багдановіч мае на ўвазе адзін з трох усходнеславянскіх народаў, які размаўляе на рускай мове. Гістарычная недакладнасць тагачаснай расійскай гістарыяграфіі, высновамі і ацэнкамі якой карыстаўся М. Багдановіч, калі называў беларусаў «другім рускім народам» і
пісаў пра «ўладу Літвы» над ёю. На самай жа справе беларускае Наваградскае княства і далучаная да яго князем Міндоўгам (сярэдзіна XIII ст.) летапісная Літва на тэрыторыі сучаснай заходняй Беларусі сталі цэнтрам фарміравання Вялікага княства Літоўскага ў XIII—XIV стст. (заўвага рэдактара).
9 Вялікае княства Літоўскае — феадальная дзяржава Беларусі, Літвы (у XIII—XVIII стст.), Украіны (да 1569) і часткі сучаснай Расіі (да 30-х гадоў XVI ст.). Паводле ўмоў Люблінскай уніі (1569), аб’ядналася з Польшчай у федэратыўную дзяржаву—Рэч Паспалітую. Афіцыйная поўная назва з XV ст.— Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Сталіца — Вільня.
10 Войны з Рускай дзяржавай вымушалі Вялікае княства Літоўскае шукаць дапамогі ў Польшчы, у асаблівасці ў перыяд Лівонскай вайны (1558—1583).
11 Гл. камент. да арт. ўГалнцкая Русь), пазіцыю 1.
12 Старажытнаруская гістарычная вобласць у басейне верхняга цячэння Заходняга Буга і Прыпяці з яе правымі прытокамі. У VIII— IX стст. на Валынскай зямлі жылі валыняне і бужане. Назву атрымала ад г. Валыні (Вялыні). У канцы X ст. увайшла ў склад Кіеўскай Русі.
13 Кіеў быў разбураны войскамі хана Батыя ў 1240 г.
14 Старадаўняе тонкае сукно чырвонага колеру.
15 Баплан — інжынер-будаўнік, картограф. Служыў больш за 17 гадоў у польскай службе пры каралях Сігізмундзе III і сыне яго Уладзіславе IV. У 1649 г. выдаў працу «Опнсання Укранны», у 1832 г. праца выйшла ў рускім перакладзе А. Устралава. Прыведзеная М. Багдановічам вытрымка ўзята з гэтай працы Баплана.
16 Вайсковае падраздзяленне ў Запарожскай Сечы.
17 Узнікненне Запарожскай Сечы адносіцца да першай паловы XVI ст. Заснавана беглымі прыгоннымі, у тым ліку з Беларусі, і гарадской беднатой за Дняпроўскімі парогамі, дзе створаны ўмацаванні («засекі», «сеч»).
Сеч Новая — назва Сечы Запарожскай у апошні перыяд яе існавання (1734—1735).
18 На чале вайсковага кіраўніцтва Запарожскай Сечы стаяў кашавы атаман. Выбіраўся сечавай радай. Абранне запарожскіх гетманаў адносіцца да больш позняга перыяду. У XVI—XVII стст.— галава рэестравых казакоў на Украіне, з 1648 г.— правіцель Украіны і галава казацкага войска.
19 Горад у Турцыі, заснаваны ў 324—330 гг. рымскім імператарам Канстанцінам I на месцы калоніі Візантыя. Сталіца Візантыйскай імперыі (IV — сярэдзіна XV ст.). У старажытнарускіх тэкстах — Царград. Пасля захопу туркамі ў 1453 г. перайменаваны ў Стамбул.
20 Горад у Крымскай вобласці Украіны. Заснаваны ў VI ст. да н. э.
21 Горад у Турцыі, порт на Чорным моры. Заснаваны не пазней VII ст. да н. э. грэкамі-каланістамі.
22 Горад і порт у Турцыі, на беразе Чорнага мора.
23 Частка ўкраінскіх казакоў, якія ў XVI — першай палове XVII ст. былі прыняты на службу польскім урадам і ўнесены ў асаблівы спіс —
Паўстанне пад кіраўніцтвам К. Касінскага пачалося ў снежні 1591 г. Пасля гібелі К. Касінскага ў баі пад Чаркасамі (горад, цэнтр Чаркаскай вобласці Украіны) паўстанне было падаўлена летам 1593 г.
Касінскі Крыштоф (г. н. невяд.—1593) — гетман украінскіх рэестравых казакоў у пачатку 90-х гадоў XVI ст.
25 Лабада Рыгор (г.н. невяд.— 1596) —гетман паўстанцкага войска, адзін з кіраўнікоў паўстання Налівайкі 1594—1596 гг. Быў забіты паўстанцамі, калі яны западозрылі яго ў здрадзе.
20 Налівайка Севярын (Семярын; г. н. невяд.—1597) —кіраўнік антыфеадальнага казацка-сялянскага паўстання на Украіне і Беларусі ў канцы XVI ст. У 1594 г. узначаліў паход атрада нерэестравых казакоў і сялян у Малдавію 1 Трансільванію. У 1595 г. узняў казацка-сялянскае паўстанне ў правабярэжнай Украіне супраць феадалаў, перайшоў на тэрыторыю Беларусі, дзе да яго далучыліся мясцовыя сяляне, мяшчане і дробная шляхта. У 1596 г. Налівайка быў выдадзены кіраўнікамі рэестравых казакоў і 21 красавіка 1597 г. пакараны смерцю ў Варшаве.
21 Жалкеўскі, Жулкеўскі Станіслаў (1547—1620) —польскі дзяржаўны і ваенны дзеяч, вялікі каронны гетман (з 1613), канцлер (з 1617). У 1596 г. задушыў казацка-сялянскае паўстанне пад кіраўніцтвам С. Налівайкі на Украіне і шляхецкі бунт супраць караля Зыгмунта III (1607). Разбіў пад Клушынам войска Дзмітрыя Шуйскага (1610), увайшоў у Маскву. Удзельнік вайны з Турцыяй (1620).
2а Горад (з 1783) у Палтаўскай вобласці на рацэ Сула. Вядомы з 1107 г.
29 Маецца на ўвазе Лівонская вайна (1558—1583) Расіі з Лівонскім ордэнам, а з 1561 г., пасля яго распаду, з Польшчай і Літвой (з 1569 г.— Рэччу Паспалітай), Швецыяй і Даніяй за выхад да Балтыйскага мора.
30 Маецца на ўвазе інтэрвенцыя Рэчы Паспалітай у пачатку XVII ст.
31 Нападалі ў 1616—1618 гг.
32 Сагайдачны Пётр Канонавіч (г. н. невяд.—1622)—палітычны 1 ваенны дзеяч Украіны, гетман рэестравага казацтва. Удзельнік і кіраўнік паходаў украінскіх казакоў у Крым і Турцыю (1614, 1615, 1616, 1620).
33 М. Багдановіч мае на ўвазе бітву пры турэцкай крэпасці Хоцін у 1621 г., у якой 40-тысячнае казацкае войска, далучыўшыся да польскай арміі, нанесла рашаючы ўдар турэцкаму войску султана Асмана II.
34 Астранін Якаў (г. н. невяд.—1641) —адзін з кіраўнікоў народнага антышляхецкага паўстання 1638 г. на Украіне.
зіГуня Дзмітрый Цімашэвіч (XVII ст.) — гетман запарожскага войска, адзін з кіраўнікоў народнага паўстання супраць польскіх паноў.
36 Хмяльніцкі Багдан (Зіновій) Міхайлавіч (1595—1657) —дзяржаўны дзеяч, палкаводец, гетман Украіны. У студзені 1648 г. узначаліў паўстанне казакоў і сялян, якім пачалася вызваленчая вайна ўкраінскага народа 1648—1654 гг. супраць Польшчы. 8 студзеня 1654 г. на Пераяслаўскай радзе абвясціў уз’яднанне Украіны з Расіяй.
О гуманязме н неосмотрнтельностн
(с. 90)
Друкуецца па часоп. «Украннская жнзнь», 1914, № 11 —12, дзе ўпершыню апублікаваны.
Датуецца годам апублікавання.
У вопісе рукапісаў. М. Багдановіча (гл. гэты том, с. 415.) значыцца чарнавы накід і чыставы ўрывак артыкула «Этнографнческая Польша» (7 с.). Гэта адказ на брашуру г. Курнатоўскага пад гэтым жа загалоўкам.
1 Мілюкоў Павел Мікалаевіч (1859—1943) — рускі палітычны дзеяч, лідэр партыі кадэтаў, гісторык, публіцыст. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. міністр замежных спраў Часовага ўрада. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі эмігрыраваў.
2 М. Багдановіч мае на ўвазе наступныя беларускія перыядычныя выданні: «Наша ніва» (1906—1915), «Саха» (1912—1915), «Маладая Беларусь» (1912—1913), «Bielarus» (1913—1915), «Лучынка» (1914), «Раніца» (1914).
3 Штодзённая газета ліберальнага напрамку, выдавалася ў 1907—1918 гг. у Кіеве.
Образы Галнцян в художественной лнтературе
(с. 94)
Друкуецца па час. «Русскнй экскурсант», 1915, № 1 і 2, дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: М. Богдановнч.
Датуецца годам апублікавання.
' 2 Гл. камент. да арт. (Галяцкая Русь), пазіцыю 1.
Горная сістэма ў Еўропе, у межах Чэхіі, Польшчы, Венгрыі, Румыніі, Украіны. Даўжынёй каля 1500 км, шырынёй — 100— 350 км.
4 Старадаўні ўкраінскі шчыпкова-музычны інструмент.
5 Пшэрва-Тэтмайер Казімеж (1865—1940)—польскі пісьменнік.
6 Урывак з рамана М. Кацюбінскага «Цені забытых продкаў» са слоў «Теплым весенннм утром...» да слоў «упасть к его ногйм» М. Багдановіч раней прыводзіў у артыкуле «Угорская Русь».
7 Капялюш.
8 Горы ў Букавіне — на тэрыторыі, якая ўваходзіць у склад сучаснай Чарнавіцкай вобласці Украіны і Румынскай вобласці Сучава. Назву атрымалі ад букавых лясоў, што пакрываюць яе мясцовасць.
9 Урывак з верша «Гавэрля» (зб. «В годнні сумерку», 1908) украінскага пісьменніка Чарнецкага Сцяпана Мікалаевіча (1881 — 1944).
'° Франко Іван Якаўлевіч (1856—1916) —украінскі пісьменнік, публіцыст, грамадскі дзеяч. Галічане з’яўляюцца героямі большасці яго кніг. У 1885 г. выйшлі «Галіцкія абразкі».
Даты напісання згаданых у артыкуле твораў наступныя: «Сам вінаваты» — 1880, «Лесіхіна сям’я» — 1876, «Вялікі шум» — 1907, «Мірон»—1883, «Гісторыя маёй саламарэзкі»—1883, «Лясы і пашы» — 1883.
" Відаць, гаворка ідзе аб працы галіцкага публіцыста Кельсіева Васіля Іванавіча (1835—1872) «Галіччына і Малдавія. Падарожныя лісты» (Спб., 1868).
І2Свята, якое мае адносіны да назвы храма.
13 Каламыйка — украінская народная песенька накшталт прыпеўкі. Жанр гэты ёсць і ў беларускай народнай творчасці.
Шумка—украінская народная песня-танец. Музычны памер 2/4. Тэмпам і характарам выканання блізкая да каламыйкі.
14 У грэчаскай міфалогіі — лясныя німфы, заступніцы дрэў.
15 Фядзьковіч-Гардзінскі Юры Адальбертавіч (1834—1888) — украінскі (галіцкі) пісьменнік, які стварыў каларытныя характары горцаў у творах «Лук’ян Кабыліца» (1862), «Любоў-пагібель» (1863), «Хто вінаваты» (1863), «Няшчаснае каханне» (1867), «Максім Цудны» (1887) і інш.
10 Відаць, тут апіска ў М. Багдановіча, а гаворка ідзе пра Вагілевіча Івана Мікалаевіча (1816—1866), паэта і фалькларыста, літаратурнае жыццё якога было цесна звязана з Галіцыяй. Вядомы яго паэма «Мадэй» і казка ў вершах «Жулін і Каліна».
17 Захер Мазох фон Леапольд (1835—1895) —нямецкі пісьменнік, які нарадзіўся ў Львове. Яго раманы з жыцця рускага двара, як і эратычныя аповесці, зрабілі імя пісьменніка папулярным за межамі радзімы і далі назву спецыфічнаму кірунку мазахізм. Пісаў таксама пра яўрэйскае насельніцтва Галіцыі — зб. «галіцкіх апавяданняў» «Запавет Каіна» (М., 1877), які быў перакладзены з нямецкай мовы С. А. Кацельнікавай, і зб. «Яўрэйскія апавяданні» (М., 1899).
18 Адна з формаў феадальнай зямельнай рэнты, дармавая прымусовая праца феадальна-залежнага селяніна на гаспадарцы феадала з часоў Кіеўскай Русі.
19 Талер—буйная сярэбраная манета масаю 28—30 г. Упершыню выпушчана ў 1518 г. у Чэхіі (г. Іаахімсталь). Высакапробныя талеры (27, 20 г чыстага серабра) хутка пашырыліся за межамі Германскай імперыі і сталі ўзорам для манетнай чаканкі ў іншых краінах. Аўстрыйскі талер з партрэтам аўстрыйскай імператрыцы Марыі Тэрэзіі (1717—1780) чаканіўся з 1753 г. У XIX—XX стст. яго выпускалі Аўстрыя, Англія, Францыя, Італія. У вялікай колькасці талеры купляліся Рускай дзяржавай у XVII ст. як сыравіна для ўласнай манетнай эмісіі.
20 Пярэдадзень Калядаў і Вадохрыціча (пачатак студзеня). Называецца так таму, што ў гэтыя дні ў ежу ўжываецца замест масла сачэва — сок — з зерня роду бабовых (сачэвічніку). Сачэнь — праснак, памазаны зверху густым сокам з гэтага зерня.
21 Мальфарэй — ад укр. мольфар, што азначае чараўнік, у другім выпадку — чорт, д’ябал.
22 Каваліў Сцяпан Міхайлавіч (1848—1920) — украінскі пісьменнік. Відаць, М. Багдановіч меў на ўвазе творы Каваліва «Грамадскія прамыслоўцы» (1899) і «Абразкі з жыцця галіцкай Каліфорніі» (1913).
23 Кабылянская Вольга Юльянаўна (1863—1942) —украінская пісьменніца. Магчыма, у артыкуле меліся на ўвазе такія яе творы, як «Некультурная» (1896), «Пара» (1895), «Бітва» (1895), «Зямля» (1901), дзе шырока даюцца карціны прыроды. У перакладзе на рускую мову быў вядомы зборнік «Арыстакратка» і іншыя апавяданні (1912). Пераклаў П. Дзятлаў.
24 Стэфанік Васіль Сямёнавіч (1871 —1936) —украінскі пісьменнік, прысвяціў галічанам шэраг твораў у зборніках «Сіняя кніжка» (1899), «Каменны хрэст» (1900), «Дарога» (1901), «Маё слова» (1905) і інш. На рускай мове ў перакладзе У. Казіненкі вядомы кнігі «Апавяданні» (Спб., 1907) і «Каплі крыві» (Спб., 1911).
25 Леантовіч Павел Іванавіч (1825—1880) —украінскі пісьменнік.
26 Кабрынска-Азаркевіч Наталля Іванаўна (1855—1920) —украінская пісьменніца, вядома як арганізатар жаночага руху ў Галіччыне.
27 Мартовіч Аляксей Сямёнавіч (1871 —1916) —украінскі пісьменнік-дэмакрат. Найбольш яскрава раскрывае жыццё галічанаў у апавяданнях «Нумары» (1891), «Мужыцкая смерць» (1899; яго пераклаў М. Горкі для часоп. «Жнзнь»), «Дурная справа» (1902), «Хітры Панько» (1900), «Вось пасюль маё» (1900) і інш. У перакладзе на рускую мову быў вядомы на той час зборнік «Войт» і іншыя апавяданні (1910, 2-е выданне— 1911; пераклаў А. Назарыеў).
Белорусы (с. 119)
Друкуецца па часоп. «Нацнональные проблемы», 1915, № 2, дзе ўпершыню апублікаваны.
Датуецца годам апублікавання.
На першай старонцы першадруку паведамленне: «Настояіцнй журнал, готовый уже к печатн, был задержан выпуском ввнду об’явленного постановлення вр. нс. московского градоначальннка ген. м. Золотарева о закрытян «Нацнональных проблем» на всё время действня в Москве Положення о чрезвычайной охране. Но постановленне это не было прнведено в нсполненне ввяду последовавшего затем постановлення.
Спешно выпуская настояіцнй номер после вынужденного перерыва я нзбегая дальнейшнх задержек, редакцня вынуждена была сохранять № 2 «Нацнональных проблем» в значнтельной его частн в том вяде, в котором он был уже готов к печатн».
1 У 1801 г., у сувязі з новым губернскім падзелам Расіі, на тэрыторыі Беларусі створана 5 губерняў, якія падзяляліся на паветы, паветы — на воласці. Магілёўская губерня мела 12 паветаў; Віцебская—12, Мінская—10, Гродзенская —8, Віленская—11 паветаў.
2 Феадальная дзяржава XIV—XV стст. з цэнтрам у г. Маскве, якая стала асновай аб’яднання рускіх зямель у адзіную цэнтралізавайую дзяржаву. Выдзелілася ў першай палове XIII ст. з Уладзіміра-Суздальскага княства як удзел.
3 Гл. камент. да арт. «Украннское казачество», с. 112, пазіцыю 9.
4 М. Багдановіч мае на ўвазе далучэнне Беларусі да Расіі ў выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй у 1772—1795 гг.
5 На беларускіх і ўкраінскіх землях, што ўвайшлі ў Вялікае княства Літоўскае, быў больш высокі ўзровень развіцця грамадства, чым на ўласна літоўскіх, таму яны мелі вялікі ўплыў на ўсе сферы ўнутранага жыцця дзяржавы і яе культуры.
6 М. Багдановіч вядзе гаворку пра трэці падзел Рэчы Паспалітай (1795), у выніку якога беларускія і значная частка ўкраінскіх зямель былі ўз’яднаны з Расіяй.
7 М. Багдановіч мае на ўвазе паўстанне 1863—1864 гг. у Польшчы, на Беларусі і ў Літве супраць царызму.
8 Міцкевіч Адам (1798—1855) —польскі паэт.
Пад непасрэдным уплывам Міцкевіча пачыналі літаратурную дзейнасць пачынальнікі новай беларускай літаратуры Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, А. Рыпінскі, У. Сыракомля і інш.
9 Чачот Ян (1796—1847) — беларускі і польскі паэт, фалькларыст. Сябар А. Міцкевіча. Сабраў і апублікаваў у шасці фальклорных зборніках «Сялянскія песенькі» (Вільня, 1837—1846; пераклад на польскую мову і ў арыгінале).
10 Сыракомля Уладзімір (сапр. Кандратовіч Людвік Францішак Уладзіслаў; 1823—1862) —польскі і беларускі паэт. Пакінуў багатую літаратурную спадчыну, тэматычна і праблемна звязаную з Беларуссю. Першы друкаваны яго твор — запісанае вершам апавяданне «Паштальён», якое ў перакладзе паэта Л. Трэфалёва стала рускай народнай песняй «Яміцнк».
" Вярыга-Дарэўскі Арцём Ігнатавіч (1816—1884) —беларускі пісьменнік-дэмакрат. «Альбом» Вярыгі-Дарэўскага, які ён вёў у 1858— 1863 гг.,— унікальны помнік беларускай культуры. У ім пакінулі свае вершы і запісы В. Дунін-Марцінкевіч, У. Сыракомля, В. Каратынскі і інш.
12 Каратынскі Вінцэсь Аляксандравіч (1831 —1891) — беларускі і польскі пісьменнік, журналіст. Працаваў хатнім настаўнікам, сакратаром У. Сыракомлі. Выдаў 10-томны Збор твораў Сыракомлі (1872).
12 Лучына Янка (сапр. Неслухоўскі Іван Люцыянавіч; 1851 —1897) — беларускі паэт-дэмакрат.
(Б агушэвіч Францішак Казіміравіч (1840—1900)—беларускі
паэт-дэмакрат.
15 Беларуская сацыялістычная грамада (БСГ) —беларуская нацыянальная партыя леванародніцкага кірунку ў 1902—1918 гг. Утворана на базе культурна-асветніцкіх гурткоў моладзі Вільні, Гродна, Мінска пад назвай Беларуская рэвалюцыйная грамада. У 1906— 1915 гг. гуртавалася вакол газет «Наша доля» (1906) і «Наша ніва» (1906—1915). Праграма БСГ змяшчала асноўныя дэмакратычныя патрабаванні, у тым ліку сацыялізацыі зямлі, аўтаномію, пазней незалежнасць Беларусі. У сярэдзіне 1918 г. на аснове БСГ створаны Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя, Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў і Беларуска.я партыя сацьіялістаў-федэралістаў. Восенню 1917 г. частка левага крыла БСГ на чале з A. Р. Чарвяковым стварыла Беларускую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю і далучьілася да бальшавікоў. Другая частка левага крыла БСГ на чале з Жылуновічам таксама выступіла за падтрымку савецкай улады.
16 Першая на беларускай мове легальная газета, выдавалася ў Вільні з 1 верасня да 1 студзеня 1906 г. кірыліцай і лацінкай. 3 студзеня 1907 г. рашэннем Віленскай судовай палаты забаронена. У «Нашай долі» друкаваліся мастацкія творы Цёткі, Я. Коласа, Ядвігіна LU. і іншых беларускіх пісьменнікаў.
' Легальная штотыднёвая грамадска-палітычная і літаратурная газета, якая выдавалася ў Вільні з 10 лістапада 1906 г. да 7 жніўня 1915 г. на беларускай мове (да 24 кастрычніка 1912 г. кірыліцай і
лацінкай, пазней кірыліцай). Першы рэдактар і выдавец С. Вольскі, з 22 снежня 1906 г.— А. Уласаў, з 7 сакавіка 1914 г. рэдактар, а потым і выдавец I. Луцэвіч (Янка Купала).
3 выданнем «Нашай нівы» многія беларускія пісьменнікі атрымалі магчымасць друкаваць свае творы на беларускай мове. «Наша ніва» публікавала на сваіх старонках ці выдавала асобна творы Цёткі, Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча, Ц. Гартнага, 3. Бядулі, А. Гурло, К. Буйло і іншых беларускіх пісьменнікаў, пераклады на беларускую мову твораў рускіх і польскіх класікаў — У. Караленкі, М. Гогаля, Л. Талстога, М. Горкага, А. Міцкевіча, Э. Ажэшкі. Газета адыграла значную ролю ў выяўленні і збіранні беларускіх літаратурных сіл, у развіцці беларускай літаратурнай мовы, у выданні і прапагандзе беларускіх кніг. Рэдакцыя газеты выдавала беларускія календары (з 1910 да 1915 г.), прапагандавала тэатр 1. Буйніцкага, беларускі фальклор, іншыя віды нацыянальнага мастацтва.
У вопісе рукапісаў М. Багдановіча значыцца, што папка № 1 змяшчае ў сабе паасобныя старонкі артыкула М. Багдановіча аб газеце «Наша ніва» — 6 с. іп 4°» (гл. гэты том, с. 415).
18 Штомесячны сельскагаспадарчы часопіс, які выдаваўся на беларускай мове з красавіка 1912 г. да кастрычніка 1913 г. у Вільні, з лістапада 1913 г. да студзеня 1915 г. у Мінску. Прызначаўся для сялян-беларусаў, змяшчаў матэрыялы на сельскагаспадарчыя тэмы, прапагандаваў арганізацыю сельскагаспадарчых гурткоў і суполак.
19 Культурна-асветны часопіс, які выдаваўся ў ІІецярбурзе беларускім выдавецкім таварыствам «Загляне сонца і ў наша аконца» на беларускай мове. Выйшлі тры выпускі (сшыткі): № 1, 2 у 1912 г., № 3 у 1913 г. Выступаў за пашырэнне асветы, культуры, школьнай справы на Беларусі. Змяшчаў творы Я. Купалы, Я. Коласа, Цёткі, Ц. Гартнага і інш. Друкаваўся кірыліцай і лацінкай адначасова.
20 «Беларус» («Bielarus») — штотыднёвая каталіцкая грамадскапалітычная і літаратурная газета. Выдавалася з 13 студзеня 1913 г. да 30 ліпеня 1915 г. у Вільні на беларускай мове, друкавалася лацінкай.
21 Юнацкі і краязнаўчы ілюстраваны часопіс, які выдаваўся ў 1914 г. у Мінску на беларускай мове. Асвятляў пытанні выхавання і адукацыі беларускай моладзі, друкаваў творы Я. Купалы, Я. Коласа, 3. Бядулі, к. Буйло, Ц. Гартнага, А. Гурло, Ядвігіна Ш. і іншыя навукова-папулярныя і краязнаўчыя матэрыялы. Выйшла 6 нумароў. Рэдактар A. М. Уласаў, фактычны кіраўнік выдання Цётка (А. Пашкевіч).
22 Часопіс беларускай студэнцкай моладзі, адзіны нумар выдадзены ў Пецярбурзе ў чэрвені 1914 г.
23 М. Багдановіч мае на ўвазе Віленскі універсітэт, які быў заснаваны ў 1579 г. як Віленская акадэмія. Мела спачатку філасофскі і багаслоўскі факультэты, у 1641 г. адкрыты юрыдычны факультэт. Кіраваў акадэміяй езуіцкі ордэн. У 1803 г. пераўтворана ў імператарскі Віленскі універсітэт. Ва універсітэце вучылася многа студэнтаў з Бе-
ларусі. У пачатку XIX ст. у Віленскім універсітэце існавалі тайныя таварыствы філаматаў і філарэтаў, у якіх удзельнічалі і студэнты Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Тамаш Зан і інш. Пасля паўстання 1830—1831 гг. універсітэт быў закрыты (1832).
Хто мы такія?
(с. 126)
Друкуецца па газ. «Вольная Беларусь», 1918, № 14, 21 крас., дзе ўпершыню апублікаваны.
Напісанне артыкула, як лічыла Літаратурная камісія Твораў, 1928, можна аднесці да 1915 г. (гл.: Творы, 1928, т. 2, с. 364). У вопісе рукапісаў М. Багдановіча (гл. гэты том, с. 427) значыцца 2 с. чыставога тэксту артыкула «Хто мы такія» (аркуш 22X18 см).
На белорусскме темы
(с. 128)
Друкуецца па часоп. «Украянская жнзнь», 1916, № 2, дзе ўпершыню апублікаваны.
Напісанне артыкула можна аднесці да 1915 г. Гэту дату ўдакладняе наступны сказ дадзенага артыкула: «Эта деятельность, судя по корреспонденцням в журнале, вскоре стала на твердую почву я прочно развнвалась, пока немецкон. нашествйе не оборвало ее летом прошлого года» (курсіў наш.— С. 3.)На ваенным становішчы беларускія губерні былі аб’яўлены з 18 ліпеня 1914 г.
1 Абавязковая ўмова (для здзяйснення чаго-небудзь).
2 Орган царкоўна-ўрадавай улады, характар якой залежыць ад ладу дадзенай царквы.
3 «У Архідзіэцэзіі пастанавілі даць указанне ўсім плябанам, каб яны пасля заканчэння набажэнства гаварылі казанні да народа з амвону ў касцёлах на той мове, якую народ разумее» (польск.).
4 У хрысціянскай царкве сукупнасць свяшчэннаслужыцеляў і царкоўнаслужыцеляў.
5 М. Багдановіч мае на ўвазе Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 года — збор законаў феадальнага права, які дзейнічаў у Вялікім княстве Літоўскім з 1589 г., а пасля ўз’яднання Беларусі з Расіяй (1772—1795) у Віцебскай і Магілёўскай губернях да 1831 г., у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях да 1840 г.
6 Гл. камент. да арт. «Беларусы», пазіцыю 20.
718 ліпеня 1914 г. беларускія губерні былі аб’яўлены на ваенным становішчы.
8 Новы, гарачы прыхільнік чаго-небудзь.
9 Епіскап епархіі, падпарадкаваны архіепіскапу.
10 Дзе беларускі дыялект зразумелы народу.
Дело по обвнненню в разбое
(с. 135)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 121, 28 мая, дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: Нв. Февралевіі. Змешчаны ў рубрыцы «Суд».
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
1 Звод ваенных пастаноў.
2 Абрамовіч-Бараноўскі Сяргей Сямёнавіч (1866—?)—юрыст, прафесар Аляксандраўскай ваенна-юрыдычнай акадэміі.
3 Род караляў.
Покушеняе на вооруженную кражу
(с. 141)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 129, 8 чэрв., дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: РІв. Ф. Змешчаны ў рубрыцы «Суд».
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
1 Сярэдняя вучэбная ўстанова ў дарэвалюцыйнай Расіі з сямігадовым курсам навучання. Знаходзілася у ведамстве ўстаноў імператрыцы Марыі, адкуль і атрымала сваю назву.
Две смертн
(с. 144)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 130, 9 чэрв., дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: Мв. Февралев’ь. Змешчаны ў рубрыцы «Суд».
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
1 Гл. камент. да арт, «Дело по обвнненяю в разбое», пазіцыю 1.
2 Хрэсны ход — хаджэнне з крыжамі, іконамі і харугвамі ў памяць важных падзей вакол храма.
3 Рабочы-грузчык зерня (хлеба) на параходах.
Покушенне на поджог
(с. 148)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 134, 14 нюня, дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: Нв. Февр. Змешчаны ў рубрыцы «Суд».
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
1 Гл. камент. да арт. «Дело по обвяненню в разбое», пазіцыю 1.
2 У 1870 г. арыштанцкія роты, якія арганізаваны з арыштантау, прысуджаных да катаржнай працы, былі перайменаваны ў арыштанцкія аддзяленні.
В гостях у детей
(с. 151)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 143, 24 чэрв. (7 ліп.). Подпіс: Нв. Февралевг..
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
(Заседанне городской думы)
(с. 154)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 145, 26 чэрв., дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: Нв. Ф-лев-ь.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
1 Відаць, гаворка ідзе пра Усерасійскі саюз гарадоў, створаны ў жніўні 1914 г.
Ннколай Дмнтрневнч Ножнн
(с. 157)
Друкуецца па часоп. «Ежемесячный журнал», Петроград, 1916, № 6, дзе апублікаваны ўпершыню.
Артыкул змешчаны пад рубрыкай «Юбялей».
Датуецца годам апублікавання.
Як зазначае I. Замоцін у крытычна-біяграфічным нарысе, змешчаным у 2-м томе Твораў, 1928, с. XLII у асяроддзі М. Багдановіча гэтагд часу «падымаліся пытанні сацыяльнага характару, якія востра
ўставалі ў гэтыя перадрэвалюцыйныя гады, што супадаюць з студэнцтвам Максіма Багдановіча». Гэтым, як відаць, і можна часткова вытлумачыць узмацнёную за гэты час цікавасць поэты да сацыяльных праблем, якія ён ставіць не толькі дапасавальна да лёсу Беларусі, але і значна шырэй... (гл. таксама артыкулы: «Н. Д. Ножын. К пятндесятялетяю co дня смертн» і «Н. К. Мяхайловскяй. К десятялетяю co дня кончнны»— т. II, № 60, 61; трэба, аднак, зрабіць агаворку, што вывучаць М. К. Міхайлоўскага М. А. (Максім Адамавіч.— С. 3.) пачаў яшчэ згодна паказанню і рэкамендацыі бацькі, а зацікаўленасць М. Д. Ножыным магла ўжо вырасці на падставе знаёмства з М. К. Міхайлоўскім)».
1 Ножын Мік.алай Дзмітрыевіч (1841 —1866)—рускі біёлаг, звязаны з рэвалюцыйнымі коламі. Прадстаўнік суб’ектыўнага метаду ў сацыялогіі. Прыхільнік дарвінізму ў біялогіі і яго праціўнік у сацыялогіі.
2 Вытрымка з кнігі М. К. Міхайлоўскага «Лнтературные воспомянаняя я современная смута», Спб., 1905, т. 1. с. 17.
3 Вытрымка з твора М. К. Міхайлоўскага «Вперемежку», дзе адно з цэнтральных месц займаў вобраз вучонага-біёлага Д. М. Бухарцова. Пад гэтым імем, па словах М. КМіхайлоўскага, ён стварыў вобраз М. Д. Ножына. Таму апошні сказ з прыведзенай М. Багдановічам цытаты ў М. К. Міхайлоўскага гучыць так: «Пншу вполне трезво я сознательно. Бухорцов был геняальный ум». (Соч. Н. К. Мяхайловского. Спб., 1898. Т. 4. С. 268).
4 Міхайлоўскі Мікалай Канстанцінавіч (1842—1904) —рускі публіцыст, сацыёлаг, літаратурны крытык, народнік.
Прыхільнік суб’ектыўнага метаду ў сацыялогіі. Адстойваў ідэалістычную тэорыю «герояў» і «натоўпу», лічыў, што інтэлігенцыя заклікана ліквідаваць народныя няшчасці. Як літаратурны крытык выступаў супраць прадстаўнікоў «чыстага мастацтва», натуралізму, за грамадскі і дэмакратычны характар літаратуры. М. Д. Ножын, з якім М. К. Міхайлоўскі разам працаваў у часоп. «Княжный вестннк», аказаў рашучы ўплыў на светапогляд М. К. Міхайлоўскага.
6 У творы «Вперемежку» М. К. Міхайлоўскі абрысаваў М. Д. Ножына пад прозвішчам Д. М. Бухарцова.
6 Маецца на ўвазе твор М. К. Міхайлоўскага «Лятературные воспомянаняя я современная смута». Спб., 1905.
7 «Каюшнйся дворяннн» — гэты вобраз належыць М. К. Міхайлоўскаму.
Паводле Міхайлоўскага, у другой палове XIX ст. на арэну выйшлі дзве новыя сілы — разначынцы і «каюшяеся дворяне». «Каюшяеся дворяне» ўсвядомілі, што ўсе даброты жыцця, уключаючы і культурныя, яны прыдбалі за кошт народа і таму ў неаплатным даўгу перад ім.
8 —9, 30—32 Вытрымкі з чатырох артыкулаў М. Д. Ножына пад агульным загалоўкам «Наша наука я ученяе: кннгн я яздання». Публіцыстычны цыкл апублікаваны ў часоп. «Княжный вестняк», 1866, Спб., 1867, № 1—3, 7, с. 357—358.
10 «Настает новый н последннй фазнс борьбы за ястнну, выработанную наукой». У артыкуле М. Д. Ножына гэты сказ гучыць так: «Настает новый н последннй фазнс мученнчества за нстнну, за нстнну, выработанную наукой». («Кннжный вестннк», 1866. Спб., 1867. № 3.)
11 Гейдэльберг (Heidelberg) — горад у ФРГ на рацэ Неккар. Старэйшы германскі універсітэт з 1386 г. Цэнтр канцэнтравання рускага студэнцтва за мяжой.
12 Цюбінген (Tübingen) — горад у ФРГ. Універсітэт з 1477 г. У цюбінгенскім універсітэце Ножын займаўся заалогіяй з зімы 1861 — 1862 гг.
13 Фларэнцыя (Firenze) — горад у Цэнтральнай Італіі. Універсітэт з 1321 г. У Фларэнцыі Ножын пражыў зіму 1863—1864 гг.
14 Бакунін Міхаіл Аляксандравіч (1814—1876) —рускі рэвалюцыянер, тэарэтык анархізму, адзін з ідэолагаў рэвалюцыйнага народніцтва. Выступаў супраць марксізму, адмаўляў палітычную барацьбу рабочага класа, неабходнасць дзяржавы і дыктатуры пралетарыяту.
15 М. Багдановіч цытуе твор М. К. Міхайлоўскага «Вперемежку» (Сочннення Н. КМнхайловского, Спб., 1897. Т. 4. С. 268).
16 М. Д. Ножын марыў аб збліжэнні грамадскіх і прыродазнаўчых навук у імя развіцця сацыялагічнай думкі.
17 Сваю сацыялагічную канцэпцыю ў найбольш сістэматычным выглядзе М. Д. Ножын выклаў у артыкулах, якія былі надрукаваны ў «Кннжном вестннке», дзе пачаў супрацоўнічаць з канца 1865 г. Пяць крытычных артыкулаў і нататак, з якіх рэцэнзіі «Четыре лекцнн о жнзнп н болезненном состояннн Р. Внрхова» («Кннжный вестннк», 1865, № 24. С. 467—469), на нарысы падарожніка Г. Бэтса «Натуралнст на Амазонскай реке» («Кннжный вестннк», 1866, № 2. С. 46— 47), на твор Г. Кленке «Практнческое прямененяе естественных наук к требованяям лячного суіцествовання» («Кннжный вестняк», № 5. С. 122—123) як бы прымыкаюць да асноўнага цыклу пад агульным загалоўкам: «Наша наука н ученне: кннгн н нздання» («Княжный вестннк», 1866. № 1—3, 7).
18 Артыкул М. Д. Ножына па заалогіі быў апублікаваны ў адным з выданняў Акадэміі навук—«Bulletin de Äcademie Imperiale des Sciences de St. Petersbourg, 1865, VIII, люты, c. 214.
19 Рускі рэвалюцыянер Каракозаў Дзмітрый Уладзіміравіч (1840— 1866) няўдала страляў у імператара Аляксандра II 4 красавіка 1866 г.
20 .22 вЫТрЫМКі з твора М. К. Міхайлоўскага «Вперемежку» (Сочянення Н. К. Мяхайловского. Спб., 1897. Т. 4. С. 266, 269).
21 М. К. Міхайлоўскі прыводзіць вытрымку з верша М. А. Някрасава «Памятн Добролюбова». У Міхайлоўскага: «Какой светнльннк разума погас // Какое сердце бяться перестало!» (Н. К. Мнхайловскнй. «Вперемежку» // Сочннення Н. К. Мяхайловского. Спб., 1897. Т. 4. С. 268).
23 Мечнікаў Л. I. (1838—1888) —рускі географ і сацыёлаг, публіцыст, брат рускага вучонага біёлага I. I. Мечнікава.
24 М. Багдановіч цытуе ўспаміны Л. I. Мечнікава «М. Н. Бакуннн
в РІталнн в 1864 г.», якія былі змешчаны ў часоп. «Нсторяческнй вестняк», 1897, кн. III, с. 818—819. Тлумачэнне да М. С. Курачкіна, узятае ў дужкі, належыць Л. I. Мечнікаву.
25 Гекель Эрнст (1834—1919) —нямецкі біёлаг-эвалюцыяніст, прапагандыст дарвінізму.
26 Мюлер Фрыц (1821 —1897) — нямецкі заолаг. Развіў многія палажэнні Ч. Дарвіна.
27 Цытата з твора М. К. Міхайлоўскага «Вперемежку» (Сочннення Н. К. Мнхайловского, Спб., 1897. Т. 3. С. 268).
28 Маюцца на ўвазе № 1, 2, 3 і 7 часоп. «Кннжный вестняк», 1866 (Спб., 1867).
29 Марскія жывёлы, якія жывуць калоніямі і вылучаюцца незвычайнай прыгажосцю, прыемнасцю афапбоўкі і нагадваюць з выгляду гірлянды кветак. Аб сіфанафорах М. Багдановіч пісаў у вершы «***Усплывае грамада сіфанафора». Гэгы верш, як і артыкул «Ннколай Дмнтрневнч Ножян», працягвае тэму аб грамадзе, якой цікавіўся паэт. Аб гэтым сйедчаць і ўрыўкі яго артыкулаў на сацыяльныя пытанні. У вопісе рукапісаў М. Багдановіча значыцца, што папка № 1 змяшчае аўтографы «на сацыяльныя пытанні, сярод іх знаходзяцца чарнавыя накіды аб «Зародышах обшнн», «К вопросу об переделах», «Об коллектнвных работах», «06 аграрном вопросе», «06 анархнзме в Амернке» і інш. (гл. гэты том, с. 415).
30 Дарвін Чарлз Роберт (1809—1882)—англійскі натураліст, заснавальнік эвалюцыйнага вучэння пра паходжанне відаў праз натуральны адбор.
Сельскохозяйственная перепнсь
(с. 166)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 149, 2 (15) ліп., дзе ўпершыню апублікаваны. Пад тэкстам: І4в. Ф-левь.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
В с.(еле) Крест
(с. 168)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 152, 6 ліп., дзе ўпершыню апублікаваны пад псеўданімам Нв. Февралеві..
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
За сахаром
(с. 172)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 154, 8 ліп., дзе ўпершыню апублікаваны пад псеўданімам Нв. Ф.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Годовшмна Народного дома
(с. 174)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 158, 13 ліп., дзе ўпершыню апублікаваны пад псеўданімам РІв. Ф.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Кооператнвное советаняе
(с. 177)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 160, 15 ліп., дзе ўпершыню апублікаваны пад псеўданімам РІв. Ф.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Мнмоходом
(с. 180)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 174, 31 ліп., дзе ўпершыню апублікаваны пад псеўданімам Нв. Ф.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Мытарства беженцев
(с. 182)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 174, 31 ліп., дзе ўпершыню апублікаваны пад псеўданімам Йв. Февралевь.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Детская колоння
(с. 184)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 193, 26 жн., дзе ўпершыню апублікаваны пад псеўданімам Нв. Ф.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
(Заседаняе городской думы)
(с. 185)
Друкуецца па газ. «Голос», 1916, № 194, 27 жн.; № 195, 28 жн„ дзе ўпершын,ю апублікаваны пад псеўданімам І4в. Ф.
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Агляд працы за першы год Мінскага аддзела Беларускага таварыства для помачы пацярпеўшым ад вайны
(с. 190)
Друкуецца па газ. «Дзянніца», 1916, № 4, 27 лістап., дзе ўпершыню апублікаваны. Подпіс: М. Осьмак. Пад тэкстам паметка: Мінск. Артыкул змешчаны пад рубрыкай: «3 нашага жыцця».
Датуецца годам апублікавання.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Артыкул «Агляд працы за першы год...» апублікаваны В. Скалабанам у часоп. «Полымя». 1981. № 12.
Для псеўданіма М. Осьмак Максім Багдановіч скарыстаў прозвішча сваёй прабабкі Рузаллі (Разаліі) Осьмак, якая, па словах бацькі паэта, «ведала на памяць мноства беларускіх песень і наогул была носьбіткай і захавальніцай народнай даўніны: абрадаў, звычаяў, варажбы, паданняў, прыказак, прымавак, загадак, народных лекавых сродкаў і інш.» (Богдановнч А. Матерналы к бнографнн Макснма Адамовнча Богдановнча // Шлях паэта. Мн., 1975. С. 12).
У 1969 г. Сцяпан Александровіч пра артыкул «Агляд працы за першы год...» пісаў наступнае: «Гаворка тут ідзе пра вялікую і нялёгкую працу «Таварыства» ў справе дапамогі бежанцам, ёсць фінансавая справаздача, маюцца звесткі пра культурную работу «Беларускай хаткі».
«Беларускае таварыства помачы ахвярам вайны» было створана ў красавіку 1915 г. у Вільні. У ліпені 1915 г. быў створаны яго аддзел у Мінску. «Таварыства» дапамагала бежанцам, падтрымлівала сувязь з Беларускім таварыствам у Петраградзе па аказанні дапамогі пацярпеўшым ад вайны. Але з-за адсутнасці сталай фінансавай дапамогі «Таварыства» не здолела разгарнуць больш актыўную дзейнасць.
Непасрэдны удзел у рабоце Мінскага аддзела «Беларускага таварыства помачы ахвярам вайны» прымаў Максім Багдановіч, калі прыехаў восенню 1916 г. у Мінск. Дзейнасці «Беларускага таварыства помачы...» і прысвечаны артыкул М. Багдановіча «Агляд працы за першы год...», змешчаны ў газ. «Дзянніца» (выходзіла ў Петраградзе з 1 (14)/XI 1916 па 31/ХІІ 1916 (13/1 1917), рэдактар-выдаўца 3. X. Жылуновіч (Цішка Гартны), выйшла ўсяго 7 нумароў). Гэтай жа тэме нрысвечаны і артыкул М. Багдановіча на рускай мове «Деятельность Мннского Белорусского комятета», упершыню надрукаванага ў часоп. «Украянская жязнь» (1917, № 1—2). Гэтыя артыкулы маюць наступныя істотныя адрозненні: артыкул у «Дзянніцы» мае звесткі пра членаў «Таварыства», пра паказ батлейкі і інш., якіх няма ў варыянце на рускай мове. Адсутнічае ў артыкуле на рускай мове і канцоўка «Значыцца — працаваць можна! Дзеля таго клічма ўсіх свядомых беларусаў яднацца і працаваць...»
Артыкул «Агляд працы за першы год...» — апошняе прыжыццёвае выступленне М. Багдановіча ў беларускім друку.
1 Чавусаў Віктар Іванавіч (1871 —1920) —адвакат, журналіст і грамадскі дзеяч, у 1915—1917 гг.— старшыня камітэта Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны.
2 Сівіцкая Людвіка Антонаўна (Верас Зоська — псеўд.; 1892— 1991) — беларуская пісьменніца і грамадска-культурны дзеяч. Друкавацца пачала ў 1911 г. у бе.іарускай газеце «Наша ніва» пад псеўданімам Мірко. У 1916—1917 гг. працавала з Багдановічам у камітэце Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны. 3 1923 г. у Вільнюсе. Па мужу Войцік. Член Саюза пісьменнікаў Беларусі.
3 Лявіцкая Ванда (1895—1969) —дачка Ядвігіна Ш. (Антона Лявіцкага), у 1915—1917 гг. працавала ў камітэце Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны, беларуская пісьменніца.
4 Лявіцкі Антон (Ядвігін Ш.— псеўд.; 1869—1922)—беларускі пісьменнік, адзін з пачынальнікаў беларускай мастацкай прозы, аўтар зборнікаў апавяданняў «Васількі» (1914), «Бярозка» (1912). У 1915— 1917 гг. працаваў у камітэце Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны.
5 Фальскі Усевалад Сцяпанавіч (нар. у 1886 ці 1887 — год смерці невядомы) — беларускі акцёр, тэатральны і грамадскі дзеяч, адзін са стваральнікаў беларускага прафесійнага тэатра. У 1915—1917 гг.
працаваў у камітэце Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны.
° Русецкі Вільгельм Казіміравіч (1854 — ?)—дваранін, член камітэта Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны. У 1916 г. звярнуўся да мінскага губернатара за дазволам выдаваць штотыднёвую газету на беларускай мове «Беларусь».
7 Сівіцкая Эмілія Людвікаўна (1869—1944) — маці Людвікі Сівіцкай (Зоські Верас), у 1915—1917 гг. працавала ў камітэце Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны.
8 Голуб Бладысь (Уладзіслаў Іосіфавіч; Галубок — псеўд.; 1882— 1937)— беларускі акцёр, рэжысёр, драматург, мастак, тэатральны дзеяч. Адзін з заснавальнікаў беларускага прафесійнага тэатра. У 1915— 1917 гг. працаваў у камітэце Мінскага аддзела Беларускага таварьіства помачы пацярпеўшым ад вайны.
9 Урадавая ўстанова «Северопомоіць». Упраўленне таварыша галоўнага ўпаўнаважанага па ўладкаванні бежанцаў, загадчыка Заходнім фронтам. Таварыш галоўнага ўпаўнаважанага па ўстройванню бежанцаў, загадчыка Заходнім фронтам — стацкі саветнік Аляксандр Пятровіч Фоцінскі.
10 Клуб беларускай мастацкай інтэлігенцыі ў Мінску ў 1916— 1920 гг. Праводзіў культурна-асветніцкую работу, прапагандаваў беларускае тэатральнае і музычнае мастацтва. У гады вайны для бежанцаў наладжваліся нелегальныя вечарынкі-суботнікі. Назву «Беларуская хатка» мела і платная сталоўка.
11 Маецца на ўвазе Усерасійскі земскі саюз дапамогі хворым і параненым воінам. Заснаваны ў Маскве 30 ліпеня 1914 г. на з’ездзе ўпаўнаважаных губернскіх земстваў.
12 Крыўка Ян — член камітэта Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны. Пад псеўданімамі Камтагам 1 Я. К. друкаваўся ў часоп. «Саха», «Жыццё беларуса», «Беларуская ніва».
13 Маёнтак Ядвігіна III. (30 вёрст ад Мінска).
14 Беларускі народны лялечны тэатр. Вядомы з XVI ст. Назва «батлейка» паходзіць ад Betleem, польскай назвы г. Віфлеема, месца нараджэння Хрыста.
15 У памяшканні рэдакцый часопісаў «Лучынка» і «Саха».
16 Усерасійскі саюз гарадоў. Створаны ў жніўні 1914 г. для аказання дапамогі царскаму ўраду ў вядзенні вайны 1914—1918 гг. Дзейнічаў у кантакце з Усерасійскім земскім саюзам.
Аб веры нашых прашчураў
(с. 193)
Друкуецца па Творах, 1928, т. 2, с. 247—248, дзе ўпершыню апублікаваны з аўтографа.
Нарыс, як лічыла Літкамісія Твораў, 1928, напісаны ў 1916 г. для беларускай хрэстаматыі, скласці якую паэт задумаў у гэты перыяд.
У каментарыях да 2-га тома Твораў, 1928 адзначалася, што ў аўтографе ў канцы нарыса М. Багдановічам было дадана запытанне: «Якія звычаі і абрады спрадвечных часоў захаваліся ў вашай ваколіцы? Або якія ёсць наследаванні іх?»
1 Хатнік, дамавік, гаспадар — вобраз у старадаўніх павер’ях беларусаў і іншых народаў. На Беларусі яго ўяўлялі ў выглядзе старога чалавека ў белай вопратцы, з сівой барадой і доўгімі валасамі, які жыў у хаце (пад печчу ці за печчу — падпечнік, запечнік) ці ў сенях, каморы, клеці. Паводле павер’яў, у кожнай хаце быў свой дамавік, які ахоўваў дом, клапаціўся пра яго гаспадарку, сямейны побыт, а нядбайных і вінаватых караў.
2 Лясун, лесавік, пушчавік — вобраз у старадаўніх павер’ях беларусаў і іншых народаў, гаспадар лесу і лясных жывёл. На Беларусі яго ўяўлялі ў выглядзе старога чалавека з белым, як бяроста, тварам, з вялікімі вачыма, у звярынай шкуры, ростам з дрэва, які жыве ў лясной глушы.
3 Вадзянік — вобраз у старадаўніх павер’ях беларусаў і іншых народаў, уладар вадаёмаў, жывых істот у іх. На Беларусі яго ўяўлялі ў выглядзе старога чалавека, пакрытага водарасцямі і цінай, з зялёнай барадой, доўгімі валасамі на клінападобнай галаве, расплывістым тварам, які жыве ў вірах рэк, асабліва каля млыноў («вірнік»), на дне азёр, крыніц, глыбокіх калодзежаў («ціхоня»),
4 Русалка — вобраз у старадаўніх павер’ях беларусаў і іншых народаў. На Беларусі яе ўяўлялі прыгожай дзяўчынай з доўгімі распушчанымі валасамі, якая жыла ў рэках, азёрах, лесе, полі.
5 Пярун — вобраз старажытнай міфалогіі ўсходніх і іншых славянскіх народаў, вярхоўнае язычніцкае бажаство ўсходніх славян, бог грому і маланкі. У старажытных славян увасабляў навальнічную хмару, якая дае дождж і спрыяе ўрадлівасці. Пасля ўвядзення хрысціянства яго функцыі і рысы нададзены Іллі.
6 Ілля — старазаветны прарок, якога ўшаноўвалі, як святога. 3 хрысціянізацыяй Русі вобраз Іллі зліўся з язычніцкім богам усходніх славян Перуном, увабраўшы ў сябе яго функцыі і рысы. У міфалогіі, даўніх вераваннях і фальклоры беларусаў Ілля — распарадчык дажджоў і навальніц, апякун земляробства, абаронца ад нячыстай сілы, але раззлаваны можа наслаць засуху і град. У народным календары свята Іллі (20 ліпеня ст. ст.) азначала канец лета.
1 Хорс — адзін з язычніцкіх багоў усходніх славян, бог сонца, апякун земляробства.
Каляды — народнае зімовае свята дахрысціянскага паходжання. Царква прымеркавала да старажытных Каляд рэлігійныя святы нараджэння Хрыста (раство) і Вадохрышча, замацаваўся за імі час з 24/ХІІ да 6/1 старога стылю.
9 Масленіца — старажытнае свята сустрэчы вясны ў славян. Звязана з культам прыроды, ушанаваннем продкаў. У час Масленіцы выконваліся абрады, якія павінны былі паскорыць абуджэнне прыроды, магічна садзейнічаць ураджаю і дастатку селяніна. Святкавалі Масленіцу напярэдадні вялікага посту (маслены тыдзень) з сытай абрадавай ежай (бліны), з вясёлымі песнямі і гульнямі.
10 Вяснянкі— заклікальныя песні, першыя па часе выканання песні з цыкла веснавых песень; суправаджалі абрад гукання вясны.
11 Купалле — старажытнае земляробчае свята найбольшага росквіту жыватворных сіл Зямлі; прыпадала на перыяд летняга сонцастаяння. Пад рознымі назвамі'вядомае ўсім еўрапейскім народам.
12 Зараз в. Пярэжыр на тэрыторыі Пухавіцкага р-на Мінскай вобласці.
/Белорусскмй беженскнй прнют)
(с. 195)
Друкуецца па Творах, 1928, т. 2, с. 164—166, дзе ўпершыню апублікаваны з чарнавога вельмі нечытэльнага аўтографа.
У вопісе рукапісаў, які быў зроблены пры ўдзеле бацькі паэта, артыкулу нададзены загаловак «Аб Ратамскім прытулку», але Літкамісіяй Твораў, 1928 загаловак зменены на «Белорусскнй беженскяй прнют». Літкамісія Твораў, 1928 адзначала таксама, што артыкул незакончаны.
Пачатак артыкула, а таксама вядомы па ўспамінах сучаснікаў паэта факт, што хутка пасля свайго прыезду ў Мінск восенню 1916 г. М. Багдановіч наведаў дзіцячы прытулак у Ратамцы (пасёлак пад Мінскам), дае падставу датаваць артыкул канцом 1916 г.
1 У аўтографе за гэтым сказам ішлі словы, якія былі выкраслены М. Багдановічам. Гэтыя словы наступныя: «ете недавно о возможностн такого обучення прнходнлось только мечтать».
2 Тут, відаць, М. Багдановіч мае на ўвазе наступнае: у 20—30-я гады XVII ст. назіраўся некаторы спад у паступленні беларускіх кніг у Расію. Гэты спад быў выкліканы ліквідацыяй друкарні Мамонічаў, урадавым умяшаннем у дзейнасць брацкіх кнігавыдавецтваў Беларусі і Украіны, ахавальнымі мерапрыемствамі рускай царкоўнай іерархіі (указ патрыярха Філарэта 1627 г., згодна з якім было спалена
«Учятельное евангеляе» Кірыла Транквіліёна Стаўравецкага і пачаты ганенні на «літоўскія» кнігі, якія былі ў абар.ачэнні ў рускіх цэрквах) і вярхоўнай улады, якая асцерагалася уніяцкай «ерасі» і іншых «супротнвств древням учнтельным евангелням». У Торапец, Пуціўль і ў іншыя прыгранічныя гарады былі накіраваны гасударавы граматы, якія прадпісвалі не купляць у гандлёвых людзей «літоўскія» кнігі, а выяўленыя сабраць і спаліць. А цар Аляксей Міхайлавіч узышоў на трон толькі ў 1645 г.
3 Маецца на ўвазе Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г., Трэці статут Вялікага княства Літоўскага, збор законаў феадальнага права, што дзейнічаў у Вялікім княстве Літоўскім з 1589 г., пасля ўз’яднання Беларусі з Расіяй у Віцебскай і Магілёўскай губернях да 1831 г., у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях да 1840 г.; помнік беларускай мовы, пісьменнасці і юрыдычнай думкі феадальнай эпохі.
4 Маецца на ўвазе Брэсцкая царкоўная унія 1596 г., ліквідавана на тэрыторыі Беларусі пасля яе ўз’яднання з Расіяй Полацкім саборам 1839 г.
5 Маецца на ўвазе тое, што Брэсцкая унія 1596 г. аб’яднала праваслаўную і каталіцкую цэрквы на ўмовах прызнання праваслаўнай царквой вяршэнства папы рымскага з захаваннем абрадаў і богаслужэння на роднай мове. Са скасаваннем уніі ў 1839 г. было ліквідавана і богаслужэнне на роднай мове.
6 Валуеўскі цыркуляр 1863 г. і «Эмскнй указ» 1876 г., накіраваныя супраць выдання ўкраінскай кнігі, царскія ўлады выкарыстоўвалі і супраць выдання кніг на беларускай мове.
7 Відаць, маецца на ўвазе да рэвалюцыі 1905 г.
8 Беларускія кнігі выдаваліся ў Жэневе, Лондане, Кракаве і іншых гарадах.
9 Дажынкі — старадаўні народны абрад, звязаны з заканчэннем жніва.
Голос нз Белорусснн
(с. 199)
Друкуецца па Творах, 1928, т. 2, с. 167—170, дзе ўпершыню апублікаваны з аўтографа. Пад тэкстам аўтарская прыпіска: Мянск, Губернское Земство, Максяму Адамовячу Богдановнчу.
Паводле гэтай прыпіскі і таго факта, што М. Багдановіч прыехаў у Мінск восенню 1916 г., артыкул датуецца канцом 1916 г.
У каментарыях да 2-га тома Твораў, 1928 адзначалася наступнае: у сказе «...мы ведем к растрате результатов громадной, многовековой духовной работы...», як відаць, аўтарам апушчана дапаўненне да дзеяслова «ведем», але, можа, ён тут хацеў сказаць «ндем»?
Деятельность Мянского белорусского комнтета
(с. 203)
Друкуецца па часоп. «Украянская жязнь», 1917, № 1—2, с. 104— 106, дзе ўпершыню апублікаваны з рэдакцыйнай прыпіскай: «От нашего корреспондента». Пад тэкстам памета: Мянск. Подпіс: М. Богдановнч.
Датуецца годам апублікавання.
1 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...»
2 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю >9.
3 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 10.
4 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 6.
5 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 2.
6 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 12.
7 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 13.
8 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 3.
9 Трэба: Раткевіч Ядвіга, памочніца Ванды Лявіцкай, член камітэта Мінскага аддзела Беларускага таварыства помачы пацярпеўшым ад вайны.
10 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 11.
11 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 14.
Обзор деятельностн Мннской губернской продовольственной комнсснн no 1 января 1917 года
(с. 206)
Друкуецца па тэксце брашуры «Обзор деятельностн Мннской губернской продовольственной комяссяя no 1 января 1917 года», Мн., 1917, якая захоўваецца ў ЦДГА Беларусі (г. Мінск).
Датуецца годам апублікавання.
Брашура была выдадзена ананімна.
Аўтарства М. Багдановіча даказаў В. Скалабан у артыкуле «В это суровое я важное время: Макснм Богдановнч в Мянске» (Неман. 1981. № 12).
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
1 К канцу кастрычніка 1915 г. рускія войскі адступілі на лінію Дзвінск—Баранавічы—Пінск.
2 Маецца на ўвазе ваенна-прамысловы камітэт, які ў Мінску быў створаны ў жніўні 1915 г.
3 Мінская губернская харчовая камісія створана ў 1915 г. пад старшынствам памешчыка Р. А. Скірмунта. У абавязак камісіі ўвахо-
дзіла арганізацыя закупак вялікіх партый мукі, збожжа, солі, цукру, чаю, запалак, мануфактуры і іншых тавараў і дастаўка іх у губерню.
4 У 1916 г. прыватнымі гандлярамі было закуплена 33 вагоны цукру.
5 Крым.
6 Зараз г. Чэрвень.
7 Зараз Вілейскі раён Мінскай вобласці, Ашмянскі раён Гродзенскай вобласці.
8 Маюцца на ўвазе служачыя Усерасійскага земскага саюза і Усерасійскага саюза гарадоў. Пра Усерасійскі земскі саюз і Усера-
сійскі саюз гарадоў гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...»,
пазіцыі 11 і 16.
9 Гл. камент. да арт. «Агляд працы за першы год...», пазіцыю 9.
(Уласнаручны запіс М. Багдановічам афарызмаў і асобных моўных выразаў)
(с. 232)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў Інстытуце літаратуры імя Я. Купалы АН Беларусі (ф. 4, адз. зах. 1).
Упершыню паведамленне аб гэтым аўтографе зроблена ў публікацыі В. Вольскага «Новыя аўтографы М. Багдановіча» (Беларусь, 1947. № 5. С. 32), але сам тэкст аўтографа ўпершыню апублікаваны ў кнізе Н. Б. Ватацы «Максім Багдановіч. Паказальнік твораў, аўтографаў і крытычнай літаратуры». Мн., 1977. С. 110—112.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Частка напісаных афарызмаў належыць самому аўтару, астатнія — цытаты з Горкага, Маякоўскага, Брусава, Хлебнікава, Баратынскага і іншых аўтараў, аўтарства некаторых афарызмаў не пазначана. Напісаны не зусім выразным почыркам на трох лістках у лінейку, чорным чарнілам, з двух бакоў (6 старонак). Лісты, відаць, вырваны з запісной кніжкі. Лісткі пранумараваны чырвоным алоўкам: 6, 7, 8 лісты.
Колькасць радкоў у шасці старонках аўтографа афарызмаў: 107.
Некаторыя з запісаных у аўтографе афарызмаў былі выкарыстаны М. Багдановічам у яго паэтычнай творчасці. Так, напрыклад, нямецкая пісьменніцкая прымаўка «Переводы стяхов — словно женіцнны: еслн красявы — то неверны; еслн верны — то некрасявы» змешчана пад загалоўкам у зб. вершаў <3еленя» (ва ўласным перакладзе на рускую мову). Выразам Катула «Я белым каменем адзначу гэты дзень» М. Багдановіч пачынае свой верш «Успамін» (1913) і пісьмо да Ф. Корша:
«Дзень гэты,— так пісаў Катул,— Я белым каменем адзначу».
Параўнанне самога М. Багдановіча, запісанае ў аўтографе: «Бровя чернее, чем разлука с вам», з некаторымі зменамі выкарыстана ў вершы на рускай мове «Тряолет XVIII века»:
Мне долгое забвенье Вамн
Чернее Вашнх черных кос. 1
У 1946 г. аўтограф афарызмаў быў вернуты у АН Беларусі разам з іншымі матэрыяламі, што былі вывезены ў Германію ў час вайны.
1 Садоўскі (сапр. прозвішча; псеўд.— Садовскбй) Барыс Аляксандравіч (1881 —1952) —рускі пісьменнік, літаратурны крытык.
2 Энгель Ю. Д. (1868—1927) —рускі музычны крытык, перакладчык і кампазітар, які адыграў значную ролю ў музычным жыцці Масквы ў пачатку XX ст.
3 Сярэдневяковы рыцарскі раман.
4 Кузьмін Міхаіл Аляксеевіч (1875—1936) —рускі пісьменнік.
5 Д'ор О. Л. (псеўд.; сапр. імя Оршэр Іосіф Львовіч; 1878— 1942) — рускі пісьменнік, журналіст.
6 Аверчанка Аркадзь Цімафеевіч (1881 —1925) —рускі пісьменнік.
7 Гл. камент. да пісьма Ф. ЯКоршу, пазіцыю 2.
8 Гймн Гом. Ленер — звесткі не выяўлены.
9 Севяранін leap (псеўд.; сапр. імя Ігар Васільевіч Латароў; 1887—1941) — рускі паэт. М. Багдановіч цытуе верш «Это было у моря».
10 Хлебнікаў Велімір (Віктар Уладзіміравіч; 1885—1922) — рускі паэт.
11 Маякоўскі Уладзімір Уладзіміравіч (1893—1930) —рускі паэт.
12 Гл. камент. да пісьма В. ЯБрусаву, пазіцыю 1.
13 Оелін. (сапр. Максімаў Аляксандр Мікалаевіч) — рускі пісьменнік. Пад псеўданімам Оглін друкаваўся ў «Русскнх Ведомостях», «Вестннке Европы», аднадзённай газеце «День Печатн».
14 Жабацінскі Уладзімір Яўгенавіч (1880 —?) —рускі пісьменнік, фельетаніст. Друкаваў свае фельетоны ў «Русн» і іншых перыядычных выданнях. Аўтар кніг «В студенческой богеме», «Десять княг», «Бедная Шарлагта» (паэма), «Чужбяна» і інш.
15 Міхай — магчыма, недапісанае прозвішча. Выпісаныя М. Багдановічам словы могуць належаць М. К. Міхайлоўскаму (гл. пазіцыю 18).
16 Баратынск.і Яўген. Абрамавіч (1800—1844) — рускі паэт. Пісаў у асноўным элегіі і пасланні.
17 Горнфельд Аркадзь Георгіевіч (1867—1941) —рускі літаратуразнаўца.
18 Маецца на ўвазе, відаць, Міхайлоўскі Мікалай Канстанцінавіч (1842—1904), рускі публіцыст, сацыёлаг, літаратурны крытык, тэарэтык народніцтва.
19 Горкі Максім (псеўд.; сапр. Пешкаў Аляксей Максімавіч; 1868— 1936) — рускі пісьменнік і грамадскі дзеяч.
20 Пешахонаў A. В. (1867—1934) —публіцыст-народнік. У 1917 г.— міністр Часовага ўрада, эмігрыраваў.
21 Уальд Оскар (1854—1900) —англійскі пісьменнік і крытык.
(Уласнаручны спіс твораў М. Багдановіча, напісаных ім на рускай мове і надрукаваных у розных рускіх перыядычных выданнях)
(с. 236)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў Інстытуце літаратуры імя Я. Купалы АН Беларусі (ф. 4, адз. зах. 1). У канцы спіса подпіс: М. Багдановіч.
Датуецца прыблізна 1914 г. — пачаткам 1915 г.
Упершыню спіс апублікаваны В. Вольскім у часоп. «Беларусь», 1947, № 5, с. 32.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Спіс уяўляе сабой вузкі і доўгі ліст старой пажоўклай паперы, на якім рукою самога паэта чорным чарнілам напісаны перанумараваныя назвы яго твораў на рускай мове з азначэннем жанру, месца і часу выдання.
Аўтограф спіса атрыманы супрацоўнікамі АН Беларусі ў 1946 г. разам з кнігамі навуковай бібліятэкі АН Беларусі, захопленымі ня мецкімі фашыстамі і прывезенымі пасля вайны з Германіі.
1 Артыкул «Народное образованне», т. 3, с. 8 . У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
2 Верш «***Ах, как уютно...», т. 1, с. 328.
3 Верш «Городская любовь», т. 1, с. 329.
4 Верш «***В горячем споре...», т. 1, с. 330.
5 Верш «Купідон», т. 1, с. 257.
6 Артыкул «С. Д. Дрожжнн», т. 2, с. 218.
7 Нататка «Крестьяннн-поэт С. Д. Дрожжнн», т. 2, с. 336.
8 Рэцэнзія «Роман Трнстана н Мзольды», т. 2, с. 337.
9 Апавяданне «Мадонна», т. 2, с. 42.
10 Магчыма, верш «Современным поэтам», т. 1, с. 462.
11 Апавяданне «Прктча о васнльках», т. 2, с. 57.
12 Рэцэнзія «Древняй Вавялон», т. 2, е. 339.
DUBIA
He жаласці, а праўды!
(с. 237)
Друкуецца па газ. «Наша ніва», 1911, № 14, 7 крас., дзе апублікаваны з подпісам: М. Б.
Датуецца годам надрукавання.
Эпіграф да артыкула ўзяты з верша Я. Купалы «Чаго нам трэба».
Аўтарства артыкула дакладна не ўстаноўлена, але ўскосныя факты сведчаць пра тое, што артыкул мог быць напісаны М. Багдановічам. Ініцыяламі: М. Б. Максім Багдановіч падпісваў некаторыя артыкулы, апублікаваныя ў «Нашай ніве» («Глыбы і слаі»), у «Голосе» («Безумец»), у часоп. «Украннская жнзнь» («Белорусское возрожденне»), і шэраг іншых. У «Нашай ніве», акрамя «Глыбы і слаі» і «Не жаласці, а праўды», у той час не змяшчалася больш артыкулаў на літаратурныя тэмы за подпісам: М. Б. Аўтара артыкула «Глыбы і слаі» — М. Б. (Максіма Багдановіча) — рэдакцыя газеты лічыла сваім сталым супрацоўнікам па пытаннях беларускай літаратуры. Гэтыя факты, а таксама змест артыкула наводзяць на думку, што артыкул «Не жаласці, а праўды» мог належаць М. Багдановічу.
1 Радкі з верша Я. Купалы «А хто там ідзе?»
Але ёсць меркаванне, што твор напісаны М. Бабровічам.
( Прошенме)
ад 31.X.1916 г.
(с. 239)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў ЦДГА Беларусі (г. Мінск), ф. 295, воп. 1, спр. 9187, л. 338.
Датуецца 31 кастрычніка 1916 г.
У канцылярыі мінскага губернатара прашэнне было зарэгістравана 1 лістапада 1916 г. пад нумарам 2876.
Прашэнне напісана ад рукі, у левым верхнім вугле — штамп аддзела. Рэгістравала прашэнне 31.X 1916 г. і падпісалася «за сакратара» Зоська Верас (Л. А. Сівіцкая). За старшыню камітэта— Ядвігін LU. (A. I. Лявіцкі). Але почырк подпісаў і почырк самога тэкста істотна адрозніваюцца. Многія даследчыкі (Н. Ватацы, Я. Саламевіч, В. Скалабан і інш.) лічаць, што прашэнне напісана рукой М. Багдановіча (гл., напрыклад, Скалабан В. «...В это суровое я важное время» // Неман. 1981. № 12).
На гэтым прашэнні 1 лістапада 1916 г. мінскі губернатар князь В. А. Друцкой-Сакальнінскі сінім алоўкам наклаў рэзалюцыю: «Запро-
свть полнцню, что это за обіцество, кто члены н вообш,е как оно работает». Але канцылярыя не спяшалася, толькі 18 лістапада 1916 г. мінскі паліцмайстар палкоўнік Скалон атрымаў сакрэтны дакумент: «По распоряженяю начальняка губерннн, Канцелярня Губернатора проснт Ваше Высокоблагородяе в непродолжнтельном временн доставнть его Снятельству сведення о составе, деятельностн н обшественном значеняв сушествуюшего в гор. Мннске Отдела Белорусского обіцества помошн жертвам войны, охарактернзовав данную органнзацяю с нсчерпываюіцей полнотою н высказав заключенве, насколько деятельность Отдела отвечает задачам Обіцества н не преследует лн таковое узко нацнональных нлн нных полнтнческого значення целей». Праз месяц, 18 снежня 1916 г., губернатар чытаў паліцэйскае данясенне пра Мінскі аддзел Беларускага таварыства. У данясенні называліся члены камітэта, характарызавалася дзейнасць аддзела, члены таварыства «нн в чем предосудятельном не былн замечены». I той жа самы сіні аловак губернатара наклаў рэзалюцыю: «Отложнть до возбуждення нового ходат.(айства) о сборе».
Да беларускай калоніі ў Петраградзе
(с. 240)
Друкуецца па газ. «Дзянніца», 1916, № 4, 27 лістап., дзе ўпершыню апублікаваны.
Датуецца годам апублікавання.
Падкрэсленыя ў тэксце словы былі выкраслены цензурай. Адноўлены паводле дадзеных Цішкі Гартнага (3. Жылуновіча) (гл. Жылуновіч 3. Эпізод з жыцця беларускай часопісі // Полымя. 1923. № 7—8. С. 114—115).
Пераканаўчых доказаў, што М Багдановіч быў сярод тых, хто рыхтаваў гэта прывітанне і падпісаў яго, пакуль няма. Але 12 лістапада 1916 г. паэт быў ужо ў Мінску і, па ўспамінах сучасніка, «стараўся быць на ўсіх пасяджэннях, сходках, дзе прымаў усягды чынны ўдзел» (3-ц Л. Максім Багдановіч// Шлях паэта. Мн., 1975. С. 71).
Акрамя гэтага, радкі «не знаўшае пабед, ды не заплямленае знамя!» М. Багдановіч цытаваў у артыкуле «Новая ннтеллягенцня», які быў ўпершыню апублікаваны ў 1914 г.
Прошенне
ад 29.XI 1916 г.
(с. 241)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў ЦДГА Беларусі (г. Мінск), ф. 295, воп. 1, спр. 9187, л. 409.
Датуецца 29 лістапада 1916 г., па даце рэгістрацыі ў канцылярыі мінскага губернатара.
Напісана тым жа почыркам, што і прашэнне ад 31.X 1916 г.
Міністэрства ўнутраных спраў і мінскі губернатар адхілілі хадайніцтва камітэта. Лекцыя не была прачытана. Да прашэння прыкладаўся план лекцыі «Беларускае адраджэнне» (гл. т. 2, с. 423).
Прошенме
<ад 22.ХІІ 1916 г.>
(с. 242)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў ЦДГА Беларусі (г. Мінск), ф. 511, воп. 1, спр. 10, л. 468.
Датуецца 22 снежня 1916 г.
Напісана ,тым жа почыркам, што і прашэнні ад 31.X 1916 і 29.ХІ 1916 г.
На прашэнні ўнізе круглая пячатка «Белорусское обт.(ество) по оказаняю помошн пострад. (авшям) от войны. Мннскнй отдел».
Гэта заява была разгледжана на пасяджэнні Мінскага губернскага Таццянінскага камітэта. 30 снежня 1916 г. камітэт вырашыў «выдать нз ямеюіцегося запаса 50 пальто детскнх, 70 комплектов белья для мальчнков, 35 шапок я 50 пар обувн, прося вешн этн раздать лншь детям ненмушнх беженцев». В. А. Лявіцкая, выхавальніца прытулку, 24 студзеня 1917 г. атрымала гэтыя рэчы.
ЛІСТЫ
(с. 243)
Гэты раздзел тома складаюць вядомыя на сённяшні дзень лісты М. Багдановіча. Большасць з іх уваходзіла ўжо ў папярэдняе выданне 36. тв. паэта (1968). Зараз раздзел папаўняецца новымі лістамі, якія былі выяўлены на працягу апошніх дваццаці гадоў і ўпершыню апублікаваны ў розных беларускіх перыядычных выданнях.
Лісты М. Багдановіча размяшчаюцца ў томе ў храналагічнай паслядоўнасці. Незалежна ад аўтарскай даты (ёсць яна або адсутнічае, дакладная або памылковая) кожны ліст мае рэдактарскую дату, якая
пры адсутнасці аўтарскай ці пры наяўнасці памылковай аўтарскай аргументуецца ў каментарыях. Рэдактарская дата і месца напісання ліста падаюцца курсівам у выглядзе падзагалоўка да ліста. Падаюцца курсівам таксама аўтарскі подпіс у канцы ліста і словы, падкрэсленыя ў лістах аўтарам.
У раздзел «КаментарыЬ ўваходзяць: звесткі аб крыніцы асноўнага тэксту і месцы яе захавання; звесткі пра месца першай публікацыі; аргументацыя рэдактарскай даціроўкі пры адсутнасці аўтарскай. Каменціруюцца рэаліі лістоў: літаратурныя і гістарычныя падзеі, геаграфічныя назвы, прозвішчы, іншамоўныя выразы.
1. У рэдакцыю «Нашай нівы»
(с. 244)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў ЦДАМЛіМ Рэспублікі Беларусь, ф. 3, воп. 1, адз. зах. 37, арк. 281.
Датуецца маем — чэрвенем 1909 г., калі М. Багдановіч знаходзіўся на лячэнні ў Ялце.
Упершыню—у кн.: Александровіч С. Гісторыя і сучаснасць. Мн., 1968. С. 239.
Ліст апублікаваны таксама В. Рагойшам у газ. «Літаратура і мастацтва», 1976, № 50, 10 снеж.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
1 «Наша ніва» — штотыднёвая грамадска-палітычная і літаратурная газета, якая выдавалася легальна ў Вільні з 10(23).11.1906 да 7(20).8.1915 на беларускай мове.
2. У рэдакцыю «Маладой Беларусі»
(с. 244)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы*.
Датуецца 27 лістапада 1911 г.
Упершыню — у кн.: «Гадавік Беларускага навуковага таварыства». Вільня, 1933. Кн. 1.
Ліст апублікаваны таксама ў часоп. «Полымя>, 1958, № 3 М. Смолкіным.
* У аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы лісты М. Багдановіча захоўваюцца пад шыфрам F21-38(VBF) і F21-39(VBF). Фонд 21 — Віленскі беларускі фонд (VBF).
1 Альманах «Маладая Беларусь» выдаваўся ў 1912—1913 гг. у Пецярбурзе.
2 Цыкл вершаў «Старая спадчына» не быў надрукаваны ў «Маладой Беларусі». Гэты цыкл увайшоў як асобны раздзел у зборнік М. Багдановіча «Вянок». Вільня, 1913. .
3 Маецца на ўвазе артыкул М. Багдановіча «Санет».
4 Маецца на ўвазе Браніслаў Ігнатавіч Эпімах-Шыпіла (1859-»1934), беларускі культурны дзеяч, прафесар Пецярбургскага універсітэта, арганізатар першага беларускага выдавецкага таварыства «Загляне сонца і ў наша аконца», у 20-х гадах актыўны супрацоўнік Інбелкульта.
s Знаёмства адбылося ўлетку 1911 г., калі М. Багдановіч ехаў праз Вільню на Беларусь.
3. У рэдакцыю «Маладой Беларусі»
(с. 245)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца прыблізна канцом 1911 —пачаткам 1912 г. з арыентацыяй на змест папярэдняга ліста.
Упершыню — у часоп. «Полымя», 1958, № 3. Публікацыя М. Смолкіна.
1 Да гэтага пісьма дадавалася 7 вершаў П. Верлена, перакладзеных М. Багдановічам на беларускую мову. Спачатку паэт паслаў тры вершы. Магчыма, гэта былі вершы «Асенняя песня» («***Як раньш пяе»), «Плач сэрца майго», «***Трэ нам, бачыш, усё між сабой дараваць» (упершыню апублікаваны ў газ. «Наша будучыня», 1923, № 1, 6 студз.).
Верлен Поль (1844—1896) —французскі паэт, адзін з пачынальнікаў французскага сімвалізму.
2 Гл. камент. да папярэдняга ліста.
3 Відаць, маюцца на ўвазе пераклады оды Гарацыя «Помнік» (упершыню — часоп. «Krywicanin», 1918, № 1) і ўрыўка 8-й песні «Метамарфозаў» Авідзія «Ікар і Дзедал» (упершыню Творы, 1927, т. 1).
Гарацый Квінт Флак (65 да н. э.— 8 да н. э.).— старажытнарымскі паэт.
Авідзій Публій Назон (43 да н. э.— 17 н. э.) —старажытнарымскі паэт.
4. В. Я. Брусаву
(с. 246)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў ЦДАЛіМ (Масква), ф. 76, в. 2, адз. зах. 48, л. 1.
Датуецца па яраслаўскім штэмпелі на паштоўцы: 26.IV. 12 г.
Гэта паштоўка-картка адпраўлена на адрас: Москва. Воздвнженка, Ваганьковскнй пер., № 3, редакцнн журнала «Русская мысль», для Е. В. Б. Валермя Яковлевнча Брюсова.
Упершыню тэкст паштоўкі апублікаваны ў артыкуле Н. Б. Ватацы «Максім Багдановіч — Валерыю Брусаву» (часоп. «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі». 1975. № 1).
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Разважанні, выказаныя ў паштоўцы, трохі пазней М. Багдановіч выкарыстаў у першай частцы свайго артыкула «Две заметкн о стнхотвореннях Пушкнна».
1 Брусаў Валерый Якаўлевіч (1873—1924)—рускі паэт, перакладчык.
2 Саадзі Мусліхідзін (паміж 1203 і 1210—1292 гг.) — персідскі паэт, класік персідскай і таджыкскай літаратуры. аўтар дыдактычнай паэмы «Бустан», зборніка прытчаў і навел пад назвай «ГулістаТ». Вядомы ў Расіі з пачаткў XIX ст.
3 Халмагораў lean Мікалаевіч — рускі вучоны-усходазнавец XIX ст. Аўтар прац «Очеркн арабской речм я арабской пнсьменноств» (1862), «Шейх-Муслнхнднн Саадн Шнразскнй н его значенне в нсторнн персндской лнтературы» (дысертацыя, 1865—1866) і інш. Перакладаў Саадзі на рускую мову.
4 Салдаценкаў Казьма Цярэнцьевіч (1818—1901) —рускі кнігавыдавец, збіральнік карцін, скульптур, кніжных выданняў.
5. У рэдакцыю «Нашай нівы»
(с. 247)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца па яраслаўскім штэмпелі: 29.VII 1912.
Упершыню — у часоп. «Полымя», 1958, № 3. Публікацыя М. Смолкіна.
1 Пераклады з Верлена ў «Вянок» не ўвайшлі.
2Такога раздзела ў зборніку «Вянок» няма.
3 У Творах, 1927, т. 1 і ў 36. тв., 1968, т. 1 гэты пачатковы радок дадзены ў другой рэдакцыі: «Глянь: месяц бледны...»
4 У Творах, 1927, т. 1 і ў 36. тв., 1968, т. 1 верш змешчаны пад назваю «Сентыментальная бяседа».
5 У 36. тв., 1968, т. 1 верш змешчаны пад назваю «Ззянне месяца».
6 Луцкевіч Антон Іванавіч (псеўд. Антон Навіна і інш.; 1884— 1946) — беларускі публіцыст, літаратурны крытык, супрацоўнік газ. «Наша ніва», палітычны дзеяч.
7 Ластоўскі Вацлаў Юсцінавіч (псеўд. Власт, Уласт і інш.; 1883— 1938) — гісторык, публіцыст, пісьменнік, літаратуразнавец, грамадскапалітычны дзеяч, супрацоўнік газ. «Наша ніва».
8 Гэтая папраўка ўпершыню ўлічана ў 36. тв., 1968, т. 1, с. 336.
6. У рэдакцыю «Нашай нівы» (с. 248)
Друкуецца па кн. «Гадавік Беларускага навуковага таварыства», Вільна, 1933. Кн. 1. С. 165, 167—168, дзе ўпершыню апублікаваны ў скарочаным выглядзе. Ліст захоўваўся раней у Віленскім беларускім фондзе (VBF), які знаходзіцца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы. Цяпер ліста там няма.
Датуецца па яраслаўскім штэмпелі: 1.VII1 1912.
1 Відаць, В. Ю. Ластоўскі.
2 Адно з племянных аб’яднанняў усходніх славян. Назва паходзіць, мабыць, ад слова «дрыгва».
3 Усходнеславянскае племя, якое жыло ў басейне Акі.
4 Багацкі П. — украінскі пісьменнік, рэдактар часоп. «УкраТнськая хата».
5 Маецца на ўвазе паэма «Курган», надрукаваная ў «Нашай ніве» (1912. № 25. 21 чэрв.).
6 Маецца на ўвазе раздзел з паэмы «Новая зямля» — «Леснікова пасада» («Наша ніва». 1912. № 28—29. 19 ліп.).
7. У рэдакцыю «Нашай нівы»
(с. 249)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца па яраслаўскім штэмпелі: 14.XI 1912.
Упершыню — у кн. «Гадавік Беларускага навуковага таварыства». Вільня, 1933. Кн. 1.
Ліст апублікаваны таксама ў часоп. «Полымя», 1958, № 3 М. Смолкіным.
1 Маецца на ўвазе шэсць гадоў з дня выхаду першага нумара газ. «Наша ніва» (першы нумар выйшаў 16(23) лістапада 1906 г.).
2 Палітычная і літаратурная газета, якая выдавалася ў Маскве ў 1863—1918 гг.
3 Сельскагаспадарчы часопіс на беларускай мове, які выдаваўся ў Вільні ў 1911 —1914 гг. Першы рэдактар А. Уласаў.
4 Сатырычны часопіс, які выходзіў у 1912 г. у Вільні.
5 Палуян Сяргей (С. Ясяновіч; 1890—1910) — беларускі пісьменнік і публіцыст пачатку XX ст., друкаваўся ў газ. «Наша ніва».
6 Па дамоўленасці з п. Багацкім М. Багдановіч падрыхтаваў у перакладзе на рускую мову зборнік беларускай прозы. Ці выйшаў ён з друку — невядома.
7 Маецца на ўвазе «Словарь белорусского наречня», складзены 1. I. Насовічам. (Спб., 1870) Насовіч Іван Іванавіч (1788—1877) — беларускі мовазнавец-лексікограф, фалькларыст, этнограф.
8 Псеўданім Антона Лявіцкага (1869—1922), беларускага пісьменніка.
9 Псеўданім В. Ластоўскага.
10 Псеўданім Я. Коласа.
11 Салтыкоў-Шчадрын Міхаіл Яўграфавіч (сапр. Салтыкоў, псеўд. Н. Шчадрын; 1826—1889) —рускі пісьменнік.
12 Горкі Максім (Пешкаў Аляксей Максімавіч; 1868—1936) рускі пісьменнік і грамадскі дзеяч.
]3 Ляманьскі Ян (1866—1933) —польскі паэт.
14 В. Ластоўскі. Лебядзіная песня (Наша ніва, 1910. № 32. 5 жн.).
15 Маюцца на ўвазе апавяданні В. Ластоўскага «Панас гуляе», «Мост у Кутах», «Апаўшыя лісты», «Тры зладзеі», «Нарадзіны», «Прывід», «Зайчык», «Есць боль» і інш.
16 Бядуля Змітрок (сапр. Плаўнік Самуіл Яфімавіч; 1886—1941) — беларускі пісьменнік. Пачаў друкавацца з 1910 г. Аўтар рамана «Язэп Крушынскі», аповесцей, апавяданняў.
,7 У аўтографе гэтыя радкі закрэслены. Н. Ватацы лічыць, што ў публікацыі М. Смолкіна ў «Полымі», 1958, № 3 гэтыя радкі расшыфраваны недакладна. На думку Н. Б. Ватацы, іх трэба чытаць наступным чынам: «Т. Гушча — пісьменнік з художэсцьвеннага боку даволі не важкій, але чытаецца лёгка. Што да Змітрака Бядулі, то тэмы ў яго заўсёды цікавыя, але спосабы для выкладу іх заўсёды кульгаюць на абедзьве нагі».
18 Відаць, маецца на ўвазе апавяданне «Нёманаў дар».
19 Відаць, маецца на ўвазе апавяданне «Тулягі».
20 Журба Янка (сапр. Івашын Іван Якаўлевіч; 1881 —1964) — беларускі паэт. Першы верш на беларускай мове надрукаваны ў 1909 г. у «Нашай ніве».
21 Чэрк.ас КО. (сапр. Аляхновіч-Чэркас К.) — беларускі пісьменнік пачатку XX ст. Пад псеўданімамі О-Чэркас К., Чэркас К. О., Cerkas К. Ö., O-Cerkas К. друкаваўся на старонках газ. «Наша ніва».
22 Лёсік Язэп (Іосіф Юр’евіч; 1884—1940) —беларускі мовазнавец і пісьменнік.
23 Гарун Алесь (сапр. Прушынскі Аляксандр Уладзіміравіч; 1887—1920) —беларускі паэт.
24 Багушэвіч Францішак Казіміравіч (1840—1900) — беларускі паэт.
25 Колышка Казімір — беларускі пісьменнік пачатку XX ст. Пад псеўданімам K-sko К. друкаваўся на старонках газ. «Наша ніва».
26 Будзька Эдзюк (Эдуард Адамавіч; 1882—1958) —пісьменнік, выдавец. Пачаў друкаваць свае творы з 1906 г. Грамадскі дзеяч, выдаваў клерыкальную газету «Светач» (1916).
27 Луцкевіч Іван Іванавіч (1881 —1919) —беларускі археолаг, этнограф, грамадскі дзеяч. Уваходзіў у рэдакцыю газ. «Наша ніва». Быў ініцыятарам стварэння Беларускага музея ў Вільні.
8. У рэдакцыю «Нашай нівы»
(с. 252)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца пачаткам 1913 г., мяркуючы па зместу самога пісьма, a таксама па зместу пісьма ад 27.IV 1913 г., якое з’яўляецца як бы працягам гэтага.
Упершыню — у кн. «Гадавік Беларускага навуковага таварыства». Вільня, 1933. Кн. 1.
Ліст апублікаваны таксама ў часоп. «Полымя», 1958, № 3 М. Смолкіным.
1 Маецца на ўвазе зборнік «Вянок».
2 В. Ластоўскі.
3 Грып.
4 Г. зн. ад палучкі да палучкі.
9. У рэдакцыю «Нашай нівы»
(с. 252)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца 2 сакавіка 1913 г.
Упершыню — у часоп. «Полымя», 1958, № 3. Публікацыя М. Смолкіна.
1 Эпілог да «Веранікі» «Ізноў пабачыў я сялібы» ў зб. «Вянок» не ўвайшоў.
2 Ціха дажджыць над горадам.
3 Рэмбо Арцюр (1854—1891) —французскі паэт.
4 Вясёлы і трывожны гук раяля.
5 Барэль П'ер Жазеф (1809—1859) — французскі паэт.
6 Марэас Жан (1856—1910) — французскі паэт.
7 Мендэс Кацюль (1841 —1909) —французскі паэт, раманіст і навеліст.
8 Куртэлін Жорж (1858—1928) — французскі пісьменнік.
9 Вершы пра вагітнасць («***Хоць мы былі адны ў той час»,
«***Пачуццю цёмнаму падлеглая», «***Цёмна неба начное», «Да вагітнай», «Трыялет», «***Як хораша, калі дзіцё», «Пракляцце вагітнай».
«***3 енкам дзіцё ты раджаеш» і інш.) склалі цыкл «Каханне і смерць», які ўпершыню быў апублікаваны ў Творах. 1927. т. 1, с. 226—238. Слова «вагітнасць» паэт ужывае ў сэнсе «цяжарнасць».
10. Ф. Я. Коршу
(с. 253)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Дзяржаўнай бібліятэкі (Масква), фонд 465.
Датуецца 22.IV 1913 г.
Упершыню пісьмо апублікавана Янкам Саламевічам у газ. «Літаратура і мастацтва», 1973, 2 лют.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
' Корш Фёдар Яўгенавіч (1843—1915) —вядомы рускі філолаглінгвіст і літаратуразнавец.
2 Катул (каля 84—54 гг. да н. э.) — старажытнарымскі паэтлірык.
3 У старажытных рымлян быў звычай адзначаць шчаслівыя дні белым каменем. Гэтыя словы сустракаюцца і ў вершы «Успамін» (1913).
11. У рэдакцыю «Нашай нівы»
(с. 253)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца 27 красавіка 1913 г.
Упершыню — у кн. «Гадавік Беларускага навуковага таварыства». Вільня, 1933. Кн. 1.
Ліст апублікаваны таксама ў часоп. «Полымя», 1958, № 3 М. Смолкіным.
12. У рэдакцыю «Нашай нівы»
(с. 254)
Друкуецца па аўтографе. які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца па яраслаўскім ааштовым штэмпелі: 21.X 1913.
Упершыню — у кн. «Гадавік Беларускага навуковага таварыства». Вільня, 1933. Кн. 1.
Пры публікацыі пісьма ў часоп. «Полымя» М. Смолкін выказаў меркаванне, што пісьмо датуецца па месяцу выхаду 42-га нумара газ. «Наша ніва», але магло быць напісана і некалькі пазней (Полымя. 1958. № 3. С. 182).
1 Маецца на ўвазе артыкул С. Зенчанкі «Да роднай Беларусі», які быў надрукаваны ў «Нашай ніве», 1913, № 42, 17 кастрычніка.
2 Прозвішча Зенчанкі сустракаецца ў кнізе «Революцнонное двяженне в Н. Новгороде н Ннжегородской губерннн в 1905—1907 гг.» (Горкі, 1955. С. 596) з такой заўвагай: «Зенчанка — сакратар Савета цэхавых упаўнаважаных Сормаўскага завода».
3 У «Нашай ніве» артыкулы Зенчанкі больш не з’яўляліся.
4 В. Ластоўскі.
5 Відаць, маецца на ўвазе № 41 «Нашай нівы».
6 Штомесячны літаратурна-палітычны часопіс 1866—1918 гг. Пецярбург (у 1866—1867 гг. па 4 тамы ў год). Першы рэдактар-выдавец М. М. Стасюлевіч (па 1908 г.)
13. В. Ластоўскаму (с. 256)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца па яраслаўскім паштовым штэмпелі: 7.XI 1913 г.
Упершыню — у часоп. «Полымя». 1958. № 3. Публікацыя М. Смолкіна.
1 Маецца на ўвазе праца А. Я. Багдановіча «Пережнткя древнего мнросозерцання у белоруссов». Гродна, 1895.
2 Ананімная паэма XIX ст.
3 У зборніку «Вянок» гэтага прысвячэння няма. A. Р. К. — Анна Рафаілаўна Какуева, сястра Рафаіла Рафаілавіча і Мікалая Рафаілавіча Какуевых, з якімі Максім Багдановіч разам вучыўся ў яраслаўскай гімназіі.
4 Відаць, маецца на ўвазе артыкул «Краса н снла», прысвечаны творчасці Т. Р. Шаўчэнкі, 100-годдзе з дня нараджэння якога адзначалася ў лютым 1914 г. Артыкул быў надрукаваны ў часоп. «Украннская жязнь», 1914, № 2.
5 Украінская газета, якая выдавалася ў Кіеве ў 1906—1914 гг.
6 Літаратурна-мастацкі, крытычны і публіцыстычны часопіс. Выходзіў у Кіеве ў 1909—1914 гг.
7 Маецца на ўвазе кніга П. У. Уладзімірава «Доктор Францнск Скорнна. Его переводы, печатные нздання н язык». Спб., 1888.
Уладзіміраў Пётр Уладзіміравіч (1854—1902) — рускі філолагславіст і гісторык літаратуры.
8 Відаць, маецца на ўвазе часоп. «Лучынка», які пачаў выдавацца ў 1914 г.
9 Маецца на ўвазе артыкул пра Скарыну. Аб працы над ім ідзе размова ў пісьмах 11, 12, 13, 15. У 2-м томе Твораў (1928) паведамлялася, што ў архіве паэта, які захоўваўся да вайны ў Акадэміі навук, быў пачатак чыставога і чарнавы накід артыкула пра Скарыну (Творы. 1928. Т. 2. С. 388). Аднак невядома, ці быў артыкул закончаны.
14. Л. А. Багдановічу (с. 257)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў ЦДАМЛіМ РБ, ф. 153, воп. 2, адз. зах. 26, л. 35.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
Гэта кароткая запіска на бланку паштовага пераводу ў Маскву да малодшага брата Льва (1894—1918), які тады вучыўся ў Маскоўскім універсітэце на матэматычным факультэце.
15. В. Ластоўскаму (с. 257)
Друкуецца па аўтографе, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Датуецца па яраслаўскім паштовым штэмпелі: 23.V 1914 г.
Упершыню — у кн. «Гадавік Беларускага навуковага таварыства». Вільня, 1933. Кн. 1.
Ліст апублікаваны таксама ў часоп. «Полымя», 1958, № 3 М. Смолкіным.
1 Просьба М. Багдановіча была выканана, аб чым сведчыць напісаны на адваротным баку паштовай карткі рахунак за кнігі 1 іх перасылку.
2 Васілеўскі Леан (1870—1936)—польскі публіцыст, гісторык, дзеяч правага крыла Польскай сацыялістычнай партыі. Аўтар манаграфіі «Літва і Беларусь» (Кракаў, 1912), у якой даследаваў развіццё асветы, гісторыю літоўскага і беларускага нацыянальна-вызваленчага руху XIX — пачатку XX ст.
16. В. А. Лявіцкай (с. 258)
Друкуецца па Творах, 1927, т. I, с. 450, дзе змешчана ў раздзеле «Увагі» ў скарочаным выглядзе.
Датуецца прыблізна паводле спасылкі I. Замоціна на гэты ліст (гл. Багдановіч М. Творы. Мн., 1928. Т. 2. С. LI). Захоўвалася ў архіве АН РБ, але ў час Вялікай Айчыннай вайны загінула разам
з усім архівам М. Багдановіча. Пісьмо да В. Лявіцкай засталося неадасланым.
1 Лявіцкая Ванда Антонаўна (1895—1969), дачка Ядвігіна 111., беларуская пісьменніца, грамадскі дзеяч.
2 Пасля выхаду ў свет зб. «Вянок» (1913) М. Багдановіч працягваў работу над ім. Паэтам было выкраслена 15 вершаў (гл. Т. 1. С. 567), у астатнія вершы ўНесены праўкі.
3 Сапраўды, М. Багдановіч не паспеў выдаць ні адзін з прыгаданых зборнікаў, але план да «Красавіка» і «Шыпшыны» ім складаўся. У Творах, 1927 таксама адзначаецца, што ў спісе твораў да «Красавіка» паэтам прыведзены 42 даты.
17. А. Смолічу (с. 258)
Друкуецца па двухтыднёвай старонцы «Гудок», 1927, 8 мая, дзе змешчана ў скарочаным выглядзе на беларускай мове.
У выданні твораў М. Багдановіча ўключаецца ўпершыню.
18. П. I. Гапановічу (с. 258)
Поўны тэкст пісьма не захаваўся.
Друкуецца па Творах, 1928, т. 2, с. LIV, дзе ўпершыню апублікавана ў скарочаным выглядзе ў артыкуле 1. I. Замоціна.
Мяркуючы па змесце, датуецца сакавіком — красавіком 1917 г.
Па сведчанні I. 1. Замоціна (Творы, 1928. Т. 2. С. LIV), у пачатку гэтага пісьма М. Багдановіч гаварыў, што яго жыццё ў Мінску «обставнлн заботляво н любовно».
1 Гапановіч Пётр Іванавіч — стрыечны брат М. Багдановіча па бацькавай лініі.
2 М. Багдановіч выехаў з Мінска ў канцы лютага 1917 г.
3 Бахмач, горад у Чарнігаўскай вобл. (Украіна).
19. А. Я. Багдановічу (с. 259)
Друкуецца па Творах, 1928, т. 2, с. LV, дзе ўпершыню апублікаваны ў артыкуле 1. I. Замоціна.
Мяркуючы па змесце, датуецца маем 1917 г.
Пісьмо захоўвалася ў архіве Акадэміі навук Беларусі, але ў час Вялікай Айчыннай вайны загінула разам з усім архівам М. Багда новіча.
Па сведчанні I. 1. Замоціна (Творы, 1928. Т. 2. С. LV), піеьмо гэта засталося недапісаным і неадасланым.
1 Багдановіч Адам Ягоравіч (1862—1940) — бацька паэта.
ЛЕТАПІС
ЖЫЦЦЯ I ТВОРЧАСЦІ
ПРЫНЯТЫЯ СКАРАЧЭННІ
Архіў ІМЭЛ — Архіў Інстытута Маркса, Энгельса, Леніна
ГГАМ — Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей
ІЛ АНБ — Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы АН Беларусі
ЛММБ — Літаратурны музей Максіма Багдановіча
ПД — Пушкінскі Дом
ЦБАН Літвы — Цэнтральная бібліятэка Акадэміі навук Літвы
ЦДАЛіМ — Цэнтральны дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва (Масква)
ЦДАЛіМ Рэспублікі Беларусь — Цэнтральны дзяржаўны архіў — Музей літаратуры і мастацтва Рэспублікі Беларусь
1891
Снежань, 9 (27 лістапада ст. ст.). У Мінску, на быдой Аляксандраўскай вуліцы, у до.ме Карказовіча (цяпер вул. М. Багдановіча) у сям’і Адама Ягоравіча і Марыі Апанасаўны Багдановічаў нарадзіўся другі сын — Максім (першы — Вадзім, нарадзіўся 6 сакавіка 1890 г.). (Богда новйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча. Рукапісны. фонд ІЛ АНБ, адз. зах. 28, л. 11.)
Бацька, А. Я. Багдановіч (1862—1940) —скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю, пазней — этнограф, фалькларыст, мовазнавец. Маці, М. А. Багдановіч (1869—1896) —педагог па адукацыі (вучылася ў Земскай настаўніцкай школе ў Пецярбурзе).
3 успамінаў А. Я. Багдановіча: «Я — крестьяннн. Отец мой, Юрнй Лукьяновнч, был крепостным, дворовым, повар по професснн...
Что касается моей матушкн Анэлн, то... она была прекрасной рассказчнцей народных сказок,— дар, несомненно, поэтяческнй,— унаследовав эту способность частнчно от своей матерн Рузалн Казнмнровны Осьмак, обладавшей этнм даром в высокой степенн...
По этнм сказкам Макспм ознакомялся впервые с белорусской речью. Она знала на память множество белорусскнх песен н вообіце была носнтельннцей н храннтельнкцей народной старнны...
...Мать Макснма звалась Марня Афанасьевна по отцу Мякота, по матерн, Татьяне Оснповне — Малевнч. Кажется, оба рода поповскне, по крайней мере Татьяна Оснповна была поповной. Отец ее был мелкнй чмновняк (губернскнй секретарь), служнл смотрнтелем нгуменской уездной больннцы...
Тяжелая болезнь отца, получавшего грошовое жалованье... повергла семью в безвыходную нніцету, н детя еше перед смертыо отца былн отвезены в Мйнск в детскнй прнют...
Матерн Макснма сравннтельно посчастлнвнлось: как жнвой, богато одаренный способностямн ребенок с роскошнымн волосамн, она обратнла на себя внлманне попечнтельннцы прнюта губернаторшн Петровой, которая взяла ее к себе в дом н послала учнться в женское Александровское учнлшце, a no окончання в нем обучення отправнла ее в Петербург в женскую учнтельскую школу...
Это дало ей возможность получнть основательное образованпе. Прятом она много чнтала. Ее пнсьма поражаля н меткостью наблюденнй, н жнвостью, н картннностью языка...» (Богдановнч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 2—8.)
1892
Пачатак года. У двухмесячным узросце атрымлівае моцны апёк, калі на яго падае распаленая лямпа. (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. I.)
Сярэдзіна чэрвеня — ліпень. Сям’я Багдановічаў пераязджае ў Гродна ў сувязі з тым, што Адам Ягоравіч, вымушаны з прычыны хваробы адмовіцца ад настаўніцкай дзейнасці, пачынае працаваць у Гродзенскім аддзяленні Сялянскага банка памочнікам бухгалтара. Жывуць Багдановічы па вул. Садовай (цяпер вул. М. Багдановіча).
«Жнлн мы на окраяне города, на Новом Свете по Садовой, занямалн квартнрку в последнем доме слева... Условпя для воспятання детей былн благопрнятные: на дворе саднк, кругом сады, поля, неподалеку лес, да я Неман недалеко. Детн все время на чнстом воздухе, клнмат мягкнй». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 19.)
1893
Лістапад. 14. Нарадзіўся малодшы брат паэта Леў. (Выпіска з метрычнай кнігі Гродзенскага Сафійскага Сабора // Фонды ГГАМ.)
Снежань, 20. У неафіцыйнай частцы «Гродненскнх губернскнх ведомостей», № 102 надрукавана апавяданне Марыі Апанасаўны Багдановіч «Накануне рождества» з подпісам: М. Б.
«Находяіцнйся средн матерналов едннственный рассказ, ею напнсанный, показывает, что она обладала даром нзобразнтельностн, а прн этом условнн нз нее могла бы выработаться хорошая пнсательннца». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 8.)
1894
У Гродне асобнай брашурай выдаецца гістарычны нарыс А. Я. Багдановіча «Про паніцнну».
1895
Красавік, 23—жнівень. Марыя Апанасаўна разам з дзецьмі Вадзімам, Максімам і Лёвам адпачывае ў вёсцы Вяззе (непадалёку ад Асіповічаў) у сям’і сваёй старэйшай сястры Стэфаніды Апанасаўны Секяржыцкай. Па дарозе ў Вяззе яны спыняюцца ў Мінску. (Лісты Марыі Апанасаўны да Адама Ягоравіча. Вясна —лета 1895 г. // Фонды ЛММБ.)
3 ліста ад 24 красавіка: «Выехалн мы вчера 23 апреля в 4 часа дня нз Мннска... Левушка всю дорогу спал, заснул под конец н Макснм, только Ваднм наслаждался пряродой... Детн все я я совершенно здоровы; плохо только, что немного холодновато, н мы с Левой снднм в комнате, а Макснма доктор велел не закупормвать я не обрашать вннманяя на насморк я кашлн, а держать побольше на чнстом воздухе».
3 ліста ад 3 мая: «Мы здесь все, слава богу, здоровы... нашн — молодцы: целый день все молока да молока, едят за двонх, загорелн как цыгане н в комнату нн на шаг... Ваднма н Макса я обтнраю холодной водой ежедневно утром я вечером. Вадя дается охотно, а Максяма так пряходнтся н упрашявать, м наказывать — бонтся холодной воды, хоть ты что».
3 ліста ад 29 мая: «На тронцу также езднлн co всемн детьмн в Орчу на прогулку на двух возах; езднть ребята любят, что н сказать тебе не могу. Вообше здесь ям не жнтье, а масленннца. Едят хорошо, полюдскн только вечером, когда знают, что уж пора ндтм спать, а в другое время, хотя бы я обед, схватят кусок ветчяны, хлеба, бляна, оладьн в руку н пошел, а за столом нн за что не усадять; станешь заставлять —
в слезы. Вот только плохо, что сталн говорнть по-белорусскн, н нногда такое словечко выпалят, что хоть сквозь землю провалнсь». (Фонды ЛММБ.)
На працягу года.
У Гродне выдаецца кніга А. Я. Багдановіча «Пережнткн древнего мвросозерцання у белорусов. Этнографнческнй очерк».
1896
Май, 30. Нарадзілася малодшая сястра паэта Ніна. (Выпіска з метрычнай кнігі // Фонды ГГАМ.)
«Ее роды н послужяля для развнтня болезнн у матерн, обнаруженной только месяц спустя». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 10.)
Вясна—восень. Багдановічы пераязджаюць па адрасу: вул. Палявая (цяпер вул. Карбышава). Верагодна, з мэтай палепшыць жыллёвыя ўмовы ў сувязі з хваробай Марыі Апанасаўны. (Пяткевіч А. «...і Нёман недалёка» // Беларуская мова і літаратура ў школе. 1991. № 3. С. 77.)
Кастрычнік, 4. Ва ўзросце 27 гадоў ад сухотаў памірае маці паэта Марыя Апанасаўна.
3 успамінаў А. Я. Багдановіча: «...за 4 дня до смертн, потрясаемая прнступамн кашля, в промежутках она снлнлась что-то радостное напевать тонкнм, как волоснк, голосом н говорнла, что ей не жаль так безвременно умнрать.
На что мне долгая жнзнь, колн я была так безмерно счастлнва...
Маленькнй эпнзод нз детства Макснма. В роковое утро 4 октября он проснулся очень рано н чрезвычайно расшалнлся. Беготня, песнн, смех, возня... А мать уж внднмо дожнвает свой последннй час.
— Доктора,— сказала она мне. Я бегу за доктором, ее лечнвшнм, 14. К. Семакяным, но, выбегая, чтобы прекратнть эту буйную веселость, так не гармонвровавшую с печальной торжественностью момента,— посаднл его на стул.
— Сндн спокойно.
14 он весь как-то печально поняк, как бы осунулся. Вндно лнцо мое говоряло о чем-то недобром.
Доктор был уже в больннце в обычной работе, но, узнав, в чем дело, схватнл шпрнц н эфнр, побежал вслед за мной. Вбегаем запыхавшнсь.
— І4ван Константнновнч, это уже смерть?
Успокойтесь, Марья Афанасьевна, еше будете жнть.
Но слезы у него брызнулн нз глаз н голос дрожал. Мне он тнхо сказал: «Агоняя». Она поняла все.
— Свяіценннка...— сказала она, н это было ее последнее слово.
Я броснлся за свяіценннком. Пока он ходнл в церковь за дарамн, пока мы прншлн — все уже было кончено.
У постелн стоялн над трупом плачушяй Семакян н рыдаюіцне моя сестра Маша, прнехавшая нз Одессы заменнть детям мать, н Дарка, девочка, котор>ю покойняца некоторое время воспнтывала н обучала. H ннкого нз детей.
Я броснлся к детям.
14 вот — как теперь — вяжу склоненную фнгурку с печальным выраженнем детского лячнка, с вопросятельным взглядом... Маленькое подобяе матерн... Он все время послушно сндел на стуле. Н даже смертн матерн не вядал». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. II—13.)
Сярэдзіна лістапада. Сям'я Багдановічаў пераязджае на сталае жыхарства ў Ніжні Ноўгарад. Жывуць Багдановічы па вул. Грузінскай у доме Турылкінай (цяпер д. № 32). Частымі гасцямі тут былі A. М. Горкі, а таксама браты Леанід і Ісай Дабравейны, пазней вядомыя музыканты. (Добровейн М. Странйцы жйзнй Нсая Добровейна. М.. 1972. С. 39.)
«Вскоре после смертн жены состоялся прнказ о моем переводе в Ннжннй (25 октября 1896 г.), куда я уехал с семьей в половнне ноября. Заменять монм детям мать взяла на себя обязанность моя сестра Марня Георгневна...
В Ннжнем продолжался тот же образ жнзнн, что н в Гродно. Почтя ежедневно я брал детей с собой на прогулку в сады, летом на Волгу, на берег Окн нлн за город, в рошу н поля... Затем я брал по очередн детей с собою в поездкя на осмотры н оценкн земель — нногда продолжятельные...
В Няжнем, в Москве н другвх городах я нх водял в картннные галерен н музен». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча. л. 20—22.)
1897
Пачатак года. Адсек сабе зубамі кончык языка, упаўшы на падлогу і стукнуўшыся аб яе падбародкам. (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 20.)
Люты, да 10. Памірае малодшая сястра паэта Ніна. (Даведка аб выплаце грошай за пахаванне Н. Багдановіч ад 10 лютага//Фонды ГГАМ.)
1899
Студзень, 15. Адам Ягоравіч ажаніўся з Аляксандрай Паўлаўнай Волжынай, роднай сястрой жонкі М. Горкага. (Пасведчанне аб шлюбе // Фонды ГГАМ.)
Лістапад, 13. Нарадзіўся зводны брат паэта Аляксандр (Метрычная выпіска аб нараджэнні і хрышчэнні // Фонды ГГАМ.)
Лістапад, 15. Памірае Аляксандра Паўлаўна, жонка Адама Ягоравіча. (Выпіск.а з метрычнай кнігі // Фонды ГГАМ.)
«По смертн моей второй жены... тяжелый труд заменнть дважды оснротелым детям мать взяла на себя Александра Афанасьевна, нх родная тетка по матерн. Впрочем, на ней лежал чнсто внешннй надзор за детьмн, особенно во время монх частых поездок... на осмотры н оценкн земель, воспнтанне я обученне нх лежало полностью на мне...» (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 20.) Аляксандра Апанасаўна Мякота (1874—1947)—пазней жонка Адама Ягоравіча. (Выпіска з метрычнай кнігі і пасведчанне аб смерці // Фонды ГГАМ.)
Паводле ўспамінаў Мікалая Рыгоравіча Агурцова, загадчыка літаратурнага аддзела яраслаўскай газеты «Голас» у той час, калі ў ёй супрацоўнічаў М. Багдановіч, паэт расказваў яму: «Меня воспнтывал отец. Как-то я показывал Вам его бнблнотеку. В ней все есть сувдественное, что появлялось когда бы то нн было в лнтературе всего мнра. Мы с детства проходнлн эту мнровую школу. Отец начннал, с чего начннает каждый народ в своем творчестве, с эпоса. Мы уже в детстве зналн «Рустема н Зораба», «РІлнаду», «Калевалу», былнны н пр. н пр. Потом мы прнступялн к лмрнке н драме. Конечно, главное вннманне обрашалось на славянскне лнтературы...» (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. XXXI.)
На працягу года. Багдановічы пераязджаюць па адрасу: Звяздзінка, № 13, дом Неўскіх (цяпер гэтага раёна няма).
Лета. У сувязі з хваробай на сухоты старэйшага сына Вадзіма сям’я Багдановічаў едзе на кумыс у вёску Кара-Якупава Уфімскай губерні.
«Жнлн в деревне Кара-Якупово (блнз ст.(анцнн) Чншмы Уфнмской губ.) в большой башкнрской нзбе. Весь день в степн, где ребята выслежнвают суслнков в нх походах скопом, органнзованных за добычей, птнц степных, собнралн серебряный ковыль с нежнымм уснкамн, цветы н ягоды нлн же броднлн в роскошной пойме рекн Демы...» (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографпн Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 26—27.)
1901
Лістапад, 16. Нарадзіўся зводны брат паэта Павел. (Метрычнае пасведчанне // Фонды ГГАМ.) Памёр у 1968 г. (Ватацы. Н. Шляхі. Мн.. 1986. С. 90.)
На працягу года. Сям’ю Багдановічаў у Ніжнім Ноўгарадзе наведвае хросная маці Максіма Вольга Епіфанаўна Сёмава, загадчыца
Народнага вучылішча ў Пінску. Максім паказвае ёй свае першыя творы на беларускай мове.
«М дома, н у теток он (Максім] слышал рассказы н воспомннання про родную старнну, где вынырялн разные лнца н событня, своеобразные, загадочные, так непохожяе на все окружаювдее. Здесь же он слышал н белорусскую сказку, н белорусскую песню с ее грустным, маняшнм напевом, полным глубокого ненсчерпаемого чувства, здесь же вырывалась жнвая белорусская пословнца, меткне «крылатые» слова. Это, конечно, былн крупнцы, крохн, но он чутко нх подбнрал, схватывая на лету... Н хотя в семье господствовала русская речь, но чувства, но вкусы, но склонностн, но прнвычкн, пережнвання в корне, в основе белорусскне... Дело началось co чтення белорусскнх сказок, которые сначала я сам чнтал детям вслух, а затем Макснм начал нх чнтать самостоятельно. Он увндел в этом средство научнться белорусской речн, которую был лншен возможностн усвоять по слуху нз уст семья, нз уст народа. Это решенне было его лнчным делом, совершенно самостоятельным... Свон опыты пнсання на белорусском языке он начал очень рано, прнблнзнтельно с 10—11 лет... Но это былн чнсто ученвческне нлн, вернее, учебные упражнення». (Богдановйч Д. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 64—65.)
1902
Сакавік, 6. Ад запалення мозга памірае зводны брат паэта Аляксандр, які выхоўваўся ў сям’і Пешкавых. (Выпіска з метрычнай кнігі // Фонды ГГАМ.)
Восень. Паступае ў першы клас Ніжагародскай мужчынскай гімназіі.
«В это время днректором гнмназнн был Сергей Васнльевнч ЕЦербаков, мой друг н прнятель Макснма Горького. Это был однн нз крупнейшнх обіцественных деятелей, связанный дружескямн отношеннямн co всемн выдаютнмяся людьмн, которымн был так богат Ннжннй Новгород... Трудно было желать лучшего руководнтеля для школы.
Макснм был прннят как свой в семье ІЦербаковых, семье высоко янтеллягентной н музыкальной. Это, конечно, нмело немаловажное образовательное значенне...» (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 38.)
1903
Снежань, 1. Нарадзіўся зводны брат паэта Мікалай. (Метрычнае пасведчанне // Фонды ГГАМ.) Памёр 11 мая 1965 г. (Ліст П. А. Багдановіча da Н. Б. Ватацы ад 8 чэрвеня 1965 г. // Фонды ЛММБ.)
1904
Лета. Адам Ягоравіч адвозіць Вадзіма і Максіма на лячэнне ў г. Белебей Уфімскай губерні.
«Я т'олько отвез нх, устровл на квартнре н наладнл доставку кумыса н кормежку. В Белебее жнл в это время мой друг доктор Нван Константнновмч Семакмн, с которым я подружнлся ете в Гродно... Это был высокообразованный, добрейшнй н прекраснейшнй человек, как н его жена Марня Александровна, редкая по доброте, уму н красоте женшнна...
На нх попеченян я н оставнл свонх детей, вполне уверенный, что онй заменят н отца я мать... Однако надо сказать, что год был дождлнвый н кумысу пнлось мало, так что детн мало прнбавнля в весе...» (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 28.)
1905
Сакавік, 28. Нарадзіўся зводны брат паэта Аляксей. (Выпйска з метрычнай кнігі // Фонды ГГАМ.) Памёр ад туберкулезу ва ўзросце 27 гадоў. (Ліст П. А. Багдановіча da Н. Ватацы ад 5 красавіка 1965 г. // Фонды ЛММБ.)
На працягу года. Багдановічы пераязджаюць па адрасу: вул. Канатная, дом Лемке (цяпер вул. Караленкі, д. 11 і 11а).
1905—1906
Максім прымае ўдзел у рэвалюцыйных падзеях, якія адбываюцца ў гімназіі.
«В конце 1905 г. н весь 1906 г. почтн ннкто не учнлся. Макснм тоже... 11 октября 1905 г. в гнмназнн вознякля беспорядкн по поводу похорон некой Каплан, в результате 5—8 классы былн закрыты на неопределенное время.
Вспыхнувшая революцня н маннфест 17 октября меняют порядок веіцей — н гнмназня вновь открыта. Однако 8 ноября 1905 г. ученнком Заком Ароном в 7 классе вновь учянены беспорядкн, н занятня в этом классе временно прекратены... 20 октября 1906 г. в здання гнмназнн около деревянной лестннцы был пронзведен взрыв деревянной лестннцы. Взорвана жестянка, начнненная порохоМ. Разбнты стекла в двух домах. По счастыо, нйкто не пострадал. Занятня в гнмназнн прерваны вперед до обьявлення...
Таков был фннал, за которым наступяло полное успокоенне. Надо сказать, что все этн гнмназнческяе бурв в стакане воды Проясходнлн
не без участня монх детей, которых в это время в гнмназня было трое». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 39—41.)
1906
Май, 10. У сувязі з нездавальняючымі адзнакамі па лацінскай і французскай мовах і алгебры Максім застаецца ў 4-м класе на паўторны курс. (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 40.)
Другая палова года. Вольга Епіфанаўна Сёмава выпісвае для Максіма газету «Наша доля», пазней яна ж выпісвае для яго «Нашу ніву». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 65.)
Канец года. Перадае ў Ніжагародскую турму беларускія кніжкі і газету «Наша доля» для С. Зенчанкі.
3 ліста М. Багдановіча ў рэдакцыю «Нашай нівы» ад 21 кастрычніка 1913 г.: «У № 42 «Н.(ашай) н.(івы)» бачу стаццю Сцяпана Зенчанкі. «Стефан Зенченко» судзіўся ў Ніжнім Ноўгарадзе па вялікаму працэсу, так званаму «сормовскому восстанню», быў паміж падсудзімых (выключна рабочых) вельмі прыкметным чалавекам і нават гаварыў ад іх імені на судзе. Пачуўшы, што Зенчанка — беларус, я пераслаў у турму да яго колькі першых беларускіх кніжак і «Нашу долю»... Аднак далі наша знаёмства не пайшло...» (ЦБАН ЛР. F21-38, л. 5—6.)
1907
Сакавік, 24. Ліст Вадзіма Багдановіча да вядомага рэвалюцыянера Г. А. Лапаціна. Просіць пісьмовага дазволу на напісанне ягонай біяграфіі. (Ліст захоўваецца ў ПД // Вячэрні Мінск, 1988, 6 чэрвеня; Бачыла А. Дарогамі Максіма Багдановіча. Мн., 1983. С. 84—86.)
Сакавік, 31. Ліст Г. А. Лапаціна да Вадзіма Багдановіча. Адмаўляецца даць пісьмовую згоду на напісанне ягонай біяграфіі. (Бачыла А. Дарогамі Максіма Багдановіча. С. 84—86.)
Ліпень, 6. Упершыню ў друку (Наша ніва. № 24) з’яўляецца твор М. Багдановіча — алегарычнае апавяданне «Музыка».
«В «Нашей ннве» впервые появнлнсь в печатн его стнхя, не помню, в 1906 нлн 1907 г. Но ясно помню его радость в лнце н сверкаюшяе жнвым огоньком глаза, когда он, вбежав в мою комнату, показывал мне напечатаннымн свон стнхв. Это было в Ннжнем, на Канатной уляце, в доме Павловой. Понятна эта радость. Тут не только говорнло самолюбне, столь свойственное молодостя, вндеть свое нмя в печатн, но н нечто большее: сознанне, что подготовнтельные труды былн не
бесцельны, что он, оторванный от родяны, заговорял о свонх чувствах ее языком, хотя бы н не совсем чнстым, пусть даже картавым, но это дело все нсправляюпіего временн, а пока есть куда прнтулнться н дать ясход накопявшямся чувствам м смутным мечтам о далекой таянственной роднне: гукнуть нздалека — н услышать созвучный отклнк». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 66.) •
Лістапад, 18 (па паштоваму штэмпелю). Ліст Вадзіма Багдановіча да сацыёлага і публіцыста М. Ф. Даніэльсана. Звяртаецца з прапановай выдаць збор ягоных твораў. (Архіў ІМЭЛ, ф. 199, № 304, л. 1.)
Лістапад, 22. Ліст М. Ф. Даніэльсана да Вадзіма Багдановіча. Адмаўляецца ад прапановы выдаць збор яго твораў. (Архіў ІМЭЛ, ф. 199, № 173, л. 2.)
На працягу года. Багдановічы пераязджаюць на адрасу: вул. Канатная, дом Паўлавай (цяпер вул. Караленкі, д. 42).
1908
Красавік. 9. Ад еухотаў памірае старэйшы брат паэта Вадзім. (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 30.)
3 ліста Паўла Адамавіча Багдановіча да Н. Б. Ватацы ад 19 сакавіка 1965 г.: «Брат Вадям был соцнологом, публяцястом, увлекаюіцнмся Мяхайловскіш. В одно время с Яковом Свердловым он был вожаком учатейся молодежн в Ннжнем. В 1905—1906 гг. он прнннмал актнвное участне в ее двяженян...
Когда Ваднм умер, полнцня, боясь волненнй, пряказала отцу хороннть брата ночью. День похорон хорошо сохраннлся в моей памятн. Перед домом собралась огромная толпа, много учавднхся в гнмназнческях шянелях, дом оцеплен пешей н конной полнцней, в квартнру допускаются только лнца, прнносяіцне венкн. Картнна жуткая. Отец выходят на улнцу н проснт собравшнхся не нарушать порядка похорон. Отец возвраіцается с группой гнмназястов, которые выносят гроб... Хороннл брата однн отец, все родные оставалнсь дома. (Фонды ЛММБ.)
Брат Ваднм нмел связь с Германом Лопатнным (переводчнк Карла Маркса, человек, блнзко его знавшнй)». (Фонды ЛММБ.)
Май, 4. Нарадзіўся зводны брат паэта Вячаслаў. (Метрычнае пасведчанне аб нараджэнні // Фонды ГГАМ.). Памёр ад туберкулезу 24 мая 1940 г. (Пасведчанне аб смерці // Фонды ГГАМ.)
He пазней пачатку чэрвеня. Напісаны вершы «Прыйдзе вясна» і «Над магілай». У першых публікацыях пазначана месца напісання: Ніжні Ноўгарад.
Пачатак чэрвеня. Сям’я Багдановічаў пераязджае на сталае жыхарства ў Яраслаўль. Максім пераводзіцца ў шосты клас яраслаў-
скай гімназіі. (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 45.) Багдановічы жывуць па адрасу: вул. Ільінская, дом Кузняцовай (цяпер вул. Савецкая, д. 20). Дом не захаваўся. (Па звестках яраслаўскага краязнаўцы П. Казлова, якому паведаміў П. А. Багдановіч.)
«Макснм по-прежнему очень мало ннтересовался урокамн н заннмался .самостоятельно н, конечно, главным образом белорусснкой...
...В Ярославской гнмназнн он дружескн сошелся с преподавателем латннского-языка Владнмнром Владнмнровнчем Белоусовым. Это был... велнколепный знаток греческого н латянского языков н класснческой древностн; он также превосходно знал новые европейскне языкн. К Макснму он относнлся с большой снмпатней. Н Макснм очень часто его посешал...
...По-внднмому, нн с кем нз товарншей у него не было особенно блнзкнх отношеннй, кроме Днодора Дмятрневнча Дебольского... Почтн ннкто у него не бывал. Он же сам нлн заннмался в своей комнате, нлн сндел в Пушкннской бнблнотеке, чнтая свежне журналы...» (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 49—50.)
«Жнлн Богдановнчн всегда неподалеку от гнмназнн... Макснм с младшнм братом Левой всегда жнлн в отдельной н светлой комнате. Обстановка самая скупая — две железные кроват-н, два стула н перед окном большой, самый простой, нз плотно сбнтых досок стол... Левая сторона стола — Макснма, на ней нензменный словаць Карского (памылкова, трэба — Насовіча.— Н. М.). (Дебольскйй Д. Воспомйнанйя [Машынапіс] // Фонды ЛММБ.)
3 успамінаў Ціхана Мікалаевіча Годнева: «...у 1908 г. у наш клас прыйшоў новы вучань, які прыехаў з Ніжняга Ноўгарада. Навічка звалі Максім Багдановіч.
Сціплага, выхаванага, таварыскага, яго адразу палюбіў клас. Ен уразіў нас веданнем літаратуры, разуменнем літаратурных і грамадскіх з’яў. У пытаннях літаратуры ён быў на галаву вышэй за ўсіх нашых медалістаў.
На занятках гуртка Максім прачытаў многа рэфератаў. У маёй памяці захаваліся толькі некалькі з яго шматлікіх дакладаў: «Новыя павевы ў рускай літаратуры», «Сучасная літаратура і народны рух», «Сімвалізм і дэкадэнцтва»...
На адных занятках гуртка Максім зрабіў даклад пра беларускую паэзію. Ен пазнаёміў нас з развіццём беларускай літаратуры, з творамі Янкі Купалы, Якуба Коласа, Змітрака Бядулі і іншых. У гэты вечар Максім упершыню прачытаў некалькі сваіх вершаў на беларускай мове». (Маладосць. 1966. № 12. С. 106—107.)
Жнівень. Ліст (не захаваўся) у беларускае выдавецкае таварыства «Загляне сонца і ў наша аконца». Просіць даслаць яму новыя выданні. (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. XLIV.)
На працягу года. Напісаны вершы «Mae песні», «Ноч», «На чужыне». Датуецца па аўтографах. (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 433—434.) Аўтографы загінулі разам з архівам паэта.
У Львове выдаецца кніга ўкраінскага вучонага Іларыёна Свяціцкага «Відроджене білоруського пвсьменства», у якой упершыню ў крытычнай літаратуры сустракаецца імя Максіма Багдановіча і прыводзіцца ўрывак з апавядання «Музыка».
1908—1909
Напісаны вершы «*** ў космах схаваліся кветы чырвоныя» і «*** Зірнуў, як між валос, між хмар калматых, цёмных» з цыкла «Эрас», «*** Хмурыя, цёмныя гудзяць і шэпчуць елі», «Русалка». Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1.
1909
Студзень, 1. У газете «Наша ніва», № 1 надрукаваны верш «Над магілай» з подпісам: Б-віч.
3 успамінаў Вацлава Ластоўскага, на той час супрацоўніка рэдакцыі «Нашай нівы»: «...Максім Багдановіч прыслаў некалькі лісьцікаў сваіх вершаў, падпісаных поўным уласным прозьвішчам і імем. Вершы для кождага нумару «Нашай нівы» падбіраў Янка Купала... Павіннасьцю Я. Купалы было папраўляць іх перад здачай у друк. Друкавалі ж адзін-два вершы кождага новага «паэты», каб заахвоціць яго да пісаньня. Былі ці не былі зроблены якія папраўкі ў вершах «Над магілай» і «Прыдзе вясна», я не памятаю, можа памятае сам Я. Купала, але гэта былі адны з першых вершаў, і надрукаваныя пад праўдзівым прозьвішчам і імем аўтора». (Ластоўск.1 В. Mae успаміны аб М. Багдановічы // Крывіч. Коўна, 1926. № (11) 1. С. 63.)
Сакавік, 5. У газеце «Наша ніва», № 10 надрукаваны верш «Прыйдзе вясна».
Пачатак вясны. Захворвае на сухоты.
«Напряженная деятельность н по занятяю белорусской лнтературой н революцней, хотя последнее было чнстейшей детскостыо, я чтенвем для самообразовання не прошла бесследно н для Макснма. К весне 1909 г. ... у него начал развнваться в легкнх туберкулезный процесс. Температура повышалась, кашель н показывалась кровь нз горла. Лечнвшяй его доктор Берндт хрнпов в легкнх не слышал, аналнз мокроты не дал положнтельных указанвй, но внешнне зловешяе снмптомы былн налнцо» ■ (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 30.)
Пачатак мая. Дасылае ў рэдакцыю «Нашай нівы» сшытак са сваімі вершамі.
«На пачатку траўня... Максім Багдновіч ізноў прыслаў у «Нашу ніву» маленькі сшыточак новых сваіх твораў, які абыймаў 8—9 вершаў. Нябожчык Ядвігін ахрысьціў гэты сшыточак «дэкадэншчынай»... Я. Купала... інтуітыўна вычуў у гэтых першых паэтыцкіх спробах у Максіме Багдановічы запраўднага мастака». (Ластоўск.і В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 63.)
Май. 7. У газеце «Наша ніва», № 19 надрукаваны пераклад верша К). Святагора (Юрый Уладзіміравіч Канабіх) «Дзьве песні» з подпісам: Максім Крыніца. Датуецца годам надрукавання.
«Дзьве песьні» пайшлі ў друк з папраўкамі ў мове Я. Купалы, але з іншым подпісам: у корэктуры Ядвігін падпісаў верш прыдуманым ім для Максіма Багдановіча псэўдонімам «Максім Крыніца». (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 63.)
На сённяшні дзень вядомы наступныя псеўданімы і крыптанімы, пад якімі друкаваўся М. Багдановіч: Б-віч; Б-віч, М.; Б-віч, Максім; Б-внч, Макснм; Б-ч; Б-ч, М.: Крыніпа, М.; Крыніна, Максім; М. Б.; Н. Б.; Осьмак, М.; Ф., Нв.; Ф-в, Е.; Ф-в, Нв.; Ф-лев, РІв.; Ф-леві, йв.; Февр., Нв.; Февралев, Нв.; Февралева, Ек.; Эхо; B-cz; B-wicz; B-wicz, М.; В wicz, Maksim; B-wic, Maksim; Hrynica, Maksim; M. B.; Rion; Rionb.
Май, 10. У кіеўскай газеце «Рада», № 50 надрукаваны верш «Прыйдзе вясна» ў перакладзе на ўкраінскую мову М. Удавічэнкі.
Канец мая — чэрвень. Ліст (не захаваўся) у рэдакцыю «Нашай нівы». Выказвае пратэст супраць замены яго прозвішча псеўданімам. Разам з лістом высылае некалькі новых вершаў. (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 63.)
Канец еясны — лета. Адам Ягоравіч адвозіць Максіма на лячэнне ў Ялту, дзе пасяляе яго ў пансіёне на малочнай ферме «Шалаш» каля Ауткі, недалёка ад дачы А. П. Чэхава.
«Жнзнь в «Шалаше» была довольно веселая. Было несколько молодых людей обоего пола, в том чнсле молодая девнца Кнтнцына, мнстяческн настроенная, с которой Максвм здесь впервые познакомнлся в потом яз Ярославля поддержввал некоторое время перепнску...
Уладнв все практнческяе вопросы (стол, белье н пр.), я советовал ему вестн жнзнь спокойную, больше лежать в тенн, нагулнвать вес, но, судя по его пнсьмам н рассказам, он увлекался обшнм ходом жнзнн в пансноне: участвовал в прогулках, особенно в так называемое «лесннчество»— в лесную дачу в горах, покрытых сосновым лесом,— н в пнкннках, н вообше в увеселенвях молодежн. Однако пребываняе в Ялте значнтельно его оздоровнло: нм ялтннскнй врач, нв ярославскмй не нашлн ннчего тревожного в легкнх н выглядел он довольно хорошо». (Богдановйч A. Е. Матераалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 31.)
Паштоўка з Крыма ў рэдакцыю «Нашай нівы» з просьбай падпісаць яго на газету тэрмінам на два месяцы на крымскі адрас. (ЦДАМЛІМ Рэспублікі Беларусь, ф. 3, eon. 1, адз. зах. 37, л. 281.)
Канец жніўня. 3 вершамі М. Багдановіча знаёміцца Сяргей Палуян, на той час супрацоўнік рэдакцыі «Нашай нівы».
«... вершы былі ізноў «дэкадэнскія» і дзеля гэтага трапілі ў тую ж папку, дзе быў папярэдні сшыток з надпісам «В архнв». Там яны пралежалі да канца жніўня, калі іх выцягнуў на сьвет С. Палуян, які, прачытаўшы вершы, з надзвычайным захопленьнем стаў бараніць іх сьпярша перад Ядвігіным, а пасьля перад «верхняй палатай», з радоў якой за надрукаваньне некаторых вершаў першы высказаўся Чыж; а пазьней А. Луцкевіч». (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 63.)
Верасень, 3. У газеце «Наша ніва», № 35—36 надрукаваны верш «Лясун» («*** Прывольная, цёмная пушча») і «Хрэсьбіны лесуна» з цыкла «Лясун» з подпісам: Б-віч.
Па сведчанні В. Ластоўскага, гэтыя вершы, а таксама вершы «*** Краю мой родны! Як выкляты богам...», «3 песняў беларускага мужыка», «Вадзянік», «Асенняй ночай», «На чужыне», «Пугач», «*** Ў паўночным краю на кургане» (пераклад з Г. Гейне), «Нашай ніве», «Разрытая магіла», «С. Е. Палуяну» і «Цемень» былі надрукаваны з праўкамі С. Палуяна. (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 63—64.)
Верасень, 10. У газеце «Наша ніва», №.37 надрукаваны верш «Над возерам». Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Верасень, 17. У газеце «Наша ніва», № 38 надрукаваны верш «*** Краю мой родны! Як выкляты богам...» з подпісам: Максім Б-віч.
«Пасьля надрукаваньня «Край мой радзімы» і вершаў з цыклю «Вадзянік» у рэдакцыйным складзе, акром Ядвігіна, які ўпорна казаў «а ўсё ж гэтыя вершы не для народу», усе аднагалосна выражалі прызнаньне пісьменніцкага таленту М. Багдановічу. С. Палуян завязаў з ім частую перапіску на нацыянальна-літэратурныя тэмы». (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 64.)
Верасень, 24. У газеце «Наша ніва», № 39 надрукаваны верш «3 песняў беларускага мужыка» з подпісам: Максім Б-віч. Другая частка верша (*** «Я хлеба ў багатых прасіў і маліў»), верагодна, у час друкавання газеты была знята цэнзурай: захаваўся экземпляр «Нашай нівы», у якім газетная паласа, дзе былі надрукаваны апошнія восем радкоў, пакрыта друкарскай фарбай. (Багдановіч М. 36. тв. У 2 т. Мн., 1968. Т. 1. С. 475.) У гэтым жа нумары газеты надрукаваны пераклад апавядання С. Г. Ваянскага «Юдава поле» з подпісам: Б-ч. Мяркуецца, што аўтар пераклада — М. Багдановіч.
Верасень. У часопісе «Літературно-науковнй вісняк». Т. XVII.
Кн. 9 надрукаваны вершы «Прыйдзе вясна» і «Над магілай» у перакладзе на ўкраінскую мову М. Шапавала.
Кастрычнік, 1. Ліст (не захаваўся) С. Палуяна да М. Багдановіча. Прыведзены верш «Над возерам» у перакладзе на ўкраінскую мову М. Шапавала. (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 452.) Змест ліста не вядомы.
Кастрычнік, 8. У газеце «Наша ніва», № 41 надрукаваны вершы «Над соннай рэчкай» (пазней друкаваўся пад назвай «Вадзянік») і «Асенняй ночай» з цыкла «Вадзянік»,з подпісам: Максім Б-віч.
Кастрычнік., 15. У газеце «Наша ніва», № 42 надрукаваны верш «На чужыне» з подпісам: Максім Крыніца.
Кастрычнік., 22. У газеце «Наша ніва», № 43 надрукаваны верш «Пугач» з подпісам: М. Крыніца. Датуецца годам надрукавання.
Кастрычнік, 29. У газеце «Наша ніва», № 44 надрукаваны пераклад верша Г. Гейне «*** Ў паўночным краю на кургане». Датуецца годам надрукавання.
Лістапад, 12. У газеце «Наша ніва», № 46 надрукаваны верш «Нашай ніве». Прысвечаны трэцяй гадавіне з дня выхаду газеты (23. XI 1906). Датуецца годам надрукавання.
Лістапад, 19. V газеце «Наша ніва», № 47 надрукаваны верш «Разрытая магіла». Датуецца годам надрукавання.
Снежань, 6. У газеце «Голос», № 230 надрукаваны фельетон «После концерта Яна Кубелнка» з подпісам: Эхо.
Паводле ўспамінаў С. Александровіча, Сяргей Сцяпанавіч Каныгін, былы рэдактар газеты «Голос», расказваў: «Мая першая сустрэча з М. Багдановічам адбылася ў рэдакцыі неяк восенню... Быў у рэдакцыі я адзін, калі зайшоў высокі чарнявы гімназіст у паношанай крылатцы. Гэта быў Максім Адамавіч. Ен сказаў, што хацеў бы супрацоўнічаць у газеце, і паказаў некалькі сваіх вершаў... Выступаў ён у газеце часта з крытычнымі артыкуламі па літаратуры... Увогуле празаічных твораў Багдановіча ў «Голосе», наколькі я памятаю, друкавалася многа, падпісваўся ён рознымі псеўданімамі, нават жаночымі імёнамі». (Александровіч С. Незабыўнымі сцежкамі. Мн., 1962. С. 106—107.)
Снежань, 10. У газеце «Наша ніва», № 50 надрукаваны верш «С. Е. Палуяну» («*** Глянь, як зорка у немні ляціць»). Датуецца годам надрукавання.
Снежань, 17. У газеце «Наша ніва», № 51—52 надрукаваны верш «Цемень», прысвечаны М. А. Кіц-най, крымскай знаёмай М. Багдановіча. Дакладнае прозвішча не вядома. Адам Ягоравіч ва ўспамінах называе яе Кіціцынай. Але сам паэт, а пазней і першы даследчык яго жыцця і творчасці I. I. Замоцін поўнай расшыфроўкі прозвішча не даюць.
Канец года. У «Першым беларускім календары «Нашай нівы» на 1910 год» надрукаваны вершы «*** Дождж у полі і холад... Ім-
гла» і «*** Беларусь, твой народ дачакаецца...»
На працягу года. Напісаны вершы «Лясун» («*** Сосны, елі, хвоя, хвошчы»), «Старасць», «Падвей», «*** Я, бальны, бесскрыд-
латы паэт» (прысвечаны М. А. Кіц-най), пераклады з Гейне «*** Дзяцюк -шчыра любіць дзяўчыну», «*** Калі любоў ізмучыць», «*** Калі маеш шмат чаго», «Генрых», «Азра». Вершы, апрача «Азры», датуюцца ў аўтографах. Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. Аўтографы загінулі разам з архівам паэта.
1909—1911
Напісаны верш «*** Бывае, вада перапоўніцьх Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 295.
3 украінскай мовы перакладзены верш М. Чарняўскага «*** Ужо
зноў не спаткаюцца тыя шляхі» і веріпы Алеся [Аляксандр Іванавіч Кандыба] «*** Пекла было тут у тую часіну», «Астры». Упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок».
1909—1912
Напісаны вершы «*** Ўсё ў жыцці мне даўно ўжо абрыдла», «*** Тая крыніца, што раньш к акіяну нясла свае хвалі» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 299—300), «Самнамбул», «Тэрцыны», «*** Прывет табе, жыццё на волі!», «*** Па ляду, у глухім бары» (упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок>).
1909—1913
Напісаны верш «*** Ты ночкаю каляднай варажыла». Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 489. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
1909—1916
Напісаны вершы «Зеленая любовь», «Нкра». Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 335, 345—346.
1910
Студзень, 6. У газеце «Голос», № 4 надрукаваны верш «*** О, не вечно тучн мглою» з подпісам: Riony>.
Студзень, 7. У газеце «Наша ніва», № 2 надрукаваны верш «Змяіны цар» («*** Цемень. Сосны. Елкі. Мох. Кара»). Датуецца годам надрукавання.
Студзень, 14. У газеце «Наша ніва», № 3 надрукаваны верш «Вечар» («*** На небе месяц ўстаў зялёны»), Датуецца годам надрукавання.
Студзень, 27. У газеце «Голос», № 21 надрукаваны верш «*** Жду я...» з подпісам: Rion.
Люты, 4. У газеце «Наша ніва», № 6 надрукаваны верш «Зімовая дарога». Датуецца годам надрукавання.
Люты, 9. Адсылае С. Палуяну ўласны здымак 1909 г. На адвароце рукой паэта напісаны верш «*** Я, нядужны, бязскрыдлы паэт». (Фонды ЛММБ.)
Люты, 11. У газеце «Наша ніва», № 7 надрукаваны артыкул С. Ясяновіча [Сяргей Палуян] «Беларуская літаратура ў 1909 гаду», у якім аўтар «з новых сіл нашай літаратуры» адзначае Максіма Багдановіча і лічыць, што ён стане «ў першым раду нашых пісьменнікаў», хоць яму і «трэба працаваць над мовай сваіх твораў».
Люты, 14. Ліст (не захаваўся) С. Палуяна да М. Багдановіча. Паведамляе аб адсылцы ў «Нашу ніву» свайго артыкула аб беларускай літаратуры: «Паслаў сваю стацьцю аб нашай літаратуры ў 1909 г., а яе... перайначылі... і ўрэшце пахвалілі мяне». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 353.) Поўны змест ліста не вядомы.
Люты, 18. У газеце «Наша ніва», № 8 надрукаваны верш «Мая душа». Датуецца годам надрукавання.
Сакавік, 4. У газеце «Наша ніва», № 10 надрукаваны верш «*** Рушымся, брацця, хутчэй». Датуецца годам надрукавання.
Сакавік, 7. ІІрысутнічае на сходзе музычна-літаратурнага драматычнага гуртка. (Голос, 1910. № 54.)
Сакавік, 10. У газеце «Голос», № 54 надрукавана нататка (Собранне музыкально-лятературного драматнческого кружка) з подпісам: Е. Ф-в.
Сакавік, 11. У газеце «Наша ніва», № 11 надрукаваны верш «Каганцу».
Сакавік, 31. У газеце «Голос», № 71 надрукаваны верш «Весеннее» з подпісам: Rion.
Красавік., 8. У газеце «Наша ніва», № 15 надрукаваны верш «Песняру». Датуецца годам надрукавання.
Май, 2. У газеце «Мянскнй лнсток», № 153 надрукаваны верш «Моя душа» у перакладзе на русскую мову Кле [Уладзімір Самой-
лавіч Узін]. Гэта першы пераклад твораў М. Багдановіча на рускую мову.
Май, 13. У газеце «Голос», № 104 надрукаваны верш «Нз нспанскнх мотнвов» з подпісам: Rion.
Май, 20. У газеце «Наша ніва», № 21 надрукаваны верш «Маёвая песня» («*** Па-над белым пухам вішняў»). Пазней верш друкаваўся без загалоўка. Датуецца годам надрукавання.
Май. Напісаны два першыя радкі цыкла «Пентаметры». Час напісання пазначаны ў першай публікацыі.
Чэрвень, 10. У газеце «Наша ніва», № 23—24 надрукаваны верш «Досі ўжо працы». Датуецца годам надрукавання.
He пазней пачатку чэрвеня. Напісаны вершы «Крытыку» («*** Дарэмна ловіце вы ў сетку матылька»), «Жывая лялечка!», «Цяжарная» (упершыню надрукаваны ў газеце «Голас беларуса», 1927. № 57), а таксама вершы «Над магілай мужыка», «*** Скрылась кветамі ў полі магіла».
Чэрвень, 25. У газеце «Голос», № 139 надрукаваны верш «*** He сердясь на меня, тнхяй друг» з подпісам: Rion.
Червень. Напісаны верш «*** Калі зваліў дужы Геракл у пыл Антэя». Час напісання пазначаны ў першай публікацыі.
Ліпень, 8. У газеце «Наша ніва», № 27 надрукаваны два пачатковыя радкі з цыкла «Пентаметры».
Ліпень, 22. У газеце «Наша ніва», № 30 надрукаваны верш «*** Чуеш гул?— Гэта сумны, маркотны лясун» з цыкла «Лясун». Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Ліпень, 29. У газеце «Наша ніва», № 31 надрукаваны вершы «Над магілай мужыка» і «*** Хочаш сябе ты пазнаць...» (пераклад з Ф. Шылера) (датуецца годам надрукавання).
Ліпекь. Напісаны верш «*** Халоднай ноччу я ў шырокім, цёмным полі». Час напісання пазначаны ў першай публікацыі.
Жнівень, 12. У газеце «Наша ніва», № 33 надрукаваны верш «***Халоднай ноччу я ў шырокім, цёмным полі».
Жнівень, 25. У газеце «Наша ніва», № 35 надрукаваны верш «*** Калі зваліў дужы Геракл у пыл Антэя».
Верасень, 9. У газеце «Наша ніва», № 37 надрукаваны верш «*** Бледны, хілы, ўсё ж люблю я...» Датуецца годам надрукавання.
Верасень, 23. У газеце «Наша ніва», № 39 надрукаваны верш «*** У небе — ля хмары грымотнай...» Датуецца годам надрукавання.
К.астрычнік, 7. У газеце «Наша ніва», № 41 надрукаваны верш «Возера» («*** Стаяў калісь тут бор стары»), Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Кастрычнік, 14. У газеце «Наша ніва», № 42 надрукаваны верш у прозе «Над морам». Датуецца годам надрукавання.
Лістапад, 5. У газеце «Наша ніва», № 44—45 надрукаваны верш «Мне снілася». Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Лістапад, 18. У газёце «Наша ніва», № 47 надрукаваны верш «Ліст у рэдакцыю «Нашай нівы», напісаны з нагоды чацвёртай гадавіны з дня выхаду газеты (23.ХІ 1906).
Снежань, 16. У газеце «Наша ніва», № 51 надрукаваны верш «Лясун» («*** Я спакойна драмлю пад гарой між кустоў»), Датуецца годам надрукавання.
На працягу года. Напісаны вершы «*** Вось і ноч. Нада мной заліліся слязамі нябёсы», «*** Ціхія мае ўсе песні: цёмныя, як вугаль чорны», «Раманс» («*** He знайсці мне спакою ні цёмнаю ноччу, ні днём»), «***3алілося, слязьмі быццам, зоркамі» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1.), «Перад паводкай», «*** Вечар на захадзе ў попеле тушыць», «*** Цёплы вечар, ціхі вецер» (перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя») (упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок»), «*** Зразаюць галіны таполі адну за адной», «Зімой», «*** ў цёмным небе — хараводы», «Песня пра князя Ізяслава Полацкага», «*** Упалі з грудзей Пана Бога...»
Працуе над артыкулам «I. Неслухоўскі». Датуецца на падставе паштоўкі да В. Ластоўскага (не захавалася, мяркуючы па зместу, напісана ў 1910 г.), у якой М. Багдановіч піша: «пачаў крытычную стацейку аб Неслухоўскім». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 352.) Артыкул няскончаны. Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 3—4.
Паштоўка (не захавалася) да В. Ластоўскага. Дае пералік вершаў, адасланых у «Нашу ніву». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 394.) Поўны змест невядомы.
Блізка знаёміцца з сям’ёй Какуевых: «В последнне гнмназнческне годы Максям познакомнлся с семьей своего одноклассняка Рафанла Кокуева н стал часто в ней бывать, подружмвшнсь не столько с братьямн Кокуевымя, Рафанлом я Ннколаем, сколько с двумя нх сестрамн — Анной Рафанловной н Варварой Рафаяловной... Онн учнлнсь в женской гямназнн н с Макснмом быля прнмерно одногодкн. Обе хорошо зналн языкн н былн очень прнвлекательны, в особенностн Анна, стройная, с тонкнм лнцом н хорошнмн темнымн глазамя. Весной Макснм почтн каждый вечер бывал у ннх; на большом дворе кокуевского дома по вечерам шла нгра в городкн. Макснм был увлечен нгрой, необыкновенно н с восторгом о ней рассказывал. В строках о «городках» в «Вероннке» я сразу же узнал его рассказы о городках в весеннне светлые вечера на дворе Кокуевых.
...Знакомство с семьей Кокуевых я постоянные посетення в ту
весну большого кокуевского дома былн, может быть, лучшнм временем его юностн, не очень радостной, потому что болезнь все время напомннала о себе». (Дебольскйй Д. Воспомйнанйя.)
1910—1913
Працуе над цыклам вершаў «Полынь-трава. Стнхн об Ане Р... не, с ея портретом, автографом, с комментарнямя к стнхам». (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 483; Т. 2. С. 392.) Сшытак з вершаванымі накідамі да гэтага цыкла загінуў разам з архівам паэта.
Напісаны вершы «*** Учора шчасце толькі глянула нясмела» (перакладзены аўтарам на рускую мову), «Четверной акростнх», «*** Уймнтесь, волненяя страстя», прысвечаныя Анне Какуевай. Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1.
1911
Пачатак года. У «Беларускім календары «Нашай нівы» на 1911 год» надрукаваны вершы «Песня пра князя Ізяслава Полацкага», «*** Упалі з грудзей Пана Бога...», «*** Зразаюць галіны таполі адну за адной».
Студзень, 6. У газеце «Наша ніва», № 1 надрукаваны верш «Зімой».
Студзень, 13. If газеце «Наша ніва», № 2 надрукаваны верш «*** Была калісь пара: гучэла завіруха...»
Студзень, 20 і 27, люты, 3. У газеце «Наша ніва», № 3—5 надрукаваны артыкул «Глыбы і слаі» (Агляд беларускай краснай пісьменнасці 1910 г.). Рэцэнзія на артыкул змешчана ў газеце «Мннское Слово» за гэты ж год. (Творы М. Багдановіча. Т. 2. С. 391.)
Студзень, 27. У газеце «Наша ніва», № 4 надрукаваны верш у прозе «*** Пэўна любіце вы, пане». Датуецца годам надрукавання.
Студзень. У часопісе «Вестннк Европы», № 1 надрукаваны артыкул А. Пагодзіна «Белорусскяе поэты», у якім аўтар прыводзіць кароткія, не зусім дакладныя звесткі аб жыцці і творчасці М. Багдановіча (памылкова сцвярджаецца, што паэт нарадзіўся ў Ніжнім Ноўгарадзе), а таксама змяшчае свой пераклад на рускую мову верша «*** Па-над белым пухам вішняў».
Люты, 17. У газеце «Наша ніва», № 7 надрукаваны верш «*** Ў цёмным небе — хараводы». Пазней друкаваўся пад назвай «Змяіны цар».
Сакавік, 17. У газеце «Наша ніва», № 11 надрукаваны верш «Бура». Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Сакавік, 31. У газеце «Наша ніва», № 13 надрукаваны верш «*** Сэрца ные...» з цыкла «Згукі Бацькаўшчыны». Датуецца годам надрукавання.
Красавік, 7. У газеце «Наша ніва», № 14 надрукаваны артыкул «Не жаласці, а праўды!» з подпісам: М. Б. Мяркуецца, што аўтар артыкула — М. Багдановіч.
Красааік, 28. У газеце «Наша ніва», № 16—17 надрукаваны верш «Ян і маці». Датуецца годам надрукавання.
Май, 12. У газеце «Наша ніва», № 18—19 надрукаваны верш у прозе «*** Як толькі закрыю я вочы». Датуецца годам надрукавання.
Чэрвень, 1. Заканчвае Яраслаўскую гімназію (Атэстат сталасці М. Багдановіча // Фонды Дзярж. архіва Яраслаўскай вобл.) Mae намер паступаць на філалагічны факультэт Пецярбургскага універсітэта.
«...Макснм нмел co мной беседу относнтельно выбора факультета. Он заявнл мне, что хочет поступять в Петербургскяй уннверсатет на фялологнческнй факультет. Дело было ясно: к словесностн он ямел нанбольшую склонность. Сверх того, он прябавнл, что проф. Шахматов обраіцался в Вяльно в редакцяю «Нашай нівы» с просьбой рекомендовать ему молодого человека, который бы под его руководством посвятнл себя язученню языка, этнографня я нсторян Белоруссвн для подготовкн к занятню спецяальной кафедры по белорусоведенню; далее он заявял, что рекомендовалн яменно его н что он этого хочет, к этому стремнтся. Я... был вынужден решнтельно не согласнться на этот проект. Я не счнтал возможным прн состоянян его здоровья отпускать его в Петербург, в город н co скверным клнматом, в с затхлымн комнатамн; не счнтал возможным обречь его на скверное пятанне в студенческнх столовых яля сухояденяе... Сверх того — на следуюшнй год должен был поступнть в уннверснтет его младшнй брат... а двонх содержать в разных городах для меня в матеряальном отношенян было непоснльно. Он горячо возразнл: прокурором быть не хочу, адвокатом не хочу, судьей не хочу; хочу быть лнтератором нлн ученым. Но доводы протнв былн настолько серьезны, что я не мог разрешнть ему поездку в Петербург, а тем самым факультет был для него предрешен: он, хотя не хотя, был вынужден поступнть в Ярославскнй юряднческнй ляцей, куда н подал заявленне по выходе яз гнмназнн». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 50—51.)
Чэрвень, 2. У газеце «Наша ніва», № 22 надрукаваны верш «*** Сумна мне, а ў сэрцы смутак ціха запявае» з цыкла «Згукі бацькаўшчыны». Датуецца годам надрукавання.
Чэрвень, 10. У чэшскім часопісе «Slovansky Prghled» надрукаваны артыкул Адольфа Чэрнага «Нацыянальныя і літаратурныя імкненні беларусаў у 1909—1910 гг.», у якім аўтар характарызуе першыя літаратурныя спробы М. Багдановіча: «Багдановіч — чалавек новай культуры, сюжэты яго нешматлікіх невялікіх вершаў агульначалавечыя. Адрознівае яго паэзію незвычайнае пачуццё народнага духу, што адпавядае аб’ектыўным пачуццям сучаснага чалавека, выхава-
нага сусветнай літаратурай. Вершы яго сведчаць аб дараванні паэта, але ў творах яго мы яшчэ не адчуваем яснага паэтычнага профілю, і сам паэт яшчэ не адважыўся сабраць свае творы ў адно цэлае».
Сярэдзіна чэрвеня. Прыязджае ў Вільню.
«...поездка состоялась по окончаннн гнмназнн (1911). Особенно ннчего тревожного не было, он просто нуждался в отдыхе н чястом воздухе. Его тянуло в Белоруссню, где ему хотелось познакомнться лнчно с белорусскнмв пнсателямн н деятелямн по белорусскому возрожденню, которые, между прочвм, в пнсьмах обешалн его устроять в какой-нябудь сухой местностн с сосновым лесом». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографіш Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 31.)
«У чэрвенн месяцы прыехаў М. Багдановіч у Вільню. Пры першай сустрэчы з ім мне ўразіліся яго вочы з даволі праніклівым поглядам, але калі ён гаворачы запаляўся, вочы яго глядзелі не на зьне, а ўнутр, бытцам былі зьвернуты ў мозг.
Праездам у вёску М. Багдановіч прабыў двое содняў у Вільні. Абедзьве ночы начаваў у рэдакцыі «Нашай нівы»... Абедзьве ночы я правёў разам з ім, і кожды раз гутаркі нашы зацягаліся ад зьмярканьня да сьвітаньня.
Багдановіч дзяліўся сваімі думкамі і з захопленьнем пераймаў ад мяне мае ведамасьці з беларускай (крыўскай) этнографіі і гісторыі, якія я пераказваў яму, як умеў, дэманструючы быўшыя пры рэдакцыі калекцыі Івана Луцкевіча. Асабліва глыбокае ўражаньне на Багдановіча зрабілі рукапісы старасьвецкіх славянскіх кніг і дакументаў, а такжа слуцкія паясы, якія ён па некалькі разоў пераглядаў.
.«Гэта ёсьць фундамант нашага адраджэньня! Гэта і за тысячу годаў будзе сьведчыць аб нас!»— казаў М. Багдановіч аб помніках нашай старасьвецкай культуры...
М. Багдановіч прыехаў у Вільню ўжо як актыўны і сьвядомы працаўнік беларускага (крыўскага) адраджэньня, глыбей сягаючы думкай у будучыну нашага народу, чым мы, працаўнікі, згрупаваныя ў цэнтры. Гэтыя яго думкі аб адраджэньні і былі галоўнай тэмай нашых начных бясёд». (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 64—65.)
Сярэдзіна чэрвеня — ліпень або жнівень. Некалькі месяцаў жыве ў фальварку Ракуцёўшчына (непадалёк ад Маладзечна). Тут напісаны цыклы вершаў «Старая Беларусь», «Места», вершаваныя апавяданні «У вёсцы», «Вераніка».
3 успамінаў Яніны Каханоўскай: «У 1911-м годзе Максім Багдановіч прыехаў у Вільню і ў рэдакцыі газеты «Наша ніва»... пазнаёміўся зь Івакам і Антонам Луцкевічамі.
...У тыя часы Максім быў ужо хворы на сухоты, чуўся блага і «хлопцы» (г. зн. браты Луцкевічы) запрасілі яго на лета ў фальварак Ракуцёўшчына, дзе гаспадарам быў іх родны дзядзька па маці Вацлаў Лычкоўскі. Максім ахвотна згадзіўся...
...Апрача дзядзькі Вацлава там жыла яго сястра Ядвіся Русецкая, а ў тое лета гасьцявада пляменьніца Лычкоўскага, мая мама із 2-х гадовай дачушкай, Янінай. Максіму было тады 19 год і ён, каб салідней выглядаць, насіў бараду...
...Максім жыў у малой хатцы, у садзе, якую вельмі любіў,— казаў, што там яму добра пішацца». (Каханоўская Я. [Успаміны аб М. Багдановічу] (Рукапіс) // Фонды ЛММБ.)
«На вёсцы М. Багдановіч не марнаваў часу. Ен напісаў там цыкль вершаў «Старая Беларусь», у якіх адбіліся яго настроі з пабыцьця ў рэдакцыі «Наша ніва», і, цешу сябе,— часьцю мае з ім начныя бясёды, акром таго — нізку вершаў «Место» і, урэшце,—«У вёсцы» і «Вэроніка». (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 66.)
Ліпень, 1. У газеце «Наша ніва», № 25—26 надрукаваны санет «*** Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі» з цыкла «Старая спадчына». Перакладзены аўтапам на рускую мову. (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 465—4б6.)'Тэкст перакладу загінуў разам з архівам паэта.
Ліпень, 21. У газеце «Наша ніва», № 28—29 надрукаваны верш «Срэбныя змеі» з цыкла «Вадзянік». Датуецца годам надрукавання.
Жнівень, 18. У газеце «Наша ніва», № 33 надрукаваны верш «Вечар» («*** Месяц круглы ўстаў на небе») з цыкла «Згукі Бацькаўшчыны». Датуецца годам надрукавання.
«Н я, н моя сестра Магдалена любнлн напевать любямую песню нашей матерн, которую она певала в длннные, знмнне вечера прн свете лучнны нля коптяіцей лампочкн, сндя на лежанке за шнтьем нлн прялкой: «А дзе ж тая крынічанька, што голуб купаўся?»— н мы вяднм, что он [Максім] ее нспользовал как характерный мотнв для создання определенного настроенвя в своей пьеске «Вечер». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 64.)
Жнівень, 24. Падпісвае ўласную фатаграфічную картку 1911 г. свайму гімназічнаму сябру Мікалаю Какуеву. На адвароце рукой паэта напісаны верш «Я вспомвнаю дом старянный». (Нацыянальная б-ка Рэспублікі Беларусь. Ф 09. Фонд М. Багдановіча, адз. зах. 5.)
Лета. У час знаходжання ў Вільні знаёміцца з Браніславам Ігнатавічам Эпімах-Шыпілам. (Ліст М. Багдановіча ў рэдакцыю альманаха «Маладая Беларусь» ад 27 лістапада 1911 г.) (ЦБАН Літвы. F 21-38, л. 1.)
Напісаны экспромт «*** Я. Купала,— не малое, ды благое, наравістае дзіця...»
3 успамінаў Канстанцыі Буйло: «Дзяўчынкай гадоў чатырнаццаці, прыехаўшы ў Вільню, я першы раз зайшла ў рэдакцыю «Нашай нівы»... Мне паказалі папку Купалы. У ёй, на самым версе, ляжала эпіграма М. Багдановіча на Купалу. Багдановіч прыязджаў у Вільню за некалькі дзён да мяне. Купалы ў Вільні на той час не было,
і Багдановіч паклаў у яго папку свой сяброўскі экспромт...» (Беларусь. 1962. № 7. С. 21.)
Канец лета. Вяртаючыся з Ракуцёўшчыны, зноў наведвае Вільню.
«Ізноў панавіліся паміж намі гутаркі на тыя ж тэмы. Ен цяпер яшчэ пэўней глядзеў у будучыну. Між іншым, прывёз з сабой праект ацэны літэратурных твораў, прыдуманы ім у часе адпачынку. Ен шукаў матэматычна правільнага і вернага спосабу ацэны гэтых твораў і прыйшоў да вываду, што такі спосаб можна знайсьці, калі разлажыць твор на паасобныя абразы, звароты і словы. Адны абразы і звароты будуць належаць да катэгорыі зьбітых, выцертых ад доўгага ўжытку, як хадзячая разьменная манэта, другія будуць саўсім арыгінальнымі, не ўзятымі скульсьці, не запазычанымі ад другіх, a створаныя самім пісьменьнікам. Гэтая арыгінальнасьць і становіць самае цэннае ў творчасьці аўтора. Раўняючы творчасьць двох аўтораў, трэба падлічыць суму створаных ім абразоў, зваротаў і думак, кождага ў аддзельнасьці,— і цыфравая разьніца пакажа стасунковую выжшасьць або ніжшасьць аднаго і другога аўтора. Пазьней М. Багдановіч уносіў корэктывы да гэтых сваіх думак: ён вымагаў ня толькі арыгінальнасьці, але і апрацаваньня арыгінальнага, шліфоўкі, што выказаў у сваім апавяданьні аб Іконніку і Залатару». (Ластоўск.і В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 65).
Верасень, 8. У газеце «Наша ніва», № 36 надрукаваны верш «*** Хай іншы жаліцца старонцы» (пазней — «*** Кінь вечны плач свой аб старонцы!»). Датуецца годам надрукавання.
Верасень, 29. У газеце «Наша ніва», № 39 надрукаваны верш «*** Разгарайся хутчэй, мой агонь, між імглы». Датуецца годам надрукавання.
Кастрычнік, 6. У газеце «Наша ніва», № 40 надрукаваны верш «Над возерам» («*** Ў чарцы цёмнай і глыбокай»), Пазней друкаваўся пад назвай «Возера».
He пазней кастрычніка. Дасылае ў рэдакцыю «Нашай нівы» цыкл вершаў «Старая спадчына». (Ліст М. Багдановіча ў рэдакцыю альманаха «Маладая Беларусь» ад 27 лістапада 1911 г.) (ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 1.)
Лістапад, 3. У газеце «Наша ніва», № 44 надрукаваны верш «*** Жывеш не вечна, чалавек». Датуецца годам надрукавання.
Лістапад,' 17. У газеце «Наша ніва», № 46 надрукаваны верш «*** Мудрай прамовы». Датуецца годам надрукавання.
Да 27 лістапада. Багдановічы пераязджаюць па адрасу: вул. Ваздвіжанская, д. 18, кв. 3 (цяпер вул. Флоцкая). Адрас пазначаны ў лісце ў «Маладую Беларусь» ад 27 лістапада 1911 г. На пачатку першай сусветнай вайны ў доме размясціліся беларускія бежанцы, якіх паэт неаднаразова наведваў. (Паводле ўспамінаў П. Багдановіча, зафіксаваных П. Казловым.)
Лістапад, 27. Ліст у рэдакцыю «Маладой Беларусі». Паведамляе, што прасіў рэдакцыю «Нашай нівы» адаслаць у альманах цыкл вершаў «Старая спадчына». Тлумачыць, што ўвесь цыкл «склаўся з абразцоў розных даўнейшых форм верша», якімі паэт «зацікавіўся, маючы на ўвазе не толькі іх красу, не толькі палепшанне версіфікатарскай снароўкі пры працы над імі, але і жаданнем прышчапіць да беларускай пісьменнасці здабыткі чужаземнага паэтычнага труда, памагчы атрымаць ёй больш еўрапейскі выгляд». Просіць разам з вершамі надрукаваць артыкул «Санет», які высылае разам з лістом. Высылае таксама два вершы ў форме санета і трыялета. (ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 1.) У «Маладой Беларусі» артыкул не надрукаваны. Упершыню — часопіс «Krywicanin». 1918. № 1.
Восень. Працуе над артыкулам «Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасці да XVI сталецця». 3 неадасланага ліста ў рэдакцыю «Нашай нівы» (мяркуючы па зместу, напісаны ў пачатку навучання паэта ў ліцэі): «Пішу нарыс даўнейшай беларускай пісьменнасьці па Карскаму, як рэферат да нашага будучага яраслаўскага гуртка, можа ў сакрашчэньні падыйдзе і для «Нашае нівы». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 354,394.) Ліст не захаваўся. (Артыкул упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 13—20.)
Снежань. 8. У газеце «Наша ніва», № 49 надрукаваны верш «*** Дзе вы, лясоў, палёў цвяты?» Датуецца годам надрукавання.
Снежань 22. У газеце «Наша ніва», № 51—52 надрукаваны верш «*** He блішчыць у час змяркання і ў глыбокай цемні ночы». Датуецца годам надрукавання.
На працягу года. Працуе над стварэннем беларускага лемантара.
3 ліста П. А. Багдановіча да Н. Б. Ватацы ад 17 красавіка 1965 г.: «Прнмерно в 1911 г. брат Макснм много работал над составленнем Белорусской азбукн. В его руках я вндел вполне подготовленную сброшюрованную рукопясь азбукн, в надлежашем формате, с отдельнымн странвцамн, с надлежашнм шрнфтом. Шрнфты разлнчных калнбров былв выполнены черной тушью, подклеены былн цветные картннкн, выполненные цветной тушью». (Фонды ЛММБ.)
Напісаны вершы «*** Добрай ночы, зара-зараніцаі», «*** Прывет табе, жыццё на волі!», «*** Блішчыць у небе зор пасеў», «*** Ціха па мяккай траве», «*** Дзесь у хмарах жывуць павукі», «*** Ўся ў слязах дзяўчына», «*** За дахамі места памеркла нябёс пазалота», «Рандо», «Актава» (упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок»), «Хаўтуры», «Першая любоў», «*** Маркотна я чакаю. Для чаго ты», «*** Пад ценню цёмных ліп, схаваўшых нашу пару», «Д. Д. Дзябольскаму», «*** Бывае, вада пер'апоўніць», «*** Ліецца па бары шырокі, поўны шум» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1), «Credo» (упершыню надрукаваны : Творы Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 390), «*** He бядуй: што хмары» (упершыню надрукаваны: Полымя. 1957. № 5).
Напісаны верш «*** Слушай, Рона, эту сказочку про «гагу».
3 успамінаў Д. Дзябольскага: «В 1910 г. появнлось в нашей семье маленькое очаровательное сушество, наша первая племянннца — Вероннка. Для Макснма она сразу же стала не менее блнзкой, чем для нас всех... Моя мать рассказала как-то Макснму, что вот Вероннка ей спать не дает, так рано просыпается. По этому поводу был напясан стншок, четыре строкн которого сохраннлнсь в памятн...:
Еслн, Роночка, ты встанешь спозаранку РІлн спать не будешь по ночам — Позову я к нам большую амку, Этой амке Роночку отдам.»
(Дебольскйй Д. Воспомйнанйя.)
Працуе над артыкулам «Поэзня геннального ученого», прысвечаным, верагодна, 200-годдзю з дня нараджэння М. В. Ламаносава. Артыкул няскончаны. Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 97—101.
Паштоўка (не захавалася) да A. А. Залатарова. (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 395.) Змест невядомы.
Канец 1911 або пачатак 1912
Дасылае ў рэдакцыю «Нашай нівы» рукапіс сваіх вершаў з просьбай выдаць іх асобнай кнігай.
«За некалькі месяцаў пасьля выезда з Вільні М. Багдановіч надаслаў у рэдакцыю «Нашай нівы» рукапіс, у якім былі сабраны яго вершы, як некаторыя з раней друкаваных у «Нашай ніве», так і нанова ім напісаныя, пад загалоўкам «Кніжка выбраных вершаў», з просьбай выпусьціць асобнай кніжачкай. Рукапіс гэты пралежаў у рэдакцыі больш поўгода, бо ня было грошы, каб надрукаваць яго». (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 66.)
Ліст у рэдакцыю альманаха «Маладая Беларусь». Паведамляе, што разам з лістом высылае тры пераклады з Верлена («Асенняя песня», «Плач сэрца майго», «*** Трэ нам, бачыш, усё між сабой дараваць»). Пытаецца, ці атрымала рэдакцыя артыкул «Санет» і два вершы, высланыя раней, а таксама «каля паўдзюжыны» вершаў, якія павінна была пераслаць рэдакцыя «Нашай нівы». (ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 11—12.) Пераклады з Верлена ўпершыню былі надрукаваны ў газеце «Наша будучыня», 1923, №1.6 студзеня.
Працуе над паэмай, якагя павінна была складацца з асобных песень, напісана адна песня са 150 радкоў (не захавалася). Перакладае ўрыўкі з 8-й песні «Метамарфозаў» Авідзія «Ікар і Дзедал» (упершыню
надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 242—243) і «Грамада зорак «Карона» (упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок»), оду
Гарацыя «Помнік» (упершыню надрукавана ў часопісе «Krywicanin». 1918. № 1). (Ліст М. Багдановіча ў рэдакцыю «Маладой Беларусі» // ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 11—12.)
1911 — 1912
Напісаны верш «*** Напілося сонца са крыніц сцюдзёных». Упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок».
Пад уражаннем летняй паездкі 1911 г. у Вільню напісаны верш «Касцёл св. Анны ў Вільні» і рускі варыянт гэтага верша. Па сведчанні А. Я. Багдановіча, верш прызначаўся стрыечнай сястры паэта Анне (Нюце) Гапановіч. (Ліст А. Я. Багдановіча ў Літкамісію Інбелкульта ад 9 красавіка 1926 г. // Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 485.) Рускі варыянт упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча, 1927. Т. 1. С. 336.
Перакладае вершы А. Крымскага «*** Кажуць людзі, быццам, творачы мужчыну» (упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок»), «*** Теплый гром. Цветя, черешня» (упершыню надрукаваны: Творы. Мн., 1957), «*** Пальмы гордые н лавры» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 355), «*** Созревшнх хлебов золотые посевы» Я. Купалы (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 334), цыкл вершаў Вер.іена (верш «Ракаўкі» ўпершыню надрукаваны ў «Гадавіку Беларускага навуковаі а таварыстваі. Вільня, 1933. Кн. 1. С. 168—169, астатнія — Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 254—274).
1912
Пачатак года. У «Беларускім календары «Нашай нівы» на 1912 год» надрукаваны верш «*** Краю мой родны! Як выкляты богам...» -
У «Северном календаре на 1912 год» (Яраслаўль) надрукаваны артыкул «Народное образованне» з подпісам: Н. Б. (верагодна, друкарская памылка).
Студзень, 26. У газеце «Наша ніва», № 4 надрукаваны верш «*** Даўно ўжо целам я хварэю». Датуецца годам надрукавання.
Сакавік, 8. У газеце «Наша ніва», № 10 надрукаваны верш «Санет» («*** Замёрзла ноччу шпаркая крыніца»). Датуецца годам надрукавання.
Сакавік., 22. V газеце «Наша ніва», № 12—13 надрукаваны верш «Перад паводкай».
Красавік, 26. Паштовая картка ў Маскву Валерыю Брусаву. Выказвае меркаванне аб выкарыстанні A. С. Пушкіным у вершы «Подражанне арабскому» вобраза падвойнага арэшка паэта Саадзі і пацвярджае сваю думку тэксталагічнымі прыкладамі. (ЦДАЛіМ, ф 76, воп. 2, адз. зах. 48, л. 1.)
Май, 13. Паштоўка (не захавалася) да Янкі Купалы. (Творы. М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 395.) Змест невядомы.
Чэрвень, 1. Леў Багдановіч заканчвае гімназію. Пазней вучыцца на фізіка-матэматычным факультэце Маскоўскага універсітэта. Прымае ўдзел у 1-й сусветнай вайне. Трагічна загінуў у жніўні 1918 г. у Кіеве. (ЦДАМЛіМ Рэспублікі Беларусь, ф. 153; па успамінах сваякоў.)
Чэрвень, 7. У газеце «Наша ніва», № 23 надрукаваны верш «Гутарка з паненкамі» з цыкла «Усмешкі». Датуецца годам надрукавання.
Чэрвень, 28. У газеце «Наша ніва», № 26 надрукаваны вершы «Летапісец», «Перапісчык» (перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя»), «Слуцкія ткачыхі», «Кніга» (перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя») з цыкла «Старая Беларусь». Датуюцца годам надрукавання.
Ліпень, 26. У газеце «Наша ніва», № 30 надрукаваны верш «*** Скрылась кветкамі ў полі магіла».
Ліпень, 29. Ліст у рэдакцыю «Нашай нівы». Прапануе змясціць у будучым зборніку ў раздзеле «3 чужой глебы» пераклады з Верлена, якія раней былі адасланы ў Пецярбург у альманах «Маладая Беларусь». Вызначае парадак размяшчэння перакладаў. Паведамляе аб тым, што піша ліст у Пецярбург з просьбай пераслаць у «Нашу ніву» пераклады з Верлена. Разам з лістом высылае некалькі новых перакладаў з Верлена, прапануючы друкаваць іх толькі тады, калі з Пецярбурга прышлюць папярэднія пераклады., (ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 7.) Па невядомых прычынах пераклады з Верлена ў зборнік «Вянок» не ўвайшлі.
Жнівень, 1. Ліст у рэдакцыю «Нашай нівы». Дзякуе В. Ластоўскаму за тэмы з гісторыі Беларусі XI—XII стст., якія той яму прыслаў. Але лічыць, што значна цікавей пісаць пра Беларусь XVI і XVII стст.: «Тады і мясцовая, карэнная культура адстаялася і выкрысталізавалася ў цвёрдыя, сваеабразныя формы». (Гадавік Беларускага навуковага таварыства. С. 165, 167—168.)
Жківень, 11. Ліст (не захаваўся) В. Ластоўскага да М. Багдановіча. Дае кароткія звесткі з біяграфій і літаратурнай дзейнасці Ядвігіна Ш., Я. Коласа, Я. Купалы, Ц. Гартнага. (Творы. М. Багдановіча. 1927. Т. 2. С. XLIV.) Пазней яны былі выкарыстаны паэтам у артыкуле (Новый перяод в ясторнн белорусской лятературы).
Жнівень — кастрычнік. Напісаны цыкл вершаў «Каханне і смерць». Час напісання пазначаны на аўтографе. (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 469—470.) Аўтограф загінуў разам з архівам паэта. Усе вершы цыкла М. Багдановіч збіраўся змясціць у «Вянку». Аб гэтым
сведчыць ліст В. Ластоўскага да паэта ад 24 кастрычніка 1913 г. 3 ліста: «Пытаньне, што да мейсца поэматаў, адносілася да цыклю «Мадонны» і «Каханьне і сьмерць»: ці іх ставіць перад аддзелам «3 чужой нівы» ці посьле?» (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 469—470.) Па невядомай прычыне цыкл «Каханне і смерць» не ўвайшоў у зборнік. Уперіныню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 226—238.
Кастрычнік. Скончыў для ўкраінскага выдавецтва працу над перакладам на рускую мову твораў беларускіх пісьменнікаў Ф. Багушэвіча, Зм. Бядулі, Я. Коласа, С. Палуяна, Ядвігіна Ш., А. Гаруна і інш.
3 ліста М. Багдановіча ў «Нашу ніву» ад 14 лістапада 1912 г.: «У кастрычніку скончыў я пераклад, замоўлены п. Багацкім, і надаслаў у Кіеў. Усяго павінна выйсці каля 125 друкаваных страніц, у тым ліку стр. 15—16 маёй прадмовы.
Есць там і кароценькі агляд гісторыі бел.(арускага) народа, і апісанне цяперашняга адраджэння яго, і невялічкія характарыстыкі беларускіх пісьменнікаў...» (ЦБАН Літвы. F 21-38, л. 2—3.) Пераклады не захаваліся.
Лістапад, 9. У часопісе «Сатнрнкон», № 46 надрукаваны вершы «*** Ах, как уютно, чнсто, мнло», «Городская любовь».
Лістапад, 14. Ліст у рэдакцыю -Нашай нівы». Цікавіцца, ці быў арыштаваны сакратар часопіса «Саха». Дае ацэнку віленскаму часоnicy «Крапіва», № 2. 3 ліста: «...праўду кажучы, не дужа пякучая тая «Крапіва», бо, паночкі, ад розных жартаў пра цёшч ці інш., здаецца, даўно ўжо ўва ўсіх на языках мазалі на.муляны». Падрабязна паведамляе пра зборнік перакладаў твораў беларускіх пісьменнікаў на рускую мову для ўкраінскага выдавецтва. Паведамляе аб тым, што некалькі дзён таму выслаў у рэдакцыю новыя вершы. Звяртаецца з просьбай да I. Луцкевіча ўказаць матарыялы аб копным судзе, якія друкаваліся ў розных выданнях. Разам з лістом высылае яшчэ некалькі вершаў. 3 ліста: «Тэмы апошніх вершаў — надта вострыя, але я, як ганаровы пісьменнік, не мог ад іх адступіцца. Вершы гэтыя я вельмі люблю, хоць даў у іх мені, чым бажаў». Магчыма, размова ідзе пра вершы з цыкла «Каханне і смерць». (ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 2—3.)
Лістапад, 23. У газеце «Наша ніва», № 47 надрукаваны верш «*** Белым кветам адзета каліна». Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Лістапад, 30. У часопісе «Сатнрнкон», № 49 надрукаваны верш «*** В горячем споре возражая беспрестанно».
На працягу года. У часопісе «Нзвестпя обшества славянской культуры», т. 1, кн. 1 надрукаваны артыкул М. Янчука «Несколько слов о новейшей белорусской лнтературе», у якім цалкам прыведзены верш М. Багдановіча «*** Краю мой родны! Як выкляты богам...», першыя чатыры радкі верша «*** у небе, ля хмары грымотнай» і аўтарскі пераклад на рускую мову гэтага верша.
У «Энцяклопедяческом словаре Русского бябляографяческого Ннстнтута Гранат», т. 7 змешчаны артыкул А. Пагодзіна «Белорусы», у якім прыводзяцца кароткія біяграфічныя звесткі пра М. Багдановіча.
Напісаны вершы «*** Вы, хто любіце натрапіць», «*** Плакала лета, зямлю пакідаючы», «*** Ноч. Газніца гарыць, чырванее», «*** Падымі угару сваё вока» (перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя»), «Раманс» («*** Зорка Венера ўзышла над зямлёю»), «*** He кувай ты, шэрая зязюля», «*** Ціхі вечар; знікнула спякота», «*** Нашых дзедаў душылі абшары лясоў», «*** Устань, навальніца, мкні нанова», «*** Ой, чаму я стаў паэтам», «*** Калі ў ракавіну цёмную жамчужніцы», «*** Свяча бліскучая зіяе», «*** Вы кажаце мне, што душа у паэта» (існаваў чарнавы варыянт на рускай мове — Творы М. Багдановіча^ 1927. Т. 1. С. 464, які загінуў разам з архівам паэта), «“* Мы доўга плылі ў бурным моры», «*** Шмат у нашым жыцці ёсць дарог», «Непагодаю маёвай», «Санет» («*** На цёмнай гладзі сонных луж балота»), «Трыялет» («*** Як птушка ў гібкіх трасніках»), цыкл «Места», «Трыялет» («*** Калісь глядзеў на сонца я») (перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя»), «Уступ» з цыкла «Вольныя думы» (упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок»), цыкл «Усмешкі», «*** Апусціўшы густыя расніцы», «*** Шчасцем яна аж да краю», «*** Прычасціўся целу мацеры», «Лясун» з цыкла «Жанчына-маці» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча 1927. Т. 1. С. 47—50, 326—329).
Перакладае на рускую мову верш Я. Купалы «*** Для тебя, отчязна предков монх». Упершыню надрукаваны ў часопісе «Полымя». 1957. № 5. С. 157.
Напісаны артыкул (Новый пернод в ясторнн белорусской лнтературы). Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 24—29. Артыкул з’яўляецца часткай задуманага нарыса, у якім М. Багдановіч меў на мэце пазнаёміць рускага чытача з развіццём беларускай літаратуры пачатку XX ст. Праца засталася няскончанай.
Багдановічы пераязджаюць па адрасу: Лясная пляцоўка, д. № 28 Волкавай (не захаваўся). У канцы года пераязджаюць па адрасу: вул. Любімская, д. 57, кв. 1 (цяпер вул. Чайкоўскага, д. 28, дом перанесены на супрацьлеглы бок, у ім ствараецца музей М. Багдановіча). (Выпіска з дамавой кнігі Ржэўскіх (гаспадары дома) // Дзярж. архіў Яраслаўскай вобласці. Ф. P-1008, eon. 1, спр. 40.)
Пяць паштовак (не захаваліся) у беларускае выдавецкае таварыства «Загляне сонца і ў наша аконца». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 395.) Змест невядомы.
1912—1913
Напісаны верш «Безнадзейнасць». Упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок».
1913
Пачатак года. У «Беларускім календары «Нашай нівы» на 1913 год» надрукаваны два першыя радкі цыкла «Пентаметры». У аўтарскім экземпляры «Вянка» цыкл атрымаў назву «Элегічныя дыстыхі».
Сакавік, 1. У газеце «Наша ніва», № 9 надрукаваны верш «*** Вы, панове, пазіраеце далёка». Датуецца годам надрукавання.
Сакавік, 2. Паштовая картка ў рэдакцыю «Нашай нівы». Паведамляе аб высылцы ў гэты ж дзень у рэдакцыю некалькіх вершаў і прызначанага для зборніка эпілога «Веранікі». Лічыць неабходным у перакладах з Верлена паставіць эпіграфы і прысвячэнні, якія знаходзіліся ў арыгіналах. Просіць даць ацэнку цыклу «Каханне і смерць». (ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 12.)
Сакавік, 22. У газеце «Наша ніва», № 12 надрукаваны пераклад верша П. Верлена «*** У полі дзікім і апусцелым». Пазней друкаваўся пад назвай (Сентыментальная бяседа).
Красавік., 14. У газеце «Голос», № 87 надрукавана апавяданне «Колька» з подпісам: Эхо.
Да 22 красавіка. Ліст у рэдакцыю «Нашай нівы». Паведамляе аб тым, што цяжка хварэе: «Не дзівіцеся, што ў мяне літары выходзяць зусім дзіцячыя — пішу я лёжучы, бо моцна хварэю — інфлюенца ці васпаленне лёгкіх; тэмпература ў мяне падымаецца да 40°, a 39,5° бывае кожны дзень». Непакоіцца аб недахопе грошай для выдання зборніка. 3 ліста: «...калі я ачуняю, дык я папрабую заняць пад кніжку ў розных сваіх знаёмых грошы. Значыцца, прадасца колькі сот экз.(емпляраў) яе, вы мне надашлёце тыя грошы. Другое, Вы мне не шліце аўтарскіх экземпл.(яраў), я іх куплю і куплю шмат». Паведамляе, што напісаў некалькі новых вершаў. (ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 4.)
Красавік, 22. Віншавальны ліст да вядомага рускага філолага Фёдара Яўгенавіча Корша з нагоды 70-годдзя з дня нараджэння. (Расійская дзяржаўная бібліятэка. Аддзел рукапісаў. Ф. 465.)
Красавік, 27. Наштовая картка ў рэдакцыю «Нашай нівы». Паведамляе аб паляпшэнні стану здароўя. Цікавіцца, ці атрымала рэдакцыя грошы з украінскага выдавецтва, якія прызначае на зборнік. Паведамляе аб тым, што паслаў віншаванне Ф. Коршу. (ЦБАН Літвы. F 21-38, л. 10.)
Май, 1 і 3. У газеце «Голос», № 99 і 101 надрукавана апавяданне «Несчастный случай» з подпісам: М. Б.
Май, 16. У газеце «Наша ніва», № 20 надрукаваны эпілог паэмы «Вераніка» «*** Ізноў пабачыў я сялібы». Датуецца годам надрукавання.
Май, 25, чэрвень, 16, 21, ліпень, 5. У газеце «Голос», № 118, 136, 140, 152 надрукавана апавяданне «Преступленне» з подпісам: Эхо.
Май, 31. У газеце «Наша ніва», № 22 надрукаваны вершы «На могілках», «Трыялет» («*** Мне доўгае расстанне з Вамі») (перакла-
дзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя»), «Успамін». Датуецца годам надрукавання.
Ліпень, 5. У газеце «Наша ніва», № 26—27 надрукаваны верш «Купідон». Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову пад назвай «Скерцо» і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Ліпень, 12. У газеце «Наша ніва», № 28 надрукаваны верш «Дзед» («*** Так цёпла цэлы дзень было»). Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Ліпень, 26. У газеце «Наша ніва», № 30 надрукаваны верш «С. Палуяну» («*** Ты быў, як месяц, адзінокі»), Датуецца годам надрукавання.
Жнівень, 1. У часопісе «Новый Сатнрякон», № 9 надрукаваны верш «Кругом 16» з подпісам: Евг. В. [Яўген Восіпавіч Пяткін]. М. Багдановіч піша ліст (не захаваўся) у рэдакцыю «Нового Сатнрнкона», паведамляючы, што верш гэты быў надрукаваны раней у зборніку «В затяту слова». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 394.) Ліст застаўся не адасланым. У зборніку «В заіцнту слова» (Спб., 1905) верш не выяўлены.
Жнівень, 16. У газеце «Наша ніва», № 33 надрукаваны артыкул Лявона Гмырака (Мечыслаў Бабровіч] «Яшчэ аб сплачванні доўгу», у якім аўтар у шэрагу беларускіх пісьменнікаў, чыя творчасць «пранікнута здаровым аптымізмам і цвёрдай верай у тое, што «будзе ўнукаў панаванне там, дзе сягоння плача дзед», называе М. Багдановіча.
Лета. Едзе на кумыс у Белебей. (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 36.)
Верасень, 28. У газеце «Наша ніва», № 39 надрукаваны верш «Трыялет» («*** Калісь глядзеў на сонца я»). Упершыню надрукаваны ў зборніку «Вянок». Датуецца годам надрукавання. Перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік «Зеленя».
Верасень. У польскім часопісе «Wies ilustrowana» надрукаваны верш «Слуцкія ткачыхі» ў перакладзе на польскую мову Юзафа Вяжынскага.
Кастрычнік., 17. У газеце «Наша ніва», № 42 надрукаваны артыкул С. Зенчанкі «Да роднай Беларусі». Прачытаўшы артыкул, М. Багдановіч паведамляе ў рэдакцыю «Нашай нівы» аб сваім магчымым знаёмстве з аўтарам. (Ліст ад 21 кастрычнік.а 1913 г. // ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 5—6.)
Кастрычнік, 21. Ліст у рэдакцыю «Нашай нівы». Адказваючы на ліст В. Ластоўскага, які атрымаў у гэты ж дзень, выказвае свае меркаванні адносна кампазіцыйнай пабудовы зборніка. Паведамляе аб сваім жаданні ўступіць у таварыства імя Скарыны, калі яно будзе заснавана, а таксама напісаць жыццяпіс Скарыны. Просіць прыслаць №41 «Нашай нівы». Паведамляе аб кніжцы «Рассказы на простонародном наречян».
Разам з лістом высылае трыялет «Крытыку». (ЦБАН Літвы, F 21-38, л 5—6.)
Кастрычнік, 24. Ліст (не захаваўся) В. Ластоўскага да М. Багдановіча. Цікавіцца, дзе ў зборніку кампазіцыйна павінны знаходзіцца цыклы «Мадонны» і «Каханне і смерць». (Творы М. Ьагдановіча. 1927. Т. 1. С. 469—470.) Поўны змест ліста не вядомы.
Кастрычнік, 31. У газеце «Наша ніва», № 46 надрукаваны верш «Споўненае абяцанне». Датуецца годам надрукавання.
Кастрычнік. Цяжка хварэе.
3 ліста А. Я. Багдановіча да Льва Багдановіча ад 24 кастрычніка 1913 г.: «Макснм серьезно захворал. Жестокая янфлюэнца я — само ■собой — отозвалось на легкях». (ЦДАМЛіМ Рэспублікі Беларусь, ф. 153, л. 28 адв.)
Лістапад, 7. Ліст да В. Ластоўскага. Паведамляе, што на рэдакцыю «Нашай нівы» выслаў паэму «У вёсцы», першую з цыкла «Ма донны», які прысвячае А.(нне) Р.(афаілаўне} К. (акуевай). Паведамляе, што пачаў чытаць кнігу П. Уладзі.мірава «Доктор Францнск Скорнна». Віншуе з адкрыццём новага штомесячніка (верагодна, «Лучынкі»), Разам з лістом высылае ў падарунак кніжку бацькі (верагодна, «Пережнткн древнего мяросозерцаняя у белорусов»). (ЦБАН Літвы, F 21-38, л. 9.)
Лістапад, 21. У газеце «Наша ніва», № 47 надрукаваны пераклад верша П. Верлена «Млоснасць».
Снежань, 7. У «Северной газете», № 36 надрукаваны верш «Скерцо», аўтарскі пераклад на рускую мову верша «Купідон».
Снежань, 12. У газеце «Голос», № 284 надрукаваны юбілейны артыкул «С. Д. Дрожжян», прысвечаны саракагоддзю літаратурнай дзейнасці паэта, з подпісам: М. Б. Датуецца 1913 г.
Снежань, 13. У «Северной газете», № 42 надрукавана юбілейная нататка «Крестьянян-поэт С. Д. Дрожжян», прысвечаная саракагоддзю літаратурнай дзейнасці паэта, з подпісам: М. Б. Датуецца 1913 г.
Снежань, 21. У газеце «Голос», № 292 надрукавана рэцэнзія «Роман Трнстана я Мзольды в нзложеннн Ж. Бедье». Датуецца 1913 г.
Снежань, 25. У газеце «Голос», № 295 надрукавана апавяданне «Мадонна». Датуецца годам надрукавання. У гэтым жа годзе напісаны беларускі тэкст апавядання. (Багдановіч М. Вянок паэтычнай спадчыны. Нью-Йорк; Мюнхен. 1960. С. 237—242.)
Снежань, 27. У «Северной газеце», № 55 надрукаваны верш «Современным поэтам» з подпісам: М, Б.
На працягу года. У «Каляднай пісанцы» надрукавана апавяданне «Апокрыф» (датуецца годам надрукавання) і артыкул «За тры гады» з подпісам: М. Б-віч. Датуецца годам надрукавання.
Напісаны вершы «У старым садзе» («*** Прыгожы сад, які любіў Ватто») (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 64, перакладзены аўтарам на рускую мову і ўключаны ў зборнік
«Зеленя»), «Ліст да п. Ластоўскага» (час напісання пазначаны ў аўтографе // ЦБАН Літвы, F 21-39, л. 15—15); упершыню надрукаваны ў газеце «Гоман». 1917. № 48. 6 лістапада, «*** Народ, Беларускі Народ!» (упершыню надрукаваны ў часопісе «Беларускае жыццё». 1919. № 2. С. 7, тут жа пазначаны час напісання), «Варажба» (упершыню надрукаваны ў часопісе «Беларускае жыццё», 1919 № 3. С. 5—6), «Просценькі вершык» (упершыню надрукаваны ў часопісе «Беларускае жыццё». 1919. № 4. С. 6), «Крытыку» («*** Чэліні статуй не рабіў») (упершыню надрукаваны ў «Гадавіку Беларускага навуковага таварыства». С. 169. Тут жа пазначаны час напісання).
Напісаны беларускі варыянт апавядання «Сон-трава» (час напісання пазначаны ў «Вянку паэтычнай спадчыны»),
Працуе над артыкулам «Частушка». Застаўся няскончаным. Упершыню надрукаваны ў часопісе «Полымя». 1957. № 5. С. 158. Напісаны, верагодна, у сувязі з апублікаваннем кнігі В. Сімакова «Сборняк деревенскнх частушек». Яраслаўль, 1913.
Атрымлівае ліст (не захаваўся) з выдавецтва «Загляне сонца і ў наша аконца» за подпісам Б. I. Эпімах-Шыпілы, у якім паведамляецца аб высылцы яму новых кніг, у тым ліку «Шляхам жыцця» і «Паўлінкі» Я. Купалы. (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. XLIV.)
1913—1914
Перакладзены першыя пяць строф верша Э. Верхарна «Паўстанне». Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 275— 276.
На рускую мову перакладзены вершы Т. Шаўчэнкі «Н. 14. Костомарову», «В неволе», «*** В неволе тяжко... хоть н волн», «А. О. Козачковскому», «*’* 14 серое небо, н сонные воды...», «*** Готово! Пйрус распустнлн». Пераклады зроблены, верагодна, да стагоддзя з дня нараджэння Т. Р. Шаўчэнкі, якое адзначалася ў 1914 г. Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 347—352.
Перакладае на рускую мову 22 свае вершы, аб’яднаўшы іх у зборнік «Зеленя».
3 успамінаў А. Я. Багдановіча: «У 1913 ці 1914 годзе была ў госьцях у Яраслаўлі стрэчная сястра Максіма Адамавіча — Анна Іванаўна Гапановіч. Ей поэта падараваў кніжку сваіх вершаў. Яна сказала, што яя зможа ацаніць поэтычных вартасьцяй яго твораў, бо нядобра разумее беларускую мову. Тады Максім Адамавіч, уласнаручна перапісаўшы, прыпаднёс ёй сшытак перакладаў у расійскай мове...» (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 488.)
1913—1916
Напісана апавяданне «Сон-трава». Датуецца на падставе аўтарскай прыпіскі на аўтографе: «Макснм Богдановяч. Адрас мой: Ярославль, редакцня газ. «Голос». У «Голосе» паэт супрацоўнічаў у 1913— 1916 гг. (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 482.) Упершыню надрукавана: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 417—420.
1914
Пачатак года. У Вільні, у друкарні Марціна Кухты, выходзіць з друку зборнік «Вянок». На тытуле кнігі стаіць 1913 г. Але, па сведчанні В. Ластоўскага, яна выйшла з друку толькі ў пачатку 1914 г. (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. XLV1II.) Верагодна, пра гэта ж сведчаць тры дарчыя надпісы, зробленыя М. Багдановічам на трох экземплярах «Вянка» (цётцы Машы, цётцы Магдаліне і Анне Гапановіч) 22 сакавіка 1914 г. (Фонды ЛММБ.)
3 успамінаў В. Ластоўскага: «Рысунак на акладку даў я са свайго сабраньня... Рысунак напамінае крыху вянок, дзеля гэтага я і пастанавіў, карыстаючы правамі выдаўца, надпісаць на кніжцы да аўторскага яшчэ і свой агаловак «Вянок». Выходзіла нязгорш: «Вянок, кніжка выбраных вершаў». А каб апраўдацца перад чытачамі, чаму названа кніжка «вянком», я на першым пасьля агалоўку, лісьце памесьціў раз’ясьненьне: «Вянок на магілу С. А. Палуяна (+ 18 красавіка 1910 г.)». Зрабіў я гэта бяз ведама аўтора, але асновуючыся на яго сэрдэчным адношаньні да нябожчыка Палуяна. Між іншым, калі кніжка выйшла, М. Багдановіч быў вельмі задаволены з майго помыслу...» (Ластоўскі В. Mae ўспаміны аб М. Багдановічы. С. 66.)
Студзень, 2. У «Северной газете», № 1 надрукавана «Прятча о васяльках», аўтарскі пераклад «Апокрыфа», з подпісам: М. Б.
Студзень, 4. У газеце «Голос», № 3 надрукавана рэцэнзія «Н. М. Ннкольскяй. Древннй Вавнлон, 1913». Датуецца 1913 г. або пачаткам 1914 г.
Студзень, 11. У газеце «Голос», № 8 надрукавана рэцэнзія «Ежемесячный журнал», 1914. № 1». Датуецца годам надрукавання.
Студзень, 19. У газеце «Голос», № 14 надрукавана рэцэнзія «Собраняе сочнненнй К. Рылеева я Одоевского». Датуецца годам надрукавання.
Студзень, 24. У газеце «Наша ніва», № 4 надрукаваны верш «Санет» («*** Прынадна вочы ззяюць да мяне»), Датуецца годам надрукавання. Тэма верша падказана паэту Д. Дзябольскім.
3 ліста Д. Дзябольскага да М. Багдановіча ад 12 кастрычніка 1911 г.: «Между прочнм, вот Вам тема, яля вернее матернал для темы научного стнхотвореняя: метеор, который, оплавленный н светяіцнйся, мчнтся в атмосфере, оставляя за собой внхрь распаленных частяц,
внутрн холоден, как звездный эфнр; он прнноснт в себе холод мнрового пространства». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. XII—XIII.)
Студзень, 28. У газеце «Голос», № 22 надрукаваны артыкул «Н. К. Мяхайловскнй» з подпісам: М. Б. Датуецца годам надрукавання.
Люты, 5. У газеце «Голос», № 29 надрукаваны артыкул «Безумец. (Памятн Галнлея)» з подпісам: М. Б. Напісаны, верагодна, у пачатку 1914 г. у сувязі з 350-годдзем з дня нараджэння Г. Галілея. Пра аўтарства М. Багдановіча паведамляў бацька паэта, спасылаючыся на сведчанне С. С. Каныгіна. (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 376.)
Люты, 8. У газеце «Голос», № 32 надрукавана рэцэнзія на «Ежегодннк Вологодской губерннн» і « Ежегодняк газеты «Речь» на 1914 г.» Датуецца годам надрукавання.
Люты, 12. У газеце «Голос», № 35 надрукавана рэцэнзія «Желтые цветы» на яраслаўскі часопіс «Мнкроскоп». Датуецца годам надрукавання.
Люты, 13. У газеце «Наша ніва», № 7 надрук.івана «Апавяданне аб іконніку і залатару...» з подпісам: М. Б-віч. Датуецца годам надрукавання.
Люты, 21. У газеце «Наша ніва», № 8 надрукавана рэцэнзія Г. Б. [А. Луцкевіч] «Пясняр чыстай красы» на зборнік М. Багдановіча «Вянок». Аўтар адзначае, што «Вянок» — гэта праўдзівая пэрла ў беларускай паэзіі. Раўнаваць Багдановіча ні с кім ня будзем: не затым, што німа лепшых за яго паэтаў (бо такія ёсць), але затым, што ён ні да каго не падобны. Яго душа замкнёная ў сабе, жыве ў нейкім іншым, асаблівым сьвеце — у сьвеце чыстай красы і шчырай паэзіі, ды толькі праз яе глядзіць на нашае жыцьцё — рэальнае, цяжкое, поўнае змагань[ня] і безупыннай працы. I як у летні гарачы дзень у крыстальна чыстай крынічнай вадзе асьвежаецца нашае цела, так асьвежае душу паэзія Максіма Багдановіча».
Люты, 25. У газеце «Голос», № 46 надрукаваны артыкул «Памятн Т. Г. Шевченко». Датуецца годам надрукавання.
Люты. У часопісе «Украянская жязнь», № 2 надрукаваны артыкул «Краса н снла», напісаны з нагоды 100-годдзя з дня нараджэння Т. Р. Шаўчэнкі. Датуецца годам надрукавання. Артыкул М. Багдановіча, як адзначыў даследчык творчасці Т. Шаўчэнкі Б. Якубскі, з’явіўся першай спробай разгледзець форму паэтычных твораў украінскага паэта. (Зборнік «Тарас Шевченко». Кіеў, 1921.)
Сакавік, 1. У газеце «Голос», № 50 надрукавана рэцэнзія «А. Н. Афанасьев. Народные русскне легенды, 1914». Датуецца годам надрукавання.
Сакавік, 15. У газеце «Голос», № 62 надрукавана рэцэнзія «Рабнндранат Тагор. Гнтанджалн (Жертвопесня), 1914». Датуецца годам надрукавання.
Сакавік, 20. Кароткае пісьмовае паведамленне на квітку паштовага перавода ў Маскву да брата Лёвы. Mae цалкам прыватны характар.
(ЦДАМЛіМ Рэспублікі Беларусь, ф. 153, воп. 2, спр. 26, л. 35.)
Сакавік, 22. Напісаны верш «Пану Антону Навіне на спамін ад аўтара».
3 прадмовы да публікацыі верша ў зборніку «Заходняя Беларусь», Вільня, 1924, дзе ён быў надрукаваны ўпершыню: «У 1913 г. у Вільні вышаў зборнік вершаў М. Багдановіча «Вянок». Крытычны артыкул аб зборніку надрукаваў у «Н.(ашай) н.(іве>» Ант. Навіна (маецца на ўвазе рэцэнзія Г. Б. «Пясняр чыстай красы» ў № 8 газеты). Прачытаўшы яго, поэта прыслаў свайму крытыку экземпляр «Вянка» з гэткімі надпісамі: «Дзень добры, Пане!.. і г. д.» Верш надрукаваны з паметкай: Яраслаўль. 22.III 1914 г. 2—4 радкі паўтараюцца ў вершы «*** Есць гэткая японская забаўка», напісаным, верагодна, прыблізна ў гэты ж час. Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча, 1927. Т. 1. С. 298. Піша прысвячэнні цёткам Магдаліне Ягораўне і Марыі Ягораўне, a таксама Анне Гапановіч на экземплярах «Вянка». (Фонды ЛММБ.)
Сакавік. У петраградскім «Ежемесячном журнале лнтературы, наукн н обіцественной жязня», № 3 надрукаваны пераклад верша Т. Шаўчэнкі «А. О. Козачковскому».
Красавік, 5. У газеце «Голос», № 79 надрукавана рэцэнзія «Теофяль Готье. Эмаля я камея». Датуецца годам надрукавання.
Май. 1. У газеце «Наша ніва», № 17 надрукаваны верш «Эміграцкая песня». У спісе вершаў для зборніка «Красавік» пазначаны 1914 г. Напісаны пад уражаннем артыкула «Горэй не будзе» за подпісам В. Л. (Наша ніва. 1914. 7 сакавіка). У ім паведамлялася аб продажы ў Амерыку 230 беларусаў па 80 руб. за галаву эмігранцкай канторай у Конга.
Май, 23. Ліст да В. Ластоўскага. Паведамляе пра сваё жаданне вывучыць польскую мову і просіць выслаць яму кнігу Л. Васілеўскага «Літва і Беларусь» (на польскай мове) 1 польска-рускі слоўнік, а таксама польскую граматыку на рускай мове. Паведамляе, што напісаў біяграфію Скарыны і асобны раздзел, дзе даецца характарыстыка папярэдняга культурнага жыцця і пісьменнасці. (ІІБАН Літвы, F 21-38, л. 11.)
Май-чэрвень. У часопісе «Жнзнь для всех», № 5—6 надрукаваны артыкул «Новая янтеллнгенцяя». Датуецца годам надрукавання.
У часопісе «Русскмй экскурсант», № 5—6 надрукавана рэцэнзія на даведнік «Крым». Датуецца годам надрукавання.
Чэрвень, 6. У газеце «Наша ніва», № 21—22 надрукаваны верш «*** Ты доўга сядзела за сталом». Датуецца годам надрукавання.
Чэрвень, 7. У газеце «Голос», № 129 надрукавана рэцэнзія «Н. Снессарев. Мяраж «Нового временн», 1914». Датуецца годам надрукавання.
Чэрвень, 11 і 15. У польскім часопісе «Echo literacko-artystyczne», сш. 11, 12 надрукаваны артыкул Ул. Рагоўскага «Ьеларусь у песні», у якім М. Багдановіч характарызуецца як «...найбольш дасканалы паэт, на дзіва тонкі, які ўмее ткаць тканіну самай вытанчанай паэтычнай
формы...» У перакладзе на польскую мову Ул. Рагоўскага прыводзіцца верш «*** Краю мой родны! Як выкляты богам...», а таксама вершы «Слуцкія ткачыхі» і «Перапісчык» на польскай мове.
Чэрвень, 21. У газеце «Голос», № 141 надрукавана рэцэнзія на альманах «Жатва», 1914 г. Датуецца годам надрукавання.
Багдановічы пераязджаюць па адрасу: вул. Данілаўская, д. 1 арохаўнікава (цяпер вул. Някрасава, дом не захаваўся). (Выпіск.а з дамавой кнігі // Дзярж. архіу Яраслаўскай вобласці. Ф. Р—1008, eon. 1, спр. 40.)
Ліпень, 3. У газеце «Наша ніва», № 26 надрукавана апавяданне «Шаман». Датуецца годам надрукавання.
Ліпень, 5. У газеце «Голос», № 153 надрукавана рэцэнзія «Полное собраняе сочяненнй Е. А. Баратынского, Собранне сочяненнй Е. А. Баратынского я Д. В. Веневнтннова». Датуецца годам надрукавання.
Ліпень. Напісаны артыкул «Белорусское возрожденяе». Час напісання ўказаны М. Багдановічам у пастскрыптуме да артыкула.
Жнівень, 24. У газеце «Голос», № 194 надрукаваны артыкул «Львов». Датуецца годам надрукавання.
Жнівень, 31. Прымае ўдзел у славянскай лекцыі на тэму «Сусветная вайна і славянская федэрацыя», арганізаванай у Яраслаўлі сербскім каралеўскім агентам Ч. М. Іаксімовічам. 3 асноўным дакладам выступіў прыват-дацэнт Маскоўскага універсітэта У. I. Пічэта. (Голос. 1915. 2 верасня.)
«Публячно выступал [Максім), я помню, только раз на вечере, посвяшенном славянскнм народностям по случаю войны, где он выступал с речью о галнчанах, нх кулыуре н лнтературе, протестуя протнв русмфякаторской полнтнкн, которую вел в то время в Галнцнн гр. Бобрннскнй н еп. Евлогнй». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 55.)
Жнівень. У Маскве ў выдавецтве К. Ф. Някрасава выходзяць брашуры «Червонная Русь», «Угорская Русь» і «Братья-чехк» (серыя «Бнбляотека войны»), Датуюцца годам надрукавання.
У маскоўскім часопісе «Вестняк воспнтаняя», № 8 у раздзеле «Крнтнка я бяблнографня» надрукаваны артыкул К. Сіўкова «Обзор популярной лнтературы на современные темы». Даецца кароткая станоўчая ацэнка брашур М. Багдановіча «Червонная Русь» і «Братья-чехя».
Верасень, 21. У «Северной газете», № 232 надрукавана апавяданне «Нменянннца» з подпісам: Эхо.
Верасень—кастрычнік. У петраградскім часопісе «Русская школа», № 9—10 надрукавана кароткая рэцэнзія на серыю брашур «Бяблнотека войны» выдавецтва К. Ф. Някрасава. Згадваюцца брашуры М. Багдановіча «Червонная Русь» і «Братья-чехя».
Кастрычнік, 2. У газеце «Голос», № 226 надрукаваны артыкул «Одннокмй», прысвечаны 100-годдзю з дня нараджэння М. Ю. Лермантава. Датуецца годам надрукавання.
Кастрычнік, 15. У газеце «Новое время», № 13863 надрукавана рэцэнзія на брашуру М. Багдановіча «Червонная Русь». Даецца рэзка адмоўная ацэнка брашуры, а яе аўтар абвінавачваецца ў надзвычайным невуцтве. Верагодна, рэцэнзенту не спадабалася тое, што М. Багдановіч лічыць насельніцтва Галіцыі блізкім да ўкраінцаў.
Лістапад, 15. У газеце «Голос», № 264 надрукавана рэцэнзія «Ю. Энгель. Музыкальный словарь, 1914». Датуецца годам надрукавання.
Лістапад — снежань. У часопісе «Украянская жнзнь», № 11 —12 надрукаваны артыкул «О гуманязме в неосмотрвтельностн». Датуецца годам надрукавання. М. Багдановіч аспрэчвае меркаванні Г. Курнатоўскага аб адсутнасці ў беларусаў права называцца нацыяй, якія той выказаў у дакладзе на пасяджэнні Таварыства славянскай культуры.
Снежань, 16. Яраслаўскі акруговы суд дае дазвол на ўсынаўленне А. Я. Багдановічам дзяцей, народжаных A. А. Мякота,— Паўла, Мікалая, Аляксея, Вячаслава і Рамана. (Фонды ГГАМ.)
На працягу года. Прыняты ў правадзейныя члены «Всероссяйского обтества деятелей перяодяческой печатв в лнтературы» (Отчет о деятельностй Обіцества деятелей перйодйческой печатй й лйтературы. за 1914 год. М„ 1915. С. 40.)
Піша прысвячэнне М. Какуеву на экземпляры «Вянка». (Нац. б-ка РБ. Ф. 09. Фонд М. Багдановіча.)
Напісаны вершы «Двайняткі», «*** Я — непрыкметны, шэры чалавек» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 296—297), «Мяжы», апавяданні «Марына» і «Вясной» (няскончана) (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 400—402. 407 -408) лптыкулы «Сталецце руху беларускага народа». (Галяцкая Русь), (няскончаны), «Булгарян в белорусской шуточной поэзнм», «Украннское казачество» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2), «Образы Галнцнн в художественной лнтературе».
1914—1915
Дае ўрокі дзецям тытунёвага фабрыканта А. Дунаева. (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 54.)
Напісаны вершы «***Ой, лясы-бары ды лугі-разлогі’», «***Цёмнай ноччу лучына дагарала», «***Ой, грымі, грымі, труба, ўранку рана», «***Ой, скацілася, зорачка, скацілася» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1), артыкул «Хто мы такія?» (упершыню надрукаваны ў газеце «Вольная Беларусь». 1918. № 14. 21 красавіка), пачатак артыкула на ўкраінскай мове «Забутнй шлях» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 62—63).
1914-1916
Напісана мініяцюра «Страшное» (упершыню надрукавана: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 421).
1915
Студзень, 16. У газеце «Наша Ніва», № 2 надрукаваны верш «*** Ой, лясы-бары ды лугі-разлогі!»
Студзень, 21 і 22. У яраслаўскай газеце «Заря», № 1 і 2 надрукавана казка «Башня мнра» з подпісам: Эхо.
Студзень, 23. У газеце «Наша ніва», № 3 надрукаваны верш «*** Цёмнай ноччу лучына дагарала».
Студзень, 25. У газеце «Голос», № 21 надрукавана апавяданне «Экзамен» з подпісам: Нв. Февралев. 3 ліста М. Агурцова да А. Залатарова: «Макснм Адамовяч жарнт фельетоны под псевдоннмом Нв. Февралев». (ЦДАЛіМ (Масква), ф. 218, адз. зах. 112.)
У маскоўскім часопісе «Нацяональные проблемы», № 2 надрукаваны артыкул «Белорусы». Датуецца годам надрукавання.
Студзень. У часопісе «Русскнй экскурсант», № 1 надрукавана рэцэнзія «М. М. Путеводятель по Галнцнн н ее курортам, 1913» з подпісам: М. Б. Мяркуючы па зместу, магла быць напісана раней 1915 г.
У часопісе «Что н как чнтать детям», № 1 у «Обзоре главнейшей лнтературы, появявшейся в связн с ннтересом к войне» даецца кароткая станоўчая ацэнка брашур «Братья-чехн» 1 «Червонная Русь».
Студзень — люты. У часопісе «Русскяй экскурсант», № 1, 2 надрукаваны артыкул «Образы Галяцяя в художественной лятературе».
У часопісе «Украннская жнзнь», № 1—2 надрукаваны артыкул «Белорусское возрожденне».
Люты, 21. У маскоўскім штотыднёвіку «Музыка», № 211 наДрукавана нататка «Об ннтересном нменян г. Глебова» з подпісам: М. Б-ч. Датуецца годам надрукавання.
У газеце «Наша ніва», № 7 надрукаваны верш «*** Я хацеў бы спаткацца з Вамі на вуліцы». Датуецца годам надрукавання.
Люты. У часопісе «Украянская жязнь», № 2 у раздзеле «Лнтературная летопясь» змешчаны кароткі водгук на брашуру «Червонная Русь»: «Средя популярной макулатуры, посвяшенной Галяцня, выделяется небольшая брошюра М. Богдановяча «Червонная Русь», об-ьектнвно-научным отношеняем к трактуемой теме, знаняем предмета н ясностью стнля».
Сакавік, 22. У газеце «Голос», № 67 надрукавана апавяданне «Чудо маленького Петрнка» з подпісам: Эхо.
Красавік, 9 і 13. У газеце «Ннжегородскнй лясток», № 94 і 98 надрукаваны пераклад апавядання Івана Франка «Каменшнк» і ўступнае слова да яго.
Красавік. У часопісе «Вестняк Европы», № 4 надрукавана рэцэнзія М. Славінскага на кнігі, прысвечаныя Галіцыі, Букавіне і Угорскай Русі, сярод іх — на брашуру «Червонная Русь»: «Брошюра г. Богдановяча напясана простым, доступным языком; одням нз ее достоннств является обгектнвность автора, а также его осведомленность в том, о чем он пяшет».
Май, 7. У газеце «Наша ніва», № 18 надрукаваны верш «Мушка-зелянушка і камарык — насаты тварык». Датуецца годам надрукавання.
Лета. Едзе на лячэнне ў Стары Крым, дзе знаёміцца з жанчынай па імені Клава. (Дзённік М. Багдановіча // Фонды ЛММБ.)
3 успамінаў М. Р. Агурцова: «Лячно от меня он [Багдановіч] не скрывал, что находнтся в ннтнмной перепяске с одной особой, с которой он познакомнлся в Крыму н полюбнл. Я не знал этой особы я не ечнтал удобным расспрашнвать об его отношеннях к этой особе. Но как мне казалось, его чувство было серьезно н сяльно отражалось на его здоровье. Чувствовалось, что он пережявает какой-то тяжелый внутренннй крнзяс». 3 успамінаў А. Д. Цітова: «В мннуты откровенностя Макснм Адамовнч рассказывал мне, передавая как тайну, нсторяю своего увлечення. Будучн на юге, он влюбнлся в одну женіцнну, но любовь была неравной н неудачной я прнчнняла лншь ему не мало волнення». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 50—51.)
Чэрвень, 6. У газеце «Голос», № 127 надрукавана рэцэнзія «Славянская бнблнотека», № 1. В. Н. Пнчета. Рісторяческяй очерк славянства. Ч. М. Нокснмовнч. Состав современного славянства. Москва, 1914 г.»
Чэрвень, 19. У газеце «Голос», № 138 надрукавана рэцэнзія на часопіс «Нацнональные проблемы», 1915, № 1, 2. Датуецца годам надрукавання.
Чэрвень, 21. У газеце «Голос», № 13 надрукаваны рэцэнзіі «А. Л. Погоднн. «Славянскяй мнр», «Н. А. Рубакян. Средн княг», 1915», «Русскнй экскурсант», 1915».
У кнізе М. А. Рубакіна «Средн княг», т. Ill, ч. I змешчаны артыкул «Белорусское нацнональное возрожденяе», у якім прыводзяцца кароткія біяграфічныя звесткі пра М. Багдановіча.
Ліпень, 13. У «Ннжегородском лнстке», № 188 надрукаваны скарочаны пераклад верша I. Франка «На реке Вавялонской». Датуецца годам надрукавання.
Ліпень, 17. У газеце «Наша ніва», № 28 надрукаваны верш «Мяжы».
Ліпень, 31. У газеце «Наша ніва», № 29—30 надрукаваны верш «Сярод вуліцы ў нас карагод». Датуецца годам надрукавання.
Жнівень, 7. У газеце «Наша ніва», № 31 надрукаваны верш «Як Базыль у паходзе канаў». Датуецца годам надрукавання.
He пазней лета. Напісаны вершы беларускага складу з цыкла «На ціхім Дунаі». Упершыню надрукаваны ў газеце «Вольная Беларусь». 1918. № 5. 28 крас.
Кастрычнік, 4. У газеце «Голос» надрукавана рэцэнзія «Новые пясьма Л. Н. Толстого».
Лістапад, 14. Ліст у «Беларускую кнігарню». Паведамляе аб тым, што ў 1915 г. быў напісаны артыкул «Забыты шлях». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 358.) Поўны змест ліста не вядомы. Артыкул упершыню быў надрукаваны ў газеце «Вольная Беларусь». 1918. № 15. 28 крас.
Восень. Дапамагае беларускім бежанцам у Яраслаўлі.
3 успамінаў яраслаўскага журналіста М. Магульскага: «Осенью 1915 г., когда до Ярославля докатялась волна бежецев я средн нях оказалось немало белорусов, неутомнмо, с утра до поздней ночн нз всех свонх слабых снл работал для этях несчастных Максям Богдановнч н заразялся тнфом, был на волосок от смертя» (Могульскйй Н. М. А. Богдановйч // Шлях паэта: Зборнік успамінаў і біяграфічных матэрыялаў пра Максіма Багдановіча. Складальнік Н. Б. Ватацы. Мн., 1975. С. 56.)
Снежань. Прыязджае ў Маскву, дзе сустракаецца з У. I. Пічэтам.
Паводле ўспамінаў У. I. Пічэты, М. Багдановіч прыходзіў да яго на кватэру і звяртаўся з просьбай дапамагчы ў вывучэнні гісторыі Беларусі. (Вечар памяці Максіма Багдановіча // Полымя. 1923. № 5—6. С. 157.)
Другая палова года. Напісаны нарыс «Нз летнях впечатленнй».
«...в 1915 г. [Максім] ездял самостоятельно в Крым я очень удачно выбрал место для поселеняя в Старом Крыму: это одна нз лучшях клнматнческнх станцяй. 14 в пнсьмах, я в рассказах он очень хвалнл кляматяческме условяя этого места я дешевязну жязня. Даже напясал статью по этому вопросу в «Русскяй экскурсант» П. А. Крятского...» (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 36.)
Напісаны вершы «*** Зачем грустна она была» і «*** Забудется многое, Клава», прысвечаныя крымскай знаёмай паэта. Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. T^l. С. 338, 340.
На працягу года. Напісана паэма «Максім і Магдалена». (Ліст А. Луцкевіча ад 10 студзеня 1926 г. // Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 44.) Упершыню надрукавана ў газеце «Гоман». 1918. № 10. 17 мая.
Працуе над цыклам вершаў, у які павінны былі ўвайсці народныя песні розных народаў. Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 282—291.
Напісаны вершы «*** Йстужку сінюю ўплятаю», «*** Аня, Анечка», «Доля мужыка», «*** Ты не знаснеш, ясная зараначка», «Варона
і чыж», «*** У мясцечку Церасцечку не званы гудзяць» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1), артыкул «К генеалогнн одного стяхотвореняя» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 107—109).
У Маскве выдаецца брашура Г. В. Курнатоўскага «Этнографяческая Польша». У адказ М. Багдановіч піша артыкул пад такой самай назвай, які застаўся няскончаным. Загінуў разам з архівам паэта. (Творы М. Багдановіча. 1928.Т. 2. С. 388.)
Багдановічы пераязджаюць па адрасу: вул. Вял. Данілаўская, 246 (цяпер вул. Багдановіча, дом не захаваўся). (Адрас пазначаны М. Багдановічам у аўтографе верша «Максім і Магдалена», напісанага ў 1915 г. // ЦБАН Літвы. F 21—39. л. 2—6.)
1915—1916
Напісаны вершы «*** Мы гаворым удвух пры агні ў цішыні», «*** Ўжо пара мне дадому збірацца», «*** Ўсё праходзе — і радасць, і мукі», «Лявоніха», «Скірпуся», «Агата», «Маладыя гады», «*** Выйшаў з хаты. Ціха спіць надворак», «*** Сцюжа, мрок... Я ізноў хвараваты», «*** Прыйдзецца, бачу, пазайздрыць бяздольнаму Марку», «*** Непагодны вечар. Сумна, дружа, мусі?», «*** Я вспомянаю Вас такой прекрасной, стройной» (прысвечаны A. Р. Какуевай). Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1.
Перакладзены верш A. С. Пушкіна «***Сяджу я ў турме за рашоткай гады», элегія У. Самійленкі «***Те, что в холодных сердцах любвя ня к кому не нмеют». Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Г. 1.
Дзве паштоўкі (не захаваліся) да Алеся Бурбіса. (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 395.)
1916
Студзень, 16. У газеце «Голос», № 12 надрукавана рэцэнзія «Украянская жнзнь», 1915, № 1 —12».
Студзень, 30. У газеце «Голос», № 24 надрукавана рэцэнзія «Архяв села Карабяхя».
Студзень—сакавік. & часопісе «Русскяй экскурсант», № 1—3 надрукаваны нарыс «Нз летнях впечатленяй».
Люты, 16. У газеце «Голос», № 37 надрукаваны фельетон «Калейдоскоп жязня» з подпісам: Нв. Февралев.
Люты, 26. У газеце «Голос», № 46 надрукаваны фельетон «О взятке» з подпісам: Нв. Февралев.
Люты. У часопісе «Украянская жнзнь», № 2 надрукаваны артыкул «На белорусскяе темы». Датуецца годам надрукавання.
Зіма. Хварэе на запаленне лёгкіх. (Валасовіч-Гразнова Г. Успаміны пра брата // Полымя. 1966. № 12. С. 130.)
Вясна. Сустракаецца са студэнтамі Мінскага настаўніцкага інстытута, які быў эвакуіраваны ў Яраслаўль і неаднаразова выступае перад імі са сваімі вершамі. (Гарбацэвіч В. Чалавек чыстага сэрца // Літ. і мастацтва. 1957. 28 верас.)
Сакавік, 10. У газеце «Голос», № 57 надрукаваны фельетон «Нумнзматы» з подпісам: Нв. Февралев.
Сакавік, 19. У газеце «Голос», № 65 надрукавана рэцэнзія «Пнсьма А. П. Чехова». Датуецца годам надрукавання.
KpacaeiK, 2. У газеце «Голос», № 76 надрукавана рэцэнзія «Музыкальный современннк», № 1—6.
Красавік, 10. У газеце «Голос», № 83 надрукавана апавяданне «Катыш». Датуецца годам надрукавання. У гэтым жа годзе напісаны беларускі тэкст апавядання «Качулка». (Вянок паэтычнай спадчыны. С. 261—266.)
Красавік, 23. У газеце «Голос», № 92 надрукавана рэцэнзія «Любовь Столнца. Елена Деева».
Май. У газеце «Голос», № 110 надрукавана рэцэнзія «П. А. Кропоткнн о войне».
Май, 21. У газеце «Голос», № 115 надрукавана рэцэнзія на зборнік «Отечество».
Май, 26. Прысутнічае ў Яраслаўлі на пасяджэнні маскоўскага ваенна-акруговага суда па разглядзе справы селяніна Цімафея Пахазнікава-Юрко. (Голос. 1916. № 121.)
Май, 28. У газеце «Голос», № 121 надрукавана рэцэнзія «В. Вянннченко. Собраняе сочнненнй. Т. 1—VIII», у рубрыцы «Суд» надрукавана нататка «Дело по обвнненню в разбое» з подпісам: Нв. Февралев.
Чэрвень, 3. Прысутнічае на сходзе спажывецкага таварыства чыгуначнікаў сяла Крэст. (Голос. 1916. № 152.)
Чэрвень, 6. Прысутнічае ў Яраслаўлі на пасяджэнні ваенна-акруговага суда на разглядзе спраў радавога Станіслава Куна (Голос. 1916. № 129) і салдата-дэзерціра Сцяпана Малышава. (Голос. 1916. № 130.)
Чэрвень, 8. У газеце «Голос», № 129 надрукаваны фельетон «Ванька-встанька» з подпісам: 14в. Февралев, у рубрыцы «Суд» надрукаваны нататка «Покушенне на вооруженную кражу» з подпісам: йв. Ф., пераклад (у скарочаным выглядзе) апавядання В. Стэфаніка «Кленовые лнсточкя».
Чэрвень, 9. У газеце «Голос», № 130 у рубрыцы «Суд» надрукавана нататка «Две смертя» з подпісам: йв. Февралев.
Чэрвень, 14. У газеце «Голос»,№ 134 у рубрыцы «Суд» надрукавана нататка «Покушенне на поджог» з подпісам: Нв. Февр.
Чэрвень, 17. У газеце «Голос», № 137 надрукаваны замалёўка
«Около театра мяннатюр» з подпісам: Нв. Ф. і пераклад апавядання В. Стэфаніка «Смерть». Датуюцца годам надрукавання.
Чэрвень, 18. У газеце «Голос», № 138 надрукавана рэцэнзія «Г. В. Плеханов. Дневннк соцяал-демократа, 1916». Датуецца годам надрукавання.
Чэрвень, 21. Наведвае дзіцячую калонію ў Норскім, дзе жывуць дзеці бежанцаў і хворыя на сухоты дзеці з Яраслаўля. (Голос. 1915. № 143.)
Чэрвень, 22. У газеце «Голос», № 141 надрукавана замалёўка «Волгаря» з подпісам: Нв. Ф.
Чэрвень, 24. У газеце «Голос», № 143 надрукаваны фельетон «Жаль кнвгу» і нататка «В гостях у детей» з подпісам: І4в. Февралев.
Чэрвень, 26. У газеце «Голос», № 145 у рубрыцы (Заседанне городской думы) надрукавана нататка «Вопрос о меднкаментах» з подпісам: Нв. Ф-лев.
Чэрвень. V петраградскім «Ежемесячном журнале», № 6 надрукаваны артыкул «Нвколай Дмятрневнч Ножнн», напісаны з нагоды 50-годдзя з дня смерці біёлага і сацыёлага М. Д. Ножына.
Ліпень, 2. У газеце «Голос», № 149 надрукавана нататка «Сельскохозяйственная перепнсь» з подпісам: 14в. Ф-левь і рэцэнзія «С. М. Чевкнн. Шестая держава, 1916».
Ліпень. 6. У газеце «Голос», № 152 надрукавана нататка «В с.(еле) Крест» з подпісам: Нв. Февралев.
Ліпень, 8. У газеце «Голос», № 154 надрукаваны нататка «За сахаром» з подпісам: 14в. Ф. і верш «Осенью» з подпісам: Ек. Февралева.
3 успамінаў А. Цітова: «Однажды я прочел в газете небольшое стнхотворенне под названнем «Осенью» за подпнсью «Ек. Февралева». Стнхн мне понравялясь, н я прн встрече с Макснмом Адамовнчем спроснл его, не знает лн он, кто автор этого ствхотворення. «Это напнсал я,— ответнл мне Макснм Адамовнч в прнбавнл: — Я очень люблю вкдеть беременных женшвн я всегда готов преклоннться перед такой жентвной, которая готоввтся воспронзвестн на свет будуіцего члена обіцества — человека.
Повстнне она выполняет высшее назначеняе женіцнны!» (Тйтов А. Нз воспомйнанйй о Максйме Адамовйче Богдановйче // Шлях паэта. С. 59—60.)
Ліпень, 10. У газеце «Голос», № 156 надрукавана сцэнка з натуры «На углу» з подпісам: 14в. Ф.
Прысутнічае на кааператыўнай нарадзе ў Яраслаўскай земскай управе. (Голос. 1916. № 160.)
Ліпень, 13. У газеце «Голос», № 158 надрукавана нататка «Годовшвна Народного дома» з подпісам: І4в. Ф.
Ліпень, 15. У газеце «Голос», № 160 надрукаваны сцэнка з на-
туры «Около бнлетов» і нататка «Кооператявное совешаняе» з подпісам: Нв. Ф.
Ліпень, 31. У газеце «Голос», № 174 надрукаваны нататкі «Мнмоходом» з подпісам: Нв. Ф. і «Мытарства беженцев» з подпісам: Рів. Февралев. *
Ліпень. У часопісе «Жнзнь для всех», № 7 надрукаваны артыкул «Нван Франко». Датуецца годам надрукавання.
Ліпень—жнівень. У часопісе «Украннская жнзнь», № 7—8 надрукаваны артыкул «В. Самяйленко».
Жнівень, 6. У газеце «Голос», № 179 надрукавана рэцэнзія «Валеряй Брюсов. Семь цветов радугн, 1916». Датуецца годам надрукавання.
Жнівень, 20. У газеце «Голос», № 188 надрукавана рэцэнзія «Нван Морозов. Красный звон, 1916». Датуецца годам надрукавання.
Жнівень, 26. У газеце «Голос», № 193 надрукавана нататка «Детская колоняя» з подпісам: РІв. Ф.
Жнівень, 27 і 28. У газеце «Голос», № 194 і 195 надрукаваны нататкі (Заседанне городской думы) з подпісам: Нв. Ф.
Верасень, 3. У газеце «Голос», № 200 надрукавана рэцэнзія «Michal Orzgcki. Storczyki». Датуецца годам надрукавання.
Верасень. Заканчвае Яраслаўскі юрыдычны ліцэй.
«У пачатку восені 1916-га году М.(аксім) А.(дамавіч) прыступіў да здачы апошніх залікаў у Ліцэі, але, як можна меркаваць на падставе аднаго ліста, задатаванага канцом 1916-га году... (да стрыечнага брата П. Гапановіча), усіх залікаў не закончыў; паводле даных у «Матерналах» А.(дама) Ю.(р’еві)ча, наадварот, залікі былі ўсе зданы. Тады ж увосень ён у ліку іншых студэнтаў-дэмідаўцаў, якія праслухалі ўсе чатыры курсы Ліцэю, павінен быў прызывацца на вайсковую службу,— аб гэтым ён таксама ўпамінае ў адным з сваіх лістоў (у Менск, бяз даты, якая вызначаецца прыблізна верасьнем 1916-га году...); але, паводле слоў бацькі, ён ня быў прызваны і вайсковай службы не адбываў». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. L1—LII.)
Верасень. Ліст (не захаваўся) да Ванды Лявіцкай: «ПраГЛЯДаю ГЭТЫМІ днямі свой «Вянок». Недахватаў рожных — гібель, ды і кніжка гэта зусім маладая: вершы яе пісаліся з паловы 1909 да паловы 1912 гг., калі мне было 17—20 год. Але ў ёй усё ж такі ёсьць і творчасьць, і натхненьне, і сур’ёзная праца. Узяў я карандаш, палавіну вершаў выкасаваў зусім, другую прабую абгладзіць. Дадам да гэтай другой палавіны лепшыя з вершаў 1912—15 г.г., і выйдзе зборнік «Маладзік» або «Красавік»... У 1913 г. я асабліва ахвотна пісаў, кажучы вялікарускае слова, «нзяшные» вершы; з іх бадай што ні адзін друку ня бачыў. Выйдзе яшчэ адзін зборнічак «Пярсьцёнак». А з вершаў апошняга часу і трэці — «Шыпшына». Укласьці гэтыя кніжачкі, пэўна, не пасьпею, але думаць аб іх прыемна...» (Творы М. Багданоеіча. 1927. Т. 1. С. 450.) Поўны змест не вядомы.
He пазней верасня. Багдановічы пераязджаюць па адрасу: Сянная плошча, дом Соцкай (цяпер плошча Труда). (Ліст П. А. Багдановіча da Н. Б. Ватацы ад 8 чэрвеня 1965 г. // Фонды ЛММБ.)
Канец верасня — пачатак кастрычніка. Прыязджае ў Мінск, дзе пачынае працаваць сакратаром у харчовым камітэце мінскай губернскай управы, актыўна ўдзельнічае ў працы Беларускага камітэту дапамогі ахвярам вайны. У Мінску паэт жыве на кватэры Зм. Бядулі па Малагеоргіеўскай вул., д. 12, кв. 4 (дом Рэдзькі.)
3 успамінаў Л. Войцікавай (Зоські Верас): «У «Беларускай Хатцы» на Захараўскай вул. № 18, сталоўцы <Т-ва Помачы ахвярам вайны» — кожны вечар зьбіраліся як сябры і працаўнікі Камітэту Т-ва, так і іншыя беларусы...
Нарэшці ў канцы верасьня ці ў пачатку кастрычніка М. Багдановіч прыехаў. Спаткаў Яго А. Смоліч і прывёў у Беларускую хатку, дзе мы цэлай грамадой чакалі іх з нецярплівасьцю.
Сардэчны, скромны і просты М. Багдановіч адразу заваяваў агульную сымпатыю. Ужо ў канцы вечара здавалася, што Ен даўна паміж намі, што ўсім блізкі і дарагі. Тым больш трывожыла Яго бледнасьць і бліскучыя гарачкай вочы. Кашляў зусім мала.
Пасьля гарбаты сядзелі нядоўга. Трэба было змучанаму дарогай адпачыць. На прыгатаваную кватэру адвялі Багдановіча Смоліч, Галубок і Фальскі». (Войцікава Л. Пяць месяцаў у Менску. 3 жыцьця Максіма Багдановіча. [Машынапіс] // Фонды ЛММБ.)
3 успамінаў A. С. (Апалёнія Савёнак); «Што сыботы ладзіліся вечарніцы-сыботнікі...
...Максім Багдавовіч сядзеў на нашых вечарніцах ціха, бязмоўна, бязудзельна, толькі па ледзь значнай шчасьлівай усьмешцы, якая квола зацьвітала на ягоных вуснах, мы здагадваліся, што ён цешыцца з нашых сьпеваў, скокаў, асабліва з дэклямацыяў. Аднойчы навет прачытаў сваю «Скандынаўскую песьню». (A. С. Калісьці ў Менску II Беларуская моладзь. 1960. № 8. Верасень — к.астрычнік. С. 7—9.)
3 успамінаў Зм, Бядулі: «Нягледзячы на слабое здароўе, М. Багдановіч прыняў службу ў земстве, дзе надта шмат працаваў. У вольны ад службы час ён або сядзеў у Пушкінскай бібліятэцы, або дома і займаўся літаратурнай працай. Сядзеў пры керасінавай лямпе штодня да гадзін 3—4 ночы. Галоўным чынам ён тады студ’яваў тэхніку вершаў». (Бядуля Зм. Mae ўспаміны // Шлях паэта. С. 62.)
У гэты час напісаны паэма «Страцім-лебедзь» і верш «Пагоня>. Упершыню надрукаваны ў газеце «Вольная Беларусь», 1917. № 32. 30 лістап.
«Нягледзячы на хваробу, ён [Багдановіч] і далей працаваў ня толькі днём, але і ноччу; працаваў у гарачцы, пры высокай тэмпературы ў 38—39°. У такім менавіта стане, паводле сьведчаньня А. Смоліча, быў ім напісаны ў часе службы верш «Пагоня». Расказваючы
аб гэтым за абедам А. Смолічу, поэта дадаў: «У гарачцы пішацца лёгка». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. LI11.)
«Ен [Багдановіч] страшна захапіўся тады беларускай народнай творчасцю. Чытаў ён мне цэлы цыкл сваіх вершаў на народныя матывы, паміж іншымі і верш «Страцім-лебедзь». (Бядуля Зм. Mae ўспаміны // Шлях паэта. С. 62.)
Наведвае Карпілаўку, дзе жылі дзеці з Беларускага прытулку. (Верас 3. У Карпілаўку. [Рукапіс] // Фонды ЛММБ.)
He пазней кастрычніка. Напісаны артыкул «Две заметкн о стяхотвореннях Пушкнна». (У Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы захоўваецца адбітак з артыкула, зроблены ў кастрычніку 1916 г.)
Кастрычнік, 31. Камітэт Мінскага аддзялення Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны звяртаецца да Мінскага губернатара з прашэннем аб дазволе правесці 6 лістапада ў Мінску аднадзённы скарбонкавы збор. (ЦДГА Беларусі, ф. 295, eon. 1, спр. 9187, л. 338.) Мяркуецца, што тэкст прашэння напісаны рукой М. Багдановіча.
Лістапад, 27. У петраградскай газеце «Дзянніца», № 4 надрукаваны артыкул «Агляд працы за першы год Мінскага Аддзела БелЭ' рускага таварыства для помачы пацярпеўшым ад вайны» з подпісам: М. Осьмак, а таксама прывітанне «Да беларускай калоніі ў Петраградзе», сярод аўтараў якога, верагодна, быў і М. Багдановіч.
Лістапад, 29. Камітэт Мінскага аддзялення Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны падае прашэнне ў канцылярыю Мінскага губернатара аб дазволе наладзіць 4 снежня публічную лекцыю «Беларускае адраджэнне», якая будзе прачытана М. Багдановічам. Да прашэння прыкладаецца план лекцыі. Лекцыя была забаронена. (ЦДГА БССР, ф. 285, eon. 1, спр. 9187, л. 409.)
Лістапад. Наведвае Ратамскі дзіцячы прытулак. (Войцікава Л. Пяць месяцаў у Менску. 3 жыцьця Максіма Багдановіча.)
Лістапад—снежань. У часопісе «Украянская жязнь», № 11 —12 надрукаваны артыкул «Гряцько Чупрннка».
Снежань, 22. Камітэт Мінскага аддзялення Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны падае прашэнне ў канцылярыю Мінскага губернатара з просьбай выдаць вопратку для дзіцячага прытулку. (ЦДГА Беларусі, ф. 295, eon. 1, спр. 9187. л. 468) Мяркуецца, што тэкст прашэння напісаны рукой М. Багдановіча.
Канец года. Працуе над артыкулам (Белорусскяй беженскяй прнют). Артыкул застаўся няскончаным. (Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 164—166.)
Разам з Л. Сівіцкай (3. Верас) і А. Смолічам працуе над чытанкай (хрэстаматыяй) для пачатковай беларускай школы.
«Прачуваўся ўжо блізкі канец вайны і зьмены, якія могуць наступіць у жыцьці народаў. Мы часта гаварылі аб тым, што, можа, хутка дачакаемся сваіх беларускіх школаў, а кніжак да навукі німа. Лямэн-
тары сякія-такія былі, а вбсь чытанкі пасьля лямэнтароў німа.
Смоліч запрапанаваў узяцца за апрацоўку гэтакай чытанкіхрэстаматыі. Складаць яе мы мелі ў траіх: М. Баідановіч, А. Смоліч і я...
Трэба было падбіраць матэрыялы і працу падзялілі мы паміж сабой так: М. Багдановіч меў заняцца паэзыяй: падбіраць адпаведныя вершы з беларускай літаратуры, рабіць пераклады і, разумеецца, пісаць самому. А. Смоліч браў на сябе тэмы геаграфічныя і гістарычныя, а таксама пераклады з расейскай мовы, а я тэмы прыродазнаўчыя і пераклады з польскай мовы.
Шмат вечароў прасядзелі мы ў сталоўцы ў позныя гадзіны, калі нашыя штодзённыя вячэрнія госьці парасходзіліся. Кожны ўжо пакрысе напісаў, але далей ужо супольна працаваць не прышлося...» (Верас 3. Пяць месяцаў у Менску. 3 жыцьця Максіма Багдановіча.)
На адной з вечарын у «Беларускай Хатцы» ўпершыню чытае паэму «Страцім-лебедзь» і верш «Пагоня» (Па сведчанні А. Смоліча // Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 446). Але паводле ўспамінаў А. Савёнак, якая прысутнічала на вечарыне, верш «Пагоня» ўпершыню быў прачытаны А. Смолічам. (A. С. Калісьці ў Менску. С. 9—10.)
Напісаны апавяданні «Гарадок», «Сярод глухой пушчы» (няскончаны), нарыс «Аб веры нашых прашчураў», якія прызначаліся, па сведчанні А. Смоліча, для школьнай хрэстаматыі. (Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 492; Творы М Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 372.) Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча, 1927—1928. Т. 1, 2.
Напісаны артыкул «Голос нз Белорусснн» (упершыню надрукаваны: Творы. 1928. Т. 2. С. 167—170), верш «***Ўсплывае грамада сіфонафора» (упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 313), трыялет «***Няколай Нваныч! Вы лн?» (упершыню надрукаваны ў часопісе «Беларусь». 1953. № 6. С. 21).
3 успамінаў А. Цітова: «Однажды в разговоре о стнхах я спросвл о форме «тряолета». Макснм Адамоввч взял карандаш н экспромтом напнсал следуюіцее стнхотворенне (тряолет):
Ннколай Нваныч! Вы лн?..
Упомянаемый в стнхах Ннколай Нвановнч был в Ярославле в то время вндный торговец, бакалейіцнк Н. Н. Масленннков». (Тйтов А. Нз воспомйнанйй о Максйме Адамовйче Богдановйче // Шлях паэта. С. 60.)
У Маскве асобнай брашурай выдаецца артыкул «Белорусское возрожденне». Гэты ж артыкул у перакладзе на ўкраінскую мову пад назвай «Білоруське відродження» выдаецца ў Вене. Аўтар перакладу, магчыма, М. Багдановіч.
Снежань, 31. Разам са сваімі сябрамі сустракае ў «Беларускай Хатцы» Новы год.
3 успамінаў 3. Верас: «Надыходзіў Новы Год. Пастанавілі спаткаць яго ў Бел. (арускай) Хатцы, усей грамадой. Усё наладзіць і выслаць запросіны даручылі М. Багдановічу, А. Смолічу і мне. Сабраліся ўсе, хто толькі ў той час быў у Менску, былі: М. Багдановіч. Ядвігін ILL, Альбэрт Паўловіч з дачкой Уладзяй і зяцем, ЯФарботка, ксДёндз) Гадлеўскі, Ф. Шантыр (прыехаў з Бабруйска), У. Фальскі, У. Галубок, А. Смоліч, адв.(акат) Чаусаў, Ванда Лявіцкая, Р. Зямкевіч, Я. Крыўка, А. Уласаў, Л. Дубейкоўскі, мая Маці Э. Сівіцкая і я. Настрой быў мілы і ўсе былі рады з гэтай імпрэзы». (Верас 3. Пяць месяцаў у Менску. 3 жыцьця Максіма Багдановіча.)
На працягу года. Паштовая картка (не захавалася) да Янкі Купалы. (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 395.) Змест не вядомы.
1917
Студзень, 5. Ац запалення лёгкіх памірае зводны брат паэта Раман. (Выпіска з метрычнай кнігі // Фонды ГГАМ.)
Студзень—люты. У часопісе «Украннская жнзнь», № 1—2 надрукаваны артыкул «Деятельность Мянского Белорусского комятета», скарочаны рускі варыянт артыкула «Агляд працы за першы год Мінскага Аддзела Беларускага таварыства для помачы пацярпеўшым ад вайны».
Люты, 21. Мінская губернская харчовая камісія разглядае прашэнне М. Багдановіча «об отпуске для поправлення здоровья н о пособнн на леченяе». Прынята рашэнне «предоставять двухмесячный отпуск с сохраненнем содержання н выдать едяновременно на леченне пособне в размере 200 рублей». Грошы атрыманы М. Багдановічам 23 лютага. (ЦДАКР Беларусі, ф. 640, eon. 2, спр. 2, л. 108.)
Люты, 28. Ліст (не захаваўся) да А. Смоліча з заяваіо «в участковое прнсутствне по подоходному налогу». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. 394.) Поўны змест ліста не вядомы.
Люты. У Петраградзе выдаецца кніга «Пушкнн я его современннкн. Матеряалы н ясследованяя». Вып. 28, у якой надрукаваны артыкул «Две заметкя о стнхотвореннях Пушкнна».
Ліст (не за.. ваўся) да бгцькі. Паведамляе аб тым, што збіраецца на два м зсяцы ў Крым, каб адпачыць і паправіць здароўе. (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографаі Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 68.)
Канец лютага. Ад’язджае ў Кры «.
«Пастанавілі на супольных нарадах, што [Багдановіч] паедзе ў Ялту. Здабылі грошы, прыгатавалі што трэба на дарогу і ў канцы лютага наступілі ад’езьдзіны. Мы ўсе хацелі правясьці на вакзал, але Максім запратэставаў: «Пажагнаемся тут у Бел.(арускай) Хатцы. Мне будзе цяжэй разставацца з Вамі ўсімі пры натоўпе чужых людзей». Жагналі мы Яго са слязьмі на вачох, як бы прадчувалі, што жагнаем назаўсёды». (Верас 3. Пяць месяцаў у Менску. 3 жыцьця Максіма Багдановіча.)
Сакавік. Ліст (не захаваўся) да бацькі з Ялты. Паведамляе аб тым, што з Мінска выехаў у час, але дзесьці за Гомелем цягнік затрымаўся на тры дні з-за снежных заносаў. У Сімферопаль прыбыў на сёмы дзень і, не застаўшы бацькі, адправіўся ў Ялту самастойна, разлічваючы ўладкавацца там пры дапамозе рэкамендацыйнага ліста з Мінска. (Багдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 69.)
У Мінску выдаецца брашура «Отчет по оборотам Мянской губернской земской управы по продовольственно-фуражной операцян за 1915—1916 гг.»
У Ялце жыве на вул. Мікалаеўскай, 8 (цяпер Севастопальская, дом не захаваўся).
3 ліста (не захаваўся) да П. Гапановіча (сакавік—красавік 1917 г.): «В Ялту пряехал, взмотавшясь. Четыре дня нскал квартяру. Нашел хорошую комнату с самост. (оятельным) ходом, окна на море, чудесный внд, полдня светнт солнце, есть балкон, вокруг дома сад я проч.» (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. LIV.)
3 успамінаў А. Я. Багдановіча: «Хозяйка Маряя Цемко (Няколаевская, д. № 8) мне рассказала следуюіцее. После долгнх понсков квартяры прншел он [Багдановіч], нзмученный я усталый. Когда она показала ему комнату, он сел на стул, заявяв: «Някуда больше не пойду». Комната была довольно обшярная, светлая, с вядом на море, на втором этаже сзадн дома, с отдельной лестннцей н совершенно нзолнрованная, глухая: хоть крячн, хоть стучя — ннкто не услышят (хозяйка жяла внязу с подхода) в помотя не подаст. Самое подходяіцее, чтоб умярать в полном одяночестве. В гягяеняческом отношенян выбор был для слабогрудого совершенно неудачен: место ннзкое, море блязко. С пятаннем он устронлся весьма плохо: кормнлся в какой-то столовой ялн пробавлялся сухояденяем, сам себе закупал провязню». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 71—72.)
Май. Пераглядае зборнік «Вянок» і адбірае з яго вершы для наступных выданняў. Вядома, што паэт планаваў выдаць зборнікі вершаў «Маладзік» або «Красавік», «Пярсцёнак», «Шыпшына».
Май. Працуе над складаннем беларускага лемантара.
Напісаны вершы «Набягае яно», «Пралятайце вы, дні», «***Ў краіне светлай, дзе я ўміраю». Упершыню надрукаваны: Творы М. Багдановіча. 1927. Т. 1. С. 113—115.
Неадасланы ліст (не захаваўся) да А. Смоліча. Мяркуючы па зместу, паэт жыве тымі ж грамадскімі і культурнымі інтарэсамі, якія напаўнялі яго жыццё ў час службы ў Мінску. (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. LV.) Дакладны змест не вядомы.
Няскончаны і неадасланы ліст (не. захаваўся) да бацькі, напісаны перад смерцю: «...Здравствуй, старый воробей. Молодому воробью плохо. Врач говорнт так: процесс в правом легком
закончен; оно зарубцевалось я, есля есть в нем немного мокроты, местамя — жесткое дыханне, то это дело третьестепенное. Но туберкулез, как обычно, перешел в левое легкое н развнвается тоже, как обычно, в более острой форме. Мокроты у меня много, температуры высокне, два раза шла кровь, второй раз отплевал я ее дней в десять, но с этого кровотечення нз кроватн уж не встаю — ослаб окончательно». (Творы М. Багдановіча. 1928. Т. 2. С. LV.) Ліст не захаваўся.
Паводле ўспамінаў С. Александровіча, Валянціна Анатольеўна Кацарэўская, якая працавала медыцынскай сястрой у санаторыі таварыства ўрачоў, расказвала: «Стукаюць аднойчы позна ноччу мне ў дзверы... Гэта прыйшла мая колішняя гаспадыня Цамко (я ў 1917 годзе кватаравала ў суседнім доме) і просіць, каб зайшла да яе новага жыхара, якому вельмі кепска... Заходзім. На другім паверсе ў невялічкім пакойчыку насупраць расчыненага балкона ляжаў на ложку хлопец з густымі каштанавымі валасамі. Ен хацеў нешта сказаць, але хлынула кроў з горла... Я дала яму выпіць раствор паваранай солі і паслала за лекамі. Сядзела я ля яго гадзіны дзве—тры, пакуль яму не стала лепш, Заходжу назаўтра: Багдановіч, седзячы ў ложку, нешта піша. Лісткі паперы на камодзе, на коўдры... Я дала яму лекаў, увяла камфару, сказала ляжаць спакойна і пакінуць пісаць... Тады ён мне пачаў тлумачыць, што часу ў яго засталося мала, а трэба многае напісаць...» (Александровіч С. Незабыўнымі сцежкамі. С. 113.)
Май, 25. Памірае ноччу ў поўнай адзіноце.
Паводле ўспамінаў С. Александровіча, В. А. Кацарэўская расказвала: «Праз дзень, ідучы на працу, заглянула я да Цамко. Тая сустрэла мяне з плачам. Я адразу здагадалася, што Багдановіч памёр. Гаспадыня расказала, што ніяк не знойдзе адрасу, каб паведаміць бацькам... Пайшлі мы ў пакой. На ложку ляжаў паэт, на твары роздум і спакой, нібы ён толькі на хвіліну прылёг адпачыць... Мы перегарнулі ўсе паперы, якіх было вельмі многа ў камодзе, пад падушкаю... To ўсё былі вершы, нейкія заметкі, выпіскі. Толькі пад талеркаю з трускалкамі, якія купіла па яго просьбе гаспадыня, ляжалі грошы... Пасля знайшлі канверт з адрасам бацькоў і паслалі туды тэлеграму...» (Александровіч С. Йезабыўнымі сцежкамі. С. 113—114.)
Паводле ўспамінаў А. Я. Багдановіча, Марыя Цямко расказвала: «Выходнл (Багдановіч] все время, слег за неделю до смертя, когда пошла кровь горлом. Кровь яля текла струёй ялн выкашлнвалась крупнымя сгусткамя. Была пряглашена сестра мнлосердяя, которая за ням ходяла, внднмо, только днем, ябо он умер совершенно одян ночью. За несколько дней до смертя попросял купять ему земляннкн, как бы на прошаняе с матерью-прнродой я ее весенннм даром. Попробовал — я больше ннчего не ел. Похороняля его на ялтянском кладбніце, что недалеко от Няколаевской уляцы по направленню к горам, на самой окраяне кладбніца вннзу, в 3 саженях от окранны, блмз
дорогя, co стороны, протявоположной к морю, т. е. co стороны гор. В головах поставлен небольшой белый крест с надпнсью на жестяной таблнчке его нменн (студент Макснм Адамовнч Богдановнч) н когда он скончался». (Богдановйч A. Е. Матерйалы к бйографйй Максйма Адамовйча Богдановйча, л. 72.)
М. Багдановіч пасля адпявання ў саборы Аляксандра Неўскага быў пахаваны на Новых гарадскіх могілках. У 1924 г. беларускія паэты У. Дубоўка, А. Вольны (Ажгірэй), А. Александровіч адшукалі магілу паэта, і пазней на ёй быў устаноўлены помнік з надпісам: «Беларускі пісьменнік-поэта Максім Багдановіч. Нарадзіўся 27 лістапада 1891 г. у Менску. Памёр 12 мая 1917 г. у Ялце». А вышэй — чатыры радкі з верша паэта:
Хоць зернейкі засохшымі былі, Усё ж такі жыцьцёвая іх сіла Збудзілася і буйна ўскаласіла Парой вясенняй збожжа на ральлі.
У 1927—1928 і ў 1968 гг. выдадзены Зборы твораў М. Багдановіча ў 2-х тамах, у 1991—1995 гг.— Поўны збор твораў у 3-х тамах. Музеі паэта адкрыты ў Мінску (разам з філіялам па зав. Рабкораўскаму, 19), Гродне, Яраслаўлі, у Мінску і Місхоры ўстаноўлены помнікі паэту, імя М. Багдановіча носяць вуліцы ў Мінску, Гродне, Віцебску, Гомелі, Брэсце, Магілёве, Ніжнім Ноўгарадзе, Яраслаўлі, Ялце і інш., мемарыяльныя дошкі ў гонар паэта ўстаноўлены ў Мінску, Гродне, Вяззі, Ракуцёўшчыне, Ніжнім Ноўгарадзе, Яраслаўлі, Ялце, імя М. Багдановіча нададзена школам і бібліятэкам у многіх гарадах Беларусі, паэту прысвечаны опера «Зорка Венера» (муз. Ю. Семянякі, лібрэта А. Бачылы) і поп-опера <Максім» (муз. I. Паліводы, лібрэта Л. Пранчака). У сувязі са 100-годдзем з дня нараджэння імя Багдановіча ўнесена ў каляндарны спіс ЮНЕСКА <Гадавіны выдатных асоб і падзей» на 1991 г.
ДАДАТАК
БІЛОРУСЬКЕ ВІДРОДЖЕННе
I
Прнступаючн до характернстнкн й опнсу білоруського національного руху, вяясннмо передовсім взаемннм між ням і загальноевропейськнм поступом. Основні рнсн сього останнього означнлн ся вже твердо та ясно, а саме: воня простують до все дальшого іроблення культур загалом і літератур зокрема. Ш,об про се пересвідчмтн ся, доснть короткого огляду ланцюга найвнзначнійшнх і найяскравійшнх подій з історіі' европейськнх культур,
Вертаючя від сучасного сорокатого й багатомовного літературного жнття назад, у глнб, до часів середньовічя, опннюемо ся серед добн, колн едяннм внзначннм знаряддем духовоі' культуря в областн слова була латянська мова, і то яко міжнародня мова. Кожна нечужа розумовнм інтересам люднна, в якім куті західноі' Европн вона ні жнла-б тоді, конче познайомлювала ся з нею, бо се знайомство було необхідною умовою всякоі’ освітн. Майже все, іцо пнсало ся за тоі' добн, пясало ся по латянськя. Плодн шярочезноі літературя, котра так повстала, зібрано й підраховано. Вонн дуже знаменні. 3 ннх вядко між яншнм, іцо не зважаючн на свою внробленість, латннська мова показала ся прндатною тількя для науковнх праць; шо-ж-до артнстячноь мнстецькоі' творчостн, тут протягом цілях століть не повсталя жадні справжні вартостя.
Одначе сі вартостя зараз же почаля вятворюватя ся, колн пясьменнякн (з Данте на чолі) звернуля ся до народніх европейськях мов,— італійськоі', французькоі', німецькоі', англійськоі', еспанськоі,— мов грубнх, необробленях, але жявях. Остаточні наслідкн сього руху перед намн: едяна для всіх краін. спільна для всіх культурна література знякла, a і“і місце зайнялн основні европейські літературн, областн розповсюдження котрях і становлять граняці кількох найвнзначнійшнх культур.
Та проте зазначеннй процес не тількя не спяняв ся на сім, але, нестрнмно розвнваючн ся, розшвряв і поглнбляв свое річяше та взростав, так сказатв, не в арятметнчній. а в геометрячній прогресіГ. Слідом за культурамв велнкого розміру на історячне поле внступяв цілнй ряд меншнх: португальська, голяндська, румунська, чеська, ново-грецька, сербська, болгарська, флямандська, кельтська, фінська, естонська, лнтовська, лотвська, грузвнська, вірменська, татарська й т. д. Сей рух, хвнлі котрого доплнлн до нашях часів, з кожднм роком все взростае, міцніе й, пошнрюючн область свого вплнву, захоплю« навіть такі народностн, як чуваші, черемісн, ескімося й т. кн.
Рівночасно з свм відбувавть ся нншнй, такяйже жявнй процес, а саме — процес дробленне культур. Одні ріжноскладові культурні комплексв просто розлізають ся по шві, прнкладом чого служнть відокремленне трьох скандянавськях культур, шо здавна зляплн ся, але не злялн ся в одну цілість. Від яншнх відхяляють ся дрібнійші, блязькі до ннх походженнем, але всеж неоднакові з ннмн національнокультурні одяннці. Особляво яскраво й наглядно проявляеть ся се в областя словесноі' творчостя. В ІталіГ повстають артнствчні творн на всіх П пятнадцятьох мовах, від французькоГ літературя відломлюеть ся провансальська, від еспанськоі' — катальонська, від чеськоі — словацька, від сербськоі'— словннська, від польскоГ—кашубська, від голяндськоГ— фрнзька, від руськоі (велнкоруськоГ)* відколола ся украінська й нарешті білоруська**. Отже перед намя не чудацтво, не рідкість, не вяі'мковість, а глнбоко жнттеве явніце з потоку европейського поступу. Прнгляньмо ся-ж уважнійшё до його мвнувшянв й сучасностн.
Внбнраючн та зводячя разом головнійші, загально прязнані, а тому й безперечні історнчні фактк, переконуемо ся. шо білоруська культура в жаднім внпадку не е простнм варіянтом, якоюсь звячайною відміною московськоГ культурн. Навпакн, в ннх мн маемо перед собою два самостійні культурні комплекся, шо від самого початку зросталн й
Погляд мнльнвй. Украінська та білоруська мова, як і ннші славянські, вяйшлн з загальноі' праславянськоГ групн. Р е д.
** Нагадаемо, шо Білорусвня суцільною масою заселюють цілу Могнлівську губернію, Мянську (з ввімкою Мознрського повіту), північну частяну Городненськоі', східну— Віленськоі, цілу Внтебську (з внімкою Г Г горішнього кутка), північну частнну ЧерннгівськоГ (Мглннськнй, Суразькнй, Новознбківськяй і Стародубськнй повітн), як також сумежні з усім снм краем частвнм Сувалкськоі', Ковенськоі' та Смоленськоі' губерній. Білоруського населення на сім просторі нараховуеть ся 8 міліонів.
розвнваля ся незалежно однн від другого. Ріжнячн ся між собою і побутовнмн первоосновамн і зверхнімн вплнвамн й обставянамн і подіямя пізнійшого історнчного жнття, вонв, розуміеть ся, прнйшлн до далеко неоднаковнх кінцевнх внслідів свого розвнтку
Річ у тім, іцо вже напрякінці XIII віку (по авторятетному свідоцтву проф. Карского) білоруська народність вяступае сформована в своі'х основнях рясах, внпереджуючв шодо того московську народність; такнм способом остання не могла вплнватв на процес іі внтворення й формування. Відсутність економічнвх звязків між нвмя, географічні умовн, котрямя Білорусь відтннало ся від північно-східннх земель,— усе се лншало іце менше місця для якогось взаемного вплнву. Нарешті в сім самім XIII віці воня розійшлн ся й шодо державноГ прнналежностя, mo me гострійше відокремнло іх: ціла Білорусь опнннла ся в межах Велнкого князівства Лятовського, а східні областн згрупувалн ся довкола Москвн. Від того часу жятте снх обох народів, а так само і іх історнчна доля надовго тратнть усяку спільність.
Шодо московського народу — хід його розввтку загальновідомвй. По аснміляці'і кількох фінськнх племен і прясвоенню Тх, прнміненім до обставмн побутового укладу, отже, значять, по відхнленню від споконвічного славянства він до всього того пережнв ше й добу татаршннн й опннвв ся майже зовсім відтятнй від західноГ Европн.
Доля Білоруся склала ся ннакше. У Велнкім князівстві Лятовськім вона своею культурою переважяла в історіі' Лнтвя та, здобувшя в ній першенство, розвввала ся далі на своГм старославянськім корінню. «Пясарь земскн (себто державняй канцлер) маеть по-руску (по-білоруськн) лнтерамн я словы рускямн всн выпнсы, лнсты я позвы пясатв, а не вншнмь езякомь н словы»,— встановляло славетне реченне тодішнього закону (статуту 1588 р.), а се значмло, mo державне жвтте Велнкого князівства Лнтовського мусіло проявлятн ся в білоруськнх національннх формах. На білоруській мові відбував ся суд, по білоруська пнсано актн й грамотн, ведено зносяня з чужямя державамн, вкінці білоруська мова була також іцоденною для велнкого князя і його двораків. Але зміцненне й розвнток давніх культурнвх основ буля ляшень одннм боком поступу білоруськоі народностн. Може неменше значінне мало 1Г збляженне до західноі' Европн, з котрою вона з давніх давен була в жнввх іносвнах, як завдякн географічннм, так і економічннм звязкам. Се зблнженне треба тям більше зазначнтн, шо саме від тоі добн у вятворенню білорусько'і культурн бере участь не тількв сіра сільська маса, але й торгове місто европейського тнпу,— місто, зорганізоване на основах магдебурзького права. Воно зробвло білоруську культуру барввстою, ріжносторонньою, ввело Гі' в потік західно-европейського жяття і стало такнм чнном передовнм заборолом західноі' Европн на Сході.
Тому не днво, mo в добі відродження загальннй духовнй підем Заходу відбнв ся й на Білорусн. Жнтте тут заклекотіло; відогравала ся,
чудово переплітаючн ся, палка релігійна, національна й клясова боротьба; організовано брацтва, пізнійші заборола білоруськоі' народностн; засновувано друкарні; закладано школн з несподівано шнрокою для того часу програмою (в деякнх учено пятьох мов); повставалн внші закладн (правннча школа іменн св. Івана, Полоцька академія з правамн універснтету й т. д.). Се все дало шнрокнй розгін друковн княжок, якнй шойно встнг зробнтя на Білорусн кілька першях кроків. Підвалннн під нього положвв однн з крашях представннків нечнсленноі' me тоді білоруськоГ інтелігенціі', доктор меднцянн й бакалавр «семн свобідннх наук», Францнск Скорнна, родом з славетного міста Полоцька. Ше в 1517—19 рр. вядав Скорнна в чеській Празі «бнвлію зуполную» в перекладі на білоруську мову, а потім від 1525 р. почав «выдаватн» своя «бятыя» кннгн в самій Вільні. Він, правда, не знайшрв своіх безпосередніх наслідувачів, але колі 40—50 літ пізнійше на Білорусн почав ся шойно опясаннй могутній рух, друкована білоруська кннга сповннла в нім свою ролю. В ріжннх кутках Білоруся почалн працюватн друкарські варстатя, доставляючя церковннх, полемічннх, апольогетнчннх, науковнх і шкільннх кннг*. Важням доповненнем «друкованоі літературя була пнсьменна література, склад котроі' був me ріжноманітнійшям. На окрему згадку заслугують деякі артнстячні творн, як, напр., прегарна повість про Трнстана й Ізольду, відінне Тундала, переказ про Трою, довге хнмерне оповіданне про Олександра Македоньского — Олександрія й т. ян. Одночасно з снм ішла творча праця і в нншнх галузях духового жнття: зазначнмо хочбн полоцькі стінні малюнкн Сальватора Розн. Усе се разом підноснло Білорусь на одно з передніх місць серед культурного славянства, ставлячн if далеко перед Московшнною,— тодішнім славянськнм глухнм кутом, шо подібно до галапасноі' рослннн годувала ся духовямн сокамн Білорусн.
Одначе слідом за опясаннм «золотям віком» історіі' білоруськоі' культурн почала ся доба занепаду. Граннчннм стовпом між ннмн € дата скасування в державнім жнттю Велнкого князівства Літовського ужнвання білоруськоі' мовн й замінн сеі останньоі' на польську**. Під ту пору, себто з кінцем XVI ст. завмнранне білоруського національного жнття зазначяло ся зовсім помітно. Лнтовсько-руська держава, звязана в 1569 р. уніею з Полыцею, встягла стратнтя велнку частнну своеі самостійностя. Вшца й середня верства білоруськоі шляхтн дуже швндко вннародовнла ся. Теж саме, хоча й повільнійше та не в такнх гострях формах, відбувало ся й серед дрібноі' шляхтн й мішанства. Позбавленяй економічно й культурно снльнях кляс, прнгнобленяй кріпацтвом, біло-
* Зазначнмо серед ннх Статут Велякого князівства Лнтовського, внданнй в 1588 р., найціннійшмй памятннк національного білоруського права, яке повстало на підставі правннх основ, заложенях me в кнГвську добу «руськоі» історіГ.
** Се закріплено законом 1696 р.
руськнй народ не тількн не міг дальше розвнватн своеі' культурн, але не мав змогн навіть просто зберігтн й попередніх здобутків. Лнше основні, первісні елементн культурн (себто мову, зввчаі' й т. кн.) заховав він у собі, а все кнше, шо було, так сказатн, «сметанкою», вершкамн його попереднього розвнтку, втягла в себе польська культура й — від тоі’ добн воно внступае під польською одіжю, будучн в своі'й істоті білоруськнм.
Одною з найсумнійшнх прояв зазначеного зубожіння білоруськоі' культурн треба безперечно уважатм повннй заннк друкованоі' кннжкн на білоруській мові. Та проте, не будучн вже основою культурного будівннцтва на Лнтовській Русн, ся мова все me всюдн панувала в домашнім побуті багатьох верств населення, mo хнлнлн ся до Польші. Снм і пояснюеть ся шнрокнй розвнток рукопнсноі' білоруськоі літературн на цілім протязі XVII, XVIII, а почастн й XIX століть. ГГ напрям і зміст головно чвсто-практнчнвй (лічебннкн й т. нн.), хоча не рідкі й вні'мкн. Дето піддёржувало білоруську культуру уніятське духовенство, бо унія пошнрнла ся майже внключно поміж простнм народом і становнла собою в краю неначеб національну білоруську церкву Почкнаючн від кінця XVIII ст., уніятське духовенство ввголошувало своі' проповідн, ввдавало релігійні пісні* й т. нн. на білоруській мові. Останньою проявою сеі' діяльностн його був внданнй в 1837 р. білоруськнй катехнзм; два рокн пізнійше відбуло ся «возсоеднненіе», злученне уніятів, катехнзм спалено, проповідь на білоруській мові заборонено.
Ше більше значінне для тодішньоГ білоруськоі' словесностн мають гуморнстнчні творн. Вже в XVII в. можна зазначнтн дотепннй сатнрячннй лнст на політнчні й побутові темн, напнсаняй нібв-то відомнм ретором Мелешкою й пошвреннй в багатьох відпнсах по цілій Білорусв. 3 тогож часу походнть цілкй ряд білоруськнх комедій, пнсаннх професорамн рнторнкн або й самямн учнямн місцевнх колегій. 3 ннх можна назватн напр. автора комедіі «Doctor przymuszony» (1787 р.) ксьондза Цецерского, його сучасннка, проф. рнторнкн й поезіі' в Забільскій гімназіі' К. Морашевского й ннш. Жнва білоруська мова се звячайна прнкмета сього роду творів. Нарешті в половнні XVII-ro віку зявнла ся віршована сатвра на протестантського пастора, напнсана й вндана езуітом. По білоруськя в ній говорнть (і добре говорнть) селяннн Senko Nalewajko, пробуючн внзнатн ся в переповненій грецькямя цнтатамн проповідн пастора. Ся сатнра** була чя не першнмн*** білоруськнмн
* 3 ннх відомі збірннчок «Kantyczka», внд. 1774 р., й поодянокі віршовані невелнчкі річн «Radujsia, Bozy narodzie», «Nowa radosc stala», «Caru Chryscie mily», «Kazue ludzi» й ннші', внд. 1771, 1778 i 1792 pp.
** «Witanie na Pierwszy Wiazd z Krolewca do Kadlubka Saskiego Wilenskiego Ixa Herr. N. Lutermachra» внд. y Вільні 1642 p.
*** Кілька рядків з Бібліі Скорннн, подібннх до віршів, я не беру в рахубу.
віршамн. Вона послужнла початком цілого ряду гуморнстнчннх віршованнх дрібннць, звнчайно ннзькоі' вартостя, з змаганнем до того ж деколн посміятн ся не тількн на белоруській мові, але й з білоруськоі' мовн,— добре мірнло культурноств місцевого панства. Для взірця вкажемо на паскудне й напнсане поганою мовою наслідуванне «Енеідя* Котляревського, шо внйшло зпід пера смоленського діднча Ровннського (жнв на переломі XVIII й XIX століть, пнсав також і по московськн). Нарешті перед останнімн рокамн зазначеноГ добн помічаеть ся навіть раднкально-демократнчну течію. Про П істнуванне свідчать, напр., трагічні вірші селянського хлопчнка зпід Крошнна, дуже гостра „Hutorka Nobilja z Rustikusom, abo szlachcica z chlopom“, mo переховують ся в (пряватнім) білоруськім віленськім музею і т. нн. зявмша. Та проте іх треба уважатя вістунамн новоі добв, як в історіі краю загалом, так і білоруськоі’ літературн зокрема.
II
Як відомо, злучэнне з Росіею зпочатку не ввклякало жадннх змін у жнттю білоруського краю. Нівелюванне його, підстрнганне й підгін під загальноросійську мірку помітно й ясно почалн ся тількн з сороковнмн рокамм, колн скасовано Лвтовськнй Статут, знншено унію, а разом з твм заборонено й проповідь по білоруськв, заборонено (потайкя) друк білоруськнх кннжок, поконфісковано вже надруковані й т. нн. Деяку граннчну межу в історіі' білоруського народу проводять сі останні подіі, а не самяй факт розшярення географічноі картв РосіГ. Саме ннмн почянав ся в жнттю Білоруся новвй розділ, завдякн чому й мн почянаемо нову частнну сеГ статі. Варто увагн, шо й власне облнче краю до тоі добв почало значно змінятн ся. Повстав віленськнй універснтет, зявяла ся преса, помітно побільшнв ся попнт на кннжку, почала внтворюватн ся інтелігенція. До умового жяття все глнбше й глябше входвлн демократнчні ідеі,— відгук французькоі революціі й польськях повстань. Вндко сі ідеі' і в згаданнх взірцях раднкальноГ літературн і в промові з заклвком до внзволення кріпаків, внголошеній віленськнм предводятелем дворянства Завашею на соймнку 1818 р., і в скасуванню «прягону» в Хрептовнча, Бжостовського й ннш. Ся уважність до народу відбнла ся, розуміеть ся, й на літературі, де знайшла до тогож деяку підпору в пошнренім тоді романтнзмі, котрнй так вясоко цінвв народні казкя, пісні й легендн. Почалн друкуватя білоруські етнографічні матеріялн (Чечот і ннші); на грунті місцевого «патріотнзму> повстала окрема «краева» література, переважно польська*. Недосяжням взірцем для снх творів був «Пан Тадеуш» Міцкевяча, іцо внйшов далеко поза межі місцевого значіння. Предметом «краевоі'»
* 3 московськоГ літературн можна зазначятв творн Фадея Булгаріна, родом з Ввтебшвня, й ннш.
літературн служяло представленне Білорусн, білоруськоі' прнродн, білоруського селянства й дрібноі' шляхтн, іх шоленного жнття та звячаі'в. Пря опясуванню всього того нерідко появляля ся й взірці білорусько'і народньоі творчостн, можно було стрінутн й жнву білоруську мову. Діячі сього літературного напрям). рнпмінь ся, пнсалн дешо просто по-білоруськя й пробувалн деколн пустнтн в друк. обходячв цензурні заборонн, сю чн нншу білоруську рукопнсь, шо вже й передтнм ходнла з рук до рук.
Кілька такях спроб можна знайтн в першій половнні 40-х років. «Маякл.», «CteepHaH ІІчела», альманах «Rocznik Literacki» (внд. в Петербурзі груною осіб з білоруськямя снмпатіямя), внданнй за кордоном нарнс Рнпінського* «Bietarus», кннга Баршевського «Schlachcic Zawalnia» й ннші так чн внакше** помістнля кілька білоруськях віршів, та проте зовсім незначннх. Іх частнна належнть вндатному «краевому» пнсьменняковя того часу, згаданому вже Баршевському.
Ціннійшнй вклад у білоруську літературу вніс Ян Чечот. Блязькнй прнятель Міцкевяча, він за.молоду разом з ннм брав участь у знанім тайнім товарнстві «фільоматів»; 1823 р. внслано його до Оренбурга, де прожав 10 років, а потім він повернув на Білорусь і до самоі' смертя був бібліотекарем у шорсовській бібліотеці графів Хрептовячів. ІЦврнй демократ, іцо гаряче любвв білоруськвй народ, він збнрав і вндавав плодн народньоі' творчостя, пнсав по білоруськя брошурн дядактнчного змісту (одначе іх не друковано), а в збірнкку «Piosnki wiesniacze» 1844 р. умістнв трн десяткн своі'х білоруськнх віршів, наслідувань народніх пісень. Стяль вндержаняй Чечотом так удатно, шо ріжні етнографн пераз передруковувалн сі річя яко чнсто-народні.
Усі сі спроба надрукуватн крадькома кілька білоруськнх дрібнвчок закінчнля ся внданнем в 1846 р. песн В. Дуніна-Марцінкевнча «Sielanka», напйсаноі' почастн по польськя, почастя по білоруськн (для цензурн названоі' польською). Слідом за снм невснпуіцість цензурн взросла і в історіі' білоруського друкованого слова настала десятнлітня прогалнна. Але рукопнсна література, розуміеть ся розвнвала ся далі, хоча ГТ облнче значно зміннло ся. Вже відумерла та п частнна, mo служнла для шоденного практнчного жнття сільськоГ шляхтн й міш,анства. На першнй плян ввсунулн ся віршовані, дуже часто гуморнстнчні творн. Гх недолужність пояснюеть ся безцільністю і'х істнування: безграмотннй народ не міг знатя снх творів, для інтелігенцц-ж вонн булн не духовнм хлібом, а лнше простнм додатком до польськоі' чв до московськоі' літературн. I Іідчеркуемо се, бо подібняй стан річей трнвав до самого останнього часу й полншяв глнбокнй слід у цілій мннувшяні білорусь-
* Сейже Ряпінськнй склав дндактнчну поемку «Niaczyscik», котру трм разв вндано за кордоном. Нехятра ш,одо замнслу, вона напнсана незлою білоруською мовою.
** Напр., під вндом народніх і т. п.
коі' літературя; іі ляхо ховало ся в тім, шо в неГ не було ні чятачів, ні пясьменннків, а буля ляше «любнтелі білоруськоі' с л о в е сн о с т я». Та проте, не зважаючя на всі перешкодн, зявляля ся всеж досять цікаві білоруські творн. Зазначямо з рукопясей 40-х років дотепну жартовлнву поему «Тарась на Парнасе», mo містяла в собі між яншям кпннн з Греча й Булгаріна. Напясана жваво, доброю білоруською мовою й бездоганням віршем, вона прядбала собі з часом шяроку популярність і іі вядавано кільканадпять разів. Ш,е більше цікавого знаходнмо мя на переломі 60-х рр. під час добя «велякях реформ». За 10 років жятте на Білоруся дуже розвмнуло ся, здемократязувало ся, шо не могло не відбнтя ся на білоруській літературі. Ся остання росла, розвнвала ся, а доба громадянсько-суспільного піднесення була порою піднесення і для неі'. Як тількн почалн ся полекші, спрячннені невдачамя крямськоі війня, вона зараз же внступяла наперід зі згаданнм вже М. Марцінкевячем на чолі.
Родяв ся Марцінкевяч 1808 р. в роднні дрібного орандаря. Днтячі рокя провів у ріднім краю, в Бобруйськім повіті, Мянськоі’ губ. Потім, скінчнвшя середню школу в Бобруйську, деякнй час учнв ся у Віленській васяліянській колегіГ й Петербурзькім універсятеті. По вяході з останнього довго служнв по ріжнях мянськях канцеляріях, докн в 1858 р. не покянув службя й не осів у купленім ше передтям маентку Люцннці (під Мянськом), де й вмер 1885 р.
До першого твору Марцінкевнча, до песн «Sielanka», славетнмй Монюшко напнсав музяку, а в 1852, 1853 і 1855 рр. сю песу з велнкям успіхом вяставляля в Мянську, іцо знову промостнло білоруській мові шлях з села до міста. Слідом за сям внходять з друку цілмй ряд білоруськях поем Марцінкевяча*, цо переряваеть ся 1859 р., бо цензурняй нагляд став тоді вже гострійшнм і переложені Маріцнкевячем перші дві пісні «Пана Тадеуша» сконфісковано по внході з друкарні. Відтоді він уже нічога не друкував, хоча й пнсав ше далі: нам відомі його вірш «Весна, голад, перэпала» й чотяря комедій
Будучн важкнм і тяжкям пясьменняком, звертаючы свою увагу внключно на епос, Марцінкевяч пясав негарням і негладкнм віршом, скрізь відхяляючя ся від вямог білоруськоі' рятмікі (впляв польськях взірців). Можна навіть сумніватн ся, чя був він загалом поетом. Знаменно, напр., шо веляку частяну свого жнття він провів на селі, але зовсім не відчував прнродя й не ляшнв ніодноі' ГГ картннкя, хоча й опясував вмключно сільськяй побут. Та проте йому не можна відмовятя знаття білоруського села й деякого хясту представлення, а яноді й жвавостя в пнсанню. Найповнійше внявяля ся сі прякметя в першій
* «Нароп» (1855 р,), «Wieczernice» (1855 р.), «Kupala» (1856 р. в князі «Ciekawijs?— przeczytaj!»), «Scerouskije dazynki» й Wiersz Nauma Pryhaworki» (1857 p. в князі «Dudarz bialoruski», «Pan Tadeusz» (1859 p.), дві перші пісні. Тепер усе знову вндано.
пісні поемн «Нароп», котра й досі не втратнла деякоі' цікавостн. Одначе заслугн Марцінкевнча для білоруськоі літературн лежать не в областн артнстнчнмх вартостей, а в областн чнсто-історнчній. Вонн лежать у тім демократнзмі, якнй повівав з сентнментально-народннцькнх поем Марцінкевнча, в тій гуманізаторській тенденці', котра внразно пробнваеть ся з і'х кождого рядка й була в свій час зовсім незайвою. Зазначнмо нарешті, ш.о, багато пншучн й багато друкуючн, він внклнкав довколо своіх творів балачкн й полеміку, нагадував про істнуванне білоруськоі' мовн й початків білоруськоі' літературн, порушував пнтанне можностм іх дальшого розвмтку. Тому не днво, іцо він став осередком білоруського пнсьменняцького кружка, якнй складав ся з осіб з далеко вндатнійшнм талантом і хнстом.
3 нях передовсім треба згадатн дуже талановятого «краевого» поета Володнслава Снрокомлю (Кондратовнча), дуже популярного і в Росіі’. Хоч відомнй внключно з своіх польськнх творів, одначе він пнсав богато і по білоруськн*, але не міг Задокументуватя в друку сього останнього боку своеі' творчостн (з внімкою революційного вірша «Заходзіць сонцэ»), Bei його білоруські рукопнсн й дотепер чекають на свого вндавця. Кнркор зазначав, шо пісні Снрокомлі співаеть ся тепер на Білорусн рядом з народнімн. Чямало білоруськях віршів лншяв і талановнтлй наступннк Снрокомлі, польськнй поет Вінцук Короткнськнй, одначе й з ннх надруковано тількн однн. Ш,е більше пнсав по білоруськн Артем Веркга-Даревскнй, ніде не друкуючн своГх річей. 3 його вядатнійшях творів знані переклад «Конрада Валенрода» Міцкевнча, поема «Братом Літвіном», гуморнстнчні повістн «Поворот Ммхалка», «Быхоў», «Гуторка з плендроўкі на зямлі Латышской» і т. д. Сучаснякн ціннля і'х дуже внсоко. Зазначнмо далі, іцо згаданнй вже намн відомнй місцевяй вченнй А. Кнркор пнсав популярні білоруські брошуркн для народу, але не мав змогн іх надрукуватн. Так само майже не друкуваля, хоча й пнсалн на білоруській мові, поетн Ялегн Франціш Вуль, Н. Короткевнч, Юліян Лясковскнй, Якуб Т-кн, Юліян Мрочек і багато яншнх. He вдаючн ся в подрібну оцінку іх творчостн, всеж піднесемо, mo від часів сороковнх років білоруське пнсьменство багато пішло наперід. Його круговнд безперечно розшнрнв ся. Жнтте білоруського села, скромні сільські краевндн, прості людські почуття й пережнвання, немудрнй жарт,— усе се знайшло собі місце на його сторінках. Звнчайнямн також сталя демократнчні й національно-білоруські тенденціі', іцо досягалн нноді особлявоі' яскравостн й гостротк. Нарешті відбула еволюцію. розвннула ся сама форма творів, хоча відсутність у білоруськнх пясьменннків вартісннх взірців давала себе дуже в знакн.
Корясталн під сю добу з білоруськоі' мовн й для чястопрактячннх цілей. В 1862 р. у Варшаві вндано «Elementarz dla dobrych dzietok katolikoü», ш.о став підручннком для пряватнях сільскнх шкіл. Зявялн ся
* Напр., лібретто для оперн знаного музнкя Лопатннського й янше.
й білоруські вядання, шо походяля з правнтельственннх кругів*. Польські повстанці 1863 р. з свого боку внпустнлн ряд вядань на білоруській мові; напр., «Мужыцкая праўда», «Гуторка старога дзеда», «Перэдсьмертный разгаворь пустэльняка Петра» й т. д. К. Каляновськнй вндавав у Білостоці навіть білоруську (віршовану) газетку «Hutorka», підпнсуючя ся псевдонімом «Ясько, гаспадар спад Вільні». Тоді то повстало зацікавленне Білорусамя й серед московського громадянства. «Мя вянні перед вамя... Мя, російське громадянство, нібн-то забулн про істнуванне Білоруся»,— пнсав славянофільськнй «День» і плянував вяданне газетя на білоруській мові. Одначе газета не зявяла ся, а правнтельство офіціяльно забороннло білоруські театральні представлення й білоруські княжкн, з вяі'мкою етнографічнях. Наслідком того білоруську літературу знову прядушено, знову засуджено на жнвотінне в рукопясях. I такяй стан трявав цілях 15 років**.
За сей час Білорусь відбула веляку еволюцію. В ній зявяло ся нове поколінне інтелігенціі', шо внростало під знаком народннцтва, знайомяло ся з соціялізмом і яноді знову проявляло початкя білоруськоі’ національноі’ самосвідомостн. Сяльно розвянула ся білоруська етнографія. Зявяв ся ряд збірняків народньоі' творчостя, упорядкованях Гільфердінгом, Дмнтріевнм, Безсоновям, Шейном. Дембовецкям, Романовям і т. д. Вндано білоруськнй словарь Ів. Носовяча, шо містяв у собі 30 тясяч слів. Зростало й білоруське рукопмсне красне пнсьменство; богато попередніх пясьменннків працювало далі, до нях прястав ряд новях, напр., «Хвэлька нзг Рукшэннц-ь» (Фелікс Топчевскяй), внтебчанян, з чнсленннх віршів котрого краіцямн уважають ся «Господыня», «Саўсім не тое, што было», «Вечерянка» й т. д.; Ольгерд Обуховяч, іцо жяв у Слуцьку й ляшав крім багатьох власнях віршів перекладя з Міцкевяча, Сярокомлі, Лермонтова; Апанас Кясель. Могялівець, ш,о пясав прозою й віршом; Ян Шемет-Полочанськяй; Егалковськяй й янші; в соціялістячнім дусі пнсав (в початку 90-х рсжів) Адам Гурнновяч.
3 кінцем 80 рр. білоруські творн сталя знову появлятя ся на сторінках місцевях газет і «Календаря Cteepo-SanaaHaro Края», a навіть окремямн княжкамн. Передруковано, напр., «Гапона» Марцінкевяча; вяйшов ряд накладів «Тараса на Парнасе» й т. д. 3 друко-
* Разсказы на б'Ьлорусскомь нарьчін» (1863 р.), вяд, віленськоі' науковоі' округя. «Вясіда стараго вольняка зь новымн пра яхнае дзЬло», Могнлів, 1861 р., вядано на розпорядок губернатора. Княжка розяснюе скасуванне кріпацтва. На сюж тему напясані два велячезні вірші Блуса в «Могнл. Губ. В'Ьдомостях'ь», 1861 р.
** Протягом і'х зявялн ся в друку ляше кннжечкн «Про багацтво да бьедносць» (Женева, 1881, пераклад з украінсько! мовя), «Pan Tadeusz», пераклад A. I. ч. I, 1882 р. та декілька оілоруськях нарясів-сценок Гр. Кулжннського (в 70-х роках).
ваннх за той час новнх творів зазначнмо жартовлнву поему Шункевнча «Сьцяпань й Тацяна», особлнво-ж вірші Янкн Лучння (Ів. Неслуховського). Нечнсленні, але старанно оброблені, вонн внбнвають ся своею літературністю й безперечною талановнтістю. Іх темя ріжнородні, у змісті проглядають народннцькі й національні тенденці'і. Сі тенденціі' моглн вже знайтн собі відгук серед місцевоі' інтелігенціі', особляво-ж серед народннцькях кружків, оілоруськнх студенцькях земляцтв і т. п. Одно з сях земляцтв (московське) переклало й вндало в 1891 р. оповіданне Гаршіна «Снгнал'ь». Коло тогож часу група білорусннів-соціялістів почала вядаватн нелегальну газету «Гомон». Тогож самого 1891 р. в Галячнні внйшла кннжка віршів Мацея Бурачка «Дудка белоруская», а в 1894 р. в Познані збірннчок Снмона Реукн «Смык белорускі». Обндві річн належаля перу цікавого білоруського діяча Францішка Богушевяча.
Роднв ся він в 1840 р., вчяв ся в петербурзькім універсятеті, був народнім учнтелем на Білоруся. Прнймав участь у повстанню 1863 р. й був раненнй. Потім скінчяв юрнднчннй факультет у Ніжнні, займав ся судівнячою діяльністю в ріжнях місцях Росіі, а під кінець свого жяття — у Вільні. Вмер Богушевнч 1898 р. Його творн, просякнуті національням і демократнчням духом, не мягтять красою оброблення й закінченостя, але зате внзначають ся велякою снлою вяслову. Його вірш простнй і строгнй; зрідка ся суворість переміняеть ся на гумор. В передмовах до своі'х княжок Богушевнч чн не першяй внступнв проповідннком усестороннього національного відродження Білорусів, доказуючн, шо воня е окремям самостійням народом.
В тяхже девятндесятях роках вяступнв з рядом зрусяфікованнх білоруськях оповідань непозбавленнй таланту А. Птелко*, а слідом за ннм М. Коснч (перекл. байок Крялова, оповіданне «На пяресялення» й т. п.). Одночасно з ннм надрукував ряд популярнях брошур А. ' .льськнй. Булн й me деякі ннші вндання. Так білоруська література вступнла в XX столітте.
До того часу в краю зявнв ся ціляй ряд національннх і політнчннх течій і організацій. Почаля повставатя подібні-ж і білоруські кружкн. Однн з ннх відограв велнку ролю в білоруськім відродженню тям, шо породнв помірковане «Товарнство білоруськоі народньоі освітя» й «Білоруськнй Революційннй Союз», заложені в 1902—3 рр. Перше проявнло себе вяданнем журнальців-одноденняків «Калядная чЫтанка» й «Велякодная чытанка». 3 яншях проявів «культурннцькоГ» діяльностя зазначнмо внданне збірннчка віршів Я. Лучннн «Вязанка» (для цензурн названого болгарськям); вяданне у Кра-
* Зібрано в княжках «Очеркя я разсказы нзь жнзня бКлорусской деревнн», 1906 р. й «Очеркн н разсказы язь жязнн' Б-Ьлоруссін», 1910 р., 2 внд.
кові кількох перекладнвх брошурок КонопніцкоГ, Ожешковоі', Сенкевяча («Wiedzma», «Janka muzyKant» і т. д.); уладженне в Мннську, Петровтнні й Карлсбергу театральннх представлень (під прапором украінськнх) і т. п. Одночасно «Білоруськнй Революційннй Союз», незабаром перехрешеннй в «Білоруську Соціяліствчну Громаду», вндав за допомогою «По.іьськоі' Соція.іістнчноГ Партіі'» ряд брошур і відозв, напр.: «Хто праўдзввы прыяцель бедного народу», «Гуторка об тым, куды мужыцкве грошы ндуць», «Песнн» й пр. В такім стані білоруська література опннмлася на порозі подій, які почаля історію всіх народів Росіі' від нового відступу.
111
1905 р. евіхою, яка зазначуе точку перелому в історіі білоруського відродження. Звязяні з снм роком подіі внклнкалн в народніх масах змаганне внзнатн ся в окружаючім жвттю й утворнля горячковнй попнт на ідеольогічні вартостн. Пнсатн для* сього масового чнтача треба було передовсім просто та зрозуміло; отже сама собою повставала думка звернутн ся до білоруськоі' мовн. Зявялн ся вндання «Білоруськоі' Соціялістнчноі Громадм», друкувалн ся по білоруськн поклнкн й деякнх нншнх партій*, появяла ся й белетрнстнка з яскравнм політнчннм забарвленнем. 3 сеі' останньоі’ зазначнмо збірннчкн віршів «Скрыпка белоруская» й «Хрест на свободу». 3 агітаційннх брошур «Білор. Соц. Громадн» можна назватн: «Чы будзе для уснх землн», «Што такое свобода», «Як зрабнць, каб людзям стало добрэ на сьвецн», «Як мужыку палепшыць свое жяцьце» й т. п. Нарешті напрнкінці 1906 р. у Вільні зявнла ся перша легальна білоруська газета «Наша Доля» яскраво радякальноі' закраскн. На сьомім чнслі іі' закрнто. Одначе тоді почав у Вільні внходнтв вже новнй твжневннк «Наша Ннва», mo держав ся поміркованійшого напряму й зосереднв на собі всі білоруські національні сподівання. ІЦе передтнм група Білорусннів, шо прожявалн в Петербурзі, заложяла вндавннче товарнство «Загляне сонцэ і ў наше ваконцэ» та заходнла ся коло вндавання підручннків, творів деякнх новнх, а також 1 старнх білоруськнх пвсьменняків (Бурачка, Марцінкевнча, Купалн) й т. п. Ся культурна діяльність, як петербузькнх, так і віленськнх Білорусннів знайшла собі спочутлнвнй відгомін і підпору. Хвнля громадянського ожнвлення тоді завмерла й Росія вступнла до памятноі' me всім пасмугн реакніі Тоді «Наша Ннва» вела невтомну просвітну працю. Ставлячн своею метою всесторонне відродженне білоруськоГ народньоГ культурн й певно
* 3 нереволюційннх вндань наведемо брошурн «Аб чнм у нас цяпер га.маняць», Борнсів, 1906 р.. 2 вяд. й «Hutarxa ав tom, jakaja maja bye Ziamla i Wola», 1906 p., віршоване оповіданне n. A. У.
займаючн ясне демократнчне становяіце, вона промостнла собі шлях до найглухшнх закутків Білорусн, до найтемнійшнх верств населення. Для багатьох тясяч людей вона була першою прочнтаною ннмя газетою, першям джерелом вяложеного простою та ясною мовою знання без казьонноі' печаткн. До білоруського селяняна, ш.о прязвнчаі'в ся до думкя, нібн він — хам, а його мова — хамська, «Наша Ніва» звернула ся в друку на сій «мові», внклнкаючн в нім тнм самнм пошану й до своеі| мовн й до себе самого, пробуджуючн в нім почутте самоповагн. В змученім національною боротьбою білоруськім краю «Наша Ннва» невпннно нагадувала про потребу поважатн права кождого народу, ціннтн всяку культуру та, зміцнюючя своі' національні основн, шнроко корнстатя з прндбань, як польскоі', так і московськоі' й украінськоі' культур. Се, а також і багато нншого, треба завждн матн на увазі, оцінюючя значінне скромного білоруського тяжневнячка, розміром в однн аркуш друку.
Ось уже девятнй рік працюе «Наша Ннва» в сім напрямі. Вона нераз підпадала конфіскатам, редактор і'і' відснджував у вязняці, чнтачн й забороняло ся військовям, духовенству, народнім учнтелям, учням духовннх семннарій і ше цілому рядовя людей. Піддержувана правятельством російська преса цькувала і'і', твердячн, шо вона вндаеть ся за польські гроші для ослаблення в краю московського становнша й для прнготовлення грунту до спольіцення його. Органн шовіністнчного польського націоналізму своею чергою бачуть у ній утвореняй за казьонні гроші тонкнй засіб до змосковшення Білорусннів-католнків. Але все те не зломнло енергіГ й снл вядавців «Нашоі' Ннвн» та не змогло здержатя й спяннтя розвятку білоруського руху. А тепер «Наша Ннва» пошнрюеть ся поміж селянством, як не пінрнть ся ніодян орган в цілім краю. 3 усіх боків надходять до неі' пясані невмілою рукою селяннна-Білорусяна допнсн, вірші, оповідання і статі. If сільсько-господарськнй відділ, постійно пошнрюючн ся, внклнкав народженне спеціяльного місячннка «Саха» (Мннськ, третій рік вндання). Для Білорусннів-католнків вндаеть ся у Вільні латннкою тнжневннк «Bielarus» *, для білоруськоі' молодіжн — в Мннську місячннк «Лучынка», для інтелігентннх чнтачів — у Петербурзі літературнопубліцнстнчні збірннкя «Маладая Беларусь» **, Вже пять років, як внходнть «Беларускі календар «Нашае Нівы» (в 10 000 прнмірня-
* Його клерякальннй напрям е якямсь дясонансом серед білоруського друку. Та проте «Bielarus-овн» не чужі ні національні, ні демократнчні тенденціі' сього друку, хоча й ввступають у нього в поміркованійшій формі.
** В 1914 ,р. почав внходятн орган білоруського студенцтва «Раніца». Появнлн ся однодневннкн: в 1912 р. у Вільні «Крапіва» (гуморнстнчняй), а на прякінці 1914 р. тамже однодневннк для помочн жертвам війнн.
ків»); він одержав на сільсько-господарськях внставах ряд медалів і похвальннх відзнвів, а з боку пресн, навіть чорносотенноі', найвшце прнзнанне й оцінку. Нарешті на жндівській мові внходнть ў Вільні журнал «Лнтва», спеціяльно прнсвяченнй лнтовському й білоруському відродженню. Заложено цілнй ряд вндавннцтв («Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ», «Наша Хата», «Полачанін», Беларускае выдавецкае таварыства» й т. д.); вонн внпустнлн вже чнмало кннжок, чйсло прнмірняків котрнх сягае понад чверть міліона.
Одначе літературннмн продуктамн білоруськнй рух, розуміеть ся, не внчерпуеть ся. Треба зазначнтн, напр., утворенне у Вільні білоруського музнкально-драматнчного кружка, котрнй зайняв ся розвнтком білоруського театру, пісні, музнкя, танцю. He обмежуючн ся внступамн у Вільні, трупа кружка з велнкям успіхом обізднла цілу Білорусь, побувала чн не в кождім хоч трохн більшім міськім або сільськім осередку. He рідкі й самостійно зорганізовані театральні представлення на місцях; вонн стають все частійшнмн. Згадаемо нарешті про заснованне науковнх кружків для досліду Білорусн (Петербург, Ново-Олександрія), про збнранне білоруського національного музею, про заложенне власннх княгарень, про підготовчу працю до сотворення білоруськнх (неофіціяльннх) шкіл і багато нншого. Завдякв всьому тому білоруська мова почннае просякатн до шоденного жнття культурного громадянства; з неі, напр., корнстають прн торговнх зносннах, прн уладженню внстав, для костельноі' проповідн й т. п. Але головне значінне всього опнсаного не в сім. Воно в народженню білоруськоі’ народньоі інтелігенціГ, поклнканоі' до жнття подіямн 1905 р. та сформованоі під вплнвом невпннннх змагань білоруськнх вндань датя ій спромогу статн на власні ногн. Тепер вона вяросла нарешті й зміцніла. Селяннн з окремям духовнм тнпом, робітннк, нноді народній вчнтель,— ось хто належнть до і'і' складу. Все се люде праці, а не слова, люде, які творять невіддільну частяну народу й не перетялн me пуповннн між ннм і собою. 3 другого боку се люде, для якях одна лнше мова дорога, блнзька та зрозуміла — мова білоруська. Се люде, які не чннять над собою наснльства, не стісняють праці своеі' думкя, звертаючн ся до неі', а навпакн ступають тнм самнм на втоптану стежку, на наізджену колію. Опнраючн ся на сій інтелігенціі, білоруськнй рух почннае почуватн під собою міцннй грунт. Бо вона саме й е основннм ядром чнтачів білоруськнх вядань, вона-ж несе на своі’х плечах більшу частнну й самоі пнсьменняцькоГ праці. ЕЦоб уявнтн собі, якнй масовнй характер мае ся участь народньоі' інтелігенціі' в літературі, доснть довідатн ся, шо одна тількн «Наша Ннва» в 1910 р. помістнла 666 допнсей з 320 місцевостей, 69 оповідань 30 ріжнях авторів, 112 віршів 24-х поетів і ряд публіцнстнчннх статей, mo належалн перу 32-х осіб, не вчнсляючн сял самоі' редакціі. Прнгляньмо ся-ж блнзше до найвядатнійшнх представннків сеіі літературй, цікавоі' не тількн тнм, mo вона йде до народу, але й тнм іцо й походнть від народу.
* * *
Досі в білоруській літературі, як ее постійно бувае з початку відродження народів, головну ролю все me грае поезія. Тут передовсім звертае на себе увагу постава Янкн Купалн, пнсьменннка з велнкнмн вартостямн, хоча в деякій мірі й одностороннього характеру. Спершу робіТннк на горальні, Купала зразу-ж внбяваеть ся своею першою кннжкою віршів («Жалейка» 1908 р.) і від того часу все прнковуе до себе увагу білоруського чнтача. Правда, необроблені, хаотнчні вірші «Жалейкн» роблять вражінне скорше своі'мн темамн завждн яскраво громадянського напряму ніж доснть слабнмн артнстнчннмн якостямн. Одначе вже деякі місця в сій кннзі змушувалн бачнтн в Купалі талановнтого поета, mo лнше не вмі'е, як треба, внкорнстатя свого неабнякого таланту. «Адвечная песьня»—лірнчна драма, mo внйшла в 1910 р.,— me яснійше вказувала на талант Купалн. Будучн в безперечнім ідейнім звязку з віршамі «Жалейкн», вона без сумніву артястнчнійша від ннх і лмшае завдякн своіей суцільностн й вндержаностн глнбшнй слід у душі чнтача. Внданяй в сім самім 1910 р. збірннк віршів «Huslar» показав ше до того, шо кебета Купалн здатна до розвнтку, пошнрення круга своіх тем, удосконалення засобів своеі' творчостн. Одначе в повній мірі се вяявнло ся тількн в останній, найкраіцій досі кннзі на шляху безупннного розвнтку білоруського поета, а саме в збірннку «Шляхам жнцьця» (1913 р.). Крім того перу Купалн належнть драма з сільського жнття «Паўлінка», напнсана доброю прозою, й лірнчна драма «Сон на кургане»; вндані вонн розмірно недавно.
Надзвнчайна рнтмічність — ось головна, всепокорююча прнкмета Купалн. Його буйні, рвучкі рнтмн захоплюють, гіпнотнзують чнтача, не дають йому задержатн ся, опамятуватя ся, підчнняють його своій властн. В ннх прнчнна й усіх вартісннх, як також і відемннх прнкмет його віршів; багацтво рнтмів, яскравнх і повнозвучннх, mo звенять не тількі на кінці, але й посеред рядків; днвно звучннй добір слів, снла внсловів,— усе те характернстнчне для поезіі' Купалн. Але характернстнчна для неГ й відсутність точностн епітетів, ясностн речень, строгоі формн самнх віршів іцодо іх цілостн, бо все се прнноснть ся в жертву звучностн й рнтммчностн. Лнше в останніх роках творчостн Купалн сі відемні сторонн сталн тезатн і в його особі почав внступатн не тількн «поет з Божоі' ласкн», але й вмілнй майстер своеі' роботн, якнй свідомо пошнрюе круг своі'х тем, форм і стнлів, по мястецькн працюе над загальною будовою твору, конструкцівю строфн, комбінаціямн рнтмів і т. п.
Безперечням талантом володіе і Якуб Колос, бувшяй народній вчнтель, котрнй почав друкуватн по білоруськн me в 1906 р. Кннжка його віршів «Песні жальбн» внйшла в 1910 р., а пізнійші творн
розкндані на сторінках ріжннх білоруськнх вндань. Багатьома сторонамн своеі творчостн він нагадуе Ннкнтнна. Се простнй, спокійннй і завждн рівннй собі пнсьменннк. У нього нема нічого особлнво снльного, яскравого, несподіваного, але нема й слабого, недолужного й нікчемного. Його вірш не мнгтнть велнкнмн вартостямн, але з-авждн старанно продуманмй і вміло обробленнй. Селянське жнтте з його тягарамн, сільські краевндн, національно-громадянські мотнвн, самота вязня *,— снм і обмежуегь ся увесь кругозір його скромноі' поезіі'. Але в ній стількі любовн до рідного краю, стількі шнрого, тнхого лірнзму, шо стае вповні зрозумілою популярність Колоса серед білоруськнх чнтачів.
В оглядах білоруськоі' літературм до імен снх двох поетів додають звнчайно й мое. Частнна моі'х віршів склала з себе внданнй в 1913 р. збірннк «Вянок». Розуміеть ся, з мого боку тут може матн місце лнше характернсткка, а не оцінка іх. Отже зазначу, іцо моя творчість прямувала головннм чнном до розшнрення круга тем і форм білоруськоі поезіі.
3 вншнх білоруськнх поетів почннае внроблять ся в самостійну поставу Алесь Гарун (селяннн, столяр), якнй знайшов своі' окремі рнтмн й час від часу тішнть нас прегарною орнгінальністю свого вірша **. Яскраво інднвідуальне облнче мають нечнсленні творн К. Каганця (лісннка), від котрнх повівае поганською Русю. Доснть свое рідні й гарні, але рідко зявляють ся в друку вірші Цьоткн (М. Крапіўка), під багатьома оглядамн блнзькі до народньоі' творчостн. На темах кохання зосереднла свою увагу й пнше не дуже яскраві, але доладні вірші («Кургомная Кветка») К. Буйло. В гуморнстячнім напрямі працюе А. Павловнч (збірннк «Снапок», 1910 р.). Згадаемо me Будзьку, робітняка-лнмаря I. Гартного, селян Гурло, Ф. Чернншевнча, Л. Лобнка й Янука Д., народніх учнтелів К. Арла м Я. Журбу й т. д. Уважннй чнтач знайдзе богато цікавого в іх не завждн вмілій, але завждн іцнрій поезіі, темн котроі" дмктуе ім іх сучасне жнтте.
*
* *
Переходячн до белетрнстів-прозаіків. спнннмо ся передовсім на Ядвнгнні Ш. Снн дрібного діднча, він me прн кінці 80-нх рр. прмймав участь у білоруськім русі, будучм студентом московського універснтету. Внключеннй звідтн за участь у студенцькім русі, він
* Колос перебув трн рокн у вязннці за участь у «Білоруськім союзі вчнтелів».
** За останній час внступае наперід п. Ясакар — поет з ввразннм і снльннм, але трохн рнторнчннм віршом.
повернув до рідного краю й почав пясатя по білоруськн (комедія «Злодзей», оповіданне «У судзе» й т. п.). Коля білоруськнй друк зміцнів, пнсьменняцька діяльність Ядвмгнна Ш. розвннула ся шнрше й він швндко прндбав собі популярність перед білоруськнх чнтачів. Його творн зібрані в кннжках «Дзед Завала» (поема, 1909 р.), «Бярозка» (збірннк оповідань, 1912 р.), «Васількі» (збірннк оповідань, 1914 р.).
В творчостн Ядвягнна Ш. переважають невелвчкі оповіданнечка баечного складу, які містять у собі звячайно просте або упроіцене розвязанне якогось практнчно-жнттевого пнтання. Отже тому Ядвн гнн Ш. шнроко корнстае з алегоріі' й залюбкн звертаеть ся прм внборі осіб своі'х оповідань до царства звірят. Але він так знае і любнть сей світ, так уміло й дотепно підбнрае рнся для характернстнкн своі'х героі'в, ш.0 всі його звірн й птахн стають зовсім інднвідуальннмв, окремямн постатямм. ІЦнрнй гумор і вартісні бокм завждн жнвоі' й барвнстоі' мовя роблять аде краіцнмн оповідання Ядвнгнна Ш. Зрештою у нього е кілька дрібняць і патетнчного характеру, які вказують на новнй бік таланту сього своерідного пнсьменннка.
Ш,е снльнійше вяступнв патетнчннй елемент у творах Власта. Селянян-самоук, з раннього діточого віку змушеннй вестя тяжку боротьбу за шматок хліба, він зумів здобутн ріжносторонню освіту й розвннутн свое тонке почутте красн. Як се з першого погляду ні днвно, Власт почав з творів, напнсаннх у дусі польського модернізму. Та проте чужі, посторонні вплнвя незабаром шезлн й талант Власта внявнв свое справжне облнче. Він не плодовнтнй, але нечнсленні його оповідання завждн повні глнбокого та зворушлнвого почуття, трівожноі' й внзначноі’ думкі, завждн внзначалн ся рідкою ріжноманітністю тем і стнлів.
Т. Г у ш ч а малюе у своі'х нарясах іцоденне жнтте білоруського села. Неглнбокі по замнслу, вонн внзначають ся вірністю й прнродністю маяюнку, жвавістю діяльогу, якяй ллеть ся завждн легко та свобідно. Т. Гушча вміе знайтя, як зворушні та просякнуті чуттем, так і забарвлені гумором слова. Частнна його оповідань зібрана в кннжечках «Т. Гушча. Апаведаньня» (1912 р.), «Прапаў чэлавек», «Ньоманаў дар», «Тоўстае палена» й «Родные зьявы» (всі в 1914 р.).
Своерідннмн € оповідання 3. Бядулн, шо почастн увійшлн в збірннк «Z. Biadula. Abrazki» (1913 р.). 3 понурнм гумором малюе він невеселе білоруське жнтте та пробуе втіктн від нього у фантастнчннй, казковяй світ. Саме яко фантаст 3. Бядуля й цікавнй. Повні глнбокого, потрясаючого почуття та справжнього сямволізму оповідання С. Полуяна, іцо передвчасно помер 8 квітня 1910. Лірнчннм піднесеннем внзначають ся й нечнсленні невелнчкі річн П. Простого («Якім Бяздольны», 1914 р.), напнсані снльною, розхвнльованою мовою, яка наблмжаеть ся своім рнтмом до віршів. Бойко й жнво напнсані просякнуті невнгадлнвнм гумором оповідання Галубка. 3 рештн белег-
рнстів можна назватн Н. Новвча, Льоснка, Жнвіцю й нншнх. Нарешті в областн публіцнстнкн й крнтнкн, а нноді й науковоГ праці багато зробялн ініціятор і керманнч «Нашоі' Ннвн» А. Новнна, місцевнй економіст А. Власов, згаданяй вже намн Власт (кннга «Гісторыя Беларусі» й ряд статей), Ів. Луцкевнч, крнтнк і бібліограф Р. Земкевнч, А. Бульба, С. Полуян, I. Маньковськнй, Ю. Верэшчака, Л. Гмырак, Макснм Білорус, ннакше Макснм Гарэцкнй («Рунь», 1914) і багато нншнх. Характернстнка кождого з ннх трудна річ, але не згадатя про ннх не можна. Аджеж саме завдякн іх непохнтностн й саможертві білоруськнй рух, якнй найшов собі тепер міцну підпору в шнрокнх кадрах народньоі' інтелігенціГ, вндержав увесь тягар першнх років свого істнування, прндбав свое нннішне ідейне облнче й невелнкнмн, але глнбокнмн, нестертнмн буквамн внрізав свое імя на таблнцях світового поступу.
Друкуецца па брашуры: М. Богдановнчь. Білоруське відродженне. Відень, 1916.
Упершыню — «Украннская жнзнь», 1915, № 8 (на рускай мове). Асобным выданнем на рускай мове быў выдадзены ў 1916 г. (гл.: т. 2 дадзенага выдання — «Белорусское возрожденне» і каментарый да артыкула).
Датуецца годам апублікавання.
Пераклад зроблены з часопіснага варыянта артыкула, але паміж іх тэкстамі ёсць разыходжанні. відаць, не аўтарскага паходжання: у тэксце перакладу адсутнічае «Postscriptum», з’явілася новая спасылка, пазначаная як рэдактарская, а таксама — франтальная замена слоў «агульнаеўрапейскі» і «вялікарускі» на «еўрапейскі», «рускі» і «маскоўскі».
Імя перакладчыка на брашуры не пазначана. He выключана магчымасць, што пераклад мог зрабіць і сам М. Багдановіч.
Як вядома, у М. Багдановіча практыка пісьма па-ўкраінску небагатая, як і вопыт перакладу на ўкраінскую мову і наадварот. Відавочна, што і пераклад дадзенай працы зроблены не вельмі спрактыкаваным у гэтай мове перакладчыкам. У параўнанні з рускім арыгіналам тэкст перакладу стылёва спрошчаны — значна звужана ўжыванне сінанімікі, складаных канструкцый сказаў і інш. Напрыклад, «студенческое двнженне» і «студенческое волненне» перакладаецца як «студенцькій рух». Або: «роспнсн кнстн Сальватора Розы» — як «малюнкі Сальватора Розы». Есць і яшчэ адзін важны момант, які дае падставу гаварыць у дадзеным выпадку пра аўтарскі пераклад. Так, паводле сцвярджэння навуковага супрацоўніка Інстытута літа-
ратуры імя Т. Р. Шаўчэнкі Акадэміі навук Украіны, кандйдата філалагічных навук М. М. Гнацюк, граматычнай асновай мовы перакладу з’яўляецца галіцкі дыялект. А як вядома, з 1914 года М. Багдановіч сур’ёзна і грунтоўна займаецца вывучэннем гісторыі, культуры, літаратуры Галіччыны. Прысвяціў гэтаму пытанню шэраг артыкулаў, Працу ж «Образы Галнцнн в художественной лнтературе» ён пабудаваў на матэрыялах твораў галіцкіх пісьменнікаў, цытуючы даволі вялікія ўрыўкі з кніг К. Тэтмайера, М. Кацюбінскага, I. Франко, С. Чарнецкага, народных твораў ва ўласным перакладзе. Бачна, як добра арыентуецца Багдановіч у творчасці многіх літаратараў, якія пісалі пра галічанаў і Галіччыну. Усё гэта і дало падставу ўключыць пераклад артыкула ў Збор твораў Багдановіча, але толькі ў раздзел «Дадатак».
Ніжэй прыводзіцца ўрывак з тэксту (уступ да 1 -га раздзела артыкула) у яго прачытанні на сучаснай украінскай літаратурнай мове, каб шляхам параўнання адчуць розніцу моўных сістэм, уявіць гучанне твора ў кантэксце ўсёй украіністыкі М. Багдановіча.
БІЛОРУСЬКЕ ВІДРОДЖЕННЯ
I
Прнступаючн до характернстнкя й опнсу білоруського національного руху, вняснямо передовсім взаемннн між ням і загальноевропейськнм поступом. Основні рнсн цього останнього означялнся вже твердо та ясно, а саме: вонн простують до все дальшого дроблення культур загалом і літератур зокрема. Ш,об у цьому пересвідчнтяся, доснть короткого огляду ланцюга найвнзначнішнх і найяскравішнх подій з історіі' европейськнх культур.
Вертаючя від сучасного строкатого й багатомовного літературного жвття назад, у глнб, до часів середньовіччя, опнняемося серед добв, колн еднннм внзначнвм знаряддям духовноГ культурн в області слова була латннська мова, і то як міжнародна мова. Кожна не чужа розумовнм інтересам люднна, в якім куті західноі' (^вропн вона не жнла б тоді, конче познайомнлася з нею, бо це знайомство було необхідною умовою всякоі' освітн. Майже все, шо пнсалося за тоГ добн, пнсалося по-латннськн. Плодн шврочезноі' літературн, котра так постала, зібрано й підраховано. Вонн дуже знаменні. 3 нях вндно між іншнм, ш.0 незважаючн на свою внробленість, латннська мова показалася прядатною тількн для науковнх праць; шо ж до артнстнчноі', мнстецькоі творчості, тут протягом цілнх століть не посталя жодні справжні вартості.
Одначе. ці вартості зараз же почаля внтворюватнся, колв пнсьменннкн (з Данте на чолі) звернулнся до народннх европейськвх мов,— італійськоі', французькоі', німецькоі', англійськоі', іспанськоі', мов
грубнх, необробленнх, але жявнх. Остаточні наслідкн цього руху перед намн: еднна для всіх краі'н, спільна для всіх культурна література зннкла, а н місце зайнялн основні европейські літературн, області розповсюдження котрях і становлять межі кількох найвязначнішях культур.
Та, проте, зазначеннй процес не тількн не спннявся на цім, але, нестрямно розвяваючясь, розшнряв і поглнблював свое річніце та зростав, так бн мовятн, не в арнфметнчній, а в геометрячній прогресіі’. Слідом за культурамн велнкого розміру на історнчне поле внступяв цілнй ряд меншнх: португальська, голландська, румунська, чеська, ново-грецька, сербська, болгарська, фламандська, кельтська, фінська, естонська, лятовська, латяська, грузянська, вірменська, татарська й т. д. Цей рух, хвнлі котрого доплялн до нашнх часів, з кожннм роком все зростае, міцніе й, пошярюючн область свого впляву, захоплюе навіть такі народності, як чуваші, черемяся, ескімосн й т. ін.
Рівночасно з цнм відбуваеться іншяй, такнй же жявнй процес, а саме — процес дроблення культур. Одні різноскладові культурні комплексн просто розлізаються по шві, прнкладом чого служнть відокремлення трьох скандінавськнх культур, іцо здавна злнплнся, але не злялнся в одну цілість. Від іншнх відхнляються дрібніші, блязькі до ннх похожденням, але все ж не однакові з нямн національно-культурні однннці. Особлнво яскраво й наглядно проявляеться це в області словесноі' творчості. В ІталіГ постають артнстнчні творн на всіх п пятнадцятя мовах, від французькоі' літературя відломлюеться провансальська, від іспанськоі'— каталонська, від чеськоі'—словацька, від сербськоГ — словенська, від польськоі' — кашубська, від голландськоГ — фрязька, від руськоі' (велнкоруськоі') відкололася украінська й, нарешті, білоруська. Отже, перед намн не чудакуватість, не рідкість, не вяі'мковість, а глябоко жнттеве явнше з потоку европейського поступу. Прнгляньмося ж уважніше до його мннувшянн й сучасності.
АПІС РУКАПІСАЎ М. БАГДАНОВІЧА I МАТАРЯЛАЎ ДА ЯГО БІОГРАФІІ*
У схове рукапісаў пры Катэдры гісторыі беларускае літаратуры Інстытуту Беларускае Кулыуры архіў М. Багдановіча займае XIV папак. Большая частка архіву (XIII папак) была перадана ІБК бацькам пісьменьніка А. Ю. Багдановічам, які выратаваў рукапісы сына ад пажару. 3 яго слоў, Я. Л. Дыла аб гэтым здарэньні перадае наступнае ў сваім артыкуле «Знойдзеныя скарбы» («Савецкая Беларусь», 1923 г. № 87): «У часы Яраслаўскага белага паўстаньня, калі пры штурме места загарэўся і пачаў палыхаць Яраслаўль, бацька поэты, маючы на руках неапублікаваныя яшчэ рукапісы свайго сына, зразумеў, што яму трэба перш за ўсё захаваць для працоўных мас Беларусі гэтыя скарбы. He ратуючы рэчаў сваёй малой рухомасьці, пакідаючы ў небясьпецы сваю значную бібліотэку, якая дашчэнту, на жаль, згарэла, ён паклаў у скрынку рукапісы і перапіску пісьменьніка-сына і выскачыў з гэтым на двор. Ня было ўжо калі закагіаць скрынку ў зямлю, як рабілі гэта іншыя. Стары Багдановіч успомніў аб склепе, залітым вадою, і затапіў у ім скрынку. Вярнуўшыся на пажарышча праз некалькі дзён, ён сунуўся да склепу. Сіла гарачыні пры пажары была такая, што згарэў і склеп, выварылася ўся ў ім вада, але толькі верх скрынкі абгарэў. Усё іншае захавалася ў цэласьці, толькі верхнія матар’ялы крыху былі апалены».
Як урэшце выявілася, частка рукапісаў значна абгарэла (напр., папка XI), некаторыя аўтографы папсаваліся ад вады (напр., паасобныя аркушы п. IV і інш.).
У часе атрыманьня рукапісаў ад А. Ю. Багдановіча Інстытутам Беларускае Культуры быў укладзены апіс, які камісіяю для выданьня твораў пісьменьніка ў асноўным захованы пры разьмеркаваньні ўсіх матар’ялаў па папках і іх распрацоўцы да акадэмічнага выданьня твораў М. Багдановіча.
Рукапісы поэты захаваліся галоўным чынам на паасобных, разрозьненых старонках памерам у палову і чвэртку аркуша, сярод іх параўнальна рэдка пападаюцца цэльныя ешыткі.
Усяго ў акадэмічным выданьні з аўтографаў выдрукавана 156 вершаў, 6 апавяданьняў і 16 артыкулаў. Апроч таго, значная колькасьць іх выкарыстана ва ўвагах да 1-га тому як варыянты да вер-
* Друкуецца па кн.: Багдановіч М. Творы. Мн., 1928. Т. 2 з захаваннем тагачаснага правапісу. Матэрыял падрыхтаваны Г. В. Якаўлевай (Рэд.).
шаў, якія перадрукованы з «Вянка» і розных пэрыодычных выданьняў.
Частка расчытаных аўтографаў не надрукавана, бо ўяўляе сабою вельмі нязнячныя ўрыўкі вершаў і артыкулаў. Магчыма, што да іх будуць знойдзены дадаткі, і тады яны могуць быць выдрукаваны. У камісіі ёсьць падстава думаць, што ў некаторых асоб яшчэ захаваліся невядомыя камісіі аўтографы поэты, так, напр., ужо пасьля таго, калі тэкст 1-га тому быў надрукаваны, у камісію даслалі аўтограф вершу на беларускай мове «Ты ночкаю каляднай варажыла», які быў выдрукаваны ва ўвагах да разьдзелу «Зеленя» (гл. т. 1, стар. 489).
Нявыкарыстанымі засталіся таксама некаторыя пераважна алоўкавыя, нячытэльныя накіды і нататкі поэты. Наогул трэба заўважыць, што почырк М. Б-ча вельмі прыгожы і выразны ў чыставікох, у чарнавых накідах пераходзіць у надзвычайна дробны і нячытэльны, дзякуючы чаму часам нават праз лупу немагчыма было разабраць напісанае. Па загалоўках і некаторых прачытаных радкох нячытэльнае часткі рукапісаў можна лічыць, што гэтыя аўтографы поэты, якія засталіся нявыкарыстанымі, складаюцца пераважна з чарнавых вершаваных спроб і розных нататак, якія маюць пэўнае значэньне для высьвятленьня некаторых фактаў біографіі поэты і характару яго творчасьці.
Апіс складаецца з двох разьдзелаў: апісу рукапісаў М. Багдановіча (папкі I, III, IV, V, VI, IX, X, XI і XIV) і апісу матар’ялаў да яго біографіі і сшытку вершаў «Зеленя» (II, VIII, XII)
He ўвайшлі ў апіс дзьве папкі: VII, у якой зьмяшчаюцца пераданыя бацькам пісьменьніка брошуры і пэрыодычныя выданьні з друкаванымі творамі М. Б-ча, і XIII з рознымі атрыманымі ад А. Ю. Б-ча кнігамі з асабістае бібліотэкі поэты.
У апісе зазначаны шыфр, паводле якога даная рукапісная адзінка захоўваецца ў зборы рукапісаў Катэдры гісторыі беларускае літаратуры ІБК, г. зн. нумар папкі, разьдзел і месца данае рукапіснае адзінкі ў разьдзеле.
Правапіс вынятак з твораў М. Б-ча перакладзены на сучасны.
Пры ўкладаньні апісу прынята наступнае азначэньне памеру рукапісаў: in 2° — палова звычайнага аркушу, прыблізна 36X22 сантымэтраў, in 4°—прыблізна 22X18 сантымэтраў і in 8°—прыбл. 18X 11 сант.
Аб тых аўтографах, якія ня ўведзены ў даны кароткі апіс і былі выкарыстаны ў выданьні твораў М. Багдановіча, гл. ва ўвагах да I і II тамоў акадэмічнага выданьня яго твораў. Там жа зьмешчаны і падрабязныя даведкі аб датах напісаньня кожнага твору.
ПАПКА I
зьмяшчае ў сабе аўтографы пераважна з прозаічнымі накідамі і артыкуламі М. Багдановіча.
1. Прозаічныя ўрыўкі, тры нумары: 1) апісаньне гэрба Беларусі «элемэнты для роману», аб славянах 6 ст. in 2°. 2) «Некалькі адносьнікаў і сярод іх у Барысаўскую гарадзкую ўправу — 4 ст. in 2°. 3) Урывак з апавяданьня «Як шанавалі русічы сваіх бацькоў», апісаньне гораду і іншыя нячытэльна напісаныя накіды — 10 ст. in 4°.
2. Паасобныя старонкі артыкулаў, два нумары: 1) «йв. Франко в галяцкой лятературе», аб газэце «Наша Ніва»— 6 ст. in 4°. 2) Кароткія ўрыўкі розных артыкулаў, сярод якіх «об белорусском нацнональном двяженян», адна чытэльна напісаная стар. апавяданьня «Шаман» — 9 стар. in 4°.
3. Чарнавікі артыкулаў, восем нумароў: 1) Артыкул «Об новом перяоде в нсторяя белорусской лнтературы» (т. II, № 5)—5 ст. in 2°. 2) Аб Ратамскім прытулку («Белорусскяй беженскяй пряют»—т. II, № 24)—6 стар. in. 4°. 3) «Ів. Няслухоўскі» (т. II, № 1)—2 ст. in. 4°. 4) Урывак артыкулу «Я ведаю край зруйнаваны» — 2 ст. in. 4°. 5) «Праз год маўчаньня», зварот да чытачоў беларускае газеты — 4 ст. іп. 4°. 6) «Сталецьце руху беларускага народу» (т. II, № 18)—3 ст. in 4°. 7) «Частушка»— 4 ст. in. 8°. 8) «За сто лет. Нарыс гісторыі беларускай пісьменнасьці. Ля істокаў» (т. II, № 4)—4 ст. in. 4°.
4. Урыўкі артыкулаў на соцыяльныя пытаньні, 9 нумароў; сярод іх знаходзяцца чарнавыя накіды аб «Зародышах обідяны», «К вопросу об переделах», «06 коллектнвных работах», «06 аграрном вопросе», «06 анархнзме в Амеряке» і інш., а таксама сьпіс розных расійскіх і замежных выданьняў аб рэволюцыйным руху «як легальных, так і нелегальных»— 30 старонак рознага формату, пераважна in 8°.
5. Накіды артыкулаў: 1) «Бібліографія». Рэцэнзія на кніжку Пагодзіна «Славянскнй мнр» (т. II, № 48)— 4 ст. in 4°. 2) «Сонтрава. Как повелясь сказочнякя на Руся»— (т. I, разьдзел VII, № 10) 8 стар. in 4 °. 3) Чарнавы ўрывак артыкулу «Да пытаньня аб аўтары поэмы «Тарас на Парнасе»— 2 стар. in. 4 °.
6. Чарнавы накід і чыставы ўрывак артьікулу «Этнографяческая Польша». Адказ на брошуру Курнатоўскага пад гэткім-жа загалоўкам — 7 стар. in 4°.
7. Няскончаны накід артыкулу «Образы Галяцнн в художественной лятературе», які быў выдрукаваны ў «Русском Экскурсанте» 1915 г. (т. II, № 31)—7 стар. in 4°.
8. Артыкул аб Ламаносаве пад назваю «Поэзяя геннального ученого» (т. II, № 14)— 10 стар. in 4°.
9. Сшытак у цыратавай вокладцы, 124 старонкі, in 4°. Большасьць
старонак белыя; на 24—77 стар. нататкі па поэтыцы, сярод якіх — прыклады алітэрацый, асонансаў і параўнаньняў.
10. Сшытак бяз вокладкі, 18 стар. in 4°, у якім зьмешчаны артыкул «Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасьці да XVI ст.» (т. II, № 3).
11. Вельмі нячытэльны рукапіс пачатку перакладу на расійскую мову апавяданьня Васіля Стэфаныка «Снняя кннжечка» — 2 стар. in 4°.
12. «К генеологнн одного стнхотворення» (А. Толстого) (т. II, № 16) —6 стар. in 4°.
13. «Забутнй шлях», пачатак артыкулу аб нацыянальным элемэнце ў украінскай поэзіі, на украінскай мове (т. II, № 11) —4 стар. in 4°.
14. «Голос яз Белоруснн. (К вопросу о белорусской н велнкорусской речн в местной школе)» (т. II. № 25)— 11 ст. in 4°.
15. Аб Галіцыі. Няскончаны артыкул на расійскай мове без загалоўку (т. II, № 28) — 6 стар. in 4°.
16. «Булгарян в белорусской шуточной поэме». Закончаны артыкул (т. II, № 7) — 7 стар. in 4°.
17. Бібліографія. Урыўкі рэцэнзіі аб зборы твораў Віньнічэнка (т. II, № 45) і інш.
18. Пачатак чыставога артыкулу аб Францішку Скарыне і чарнавы накід аб ім жа — 13 стар. in 2°.
19. «Украянское казачество». Закончаны артыкул-чыставік на 29-ці старонках in 4° і некалькі да яго чарнавых варыянтаў (т. II, № 27) — 10 стар. in 4°.
20. Урыўкі розных артыкулаў, большаю часткаю нячытэльныя, усяго 50 аркушаў рознага формату (in 8°. 4° і 2°). Сярод іх пра «Страшное», няскончанае апавяданьне на 1 стар. (т. I, разьдз. VII, № 11), урывак нарысу па гісторыі Беларусі (з барацьбы Полаччыны з Кіеўшчынай) — на 2 стар., урывак аб адраджэньні беларускае пісьменнасьці — на 2 старонках, аб «Літоўскай Пагоні» на 3 стар. На аднэй старонцы in 8° знаходзіцца радок вершу А. Пушкіна «Цветы осеннне мнлей», які быў узяты М. Багдановічам як эпіграф (т. 1, № 106), і дапіска да яго: «Размер стяхотворення — обычный пушкянскяй четырехстопный ямб, но зато совсем уж необычна комбмнацяя ряфм: a а в с с в. «Тут-жа надрукаваны паасобнік програмы «по русскому языку ученяков VIII класса Ярославской гвмназня на яспытаняях зрелостя в 191 1-м году» з характэрнымі нататкамі поэты: «Беларуская пісьменнасьць мае свой пачатак яшчэ ў ХПІ-м сталецьці», або — «Пачатак беларускай пісьменнасьці належыць да XIII стал., а расцвет да XVI—XVII стал.; за гэты час на беларускай мове зьявілася шмат усякіх кніг»...
ПАПКА III
у якой зьмяшчаецца дзесяць нумароў з прозаічнымі накідамі М. Багдановіча
1. 2 поўаркушы з напісаным дробным почыркам аўтографам апавяданьня «Марына» (т. 1, разьдз. VII, № 5). Адзін аўтограф зьяўляецца чарнавым накідам, другі — больш чысты.
2. 4 старонкі in 4° з чыставым аўтографам «мнннатюры «Страшное» (т. , разьдзел VII, № 11).
3. Аркуш, на першай старонцы якога начыста перапісаны пачатак апавяданьня «Сьмех», які канчаецца словамі «Сямён... сёрбае гарбату і заўзята кажа...»
4. 2 аркушы. На першым — чарнавы накід «Сярод глухой пушчы» (т. I, разьдз. VII, № 7), на другім аркушы нячытэльныя алоўкавыя накіды.
5. 12 стар. у чвэртку. На 2-х стар. чыставы накід апавяданьня «Вясной» (т. 1, р. VII, № 8, чарнавы накід аб «Самойле» і іншыя алоўкавыя нататкі.
6. 3 радкі з загалоўкам «Остров св. Фомы» на чвэртцы аркуша.
7. Чвэртка аркуша, панумараваная лічбаю 13, з напісаным дробным почыркам урыўкам, які пачынаецца словамі «Вясёла шагаў акрэпшы Яныш...» (т. I, р. VII, № 8).
8. Аркуш паштовага формату. Чарнавы пераклад на беларускую мову ўрыўкаў тэксту з стара-славянскае мовы.
9. Пяць старонак у чвэртку аркуша з чыставым аўтографам апавяданьня «Гарадок» (т. I, р. VII, № 6).
10. Аўтограф артыкулу «Аб веры нашых прашчураў» (т. II, № 32) — 6 стар. in 4°.
ПАПКА IV
зьмяшчае ў сабе пераважна аўтографы з чарнавымі накідамі вершаў і прозы М. Багдановіча.
Рукапісы вельмі нячытзльныя.
Некаторыя старонкі тэксту да таго-ж папсаваліся ад вады.
1. Сшытак у цыратавай вокладцы памерам у чвэртку аркуша з 96-цю старонкамі накідаў розных вершаў, сярод якіх «Мушка-Зелянушка» (т. I, № 62), «Максім і Магдалена» (т. I, № 63), «Ой лясыбары ды лугі-разлогі» (т. 1, № 64), «Сярод вуліцы ў нас карагод» (т. I, № 65). «Цёмнай ноччу лучына дагарала» (т. I, № 67), «Ой, скацілася зорачка, скацілася» (т. I, № 254). «Аня, Анечка»... (т. I, № 255).
2. 16 паасобных лісткоў з рознымі нататкамі і накідамі вершаў, сярод якіх чарнавы накід вершу «Нсполненное обешанне» (т. I, № 50), два варыянты перакладаў з Вэрлена — «Нуда, нуда ў душы маёй» (т. I, № 213) і «Рояль бліскучую нямоцная рука» (т. I, № 220). Большасьць накідаў нячытэльна.
3. 31 лісток дрэнна чытэльных накідаў вершаў; сярод іх «Жніво» (т. I, № 278).
4. 51 аркуш з чарнавікамі вершаў памерам прыблізна in 8°. Сярод іх: «Усплывае грамада сыфонофора» (т. I, № 261), «Есьць гэткая япрнская забаўка» (т. I, № 246), урывак вершу «Мушка-зелянушка» (т. 1, № 62), «Рака срэдзь вулкі» (№ 225), «Бяз сіл, уся ў пату» (№ 194), «Істужку сінюю ўплятаю» (№ 256), «Хаўтуры» (№ 34). «Трэ’ нам, бачыш, усё між сабой дараваць» (№ 211), «У старым садзе» (№ 54), «Народ, беларускі народ» (№ 47), Пераклад з Горацыя—«Памятнік» (№ 199).
Чарнавыя пераважна алоўкавыя накіды на 13 аркушах зусім нячытэльныя.
5. Вучнёўскі сшытак у папяровай сіняй вокладцы з чарнавымі накідамі вершаў, 26 старонак in 4°. На 14 і 15 стар. верш «Ікар і Дзедал» (т. I, № 2Ö0), рэшта — чарнавыя дрэнна чытэльныя ўрыўкі, часткова выкарыстаныя камісіяй як варыянты да вершаў І-га тому (гл. увагі да вершаў №№ 144, 150 і інш.).
6. 29 падвойных старонак in 4° з чарнавымі накідамі, пераважна вершаў. Большасьць расчытаных вершаў была выдрукавана ў Ш-ім разьдзеле І-га тому («Пераклады і насьледаваньні») і як варыянты да ІІ-га разьдзелу — «Вянок» (гл. т. I, увагі да вершаў №№ 132, 162, 171, 172, 184). Рукапісы вельмі нечытэльныя, некаторыя з іх прачытаць было немажліва нават праз лупу. 1. Нячытэльныя накіды, сярод якіх дзьве строфы вершу «Трэ нам, бачыш, усё між сабой дараваць» (т. I, № 211). 2. На аднэй старонцы ўрывак дрэнна чытэльнага прозаічнага накіду, на другой — аўтограф сонэту «Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі» (т. I, № 171). Дрэнна чытэльныя накіды вершу «Credo»:
Есьць адна толькі мудрасьць жыцьця і яе я шаную;
Вось што кажа яна:
Калі хочаш праўдзіва ты жыць, дык пей чару любую, Але толькі да дна.
4. Нячытэльныя вершаваныя накіды. 5. Два пераклады з Вэрлена: «Пакуль, зорка, ўраньні твой» (т. I, № 219) і «Гул вулічных шынкоў» (т. I, № 227). 6. Пераклады з Вэрлена: «Глянь: месяц бледны» (т. I, № 218) і «Ноч, дождж. Нябёс імгла» (т. I, № 229). 7. Сонэт «На цёмнай гладзі сонных вод балота» (т. I, № 172). 8. Алоўкавыя нячытэльныя накіды і ўрывак перакладу «Ікар і Дзедал» (т. I, № 200). 9. Нячытэльныя вершаваныя накіды і ўрывак вершу «Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць» (т. I, № 131). 10. Чарнавыя накіды пэнтамэтру «3 нізкага
берагу. дно акіяну вачачннедаступна» (т. I, № 169). 11. Чарнавы ўрывак «Вэронікі» пачынаецца са слоў: «Сьмех гэткі маюць толькі дзеці» (т. I, № 184) і інш. нячытэльныя накіды. 12. Нячытэльныя вершаваныя ўрыўкі, сярод іх некалькі радкоў вершу «Калі сьнегір чырвоназобы». 13. Вершы: «Рыцар Няшчасьце, што скрозь езьдзіць пад маскай» (т. 1, № 210) і «У полі мрок» (т. 1, № 221). 14. Чарнавыя аўтографы вершаў «Трэск дроў» (т. I, № 228) і «Ціхі 1 сіні» (т. I, № 212). 15. Накід вершу «Ліецца па бары шырокі поўны шум» (т. 1, № 259). 16. Чыставы аўтограф сонэту «На цёмнай гладзі сонных луж балота» (т. I, № 172) і ўрывак артыкулу «Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасьці да XVI стал.» (т. II, № 3). 17. Нячытэльныя накіды вершаў, сярод якіх — «Ноч. Дождж. Нябёс імгла»... (т. I, № 229). 18. На аднэй старонцы шэсьць радкоў вершу «Брнллнант дорогой на дороге лежал» з надпісам «памятн т. Шевченка»: На другой старонцы чарнавы накід вершу Самійленкі ў перакладзе на рас. мову:
Пышно, весело н гордо Там жнвет счастлнво всякнй Держнморда, Держнморда...
(гл. т. II, увагу'да артыкулу № 12). 19. Чарнавы накід в. «Ноч, дождь...» (т. I, № 229). 20. Дрэнна чытэльныя рукапісы вершаў: «Ліецца па бары шырокі, поўны сум» (т. I, № 259) і «Была калісь пара: ўзрэвела завіруха» (т. I, № 166). 21. Тры пераклады з Вэрлена: «Трэск дроў» (т. I, № 228), «Захад» (т. I, № 217) і «Сантымэнтальная бяседа» (т. I, № 223). 22. Чарнавік в. «Вільня» (т. 1, № 132). 23. Дрэнна чытэльныя алоўкавыя і атрамантныя ўрыўкі «Вэронікі» пачынаюцца са слоў «I мела дзеўча выгляд маткі», «I прад высокаю красою» (т. I, № 184). 24. Нячытэльныя вершаваныя алоўкавыя накіды. 25. Нячытэльныя накіды вершам і прозаю. 26. Нячытэльныя вершаваныя алоўкавыя накіды. 27. На аднэй стар. нячытэльныя нататкі, на другой — поэта дае 8 назваў рэцэнзій на свае творы і перакладаў іх на іншыя мовы: 1) Пераклад вершу «Прыйдзе вясна» М. Вдовічэнка ў «Раде» 1 1909 г. 2) Пераклад вершу «Прыйдзе вясна» М. Шапавала ў «Літер. Науков. Віст.2 1909 г. № 9. 3) Верш «Над магілай» — у тым-жа часопісе. 4) Крьітычная ацэнка з біографіч. вядомасьцямі і перакл. вершу «Маёвым ранкам» у «Вест. Евр.» 1911, № 1, ст. А. Пагодзіна «Белорусскне поэты». 5) «Упамінаньне ў заметцы Вараного аб вышэйназванай стацьці. «Рада», 1911 г. 6) Крытычная ацэнка А. Чэрнага ў «Пшэгляду Славянскім» 1911 г. 7) Упамін. у «Большой Энцнклопеднн» т-ва Гранат, выд. 7-е стар. 365. 8) Рэцэнзія на стацьцю «Слаі і глыбы» ў «Мвнскнм Слове»
1 «Рада» — газэта, выходзіла ў Кіеве.
2 Часопіс. Выдаваўся ў Кіеве.
1911 г. 28) Дрэнна чытэльныя алоўкавыя і атрамантныя накідьі вершаў, між іншымі — сонэт А. Пагодзіну («Средм песков Егнпетской землн»— т. I, № 171). 29. Чарнавыя накіды в. «Ах, как уютно, чнсто, мнло»... (гл. т. 1, увагу да вершу «Гутарка з паненкамі» — № 162).
7. Вучнёўскі сшытак у папяровай сіняй вокладцы з 28 стар. in 4°, на першай — верш «Цёплы вечар, ціхі вецер» (т. 1, № 101), на другой — пачатак вершу «Добра ў вышу нябесную глянуць...» (т. I, № 113).
8. 35 паасобных аркушоў рознага памеру (in 2°, 4°, 8°) з чарнавымі накідамі. 1. Пачатак артыкулу «Сонэт» (т. II, № 33), чарнавік вершу «На цёмнай гладзі сонных луж балота» (т. I, № 172). 2. Артыкул «Сонэт» (т. II, № 33). 3. Пачатак артыкулу «Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасьці да XVI стал.» (т. I, № 3), пераклады з Вэрлена «Асеньняя песьня» (т. I, № 215) і «Плач сэрца мойго» (т. I, № 216). 4. Урывак вершу «Ой, грымі, грымі, труба, уранку рана» (т. I, № 253). 5. Дрэнна чытэльныя накіды вершаў, сярод іх — трыолет «Калісь глядзеў на сонца я» (т. I, № 174). 6. Дрэнна чытэльныя нататкі. 7. Аўтографы вершаў «За дахамі места» (т. I, № 133), «Пад ценьню цёмных ліп» (т. I, № 38), «Сеў хлопчык з блюдзечкам» (т. I, № 136), «Першая любоў» (т. I, № 36), «На глухіх вулках — ноч глухая» (т. I, № 134), «Маркотна я чакаю, для чаго ты» (т. I, № 167), «Зьвярнуў калісь Пегас на вулкі» (т. I, № 130), «Ад сьпекі дышуць дахі і асфальт» (т. I, № 137), «Завіруха» (т. 1, № 135), «Белым сьнегам укрылася вуліца» (т.Л, № 34), «Дзесь у хмарах жывуць павукі» (т. I, № 107). 8. Аркуш звычайнага памеру, увесь сьпісаны дрэнна чытэльнымі вершаванымі алоўкавымі накідамі. 9. Чвэртка аркушу з чарнавымі вершаванымі накідамі і нататкамі поэты. 10. Чарнавы накід вершу «Сонэт Арвэра» (т. I, № 209) і іншыя нячытэльныя нататкі і накіды. 11. Аркуш з папсаванымі ад вады накідамі вершаў. 12. Накіды вершу «Восстанне» (т. I, № 231). 13. Дрэнна чытэльныя накіды вершаў — «Ўсё, аб чым калісь мы сьнілі», «Слушайце песьню» і інш. 14. Верш «Залюбов'ался солнцем я» (т. 1, № 300) і інш. нячытэльныя накіды. 15. Нячытэльныя нататкі поэты. 16. Нячытэльныя вершаваныя алоўкавыя накіды. 17. Аркуш in 2° увесь дробна сьпісаны дрэнна чытэльнымі накідамі вершаў, сярод якіх «Пачуцьцю цёмнаму падлеглая» (т. I, № 186), «Усё за дзіцёнка» (як відаць, варыянт да аднаго з вершаў цыклю «Каханьне і сьмерць», т. I, № 186—198) — і інш. 18. Чарнавы накід вершу «Сьмерць шэршня»— (т. I, № 238). 19. Верш «Молодятннк», выдрукаваны ў 1-м томе за № 279 пад назваю «Зеленая любовь». 20. Нячытэльныя нататкі. 21. Чарнавы накід вершу «Ой грымі, грымі, труба, ўранку рана» (т. I, № 253). 22. Чарнавы дрэнна чытэльны вершаваны накід «Буду сьцежкаю-дарожкаю ісьці» (8 радкоў). 23. Нячыгэльныя накіды вершаў. 24. Алоўкавыя нячытэльныя вершаваныя накіды. 25. Крыху абгарэлы па краёх аркуш з накідамі вершу «Летапісец» (т. I, № 123). 26. Нячытэльныя вершаваныя накіды, якія пачынаюцца словамі «Шчыра любіў», «Шчыра каханьне адно»... 27. Крыху абгарэлы аркуш з чыставым аўтографам вершу «Дзед» (т. I, № 51).
28. Аркуш in 2° з сьпісам вершаў для зборніку «Вянок» і выбранымі для гэтага зборніку эпіграфамі. Пералічаны наступныя нізкі вершаў: «У зачарованым царстве», «Згукі бацькаўшчыны», «Старая Беларусь», «На бруку места», «Старая спадчына», «3 чужой глебы» і «Вольныя думы». 29. Сьпіс вершаў для зборніку «Красавік». 30. Чыставы ўрывак на абгарэлай паперы вершу «Была Інгеборг, як сасонка, стройна» (т. I, № 236). 31. Чыставы аўтограф вершу «Выйшаў з хаты. Ціха сьпіць надворак» (т. I, № 77). 32. Чарнавы аўтограф перакладу з Вэрхарна вершу «Паўстаньне» (т. I, № 231). 33. Чарнавікі перакладаў з Вэрлена: «Малюнак мора» (т. 1, № 222), «Рака срэдзь вулкі» (т. I, № 225), «Сон цёмны ўсё мацнее» (т. I, №214). 34. Чарнавыя накіды вершаў: «Усё праходзе — і радасьць і мукі» (т. 1, № 83) і «Сьцюжа, мрок» (т. 1. № 78). 35. Чарнавыя дрэнна чытэльныя вершаваныя накіды, сярод якіх тры радкі вершу «Ах, как уютно, чнсто, мнло» (т. I, увага да в. № 162).
9. Сшытачак памерам in 8° з 46 старонкамі накідаў вершаў. Алоўкавыя нататкі на лісткох 1—7, 10—12 і 18—20 нячытэльныя. На іншых старонках — урыўкі з «Максіма і Магдалены» (т. I. № 63) «Як Рыгор у паходзе канаў» (т. I, № 68).
10. Сшытак in 8° з 22 паасобнымі аркушамі аднастайнае паперы. На першай старонцы надпіс: «Макснм Богдановнч. Полынь-трава» і ў якасці эпіграфа наступныя радкі з украінскіх поэтаў:
Друже любнй мій, Шо чнтаеш се. Ты хоч зрозумій Біль, одо серце ссе.
М. Воронйй.
Одну сльозу з очей карнх I — пан над панамі!
Т. Шевченко».
На іншых старонках — вершаваныя накіды. Большасьць накідаў зьяўляецца чарнавымі ўрыўкамі і выдрукаваны ў IV-м разьдзеле 1-га тому (№№ 244, 245, 262, 263, 265, 266, 269, 271).
11. Чарнавік «Вэронікі» (т. I, № 184) —4 стар. in 4°.
12. Сшытак у 26 стар. in 4°, бяз вокладкі з загалоўкам «Белорусскне поэты, перевод М. Багдановіча», зьмяшчае ў сабе пераклады на расійскую мову вершаў Я. Коласа. Я. Купалы, Я. Лучыны і інш.
13. 38 паасобных аркушоў і поўаркушоў, сагнутых удоўжкі з вельмі нячытэльнымі чарнавымі накідамі вершаў. Пераважная большасьць іх не расчытана.
ПАПКА V
зьмяшчае ў сабе матар’ялы М. Багдановіча да беларускага лемантара.
1. Вучнёўскі сшытак у папяровай сіняй вокладцы, 24 старонкі іп 4°, з выбранымі прыкладамі для лемантара на літары «У, A, М, Р, Ж, X, Д, Ш, С, К, В, Н».
2. 3|/2 паасобныя лісткі in 4° з нататкамі да таго-ж лемантара.
3. Аркуш паперы паштовага формату і лісток in 4° з прыкладамі паасобных слоў для лемантара.
4. Аркуш in 2° і 10 старонак in 4° з алоўкавымі нататкамі і прыкладамі для лемантара.
ПАПКА VI
зьмяшчае ў сабе паасобныя аркушы з начыста напісанымі вершамі. Чыставы выгляд аўтографаў і зробленая на некаторых аркушох прыпіска адрасу поэты даюць падставу думаць, што захаваныя ў гэтай папцы паасобнікі вершаў былі падрыхтаваны поэтам для адсылкі ў рэдакцыю да надрукаваньня. Некаторыя з іх былі ўжо раней выдрукаваны ў «Вянку» і <Нашай Ніве». Большасць аркушоў з бакоў крыху прыпалена, але тэкст ад агню не папсаваўся.
У папцы зьмяшчаюцца наступныя рукапісы:
1. Аркуш у 4 старонкі in 2° з перакладамі з украінскай на расійскую мову наступных вершаў Т. Шаўчэнкі: «В Украйне лн, в Сябнрн-ль будут» (т. I. № 291), «Н серое небо н сонные воды» (т. 1, № 294), «Готова! Парус распустнля» (т. I, № 295).
2. Аркуш in 2° з перакладамі двох вершаў Т. Шаўчэнкі на расійскую мову — «Н. Н. Костомарову» (т. I, № 290) і «А. О. Козачковскому» (т. I, № 293).
Крыху абгарэлы аркуш in 2° з чыставымі аўтографамі трох вершаў на першай старонцы: «йзяшный сад, совсем как у Ватто», (т. I, № 302), «Трнолет — Мне долгое забвенье Вамя» (т. I, № 301) і «Четверной акростнх» (т. I, № 285).
3. Поўаркуша памерам in 2° з вершамі «В старом саду» (т. I, № 202) і «Трнолет XVIII века» (т. 1, № 301). Пад загалоўкамі абодвых вершаў аўтарская прыпіска: «пер. авт. с белорус. по рук».
4. Адна старонка з вершам «Маладыя гады» (т. I, № 76).
5. Старонка з вершам «Мы гаворым у двох»... (т. I, № 81).
6. Поўаркуша з вершам «На Лявонавай кашулі вышыты галубкі» (т. I, № 72).
7. Поўаркуша з вершам «Калі паласу агневую» (т. I, № 75).
8. Старонка з вершам «Скірпуся» (т. I, № 73).
9. 8 старонак in 4° з вершам «Хто там едзе па Касову полю?» (т. I, № 238).
10. Аркуш паштовага формату з вершам «Тая крыніца, што раньш к акіяну нясла свае хвалі» (т. I, № 248). Пад тэкстам вершу дапіска: «Перевод некоторых, плохо понятных для велнкоруссов слов».
11. Поўаркуша з вучнёўскага сшытку in 4° з вершамі «Шынок» (т. I, № 226) і «Зьяньне месяца» (№ 224).
12. Моцна апалены па краёх поўаркуша паштовага формату з в. «Mae песьні» (т. I, № 1).
Нумеры 13—23 уяўляюць сабою поўаркушы малога формату (in 16°) з наступнымі вершамі на кожным поўаркушы: 13) в. «Зьмяіны цар» (т. I, № 95), 14) «Лясун. Прывольная цёмная пушча» (т. I, № 11), 15) «Асеньняю ноччу» (т. I, № 14), 16) «Лес. Пугач» (т. I, № 13), 17) «Поле, Падвей» (т. I, № 15), 18) «Русалка» (т. I, «Увагі», стар. 449), 19) «Лясун» (т. I, № 10), 20) «Старасьць» (т. I, № 12), 21) «Хмурныя, цёмныя гудзяць і шэпчуць елі» (т. I, «Увагі», стар. 448), 22) «Ноч» (т. I, № 2), 23) «На чужбіне» (т. I, № 3). '
24. Чвэртка аркушу паштовага формату з вершам «Вось і ноч. Нада мной заліліся сьлязамі нябёсы» (т. I, № 27).
25. Значна абгарэлы поўаркуш in 4° з вершамі «Ціхія мае ўсе песьні>... (т. I, № 29) і «Не знайсьці мне спакою ні цёмнаю ноччу ні днём» (т„ № 30).
Нумары 26—38 складаюцца з паасобных поўаркушоў малога формату (in 4° і 8°) з аўтографамі вершаў. 26) «У небе ля хмары грымотнай» (т. I, № 97), 27) Пераклад з Гэйнэ «Калі каханьне ізмучыць» (т. I, № 206), 28) 3 Гэйнэ— Гэнрых (т. I, № 208), 29) «Дзьве песні». 3 Ю. Сьвятагора» (т. I, № 30), 30) 3 цыклю «Эрос». «Зірнуў, як між валос, між хмар»... (т. I, № 5), 31) «Д.. Д. Дзябольскаму (т. I, № 40), 32) «Агата» (т. I, № 74), 33) «3 Ä. Пушкіна — Сяжу я ў турме» (т. I, № 233), «3 М. Розэнгэйма — «Цяжкая дарога» (т. I, № 235), «3 А. Майкава — «Золата, золата падае з неба» (т. I, № 234), 34) «Лясун>, «Пугач» (т. I, № 13) і 4 радкі вершу «Сьмерць зьмяінага цара», 35) «Край мой радзімы» (т. I, № 142), 36) Эпіграма «За арыфмеціку бяруся» (т. I, увага да № 43), 37) «В неволе цяжка, хоць і волі», пераклад з Т. Шаўчэнкі (т. 1, № 292), 38) «Варона і чыж,— баййа» (т. 1, № 70).
39—40 аркушы звычайнага формату з вершамі «Мз А. Крымского — «Пальмы гордые н лавры» (т. I, № 298), «РІз РІв. Франко— «На реке вавнлонской» (т. I, № 297) «Нз В. Самійленкі — «Те, что в холодных сердцах».
41. Поўаркуша звычайнага формату з в-ам «Зелёная любовь» (т. I, № 279).
Нумары 42—48 складаюць паасобныя поўаркушы малога формату (in 4° і 8°) з аўтографамі вершаў. 42) В. «Пан і мужык» (т. I, № 431). 43) «Ікар і Дзедал» (т. I, № 200). 44) Эпіграмы «Чытаю я журнал
сучасны» , «Чаму у нас акамянеласьці» і «Гутарка» (т. I, № 43—II— IV), 45) «Осенью» (т. I, № 287),46) 3 Гэйнэ — «Калі маеш шмат чаго» (т. 1, № 207), 47) «Хто там быццам гаворыць у цёмнай вадзе?» 48) 3 цыклю <Эрос» «У космах схаваліся кветы чырвоныя» (т. № 1, № 4).
ПАПКА IX
зьмяшчае лісты М. Багдановіча. Першыя трынаццаць лістоў, пераданыя ў камісію бацькам поэты, засталіся неадасланымі і знойдзены ў паперах нябожчыка. Рэшта атрымана ад У. М. ігнатоўскага, Я. Купалы, Я. Лёсіка, Б. I. Эпімаха-Шыпілы.
Неадасланыя лісты: 1. В. Лявіцкай бяз даты 2 старонкі паштовага формату. 2. У рэдакцыю час. «Нов. Сатнрнкона» паведамленьне аб надрукаваньні ў часопісе вершу «Кругом 16», які раней быў выдрукаваны ў зборніку «В зашнту слова». Тэксту поўстаронкі паштовага формату. 3. Ліст да А. Смоліча з заяваю «в участковае прнсутствне по подоходному налогу», задатаваны 28 лютага 1917 г. Аркуш паштовага формату. 4. Паштовая картка да В. Ластоўскага з пералікам вершаў, адасланых у рэдакцыю «Нашае Нівы». Напісаны прыблізна ў 1910-м годзе. (Аўтарам дата не прастаўлена). 5. Ліст у рэдакцыю «Нашае Нівы» бяз даты. Напісаны быў, як відаць, у пачатку навучаньня поэты ў ліцэі, г. зн. у восень 1911-га году. Старонка паштовага формату. 6. Ліст да стрэчнага брата П. Я. Гапановіча, 3 старонкі in 4°, пачынаецца словамі: «Сегодня уже трн месяца, каК я жнву в Мннске». 7. Ліст на 3 стар. паштовае паперы да К. Н. Л. Дата не прастаўлена. 8. Пачатак лісту да К. П. на поўстаронцы паштовага формату. 9. Урывак лісту з 6-ці радкоў на паштовай паперы з наступнымі словамі: «скандннавсквх, сербскнх нт. д. н т. д. Так я хочу... пройтн поэзнн всех времен н народов>... 10. Перадсьмяротны ліст з Ялты да стрэчнага брата П. Я. Гапановіча, напісаны алоўкам на 6 стар. паштовага формату. 11. Перадсьмяротны ліст да бацькі, пачынаецца словамі: «Здравствуй, старый воробей! Молодому воробью плохо...» Пісаны алоўкам на старонцы паштовага формату. 12. Ліст да А. Смоліча. 4 стар. паштовага формату. 13. Чысты аркуш паштовага формату са словамі «Добрыдзень, Паночкі!» 14. Ліст у рэдакцыю «Нашае Нівы», адносна выданьня «Вянка», бяз даты, 4 стар. паштовага формату. Пераданы ў Камісію У. М. Ігнатоўскім. 15. Паштовая картка да Я. Луцэвіча 1916 г. Передана ў Камісію Я. Купалам. 16. Паштоўка ў «.Беларускую кнігарню». Перадана Я. Лёсікам. 17—18. Дзьве паштоўкі А. Бурбісу. Абедзьве 1915-га г. Атрыманы з бібліотэкі ІБК19. Паштоўка A. А. Золотареву 1911 г. Атрымана ад бацькі пісьменьніка. 20. 4 паштоўкі з відамі Феадосіі і аловачнымі нячытэльнымі надпісамі поэты. 21—25. Пяць паштовак да суполкі «Загляне сонца 1 ў наша ваконца», Усе— 1912-га году. Пераданы
ў Камісію проф. Б. I. Эпімах-Шыпілам. 26. Паштоўка з портрэтам Янкі Лучыны і з яго-ж вершам «Роднай старонцы», адрасавана да Янука Купалы ад 13-га мая 1912-га году. Перадана ў Камісію проф. Б. I. Эпімах-Шыпілам.
ПАПКА X
зьмяшчае ў сабе 4 паасобнікі «Вянка» М. Багдановіча, з якіх першых два (№№ 1 і 2) — аўтарскія. На іх поэта рабіў свае нататкі. На паасобніку № 1 поэтам адзначаны пад кожным вершам яго памер, прычым да трох першых вершаў ім апроч памеру зазначана таксама і строфіка. На экзэмпляры № 2, які знаходзіўся ў Ялце ў часе апошне падарожы туды поэты, яго рукою 'зроблена шмат паправак чарніламі і алоўкам. Некаторыя з гэтых паправак былі прыняты камісіяй і ўведзены ў тэкст пры перадруку <Вянка» ў акадэмічным выданьні (гл. т. I, заўвагі да № 91, 93, 95, 101, 123, 177, 184). Іншыя аўтарскія папраўкі азначаны ва ўвагах да адпаведных вершаў 11-га разьдзелу І-га тому (№№ 113, 123 і інш.). На падставе гэтых-жа паправак камісіяю была ўстаноўлена новая рэдакцыя вершу «Слуцкія ткачыхі», выдрукаванага ў І-м томе за нумарам 126-6. (гл. т. I, увагі да ІІ-га разьдзелу і да вершу № 126).
ПАПКА XI
зьмяшчае ў сабе паасобныя абгарэлыя аркушы памерам іп 8° і 4° з вершаванымі накідамі і рознымі нататкамі поэты. Папера шчарнела ад агню і краі рукапісаў зусім абвугліліся і паадломваліся.
1. Абгарэлая восьмая частка аркушу з чарнавымі алоўкавымі накідамі вершаў: «Досі ўжо, браты, чужынцам мы служылі» (т. I. № 252) і «Ты скажы мне, мужык»... (т. I, № 251).
2. Абгарэлы аркуш in 8° з пералікам вершаў. Можна прачытаць наступныя назвы: «Дзед», «Вечар», «Марына», «Мне доўгае расстаньне з Вамі», «Рондэль», «Скірпуся», «Лявоніха», «Добрай ночы, зара, зараніца», «Бура», «Упалі з грудзей»... Як відаць, поэта дае сьпіс вершаў аднаго з задуманых ім зборнікаў (гл. заўвагу да ІІ-га разьдзелу І-га тому), выдань які, аднак, ён не пасьпеў.
3. Абгарэлая чвэртка аркушу з чарнавымі накідамі вершаў: «Ой, пайшла сабе Скірпуся»... (т. I, № 73) і «Ты ня згасьнеш, ясная зараначка» (т. I, № 249).
4. Значна абгарэлая, як і іншыя рукапісы гэтай папкі, чвэртка аркушу з дрэнна чытэльнымі алоўкавымі накідамі поэты, сярод якіх 6 радкоў вершу «Я ухаджу ў цёмны сад», дзьве апошнія строфы вершу «Калі паласу агнявую»... (т. I, № 75).
5. Абгарэлая частка аркушу, памерам прыблізна in 8° з чарнавым накідам вершу «Ты не згасьнеш, ясная зараначка» (т. I, № 249) і іншымі ўрыўкамі, сярод якіх тры радкі:
Бач, агністым блескам засьве... Шыбы цёмныя вясковых хат Туманы расою рассыпаюцца...
6. 2 абгарэлых часткі аркушу in 4° з чарнавым накідам артыкулу на тэму пра беларускую народную творчасьць і вершаў «А чалом, чалом, мае госьцейкі» (т. I, № 86), «Страцім лебедзь» (т. I, № 85).
7. 3 паасобныя лісткі з чарнавікамі вершаў «У мясьцечку Церасьцечку» (т. I, № 66) і «Агата» (т. I, № 74).
8. 2 абгарэлыя часткі аркушу in 4° з чарнавым накідам в. «Прыдзецца, бачу, пазайздрыць бяздольнаму Марку» (т. I, № 79) і іншымі вершаванымі нячытэльнымі накідамі.
9. 2 абгарэлыя чвэрткі аркушу з чыставым аўтографам в. «Пагоні» (т. I, № 84).
10. 2 чвэрткі аркушу з чыставымі аўтографамі вершаў «Ужо пара мне да дому зьбірацца» (т. I, № 82) і «Непагодны вечар» (т. I, № 80).
11. 50 абгарэлых старонак in 8°; 28 — з тэкстам, рэшта — белыя. Сярод дрэнна чытэльных алоўкавых нататак знаходзяцца аўтографы наступных вершаў: «Яснавокая Аніта» — «Гішпанская» (т. I, № 237), «Танкі»: «Ах, як сьпявае», «Мілая, згадай», «Дзіўна кволыя», «Усё зьнікае» (т. 1, № 242), «Сёньня дзень у нас сьветлы, радасны» (т. I, № 240), «Я ўсё забыў на сьвеце і ведаю адно» (т. I, Xs 241), «Празрыстым пакрывалам я агарнула твар» (т. I, Xs 241), «Украінскія» (т. I, X» 239), «Інгеборг» (т. I, Xs 236). На 4-х старонках — сьпіс вершаў і з боку дапіска «Маладзік», «Шыпшына» (гл. увагу да ІІ-га разьдзелу І-га тому).
12. Абгарэлы чытэльны аўтограф вершу «Сьмерць шэршня» (т. I, Xs 238).
13. Абгарэлы чытэльны аўтограф вершу «Бяседная» (т. I, X» 86).
14. Чыставы аўтограф вершу «Лявоніха» (т. I, Xs 71).
15. Частка абгарэлага чытэльнага рукапісу вершу «Інгеборг» (т. I, Xs 236).
16. Абгарэлыя рэшткі аркушоў (5 in 4° і 4 in 8°) з накідамі вершаў: «На нас томнтельно, угрюмо наплывает» (т. I, Xs 311), «Кніга» (т. I, Xs 125). «Касьцёл св. Анны ў Вільні» (т. I, 280), «Трыолет XVIII в.» (т. I, Xs 55 і 301); іншыя папсаваныя ад агню нататкі дрэнна чытэльныя. Сярод іх: пералік беларускіх пісьменьнікаў (13-ая стар.) некалькі радкоў вершу «На захадзе сонца згасала», «Ты вечером креіценскнм ворожнла» (т. I, Xs 313).
17. 4 стар. in 8° дрэнна чытэльнага накіду артыкулу пра «Нашу Ніву», «Беларускую сацыялістычную грамаду» і да т. п.
18. 12 абгарэлых старонак in 8° з чытэльнымі аўтографамі вершаў на расійскай мове: «Прочтнте с участьем правднвую эту»... (т. I, № 307), «Озеро» (т. 1, № 309), «Мне долгое забвеньне Вамн» (т. I, № 301), «Дед» (т. I, № 314), «На солнце загляделся я» (т. I, № 300), «Теплый вечер, тнхнй ветер, мягкнй стог» (т. I, № 315), «Я все выше н выше на ropy подымался» (т. I, № 167), «Бледный, хялый, всё-ж люблю я»... (т. I, № 154), «Скоро вечер в прошедшее канет» (т. I, № 310).
19. 8 абгарэлых старонак in 8° чарнавых урыўкаў перакладаў з Шаўчэнкі: «Огнн горят, оркестр нграет», «Когда б вы зналн, барчукн», «В Укранне-ля, в Снбнря-ль будут» (т. I, № 291).
20. 2 абгарэлыя старонкі in 8° з нячытэльнымі вершаванымі алоўкавымі накідамі і пачаткам артыкулу аб Ножыне (т. II, № 60).
21. Аркуш in 4° з чытэльнымі алоўкавымі накідамі вершаў «Учора шчасьце толькі глянула нясьмела» (т. I, № 42), «Усё адна цяпер мне думка сэрца сушыць» (т. I, № 267).
22. 6 абгарэлых лісткоў in 8° з чарнавымі накідамі, сярод якіх сьпіс беларускіх пісьменьнікаў і інш. нячытэльныя нататкі.
ПАПКА XIV
зьмяшчае ў сабе аўтографы М. Багдановіча, дадаткова атрыманыя ад А. Ю. Багдановіча, Я. Ю. Лёсіка, Я. Л. Дылы, С. М. Некрашэвіча, М. Касьпяровіча.
1. Чыставы аўтограф артыкулу «Забыты шлях» (т. II, № 8) — 11 ст. in 4°. Пераданы ў камісію М. Касьпяровічам.
2. 2 старонкі in 4° чыставога тэксту артыкулу «Хто мы такія» (т. II, № 21). Пераданы ў камісію Я. Лёсікам.
3. Чыставы аўтограф апавяданьня «Гарадок» (т. I, разьдзел VII, № 6). Пераданы ў камісію А. Смолічам.
4. Аўтограф артыкулу «Аб веры вашых прашчураў (т. II, № 32) — 6 стар. in 4°. Пераданы ў камісію А. Смолічам.
5. Аркуш, задатаваны 1917-м годам, з апошнімі перадсьмяротнымі накідамі поэты, сярод якіх урыўкі вершаў «Набягае яно вечарамі», «Пралятайце вы, дні», «Ў краіне сьветлай, дзе я ўміраю» (т. I, №№ 87, 88, 89). Пераданы ў камісію Я. Дылам.
6. Чыставы аўтограф вершу «Паво> (т. I, № 201) —3 стар. in 4°.
7. Чыставы аўтограф вершу «Слушай, Рона, эту сказочку про «Гагу» (т. I, № 228) — 1 ст. in 8°. Дасланы А. Ю. Багдановічам.
8. Сшытачак 20 старонак памерам in 8°. На першай старонцы надпіс: «Максім Багдановіч, нанізка вершаў «Каханьне і сьмерць» Яраслаў. Серпень-кастрычнік 1912 р.» У сшытку 14 чыставых аўтографаў з папраўкамі радактарскага характару. Усе вершы выдрукаваны ў 1-м томе (№№ 185—198). Пераданы ў камісію С. Некрашэвічам.
9. Аркуш паштовага формату з чыставым аўтографам вершу «Страцім-Лебедзь» (т. I, № 85). Пераданы ў камісію М. Касьпяровічам.
10. 6 старонак in 4° з чыставымі аўтографамі вершаў: «Бяседная» (т. I, № 86—I), «У Максіма на кашулі вышыты галубкі» (т. 1, № 72),
«Як прыйшла я на ток малаціць» (т. I, № 86—II), «Хоць і зорачка — ды не вячэрняя» (т. I, № 86—III), «А як сьмерцю Максіма скаралі»
(апошнія радкі в. «Максіма і Магдалены») (т. I, № 63). Пераданы
ў камісію М. Касьпяровічам.
ПАПКА II
зьмяшчае ў сабе матар’ялы, дасланыя бацькам пісьменьніка ў верасьні 1923-га г. і ў жніўні 1924-га г. і ўспаміны аб М. Багдановічу, атрыманыя камісіяй на працягу 1925—1927 гг.
1. Уласнаручны рукапіс Адама Юравіча Багдановіча пад назваю «Матерналы к бнографяя Макснма Адамовяча Богдановнча» — 93 старонкі in 2°.
' 2. Сшытак, 32 старонкі памерам in 4° з дваццаццю двума вершамі поэты.
На загалоўнай старонцы надпісана: «Зеленя». Стяхн. Перевод с белорусского автора.— Переводы стнхов — словно женіцнны: есля краснвы, то не верны, еслн верны, то некраснвы. Нем. пясат. поговорка.— Ярославль. 1909—13 г. На трэцяй старонцы — адно слова: «Нюте». Тут-жа прыпіска бацькі пісьменьніка аб пахаджэньні перакладаў. «У 1913-м ці 14-м годзе, гаворыцца ў прыпісцы, была ў госьцях у Ярасьлаўлі стрэчная сястра Максімв Адамавіча — Ганна Іванаўна Гапановіч. Ей поэта падараваў кніжку сваіх вершаў на беларускай мове. Яна сказала, што ня зможа ацаніць поэтычных вартасьцяй яго твораў, бо ня добра разумее беларускую мову. Тады Максім Адамавіч, уласнаручна перапісаўшы, падараваў ей сшытак перакладаў у расійскай мове, які ў яе і захоўваецца. 3 гэтага сшытку зьнята копія стрэчным братам поэты Андрэем Пятровічам Галаванавым».
У зборнічку «Зеленя» зьмешчана 22 вершы: 1. <Соннет>. 2. «Трнолет» («На солнце загляделся я»...). 3. «Тряолет XVIII века». 4. «В старом саду>. 5. «Скерцоэ. 6. «Смех н говор». «В пестрой юбке обезьянка». 7. «Подымн к небесем своя взоры». 8. «Уж сннее небо темнеет». 9. «Прочтяте с участьем правднвую эту...» 10. «Слышяшь гул? Это днко-печальный лесун». II. «Озеро». 12. «Скоро вечер в прошедшее канет». 13. «На нас томнтельно, угрюмо наплывает»... 14 «Белым цветом одета каляна». 15. «Ты вечером крешенскнм ворожнла»... 16. «Дед». 17. «Теплый вечер, тнхяй ветер»... 18. «Перепнсчнк». 19. «Кннга». 20. «Мне снялось». 21. «Бледный, хнлый, всё-ж люблю я»... 22. «Давно завянулн цветы».
3. 4 рукапісныя старонкі in 4° «Нз воспомннаннй о М. А. Богдановнче» Аляксандра Цітова
4. Успамін аб М. Б-чу А. Залатарова. 8 рукапісных стар. in 2°.
5. «Макснм Адамовнч Богдановнч» (К 10-летню co дня его кончяны) Успамін Сяргея Каныгіна. 3 рукап. стар. in 2°.
6. Успамін аб М. Багдановічу В. Ластоўскага 9 стар. (друк. на машынцы) in 2°.
7. «Нз воспомянаннй о М. А. Богдановнче» М. Г. Агурцова. 9 стар. (перадрук. на машынцы) in 2°.
8. «Да біографіі М. Багдановіча». Са слоў бацькі запісаў Я. Дыла.
3 рукапісн. стар. in 2°.
9. «Автобіографічная заметка» A. Е. Багдановіча. 8 стар. (друк. на машынцы) in 2°.
10. «Нз воспомннаннй о М. Богдановнче» I. Я. Некляпаева. 5 стар. (друк. на машынцы) in 2°.
11. «Успамін аб Максіме Багдановічу» Хв. Імшэнькіна. 10 рук. стар. у палову in 2°.
12. Весткі аб М. Багдановічу, атрыманыя камісіяй ад А. Смоліча. 1 стар. in 2°.
13. Весткі аб М. Багдановічу Зьм. Бядулі. 1 стар. in 2°.
ПАПКА VIII
зьмяшчае ў сабе лісты розных асоб да М. Багдановіча, напісаныя ў пэрыод з 1908-га да 1917-га году. Паводле адрасатаў, лісты разьмяркоўваюцца наступным чынам: ад Агурцова — 2, ад Ашукіна — 4, А. Ю. Багдановіча — 9, I. Бахонка— 2, Белавусава — 5, A. I. Грыневіча— I, Дзябольскага — 4, Рамуальда Зямкевіча — 1, ЯКупалы — 2, В. Ластоўскага — 20, Манькоўскага — 3, С. Палуяна — 8, Халімона з-пад пушчы (Аўгена Хлябцэвіча) — 4, Цёткі — I, Б. I. Эпімах-Шыпілы — 2, і інш.
ПАПКА XII
У гэтай папцы захоўваюцца фотографічныя зьнімкі, часткова выкарыстаныя камісіяй ў І-м і ІІ-м тамох збору твораў М. Багдановіча. Большасьць зьнімкаў атрымана ад бацькі пісьменьніка, №№ 14, 15 і 16 пераданы ў камісію А. Александровічам.
1. Фотографічная картка бацькі пісьменьніка А. Ю. Багдановіча 1887-га году (т. II, стар. LII).
2. Фотографічная картка А. Ю. Багдановіча 1907-га году.
3. Фотографічная картка маткі пісьменьніка М. А. Багдановіч, ураджонае Мякоты, 1890-га году.
4. Фотографічная картка яе ж 1893 году (т. II, стар. LXXXVI).
5. Фотографічная картка 1893 году, на якой зьняты М. Багдановіч, калі яму было 2 гады, з сваім старэйшым братам Вадзімам.
6. Фотографічная картка, на якой зьняты пісьменьнік у 1909-м годзе (т. I, стар. 9). На адвароце карткі верш — «Я — бальны, бясскрыдлаты поэт» (т. I, № 6).
7. Фотографічная картка яго-ж 1911-га году (т. I, стар. 185). На адвароце карткі — верш «Я вспомннаю дом старннный» (т. I, № 281).
8. Фотографічная група 1914-га году. М. Багдановіч сярод таварышаў-студэнтаў (т. I, стар. 273).
9. М. Багдановіч сярод рэдакцыі газ. «Голос». Знімак зроблены ў канцы 1915-га году або ў пачатку 1916-га году (т. I, стар. V і стар. 216).
10. Л. А. Багдановіч, малодшы родны брат пісьменьніка. Зьнімак 1918-га году.
11. Фотографічны зьнімак гаспадыні, у якой пісьменьнік жыў у 1915-м годзе ў Старым Крыме.
12. Пісьменьнік, калі яму было 6 гадоў, з сваёю цёткаю М. Ю. Багдановіч (у замужастве Галаван) і з двумя братамі — Вадзімам і Лёваю (т. II, стар. XXI).
13. Матка пісьменьніка Марыля Апанасаўна з старэйшым сынам Вадзімам. Зьнімак 1893-га году.
14— 15. Фотографічныя паштоўкі, на якіх зазьняты дом у Ялце, дзе памёр пісьменьнік (т. II, стар. 324).
16. Зьнімак магілы М. Багдановіча ў Ялце (т. I, стар. 429).
17. А. Ю. Багдановіч. Зьнімак 1927 г.
18. Магіла М. Багдановіча ў Ялце. Каля магілы — пісьменьнікі: А. Вольны, У. Дубоўка і А. Александровіч.
19. Дом у Менску (Комунальная вул. № 25), дзе нарадзіўся пісьменьнік 27 лістапада (10 сьнежня) 1891-га году. Фотографічны зьнімак 1928 году.
20. Фотографічная група 1915-га году. М. Багдановіч сярод гуртка знаёмых.
21. Портрэт М. Багдановіча, зроблены мастаком Бацюковым паводле фотогр. зьнімку № 20.
В. Мачульскі.
ПАКАЗАЛЬНІК ІМЁНАЎ ДА I —III ТАМОЎ
Абрамовіч-Бараноўскі С. С. Ill —
135, 141, 144, 148
Абуховіч A. Р. II—272
Аверчанка А. Ц. III—232
Авідзій I —190, 377; 111-246
Агафонаў Н. Г. III 155
Адоеўскі A. I. II—252, 343; HI-
18
Адольфаў Н. Г. III—156
Адрыянаў С. A. II—348
Ажэшка Э. II—274
A. I. II—274
Айвазоўскі I. К. II—101
Акарскі С. A. II—354
Аксакаў 1. С. III—17
Аксакаў С. Ц. II—392
Аленін A. A. II—400
Алесь 1—193, 626
Альдэкоп II—427
Аляксей Міхайлавіч, цар III—195
Аляхновіч-Чэркас Ф. II—228; HI251
Анакрэон I—120, 364
Андрэеў Л. В. Ill —170
Андрэеў Л. М. II —187, 399
Андрэй, кароль III—40—41
Андэрсен М. II—227
Аненкаў П. В. II—391
Аненскі 1. Ф. II—371
Анічкаў ЯВ. II—418
Анонім (Аноніма хроніка) III—57
Антановіч М. A. III —19
Антон Б. II—229
Антошыхін В. III —144—147
Анцік В. II—374
Арвер I—382
Аржэнцкі М. II—414
АржэнцкіМ. Р.НІ—166—167, 172— 173
Арол М. II—226, 281
Архіпаў Я. Я. II—371
Арцыбашаў М. П. II—112
Арцямоўскі-Гулак П. П. II—293
Арыстаў III—146
Арыстоцель II—63
Асалінскі Ю. М. Ill—31, 52
Асаф’еў Б. II—377—379
Астранін Я. III—89
Аўраамаў A. 11—400—401
Аўраамка II—206
Афанасьеў A. М. II—356—357
Ашукін М. С. 11—396—397
Бабрынскі III—64
Багацкі III—248, 250
Багачова III—185
Багдановіч А. Я. Ill—259
Багдановіч Л. А. 111—257
Багдановіч М. A. Н—190, 225, 249, 280—281, 288; III—232—234, 236 241
Багрым П. В. II—265, 287
Багушэвіч Ф. К. II —183, 185—186, 273, 275; III—123, 251
Бадэні Ф. К. II—298
Бажанаў Н. Н. III —155
Байран Д. Г. II 166, 252, 298, 308
Бакакін Ф. Ф. III —186
Бакунін М. A. III—160
Балабан III—45—46
Балакіраў М. A. II—374, 401
Балінскі М. 1. II—209
Балтрушайціс Ю. II—358
Бальмонт К. Дз. II—317, 370, 419
Баляслаў Храбры III—38, 43
Бандтке Г. II—209
Баравікоўскі Л. I. II—293
Баратынскі Я. A. I—104; II—371 —
373; III—234
Барб’е A. II—309
Баршчэўскі Я. II—266, 287
Барэль П. 1—178; III—253
Бебеш Я. II—365
Бедзье Ж. II—337
Бекарэвіч Н. A. Ill—169, 171
Белазёраў К. A. III —188
Белазёраў К. М. III—155
Беларус Максім, гл. Гарэцкі М. I.
Беранжэ П. II—309
Бернер М. Ф. II—370—371
Бетховен Л. 11 -146, 374
Бёрнс Р. II—243
Бжастоўскі П. К. II—208, 265
Бірукоў П. I. II—391
Блок Ä. A. 1—430; II—317
Блус Ф. Ф. II—271
Бобрынаў II—353
Боплан 111—82
Бракгауз Ф. A. II—162
Брусаў В. Я. I—95, 135; II—237, 360, 411—412; III—233—234, 246
Буало Н. 1—137; II —194
Бубянцоў II—410
Будзька Э. A. II —191, 281; 111—
251
Буйла К. A. II—190, 225, 281
Булгарын Ф. В. II—254—256, 266, '268
Бульба A, II—283
Бур-а II—389
Бурачок М., гл. Багушэвіч Ф.
Бурцаў У. Л. II—404
Бядуля Зм. II—227, 229, 281, 283;
III—250—251
Бялінскі В. Р. III —18
Бялоў A. A. III—155
Бярэзнікаў В. II—389
Бяссонаў П. A. II—272
Бястужаў A. A. II—379
Вагнер В. Р. II—374 Валконскі С. Р. III —18
Валошын М. II—112
Вальтэр II—429
Васілеўскі Л. III—34, 63, 257
Васільеў III—141, 143
Васілько, князь III—40, 42
Вато 1—262, 345
Вахрамееў III—169
Вебер II—365
Веліканава Л. III —176
Веневіцінаў Дз. Ул. II—215, 372373
Верашчака Ю., гл. Ластоўскі В. ІС
Верлен П. 1 — 75, 167; III-245, 247248, 253, 255
Вернева А. Я. III—148
Вернеў A. III —148—150
Верхарн I—379
Верхаўсцінскі Б. A. II—370
Вілейка III—219
Віннічэнка Ул. К. II—342, 407
Вітаўт, князь 111—57
Віткевіч С. III—105
Вітэ С. Ю. II—313
Вішанскі 1. II—299
Власт, гл. Ластоўскі В. Ю.
Волкаў III —174
Ворнікаў III—151
Вуль Я. П. II—270
Вышнеградскі II —164
Вяземскі П. A. II—415
Вярстоўскі A. М. II—374
Вярыга-Дарэўскі A. 1. II—270; HI122
Вясёлы К. 11—192
Гаворка A. К. П1—219
Гаворыца П. III—197
Гагарын III—170
Галамбёўскі Л. II—209
Галілей Г. II—345—346
Галіна II—409
Галубок Ул. I. II—227, 283; III—190
Гапановіч П. 1. III—258
Гапон I—89
Гарадзецкі С. М. II —188, 317
Гарацый I—376; III—246
Гарбуноў-Пасадаў I. I. II—218, 336
Гардзялкоўскі С. Я. III—217
Гартны Ц. II—190, 225, 281
Гарун A. II—190, 225, 228—229, 281, 283; III—251
Гаршын У. М. II —183, 215, 273; III— 14
Гарэцкі М. I. II—228, 283
Гаўлічак К. III—76
Гаўрылаў Ill—170, 218, 225
Гаўшын III —170
Гацье Т. 11—360— 361
Гейбовіч III—219
Гейнэ Г. I -127, 369, 462; II-166, 298, 309
Гекель Э. II—298; III—160
Герадот II—163
Герастрат II—310, 313
Гербель III—218-219
Герцэн A. I. III—12
Гершэнзон М. В. II—390
Гессен I. Ул. II—347
Гёте I. В. II—166, 196, 298
Гільфердзінг А. Ф. II—272
Гірс III—208
Глаголь С. II—371
Глебаў, гл. Асаф’еў Б.
Гмырак Л. II—283
Гогаль М. В. II—163, 166, 255—256, 298
Голуб Б., гл. Галубок Ул. I.
ГоркіМ. II—65, 226, 399; III—234— 235, 250
Горнфельд А. Г. III—234
Готфрыд Страсбургскі II—337
Гофман М. Л. II—372
Грабінка Я. П. II—293
Громан В. III—166
Грушэўскі М. С. II—395; III—44
Грыбаедаў A. С. II—372
Грыгор’еў A. A. II—242
Грыневіч A. A. II—191
Грэдэскул М. A. II—383, 406
Грэкаў Н. П. II—360
Грэч М. I. 11—255—256, 268
Гумілёў М, С. II—360
Гуня Дз. Ц. III—89
Гурло A. К. II—192, 281
Гурыновіч A. II—272
Гус Ян III—72—74
Гусеў Н. 1. III —135, 139, 170, 172
Гусеў-Арэнбурскі С. I. II—398
Гутаровіч А. О. III—219
Гучкоў A. I. II—368—369
Гушча Т., гл. Колас Я.
Гюго В. 1—121; 11—160, 298
Гюйо Ж. М. II—236
Дабравольскі Ул. М. II—416 Дабралюбаў М. A. III —19 Дабранскі Ä. I. III—48, 64 Дакукін Ф. I. III—169
Даль Ул. I. II—356
Дамбавецкі A. С. II—272
Данііл Раманавіч, князь III—26, 40—42
Даніловіч I. М. II—209
Дантэ А. 1—52; II—45, 258, 301, 308, 422
Данцоў М. A. II—351
Дарашкевіч I. КII—226, 281
Дарвін Ч. Р. III—164—165 Даргамыжскі A. С. II—374 Дастаеўскі Ф. М. II —159, 166, 298 Джавані I—147
Дзедушыцкі У. III—31, 52
Дзешавулін III—169
Дзіянео II—359
Дзмітрыеў II—350
Дзмітрыеў М. A. II—272, 356 Дзмітрый Дзедзька III—43 Дзюркгейм Э. III—14 Дзябольскі Д. Д. I—245 Дзяржавін Г. Р. II—154 Д’ор О. Л. III—232
Драгаманаў М. П. II—165, 297;
III—64
Дрожжын С. Д. 11—218—222, 336, 413, III—236
Дружанкоў A. A. III—155 Дружынін A. В. II—391 Дунаеў В. В. Ill—154, 187—188 Дунін-Марцінкевіч В. I. II—183, 267—269, 272, 275, 420
Дункан A. II—113
Дэмасфен II—99
Егалкоўскі II—272
Ельскі А. КII—183, 273
Ермалаеў III—145
Ермалаеў Ф. Ф. III—6 Есаулаў А. П, II—374
Жабацінскі У. Я. III—234 Жалкеўскі С. III—88 Жаркоў Д. Е. III—187—188 Жукоўскі В. A. II—256
Журба Я. II—226, 228, 281; III—251 Жывіца А., гл. Гарун А.
Жыглінскі I—69
Жыжка Я. Ill—73
Завіша II—208, 265
Зайцаў В. A. III —19
Залатарова В. Д. I—327
Залатароў Д. II—389
Захер Мазох Л. III—105, 118 Звездзіч III—62
Зенчанка С. Ill—254—255
Златавусны 1. 11—206 Зязюля A. II—229 Зямкевіч Р. A. II—283 Зянькевіч Р. С., II—209
Іаксімовіч Ч. М. II—380—381 Ігаравічы, князі III—41
Ігнацьеў III—128—129, 131 — 133 Іерусалімскі К. II—206
Ізяслаў, князь I—236; II—202
Кабрынска-Азаркевіч Н. I. III—118 Кабылянская В. Ю. III—50, 118 Каваліў С. М. III—118
Каганец К. I—105; II—183, 191 — 192, 226, 281, 287—288, 290
Казачкоўскі A. О. 1—404
Казімір III—43
Казімір Ягелонавіч II—205 Казлоўскі П. III—92—93 Каламан III—41
Каліноўскі К. II—271 Калумб X. II—198
Кальцоў A. В. 11—222, 243, 336, 372;
III—18
Камароў III—142
Канапніцкая М. II—274
Кандзінскі В. В. II—112 Канстанціноўскі III—219 Капніст В. В. II—163 Каракозаў Дз. Ул. III—159 Караленка У. Г. II—99, 228, 305, 341;
III—16
Каралі II—349—350
Караткевіч М. II—270
Каратыгін В. Г. II—400—401 Каратынскі В. II—270; III—122 Каржавін III —176
Карскі Я. Ф. II—259
Карташоў III—189
Касінскі К. III—88
Кастальскі А. Д. II—401 Кастамараў М. I. I—401; II—230, 242
Катлярэўскі I. П. II—264, 293 Катул Г. В. 1—256; II—242; III— 232 253
Кацюбінскі М. М. II—98; III—30, 54, 95, 97, 103—105, 112, 118
Качкоўскі М. III—49, 52 Кашын II—124; III—152
Кельсіеў В. I. Ill—103
Кепскі М. II—228
Кіркор A. К. II 209, 27(1
Кірыл і Мяфодзій II—245; III—70
Кісель A. II—272
Кісцякоўскі Б. A. II—383
Кісялёў III—186—187
Кіц-на М. A. 1—214
Клейнміхель П. A. II—428
Колар Я. III—76
Колас Я. II—188—190, 224, 227, 280, 283; III—249—251
Колебаў III —136
Колышка К. III — 251
Корш Ф. Я. II—243; III—253—254
Косіч М. М. II—273
Краеўскі A. A. II—391
Крапіўка, гл. Цётка
Крапіўніцкі М. Л. II—192
Крапоткін П. A. II—404; III—164
Крупецкі III—57
Крылоў I. A. II 216, 273
Крылоў С. Д. III-154—155
Крымскі A. I —191, 399
Крыўка Я. Ill —191, 204
Кубелік Я. II —145—146
Кузмін М. A. III—232—233
Кузняцоў II—351—352
Кулакоўскі III—130
Кульжынскі I. Р. II—271
Куна С. III—141 —143
Купала Я. 1—86, 397, 411; II—185— 188, 223—224, 229, 275, 279—280, 288, 317; III—237, 248—249, 256
Курачкін М. С. III —160
Курлоў Е. II — 371
Курнатоўскі III—90—92
Куртэлін Ж. I—189; III—253
Кутыроў III—136
Кухта М. 1—320
Лабада Р. III—88
Ладыжанскі М. М. II—374 Ламаносаў М. В. II—196—199
Лапацінскі Я. В. II—270
Ластоўскі В. Ю. 1—263; II—191, 227,
229, 282—283; III—247—248, 250, 252, 255—257
Латышаў III—168
Лацарус II —304
Леантовіч П. I. III —118
Лейка К. Т. II—228
Лермантаў М. Ю. II—249—253, 256, 272, 308, 372
Лермантаў Н. Ю. 111—187
Леў Данілавіч, князь III—26, 31, 42—43, 51, 57
Леўчык Г. II —190, 225
Лешэк III—41
Лёсік Я. Ю. II—228, 283; III—251
Лібкен II—354
Ліндэ С. Б. II—209
Ліпінскі М. A. II—209
Ліхачова Е. I. II—428
Лобік Л. С. II—225, 281
Лукашэвіч П. A. II—209; III—134
Луцкевіч A. I. 1—271; 11—283; III— 247
Луцкевіч I. I. II—283; III—251 Лучына Янка, гл. Неслухоўскі I. Л. Лысенка М. В. II—374; III—50, 52 Львова Н. Р. II—371
Любарт Гедымінавіч III—43—44
Людовік 1, кароль III—57
Лютэр М. III—74
Лявіцкая В. A. III—190, 204, 258
Лявіцкі A. I.. гл. Ядвігін Ш.
Ляконт дэ Ліль Ш. II —193 Ляманьскі Я. II—226; III—250
Ляндрэс III—219
Ляпуноў С. М. II—401
Ляскоўскі Ю. II—270
Ляўкон I, кароль II—99 Ляшамбодзі П. II—309
М. М. II—375
Майкаў М. I—383
Македонскі A. II—262
Максім Беларус, гл. Гарэцкі М. I.
Малала I. II—206
Малерб Ф. II—193
Малышаў С. Ill—144—147
Мальер Ж. II—303, 308
Мамаеў III—136
Мамырын Н. A. III—175
Мамін-Сібірак Дз. Н. II—409
Манькоўскі I., гл. Окліч Я.
Манюшка С. II—268
Мапасан Гі дэ II—159
Марашэўскі К. II—264
Маркаў I. II—157
Марконі Г. II—369
Марлінскі, гл. Бястужаў A. А.
Марозаў I. I. II—413
Мартовіч A. С. III —118
Марцінкевіч, гл. Дунін-Марцінкевіч В. I.
Марэас Ж. 1—185; III—253
Масквіч II—363
Маслаў В. I. II—343
Масленікаў III—168
Маха К. III—76
Маякоўскі У. У. Ill—233
Мей Л. A. II—314
Мендэс К. I—175; III—253
Меншыкаў М. О. II—368
Мечнікаў Л. I. III—160
Мертвага II—402
Мілер Н. A. Ill —135, 139, 141 — 142, 147, 149
Мілюкоў П. М. 11—347—348; III—90
Міралюбаў II—341
Міхайлоўскі М. КII—42, 252; III — 13—14, 17, 157, 159—160, 165, 213, 234
Міцкевіч A. II—243, 266, 269, 270, 272; III—52, 122
Моцарт В. I—263
Мрочак Ю. II—270
Мураўёў М. М. II—426
Мусаргскі М. П. II—377—379
Муха III—45
Мухлінскі A. В. II—209
Мюлер Ф. III—160
Мялешка I. II—264
Мяркураў II—362
Мятлінскі А. Л. II—296
Мяшкоў Н. II—218
Н. II —192
Навіна А., гл. Луцкевіч A. I. Навіцкі III—136
Навумаў Е. II—371
Налівайка II—343
Налівайка С. III—88
Нарбут Т. II—209
Насовіч I. I. II—272; III—250 Некляпаеў III—219
Неміровіч-Данчанка В. I. II—409 Неміровіч-Данчанка Ул. I. II—409 Неслухоўскі I. Л. 11—183—184, 272, 274; ІІІ—123
Нікіцін I. С. II—222, 280, 308, 336
Нікіцін К. A. III—6—7
Нікіціна A. Н. III—7 Нікольскі М. М. II—339 Нобель A. II—358 Новікаў II—351—353 Новіч A. II—227, 283
Ножын М. Д. III—157—161, 164— 165
Н. С. С. II—389
Някрасаў К. Ф. II—337, 396, 411 Някрасаў М. A. II—166, 222, 298, 336, 390—393, 396, 426—429; III— 12
Оглін III—233
Окліч Я. II—192, 283
Паганіні Н. II —145—146
Пагодзін А. Л. 1—137; II—384—385 Палацкі Ф. III—76
Палуян С. Е. 1 — 104, 260; II—187, 192, 215, 283; III—249—250
Палявой М. A. III —18
Памялоўскі М. Г. III—19 Панаева А. Я. II—428 Паніквіцкі III—218—219 Панкратаў III —133—134 Панчанка II—389
Папоў М. В. II—360, 405, 408 Парні I—262, 345
Партугалаў В. II—358
Пастухоў III—186—187
Пасхін С. Н. III—169, 177
Пасэ У. A. II—344
Патапенка I. М. II—409
Паўлаў I. III—145—146
Паўловіч А. Ф. II —189—190, 224— 225, 229, 281
Пахазнікаў-Юрко Ц. III—135—140 Пескіна III—184
Петрарка Ф. II—45
Петраў I. В. III —174
Пехцераў III —170
Пешахонаў A. В. III—235
Піліпаў II—190, 226
Пісараў Д. I. II—166
Пічэта Ул, I. II—380—381
Пляханаў Г. В. II—408 Поснікаў III —144—147 Пражскі Казьма III—70 Пракаповіч С. М. III—22 Пржэздзецкі A. II—209 Пржэмыславічы, князі III—71 Проеты П. II—229, 283 Прэабражэнскі А. П. III —154—155, 180, 185—186, 188—189
Пурышкевіч У. М. II—157
Пушкін A. С. 1—67, 144, 263, 342, 381; II—231, 243, 252—253, 256, 372-373, 415—417, 422; III—246 Пшчолка A. Р. II—273
Пыпін A. М. II—356, 392
Пярвухін A. II—389
Пятлюра С. В. II—395
Пятроў II—112, 429
Пятрук з-пад Крошына, гл. Багрым П. В.
Рабатноў III—188
Равінскі В. П. II—264
Радзевіч Н. Н. III —141, 143, 147, 149 Радчанка 3. Ф. II—296 Радыёнава A. III —148
Ражкоў III—170
Райніс Я. II—406
Ракіціна Я. III—74
Раманавічы, князі III—41
Раман Мсціславіч, князь III—26, 39—40
Раманаў Е. Р. II—272
Расціславіч Валадар, князь III—38
Расціславіч Васілька, князь III—38
Раткевіч Я. III—204
Ратэнштэйн Н. II—358
Рафаэль I—146
Рашэтнікаў Ф. М. III—19
Родзеў II—389
Роза С. II—62, 262'
Розанава М. П. Ill—175
Розенгейм М. I—384
Рубакін М. A. II—386
Рубашова III —184
Рунеберг I—385
Русецкі В. К. III —190—191, 204
Рыгор III—57
Рылееў К. Ф. II—343
Рыман Г. II—374
Рымскі-Корсакаў М. A. II—400—401
Рыпінскі А. Ф. II—209—210, 266
Рэмбо A. 1 — 174; III—253
Саадзі Мусліхідзін II—415—416;
III—246—247
Сабалеўскі A. I. II—418
Сабанееў Л. Л. II—400—401
Сабескі Я. III—52
Савінаў III—170
Сагайдачны П. КIII—89
Садоўскі Б. A. III—232
Сакалоўскі В. Н. III —137
Салазкін III—186
Саламон II — 63
Салдаценкаў К. Н. II —415; III—246
Салтыкоў-Шчадрын М. Я. II —164, 166, 226, 298, 396; III—250
Сальеры I—263—264
Самійленка Ул. I. I—409; II—300— 315
Самойленка Б. Н. III—211, 218
Сафокл ГІ—166, 298
Сахноўскі В. Р. II—371
Сацын Л. III—74
Святагор Ю. 1—367
Севяранін I. III—233
Семяноўскі II—350, 355
Сент-Бёў Ш. A. 1—139; II —193
Серабракоў III—136
Сівіцкая Л. A. III—190—191, 204, 239
Сівіцкая Э. Л. III—190
Сірын Я. II—206
Скарына Ф. I—91; II—261, 264;
III—256—257
Скірмунт Р. A. III—211, 217
Скіталец С. Г. II—399
Скрабін A. М. II—400—401
Clemens J. II—348
Смарчкоў III —149
Смоліч A. III—242, 258
Снесараў Н. В. 11—368—369
Собалеў III—183
Собалеў Ю. В. II—371
Спенсер Г. III—14
Сталіца Л. М. II—402—403
Сталпянскі П. Н. II—401
Станкевіч М. У. II—215
Стары Улас II —190, 225
Стэфанік В. С. II—174; III—50, 118
Стоцкая III—7
Студзіцкі КII—389
Сукоўкін М. A. II—173
Сымон III—132
Сыракомля Ул. II—269—270, 272;
III —122
Сю Э. II—159
Сюлі-Прудом I—77
Сямеўскі В. I. III—24
Сямёнава A. X. III—7
Сянкевіч Г. III—274
Тагор Р. 11—358—359
Талстой A. К. II —189, 294—296, 308
Талстой A. М. 11—112—113
Талстой Л. М. II—390— 393, 396, 398—399
Тапчэўскі Ф. Ф. II—272
Т-кі Я. II—270
Трохін III —144—145
Трубяцкі С. П. Ill—18, 132
Трубяцкі ЯМ. II—383
Тупый К. 111—77
Тургенеў I. С. II—392—393
Тышкевіч К. П. II—209
Тышкевіч Я. П. II—209
Тэкерэй У. М. II—305
Тэтмайер КIII—94—95, 97—99, 104—105, 108—109
Уайльд О. III—235
Уікліф (Вікліф) III—72
Уладзімір I Святаславіч, князь III— 37—38
Уладзіміраў, П. У. III—257
Уладзіслаў II, кароль II—205
Уласаў III —144—145
Уласаў A. М. II—283
Унукаў С. П. III—177
Урэніус Е. С. II—337
Успенскі М. В. III —19
Усяслаў, князь II—203
Фалютынскі К. II—209
Фальк III —146
Фальскі У. С. Ill —190
Фафанаў К. 1—139, 343
Фёдар Карыятавіч III—57
Фёдараў I. III—45
Фет A. А. 1—52, 60; II—301
Франке К. II—337
Франко I. Я. 1—407; 11 — 165—166, 297—300, 307, 315; III—50, 102— 103, 105, 107—110, 113—117
Фрэйгант II—427
ФядзьковічТардзінскі Ю. A. III — 105
Хаванскі М. М. III—24
Халмагораў I. М. II—415; III—246
Хельчыцкі П. III—73—74
Хлебнікаў В. III—233
Хмяльніцкі Б. М. III—46. 89 Храптовіч I. II 208, 265 Храптовічы II—267
Цётка II—191, 226, 228, 281, 288 Цыцэрон II—63
Цютчаў Ф. I. 11—301, 326
Цяцэрскі М. II—264
Чавусаў М. I. III—190
Чавускі В. III—241
Чарнецкі С. М. III—97
Чарноўская М. II—209
Чарнышоў I. Г. III—173
Чарнышэвіч Ф. I. II—190, 225, 281
Чарнышэўскі М. Г. II—166, 298;
III—19
Чарняўскі I —192
Чачот Я. 11—209—210, 266—267 287; III—122
Чукоўскі К. I. II—239
Чулкоў Г. I. II—370
Чупрынка Г. A. 11—316—334
Чхеідзе М. С. II—408
Чэліні I—269
Чэўкін С. М. 11—409
Чэхаў А. П. II—371, 398—399
Шамбінага С. К. II—356
Шаптыцкі A. III—50
НІарапаў III—170
Шаўчэнка Т. Р. 1—401; II—230— 248: III—50, 52
Шафарык П. III—76
Шахаўскі Дз. I. III—8
Шашкевіч М. III—49
Шмялёў I. С. II—342
Шотт Э. К. III—214
Шпэт Я. Г. II—228
Штраус II—160
Шубінскі Н. 11. II—368
Шункевіч A. II—183, 272
Шцітны Т. III—74
Шчадрын, гл. Салтыкоў-Шчадрын М. Я.
Шчапаў П. П. III —188
Шчарбачоў Н. В. II—374 Шчарбіна М. Ф. II—164 Шыдлоўскі I. I. II—209 Шылер I. 1—375; II —166, 298 Шынгароў A. 1. II—347 Шыпіла, гл. Эпімах-Шыпіла Б. I. Шыраеў В. Н. III—156, 188 Шыразскі С., гл. Саадзі Мусліхідзін Шырокаў III—170 Шэйн П. В. II—272 Шэкспір У. II—49, 422 Шэлі П. Б. II—166, 298 Шэмет-Палачанскі Я. II—272
Эган III—63—64
Энгель Ю. Д. II—374, 400; III—232 Эпімах-Шыпіла Б. I. III—245 Эпштэйн П. II—347
Эркоз III—170
Эўціхаў П. Ill—170 Эфрон I. A. II—162
Юдзін III—168
Южакоў С. М. III —14 Юнгман Й. III—76 Юрый Баляслаў, князь III—43
Ябелаў В. М. III—154—155 Ядвігін Ш. 11—191 — 192, 215—217, 226—227, 229, 281—282; III—190, 239, 242, 250
Язмен A. II—228
Языкаў М. М. II—316
Ялецкая A. A. III—135—139 Янук Д., гл. Дарашкевіч I. К.
Яраслаў Мудры, князь II—203; III— 38—39
Ярашэвіч Ю. II—209 Ясакар, гл. Бядуля Зм. Яўгеньеў В. Я. II—426, 429 Яфрэмаў П. A. II—343
АЛФАВІТНЫ ДАВЕДНІК ТВОРАЎ ДА I—III ТАМОЎ
Том Тэкст Камент.
*** А чаго ж там на вуліцы так сабакі брэшуць?
(Украінскія) I
*** А чалом, чалом, мае госцейкі (Бяседная) . . . I Аб веры нашых прашчураў Ш
Агата (*** Помню йшла я да ратушы хутка) .... I Агляд працы за першы год Мінскага аддзела Беларус-
кага таварыства для помачы пацярпеўшым ад вайны III *** Ад родных ніў, ад роднай хаты (Слуцкія ткачыхі) I *** Ад спёкі пышуць дахі і асфальт I
*** Ад спомінаў дзіцячых лет (Купідон) I
Азра (*** Кожны вечар ля крыніцы) I
*** Акіян дрыжыць (Малюнак мора) I
Актава (*** Як моцны рэактыў, каторы выклікае) ... I А. Л. Погоднн. Славянскнй мнр II
*** Амур і сумны і прыгожы (На могілках) I
A. Н. Афанасьев. Народные русскяе легенды .... II *** Аня, Анечка ' I
A. О. Козачковскому (*** Давно все это было) .... I Апавяданне аб іконніку і залатару II
Апокрыф II
*** Апусціўшы густыя расніцы I
«Архнв села Карабяхн» II
Асенняй ночай (*** Чарнеецца сажаю вечар) .... I <Асенняя песня) (*** Як раньш. пяе) I
Астры (*** У поўначы астры ў саду расцвілі) з Алеся I *** «Ат, не дурыце галавы!» (Гутарка) I
*** Ах, как умеете Вы, Анна (Четверной акростях) I *** Ах, как уютно, чнсто, мнло I
Ах, Лявоніха, Лявоніха мая! (Лявоніха) I
Ах, як спявае (Японскія) I
390
691
290
659
193
320
303
662
190
317
90
585
102
590
257
648
374
683
180
620
142
607
384
561
254
646
356
555
439
706
404
696
60
491
50
486
432
704
396
567
211
631
173
616
194
626
253
646
324
668
328
670
301
661
395
692
Башня мнра II
Безнадзейнасць (*** Скарына, доктар лекарскіх навук) I *** Без сіл, уся ў пату, як белы снег, блядна . . . . I «Безумец» (Памятн Галнлея) II
Белорусы III
*** Беларусь, твой народ дачакаецца I
(Белорусскнй беженскнй прнют) III
Белорусское возрожденне II
*** Белы крыж, пліта, пад ёй — магіла 1
*** Белым кветам адзета каліна I
*** Белым снегам укрылася вуліца (Хаўтуры) . . . . I *** Белым цветом одета калнна I
Білоруське відродженне III
*** Бледны, хілы ўсё ж люблю я I
*** Бледный, хялый, все ж люблю я I
*** Блізка горнай рэчкі Сарыярві (Паво) I
*** Блізка рэчкі Самацечкі камары таўкуцца (Мушказелянушка і камарык — насаты тварык) I
*** Блішчыць у небе зор пасеў I
*** Бог Апалон з галавы зняў карону і кінуў у неба
(Грамада зорак «Карона») I
*** Больш за ўсё на свеце жадаю я I
*** Бор шумеў, навязваў зводны сон (Хрэсьбіны
лесуна) I
Братья-чехн III
*** Буду сніць і днямі, і начамі I
Булгарнн в белорусской шуточной поэме II
Бура (*** Панурая, вялізная жывёла) I
*** Бывае, вада перапоўніць I
*** Была Інгеборг, як сасонка, страйна (Скандынаўская) I
*** Была калісь пара: гучэла завіруха ....... I *** Быць можа, пуціна жыцця (Д. Д. Дзябольскаму) I Бяседная (*** А чалом, чалом, мае госцейкі) I
(В воскресенье, 7 марта...) III
*** В горячем споре возражая беспрестанно I
В гостях у детей III
В неволе (*** В Украйне лн, в Снбнрн ль будут) I
*♦"! В неволе тяжко...хоть н воля I
В с. (еле) Крест III
В старом саду (*** Нзяіцный сад — такой, как у Ватто) I *** В Украйне лн, в Снбнрн ль будут (В неволе) . . . I В цякле «Северное море» (Современным поэтам) I
Вадзянік (*** Сівавусы, згорблены, я залёг між цінай) I *** Вакол мяне кветкі прыгожа красуюць (На чужыне) I Валернй Брюсов. Семь цветов радугн II
136
502
91
586
162
613
345
554
119
307
440
706
195
321
257
537
166
613
249
645
241
642
356
678
393
410
120
597
364
680
385
688
279
657
61
573
190
624
427
703
208
631
66
297
428
703
254
536
57
572
418
700
391
693
132
600
245
643
290
659
6
282
330
671
151
312
402
695
403
696
168
315
345
676
402
695
462
711
55
571
201
628
411
571
Ванька-встанька II 156
Варажба (*** Усё знікла — шум дажджу, і ветру вой сярдзіты) I 267
Варона і чыж (*** Прыгода гэтая не так даўно была) I 288
*** Вас днём нараджэння газеты віншую! (<Ліст у рэ-
дакцыю «Нашай Нівы»)) I 230
*** Вашай цётцы, здаецца, вельмі прыемна I 424
В. Вннняченко. Собранне сочяненяй, т. I—VIII ... II 407
*** Ведай, брат малады, што ў грудзях у людзей (Пес-
няру) I 126
Вераніка 1 147
Вершы беларускага складу (*“ Бяседная, ***У Мак-
сіма на кашулі, *** На Лявонавай кашулі, *** Як прыйшла я на ток малаціць, *** Хоць і зорачка — ды не вячэрняя) I 290
Весеннее (*** Ручку?.. Только одну) I 456
*** Ветер гонят желтых лястьев стаю (Осеныо) ... I 333
Вечар (*** Месяц круглы ўстаў на небе) I 85
*** Вечар на захадзе ў попеле тушыць I 65
Вечар (*** На небе месяц ўстаў зялёны) I 222
*** Вечар ціхі, вечар просты (Цяжарная) I 226
*** Віншую ад душы, панове («Нашай Ніве») .... I 213
Вобразнасць апісанняў у вершах В. Марцінкевіча II 420
Возера (*** Стаяў калісь тут бор стары) I 53
Возера (*** Ў чарцы цёмнай і глыбокай) I 59
Волгарн II 124
*** Вось і ноч. Нада мной заліліся слязамі нябёсы ... I 232
В. Самнйленко II 300
*** Вуліца — ў руху кракоў (Паўстанне) I 379
*** Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць! I 96
*** Вы кажаце мне, што душа у паэта I 129
*** Вы, панове, пазіраеце да.іёка I 130
*** Вы так часта пазіралі ў люстру ....... I 422
*** Вы, хто любіце натрапіць I 51
*** Выйшаў з хаты. Ціха спіць надворак I 307
Вясной • II 134
(Галяцкая Русь) III 26
Гарадок II 130
Г. В. Плеханов. Дневняк соцнал-демократа II 408
Генрых (***У Каносе, перад замкам) I 373
Глыбы і слаі II 185
*** Глянь: месяц бледны I 176
*** Глянь, як зорка у цемні ляціць (С.. Е. Палуяну) [ Ю4
*** Гнусь, працую, пакуль не парвецца (3 песняў беларускага мужыка) I 209
Годовшнна Народного дома III 174
504
652
659
638 702 570
598
610
659
710
672
582
575
636
637
632
574
569
573
500
639
548
685
588
599
599
702
568
663
501
291
501
571
683
511
618
591
631
Голос нз Белоруссяя III
Городская любовь (*** Мы под навесом лнп) . . . . I *** Готово! Парус распустнлн I
Грамада зорак «Карона» (*** Бог Апалон з галавы
зняў карону і кінуў у неба) I
Грнцько Чупрннка II
*** Гул вулічных шынкоў; панельны бруд; каштаны I Гутарка (*** «Ат, не дурыце галавыі») I
Гутарка з паненкамі (*** Пабачце! Ластаўка малая) I *** Гэй, варушыцеся, коні панурыя (Досі ўжо працы) I *** Гэй, пайду ж я па вуліцы (Максім і Магдалена) I *** Гэты мілы, белы пальчык (Ласун) I
Да беларускай калоніі ў Петраградзе III
Да вагітнай (*** Ціха ідзеш ты, у нетрах дзіцёнка
хадою калышаш) I
Да дзяўчыны (*** Змоўклі вершы мае прад табой...) I *** Давно все это было... (A. О. Козачковскому) I
*** Давно завянуля цветы I
*** Дарэмна ловіце вы ў сетку матылька (Крытыку) I *** Даўно ўжо целам я хварэю I
Двайняткі (*** Нясмела я цяпер стаўлю) I
Две заметкн о стнхотвореннях Пушкнна II
Две смертн III
Д. Д. Дзябольскаму (*** Быць можа, пуціна жыцця) I Дел (*** Сегодня было так тепло) I
Дело по обвнненяю в разбое Ill
Детская колоння III
Деятельность Мннского белорусского комнтета . .III
Дзве песні (*** Я палямі іду на чужой старане) I
Дзве смерці (*** Калі патрыцый смерць з прыветам
спатыкаў) I
*** Дзе вы, лясоў, палёў цвяты? I
Дзед (*** Так цёпла цэлы дзень было) I
*** Дзедал пачаў чарадой прыладжываць пер’я (Ікар
і Дзедал) I
*** Дзень гэты,— так іпсаў Катул (Успамін) I
*** Дзень добры, пане! (Пану Антону Навіне) . . . I
*** Дзераўлянае яечка (Трыялет) I
*** Дзесь у хмарах жывуць павукі I
*** Дзіўна кволыя (Японскія) I
*** Дзякуй, пане, бо пазнаў ад вас і я (Пан і мужык) I
*** Дзяцюк шчыра любіць дзяўчыну I
*** Для тебя, отчнзна предков монх I
Добра ў неба далёкае глянуць (*** Падымі угару
сваё вока) I
199
329
406
322
671
697
190
624
316
550
186
622
253
646
128
599
79
581
296
660
450
709
240
328
157
612
321
667
404
696
365
680
224
636
118
596
434
705
415
573
144
311
245
643
358
679
135
311
184
317
203
323
367
680
103
591
123
598
259
648
377
685
256
647
271
654
158
613
68
576
395
692
250
646
370
681
398
694
415
578
*** Добрай ночы, зара-зараніца! I 63
*** Дождж у полі і холад... Імгла I 218
Доля мужыка (*** Ты скажы мне, мужык) I 441
*** Донна Клара твар закрыла (Іспанскія) .... I 393
*** Досі ўжо, браты, чужынцам мы служылі ... 1 442
Досі ўжо працы (*** Гэй, варушыцеся, коні панурыя) I 79
*** Дробны дождж сячэ, ліецца (Разрытая магіла) I 69
*** Душа твая— малюнак артыстычны (Зіянне месяца) I 183
*** Душой стаміўшыся ў жыццёвых цяжкіх бурах
(Летапісец) I 86
«Ежегодннк Вологодской губерннн»; «Ежегодннк газе-
ты «Речь» на 1914 г II 347
«Ежемесячный журнал» 1914 г. № 1 II 341
*** Есць адна толькі мудрасць жыцця (Credo) ... I 451
*** Есць гэткая японская забаўка I 433
*** Есць на свеце такія бадзягі (Эміграцкая песня) I 272
*** Есць чары ў забытым старадаўным (Тэрцыны) I 14$
Жаль кннгу II 159
«Жатва» II 370
*** Жду я... Порхают снежннкн пушнстые .... I 455
Желтые цветы II 349
Жннво (*** Созревшнх хлебов золотые посевы) ... I 397
*** Жывая лялечка! He душу і не сэрца I 225
*** Жывеш не вечна, чалавек I 121
3 енкам дзіцё ты раджаеш 1 161
*** 3 нізкага берагу дно акіяна вачам недаступна
(Пентаметры) 1 135
3 песняў беларускага мужыка (*** Гнусь, працую, пакуль не парвецца, *** Я хлеба ў багатых прасіў
і маліў) I 209
3 цыкла «Усмешкі» («Пан і мужык», *** Чытаю я жур-
нал сучасны, *** Чаму у нас акамянеласці, «Гу-
тарка») I 250
3 цыкла «Лясун» («Прывольная, цёмная пушча») I 207 3 цыкла «Лясун» (*** Я спакойна драмлю пад гарой
між кустоў) I 231
3 цыкла «Эрас» (*** Ў космах схаваліся кветы чырво-
ныя, *** Зірнуў, як між валос) I 202
*** За дахамі места памеркла нябёс пазалота ... I 98
За сахаром ІП 172
За сто лет II 208
574
633
706
691
706
581
577
621
583
554
552
709
704
654
608
504
558
710
555
693
637
597
612
602
631
646
630
639
629
589
316
За тры гады Ц
*** Забудется многое, Клава I
Забутнй шлях П
Забыты шлях П
Завіруха (*** У бубны дахаў вецер б’е) I
*** Загарэлісь кроўю вочы (Пугач) I
*** Залілось, слязьмі быццам, зоркамі I
*** Замёрзла ноччу шпаркая крыніца (Санет) . . . . I (Заседанне городской думы^ III
(Заседанне городской думы) III
Захад (*** Слабне золак, згарае) I
*** Зачем грустна она была I
*** Звярнуў калісь Пегас на вулкі (Уступ) I
*** Здароў, марозны, звонкі вечар! (Зімой) I
Зеленая любовь (*** По улнце, смеясь, шаля) . . I Зімовая дарога (*** Шпарка коні імчацца у полі) . I Зімой (*** Здароў, марозны, звонкі вечар) . . . . I *** Зірнуў, як між валос I
Зіянне месяца (*** Душа твая — малюнак артыстычны) 1
*** Змоўк пясняр, затаіў свае песні (Каганцу) I *** Змоўклі вершы мае прад табой (Да дзяўчыны) I Змяіны цар (*** Ў цёмным небе — хараводы) .... I Змяіны цар (*** Цемень. Сосны. Елкі. Мох. Kapa) I *** «Золата, золата падае з неба!» I
*** Зорка Венера ўзышла над зямлёю (Раманс) ... I *** Зразаюць галіны таполі адну за адной I
*** 14 серое небо, н сонные воды I
Нван Морозов. Красный звон II
Нван Франко II
14з нспанскнх мотявов (*** О, мой маленькнй мучнтель) I 14з летнях впечатленнй II
Нз рассказа «Кленовые лнсточкн» (3. В. Стэфаніка) ц *** Ізноў пабачыў я сялібы I
*** Ізяслаў-князь, сын Васількоў (Песня пра князя
Ізяслава Полацкага) I
*** Нзяшный сад — такой, как у Ватто (В старом саду) I
Ікар і Дзедал (*** Дзедал пачаў чарадой прыладжываць пер'я) I
Рікра (*** На масляннце слышал я от друга) . . . I
II laut, voyez-vous, nous pardonner les choses (*** Трэ
нам, бачыш, усё між сабой дараваць) I
II pleure dans mon couer... (*** Плач сэрца майго) . . I
223
527
332
672
292
547
286
546
100
590
212
632
416
699
248
645
154
312
185
317
175
617
340
674
95
588
72
578
335
673
71
577
72
578
203
629
183
621
105
592
321
667
56
571
221
635
383
687
77
580
111
594
405
697
413
572
297
547
458
711
98
496
174
508
153
612
236
640
345
675
377
685
336
674
169
614
174
617
Нменннннца Il
*** Ім не пабачыць роднай хаты (Слуцкія ткачыхі) I I, Неслухоўскі II
Іспанскія (*** Яснавокая Аніта, *** Донна Клара твар
закрыла, *** Найяснейшая сіньёра) I
*** Йетужку сінюю ўплятаю I
К генеалогнн одного стнхотворення II
*** К твайму аконцу каля ганка (Пракляцце вагітнай) I Каб залячыць у сэрцы раны (Касцёл св. Анны ў Вільні) I Каганцу (*** Змоўк пясняр, затаіў свае песні) ... I *** Кажуць людзі, быццам, творачы мужчыну ... I Калейдоскоп II
*** Калі зваліў дужы Геракл у пыл Антэя I
*** Калі любоў ізмучыць I
*** Калі маеш шмат чаго I
*** Калі паласу агнявую I
*** Калі патрыцый смерць з прыветам спатыкаў (Дзве
смерці) I
*** Калі смутак моцна дзьме душу маю (Mae песні) I *** Калі ў ракавіну цёмную жамчужніцы I
*** Калісь глядзеў на сонца я (Трыялет) I
Каля шляху ў чыстым полі (Над магілай) I
Каменшнк II
Карлнк н человек II
Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасці да XVI
сталецця II
Касцёл св. Анны ў Вільні (*** Каб залячыць у сэрцы
раны) I
Катыш II
*** Кінь вечны плач свой аб старонцы! I
*** Кінь вокам на увесь абшар зямлі (Мяжы) .... I
Кніга (*** Псалтыр, пакрытую няжорсткай бурай
кожай) I
Кннга (*** Псалтнрь, покрытую нежесткой бурой
кожей) I
*** Кожны вечар ля крыніцы (Азра) I
Колька II
Кооператнвное совешанне III
Костел св. (ятой) Анны в Внльне (*** Чтоб зажввнть
на сердце раны) I
Краса н снла II
Краю мой родны! Як выкляты богам I
Крестьянян-поэт С. Д. Дрожжян II
Крым II
72
413
183
493
699
509
393
691
438
706
294
547
160
612
247.
644
105
592
191
624
148
503
119
597
371
682
372
682
305
662
103
591
198
627
124
598
140
606
196
626
165
507
152
503
200
520
247
644
116
499
110
594
274
655
89
585
361
679
374
683
20
484
177
316
339
674
230
533
107
592
336
551
362
557
Крытыку (*** Дарэмна ловіце вы ў сетку матылька) I Крытыку (*** Чэліні статуй не рабіў) I
Купідон (*** Ад спомінаў дзіцячых лет) I
Ласун (*** Гэты мілы, белы пальчык) I
*** Лепшы медзі сабе памятнік справіў я (Памятнік) I Летапісец (*** Душой стаміўшыся ў жыццёвых цяж-
кіх бурах) I
*** Ліецца па бары шырокі, поўны шум I
Ліст да п. В. Ластоўскага (*** Хоць значыць гэтае
несць у Афіны совы) I
(Ліст у рэдакцыю «Нашай Нівы») (*** Вас днём нара-
джэння газеты віншую!) I
*** Ліхтарняў свет у сіняй вышыне... (У Вільні) ... I *** Лучя веселые ягралн (Н. Н. Костомарову) .... I Львов III
Любовь Столяца. Елена Деева II
Лявоніха (*** Ах, Лявоніха, Лявоніха мая!) . . . . I Лясун (*** Сосны, елі, хвоя, хвошчы) I
Мадонна II
Mae песні (*** Калі смутак моцна дзьме душу маю) I
Маёвая песня (*** Па-над белым пухам вішняў) I Максім і Магдалена (*** Гэй, пайду ж я па вуліцы) I *** Маладыя гады I
Маліўнак мора (*** Акіян дрыжыць) I
*** Маркотна я чакаю. Для чаго ты I
Марына II
*** Маць-Беларусь! Цяжка твайму сыну I
*** Мая гаспадыня I
Мая душа (*** Мая душа, як ястраб дзікі) I
*** Мая душа, як лук, нацягнутай была (Эпіграф да верша) I
*** Месяц выплыў над змрочнай, заснуўшай зямлёй (Самнамбул) I
*** Месяц круглы ўстаў на небе (Вечар) I
*** Мілая, згадай (Японскія) I
Мнмоходом . III
Michal Orzgcki Storczyki II
Млоснасць (*** Я — падупаўшы Рым, каторы пазірае) I
М. М. Путеводнтель по Галнцяя н ее курортам .... II *** Мне долгое забвенье Вамн (Трнолет XVIII века) I *** Мне доўгае расстанне з Вамі (Трыялет) I
Мне снілася (*** Ўсё вышэй і вышэй я на ropy ўзбі-
раўся) I
224
636
269
652
257
648
450
709
376
684
86
583
447
708
263
650
230
638
97
588
401
694
51
296
402
569
301
661
215
634
42
485
198
627
75
579
296
660
306
662
180
620
243
643
75
493
452
709
425
702
223
636
321
667
66
575
85
582
395
692
180
316
414
572
189
623
375
559
344
676
255
647
133
601
Мне сннлось... (*** Я все выше н выше на ropy подымался) I
*** Муар I
*** Мудрай прамовы I
Музыка II
«Музыкальный современннк» №№ 1—6 II
Мушка-зелянушка і камарык — насаты тварык (***
Блізка рэчкі Самацечкі камары таўкуцца) .... I *** Мы гаворым удвух пры агні ў цішыне I
*** Мы доўга плылі ў бурным моры I
*** Мы под навесом лнп... (Городская любовь) ... I Мытарства беженцев III
Мяжы (*** Кінь вокам на увесь абшар зямлі) .... I На белорусскне темы III
*** На глухіх вулках — ноч глухая I
*** На кожаном лнсте пред узенькнм окном (Перепнсчнк) I
*** На Лявонавай кашулі вышыты галубкі .... I *** На масляннце слышал я от друга (йкра) . . . . I На могілках (*** Амур і сумны і прыгожы) I
*** На нас томятельно, угрюмо наплывает .... I *** На небе месяц ўстаў зялёны (Вечар) I
На реке вавнлонской (*** На реке вавялонской —
н я там сндел) I
*** На солнце загляделся я (Трнолет) I
На углу II
*** На цёмнай гладзі сонных луж балота (Санет) Г На чужыне (*** Вакол мяне кветкі прыгожа красуюць) I
*** На чыстым аркушы, прад вузенькім акном (Перапісчык) I
*** Набягае яно I
Над возерам (“* Сонца ціха скацілася з горкі) ... I Над магілай (*** Каля шляху ў чыстым полі) .... I Над магілай мужыка (Спі, бяда-к!) ....... I Над морам (Учора йшчэ буры раскаты грымелі) ... I *** Найяснейшая сіньёра (Іспанскія) . I
*** Напілося сонца са крыніц сцюдзёі\ых I
*** Народ, Беларускі Нарбд! . . . ‘ I
Народное -образованне III
Н. А. Рубакнн. Средя кннг II
«Нацнональные проблемы» II
«ІІашай Ніве» (*** Віншую ад душы, панове) . . I
*** Нашых дзедаў душылі абшары лясоў I
*** He анёл у трубу уструбіў (Страцім-лебедзь) ... I
363
679
429
703
122
598
6
483
400
568
279
658
311
665
131
600
329
671
182
316
274
655
128
310
99
589
360
679
293
659
336
674
254
646
355
678
222
636
407
697
343
676
126
500
138
604
201
628
88
584
318
667
54
570
196
627
227
637
229
638
393
691
116
596
266
651
8
283
386
562
382
561
213
632
113
595
316
666
*** He блішчыць y час змяркання і ў глыбокай цемні ночы I 115
*** He бядуй, што хмары I 246
He жаласці, а праўды III 237
*** He знайсці мне спакою ні цёмнаю ноччу, ні днём (Раманс) I 234
*** He кувай ты, шэрая зязюля I 82
*** He серднсь на меня, тнхнй друг I 460
Непагодаю маёвай (*** Падаюць вішняў цвяты, і разносіць іх вецер халодны) I 136
*** Непагодны вечар. Сумна, дружа, мусі? .... I 310
Несчастный случай II 8
Ннколай Дмнтрневнч Ножнн III 157
*** Ннколай Йваныч! Вы лн? ((Трнолет)) . . . . I 334
Н. Н. Костомарову (*** Лучя веселые нгралн) .... I 401
Н. К. Мнхайловскнй III 13
Н. М. Ннкольскнй. Древннй Вавнлон II 339
Новая ннтеллнгенцня III 15
Новые пнсьма Л. Н. Толстого II 390
(Новый пернод в нсторнн белорусской лнтературы). II 211
*** Ноч. Газніца гарыць, чырванее I 70
*** Ноч. Дождж. Нябёс імгла. Абрысам цёмным рэжа I 188
Ноч (*** Ціха ўсё была на небе, зямлі і на сэрцы...) I 200
*** Ноч імглою сізай землю аблівае I 417
Н. Снессарев. Мнраж «Нового временн» II 368
Нумнзматы II 154
*** Нясмела я цяпер стаўлю (Двайняткі) .... I 434
*** Няяркая, маленькая вясёлка (Просценькі вершык) I 268
О взятке II 162
О гуманнзме н неосмотрнтельностн III 90
*** О, мой маленькнй мучнтель (Нз нспанскнх мотнвов) I 458
*** О, не вечно тучн мглою I 453
*** О, сум, усні ў душы маёй I 171
Об ннтересном мнення г. Глебова II 377
Обзор деятельностя Мянской губернской продоволь-
ственной комнснн no I января 1917 года . . . .III 206
Образы Галяцнн в художественной лнтературе . . .III 94
Одянокнй II 249
*** Ой, грымі, грымі, труба, ўранку рана 1 436
*** Ой, лясы-бары ды лугі-разлогі! I 276
*** Ой, пайшла сабе Скірпуся на кірмаш (Скірпуся) I 302
*** Ой, скацілася зорачка, скацілася I 437
*** Ой, чаму я стаў паэтам I 117
Озеро (*** Тут рос густой, суровый бор) I 353
Около бнлетов II 128
596 643
327
639
581 711
603
664
483
312
673
694
283
552
286
563
525
577
622
627
700
557
503
705
652
505
304
711
710
616
559
323
304
535
705
655
661
705
596 678
500
Около театра мнннатюр II
Осенью (*** Ветер гоннт желтых лястьев стаю) ... I *** От впечатленяй детскнх лет (Скерцо) I
«Отечество» . II
*** Па ляду, у глухім бары I
ІІаво (*** Блізка горнай рэчкі Сарыярві) 1
Пагоня (*** Толькі ў сэрцы трывожным пачую) ... I *** Падаюць вішняў цвяты, і разносіць іх вецер халодны
(Непагодаю маёвай) I
Падвей (*** Разгулялася вясёлая мяцель) I
*** Пад ценню цёмных ліп, схаваўшых нашу пару I *** Падымі угару сваё вока I
П. А. Кропоткнн о войне . . . • II
*** Палаюць асіны, каліны (Старасць) I
*** Пальмы гордые я лавры I
*** Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі (Санет) . . I Памятя Т. Г. Шевченко II
Памятнік (*** Лепшы медзі сабе памятнік справіў я) I *** Па-над белым пухам вішняў (Маёвая песня) I Пан і мужык (***Дзякуй, пане, бо пазнаў ад вас і я) I (Пану Антону Навіне) (*** Дзень добры, пане!). . I *** Панурая, вялізная жывёла (Бура) I
*** Пасля радзін ты ўсё штодня марнееш I
Паўстанне (*** Вуліца — ў руху кракоў) I
Пачуццю цёмнаму падлеглая (*** Ты ўжо рассталася
з уборам) I
*** Пекла было тут у тую часіну I
Пентаметры (*** Чыстыя слёзы з вачэй пакаціліся
нізкай парванай, *** Хіліцца к вечару дзень, і даўжэйшымі робяцца цені, *** 3 нізкага берагу дно акіяна вачам недаступна) I
Перад паводкай (*** Праясняецца пагода) I
Перапісчык (*** На чыстым аркушы, прад вузенькім
акном) I
Перепясчнк (*** На кожаном лясте пред узенькям
окном) I
Персідскія (*** Я ўсё забыў на свеце і ведаю адно,
*** Празрыстым пакрывалам ты агарнула твар). . . I Першая любоў (*** Ужо позна) I
Песня пра князя Ізяслава Полацкага (*** Ізяслаў-
князь, сын Васількоў) I
Песняру (*** Ведай, брат малады, што ў грудзях у людзей) I
Пнсьма А. П. Чехова II
*** Плакала лета, зямлю пакідаючы I
122 500
333 672
346 676
405 570
94 587
385 688
314 666
136 603
217 634
244 643
74 578
404 569
216 643
399 694
137 603
242 534
376 684
75 579
250 646
271 654
57 572
163 612
379 685
155 612
193 626
135 602
73 578
88 584
360 679
396 693
242 642
236 640
126 598
398 567
67 576
*** Плач сэрца майго I 174
*** По улнце, смеясь, шаля (Зеленая любовь) .... I 335
*** Подымн к небесам свон взоры I 349
*** Покуль, зорка, ўранці твой I 177
Покушеняе на вооруженную кражу III 141
Покушенне на поджог III 148
Полное собранне сочяненнй Е. А. Баратынского . II 372
*** Помню — йшла я да ратушы хутка (Агата) ... I 303
После концерта Яна Кубелнка II 145
Поэзяя геннального ученого II 195
*** Праз радасны заліты светам бор (Споўненае
абяцанне) I 261
*** Празрыстым пакрывалам ты агарнула твар (Персідскія) 1 396
Пракляцце вагітнай (*** К твайму аконцу каля ганка) I 160
*** Пралятайце вы, дні I 319
(Прошенне^ III 239
Прошенне Ill 241
Прошенне III 242
*** Праясняецца пагода (Перад паводкай) .... I 73
Преступленне II 25
Прнтча о васнльках II 57
Просценькі вершык (*** Няяркая, маленькая вясёлка) I 268
*** Прочтнте с участьем правднвую эту I 351
*** Прывет табе, жыццё на волі! I 60
*** Прывольная, цёмная пушча (3 цыкла «Лясун») I 207
*** Прыгода гэтая не так даўно была (Варона і чыж) I 288
*** Прыгожы сад, які любіў Вато (У старым садзе) I 262
Прыйдзе вясна ( *** Холадна. Вецер па полі гуляе) I 197
*** Прыйдзецца, бачу, пазайздрыць бяздольнаму Марку I 309
*** Прынадна вочы ззяюць да мяне (Санет) ... I 270
*** Прычасціўся целу мацеры I 449
*** Псалтыр, пакрытую няжорсткай бурай кожай
(Кніга) I 89
Пугач (*** Загарэлісь кроўю вочы) I 212
*** Пэўна, любіце вы, пане I 237
Рабнндранат Тагор, Гнтанджалн (Жертвопеснн) ... II 358
*** Разгарайся хутчэй, мой агонь, між імглы .... 1 240
*** Разгулялася вясёлая мяцель (Падвей) .... 1 217
Разрытая магіла (*** Дробны дождж сячэ, ліецца) I 69
*** Рака срэдзь вулкі! Як мана I 184
617 673 677
618 311
312 558
662 502.
519
649
693
612 667 327 329 329
578
484 490 652
677 573
630
659 650 627
664 653 709
585
632 641
556 642 634 577 621
Ракаўкі (**’ У кожнай з ракавак, пакрасіўшых сабой) I
Раманс (*** Зорка Венера ўзышла над зямлёю) I Раманс (*** He знайсці мне спакою ні цёмнаю ноччу, ні днём) I
Рандо (*** Узор прыгожы пекных зор) I
*** Раяль цалуе тонкая рука I
Роман Трнстана н Нзольды в нзложеннн Ж. Бедье II Русалка (***Скучна мне ў глыбіне, ў цішыне) I Руская (*** Сёння дзень у нас светлы, радасны) ... I «Русскнй экскурсант» II
*** Рушымся, брацця, хутчэй I
*** Рыцар Няшчасце, што скрозь ездзіць пад маскай
маўчком I
*** Ручку?.. Только одну (Весеннее) I
Самнамбул (*** Месяц выплыў над змрочнай, заснуў-
шай зямлёй) I
Санет II
Санет (***3амёрзла ноччу шпаркая крыніца) I
Санет (*** На цёмнай гладзі сонных луж балота) I Санет (*** Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі) . . I
Санет (*** Прынадна вочы ззяюць да мяне) I
Санет (*** Я тайну ў глыбіні душы хаваю) . . . I
***Свяча бліскучая зіяе I
С. Д. Дрожжнн II
*** Сегодня было так тепло (Дед) I
Сельскохозяйственная перепнсь III
(Сентыментальная бяседа) (*** У полі дзікім і
апусцелым) I
С. Е. Палуяну (*** Глянь, як зорка у цемні ляціць) I *** Сеў хлопчык з шкляначкай ля вулічнага ганку I *** Сёння дзень у нас светлы, радасны (Руская) I *** Сівавусы, згорблены, я залёг між цінай (Вадзянік) I
*** Скарына, доктар лекарскіх навук (Безнадзейнасць) I Скерцо (*** От впечатленнй детскнх лет) I
Скірпуся (*** Ой, пайшла сабе Скірпуся на кірмаш) I *** Скоро вечер в прошедшее канет I
*** Скрылась кветамі ў полі магіла I
*** Скучна мне ў глыбіне, ў цішыне (Русалка) I *** Слабне золак, згарае (Захад) I
«Славянская бяблнотека», № 1 II
*** Слічна Галя Васілёва, слічна ды прыгожа (Украін-
скія) I
182
77
620
580
234.
639
141
606
178
618
337
551
205
630
389
690
389
562
112
595
167
616
456
710
66
575
193
516
248
677
138
604
137
603
270
653
382
686
125
598
218
527
358
679
166
315
181
620
104
592
101
590
389
690
55
571
91
586
346
676
302
661
354
678
228
638
205
630
175
617
380
560
390
691
Слуцкія ткачыхі (*** Ад родных ніў, ад роднай хаты) 1 90
Слуцкія ткачыхі (*** Ім не пабачыць роднай хаты) I 413
*** Слушай, Рона, эту сказочку про «гагу» .... I 327
*** Слышншь гул? Это днко-печальный лесун ... I 352
*** «Смертню смерть поправ» I 164
Смерть II 179
*** Смех н говор. В пестрой юбке обезьянка ... 1 348
С. М. Чевкнн. Шестая держава II 409
Chanson d’automne (*** Як раньш, пяе) I 173
Собранне сочнненнй К. Рылеева н Одоевского ... II 343
Современным поэтам (*** В цнкле «Северное море») I 462
Содержанне лекцмн «Беларускае адраджэнне» ... II 423
*** Созревшнх хлебов золотые посевы (Жннво) ... 1 397
Сонет (*** Что яз того, что стнх в душе кнпнт?) I 342
Сон-трава II 53
*** Сонца ціха скацілася з горкі (Над возерам) I 54
*** Сон цёмны ўсё мацнее 1 172
***Сосны, елі, хвоя, хвошчы (Лясун) I 215
С. Палуяну (***Ты быў, як месяц, адзінокі) ... I 260
*** Спеў залунаў — і сама адгукнулася чула на ліры I 446
*** Спі, бядак! (Над магілай мужыка) I 227
Споўненае абяцанне (*** Праз радасны заліты светам
бор) I 261
*** Срэбнымі рожкамі мгліцца (Срэбныя змеі) ... I 239
Срэбныя змеі (*** Срэбнымі рожкамі мгліцца) ... I 239
Credo (*** Есць адна толькі мудрасць жыцця) ... I 451
Сталецце руху беларускага народа III 24
Старасць (*** Палаюць асіны, каліны) I 216
***Стаў хлапчына ля дзяўчыны, каламыйку грае
(Украінскія) ....'. . . . I 390
*** Стаяў калісь тут бор стары (Возера) .... I 53
Страцім-лебедзь (*** He анёл у трубу уструбіў) I 316
Страшное II 71
(Стремленне найтн метод научной крнтнкн) .... II 422
***Сумна мне, а ў сэрцы смутак ціха запявае ... I 81
***Сцюжа, мрок... Я ізноў хвараваты I 308
***Счастье, ты вчера блеснуло мне несмело ... I 338
***Сэрца ные, сэрца кроіцца ад болю ..... I 84
*** Сягоння ноччу я ў царстве казкі I 445
***Сяджу я ў турме за рашоткай гады I 381
*** Сярод вуліцы ў нас карагод I 286
«Сярод глухой пушчы...» II 132
*** Так цёпла цэлы дзень было (Дзед) I 259
670 678 612 509 677
571
616 553
711
575 693 676 489
570 616 634 649 708 637
649 641
641
709 289 634
691 569 666 493
575 581 664
674 582 707 686 658
501 648
***Тая крыніца, што раньш к акіяну нясла свае хвалі I Теофнль Готье. Эмалн н камен II
***Теплый вечер, тяхнй ветер, мягкяй стог I
***Теплый гром. Цветя, черешня I
***Те, что в холодных сердцах любвя ня к кому не
ямеют I
***Толькі чаму ж гэта ў ночы глыбокія I
***Толькі ў сэрцы трывожным пачую (Пагоня) I Трнолет XVIII века (*** Мне долгое забвенье Вамя) I Трнолет (*** На солнце загляделся я) I
(Тряолет) (***Няколай Мваныч! Вы лн?) I
Трыялет (*** Дзераўлянае яечка) I
Трыялет (*** Калісь глядзеў на сонца я) I
Трыялет (*** Мне доўгае расстанне з Вамі) ... I Трыялет (*** Як птушка ў гібкіх трасніках) ... I ***Трэ нам, бачыш, усё між сабой дараваць . . I *** Трэск дроў; газніцы блеск няяркі; за сталом I ***ТуТ пахаваны мае пачуванні I
*** Тут рос густой, суровый б'ор (Озеро) I
***Ты быў, як месяц, адзінокі (С. Палуяну) I
***Ты вечером крешенскнм ворожнла I
***Ты доўга сядзела за сталом I
***Ты не згаснеш, ясная зарана(чка) I
***Ты ночкаю каляднай варажыла I
***Ты скажы мне, мужык (Доля мужыка) . . . I
***Ты стамілася, змарнела, слёз праліла рэчку (Ян
і маці) I
***Ты ўжо рассталася з уборам (Пачуццю цёмнаму падлеглая) I
•“Тым вянкі суворай .славы I
Тэрцыны (*** Есць чары у забытым, старадаўным) I *** У бубны дахаў вецер б’е (Завіруха) I
У вёсцы (*** Хвалююць сэрца нам дзявочыя пастаці) I У Вільні (*** Ліхтарняў свет у сіняй вышыне...) I *** У каго ты, дзяўчынанька, тварай удалася? (Укра-
інскія) I
*** у Каносе, перад замкам (Генрых) I
*** У кожнай з ракавак, пакрасіўшых сабой (Ракаўкі) I *** Ў космах схаваліся кветы чырвоныя I
*** Ў краіне светлай, дзе я ўміраю I
*** У Максіма на кашулі вышыты галубкі I
*** У мясцечку Церасцечку не званы гудзяць I
420
701
360
556
359
679
400
694
409
698
423
702
314
666
344
676
343
676
334
673
158
612
140
606
255
647
139
605
169
614
187
622
446
708
353
678
260
649
357
679
273
654
443
707
220
636
441
706
83
582
155
612
165
612
143
608
100
590
144
609
97
588
390
691
373
683
182
620
202
629
320
667
292
659
289
659
*** У небе — ля хмары грымотнай — празрыстая, лёгкая хмара I
*** У полі дзікім і апусцелым (Сентыментальная бяседа) I
*** У полі мрок . I
*** У поўначы астры ў саду расцвілі (Астры) .... I У старым садзе (*** Прыгожы сад, які любіў Вато) I
*** У паўночным краю на кургане I
*** У цёмным небе—хараводы (Змяіны цар) I
*** У чарцы цёмнай і глыбокай (Возера) .... I Угорская Русь III
*** Уж сннее небо темнеет I
*** Ужо зноў не спаткаюцца тыя шляхі ...... I
*** Ўжо кроўю ногі пыл шасы гарачай росяць (Шы-
нок) I
***Ўжо пара мне дадому збірацца I
*** Ўжо позна (Першая любоў) I
*** Узор прыгожы пекных зор (Рандо) I
*** Уймнтесь, волненяя страстн I
«Украянская жнзнь», 1915 г. № 1 —12 II
Украінскія (*** У каго ты, дзяўчынанька, тварай удалася?, *** Стаў хлапчына ля дзяўчыны, каламыйку грае, *** Слічна Галя Васілёва, слічна ды прыгожа, *** А чаго ж там на вуліцы так сабакі брэшуць?) I Украянское казачество III
(Уласнаручны запіс М. Багданрвічам афарызмаў і
асобных моўных выразаў) III
(Уласнаручны спіс твораў М. Багдановіча, напісаных ім на рускай мове і надрукаваных у розных рускіх перыядычных выданнях) III
Упалі з грудзей Пана Бога I
*** Ўсё адна цяпер мне думка сэрца (сушыць) ... I
*** Ўсё вышэй і вышэй я на ropy ўзбіраўся (Мне
снілася) I
•»* Ўсё знікае (Японскія) I
*** Ўсё знікла — шум дажджу, і ветру вой сярдзіты
(Варажба) I
*** Ўсё праходзе — і радасць, і мукі I
*** Ўсё ў жыцці мне даўно ўжо абрыдла .... I
Успамін (*** Дзень гэты,— так пісаў Катул) . . . . 1
*** Ўсплывае грамада сіфанафора I
*** Ўстань, навальніца, мкні нанова I
Уступ (*** Звярнуў калісь Пегас на вулкі) .... I
181 620
179 619
194 626
262 650
369 681
56 571
59 573
54 296
350 677
192 625
185 621
312 665
242 642
141 606
325 668
394 566
390 691
78 300
232 324
236 326
106 592
426 703
133 601
395 692
267 652
313 665
419 700
256 647
444 707
114 595
95 588
Уступ (*** Я думы, путамі не скутыя) I
*** Ўся ў слязах, дзяўчына I
***Учора йшчэ буры раскаты грымелі (Над морам) I *** Ўчора шчасце толькі глянула нясмела .... I ***Халоднай ноччу я ў шырокім, цёмным полі I
*** Халодная, ясная ноч I
Хаўтуры (*** Белым снегам укрылася вуліца) ... I *** Хвалююць сэрца нам дзявочыя пастаці (У вёсцы) I ***Хіліцца к вечару дзень, і даўжэйшымі робяцца
цені (Пентаметры) I
***Хмурыя, цёмныя гудзяць і шэпчуць елі I
*** Холадна. Вецер па полі гуляе (Прыйдзе вясна) I *** Хорошо прозрачной теплой ночью мая .... I *** Хоць значыць гэтае несць у Афіны совы (Ліст
да п. В. Ластоўскага) I
***Хоць і зорачка — ды не вячэрняя I
***Хоць мы былі адны ў той час 1
***Хочаш сябе ты пазнаць I
Хрэсьбіны лесуна (*** Бор шумеў, навяваў зводны сон) I Хто мы такія? III
*** Хто там едзе па Касову полю? I
*** Цемень. Сосны. Елкі. Мох. Кара (Змяіны цар) I Цемень (*** Я сяджу без агню) I
Цензурные мытарства Н. А. Некрасова II
*** Цёмнавокая пані, канец! I
*** Цёмнай ноччу лучына дагарала I
*** Цёмна неба начное I
*** Цёплы вечар, ціхі вецер, свежы стог I
*** Ці ведаеце Вы, цёмнавокая пані I
*** Ціха ідзеш ты, у нетрах дзіцёнка хадою калышаш
(Да вагітнай) I
*** Ціха па мяккай траве I
*** Ціха ўсё была на небе, зямлі і на сэрцы... (Ноч) 1 *** Ціхі вечар; знікнула спякота I
*** Ціхі і сіні блішча над хатай I
*** Ціхія мае ўсе песнір цёмныя, як вугаль чорны I Цяжарная (*** Вечар ціхі, вечар просты) I
*** Цяжкая дарога I
*** Чаму у нас акамянеласці (3 цыкла «Усмешкі») I
*** Чарнеецца сажаю вёчар (Асенняй ночай) I
(Частушка) II
Червонная Русь III
127
599
80
581
229
638
235
639
109
593
421
701
241
642
144
609
135
602
204
630
197
627
323
668
263
650
295
659
154
612
375
684
208
630
126
310
387
690
221
635
214
633
426
576
431
704
277
656
156
612
62
573
430
704
157
612
64
575
200
627
92
587
170
615
233
639
226
637
384
688
252
646
211
631
418
574
29
292
(Черновой незаконченный набросок) II 421
Четверной акростях (*** Ах, как умеете Вы, Анна) I 324
***Чтоб зажнвнть на сердце раны (Костел св(ятой) Анны в Внльне) I 339
*** Что нз того, что стях в душе кнпнт? (Сонет) I 342
Чудо маленького Петряка II 79
*** Чуеш гул? — Гэта сумны, маркотны лясун ... I 52
*** Чыстыя слёзы з вачэй пакаціліся нізкай парванай (Пентаметры) I 135
*** Чытаю я журнал сучасны (3 цыкла «Усмешкі») I 251
*** Чэліні статуй не рабіў (Крытыку) I 269
***Шаман '. . . II 64
*** Шмат у нашым жыцці ёсць дарог I 134
*** Шпарка коні імчацца у полі (Зімовая дарога) . . I 71
*** Шчасцем яна аж да краю I 448
Шынок (*** Ўжо кроўю ногі пыл шасы гарачай росяць) I 185
Экзамен II 90
Эміграцкая песня (*** Есць на свеце такія бадзягі) I 272
Эпіграф да верша (**‘Мая душа, як лук, нацягнутай была) I 321
Эпісталярная спадчына III 243
Юдава поле II 424
Ю. Энгель. Музыкальный словарь II 374
*** Я, бальны, бесскрыдлаты паэт I 219
*** Я все выше н выше на ropy подымался (Мне сннлось...) I 363
***Я вспомннаю Вас такой прекрасной, стройной . . I 341
*** Я вспомннаю дом старннный I 326
*** Я думы, путамі не скутыя (Уступ) 1 127
*** Я на душы ўражлівай маю (Вераніка) .... I 147
*** Я, Купала,— не малое I 461
*** q — непрыкметны, шэры чалавек I 435
*** Я — падупаўшы Рым, каторы пазірае (Млоснасць) I 189
*** Я палямі іду на чужой старане (Дзве песні) I 367
*** Я спакойна драмлю пад гарой між кустоў (3 цыкла ‘ «Лясун») I 231
*“Я сяджу без агню (Цемень) I 214
*** Я тайну ў глыбіні душы хаваю (Санет) I 382
*** Я ўсё забыў на свеце і ведаю адно (Персідскія) 1 396
*** Я хацеў бы спаткацца з Вамі на вуліцы. ... I 278
*** Я хлеба ў багатых прасіў і маліў (3 песняў беларускага мужыка) 1 210
*** Як Базыль у паходзе канаў I 287
574
668
674
676
494
568
602
646
652
492
601
577
708
621
494
654
667
329
575
559
635
679 674
669 599
610 711
705 623
680
639 633
686
693
656
631
*** Як моцны рэактыў, каторы выклікае (Актава) . . I
*** Як прыйшла я на ток малаціць I
***Як птушка ў гібкіх трасніках (Трыялет) 1
*** Як раньш, пяе (Асенняя песня} I
*** Як толькі закрыю я вочы I
*** Як хораша, калі дзіцё I
Ян і маці (*** Ты стамілася, змарнела, слёз праліла рэчку) I
*** Яснавокая Аніта (Іспанскія) I
Японскія (*** Ах, як спявае, *** Мілая, згадай, *** Дзіўна кволыя, *** Ўсё знікае) I
142 607
294 659
139 605
173 616
238 641
159 612
83 582
393 691
395 692
ЗМЕСТ
ПУБЛІЦЫСТЫКА
(В воскресенье, 7 марта...) 6 282
Народное образованяе 8 283
Н. К. Мяхайловскнй 13 283
Новая янтеллнгенцяя 15 286
Сталецце руху беларускага народа 24 289
(Галяцкая Русь) 26 291
Червонная Русь 29 292
Львов 51 296
Угорская Русь 54 296
Братья-чехя 66 297
Украннское казачество 78 300
О гуманязме я неосмотрнтельностя 90 304
Образы Галнцян в художественной лятературе .... 94 304
Белорусы 119 307
Хто мы такія? 126 310
На белорусскяе темы 128 310
Дело по обвяненяю в разбое 135 311
Покушеняе на вооруженную кражу 141 311
Две смертя 144 311
Покушенне на поджог 148 312
В гостях у детей 151 312
(Заседанне городской думы) 154 312
Няколай Дмнтряевнч Ножян 157 312
Сельскохозяйственная перепясь 166 315
Вс.(еле) Крест 168 315
За сахаром 172 316
Годовіцяна Народного дома 174 316
Кооператявное совешаняе 177 316
Мнмоходом 180 316
Мытарства беженцев 182 316
Детская колоняя 184 317
(Заседаняе городской думы) 185 317
Агляд працы за першы год Мінскага аддзела Беларускага таварыства для помачы пацярпеўшым ад вайны . . . 190 317
Аб веры нашых прашчураў 193 320
(Белорусскнй беженскяй прнют) 195 321
Голос нз Белоруссян 199 322
Деятельность Мннского белорусского комятета .... 203 323
Обзор деятельностн Мянской губернской продовольственной комнссяя no 1 января 1917 года 206 323
(Уласнаручны запіс М. Багдановічам афарызмаў і асобных моўных выразаў) 232 324
(Уласнаручны спіс твораў М. Багдановіча, напісаных ім на рускай мове і надрукаваных у розных рускіх перыядычных выданнях) 236 326
He жаласці, а праўды! 237 327
Прошенне 239 327
Да беларускай калоніі ў Петраградзе 240 328
Прошенне 241 329
Прошеняе 242 329
ЛІСТЫ
1909
У рэдакцыю «Нашай нівы». [Май — чэрвень] 244 330
1911
У рэдакцыю «Маладой Беларусі». 27 лістапада .... 244 330
1911 — 1912
У рэдакцыю «Маладой Беларусі». [1911 —1912] .... 245 331
1912
В. Я. Брусаву. 26 красавіка 246 332
У рэдакцыю «Нашай нівы». 29 ліпеня 247 332
У рэдакцыю «Нашай нівы». 1 жніўня 248 333
У рэдакцыю «Нашай нівы». 14 лістапада 249 333
1913
У рэдакцыю «Нашай нівы». [1913] 252 335
У рэдакцыю «Нашай нівы». 2 сакавіка 252 335
Ф. Я. Коршу. 22 красавіка 253 336
У рэдакцыю «Нашай нівы». 27 красавіка 253 336
У рэдакцыю «Нашай нівы». 21 кастрычніка 254 337
В. Ластоўскаму. 7 лістапада 256 337
1914
Л. А. Багдановічу. 20 сакавіка 257 338
В. Ластоўскаму. 23 мая 257 338
1916
В. А. Лявіцкай. [верасень] 258 338
1917
А. Смолічу [люты — сакавік] 258 339
П. I. Гапановічу. [Сакавік — красавік] 258 339
А. Я. Багдановічу[Май] 259 339
Пасляслоўе. Уладзімір Конан. Публіцыстыка Максіма
Багдановіча 260
Каментарыі 281
Летапіс жыцця і творчасці 340
Дадатак. Білоруське відродження 393 4Ю
Апіс рукапісаў М. Багдановіча і матар’ялаў да яго біографіі 413
Паказальнік імёнаў да I — III тамоў 431
Алфавітньі даведнік твораў да I — III тамоў • 440
Літаратурна-мастацкае выданне
Максім Багдановіч
.ПОУНЫ ЗБОР ТВОРАУ У ТРОХ ТАМАХ TOM III
ПУБЛІЦЫСТЫКА. ЛІСТЫ, ЛЕТАПІС ЖЫЦЦЯ I ТВОРЧАСЦІ
Рэдактары Л. В. Пятроўск.ая, Н. М. Тарасевіч Мастак Р. М. Карачан
Мастацкі рэдактар В. А. Жахавец Тэхнічны рэдактар С. А. Курган
Карэктар 3. ЯГубашына
Здадзена ў набор 21.05.92. Падпісана ў друк 16.07.93. Фармат 70ХЮ8'/з2. Папера афсетная. Гарнітура літаратурная. Афсетны друк. Ум. друк. арк. 21,0. Ум. фарб.-адб. 21.0. Ул. выд. арк. 23,66.
Тыраж 7000 экз. Зак. № 2152.
Выдавецтва «Навука і тэхніка» Акадэміі навук Беларусі і Міністэрства культуры і друку Рэспублікі Беларусь. 220141. Мінск, Жодзінская, 18. ЛВ № 437.
Надрукавана з фотаформ друкарні імя Ф. Скарыны.
Мінскі ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга паліграфкамбінат МПВА імя Я. Коласа. 220005, Мінск, Чырвоная, 23.
Багдановіч М.
Б 14 Поўны^збор твораў. У 3 т. Т. 3. Публіцыстыка, лісты, летапіс жыцця і творчасці.— Мн.: Навука і тэхніка, 1995.—461 с., [4] л. іл.
ISBN 5-343-00959-Х.
У трэці том уключаны публіцыстыка, лісты, летапіс жыцця і творчасці, а таксама празаічныя творы, якія прыпісваюцца М. Багдановічу.
Б 8820600000—101 120_92 ББК84 (4Бек) 1
М 316(03)—95

Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.