КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
ПА ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ
МОВЫ
Выданне другое, дапрацаванае
Дапушчана Міністэрствам вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі БССР у якасці вучэбнага дапаможніка для студэнтаў філалагічных факультэтаў вышэйшых навучальных устаноў
Мінск Выдавецтва «Універсітэцкае» 1986
ББК 81.2Бел-923 К 78
Рэкамендаваны кафедрай беларускай мовы БДУ імя У. I. Леніна
Р э ц э н з е н т ы:
кафедра беларускай мовы Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта;
Э. Д. Б л і н а в а, кандыдат філалагічных навук, дацэнт
Красней В. П., Шакун Л. М.
К 78 Практыкум па гісторыі беларускай літаратурнай мовы: Вучэб. дапаможнік для філал. фак. ВНУ.—■ 2-е выд., дапрац.— Мн.: выд-ва «Універсітэцкае», 1986,—207 с.
Напісаны ў адпаведнасці з праграмай курса і служыць больш паглыбленаму вывучэнню гісторыі беларускай літаратурнай мовы. Да кожнага раздзела падабраны адпаведныя тэксты, прыведзены неабходныя лінгвістычныя каментарыі, а таксама заданні для аналізу тэкстаў і самакантролю. У параўнанні з першым выданнем (1978 г.) павялічана колькасць тэкстаў, расшырана сістэма заданняў, даюцца ілюстрацыі некаторых пісьмовых помнікаў.
Для студэнтаў філалагічных факультэтаў ВНУ. Можа быць выкарыстаны ў якасці хрэстаматыі па гісторыі беларускай літаратурнай мовы.
4602010000—066
КМ 317(05)—86 53—86
ББК 81.2Бел-923
ВВыдавецтва «Універсітэцкае», 1978
Выдавецтва «Універсітэцкае», 1986, з дапаўненнямі.
Сярод дысцыплін беларускага мовазнаўства курс гісторыі беларускай літаратурнай мовы займае важнае месца. У адрозненне ад гістарычнай граматыкі, якая займаецца вывучэннем асаблівасцей фарміравання і развіцця фанетычнай сістэмы і граматычнага ладу мовы ў яе вусна-гутарковай форме, у гэтым курсе разглядаюцца працэсы выпрацоўкі і ўдасканалення тых моўных сродкаў і прыёмаў, што выкарыстоўваліся ў розныя гістарычныя эпохі для напісання твораў мастацкай літаратуры, публіцыстыкі, навукі, ажыццяўлення справаводства, рознага роду перапіскі і г. д. Інакш кажучы, гістарычная граматыка вывучае тое, як гаварылі на беларускай мове ў той ці іншы псрыяд, а гісторыя бсларускай літаратурнай мовы —■ як на ёй пісалі (пры гэтым улічваецца, што вядучай у сістэме літаратурнай мовы з’яўляецца яе пісьмовая разнавіднасць).
Вывучэнне гісторыі беларускай літаратурнай мовы, бадай, як ні адной іншай лінгвістычнай дысцыпліны, павінна грунтавацца на непасрэдным аналізе пісьмовых першакрыніц — помнікаў старажытнай беларускай пісьменнасці і тэкстаў беларускай літаратуры XIX— XX стст.— мастацкай, публіцыстычнай, навуковай, дзелавой і г. д. Таму практычныя заняткі, на якіх праводзіцца аналіз першакрыніц, маюць вялікае значэнне. На такіх занятках ставіцца мэта навучыць студэнтаў выяўляць у адпаведных псршакрыніцах (тэкстах) тыя спецыфічныя рысы, якія найбольш ярка характарызуюць беларускую літаратурную мову на пэўным этапе яе развіцця. Знаёмства з канкрэтнымі моўнымі фактамі розных эпох, выяўленымі шляхам самастойнага аналізу, дапаможа студэнту глыбока засвоіць тэарэтычны змест курса, навучыць не толькі збіраць фактычны матэрыял, але і па-навуковаму яго сістэматызаваць, даваць яму правільнае лінгвістычнае тлумачэнне.
Сістэма практыкаванняў у дапаможніку пабудавана ў адпаведнасці з існуючай праграмай па курсу гісторыі беларускай літаратурнай мовы. Для аналізу прапануюцца такія першакрыніцы (тэксты), фактычны матэрыял якіх дае магчымасць з найбольшай паўнатой раскрыць тыя працэсы, што характарызавалі развіццё сродкаў і прыёмаў літаратурнага выказвання ў пэўныя гістарычныя перыяды. Падбор тэкстаў тут некалькі іншы, чым у дапаможніках і хрэстаматыях, прызначаных для вывучэння беларускай мовы ў яе вусна-гутарковай форме, паколькі мэты практычных заняткаў па курсах гістарычнай граматыкі і гісторыі беларускай літаратурнай мовы розныя. Тэксты XIX—XX стст. падаюцца з паслядоўным захаваннем іх графічных і правапісных асаблівасцей. Ва ўрыўках са старажытных помнікаў, напісаных або надрукаваных кірыліцай, захоўваецца іх арфаграфія, але графіка і пунктуацыя максімальна набліжаюцца да сучаснай.
Каб звярнуць увагу студэнтаў на тое, якія моўныя факты неабходна вызначыць у кожным канкрэтным выпадку пры аналізе тэк-
стаў, аўтары палічылі мэтазгодным пе толькі сфармуляваць заданні да кожнага практыкавання, але ва ўступных частках, якімі пачынаюцца асобныя раздзелы дапаможніка, вылучыць адпаведную праблематыку, звязаную з характарыстыкай пэўнага перыяду ў гісторыі беларускай літаратурнай мовы, і даць для даведак пералік тых моўных з’яў, на падставе супастаўлення якіх вырашаецца гэта праблематыка. Неабходнасць такога пераліку спецыфічных моўных рыс абумоўлівалася, акрамя ўсяго, таксама і тым, што ён не прыводзіцца асобна ў больш або менш поўным аб’ёме ў іншых даступных студэнтам дапаможніках па гісторыі беларускай мовы. Адсутнасць яго ў практыкуме прымусіла б студэнтаў звяртацца за даведкамі да розных лінгвістычных прац.
Дапаможнік прызначаецца для практычных заняткаў на розных формах навучання (дзённай, вячэрняй, завочнай).
Пры дапрацоўцы дапаможніка аўтары захавалі яго структуру і характар заданняў, аднак у параўнанні з першым выданнем, якое выйшла ў 1978 г„ павялічылі колькасць тэкстаў, пашырылі сістэму заданняў, прывялі фотакопіі асобных пісьмовых крыніц, каб даць студэнтам нагляднае ўяўленне аб развіцці графічнай сістэмы беларускай мовы.
Аўтары
I
СТАРАЖЫТНАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРНАЯ МОВА
Пры вывучэнні гісторыі старажытнарускай літаратурнай мовы, якою ў эпоху Кіеўскай Русі карысталіся ўсходнія славяне — продкі сучасных рускіх (велікарусаў), украінцаў і беларусаў, высвятляюцца пайперш наступныя пытанні:
час і ўмовы ўзнікнення пісьменнасці ва ўсходніх славян і першапачатковы характар усходнеславянскага пісьма;
паходжанне старажытнарускай літаратурнай мовы (вызначэнне асновы, на якой яна ўзнікла);
заканамернасці выкарыстання сродкаў жывой народнай гаворкі і агульнаславянскай (стараславянскай) пісьменнасці ў пісьмовых помніках розных часоў развіцця старажытнарускай літаратурнай мовы;
структурна-стылістычныя асаблівасці старажытнарускай літаратурнай мовы (яе функцыянальныя разнавіднасці) і іх суадносіны з жанрамі старажытнарускай літаратуры.
Гэтыя найважнейшыя пытанні гісторыі старажытнарускай літаратурнай мовы можна вырашыць толькі ўсебакова прааналізаваўшы разнастайныя ў жанравых адносінах помнікі старажытнарускай пісьменнасці. Паколькі ў старажытнарускай пісьменнасці адбываўся складаны працэс узаемадзеяння ўсходнеславянскай (рускай) і стараславянскай (царкоўнаславянскай) моўных стыхій, пры аналізе таго ці іншага помніка важна вызначыць і супаставіць з’явы жывой усходнеславянскай (старажытнарускай) гаворкі і славянізмы, раскрыць функцыі тых і другіх у агульнай сістэме моўна-выяўленчых сродкаў гэтага помніка. Менавіта такім шляхам і раскрываецца спецыфіка старажытпарускай літаратурнай мовы ў розных канкрэтных формах яе праяўлення. Зразумела, што такі падыход да аналізу патрабуе звяртаць увагу на тыя моўныя сродкі, якія ў помніках старажытнарускай пісьменнасці можна выявіць і супрацьпаставіць з пункту гле-
Джання іх паходжаішя — народна-гутарковага ці кніжна-славянскага. Так вырашаецца пытанне, на якія ўзоры — кніжныя ці вуснаразмоўныя — арыентаваўся стваральнік (або перапісчык) помніка пры адборы моўна-выяўленчых сродкаў.
Супрацьпастаўленыя (маркіраваныя) моўныя з’явы ў помніках выяўляюцца на фоне з’яў, агульных для жывой усходнеславянскай гаворкі і кніжнаславянскай пісьменнасці. Апошніх сустракаецца значна болей, таму што ў старажытнасці жывая гаворка ўсходніх славян і мова стараславянскай (агульнаславянскай) пісьменнасці былі вельмі блізкімі, граматычная структура, пераважная большасць гукавых рыс і асноўныя пласты лексікі ў іх супадалі, будучы атрыманымі ў спадчыну з агульнаславянскай мовы. Напрыклад, словы тыпу вода, земля, нога, рука, челов^к'ь, добрый, св^тлый, первый, özea, шесть, ■Ьхатй, ходйтй і да т. п. у сваіх зыходных значэннях былі аднолькава ўласцівы і старажытнарускай і стараславянскай мове. На падставе гэтых слоў немагчыма зрабіць пэўныя вывады накопт таго, якім крыніцам аўтар помніка аддаваў перавагу пры адборы моўна-выяўленчых сродкаў. Аналіз слоў такога тыпу карысны ў іншых адносінах — для раскрыцця багацця і выразнасці мовы помніка, уласцівых яму сэнсавых і стылістычных адценняў, лексічнай сінанімікі і г. д.
He з’яўляюцца паказальнымі для размежавання сродкаў кніжна-славянскага і народна-гутарковага паходжання напісанні з юсамі (сіТідг побач з соудн або cyd^, в-ьз&тй побач з e^sparu), з t (лісь, Ьдучй), з 'S і ь {ст>д^латй, сьнль, грйвьна), бо гэтыя напісанні адлюстроўваюць гукі, якія існавалі некалі ва ўсіх славянскіх мовах нароўні з такімі гукамі, як a, о, й і інш. Напісанне так званых юсоў, ераў і Д ў помніках старажытнарускай мовы, такім чынам, пе можа разглядацца як непасрэднае адлюстраванне ўплыву стараславянскай кніжнасці: адзначаныя літары спрадвеку выкарыстоўваліся ўсходнеславянскімі (старажытнарускімі) пісцамі, нягледзячы на тое, што гукі, якія абазначаліся гэтымі літарамі, паступова страчвалі сваю адметнасць (у прыватнасці, насавыя гукі, для абазначэння якіх служылі літары — юс вялікі і А —юс малы, пераходзілі адпаведна ў галосныя у і ’а, гук ё, г. зн. Д,— у гук е, гукі г і ь — адпаведна ў п або е ці наогул знікалі). Тое ж самае можна сказаць і пра іпшыя спецыфічныя літары, якія ўжываліся старажытнарускімі пісьменнікамі і не захаваліся ў гра-
фіцы да нашага часу, напрыклад, g — ксі (Але’^ан.др'ь'), ф— псн (^алтйрь), 0 — фіта (Ошшкг), v — іжыца (е\ангелй\-е).
Нельга таксама лічыць славянізмамі і такія граматычныя формы і канструкцыі, як столй, в’ьлцй, дусй ў назоўным склоне назоўнікаў множнага ліку, сь бояры, слугы — у творным склоне назоўнікаў множнага ліку, луз^Х'Ь, на боцЬх'ь — у месным склоне назоўнікаў множнага ліку, правйй (г. зн. правыя) —-у назоўным склоне прыметнікаў множнага ліку, несях'ь, йдоша — у прошлым часе (імперфекце і аорысце) дзеясловаў і г. д. Усе адзначаныя з’явы — агульнаславянскага паходжання, яны свабодна ўжываліся і ў гаворцы ўсходніх славян у старажытныя часы. Адносна гэтых з’яў хіба толькі трэба заўважыць, што выкарыстанне іх у старажытнарускіх пісьмовых помніках той пары, калі ў жывой усходнеславянскай гаворцы япы былі ўжо страчаны, падтрымлівалася кніжнымі традыцыямі, і самі гэтыя з’явы паступова набывалі адметнасць кніжнасці.
З’яў, што супрацьпастаўляюцца з пункту гледжання крыніц свайго паходжання (усходнеславянскіх і стараславянскіх), у помніках, створаных старажытнарускімі пісьменнікамі, значна менш параўнальна са з’явамі, агульнымі для жывой гаворкі ўсходніх славян і стараславянскай (царкоўнаславянскай) мовы. Тым не менш гэтыя маркіраваныя з’явы выяўляюцца на ўсіх узроўнях мовы старажытнарускай пісьменнасці — лексікі і фразеалогіі, фанетычпай сістэмы і словаўтварэння, марфалогіі і сінтаксісу.
He ўсе гэтыя з’явы дакладна вывучаны; прыналежнасць некаторых з іх толькі да адной з пэўных крыніц — або стараславянскай, або старажытнарускай вусна-гутарковай мовы — часам устанаўліваецца з рознымі агаворкамі. Гэта датычыцца, напрыклад, асобных словаўтваральных афіксаў (суфіксаў -анйе, -йе, -ство, -тель і інш.), канструкцый з так званым давальным самастойным або сказаў з адным адмоўем замест двух накшталт й нйкто же даЬаше емоу (г. зн. і ніхто не даваў яму), якія хоць і разглядаюцца як тыповыя славянізмы ў старажытнарускіх пісьмовых помніках, аднак не адмаўляецца іх выкарыстанне і ў жывой гаворцы ўсходніх славян.
Найбольш выразна выяўляюцца адрозненні старажытнарускай і стараславянскай моў у гукавым (фанетычным) абліччы слоў. Галоўныя з гэтых адрозненняў такія;
Старажытнарускія
- Поўнагалоссе: голова, город7>, полон/ь, tuoломг, берегн і г. д.
- Пачатковыя спалучэнні ро, ло: ровьный, лодья, лок-ьть і г. д.
- Спалучэнні vp, ьр, -ьл, ьл: ггрло, вьрхк, в'ЬЛК'Ь, жьлп і г. д.
- Гук ч на месцы спалучэнняў *t і *kt з j: ночь, печь, хочу і г. д.
- Гук ж на месцы спалучэння *dj: межа, переже, сажа і г. д.
- Пачатковы о на месцы спалучэння *je: одйня>, озеро, осень, оже, od^ea і г. д.
- Пачатковы я: язт> або я, ягня, яблоко, яко і г. д.
- Пачатковы у (оу): оугг, оудоль, оуноша, оутро, oypodt, оульяна і г. д.
У галіне граматыкі можна розненні (варыянты):
Старажытнарускія
- Канчатак --Ь ў мяккім варыянце скланення ў родным склоне адзіночнага ліку і назоўным-вінавальным множнага назоўнікаў жаночага роду (доушЬ, землі>), а таксама ў вінавальным склоне множнага ліку назоўнікаў мужчынскага роду (коніь, К'ЬНЯЗІ,) .
- Канцовы -і> ў займенніках і поўных (зай-
Стараславянскія
Няпоўнагалоссе: глава, градт>, пл^ніэ, шлЬмь, брЬг'ь і г. д.
Пачатковыя спалучэнні ра, ла: равьный, ладйй, лакт>ть і г. д.
Спалучэнні pv, рь, ль, ль: грнло, врьхн, вл'ькт>, ЖЛ'ЬТЬ і г. д.
Шт (у старажытнарускіх помніках — іц) у адпаведных выпадках: ноіуь, пеіць, хоіц ж і г. д,
Жд у адпаведных выпадках: межда, пр-Ьжде, сажда і г. д.
Пачатковы ве ў адпаведных выпадках: ььдйн'ь, і-езеро, іесень, ььже, vedveu і г. д.
Пачатковы a: cm, агньць, аблоко, ако і г. д.
Пачатковае спалучэнне jy (ю): югг, юдоль, юшоійа, ютро, юродйвый, юлйана і г. д, адзначыць наступныя ад-
Стараславянскія
Канчатак -д ў адпаведных склонавых формах (доуш^, землА, кона, кьнлза) .
Канцовы ЕА ( A ) у адпаведных склонавых
Менных) прыметніках жаночага роду ў родным склоне адзіночнага ліку (et, вьсеі,, тоь, доброь або добрыі, сйне^ або сннйЬ), а таксама ў назоўным-вінавальным склоне множнага (t, еьсі, добры^, сйн^).
формах (еіА, вьсеы, тоі^, добрыы, СІІНША, ІА, вьс^, добрыы, сйныы), які ва ўсходнеславянскіх помніках мог перадавацца як -я (ея, вьсея і г. д.).
- Канчаткі поўных (займепных) прыметнікаў:
а) у родным склоне адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду:
-ого: доброго,
-его: сйнего;
-аі-его, -ааго, -аго: добраі-бго, добрааго, добраго, -яьего, -яаго, -яго: сйня^его, сйняаго, сйняго;
б) у давальным склоне адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду:
-ому: доброму,
-ему: сйнему;
-уыму, -уму: добруі-ему, добруму,
-ю^ему, -юму: сйнюьему, сйнюму;
в) у давальным-месным склоне адзіночнага ліку жаночага роду:
-ой: доброн, -tu: добррй,
-ей: сйней; -uu: сйнйй;
г) у месным склоне адзіночпага ліку мужчынскага і гііякага роду:
-омь: добромь, -і,ьемь, -^мь: добрілемь,
добрі>мь,
-емь: сйнемь; -йймь, -ймь: сйнішмь, сй-
нймь;
д) у родным-месным парнага ліку ўсіх родаў:
-ою: доброю, -?ю: сйнею;
-ую: добрую, -юю: сйнюю.
- Канчаткі 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку дзеясловаў цяперашняга часу:
-ть: несеть, несуть;
-тт>: несеть, несуть.
- Сцягнутыя формы Несцягнутыя формы
імперфекта: несях'ь і г. д. імперфекта: нес^ахт) і г. д.
- Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга
часу:
а) з суфіксамі -уч(-юч-): несучй, знаючй,
-ач(-яч-): слышачй, просячй;
з суфіксамі хлц (-ікіц-): несжіцй, знаыіцй, -Аіц-: слышліцй, проса іцй;
б) з канчаткамі назоўнага склону адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду:
-а: неса, -ы: несы (падрабязней пра марфалагічныя асаблівасці гл. ніжэй у табліцах скланення і спражэішя стараславянскай і старажытнарускай моў).
- Злучэнне складаных сказаў пры дапамозе злучнікаў і злучальных слоў:
аже, оже, аче, еслй, atye, егда, внегда, когда, тогда і інш., доньдеже, зане і інш.
Што датычыць лексікі, то яна размяжоўваецца паводле прымет як структурна-фармальнага, так і семантычнага характару.
Акрамя пералічаных вышэй структурна-фармальных прымет тыпу поўнагалосся / няпоўнагалосся (веремя— врЬмя, голова-—глава і г. д.), пачатковага о або ье (одйн'ь— і-едйнт>, олень — уелень і г. д.), суфіксаў -уч-, -ачабо -ыц(несучй— нес жіцй, просячй— проcwiyu) і да т. п., улічваюцца таксама некаторыя словаўтваральныя прыметы, найбольш тыповыя для ўсходнеславянскай (старажытнарускай) ці для стараславянскай лексікі:
Старажытнарускія
- Прыстаўкі вы(выгнатй, выдатй, вынестй і г. д.), вя>з(ß^spadoearuСЯ, eUCnOMHUTU, ezcxodu і г. д.), роз(розлйтй, розулп і г. д.), сь(сьбйратй, ськруіййтй і г. д.).
- Суфіксы -ье, -нье, -ька і інш. (жйтье, пйтье, чтенье, чйстька і г. д.).
Стараславянскія
Прыстаўкі йз(йзгнатй, йздатй, йзнестй і г. д.), воз(возрадоватйся, воспомйнанйе, восход-ь і г. д.), раз(разлйтй, разумт> і г. д.), co(собйратй, сокрушйтй і г. д.).
Суфнксы -не, -анйе, -енне, -нйе, -знь, -ость / -есть, -ьство, -ьствйе,
-тель, -ынй і інш. (жйтйе, воздержанйе, разуменйе, бденйе, спасенйе, жйзнь, суй^ность, схожесть, божьство, множьство, царьствае, д^>ятель, учйтель, гртздынй, мйлостынй і г. д.).
Славянізмамі з’яўляюцца ў помніках старажытнарускай пісьменнасці многія складаныя словы, найперш з адцягненым, кніжным значэннем (хоць само словаскладанне як сродак папаўнення лексікі было вядома і жывой гаворцы ўсходніх славян): благодать, благоволйтй, благопрйятьн'ь, братолюбйе, вьсемйлостйвый, жйвотворйтй, лйцімЬрьствоватй, мйлосердйе, плододавьць, страстотерпьць і да т. п.
Наогул стараславянская (царкоўнаславянская) лексіка побач з лексікай народна-гутарковага характару вызначаецца ў старажытнарускіх пісьмовых помніках адценнем кніжнасці. Словы гэтай лексікі — у значнай колькасці тэрміны тагачаснай навукі, мастацтва, рэлігіі: ангелн, бйблйя, благочестйе, бытйе, в-^лйчатй, вселенная, вьседержйтель, дерзанйе, дйавол'Ь, евангелйе, enucKom, жйвотворатй, йерей, йкона, йспов^дьнйк'ь, лйцім^рйе, мнйх'ь, мудрость, насуіцьн'ь, обіцество, пространьство, суцность, терпенйе, трапеза, унынйе і інш. Многія з іх — запазычанні або калькі з грэчаскай мовы.
У помніках старажы.тнарускай пісьменнасці пэўная колькасць славянізмаў магла сінанімізавацца са словамі народна-гутарковага, усходнеславянскага паходжання: йстйна — правьда, ланнта — іцека, лобзатй — ц^ловатй і г. д. Славянізмы такога роду выконвалі ярка выражаныя стылістычныя функцыі (як маглі стылістычна адрознівацца і славянізмы тыпу глава, едйнль, ноіць і да т. п. побач з усходнеславянскімі формамі голова, одйнг, ночь). Большасць жа славянізмаў выкарыстоўвалася як сродак абазначэнпя розных паняццяў і рэалій і не мела адпаведных дублетаў у жывой гаворцы ўсходніх славян.
Пры аналізе помнікаў старажытнарускай пісьменнасці звяртаецца ўвага і на асаблівасці функцыяніравання адпаведных моўных сродкаў, на тую ролю, якую яны выконваюць у афармленні выказвання.
Нарэшце, аналіз пісьмовых помнікаў павінен выявіць і іншыя асаблівасці іх мовы, у прыватнасці адлюстраван-
не ў ёй не толькі агульнапашыраных, але і некаторых прыватных з’яў, пераважна вузкамясцовых.
Хоць помнікі старажытнарускай пісьменнасці параўнальна слаба адлюстроўваюць моўныя асаблівасці той мясцовасці, дзе яны ствараліся, усё ж дыялектныя з’явы ў іх часам сустракаюцца. Адлюстраванне гэтых з’яў узмацняецца з XII ст. ва ўмовах феадальнага драблення Русі і далейшага развіцця ўсходнеславянскіх дыялектаў, пашырэння ўплываў жывой гаворкі на мову пісьменнасці, асабліва дзелавую.
Так, у наўгародскіх помніках адзначаюцца наступныя мясцовыя моўныя з’явы:
1) замена (змяшэнне) ц і ч— так званае чоканне і цоканне, г. зн. ужыванне ч замест ц і наадварот — ц замест ч: вч> црЬв'і замест чр^вЬ, коньчь замест коньць, овьча замест овьца, старьчь замест старьць і інш.;
2) замена -Ь праз u пад націскам перад мяккімі зычнымі: тьрьпйнйе і інш. (адсюль змяшэнне Ь і u: вел^кая, сёл-Ь, г. зн. cuA^y,
3) ужыванне жг замест жд або жж: д'ьжг'ь, од^жга, прйгвожгенн і інш.;
4) апушчэнне ў некаторых выпадках в перад л’ прйсталйватй замест прйставлйватй, Ярослалй замест Ярославлй і інш.
Пскоўскія помнікі, акрамя адзначаных вышэй з’яў (уласцівых наўгародскім помнікам), адлюстроўваюць:
1) змяшэнне ж і з: стежю замест стезю, кладлжй замест клад&зй і інш.;
2) змяшэнне ш і с: с'ьгр^сйх'ь замест сьгрішшх'ь, вешна замест весна, вшю замест вьсю і інш.;
3) змяшэнне ж і з: здатй замест ждатй, зеланіе замест желаніе і інш.;
4) ужыванне кл, гл замест л у дзеепрыметніках прошлага часу: прйвеглй замест прйвелй і інш.
У смаленска-полацкіх помніках сустракаюцца:
1) змяшэнне ц і ч: купьчь, немьчйць і інш.;
2) змяшэнне t і е ў выніку супадзення іх у адным гуку е: вЬремьньмь замест веременьмь, будьте замест будеть і інш.;
3) пераход в у у нескладовае ў закрытых складах: уздумал-ь (на месцы вт>здумал,ьУ у Рйзі, (на месцы в'ь РйзЬ і інш.).
Галіцка-валынскія і кіеўскія помнікі адлюстроўваюць:
1) змяшэнне ы і « ў выніку зацвярдзення зычных пе-
рад «: неправьдй замест неправьды, простй нй замест простй ны і інш.;
2) пераход t ў й (і) і выкліканае гэтай з’явай змяшэнне на пісьме літар t і u: Kiee^ і Кйев'ь, вйд^>тй і вйдйтй і інш.;
3) фрыкатыўны працяжны г, які на пісьме нярэдка апускаўся: рознЬвавь замест розгн^вавь і інш.;
4) пераход в у у нескладовае (як і ў смаленска-полацкіх помніках): уселенная замест e^ceAeHHan і інш.
Дыялектныя з’явы, якія прасочваліся таксама ў лексіку і граматычны лад помнікаў старажытнарускай пісьменнасці, не парушалі агульных заканамернасцей выкарыстання моўных сродкаў народна-гутарковага і кніжна-славянскага паходжання старажытнарускімі пісьменнікамі. Дэталёвае вывучэнне гэтых з’яў, аднак, дае магчымасць устанавіць прыналежнасць таго ці іншага помніка да пэўнай мясцовасці, сувязь моватворчасці пісьменніка з жывой гаворкай народа.
Адрозненні паміж старажытнарускай і стараславянскай (царкоўнаславянскай) мовамі падрабязна апісаў акад. A. А. Шахматаў (гл. раздзел «Церковнославянскне элементы в современном русском лнтературном языке» ў кн.: Нз трудов A. А. Шахматова по современному русскому языку. М., 1952, с. 245—266). У далейшым гэтыя адрозненні ўдакладняліся. Яны адзначаюцца, напрыклад, у наступных дапаможніках па курсу гісторыі рускай літаратурнай мовы: Горшков A. Н. Нсторня русского лнтературного языка. М., 1969, с. 32— 38; Ефймов А. Н. йсторня русского лнтературного языка. Йзд. 2-е, нспр. н доп. М., 1967, с. 38—41; Кожйн A. Н. Лнтературный язык Кпевской Русн. М., 1981, с. 28—36. Сучасны стан распрацоўкі гэтага пытання падрабязна асвятляецца ў кн.: Фйлйн Ф. П. Йстокн н судьбы русского лнтературного языка. М., 1981, с. 22—71. У гэтай жа кнізе разглядаюцца апошнія даследаванні аб паходжанні старажытнарускай літаратурнай мовы. Гл. пра гэта таксама кн.: Горшков A. Н. Теоретнческне основы нсторнн русского лнтературного языка. М., 1983, с. 82—117; Яго ж: Теорня н нсторня русского лнтературного языка. М., 1984, с. 57—79.
ПОМНІКІ XI —XIII стст.
ПРАКТЫКАВАННЕ 1. Вызначце фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці ніжэйпрыведзеных слоў і ў адпаведнасці з той ці іншай прыметай размяркуйце іх на асобныя групы. Падбярыце, калі гэта магчыма, да ўсходнеславянскіх варыянтаў стараславянскія, а да стараславянскіх — усходнеславянскія, растлумачце семантычныя і стылістычныя асаблівасці тых і другіх і вызначце, чаму асобныя з іх не маюць фанетычных ці марфалагічных адпаведнікаў.
Ast, безбрЬжьньш, бЬлыя, благын, борода, бракь, брань, öp-br-b, бр-Ьмя, владетн, владыка, вожденне, врагь,
вражда, вр-Ьдыіын, врВмя, глава, голось, голодь, доброму, едніі'ь, едлножды, et>, жажда, здоровье, здравствуйте, здравын, знаахомь, золото, ядяше, лавра, ладнн, мнру, младенець, морозь, мош.ь, неса, несучл, нового, ночь, нравь, ограда, одежда, ожелл, олень, пеіцера, праздьньш, прікрасьнг., просАіцл, розбнтн, сннего, сннювему, солоду, сотворііл-ь, страна, трезвьш, третьему, утро, хваля, хвалячн, холодь, юноша, ягненок"ь.
ПРАКТЫКАВАННЕ 2. Прыведзеныя ніжэй славянізмы размяркуйце на асобныя тэматычныя групы. Вызначце, які далейшы лёс гэтых слоў у гісторыі рускай і беларускай літаратурных моў.
Агньць, благыл, благо, брашьно, бр-Ьмя, вапьно, ваятель, вВжа, вепрь, ветрлло, владыка, вождь, волна, воспетн, врагь, врачеватл, вьселенная, выя, вВлнчатн, глава, глас-ь, гласнтн, грядіТііцлл, дерзатн, дрВво, едлныл, елел, жьзл'ь, жнвот'ь, зданле, зелне, зВннца, злак'ь, злато, нздр-Ьвл-Ь, кормнтель, ланнты, леторасль, ллкь, лон, многажды, л-Ьдугь, нравь, обптатель, огражденпе, одежда, окрьсть, отрокь, понынВ, прнгоріцн, рмза, руно, седмь, сЬкнра, с-ьн1>дь, созлдатл, срВбро, срВднна, стопа, чело, чуждыл, юноша, юха.
ПРАКТЫКАВАННЕ 3. Прааналізуйце фанетычныя, лексічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя і стылістычныя асаблівасці мовы прыведзеных тэкстаў і шляхам супастаўляльнага аналізу вызначце, якія сродкі — народна-гутарковыя ці кніжна-славянскія — пераважаюць у кожным з гэтых тэкстаў.
«ЗБОРНІК» 1076 г.
«Зборнік» 1076 г.— адзін з нешматлікіх помнікаў XI ст„ які захаваўся ў арыгінале. Гэта зборнік артыкулаў павучальна-рэлігійнага характару, асобныя з якіх прыпісваюцца «айцам царквы» Іаану Златавусту, Васілію Вялікаму і інш. На думку большасці даследчыкаў, «Зборнік» быў створаны на Русі і частка яго артыкулаў з’яўляецца арыгінальнымі творамі. Да апошніх адносяць і так званае «Слова нейкага калугера аб чытанні кніг», якое прыводзіцца ніжэй па выданню: Нзборннк 1076 года. М., 1965.
Слово HtKoero калугера, о чь( ) (к)ннгь. Добро (е)сть братне поч(ет)ан(ь)е кнлж(ьн)ое: паче вьсякому хрьстьян(у). блаж(ен)н бо р(ече): м спытаюштнн С'ьв’Ьд-Ь(ння е)го вьс-Ьмь сердь(ць)мь вьзлшт(ють) его. чь (то бо) рече нспыт(аюш)тен с'ьвВд'Ьнля его. егда чьтешн кнлгы. не тьштл ся б"ьрзо лштлстл до другыя главлзны. нг, поразум-Вл чьто глаголють кнлгы л словеса та. л трлшьды обраштяя ся о едлнол главлзні. рече бо вг> сьрдьцл моемь ськрых'ь словеса твоя да не сг>гр-Ьшу теб1>.
He рече усты тьчью йзглаголах'ь. нг. н вь сьрдьця сы<рыхі> да не сьгр-ршу тебі. н поразуміівая убо йстйньні, пнсання правнмь есть нмн. реку же. узда коневн правнтель есть н ві>здьржянне, правьдьняку же кнйгы я. He сьстэвйть бо ся корабль без гвоздйй нн правьдннк'ь бес почйтэнйя кннжьнааго. й яко же (пл'Ьньййком'ь у)мт> стойть у родател(ь) CBoaxt. тако н правьдьняку о почйтаньн кнйжыгЬмь. Красота вояну оружне й кораблю вітрйла. Тако й правьдннку почнтанне княжьное. отькрьш бо рече очй мой. да разум"Ью чюдеса оть закона твоего. очй бо глаголеть размысл'ь сердечьнын й прочее...
С л о ў н і к
втьзн шт(ють) — успрымуць главнзна — раздзел тэксту, падраздзел главы; верш нспытатн — спазнаць калугерь — манах
п а ч е — больш, лепш почнтанье— чытанне р е ч е — тут: сказана іі с п ы т (а ю ш) т е н с'ЬВ’Ьд'Ьння его — што ўнікаюць у сэнс яго
ЗАУВАГА. У дужкі заключаны тэкст, які ў арыгінале помніка чытаецца з цяжкасцю ці нават зусім не чытаецца. Пры публікацыі «Зборніка» 1076 чытанне яго праверана або ўзноўлена шляхам фотааналізу.
СЛОВА АБ ПАЛКУ ІГАРАВЫМ
«Слова аб палку Ігаравым»— выдатны літаратурна-мастацкі твор усходніх славян, створаны ў канцы XII ст. Узнік у сувязі з няўдалым паходам князя Ігара з братам Усеваладам, сынам Уладзімірам і пляменнікам Святаславам на полаўцаў (канец красавіка — пачатак мая 1185 г.). Дайшоў да нас у адзіным спісе, які адносяць да XVI ст. Спіс захоўваўся ў доме A. I. Мусіна-Пушкіна і ў 1812 г. загінуў у час пажару. Да нас дайшла копія гэтага спіса, зробленая для Кацярыны II, а таксама публікацыя A. I. Мусіна-Пушкіна пад назвай «Нронческая песнь о походе на Половцев удельного князя Новагорода-Северскаго Нгоря Святославнча» (М., 1800). Урывак для аналізу прыводзіцца па кн.: Лйхачев Д. С. Слово о полку Нгореве. М„ 1976.
О Бояне, соловйю стараго временй! Абы ты сна пл"ькы уш.екотал'ь, скача, славню, по мыслену древу, летая, умомь под"ь облакы, свнвая славы оба полы сего временн, рніца в-ь тропу Трояню чресь поля на горы. Пітй было ітЬснь Нгоревв, того внуку: «Не буря соколы занесе чрезь поля шчрокая — галнцй стады біжать кь Дону велякому». Чн лн BbcntTH было, ві>іцей Бояне, Велесовь внуче: «Комонй ржуть за Сулою — звенйть слава вь Кыевй; трубы трубять в"ь Нов'ЬградІэ — стоять стязн в'ь Путйвл-Ь!»
РІгорь ждеть мнла брата Всеволода. Н рече ему буй турь Всеволод'ь: «Одннь брагь, однн'ь св-Ьть світлый — ты, Нгорю! оба есві Свяі'ьславлнчя! СЬдлай, брате, свон бр"ьзын комонн, а мон тн готовн, осЬдланн у Курьска напередн. А мон тн курянн свЬдомн кьметн: под-ь трубамн повнтн, подь шеломы в'ьзлІзл'Ьянн, конець копня в'ьскр'ьмленн, путн нмь b^äomh, яругы нмь знаемн, луцн у ннхі> напряженн, тулн отворенн, саблн нзі>остренн; самн скачють, акы с-Ьрын вл'ьцн в'ь пол-fe, нідучн себе чтн, a князю слав-ь».
Тогда вьступн ІІгорь князь вь злать стремень, н ncrbxa по чпстому полю. Солнце ему тьмою путь заступаше; ноіць стонуіцй ему грозою птнчь убудн; свнсгь зв'Ьрнн'ь вьста, збнся днвь— клнчеть врьху древа, велнть послушатн — землн незнаем-Ь, Вл-ьз'Ь н Поморню, н Посулмю, н Сурожу, н Корсуню, н тебі>, Тьмутороканьскын бл'ьван'ь! А половцн неготовамн дорогамн поб-Ьгоша кт> Дону велнкому: крычать т’Ьл'Ьгы полуноіцы, рцн, лебедн роспушенн. Нгорь кь Дону вов ведеть! Уже бо біды его пасегь птнць по дубню; вльцп грозу в'ьсрожать по яругамі>; орлн клектомь на костн зві>рн зовугь; лнснцй брешут'ь на чрі>леныя іцнты. О Руская земле! уже за шеломянем'ь есн! Дл'ьго почь мрькнеть, Заря св"Ьть запала, м"ьгла поля покрыла. ІЦекоть славнй успе; говорь галвчь убудн. Руснчн велякая поля чр-ьленымн іцнты прегороднша, ніцучн себ-b чтп, а князю — славы.
С л о ў н і к
буй турь — тут як эпітэт:
магутны
вісрожать — падымаць
д н в ь—нейкая міфічная ці рэальная істота
кім еть — віцязь
неготовын — непратапта-
ны, непраложаны
оба полы — абедзве часткі, і тая і другая палавіна
стоять стязн — стаяць вайсковыя атрады
т у л т> — чахол для стрэл, калчан
уідекотатн — праспяваць як салавей, уславіць
ч р ь л е н ы н ■— чырвоны ш е л о м я — гара, узгорак я р у г a — яр
РУСКАЯ ПРАУДА
«Руская праўда» — арыгінальны помнік старажытнарускай пісьменнасці XI ст., звод раннефеадальнага права Кіеўскай Русі. Вядома больш 100 спісаў помніка, якія захаваліся ў летапісах і зборніках XIII—XIV стст. Самым старажытным з’яўляецца спіс у Наўгародскай кормчай 1282 г. Урывак прыводзіцца па аднаму з лепшых выданняў помніка, якое належыць акад. Я. Ф. Карскаму (гл.: Русская правда по древнейшему спнску: Введенне, текст, сннмкн, об"ьяснення, указателн авторов н словарного состава. Л., 1930).
0 убннств-Ь. Аже кто убнеть княжя мужа. в'ь разбон. а головннка не ніцють то внрьвную платнтн. в'ь чьен же вьрвп голова лежпть. то 80 грнвень пакн людлн'ь. то сорок-ь грнвеніз. Которая лн вьрвь. начнеть платнтн днкую внру. колнко л-Ьт заплатять ту внру. занеже безт> головннка нмь платнтн. будеть лн головнлк'ь. нхт. вь вьрвн. то зане к нпмь прнкладываеть. того же д4>ля нмь помогатн головннку. любо сн днкую внру. нь сплатйтн нмь в обчі. 40 rpHBefTb. а головннчьство. a то самому головннку. a вт> 40 грнвен-ь ему заплатнтн. нз дружнны свою часть. нт> оже будеть убнл'ь. нлн в-ь свадК нлн в'ь пнру явлено. ть тако ему платітн по вьрвннын"Ь. пже ся прнкладываеть внрою.
С л о д н і к
внра— грашовы штраф за забойства
вьрвнныня — плата ад абшчыны
в н р ь в н ы н — які адносіцца да внры
в ь р в ь — абшчына
в о б ч і— разам, сумесна голов ннчьство — плата, якую забойца выплачваў родным забітага
г о л о в a — забіты головннкь-— забойца
днкая внра — грашовы штраф за забойства, які выплачваўся абшчынай
дружнна — абшчына
з а н е (з а н е ж е) — бо, таму, таму што
л ю д н н т> — просты чалавек п а к н — калі
прнкладыватн —
даваць частку, долю с в а д a — сварка, спрэчка, разлад
ПРАКТЫКАВАННЕ 4. Прааналізуйце ўрывак са «Слова аб законе» мітрапаліта Іларыёна і вызначце:
а) кніжна-славянскія рысы ў фанетыцы, марфалогіі, словаўтварэнні і сінтаксісе (характар сінтаксічных канструкцый, сродкі сувязі);
б) з’явы народна-гутарковага паходжання і ступень іх адлюстравання;
в) тыповыя тэматычныя групы лексікі (у тым ліку словы і выразы з абстрактным значэннем), іх паходжанне і асаблівасці выкарыстання;
г) характар выяўленчых сродкаў (эпітэты, параўнанні, метафары, парныя абазначэнні, сінанімічныя паўторы, іншасказальныя звароты і выразы, сімволіка, рытарычныя прыёмы).
«Слова аб законе» напісана выдатным аратарам і публіцыстам мітрапалітам Іларыёнам паміж 1037 і 1050 гг., але дайшло да нас у розных спісах пазнейшага часу (не раней XV ст.). Гэты твор — узор урачыстай прозы старажытнарускай павучальнай літаратуры. Сэнс яго — уславіць Кіеўскую Русь, князя Уладзіміра, якога Іларыён заклікае весці незалежную ад Візантыі палітыку. Тэкст для аналізу даецца з «Хрестоматнн по древней русской лнтературе», складзенай М. К. Гудзіем (М„ 1973).
Похвалнм'ь же н мы, по снл'Ь нашей, малымн похваламн велнкаа н днвнаа сьтворшаго нашего учнтеля п на-
ставннка, веЛнкаго кагана нашеа земля Владіімера, внука стараго Нгоря, сына же славнаго Святослава, пже, в_ь своа лЕта владычьствуюіца, мужствомг. же н храбд.р'ьствомь прослушя вь странахг. многахь н побідамн н кріпостію помпнаются нын-Ь н словуть. He вь худ-Ь бо н не вь нев-Ьдомн землп владычьствовашя, но в-ь Русской, яже в-Ьдома н слышпма есть всімп концы земля...
Добр-ь послух-ь благов-Ьрію твоему, о блаженнпче, святаа церквп святыа богороднца Маріа, юже сьезда на правов'Ьрн'Ьй основ-Ь, ндеже н мужьственное твое тЬло nbint. лежнт'ь, ожыдаа трубы архангеловы. Добр'ь же з-Ьло п ві.рен'ь послухь сын'ь твой Георгій, егожь створн господь HaMtCTHHKa no теб-р твоему владычеству, не рушаіца твопх"ь уставд. н'ьутвержаюш.а, твоему благовірію положеніа, но паче прплагаюіца, не казяіца, нг> учнняюта, нже недоконьчанаа твоа доконча...
Встанн, о честнаа главо, огь гроба твоего, встанн, отрясн сонь! Ht.cn бо умерл-ь, но спншн до обшаго BCt.Mb встаніа. Встанн, nt.cn умерль, ність бо ты л'Ьпо умрітп, вРровавшу вт. Хрнста, жнвота всему міру. Отрясп cohtj, взведн очн, да впдншп, какоя тя чьстн господь тамо сподобнвд. п на землп не безпамятна оставпл'ь сыномь твонм-ь. Встанн, впждь чадо свое Георгія, внждь утробу свою, вііждь мплааго своего, внждь, егоже господь нзведе огь чресль твонх"ь; внждь красяіцааго столд. земля твоей, II возрадуйся, вг.звеселнся. Дь сему же впждь іі благов'Ьрную сноху твою Ернну, внждь вьнукы твоа н правнукы, како жпвуть, како храннмн суть господемь, како благов-Ьріе держать по преданію твоему, како вь святыа церквіі частять, како славять Хрпста, како поклоняются нменн его. Вііждь же н градд. велпчьством'ь сіяюіць, впждь церквп цв-Ьтушп, впждь хрпстіанство растуіце, внждь градт. нконамн святыпхь освЬтаем'ь блнстаюшеся, н тііміаномь об"ьухаемь, п хваламн п божественамн п-Ьніп святынмп оглашаемь. Н сп вся впд'Ьвт., в-ьзрадуйся, п взвеселнся, п похвалн благаго бога, всЬм снмі, строптеля.
С л о ў н і к к a г а н -ь — князь, цар прослутн — праславіць
к а з н т н — псаваць, знішчаць ч р е с л a — паясніца, стан
послухг. — сведка
ПРАКТЫКАВАННЕ 5. Прааналізуйце ўрыўкі з «Казання аб Барысе і Глебе», «Жыція Аляксея, чалавека божага», «Жыція Феадосія Пячэрскага», «Хаджэння ігумена Данііла» і вызначце:
а) ступень пашырэння кніжна-славянскіх і ўсходнеславянскіх суадносных фанетычных варыянтаў і граматычных форм;
б) кніжна-славянскія словы, словазлучэнні, фразеалап'чныя выразы і цытаты;
в) усходнеславянскія лексічныя элементы;
г) спецыфіку мастацка-выяўленчых сродкаў (эпітэты, параўнанні, сімвалічнае і метафарычнае ўжыванне слоў, формы эмацыянальнай ацэнкі, рытарычныя фігуры і інш.);
д) характар узаемадзеяння кніжна-славянскіх і ўсходнеславянскіх элементаў і форм, абумоўленасць іх выкарыстання ў тым ці іншым тэксце.
«Казанне аб Барысе і Глебе» — арыгінальны помнік старажытнарускай агіяграфічнай літаратуры XII ст. У ім, у адрозненне ад іншых жыційных твораў, не апісваецца жыццё герояў ад нараджэння да смерці, а расказваецца толькі пра адзін эпізод — забойства Святаполкам братоў Барыса і Глеба па палітычных матывах. «Казанне» не толькі праслаўляе пакутнікаў, але разам з тым асуджае княжацкія міжусобіцы, сцвярджае васальную вернасць старшаму ў родзе князю, адзінства рускай зямлі. У «Казанні» дакладныя імёны, даты, факты, чым яно збліжаецца з гістарычнымі аповесцямі, а з другога боку— гэта твор з элементамі лірызму і драматызму, з малітвамі, плачамі і маналогамі-разважаннямі. Дайшло да нас у шматлікіх спісах. Тэкст для аналізу прыводзіцца па выданню: Успенскнй сборнпк XII—XIII вв. / Под ред. С. Н. Коткова (М„ 1971).
Прнсп-Ьша в-ьнезапу посьланйй оть Святоп'ьлка. зьлыя его слугы. немйлостявйй кр'ьвопннц'Ь. братоненавйдьнйцй лютй з1>ло. свер-Ьпа зві.рн душю йзймаюіце. святый же понде в-ь корабляцй. й с'ьр'Ьтоша й устне Смядйны. й яко узьрі я святыіі вьздрадова ся душею. а онй узьр'Бв'ьше й омрачааху ся й гребяху ся кт> нему. а сь ц-рлованйя чаянііяше оть нйх-ь прйятн. й яко быша равьно пловуте начаша скакатй з"ьлйй онй вь лодйіо его. обнажены меча вмуіце вь руках"ь свойхть блыцаіца ся акы вода. й абяе вьсЬмть весла от руку нспадоша. й вьсй оть страха омьртвЬша. сй вйД'Ьв'ь блаженыч разумі.в'ь яко хотять его убйтй. вьзьр-Ьв'ь кь нйм"ь умяленама очнма й сльзамй лйце см умывая. ськрушен'ьм'ь сьрдцьмь. с'ьм'Ьрен'ьмь разумг>мь й-частынмь в"ьздыханйемь. вьсь сльзамй разлнвая ся а тЬльм'ь утьрпая жалостьно глась йспуіцааше. не дЬнте мене братня моя мілая і драгая. не д-Ьйте мене нй нйчто же вы зьла С'ьтворнв'ына. не брезі.те братве й господье не брез-Ьте. кую обяду с-ьтворнх-ь брату моему й вам"ь братне й господье мой. аіце лй кая обйда. ведЬте мя кт> князю вашему а кь брату моему й господяну, помнлуйте уностн моеЬ. помнлунте господье мой вы мй будЬте господяе мой аз"ь вамт> рабть. не пожьнете мене оті. жйтйя не с'ьзьрі.ла не пожьн'Ьте класа не уже с'ьзьр'Ьвыііа. н"ь млеко безг>лобйя носяіца. не nopt.жете лозы не до коньца вьздрастьша. а плод-ь ямуша
молю вы ся н ммль вы ся дізю. убонте ся рекьшааго усты апостольскы, не дРтн быванте умы з’ьлобнемь же младеньствунте. а умы с'ьвьршснп бывамте, азь братне н зьлобнемь н в'ьздраст'ьмь еіце младеньствую.
С л о ў н і к
а б н е — адразу, зараз жа зьлобне — грэшнасць кораблнць — караблік не бреіцн — не звяртаць
увагі
не д t я т н — не чапаць cbpiCTii — сустрэць Смядынь — рака ў Смаленскай зямлі
утьрпатн — слабець
«Жыціе Аляксея, чалавека божага»— папулярны перакладны твор старажытнарускай жыційнай літаратуры. Найбольш ранні пераклад гэтага жыція знаходзіцца ў рукапісе «Златаструя» XII ст„ але ў ім няма пачатку. Урывак для аналізу прыводзіцца з «Хрестоматнн по древней русской лнтературе», складзенай М. К. Гудзіем (М„ 1973).
Створшю же ему 17 лЬт в папертЬ святыя богороднца н угодн боговн, н явмся святая богороднца понамарю во cat, глаголюіцн: «Вьведн челов-Ька божпя вь церковь мою, яко достоннт, есть царствню небесному, яко бо мнро добрыя воня молнтва его есть, яко в-Ьнець на глав-Ь царю, тако почнваеть духд> святы на немь, яко солнце сняеть в мнр-Ь, тако просня жнтне его вт. всемь MHpt предт> богом'ь н предь ангелы божннмн». йзнде же понамарь, ніца таковаго челов’Ька й не обрі/ге его. Моляше же ся святЬн богороднцн, да явнть ему челов-Ька божня. II явнся ему пакн святая богороднца второе, глаголюіце ему: «Убогнн, сЬдян пред двермн церковнымн, тон есть челов'Ьк'ь божнн». йзнде понамарь н обр-Ьте его н емг> его за руку н вт>веде н в церковь н оттолі. честно служаше ему. Велмн же прослы слово о немь во всемь град-Ь TOM-b. BHÄtB-b же человіжь божнн, яко н ту познаша й, отб'Ьже от града того н вл’Ьз-Ь в корабль н Bbcxork нтн вг> Фарсннскую Каталню, да не познають его тамо. Волею же божнею нзагнан"ь бысть корабль BtTpoMb бурным-ь н прнде в Phm-b. й нз'ьл’Ьз'ь нс корабля н рече в себ'Ь: «Жнв'ь господь бог моп н не буду тяжекд, нному ннкому же, но вт> домь отца своего понду, яко н ту незнаемь есмь». й псшед'ь, стріте отца своего, ндуіца от полаты царевы вь время об"Ьднее, н поклоннся ему, глаголя: «рабе божші, помнлун мя нніца н странна, створн мене в дому твоемь, да н аз насыту ся с рабы твонмн от круппць, падаюіцнх'ь от трапезы твоея, н богь твон да благословнть л-Ьта твоя н да управнть на землн жнтье твое н да тн подасть царство небесное». Слышав'ь же
отець его, яко от странныхь есть, н рад'ь бысть н повелЬ прпвестп его в домь свон н рече к отрокомь свонм'ь: «которын от вась хоіцеть послужнтн ему, да аіце ему угоднть, жнв’ь господь богі> мон, яко свобожю его н участье нмать в дому моемь, но в папертЬ входа моего створнте ему хл-Ьвннцю, малу, даднте же ему п ядь от моея тряпезы». Bt> же ему отрокь ть прнятен'ь... Н пожпве в дому отьчп 17 лрт незнаемь ннкнм же.
С л о ў ні к
в о н я — водар
мнро — духмянае масла о тр окі — тут: слуга
паперть — ганак перад уваходам у царкву
п о н а м а р ь — дзяк хл'Ьвннца — пакой
«Жыціе Феадосія Пячэрскага» — адзін з найболып вядомых апавядальных помнікаў старажытнарускай царкоўнай літаратуры. Напісана Нестарам у 80-х гг. XI ст., дайшло ў спісе XII ст. (у складзе рукапіснага зборніка XII—XIII стст., што захоўваўся ў Успенскім саборы Маскоўскага Крамля). Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Успенскнй сборннк XII—XIII вв. / Под ред. С. Н. Коткова (М„ 1971).
РІ се в-ь едннг> дьнь шедыпю велнкууму отьцю нашему Феодосню. н-Ькоторааго радн орудня кг хрнстолюбьцю князю Нзяславу далече ему суіцю оть града. таче яко н npHinbAb п до вечера yMyAHB^mro ему орудня радн. н повелі. хрнстолюбьць ноіцьнааго радп пос'ыіання ему. на возЬ допроваднтн й до манастыря его. п яко бысть пдын путьмь. н возян его внд-Ьвы н в'ь такоп одежн суіцааго. н м'ьн'Ьв'ь яко едннь от убогыхь есть. глагола ему чьрнорнзьче се бо ты по вься дьнн пороздьн'ь есн. азь же трудьнт> сыя се не могу на конн 1>хатп. н-ь снце С'ьтворнв'Ь да азь тн лягу на воз-Ь ты же могып на коніі txaTH. то же блаженьш сь вьсякынмь сьм-Ьреннемь в'ьстав’ь сфде на конн. а оному же легьшю на воз-Ь. н ндяіце путьмь радуя ся н славя бога. н егда же в'ьздрі.мааше ся т"ьгда же С'ьсЬд'ь тек-ь мдяаше вьскран коня. дондеже трудяаше ся тп тако пакы на конь в'ьсядяше. часто же уже зорям'ь вьсходяіцем-ь. н вельможамь •Ьдуіцем'ь кь князю. н нздалеча познав'ыпе блаженааго. н с'ьсЬд'ыне сг> конь покланяаху ся убо блаженууму отьцю нашему Феодосню. т"ьгда же глагола отроку се уже чадо CBtib есть в'ьсядн на конь свон. он-ь же внд'Ьв'ь еже тако вьсн покланяхуть ся ему. н ужасе ся вь ум!> іі трепеть сн вьста н в'ьсі.де на конь. тн тако понде путьмь. а преподобьнууму Феодосню на воз-Ь сЬдяіцю. всн же боляре cbp-bT-bme покланяху ся ему. таче дошьд'ьшю ему манастыря н се ншед'ьше вься братня no-
клоннша ся ему до земля. тоже отрокг. больмн ужасе ся помышляя в'ь себе кто сь есть. еже тако вьсн поклоняють ся ему м емы й за руку. в'ьведе й вь трапезьннцю таче повел-fe ему датн tCTH й пнтне елнко хоіцеть. аіце же й кунамн тому давь отьпустн н.
С л о ў ні. к
дондеже — пакуль куна — грашовая адзінка м н н т н — думаць
о р у д н е — справа
п а к ы — зноў пороздьнь — без справы т а ч е — так, аднак, потым чьрнорнзьць — манах
«Хаджэнне ігумена Данііла» — узор своеасаблівага жанру старажытнарускай літаратуры — рэлігійных паломніцкіх хаджэнняў-падарожжаў да «святых» зямель. Ігумен Данііл у 1106—1107 гг. наведаў Палесціну і свае ўражанні, усё, што чуў, бачыў, чытаў пра палесцінскія святыні, запісаў і літаратурна апрацаваў. У творы апісанне «свяшчэнных» мясцін спалучаецца з легендарным і апакрыфічным матэрыялам, са звесткамі аб прыродзе, занятках і звычаях насельніцтва. «Хаджэнне» вядома ў мностве спісаў XV—XIX стст. Урывак для аналізу прыводзіцца з «Хрестоматнн по древней русской лнтературе», складзенай М. К. Гудзіем (М., 1973).
- О Іерусалнмі., о лавр-Ь. Азь недостоп нгумень Даннл-ь, прншед'ь вь Іерусалнм'ь, пребыхь MtCHUb 16 вть м-ЬстЬ в"ь лавр-Ь святаго Савы н тако могохь походнтн іі йспытэтй вся святая сй м"Ьста. Невозможно бо безь вожа добра н без-ь языка нспытатн н вйд-Ьтй вс'Ьх'ь святых-ь MtcTb. 14 что нмі.я вь руку моею худаго моего добыточка ё, то оть того все подавах'ь в-Ьдуіціймь добрф> вся святаа м-Ьста в-ь град^ н вн-Ь града, да быша мй указалн все Äoept, якожь н бысть. H прнгодн мй богь нал’Ьстн в"ь лавр'Ь мужа свята н стара деньмя н кннжна вельмн. Тому святому мужевн вложн богь вь сердце любятн мя худаго, н тон указа мй Äoept вся святаа та мЬста, н вь Іерусалнмь й по всей землй той поводй мя й до Тнвйріадскаго моря поводн мя, н до Фаворы, н до Назарефа, й до Хеврона, н до Іордана, й по всЬм'ь м-Ьстом поводй мя, н потрудмся co мною любве радн. 14 нна святаа Mtcia внд'Ьх'ь многа, яже посл-Ьдп скажу.
С л о ў н і к
в о ж ь — праважаты
л а в р a — манастыр HafltCTH — адшукаць
п р н г о д п т іі — дапамагчы я з ы к -ь — перакладчык
- О Ердан-Ь. Іордань же ріка течеть быстро, брегн же нмать обоігь поль прнкруты, а отсуду пологы; вода же мутна велмн н сладка пйтй, й ність сытй піюіце воду ту святую; нй сь нея боліть, нн пакостй во чреві челов-feку. ВсЬм’ь же есть подобен-ь Іордань кь р-Ьц-Ь Снов-ьстВй
й вшнр-Ь, й вь глубле, н лукаво течеть н быстро велмй, яко же Сновь р1>ка. Вгубле же есть 4 сажень, средп, самое куп-Ьлн, яко же нзм-Ьрнхь м нскуснхь; сэмь собою, нбо преброднхь на ону страну Іордана, много походнхомь по брегу его: вшнр-Ь же есть Іордан'ь, яко же есть Сновь на устій. Есть же по сей стран-Ь Іордана на купілн той, яко лісн древо не высоко, акн вер&Ь подобно есть, выше куігЬлн тоя на брегу Іорданову стойть яко лозіе много, но н-ёсть якоже наша лоза, но некако акн сйляжн подобно есть; есть же н тростіе много; болоніе нмать яко Сновь ріжа. ЗвВрь многь ту н свйній днкін беіцйсла много, н пардусн мнозй, ту суть львове же.
С ло ў ні к
б о л о н ь — прыбярэжны луг с н л я ж н — кізіл пардусь — барс, пантэра
ПРАКТЫКАВАННЕ 6. Супастаўляючы даныя, атрыманыя пры выкананні практыкаванняў 12—13, зрабіце заключэнне аб характары мовы і стылю розных жанраў старажытнарускай царкоўна-рэлігійнай і павукова-дыдактычнай (арыгінальнай 1 перакладной) літаратуры; вызначце, якімі сваімі рысамі мова гэтых жанраў збліжаецца з мовай іншых жанраў старажытнарускай літаратуры,
ПРАКТЫКАВАННЕ 7. Ва ўрыўках са старажытнарускага летапісу ахарактарызуйце (з пункту гледжання адносін да жывой гаворкі ўсходніх славян ці стараславянскай мовы):
а) фанетычныя асаблівасці;
б) марфалагічныя з’явы;
в) сінтаксічныя канструкцыі;
г) асобныя тэматычныя пласты лексікі.
Адзначце прыклады ўжывання паралельных усходнеславянскіх і кніжна-славянскіх моўных з’яў. Растлумачце, чым абумоўліваўся выбар тых ці іншых моўна-стылістычных сродкаў.
Старажытнарускае летапісанне адлюстроўвае гісторыю ўсходніх славян. Самы ранні летапісны звод быў створаны ў Кіеве ў часы Яраслава Мудрага. Гэты звод у 1073 г. быў перапрацаваны манахам Кіева-Пячэрскай лаўры Ніканам, У сваю чаргу летапісны звод Нікана быў перапрацаваны ў 1095 г., і гэта рэдакцыя ўвайшла ў гісторыю пад назвай Пачатковага зводу. Апошні таксама быў перапрацаваны ў 1110 г. манахам Нестарам і стаў вядомым як «Повесть временных лет». Гэта аповесць дайшла да нас у пазнейшых спісах, самым раннім з якіх з’яўляецца Лаўрэнцьеўскі, складзены манахам Лаўрэнціем для Суздальскага князя Дзмітрыя Канстанцінавіча ў 1377 г. Урыўкі з памянёнага спіса прыводзяцца па выданню: Повесть временных лет (Лаврентьевскмй спнсок). Спб., 1897.
- Оньдр-Ью учаідю вь Сйнопйй й прншедшю ему в Корсунь, ув-Ьд-Ь, яко нс Корсуня блнзь вустье дн-Ьпрьское, н вьсхотЬ понтй в Рнмь, п прояде вь вустье дн4.прьское. й оттоле понде по Дн-Ьпру гор-b, н по прнключаю прнде н ста подь горамн на березі,. Н заутра B-bCTaBi, н рече к
сушнм"ь с нпмь ученнкомь: «внднте лн горы сня? яко на снхь горахь восняеть благодать божья; нмать град"ь велнкг бытн іі церквн многіі богь вьздвнгнутіі нмать». Н в'ьшед'ь на горы сня, благословн я, н поставн кресгь, п помолнв'ься богу, н С'ьл’Ьзь сь горы сея, ндеже послізже бысть KneBb, іі поііде по Дн’Ьпру гор-Ь. II првде в словЬнн, ндеже HHHt Нов'ьгород'ь, н впді ту людн сушая, како есть обычай нмь, н како ся мыють н хвоіцются, н уднвнся нмі>. й нде в-ь варягп, н прмде в Рнмь, н нсповіда, елнко научн н елнко внде, н рече нмь: «днвно вндЬхь в земл-Ь словеньстР іідушю мм сіьмо: BMA-fext банн древены, н пережьгуть я рамяно, м совлокуться, н будуть назн, н обліьются квасомі> уснняномь, н возмуть на ся прутье младое, н бьють ся самн, н того ся добьють, едва сл'Ьзуть л-Ь жнвн, н обл-Ьются водою студеною, м тако ожнвуть; н то творять по вся днн, не мучнмн ннкнмже, но самн ся мучать, іі то творять мовенье соб-fe, а не мученье». Слышашеі же се днвляхуся.
С л о ў н і к
г о р t — уверх у в -Ь д t т н — даведацца
nu прнключаю — выпад- усннянын квась — квас,
кова які ўжываецца пры вырабе
р а м я н о — моцна шкуры
с t м о — сюды
- Вть л-Ьто 6420. Посла мужн свон Олегь постронтн мпра н положнтн ряд-ь межю Русью н Грекы, (глаголя):
Равно другаго свеіцання бывшаго прм тЬхже царьхь Лва м Александра. Мы оть рода рускаго..., нже посланн оть Олга, велнкого князя Рускаго, н оть BC-fext, нже суть под"ь рукою его, свЬтлых"ь н велнкнх'ь князь, н его велнкнх'ь бояр-ь, к вамь, Лвовн н Александру н Костянтнну, велнкпм'ь о бозй самодержьцем'ь, uapeMT, греческым'ь, на удержанне н на іізвЬшсшіе оть многнхь л-Ьть межп хрестнаны н Русыо бывьшюю любовь, похотЬньем'ь нашнхь велнкнх'ь князь н по повел!>нню оть вс-Ьх-ь нже суть подт> рукою его суіцііх Русн...
0 ceMij. Аіце кто убьеть нлн хрестьаішна pycHHi», нлн хрестьяннн-ь руснна, да умреть, ндЬже аіце сотворнть убійство. Аіце лн убежнть сотворнвый убнйство, да аіце есть домовнть, да часть его, снрі>чь нже его будеть по закону, да возметь блнжннй убьенаго, а н жена убнвшаго да нм-Ьеть толнцемь же пребудеть по закону; аш,е лн есть ненмовнть сотворнвый убой іі убежавь, да держнть ся тяжн, дондеже обряіцеться, (яко) да умреть. Аіце лн уда-
рнть мечемь, йлй убьеть кац'Ьм'ь любо сосудом-ь, за то ударенне йлй бьенье да вдасть Лйтрь 5 сребра по закону Рускому; ате лн не ймовііть тако сотвормвый, да вдасть елвко можеть, (п) да сояметь (сь) себе н ты самыа порты, в нахже ходйть, да о процЬ да port ходйть своею вірою, яко нйкакоже нному помоіцн ему, да пребываеть тяжа отоле не взыскаема.
О сем-ь. Аіце украдеть что русшгь любо у хрестьаннна, йлй пакв хрестьанйнь у русяна, й ять будеть в том-ь часі. тать, егда татбу сьтворнть, оть погубнвшаго что любо, аш,е прнготовйть ся тать творяй, н убьень будеть, да не взніцеться смерть его нй оть хрестьань, нн оть Русй; но паче убо да возметь свое, нже (будеть) погубяль. Аіце вдасть руц-Ь свон украдый, да ять будеть тЬмже, у негоже будеть украдено, й связан'ь будеть, (й) отдасть тое, еже см-Ь створнтн, й сотворять трййчн...
14 о работаютнх'ь бо Грекохт. Руся у хрестьаньскаго царя. Аіце кто умреть, не уряднвг. своего ймізнья, цй свойх-ь не вмать, да вьзратнть(ся) ймініе к малым'ь 6лйЖйкамь в Русь; аіце лй сотворнть обряженне таковый, возметь уряженое его, кому будеть шісал'ь наследйтн ймінье его, да наследвть ё.
С ло ў н і к
домовнть — маёмны, багаты
н м t н ье — маёмасць
л н т р a — мера вагі; візантыйскі ці рымскі фунт
об ряженн е — завяшчанне
положвтн — заключыць
п р о кі — рэшта, астатак р о т a — клятва, прысяга р я д ч> — дагавор т а т ь — злодзей т а т б a — крадзеж т я ж a — суд
III. Вг л1>то 6420. ...14 жнвяше Олегь, Мйрі> ймЬа ко всіім странамь, княжа в Ккев-Ь. 14 npucnt осень, й помяну Олегь конь своіі, яже б-Ь поставйлт> кормнтй й не вседатй на нь, б-fc бо в'ьпрашал'ь вол'ьхвовть й кудеснйкі>: «оть чего мй есть умретн?» й рече ему кудеснйк-ь одйнь: «княже! копь, егоже любйшн й -Ьздйшй на немь, оть того тй умретн». Олегь же прййМ"ь вь умі>, сй рече: «шіколнже всяду на нь, нй внжу его боле того»; н повел-Ь кормнтн й не водйтй его к нему, н пребы н"Ьколйко л!>т не вйдЬ его, дондеже на грекы нде. 14 пряшедшу ему к Кыеву й пребывьшю 4 л-Ьта, на пятое л-Ьто помяну конь, оть негоже бяхуть реклй волсвн умретй, й првзва стар-Ьйшвну конюхомть, рече: «кое есть конь мьй, егоже б-Ьхь поставнл'ь корматй й блюста его?» Онь же рече: «умерль есть». Олегь же посмЬася й укорн кудесннка, река: «то тй не-
1 /AWlVNeyNWH: , Ламшб дсілеьц М^іс<п«інсніга
mycfFwywAV Фб\М<МАШСШ
Аў’пеу>кллес,м тр«ўсц€клмме моўсеіс’гешгл м»усKai j'y кн Ш вN е\гЬ EIN ’
Урывак з грэчаскага евангелля IX ст.
С ло ў ні. к
дондеже — пакуль п р е б ы —■ на працягу
право глаголють вол’ьсвй, но все лжа есть: конь умерль есть, а я жйвь». П повел^ оседлатв конь: «а то вйжю костй его». Н прнвде на місто, нд"Ьже біша лежаіце костн его голы й лобь голь, н сс-Ьде с коня, й посмеяся рече: «оть сего лй лба смьрть было взятй мні>?» й вьступн ногою на лобь; м вынйкнувшй змна йзо лба, н уклюну в ногу, н с того разбол’Ься н умре. II плакашася людне всн плачемі> велнкйМ'ь, м песоша н погребоша его на гор"Ь, еже глаголеться ІЦековмца; есть же могвла его й до сего днй, словеть могыла Ольгова. II бысть всіх л'Ьть княженпа его 33.
прннмь вг у м -Ь — падумаўшы
п
- В л4>то 6545. Заложн Ярослав"ь городь велнкый Кыеві>, у него же града суть Златая врата; заложй же й церковь святыя Софья, мнтрополыо, н посемь церковь на Золотыхь воротЬх'Ь святыя богородпца благовішіенье, посемь святаго Георгяя манастырь й святыя Нрнны. 14 прй семь нача вЬра хрестьяньска плодйтйся й рашврятй, м чернорйзьцн почаша множйтйся, й манастыреве почннаху бытіі. II бь Ярославь любя церковныя уставы, попы любяше по велмку, йзлвха же чернорйзьц’Ь, й кннгамь прнлежа, й почйтая ё часто в ноіцй н ві> дне; н собра пйсц"ё> многы й прекладаше огь грекь на слов4>ньское пйсмо, й спнсаша кіійгы многы, й снчска, чмнже поучашеся в4>рнйй людье наслаждаются ученья божественаго. Якоже бо се Н"Ькто землю разореть, другый же нас-Ьеть йнй же пожінають н ядять пйіцю бескудну, тако й сь: отець бо его Володймер"ь землю взора й умягчч, рекше креіценьемь просветнв'ь; сь же насЬя кнйжнымй словесы сердца вірных-ь людйй, а мы пожйнаемь, ученье прнемлюіце кннжное. Велвка бо бываеть полза огь ученья кннжного, кннгамй бо кажемн н учнмн есмы путн no-
каянью, мудрость бо odp-biaeMb й в'ьздержанье оть слОвесг> кнйжных'ь; се бо суть рЬкы, напояюіцй вселеную, се суть нсходяіца мудростн, кнйгамь бо есть неніцетная глубнна, сймй бо в печаля утЬшаемн есмы, сн суть узда в'ьздержанью...
С л о ў н і к
н з л н х a ■— асабліва р е к ш е — гэта значыць
- В лі.то 6611. Бопь вложн в сердце княземь Рускымь Святополку н Володнмнру, н снястася думатн на Долобьскі: н сЬде Святополк-ь с своею дружнною, а Володймерь с своею вь еднномь шатрК II почаша думатн н глаголатн дружнна Святополча: «яко негодно нып-Ь весні> йтй, хочемь погубятн смерды н ролыо йхі>». й рече Володймер-ь: «днвно мй, дружмно, оже лошаднй жалуете, еюже кто ореть; а сего чему не промыслнте, оже то начнеть оратя CMepAt, н прн’Ьхав'ь Половчйнть ударнть н стр-Ьлою, а лошадь его понметь, а в село его 'Ьхавь йметь жену его н дётй его, н все его ймінье? то лошадн жаль, а самого не жаль лн?» Н не могоша отвіііцатй дружнна Святополча. Н рече Святополк-ь: «се язь готовь уже».
...II посемг> сняшася братья вся, н рече Володнмерь: «сь день, нже створп господь, в-ьзрадуемся н в"ьзвеселймся в нь; яко господь йзбавйЛ'ь, ны есть отг» врагь Hamiixi., н покорй врагы наша, н скрушя главы змневыя, й дал-ь есн сйхь брашно людемь Русьскымь»; взяша бо тогда скоты, н oBut, н кон1>, й вельблуды, й веж-Ь с добытком-ь й с челядью, й заяша Печені>гы н Торкы с вежамн. Н прндоша в Русь с полоном’ь велнкым'ь, й с славою й с no6tдою велнкою.
С л о ў н і к
н м е н ь е — маёмасць с м е р д ы — сяляне
р о л ь я — ніва, поле снястнся — сабрацца
ПРАКТЫКАВАННЕ 8. Прааналізуйце ўрыўкі з твораў Уладзіміра Манамаха і вызначце:
а) усходнеславянскія фанетычныя, марфалагічныя і лексічныя асаблівасці;
б) кніжна-славянскія фанетычныя і марфалагічныя рысы, асобныя словы, словазлучэнні і выразы;
в) заканамернасці выкарыстання ўсходнеславянскіх і кніжнаславянскіх элементаў.
Якімі рысамі мова і стыль твораў Уладзіміра Манамаха збліжаюцца з мовай і стылем старажытнарускіх летапісаў?
Літаратурная спадчына Уладзіміра Манамаха (1053—1125 гг., 1113—1125 гг.— вялікі князь)—аўтабіяграфічнае апісапне жыцця, ваенных паходаў, паляванняў і іншых прыгод; павучанне дзецям і
wimms® ГЛІШН HAEHmjpt
лнцл-мп^АІам
|
гллфіуншу&і |
пм |
|
ХГШНВДШН« |
kijHin-rsHm ^AAfHHTÄ НН НАМгНіГЛ^уЛА ІІЙГШХЖНАНІ - / 7 4 - »« |
|
|
|
|
шіушйпрж« |
|
|
|
хі ■ KW« kl |
|
«»тітйюм |
— |
|
ШШАШЙГНІШЬ |
|
|
|
• pS » | ў. |
|
нм* |
|
|
|
f 4»? t* |
|
|
|
Урывак з Астрамірава евангелля 1056—
1057 гг.
ліст да чарнігаўскага князя Алега Святаславіча. Названыя творы дайшлі да нас у Лаўрэнцьеўскім спісе «Повестн временных лет». Урыўкі для аналізу прыводзяцца па выдапню: Повесть временных лет (Лаврентьевскнй спнсок). Спб., 1897.
- Пойстйні, дітй моя, разумі>йте, како тй есть челов-Ьколюбець богь мнлостнв'Ь м премнлостйвь; мы, человЬцн, грішнй суіце й смертнн, то оже ны зло створнть, to xoineMi, й пожрета й кровь его прольятй BCKopt; a господь нашь, владЬя п жйвотом'ь й смертью, согр-Ьшеаья наша выше главы нашея терпять й пакы й до жнвота нашего, яко отець, чадо свое любя, бья, й пакы прйвлачять ё к соб-Ь.
...Что есть челов'Ьк'ь, яко помнйшй й? Велдй есд, господй, й чюдна дЬла твоя, някакже разумь челов'Ьческ'ь не можеть йсйові>датй чюдесь твонхг>; й пакы речем'ь; велнй есн, госйодй, й чюдна д-Ьла твоя, й благословено й хвално нмя твое в вАкы по всей землч. Нже кто не похвалнть, нй прославляеть сйлы твоея н твойх-ь велнкыхь чюдесь й доброть устроеныхг. на семь cßtrt; како небо устроено, како лй солнце, како лй луна, како лй звЬзды, й тма й CBtTb, й земля на водах'ь положена, господй, твойМ"ь промысломь! Звірье рознолнчнйй, й птяца й ры-
бы, украшены твоіімь промыслом'ь, господп! II сему чюду дпвуемься, како огь перстй создав-ь челов'Ька, како образн рознолйчннн вь человЬчьскыхі> лйцйхь, аіце п весь мнрь совокуплть, не всп вь одйнь образь, но кыйже своймь лнц-ь образомь, по божші мудростн; н сему ся подйвуемы, како птйца небесныя нзь нрья ндуть, н nepBte (в-ь) нашн pyHt, н не ставятся на одйной землн, но н снлныя н худыя ндуть по всЬм'ь землям'ь, божннмг, повел'Ьньем'ь, да наполнятся л'Ьсн н поля; все же то далі. богь на угодье человіжом'ь, на спіідь, на веселье. Велнка, господн, мнлость твоя на нас"ь, яже та угодья створнль есн человіжа д'Ьля rptmua. II ты же птйц-Ь небесныя умудрены тобою, господй; егда повеляшй, то вспоють, н челов'Ькы веселять тобе; п егда же не повеляшй нмь, языкь же нм-Ьюіце, онем!>ють. А благословень есл, господй, й хвален'ь з-Ьло! всяка чюдеса н ты доброты CTBopiiB-b й здЬлав'ь; да нже не хвалнть тебе, господй, н не в-Ьруеть вс-Ьмь сердцемь н всею душею во нмя отца й сына й святаго духа, да будеть проклять.
С л о ў н і к
в е л н й — вялікі п е р с т ь — зямля
- A BCfexb путнй 80 й 3 велнкйхь, а прока не нспомню Meiminx-b. Н мнровь есмь створнль с половечьскымл князй 6e3ij одйного 20, й прн отцн н кром-Ь отца, н дая скота много н многы порты сво!>; п пустйл-ь есмь половечскыхт. князь Л’Ьпшнх'ь нз"ь оков-ь толйко... А се тружахт>ся ловы д-Ья... А се в Чернйговіі д-Ьял-ь есм-ь: конь дйкйхь свонма рукама связал-ь есмь вь nymaxi, 10 н 20 жнвыхь конь, а кром-Ь того же, по Руся •Ьздя, ймал-ь есмь свояма рукама тЬже конн дйкнЬ. Тура мя 2 метала на posfex-b й с конемь, олень мя GÄMEb боль, a 2 лосн, одннть ногамм топтал-ь, а другый рогома бол-ь; вепрь мн на бедр-Ь мечь оттял'ь, медв-Ьдь мй у коліна под'ьклада укусмл'ь, лютый зв"Ьрь скочйль в ко мні на бедры н конь co мною поверже; й богь неврежена мя сьблюде. II с коня много падахь, голову сй розбнхь дважды, н руціз й нозі свой вереднх"ь, вт> уностн своей вереднх-ь, не блюда жнвота своего, іій шадя головы своея. Еже было творнтн отроку моему, то сам-ь есмь створнл-ь, д-Ьла на войігЬ й на лов'Ьх'ь, ночь й день, на зною й на SHMt, не дая соб-fe упокоя; на посадннкы не зря, ні на бнрйчя, самть творйл-ь что было надобі>, весь нарядь й в дому своемь то я творнль есмь; і в ловчнх'ь ловчнй нарядь самг> есмь держаль, й в KOHioc-bx-b п о сокол-Ьх-ь й о ястряб'Ьх'ь; тоже н худаго
смерда н убогыі вдовйці не далг есмь сйлнымь обйд-Ьтн, н церковнаго наряда п службы сам'ь есмь прнзнрал-ь.
С л о ў н і к
б н р н ч ь — службовая асоба, што аб’яўляе ўказы і распараджэнні; зборшчык плацяжоў і штрафаў; ахоўнік парадку
з р -Ь т н — спадзявацца
л о в ч н й — паляўнічы
наряді — кіраўніцтва, распарадак, нагляд
npnaptTH — звярнуць увагу, аказаць міласць; наглядаць
п р о к a — іншых
п у т ь — паход
III. Всего же паче убогых-ь не забывайте, но елмко могуіце по снлЬ кормйте, н прпдавайте снрот-Ь, н вдовпцю оправднте самн, а не вдавайте снлнымь погубнтн челов-Ька. Нп права, нн крнва не убявайте, нн повел'Ьвайте убнтн его, аіде будеть повннен'ь смертм; а душа не погубляйте ннкакояже хрестьяны...
В дому своемі, не ліннтеся, но все внднте; не зрнте на тмвуна, нн на отрока, да не посм-Ьются прнходяіцнн к вамь н дому вашему, нн об-рду вашему. На войну вышедь, не Л'Ьннтеся, не зрнте на воеводы; нй пйтыо, нй ■Ьденью не лагоднте нн спанью; н сторож-b самн наряжнвайте, н ночь, отвсюду наряднвше около вон, тоже лязйте, а рано встані>те; а оружья не сннмайте с себе вборз-Ь, не розглядавше лі>ноіцамн, внезапу бо челов'Ьк'ь погыбаеть. ЛжЬ блюднся й пьянства н блуда, в'ь том-ь бо душа погыбаеть н тЬло. Куда же ходяіце путемь по своймь землям-ь, не дайте пакостн д-Ьятн отроком-ь, нн свойМ'ь, нй чюжймь, нн в сел-Ьх-ь нн в жмтЬх'ь, да не клятй васі> начнуть. Куда же пондете, ндеже станете, напомте, накормнте уненна, н боле же чтнте гость, откуду же квамь прндеть, нлн прость, йлй добрь нлм сол-ь, аіце не можете даром-ь, брашном’ь й пнтьемь: тн бо мймоходячй прославять человіка по всЬмь землямт>, любо добрым'ь, любо злым-ь. Болнаго прнс-Ьтнте; надг. мертвеця нд-Ьте, яко всн мертвенн есмы; н челов-Ька не мнн-Ьте, не прнв-Ьчавше, добро слово ему даднте.
С л о ў н і к
б р а ш н о — харч, страва вборз-Ь — у спешцы, хутка д о б р "ь — знатны ліноцамн — тв. мн. у значэнні прыслоўя — па ляноце н а д г. мертвеця
н д t т е — нябожчыка правядзіце
о т р о к і — слуга
co л I — пасол
тнвуні — службовая асоба пры князях, баярах, епіскапах
у н е н н "ь — той, хто просіць
ПРАКТЫКАВАННЕ 9. Адзначце ва ўрыўку са «Слова аб палку Ігаравым»:
а) усходнеславянскія моўныя асаблівасці (фанетычныя, марфалагічныя, сінтаксічныя);
б) кніжна-славянскія моўныя элементы ў галіне фанстыкі, марфалогіі і сінтаксісу.
Прааналізуйце выяўленчыя сродкі вусна-паэтычнай моватворчасці (эпітэты, параўнанні, метафары, паралелізмы, гіпербалы, сімволіку і інш.).
Раскрыйце лексічнае багацце помніка: разнастайнасць тэматычных груп, сінанімічныя сувязі слоў і словазлучэнняў. Прывядзіце прыклады паралельнага ўжывання слоў і форм народна-гутарковага і кніжна-славянскага паходжання. Як узаемадзейнічаюць і якія стылістычныя функцыі выконваюць усходнеславянскія і кніжна-славянскія элементы ў мове помніка?
- С-ь заранна до вечера, сь вечера до св-Ьта летят'ь стрілы каленыя, грнмлють саблн о шеломы, треіцаттэ копна харалужпыя в-ь пол-fc незнаем-Ь, средн землн Половецкып. Чрг!на земля подт> копыты костьмн была посЬяна, а кровню польяна: тугою взыдоша по Руской землл.
Что мл шумнть, что мл звеннть далече рано предь зорямн? Нгорь плтжы заворочаеть: жаль бо ему млла брата Всеволода. Бншася день, бншася другый; третьяго днл кь полуднню падоша стязн Нгоревы. Ту ся брата разлучнста на брез-Ь быстрой Каялы; ту кроваваго влна не доста; ту пнр-ь докончаша храбрші руснчн: сваты попопша, а самн полегоша за землю Рускую. Нмчлть трава жалоіцамн, а древо с тугою к'ь землл преклоннлось.
Уже бо, братле, не веселая годлна вьстала, уже пустынн сллу прлкрыла. В'ьстала обпда в-ь' сллахт. Дажьбожа внука, вступнла д1>вою на землю Трояню, ві>сплескала лебедмнымн крылы на слн’Ьмь море у Дону; плевдучл, убудл жлрня времена. Усоблца княземь на поганыя погыбе, рекоста бо брагь брату: «Се мое, a то мое же». й начяша князл про малое «се веллкое» мльвнтл, а самн на себі крамолу коватл. А поганлл сь всйх’ь странь прпходжаху сь побБдамн на землю Рускую... Жены рускля в-ьсплакашась, аркучм: «Уже намть свонх-ь мнлых'ь лад"ь нл мысллю смыслнтн, нл думою сдуматн, нл очлма с'ьглядатн, а злата л сребра нл мало того потрепатн». А в"ьстона бо, братне, KneBij тугою, а Черннговь напастьмн. Тоска разлняся по Руской землн; печаль жнрна тече средь землн Рускын. А князн самн на себе крамолу коваху, а поганнн самн, поб-Ьдамн наршцуіце на Рускую землю, емляху дань по бі>л-Ь огь двора.
С ло ў н і к
Ж н р н ы н — багаты н н ч а т н — нікнуць, схіляцца
- На Дунан Ярославнын-ь глась ся слышнгь, зегзмцею незнаема рано кычеть: «Полечю, — рече,— зегзнцею по Дунаевн, омочю бебрян-ь рукавь в-ь Каял-Ь р-Ьц-fe, утру князю кровавыя его раны на жестоц'Ьмь его тЬлЬ». Ярославна рано плачеть вь Путмвлі на забрал-Ь, аркучн: «О, Bt/rpt, ві>трнло! Чему, господнне, наснльно в-Ьешн? Чему мычешн хнньовьскыя стр-Ьлкы на своею нетрудною крнлцю на моея лады вон? Мало лн ты бяшеть горі под-ь облакы в-Ьятн, лел-Ьючн кораблн на снн-Ь мор-Ь? Чему, господнне, мое веселне по ковылню разв"Ья?» Ярославна рано плачеть Путнвлю городу на заборол'Ь, аркучн: «О Днепре Славутнцю! Ты пробнль есн каменныя горы, сквозД> землю Половецкую. Ты лел-Ьял'ь есн на себ-р Святославлн насады до пл'ьку Кобякова. В-ьзлел-Ьй, господнне, мою ладу кт> мні, а бых"ь не слала кд> нему слезд. на море рано». Ярославна рано плачеть вд. Путнвл-Ь на забраліь, аркучп: «Св-Ьтлое іі тресв-Ьтлое сл'ьнце! ВсЬмг> тепло н красно есн: чему, господмне, простре горячюю свою лучю на лад’Ь вон? В-ь пол-Ь безводнД> жаждею нмь лучн сьпряже, тугою пм"ь тулн затче?»
С л о ў н і к
жестокын — моцны, дужы л е л Ь я т н — калыхаць, з е г з н ц a — зязюля гайдаць
кыкатн — крычаць, кукаваць мыкатн — кідаць, гнаць л а д a — муж сьпрягнутн — злучыць,
змацаваць
ПРАКТЫКАВАННЕ 10. Прааналізуйце ўрыўкі з «Малення Данііла Заточніка», «Слова аб пагібелі рускай зямлі» і вызначце :
а) усходнеславянскія і кніжна-славянскія рысы ў фанетычным складзе слоў і ў асобных марфалагічных формах;
б) асаблівасці сінтаксічных канструкцый;
в) выяўленчыя сродкі народна-гутарковай мовы і вусна-паэтычнай творчасці (формы якаснай ацэнкі, прыказкі, прымаўкі, параўнальныя выразы і інш.);
г) кніжныя элементы высокага стылю (складаныя словы, своеасаблівыя метафары, паўторы слоў, таўталагічныя выразы, рытарычныя воклічы і запытанні, малітвенныя звароты).
Раскрыйце характар узаемадзеяння і стылістычную ролю сродкаў мастацкай выразнасці ўсходнеславянскага і кніжна-славянскага паходжання.
«Маленне Данііла Заточніка» (інакш — «Пасланне», «Слова») — старажытнарускі помнік XII—XIII стст. Звяртаючыся да князя Пераяслаўля Северскага Яраслава Усеваладавіча, нейкі Данііл просіць памілаваць яго, дае шматлікія парады князю, разважае аб сваім лёсе, выказвае непрыязныя адносіны да баярства і духавенства. Помнік вядомы ў некалькіх рэдакцыях XVII ст. Урывак для аналізу прыводзіцца з «Хрестоматнн по древней русской лнтературе», складзенай М. К. Гудзіем (М., 1973).
- Вострубнм убо, братне, акм в златокованную трубу, вь разумь ума своего н начнемь бнтн в сребреныя арганы во нзвіістне мудростн, н ударнм-ь в бубны ума своего, поюше в богодохновенныя свнріілн, да восплачются в нас душеполезныя помыслы. Востанн, слава моя, востанн, псалтырь н гуслн. Да развергу вь прнтчах гадання моя н провеіцаю во языцех славу мою. Сердце смысленнаго укрепляется в телесь его красотою п мудростню...
Княже мон, господнне! Всн напнтаются от обнлня дому твоего, акн потоком пніца твоея; токмо аз едннь жадаю мнлостн твоея, акн елень нсточннка воднаго.
Есмь бо яко древо сухо, стояіце прн путн, да всн мнмоходяіден секуть его; тако н аз всЬмн göhahmi. есмь, зане не огражен есмь страхом грозы твоея, акн оградомь твердым...
Княже мон, господнне! Явн мн зрак-ь лнца твоего, яко глась твон сладокь, м уста твоя мед нстачают'ь, н образ твон красен; послання твоя яко ран с плодом; руці твон нсполнены яко от злата аравннска; ланнты твоя яко сосуд араматы; ...внд твоп яко лнван мзбраіі'ь; очн твон яко нсточннкь воды жнвы; ...слава твоя превозноснт главу мою, н бысть выя в буестн, акн фарснс в моннсте.
Княже мой, господнне! He зрн на мя, акн волкь на агнеца, но зрн на мя, яко матн на младенца. Возрн на птнца небесныя, яко ня сЬют'ь нн жнуть, нн в жнтннца сбнраюгь, но уповают на мнлость божню.
Да не будн рука твоя согбена на поданне убогнм'ь. Пмсано бо есть: «просяіцему у тебе дан, толкуіцему отверзн, да не лншен будешн царства небеснаго»; пнсано бо есть: «возверзн на господа печаль свою, н тон тя препнтает во векн».
Княже мон, господнне! He лмшм хліба ншца мудра, не возносн до облак"ь богата несмыслена. Нніць бо, a мудрь, яко злато в калне сосуде; а богатый человек'ь бесмыслень, яко паволочнто нзголовне, соломы наткано; а убогь несмыслен'ь, акн солома во грязн втоптана.
С л о ў н і к
в ы я — шыя
гаданне — загадка
з р а к ь — від
нзголовне — падушка к а л н ы н — брудны л н в а н — ладан
п аволока — шаўковая тканіна
псалтырь — музычны струнны інструмент
ф а р с н с — конь
- Нзбавн мя, господпне, от ннтеты, акн птнцу от
кляпцы, н всторгнй мя от скудостй моея, яко серну от тенета, акн утя, носймо в кохтях у сокола.
йже бо в печаля кто мужа прнзрнть, та акн водою студеною наповть в день зноя.
Княже мон, господйне! Ржа -kerb желізо, а печаль ум-ь челов'Ьку. Яко слово многоразлмваемо гйнегь, тако н человЬкч, от многй беды худЬет; печалну человіку засышють костй. Всяктз вйдйт у друга сучеці. во очйю, а у себе нй бревна не вйдйт. Всякч. челов-ркь хвтрйт й мудрат о чюжей бедЬ, а о своей й смыслйтй не можеті«...
Княже мой, господяне! Орел птнца царь надо всЬмй птйцэмй, а осетр-ь над рыбамч, а лев над звермв, а ты, княже, над переславцы. Левь рыкнеть, кто не устрашнтся; а ты, княже, речешв, кто не убоатся? Яко же бо змйй страшен свнстаннем своймь, тако й ты княже нашь, грозент> множеством вой. Злато красота женам, а ты, княже, людемь своймь. ТЬло крепнтся жнламн, а мы, княже, твоею державою. Птенцы радуются Becnt, а младенцы матера, а мы, княже, тебе. Гусля строятся персты, a градь нашь твоею державою...
Ту бо остану много глаголатя, да не во мнозе глаголаннй разношу умь свой й буду яко м-Ьхь, утлг>, труся богатьства в руцР внем, й уподоблюся жерновом, аже людн насыіцают, а в себе не могуть наполнйтн жата. Да не возненавйдені. буду многою бес-рдою, яко не птаца, частяіцй пЬсньмй, ненавндйма челов'Ькй...
С л о ў н і к
засьхатн — засыхаць, к л я п ц a — капкан
ссыхацца
«Слова аб пагібелі рускай зямлі» — выдатны твор мастацкай літаратуры, у якім расказваецца аб магутнасці Старажытнай Русі да татара-мангольскага нашэсця і патрыятызме рускага народа. Узнікненне твора звязваецца са спусташальным разарэннем Русі ў 1237 г. Вядомы два спісы помніка: адзін у рукапісе XV, другі — XVI ст. Тэкст даецца з «Нзборннка» (М., 1969).
0 св-ётло св'Ьтлая й украсно украшена земля Руськая! й многымй красотамн уднвлена есв: озеры многымй удйвлена есн, рЬкамй н кладязьма мВсточестьнымй, горамй крутыма, холмй высокымй, дубравомй чйстымй, польмй днвнымй, звірьмн разлнчнымй, птйцэмй беіцйсленымн, городы велйкымй, селы дйвнымй, вннограды обнтелНЫМЙ, домы церковьнымй, й князьмй грознымй, бояры честнымн, вельможамн многамн. Всего есв яспольнена земля Руская, а правав-Ьрьная ві>ра хрйстяяньская!
ОтселЬ до угорь н до ляхов’ь, до 43X081«, оть чаховь
до ятвязн, іі оть ятвязн до лнтвы, до н-Ьмець, оть н-Ьмець до кор-Ьлы, оть корЬлы до Устьюга, гді тамо бяху тонмнцн поганпн п за дышючнмь моремь, оть моря до болгарь, оть болгарь до буртась, оть буртась до чермнс"ь, оть чермнсь до морьдвп,— то все покорено было богомь крестняньскому языку поганьскыя страны велнкому князю Всеволоду, отцю его Юрью, князю кыевьскому, д-Ьду его Володнмеру н Манамаху, которымь то половоцн детн своя полошаху в колыб'Ьлн, а лнтва нз болота на CBtTt не выннкываху, а угры твердяху каменьш городы жел!>знымп вороты, абы на нмхі> велнкый Володнмер'Ь тамо не вьс'Ьхал'ь. А н-Ёмцн радовахуся, далече будуче за сйннмт> морем-ь; буртусн, черемнсн, вяда н мор"ьдва бортьшічаху на князя велнкого Володнмера, н жюрь Манунл'ь цесарегородскый onacb нм-Ья, поне н велнкыя дары посылаша кт> нему, абы под пнм-ь велнкый князь Володнмер-ь Цесаря города не взялт>.
А в ты днн бол-Ьзнь крестняном'ь, оть велнкаго Ярослава н до Володнмера, н до ныняшняга Ярослава, н до брата его Юрья, князя володнмерьскаго.
С л о ў н і к
бортьннчатн — плаціць даніну мёдам
выннкнутн — высунуцца, паказацца
в я д a — магчыма, удмурты (вотякн)
дышючее море — Паўночнае Ледавітае, або Белае, мора
MtcTO4ecTbHHH — які ўслаўляецца ў пэўнай мясцовасці
о б н т е л н ы н — манастырскі опась — апаска, боязь
п о н е — затым
тонмнцн — відаць, язычаскі народ, які жыў у раёне ракі Тоймы, што ўпадае ў Паўночную Дзвіну
ч а х н — чэхі
ПРАКТЫКАВАННЕ 11. Параўнайце суадносныя ўсходнеславянскія і кніжна-славянскія варыянты асобных слоў, адпаведныя граматычныя формы і канструкцыі, лексіка-тэматычныя групы і мастацкавыяўленчыя сродкі ў тэкстах да заданняў 7—10 і на падставе гэтага дайце агульную характарыстыку мовы і стылю старажытнарускіх летапісаў і твораў арыгінальнай свецкай літаратуры, раскрыйце іх значэнне для развіцця старажытнарускай літаратурнай мовы.
ПРАКТЫКАВАННЕ 12. Прааналізуйце ўрыўкі з «Рускай праўды» па спісу Наўгародскай кормчай 1282 г. і вызначце:
а) словы з усходнеславянскімі гукавымі асаблівасцямі;
б) формы назоўнікаў, прыметнікаў і дзеясловаў, характэрныя для мовы ўсходніх славян;
в) славянізмы.
Ахарактарызуйце назвы роднасці і сваяцтва, грамадска-палітычную і юрыдычную тэрміналогію помніка з пункту гледжання семантыкі, паходжання і далейшага лёсу ва ўсходнеславянскіх мовах.
Як растлумачыць напісанне володймйрйца?
<* мл кль шцн
& ЦН^НЦА
fö*** *Г< кмтллву L>IM ^жл. Tt м ьЛн ^’ТКС^АТ{|'Г^АТА
лнк s <£« л н vti н«у A м V « F^'A твуддву лпсц^гмні ньн іі >*. f л н ц t g еу л (ть К Т 5 Н Г 5 ЛА А« Т ÄW Г J
ntA!*.HT H^*NA tMf « A
hltf г o
<A4»WCr«tAAWb at t At А«Д ть M AACfЖН'НДГ %Ä,btM^4V«. K 5 KFP% Rh
"A W Ы AS/ft ч
Ш AJJ'F HM ННМ Г9Л9КЗрНТ>КІунд МНІЫШЫір* TH tAf9
HlJKt МіНЛІ K Ff 9ў t TASHWA-V —
C «»fSümn 4’ :
Л iHtKrtiysHHTk
® A-
e^A^SlH.«rlA« ÄNWfVAHUl^rjTb
Tt іу**ПлА
THT H Лкуін M
П» ЛІЖМ f H^AFSAS A с у r *vf
S { j-ДІ T Ь КМЛч^Ь М5|-3<І>НЛНТНЛ|Г МЛ К Н 4.ЖА AYI Л Н SC^Ä f -Г кр8|'Г*Н’Л AK>S СГ^НДЬ-AMF8 K«y nt q к ЛНЙ’ІТНІ^ « -A64Mf it «•> AH re Ml УПНШ AHrtf
M rcn лн K e C Ai Hf
HH
ЖІАЬ^ГьНгІ Mtl л(ж.цтьтік eftth
Урывак 3 «Рускай праўды»
СУДЬ ЯРОСЛАВЛЬ. ВОЛОДНМНРНЦА
Правда русьская. ажь убьеть мужь мужа. то мьстнтн брату брата. любо отцю любо сыну. любо браточаду. любо братню сыновн. оже лн не будеть кто его мьстя. то положнтн за голову 80 грнвень. аче будеть княжь мужь. іілн тнвуна княжя. аче лн будеть русннь любо грндь. любо купець. любо тнвунь бояреск-ь. любо мечннк-ь. любо нзгом. любо словеннн-ь. то 40 грнвень положнтн за нь.
С л о ў н і к
браточадо — пляменнік
г р н д ь — воін князя
н з г о н — свабодны чалавек, які не мае трывалага палітычнага і грамадскага становішча
м е ч н н к ь — княжацкі дружыннік
мужь — свабодны чалавек
п р а в д a — суд; закон
р у с в нь — тут: жыхар Кіеўшчыны
словенннь — тут: жыхар Наўгародчыны
тн ву ні — службовая асоба пры князях, баярах, епіскапах
ОЖЕ ПРНДЕТЬ КРЬВАВЬ МУЖЬ
Оже прндеть кр"ьвавь муже на дворг>. нлн сннь то вндока ему на нскатн. нг. платнті ему продажю 3 грнвны. нлн не будеть на немь знамення. то прнвестм ему вндок'ь
аш^умАмвма >«кл^
,. ДмМ*Ні^МКМауас£Ввмліу«>АА'гнв н < „ ^Г/ТЛАІ^ГС^ ^»Да««>АДМйЙлсаАК^м»М^
----------- ><НМО#УЛМГ&*»Т*Тй£>*ТйГ^^ Д ^‘*ОалуА«$ЛТ^<&н\?4тГ15лНТА^^ ,
«T1I« Г4уДА(МН€Л
I , Яй НК>»^ДТН-Г А4ЖЙЛ1Ж((А^«Я^т*<Т4*<'Г*^ .. М8АК^£А$4^-^«^АМ&А^Тй'КТ$ГАНХ«Д(Тд , •-А'£ЛЛД?4л?Тй^уТйА^ТІХ^^ЛЖ»>Н»<Н ■ ... 5 T(Ä^4AH*TH^4?nä$S.4 Н Й^ПМНІ«Т 4«ОІХМ.Л
I — ^',^■A^Ä^ДЛЛX^yOSö4Йв^Ш-^|(^HkHф{Я4
- *#A*ttAÄp&4H«Hf}$AiT^TWAAU^ /
Ki-HltT АА<?уж€ Г {r«f Я CUt'A А<’f\
J CfffXfÄ '
- . ^'^^(ГІ^І'Не&І^МЛіНрлі^ЯГПХЧ ...
*ННАЛрІДІКІЛННГ$уМ*ПІ«>5 аД4*Т V „,
Д/. ж іК Т<5^л »$ f І П'АЙ ТйуМ Н £ Н u € А Ц.
. AAce^AMViHÄ^ev^«?^дкь. і^м«йт»н .
ä Ш««НГ6М-Г* А гмй *Н’
Грамата вялікага князя Мсціслава і яго сына Усевалада (каля 1130 г.)
слово протнву слова. а кто будеть начал'ь тому платнтн 60 куні>. аче же н Kp^BaBt прндеть. нлм будеть самь. почал-ь. а выступять послусн. то то ему за платежь оже н бнлв. аже ударнть мечемь а не утнеть на смерть. то 3 грнвны. а самому грнвна за рану. оже лічебное. потьнеть лн на смерть. то внра. нлн пьхпеть мужь мужа. любо к соб-ь любо от себе. любо по лнцю ударнть. нлн жердью ударнть. а вндока два выведуть. то 3 грнвны продаже.
С л о ў н і к
в н д окі — сведка
в н р a — грашовы штраф за забойства
куна — грашовая адзінка
л^чебное—штраф на ля-
чэнне раны
послухь — сведка, відавочнік
продажа — грашовы штраф за злачынства
у т я т н — ударыць, параніць
ПРАКТЫКАВАННЕ 13. Прааналізуйце старажытнарускія граматы і вызначце:
а) фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці ўсходнеславянскага паходжання;
б) словы і звароты народна-гутарковага характару;
в) кніжна-славянскія моўныя элементы.
Ахарактарызуйце функцыі славянізмаў у кожнай грамаце. Адзначце стандартныя зачыны і канцоўкі ў граматах.
Граматы — адзін з жанраў дзелавой пісьменнасці. Яны з’яўляюцца афіцыйнымі заканадаўчымі актамі дзяржавы ці актамі прыватнай перапіскі. Выдаваліся князямі, феадаламі, царкоўнымі ўстановамі і прыватнымі асобамі.
ГРАМАТА ВЯЛІКАГА КНЯЗЯ МСЦІСЛАВА УЛАДЗІМІРАВІЧА I ЯГО СЫНА УСЕВАЛАДА (КАЛЯ 1130 г.)
Старэйшая старажытнаруская грамата. Яна дадзена каля НЗОг. наўгародскаму Юр’еву манастыру кіеўскім вялікім князем Мсціславам I і яго сынам наўгародскім князем Усеваладам. Тэкст граматы прыводзіцца па выданню: Срезневскйй Н. Древнне памятннкн русского шісьма н языка (X—XIV веков). Спб., 1863.
Се азт> Мьстнслав'ь Володямнрь сынь дьржа Русьску землю вь свое княженне повел'Ьль есмь сыну своему Всеволоду отдатн БундЬ святому Георгневй сь данню н сь внрамн й сь продажамн н вено вотское даже которын князь по моемь княженнн почьнеть хотЬтн от’ятй у святого Георгня, а богь будй за тЬмь н святая богороднца м ть святын Георгнн. у него то отнмаеть. н ты мгумене Нсане. й вы братйіь. донел-р же ся мпрь сь стонть. молнте бога за мя н за Mot д-Ьтн. кто ся мзоостанеть вь манастырн. то вы тЬмь Д'ьлжьнн есте молнтн за ны бога н прн жйвотЬ. н вт> с-ьмьртн. а язт> далт> рукою своею. н осеньнее полюдяе даровьное пол'ь третня десяте грнвьн-ь святому же Георгйевн, а се я Всеволод"ь далт. есмь блюдо серебрьно. вь 30 грйвьнь серебра. святому же Георгневм вел'Ьл'ь есмь бнтн в-ь не на колн йгумень об-Ьдаеть. даже кто зап'ьртнть йлй ту дань н се блюдо да суднть ему богь в'ь днь прйшьствня своего й ть святый Георгнй.
С л о ў н і к
б р а т н я — манахі аднаго маполь третня десяте — настыра 25
в е н о — плата, тое, што заплаполюдне — даніна, якая збічана за што-небудзь ралася князем з насельніцт-
д а ж е — як, калі ва ў час аб’езду
ж н в оті — жыццё
УКЛАДНАЯ ГРАМАТА
ХУТЫНСКАМУ МАНАСТЫРУ (ПАСЛЯ 1192 г.)
Грамата знаходзілася ў Хутынскім манастыры (каля Ноўгарада). З’яўляецца даравальным актам наўгародскага баярына Алексы (у манашастве Варлаама) названаму манастыру на зямлю, агарод, рыбныя ловы і інш. Прыводзіцца па выданню: Срезневскйй Н. Древнпс памятннкн русского пнсьма н языка (X—XIV веков). Спб., 1863.
Се в'ьдале Варламе святому Спасу. землю н огородь н ловніца рыбьная н гоголнная н пожнн 1 рьль протнву села за Волховом'ь 2 на Волхевьцп. коле 3 корь 4 лозы 5 волммна 6 на островр н сь нпвамн. вху же ту землю Хутнньскую в'ьдале святому Спасу. м сь челядню. н сь скотнною. а се брат(нн? даль?) 1 отрокь сь женою 2 вьлос('ь)? 3 д-Ьвька Февроння сь двіма сыновьц(н?) 4 недачь. а конь шестеро. н корова. се другое село на Свуднцн за... бнею вьдале святому Спасу н божннця в"ь немь. святого Георгня. н ннвн н пожнн н ловніця н еже вт> немь. се же все дал"ь Варламд> Мнхалев"ь chhi, святому Спасу. аіце кто днявольмь лаучен'ь н злымн человекы наважен'ь цьто хочеть отятіі от ннвг. нлн от пожьнь лн нлн от ловніць. а будн ему протнвен'ь святьш Спась. н вь сь Bticb н вь будуіцнн.
С л о ў н і к
божннца — царква
в о л м н н a — месца, якое зарасло вербалозам
вху — г. зн. усю (адзінкавы выпадак)
г о г о л ь — від дзікай качкі
к о р ь — значэнне не зусім ясна, магчыма, кустарнік для збору кары
п о ж н я — луг, пакос, ніва
р ь л ь — заліўны луг
ДАГАВОРНАЯ ГРАМАТА КНЯЗЯ ЯРАСЛАВА УЛАДЗІМІРАВІЧА I НАУГАРОДЦАУ 3 НЯМЕЦКІМІ ПАСЛАМІ (КАЛЯ 1195 г.)
Друкуецца па выданню: Грамоты, касаюіднеся до сношеннй Северо-Западной Россші с Рнгою н Ганзейскнмн берегамн в XII, XIII н XIV веке. Спб„ 1857.
Се язь князь Ярославь Володнм'Ьрнчь, сгадавь с посадннкомь с Мпрошкою н с тысяцкымь Яковомь н с-ь вс-Ьмн Новгородьцн, потверднхом-ь мпра старого с посломь Арбудомь н сь всЬмн Н-Ьмьцкымн сыны н сь Гты н сь всемь Латнньскымь языкомь. Послал’ь есмь посла своего Грнгу на сен правд-Ь: Первое ходіітн Новгородцю послу н всякому Новгородцю в мнртэ в Н-Ьмечьску землю н на Г'ьцк'ь берегь, такоже ходнтн Н'ЬмьчьМ'ь н Гтяном"ь в Нов'ьгород'ь безд> пакостн, не обнднм'ь ннкымже. Аче будеть судь, князю Новгороцк*ьму HoBtropoAt нлн Н'Ьмецк'ьму в Н-Ьмчьх-ь, а в томь мкру нтн гостю домовь бес пакостн. А кого Богь поставнть князя, а с тЬмь мнра потвердмть, любо лн земля без мнру станеть. А оже убьють Новгородца посла за моремл, нлн НЬмецкын посолг> HoB-bropoAt, то за ту голову 20 грнвень серебра. А оже убыоть купчнну Новгородца нлн НЬмчнна купчн-
ну Нов-Ьгород-Ь, то за ту голову 10 грмвеіть серебра. А оже мужа свяжють без внны, то 12 грнвень за соромь старых кунт>. Оже ударять мужа оружеемь любо коломт,, то 6 грнвент> за рану старые. Оже упьхньть любо мятель роздрьть, то 3 грнвны старые. Оже пошнбаеть мужеску жену, любо дчьрь, то князю 40 rpHBeHt ветхымн кунамн, a жен-Ь нлн мужьское дчерн 40 rpHBen-b ветхымн кунамн. Оже сьгренеть чюжее женіь побон с головы нлн дшьрн, явнться просто волоса, 6 грпвені. старые за соромь.
с л о д н і к
к у н a — грашовая адзінка м я т е л ь — адзенне свабодна-
лаійньскын — чужаземны, га крою тыпу плашча
еўрапейскі
ПРАКТЫКАВАННЕ 14. Вызначце ў тэкстах берасцяных грамат характэрныя для вусна-гутарковай мовы ўсходніх славян:
а) фанетычныя і марфалагічныя рысы;
б) асобныя словы, звароты.
Большасць берасцяных грамат знойдзена ў час археалагічных раскопак у Ноўгарадзе. Раскопкі там вядуцца з 1951 г., выяўлена ўжо звыш 600 грамат. Надпісы нанесены на ўнутраную паверхню бяросты (бярозавай кары) пры дапамозе так званага пісала. Граматы сведчаць пра жыццё і быт наўгародцаў у старажытныя часы, тагачасныя эканамічныя і юрыдычныя адносіны. Тэкст грамат прыводзіцца па выданнях: Арцйховскйй A. В. й Тйхомйров В. Н. Новгородскне грамоты на бересте: ІІз раскопок 1951 г. М., 1953; Арцйховскйй A. В. Новгородскне грамоты на бересте: Нз раскопок 1952 г. М., 1954; Арцйховскйй A. В. й Борковскйй В. Н. Новгородскне грамоты на бересте: йз раскопок 1953—1954 гг., 1958.
ГРАМАТА № 9
От Гостяты к Васнльвн. Еже мн отьць даял'ь н родн садаялн a то за ннмь а нын-Ь водя новую жену а мтМ не вт>дасть ннчь то же нзбпвь рукы пустнлг. же мя а нную пояліэ доедв добр-Ь сьтворя.
С л о ў н і к
д а ятн — дарыць р о дн — родзічы
ГРАМАТА № 53
Поклонь от Потра к Марье. Покоснле есмь пожню, н Озернцп у мене сено от'ьялн. Спйшн спнсокь с купной грамоте да прншлн семо. Куды грамота поведе, дать мн розумно.
Слоўнік
п о ж н я — сенажаць с е м о — сюды
ГРАМАТА № 109
Грамота огь Жнзномнра кь Мнкуле. Купнль есн робу Пл-Ьскове. А ныне мя вь томь яла к"ьнягынн. А ныне ся дружнна по мя поручнла. А ныне ка посьлн кі> тому мужевн грамоту, е лну него роба. А се тн хочу, коне купнв"ь н к'ьняж'ь муж-ь в'ьсаднв'ь, та на сьводы. А ты, атче есн не в'ьзял'ь кунь тех-ь, а не емлн ннчьтоже у него.
С л о ў н і к
а т ч е — калі т a — і
е л н — ці ёсць я т н — затрымаць, арышта-
ПлЬск овь — Пскоў ваць; браць
ПРАКТЫКАВАННЕ 15. На падставе назіранняў над моўнымі асаблівасцямі «Рускай праўды» і старажытнарускіх грамат зрабіце вывад аб характары мовы дзелавой пісьменнасці ўсходніх славян:
а) адзначце найбольш тыповыя фанетычныя і марфалагічныя рысы, сінтаксічныя звароты і канструкцыі;
б) назавіце вядомыя вам старажытнарускія юрыдычныя і грамадска-палітычныя тэрміны, пакажыце на канкрэтных прыкладах сувязь іх з жывой гаворкай усходніх славян;
в) адзначце ўласцівыя дзелавой пісьменнасці стандартныя зачыны і канцоўкі.
Якія факты могуць служыць доказам літаратурнай апрацоўкі і ўпарадкаванасці мовы старажытнарускіх дзелавых помнікаў?
Якое значэнне мела дзелавая пісьменнасць для развіцця старажытнарускай літаратурнай мовы?
ПРАКТЫКАВАІІНЕ 16. На падставе аналізу розных помнікаў старажытнарускага перыяду ахарактарызуйцс своеасаблівыя сродкі і спосабы моўнага выказвання, уласцівыя для дзелавой пісьменнасці, царкоўна-рэлігійнай і свецкай апавядальна-гістарычнай літаратуры. Раскрыйце значэнне асобных жанраў тагачаснай пісьменнасці ў фарміраванні і развіцці старажытнарускай літаратурнай мовы.
ПРАКТЫКАВАННЕ 17. Прааналізуйце ўрыўкі з помнікаў, створаных на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў часы старажытнарускай дзяржавы, і вызначце:
а) у якіх помніках і з якога часу пачынаюць адлюстроўвацца спецыфічныя асаблівасці беларускай мовы;
б) іншыя мясцовыя моўныя рысы;
в) характар пісьменнасці на тэрыторыі Бёларусі ў старажытнарускі перыяд.
НАДПІС НА КРЫЖЫ ЕФРАСІННІ ПОЛАЦКАЙ
Крыж з надпісам зрабіў у 1161 г. полацкі майстар Лазар Богша. Крыж заказала дачка полацкага князя Святаслава (Георгія) Ефрасіння і навечна падаравала царкве Спаса заснаванага ёю манастыра. Тэкст прыводзіцца па выданню: Срезневскйй Н. Древнне памятннкн русского пнсьма н языка (X—XIV веков). Спб., 1863.
Вг, літо 6669 покладаеть Офросннья чьстьнын кресгь. вь манастырн своемь вь црьквн святаго Спаса. чьстьное
ÄptBo. бесц-Ьньно есть. а кованье его. злото н серебро. й камРнье. м жьнчюгь. вь 100 грнвнь. а да 40 гріівн"ь. да нЬ нзнесЬться йз манастыря нйкогда же яко нй продатн. нн отдатй. аіце се кто прі>слушаеть. H3Hect>rb й оть манастыря. да не будй ему йомошьнйкь. чьстьный кресть нй вь et в4>кь нн Bt будуіцйй. й да будеть проклягь святою Жйвотворяіцею тронцею. й святымй отцй... кто же дрьзнеть сьтворнтн се... властелннь. ллн князь. йлй ПНСКуіГЬ. ЙЛЙ нгум-ьнья. ЙЛЙ ШГЬ КОТОрЫй ЛЮбо ЧеЛОВ'ЁК'Ь а буду ему клятва сй. Офросннья же раба Хрпстова сьтяжaвtшй KpecTt сйй. прннметь вРчную жйзнь et всЬмй святымн. господй помозй рабу своему Лазорю нареченему Богьшн с'ьд'Ьлав'ьшему крьсть снй црьквн святаго Спаса й Офросйнья.
С л о ў н і к.
сьтяжатн — садзейнічаць властелннг — уладар чаму-небудзь
п н ск у п ь — епіскап чьстьнын — свяшчэнны
ДАГАВОРНАЯ ГРАМАТА СМАЛЕНСКАГА КНЯЗЯ МСЦІСЛАВА ДАВЫДАВІЧА 3 РЫГАЙ I ГОЦКІМ
БЕРАГАМ 1229 г.
Гэта гандлёвае і палітычнае пагадненне паміж Смаленскім, Віцебскім і Полацкім княствамі, з аднаго боку, Рыгаю і Готландам — з другога, якое дайшло да нас у дзвюх рэдакцыях, што складаюцца з шасці спісаў. Самым старажытным з’яўляецца спіс 1229 г. (так званы спіс А). Тэкст для аналізу прыводзіцца з гэтага спіса па публікацыі Т. А. Сумнікавай і У. У. Лапаціна ў кн.: Смоленскне грамоты XIII—XIV веков / Под ред. Р. Н. Аванесова. М., 1963.
Что ся дЬетЬ по в4>ремьнемь. то отйдето по віьрьмьнемь. прнказано будіте добрымь люд-bMt. а любо грамотою утв-Ьрдять. како то будЬте BceMt в'Ьдом'ь. йлй кто посль жйвый остайЬть ся. того літа колй Aлtбpaxтt. владыка рнзкші умьрлг>. yздyмaлt князь смольнескым. Мьстяслав-ь. Давйдов-ь сын-ь. пp^cлaлt Bt Рягу своего лучьшего попа Ерьмея, й et нймь умьна мужа Пантелья. й своего горда Смольнеска. та два была посл'ьмь у Ріізі>. йз Рнгы ехалн яа Гочкый берьго, тамо твердятй мйрь. утвьрдйля мйрг. что был-ь не мнрно. лромьжю Смольньска. й Рйгы. й Готскымь берьгомь. всемь купчем'ь...
Зде почйнаеть ся йравда. Аже буд-Ьть свобод'Ьнын человікь убнть 10 грнвен-ь серебра за гольву. Аже 6yÄtTe хол'ьй'ь убйт-ь. 1 грнвна серьбра заплатйтй. у Смольн4>скь тако йлатіітй. й у Рйзе й на Готскомь берьз-Ь. око. рука. йьга. йлй йнь что любо. по пятн грйвьн-ь серьбра. от вся-
кого. платмтіі за окь 5 серьбра. за руку 5 серьбра. за ньгу 5 серьбра. п за всякын суставь. пять грнвыіь серебра. За зубь 3 грнвнт> серебра. н Смольньскь. н у Рйзіі. й на Гочкомь березіз. Кто бнеть друга. дФіревьмь. а будйте сйнь. любо кроваві.. полуторы грмвны серебра платйтй ему. по уху ударнте 3 четвііртн серебра. послу. й попу. что учннять. за двое того узятн. два платежя. Аже кого уранять. полуторы грнвны серебра. аже будВте без в1>ка. Тако платнтн. у Смол-Ьнеске. й у Рнзі. н на Гочкомь берьз-fe.
С л о і/ н і к
владыка—епіскап; вярхоўхоліпі — слуга, батрак, паны правіцель рабак
в t к і — калецтва
ГРАМАТА КНЯЗЯ ГЕРДЭНЯ 1264 г.
Гэта дагавор князя Полацкага і Віцебскага аб міры і гандлёвых адносінах, заключаны з Лівонскім гермайстарам. Копія граматы знойдзена К. Нап’ерскім у Рыжскім гарадскім архіве, дзе яна захоўваецца і цяпер. Тэкст прыводзіцца па выданню: Грамоты, касаюіцнеся до сношеннй Северо-Западной Россня с Рнгою н Ганзейскнмн берегамн в XII, XIII н XIV веке. Спб., 1857.
Князь Гердень кланяеться всемь темь, кто вйдйть сую грамоту. Тне людн, што ныне жнвн суть, а темь, кто на после прнндуть, гЬмь в^домо будй, как-ь мнр-ь есмы створнлн промежн местеря н с ратьманы Рнжьскымн й с Полочаны й Вндьбляны. Тако како грамота напйсано, тако
С * *««4нлтш-vt-M мт«
< /і
A « л е л г
n л кі м н pi а< г/> кі tт ж»рАн п f с лл е н т н
" ‘-г кМ 4 0 лвгЛміі
’ к» к « « гр 4 п н 14 м »• т41< о « k н
. лллеюл»''А>гр льнЦ
ІС4к,ІЯ wr
^*4 жЯ t с Tf Р Vc V. <, gr Hl «р tOJbiSS
«•нікХіж^-гн' Ki e/z yr er «n ferf v’> »>Toi» tf*
Грамата князя Гердэня 1264 г.
нм*ь надо всею землею отступнтн, што есть Лотыгольская земля, какь не в-ьступатн ся на тую землю, што князь Костянтпн'ь даль местерю сь своею братьею, сь своею грамотою н сь печатыо, како боле на ту землю не понскыватн. Верху того про ту пакость, што ся в розмнрьн створнло, какт> нмь оть обою сторону отступнтн, што Руськая земля словеть Полочтжая; огь тое землн местерю н братьн его отступнтн с всею правдою. Верху того Немечькому гостю в Полочьскую волно ехатн н торговатн, купнтн п продатн, такоже Полочаном"ь н Внднбляннну волно гостнтн в Рнгу н на Готьскы берегь. А где будеть кто кому внноват-ь, в том городе правнтн, где тоть челов-Ьк"ь жнветь, ннде судь ему не нскатн; в которон волостн человРк-ь нзвнннться, ту ему правда датн, нлн впна его. А старому ммру стоятн князя Герденя, кто Tbinxb, н кто по немь будеть: што поклепанн на різне н што словеть Лотыгольская земля, оть того ся отступнлн с всею правдою; местерь такоже братья его отступнлн, што словеть Полочьская земля co всею правдою. Сню грамоту тогды напсана в Рнзе, колн богь был'ь 1000 лЬть н 200 н 60 л’Ьть н 4 лі по рожен божнн дьнн за трн дьнн.
С л о ў н. і к
в е р х у — акрамя
н з в н н н т н с я — правініцца іі н д е — на іншым месцы местерь — магістр ордэна
пакость — грабеж
поклепанын — няправільна абвінавачаны, абгавораны, абылганы
ратьмань — член магістрата
ГРАМАТА РЫЖАН ДА ВІЦЕБСКАГА КНЯЗЯ МІХАІЛА КАНСТАНЦІНАВІЧА (КАЛЯ 1300 г.)
Гэта скарга рыжан віцебскаму князю. Арыгінал захоўваецца ў Рыжскім гарадскім архіве. Урывак з тэксту прыводзіцца па выданню: Срезневскйй Н. Древнне памятннкн русского пнсьма п языка (X—XIV веков). Спб., 1863.
Поклонг>. оть ратманові> Рнзкнх"ь. п оть всехг> горожян'ь. ко князю Вптебьскому. Мнханлу. п ныне прншлн предть нась. нашн горожяне. н то нам-ь поведалн co велнкою жалубою. которын былн знмусь. с тобою у Внтебыце. как то есн товар-ь у ннхь. отяль снлою. н неправдою. то было н первое. был-ь у тебе одннь дРтнна. нашь горожянннь. ä нногды не бывал"ь у вась. тогды рать была Лнтовьская подть ropoAOMb. он-ь же хотель у рать птн дРвкы. купптн. н взял'ь мець co собою по нашен пошлнне. тогды ндя путемь заблуднль. к манастыревн. н вы-
скочпвше 3 черньчй. же четвертый. челов-Ёкь. йный с йймй. ту его eMTamo. 6йлй й рвалн. й мець вызетялм сйлою у него. п по томь княже ты. на другын днь. емт> его оковаль есй. й Д'Ьржаль его еся до того же дьне. а товара есй отялт. на 3 берковьскы воску. княже то есн не правду Д'Ьял'ь. забыль есй княжо своего крестнаго челованйя. за не же самт> вЬдаешь княжо. како не тако есть мнр-ь доконцант>... княжо слышышь самь оть свойе братье. как то мы вашее братйе. не обндЬлн. нй грабялй товара сйлою öesb правды. как то ты княжо дЬешь. а се тобе поведываемь. другую обйду. за грЬхы прйгодйлося такь. как то седЬла дружнна у пнрупнюче. другь' друга заразнл'ь до смертй. й как то тын 6ой й удЬял'ься. тогды ой"ь убоявься Жйвота. утекл"ь к тобе княжо. Немчм жо уведавше ажо к тобе утекль розбонннк'ь. й прншлн пред"ь (тебе) княжо. Немчя. й молй(лй)ся тобе. выдай намт> розбоянйка. й ты ймь выдавь розбойййка. потомь княжо шол'ь есв у розбонййкову клеть. товарь есй розбойНйковь. взял-ь. йных'ь людйй товарь быль ту. то ть й to поймаль есн. княжо то ть есн неправду ді.ял'ь.
С ло ў нік
берковьскі — мера вагі (10 пудоў)
вызетятн— адабраць, ад-
няць
д t вк a — прыслуга
заразнтн — забіць н н о г д ы — раней р а т ь — войска черньць — манах
БЕРАСЦЯНАЯ ВІЦЕБСКАЯ ГРАМАТА ХПІ—XIV стст.
Грамата была знойдзена ў 1959 г. у Віцебску ў час рамонту вадаправода XII ст. Захоўваецца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі. Тэкст друкуецца па выданню: Дрочшшна Н. Н. й Рыбаков Б. А. Берестяная грамота нз Внтебска.— Сов. археологня, 1960, № 1.
X Л N t ( і ЧН ПН
-A A AO 11 Mt TW A К fl f р Н Г\А Н >Ä Н т!д 7 A Д.Г & н K t Н р А a ri V] ( г о F t н N J ДІХаОДГІОІАН ПЛ Н А Н Ч I А А Н tu м
-п Р 0 A -A A 0 д Д 0 K р о I тв 0 р Ж 0 у XE,yhHWH?KHiTA 1 1
Віцебская берасцяная грамата XIII—XIV стст.
От СтЬпана кь Нежвловй. Оже есп продаль порты, a купн мн жнта за 6 грнвен-ь. А лй цего еся не продал-ь, a послй мн лвцемь. А лй есн продал'ь, а добро сьтворя у купн мй жііта.
С л о ў « і к
ж нт о — ячмень лнцемь — у наяўнасці
СЛОВА КІРЫЛЫ ТУРАУСКАГА НА АНТЫВЯЛІКДЗЕНЬ
«Словы» (або «Павучанні») Кірылы Тураўскага — узор рытарычнай прозы другой палавіны XII ст., урачыстага царкоўнага красамоўства. Сваім зместам «Словы» звязаны з біблейскімі сюжэтамі, з тымі ці іншымі святамі і былі прызначаны для казання ў царкве. Захаваліся да нашага часу ў шматлікіх спісах, найбольш старажытныя з якіх адносяцца да XIV ст. Урывак з вышэйназванага «Слова» даецца па выданню М. I. Сухамлінава: Рукопнсн графа A. С. Уварова. Спб„ 1858, т. 2.
- Велнка учнтеля й мудра сказателя требуеть церквы на украшенне празднйка. Мы же нніцйй есмы словом-ь й умомд. мутнн, не ммуіце огня святаго духа, наслажеяйе душеполезных'ь словесь; обаче, любве д'Ьля, суіцн^ co мною 6paTbt, мало нЬчто скажемт> а поновленіій в"ьскресення Хрйстова, а вы сь прйлежанйем"ь послушанте. В мйнув'ьшюю неді>лю святыя пасхы, удйвленйе 6t небесй, й устрашеййе npeacnoAHaMt, й обновленйе тварн, й йзбавленне мнру, разрушенйе адово, іі попранне смертн, в-ьскресеййе мертвым-ь, й погубленйе прелестьныя властн дьяволя; сьпасенйе же 4eflOBt4KOMy роду Хрнстовымч> в-ьскресенйемь...
Нын-Ь солнце красуяся к высотё вьсходйть й радуяся землю огр-Ьваеть: взнде бо праведное солнце оть гроба Хрйстосд> й вся в-Ьруюіцая к нему спасаеть. Ныні> луна, а вышняго сьступйвшй степенн, болшему св-Ьтйлу честь подаеть: уже ветхын законь, по гшсанйю, преста сь суботамн, й церквы Хрнстову закону с нед-Ьлею честь подаеть. Нын-Ь зйма гр-Ьховная покаяннемь престала есть, й ледг> HeetpHB благоразумьемь растаяся: знма убо кумнрослуження апостолскымь ученнемь й Хрнстовою вірою престала есть, лед же Фомнна нев-Ьрья показаннемь Хрнстовых"ь ребрд> растаяся. Днесь весна красуется, ожйвляюіцй земное естьство, н горнйй в-Ьтрв, тйхо noBtsarouie, плоды гобьзують, й земля, семяна пйтэюіцй, зеленую траву ражаеть: весна убо есть красная Btpa Хрнстова, яже крегценйемь поражаеть челов-Ьческое пакы естьство; бурнйй же вітря — гр-Ьхотвореннй помыслй, нже покаяннемь претворншася на добродЬтель, душеполезныя плоды гоб-
зують; земля же естьства нашего, акы сЬмя, слово божііе прннмшн н страхомь его прнсно боляіцн, духь спасенпя ражаеть.
С ло ў н і к
гобьзоватн — памнажаць, о б а ч е — аднак павялічваць п р н с н о —заўсёды, пастаянна
естьство — адраджэнне
- Ныні> древа л-Ьтораслн нспуіцають, н цв-Ьтн благоухання процвнтають, п се уже оградн слатку подавають воню; іі ділателн, с надежею тружаюіцеся, плододавца Хрнста прнзывають: ötaxoMi. преже, акы древа дубравная, не нмуіце плода, нынЬ же прнсаднся Хрнстова в-Ьра в нашемь нев-Ьрьн, н уже держаіцеся корене Hocteва, яко цві.ты, доброд-Ьтелн пуіцаюіце, ранскаго пакы бытіія о Хрнсте ожндають, да н святнтелн н нгуменн, о церквн тружаюіцеся оть Хрнста мьзды ожндають. Нынв ратан слова, словесныя уньця кь духовному ярьму проводяіце, н крестьное рало в мыслехі> браздахь погружаюіце, н бразду покаяння прочертаюіце, сЬмя духовное всыплюіце, надежамн будуіцнх'ь благь веселнтся. Днесь ветхая вся конець прняша, н се быша вся новая вьскресення радн. Ныня р-Ькы апостолскыя наводняються, н язычныя рыбы плод'ь пуіцають, п рыбарн, глубнну божня вьчелов'Ьчння нспытавше, полну церковную мрежю ловнтвы обр^тають...
Т'Ьм же, братне, віруемь Хрнсту богу нашему; распен-ьшему поклоннмся; B-bCKpecmaro прославнмь; явлешемуся апостолом'ь в-Ьрунмь; н своя Фомі> показавшаго ребра BbcnoHMTb. Прншедшаго ожнвнт'ь нась похвалнм'ь н просв-Ьтіівшаго ны ііспов-Ьдаем'ь. Bc-fexi. благь подавшаго намі> обмлне вьзвелпчнм'ь: отг> тронца познанмі. Хрвста бога спаса нашего, ему же слава сь отцемь н святымь духомь.
С ло ў нік
в о н я — водар р а л о — саха
д t л а тель — земляроб р а т а н —■ араты
льторасль—тут: парастак уньць — цяля о г р а д ь — сад
ПРАКТЫКАВАННЕ 18. Шляхам параўнання мовы і стылю помнікаў, створаных на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў старажытнарускі перыяд, з мовай і стылем іншых тагачасных помнікаў адпаведных жанраў зрабіце вывад аб характары іх літаратурнай апрацоўкі і вытоках моўна-выяўленчых сродкаў.
II
СТАРАБЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРНАЯ МОВА
Старабеларуская літаратурная мова — гэта мова пісьмовых помнікаў — дзелавых, мастацка-белетрыстычных, навуковых, эпісталярных і г. д., якія ствараліся пасля распаду старажытнарускай агульнасці на землях сучаснай Беларусі ў перыяд існавання Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай і якія так ці інакш, у большай або меншай меры адлюстравалі асаблівасці жывой гаворкі беларускага народа. Менавіта помнікі з асаблівасцямі жывой беларускай гаворкі і з’яўляюцца першакрыніцай вывучэння старабеларускай літаратурнай мовы. Тыя ж помнікі, якія ствараліся на іншых мовах, напрыклад царкоўнаславянскай (кніжна-славянскай), польскай, лацінскай або яшчэ якой-небудзь іншай (а такіх помнікаў у свой час на Беларусі было створана нямала), непасрэднага дачынення да гісторыі старабеларускай літаратурнай мовы не маюць. Іх можна браць пад увагу пастолькі, паколькі старабеларуская літаратурная мова кантактавалася ў сваім развіцці з тымі мовамі, на якіх гэтыя помнікі напісаны.
Такім чынам, адбор з вялікай колькасці дайшоўшых да нас пісьмовых помнікаў старажытнасці тых, якія могуць служыць непасрэдна крыніцай вывучэння старабеларускай літаратурнай мовы, набывае значэнне выключнай важнасці. Аналіз гэтых помнікаў дае магчымасць раскрыць;
структурныя асаблівасці старабеларускай літаратурнай мовы (яе лексікі і фразеалогіі, правапісу, фанетычнай сістэмы і граматычнага ладу) на розных этапах развіцця;
сувязь старабеларускай літаратурнай мовы са старажытнарускай літаратурнай мовай і жывой гаворкай беларускага народа на розных узроўнях (лексіка і фразеалогія, правапіс і граматычны лад і г. д.), інакш кажучы, традыцыі і інавацыі ў гісторыі старабеларускай літаратурнай мовы;
кантакты старабеларускай літаратурнай мовы з іншымі мовамі і ролю гэтых кантактаў ва ўзбагачэнні і ўдасканаленні яе сродкаў у розныя гістарычныя перыяды;
выяўленчыя багацці старабеларускай літаратурнай мовы, ступень упарадкаванасці яе сродкаў і заканамернасці іх выкарыстання ў розных жанрах пісьменнасці;
функцыянальна-стылістычную дыферэнцыяцыю старабеларускай літаратурнай мовы, абумоўленую тымі грамадскімі функцыямі, якія выконваліся ёю на працягу яе гісторыі.
Пры аналізе адпаведных пісьмовых помнікаў (рукапісных ці друкаваных) адшукваюцца спецыфічныя моўныя з’явы — уведзеныя ў помнікі з жывой народнай гаворкі або запазычаныя з іншых моў, розныя архаізмы, што выкарыстоўваліся па традыцыі, і г. д. Так, вызначэнне рыс, характэрных для той ці іншай разнавіднасці (таго ці іншага тыпу) старажытнарускай літаратурнай мовы, дасць магчымасць устанавіць, наколькі беларускі помнік зберагае старажытнарускія пісьмовыя традыцыі, а гэта важна для асвятлення канкрэтных фактаў пераемнасці паміж старабеларускай і старажытнарускай літаратурнымі мовамі. Аналіз запазычанняў у помніках старабеларускай літаратурнай мовы паказвае, у якой меры яна ўзбагачалася за іх кошт і ці заўсёды гэта было мэтазгодна.
Для раскрыцця спецыфікі старабеларускай літаратурнай мовы як з’явы непаўторнай, своеасаблівай найперш улічваецца ўсё тое, што ў сукупнасці адрознівае яе ад іншых роднасных (славянскіх) моў, у тым ліку і старажытнарускай, а таксама царкоўнаславянскай (кніжнаславянскай) мовы. Значыць, у помніку на фоне рыс, што здаўна (яшчэ з часоў старажытнарускага адзінства) выкарыстоўваліся ў пісьменнасці ўсходніх славян, неабходна адшукаць рысы адразняльныя, тыповыя для старабеларускай літаратурнай мовы, г. зн. такія, якія не пашыраліся на іншыя мовы або ахоплівалі толькі некаторыя са славянскіх моў і якія, натуральна, не былі ўласцівымі мове старажытнарускай пісьменнасці.
Пераважная большасць гэтых рыс чэрпалася беларускімі пісьменнікамі з жывой народнай гаворкі, надавала мове пісьмовых помнікаў ярка выражаную своеасаблівасць у параўнанні са старажытнарускай літаратурнай мовай і іншымі мовамі, якія развіваліся паралельна са старабеларускай літаратурнай мовай у той час.
Спецыфіка старабеларускай лІтаратурнай мовы праяўляецца перш за ўсё ў лексіцы і фразеалогіі. На своеасаблівую лексіку і фразеалогію і неабходна ў першую чаргу звяртаць увагу пры аналізе помнікаў (амаль уся такая беларуская лексіка і фразеалогія, развіццё якой адлюстравалі помнікі, захавалася да нашых дзён і вызначаецца зараз у беларускай мове сваёй адметнасцю).
Тут трэба ўлічваць не толькі факт непаўтаральнасці слова ў іншых мовах, але і гукавую адметнасць слоў агульнаславянскага або агульнарускага паходжання, іх словаўтваральныя асаблівасці, у лрыватнасці спецыфічнае выкарыстанне афіксаў (параўн., напрыклад, рус. новость — бел. сучаснае навіна, у помніках — новйна, рус. тйшйна — бел. сучаснае цііаыня, у помніках — тйшйня або яшчэ як-небудзь інакш), а таксама семантычную структуру (разыходжанне ў значэннях), спалучальнасць з іншымі словамі і г. д.
У галіне фанетыкі на сувязь старабеларускай літаратурнай мовы з жывой гаворкай беларускага народа ўказваюць такія рысы, як:
1) аканне і яканне — з’ява, якая ўвогуле адзначаецца ў пісьмовых помніках даволі скупа з-за таго, што пісцы прытрымліваліся традыцыйнага правапісу;
2) дзеканне і цеканне, якія таксама ў пісьмовых помніках адлюстроўваюцца параўнальна рэдка па той жа прычыне;
3)гукі ы, й на месцы ранейшых «напружаных» •ь, ь перад j (молодьш, злый або молоды, злы, а таксама мый, бйй, пйй або бй, пй);
4) чаргаванне складоў ро, ло, ле з ры, лы, лй ў становішчы паміж зычнымі, калі ў гэтых складах о, е паходзяць са старажытных г, ь (кровг — крывн, глотка — глытатй, блескь — блйіцатй або блшцетй);
5) прыстаўныя о (пазнейшае — a), й перад пачатковымі санорнымі р, л, м пры збегу зычных, які атрымаўся ў выніку страты рэдукаваных ь (йржа, йльняный, ймгла, оржаный);
6) адпадзенне й ў пачатку некаторых слоў (метй);
7) пераход е ў о (прышоля, чотырыу,
8) афрыката дж, якая ў помніках магла перадавацца рознымі спосабамі {Ьзджйвал'ь, роз’ьежчалк і г. д.);
9) фрыкатыўны (фарынгальны) г (г выбухны пісцы ў асобных словах перадавалі праз напісанне літар кг, гк, гг, кк або г');
10) фанетычнае падаўжэнне зычных (веселле), якое
часам не адзначалася праз напісанне дзвюх адпаведных літар, а толькі адной: веселе, але не веселйе або веселье;
11) зацвярдзелы р (прамо, цар^ і г. д.);
12) напісанні жы, чы, шы, жь, чк, шг, жэ, шэ і да т. п., якія адлюстроўваюць паслядоўнае зацвярдзенне шыпячых, у тым ліку і ч (йншых'ь, ножы, замужт>, нагорожэня, маючы, чый, чолов^к-ь, ноч'ь, божэ);
13) пераход в у у нескладовае ў закрытых складах (у Рйз^, уздумал'ь);
14) пераход у ў у нескладовае, які часам абазначаўся праз напісанне літары в на месцы у (тыпу вчйнйл'ь, навчйлт>, вжо, г. зн. ужо);
15) пераход л у у нескладовае, які таксама абазначаўся праз напісанне літары в (прышов'ьу
16) прыстаўны (пратэтычны) в {возершце, восень, PodueoHTj);
17) прыстаўны г (гужй, гусенйца, г. зн. вужы, вусеніца);
18) цвёрдыя д, т у запазычаных словах (Дэтрык.'ь, Палестына);
19) зацвярдзелыя губныя на канцы (сем-ь, cbLn^y,
20) своеасаблівы націск у некаторых словах і інш.
3 марфалагічных асаблівасцей жывой гаворкі беларускага народа ў пісьмовых помніках адлюстроўваюцца, у прыватнасці, наступныя:
1) скланенне назоўнікаў боль, жаль, накйпт>, насыпт), полын'ь, пыл-ь, cren-b, тень і да т. п., якія ў беларускай мове набылі значэнне мужчынскага роду, паводле скланення назоўнікаў тыпу городь, краіг,
2) параўнальна шырокае ўжыванне канчатка -уі-ю ў родным склоне адзіночнага ліку назоўнікаў мужчынскага роду былых асноў на *o/*jo (народу, бродуУ
3) канчатак -ы ў множным ліку назоўнікаў мужчынскага і ніякага роду {городы, болоты);
4) пашырэнне канчатка -овьі-ев-ь (г. зн. -оўі-ёў) у множным ліку ў родным склоне (ножовТ), полев'ьу
5) шырокае ўжыванне канчаткаў -огорего, -омурему ў прыналежных прыметніках мужчынскага роду ў адзіночным ліку (братового, братовомуУ
6) канчатак -ым'ьі-йм'ь у месным склоне адзіночнага ліку прыметнікаў, дзеепрыметнікаў і неасабовых займеннікаў мужчынскага і ніякага роду (в^ новымт), тым-ь);
7) формы вышэйшай ступені прыметнікаў на -ейшпасля шыпячых (мягчейшйй);
8) лічэбнікі тыпу одны, четыры;
9) пашырэнне форм займеннікаў тыпу мене, тебе, себе — у родным склоне, тобе, собе—у давальным склоне, ecux^, ecuMh, тымт>, тых^, тымй, а таксама такіх займеннікаў, як той, тая, тое, хто, што, uh^uiuu і г. д.;
10) формы інфінітыва тыпу стерегчй\
11) формы 1-га спражэння дзеясловаў тыпу н.есе\
12) формы загаднага ладу ў 2-й асобе адзіночнага ліку тыпу сечй, ляжчя,
13) формы загаднага ладу на -мо ў 1-й асобе множнага ліку (тыпу кйньмо) і з часціцай нехай (хай) у 3-й асобе адзіночнага і множнага ліку (нехай косйть/косять) ■, 14) пашырэнне дзеепрыслоўяў незакончанага трывання з суфіксамі -учйі-ючй, -ачйі-ячн (несучй, говорачй)-,
15) злучнікі тыпу але, або, каб і да т. п.;
16) супадзенне даўнішніх прыназоўнікаў сь і йзь у прыназоўніку з"ь і інш.
Сінтаксічныя асаблівасці:
1) шырокае ўжыванне поўных прыметнікаў у функцыі выказніка (был-ь хворый)-,
2) спалучэнне лічэбнікаў два, трй, четырй з назоўным склонам множнага ліку назоўнікаў (два столы, трй дубы, четырй человекй);
3) пашырэнне канструкцый з выказнікам, выражаным творным склонам назоўніка або прыметніка (былт> ему слугою, буду тобе вернымті);
4) ужыванне форм вышэйшай ступені прыметнікаў (у некаторых выпадках і прыслоўяў) з аб’ектам параўнання, выражаным іменем у вінавальным склоне з прыназоўнікам за (лепшйй або лепйть за его) і надчь (солодйійй над'Ь мед^), а таксама ў родным склоне з прыназоўнікам on I adv (вышейшйй або вышей on або одо всйх’ь);
5) выражэнне прынадежнасці прыналежнымі прыметнікамі (некраійового здабытка, г. зн. Некраша)-,
6) своеасаблівае дзеяслоўнае кіраванне іменем пры дапамозе прыназоўнікаў і без прыназоўнікаў (пошол’ь до дому і да т. п.) —выпадкі самыя разнастайныя і шматлікія;
7) безасабовыя сказы з галоўным членам, выражаным праз зваротны дзеяслоў (часам і незваротны) прошлага часу ніякага роду (сталося ему...);
8) ужыванне своеасаблівых злучнікаў і злучальных слоў у розных тыпах складаназалежных сказаў і інш.
Пераважная большасць пералічаных рыс адлюстра-
валася таксама і ў тых пісьмовых помніках, што ствараліся на тэрыторыі сучаснай Украіны, паколькі такія рысы ўласцівы не толькі беларускай, але і ўкраінскай мове. Гэта акалічнасць ускладняе размежаванне беларускіх і ўкраінскіх пісьмовых помнікаў. Каб размежаваць тыя і другія помнікі, улічваюць месца ўзнікнення помніка, нацыянальную прыналежнасць яго аўтара, некаторыя палеаграфічныя асаблівасці і іншыя фактары, а таксама такія фанетычныя рысы, характэрныя для ўкраінскіх помнікаў, як:
1) напісанне й замест этымалагічнага t (сйно замест сЬно); адсюль магчыма змяшэнне u і анЬ, сокол\>к.у замест анй, соколйку,
2) так званы новы t замест е ў закрытых складах (нарож'Ьнья');
3) у, ю і нават й замест о, е ў закрытых складах (шйстьдесяп, друзд~ь замест шестьдесять, дрозд^у,
4) змяшэнне й і ы (млйн.'ь і млын'ь) і інш.
У беларускіх жа помніках гэтыя з’явы адсутнічаюць, за некаторымі выключэннямі, выкліканымі рознымі прычынамі. Акрамя адлюстравання тых рыс, якія пералічваліся раней, у беларускіх помніках часта пішацца е на месцы t (сено і г. д.), е замест мяккага а (тысеча), параўнальна рэдка ўжываюцца формы давальнага і меснага склонаў адзіночнага ліку назоўнікаў мужчынскага роду на -овйі-евй тыпу столовй, коневй і формы назоўнага склону множнага ліку назоўнікаў мужчынскага роду на -овеі-еве (докторове, коневе), але ўжываецца як спецыфічны ў адносінах да ўкраінскіх помнікаў канчатак -а ў назоўніках множнага ліку ў назоўным склоне (злочйнца, забойца, творца) і г. д.
Аднак, як ужо гаварылася, імкненне пісцоў прытрымлівацца традыцыйнага правапісу перашкаджала паслядоўна адлюстроўваць у помніках спецыфічныя з’явы беларускай і ўкраінскай моў, напрыклад, аканне і яканне, дзеканне і цеканне—-у беларускіх помніках, ужыванне й (або і) замест о, е — у помніках украінскіх. З’явы жывой народнай гаворкі ў помніках старажытнай пісьменнасці прыходзіцца вылучаць на фоне традыцыйных для ўсходнеславянскай пісьменнасці напісанняў. Напрыклад, у слове говорячы вылучаецца такая спецыфічная беларуская моўная рыса, як зацвярдзелы ч (на той падставе, што пасля яго пішацца ы, а не //), але іншыя фанетычныя рысы беларускай мовы (аканне, зацвярдзелы р) з-за традыцыйнасці правапісу тут не адлюстроўваюцца,
хоць ужо і існавалі ў беларускай мове паралельна з зацвярдзелым ч. Калі б пісец паслядоўна адлюстроўваў асаблівасці жывой народнай гаворкі, ён напісаў бы гаворачы (так, як мы пішам зараз).
Спецыфічныя з’явы ў помніках беларускай пісьменнасці нярэдка тлумачацца ўздзеяннем і такіх моў, як лацінская і асабліва польская, з якімі старабеларуская літаратурная мова мела цесныя і непасрэдныя кантакты. Аналіз помнікаў беларускай пісьменнасці мае на мэце таксама раскрыць і тое ўздзеянне, якое аказвалі гэтыя мовы разам з іншымі — рускай (велікарускай), украінскай, літоўскай і г. д.— на развіццё старабеларускай літаратурнай мовы.
У выніку запазычання з іншых моў узбагачалася найбольш лексіка і фразеалогія старабеларускай літаратурнай мовы. Іншамоўны ўплыў на іншыя яе ўзроўні, напрыклад сінтаксіс, быў не так прыкметны.
Каб выявіць лексічныя запазычанні ў старабеларускай літаратурнай мове, патрабуецца спецыяльны этымалагічны аналіз, таму што запазычаныя словы вельмі часта афармляліся паводле асаблівасцей беларускай фанетыкі і страчвалі свае іншамоўныя прыметы. Параўн., напрыклад, такія словы, як бляха, буда, дышель, коралй, крыга, окуляры, шкода. Аднак запазычанае слова ў старабеларускай літаратурнай мове нярэдка выяўляла сваю адметнасць і з боку сэнсу (значэння) і з боку пэўных знешніх (фармальных) прымет.
Так, словы, запазычаныя з польскай мовы (а іх сярод іншых запазычанняў найбольш у помніках беларускай пісьменнасці), адрозніваюць ад слоў, пранікшых у старабеларускую літаратурную мову з надзвычай блізкіх структурна рускай (велікарускай) і ўкраінскай моў, наступныя прыметы:
1) наяўнасць насавых галосных (вендроватй, свентйтй, вонтлйвость);
2) наяўнасць у адпаведнасці з усходнеславянскім поўнагалоссем складоў -ро-, -ло(змрок'Ь, слодычт>у,
3) наяўнасць тыповага для польскай мовы злучэння -дл(быдло)-,
4) je на месцы ўсходнеславянскага о ў пачатку слова (едность);
5) е ў сярэдзіне слова на месцы ўсходнеславянскага о (велна, посельскйй, cpodeK^)-,
6) спалучэнне -арна месцы ўсходнеславянскіх -ер-, -ор(твардых'Ь, чарныйу
7) спалучэнне -лона месцы ўсходнеславянскага -ол(слонце);
8) р на месцы ўсходнеславянскага спалучэння -ро(-pv-): крвавый, трвога і г. д.;
9) гук ц (з *tj) на месцы ўсходнеславянскага ч {моцт>, цуратйся);
10) наяўнасць спалучэнняў -ге, -ке (герб'Ь, кепско);
11) своеасаблівая афіксацыя, напрыклад, ужыванне прэфікса зу(зуполно), суфікса -іцйзн-а (сребіцйзна), канчатка -а ў словах тыпу монарха, оборонца, юрйста (назоўны склон адзіночнага ліку) і інш.
Польскае паходжанне слова ў беларускіх помніках часам выяўляецца і па іншых характэрных прыметах, напрыклад, па своеасабліваму вымаўленню накшталт ойчызна, чтырй, хтелн і да т. п. Уплыў польскай мовы праяўляўся і на форме асобных слоў, запазычаных з іншых моў. Напрыклад, нямецкі гук s у некаторых запазычаных словах перадаваўся праз ж (жолнер'ь, спйжа з ням. Soldner, Speise), нямецкае спалучэнне ge-— праз г (гвалтн або кгвалп, глейть або кглейп з ням. Gewalt, Geleite) і г. д. У польскіх і запазычаных з іншых моў (непасрэдна або праз польскую мову) словах нярэдка выбухны г, не ўласцівы беларускаму вымаўленню ўвогуле, захоўваўся і перадаваўся праз спецыяльныя абазначэнні: літары кг, гк, гг, кк, г' {Ггедымйн7>, кгродскйхТ), кгрунтт>у, зычныя перад е, й перадаваліся часам цвёрда {дысуыплйна, Палестына, сэрб'ьскйх'ь) і г. д.
Многія паланізмы такіх яркіх знешніх прымет не маюць, і для выяўлення іх, як і іншых запазычанняў, патрабуюцца спецыяльныя прыёмы і спосабы (параўн., напрыклад, словы тыпу скарга, кабета і да т. п.).
З’явы польскай мовы можна заўважыць і ў марфалогіі помнікаў беларускай пісьменнасці: у некаторых з іх назоўнікі і асабліва дзеясловы, а таксама іншыя часціны мовы набывалі формы, тыповыя для польскай мовы (накшталт просй замест прбсйть, несл'ь замест несь, почалем'ь замест почалг).
Характарыстыка старабеларускай літаратурнай мовы грунтуецца найперш на аналізе з’яў тыповых, але паўната яе залежыць ад уліку ўсіх магчымых асаблівасцей.
Пры аналізе мовы помнікаў старажытнай беларускай пісьменнасці, акрамя спецыяльных навучальных дапаможнікаў па курсу гісторыі беларускай літаратурнай мовы, варта выкарыстаць працу: Жураўскі A. I. Гісторыя беларускай літаратурпай мовы (Мн., 1967, т. 1),
у якой разглядаюцца моўныя асаблівасці шматлікіх, паасобна ўзятых беларускіх пісьмовых помнікаў. Даведачны матэрыял можна пачарпнуць з розных прац. Так, спецыфічныя рысы сучаснай беларускай мовы (у параўнанні яе з рускай мовай), якія ў той ці іншай меры маглі адлюстроўвацца і ў помніках старажытнай пісьменнасці, падрабязна пералічваюцца ў кнізе: Янкоўскі Ф. Гістарычная граматыка беларускай мовы. Выд. 2-е, выпр. і дап. Мн., 1983, с. 21—38.
Кантакты беларускай і ўкраінскай моў на ўзроўні пісьменнасці ў старажытныя часы аналізуюцца найбольш усебакова ў працы: Анічэнка У. В. Беларускаўкраінскія пісьмова-моўныя сувязі. Мн., 1969. Тут грунтоўна асвятляюцца пытанні размежавання беларускіх і ўкраінскіх пісьмовых помнікаў, пералічваюцца тыя рысы, на падставе якіх праводзіцца такое размежаванне, адзначаецца беларускі моўны ўплыў на старажытную ўкраінскую пісьменнасць і ўкраінскі моўны ўплыў — на старажытную беларускую пісьменнасць.
Пра адразняльныя рысы запазычанняў з польскай мовы найболып поўна гаворыцца ў артыкуле: Murawski А. Uwagi о pozyczkach polskich w jgzyku pismiennictwa bialoruskiego XVI i XVII wieku.— Slavia Orientalis, rocz. X, nr. 1. Warszawa, 1961, c. 37—55.
Лексіка, запазычаная старабеларускай літаратурнай мовай з іншых моў, разглядаецца ў выглядзе асобных слоўнікавых артыкулаў у працы: Булыка A. М. Даўнія запазычанні беларускай мовы. Мн., 1972. У кнізе прааналізавана звыш 9500 лексічных адзінак, з іх каля 4000 рэестравых. Гл. таксама: Булыка А. .44. Лексічныя запазычанні ў бсларускаіі мове XIV—XVIII стст. Мн., 1980.
ПОМНІКІ XIV ст.
ПРАКТЫКАВАННЕ 19. Прааналізуйце мову беларускіх грамаі і дагавораў XIV ст. і вызначце:
а) спецыфічныя асаблівасці жывой беларускай гаворкі ў галіне фанетыкі, марфалогіі і лексікі;
б) традыцыйныя для старажытнарускай пісьменнасці фанетычныя і марфалагічныя рысы, у тым ліку славянізмы (асобна);
в) важнейшыя тэматычныя групы лексікі.
ДАГАВОР ПОЛАЦКА 3 РЫГАЙ (КАЛЯ 1330 г.)
Гэта гандлёвае пагадненне. Помнік выдаваўся некалькі разоў. Яго пергаментны арыгінал захоўваецца ў Рыжскім гарадскім архіве. Тэкст для аналізу прыводзіцца з «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» (Мн., 1961, ч. 1), у якой ён пададзены па арыгіналу.
Тако хочем-ь мы горожане с м1>штеремь. переже како BtcHTH восісь на скалвах'ь. a BaMt чнннтн тако жь н-ь тяжел-Ьн нашего полу пуда. тогь товар-ь которын вісвтн на скалвах'ь. а язык-ь пускатн на товар'ь. а колн товарь на стану станеть отступн прочь. а рукою не прпнман. a BtciffeBH кресть ц"Ьловатн каісь ему право в-Ьснтн. какнн нн товар'ь будеть. а немц'Ьм'ь датн вісчего оть б-Ьрковьска заушня. оть воску. оть м-Ьдн, оть олова, а соль ві>снтн у пуднын р’Ьм'Ьнь, оть бі>рковьска узятн ему долгая. оть рубля датн ему долгая а в PH3t рускому купц-Ьвн оть в"Ьса датн ему огь бірковьска полі. овря. оть воску. от'ь мі>дн. оть олова. оть хм"Ьлю. а соль в-Ьснтн пудным р-Ьмінемь. оть бірковьска датн ему оть в"Ьса люб-Ьцьскын оть грнвны серебра люб-Ьцьскнн. a b^cth чнстый bocki» безі> под"ьсады безь. смолы. безі, сала. как-ь вірхг тако м сподь. ажо прнв"Ьзеть не чнстьш TOBapb. а нелюбь будеть. поехатн ему назад"ь co свонмь товаромь. а свон князь тамо казннть его. аже нандуть у неміць не чнстын товарь у рускон землк. понтн ему назад"ь с товаромь у Рпгу. тамь его свон князь суднть.
С л о ў н і к
б t р к о в ьс кь — мера вагі (10 пудоў)
ВІСТН — В і с н т н
вісець—той, хто ўзважвае
тавар
в ісчее — пошліна за ўзважванне
долгая—дробная манета
з а у ш н я — значэнне слова не ўстаноўлена
міштер ь — магістр ордэна о в ь р ь — значэнне невядома по діс а д а — прымесь р і м t н ь — адзінка вагі с к а л в a — шаля вагаў яз ы кі — народ
УКЛАДНАЯ ГРАМАТА КНЯГІНІ УЛЬЯНП ЦАРКВЕ У АЗЯРЫШЧАХ (КАЛЯ 1377 г.)
Гэта грамата на права збіраць налог. Яна была ўпісана ў Евангелле, якое захоўваецца ў Дзяржаўнай бібліятэцы імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе. Друкуецца па выданню: Акты, относяіцнеся к нсторнн Западной Росснн. Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.
Се я княгння Огльгкпрдовая Ульяння уставнла есмн братн на церковь божню пречнстой Успенвя темьян'ьшнну. на год"ь по полу (ко) пе грошій. ув Озершцех'ь на Уханех-ь co Олексеевіцнны, а хто нметь тое закладывать. або оть церквн божьея отдалнвать. н мьстнть ему бог-ь н пречнстая его матерь. в снй век'ь н в будуіцнй. амннь.
С л о ў н і к
ко п a — грашовая адзінка тем ьян ішн н a — грашовы
падатак на набыццё фіміяну (ладану)
QU Юі'АНА ІОГАЫКН^^Л^ І^АЬАНцЖ ^('ГАбНЛА
ПАУгпам^гл^н^ п”3ін^
4W4 НАГопаггал^гу^Чй]
Ос х С
ф »• < -.
. ^пгаМАМтпО^
гп; - mv.-’ J '
Укладная грамата княгіні Ульяніі
ДАРАВАЛЬНАЯ ГРАМАТА ПОЛАЦКАГА КНЯЗЯ АНДРЭЯ ПОЛАЦКАМУ МАНАСТЫРУ (РАНЕЙ 1399 г.)
Гэта грамата на права валодання бабровымі гонамі. Яна была ўпісана ў Полацкае Евангелле XII ст., што захоўвалася ў Румянцаўскім музеі. Друкуецца па выданню: Акты, относяшнеся к лсторнн Западной Росснн. Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.
А се. язь велмкнй князь. Андрей полоцкнй. даль есмн святой тронцн реку Звану. з гоны з бобровымп. оть Звана. от-ь запада. до Дрнсы. а кь той реце ннкому прнхода HtT-ь. a no моемь жнвотЬ. который князь нметь отннматм. судпть ему святая тронца. да будеть проклят"ь.
УКЛАДНАЯ ГРАМАТА ПОЛАЦКАГА КНЯЗЯ АНУФРЫЯ
ПОЛАЦКАМУ МАНАСТЫРУ (РАНЕЙ ЦІ КАЛЯ 1399 г.)
Гэта грамата на бортныя землі з вызвалённем ігумена і яго браціі ад падсуднасці епіскапу. Упісана ў Евангелле, што захоўваецца ў Дзяржаўнай бібліятэцы і.мя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе. Друкуецца па выданню: Акты, относяіцнеся к нсторнн Западной Россші. Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.
Се язь князь велнкій Анофрей положйль есмй сіе еуангелье у нашемь монастырн, вь церквв у святого Іоана Предтечп, на остров-Ь. А прлдаль есмл святому Іоану: на Сомнлцл землю зь бортью, борть по велякую дорогу, по Соменьцо озеро, на Ул-b на pfcnt землю з-ь бортью, на Вптебьском-ь рубежп землю с-ь бортью, на Нач-Ь на ptut землю зі. бортью, на Лнспі> езь н устье.
ейігкшАаслнкі« лнафмн
н улЬе нa iu с кл-ь ллвнд ет'* і» н’ с т о г о і с>д п р т у н
НАОеТ^Са» ЛП^МДАЛ’|1К’<ЛЛ»І«тМ»р0нА<ОКДНННМге мл эр-гьго жортм па*»лныр нлвр•r«f пго&*д інь
йА9^ленДаш«длл£м го млбнті hahaysma
НЧ*<<*ллйі^арткнГ MAAHuhHSZb ««psi’* ль’ь ньмдшьалша<Мім
ЛМД Н t Т ГвЮАН fÄ t Ті£ f МТІК AHKK»A*»f • л * <«ДЦ'Е_
Р^ЧККвгаК^ННІіннгКАДтгЯ ДННКАКНХ'ЬПО^ЛНН *^К9Г9к¥Д^Ь^АКАА0КМДД ЯД1ІЧ*ЛПуЛА»НА<Т‘» ’ " нН9ДМл49трА«««^нітгднАімг»е^^ ляо
зл^нлппААу Астарііннлодя^т^ынжмпілна
('’’Ч'Яіал^^лл^ ні^л,птнн^кнтн HrtfMtvnficAnuM^ ельліыу к>яцм АМНвлАумнкв
іійтнса Алл^м+шь-ьстуіЛігнСАханАшаАлемл
«Т'Ырь '
Укладная грамата полацкага князя Ануфрыя
А вь церковь святого Іоана н вь нашь монастырь, н вь села н вт> людн святого Іоана не вступатнся ннкому. А владыці, ст> нгумена Іоаньского н сь нашего монастыря Островьского куннцн не братн, а ннкакнх’ь пошлнн'ь. А оть кого будеть какая обнда нашему монастырю, нно досмотрять н бороннть намь самнм'ь, a no nacb роду нашему; а старцн н людн, которын жнвуть на святого Іоана землн, н суднтн н ряднтп нгумену Іоаньскому, самому зл, братьею, а пному нпкому не вступатнся; а владыц'Ь не вступатнся в"ь нашь монастырь.
Слоўнік
ез і — перагародка на рэках і сажалках для затрымання рыбы
к у н п ц a — падатак
ДАРАВАЛЬНАЯ ГРАМАТА ЛІТОУСКАГА КНЯЗЯ ВІТАЎТА ЛІТОЎСКІМ КАНОНІКАМ 1399 г.
Гэта грамата на дараваную літоўскім канонікам Бярэзінскую зямлю. Друкуецца па выданню: Акты, относяіцнеся к нсторнн Западной Росснн. Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.
Мы велнкнй князь. Внтовгь. даем'ь в-Ьданье вс’ВМ'Ь. кто на сей лнсть. узозрнть. нлм слышнть. далн есмо землю. кановннкомь внленскнм'ь. на нмя. Березынская. кь Стрішнну. што былн есмо. далн князю Юрью. толочку оть Рогачева оттойма. а в землю первопнсаную не уступатнся. нн кому. а нн рогачевцем'ь. а нн нному кому. ннжь. держять. кановннком’ь внленскнм'ь. кь СтрЫшін(у) в"Ьчно. непорюшно. ннкнмже. а на то. на все далн есмо. на кр-Ьпость. сей ліість н печять свою велілм прнв^снтм. а пнсані> у Троц'Ьх'ь. у четверг'ь по велнц-Ь днн. под"ь л'Ьты по рожств-Ь господнн 1000 л. н трнста н девять десять н девять.
С л о ў н і к
кановннкь — саборны святолочка — павіннасць шчэннік
ПРАКТЫКАВАННЕ 20. Прааналізуйце ўрыўкі з «Жыція Ефрасінні Полацкай» і вызначце, у якой ступені адлюстраваны ў помніку:
а) кніжна-славянскія моўныя элементы;
б) усходнеславянскія рысы ў галіне фанетыкі, марфалогіі і лексікі;
в) спецыфічныя асаблівасці беларускай мовы;
г) характэрныя для жыційнай літаратуры моўна-выяўленчыя сродкі.
«Жыціе Ефрасінні Полацкай» — адно з нямногіх, у якім падаецца вобраз жанчыны-падзвіжніцы. Яно было вядома ў XII—XIII стст., але самы старажытны спіс, які дайшоў да нашага часу, адносіцца да XIV ст. Ефрасіння Полацкая (свецкае імя Прадслава) —дачка полацкага князя Святаслава-Георгія, малодшага з сямі сыноў славутага полацкага князя Усяслава Брачыславіча, пра якога ўпамінаецца ў «Слове аб палку Ігаравым». He пажадаўшы выходзіць замуж, пастрыглася ў манашкі і пасялілася ў «галубніцы» Полацкага Сафійскага сабора і перапісвала кнігі. Пабудавала жаноцкі і мужчынскі манастыры, якія сталі асяродкамі асветы, дзве царквы. Паломнічала ў Іерусалім, дзе і памерла ў 1173 г. ІІраваслаўнай царквой была абвешчана святой. Эпізоды яе жыцця і паслужылі асновай для папулярнага ў свой час царкоўна-дыдактычнага твора. Урыўкі для аналізу прыводзяцца з «Хрэстаматыі па старажытнай беларускай літаратуры» (Мн., 1959).
- Н прншедшн ей возраст, н бысть 12 л'Ьт. Н вндів отець ея нача глаголятн княгнн-fe своей: «Нама уже л£по датп за Преднслава князя». Она же глагола ему тако: «Богь хоіцеть н твоя, княже, воля тако будеть».
Тогда слышавшн Преднслава — тако бо бяше ей на-
речейо ймя родйтелема свовма преже святого креіценна — расмышляша же в себй, глаголютн: «Паче же реку от святого духа...» Наполнйшйсь мыслн ея н рече в в себі: «Волн како се будеть, оже отець мой мыслйть прнчтатн мя мужевн, то аіце тако будеть, то печаль мйра сего не гоньзнутн нй како же лз4>». Пакы в ceöt рече: «Но что усігЬша прй нас бывшнй родове нашіі? Н женйшася, й посягоша, й княжйша, но не В"Ьчноваша. Н жйтне нх мймо тече... А сй слава есть прах н пепел, яко дым разыйдется, яко пара водная погыбает».
Н тако ей ііомышляюіцй в сердцы своем, а ум ея болЬ на божню любовь подвнзашеся. Н едяною положйсь на сердцй ея таково помышленйе, рече бо в себ-Ь: «Не се лй бы лучешй всего жйтйэ сего было, да бых ся пострагла в черннцй? 14 было бых подйгуменьею, повйнуюіцйся сестрам й учаіцйся, како страх божнй утвердвтй во сердцы своем, н како теченяе скончятй». 14 се на умЬ положйвшй, нде в монастырь, утанвшйся отца й матерн й всіх домашнйх.
С лоў н ік
вічно в a тн — вечна быць, жыць
гоньзнутн — пазбавіцца, пазбегнуць, ухіліцца, выратавацца
л t п о — лепш
подвнзатнся — імкнуцца, дамагацца, дабівацца
поднгуменья — намесніца ігуменні
посягатн — тут: выйсці
замуж
теченне скончятн— тут: закончыць жыццё
ч е р н н ц a — манашка
- 14 ув-Ьдав отець еа, скоро шед в монастырь. Жалостно терзаше власы главы своея й люб-Ьзн-ь целоваше ю, глаголя: «Гор-fe мн4>, чадо мое! По что се сотворнла есн, печаль душа моей прннесе? По что мй преже сего мыслй своея не явнла есй? Люті> мнВ, чадо мое сладкое, жалоста сердца моего! 0 горі, мн-Ь, чадо мое мнлое! Како гоньзнеть доброта твоя вражяе проныр-ьство? Уже достойт мй плакамй плакатйся острупленою душею ко господу богу моему, да внндешй в чер'ьтог царства его!» Жалость же бысть всЬм в дому его о ней. Преподобная же Еуфросйнья сего всего не брежаше жалоста отца своего. Но, яко добрый Храбор, вооружявшйся на супротйвннка своего, даавола, пребываше в монастырй, й повйнуюіцйсь нгуменйй й сестрам всі>м, й вся пресп-Ьваюіцй постом, молйтвамя й бдЬнйем ноіцным. 14 оттолі. начат подвйжн'Ьйпій бытн, собйраюіцн благыя мыслн в сердцй своем, яко пчела сот.
Нже пребывшп ніьколйко вр^мя в монастырн, н потом йспросн тогда сушаго егшскопа, нар-рцаемаго йльй, правяіцаго стол святыя Софьл в ПолотстЬ, дабы ей повілел ту пребытн — во церквн святыя Софйй й каменныя, в голубннцн. II повел-Ь ей да пребывает. II ту, в"ьшедшн, нача подвнжн'Ьйшн подвнг постннческы воспрннматн. й нача кнйгы ппсатй своймй рукамя. II наем емлюіце требуюіцйм даяше.
Пребываюіцй ту н-Ьколйко врі>мя, во йну убо ноіць возлеіціі хотяіцй отпочйтй от многаго стоянйэ яже к богу в молятвах, н вндЬ bhä^hhc.
С л о ў н і к
не бреіцн — не звяртаць п р а в я ш а г о — прызначана-
увагі га кіраваць
достонтн — заслугоўваць;
безас. належыць
III. Яко же й бысть, еже напред ндушее скажем, о сйх же саце скажем. Сннд-Ьтеся суіцнн в пустынях н в горах, жнтне ангелское ймуіце, старіш немоіць отложпвшс, а юннн, яко еленй скачюіце! Сннднтеся всн: хоту бо вам представнтп трапезу от брашен сйх, да, ядше, возвсселнмся душамн вашнмн! Се бо есть трапез-Ь за нетл!>юш.нх брашен, нж гортань наслажають н чрево насыіцають, а сн душа веселягцйся, а ум укр-Ьпляюіцн на подвнгы добрых д-Ьл. Сйа до яднаше кто — насытлтся, не вжадает во в-Ькы, яже речено в пйсэнйй: «Не заморнть господь гладом душа праведных».
Мы же напред л1>жаіцее возвратнмся. 0 нем же начахом повесть сйю. Вы же послушайте блазйй, йлй князй йлй боярн, церковнйцй, вы, честнйй соборн святых, суіцйх в монастырЬх, й простіш людне. Снйдятеся на новое слышанне! Послушайте прнл'Ьжно!..
Кнм убо языком достолть нам похвалнтн, братне, світозарную память преблажснныя нев!>сты Хрнстовы — Ефросйннн?! ІЗяше бо помошышца обпдемым, скр-ьбяіцйм ут-ЬшЬпнем, нагнм одііянйе, больным пос1>іденйе, простоpHiipb всЬм. Всяка бысть Ефроспнйа, убо сердце свое напокаяше божня премудростн. Еуфросннма — неув-ЬдаюШйй цв-Ьт райскаго сада! Еуфросйнна — небопарный орел, попарйвшн от Запада н до Востока, яко луна солнечная, просв-Ьтавшй всю землю полоцкую! Тьм же, братае, хвалнтся Селун Дмнтрііем, а Вышегород мученнкы. А мы же хвалнм блажен есн ты граде Полоцкйй, таковую Л'Ьторасль возрастнвый,— преподобную Еуфросл-
пеплгс прд«&$іл'»
Т7Мі4ПЛ .Т»П5Г ІН-'Ь
WAT: ГІЧМНШьП
Mb^rtTfc Aipfüi«AtT6
MtKsnMiy a*kj$ OBtLb П^АБЛсуД^ТГ « A rt MA-J Kb 'nІ9 HA »НТЫПА^АТПДаДТЗ
НЛІЙАТППАГ^ДД'Э n Ui» Д1Л*р<Т»^*СЛ»^>
ША(А 1 b
« ДМ »KkrAHeAMl »
K ^ддеунтыАПлхео МЯ-ЙІЛЧЛЯЙ
АКЖТІН *Th мЦ) S ліупч»ш нд y f«Kint »U’AnpAAdi|M»M«n M♦ ^> •4 YtMA Л 4П« rb £ н«т»чл«нтйа1.*у5 MAAt^l Лій<ОГ^ші ПШПТМйІПТНІ іЦ*5>СЛ«УПНКМіШ« U0HTtVw<A«»»TM» Дф»Т«СлПЯА»уйІЛцтк 'ІргГ^фІШНК'АТД U»ttr« АфЦЛTUUU ПШ^ШНТб TvtHM MwiW(HiiU>«tittW A >«A ДЛВМ^ТІ^--іА8 l»HAnT|rt«vUtAtri AklTAMTUiAlfV.f»
НД^ «КПО^КІП «UH ЛМноі^кВпгі^гд n rn. HAYbtMT» ДЛЫУАітГ »««HrVÄ^HYім htr*H
AMMttbAIVU« тглнммэ млпкм і|іПШж<іЧМкММ КЭудіТІСМА^днЭГІЛ ІВІАНКМШІ
І^Д^МіМТЧПЖ^«^8 <
Урывак 3 Аршанскага евангелля XIV ст.
нню! Блаженм людне, жнвуіцпн в нем! Блаженн роднтелн твон!.. Блажено рожество ея! Блажено воспнтанне ея! Блажен возраст твой, Еуфросннне достохвалная! Блажен труд твой н подвнзн яже к богу! Блажен монастырь твой! Блаженн людне, жнвушнн в MOHacTupt святого Спаса н святыя богороднца! Блаженн людне, жпвуіцнн в теб-b, преблаженая нев-Ьсто Хрмста, бога нашего! Молнся к богу о стад!> своем, нже есн совокуппла ко господу, яко тому подобает всяка слава н честь н поклоненне отцу н сыну л святому духу н нын'Ь н прнсно.
С л о ў н і к
б р а ш н о — харч, страва лЬторасль — тут: патомства
снятнся — сабрацца
ПРАКТЫКАВАННЕ 21. Шляхам параўнання мовы і стылю помнікаў беларускай пісьменнасці XIV ст. са старажытнарускімі помнікамі адпаведных жанраў вызначце:
а) якімі моўнымі асаблівасцямі гэтыя помнікі збліжаюцца;
б) якія прыёмы і сродкі моўнага выказвання з’яўляюцца для іх агульнымі;
в) як адлюстроўваецца ў адпаведных помніках пачатковы этап фарміравання мовы беларускай народнасці.
ПРАКТЫКАВАННЕ 22. На падставе даных, атрыманых у выніку выканання заданняў да практыкаванняў 16—17, зрабіце заключэнне аб характары беларускай пісьменнасці XIV ст. Вызначце, якія асаблівасці жывой беларускай гаворкі найперш адлюстроўваліся ў помніках і якія жанры тагачаснай беларускай пісьменнасці спрыялі іх замацаванню і пашырэнню ў моўнай практыцы.
ПОМНІКІ XV XVI стст.
ПРАКТЫКАВАННЕ 23. Прааналізуйце мову і стыль беларускіх грамат і дагавораў XV ст. і вызначце:
а) лексічныя інавацыі (параўнальна з помнікамі старажытнарускай дзелавой пісьменнасці);
б) уласнабеларускія асаблівасці ў галіне фанетыкі і граматычнага ладу;
в) суадносныя фанетычныя і марфалагічныя варыянты;
г) традыцыйныя для дзелавой пісьменнасці шаблонныя звароты.
Параўноўваючы суадносныя рысы — традыцыйныя для старажытнарускай пісьменнасці і спецыфічныя для беларускай мовы, устанавіце, як шырока і наколькі паслядоўна адлюстроўваюцца апошнія ў помніках.
ДАГАВОР ПОЛАЦКА 3 РЫГАЙ 1407 г.
Дагавор быў выдадзены К. Нап’ерскім ў кнізе «Русско-лввонскне акты» (Спб„ 1868). Арыгінал помніка захоўваецца ў Рыжскім гарадскім архіве. Тэкст прыводзіцца з «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» (Мн., 1961, ч. 1), у якой ён пададзены па арыгіналу.
Мы мужв полочян, даемь відатн, кто на сню грамоту узрнть йлй услышвть чтучн, князь веліікый Внтовть лйтовьскйй, нашь осподарь докончал-ь й промежм нась й смврвль нас-ь в-Ьчно, межн Полоцкого города, Рйзького города, штв бы полочяномь доброволно ехать к Рйзіі, такьже рнжяномть к Полоцку öest всякоя завады, нн одного не выемшв, доброволно ему купнть й продать также полочяном-ь у PH3t, а рнжяном'ь у Полочку, нйкакое малое торговле не торговатй, што розннцею зовуть, ...также могуть полочяне мнмо Рнгу у землю, а рнжяномь мнмо Полтеск'ь у землю куда хочють то на обь сторонь межн нась волно водою й землею, нын-ь ж бы князь велнкый Вйтовгь осподарь нашь, а любо его посліідкове кто колн будеть осподарь полоцкй у Полоцку нсклад-ь вчнннлй, а любо мештерь Задвнньскйіі в Past,
а тоть нсклад'ь держать на об4. сторон-Ь, y Полоцку й в Pust, такь как-ь уставлен-ь будеть, а полочяномь блюстй рйжяннна у Полоцку какь себе, а рлжяном'ь блюстя полочяняна у Past себе оборонять, аже полочянйнь што простуішть у Рнз-b, йно нмь того до Полоцка послать йно его тамь полочяне осудять по своему праву, также н-Ьмецкнн купець што проступнть у Полоцку йно его послать к Рнз-Ь йно его тамь осудять по рязькому праву, также у Полоцку соль в-Ьсйтй на скалвахі> тым-ь же BtcoM-b што воскь BtCBTB тымв же колоколы, Btcy полоцкому бытй рнзького полупудом'ь болнш, про то же сперва рнжяномь послать свой колоколы й скалвы к Полцьку на свою йстраву, потом же сотрутся тын колоКОЛЫ ЙЛЙ ЙЗЛОМЯТСЯ, ЙЛЙ погнбнуть, ЙНО HaMT> полочяномт> послать к Рйзі на свою ястраву на свой пТ>нязй, да учйннть тый колоколы по старому праву й пол'Ьпшйть, также серебрьныа вТ>сы у Past держять полузолотнй-комт> болшй воодного рубля, также вЬсц-Ьм'ь крестт5 дЬловать нын-Ь й потомь колй надобі што ймь право в4>сйтй на обТ> сторонЬ одномь какь й другомь... протожь бы тое смнренье в4>чно стояло непорушено co обою сторону, межн намн полочяны й рнжяны, й печята есмо свой прнвісйлй, к сен грамотЬ, а пйсана бысть грамота ся, у Могнлев-Ь, по божьемь роженьй 1000 л-Ьть й 400 н 7 лЬт'ь, а печятана у Рнз4> семую суботу месяца мая 14 день.
С ло ў нік
Btcnnft — службовая асоба, што важыць тавар
в ы н я т н — узяць, захапіць докончатн — заключаць з а в а д a — перашкода, замінка вскладі — дагавор, умова нстрава — страта, выдатак
кресть ціловатн — пры сягаць, даваць клятву, цалуючы крыж
колоколг — вагавая гіра
посл^докь — наступнік, прадаўжальнік
проступнтн — зрабіць правіннасць, злачынства
ДАРАВАЛЬНАЯ ГРАМАТА КНЯЗЯ СВІДРЫГАЙЛА 1445 г.
Гэта грамата на дараваную шляхціцам вотчыну з правам яе перадачы ці продажу. Друкуецца па выданню: Акты, относяіцнеся к нсторнн Западной Росспя. Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.
Мйлостію Божіею, мы князь велякій Швндрйгайло Олкгврдовйч-ь вызнаваем"ь то тым-ь нашнмь лйстом'ь каждому доброму, кому жь будеть его потреба знатй, HnHimHnMi. н потомь будуіцнмь, йлй его услышять кто чтучн: ст> прнказаньем-ь кроля Владяслава Польского н
3 Зак. 766
65
Вгорского, сыновца нашего мнлого, взялн есмо в!>чную отчнзну в'ь....к-ь кролевьскому двору, шляхетным-ь Чоботомь, п такожь, н сь кролевьскым-ь прнказаньем-ь, далн есмы ммть Рычегов'ь, за нхг> в"Ьчную отчнзну, шляхетному Ходоровн, сь братомг> С"ь его сь Нгнаткомь, другую половнцю Рычегова: н то есмо далн на ві>кы в!>чнын, н д-Ьтемь нхт>, н HX"b блнжннм'ь по нх-ь жнвоуё, сг. вс-Ьм-ь npaBOMt н сь всЬмн пожнткы, сь полн н сь рольямн, Н С"Ь лукамн, н с"ь лРсы н сь лозамн, н с'ь р4>камн н сь потокы н сі> кряннцамн, сь ставы н сь млнны, н сь тыхь млнНОВ-Ь ВЫМОЛОТКЫ, СЬ ЛОВНІЦН сь зв-Ьрячямн н сь пташьнмн, н сь вЬчнымн граннцамн; што жь нз-ь віка кь тому Рычегову прнслухаеть, то н ннн-ь нмаеть слухатн: волнн продатя, нлн за дар-ь датн, на свое л-Ьпшее обернутн; a сь того намі> нмають служятн н нашям-ь нам'Ьстняком'ь двума стр-Ьлцема на заволаную войну, яко ннін земляне служать. А на л-Ьпшее св'Ьдец'ьство, казалн есмо печать нашю прнв-Ьснтн К"ь сему нашему лмсту на потврьжденіе. А прн том-ь былн наша вірная рада: пан-ь Немнря, староста Луцкій; князь Мнхайло Чорторійскій, маршалко наш'ь; пант, Семашько; пань Бернать, маршалко, a нныхь много добрых'ь прн том'ь было. Дан-ь в-ь Луцку, м-Ьсяца Марта (b^) 3 день, под-ь лЬты Хрнстова Рожьства 1000 л-Ьть н 4 ста 45 Л'Ьто.
С л о ў ні к
заволанын — прызваны;
вядомы
землянянь — жыхар сяла;
дробны ўладальнік зямлі
маршалко — павятовы кіраўнік дваранства
по ж н в оті — пасля смерці прнслухатн — належаць р а д a — саветнікі, дарадчыкі с т а в д> — сажалка
ГРАМАТА ПАЛАЧАН У РЫГУ 1465 г.
Грамата была выдадзена К. Нап’ерскім у кнізе «Русско-лнвонскне акты» (Спб., 1868). Арыгінал захоўваецца ў Рыжскім гарадскім архіве. Тэкст прыводзіцца з «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» (Мн., 1961, ч. 1), у якой яна пададзена па арыгіналу.
Оть м-Ьіцан-ь полоцкнх'ь н огь всего посполства полоцкого MtcTa TbiMb почестлнвым-ь сусЬдомі. нашнм'ь н прнятелем'ь честнымь н мнлым-ь пану бурьмнстру н рядцам-ь н всЬм м-Ьіцаном-ь рнзкого м-Ьста поклонь прнятелскын. а такожь здесь появнлося было пов-Ьтряе на людей. на tbixi. которын у вась у Рнзе былн кормннкн н тяглецн нно ннын на дорозе пом-Ьрлн а пнын кото6(?
рый у город"ь прншлн пно іі на тых-ь было, а ныні. уже далт> богь тое пов-Ьтрне унялося огь божья нароженья н до снх-ь MtcTb у нас-ь того неть богь помнловаль. протожь што бы ваша мйлость. нашнх-ь полочан'ь к-ь собі> пускалй быхмо промежь себе торговаля, какь прежь было й сусЬдьство й нрйязнь мілй. а псань у Полоцку в л-Ьто 6973. йндякта 12, месяца генваря, 12 день: Тымі> почестлйвымь сус^домь нашям-ь честным'ь н мнлымь пану бурьмйстру й рядцам-ь п всЬм'ь м-Ьіцаном-ь рнзкого мііста. прйятелем'ь нашйм'ь.
С л о ў н і к
бурмнстрь — выбарны галава
н н д н ктг — адна з адзінак царкоўнага летазлічэння, роўная 15 гадам
кормннкг — стырнавы, рулявы
повйтрне — эпідэмія посполство-— насельніцт-
ва; просты народ
р я д ц a — распарадчык, кіраў нік, саветнік, саноўнік
ДАРАВАЛЬНАЯ ГРАМАТА СЛУЦКАЙ КНЯГІНІ ГАННЫ 1492 г.
Гэта грамата слуцкай княгіні Ганны і яе сына князя Сямёна, згодна якой архімандрыту Макарыю перадаецца сяло Драбышоўскае з правам яго перадачы або продажу. Тэкст друкуецца па выданню: Акты, относяіцвеся к нсторнн Западной Росснн. Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.
Мы княгйня Мнхайловая Александровяча Анна зі> мойм-ь сыномі, князем-ь Семеном-ь Мйхайловйчемь далв есмо селцо наше Дробышовское Макарью архймандрйту святыя Жнвоначалныя Трояца, нже вь Слуцку, в-Ьчно й непорухомо; а волно ему тое селце продатв, а любо кому датн, а любо к-ь манастырю прндатн; а наді> то далн есмо ему сесь нашь лйсть зь нашою печатью. Дан-ь у Слуцку, Мая 31, ннднкта 10.
С л о ў н і к
прндатн — далучыць
ГРАМАТА АШМЯНСКАГА БАЯРЫНА ЯНКІ БАГДАНОВІЧА 1499 г.
Гэта грамата аб продажы сенажаці. Захоўваецца ў бібліятэцы Вільнюскага дзяржаўнага універсітэта. Тэкст прыводзіцца з «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» (Мн., 1961, ч. 1), дзе яна пададзена па арыгіналу.
Я Янко Богдановнчь äoapBHb ошменьскнн сознаваю снмь монмь лйстом'ь самь на себіь або хто на него по-
смотрвть нлн чтучн его услышнть продал'ь ёсмн сейожатй свон отчйнный над рекою над Ошменою подл-Ь двора Яна Волштовтовнча кухмнстру велнкого князя Александра пану Петру Олехновнчу за семь копь грошен шнрокйхь которынжь сеножатй запроданы былн пану Ганусу Дякгнрдовнчу а продал-ь есмн тый свон сЬножатн пану Петру кухмнстру обел-ь вЬчно н непорушно й его жені. й йхь Д'Ьтемть й потомь nx^ будучнм-ь счаткомь а ненадобе ся мн-ь анн AtieMT» монмь анн блнжннм'ь моймь в тьш сеножатй верхупнсанын вступатйся а хто бы хотел-ь пану Петру в тых-ь сеножатехь крнвды д-Ьлатн або черезь граннцу переступатй н я маю его мйлостй тын сЬножатн очніцатн а прнтом-ь былн дворяне велнкого князя пан-ь Станнслав-ь Довкгнрдовйчн а пан-ь Мнхно йвановмчь а пан-ь Яцко Ратомскнм а KOMopHKicb велнкого князя Лйтвйнко а Юшко Грннковнчь а для л"Ьпшого свФ>домья бнл-ь есмо чолом-ь маршалку велнкого князя пану Яну Петровйчу а пану Венцслову Костевлчу нам’Ьстннку Довкговскому а пану Павлу Огровскому а пану Яну Якубовнчу абы йх-ь мйлость печатн свон прнв'ЬсйЛй к сему моему запнсу й йх-ь мйлость на мое чоломбмте н печатн своіі прйв-ВсйЛй к сему моему лнсту а на твердость того я Янко Богдановнчь й печать свою прлв-Ьсйл-ь к сему моему запйсу а пнсал-ь дьяк велнкого князя Александра Богушь псані> в-ь ГороднФ, вь л'Ьт'ь 7007 месяца декабря 21 день йндйкть 2.
С л о ў н і к
боярннг — буйны землеўласнік
грошн шнрокне — залатыя або сярэбраныя грошы
коморннкь — прыбліжаны князя, прыдворны
кухмнстр-ь — загадчык вя лікакняжацкай кухні
— спаўна, цалкам
ПРАКТЫКАВАННЕ 24. На падставе прааналізаваных беларускіх грамат і дагавораў XV ст. вызначце:
а) якія ўласнабеларускія фанетычныя і марфалагічныя рысы і з якой паслядоўнасцю адлюстроўваюцца ў гэтых помніках;
б) якімі новымі словамі і формамі папоўнілася мова гэтых помнікаў;
в) якія лексічныя неалагізмы можна лічыць утварэннямі на ўласнай моўнай аснове, а якія — запазычаннямі;
г) пераважна з якой мовы пранікалі гэтыя запазычанні;
д) у якой меры інавацыі, што выяўляюцца ў прааналізаваных помніках, захаваліся ў сучаснай беларускай літаратурнай мове.
ПРАКТЫКАВАННЕ 25. Прааналізуйце мову і стыль асобных дакументаў «Літоўскай метрыкі» XV—XVI стст. і вызначце:
а) якія рысы жывой беларускай мовы і з якой паслядоўнасцю
тут адлюстраваны;
б) якія традыцыйныя кніжныя элементы найболын трывала захоўваюцца ў правапісе і граматычным ладзе, слоўніку і фразеалогіі гэтых помнікаў;
в) якімі асаблівасцямі характарызуецца выкарыстанне інавацый і традыцыйных кніжных элементаў.
Зрабіце тэматычную класіфікацыю лексікі помнікаў і асабліва адзначце лексічныя і словаўтваральныя неалагізмы.
Адзначце тыповыя звароты, выразы, канструкцыі, характэрныя для данага жанру пісьменнасці.
Ужыванне якіх слоў і форм можна тлумачыць уплывам іншых моў? У якой меры гэты ўплыў адлюстроўваецца ў розных помніках? Якіх структурных рыс мовы ён пераважна датычыцца?
«Літоўская метрыка» — умоўная назва архіва канцылярыі Вялікага княства Літоўскага XIV—XVIII стст. Большасць дакументаў «Літоўскай метрыкі» створана на беларускай мове, пазнейшыя дакументы пісаліся на польскай або (радзей) лацінскай мовах. Усе дакументы падзяляюцца на пасольскія, судовых і публічных спраў, данін і арэндаў і г. д. Сярод актаў, што датычацца грамадска-палітычнага і сацыяльна-эканамічнага развіцця,— прывілеі земскія і абласныя, гарадам і асобным групам насельніцтва, замацаванне правоў феадалаў на валоданне зямлёй, на пабудову гарадоў і мястэчак, адкрыццё кірмашоў, справаздачы мясцовых устаноў, дараванні зямель, пасад, судовыя прыгаворы і інш.; кнігі публічных спраў змяшчаюць наказы каралёў і князёў, сеймавыя пастановы; пасольскія кнігі — «лісты» да замежных дзяржаў, дагаворы, прамовы паслоў і г. д. Матэрыялы ад XIV—XVI стст. дайшлі да нас пераважна ў пазнейшых копіях. Цяпер дакументы захоўваюцца ў Цэнтральным дзяржаўным архіве старажытных актаў у Маскве.
АРЫГІНАЛЬНЫЯ КНІГІ ПАЧАТКУ XVI ст.
Ніжэй прыводзяцца два дакументы 1516—1518 гг. з «Кнігі судовых спраў» паводле «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» (Мн., 1961, ч. 1), дзе яны пададзены па арыгіналу.
- Я Янь Мнколаевнчь маршалок"ь земскнн державца Слоннмскнн а Якубь Кунцовнчь конюшнн дворньш... з расказанья господарьского смотреля есмо того дела жаловалі> нам"ь ротмнстр'ь господарьскнн Янушковскнн тымт> обычаем-ь на пменн Федора Мнханловнча на воля в корчме Пашковон вбнто мн два слугн н я понмал'ь слугу его на нмя Янчнка которын з господынею тое карчмы Пашковою н з людмн побнлн моп слугн п конн побралн н поставнл'ь nepeA^. намн того Янчнка н Пашковую корчмнтку а человека Федорова Мнколанца а человека Сачкова на нмя Луца которьш проводннком был-ь в тыхг, его слугь нно пов!>днлі> передг. намн тогь Янчнк'ь прнехавшн ден к тон волн в суботу н пнл'ь в тое Пашковое a noTOMi. тын два служебннкн прнехалн до тое корчмы н почалн co мною пнтн а дален одному товарншу дал'ь есмн ножт. а другнн меновал-ь co мною кордомь на Ba-
чоюь мой н не хотел-ь мн корда датіі м я пошол'ь до станнн н онь прншодшп тамь до станнн почаль на мЕне рубатн й я с ннмь нялся по стэіінй водйтй а проводннк-ь светйть нам"ь а потом онь почал'ь мя змогатн й я заклйкалі> на проводнйка ретун мя н онг> мечомг. почал"ь рубатв по голові того служебного й онь пал'ь на землю н мы его ту-гь в стэйніі забйЛй а толко нась два того вбнлн й прншлн есмо до йзбы ажь спйть другнн таварышь его на землй м мы в ызбе с тымь жо проводннкомь... его забялй спячого... н мы водлугь речіі Янчнковы п того Луца н тежь нжь тая Пашкова вЬдаючл то убййство ніікому не повіідііла в том"ь вбпнств'Ь нашлн есмо йхь вйновных'ь... псанг> в Берестыі.
Слоўнік
в ачокі — сумка, кашалёк
к о н ю ш н н — слуга; службовая асоба ў гаспадарцы феадала
ко р дт> — кароткі меч меноватн — мяняць, абмень-
ваць
н я т н — браць, узяць
- Прнказаньем господаря короля его мйлостй я Яй"ь Мйколаевйчь маршалокь земскйй державца Слонймскйй н Аврамь Езофовнчь подскарбнн земскіш староста Ковенскіін а Копоть Васйльевнчь плсарь господаря короля его мйлостіі державца Перевалскіій смотрелн есмо того д-Ьла стоялй перед-ь намн очевасто жаловалн намі> меіцане свііслоцькйй на нмя Снвко Козулнчь а Хотяй"ь Задобрнцкй, с потужнакй своймй на пана Громыку державцу свнслоцького ключннка внленского тым-ь обычаемг. взял"ь ден ва нась не малую суму пенязен какт> замокь Свйслочь зарубйЛ"ь йно в тот"ь чась nant Громыка перед'ь намн сам-ь не быль нежлй слуга его Васко Елоза быль передь намн й мовйЛ’ь тымь обычаемь пань деа мой того на hhxt> не браль как-ь оніі передь вашою мнлостью жалують а потом"ь жаловалн намг» тый меіцане тотг> ден Васко Елоза з ыншймй товарышн своймй сь слугамй пана своего й з ыншймй з направы пана своего вбйлв до смертн доброго человека волостного на вмя Мнхаля Секнну с Каменя которын передь тымг> вряднйкомть бывал-ь у Свйслочй й мы спыталн того служебннка пана Громычнна Васка Елозы што к тому отпор"ь маеаіь й он-ь MOBiiat передь намч я того человека не вбйл'ь...
Нно тое сведецтво отказал'ь нам-ь Яй"ь Селнцькяй наперві>й свЕтчйл'ь Грйнь Коснло быль деа есля того часу у своем дому а бою ден есмн того не вндел'ь нііжліі
ден прншодшн семяннн'ь мон пов-Ьднл'Ь мні бьють ден слугн Ботьвнньевы Петраша Гупаловнча на влпцн а н самь Нвань Ботьвннье туть жо его бьеть н я ден рекь по дЬлом-ь его бьють не ходн до п-ьяных-ь люден н мало того погоднвшн лежу co6t> noAt оконцом"ь в дому ажно Мнхаля ведеть Еско Мнкнтнчь бнтого н я его опыталь хто его бнл-ь н онь мн рекь Нвань Ботьвннье его бнль н з слугамн своіімп а н самь мн то Мнхаль Селкння поведал"ь што жь его Ботьвннье бнл-ь... нно назавтрее порану caNTb Мнхаль поведаль нам-ь bchmij штожь его Нвань Ботвннье бнль з-ь слугамн свонмн а naHCKUxt деп слугь ннкого там-ь в тот-ь чась не было й мы водле отказу Селнцького нашлн есмо слугу пана Громычнна Васка Елозу правого а тых"ь меідань н люден вышем-Ьненых'ь в томь проезде вннныхь псань у Берестьн.
С л о ў н і к
н н о — але
н а п р ава — указанне меіцанннг — гараджанін очевпсто — асабіста
подскарбн й — дзяржаўны казначэй, скарбнік
потуж н н кі — памочнік проезд — віна, правіннасць
КНІГЬКОПІІ XV-XVI стст.
«Устаўная грамата караля Казіміра жыхарам Полацка 1456 г.» друкуецца па выданню: Акты, относяшнеся к нсторнн Западной Росснн (Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.), дзе яна надрукавана з рукапісу канца XV ст.
Казнмнрь, Божьею мплостью король Польскнй п велнкій князь Лнтовскій. Смотр'Ьлн есмо сь паны радою нашою бояр-ь Полоцкнх'ь, з-ь мілцаны н сь городскнмн ДВОрЯНЫ Н СЬ ЧОрНЫМН ЛЮДЬМІІ Н CO BCHMb ПОСПОЛСТВОМ'Ь. Жаловалп нам-ь м-Ьтане, п дворяне, н чорные людн, н все посполство на боярь Полоцкнх’ь, о томь дЬл'Ь, штожі> дей, колн пожадаем-ь помочн зг> м-Ьста Полоцкого для потребнзны земско-Ь, н бояре дей нам-ь ві> tomt. вельмн мало помогають; а мы дей на то маем"ь лнст'ь вашое мйлостй господаря нашого, нж'ь м’Ьлн бояре, н мВіцане н дворяне городскіе, н мы все посполство, прнсягнувшн тую помочь кластн... н подлугь того, пораднвшнся сь паны радою нашою, й враднлн есмо такг> н наконець тое д-Ьло такь поставнлн: мають бояре тую помочь кластн, колн мы нх-ь пожадаем’ь, по той нашой прнсяз-Ь, какг> HaMt прнсягнулн во всемг. добра хоті>тн, подь сумн'Ьньем'ь, 6e3"b нашого шкодного, каждый по снл'Ь. Ä MtmaHe н дворяне гооодскіе, н все посполство самн в"ь
собЬ зволйліі іі бнлн намь чоломь, оть всего мЬста й оть ABopKHb й огь всего посполства, абыхмо ймь тоЬ прнсягй не откладалв: йно, колй hxtj самйХ"ь на тое воля, мы того йМ"ь дозволяем'ь; нехай онн тую помочь кт> нашой noTpeeaaH-fe, колн мы йхь пожадаем-ь, кладуть, прйсягнувшн. А теж'ь есмо враднлй, нж-ьбы зь боярь два обраны, а зь MbmaHb два, а зь дворянг> два, а сь посполства два, AGÖphiXb, а годных'ь, а верныхі>, а далн бы йм-ь тую скрыню подь чотырма ключамн, гдЬ тая помочь маегь збярана быть, ...аж-ьбы тые одйнь öest другого до скрынй не ходйлй; й теж'ь, што возмуть й што роздадуть, то бы подь св'Ьдомом'ь было н лячьба бы тому вчйнена, абы йм-ь в'ь томг> шкода не дЬялася. А дал1>й прйказуем"ь, абы бояре, й Montane й дворяне городскіе, й все посполство, в'ь згод-b межя собою былй, а д-Ьла бы нашй городскіе всй, згодою, посполу справлялн, по давному; а сымалясь бы всй посполу на томь Mtcrb, гдЬ перед-ь тым-ь сыймывалясь здавна; а без"ь боярг> Mtuiaномь й дворяном-ь городскнмь іі чернн соймов-ь не надобь чйнйть... А хто бы хот’Ьл'ь то в-ьзрушйть, a сі. того выступать, вь томь д"Ьл4> закладываем-ь на нась вйны десять тысячь рублевь. А што былй десятннкіі в'ьставлены вг> Mtcrb Полоцком'ь, то есмо отставнлй, десятнйков"ь не надобі м4>тй, мають бытн два подвойскіій, по давному... Пйсан-ь вь Троц-Ьх'ь, Августа.., йндйктэ 4.
С л о ў н і к
м Ьсто — горад
паны рада — саветнікі, дарадчыкі
подвойскій — прыстаў, пасланец
подлугг. — згодна, адпаведна
посполство — насельніцтва, просты народ
ПАСОЛЬСКІЯ ПРАМОВЫ
ЛІТОЎСКАГА ВЯЛІКАГА КНЯЗЯ АЛЯКСАНДРА (1492 г.)
Тэкст для аналізу прыводзіцца па выданню: Акты, относяіцнеся к нсторнн Западной Росснн (Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гт.), дзе пасольскія прамовы надрукаваны па рукапісу XVI ст.
Александр'ь, Божьею мйлостью велякій князь, всказывал'ь: Пов-Ьдаем-ь тобь прнгоду нашу, которая жь ся намг> з Божьее волй прнгодйла: отца нашого Казймнра, короля Польского, велнкого князя Лйтовского, вь жйвогЬ не стало, Богь душу его сь того св4>та собрал'ь; такь Богь хотЬл'ь! йно даль намь Bort, сЬстй на столцы отца нашого на отчынЬ нашой на велйком-ь князьств4> Лйтовском-ь господаромг есмо осталн.
Александрь, Божьею мйлостью велакій князь, всказывал’ь: Перво сего отецг нашь, К.азймнр'ь король, многокроть до тебе свонхть послов'ь посылал’ь й о обндных'ь дЬл'Ьх'ь всказывал'ь, которыя кравды н шкоды н грабежы стэлйся отчыні. нашой, велякому князьству Лйтовскому, вт, землях'ь н в-ь водахь сь твоее землн; й ты о том-ь й до cnxt 430064» кі» отцу нашому отказу не вчйнйлт», а откладал"Ь есн то на свой послы (маецца на ўвазе Маскоўскі вялікі князь Іаан Васільевіч).
Александрі», Божьею ммлостыо велйкій князь, всказывал'ь: Какт» есмо ужо нашого посла до тебе отправялй, нно прншлн кі» намі» b^cth, што людй твоп, в"ь головахч» князь Федорі» Оболеньскій прнходнл'ь co многймй людмй, войною, 6e3BtCTK0, м городы нашй Мценеск-ь а Любутескч» зжогь, н намістннка нашого Любуцкого й Мценьского Борыса Семеновнча звелч», й боярь Мценьскнхі» н Любуцкнх'ь зь жонамй й зі> діьтмй й ййыхі» многйхі» людей в-ь полонь повела, й жнвоты й статкы йхт» побралй. А потом"ь, не вдолз"Ь, прнсылалн кт> намь слугн нашн, князь Махайло ДмйтреевйЧ'ь, а пана йвановч» сынь Ходкевнча, жалуючя, штожі» людй твой, вь головахт» Васвлей Лапннь, а Андрей Нстома, прйшодшн co многймй людмй, войною, городі» князя Мнхайлов'ь Хлепень засЁлй, а волость пана йванова сына Рогачовт» тожі» засЬлп н звоевалн, н намД»стннков-ь нхі» головамн Н CO МНОГНМН ЛЮДМЙ у полон-ь повелн, н жнвоты н статкы побралн. Нно самь того посмотрн, гораздо ль то діеться? чого перьво сего, за отца нашого, оть тебе д-Ьль знаменнтыхі» не было.
С л о ў н і к гораздо — добра ж н в о т ы — дамашні скарб,
господарт» — кароль, цар пажыткі
ДАГАВОРНАЯ ГРАМАТА ЛІТОУСКАГА КНЯЗЯ КАЗІМІРА 3 ПСКОВАМ 1440 г.
Урывак з тэксту прыводзіцца па выданню: Акты, относяаднеся к нсторнн Западной Росснн (Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.), дзе грамата надрукавана па рукапісу XVI ст.
Се язт» велнкій князь KasHMupt, королевнчі», н зь своею братьею коньчалн есмо мнр-ь co Пьсковомі». А пры'Ьхалн кч> намт» co Пьскова Ларыоні» Селйверстов"ь. сынч» посаднйчч», Стефаіі'ь Арыстовйчі», а Лука Махайловйч-ь, да бнлй намі» чоломі» ото Пьскова, й сь тымй есмо Miipt коньчаля, а коньчалй есмо такь: што жь послу йзь
нашее земля йзг. Лйтовско-Ь, н гостю — йлй Лях-ь, йлй Русннь, йлй Полочанші'ь, йлй Внтбляннн-ь, йлй Смолнянннь,— тымт> путь чыст'ь йзо всее моее отчыны вг> Псковскую землю; а гостю торговатй во Пьскові, безь пакостй, по старой пошлйн-Ь, co всякймі> гостем-ь. Також"ь й Псковйчом-ь, послу й гостю, йзо всее отчйны Псковско'Ь ТЫМ’Ь ВСЙМ"Ь путь ЧЫСТ'Ь во всю мою отчяну, ВЬ ЛйТОВскую землю; а гостю торговатн во всей Лйтовской земля по старын-Ь, öest пакостн, по старой пошлйй'Ь, co всякймь гостемг». Також"ь н послу Псков'ьскому, кого колн пошлють ко князю велнкому Московьскому, на Москву, путь чысть черезі> нашу отчыну, на Смолеяеск'ь, тамт> ■Ьхатя й назад"ь от'Ь'Ёхатй, колн мы велакій князь Казямйр"ь будемть сь князсм'ь велйкнм-ь Москов'ьскнм'ь вь любвй. А мнЬ велйкому князю Казвмйру блюстн Псковятвна, как-ь й своего Лйтвйнэ; такожі. й Псковйчомь блюстй Лйтвяна, как-ь й Псковйтйна. А межы собою будучы в-ь любвя, за холопа, за робу, за должнака, за поручннка, за смерда, за татя й за розбойнака не стоятй, нй MHi, нй вамь, а выдатн по йсправі....
Також-ь аже вчынйться Псковйчом-ь нелюбов'ь co мною зг> велйкнм'ь князем'ь Казймнром'ь, н Псковнчомь грамота хрестная положытй у Вйлнй; а оть того днй, какь грамота положена, олйжі> м'Ьсяць пройдеть, чотыры нед-Ьлй, тогдыж'ь воеватй. А на всемь на сем-ь я велйкій князь Казямйр-ь кресгь ціловал-ь, так-ьже й послове Псковьскіе кресть ц-Ьловалй огь всего Пскова, по правд"Ь, безь всякого йзвф>та. A nBcant у Внлнй, месяца Декабря вг> 30 день, подг> лі>ты Рожества Господа нашего Іясуса Хряста 1440 л-Ьть, йндйкть 4.
С л о ў н і к
г о с т ь — купец
грамота хрестная—
грамата, зацверджаная прысягаю
должннкь — той, на якім ляжыць які-небудзь абавязак
нзв^тТ) — прычына, падман, паведамленнс
н с п р а в a — задавальненне (па суду)
т а т ь — злодзей
ПРАКТЫКАВАННЕ 26. Прааналізуйце ўрывак з «Вісліцкага статута» і вызначце:
а) якія фанетычныл рысы і з якой паслядоўнасцю адлюстраваны ў помніку;
б) наколькі шырока адлюстроўваюцца ў ім традыцыйныя напісанні;
в) як адлюстроўваецца спецыфіка беларускай мовы ў граматычным ладзе і як суадносяцца характэрныя бёларускія з’явы з адпаведнымі з’явамі старажытнарускай пісьменнасці;
г) у чым праяўляецца ўплыў польскап мовы на мову помніка;
д) чым характарызуецца помнік у адносінах прыёмаў і форм літаратурнага выказвання.
«Вісліцкі статут» — гэта заканадаўства польскага караля Казіміра III (1333—1370), выпрацаванае на сейме ў Вісліцы ў 1347 г. На беларускую мову статут быў перакладзены ў сярэдзіне XV ст. Урыўкі для аналізу прыводзяцца па выданню: Акты, относяіцнеся к нсторнн Западной Росснн. Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.
- О землян'Ьх'ь, который на войну йдуть, а убогым’ь людем-ь по своей землй, по селшцомь шкодять. О тых'ь, што жь йзь своее земля ндуть на войну, а болыіі'ь шкоды у своей землв убогымь людемт> чйнят"ь, нйжьлй у непріятельской земля,— уставляемь: гд-Ь-колй на войну вдуть, абы ннгд-р, у своей землй, у сел'Ьх'ь не стоялй, але на полп, а нй коней бралй, а нп жйвотйны, а нн плотов'ь пожягалй, одно конемь у ровностй корм-ь; а хто наше пряказанье переступнт'ь, тоть нметь пану того села шкоду его платнтн, подлуг'ь его душя, што ся ему шкоды стало, зь вйною 15, а намт> другую вйну, за проступку. С Л 0 ў н і к в й н a — тое, што спаганяецца земляннні — жыхар зямў якасці кампенсацыі страты лі, краю, дзяржавы
- О д-Ьтехь, которым'ь матка умреть, а онй просягь оть отца д-Ьлннцы, докуль другую жену поймегь. Есть во звычан вь землн нашой: колй мать умрегь, тогды д-Ьтн беруть половнну оть отца усего ям-Ьнія; а прягожается такым-ь AtTeMb, у молодостй, частокроть свою д'Ьльннцу стратнть; а також'ь orb обою сторону бывають недостаткы велйкьш: прото мы уставляемь (сгь) своею радою, абы дітй не бралн д-Ьльнйцы оть отца, покуль другую жону поймет"ь.
Сло д ні к
д t л ннц a'— выдзеленая чапо ят п ж е н у — ажаніцца, стка, надзел уступіць у шлюб
III. Што жыто вь ночй крадуть. О злод’Ьйств'Ь жыта на полй...: колн которого пана, а любо MtmaHBHa слуга, у ночн, HtKOTOporo кметя жыто береть, годнться государю того жыта боронйтн своего, а любо его слуз’Ь, а любо пріятелю; а забьеть лй того, хто жыто береть, тогды не маеть жадно'Ь вйны; а тоть пань, чый слуга жыто береті>, HMteTb вяну нам"ь платнть 15; а будеть лй panem. тоть, а любо забнть, што жыта боронйль, тогды HM-berb д'Ьтем’ь его, а любо пріятел'Ьм'ь его раны платйть, а любо головное, зь вннамй пререченымй нашнмй.
С л о ў н і к головное — штраф за закметь — селянін, жыхар вёбойства скі
- Который ходнт-ь у чюжій лЬсь. Тежь уставляемь: хто сь кнмь нміеть граннцу прн Atcb, а войд'Ьт'ь чересь гранііцу у чюжій л4.сь, а тоть его застанегь..., маеть у него узятн за первое застатье сокнру; а вь другое застанеть, нно метель, а любо сукно; а вь третіе застанеть, маегь взятн любо вола, а любо коня, a то безь внны; а возметь два вола нлн коня, тогды HMterb одного соб-Ь держатн, а другого пустнть маеть на поруку, н маеть знаменіе учнннть на дерев-Ь, гді. тоть узялг> закладь. Колн жт> хто украдегь дубь нлн два у чюжомь гаю, маеть платнтн 6 0x011x15 за каждый дубь; а будеть... трн, тогды трп вердункн маеть датн тому, чій гай есть, a 3 грнвны внны; а колн только ві>тьвь OTpyÖHTb, 4 скотцы маеть платііть; а на дубров-Ь за дубь 2 скотцы. А хто кому дерево зрубнть co пчоламн, HM-berb заплатнть грнвну тому, чін пчолы, а другую судовн грнвну; а хто бортное дерево зрубнть безі> пчол'ь, то полгрнвны заплатнть, а судовн другую полгрнвны.
Слоўнік
вердунокі—манета, знаменіе — знак, метка
чвэрць грыўны
ПРАКТЫКАВАННЕ 27. Прааналізуйце ўрывак з «Судзебніка» 1468 г. і вызначце:
а) фанетычныя рысы жывой беларускай мовы, найбольш паслядоўна адлюстраваныя ў помніку;
б) традыцыйныя напісанні;
в) інавацыі і традыцыйныя з’явы ў марфалогіі і сінтаксісе;
г) лексічныя і словаўтваральныя неалагізмы;
д) архаізмы ў лексіцы і фразеалогіі;
е) тыповыя для дзелавой пісьменнасці канструкцыі і прыёмы літаратурнага выказвання.
«Судзебнік» 1468 г. (інакш — Ліст, Статут, Судзебнік караля Казіміра Ягайлавіча) — першы кодэкс крымінальнага і працэсуальнага права Вялікага княства Літоўскага, які быў выдадзены каралём Казімірам IV у 1468 г. і дзейнічаў да выдання Статута Вялікага княства Літоўскага 1529 г. Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Акты, относяіцнеся к нсторнн Западной Росснн. Спб., 1846, т. 1, 1340—1506 гг.
- А колп бы злодЬй што у кого украль, а н гдЬ украдЬно, а тамь его ухватять сь лнцомь, а он у домь не прннесль, жона н дЬтн не пожнвалн: злодій терпн, a жона н дЬтн н домь нх-ь невннень. А колн злодЬй H3i>
дому вышел-ь, а украдеть што н потеряеть, а любо што пзьЬсть, а кромЬ жоны н дЬтей: йно домовымй статкы, што того татя властное, заплатнтв; а жона й д1>тй, й статкы женьнн оть того порожніі...
А который будеть лежьнм держатм у своемь дому тайію, а сусЬдемь околйцй не опов^даеть, а вь томь часу што у кого йзгынеть, а будеть на то довод'ь, нжь лежьнй дрьжалі>: йно датя тому рокь, й другій н третій, нжь бы того лежьня поставнль, лй сь себе нзвел'ь; а пакг> лн на рокь на посл"Ьдній не поставмть, заплатй жь, а того йіцй; а нашодь кт> праву постэвйтй: не дЬй всправляется, a то уже заплачено...
А будуть лн на нашомь челові>ц-Ь князьскый йлй паньскый йлй боярскыв людн чого нскатн: нно тому судт> п право передіэ нашнмн нэм-Ьстьнйкы п тнвуны...
С Л 0 ў н і к
лежьнн — салдаты, размепакі лн — а, калі ж шчаныя на пастой р о к ь — год, тэрмін
л н ц е — след, доказ
- А колй татя прнведуть, а на кого сок-ь усочнть, a домучятся татбы, а будеть перво того крадывал'ь й кому плачнвал-ь, а околяца то будеть в-Ьдала: й без-ь лвца обі>сіітн. А пак-ь лн сокт> усочнть на кого, а лнца не будеть, а перво будеть укралг>, н околвца будеть перво злоді>йства на него не в-Ьдала, а будеть някому не плачйвалть: йно ему плэтйтй татбу йстьцю н внну; а смертьною раною его не казнйтн...
А тако жт> кому будеть до кого какое д'Ьло, будеть земное Д'Ьло, нно 1>здокы побратя; а будуть йный которын д-Ьла, йно судьн побратя, а нскатй правомь; а порубовт, й HafcsflOBb не надоб-Ь пнкомуже чйнйтй. А которьш бы самн собою порубы ділалн, а любо на-Ьзды чмннлн: йно, кому сталася крнвда, тоть й маеть ся намь жаловатй; a naKt лй не прнгоднться наст> у Велнком-ь князьств-р Лйтовскомь, н онь ймаеть паномь рад-Ь нашей жаловатн; н паном-ь воеводам-ь HamiiMb no того послатн н вел-Ьтн предь собою моцно поставйтя, а н досмотр-Ьтч: будеть лй то такі> чйнйл"ь а всадятй его у казнь й держатп до нашего шастного пріі>ханіа: бо тоть net права земьского выступйл"ь а право сягнул'ь, какь у верху пйсано. Мы, пакь, снемься сь паны радою нашою Велнкого князьства Лнтовьского, осмотрнмь того, какою казнью того казнятй.
Першая старонка Статута Вялікага княства Літоўскага 1529 г.
С ло ў ні к
к а з н ь — пакаранне
н a t. з д -ь — напад з мэтай захопу, грабяжу
обіснтн — павесіць порубнтн — захапіць
co кь — дазнанне, пошукі
т а т б a — кража, грабеж іздокі — межавы суддзя па разгляду спрэчных земляў
ПРАКТЫКАВАННЕ 28. Прааналізуйце адпаведныя артыкулы са Статутаў Вялікага княства Літоўскага (1529, 1566, 1588 гг.) і вызначце, як у іх адлюстраваны:
а) фанетычныя і марфалагічныя рысы беларускай мовы;
б) яе лексічныя і словаўтваральныя сродкі;
в) розныя традыцыйныя з’явы ў правапісе і граматычным ладзе;
г) з’явы, абумоўленыя ўплывам іншых моў;
д) своеасаблівыя прыёмы і формы літаратурнага выказвання.
Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г.— збор законаў феадальнага права, уведзены ў дзеянне каралём Жыгімонтам 1 у 1529 г. Распаўсюджваўся ў шматлікіх перапісках. Упершыню быў надрука-
ваны ў 1841 г. лацінскімі літарамі ў Познані, а ў 1854 г.— кірыліцай у Маскве ў кнізе «Временнвк нмператорского московского обіцества нсторнн н древностей росснйскнх» (кн. 18). Статут 1566 г.— збор законаў феадальнага права Вялікага княства Літоўскага, створаны на аснове Статута 1529 г. і зацверджаны прывілеем Жыгімонта II Аўгуста ў 1566 г. Упершыню надрукаваны кірыліцай у 1855 г. у Маскве ў кнізе «Временннк нмператорского московского обіцества нсторнн н древностей росснйскнх» (кн. 23). Статут 1588 г.— збор законаў феадальнага права, які дзейнічаў з 1589 г.; пасля ўз’яднання Беларусі з Расіяй — у Віцебскай і Магілёўскай губернях ■—да 1831 г., а ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях — да 1840 г. Крыніцай для яго распрацоўкі паслужылі Статуты 1529 і 1566 гг„ розныя сеймавыя пастановы, каралеўскія прывілеі і інш. Выў надрукаваны ў віленскай друкарні Мамонічаў пад наглядам Л. Сапегі. Гэты статут таксама выдаваўся ў кнізе «Временннк нмператорского московского обіцества нсторвн н древностей росснйскнх» (кн. 19) у 1854 г. Урыўкі са статутаў прыводзяцца паводле перадрукоўкі ў вышэйназваных кнігах «Временннка...».
ХТО БЫ ВЬ ПУІЦЫ СВОЕЙ ЗАСТАЛЬ ЧЙЕГО ЧЕЛОВЕКА (1529 г.)
Хто бы вь пуіцы своей засталь чнего человека й пограбнль; тогды за Torb грабежь HenoBHHeHb навязыватй, нйжлй мает того человека пану н тоть грабеж-ь на рукоемство датй й до пуіцы купню повеста где пограбнль н шкоды своее на немь домовйтй. й естлл шкоды на немь доведегь, тоть мает ему оправоватя, а естлн шкоды ему вь пуіцы оть него не стало, онь безвішне его пограбнль, тоть грабеж маеть ему навязыватн.
С л о ў н і к
навязыватв — плаціць пе- рукоемство — паручы-
ню, штраф пацярпеўшаму цельства
опра bob а т it — пакрыць
страту
ХТО БЫ ЗАСТАЛ ЧІЕГО ЧЕЛОВЬКА У СВОЕЙ ПУІЦЙ й ПОГРАБЙЛЬ (1566 г.)
Колй бы хто у своей пуіцй застал-ь человіжа, рубаючй альбо везучя дерево, й пограбйль; тогды за тоть грабежь не повннен-ь навезатм, іінжлй маеть того человВка пану й грабеж'ь на рукоямство выдатя н до пуіцй й до пана вестя, гдь пограбял'ь, а на немь шкоды своее доводйть. А еслн шкоды своее на немь доведуть, тогь маеть шкоду ему оправятй, а естлн бы вь пуіцй ему оть него шкоды не стало, а он"ь безвнйно его пограбйл'ь, тоть маеть челов-Ьку пограбленаго самого й грабеж-ь вавезатн.
ХТО БЫ ЗАСТАЛЬ ЧЙЕГО ЧОЛОВЕКА ВЬ СВОЕЙ ПУІЦЙ й ПОГРАБЙЛЬ (1588 г.)
Колнбы хто у своей пуіцн н вь якомт. кольвекь лесе в бору ran дубровахь й йныхі> заросляхь застал"ь чыего чоловека рубаючн або везучп дерево або следом-ь за HMMb пдучп на дорозе погоннл-ь п пограбйл-ь тогды с тымг> грабежомт> xorb хто пограбнть волевь будеть того чоловека або тыхь людей колько йхь сь такнмь деревомь поймаеть вестіі до своего дому а тому пану земеннну чне людн будуть або его врядннку маеть з одным'ь чоловеком'ь сторонвымь то ознаймнтн на далей третего дня, абы на паруку грабеж'ь н тыхь людей взяль, н на пень выехаль, а тоть пан"ь або вряднмкь маеть с тымч. што пограбйлі> на паруку тот'ь грабежь й людй взяв'ьшы вь таком-ь обовязку, йжі> што на пню осужоно будеть, то стороне укрввжоной заплачоно бытн маеть, н на пень по паруце на завтрее выехатя, й за разом-ь справедлявость о тую шкоду в порубаныо дерева учнннтн, й тогь хто пограбйл'ь, маеть шкоды своее водлугь права доводйтй самь, звлаіца в речы велнкой, а в меяшой шкоде до досетй копь грошей черезь сторожовь свойхь лесных'ь, й еслй тое шкоды своее доведеть, тогды то ему плачоно бытіі маеть шацуяком’ь в семч> статуте оййсавымь. А где бы хто взявшй грабеж"ь на паруку, на пень не выехалг>, або й выехавьшы а справедлйвостй че учйннл'ь водле права, тогды возный з двема шляхтнчы мають тую шкоду ошацоватн, а укрнвжоный того на паручннку, а паручнйк"ь на томь на ком-ь ручйл"ь правне доходйтй маеть, будеть лй ся кому в пушы або в лесе шкода не стала, a он-ь безвйнне пограбйЛ'ь тоть маеть чоловека пограбеного іі грабеж'ь навезатн, й самый тоть грабежь верьнутн, а хто бы за обосланьем-ь грабежу на паруку взятй, й на пень выехатн, н росправы о то прннятн не хотель, але бы еіце протнвь того грабежь протйввой стороне учынйл-ь, тогды такнй свой грабеж'ь тратнть, a то што такь упорне пограбйЛ"Ь з навезкою BimeHb будеть верг>нутн, й вйны тры рублн грошей заялатнтй, а еслй се сопруть о кгруйТ"ь, тогды о TOMt мають з собою правне чыййтй передь судомь належным'ь.
Слоўнік
паручннкь—той, хто даў шацунокь — ацэнка, цана, паручыцельства каштоўнасць
Загалоўная старонка Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г.
О БОБРОВЫЕ ГОНЫ (1529 г.)
Н теж, естлн бы князскіш, або панскнн, або земянскнн былн гоны бобровые у выншого суседа деднзне, a оный бы пант., в чпей деднзне будуть гоны, не мает сам анм людем cboiimi. допустнтп, огь старого поля дооратн так далеко, какь от зеремянн того кнемь докннутл, также далеко сеножатн подкошнватм не маеть н лозы теребнтн. А паклн бы бобрд> с того зеремянн вышол, а пошол у выншое зеремя в поле або в сеножатн; тогды также далеко не мает поля подорыватн п сеножатп подкашыватн н лозы теребнтн, KaKt бы могь от зеременн кнемть докннутн. А естлн бы подле зеремянп подорал, або сеножат подкоспл, або лозу подрубал-ь, а тым бобра выгоннл'ь; таковый мает датн, так далеко какь бы могь кнем докннутн. А паклн бы кгвалтом'ь платнтн, а колко будеть бобров, тогды мает платнтн за карого копа грошей, а за чорного две копе грошей.
С ло ў ні к
гон ь — мера, паласа зямлі деднзна — родавы спадчын-
ны маёнтак
з е м я н е — дробныя землеўласнікі
з е р е м я — месца, дзе знаходзіцца пасяленне баброў
О БОБРОВЫЕ ГОНЫ (1566 г.)
Теж-ь уставуемь, естлн бы князскіе панскіе або земянскіе былн гоны бобровые у вь ішшого сосЬда д-Ьдпзнь, а оный nain», ві> чіей д1>днзн-Ь будуть гоны, не маеть самь анн людем"ь своемь допустнтн оть старого поля так-ь далеко доорнватн, яко бы оть зеременн могь кіемть докннутн, также далеко сеножатн подкашнватн не маеть лозы теребнтн, яко бы могь оть зеременн кіемь докннутй. А естлн бы подь зеременемь под-ьоралть, або сеножать подкоснл'ь, або лозу подрубал-ь, а тым-ь бобра выгоннл'ь; таковый маеть платнтн дванадцать рублей грошей, а тому зеременн предсе маеть датн покой такг> далеко, яко бы могь кіем-ь докннутн. А пакг> лн бы хто кгвалтом'ь бобры побнл'ь, або злодЬйскнмь обычаем-ь выкрал'ь; таковый маеть кгвалть платнтн, а колко будеть бообровь убнль, тогды маеть за чорного бобра двР копе грошей, за карого копу грошей.
С л о ў н і к
п р е д с е — хоць, усё ж, аднак
mot нуцгйньі Уіінйл Аілжн rtntQÜjou0^1 KKWM
н(ігулв(JfA&tiH АілСстгй
ЛнГПГ^Л/МК М<Л0ЙВ< АМФЛІ ßhtnutiH ЛЖ4ГПМ
лн<ж<(м сптмч іАовілі^ы к.а^ага^ плпо
£оГл*мт0Г0 П^аба
-йоеснь^. мао^І ігпо^ні
тХійНіы ^аіііь'влгпн
Старонка Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г.
О БОБРОВЫЕ ГОНЫ (1588 г.)
Тежь уставуем"ь, еслн бы князскне панскпе або й земянскне былй гоны бобровые давные звечные у нншого суседа деднзне, нно оный пань в чыей деднзне будуть гоны, не маеть самь анн людем-ь свойм-ь допустять старого поля дооратн, такь далеко й сеножатн под-ькосйтй не маеть, й лозы теребнтн, а есля бы под’ь зеремена подьорал'ь, або сеножатй под'ькосйл'ь або лозу подрубаль а тым бобры выгонйл'Ь, таковый маеть плэтйтй дванадцать рублей грошей, а тому зеременв пред се маеть упокой дать такь далеко яко бы могь кнемь докйнутн, паклн бы хто кгвалтом'ь бобры побнль, або злодейскнмь обычаем'ь выкрал"ь, таковый маеть кгвалть платіітй а колко бы бобровь убйль тогды маеть платнтй за чорного бобра чотырн копы грошей а за карого две копе грошей. Паклй бы бобр-ь с того старого зеременй вышол'ь, а врйшол'ь ново BbiHtuioe зеремя на кгрунть й берегь HHiwiioro пана, тогды в чыем кгруньте зеремя будеть, тому тежь й ловенье бобровь належатн маеть.
ПРАКТЫКАВАННЕ 29. Прааналізуйце выпіскі з розных «Актавых кніг» XVI ст. і вызначце:
а) характэрныя асаблівасці беларускай мовы ў галіне фанетыкі і марфалогіі;
б) архаічныя моўныя з’явы;
в) розныя іншамоўныя элементы і абумоўленасць іх выкарыстання;
г) спецыфічныя прыёмы і формы літаратурнага выказвання.
«Актавыя кнігі» — гэта юрыдычныя запісы гарадскіх судоў і магістратаў XVI—XVIII стст. (скаргі істцоў, пярэчанні адказчыкаў, данясенні судовых чыноўнікаў, завяшчанні, падараванні, арэнды, дагаворы, прывілеі, судовыя пастановы і інш.). У залежнасці ад роду судоў былі гродскія (замкавыя), земскія, трыбунальскія, падкаморскія і магістрацкія актавыя кнігі. Упершыню абавязак весці актавыя кнігі быў заканадаўча замацаваны ў Статуце 1529 г.
СКАРГА ПАПА КЛІМЕНЦІЯ АБ ГРАБЯЖЫ
Выпіска з актавай кнігі Гродзенскага земскага суда за 1540— 1541 гг. Друкуецца па выданню: Акты, нздаваемые Внленскою комнссней для разбора древннх актов. Внльна, 1865, т. 1.
Под"ь лето Божего нарожеяя 1540 месеца сентебря 11 день, йндйкть 14, в-ь пятннцу, жаловаль nont Новодворскій церквй светого Нйколы отец"ь Клйменть о towb, штож'ь дей нам'Ьстннк'ь Новодворскій, панть Chmoht. Кгеірь, наславшы слугь свойх-ь моцйо й кгвалтом'ь на нмя Юрка а Мнколая Ворону а Юрка Грышковнча й йн-
шнхт> помочннков-ь нхь на домь мой, которынж^ дей сь росказаня его прншедшн в-ь дом'ь, дверн поотбнвалн н порубалн н замкн у клетей поотбнвалн н домь мн-Ь нзграбнлн, а взялн дей двЬ скрннкн н зь перлы н зь брамкамі, н зі> святостмн сребрянымн, ст> перстенміі н зь нншнмн многнмн речмн н кь тому шаты, которын вт> коморе былн. 14 дал'ь to co6t> вг. кннгн замковые запнсатн до права.
С л о ў н і к
б р а м к a — вышытая аблямоўка
ш а т a — вопратка
СПРАВА АБАКУНАВА СА СТАРАЖАМІ КАМОРНЫМІ
Выпіска з актавай кнігі Магілёўскага магістрата за 1579—1580 гг. Друкуецца па выданню: Акты, нздаваемые Внленскою комнссней для разбора древннх актов, Внльна, 1915, т. 39.
Перед лентвойтом, бурмнстрамн, райцамн, лавннкамн места Могнлевског, того року на справах мескнх в ратушу будучым, ставшы очевнсто учстнвый Абакун Артемовнч жаловаль самт> от себе н от товарыша своего на Отрошка м его товарышов, сторожов комор мескнх рынковых, водлуг жалобы першое, о том-ь, нж'Ь с понеделку на овторок'ь мсца ноябра семнадцатог дня, яком учыннл жалобу, нж за нх сторожою рыбы з бочкн покрадены, которые шкоды я с товарышом свонм'ь нн от ког не маю, толко от ннх. А Отрошко з ыншымн товарышамн свонмп, сторожамн комор мескнх чынечы отпор, поведнлн, нж о той шкоде его не BeflaeMb н прнчыною тог не естесмн, кгдыж у ночы, ходечы межы коморамн, услышалн есмо скробот коло бочок н там-ь есмо отогналп злодея от оных бочак н нашлн есмо прншодшы открыту бочку з рыбамн, якож погналнсе есмо за hhmt>, ннжлн у потемьку неведать было, куды за ннм гоіштсе... А так мы, не чынечы декрету межы нпмп, сказалп есмо, абы он, Обакун, усю рыбу, што остало, роспродал-ь н кгды роспрод(а)вшы намь ознаймнт маеть, колко за тот остаток озметь, на тот час межы ннмн декрет учыннм-ь. Которая справа есть кннгамн опнсана.
С л о ў н і к
бурмнстрі — старшыня лентвойт — намеснік войта
магістрата р а й ц a — член магістрата
лавннк-ь — засядацель усу- ратушь — дом магістрата
дзе магістрата
СКАРГА НА РАШЭННЕ КОПНАГА СУДА
Выпіска з актавай кнігі Мінскага гродскага суда за 1582— 1596 гг. Друкуецца па выданню: Акты, нздаваемые Вяленскою комнссней для разбора древшіх актов. Внльна, 1891, т. 18.
Року 1582, месеца Мая 14 дня. Прысылал-ь до враду кгродского замку его мнлостн господарского Менского м до кннгь кгродскнх'ь Менскнх-ь до мене Яна Войны Епнмаха, подстаростего Менского, земеннн-ь господарскнй повету Менского, пан-ь Фабіян'ь Матьясовнч'ь, оповедаючы на земеншіа господарского повету Менского, пана Федора Шалуху, нжь онь дня вчорашнего, месеца Мая ... дня, зобравшы дей копу, на врочыіцу пад речкою, прозываемою на Ушанце, на которой дей копе былн подданные его Грабенскне н нншые многне суседн, подданые розных-ь панов-ь, пры которыхь дей былт. п подданый его Гребенскнй, на пме Лаврынь Муха, которого он"ь дей вь' заставе огь пана Александра Мневского маеть; то пак"ь дей намь копа пана Шолушына, неть ведома, зь якое вазнн, без"ь слушныхг> доводовь правных-ь, копе належачой, не слухаючы слушного н певного выводу, того обжалованого подданого его вт> копе, Лаврына Муху, сть чого се тоть подданый его Лаврын"ь выводнл-ь слушне, н гостя своего, который у него ночоваль, й котораго на копе обовезалсе ставнтн, кгвалтовне н упорне на томі> Лаврыне менсном'ь за неякнесь конн н вола, которьш пань Шолуха меннлі> быть собе на копе покраденые, всказалн копь 11, яко ж-ь дей тому пану Фабняну, што бы надлежало, водлугь обычаю права пересуду не давалн, н о томь суде нхь неслушномь ведатн не хочеть. Которое оповеданье его до кннгь запнсано есть.
С л о ў н і к вазнь — сварка, разлад, звадкопны суд — мясцовы хуткі ка, варожасць суд на капе пры разборы
застава — заклад зямельных сутычак і крымі-
копа — збор народу для раз- нальных спраў, дзе право-
гляду якой-небудзь справы дзілася дазнанне і выносіўся
прыгавор
ПАСТАНОВА КАПЫ АБ СПАГНАННІ ЗА КРАДЗЕЖ РЫБЫ
Выпіска з актавай кнігі Брэсцкага гродскага суда за 1569— 1621 гг. Друкуецца па выданню: Акты, нздаваемые Вяленскою комнссней для разбора древннх актов. Внльна, 1891, т. 18.
Лета Божьего нароженья 1599, месеца Мая 24 дня, у волторок-ь. Прысылала до враду господарского замку
Берестейскаго до мене Мнколая Суходольского, подстаростего Берестейского землянка господарская повету Берестейского панн Богуфалова Туровая Макгдалена Ольховская, жалуючы н оповедаючн, нжь дей дня м часу, мннулого месеца Мая первогонадцать дня, вь середу, покрадено дей зь ставу ее Зубацкого жакн н вершм зт> рыбамн, о котором-ь дей покраденью хотечн шкодннка допскатпся, панн Богуфаловая копу збнрала людей обапольныхь трыкрот'ь, ннжлн дей вжо, кгды ся мела третяя копа доконьчнтн, тогды людн пана Рафала Лнтвяновского н войгь его Зубацкнй ІЦепко Тальковпч'ь не вышлн, о чомь дей она до того войта ІЦепка посылала з-ь стороною, пытаючы для чого бы out зі> людьмн пана своего, бывшн на двохд. копах"ь а на третюю копу выйтн не хотель? Оный дей ІЦепко отказал-ь, нжь онт> безг ведомостн пана своего самь нта н людемь пана своего на копу ходнтн невелнгь, н поведнл'ь, абы о том-ь панп Богуфаловая до пана Рафала, пана нх-ь послала; пно дей панн Богуфаловая о томь н до пана Рафала была послана, ннжлн дей кгды тоть служебннкь панн Богуславское до двора Лнтвнновского пана Рафалова прыежчал"ь, тогды дей передд> ннмь ворота замкнулм н у дворь его тамт> не пустнлн, што дей то осветчнлг прыехавшн тоть служебннк'ь копою, которая ся была зобрала. Н тая дей копа взявшн памятное н того дей войта н людей пана Рафаловых'ь нашлп ввньнымн п шькоду сказалн за нестанех-ь нхг.. Которая жалоба н оповеданье панн Богуфаловое есть до кннгь врядовых-ь замку Берестейского запнсано. Пнсан-ь у Берестьн.
С л о д н і к
войть — начальнік гарадсконестаня — няяўка, адсутга пасялення насць
ставь — сажалка
ПРАКТЫКЛВАННЕ 30. Параўноўваючы і супастаўляючы даныя, атрыманыя ў выніку выканання практыкаванняў 23—29, вызначце:
а) якія фанетычныя асаблівасці беларускай мовы адлюстроўваліся ў помніках дзелавой пісьменнасці XV—XVI стст. і якія з іх ужываліся найбольш рэгулярна;
б) у якой ступені пашырана варыянтнасць граматычных форм назоўнікаў, прыметнікаў, дзеясловаў у помніках рознага часу і чым яна абумоўлена;
в) якія граматычныя формы паслядоўна замацоўваліся ў дзелавых помніках.
ПРАКТЫКАВАННЕ 31. На падставе аналізу розных помнікаў дзелавой пісьм-еннасці XV—XVI стст. зрабіце вывад аб тым, на-
колькі пашырылася яе жанравая разнастайнасць параўнальна з папярэднім этапам, і вызначце:
а) як у залежнасці ад жанру адлюстроўваліся ў помніках жывыя моўныя з’явы і традыцыйныя кніжныя элементы;
б) якія граматычныя формы к канцу XVI ст. сталі архаічнымі;
в) у помніках якой мясцовасці найбольш шырока адлюстроўваліся з’явы жывой беларускай гаворкі.
ПРАКТЫКАВАННЕ 32. Вызначце ў помніках дзелавой пісьменнасці XV—XVI стст. (параўнальна з адпаведнымі помнікамі XIV ст.):
а) новыя грамадска-палітычныя, юрыдычныя і канцылярска-адміністрацыйныя тэрміны і выразы;
б) разрады слоў, якія адлюстроўваюць тагачасную лексіку жывой беларускай гаворкі;
в) крыніцы і шляхі папаўнення лексічных сродкаў;
г) лексічныя запазычанні і прычыны іх пранікнення ў помнікі;
д) спецыфічныя для стылю тагачаснага дзелавога пісьма звароты і сінтаксічныя канструкцыі.
ПРАКТЫКАВАННЕ 33. На падставе атрыманых раней назіранняў сфармулюйце вывад адносна таго, якое значэнне мела дзелавая пісьменнасць XV—XVI стст. для замацавання і пашырэння ў пісьмовай практыцы асаблівасцей жывой беларускай гаворкі, фарміравання і развіцця старабеларускай літаратурнай мовы.
ПРАКТЫКАВАННЕ 34. Прааналізуйце мову і стыль вершаваных твораў XVI ст. і вызначце:
а) фанетычныя рысы беларускай мовы і ступень іх адлюстравання;
б) граматычныя формы, якія ўзыходзяць да жывой беларускай гаворкі;
в) розныя архаізмы і прычыны іх выкарыстання;
г) з’явы, абумоўленыя іншамоўным уплывам;
д) важнейшыя моўна-выяўленчыя сродкі твораў (сінонімы, эпітэты, параўнанні і іншыя тропы).
ЭПІГРАМА А. РЫМШЫ НА ГЕРБ Л. САПЕГІ
Андрэй Рымша (каля 1550 — пасля 1595 г.)—заснавальнік жанру панегірычнай паэзіі ў беларускай літаратуры. Эпіграма ўслаўляе род падканцлера Вялікага княства Літоўскага Л. Сапегі, якому даручылі падрыхтаваць да друку Літоўскі статут 1588 г. У гэтым статуце яна і была змешчана. Тэкст для аналізу прыводзіцца па экземпляру статута, які захоўваецца ў бібліятэцы Вільнюскага дзяржаўнага універсітэта.
Вьсе можемь свонм'ь оком"ь лацно обачнтн, Дол-ьжыню н шырокост'ь, шнуром-ь позначнтн. Н чоловека можем'ь, познатн по твары, Еслн в"ь собе не маеть лншнее прнвары.
Але где цнота собе, обрала оселость,
Там ростропь есть до всего н мужьская смелость. Которая зацные, завжды домы будн.
Н кленноты роздаеть, тымн слынуть людн.
Бо такне ннколн зь света не вз'ьходеть.
Але однн-ь no другомь, во векн славу плодеть.
Хочешь же ся прпсмотреть, гербомь праве значнымь, Заразь можешь познатн, нжь суть в дому зацным'ь. Здавна славных"ь Сапеговь, тые з предковь cbohxi>, Заквнтывалн вь цнотахь, знать во лнлняхь тронхь. Пры которыхь зь оружьемь, коньный воннь стонть, SnaKOMi. того пж ся з нпх'ь, нн одннь не бонть Служнть свонмь сподарем-ь, ку каждоп потребе. He лптуючы скарбовь, нн самого себе.
Кь тому внднш'ь якь в локоть, пострелена рука, Внднш'ь нжь вскрозь нз'ь туга, з пострелного лука. Такнй пострелтэ ннкого дома не потькаеть, Одно хто поганьскне, полькн розрываеть.
В-ь тыхь же герьбехг. посредку есть стрела зь крестамн, Двема, а третнй блнско, осажономь лунамн.
Тые знакомь нжь онн, болшг> для хрестнян'ьства, К'ьлалн здоровье свое, не смотречы паньства.
Смотрн жь вышен узрншь тамь, над-ь гельмом-ь коруну, Которая даеть знать нжь тамь богь фортуну.
Н цноту з-ь снльнымь мужьствомь сполне коронуеть, Чого у нпхг> а нн моль, нн ржа не попсуеть.
Жпвете жь Сапегове, всн вь многне лета, Ваша слава слыть будеть, покуль станеть света. Подаванте жі> потом'ьком’ь, што маете зь предьков'ь, Вед же н вашнх"ь цных"ь справі>, B^Becb светі> полон'ь свет'ьков'ь.
С л о ў н і к
ге л ь м і — шлем, каска
з а ц н ы — сумленны, высакародны, прыстойны
л а ц н о — лёгка
лнтоватн — шкадаваць, берагчы
кленноты — каштоўнасці
позначнтн — вызначыць
поганьскнн — неправаслаўны, язычаскі
п р н в а р a — загана, недахоп ростропь — разважлівасць, прадбачлівасць
ц н о т a — дабрачыннасць, дабрадзейнасць
АНАНІМНЫЯ ВЕРШЫ
Ананімныя вершы — гэта творы, аўтарства якіх невядома і якія звычайна прыкладаліся да розных кніг рэлігійнага і юрыдычнага зместу, біяграфічных апавяданняў і г. д.
НА ГЕРБ СІМЯОНА ВОЙНЫ
Гэты верш быў упісаны ў «Толковое Евангелне», выдадзенае братамі Мамонічамі ў Вільні ў 1595 г. Тэкст для аналізу прыводзіцца па кн.: Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры, Мн., 1959.
Яко досыт значне трубы нам опов-Ьдают Врнмя бранн п врнмя поб-Ьды, людне знают, Паче же троегласно н троеполчьно рядіімо Послушно стромтелю, вонстнну HenoetflUMO, Пронсходяіца же троеречна быстротекуіцн, He тры есть корьмчых, но едііного нмуіцн. Что плаванне, разве бо преподобне всяко В дому твоем? Дары дает бог не вснм едннако. Пентекерас, называют пять рог, ясна бывает Над нншне звезды: ясность большую в собі> мает. Млнва вонно, носяіце бела, н красно зрачна.
В дому том благодать нзобнлна людем ест значна. Что ж, паче мысленныя трубы, мысленныя рекн, В православнн цв-Ьтуіце, не оскудеют на ві.кн.
С л о ў н і к
в о н н ы н — пахучы зрачнын — яркі, той, што
кідаецца ў вочы
НА ГЕРБ ЛУКАША ІВАНАВІЧА МАМОНІЧА
Гэты верш уваходзіць у склад твора «Апокрысіс» Хрыстафора Філалета, Тэкст для аналізу прыводзіцца па кн.: Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры. Мн., 1959.
Нн кое нно добро не велнчнть тако Мужа, благородству подобяіцася всяко. Срам, убо малнтнся в ннх же, поб-Ьждатн. Срамніе ж поб$>ждатн, в ннх же ся малнтн. Нпже в похваленнн есть нно любезн-ре, Яко же егда нмать что реіцн полезн-ье. He преподобно убо о блапіх молчатн, Яко же н не таяжде воспомннатн.
СтрКпа убо воздух npept>3ye высоко, Туголучно нспуіцена летнт шнроко. Крест же паче сея небесн ся касает, Сего носяй сві.тл'Ье паче всЬх бывает. Ты же мн богомысльне взпрай на обое: Велнко бо еднно, много паче двое.
Снлно пачествоватн мертвена чоловЬка— Доброд'Ьтелмн, сокровшца оного вЬка.
С л о ў н і к
нн кое — ніякага таяжде— таіўшыся
ПРАКТЫКАВАННЕ 35. Прааналізуйце ўрыўкі з перакладных аповесцей XV—XVI стст. і вызначце:
а) своеасаблівыя фанетычныя рысы беларускай мовы і розныя традыцыйныя напісанні;
б) суадносныя традыцыйныя і новыя з’явы ў марфалагічным ладзе;
в) лексічныя інавацыі (узнікшыя на ўласнай моўнай базе і шляхам запазычання) і архаізмы;
г) выкарыстанне якіх рыс можна тлумачыць уплывам іншых моў і як гэтыя рысы праяўляюцца ў асобных помніках;
д) характэрныя сродкі мастацкай выразнасці.
АЛЕКСАНДРЫЯ
«Александрыя» -— папулярная ў сусветнай літаратуры воінская аповесць пра жыццё і подзвігі Аляксандра Македонскага. Узнікла ў II—III стст. на грэчаскай мове, на Беларусі была вядома ў старажытнарускіх, а таксама беларускіх перакладах, зробленых у XV— XVII стст. У наш час вядома 5 рукапісных беларускіх спісаў-рэдакцый, самы ранні з якіх адносіцца да XV ст. Урывак для аналізу з гэтага спіса прыводзіцца па публікацыі: Александрыя / Склад. У. В. Анічэнка. Мн., 1962.
Пор-ь же нндннскнн царь. по многнм-ь землям-ь царства своего лнсты розослал-ь. н вонско свое собрал-ь. н перепнсатн велель, н было нх-ь тнсяча тнсячь н 10 тасячь лвов'ь. пжь былн на бон учоны ходнтн. тогды же вндевше маквдоняне н лнын языцн Александрова вонска Порову вельміі велнку вопску м убоялнся велмн. н мыслнлн Александра царя выдатн нндннскому царю Пору. a говоряче самн в собі. жнвот'ь свон спроснвше в Макндонью втечем-ь. а ннын которьш былн мыслнлн поб-Ьчн в-ь свою землю каждьш. то слышавшн Птолом-feH воевода раду нхь. Александру сказал'ь. Александр-ь же то слышавь вонску свою к-ь собь прнзвав"ь н к ннмь говорнл-ь іі мон мнлын веломоіцньш мон макндоняне. н всех"ь языкь снлненшін н велнкнн внтязн. нжь весь св"Ьть оземше н велнкнх'ь бнтвь зыскавше. а нын-Ьчн огь нехоробрыхг іі HenoTpeeHbixb убоялпся есте ннднян-ь. не также онп нась нзьедять какь ся вам-ь мыслпт бытп. а колнжь уже вам-ь омерзл'ь есмн вы самн увнднте мя. а колнжь ся вамг> впдмт болшн мене. а што мн маеть учнннтн сам-ь я на бон к нему нду.
С л о ў н і к зыскатн — выйграць омерзнтн — выклікаць
агіду
ГІСТОРЫЯ ТРАЯНСКАЙ ВАЙНЫ
«Гісторыя Траянскай вайны», у якой расказваецца пра заваяванне грэкамі Троі, захавалася ў некалькіх спісах розных рэдакцый. Адзін з іх — пераклад з заходнеславянскага (польскага ці чэшскага) арыгь нала каля сярэдзіны XVI ст. Невялікі ўрывак з яго апублікаваньі
- I. Бялецкім y кн.: Хрестоматія давньоі украі'нськоі літературн (доба феодалнзму). К., 1952. Тэкст для аналізу прыводзіцца па гэтай публікацыі.
Напервен заправду уставнлн сто кораблев понтв по морю поднешшп парусы н хоругвн валечне у местех добытых побраных, а о многнх людех збронных осажено. Потомь заправду уставн другую сто кораблев, а потом нншнн вшнсткн еднн за другнм уставнлн. А так плынуць к Тропн през кроткнн час берегп троянскнн н люд co вснх сторон стоячнх обозрелн, а так склонпвшн ветреннкв ку берегом места Трошіского прнплынулн, спешаться вьштм па землю. А трояне, вндячп кораблн юж к нх берегом в такон велнкостн прнплынулн, на тых мест ку зброн побеглн а на збронньш конн всседалн, а не ждучіі гетмана нх а любо кролева отпуіценья неврядным еханьем ехалн. А грекове, вндячн такую обфвтость рыцерьства убраного ку оброненью брега прнходячн, зь нх велнкостн сут ся днвнлн, але ся болшн днвнлн, вндячн оных так ростропне а вмеючнх во зброн ку оброне. А нн одші не был межн нмн так смелып, так мужнын н так моцным, кторын бы, на позренье троянов велнкостн, сердца лек'ьненого н дрыжачего не мел. Але грекове пншнм обычаемь не моглн метн прнступу в землю нх, одно толко през бнте голых мечов а през собране окрутное валкн. Всн зброю почалн братн, велмн ся в смелостн потверднвшн, а для того Протослеус, крол Фнлярдуром, которьш первып был в шнху кораблев, прнходячпх с первым стом кораблев, у велнком мужстве презпечне на землю вынтн уснловал. Але вел!> нх с кораблев оных з веяня ветра а с поднесеня парусов на землю прнплынулн, с которых же вел-ь ся поломало, а для того с ннх которьшж былн в кораблех, много нх море пожерло, а которьш жнвы з ннх па землю прннтн моглн, от троянов у велнкон окрутностн бнтя погннулн. А от частого бвтя разов берег загустнлся, а с частого уставнчного выпуіцаня стрел вода блнзко берега для кровн побнтых черленелася. С которых смертн явно н дано есть знатн, яко был окрутііьш выступ греков на землю. Ннкгды не слыхано а нн есть чтено, нж бы которьш гуф так велнкнм неіцастьем, так велнкнм упадом в землю непрнятелен свонх уступнл.
Сл оўнік
валечне — з боем
г у ф — калона салдат, войска обфнтость — мноства окрутнын — жорсткі, люты
р а з ь — удар
уставнчный — беспера пынны
ш н х — строй, рад
ГІСТОРЫЯ АБ АТЫЛЕ
«Гісторыя аб Атыле каралю ўгорскім» была перакладзена на беларускую мову з польскай у апошняй чвэрці XVI ст. Адзіны спіс помніка захаваўся ў так званым рукапісным Пазнанскім зборніку XVI ст. (зборнік належаў бібліятэцы Рачынскіх у Познані). Быў выдадзены A. Н. Весялоўскім у кн.: Сборннк Отделення русского языка н словесностн нмператорской Академнн наук. Спб., 1888, т. 44, № 3. Урывак для аналізу прыводзіцца з названага выдання.
Кгды Атыля дов"Ьдал ся, же Аэцыусь н Тразымунд'ь н нншые непрыятелн где хто хот£л розехалн ся, днвная речт> якь ся с того болшен ннжлн прыстало пышннл-ь, розум-Ьючы, нж вжо рымское вонско на потом не м'Ьло см-Ьтн выходнтн протнв ему, а за разомь оные пышные слова почал мовнтн, нж звізды перед ннмн падають, земля дрыжыть, а нж ест молотом всего сві.та. Потом'ь з велнкое хлубы а о собі> мннманя, росказал яко был пустэлннк рэк, абы его звано бнчом божым, а тот тытуль до ліістов прыкладано. Тягнувшы тогды на тое м-Ьстцо. гдЬ бнтва была, мешкал там колко днен, абы жольнере его в покою собі. вытхнулн, там учыннвшы водле звычаю народу своего Марсовн офяры н нншые обходы для іцастлнвого в р-Ьчахь его повоженя, вытягнул з вонском-ь до другнх францускнх міст абы на себе не з большым, ннжелн первен, страхомі», oöypbLTb. Напервен тэды до Трекушу Mtcia, которое тэж Трекамн п Троею часомь зовуть, на граішцах сэнонскнх над рекою Сэкьваною лежачого прытягнул. Кальлпмах"ь поведает, же перв-Ьн до тунгров тягнул н столечного нх м!>ста добыл, а меіцаны его, не маючы жадного на плоть н на вік-ь баченя, всн аж до одного позабнвал; леч еслн ся хто тому пнлне прыгледнть, тунгрове суть людн эбуренского народу не далеко от рекн Моса в землн леодынскон, далеко от тое дорогн Атылевон лежачоп. Прожна бы то тэды его праца от тунгров ворочать ся до треков-ь, яко Кальлнмах поведаеть. Тых тэды Трекові> албо Троен бнскуп, што его звано Люпус, то ест вол'ьк'ь, человек-ь святоблнвого жывота, убравшы ся ув-од4>нье бнскупе, з множством духовных особ вышол протнв-ь Атылн прыеждчаючому.
С л о у н і к
вытхнутн — выштурхнуць, выпхнуць
м н н м а н е •— думка
повожене — поспех, удача, шчасце
прожн ы — дарэмны, пусты пышннтнся — задавацца, фанабэрыцца
святоблнвы — набожны хлуба — слава, гордаснь
АПОВЕСЦЬ АБ ТРЫШЧАНЕ
«Аповесць аб Трышчане»— адзін з самых яркіх узораў рыцарскай аповесці. У аснове яе ляжыць легенда аб каханні храбрага рыцара Трыстана і залатавалосай Ізольды (у беларускім перакладзе з сербскай мовы — Трышчан і Іжота). Беларускі пераклад аповесці захаваўся ў рукапісным Пазнанскім зборніку XVI ст., а выдадзены быў A. Н. Весялоўскім у кн.: Сборннк Отделення русского языка н словесностн нмператорской Академнн наук. Спб., 1888, т. 44, № 3. Урывак для аналізу прыводзіцца з названага выдання.
Потомь немного мпнувшы король поехал в ловы з доброю дружыною а с ніімь Трыіцань н Говорнарь абы ся учыл лову, п ехаліі по дуброве, але прыехалн два рыцэры у зброп н co всею бронею, іі спыталн: кое тут есть король? Онн реклн: ото король н з сыіюмь. Рекь Говорнарь: Што говорнш? НЬть тутд> его сына, оставнл"ь дома. Н прнступнлн тые рыцэры, реклн королю: Ты намь не чыннл-ь ннчого злого, але нехто нньш с твоего двора мыслнт narb погубнтн н тепер мыслнмо збытн того еслн узможем'ь. Н вынявшы мечы ннхто не могь того обороннтн абы король не был paHeHt смертною раною у голове. А нхь oö-febix-b тугь же забнто. А онн обадва былн племя князю нз Нороту, которые былн нанболшое племя от Корновалн. To нмг. была одная ворожбнтка поведнла; вам погннутн от короля Мелпядуша двора. А в том HMt была рада от короля Марка корновальского, нж онь боял ся Трыідана, еслн прындет к л'Ьтом-ь, абы его с панства не выгнал'ь, якг> была оная ворожбнтка рекла, якож іі потом-ь, колн Трыіцан'ь прышоль к л'Ьтомь, прншоль нз своею дружыною н вбнл"ь князя пзь Норота своею рукою н сказнл'ь город нхь, нжь там камень на каменн не зостал.
А кгды короля бояре внделн мертва, онн не вТдалн штобы м-Ьлн вчыннтн, реклн межы собою: Нп одннь nant не есгь так зле вьстережонь от свонх якт> нашь от нась. Н Трыіцан плакал много co вснмн людмп свонмн, н прыправнлн носнло на два конн н понеслн короля. А колн былн блнзко города, п ліодіі зь города вчыннлн велнкмн плач н жалост по немь н погреблн почестно як слушыт на такового пана.
С л о ў н. і к
а б ы — каб
б р о н я — воінскія даспехі л о в ы — паляванне
прыправнтн — зрабіць сказнтн — знішчыць, раз-
бурыць
АПОВЕСЦЬ АБ БАВЕ
«Аповесць аб Баве» расказвае пра каханне і рыцарскія подзвігі Бавы за бацькоўскую спадчыну і царэўну Дружнену. Перакладзена яна на беларускую мову з сербскай у XVI ст. і захавалася ў рукапісным Пазнанскім зборніку XVI ст. Была выдадзена A. Н. Весялоўскім у кн.: Сборннк Отделення русского языка н словесностн нмператорской Академнн наук. Спб., 1888, т. 44, № 3. Урывак для аналізу прыводзіцца з гэтага выдання.
Н встал одйн кухарь н взяль головню горачую н вдарыл Бово по голове н всю гуню ему опалнл'ь; й Бово был велмн жалостен, а взял головню л вдарыл кухара по голове, он пал мертвь, а мозок й очы ему выскочылй; п другого вдарыл, однн'ь осталь, й всн вон-ь побеглв, а тому бок'ь выбйлі>. Н пошол Бово на палац й стретвл одного дворяннна й рече Бову: Дан тй Бог зло, чому есн убйл кухара? Н рече Бово: Пане, выслухан мя: я в ннх просйл-ь для бога, а оні> мя вдарыл головнею й всего мя зг.жогг>, а я ся ему боронвл. He мен мй за зле. Н он рече: Брате богороднаку, бог тя ухован, а я тобі> ражу: пойдй в комору, бо в коморе Дружненна й нных’ь велйкйх панев много, а вросн в ннх'ь про бог. Бово вшол'ь в комору й вйдель панен, а онн седять на об1>де за столом; й Бово прыступнл блнжей й вслоннлг> ся на посох"ь, рече панйямь: Для бога вас прошу й за мнлость доброго вйтезя Бова. Колн чула Дружненна яменуючы Бова, не могла болшен естя нн пйтй й пошла кл> пелгрыму й рекла ему: Вядел лй еся гдЬ Бова? Як его знаеш, што его для проснш? He ві.даеш'ь обычая, которыя тут уставлен: хто Бова помянеть, мает быта обешон. Але гдЬ ты, пелгрыме, Бова вядел? П рече Бово: Я тй хочу тут поведатй, так мй бог помозй. СедЬл есмн у Сол'ьдана вл> темнйцы годь й тры MtceiiH. Будучй племеняда Дружненна з Бовом в той розмове, й услышал конь Бововг> й познал голос пана своего, почал рьзатн так моцно, мало ся весь град не pocTpacb, й мало семерых жел’Ьз'ь не розбнл: онг> был от чотырох наболшых'ь, которые у граде хованы: Н рече Бово: Што за конь? Н она рекла: To ест конь, которого есмй дала внтезю Бово, й его зброю прынесла есмн зь собою, нж был-ь Бово в однн час"ь мой чоловек'ь; а купші его отец мой за пенеза, й поведал ся млынаровйчом, а он был-ь сын одного короля, которому было нмя Кгвйдон, з города Антоня. Н в тот час прышлн сарацэны йз за моря, цар-ь Солдав й сын его Лукаnept з велйкого града Задоннн, й большея ста тйсячь войскэ збройного. Н прышол мой отец'ь й Маркобрун, й
понмалн моего отца м Маркобруна, а я, злочастннца, поСтавнла Бова в тот час внтезем н тогды ся есмн довЬдала, хто его отец. й забнл Бово поганого Лукапера н большеп тнсечы сарацынов головы стял н моего отца н Маркобруна освободнл, н опят тое-ж ночы нев'Ьм'Ь куды пошол, н до сего часу есмн его не вядала.
С л о ў н і к богорадннкь — заступнік, спагаднік
головня — галавешка
г у н я — старая падраная вопратка, лахманы
к о м о р a — пакой нев-Ьмь — не ведаю пелгрым-ь — вандроўнік племенндын — высакародны, шляхетны
ПРАКТЫКАВАННЕ 36. На падставе даных, атрыманых у выніку аналізу мовы і стылю літаратурна-мастацкіх твораў, зрабіце заКлючэнне адносна таго:
а) якія рысы жывой беларускай гаворкі і ў якой ступені адлюстроўваліся ў гэтых творах;
б) якія з гэтых рыс набывалі характар нормы;
в) у якіх выпадках найбольш паслядоўна выкарыстоўваліся традыцыйныя, архаічныя рысы і чым тлумачыцца іх выкарыстанне;
г) якія іншамоўныя элементы выкарыстоўваліся і якія бакі мовы помнікаў былі найбольш пранікальнымі да розных іншамоўных уплываў;
д) якімі крыніцамі карысталіся пісьменнікі ў адборы моўна-выЯўленчых сродкаў.
ПРАКТЫКАВАННЕ 37. Зрабіце агульны вывад адносна стылістычна-жанравага развіцця беларускай мастацкай літаратуры ў XV— XVI стст. і значэння літаратурна-мастацкіх твораў для фарміравання і развіцця старабеларускай літаратурнай мовы.
ПРАКТЫКАВАННЕ 38. Прааналізуйце ўрыўкі з летапісаў XV— першай палавіны XVI ст. і вызначце:
а) фанетычныя і марфалагічныя рысы беларускай мовы і паслядоўнасць іх адлюстравання;
б) фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці, якімі беларускія летапісы збліжаюцца са старажытнарускімі;
в) ступень суадноснасці інавацый і архаічных моўных элементаў;
г) наколькі ў залежнасці ад зместу змяняўся характар мовы, прыёмы і сродкі тагачаснага беларускага летапісання.
ВІЛЕНСКІ СПІС ЛЕТАПІСУ
Гісторыя беларускага летапісання ахоплівае некалькі стагоддзяў. Адносна яго ўзнікнення існуюць розныя меркаванні, аднак вядома, што росквіт летапісання на Беларусі прыпадае на XV—XVI стст. Да нас дайшло больш 20 спісаў летапісаў.
Віленскі спіс летапісу — адзін з найбольш ранніх. Ен быў выяўлены ў канцы летапіснага зборніка Аўраамкі і выдадзены ўпершыню А. Ф. Бычковым («Отрывок краткой лнтовской летопнсн, находяшейся в летопнсном сборннке, нменуемом летопнсью Авраамкн». Спб., 1893), а затым — Археаграфічнай камісіяй у «Полном собраннн русскнх летопнсей» (Спб., 1907, т. 17). Урывак прыводзіцна па апошняму выданню.
Князь велнкын пакг Кестутен. сьбравьс сь всймн вон свонмв. н вженеть у Внлню. н нметь велнкого князя Яганла. н с матерыо его м зт> братьею, н грамоты навдеть,
вягт<оаГ'плД^о^<*»< rKKöy Uimö/A АДСніДЛЛСА . мтом«<рпідц
й/ГГГД*Ап Kt AAHCWS»-tA«4 А< гь НвСГО» г£ Г'ТЬ . ніЧвгА
VA «ЛО умм 40 VO Ht АААТЬ . М»
. А г А/чА каулл ♦ м«
tnW|«4M« .A MJ To AO^HKöf VO вктЧ<««ь «
£A* o y A * «r K w І5 < I» ixcvri o к t * rufvrt i
г4гв4<і[*й\са/м ' h по^л асьоа*;^ LmexlMt
й»Л4«сый.-лгл«'<'л4 .оў^д^ачлА».«.^
Старонка летапісу Аўраамкі 1495 г.
што с н'Ьм'ьцн запнсалнся. іі кь сыну своему гонца пошлеть. кт> велнкому князю Вптовту к Дорогнчвну. што тая ді>ла сталася. н гонець тон нандеть. велвкого князя Внтовта у Городн-Ь, н княз велнкын Внтовть за однн-ь день з Городна прпженеть кь отцу своему велнкому князю Кестутью. он"ь ж рекль. сыну своему велнкому князю Внтовту. ты мн-Ь не в-Ьрнлг>. а се тьш грамоты, што запвсалнся на нась. но богь нась остерегь. нно я велнкому. князю Яганлу нйчого не вд-Ьлаль. нерушнл'ь есмн нн скарбов'ь его. нн стадь. а самн у мене у нятств-Ь ходять
за малою сторожою. а отчнну его Внтебск-ь. н Крево. н вся міста. што отеп,і> его дрьжал. а тое все ему даю нн вь што не BbCTynaiocH, a то вд-Ьлал есмн, стерега головы своен. н почул'ь есмн што на мене лнхо мыслят. н княз велнкын Яганло, урадовался. велмн. прнезду князя велнкого Внтовта, н правду дасть княз велнкын Яганло. велнкому князю Внтовту. н дядн своему велнкому князю Кестутю. што ннколн протпву ему не стаятп, а завсе у его волн бытн.
С л о ў н і к
нятство — палон, няволя правду д а т н — прысяг-
нуць
УВАРАЎСКІ СПІС ЛЕТАПІСУ
Гэты спіс летапісу адносіцца да XV ст. Захаваўся ў зборніку, які належаў бібліятэпы графа A. С. Уварава. Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Полное собранне русскнх летопнсей. Спб., 1907, т. 17.
Тоеж зямы у другнн рядт> князь велнкнн. Швнтрнганло собра снлу многу Рускую. н понде на Лнтву. н повоеваша Лнтовьскон землн множство. н пожгоша н во полонь повелн. На летож собра снлу многу Рускую. н мештера. Лнфляньскн co всею снлою своею. прннде к Швнтрнганлу на помочь. н князь велнкнн Тверьскн даль ему свою снлу. н пондоша в Лнтовьскую землю. за польторы мнлн от Внлнн ночеваль в Рудомнні.. н понде к городу. не доходя Троковь поверне на старын Трокы. а под Трокн стоял-ь на cncBij день. а стояль 4 днн. і отнде от Троковь. нскатн велнкаго князя Жвдпмонта. н ратн Лнтовьскон. й стояша во Вовтяшках 4 днп н взя град Кревт, мурованым сожже. а людн много посекоша. м в полонь повелн. а оттол'Ь понді. к Молодечну. м прнндЬ к велнкому князю Швнтрнганлу весть. штож ндет Лнтва погонею. н князь велнкнн Швнтрнганло. посла па ннхь князя Мпханла Кневьскаго воеводу. а с ннмь посла нныхь князен Русскнхь. н побнлн пана Петра Моньтнкнрдовнчь іі Лмтву. а ііныхь понмалн на Копачехь. н оттоле понд^ к Жеславлю н Жславль возме тогож дне пожже а людн много в полон поведе. н прншлн к Менску іі возме град Менескь н сожжЬ. а людн много в полонь повелн. мужн н жоны. нде у свою землю а много зла сотворнша Лнтовьскон землн пршздоша к Борнсову н ту пзымаша князя Мнханла Нваповнчь Гольшанскаго. на
реце на Березыне н посла его к Вптебьску н тамо его повеле втопйтй. у реце у Двнне под Вйтебьскомь.
С Л 0 ў н і к
мештерь — галава сярэднеряд-ь— распараджэнне вяковага духоўна-рыцарска-
га ордэна, магістр
СУПРАСЛЬСКІ СПІС ЛЕТАПІСУ
Летапіс быў знойдзены ў Супрасльскім манастыры ў зборніку, складзеным у сярэдзіне XV ст. і перапісаным у 1519 г. нейкім Грыгорыем Іванавічам па заказу князя Адзінцэвіча. Урывак прыводзіцца па выданню: Полное собранне русскнх летопнсей. Спб., 1907, т. 17.
- В літ 6420 посла Олегь понстронтн, м^ра н положйтй ряд. межн Грекы й Русг>ю й царь Леон-ь. построн міра н утверг>дн с'ьпнсаннсм. еже непрступну бытн м"Ьру іх. н жнвяше Олег"ь мнрь нм"Ья. сь всймй н по снх помену Олегь конь свой. на немь же вол'ьхов-ь кудесннк-ь. не ві>лй езднтн. рекуіце яко от того тй есть смерть, н прнзва Олегь конюхн свсш. н рече нмь кд-Ь есть конь онг>. онн же рекоша умерлг> й прнеха Олегь. ввдетн головы коня. ажь н кость огнала й вступн. Олегь на голову коневу рекучн. от сего ль было мні умеретн. й абне йз головы змйя вкуса Олега. й умре Олегь. й бысть всйх Л"Ьт княженна его. літ 33.
С л о ў н і к абне — у той жа час, момант рядт>—дагавор
- Князь велйкп Евпутен во болшенсьтве будя. не полюбнлся ііма. й смовнлн межп собою братня князь велнкн Олгнрд'ь. н князь велнкіі Кестучя. какь бы его оттоле высаднтн а некоторому бы межн йх сестн. н смолвнлшй межя собою. рокь учвнйлй. которого бы днй к Вйлнй прйгнатн. засестн город под братомь велнкнмь княземь Евнутнемь. а князь велнкн Ольгнрдь к Вйлнй йз Вйтебьска не поспель. к тому року. а князь велнкн Кустутен првгналь ко городу Вйлнй. й вогна в городг> н князь велнкй Евнутея выскочнв-ь. убежнть во гуры. тамо озябеть в ногн. немше его прпвезлн ко брату его ко князю велнкому Кестутню. онже жда брата своег старшего велйкого князя Олнгрда посаднтн его за сторожею, a протнву брата своего велнкого князя Олнгорда послал’ь гонца. что нже во Вйлнй сель а брата князя велнкого Евнутйя йнял стретйль гонець. во Креве. н князь велнкй Ольгярдь. борздо поспешнть. ко брату своему велнкому князю Кестутню н кііязь велнкын князь Кестутн рече 98
брату своему. велнкому князю Олнгрду. тобі, подобаеть кпяземь велнкнмь бытп во ВнлігЬ. ты старешп брать. а я с тобою за одно жнву. н посадн его на велнкомь княженн Внлнн. а Евнутлю даль йжеславль.
С л о ў н і к
з асестн — захапіць, за- р окі— тэрмін, пэўны час
ўладаць
ЛЕТАПІС ПА СПІСУ КРАСІНСКАГА
Гэты спіс летапісу, што адносіцца да сярэдзіны XVI ст., захоўваўся ў зборніку, які належаў бібліятэцы графаў Красінскіх у Варшаве. Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Полное собранне русскнх летопнсей. Спб., 1907, т. 17.
А потом короля Полског Казнмнра в жнвоті. не стало. а сынов"ь у него жадного ні. было толко одна дочка была у него. на нмя Ядвнга. н почалн Полякн слатн послы часто. с Кракова ко князю велнкому Якганлу. рекучы штобы пріінял. креіценье старого Рпма а понял бы у ннх королевну. Ядвнгу собі> жоною. н стал бы у ннх королем у Кракові, на всЬн землн Лядкон. н княз велнкьш Якганло раду собЬ учшшл сь своею матерю велнкою. княгннею Ульяною. н з братею своею. н co вснмн кпязн н бояры. Лнтовское землн. м поехал до Кракова в Лядскую землю, такь ж сам охрнстнлся н братя его князн н бояре. похрнстнлнс н понял за себі> королевую. п корунован был того кролев-ьства корупою. н оттул почалн хрнстнтн Лнтву в Латннскую візру. н прнслал арцыбнскуп бнскупа до Внлнн. на Лнтов’ьскую землю. н тогды почалн костелы ставнтн по всен землн Лптов'ьскон. тое жь знмы будучн королю в Краков-Ь co вснмн князя м бояры Лнтовьскнмн. Потом naKt сталася новнна пріндет князь Андр-Ьн Полоцькнн з вонском з Немецкнм з Лнфлянты. co всею Латыголою. на Лнтовскую землю. н воевалн н пожглн мног MtcTb н сел. а городом Лнтовскнм ннчнго не моглн учяннтн. н вернулнся во свою землю. Тое жь опят знмы князь Свяцлав Смоленскнн учнннт co6t> сьем н раду с князем Ондрем Полоцкнм князь Ондрен в Лнтву а князь Свяцслав ко Ршм н зехавшнся мног лнхого хрстьяном-ь учнннлн. н1> по хрестьянскнн а пн по человеческнн мучнлн людн. а нн м"Ьжн поганскнх воннах такнх мук н-b было. мучнлн людн немлство. нмаючн н запнраючн ув ызбах. н зажіігалп. нзбы з людмн.
С л о ў н і к п о н я тн жену — узяць за
п акі — зноў жонку
ПРАКТЫКАВАННЕ 39. Прааналізуйце ўрыВак з летапісу другой палавіны XVI ст. і вызначце:
а) уласнабеларускія фанетычныя і марфалагічныя рысы, якія набывалі характар нормы;
б) розныя архаізмы і ступень іх адлюстравання параўнальна з летапісамі XV — першай палавіны XVI ст.
ЛЕТАПІС ПА СПІСУ РАЧЫНСКАГА
Гэты спіс з’яўляецца тыповым узорам беларускага летапісання другой палавіны XVI ст. Ен быў змешчаны ў Пазнанскім зборніку канца XVI ст., што захоўваўся ў бібліятэцы графа Рачынскага. Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Полное собранне русскнх летопнсей. Спб., 1907, т. 17.
О ВЕЛНКОМЬ КНЯЗН КГНДНМННЕ ЯК ТРОКН ЗАРУБНЛЬ Н ВНЛНЮ
Некоторого часу поехал князь велнкнн Ггйдймйн зь столца своег с Кернова в ловы за пять мйль за реку Велью, н нандет у путы ropy красную дубровамн н ровнйнэмй обляглую й сподобалося ему вельмй й он тамь йоселвлся н заложылі> город й назоветь нмя ему Трокн гдЬ тепер Старые Трокй н с Кернова перенесеть столец свой на Трокй й в малых часех"ь поехалі> после того князь велнкнн Кгйдймйн в ловы от Трокг. за чотырн мнлй й найдеть ropy красную над рекою Внлнею на которон знавдет звера велнкого тура й BÖteTB его на той rope гдё тепері> зовут Туря гора й велмй было позно до Троковь ехатя й станет на луцэ на Швйнторозе, гді першых-ь велнкнх князей жыгалн н обночовал тут, й спечы ему там сонть вндел'ь. што ж на rope которую зывалч Крывая а тепер Лысая стойт вол'ьк'ь жел-Ьзньш велнкнн а в нем ревуть якь бы сто вяльков, н очутнлься от сна своего. й мовйть ворожбйту своему UMeHeMb Лйздевку которьш был HaHÄeHi> ув орлове гнезде, н был тот Лйзденко у князя Кгнднмнна ворожбнтом'ь найвыш-ьшым, a потом-ь попом-ь поганскнм'ь. вндел дей есмй сон дйвный й споведал"ь ему в"ьсе: што ся ему уво сне вндело, н тоі"ь ЛйздЬнко мовнть господару княже волк'ь велйкйй жэл-Ьзный зііаменует город столечнын тут будеть, а што в немь внутры ревут то слава его будет слынутн на весь св-Ьт, й князь вйлйкйй Кгйдымйн на завтрее ж не отеждчаючы й послал-ь по людй й заложыл-ь город'ь однн-ь на Швнн'ьторозе нйжнйй, а другйй на Крывон rope которую тепер зовут Лысою н наречет нмя тымі> городом
Внлня, й збудовавшы городы перенесеть столец свой с Троковь на Внлню.
С л о ў н і к
зарубнть — заснаваць к р а с н ы н — прыгожы
ПРАКТЫКАВАННЕ 40. Прааналізуйце адзін і той жа ўрывак з розных спісаў беларускіх летапісаў і вызначце:
а) якія фанетычныя і марфалагічныя рысы беларускай мовы і ў якой меры ў іх адлюстраваны;
б) як у розных спісах суадносяцца архаічныя моўныя з’явы і асаблівасці тагачаснай беларускай мовы.
ВІЛЕНСКІ СПІС ЛЕТАПІСУ
Княз пак велнкын Влтов'гь сед-Ьл у Креве. у комнат-Ь за твердою сторожою. а жонці. двЬ ходнлй. покладыват. князя у комноту. положйв-ь да вонт, йдут. а сторожя около. то пак"ь велякая княгнні слышав. от люден. нмет люден велдкын княз Вйтовгь должен аль пак также
язгадають над нймь. как-ь й над отцемь его. н прнгадала ему такт>. как жонкы прнндуть покладат. нно ему одное жонлжы порты. ускладшн да вынтн воні> н з другою жонкою. а той жонце остатн у нее. у которое портех"ь вышоль. а такг> его научнть. і оігь так-ь вдЬлаеть. да й спустнлся з города. й утеісь.
УВАРАУСКІ СПІС ЛЕТАПІСУ
Князь. пакт> велнкнн Внтовгь седелі> у Крев-Ь. дв-Ь ходнлн покладыватн княгйнн у комнату. да положйвь нх да вонь пондуть а сторож около. то пакг> велнкая княгннн слышав'ь от людйй. нмет лй князь велйкнн Внтовть дольжн ceA^TH. ачен такгже нзгадають какь н над-ь отцемь. н прнгадала ему такь. какь повдуть жонкы покладатл нно бы ему одное жонкы ускластн порьты да вьштн BOHb. co другою жонкою. а той жонце остатн бы в нее онг> нареднлсь одное жонкы порты да з другою вышель. да спустнться йз города. й утечеть.
ЛЕТАПІС ПА СПІСУ КРАСІНСКАГА
Князь велйкыв Внтовт'ь сед1>л у Креве за твердою сторожою у комнатЬ а жонкам дв"Ьма прнзволено было ходнтн до комнать княгнню с ннм покладатн. а положнвшн йх вон выходят. а сторожа завжды около была. н княгння велнкая Внтовтовая слышала от люден што ж князь
велнкьш Betobtt, долго мает сЬдетн с н-Ью, так-ь ж собіь згадают какі> жонкн будуть нас покладыватн тогды тобіь одное жонкп плате вскладчн н вьштп з другою жонкою вон с комнаты. а тон жонц-Ь остат бы у нее в комор-р. н Внтовт'ь послухавшн жоны свое рады. н HapHAHBbmHc одное жонкн в плате н вындет з другою жонкою вон н спустіітся з города н утечет.
ЛЕТАПІС ПА СПІСУ РАЧЫНСКАГА
Внтовт'ь сед'Рл'ь у Креве за сторожою у коморе, a жонькам'ь двема прызволено было ходнтн до коморы, н княгнню с ннмь посаднлн, а положывшы нх вон выходят а сторожа завжды около была, н княгння велнкая Внтовтовая слышала от люден што князь Вйтовт мает долго .сед-Ьтн с нею. н змыслнла собе як-ь жон'ькн будуть нась покладатн. тогды тобі. одное жонкн плате ускладшы вынтн вонь, з другою жонкою, а той жонцэ остатн бы ся з нею у коморе, й Вмтовт послухавшы жоны своее порады й нарядялся у жончыно платье, й вышол вон"ь з другою жонкою й спустятся з города й втечет.
ГІРАКТЫКАВАННЕ 41. На падставе аналізу мовы і стылю беларускіх летапісаў XV—XVI стст. зрабіце заключэнне адносна таго:
а) чым вызначаліся беларускія летапісы ў адлюстраванні жывых моўных з’яў і традыцыйных моўных элементаў сярод іншых жанраў старабеларускай пісьменнасці;
б) якія спосабы і прыёмы моўнага выказвання былі характэрны для летапісаў рознага часу;
в) як складваўся стыль беларускага летапісання;
г) якое значэнне мела беларускае летапісанне для фарміравання, развіцця і ўдасканалеішя старабеларускай літаратурнай мовы.
ПРАКТЫКАВАННЕ 42. Прааналізуйце ўрыўкі з беларускіх рэдакцый жыційнай літаратуры і шляхам параўнання з адпаведнымі тэкстамі старажытнарускага перыяду вызначце:
а) якімі фанетычнымі і марфалагічнымі асаблівасцямі яны збліжаюцца і чым гэта тлумачыцца;
б) якія рысы тагачаснай жывой беларускай гаворкі і ў якой ступені адлюстраваны ў беларускіх рэдакцыях;
в) якое месца ў структуры мовы помнікаў займаюць архаічныя з’явы;
г) якія моўна-выяўленчыя сродкі ўласцівы помнікам (эпітэты, параўнанні, пераноснае ўжыванне слоў і інш.).
КАЗАННЕ АБ БАРЫСЕ I ГЛЕБЕ
«Казанне аб Барысе і Глебе» — папулярны твор жыційнай літаратуры з часоў Старажытнарускай дзяржавы. Адна з ранніх беларускіх рэдакцый гэтага твора адносіцца да XV ст. Яна змешчана ў Чэцці-мінеі 1489 г., напісанай паповічам Бярозкам з Новагарадка.
«Казанне» было ўключана М. Карпінскім у артыкул «Западнорусская четья 1489 года», змешчаны ў «Русском фнлологпческом вестнпке» (Спб., 1889, т. 21, вып. 1), адкуль і ўзяты для аналізу ніжэйпрыведзены ўрывак.
ПрнспЬша поганнн оті. Святополка. злыя его слугн. немлствнн кровопнв'ьцн. братоненавйдцн. злые ненавіістнйцй. как"ь лютые зв'Ьрне, святый же Гл-Ьб'ь пошоль во корабльцн. й стр-Ьтнлн его на устьн рекй Смядынн Гл-Ьб-ь же как'ь узр-Ьль йхть. возрадовался душею. онй же.как-ь узр-Ьвше борздо почалн грестм к нему. святын же Гліб'ь ц'Ёловання чаяше orb HHXb прннятй. й вжо быша ровао пловуіце. почалй поганнй злйй. в лодью скаката. нагне мечй в руках"ь свойхь держаіце. слугамл> же Гл'Ьбовым’ь всЬмь вясла нз рук-ь отпадоша. н всн оть страха ужасошася. й се увнд'Ьв'ь святый Гл'Ьб'ь. вразум-Ьль штожь хотять его убнтй. позр'Ьл'ь к hhmt> умнленыма очнма. слезамн лнце свое моча. т'Ьлом-ь уведая. жалосно глса спуіцаше к нйм"ь. арекучн. не д!>йте мене осподо моя. н братья моя мнлая. не убнванте мене ннчто же зла сотворнша. чй которую обяду сотворнх'ь брату моему. йлй вамг> братья господі> моен. а колйжь которая вамть обнда есть огь мене. н вы BeAtTl, мен-Ь ко князю вашему, а моему брату господнну. помнлудте молодость мою осподо моя. вы мн будете оспода. а я вашь рабь буду. не пожнЬте мене огь жнтья не созр'Ьла, й не посецЬтЬ лозы до конца не возрастьшее. молю вы ся й мйль ся дыо. не убнваяте мене. убонтеся рекшаго усты апостольскнмй. не д-Ьтн быванте умы, й незлобою младстунте.
ЖЫЦІЕ АЛЯКСЕЯ
Беларуская рэдакцыя «Жыція Аляксея» змешчана ў рукапісным зборніку канца XV ст., які захоўваецца ў Дзяржаўнай бібліятэцы імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Леніпградзе. Урывак для аналізу прыводзіцца па рукапісу.
За семьнадцать Л'Ьгь на божен службе мешкал'ь уставнчне. тогды образ"ь панны Марін которьш тамо былд>. сторожу црквному рекль упустн человека божьего бо достоенть есть королевства небесного. а духд> божін одпочмваеть над"ь ннм-ь. бо молнтва его какд, закуреніе каднлное пред"ь облнчье божье уступуеть. да колн сторожь пе в’Ьдал'ь о какомь бы члвце образг, говорнль. опять ему рекль. тот"ь которьш вонкахг. седнть у прйс-Ёнку церковномь тоть есть. тогды сторожь борзден вышол'ь й увелг> й у церковь. а колнжь тая речь уснмь явпа была а уже людн его чтіітй іі велмн жаловатн почалн, CBtTCKoe хва-
лы бегаючн. одтоле прочь пошоль. а прншоль до Лаодоціе. а тамо у судйну усідшн хотя до Цйлйцен се перевезтй. а бжьнмь рядомь суд-ь от ветру прнпуженын на рнмскій брегь прншоль. то узнавшн Ол'Ькс'Ью рекл"ь caMt у собе у дому отца моего незнакомнть буду мешкатн. a йному тяжокг> буду. а тогды отца йс терема йдучого от велдкостй люден огарненого. протнвь себе йдучого увчдель й почал'ь клйкэтй за ннмь. слуго божій мене перькгрдма у доміэ свой прннятн велй. а от крупг> стола твоего кормнтн прйкажй. абы тежь naÄt твоймь перкгрнмом'ь ОлексЬем'ь. богь рачнл'ь се смйловэтй. то услышавшн отець для мйлостй сына своего, его прйнятй вел-Ьл-ь. а м-Ьстце ему опрншное у дому своемть далг> а покормь его нс стола своего ему уставмлі. п слугу пйтомого прнставнл'ь. да онь у молнтвах'ь уставйчно был"ь. а тело свое посты сушйЛ"ь й дручйл'ь. а слугй дому оного его частократь посмехалн. а помые горячіе на голову его часто пролйвалй. але он-ь ко всему терпелйвын велмя был'ь. а семнадцать л'Ьт'ь у дому отца своего незнакомйть перемешкал'ь.
С л о ў н і к
дручлтн — мучыць, прыгнечваць
мешкатн — жыць, знаходзіцца
огарненын — акружаны опрншнын — асобны nepbRrpHMi — вандроўнік перемешкатн у дому— пражыць у каго-небудзь
покормь — харч, ежа, страва
прнпуженын — прыгнаны, прынесены
пр Н СІНОКТі — пярэдняя частка царквы
р а ч н т н — рабіць ласку, кла паціцца
суднна — судна, лодка, ка рабель
уставнчне — пастаянна
ПРАКТЫКАВАННЕ 43. Прааналізуйце ўрыўкі з выданняў Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага і вызначце, у якой ступені адлюстраваны ў іх:
а) фанетычныя і граматычныя рысы жывой беларускай гаворкі;
б) кніжна-славянскія моўныя элементы;
в) з’явы, абумоўленыя ўплывам іншых моў.
Ахарактарызуйце лексіку помнікаў з пункту гледжання яе паходжання і далейшага лёсу ў гісторыі беларускай мовы.
ФРАНЦЫСК СКАРЫНА
Францыск (Георгій) Скарына (каля 1490 — у 1540-х гг.)—беларускі першадрукар, вучоны, асветнік і культурны дзеяч, перакладчык і пісьменнік эпохі Адраджэння— у 1517—1519 гг. надрукаваў у Празе больш 20 кніг «Бібліі». Да кожнай з іх Ф. Скарына прыклаў прадмовы і пасляслоўі (новыя на той час літаратурныя жанры), у якіх расказваў пра вартасці і мэту выдання твораў, выказваў свае грамад-
cKa-палітычныя, філасофскія, маральна-этычныя і эстэтычныя погляды. Для аналізу прыводзіцца ўрывак з прадмовы да кнігі «Юдзіф» і ўрывак з названай кнігі па экземпляру, які захоўваецца ў Дзяржаўнай бібліятэцы імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе.
Біблія Ф. Скарыны
- Понеже от прнроження Зверн ходяшне вь пустынн знають ямы своя, Птмцн летаюіцпе по возьдуху ведають гнезда своя. Рыбы плываюіцне по морю н в рекахь чують внры своя. Пчелы н тымг> подобная боронять ульевг cBonxi.. Тако жг н людн нгде зроднлнся н ускормлены суть по бозе к тому месту велнкую ласку нмають. Протож'ь н сня вдоввца Іуднф'ь для места роженпя своего, выдала есть жнвоть своп на небезпеченство, Но господь богь для доброго умыслу ея помогь ен, яко непобеднмого от люден поб-Ьднла.
С л о ў н і к
ж іі в о т ь — жыццё
п о н е ж е — бо, таму, таму што
- Позваль Навходносор Царь Олофсрна воеводу вопска своего. II рече сму мзындн з BoncKowb монмь на вся Царства, еже жпвуть к западу солнца. А наболен на Tbixt онн же погорделн суть прнказаннемь монмь. Да не отпустмть око твое нн еднному Царству. 14 кажного града ограженного добудь мн... Тогда Олоферігь снмде з гор"ь сь комоньствомь н с снлою велнкою, іі взялг> кажный град"ь крепкіііі н вся места еже быша в землн тон. II с кажного пак-ь града взялг> с собою на помош, мужен снлных'ь іі годных к бою. А такь велпкпй етрах"ь напал'ь есть на страны тые, нже co вснхь градовь князн н стареншнны с людмн посполнтымн вкупе выходііліі суть во стретенне ему, н пршімалн его сь прапорамн н с свеіцамм
Кнмгн
PUOMOfiHE Д0КТ0Р< ff» скорнны. сподоцыы
МН ЙЗДНІЬ WSH1JH >
Лсіцсмі Q&aa
сыхл
&іТ4 Т гвшг снлт штн шзймм • бшн
сып tai пвтвмлх гстх нлнвт к ншжмг Янян« • грцз фршм сгп ^дісгп. нсцжг Ір/сн Лттм
HTJHCT4 ДОІ jWpf* блрмйЛІЛА« ГМЖІ ^гмв«м.м Ыг^СКНН • ЙЛМСІАН IpfTM т» • £тт пршд» гстг Цца
Ilf jours«онж? ймйші IpfTS« біеклжскві
JLaiu i дддл irs оукнлг ам%
64«KA«HCWrS Йжг 5І ІЖЧ JjlffTKS ТМН fhqw ПЛіЮНвПдг FffCMM«
a ÜCuqp»» Ipf.* Ыдній • Тон лт mfin Чм™4 в^стнлі істг Жяды äjrwwm* t|U»i I« fi48»AUc*<re • ПоОДМНДіСЖ-ГМ AlTfX% nWf4f<Kf cmf * HflWAM* Ймі ЙТН SlfffCMAHM
НсТ4вЯТ«Х|іМ1ГА«Ж» НвСНСХіудй Цф<5«*ме
Прадмова да кнігі Ф. Скарыны «Юдзіф»
выходяіце в нему с трубамн м с гудбамн co в-Ьселнем: 14 егда таковую почлпвость ему чнняху, прото не можаху укротнтн злостіі серца его. Понеже грады нх казнль 14 храмы боговь нх роскопаль. яко же был-ь прпказал'ь ему Навходносор'ь Царь.
С ло у ні к
в к у п с — разам, сумесна
г р а д ь к р е п к іі й —
:крэпасць
г у д б a — музыка
егда... прото — хоць... усё ж
к а з п т іі — знішчаць комоньство — копніца;
царская світа место — горад прапорд» — сцяг
СЫМОН БУДНЫ
Сымон Будны (1530—1593) —беларускі гуманіст, рэфармацыйн-ы дзеяч і асветнік — напісаў на беларускай і польскай мовах некалькі твораў, сярод якіх вылучаецца «Катэхізіс» (Нясвіж, 1562). Для аналізу ўрыўкі з «Катэхізіса» (I. Прадмова. II. Асноўны тэкст) прыводзяцца па экземпляру, які захоўваецца ў аддзеле рэдкай кнігі Дзяржаўнай бібліятэкі СССР імя У. I. Леніна.
1 V (.V 1
MAWCnpOÄÄUK кеютіж дам ©вктого гжы оампео етыхз жыклге бкого.шытдНіш:«.
йпеешго жтм’о жіостоал
ÜOGAiHÜ 3A4AAÖ *
Г<згз«н
faw* esawt-w «
«Катэхізіс» С. Буднага
- Вы есте соль землн, аіце же соль Обуяеть чнмі. осолнтся. нн в что же будеть к тому, точію да м ссыпана будеть вонь іі поппраема члкы. солыо назнваеть всехь учнтелей, яко бо соль заховуеть што ею посолнтся, абы не провоняло, тако н учнтель HaKasaHieMb, поуч'енем'ь
н напомннаньем-ь заховуеть люден от дхвное гннлн, але еслн того нп чнннть, повел’Ьваеть господь вон-ь его выкйнутн н потоптатн, яко соль естлн бы одур'Ьла, або снлу свою утратнла. Чого жь для не послушнн есмо того повеленіа самого сына божіего. Зансте бы непотреба сего слова мало важнтн. Повнннн бы есмо н на Оное слово пам'Ьтатн. Аіце сл'Ьпец'ь сл^>пца воднть, Оба вь яму в"ьпадетася. слышнш лн в-ьзлюбленый мой брате, нжь тя самт> господь остерегаеть, абы есн в'ь яму не упал"ь... Чого жь для от таковыхь слепцовь не бежнмь. Чому ся нм-ь воднтн ÄonymaeMb, смнлуйся уже каждый.над'ь собою бога для. B-bCTaHH от сна, уже пора обачнтнся. Доснть есмо вже спалн, колн есмо за справою снхі> слепцовт> нн бога зналн... Нехай то быль чась гн-Ьва божнего за гріхы предкові> нашнх'ь, которын ся за преданіа, або лепей за сны н стареческне баснн, взявшн, слово божіе былн опустнлн.
С л о ў н і к
в а жнт н — звяртаць увагу т о ч і ю — толькі
з а н с т е — сапраўды, на самай справе
нітмько
ЬШН
СВнемЛПІННТОГО^ЛСНА С,МЬН0Г0 ЬЦЫКА CAOSWbtlWO ^О^НАОСЯТН Н ОНЫМІСЛ SA «тн^ачнлн» іслп» asw
млтн to гс нлрд лнлавшн si Komcfowb ДАёгныб Я^Ц1КНЯНХ1КнлХ»Ч-кСК«€ МЛПВ4 пано ei W4« еаш«Хі»Кнл<К£І(СКмХг млтн слл п^лоЖіньстсянчсчть «•
Урывак з «Катэхізіса» С. Буднага
- Да ведже не кажное войны хрнстнаннн-ь служнтн можеть. Бо часом'ь война бываеть несправедлнвая. Яко колн Тыранн'ь нлн мучнтель какый гордый, не переста-
ваючя на своемь паньстве, чужйе городы, князства йлй землн сйлою забнраеть. Таковое войны служіітн хрнстнаннну не годйться. бо таковая война есть розбой. А кто бы тамо человека, хотя жь не хрнстнаннна, убнл'ь, вередвль або обндель, той протяву шестому слову божіему убійство пополнйл'ь... Опять справедлнвая война есть, колй не для гордостя, не для лаком'ьства, але для обороны пред'Ё.лов'ь свойх'ь Король йлй Княз оружне протнву враговь свойм-ь береть, отггВраючй ймь, абы подданых'ь его не мордовалп, не вязалп, в полон'ь не гналй, женам н девнцам'ь насйляа не чйнйлй, церквн не потребнлк, детей ке спогэнйлй або не побнлй, градов не спустошйлй, учнтелей не розгоннлй й всякого чмну доброго не пом"Ьшалн. С тыхт, прйЧйнь. а не таковых людей слушнаа бываеть война. можі>ть ее хрнстйанйн'ь з доброю совЬстню служнтй.
ВАСІЛЬ ЦЯПІНСКІ
Васіль ІІяпінскі (Амельяновіч; каля 1540 — каля 1604 гг.) — беларускі гуманіст, асветнік і рэфармацыйны дзеяч — пераклаў на беларускую меву і выдаў у заснаванай ім друкарні «Евангелле» (каля 1580 г.), у прадмове да якога выказаў свае асветніцкія і палітычныя погляды. Урыўкі з прадмовы і «Евангелля» прыводзяцца па экземпляру, які захоўваецца ў Дзяржаўнай бібліятэцы імя М. ЯСалтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе.
- Вйдечн такі. велйкйхь княжат'ь, такйх-ь панов"ь зпачных'ь. так-ь много деток-ь невйнкых'ь. мужовь з жонамн. в такомь зацномг, рускомь, а злаіца перед"ь тым"ь AOBCTanHOMb учоном'ь народе. езыка своего славнаго занедбане, а просто Btsrapfly. С которое за покаранем-ь панскнмь оная ясная йхь, в слове божьемі. мудрость. a которая ймь была праве яко врожоная, гды от Haxb отншла, на ее м-Ьстьце на тыхг> хгЬстть, такая оплаканая, неумеетность прншла. же вжо некоторне н пйсмом-ь се свойм-ь а злаіца в слове божемь, встыдають. А на остатокь што можеть бытн жалоснейшая, што шкарадша. нж н тые што се межн нймй зовуть духовнымн, й учятелй, сміле мовлю, намней его не вмеють, намней его вырозумевя не знають, аня се в нем"ь цввчать. але й анн школы ку науце его, нагде не мають...
Слоў нік
з в л a m a — асабліва, ц в н ч а т н ■— навучаць
пераважна шкарадный — кепскі, агід-
п р а в е — амаль, сапраўды ны
дмып«в4м^
CAAtHOVAM, а^м^ліогоелнпіма/кд нп«>чн
ШГГОі.Ш^МпНН НШГО »Гх«* М
Рллвмлн^Ау'Мамо'і?«? А£*ЛцШ
/|B't Н-АЛЛ? (AAtiW« . nffVWbbZAf-wi t mrtd/«T-*«A Л« «•г.ітк»^ов'«імгн!пвтп^А'Гі A£an«*r ata*4»^w OHnmOGSo^ÄA -
^?І"\>н<мьога црц ^гйАПбіТОл'ні^л
*<»мга Мвтв^д««
... ............................. 7 _'___ :__ гг ’?
^•ААМ<ЛІМ^ HtAKf Л<«'МАЛПЫ6М«^4 **«£*4f<|4>«*t 41Н «nnMttf 0«AW4«t"M*’ MAO*« 4 4«<4»CA»rtf«m^ «(•внн П^А4'П»4«« *4^»М^(П П^ЛО^НО* AUS**
fHfrn« na«(B<Vn*
- ’«то^нмД »<mo B^(<r)ntHj>«Kr«'n«nfM<m«f ммтрэпвднто^ вД.^ UfttnA
<MH*f<>U4 ^atcar^t
Н4н«»»«|»н4іп< -
№«|<am^ow*:fci4«M9MHMAf
*£Л4»|»А «* *^**^f <*^ г«Л|Ь*« *^4гк »*W*
Прадмова да «Евангелля» В. Цяпінскага
- Человек-ь некотормй былд> домовый. которнй насадйль внннмцу. й плотом'ь огородйлл> ее. й выкопал'ь в ней тнскг. й збудовал'ь сьвйревь. й поручіл'ь его роботніком-ь, й отышол'ь. А гды прібліжіл"ьсе част> овоіцомь послал'ь челядннков'ь свойх к роботннком'ь взяті овош.і ее. й поймавшн роботнікн челядніковт> его, нншого збнлм, а нншого забілі а йншого каменьем"ь убнлн. Засе послал'ь йных"ь челядніков'ь, большн первых-ь. н учннплн ймь так же. Опосьле пакь послал'ь к нйм-ь сына свеего мовечн, усоромеютьсе сына моего. Лечь роботннкн увндев'ьшн сына, рі>клі в собе. тот-ь есьть деднч-ь, прннднте saö^eMij его, й одержнмь достойносьть его. й поймавші его, выпхнулі вон-ь з вйннііцы, н забілі. Гды прото прнйдеть пан-ь вннннцы, што учнннть роботннком-ь тым-ь. Мовнлн ему, лнхнх'ь лнхо погубнть йхт>. а внннпцу поручнть йнымі> роботнйком-ь, которйе отдадуть ему овоіці в часы сьвой. МовйЛ'ь. ймь йсусь не чіталісте ль йіколі в пісмех-ь. камень, которій взгорджоным учінілі: будуючіе, тот'ь стал'ьсе в головах'ь углу. от пана сталосе то. й есьть дйвно вь оч-ью вашйхь. Того деле мовлю вам"ь. йж"ь отыйметься от eac^ королевство божье. й дасьтьсе
народу чннячому овогцн его. й упадшнй на каменн томь скрушнться. а на которомь тежь падеть, сотреть его.
Слоўнік
в н н н н ц a — вінаград, вінаграднік
д ед йч т> — наследнік
д ост о йност ь — маёмасць, набытак, уласнасць
з а с е — яшчэ, зноў; а, але, ды
л е ч ь — але, аднак
т н с к ь — чан для выціскання вінаграду
челядннкь — дамавы слуга, дваровы, прыдворны
ПРАКТЫКАВАННЕ 44. Прааналізуйце правапісна-фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці ўрыўка з «Казання Кірыла Іерусалімскага», а таксама лексіку з пункту гледжання яе паходжання і далейшага лёсу і на падставе параўнання са «Словам» Кірылы Тураўскага (старажытнарускі перыяд) устанавіце:
а) якімі моўнымі асаблівасцямі гэтыя творы збліжаюцца;
б) чым яны адрозніваюцца;
в) як змяніўся характар мовы павучальнай і прапаведніцкай літаратуры і якім аказаўся лёс кніжна-славянскай мовы на Беларусі к канцу XVI ст.
«Казанне Кірыла Іерусалімскага» — гэта збор павучанняў і прамоў іерусалімскага епіскапа Кірыла. На беларускай мове было выдадзена С. Зізаніем у 1596 г. у Вільні. Урывак для аналізу прыводзіцца па экземпляру Дзяржаўнай бібліятэкі СССР імя У. I. Леніна.
й як'ь плевелы збнраюгь н огнемь спалюють также будеть н на концн BtKa сего. пошлеть снь члскін агглов-ь cBOHXb, н зберуть от царства его всякое погоршене н которіе чннять безаконство м ввергут'ь nxt в п'ЁЧ'ь огннстую, ту будегь плач-ь н скрежеть зубом'ь. тогды справедлнвьш просв'Ьтятся якь слнце в царствін отца йх'ь а кто маеть ушн слухатн нехан слухает'ь. слухан же ту еретнку выкладу што Хрнстось мовнт'ь, нжі> дня остатнего на скончаню того св1>та, всЬмь судіэ маеть бытн, тогдыж"ь н заплата гр'Ьшным'ь н справедлнвым'ь дана будеть. А еслн речешь нж'ь малые rptхн теперь судять н за ннх'ь дочасне каруть. нно н на томть ся мылншь. Мовнтть ögb^mb Хрнстось, нжь с каждого слова порожнего, которое еслн мовнтн будутт> члцн дадуть лнчбу з него в день суднын, a то вндннгь нжь не толко за учннок'ь, але н за слово, не теперь але на онь чась суднтн богь будеть. также н за тое што голодного не накормнлн, п прагнучого не напонлн. не до чнстцу, але до в-Ьчных'ь мук-ь осуднвшн одошлет-ь яко мовнтг>: н пондуть сін в муку в-Ьчную, м праведннцн в жпвот'ь в^чнын. для тогожть за умерлыхь молнмся н мнлостню чііннм'ь нжь еіце н малых-ь rp-fexoBb не сужено. абы тымь npeAT. декретом-ь судію ублагатн.
С л о ў н і к плевелы — пустазелле
т у — тут, там; тады
ПРАКТЫКАВАННЕ 45. Прааналізуйце ўрывак з «Апокрысіса» Хрыстафора Філалета і адзначце ў ім:
а) фанетычныя і граматычныя асаблівасці, характэрныя для беларускай мовы;
б) розныя іншамоўныя з’явы і ступень іх адлюстравання;
в) архаізмы.
Хрыстафор Філалет — псеўданім М. Бранеўскага, аўтара «Апокрысіса», аднаго з буйнейшых твораў палемічнай літаратуры канца XVI ст. (на польскай мове—Вільня, 1597; на беларускай— 1598), накіраванага супраць Брэсцкай уніі 1596 г., якая несла беларускаму і ўкраінскаму народам пакуты і жорсткі рэлігійны ўціск з боку каталіцызму. «Апокрысіс» з’явіўся ў адказ на творы езуітаў. Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Русская нсторпческая бнблнотека. Спб., 1882, т. 7. Памятннкн полемнческой лнтературы в Западной Русн, кн. 2.
В напомннанью своемь до руского народу AtenHCb н тых'ь словть ужнваеть: «А намг> католнком-ь, што зг> вашого того зьедноченья зь намн прнбываегь? Ннчого а ішчого. Окромь духовной nortxii а веселья ангелского, которымь ся зь ннмн зь oBeub нал'Ьзеных'ь радуемо. Што ж мы зь вас"ь корыстнтн, што за пожнткн св-Ьцкнн зь васі> m^tii хотЬмо? Жадных"ь. Ннчого намг> не прнступует-ь, одно веселье з"ь болшей хвалы божей, нжь ся хрнстнане згажають, нж'ь пострахг. будеть epeTiiKOMt н турком-ь, которые ся о розорванье хрнстнанское старають. Знаете упрнймую, жадного пожнтку нешукаючую наіпу ку собі. мнлость гдіь ся о самое доброе ваше збавенье стараемо, а ннчого своего св-Ьцкого не ніцемо, анн по васг> ся сподііваемо».
Бы то все правда была, было бы чому в-Ьрнтн. Але еслн до правды н што нного ся прнмі>шало, нехай Ätenncb не маеть за зле, же пе ці>ле вь той науц-Ь в"Ьра ему ся даеть. Быть може, же суть такне межн католнкамн, которые тымь мнпманьем'ь, же, окромь сполечностн зть pHMCKHMb костеломі., ннхто збавень бытн не может'ь, оі”ь свонх"ь пастырей опоенн будучн, н, зг. зычлнвостн протнвко нам-ь н спасеныо нашему, наше зі>едноченье зь рнмскнмь костелом'ь радн бы внд'Ьлн, пожнтковг> вь томт> ceonxb прнватных'ь нешукаючн. Але жебы Äbeimcb н ему подобные тЁжавцн — а што болшая — жебы папежь рнмскнй, стараючнся о тое наше ateAHOBeHbe, прнбытья пожіітку своего не угледал'ь,— то вг> нас"ь згола не хочеті>. He в'Ьдаю, што бы ся то статн м'Ьло, жебы ся звычай отм-Ьннтн м'Ьлн? Давна ово барзо прнпов-Ьсть:
«двор рммскнй не проснть о овцу, або не маегь ся до овцы безг> волны».
А же то правда, р-Ьчь сама посв’Ьдчает'ь. Гд-Ь жь колвекг> бов'Ьм'ь едно есть што скубтн, там-ь ся рнмскнн преложеньш горнуть, там"ь ся тнснуть тамт> сь каждой мі>ры старанье чннять, якобы свон прапорцн ростягнутн моглн; которые ростягаючн, зараз-ь на першомь вступку, а праве — предь всЬмь, свон соб-Ь пожнткн звыклм вароватн. Слоўнік
б а р з о — вельмі
б о в t м ь — бо, дык в а р о ватн —берагчы Ätenncb'—■ гісторык ж а д н ы й — ніякі ж е б ы — каб
з г а ж а т н — аб’ядноўваць, мірыць
з г о л a — зусім мннманье — меркаванне
на ліз еные — тут: набытыя ово — гэтая
папежі — папа (рымскі) прапорец'ь — сцяг преложеный —духоўны
саноўнік, настаўнік
р % ч ь — тут: справа сполечность — суполь-
насць, саюз упряймоватн — папярэджваць
ПРАКТЫКАВАННЕ 46. На падставе назіранняў над моўнымі асаблівасцямі «Казання аб Барысе і Глебе», «Жыція Аляксея», выданняў Ф. Скарыны, С. Буднага і В. Цяпінскага зрабіце заключэнне адносна таго, у якім напрамку адбывалася развіццё мовы рэлігійных твораў на працягу XV—XVI стст., наколькі яна ўпарадкавана і якое значэнне мела дзейнасць Ф. Скарыны і яго паслядоўнікаў для граматычна-правапіснага афармлення старабеларускай літаратурнай мовы, збліжэння яе з жывой гаворкай народа, удасканалення сродкаў літаратурнага выказвання.
ПРАКТЫКАВАННЕ 47. На падставе моўных асаблівасцей помнікаў старабеларускай пісьменнасці XV—XVI стст. вызначце, у якой ступені помнікі розных жанраў адлюстроўвалі з’явы жывой беларускай гаворкі, спрыялі іх замацаванню і пашырэнню ў пісьменнасці, фарміраванню старабеларускай літаратурнай мовы ў яе асобных структурна-стылістычных разнавіднасцях.
ПОМНІКІ XVII ст.
ПРАКТЫКАВАННЕ 48. Прааналізуйце мову і стыль выпісак з актавых кніг і вызначце, у якой меры адлюстраваны:
а) фанетычныя і граматычныя асаблівасці беларускай мовы;
б) з’явы, абумоўленыя ўплывам польскай мовы;
в) традыцыйныя напісанні.
Адзначце, якія з іх мелі характар літаратурнай нормы, а якія можна разглядаць як дыялектызмы.
ЗАЯВА НА КАПЕ АБ КРАДЗЯЖЫ ПЧОЛ (1606 г.)
Друкуецца па выданню: Акты, нздаваемые Внленскою комнссней для разбора древннх актов. Внльна, 1891, т. 18. Акты о копных судах.
Року тнсеча шестьсот шостого, месеца Августа двадцать четвертого дня.
На враде его королевское мплостн кгродскомь замьку Слоййм'ьского, передо мьною Станнславом'ь Рембескймь — подстаростйм'ь Слонймскйм-ь, будучнм'Ь отг> ясне вельможного пана его мйлостй пана Яна Станнслава Сапегй— старосты Слонйм'ьского, Ясвонского, Марковского н Мядельского, жаловал-ь м оповедал'ь урадннк'ь земянкн господарское повету Слонйм-ьского ее мйлостй паня Андреевое Маскевйчовое паня Настазен Овсяного, нменья ее мйлостй Узловецкого, вь повете Слоннмьскомь лежачого, Тнмош-ь Левойовнч'ь тымь способомг>, йЖ'ь дей вг> року теперь ндучомь тясеча шестьсоть шостого, месеца Августа двадцать второго дня, вг> томь йменью Узловецком"ь, не ведатя хто-сь пчол'ь неподглядованыхг> подданыхі> ее мйлостй Узловецкйх"ь, у бору Узловецком'ь будучнх-ь, на розныхі> местцахть н урочніцах'ь, вь соснахь будучнх-ь, семеро на корень выдрал-ь, не ведаю вь якйй способь, чйлй кгвалтовне, чйлй йншймть способом-ь, потаемьне то учннйл-ь, a то есть меновяте дворных'ь пчол'ь ее мйлостй панн Маскевмчовое дьвой, за Хомйчы селомг> одны, а другне у Черленкн, а бортьннка ее мйлостй Мйхайла Грйнчйча трое тамже за селомь Хомйчы, Андрея Наумовнча — подданого его мйлостй панн Маскевйчовое, двой, тамг> же за селом'ь Хомйчы. О которой той шкоде хотечы меть ведомость, отть кого бы се стать мела, на копу, водле стародавного звычаю, заказавшы, опьггь чйнйтй не занехано будет-ь. Н просйл-ь тот-ь урадййкг. ее мнлостй панн Маскевячовое, абы тая жалоба й оповеданье его до кнйгь кгродскйх'ь Слонймскйх'ь запйсаво было. Што есть запйсано.
С ло ў ні к
земянка — уладальніца нерухомай маёмасці, дробная памешчыца
занехатн — не звяртаць увагі, выпусціць з-пад увагі, пакінуць
на копу заказатн— звярнуцца да збору сялян для расследавання справы
РАЗБОР НА КАПЕ СПРАВЫ АБ
ПАРУБЦЫ ДУБОУ (1624 г.)
Друкуецца па выданню: Акты, нздаваемые Внленскою комяссней для разбора древннх актов. Внльна, 1891, т. 18. Акты о копных судах.
Року 1624, месеца Августа 17 дня.
Оповедал'ь н жаловал'ь урожоный пань Петрь Тншевйч-ь на земяні, княжатя его мйлостй Слуцкнхть Шуляковь, на Семена п Данйла Болботов'ь о TOMb, йжь сего року вышей мененого, сего месяца Августа 6 дпя, тые помененые Болботы, будучы людьмй в суседстве неспокой-' нымй, а вырежаючы частокроть мне самому н поддаHbiMt монмь прыкростн, чынечы кгвалть посполйтый суседскпй, наехавшы на кгрунть мой власный в князстве Слуцком'ь, у Шуляков'ь лежачый, мнжы дорогамй, на врочыіцу Летково, дубы мон два власныя, на выробене бортей гожый, кгвалтовне порубалн н на уле ... до домовь свойхь, там-ь же у Шуляков'ь лежачых'ь, з кгрунту моего поотвожывалн; о чом'ь я, взявшы ведомость, же тые дубы порубаные й з кгрунту моего звезеные, выдлугь давных'ь звычаев-ь, купу есмй выдлугь звычаю збнрал'ь... Прото, хочучы я з нймй о то правне чынйтй, на ннх-ь се протестую н прошу, абы то было до кнйгь запясано.
С ло ў н і к
выдлуг-ь (в е длу г і) — паводле
кгрунть — зямельныя ўгоддзі
к о п а (у тэксце: к у п а) — збор народа для разгляду якой-набудзь справы
СУДОВЫ ПРЫГАВОР ПА СПРАВЕ ВІЛЕНСКАГА ТРОІЦКАГА МАНАСТЫРА (1694 г.)
Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Акты, нздаваемые Внленскою комнссней для разбора древннх актов. Внльна, 1875, т. 8.
Л’Ьта от'ь Нароженья Сына Божого тысеча шестьсот деветьдесять четвертого, місеца Марца шестого дня.
На рочкохь кгродскйхь Внленскнх'ь марцовых'ь, порадкомь npaBHbiMb оправованыхь, передо мною Мнханлом'ь Рафалом'ь Шумскнм-ь — подстолнм'ь й подвоеводнм"ь, Яномь Рачковскнм'ь, на м1>йсцу его мйлостй папа Стефана Швейковского — судьй на тот'ь чась protunc засажоным'ь, а Яномт> Константнм-ь зг> Русннова Вольскнм-ь — войскнм-ь іі nHcapeM-b, урадннкамн судовымн кгродскнмн Вяленскнмн, оть ясне вельможного пана его Мйлостй пана Яна Казнмнра Сап-Ёгн, воеводы Внленского, гетмана велнкого князства Лнтовского, на справы судовые кгродскіе Вйленскіе установленнымй, кгды сг> порадку реестрового ку суженью нашому прйпала справа вь Boat велебного его мйлостй ксендза Іозафата Гуторо-
внча — старшого й всйхь отцовь базйльянов-ь, прн церквн святой Тронцы вь ВнлыгЬе будучой мВшкаючого... He дость на томь маючн, черсз-ь йхь же обжалованых'ь з-ь громадою вальною, 3^ стр-Ьльбою, на туюжь маетность повторе вд> року прошломг. тысеча шестьсот деветьдесять третем-ь, м-Ьсеца декабря двадцать третьяго дня, на другое село жалуючнх'ь, названое Руйковпдана, до двора Сввранскаго належачое, кгвалтовне, вг> пулночй, гды вже люде уснулй, по непріятельску нападшн, подданых'ь в’Ьчнстых'ь, самыхь, жон'ь й дЬтЬй й добыткй нх'ь, забйрать усйловалч, домов-ь нхг>, а меновйте дому Семена Ковшнка вь ннвечь оберненье, зь огнямй оного шукапье, гд-Ь самого незнашодшн, жоны его на йме Крйстаны Ковшвковой збйтье й на руку правую скал-Ьченье, дЬтЬй перестрашенье н другйх'ь особть розганянье й до хоробы прнведенье, брата того Снмона Ковшака, на йме Мнхала Ковшвка, тйранско поврозамй, яко якого злочннцу звязавшн, 31; помененого села увезенье, а потом'ь оного вг. ночн о пуль мйлй за нежйвого на дорозі збнтого покдненье й знову одпов'Ьдь й похвалкй через"ь сйхь же обжалованых'ь панов-ь Мнлевскнх'ь таковым"ь же подобнымі наездомь н позабіяньем'ь на смерть учнненье; для чого, вь уставнчном'ь небеспеченств-fe подданые жалуючнхь зостаючд, одные страж'ь што ночь отправовать, a другіе прочь нстй готуются, а йншіе уже й повыходйлй, през-ь што жалуючіе шкоду не малую в-ь роботйзні, поносят-ь... Которая справа есть до кннгь судовых"ь кгродскйхь ВйленскйХ'ь запйсана.
С л о і) н і к
вальныіі — усеагульны велебнын — прападобны,
праасвяшчэнны
войскнн — ураднік, які сачыў за парадкам у павеце ў час вайны
о д пов Ь дь —■ заява
п о в р о з ь — канат, вяроўка похвалка — пагроза рочкн — судовая сесія, якая працягвалася 2—3 тыдні
уставнчнын — пастаянны, бесперапынны
ПРАКТЫКАВАННЕ 49. Прааналізуйце ўрыўкі з летапісаў і хронік XVII ст. і вызначпе:
а) агульнапашыраныя і вузкамясцовыя фанетычныя і марфалагічныя рысы беларускай мовы;
б) іншамоўныя элементы і матываванасць іх выкарыстання;
в) ступень літаратурнай апрацоўкі мовы помнікаў, найбольш яркія сродкі мастацкай выразнасці (эпітэты, словы эмацыянальнай ацэнкі і інш.).
Ахарактарызуйце лексіку помнікаў з пункту гледжання яе паходжання і далейшага лёсу ў беларускай мове.
БАРКАЛАБАЎСКІ ЛЕТАПІС
«Баркалабаўскі летапіс» — гістарычна-мемуарныя запіскі жыхара сяла Баркалабава Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці галоўным чынам пра падзеі, што адбываліся ў наваколлі. Летапіс ахоплівае перыяд 1545—1608 гг. Змешчаны ён у зборніку XVII ст., які захоўваецца ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве. Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Вайтовіч Н. Т. Баркалабаўскі летапіс. Мн., 1977.
Старонка з «Баркалабаўскага летапісу»
Того жь року была зяма злая, снегн велйкне й сйлные былй морозы многйм'ь людем-ь поморозяло кому ногу кому палцы другому внд-ь ушн нось, а другне з морозу померлн: А колй вже была весна в року 1602, Тот'ь HaxoAt людей множество почалн мертн по пятеру по трйдцатй у яму хворых'ь голодныхь пухлых'ь многое множство, страхь вйдетй гневу божого. а такь прн велйкйх'ь местахь человека по едному у яму ховалй свяіценннкн проводшш: TaMT> же которые йшлй на нйзь тые всй тамь померлн мало се зостало, а такь мерлн одны
прп местахь на вулнцах"ь по дорогахь по лесах'ь... отецт. сына сын-ь отца, матка деткп деткп матку, мужь жену жена мужа покннувшн деткн свон розно по местахь по селахь разышлпся, oakht. другого покндалп не ведаючн одннь о другомь мало не всн померлн: А колн тотг> находь у вороть албо в дому у кого стоячн хлеба проснлн. отеіуь з сыномт> сынь с отцемь, матка з дочкою дочка з маткою, öparb з братом'ь, сестра з сестрою, мужг з жоною, тымя словымовнлн снлне слезне горко, мовплн такь матухно зезулюхно утухно панюшко, сподарння солнце месецт. звездухно, дай крошку хлеба, тут же подле вороть будеть стоятп з раня до обеда н до полудня такть то просячн,. TaMT> же другнй под"ь плотомь н умреть. С л о ў н і к вйдь— твар сп.одарння— гаспадыня
м е с т о — горад
«ДЗЁННІК» ФЕДАРА ЕЎЛАШОУСКАГА
«Дзённік», аўтарам якога з’яўляецца навагрудскі падсудак Ф. Еўлашоўскі, створаны ў пачатку XVII ст. на матэрыяле назіранняў над мясцовым жыццём і ўражанняў, звязаных з юрыдычнай дзейнасцю. Рукапіс помніка захоўваўся ў Вілянаўскай бібліятэцы (каля Варшавы). Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Помнікі мемуарнай літаратуры БеларусІ XVII ст./Уклад., уступ. артыкул і камент. А. Ф. Коршунава. Мн., 1983.
Рок 1603. От стычня 22 сэйм вэлкнй зачпналсе у Кракове для заповетреня у Варшове...
В том року 603 мелом трое пнсане от мнлого сына моего Яохнма, яко того лета с панэм свым, княжатем Мантуанскнм, был в Нэаполнм. Морем там ездял. Якон там велкон учтнвость неаполчнцы указовалн княжатн, немней, яко велкему монарше. Был там для лекарств.
Мой зась сын, хоть там нншнх з моря мыто брало, здровый был. А потым вэ врэснен, впадшн в днвнэ фэбры, 23 дня мало не умарл. Ä ям ту дома, того ж 23 вресня, зле сны о ннм вндял н напнсалэм был в мннуцыях тогорочных, утешнвшнсе, же было то в первшнй квар(те) месяца. Аж з пнсаня его тот же день 23 обачнвшн, днвовалэмсе судом н справом божнм, хвалечн пренасветшее пме его.
Далей в том року 603 не было в моей вядомостн, што бы гшсаня годно было. Одно то, же пан Ян Кароль Ходкевнч вжо то другнй рок в Лнфлянтех з войскп мешка, завешшн там паню малжонку н сына Яроша малого. Дэрпту, аж кго, праве, знэднвшн, ркомо, през трактат
достал, замэчкн околнчнэ побрал н влостн спрнврацал. Под Рэвсль н Нарву уставнчне узгоны чнннл так бэспсчне, яко пред тым вэ чворо на соб(е) з болшм(м) войском такей бэспечностн не ужнвано.
С ло ў н і к
в мннуцыях — у календарах з прароцтвамі, прадказаннямі
в р э с е н ь (вресень) — верасень
з аповетрене — зараза
з а с ь — тут: часціца жа знэднвшн — прымусіўшы
малжонка — жонка
мешкать — жыць
н е м н е й — не меней
р к о м о — як быццам, нібы спрнвроцать — вяртаць с т ы ч е н ь — студзень
т р а к т а т — дагавор
у з г о н — наезд
у с т а в н ч н е — пастаянна, увесь час, няспынна
фэбра — гарачка, ліхаманка
«ХРОНІКА» М. СТРЫЙКОЎСКАГА
«Хроніка» польскага гісторыка М. Стрыйкоўскага дае багата звестак з гісторыі славянскіх народаў, а таксама гісторыі Вялікага княства Літоўскага. На польскай мове яна была выдадзена ў 1582 г., а ў першай палавіне XVII ст. з’явіўся яе пераклад на беларускую мову. «Хроніка» змешчана ў рукапісным зборніку, які захоўваецца ў Дзяржаўнай бібліятэцы імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе. Урывак для аналізу прыводзіцца паводле публікацыі ў «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» (Мн., 1961, ч. 1).
BbiBOAt слушный н певный. для чого ся нангь народ называет'ь словянамн:
Словяне маюгь бытн властнве. а правднве (о чомь ся з многнхь гнсторііков'ь вышей показало) званп. ведлугь зданя мудрыхі> людей от славы: поневаж'ь самн словяне. н болгарове з руского прырожоного языка. тое нмя co6t одностайне далн. от славы н от cbouxt. рнцерскнх’ь Д'Ьлностей. А такг> колн ся онн самы славнымн. словянамн звалн. теды н рнмяне з которымн се долго валчнлн. о грецкне н влоскне панства почалн нх"ь зватн славянамн. не от словь але от славы для тогож'ь русь полякн. н чехове завжды болшей кохалнся в учтнвость ннжлн в cKapeax-b. княжата сыном'ь свонм-ь. н нншпмь народу своего. людем'ь посполпте пмена давалн. злучене з славою. яко Св-Ьтослав-ь. Ярославь. Преслав'ь. Борнслав-ь. Выробнслав'ь. то есть который самь co6t своею дЬлностю славу выробнлг.. Мстнслав'ь. который выймуется за славу. Станнслав'ь. становячнй собі, славу. Мечслав-ь от меча славный. ест-ь то речь правднве потребна якожь н подобна: чого тежь н Кромерд. во гнсторнях'ь н во Bcnxt HayKaxiD вызволеных'ь бозскнх'ь н св'Ьцкнх'ь, значне н достаточне nocetдчаетть.
С ло ў н і к.
валчнтн змагацца, біцца, ваяваць
ведлуг'ь зданя —
паводле думкі, меркавання в л оскн — італьянскі выймоватнся — тут:
дабываць
дЬлность — храбрасць, мужнасць
н а ў К іі вьізвоЛенЫе —* г. зн. гуманітарныя
н н ж л н — чым
панства — дзяржава
поневаж-ь — таму што, та му, бо; хоць, хаця
посполнте — звычайна
ПРАКТЫКАВАННЕ 50. Прааналізуйце ўрыўкі з мастацкіх і публіцыстычных твораў (арыгінальных і перакладных) і вызначце:
а) у якой меры яны адлюстроўвалі розныя фанетычныя і граматычныя асаблівасці тагачаснай беларускай мовы;
б) наколькі лексіка і фразеалогія гэтых помнікаў адлюстроўвае спецыфіку беларускай мовы;
в) у чым і ў якой ступені праявіўся іншамоўны ўплыў на мову помнікаў;
г) якімі рысамі характарызуецца сістэма іх моўна-выяўленчых сродкаў.
ПРАМОВА МЯЛЕШКІ
«Прамова Мялешкі»-—вострая палітычная сатыра невядомага аўтара, які асуджае грамадскія парадкі Рэчы Паспалітай і выступае супраць іншаземнага засілля і тых звычаяў, што пашыраліся польскімі феадаламі на беларускіх землях. Урывак прыводзіцца па выданню: Акты, относяіцнеся к нсторнн Южной н Западной Росснн. Спб., 1865, т. 2.
Н то, мнлостнвые панове, не мала шкода, слугн хоBaeMt Ляхн: давай же іему сукню хвалендышовую, кормн ж'ь іего тлусто; а з'ь ннх"ь службы не пытай,— п толыш убравшнся, на высокнх"ь подковках'ь до д'Ьвок'ь дыбле іі ходыть, а зг> велнкого кубка трубнть: ты пане за стол'ь, а слуга соб-fe за стол-ь; ты боріцнк, а слуга за пукатую штуку мяса; ты за фляшку, а онг> за другую, a колн слабо держыш"ь, то онь п ту зь рукь вырветь! Только пнлыіуеть: скоро зть дому ты, то онь моучкомь прыласкается до жонкн. й такого чортополоха зь Німцамй выгнаты, што до Hacrb вл’Ьзлн протнвь праву нашему...
й то вельмн страшная шкода — гологузые куры ховать: нх'ь достатком-ь варыты. А за моей паметн прысмаковь гетыхь не бывало; добра было: гуска сь грыбкамн, кашка зі> перчыком-ь, печонка зг> цыбулькою нлн зь чосныкомь, а колн на перепышные достаткн — каша рыжовая з-ь шафраном"ь. Внна венгерского не зажывалн передь тымь,— малмазыю скромно піялн, медокь н гор"Ьлочку дзюбалн. А грошы подостатком'ь м'Ьвалн, муры муровалн н войну славную кріпко н лучей держалн, какь тепер"ь.
С ло ў н ік малмазыя — віно салодкага с у к н я хвалендышогатунку в а я — адзенне з фалендыша,
р ы ж о в ы й — рысавы тоўстага галандскага сукна
АЛЕКСАНДРЫЯ
3 беларускіх спісаў «Александрыі» найбольш поўным з’яўляецца Ленінградскі спіс, змешчаны ў рукапісным зборніку пачатку XVII ст. (захоўваецца ў Дзяржаўнай бібліятэцы імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе). Урывак для аналізу з гэтага спіса прыводзіцца па публікацыі: Александрыя / Склад. У. В. Анічэнка. Мн., 1962.
Потом'ь оныхь дннй м'Ьль отпов'Ьдь царть Фйлйіть оть бога своего през"ь сон"ь, нжтьбы той по смертн его царствоватн мі>лг>, хто бы на том-ь окрутном-ь коню езднл-ь. Александер"ь теды во 12 л-Ьтех’ь сталсе моцный, смілый, мудрнй, н ростропный: бо се уже был-ь научнл'ь зуполне Bct-xb науігь вызволеных'ь презі> учптеля своего Арнстотеля н Кастора. Н-Ькоторого дня колн се проходнл'ь ripest оное м-Ьсце где стояль он-ь конь несмнренный, колн на него смотр'Ьл'ь презь желізнын краты, а передь ннм"ь рукн н мншіш члонкн людскнн туды н сюды росквданы днвовалсе велмн: н стягнуль на тыхь местть, руку свою до него през"ь крату, а конь теж-ь стягнул'ь до него шню, н почал'ь его руку лнзатн, ...а поднемшн голову свою почалі> остро смотретн на Александра. Порозум-Ьвшн Александер'ь поволность оного коня, отворнл-ь краты, a вшедшн до оного коня, почалг> его легко а лагодно по хребтЬ гладнтн, а конь теж-ь заразом'ь ннялся передт> ннм"ь TaKb покорне ласнтн, яко колй песь передь паном'ь свонм-ь, такь тежг> конь nepeÄTj Александромі>. Потом’ь Александер’ь всЬдшн на него почал-ь выежчать з краты. Колн его узрель цар-ь Фіілнп-ь рекл-ь до него: Сыну Александре всн отпов-Ьдн божскіш выполнены суть в тобі,, абов^м-ь по смертн моей царство мое буде сггь тебе ряжоно.
С л о ў н і к
а б о в 4 м ь — бо, таму што окрутный — люты, жорсткі
зупелне — дасканала, члонокт> — частка цела
дастаткова
СІМЯОН ПОЛАЦКІ
Сімяон Полацкі (1629—1680) — беларускі і рускі грамадскі і царкоўны дзеяч, педагог, пісьменнік і публіцыст. Творы пісаў на беларускай, польскай і царкоўнаславянскай мовах. На беларускай мове — панегірычныя і алегарычныя. Аднымі з вядомых твораў з’яўляюцца
«Метры», напісаныя з выпадку вызвалення Полацка і прыезду цара Аляксея Міхайлавіча. Урывак для аналізу прыводзіцца па выданню: Труды Отдела древнерусской лнтературы. М.; Л., 1965, т. 21.
Аўтограф верша Я. Пашкевіча, змешчанага ў Слуцкім спісе Статута Вялікага княства Літоўскага 1529 г.
Радуйся, царю восточныя страны, Народам многнм от бога посланы. Царь обладатель, деднч мнлостнвый, хрпстолюбпвый. Ты ны от нужды вражня нзбавнл, Россню Белу во свете поставнл, Прежде напастей бурею стемнену н оскорблену. Тобою нго тяжкое зложено, Трудное бремя от нас отвержено.
Всн вразн нашы ныне постыдятся н посрамятся.
Се бо входншы, цар нас нзбавляет
От поруганнй, от бед мзымаят.
Радуйся, зовем верннн тн рабы сего мы радн.
Бога молнм, да даст тн многа лета Верному царю дондеже всн света. Светнла светла на небе сйяют, бег нстецают. ...Хвалп бога, преславный роснйскнй народе,
Жесь стал през Алексея на давной свободзе. Он слезы з очу твонх яко дождь осушыл,
Кгды так слонце на запад, з востока ся рушыл.
Ндыж слонце ясное, н там, где збіірает
Слонце свон променн, кгды от нас зннкает, Даст то господ, же всюды мош, твою познают, Где ся тыле променн слонца разсыпают.
Слоўн ік д о н д е ж е — пакуль іі д ы ж — дзе
ж е с ь — што (злуч.) к г д ы — калі
ПРАК.ТЫК.АВАННЕ 51. Прааналізуйце ўрыўкі з палемічных твораў і вызначце, у якой ступені адлюстраваны ў іх:
а) рысы тагачаснай беларускай мовы;
б) паланізмы;
в) розныя архаізмы.
Ахарактарызуйце сродкі мастацкай выразнасці, уласцівыя палемічнай літаратуры.
«КАЗАННЕ ДВОЕ» ЛЯВОНЦІЯ КАРПОВІЧА
«Казанне двое» (Еўе, 1615) —значны помнік палемічнай літаратуры. Аўтарам яго з’яўляецца Л. Карповіч (1580—1620), уся літаратурная і прапаведніцкая дзейнасць якога была накіравана супраць каталіцызму і царкоўнай уніі. Урывак для аналізу прыводзіцца па экземпляру, які захоўваецца ў аддзеле рэдкай кнігі Дзяржаўнай бібліятэкі імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе.
Правда теды то ест"ь Петре нжь добро есгь з ХрнCTOMb спаснтелемь бытн, леч не на той толко ropt, але н на каждом-ь м^стцу: Аіце бо пойду посред-Ь сЬнн смертныхь не убоюся зла яко ты co мною есн мовііт-ь Давыдть. добро есть з ннм-ь іі терпетн, еслн бов'Ьмь з ннм'ь страждем'ь з ннмь н прославпмся mobbtt. Павел'ь. добро естть з нймь н умнратн, он бов-Ьм"ь есть жнвот'ь наіігь, Который кгды ся явнт, кгды в повеленін н вь гласЬ Архангелов'Ь, н вь трубі. Божій сь небесн снннäcttj, тогды н всЬ для него н в немтэ умерлые, з ннм-ь вг>скреснут Bt воскрешеніе жнвоту, з hhmt> ся явят'ь В'ь явленіе нензреченное славы. He ві>даеш, п з другое м-Ьры, Петре, што мовнш, кгдыж яко тВлом’ь от земл-Ь высоко стоншь, так н розумг> твой вышей чувственного розумЬня поднесеный маючы, н в оном"ь якобы захвнценю в-ь предверые вышняго царства вшедшы, н ні>якую, оного не вечерняго дня, зару обачывшн, н якобы концем далца, вышнего оного покарму скоштовавшы, таемннц наполненые слова отрыгаеш: вспомннаешь бов'Ьм'ь трн скмній, накшталт'ь троякого в жывотё людскомь, стану,
то есть стану закона, стану блажеяства оного вТ>чного.
Слоўнік
б о в 4, м ь — бо, таму што; гэта, дык
еслн бов'Ьм'ь — бо калі
н ж і — што
захвнцене — захапленне
ласкй, й стапу хййлы альбо
л е ч — ды
отрыгатм — вымаўляць, выкрыкваць
с к н н і й — перан. вобразы, уяўленні, прывіды
«КАЗАННЕ ПАХАВАЛЬНАЕ» М. СМАТРЫЦКАГА
Гэты твор быў напісаны з выпадку смерці Л. Карповіча і выдадзены ў Вільні (1620). Урывак для аналізу прыводзіцца па экземпляру, які захоўваецца ў аддзеле рэдкай кнігі Дзяржаўнай бібліятэкі імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе.
Чюль н знал'ь себе бытй, добрый сей Учятель, на стражн Божой поставленого: красны м^тй на горах"ь благов'Ьствуючого й проповТ>дуючого покой. ПодйосйЛ'ь голос-ь свой як-ь трубу. Трезвялся во всем-ь, бодрствовал-ь, працовал'ь, чнннл'ь дТ>ло евангелнсты, послугу свою выполнял'ь... На зеленых'ь травахь, й на буйных-ь паствах-ь, ведлугь слов'ь Пророка божого, добрый сей пастырь словеснын овцы Хрястовы пастві, своей ловТ>рейЫй пасл, згромажал роспорошенын, збярал розбТ,глый: выводйЛ"ь йхт> з людов'ь отступных'ь, а земль еретйцкнх'ь н халугь Схісматвцкйх-ь, а вводнл'ь зась до власной йм землй, до едчной святой соборной н Апостолской Церквй: зевнутр которой блукаючвся, оть волков й оть йншйхь крвежадлйвых бестій пожерты бывшя, погйвутн муселы бы... Того, што было загннуло, шукал'ь: што было закйнено, находйл"ь: што было поламано, обвязовал'ь: што было ослаблено, умоцнял'ь: а што тлустое было й моцное, того стерегль; душу свою наковец добрьш сей пастырь за овцы Хрнстовы положйтй завжды быль готовый...
С л о ў н і к
з а с ь — зноў роспорошенын — рассея-
ны, раздроблены
схісматнцкнй — раскольніцкі
х а л у г a — старая хата
«ДЫЯРЫУШ» АФАНАСІЯ ФІЛІПОВІЧА
«Дыярыуш» — публіцыстычны твор палемічнай літаратуры буйнога пісьменніка-палеміста А. Філіповіча (1597-—1648), нястомнага абаронцы інтарэсаў працоўнага народа, палымянага змагара за ўз’яднанне Беларусі і Украіны з Расіяй, барацьбіта супраць «уніятаў
і ўсіх улаД рыМскіх». «Дыярыуш» быў выдадзены ў кн.: Русская йсторнческая бнблнотека. Спб., 1878, т. 4. Урывак даецца па гэтаму выданню.
М-Ьіцане зась убогіе з'ь Любляна, Соколя, Оршіі, Пйнска, Б-Ьлска, Кобрыня, Берестя й зь йншйх'ь мРст'ь й міістечокіі плачлнве ляментуют'ь, же южь не мають н людей, зг> кймг> бы церквей свонхь доходйтй моглй! Ннмашт. отца н мужа святого Леонтна Карповнча, архймандрнты вяленского й отца Йосйфа Бобрнковвча, старшого внленского! HnMamt мужей памятй годных'ь Мйханла Кропнвнйцкого, Лаврентіа Древйнского н пана Мефодіа Кпселя, з'ь колегамя его, вь пол-Ь рнцерскомг> не стало, абы о успокоене грунтовное ві>ры православное грецкое домовлялйся! Немаш-ь в-ь набоженстві належном-ь ведлуг'ь сумненя православных-ь людей волностй южь й за грошн! Ахь, б'Ьдаж'ь! Креста не прннявшн дЬткй а дорослые безь шлюбов'ь жявут'ь, а умерлыхь вь полях'ь, ві> огородахь й вь пйвнйцахтэ потаемне погребають! Немаш-ь, мовлю, волностй южт> й за грошй! Надь турецкую веволю, туть вг> naHCTBt хрйстіайском-ь дравославные люде болшую неволю терпят'ь й мають! Бо Оршане б"Ьдйые за тое, іцо вг> epaTCTBi cBoeMt новую церковг> збудовалн, двЬстЬ червоных-ь золотых-ь подканцл-Ьрому за печать давалй.
...й юж-ь то от дятйдесят'ь лі>т-ь віра правдчвая й церковь восточвая Грецкая подг) вамя, ваны хрястіанскймй, в"ь кролевств-р Полском-ь для збытков-ь уй1>й проклятой, ажь назбыт'ь утяскй терпнть.
С л о ў н і к з б ы т к н — дастаткі панство — дзяржава
н а з б ы т -ь — непамерныя пнвннца — пограб
ПРАКТЫКАВАННЕ 52. На падставе аналізу мовы і стылю помнікаў беларускай пісьменнасці XVII ст.:
а) вызначце, чым абумоўлена неаднолькавая ступень адлюстравання ў іх асаблівасцей жывой беларускай гаворкі і розных элементаў польскай і іншых моў;
б) ахарактарызуйце асаблівасці развіцця тагачаснай беларускай літаратурнай мовы і яе структурна-функцыянальных стыляў.
ПОМНІКІ XVIII ст.
ПРАКТЫКАВАННЕ 53. Прааналізуйце мову і стыль дзелавых запісаў XVIII ст. і вызначце:
а) фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці беларускай мовы;
б) розныя архаізмы (у правапісе, лексіцы, граматычным ладзе і Г. д.);
в) іншамоўныя ўплывы;
г) спецыфічныя прыёмы і формы літаратурнага выказвання.
Устанавіце, якімі рысамі збліжаецца і якімі рысамі адрозніваецца мова гэтых помнікаў у параўнанні з мовай беларускіх дзелавых помнікаў XVII ст.
КАНТРАКТОВЫ ЗАПІС АНДРЭЯ КНЯЗЕВІЧА (1729 г.)
Тэкст для аналізу прыводзіцца па публікацыі ў кн.: Можейко Н. С., Нгнатенко А. П. Древнерусскнй язык. Мн., 1970.
Я Андрей Антоновііч Князевнчь цехмнстр'ь бывшнй гарьбарьскпй мешчанннь могплевскпй чнню ведомо тым монмь лнстом'ь II добровольным кон'ьтрак'ьтовым запнсомь даны пану Стефану бур'ьмнструвнчу Коробан-ьковіічу на то нж'ь взялем н рукамн монмн отлнчнлемь от его самого готовой сумы золотых'ь четыреста за которую то суму золотых'ь четыреста маю н повннен'ь буду отдать н выставнть юхту добраго чырвонаго невыделаго несвншчеватого негорелаго парг> соракг. пара кождая мусн быть фунтав ос'ьм'ьнад'ьцать могнлевской вагн, а фунтом каждый цена осьмакові> ос'ьмьнадьцать, которую то юхьту парь сорок'ь маю выставнть в запустах'ь фіілііповых'ь року теперешьнем"ь тысеча сем'ьсот'ь ÄßaAtiiaTb девятым'ь... на то даю тей мой доб'ьровольный коіі'ьтрак'ьтовый запнсь сть под"ьпнсом рукь нашнх'ь. Пнсан вь Могнлеве року тысеча сем-ьсот'ь ÄßaA^uaTb девятого: мца юля двад"ьцать шесьтого.
С л о ў н і к
з а п у с т ы фнлнповые — осьмакь — восемь грошай піліпаўскі пост (з 14 ліста- ц е х м н с т р і> — старшыня
пада па 25 снежня) цэха
ЗАВЯШЧАЛЬНЫ ЗАПІС МІКІЦІЯ ПАДЛОБКА (1735 г.)
Тэкст для аналізу прыводзіцца па публікацыі ў кн.: Можейко Н. С., Нгнатенко А. П. Древнерусскнй язык. Мн., 1970.
Я, Мнкнтнй Подлобко чнню тымь монм-ь тестаментем нж'ь я будучн прн хоробе смертелной лягую мой дом нз грунтом ннкому ніі в чнм незаведеньш сыну моему Тнмофею Подлобце жебы ннхто немел'ь протепцін н до него н іцобь он-ь мое тело многогрешное ведлугь належнтого порядку хрпстпанского з молнтвамн якь темь. през четыре десять днін хвала бозкая за мою душу не уставала н в прнтомные часы жебы молнтва божая не уставала. Менсце землп застаючнм в Снтномь ряду сыном монмь первоіі мое н жоны на нмя еднному Уколу н другому Ba-
сйлію Подлобкам которое мевстце локоть еднн-ь з едноя стороны Васйлія ІЦанкового, а з другой стороны Максііма, а тылом от цекавзы, то нмь запйсую й лягую...
Року 1735 мца мая 11 дня на уряде его королевской мйлостй мескйм могйлевсквм постановйвшйсе очевйсто учтнвый Тнмофей Подлобка м. м. тоть тестаментть отца своего през особь духовныхть спйсэный до актнкацій до кнйгь мескйх могнлевскіх-ь подал-ь. Прйнялг> Генрнй Трубнйцкнй регенгь канцелярйй м. м.
С л о ў н і к
актнкація — запіс у актавую кнігу
в е д л у г т> — паводле
г р у н т т> — зямельныя ўгоддзі
ж еб ы — каб
локоть — мера даўжыні (каля 0,5 м)
ляговать — завяшчаць
незаведенын — незавешчаны
прнтомные часы —
тут: у тыя часы
протенція — тут: прэтэнзія регенть — начальнік
тестаменті — завяшчанне
цекавза — склад
ПРАКТЫКАВАННЕ 54. Ва ўрыўках са школьных камедый сярэдзіны XVIII ст. вызначце:
а) якія з тых рыс беларускай мовы, што звычайна не адлюстроўваліся помнікамі ранейшага часу, адлюстраваліся ва ўрыўку;
б) наколькі паслядоўна яны ўжываліся;
в) якія з іх могуць разглядацца як вузкамясцовыя;
г) якое месца займаюць у структуры мовы ўрыўка з’явы, не характэрныя для сучаснай беларускай літаратурнай мовы;
д) выкарыстанне якіх з гэтых з’яў можна тлумачыць уплывам пісьмовых традыцый, а якіх — уплывам іншых моў.
Камедыя пад назвай «Выпнсано нз бывшнхь в Смоленской семннарін комедей». Захоўваецца ў рукапісным зборніку ў Дзяржаўнай бібліятэцы імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Лепінградзе. Урывак даецца па арыгіналу.
Мужыкь. А ц-Ьперь воть пановЬ попався у -Ьты кросны, што воть под старость; сувавшясь якь рыннсся дыкі> н-Ьгдзй й згйнйшь а пяць у мян-Ь й сыновых"ь сыновгь якь дубовіь, што па ЙХЬ ВОТ"Ь цяпіьрь, й ІІЙХТО Нй дав-Ьдантца, яны рады што старога з двора збылн; хухг> ажь встамйвся вжо жг> такв адыхну Авось такя который Цй НЯ ПрйДЗЙЦЬ.
Сынь. Бацка! гу, агу, Бацка: іідз-Ь ты ета забріов'ь куды ^та цяб-b хварышч занясля.
Мужыкь. Oxtmi мн-Ь ета маяго сына голас'ь, во Htiyjst нндаліока у навннах'ь.
С ы н -ь. А во iont! Бацька цй ты ужо, мы цяб-fc давно праждаліся, хто цяб-Ь сюды заніось цй нй фарышн.
Мужык'ь. Цй фарышн цй нй фарышн, а быль цй вы з маткою харашы? Усіо якг> йдзй, дак-ь йдзй у Люба-
внчн цн нй пападзітца чаго гуляючн, пашов-ь, ажну воть цяп'Ёрь н самь попався, ввць тамь нн па нашему, нн такг> як'ь у нась...
С ло ў н і к
ф а рышт> (х в а р ы ш -ь) — арабскі коннік; зух
МАЦЕЙ I ДОКТАР-ШАРЛАТАН
Тэкст інтэрмедыі друкуецца па публікацыі ў кн.: Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры. Мн., 1959.
Мац.ей. А вей, а вей! Box, box, box! Bot, мае паночкн, быв я у пана Барановскаго на куцьн. Да як падтуЬв куцьн, дак не могу сопцп. Што мая Ульяна нн робнла! Н горіцок на пуітЬ становнла. Да н тое не памагло, да яіце горш прнлягло. Порадзнлн мн!> галасу купервасу, да бурачнага квасу, моху, чортапалоху н яшчэ нечага, забывся, троху,— усё гэто зелья скалацнць да вышіць. Зробнв я н гэся. He памагло. Еш.е горш прнлягло. Вот каб нашовся дактарочэк да палячнв мой жнвоточэк,— отдав бы яму н торбачку н мяшочэк.
Д о к т а р-ш а р л а т а н (выходзе). Што тобі, мужнк?
М а ц е й. А вот, паночэк, несправность, бурченья, резачка, обенбеннло, як Антонову козу!
Доктар. Кладзнся, мужнк! Як цябе завуць?
М а ц е й. Мацей.
Д о к т а р (б’е яго палкаю, прыгаварвае). Поцей, пане Мацей!
Мацей (устае, а доктар уцякае). Ах, лнхо тваей мацярн! Напацев, намацев, да п сам к чорту паляцев! Вот каб дагнав, вот бы у плечкн нагрукотав!
ПРАКТЫКАВАННЕ 55. На падставе прааналізаванага матэрыялу зрабіце заключэнне адносна развіцця мовы беларускай піьменнасці ў XVIII ст. (ступень яе збліжэння з жывой беларускай гаворкай, склад лексікі і фразеалогіі, характар моўна-выяўленчых сродкаў, асаблівасці літаратурнай апрацоўкі).
Ill
НОВАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРНАЯ МОВА
Адметнасць шляхоў фарміравання і развіцця новай беларускай літаратурнай мовы заключаецца ў тым, што яна ўзнікала як з’ява, непасрэдна не звязаная са старой беларускай літаратурнай мовай. Пры гэтым трэба ўлічваць, што многія з тых моўна-выяўленчых сродкаў, якімі карысталіся пісьменнікі папярэдніх эпох, зберагла вусная народная паэзія да моманту ўзнікнення твораў новай беларускай літаратуры (гэтыя сродкі якраз і чэрпаліся не ў малой меры папярэднімі пісьменнікамі з крыніц народнай моватворчасці). Аднак развіццё старой беларускай літаратурнай мовы было спынена ў канцы XVII— XVIII ст., і новая беларуская літаратурная мова пачынала складвацца — у новых гістарычных умовах жыцця беларускага народа ў складзе Расіі з канца XVIII ст.— не шляхам паступовага відазмянення старой беларускай літаратурнай мовы, а ўжо на новай аснове — паслядоўна на аснове жывой народнай гаворкі, якая намаганнямі майстроў нацыяналыіай літаратуры апрацоўвалася, шліфавалася, удасканальвала свае выяўленчыя магчымасці і набывала ў літаратурных творах адпаведную стройнасць і ўпарадкаванасць.
Згодна з гэтым пры вывучэшіі новай (нацыянальнай) беларускай літаратурнай мовы ў першую чаргу асвятляюцца наступныя пытанні:
гістарычныя прадпасылкі ўзнікнення новай беларускай літаратурнай мовы і культурна-грамадскія фактары яе развіцця і ўдасканалення;
асаблівасці выпрацоўкі яе выяўленчых сродкаў і правапісна-граматычнай нармалізацыі;
роля майстроў беларускага слова (пісьменнікаў, публіцыстаў і наогул дзеячаў беларускай культуры) ва ўзбагачэнні і ўдасканаленні сродкаў і прыёмаў літаратурнага выказвання;
крыніцы адбору і папаўнення моўна-выяўленчых рэсурсаў;
узаемадзеянне новай беларускай літаратурнай мовы з тэрытарыяльнымі дыялектамі і іншымі мовамі;
яе грамадскія функцыі на розных гістарычных этапах і асаблівасці функцыянальна-стылістычнага развіцця.
Асвятленне гэтых пытанняў патрабуе аналізу адпаведных крыніц — твораў беларускай мастацкай літаратуры і публіцыстыкі, навуковых і іншых выданняў XIX— XX стст., граматычных і лексікаграфічных распрацовак новай беларускай літаратурнай мовы і г. д. Аналіз павінен праводзіцца па першавыданнях, таму што пазнейшыя перавыданні гэтых крыніц не захоўваюць усіх тых асаблівасцей, якія маюць істотнае значэнне для гісторыі новай беларускай літаратурнай мовы.
Кожная выбраная для аналізу крыніца павінна так ці інакш раскрываць характэрныя рысы новай беларускай літаратурнай мовы на пэўным этапе яе развіцця. Аналізам ахопліваюцца тыя крыніцы, якія адлюстроўваюць працэсы выпрацоўкі і станаўлення сістэмы графічных, правапісна-граматычных, лексіка-семантычных, стылістычных і г. д. норм новай беларускай літаратурнай мовы.Такія крыніцы датуюцца пераважна XIX — першымі двума дзесяцігоддзямі XX ст. (у кнізе яны падаюцца не ў строга храналагічным парадку, гэты парадак часам парушаецца дзеля іх тэматычнага аб’яднання). Крыніцы пазнейшага часу выяўляюць па сутнасці ўжо сучасны стан беларускай літаратурнай мовы, і служаць яны галоўным чынам для рашэння тых задач, што ўзнікаюць пры вывучэнні курсаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы і яе стылістыкі.
Крыніцы (тэксты) неабходна аналізаваць усебакова, пачынаючы з графікі, якою яны надрукаваны, і канчаючы характарыстыкай уласцівых ім сродкаў і прыёмаў перадачы зместу выказвання. У тэкстах новай беларускай літаратурнай мовы няма патрэбы скрупулёзна выяўляць на фоне іншых моўных з’яў усе тыя рысы, што сведчаць пра сувязь з жывой беларускай гаворкай, як гэта рабілася пры аналізе помнікаў старажытнай пісьменнасці, бо ў аснове мовы гэтых тэкстаў якраз і ляжыць непасрэдна жывая народная гаворка. Тут важна ўстанавіць, наколькі дакладна яна перадаецца сродкамі тагачаснай графікі, у якой меры адлюстроўваюцца агульнапашыраныя і вузкамясцовыя моўныя рысы, а таксама іншыя з’явы, нетыповыя для беларускай мовы ў цэлым. I яшчэ: наколькі паслядоўна здолеў аўтар (выдавец) перадаць на пісьме асобныя фанетычныя і граматычныя асаблівас-
ці беларускай мовы, напрыклад аканне і яканне, канчаткі пэўных склонаў і дзеяслоўныя формы, наколькі разборліва ён падыходзіў да адбору моўна-выяўленчых сродкаў, у прыватнасці лексікі і фразеалогіі. Ўсё гэта і дае магчымасць вызначыць ступень літаратурнай апрацоўкі мовы тэксту, правесці адрозненне яе ад вусна-гутарковай мовы: і на ўзроўні правапісу і граматыкі, і ў адносінах выкарыстання сродкаў мастацкай выразнасці.
Такі аналіз вымагае звяртаць увагу літаральна на ўсе асаблівасці тэксту: на кожную літару і кожны знак прыпынку, на кожную граматычную форму і кожнае слова. Моўныя факты тэксту параўноўваюцца з фактамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы, выяўляецца ўсё тое, што не супадае з яе нормамі, бо гэта якраз і вызначае спецыфіку мовы тэксту, шырэй — стан увогуле беларускай літаратурнай мовы на нейкім гістарычным адрэзку часу (зразумела, за выключэннем пэўных індывідуальных, нетыповых асаблівасцей, уласцівых тэксту).
Для такога аналізу патрабуецца добрае веданне фактаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы, таму што толькі пры гэтай умове можна вызначыць моўную спецыфіку тэксту, напісанага ў пару фарміравання новай беларускай літаратурнай мовы. Прыходзіцца кожны тэкст як бы «праверыць» з пункту гледжання сучасных правіл беларускай арфаграфіі і граматыкі, сучасных норм словаўжывання і пры гэтым не ўпусціць ніводнага адхілення ад іх, хоць зусім натуральна, што розныя «адхіленні» ў тэкстах XIX — пачатку XX ст. ад сістэмы сучасных правіл, якая склалася значна пазней,— з’ява непазбежная, заканамерная.
Пажадана не толькі выявіць усе своеасаблівыя з’явы ў тэкстах, але і па магчымасці растлумачыць прычыны іх узнікнення. Часцей за ўсё яны тлумачацца ўздзеяннем мясцовых гаворак, прадстаўнікамі якіх былі аўтары (выдаўцы) тэкстаў; часам сваю ролю адыгрывалі розныя іншамоўныя ўплывы. Устанавіць дыялектную «прывязку» той ці іншай асаблівасці магчыма на падставе даных дыялекталогіі. Дыялекталогія, такім чынам, з’яўляецца важным дапаможным сродкам інтэрпрэтацыі пісьмовых крыніц пры вывучэнні гісторыі беларускай літаратурнай мовы. Іншамоўныя ўплывы ўстанаўліваюцца шляхам выкарыстання адпаведных даведнікаў. Акрамя таго, звяртаецца ўвага на тое, ці не залежыць ужыванне якойнебудзь з’явы ад устаноўленых тым ці іншым выдавецтвам уласных правіл друкавання кніг на беларускай мо-
ве (большасць гэтых правіл былі агулыіымі для ўсіх тагачасных выдавецтваў, але некаторыя рысы беларускай мовы па-рознаму перадаваліся рознымі выдавецтвамі).
Для вывучэння гісторыі новай беларускай літаратурнай мовы выкарыстоўваюцца толькі друкаваныя крыніцы. Выцякае гэта з таго, што развіццё літаратурных моў у новы (нацыянальны) перыяд адбываецца ў непасрэднай сувязі з развіццём кнігадрукавання, бо кнігадрукаванне ў гэты час становіцца найбольш зручным і даступным спосабам пашырэння літаратурнай прадукцыі.
Большасць беларускіх выданняў XIX ст. надрукавана лацінскімі літарамі, дакладней — той графікай, якою перадаецца на пісьме польская мова. Так друкавалі свае творы Я. Чачот, А. Рыпінскі, А. Баршчэўскі, В. ДунінМарцінкевіч, К. Каліноўскі, Ф. Багушэвіч і інш. Каб чытаць іх творы ў першавыданнях, трэба ведаць адметныя асаблівасці выкарыстання лацінскіх літар для перадачы польскай мовы.
Зычныя ў польскай графіцы, а гэта значыць — і ў беларускіх выданнях XIX — пачатку XX ст., перадаюцца лацінскімі літарамі ў іх агульнапрынятым значэнні: лацінская літара b адпавядае кірылаўскай літары б, d—д, f-—Ф, g— г, што абазначае адпаведны выбухны гук г, h — г, што абазначае адпаведны фрыкатыўны (фарынгальны) гук г, k— к, т — м, п — н, р — п, г — р, s—с, t — т, w — е. Своеасабліва выкарыстоўваюцца наступныя літары: 1 абазначае л мяккі (параўн. белар. lasok, Ion, laika), 1 — л цвёрды (lad, laska), z — з (zwon, zawu), z — ж (zart, kazu), ch — x (chata, choiad), cz — ч (czad nocz), sz — ш (szar, naszu), dz — дз (dziwa, dziki), dz— дж (dozdz, chadzu). Нескладовы ў доўгі час y беларускіх выданнях XIX ст. абазначаўся літарай й, якая выкарыстоўвалася таксама і для перадачы у доўгага (г. зн. у і ў на пісьме не адрозніваліся: параўн. chadzu і chadziu). У творах В. Дуніна-Марцінкевіча ў (нескладовы) перадаваўся літарай й, набранай курсівам (dzieuki). 3 канца XIX ст. (напрыклад, у творах Ф. Багушэвіча) ён абазначаецца літарай й.
Мяккасць зычнага перад наступным зычным або на канцы слова перадаецца праз напісанне над адпаведнай літарай значка ('): brae, isci, radasc і г. д. Гэтак жа абазначаецца і мяккасць афрыкаты дз перад наступным зычным і на канцы слова: dzmu, budz.
Перад галоснымі гукамі мяккасць зычных перадаец-
ца шляхам йашсання пасля літары, штб абазначаё зы'Чны, і, а затым адпаведнага галоснага: niama (г. зн. няма, без і чыталася б: нама), nieba (г. зн. неба, без і чыталася б: нэба, як у слове opera — опэра), miod (г. зн. мёд, без і чыталася б: мод), kaniusznia (г. зн. канюшня, без і ў адным і другім выпадку чыталася б: канушна). Натуральна, што літара і перадае адначасова і адпаведны галосны гук і мяккасць папярэдняга зычнага, бо гук і ўжываецца заўсёды пасля мяккага зычнага: idzi, sini і Г. д.
Такі спосаб перадачы мяккасці зычных абумовіў ужыванне для абазначэння галосных усяго толькі шасці літар: а = а, е=э, о=о, й = у, і=і і у = ы (параўн., напрыклад, напісанне слова elektrycznasci).
У некаторых выданнях, акрамя таго, ужываліся літары польскай графікі у (перадавала ў тэкстах на беларускай мове спалучэнне гукаў он: r^d — ронд, г. зн. урад) і g (перадавала спалучэнне гукаў ен: swigcic — свенціць). Можна сустрэць і іншыя выпадкі своеасаблівага выкарыстання літар. Напрыклад, у творах В. Дуніна-Марцінкевіча ўжываецца ў пачатку слоў літара і, набраная курсівам: ihrajec (г. зн. йграець).
Заўсёды адзначаецца ў адпаведных выпадках зычны /, які ў графіцы, заснаванай на традыцыйнай кірыліцы, не мае асобнай літары. Таму пішацца: jama — яма, majo — маё, najezdzic— наездзіць, sinija— сінія, hulaju — гуляю, myj — мый і г. д. (пры перадачы гэтых слоў кірылаўскім пісьмом тут выкарыстоўваюцца літары я, ё, е, ю або u).
У пачатку XX ст. у практыцы беларускага кнігадрукавання адбыліся пэўныя змены ў выкарыстанні лацінскіх літар для перадачы гукаў беларускай мовы: як і ў некаторых іншых мовах (напрыклад, літоўскай, чэшскай), гук ж стаў абазначацца літарай z (замест z), гук дж—
літарамі dz (замест dz), гук ч — літарай с (замест cz), гук ш. — літарай s (замест sz). Гук ў набыў абавязковае абазначэнне (шляхам напісання літары u: byu, wouk і г. д.).
Трэба, аднак, мець на ўвазе, што ў беларускіх выданнях XIX — пачатку XX ст., надрукаваных лацінскімі літарамі, нярэдка сустракаюцца розныя друкарскія памылкі: блытаецца напісанне 1 і I (напрыклад, lad замест lad), адсутнічае і для абазначэння папярэдняга мяккага
зычнага перад наступным зычным (menszy замест mienszy), а таксама значок (') для абазначэння мяккасці зычнага перад наступным зычным або на канцы слова (hraz замест hraz) і г. д. Такая з’ява выклікалася рознымі прычынамі, а найперш адсутнасцю сталай паліграфічнай базы для выдання беларускіх кніг (яны друкаваліся спарадычна ў тагачасных польскіх або рускіх выдавецтвах).
Што датычыцца выданняў кірыліцай, дакладней — грамадзянскімі літарамі, то гэтыя выданні спачатку друкаваліся па ўзору тагачасных рускіх выданняў і адлюстроўвалі тую графічную сістэму, якая выкарыстоўвалася ў рускай мове, а таксама многія асаблівасці рускага правапісу. Адсюль у беларускіх выданнях выкарыстоўваюцца літары н (абазначае адпаведны галосны гук у пачатку слова і пасля зычнага і і —для абазначэння гэтага гука перад галоснымі і зычнымі ў і й: конй, ймй, але такіе, сніу, сйній), літара t у такіх словах, як лЬта, ^ду, сЬна (г. зн. там, дзе яно этымалагічна абумоўлена), літара 's пасля цвёрдых зычных на канцы слова (стол'ь), літара іц (іцасце) і нават такія літары, як 0 (фіта) і v (іжыца), не адзначаюцца ў (прауда, даун^йійій або прйшов), 'о (ews, залег'ь, г. зн. ён, залёг) і г. д.
Пад уплывам рускага правапісу часта не перадаецца аканне і пішацца о і ў ненаціскным становішчы, дзе ў беларускай мове вымаўляецца а: столы, бЬлой. Можа не абазначацца спецыфічная для беларускай мовы мяккасць этымалагічных д і т, якая зараз перадаецца праз напісанне літар дз і ц: день, чувать і г. д. Гук р, які ў беларускай мове зацвярдзеў, абазначаецца мяккім паводле таго, якім ён быў раней: порядок-ь, прйгодны. Зацвярдзелыя шыпячыя таксама могуць перадавацца мяккімі: нашей, яіце. Прыметнікі ў мужчынскім родзе ўжываюцца з канчаткам -ыйі-ій: б^лый, вялйкій, у множным ліку — з канчаткам -ые!-іе: бі>лые, велйкіе і г. д.
Разам з тым выдаўцы, друкуючы беларускія кнігі, адступалі — у большай ці меншай меры — ад рускага правапісу, каб перадаць спецыфічныя рысы беларускага вымаўлення і граматыкі. Аднак рабілася гэта не заўсёды паслядоўна. Так, у адных выданнях даволі дакладна перадаецца поўнае недысімілятыўнае аканне, характэрнае для беларускай мовы, але тут жа не перадаецца другая якая-небудзь беларуская характэрная рыса, напрыклад, зацвярдзеласць шыпячых і р. Нярэдка тую ці in-
шую рысу нават у адным і тым жа выданні перадаюць па-рознаму, напрыклад: пййіуць, але чувать або карысць, але подговарйваюць.
Усё гэта і павінна ўлічвацца пры аналізе тэкстаў (таксама як і некаторыя чыста індывідуальныя асаблівасці выдавецкай практыкі тых ці іншых выдаўцоў беларускіх кніг, напрыклад, напісанні тыпу сьарод, бьеднасць, льудзі, іешче, сйінй, заг'аг'ала і да т. п.). Уважлівы аналіз графічных і правапісных асаблівасцей беларускіх выданняў XIX — пачатку XX ст. дапаможа з большай або меншай дакладнасцю размежаваць з’явы агульнапашыраныя і вузкамясцовыя, тыповыя і характэрныя толькі асобным выданням і тым самым раскрыць агульныя заканамернасці фарміравання норм, удасканалення і ўзбагачэння выяўленчых сродкаў беларускай нацыянальнай літаратурнай мовы ва ўзаемаадносінах яе з народнымі гаворкамі і мовамі суседніх народаў.
Для характарыстыкі асаблівасцей фарміравання і развіцйя новай беларускай літаратурнай мовы з пункту гледжання яе ўзаемаадносін са старой бсларускай літаратурнай мовай і жывой гаворкай беларускага народа можна выкарыстаць, акрамя спецыяльных навуковых дапаможнікаў па курсу гісторыі беларускай літаратурнай мовы, таксама наступныя працы: Анйченко В. В. йз нсторнн белорусского лнтературного языка.— йзв. AH СССР. Сер. лнт. н яз., 1972, № 6, с. 559—562; Жураўскі A. I., Крамко I. I. Важнейшыя адрозненні паміж новай і старой беларускай літаратурнай мовай.— У зб.: Беларускае і славянскае мовазнаўства. Мн., 1972, с. 132—147.
Дадатковы матэрыял адносна працэсаў выпрацоўкі правапіснаграматычных норм новай (нацыянальнай) беларускай літаратурнай мовы гл. у працах: Вайтовіч Н. Т. Да пытання аб фарміраванні нацыянальнай літаратурнай беларускай мовы. Мн., 1958; Камароўскі Я. М. Беларускі правапіс. Мн„ 1965, с. 3—45; Крамко 1. I., Юрэвіч A. К., Яновіч A. I. Эвалюцыя мовы беларускіх друкаваных выданняў новага перыяду.— Весці АН БССР. Сер. грамад. навук, 1967, № 3, с. 41 —49; Мацкевйч Ю. Ф., Мурашко А. Г., Орешонкова A. В. Взанмодействме между белорусскнм націюнальным лнтературным языком II народнымп говорамн.— У зб.: Вопросы образовання восточнославянскнх нацноналыіых языков. М., 1962, с. 127—150.
Наступныя працы прысвечаны раскрыццю кантактаў новай беларускай літаратурнай мовы з іншымі мовамі: Булахаў М. Г. Развіццё беларускай літаратурнай мовы ў XIX—XX стст. ва ўзаемаадносінах з іншымі славянскімі мовамі. Мн., 1958; Жураўскі А. Крамко I. 7. Характар знешніх узаемаадносін беларускай літаратурнай мовы з іншымі славянскімі мовамі ў пачатковы перыяд яе фарміравання. Мн., 1973.
Шляхі станаўлення і далейшага ўдасканалення новай беларускай літаратурнай мовы разглядаюцца таксама ў працах: Булахаў М. Г., Бірыла М. В. Развіццё беларускай літаратурнай мовы ў савецкі перыяд.— Весці АН БССР. Сер. грамад. навук, 1976, № 4, с. 103—111; Красней В. П. Функцыянальнае развіццё беларускай літаратурнай мовы ў савецкі час.— Веснік БДУ. Cep. IV, 1982, № 3, с. 5—8; Ша-
кун Л. М. Развіццё беларускай літаратурнай мовы ў сям’і моў братніх народаў Савецкага Саюза.— Вссці АН БССР. Сер. грамад. навук, 1978, № 6, с. 124—133.
ТЭКСТЫ XIX ст.
ПРАКТЬІКАВАННЕ 56. Прааналізуйце ўрывак з ананімнай паэмы «Энеіда навыварат» і вызначце:
а) яго графічныя асаблівасці;
б) важнейшыя рысы правапісу (фанетычныя напісанні, якія адлюстроўваюць характэрныя з’явы жывога беларускага вымаўлення, з аднаго боку, а з другога — такія напісанні, што абумоўліваюцца ўплывам тагачаснай рускай арфаграфіі або нейкімі іншымі прычынамі);
в) тыповыя для беларускай мовы марфалагічныя і сінтаксічныя з’явы;
г) розныя адхіленні ад агульнапашыраных беларускіх моўных рыс (выкліканыя ўздзеяннем пэўных .мясцовых гаворак і іншымі прычынамі);
д) асаблівасці лексічнага складу (агульнапашыраныя словы і дыялектызмы, розныя іншамоўныя запазычанні, склад лексікі з пункту гледжання яе семантыкі і стылістычнай дыферэнцыяцыі і г. д.).
Устанавіце, наколькі літаратурна апрацавана мова ўрыўка (у адносінах выкарыстання лексічных і фразеалагічных сродкаў, паслядоўнасці перадачы характэрных рыс беларускай фанетыкі і граматыкі, напрыклад, такіх як аканне і яканне, дзеканне і цеканне, пераход в у ij, зацвярдзеласць р і шыпячых).
Паэма «Энеіда навыварат»— першы буйны твор беларускай літаратуры пачатку XIX ст. і адна з першых публікацый на беларускай мове кірыліцай (грамадзянскімі літарамі) пасля пэўнага перапынку ў беларускім кнігадрукаванні. Упершыню была надрукавана ў 1845 г. у пецярбургскім часопісе «Маяк» (т. 23, разд. «Смесь»), Урывак з паэмы прыводзіцца паводле гэтага выдання.
Яней дзяцюкь вншь быу хупавый, Парнюкь няувошта украсіу Н пак-ь удауся нелукавый: Даступень, весел'ь, не спясіу.
А Грекн вайну нарабнлн, Якт> ляда Трою так-ь спалнлн. Кашель схопіушн на уцёк"ь Н так'ь зробійушн ёігь qayHOKb,— Траянцамн яго набіу й у моря снняе пусціу.
А як-ь Юнона была злая
Якь Паня наша, такд> лнхая, Яго, хотсЬла погубнтсь;
Вь кацёль у пекл-Ь пасадзнтсь: За то, вот"ь Bumi) ты, ня любнла Вянера, што яго радзнла...
Юнона йоблак-ь атпнхнула, Да зь нёба на морі. взглянула, А жь вось на чаунак-р Яней; «Ахь! ты лякруцнна, зладз1.й «Вось я табі змялю Bt табаку; «Ражномь у моря, якт, собаку!... «Швыдчей, насоуку дай мнЬ, Геба! «Да у торбу, положь мдЬ хлі>ба, «Впрягн паулнна вь TopaA3t>flKy, «Спрягн яйчню, да пндз-Ьйку!» Нна, усЬушн, пакатсмлась, Якь раз"ь, ві> Яола ачутснлась: Яол-ь, тагды сядзЬу на пецк-Ь, Мязгу скабліу на nepeneuKt 14 кавярзенькн падплетау,—■ 14 вось аборы подобрау, Заткнуу за поясь кацатых"ь Скаціуся сь пецкн вь адзннь mbx-b.
Слоўнік кавярзенькн — лапці кацатых-ь — качатыг, шыла падплятаць лапці, спіца лякруцнна — ад рэкрут, тут: прахвост, шэльма
н a coy к a — халат. балахон
пакь — узмацняльная часціца торадзійка — брычка, таратайка
у к р а с і у — тут: прыгожы
х у п а в ы й — лоўкі, спрытны швыдчей — хутчэй, шпарчэй
Параўнайце моўныя асаблівасці ўрыўка з моўнымі асаблівасцямі ўрыўкаў з помнікаў беларускай літаратуры XVII—XVIII стст., у прыватнасці такіх, як «Прамова Мялешкі» (урывак з яе гл. на с. 120), школьная камедыя, створаная ў Смаленскай семінарыі (урывак з яе гл на с. 127—128).
Адзначце:
а) якія агульныя рысы ўласцівы графічнай сістэме ўсіх гэтых твораў;
б) чым збліжаюцца гэтыя творы з боку правапісу і граматычных асаблівасцей;
в) якія агульныя семантычныя і стылістычныя пласты лексікі вы. карыстоўваюць аўтары гэтых твораў;
г) чым тлумачыцца наяўнасць агульных рыс у мове гэтых твораў;
д) якімі рысамі адрозніваецца іх мова і наколькі істотнае гэта адрозненне;
в) што дае падставы адносіць паэму «Энеіда навыварат» да новага перыяду ў гісторыі беларускай літаратурнай мовы.
ПРАКТЫКАВАННЕ 57. Прааналізуйце ў такім жа плане, як гэта патрабавалася пры аналізе ўрыўка з паэмы «Энеіда навыварат», урыўкі з іншых ананімных вершаваных твораў XIX ст. (г. зн. вызначце іх графічныя, правапісна-граматычныя, лексіка-фразеалагічныя, стылістычныя асаблівасці з пункту гледжання адлюстравання агульнапашыраных і вузкамясцовых з’яў беларускай мовы, а таксама роз-
ных іншамоўных уплываў, устанавіце, наколькі апрацавана мова гэтых твораў).
Параўнайце моўна-стылістычныя асаблівасці прааналізаваных ананімных твораў і на падставе такога параўнання зрабіце вывад аб тым, у якім напрамку развівалася мова беларускай ананімнай літаратуры XIX ст. (для параўнання асабліва мэтазгодна выкарыстаць матэрыял ананімных паэм «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе»),
УРЫВАК 3 ВЕРША «ВОСЬ ЦЯПЕР ЯКІ ЛЮД СТАУ»
Верш запісаны I. Насовічам у 1848 г. і апублікаваны ў працы: Белорусскпе песнн, собранные 14. 14. Носовнчем,— Зап. Рус. геогр. о-ва по отд.-ю этногр. Спб., 1873, т. 5.
Воть цепер'ь якій людь ставь, Хнцерь, зол"ь, не удал'ь, лукавь! Есть TaKHX"b на свіці много, Што запомннлв на Бога. Себе любюць ўсего болі>, По своей пдуць всн вол'Ь, Малу вЕру вь Бога маюць, Ворожбнтов'ь прнзываюць. Нарікаюць вь томь на Бога, Што у nxt не ма ннчого. А разбогацівць хто, Штоб'ь-то дзяковаць за то!
Ht>! не ўзглянець ёігь на небо, Ему еіце большн треба. Над крохою хліба мл'Ьець: Даць голодному жал’Ьець; Гоннць біднаго зь двора, Хоць якая будзь пора.
УРЫВАК 3 «ГУТАРКІ ДАНІЛЫ СА СЦЯПАНАМ»
Паводле выдання: «Русская старнна», год семнадцатый, март Спб„ 1886.
Святого дня н харошае пагоды, Данпла сь СьдЬпаном'ь: Сошлнся разомг. н сЬлн подь парканомть, Дай нужь талкаваць, дай нужь гаварыць: Што далей зь нась будзе, якь мы будзнмг. жнць? Гавораць на св-Ьц-Ь, ў голас'Ь талкуюць — Ать ксяндзоў, ать жндоў — ўсЬ людзн чуюць, Што вольнасьць нам-ь бідным'ь дас’ьць Цар"ь —
6634» откладу, Што только сь панамн не найдзе ёігь ладу.
Чаго адны хочуць, то другнм'ь ня мпла,
Цар"ь нхм паўтаранць, а яны хнтруюць, Згаварыўшлсь сь сабою, Цару так-ь талкуюць: Пане найясн’Ьлшій, што зь гэтаго будзнць, Даўшн ўсвмь вольнасць, кажен-ь тоя згудзлць; Бо мужлкь безь пана быць ллякь ня може — Пабьютса, паколютца, сцеражл ты, Боже, Над"ь лмл треба што дзень — сь кнутомь стаяць надь каркам-ь
Розгл лежалл зь возам-ь — за хвальварком'ь; Гразы якь ня будзе, ать двара Hafl-b хамамть Забьютца сь сабою на BtR-b віжаў — амэн-ь.
Мужнкь без-ь гарелкн плрабыць ня може, А якт> станлць блтца — кала яму треба, Хаць дзлцямь ў хац-Ь — ннмаші. куска хл!>ба. Бо зналць ён-ь, што за ўсе пань скарае,—■ С-ь хама ня будзлць ннчога, якь пана не мае. Воть, братка, як-ь яны падлыгаць ум-Ьюць...
ЗАУВАГА. Словы йхм паўтарайць трэба чытаць: ім патурае, хаць — хоць, нймашь — няма.
УРЫВАК 3 ПАЭМЫ «ТАРАС НА ПАРНАСЕ»
Прыводзіцца па першаму выданню ў газеце «Мннскнй лнсток», 1889, № 37.
Тл знау зь вась, браццы, хто Тараса, Што у палясоушйках'ь ёнь быу? На путявнтн лл Парнаса Ень тамь лл лазнн блнзка жлу. Што-Ж'ь, чалав'Ьк'ь ён'ь быу рахманый, Гар-Ьлкн у зубы ёнь ня брау, За то у ласцы быу у пана: Пан"ь яго дужа шановау;
Люблла то-ж-ь Тараса паня, й войть ня разу ня взбряхнуу, За то Тарас-ь балота зрання До цільной ночн пнльнавау. Чуть золакь —ёнь стр-Ьльбу за плечн, Заткнець сякнру за поясь, Заусягды хадзіў ён"ь борь стеречн, й птушек-ь бну зг> ружжа Тарасг,. Тн доуга ёнь хадзіу, тн мала, Алпткп нЬшта адпн'ь разт> Бяда у бару яго спыткала, Воть якь казау нам'ь самь Tapacb: «На самаго Кузьму Демьяна
Пашоу я у ліс-ь, паішжа мхоу. Устау я нішта дужа рана, Здается сь первыхь пятухоу. йду саб-Ь я панямногу, Алй на пень троху прнсЬу, Ажь тугь: «тялеігь, тялеп'ь», чйразь дарогу,—
Здается тятярюк'ь злятЬу.
Злажнуся; аж'ь-ны: кляпсь!..— Ня палвдь Карамзель. Зі> другага — ня пякець! Гляжу — ажігны зть за елн валвць, Як-ь ёсць харомнна, мядзв-Ьдзь!..
Хоть ня труслввый я дзятйна, Алй затресся, яісь асяна, Зубамй якь тютька, ляпячу; Гляжу, — ажь зломаяа лясяна; Уздумаў: дай-ка ускачу!
Скакнуу, ня трапну, паскаузнууся,— й прама мазгауней лячу...
ЗАУВАГА. У выданні памылкова надрукавана панйжа (панйжа мхоу) замест памйжа.
УРЫВАК 3 ВЕРША «ВЯСНА ГОЛА ПЕРАПАЛА»
Паводле публікацыі ў газеце «Внтебскне губернскне ведомостн», 1896, № 26.
Весна гола перепала, А нй солй, а нй крупь й скотйны корму мало, й самому а нй вь зубь.
На палатях"ь дохнуть д-Ьтй, Жонка зь горя трй днй пьеть й давно порожнй кл-Ьтй, Хоть была добра осЬть.
Калйта лежнть под"ь лавкой, А прй ёй порожній глякг:
Оть Колядь мы сь кумомь
Савкой Потерялн ві> ry6t смакь Забнрай чорть жонку — бабу, й берн чорть калнту!..
ПРАКТЫКАВАННЕ 58. Прааналізуйце ўрыўкі з верша Я. Чачота і вызначце:
а) асаблівасці графікі;
б) прынцыпы перадачы гукаў беларускай мовы на пісьме;
в) паслядоўнасць перадачы асобных фанетычных і граматычных з’яў беларускай мовы;
г) агульнапашыраную лексіку і яе важнейшыя семантычныя і стылістычныя пласты;
д) дыялектныя і іншыя з'явы, якія не могуць разглядацца як характэрныя для беларускай мовы ў цэлым (на ўзроўні лексікі, фанетычнай сістэмы і граматычнага ладу).
Праілюструйце на канкрэтных прыкладах выкарыстанне паэтам сродкаў вусна-паэтычнай творчасці беларускага народа.
Вершы Я. Чачота (1797—1847), надрукаваныя ў падрыхтаваным ім зборніку беларускага песеннага фальклору «Piosnki wiesniacze z nad Niemna i Dzwiny, z dolgczeniem pierwotwornych w mowie slowiano-krewickiej» (Wilno, 1844—1846),— адна з першых спроб у XIX ст. друкаваць беларускія творы лацінскімі літарамі (польскай графікай).
ЯК TO ДОБРА, КАЛІ МУЖЫК...
Jak to dobre, kali muzyk
Trezwy, haspadarny!
Dia takoho u celom roku Zadyn czas nie marny!
Sniehi tajuc, jon harodzic
Kolmi, szto zimoju
I nawaziu i naczesau
Dobroju paroju.
Jose u nieho i luczywa,
I droü mnoho kletek;
Budzie czym waryci kaszu Usio leto dla dzietek.
Wiesna blisnie, jon hnoj wozic, I are, i sieje;
Kosic luhie, sienazaci, Nim zyto daspieje. Chleba maje i nie chodzic
Wiesnoju pa mierki, Bo zimoju jon nie lykau U karczmie s kwaterki.
Cлоўніk
chadzic pa mierki— nim — раней чым
пазычаць r o k — год
luczywa — чытай: лучына zadyn — ніякі
УРЫВАК 3 ВЕРША «ПЛАКАЛА БЯРОЗА ДЫ ГАВАРЫЛА»
Plakala bieroza, da hawaryla: Ciz u was na heto ja zasluzyla, Sztob wy mienie parubali I kroü maju wysysali?
Ja warn pry darozie jak dzieücza staju, Bieleriko prybrana na wiosku hledzu, 1 chto zimoju zabludzic, To darozku pakazu.
Ja warn pry darozie jak dzieücza staju, Wiesnoju warn kosy maje raspletu;
I ptuszeczki tut spiewajuc,
I ludzi mily cien majuc.
Za sztoz wy sieczecie mienie bez winy, Sztob troszka napicce saiodzierikoj krwi?
Параўнайце прааналізаваны тэкст i пададзены ніжэй урывак з віншавальнага верша, напісанага Я. Чачотам яшчэ ў 1819 г. і не апублікаванага пры жыцці аўтара, і вызначце, ці адрозніваецца якімінебудзь істотнымі рысамі мова ўрыўка ад мовы прааналізаванага paHeft тэксту (з боку графічнай сістэмы, правапісу і граматычнага ладу, асаблівасцей выкарыстання сродкаў мастацкай выразнасці). Чым тлумачыцца сходнасць мовы ўсіх гэтых твораў, напісаных у розны час і апублікаваных рознымі выдаўцамі?
Урывак прыводзіцца паводле публікацыі верша ў працы: Archiwum filomatöw. Czesc III. Poezya filomatöw. Krakow, 1922.
Lisiczka, zouty hrybok.
Slimakou nie baicca;
Nie toczyc jaho czerwiaczok, Jon u lesie zdarou bliszczycca.
Konik pa polu dureje, Choc kopy wozic nie dbaje. Salawiej charaszo pieje, Samiczku k siebie sklikaje.
Budz, jak lisiczka, zdarowy, Jak konik, wiesiol pry trudzie; Niech Twajo pismo, razmowy Jak salauja holas budzie.
ПРАКТЫКАВАННЕ 59. Прааналізуйце моўныя асаблівасці ўрыўкаў з твораў В. Дуніна-Марцінкевіча (1807—1884) — пісьменніка, які сярод іншых, што пісалі ў XIX ст. па-беларуску, пакінуў найбольш вялікую колькасць твораў: паэм, вершаваных аповесцей, камедый (пераважная большасць іх была выдадзена асобнымі кнігамі яшчэ пры жыцці аўтара). Вызначце ў пададзеных ніжэй тэкстахурыўках;
а) іх графічныя асаблівасці;
б) прынцыпы перадачы гукаў беларускай мовы;
в) паслядоўнасць адлюстравання асобных з’яў фанетычнай сістэмы беларускай мовы;
г) характэрныя рысы граматычнага ладу (у першую чаргу — ступень упарадкаванасці сістэмы склонавых форм імён і спрагальных форм дзеясловаў);
д) семантычныя пласты лексікі;
е) спецыфічныя прыёмы адбору і стылістычнага выкарыстання лексіка-фразеалагічных сродкаў;
ж) вузкамясцовыя моўныя рысы;
з) іншамоўныя ўплывы.
Шляхам параўнання прапанаваных для аналізу тэкстаў, узятых з розных выданняў твораў В. Дуніна-Марцінкевіча, устанавіце, ці адбываліся з цягам часу ў яго мове якія-небудзь змены (у адносінах адлюстравання тых ці іншых фанетычных або граматычных асаблівасцей, адбору спецыфічных мастацкіх сродкаў і г. д.).
УРЫВАК 3 КАМЕДЫІ «ІДЫЛІЯ»
Паводле выдання: Sielanka. Opera we dwoch aktach. Wilno, 1846.
Naum. Basz! jaki ty cikün, chöczesz wiedac ab kamecie. Da szto warn ab hetam talkawäc, kali heta taköje wielmi balszoje dziwa, takoje wialikaje, szto ja ab niom i sam niczöha nia prawiedau i skazac nie mahü. Znäjesz pryhaworku: czahözby pläkau slep, kab widziau swiet? Da i jab niadziwiusia, sztob wiedau. Dahadäusia tölka, szto nam pieunie hörszaj kätarki niabüdzia, jaküju ad Kamisarä ciarpim. Bo znasz prymouku: i odsiül haraczö i adtül balaczo. A kali jenä k nam prydzia, to pieunia na biadü näszaho häda Kamisarä: bo sztos jon wielmi ciapier u kuiäk zatrubiu; a lätaje! a biehaje! jakby blökatu najeusia.
C Л O IJ H І K
basz — бач znasz — знаеш
katarka — катарга
ПАЧАТАК ПАЭМЫ «ГАПОН»
Паводле выдання: Hapon, Powiesc bialoruska, z prawdziwego zdarzenia, w jgzyku bialoruskiego ludu napisana. Przez Wincentego Dunin Marcinkiewicza. Minsk, 1855.
HAPON
Powiesc bialoruska
Kali achwota naczata;
Sztoz staicia jak cialata?
Dalej chlopcy, maladzicy.
Zacznicia at miacialicy.
z Komed: opery: Sielanka
. SATOH.
Po wiese bialnruska, z prawdziwego zdarzenia, w jezyku biatoruskiego ludu napisana.
WsbMoa 4 Ryrina®.
miu tFüxtntego Dunin МагсМітісы.
^*?93**-
M 1 N’S K.
KUtABEM KSIEGAHZY MINSKICH, BRAU B E J L IN 0 W.
4 85».
Кніга B. Дуніна-Марцінкевіча «Гапон»
Szum, kryk, homan u karczmie, Kipic sielskaja druzyna, Piwa, miod, harelku pje, Az ny kurycca czupryna.
Haspadary za staiom Hromka hutarku wiaduc, A Landarka z Landarom, Miod, harelku razdajuc.
Chlopcy, dziewki, maladzicy
La paroha hamaniac, A staryje czaraunicy Ciszkom la pieczy siadziac.
Anania na skrypee Zhrajec Lawonichu, to byezka, Hapon zaru paddawajec: «Z ihraj, kryczyc, kazaczka...»
ЗАУВАГА. Загалоўкі, розныя зноскі, тлумачэнні і даведкі, а таксама прадмовы да сваіх беларускіх твораў В. Дунін-Марцінкевіч пісаў па-польску.
С ло ў ні к
b у с z о к — назва танца Landarka — карчмітка, жонка
Landar — карчмар карчмара
m і а с і a 1 і с a — назва танца
УРЫВАК 3 ПАЭМЫ «ВЕЧАРНІЦЫ»
Паводле выдання: Wieczernicy і Obl^kany... Poezye W. DuninMarcinkiewicza. Minsk, 1855.
„Ciapier, dzietaczki, staromu praczniej Kazkaj wiasialic kachanych hasciej“— Tak dziadok paczazz; usie kruhom zasieli, Cichasc! maizla« anhiely zlacieli.
Wot kali czasam wiasnoju
Pry ruczajku zasiadziesz z dumoju
U pozny wieczar jak swiet Bozy spie: Cicha kruhom! tolki salauja
Piesniu paczujesz dy homan ruezja.
Tak i u chacie. Wierciano burczyc.
Mo’a i prauda, dy Boh was tarn znaje!
Stary nie cikawy, ab tym nie pytaje.
Mo’a i Minsk nasz ciapier nie taki, Jak, dzietki, kalisci u proszly wiaki.
Ja basz nie zdarowy; piac let jak tarn by«.
Oj milenki! bywala i ja nie tuzyu:
Wiaziesz z hascincam na woliku k torhu wazok drozz, Wiarnieszsia z hascincam i hraszmi damou Dy szto i paminac... Minsk kipiezz wiasioly.
Panoczki hulali basz jasny sakoly.
Stary apcior slozku bielym rukawom...
УРЫВАК 3 ПАЭМЫ «ШЧАРОУСКІЯ ДАЖЫНКІ»
Паводле выдання: Dudarz bialoruski, czyli wszystkiego potrosze. Minsk, 1857.
Tut starä Hrypina ruköju machnüla, Usie kruhom zamoukli,— swajäk joj Aküla Padyszözz da bäby,— ta dziedu na wücha Krychü paszaptäla — dyj, chiträ starücha. Padnialäs iz lauki,— zzkruh wökam pahnäla.
I takije reczy jömka kazac stäla.— «Paslüchajcia dzietki starenkaj Hrypiny. Wiedamaz szto usiäki sakretny nawiny Babie nia dziwota,— wos pawarazü,
Chto s dziaizczat winöwien, präudu warn skazu.— Pasta« tut Audötka reszata nawieiika, Zatuszycia ahön, sztöby ciomna stat a».
Wos tak i zrabili— jak baba skazäla.— Ciomna u swiatlicys,— wykal, mauläu, wöka, Dziwa, da i hödzia! — cichasc tarn hiuboka;
Usie iz hramady u kuczku sabralis, Az wolasy гіўЬат sa strachu padniälis, Oj !.. trasucca chlopcy,— trasucca i dzieuki! A baba straszenny zawodzic prypieuki,— Dyj reszatam pieunia s wierchu prykrywäje, Agätku, Tadörku k sabie pryzywäje.
Для характарыстыкі асаблівасцей моватворчасці В. Дуніна-Марцінкевіча параўнайце яго творы з творамі Я. Чачота. Пакажыце агульнасць вытокаў моватворчасці гэтых беларускіх пісьменнікаў і тыя рысы, якімі збліжаецца мова іх твораў як прадстаўнікоў новай беларускай літаратуры. Параўнайце з беларускімі мастацкімі творамі больш ранняга часу: вершамі А. Рымшы (урыўкі з іх гл. на с. 87— 88) або «Александрыяй» (урыўкі з твора гл. на с. 90), а таксама такімі творамі, што ўзніклі ў пераходны перыяд ад старой да новай беларускай літаратуры (XVIII ст.). 3 гэтай мэтай прааналізуйце пададзены ніжэй урывак са школьнай камедыі, якая змешчана ў рукапісным зборніку, складзеным у 1787 г. К. Марашэўскім. Параўноўваючы гэты ўрывак, напісаны таксама лацінскімі літарамі (тагачаснай польскай графікай), з творамі В. Дуніна-Марцінкевіча (напрыклад, прыведзеным вышэй урыўкам з камедыі «Ідылія»), устанавіце, штб збліжае і што адрознівае іх мову з боку графікі, правапісна-граматычных асаблівасцей, лексікі і фразеалогіі, выкарыстання сродкаў мастацкай выразнасці. Растлумачце, на якой падставе камедыю са зборніка К. Марашэўскага (як і іншыя школьныя драматычныя творы XVIII ст.) звычайна адносяць да старажытнага перыяду ў гісторыі беларускай літаратурнай мовы.
УРЫВАК 3 КАМЕДЫІ, ЗМЕШЧАНАЙ У ЗБОРНІКУ К. МАРАШЭУСКАГА
Прыводзіцца па арыгіналу, які захоўваецца ў бібліятэцы Акадэміі навук Літоўскай ССР у Вільнюсе.
Ch top. Och jak nieszczasliwojo zycio majo! chadzu ja chadzu pieraz caluhenki dzieri, az nohi aniemieli, ruk nie czuwac ad pracy i tapara, a horsz jeszczo ad capa, malaczu ad samych kurey, az maio szto nie da paudnia jakby sam adzin: prauda szto i zonka pamahaia, da szto z jeje za rabota, wiedama zanockaja sprawa, ciukniec kolka razy capom, az zaraz jeje licho i bierec, to siadziec, to lazec, to kolki padapruc, tolki czort lonski jeje dusic, a potym jeszcze z homanom i klecboju poydziec, papytajusia ja tylki jeje kudy? poydziesz? az zaraz skazec, Dzieciey karmic,
strawu waryc... Prapadzi jeno, nieszczasliwojo zycio naszojo, bo usio jak harawac, tak harawac musim... A ja i szeleha przy duszy nie maju, daduszysz nie maju! a Pan adnak na toje nie hledzic, da usio kryczyc, zaplaci skurwy Syn, zaplaci wuzawa krou muzyk.
ЗАУВАГА. Літарай y перадаецца ў камедыі не толькі ы, але ў пэўных выпадках (пасля галосных) таксама і й: kurey, poydziec і г. д.
С л о ў н і к
Ion ski — леташні szeleh — дробная манета,
грош
ПРАКТЫКАВАННЕ 60. Прааналізуйце ўрыўкі з вершаў Ф. Багушэвіча (1840—1900), аднаго з заснавальнікаў крытычнага рэалізму ў беларускай літаратуры, аўтара зборнікаў «Dudka bialaruskaja» (Krakow, 1891), «Tralalonaczka» (Krakow, 1892), «Smyk biaiaruski» (Poznan, 1894) i вызначце:
- a) графічныя асаблівасці выданняў паэта;
б) іх правапісныя рысы: фанетычныя і марфалагічныя напісанні, паслядоўнасць адлюстравання асобных арфаграм;
в) вузкамясцовыя фанетычныя з’явы;
г) агульнапашыраныя марфалагічныя тыпы і паслядоўнасць іх адлюстравання;
д) вузкамясцовыя граматычныя з’явы;
е) семантычныя пласты лексікі і спецыфіку выкарыстання асобных лексіка-тэматычных груп;
ж) асаблівасці стылістычнага выкарыстання лексіка-фразеалагіч. ных сродкаў (іх стылістычную дыферэнцыяцыю, мастацкія функцыі асобных слоў і зваротаў, фальклорныя вытокі моватворчасці паэта);
з) з’явы, абумоўленыя іншамоўным -уплывам.
УРЫВАК 3 ПРАДМОВЫ ДА ЗБОРНІКА «DUDKA BIALARUSKAJA»
Bratcy milyje, dzieci Ziamli-matki majej! Warn afiarujuczy pracu swaju, muszu z wami pahawaryc trochi ab naszaj doli-niadoli, ab naszaj backawaj zpradwiecznaj mowie, katoruju my sami, da i nie adny my, a usie ludzi ciomnyje, «muzyckaj» zawuc, a zawietca jana «bielaruskaj». Ja sam kalis dumau, szto mowa nasza — «muzyckaja» mowa i tolki taho! Ale, pazdarou Boze dobrych ludcou jak nauczyli mianie czytac-pisac, z toj pary ja szmat hdzie byu, szmat czaho widzieu i czytau: i prakanausia, szto mowa naszaja josc takajaz ludzkaja i panskaja jak i francuzkaja, albo niamieckaja, albo i inszaja jakaja.
УРЫВАК 3 ВЕРША «МАЯ ДУДКА»
Ech skruczu ja dudku! Takoja zahraju,
Szto usim budzie czutka, Ad kraju da kraju 0j! to budzie hranie, Jak na powitanie I jak na wasele,
Niadouha tykiele: Prgdko skonczu piesni... Poki dudka tresnie, Ci pahiochnuc ludzi, Ci wysachnuc hrudzi, Sily nadarwutca Na radasnaj dudca I wyciakuc slozy... Na suchija lozy... Wyjdzie dusza paraj, Padymitca z chmaraj, Tumanam pa reczcä Rasoj razlijetca, Kalasoczki zrosia,
Kab zyta udaiosia. A chleb zjaduc ludzie,
I znou slaza budzie. Nu dyk hrajze dudka, Kabze byla czutka, Kab az wuszy drala; Kab ty tak ihrala, Kab ziamla skakala!
C ло ў НІ K p r g d k o — хутка wasele — вяселле
tykiele — толькі, аднак
УРЫВАК 3 ВЕРША «НЕ ЦУРАЙСЯ», ЗМЕШЧАНАГА У ЗБОРНІКУ «5МУК BIALARUSKI»
Nia curajsia mianie, paniczok, Szto daloii pakrywajuc mazoli; Mazol pracawitych znaczok, Nia zarazie ciabie jon nikoli. To madal za trudy i za muku, Nia chwaroba jakaja z zarazy.
14 8
Nia stydajsia padac ty mnie ruku, Bo na hetaj ruce niama skazy! Ej smialej adkrywaj halawu Na paklon moj tabie da ziamli; Ja twajej hatawy nia sarwu
I majej wyb, pany, nia uziali.
Nia uciakaj ad majej ty siarmiahi,— Mnie nia stydna u jej ani czuc,
Wot twoj chrak ja nia mieuby adwahi,
Czortou chrak, na siabie apranuc. Na kaszulu hladzisz krywym wokam, Szto u chacie mnie baby paszyli, Prapacieia jana maim sokam. Cely tydzieri jaje nia pamyli...
C л o ў h i k
s k a z a — загана
Звярніце ўвагу на тое, ці ёсць якія-небудзь адметнасці ў мове аднаго і другога зборнікаў (з боку паслядоўнасці ў перадачы асобных агульнапашыраных фанетычных і марфалагічных рыс, выкарыстання дыялектных і іншых нетыповых з’яў, адбору сродкаў мастацкай выразнасці).
Параўнайце творы Ф. Багушэвіча з творамі В. Дуніна-Марцінкевіча ў адносінах апрацоўкі іх мовы, асаблівасцей выкарыстання моўна-выяўленчых сродкаў.
ПРАКТЫКАВАННЕ 61. Прааналізуйце верш Я. Лучыны (1851—1897) «Роднай старонцы» паводле публікацыі ў зб. «С/Ьверозападный календарь на 1892 годі» (Мннскь, 1891) з пункту гледжання тых асаблівасцей, якія вызначаліся пры аналізе твораў іншых беларускіх пісьменнікаў XIX ст., у прыватнасці Ф. Багушэвіча. Параўнайце верш з творамі Ф. Багушэвіча і адзначце тое агульнае, чым характарызуецца іх мова на розных узроўнях (правапісна-граматычным, лексіка-фразеалагічным і г. д.), штб збліжае гэтыя вершы з боку ўжывання мастацкіх сродкаў. Укажыце таксама і на адметныя рысы мовы верша Я. Лучыны ў параўнанні з мовай твораў Ф. Багушэвіча (правапісныя, граматычныя, лексічныя і г. д.). Асобна вызначце ў вершы тыя арфаграмы, якія абумоўлены ўплывам тагачаснага рускага правапісу (верш друкаваўся ў рускім выданні). Прасачыце, ці паслядоўна вытрымліваюцца гэтыя арфаграмы.
Ты параскннулась л-Ьсомь, балотамн, Выдмой пясчаной неурожайною, Мацн' зямлнца, н умалотамн
ХлЬба над-ь мйрку ня дашь звычайную! А сын-ь твой біідною адз1л”ь сярмягою, Зь лыка пошытые лапцн абуушн "Ьдзе драбннамн, чн калымагою, Конем"!,, што цягні, якбы заснуушн.
Усе у таб-Ь бЬдно! Часта заплаче Мужыкь араты, дзеля злой долн, Цяжко працуя, енг> же, адначе, Зг> табой разстацца ня ждзе нмколн. Н няпрнглядную хату зь пажнткамн, й поле скупое, BbiraHb бязт. пашн Мы, апрануушнсь старымн свнткамн, Любнм'ь н Ц'Ьннм'ь, бо яны нашн!
Дасьць Богь—•крлвавым'ь потом'ь оратому Здобыць пясчаную зямляцу здарнцца.
Быць добра сытаму, хоць ня багатаму, А дзеля празннка й чарка нам"ь зварпцца!.. Сонце наукн скрозь хмары цемныя Прагляне ясно надг> нашей ннваю й будуць жыцн дзіткн потомыя Доброю долею, долей счаслкваю!
ЗАУВАГА. Напісанне зямляцу трэба чытаць: зямлйцу, а напісанне патомыя — як патомныя.
С ло ў нік
выдма.— пясчаны ўзгорак, наді м£рку — звыш меркі
груд
ПРАКТЫКАВАННЕ 62. Прааналізуйце ўрыўкі з твораў беларускай публіцыстыкі XIX ст. з пункту гледжання іх графічных і правапісна-граматычных асаблівасцей, паслядоўнасці выкарыстання прынятых выдаўцамі спосабаў і прыёмаў (правіл) перадачы асобных рыс беларускай мовы, адзначце дыялектныя і іншамоўныя з’явы ў гэтых творах. Параўнайце іх правапісныя і граматычныя асаблівасці і вызначце, у якіх урыўках выкарыстанне правапісных і граматычных рыс найбольш упарадкавана, правапісна-граматычная сістэма якіх урыўкаў найбольш блізкая да сістэмы сучасных арфаграфічных і граматычных правіл беларускай мовы. Параўнайце графічныя, правапісныя і граматычныя рысы гэтых твораў з графічнымі, правапіснымі граматычнымі рысамі прааналізаваных твораў тагачаснай беларускай мастацкай літаратуры і ўстанавіце, якімі рысамі гэтыя творы збліжаюцца і ў якой меры выяўляецца адметнасць паміж гэтымі творамі.
Зрабіце тэматычную класіфікацыю лексікі, г. зн. вызначце важнейшыя лексіка-семантычныя пласты ў кожным урыўку. Растлумачце, чым абумоўлена ўжыванне тых ці іншых лексіка-семантычных пластоў ва ўрыўку, з якіх крыніц паходзяць адпаведныя словы, выкарыстаныя ў публіцыстычных творах.
Асобна вылучыце словы і словазлучэнні з тэрміналагічным значэннем. Устанавіце:
а) да якіх сфер жыцця яны адносяцца;
б) наколькі выразна акрэсліваюцца іх тэрміналагічныя значэнні;
в) у якой меры словы з тэрміналагічным значэннем, што выкарыстоўваюцца ва ўрыўках, звязаны з тагачаснай агульнадзяржаўнай тэрміналогіяй і ў якой меры гэтыя словы спецыфічныя;
г) які аб’ём яны займаюць у агульным лексічным складзе ўрыўкаў;
д) якія змены адбыліся ў гэтай групе лексікі ў далейшым (якія словы захаваліся, а якія не захаваліся ці змянілі свае значэнні і г. д.) і чым гэтыя змены выклікаліся ў кожным канкрэтным выпадку.
Раскрыйце асаблівасці стылістычнага выкарыстання лексіка-фразеалагічных сродкаў.
Разгледзьце ў прыведзеных урыўках сінтаксічныя канструкцыі і вызначце тыпы ўскладненых сказаў (складаназлучаных і складаназалежных з рознымі відамі злучэння і падпарадкавання), якія не сустрэліся ў прааналізаваных раней паэтычных творах беларускай літаратуры XIX ст.
«МУЖЫЦКАЯ ПРАУДА»
«Мужыцкая праўда» — першая нелегальная друкаваная на беларускай мове газета-пракламацыя, якая выдавалася кіраўніком сялянскага паўстання К. Каліноўскім на працягу 1862—1863 гг.
У р Ы в а к 3 № 1
Dzieciuki!
Minulo uze toje, kali zdawalo sia usim, szto muzyckaja ruka zdasce tolko da sachi,— ciepier nastau taki czas, szto my sami mozem pisaci, i to pisaci takuju praudu sprawiedliwu jak Boh na niebi. O, zahremic nasza prauda i jak malanka pierelecic pa swieci! Niechaj paznajuc szto my mozem nie tolko karmic swaim chlebom, no jeszcze i uczyc swajej muzyckoj praudy.
Pytali i pytajuc usie, szto czuwaci na swieci, chto nam biedym muzykam dasc wolnosc? No praudu skazauszy malo chto chocze skazaci tak jak sumlenie kaze — pa sprawiedliwosci. My muzyki, braty waszyje, my warn budziem hawaryc celuju praudu tolko sluchajcie nas...
Szesc let uze minulo, jak paczali hawaryc a swabodzie muzyckoj. Hawaryli, talkawali i pisali mnoho, a niczoho nie zrabili. A hety manifest szto Car z Senatom i z panami dla nas napisau, to taki durny, szto czort wiedaje da szeho jon padobny,— nijakoj u niom niema praudy, niema z jeho dla nas nijakoj karysci...
Wazmiem sia Dzieciuki za ruki i dziarzem sia razom! a kali pany schoczuc trymac z nami, tak niechaj ze robiac pa swigtej sprawiedliwosci: bo kali inaczej — tak czort ich pabiery! Muzyk pakul zduzaje trymaci kosu i sakieru, baranic swaho patrapic i u nikoho laski prasic nie budzie.
Hetu Muzyckuju Praudu napisau i znou pisaci budzie Jasko haspadar z pad Wilni.
Kasztuje hroszy 5.
У p ы b a k 3 № 5
Dziaciuki!
Malo taho szto z muzyka dzieruc na usiakije padatki
astatniu kaszulu, malo taho szto nikoli nie mozesz dabici sia da kuska chleba, a usio szto zarobisz addaci musisz czort wiedaje kamu i czort wiedaje na szto, malo taho, kazu, szto zycio naszeje horsze sabaczaho,— no skazecie maje milerikije czy jesc pamiez nami chto... kab nie aplakiwau jeszcze albo swaho syna, albo swaho brata, albo swaho muza, szto Car zabrau jeho u rekruty, da i zahnau czort wiedaje hdzie?
УРЫВАК 3 ГУТАРКІ «ПРА БАГАЦЦЕ I БЕДНАСЦБ»
Прыводзіцца паводле выдання: Про багацтво да бьедносць. Женева, 1881.
Літарай і ва ўрыўку абазначаецца гук і, літарай й — гук ы, літарай ь — мяккасць зычнага на канцы слова і перад наступным галосным. Адзначаецца адпаведнай літарай гук j.
Тнм часом, ньегльадзьучн на TaKyjy пашу бьадноту, падаткі дзьеруць з нас страшенно. С кoжнoj дзьесьанцінн nainoj пьасчано] да балотнье] зьамлі мн плацім у два разн больш rpomaj, jai< то варт за roje полье арендн заплаціць. Бачнцье, добріце льудзі, што гето толькі горкЦ смьех, калі Tiije грунте лічуцца нашммі. JaKije ж jann нашн, калі мн за jix прннасілованн плаціць в дво]чн больш, jaK ту цану, за катору]у мн можем чужо]е полье najMaub. Напрнклад в Літвье, в Ковенско] губерні, чнстаго доходу з дзьесьанцінн аренднаго грунту прнходзіцца 1 */2—2 руб., а з льyдзьej дзьеруць пазьемльелышх падаткав от 2*/г—3 руб. Нье дзьіво, што багато льудзье] кіÄajypb ceaje грунте. А там і перше больш трецье] часці мужнков нье малн CBajro j малого кусочка польа. Тпм часом і jami плацьаць jem4e нье мьенш 5—8 рубльов падатков з душй і через гето мусьаць на]’мацца за caMyjy малосць на caMyjy цьaжкyjy работу. Часто можно бачнць на Літвье і цьепьер, што полье öapanyjynb жонкамі земьесто худобн.
ЗАУВАГА. Слова пазьемльельнйх чытай як пазямельных, слова земьесто — як замест.
УРЫВАК 3 ГУТАРКІ «ДЗЯДЗЬКА АНТОН»
Паводле выдання: Dziadzka Anton abo hutarka ab üsim czysta szto balic, a czamu balic— nia wiedaim... . Wilno, 1892.
Wot i wychodzic ciapier na toja, szto wiadro wodki, szto warta moza 10 zlotych, kasztuje biaz mala 7 rubloü. A szto? wiedaicie ciapier za szto henaha mlynara zabrali?
Jon akcyzy kaznie nia placiu, jaho i pasadzili u turmu. Sztoz dalej wychodzic? Wot pan maje wodku; placic jon piersz na piersz kaznie akcyzu, a jak pradas wodku kupcu, pawinna jamu adbic tuju akcyzu, a jaszcze i zarabic. Kupiec znaczycca placic piersz za wodku, kolki jana tarn wartuje, pasla za akcyzu, a jaszcze i za pariski zarabotak. Nu, a szynkar jak pradaje muzyku wodku, sztoz budzie jon trade na jej, ci szto? Pradas jon jaje tak, kab usio adbic i jaszcze dobry barysz sabie u kiaszeii schawac. Trebaz i jamu kala hetaha pazywicsa! Hlancie ciapier jak heta dzieicsa: biedny muzyk, szto jamu na kozny hrosz da potu napracawacsa treba, jak wypje kruczok wodki, sam adzin zaplacic zarabotak i szynkara i pana i najbolszy zarabotak kaznie, bo music zaplacic usiu akcyzu. A i tut jaszcze nia kaniec, wiou dalej Anton, toz wiedaicie, szto nia koznamu mozna szynkawac. Na toja pastanouleny szynki i karczmy, kab ludzi patenty na prawa szynkawarinia kuplali. I tut roznyja roznie placiac: jos takija, szto placiac kaznie u hod pa 140, pa 280, a nawiet i pa 550 rubloü, a dzie to i jaszcze bolej. Nu, a wiedama szto kozny szynkar wozmie tyja hroszy z tych szto pjuc; nia wytazyc jon ich sa swajej kiaszeni. Toz jak placicia za wodku, to pawinny jaszcze i toj patentowy padatak zaplacic.
C л o ў h i k
akeyza — падатак за ганpatent — права на гандаль даль гарэлкай szynkawac — трымаць
kruczok — кілішак, чарка карчму (шынок)
ПРАКТЫКАВАННЕ 63. На падставе параўнання правапіснаграматычных і лексіка-фразеалагічных асаблівасцей прааналізаваных тэкстаў беларускай мастацкай літаратуры і публіцыстыкі зрабіце вывад адносна агульных заканамернасцей развіцця сродкаў і прыёмаў літаратурнага выказвання на працягу XIX ст., упарадкавання правапісу і граматычных рыс тагачасных беларускіх выданняў. Адзначце, моўныя рысы якіх выданняў найбольш блізкія да сістэмы сучасных літаратурных норм.
ТЭКСТЫ XX ст.
ПРАКТЫКАВАННЕ 64. Прааналізуйце тэксты, надрукаваныя рознай графікай у розных выдавецтвах на працягу 1905—1908 гг., вызначце моўна-стылістычныя асаблівасці гэтых тэкстаў і пакажыце, чым адрозніваюцца яны з боку правапісу і граматычных рыс паміж сабою і ў параўнанні з прааналізаванымі раней тэкстамі XIX ст. Правапіс і граматычныя рысы якіх тэкстаў найбольш блізкія да сучаснага правапісу і сучасных норм граматыкі?
УРЫВАК 3 ВЕРША Я. КУПАЛЫ «МУЖЫК»
Паводле першага выдання ў газеце «СЬверо-Западный край», 1905, № 746.
Што я мужык'ь, yet. туть знаюць, Н, ЯКЬ ІОСЦЬ ГЭТЫ СВ’ЬТ'Ь ВЯЛНК'Ь, 31. мяне смяюцца—пагорджаюць,— Бо я мужык'ь, дурны мужыкг.!..
Чнтаць, пнсаць я не ум!.ю;
Ня ходзнть гладка мой язык'ь, Бо толькн вічне ору, сЬю,—• Бо я мужык'ь, дурны мужыкі.!
Бо зь працы свой хл-Ьбь добываю,
Бо зношу лаянку н крыкь, Н свята рэдка калн знаю,— Бо я мужык'ь, дурны мужык-ь!
Гал’Ьюць дЬцн BiKb бязл, хл-Ьба, Подзерты жончнн'ь чаравнк'ь;
He маю грошн, якь потрэба,— Бо я мужык'ь, дурны мужыкь!..
Але, хоць сколькн жпць туть буду, Якг. будзе вкк'ь туть мой вялнк'ь, Ннколн, братцы, нн забуду, Што чалов-Ьк'Ь я, хоць мужык-ь!
Н кажный, хто мяне спытае, Пачуе толькн адзнні. крык-ь: Што хоць мной кажный пагорджае, Я буду жыць! — бо я мужыкг.!
ВЕРШ Я. КУПАЛЫ «А ХТО ТАМ ІДЗЕ?»
Паводле выдання: «Жалейка» Янкн Купалы. Пб., 1908.
А хто там вдзе, а хто там ндзе?
У вагромннстай такой грамадзе? — Беларусы.
А што йны нясуць на худых плечах, На ў лапцях нагах, на ў крывн руках?
— Сваю крыўду.
А каму нясуць гэту крыўду ўсю, А куды нясуць на паказ сваю?
— На свет цэлы.
Зборнік Янкі Купалы «Жалейка»
А хто гэта йнх, не адзнні> міільйон, Крыўду несць наўчыў, разбудзнў нх сон?
— Беда, гора.
А чагож, чаго захацелась йнм, Пагарджаным век, йнм сляпым, глухнм?
— Людзьмн звацца.
УРЫВАК 3 ВЕРША ЦЁТКІ «МОРА»
Надрукаваны ў зб.: Хрест на свабоду. Жалкова, 1906.
He такое цяпер мора, He такн у хвнлях шум: Цяпер бурна, страшна мора! Хвнля поўна дзнкнх дум.
Мора углям цяпер стала, Мора з дна цяпер гарыць, Мора скалы пазрывала, Мора хоче горы змыць.
Мора злуе, крэпнуць хвнлн, 3 дзлкнм шумам бераг рвуць. Гром грымнць за версты, мнлн 3 мора брызгн у неба бьюць.
Месцам хвпля стонам рыкне; Месцам плач зарвецца з губ, Месцам бераг болем нкне Гром грымнць у тысяч труб.
УРЫВАК 3 ВЕРША ЦЁТКІ «ЛЕТА»
Паводле публікацыі ў зб.: Скрыпка белорусска. Жалкова, 1906.
Ннва шумнць каласамн Жнта спелаго, аўса Уся прыбрана васнлькамн, Як дзеўчнна да венца. Вецерок па ёй гуляе, Клоннць колас да землн. Сонца зерне налнвае, Бусл клякоче на гумнн. Гаспадар бежнць з касою На зелёну сенажаць, Спешнць выкаснць з расою, Смаглей, гладчей траву сцяць. Бабы мыюць, хусты рубяць, Шыюць сарочкн, хвартухн.
Чутно ў лесн негдзы трубяць Сочуць гнезды пастухн. Дзецн у пасецы збнраюць Да кузёмак паземкн.
А у грыбах дзеўкн гукаюць: «Сюды хлопцы, дзецюкн!»
ВЕРШ Я. КОЛАСА «НАШ РОДНЫ КРАЙ»
Надрукаваны ў газ.: Наша доля, 1906, № 1.
Край наш бедны, край наш родны! Грась, балота ды пясок.
Чуць дзі троху луг прнгодны... Хвойннк, мох ды верасок.
А туманы, як пяленка, Засцнлаюць лес н гай... Ой ты, бедная старонка! Ой, забыты Багам край!
Верш «Наш родны край», з якім Якуб Колас упершыню выступіў у друку
Наше поле кепска родзнць;
Бідна тут жыве народ.
У гразн ен, бедны, ходзнць:
А працуе — льецца пот.
Пазнраюць нудна вескн.
Глянешь — сэрца забалнць.
На дворэ — паленья, іцескн;
Куча сметннку ляжнць.
Крыж хваевы пры дарозн:
Кучка тополеу сухнх...
Сцншна, нудна, як у вастрозн, Як на могнлках якнх.
А як песня панясецца,— Колькн у песнн той нуды! Уцякау бы, бег, здаецца, Сам ня ведаешь куды.
Край наш родны. Бедна поля!
Ты глядзншь, як снрота. Нудна ты, як наша доля, Як ты, наша цемнята!
УРЫВАК 3 ГАЗЕТЫ «НАША ДОЛЯ» (1906, № 1)
Уснм ведама, што для успакаення народу, каторы йшоу снлаю дабываць зямлю н свабоду, правнцельство об-ьявнло, што яно хочэ пярамяннць старые парадкн н дзеля таго склнкае Гасударственую Думу. Народ паверыу правмцельству м паслау сванх выборных людзей, каб яны у Думм дабылн яму зямлю, свабоду н лепшую долю.
й чэкау народ гэтае долн, н верыў, што яна прыйдзе...
Дума сабралася. Зьехалнся у Пецербурх прасеяные праз дзесяць снток народные дэпутаты. Увесь свет слухау, што скажуць яны. Н яны загаварылн, загаварылн аб цяжкой нядолн, аб цямноцн, аб безпраую... Земля н свабода патрэбны народу, гаварылн дэпутаты, бяз ннх ннма счасьця народу, ннма долн; бяз ннх адно цемнота н галодная смерць...
Правпцельство разагнало Думу. Яно гэтым ясна паказало, што не дасць народу нн зямлн, нн свабоды.
Н народ зразумеу гэта. Зразумеу ён, што пасля разгону Думы засталося яму адно з двух: або так як дауней прападаць з голаду, або самаму памыслнць аб сваёй долн.
УРЫВАК 3 ПАЭМЫ В. ДУНІНА-МАРЦІНКЕВІЧА «ГАПОН»
Прыводзіцца паводле выдання: Нароп. Apowiesc bielaruskaja Wincuka Marcinkiewicza. Pieciarburh, 1907.
Для параўнання гл. першае выданне паэмы на с. 143—144.
HAPON
Apowiesc bielaruskaja
Kali achwota nacata,
Stoz stajicie, jak cielata?
Dalej chlopcy, maladzicy!
Nacnicie ad miacialicy.
Z kamedyi opery «Sielanka»
Sum, kryk, homan u karcmie,
Kipic sielskaja druzyna, Piwa, miod, harelku pje, Azny kurycca cupryna.
Haspadary za stalom
Hromka hutarku wiaduc;
A landarka z landarom Miod, harelku razdajuc.
Chlopcy, dzieuki, maladzicy La paroha hamaniac,
A staryje caraunicy Ciskom la piecy siadziac.
Ananija na jskrypse jhrajec Lawonichu to bycka;
Hapon zaru paddawajec:
«Zihraj, krycyc, kazacka.»
ПРАКТЫКАВАННЕ 65. Прааналізуйце ўрыўкі з твораў беларускай мастацкай літаратуры пачатку XX ст., выдадзеных у розных выдавецтвах напярэдадні Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі, і вызначце:
а) чым адрозніваецца графічная сістэма ўрыўкаў у параўнанні з сучаснай;
б) наколькі ўпарадкаваны правапісныя і граматычныя рысы (наколькі паслядоўна вытрымліваюцца прынятыя выдаўцамі правілы перадачы асаблівасцей беларускай мовы ў тым ці іншым урыўку);
в) у якой меры прынятыя асобнымі выдаўцамі правілы перадачы асаблівасцей беларускай мовы супадаюць (г. зн. з’яўляюцца агульнапашыранымі) і ў якой меры гэтыя правілы адпавядаюць сучасным нормам арфаграфіі і граматыкі;
г) якія асаблівасці беларускай мовы адлюстроўваюцца непаслядоўна ў розных тагачасных выданнях і якімі прычынамі можна растлумачыць канкрэтныя выпадкі разнабою ў правапісе і перадачы граматычных рыс.
Раскрыйце лексіка-фразеалагічныя асаблівасці ўрыўкаў:
а) семантычны склад лексікі;
б) сэнсавую дакладнасць словаўжывання;
в) стылістычнае выкарыстанне лексіка-фразеалагічных сродкаў;
г) крыніцы адбору іх тагачаснымі пісьменнікамі;
д) ступень замацавання выкарыстаных ва ўрыўках лексічных і фразеалагічных адзінак у лексіка-фразеалагічным складзе сучаснай беларускай літаратурнай мовы.
Адзначце, якое месца ў сістэме моўных сродкаў прааналізаваных тэкстаў займаюць з’явы, вузкамясцовыя па характары, а таксама такія, што выклікаліся рознымі іншамоўнымі ўплывамі. Якімі рысамі наогул адрозніваецца мова гэтых тэкстаў у параўнанні з сучаснай беларускай літаратурнай мовай і наколькі яны супадаюць на розных сваіх узроўнях.
УРЫВАК 3 ПАЭМЫ Я. КУПАЛЫ «КУРГАН»
Паводле публікацыі ў газ.: Наша ніва, 1912, № 25.
Паміж пустак, балот беларускай зямлі, На ўзбярэжжы рэкі шумнацечнай
Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі, Удзірвянелы курган векавечны.
Дуб гальлё распусьціў карэнасты над ім;
Сухазельле у грудзі ўпілося;
Вецер стогне над ім уздыханьнем глухім,— Аб мінуўшчыне ў жальбах галосе.
На Купальле там птушка садзіцца, пяе;
У Піліпаўку воўк нема вые;
Сонцэ днём распускае там косы свае, Ночкай зоры глядзяць залатые.
Хмары неба ўсьцілалі мо’ тысячу раз;
Пяруны білі с края да края;
Ен стаіць — гэта памяць людзкая — паказ...
Толькі гутарка ходзе такая.
На гарэ на крутой, на абвітай рэкой, Лет назад таму сотня, ці болей, Белы хорам стаяў, недаступнай сьцяной Грозна, думна глядзеў на прывольле.
У нагах у яго разсьцілаўся абшар Хвоек гонкіх і пахані чорнай, Сонных вёсак шары, хат амшалых, як мар, Хат з сямьёй душ падданых, пакорных.
Князь у хорамі жыў, слаўны сьвету ўсяму, Недаступны і грозны, як хорам;
Хто хацеў, не хацеў — біў паклоны яму; Спуску, ласкі не знаў непакорам.
УРЫВАК 3 АПАВЯДАННЯ Я. КОЛАСА «НЕМАНАУ ДАР»
Паводле выдання: Гушча Тарас. Нёманаў дар. Пб., 1913.
Страшэнны штукар і свавольнік гэты Нёман. Кожны год ўдзярэ ён якую нібудзь штуку: то выкаціць на чыйнібудзь шнур стары, мокшы векамі ў ім, труп дрэва, то выхваціць цэлую луку у адных і прыточыць другім, або падрэжэ грунт, на каторым доўгімі векамі стаяў асілак — дуб у самай добрай згодзі з суседам -—Нёманам. He знае стрыманьня ён, ня ведае, куды дзець свае магучые сілы. Але ніхто не жаліўся на яго свавольства. А ў нашым сяле яго надта любілі, бо ён для села быў, як родны бацька: і карміў, і паіў, і на сваіх плечах кожнага вынасіў, і кожнага за лета разоў тры ў Коўна і Гродна вазіў, ды яшчэ і на дарогу даваў грошы. Праўда, езда па Нёмані на плытах не сусім лёгкая рэч. Ды што лёгка даецца на сьвеці простаму чэлавеку? Нёман быў нэрвом села, каторы будзіў яго жыцьцё і запраўляў чутка прыслухівацца да таго, што робіцца вакруг. I усе важнейшые справы былі так ці начэй шчэплены з Нёманам. Тут, на яго беразі, каторы так блізка падхадзіў к сялу, зьбіраліся селяне і радзілі свае рады. Кожны крок Нёмана, кожны спад ці прыбыль вады ў ім не прахадзілі незамечэннымі для сялян. А ў вапошніе гады Нёман задумаў новую штуку: у тым мейсцы, дзе бераг яго датыкаўся аднаго канца села, ён пачаў рабіць заварот, пракладаць новую дарогу, адрэзаючы шырокую луку да села. Прабегшы дугою па даўжыне села, ён зноў падыходзіў ўжо да другога яго канца, і далей бег старою дарогаю.
УРЫВАК 3 ПАЭМЫ Я. КОЛАСА «СЫМОН-МУЗЫКА»
Паводле першай публікацыі ў газ.: Вольная Беларусь, 1917, № 20.
Апусьціўшы сумна вочы, Даляй хлопчык падыбаў, Есьці хочэ — німа мочы, Ледзьве ногі падымаў, I так млосна, млосна стала, Пацямнела у вачах, Цела ўсё яго дрыжала У бок вадзіла і хістала; Чуць трымаўся на нагах. Так ішоў ён і раптоўна Стаў, як спынены ён кім: Каля лесу, ў неба роўна Плыў высока сіні дым;
Сам агоньчык ў полі тлее, Нікагусенька німа.
Хлопчык зразу весялее, С твару споўзае дума. 0, то можна падкрапіцца I агоньчык скарыстаць, Толькі трэба ухітрыцца Бульбы торбу накапаць. А у полі яе многа, Азірнуўся ўперад ён, Паглядзеў — німа нікога I — шусь ў бульбу, на загон! Накапаўшы, асьцярожна Да агню пашыбаваў.
Відавочна, падарожны Тут ішоў і спачываў. Ды цяпер не да развагі: Прысак хлопчык расхіліў, Усыпаў бульбу, ды карчагі Ды дроў зьверху налажыў. Зноў агоньчык разгараўся, Бойка полымя шугаў, Спад карчагі выбіваўся, Тонкай стужачкай зьвіваўся I паленцы ахінаў;
А дымок, як хвост зьмяіны Трапятаўся і гуляў Ды скрозь сучкі і галіны Валаконцы працягаў,
I губляўся на прасторы У ясным небі ціха млеў, А з ім ніклі думкі гора, Зноў Сымонка весялеў.
ВЕРШ М. БАГДАНОВІЧА «ЗІМОЙ»
Паводле выдання: Багдановіч Максім. Вянок. Вільня, 1913.
Здароў, марозны, звонкі вечэр!
Здароў, скрыпучы, мяккі сьнег! Мяцель ня вее, сьціхнуў вецер, I волен лёгкіх санак бег.
Як мары, белые бярозы
Пад сінявой начной стаяць.
У небі зоркі ад марозу Пахаладзеўшые дрыжаць.
Вілыотны месяц стуль на поле Празрысты, сьветлы стоўп спусьціў I рызай срэбнаю раздольле Сьнягоў сінеючых пакрыў.
Узрывайце-ж іх санямі, коні!
Зьвіні, вясёлых бомаў медзь! Вакол лятуць бары і гоні, У грудзях пачала кроў кіпець.
АПАВЯДАННЕ 3. БЯДУЛІ «ПАСТУШКА»
Са зб.: Biadula Zmitrok. Abrazki. Pb., 1913.
Niby cichije staraswieckije psalmy, imsara niesta haworyc.
Pa siccu za panskim harocham pasucca husi. Cue widac z daloku chata palasouscyka.
— Ech! — dumajec malenieckaja pastuska, trymajucy tazowy dubiec u rukach: kinu husiej, chwaroba ich nie wozmiec. Pabiahu da chaty zacirki sierbanuc: nadta jesci chocecca...
Ale pabajalasia.
Sonce piaklo jaje, halodnuju, smahluju. Abapiorlasia jana ab sukawaty plot, i byccam samlela... Tym casam
husi ubralisa u haroch. Nakruciusia na toje licha palasouscyk, backa jaje, i, ubacyusy hetuju stuku, scubanuu maluju dacku raz, druhi dziahaj swajej syrmiatowaj. Dziaucynka nawat nie zaplakala, tolki zazuchawaiasia i wyhnala husiej z harochu, i uzo bolej ab jadzie nia dumala...
— Najlepsaje lekarstwa hetym darmajedam!— kryknuu palesouscyk, adysousysia.
Pryslosia malenkaj pastusce cekac uzo poznaho wiecera... Chaj raniej panskije husi padjaduc! jeje zacirka i wieceram nie uciace... na kirmas nie paniasuc pradawac...
ПРАКТЫКАВАННЕ 66. Прааналізуйце ўрыўкі з твораў беларускай публіцыстыкі пачатку XX ст., апублікаваных у розных тагачасных выданнях, з пункту гледжання асаблівасцей іх графікі, правапісу і граматычнага ладу. Вызначце, наколькі паслядоўна адлюстраваліся ва ўрыўках тыя спосабы і прыёмы перадачы рыс беларускай мовы, якія сталі, па сутнасці, агульнапрынятымі ў тагачасным беларускім кнігадрукаванні.
Ахарактарызуйце моўна-выяўленчыя сродкі ўрыўкаў.
Адзначце:
а) якія лексічныя пласты найбольш шырока тут выкарыстоўваюцца;
б) якое месца ў лексічным складзе ўрыўкаў займаюць словы і звароты грамадска-публіцыстычнага значэння;
в) з якіх крыніц яны чэрпаюцца;
г) які сацыяльны змест укладваюць аўтары публіцыстычных твораў у асобныя словы і звароты для характарыстыкі тагачасных грамадскіх з’яў;
д) наколькі семантычпа дакладная і агульнадаступная прааналізаваная грамадска-палітычная лексіка і фразеалогія.
Вызначце сінтаксічныя асаблівасці ўрыўкаў (тыпы простых і складаных сказаў, спосабы злучэння і падпарадкавання сказаў, выкарыстанне ўскладнёных канструкцый, інтанацыйная экспрэсіўнасць і Г. д.).
Раскрыйце народна-гутарковыя вытокі моватворчасці аўтараў беларускай публіцыстыкі пачатку XX ст., а таксама той уплыў, які аказала на сістэму яе моўна-выяуленчых сродкаў руская рэвалюцыйная публіцыстыка.
- Беднаму чэлавеку дрэнна жывецца ўсюды; ўсюды ён павінен прадаваць сваю сілу рабочую гаспадару-капіталісту. Але па чужых старонках работнік мае права лучыцца са сваімі таварышамі, рабіць хаўрусы, каб ад гаспадароў дабівацца лепшай платы і лепшых парадкаў працы. Гэтак мы бачым, што, дзякуючы хаўруснаму змаганьню работнікоў за лепшае жыцьцё, ім тамака год ад году лягчэй становіцца жыць на сьвеці...
У трох дзержавах — ў Ліхтэнштэйні, Сэрбіі і Ф'ран-
ціі — устанавілі ў тым гаду канечнае страхаваньне работнікоў; там будуць выплачываць пэнсіі — у Франціі усім работнікам на старасць, у Сэрбіі і Ліхтэнштэйні — тым, што захварэлі, або пакалечыліся на рабоці.
У Сэрбіі устанавілі закон аб рабочым дню: па ўсіх фабрыках і майстэрнях цяпер там рабочыя працуюць не даўжэй, як дзесяць гадзін.
У Португаліі выдалі закон аб волі работніцкіх забастовак: работнікі маюць права ўсе разам кідаць работу у гаспадароў, калі у іх з гаспадаром выйдзе якая сварка, і за гэта да забастоўшчыкоў ніхто ніякіх прычэпак не павінен мець...
Работнікі, дабіваючыся заграніцай лепшых законоў ад свайго правіцельства, не забываліся, што лепшых варункоў можна дабіцца і ад гаспадароў забастоўкамі. Таго году забастовак было многа; справы фабрык ішлі добра, і фабрыканты мелі добрые заработкі, дык работнікі, ведаючы гэта, хацелі, каб і ім з гэтых заработкоў нешта прышлося... He заўсёды і ня ўсюды удавалося работнікам перамагчы капіталістоў. ...Як відаць, болыпая палавіна работнікоў дабіліся забастоўкамі таго, што гаспадары споўнілі калі ня ўсе іх жаданьня, то хоць частку.
Наша ніва, 1912, № 36
- Бытцым шырокая і быстрая рэка, плыве жыцьцё гасударствоў і народоў. Плыве яна ад невядомых часоў, і нікнуць у ёй гады і сталецьця, як каплі вады. Усё шырэй і шырэй разліваецца яна й імчыцца ад Мінуўшчыны к далёкай Будучыне...
...Былі часы, калі людзі жылі, як зьвяры ў лесах. Жылі вольна,—■ але кожын быў вораг другому, бытцым воўк — воўку.
Дужэйшые перэмаглі слабейшых. Прымусілі служыць сабе. Сталі жыць чужой працай.
Памалу з роду, племені узрасталі народы. Але раздзел той на пануючых і слуг трываў і далей. Раздзел на багатых і бедных, на сытых і галодных астаўся да нашых дзён.
Той, хто стаяў на версе, меў усё, чаго душа жадала. Навукі, хараство сьвету, дабычы розуму і працы рук чэлавечых ■— усё мог дастаць. А мільёнам гаротнікоў сьвет клінам зышоўся ў курных хатах...
Беларускі каляндар «Нашай нівы» на 1914 год. Вільня, 1914
III. Стагнучы ад боляў, клянучы сваю долю і гадзіну свайго нараджэньня на свет цягнуцца людзі, большаство людзей, кожны на сваім жыцьцёвым шляху. Головы іхніе спушчаны у ніз, як у валоў тых, што на бойню гонюцца, іх плечы згорблены, а сэрца вечна поўна страхам...
Мы ўжо ня гэтак павінны праходзіць нашые сьцежкі, як дзяды і бацькі нашые йшлі. Hi так страшны для нас дробные каменьчыкі, што, бывая, трапляюцца на дарозі. Шмат сьмялей глядзімо уперад і бачым йшчэ ні прайшоўшые дні і марэньне рысуе нам абразы будучага жыцьця. Мы верым у дабро і хараство будучыны, ніцерпліва чакаім лепшых часоў для сябе і тых, што навокал нас.
Толькі ж нічога ня робімо, каб збліжыць гэтые часы. Перад усім ніхватае ў жыцьці нашым чыну. Як часта мы забываімся, што мала глядзець, трэба і меркаваць свае ўчынкі да таго, што бачыш, мала кіраваць ўласным жыцьцём, трэба весьці простай дарогай да лепшай будучыны і сваіх цёмных братоў. Гэтак кажэ старая традыцыя людзкая: калі маеш сьвяцільнік светла, ні хавай яго у скрыто, а ніхай ён сьвеціць усім людзям.
Што ж спыняе нас? Чуім мы часта: «церні і воцат — пагрода тым, што сьвятло сваё нясьлі людзям. Жыцьцё усё ў пагардзі і зьдзеку і крыж на астатку. Нішчасная доля іхняя». Гэтак гаворуць тые, што йшлі ня ведаючы куды ідуць і цярпелі — самі ні ведаючы за што сваей навукаю згнаілі яны ўласнае жыцьце. Мы ужо ведаім цану іхніх слоў. Нашая жыцьце пакоціцца іншымі сьцежкамі.
Раніца, Пб., 1914
ПРАКТЫКАВАННЕ 67. Прааналізуйце ўрыўкі з навуковых і навукова-папулярных тэкстаў пачатку XX ст. у такім жа плане, як аналізаваліся прыведзеныя вышэй урыўкі з тагачасных публіцыстычных тэкстаў, г. зн. ахарактарызуйце графічныя, правапісна-граматычныя і лексіка-фразеалагічныя асаблівасці. Асаблівую ўвагу звярніце на словы і звароты з тэрміналагічным значэннем.
Пакажыце на канкрэтным фактычным матэрыяле ўрыўкаў, якімі шляхамі адбывалася ў пачатку XX ст. выпрацоўка беларускай нацыянальнай тэрміналогіі (на базе ўласных крыніц адбору адпаведных лексічных адзінак і тэрміналагічнага «напаўнення» семантыкі слоў бытавой лексікі, а таксама ў выніку іншамоўнага запазычання). У якой меры тагачасная тэрміналогія замацавалася ў беларускай мове?
- Хвошч (мейсцамі яго называюць скрыпам) расьліна многалетняя, разрастаецца з карэнёў. С карэня, Ka166
торы ляжыць глыбока ў зямлі, вырастаюць дваякіе калівы: зялёные, бахматые, падобные да елачкі і другіе гладкіе, цямнейшые, a то і саўсім цьмяные; першые не выдаюць насеньня, другіе выдаюць. Калівы пустые, што не выдаюць насеньня растуць летам і восеньню, а тые калівы, што выдаюць насеньня з’яўляюцца вясной, як толькі сьнег згоніць (называюць іх мейсцамі гігелямі) і ўжо ў маі пасьпеваюць.
Хвошч расьце на сапаватых землях, у каторых мала вапны. Хочучы зьвясьці хвошч трэба перш за ўсё асушыць зямлю пры помачы вапны. Апрача гэтаго трэба вясной, як толькі пакажуцца гігялі (калівы, што выдаюць насеньне), баранаваць зямлю, тады крохкіе калівы ламаюцца і прападаюць. Без асушкі і вапны, адным баранаваньнем вясной, нельга зьвясці хвошчу.
Беларускі каляндар «Нашай нівы» на 1913 год. Вільня, 1913
- На сьвеце шмат ёсць такіх высокіх гор, што часамі выкідаюць з сябе, з надтрэснутых бакоў, а яшчэ часцей з самага верху гарачую гразь разам з вялікімі аскабалкамі разарваных камнёў ад страшнай сілы узрыву. Вось гэтые горы носюць названьне вулканау. Па хворме сваей яны зусім падобны да вялізнай кучкі пяску, высока згорнутай, з зрэзаным, ці як кажуць усечаным верхам, на каторым заўсёды ёсць вельмі глыбокая дзіра. Яна, быццам як студня, уваходзіць у нетру зямлі і называецца жэрэлам чы інакш кратэрам. Вось з гэтага кратэра і выбухае агонь, а з ім і гарачые растопленые пары і камні.
Перад кожным выбухам агня, ці так называемым вырыганьнем вулкана—перад кожнай такой страшнай зьявай прыроды,— усягды перш-наперш чутны бывае падземны грук, быццам мы чуем далёкі гром на старане. За гэтым грукам і гулам зямля пачынае прыкметна ускалыхівацца на шмат вёрст вокал вулкана, і што раз, то мацней уздрыгіваць. После таго як патрэскаецца нетра зямлі і горла кратэра дойдзе аж да той глыбіні, гдзе ужо земля, як даводзяць вучоные, зусім растоплена ад жары, тады ужо пачынаецца рух. 3 вялікай сілай вырываецца перш вадзяны пар, страшным высокім слупам бье у гару, а там астыгваючы гусьцее, сабіраецца у тучы, з каторых ідзе праліўны дождж, змешаны з попелам, каторы нізадоўга, разам з парам, вялізнымі каменьнямі і гарачаю лаваю, вылетае з петраў зямлі...
На усей куле зямлі ёсць шмат вулканаў, часць іх веч-
на працуе, дыміцца і выбухае, а большая часць іх лічыцца патухшымі, ці загасшымі.
Лучынка, першая кніжка... Мн., 1914
III. Dziwiusia ja czasta z tej pryjemnaj adnalitnasci mowy «prostaj», bo ci pryszlosia hawaryc z minczukom, ci z hrodzienczykam. ci z nadwilejcam — zausiohdy znac toj samy duch jazyka, toje dziakannie, toje samaje uzywarinie a, szto nia lubic u adnym slowie ani o, ani e, i pryjmaje ich tolki z akcentam (pryciskam). Takoje akawannie josc czystaj ulasnasciaj naszaj mowy i zmianszac jaho sztuczna nia mozna biaz szkody dla ducha mowy. Nihdzie nia czuu ja u czystych stowach bielaruskich litera g. Pa hetym litery adrazu paznajuc u majej staronce (nad Wialjoj) abo Litwina, abo Rasiejca. Asabliwasciej, skazac mozna supolnaj, naszaj mowy josc t. z. karotkaje ü, szto wymaulajecca amal tak jak w, a takze padwojny kanczatak czasoünikau u 3 asobie na c i e (idziec — idzie), szto asabliwa mozna spatkac u piesniach czysta bielaruskich. Roznicy haworkau bielaruskich paszli tak z pryczyny charaktera samaje mowy, jak i z susiedstwa z druhimi narodami. Josc u naszaj mowie niejakaja, jak ja nazwauby, hnutkasc (fleksyjnasc), dziela katoraj tyja samyja slowy mozna wymaulac na kolki ladou, zalezna ad akcentu (translokacyi literau o i e). Dia prykladu slowy: pokul i pakül, pöjdu — pajdü, pösla — paslä, röskasz — raskösz...
Bielarus, 1915, № 8
ПРАКТЫКАВАННЕ 68. Ha падставе прааналізаванага матэрыялу ўстанавіце найбольш тыповыя выпадкі арфаграфічнага разнабою і непаслядоўнасці ў перадачы граматычных форм беларускай мовы ў дарэвалюцыйных выданнях. Прывядзіце прыклады, якія сведчылі б пра адсутнасць строга акрэсленых норм словаўжывання.
ПРАКТЫКАВАННЕ 69. Параўнайце правапіс, граматычныя формы і асаблівасці словаўжывання ў прыведзеных ніжэй урыўках з розных выданняў паэмы Я. Коласа «Новая зямля» (першы ўрывак — з першапублікацыі, другі — з перавыдання, зробленага ў савецкі час да ўдакладнення правіл беларускай граматыкі і арфаграфіі, якое адбьілося ў 1933 г., трэці — з апошняга выдання).
Адзначце ўсе тыя змены, якія выяўляюцца ў мове гэтых урыўкаў. Растлумачце, чым абумоўлены змены ў апошнім выданні.
- ЛЕСЬНІКОВА ПАСАДА
Каля пасады лясьніковай Цягнуўся зграбнаю падковай Стары высокі лес цяністы. Тут верх асіны круглалісты Сплетаўся з хвоямі, з дубамі, А ёлкі хмурнымі крыжамі Высока ў небі выдзелялісь I сумна з хвоямі шэпталісь. Заўсёды смутные, як ўдовы, Яны найбольш адны стаялі, I так маркотна пазіралі Іх задуменныя галовы.
Лес наступаў і разступаўся, Лужком зялёным разрываўся, А дзе прыгожые загібы Так міла шлі каля сядзібы, Што проста-б імі любаваўся. У нізе кустоўнік разсцілаўся, Ды густа з лесам ён сплетаўся. Глядзіш, бывала, і здаецца, Што скрозь галін сьцяну жывую, Скрозь гэту тканку маладую, Hi мыш, ні пташка не прабьецца. Цекла тут з лесу невялічка Травой заросшая крынічка, Абодвы берэгі каторай Лазьняк, алешнік абступалі...
Наша ніва, 1912, № 28—29
- ЛЯСЬНІКОВА ПАСАДА
Каля пасады лясьніковай Цягнуўся гожаю падковай Стары, высокі лес цяністы. Тут верх асіны круглалісты Сплятаўся з хвоямі, з дубамі, I ёлкі хмурымі крыжамі Высока ў небі выдзялялісь, Таемна з хвоямі шапталісь. Заўсёды смутныя, бы ўдовы, Яны найбольш адны стаялі, I так маркотна пазіралі Іх задуменныя галовы!
Лес наступаў і расступаўся,
Лужком зялёным разрываўся; А дзе прыгожыя загібы Так міла йшлі каля сядзібы, Што проста імі-б любаваўся. А зьнізу гэты лес кашлаты Меў зелянюсенькія шаты Лазы, чаромхі ці крушыны, Алешын ліпкіх, верабіны. Глядзіш, бывала, і здаецца, Што скрозь сьцяну галін жывую, Скрозь гэту тканку маладую Hi мыш, ні пташка не праб’ецца. Цякла тут з лесу невялічка Травой заросшая крынічка, Абодва берагі каторай Лазьняк, ракітнік абступалі...
Колас Я ку б. Новая зямля: Паэма. Мн., 1927
III. ЛЕСНІКОВА ПАСАДА
Каля пасады лесніковай Цягнуўся гожаю падковай Стары, высокі лес цяністы. Тут верх асіны круглалісты Сплятаўся з хвоямі, з дубамі, А елкі хмурымі крыжамі Высока ў небе выдзялялісь, Таемна з хвоямі шапталісь. Заўсёды смутныя, бы ўдовы, Яны найбольш адны стаялі, I так маркотна пазіралі Іх задуменныя галовы! Лес наступаў і расступаўся, Лужком зялёным разрываўся; А дзе прыгожыя загібы Так міла йшлі каля сядзібы, Што проста імі б любаваўся. А знізу гэты лес кашлаты Меў зелянюсенькія шаты Лазы, чаромхі ці крушыны, Алешын ліпкіх, верабіны. Глядзіш, бывала, і здаецца, Што скрозь сцяну галін жывую, Скрозь гэту тканку маладую Hi мыш, ні пташка не праб’ецца.
Цякла тут з лесу невялічка Травой заросшая крынічка, Абодва берагі каторай Лазняк, ракітнік абступалі...
Колас Я ку б. 36. твораў: У 14-ці т. Мн., 1974, т. 6.
ПРАКТЫКАВАННЕ 70. Ахарактарызуйце ў тэкстах, узятых з часопіса «Весці АН БССР», спецыфічныя для навуковага выказвання моўныя сродкі і вызначце вытокі іх паходжання.
- Важнай характэрнай рысай сучаснага міжнароднага права з’яўляецца тое, што яно забараняе агрэсіўную вайну і ўжыванне сілы для вырашэння міжнародных спрэчак. Да ліку найбольш небяспечных для справы міру правапарушэнняў, якія цягнуць за сабой усю паўнату адказнасці, сучаснае міжнароднае права адносіць такія, як пагроза міру, парушэнне міру або акт агрэсіі (арт. 39 Статута ААН).
Важная роля ў барацьбе з памянёнымі правапарушэннямі адводзіцца перш за ўсё ААН, Статут якой выключае метады насілля, разбою і агрэсіі і патрабуе павагі суверэнных правоў усіх дзяржаў як асновы трывалага міру на зямлі.
Савет Бяспекі — орган ААН, які нясе «галоўную адказнасць за падтрыманне міжнароднага міру і бяспекі» (ч. 1, арт. 24 Статута ААН), вызначае існаванне любой пагрозы міру, любога парушэння міру або акта агрэсіі і вырашае пытанне аб характары мер, якія належыць прадпрыняць для падтрымання або аднаўлення міжнароднага міру і бяспекі...
Ваенныя меры, якія могуць быць прадпрыняты па рашэнню Савета Бяспекі, не з’яўляюцца вайной у звычайным сэнсе гэтага слова, а прадстаўляюць сабою міжнародныя санкцыі, якія маюць мэтай падтрыманне або аднаўленне міжнароднага міру і бяспекі...
Весці АН БССР, сер. грамад. навук, 1964, № 3
- Вывучэнне пытанняў заканамернасцей паводзін хімічных элементаў у зямной кары мае вялікае навуковае і практычнае значэнне. Гэтым пытанням у апошні час надаецца ўсё большая і большая ўвага ў геахімічных даследаваннях. Віднае месца, у прыватнасці, займаюць работы па геахіміі асадкавага літагенезу, высвятленню ўстойлівасці мінералыіых сістэм і рухомасці элементаў у розных умовах pH і Е асяроддзя...
Гіпергешіы цыкл міграцыі з’яўляецца разнастайным і складаным працэсам кругазвароту хімічных элементаў у зямной кары, атмасферы, гідрасферы і біясферы. У ім трэба адрозніваць наступныя цыклы: а) уласна гіпергенны, б) гіпергенна-эндагенны, в) гіпергенна-касмічны.
Уласна гіпергенны цыкл міграцыі ахоплівае ўдзел хімічных элементаў у выветрыванні парод і седыментацыі, глебаўтварэнні і біягенным накапленні і рассейванні элементаў у мінеральных і арганагенных прадуктах біясферы. Тут адбываецца вызваленне мінералаў і элементаў у выніку выветрывання парод, перамяшчэння часткі іх прыроднымі водамі ў марскія басейны і часткі ў форме паветраных мігрантаў атмасферы; паглынанне элементаў арганічным рэчывам у працэсе развіцця арганізмаў, вызваленне хімічных элементаў з арганічнага рэчыва ў выніку яго разлажэння і мінералізацыі.
Весці АН БССР, сер. фіз.-тэхн. навук, 1964, № 1
III. У працэсе сваёй жыццядзейнасці мікраарганізмы могуць не толькі сінтэзаваць розныя арганічныя злучэнні, але і выдзяляць іх у асяроддзе. Дзякуючы гэтаму тое або іншае злучэіше можа накоплівацца ў асяроддзі ў колькасцях, якія далёка перавышаюць фізіялагічныя патрэбы ў ім самога мікроба.
Здольнасць да «звышсінтэзу» амінакіслот упершыню была выкарыстана ў практычных мэтах у 1956 г. Амінакіслоты —• важненшыя арганічныя злучэнні, неабходныя для сінтэзу бялкоў. Яны непасрэдна ўдзельнічаюць у бялковым і вугляводным абмене, ва ўтварэнні ферментаў, антыбіётыкаў, вітамінаў і т. п. Пры парушэнні бялковага абмену ў арганізме чалавека або жывёлы ўзнікаюць пэўныя паталагічныя з’явы, звязаныя з недастатковасцю амінакіслот. Асабліва вялікае значэнне маюць незаменныя амінакіслоты, якія не могуць сінтэзавацца жывёльным арганізмам і без якіх немагчыма пабудова яго бялковых малекул. Таму ў апошнія гады ўзрос попыт на амінакіслоты для выкарыстання іх у медыцыне, у якасці харчовых прэпаратаў для паляпшэння азотнага харчавання, для павышэння пажыўнасці кармоў і для сінтэзу некаторых вітамінаў.
Весці АН БССР, сер. біял. навук, 1964, № 1
ПРАКТЫКАВАННЕ 71. Вызначце ў пададзеных ніжэй тэкстах словы і звароты, што з’явіліся ў беларускай мове пасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі для абазначэння з'яў савецкай рэчаіснасці. Растлумачце шляхі ўзнікнення гэтых слоў і зваротаў.
- Ba ўмовах разгорнутага будаўніцтва камунізма кіруючая роля рабочага класа ў агульнанароднай дзяржаве страціла характар класавага панавання. Але рабочы клас працягвае заставацца гегемонам грамадскага развіцця, таму што ён па-ранейшаму з’яўляецца найбольш перадавым, арганізаваным і свядомым класам. Ен адыгрывае вядучую ролю ў сферы матэрыяльнай вытворчасці — з буйной прамысловасцю і перадавой тэхнікай, выхаван у духу рэвалюцыйных традыцый, мае вялікі boblit, выступае ініцыятарам камуністычных форм працы. Дзякуючы гэтым якасцям рабочы клас працягвае заставацца буйнейшай палітычнай сілай краіны.
Кіруючая роля рабочага класа ў сучасны перыяд грунтуецца не на прымусе, а на яго здольнасці метадам ідэалагічнага ўздзеяння, прыкладу ўкараняць у жыццё новыя камуністычныя прынцыпы. Усё гэта накладае на рабочы клас вялікія абавязкі, але ў адрозненне ад яго становішча ў перыяд пераходу ад капіталізму да сацыялізма не дае яму ніякіх пераваг эканамічнага, палітычнага або дзяржаўна-прававога парадку перад сялянствам і інтэлігенцыяй.
Адпаведна змяніўся і характар Саветаў, расшырыла•ся іх сацыяльная аснова. 3 органаў непасрэдна-класавага прадстаўніцтва Саветы ператварыліся ў органы, якія вызначаюць волю і інтарэсы ўсяго савецкага народа, у агульнанародныя органы ўлады. Карэнныя якасныя змяненні, якія адбыліся пасля ліквідацыі эксплуататар■скіх класаў, расшырэнне сацыяльнай базы Савецкай дзяржавы прывялі да пераўтварэння Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў у Саветы дэпутатаў працоўных.
Весці АН БССР, сер. грамад. навук, 1964, № 1
- Гэта былі цяжкія для краіны гады. Скончылася грамадзянская вайна. Але першая ў свеце сацыялістычная дзяржава, абрабаваная замежнымі інтэрвентамі і белагвардзейцамі, жыла ў капіталістычным акружэнні.
Новая эканамічная палітыка, уведзеная партыяй яшчэ пры Леніне, была неабходнай мерай, каб ажывіць сельскую гаспадарку і дробную прамысловасць, падрыхтаваць і ажыццявіць сацыялістычную перабудову сельскай гаспадаркі. Яе дабратворны ўплыў адчула кожная сям’я. Але дазвол вольнага гандлю ва ўмовах дробватаварнай вытворчасці выклікаў некаторае ажыўленне капіталістычных элементаў як у горадзе, так і ў вёсцы.
Мы, камсамольцы і камуністы, з агідаю глядзелі, як з усіх шчылін павылазілі нэпманы, як раскашаваліся на вёсцы так званыя «культурныя гаспадары», трымаючы па 20 і больш наймітаў...
Камсамольцы абралі мяне сакратаром райкома камсамола. 3 гэтага і пачалася мая работа на сяле. Галоўнай нашай задачай і тут было тлумачэнне рашэнняў XIV з’езда ВКП(б) і іх ажыццяўленне на практыцы. Арганізацыя ж наша была маленькая — недзе каля 100 чалавек. Большасць ячэек — сельскія, толькі адна вытворчая на ўвесь раён — пабудкома будаўнікоў... Зімою 1927—1928 года праводзіліся выбары ў Зацякляскі сельсавет. Райком партыі даручыў мне прасачыць, каб старшынёю сельсавета абралі батрака Івана Якубенку...
Пачалася падрыхтоўка да масавай калектывізацыі. Класавая барацьба на вёсцы абвастралася. Актыўна ўключыліся ў яе і шмат нам дапамагалі ветэраны партыі, якія працавалі ў вёсцы старшынямі сельсаветаў, сакратарамі партячэек, загадвалі хатамі-чытальнямі, настаўнічалі... Наколькі складанай была гэтая работа, можна меркаваць па тым, што к 1929 году ў рэспубліцы яшчэ захавалася 876 былых памешчыкаў (у тым ліку 320 былых дваран), у чыіх руках знаходзілася 8938 дзесяцін зямлі. Сярод такіх землеўладальнікаў былі і буйныя... Уся работа ў беларускай вёсцы ў той час праходзіла ў вострай барацьбе з правымі. Правы ўхіл быў галоўнай небяспекай на шляху да калектывізацыі.
Аўхімовіч М. Перад крутым уздымам.— Беларусь, 1977, Л® 7
III. У нашай краіне пабудавана развітое сацыялістычнае грамадства. На гэтым этапе, калі сацыялізм развіваецца на сваёй уласнай аснове, усё паўней раскрываюцца стваральныя сілы новага ладу, перавагі сацыялістычнага ўкладу жыцця, працоўныя ўсё шырэй карыстаюцца плёнам вялікіх рэвалюцыйных заваёў.
Вялікія змены адбыліся ў сацыялыіым абліччы савецкага грамадства. Яшчэ мацнейшы стаў непарушны саюз рабочага класа, калгаснага сялянства, народнай інтэлігенцыі. He толькі юрыдычнай, але і фактычнай стала ў нас роўнасць усіх нацый і народнасцей, якія ў агульным страі ствараюць багацце Радзімы. Эканоміка кожнай рэспублікі з’яўляецца непарыўнай часткай адзінага народнагаспадарчага комплексу. Склалася новая гістарычная агульнасць людзей — савецкі народ.
3 пабудовай развітога сацыялізму, з пераходам на
ідэйна-палітычныя пазіцыі рабочага класа ўсіх слаёў насельніцтва і дзяржава наша, якая ўзнікла як дыктатура пралетарыяту, перарасла ў агульнанародную дзяржаву.
«Перамога Кастрычніка,— гаворыцца ў пастанове ЦК КПСС «Аб 60-й гадавіне Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі»,— галоўная падзея XX стагоддзя, якая карэнным чынам змяніла ход развіцця ўсяго чалавецтва. Вялікая Кастрычніцкая сацыялістычная рэвалюцыя з’явілася заканамерным вынікам грамадскага развіцця, класавай барацьбы ва ўмовах манапалістычнага капіталізму. У выніку яе перамогі ўзнікла першая ў свеце сацыялістычная дзяржава».
Звязда, 1977, 27 кастр.
ПРАКТЫКАВАННЕ 72. У перакладзеным на беларускую мову ўрыўку з «Асноўных напрамкаў рэформы агульнаадукацыйнай і прафесіянальнай школы» вызначце пласт грамадска-палітычнай лексікі і фразеалогіі. Шляхам параўнання перакладу з арыгіналам устанавіце:
а) якое месца займаюць сярод гэтай лексікі і фразеалогіі словы і звароты, агульныя для беларускай і рускай моў, з пункту гледжання структуры і семантыкі;
б) якія словы і звароты з’яўляюцца калькамі з рускай мовы і якім спосабам адбылося іх калькаванне.
Зрабіце вывад, які ўплыў аказала руская мова на той пласт грамадска-палітычнай лексікі, які выкарыстоўваецца ў беларускім перакладзе.
Станаўленне і развіццё сацыялістычнай сістэмы народнай асветы неаддзельна ад гісторыі савецкага грамадства, гераічных рэвалюцыйных і працоўных здзяйсненняў нашага народа. Вялікі Кастрычнік, перамога сацыялізму адкрылі працоўным найшырэйшыя магчымасці для авалодання ведамі, усімі багаццямі духоўнай культуры, для праяўлення талентаў і здольнасцей. Упершыню ў сусветнай гісторыі створана сапраўды народная школа, якая забяспечвае на справе роўнасць усіх грамадзян у атрыманні адукацыі незалежна ад расавай і нацыянальнай прыналежнасці, полу, адносін да рэлігіі, маёмаснага і сацыяльнага становішча. Сацыялізм усталёўвае высокі аўтарытэт ведаў і культуры, сумленнай працы на карысць грамадства.
Ля вытокаў савецкай сістэмы народнай асветы стаяў вялікі Ленін. Камуністычная партыя і Савецкая дзяржава паслядоўна праводзяць у жыццё ленінскія ідэі адзінай, працоўнай, політэхнічнай школы.
У найкарацейшы гістарычны тэрмін краіна зрабіла
крок ад масавай непісьменнасці да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі моладзі. Створана сістэма прафесіянальнатэхнічнай адукацыі, якая стала асноўнай крыніцай планамернай падрыхтоўкі, сапраўднай кузняй кваліфікаваных рабочых кадраў. Шырокае развіццё атрымала вышэйшая і сярэдняя спецыяльная адукацыя. Значна зблізіліся ўзроўні адукацыі класаў і сацыяльных груп, нацый і народнасцей, мужчын і жанчын.
Стварэнне і развіццё савецкай сістэмы адукацыі з’явілася важнейшым фактарам усталявання сацыялістычнай цывілізацыі, таго гіганцкага ўзлёту да вяршынь сучаснай навукі, тэхнікі і культуры, які зрабіла Краіна Саветаў. Гэта — буйны ўклад у скарбніцу сусветнага вопыту сацыялістычных пераўтварэнняў, натхняючы прыклад для дзяржаў, якія становяцца на шлях будаўніцтва новага жыцця, пераканаўчая дэманстрацыя гістарычных пераваг сацыялізму перад капіталізмам.
Нар. асвета, 1984, № 5
Становленне н развнтне соцналнстпческой сйстемы народного образованйя неотделямы от нсторнн советского обіцества, геройческвх революцйонных н трудовых свершеннй нашего народа. Велнкнй Октябрь, победа соцналнзма открылй трудяіднмся шнрочайшне возможностіі для овладення знаннямн, всемн богатствамй духовной культуры, для проявленйя талантов н дароваййй. Впервые в мяровой нсторнн создана подлйнно народная школа, обеспечйваюіцая на деле равенство всех граждан в полученйй образовання незавйсямо от расовой н пацнональной прйнадлежностй, пола, отноціення к релйгйй, нмуіцественного й соцнальйого положенйя. Соцналйзм утверждает высокйй авторйтет знання й культуры, честного труда на благо обіцества.
У йстоков советской сйстемы народного образоваішя стоял велйкнй Леннн. Коммуннстнческая партня й Советское государство последовательно претворяют в жнзнь ленйнскне нден едйной, трудовой, полйтехннческой школы.
В кратчайшнй ясторйческйй срок страна шагнула от массовой неграмотностн ко всеобіцему среднему образованню молодежй. Создана сястема профессйояальйо-техннческого образованйя, ставшая основным йсточнйком планомерной подготовкй, подлйнной кузнвцей квалйфнцйрованных рабочйх кадров. Шйрокое развятйе получяло высшее й среднее спецйальное образованне. Значн-
тельно сблнзнлнсь уровнн образовання классов н соцнальных групп, нацнй н народностей, мужчнн м женшнн.
Созданне п развнтне советской снстемы образовання явнлнсь важнейшнм фактором утверждення соцналнстнческой цнвнлнзацнн, того гнгантского взлета к вершннам современной наукн, техннкн н культуры, который совершвла Страна Советов. Это — крупный вклад в сокровніцннцу мнрового опыта соцналнстнческнх преобразованнй, вдохновляюіцнй прнмер для государств, встаюіцнх на путь стромтельства новой жнзнн, убеднтельная демонстрацня нсторнческвх пренмуіцеств соцналнзма перед капнталнзмом.
О реформе обіцеобразовательной й профессйональной школы: Сб. документов й матерйалов (М„ 1984)
7 Зак. 766
ДАДАТАК
СТАРАСЛАВЯНСКАЕ СКЛАНЕННЕ
- Назоўнікі
Асновы на *о, *jo
Мужчынскі род
Ніякі род
Адзіночны лік
|
Н. градь |
грЬхь |
конь |
кран |
С€ЛО |
полК |
знаменнК |
|
Р. града |
гр-ьха |
конМ |
краМ |
села |
полМ |
знаменн |
|
Д. граду |
грЬху |
коню |
краю |
селу |
полю |
знаменню |
|
В. град-ь |
гр-Ьхі. |
конь |
кран |
село |
полК |
знаменйК |
|
Т. градомь |
гр-Ьхомь |
конКмь |
краКмь |
селКмь |
полКмь знаменнКмь |
|
|
М. град-Ь |
rptct |
конн |
кран |
СбЛ'Ь |
полн |
знаменнн |
|
К. градв |
rptine |
коню |
краю |
село |
полК |
знамсннК |
|
|
|
|
Множны |
лік |
|
|
|
Н. градй |
rptCH |
конн |
кран |
С€ла |
полМ |
знаменнМ |
|
Р. градт> |
гр-Ьхт> |
конь |
кран |
сел'ь |
поль |
знам€ння |
|
Д. градом-ь гр-Ьхомь конбмь |
краКмь |
селомь |
полКмь знаменнКмь |
|||
|
В. грады |
гріхы |
конЕА |
краЬ& |
сбла |
полМ |
знаменйМ |
|
Т. грады |
гр£хы |
КОНй |
кран |
С€ЛЫ |
полн |
знаменйй |
|
М. град-Ьхь грЬсЬхь |
коннхь |
кранхь |
селЬх'ь |
полнхь |
знаменййхт> |
|
|
К. градй |
гр-Ьсн |
конн |
кран |
села |
полМ |
знаменнМ |
|
|
|
|
Парны лік |
|
|
|
|
Н. В. града |
rptxa |
K0HW |
краМ |
С€ЛЬ |
полн |
знаменнй |
|
Р. М. граду |
rptxy |
коню |
краю |
С€лу |
полю |
знаменйю |
|
Д. Т. градома гр-Ьхома конКма краКма селома полКма |
і знамбййКма |
|||||
|
К. града |
rptxa |
конМ |
краМ |
|
|
|
Асновы на *u (*ь)
|
|
Адзіночны лік |
Множны, лік |
Парны лік |
|
Н. |
СЫНТэ |
сынове |
Н. В. К. сыны |
|
Р. |
сыну |
сыновь |
Р. М. сынову |
|
д. |
сыновн |
СЫН'ЬМ'Ь(ОМ'Ь) |
Д. Т. сын-ьма |
|
В. |
СЫНТэ |
сыны |
|
|
т. |
сыньмь(омь) |
СЫНЬМЙ |
|
|
м. |
сыну |
СЫН'ЬХ'Ь(ОХ'Ь) |
|
|
к. |
сыну |
сынов |
|
Асновы на *а, *ja
|
|
Адзіночны лік |
Множны |
лік |
|
н. |
гора слуга волМ |
горы слугы |
волІА |
|
р. |
горы слугы ВОЛА |
горь слугь |
воль |
|
д. |
горь слузі волн |
горамь слугамь |
волМмь |
|
в. |
горЖ слугА волж |
горы слугы |
волІА |
|
т. |
ГОрОкь слугоып ВОЛКія, |
горамй слугамй |
волМмн |
|
м. |
ropt> слузь ВОЛН |
горахь слугахь |
волМхь |
|
к. |
горо слуго волК горы слугы Парны лік Н. В. к. гор-Ь слуз-Ь волн Р. М. ropy слугу волю Д. Т, горама слугама волМма |
волЬА |
|
Асновы на *і (*ь)
|
|
Адзіночны лік |
Множны лік |
|
|
|
м. р. ж. р. |
м. р. |
ж. р. |
|
Н. |
огнь кость |
огнйК(ьК) |
КОСТЙ |
|
Р. |
огнй костй |
огнйй (ьн) |
костйй(ьй) |
|
д. |
огнй костй |
огньмт. |
костьмь |
|
В. |
огнь кость |
огнй |
КОСТЙ |
|
т. |
ОГНЬМЬ КОСТНнь(ы*) |
огньмй |
КОСТЬМЙ |
|
м. |
огнй костй |
огньхт» |
костьхь |
|
к. |
огнй костй |
огннК(ьК) |
КОСТЙ |
|
|
Парны |
лік |
|
|
|
м. р. |
ж. р. |
|
|
|
Н. В. к. огнй |
КОСТЙ |
|
|
|
Р. М. огнйю(ью) |
1 костню(ью) |
|
|
|
Д. Т. огньма |
костьма |
|
Асновы на зычныя
Адзіночны лік
|
н. |
вр-ьм A |
коло |
ОСЬЛА |
матн |
|||
|
р. |
врьмене |
колесе |
ОСЬЛАТб |
мйтере |
|||
|
д. |
Bp^MSHH |
колесй |
ОСЬЛАТЙ |
мат€рй |
|||
|
в. |
BptMA |
коло |
ОСЬЛ A |
матерь |
|||
|
т. |
вр"Ьмбньмь |
колесьмь |
ОСЬЛ АТЬМЬ |
матерні^(ьі^) |
|||
|
м. |
вр-Ьмене |
КОЛ€С€ |
ОСЬЛАТ€ |
матерй |
|||
|
к. |
врЬмлі |
коло |
ОСЬЛА |
матй |
|||
|
н. |
камЫ |
корень |
|
||||
|
р. |
кам€не |
корене |
|
||||
|
д. |
каменй |
коренн |
|
||||
|
в. |
камень |
КОр€НЬ |
|
||||
|
т. |
каменьмь |
КОрбНЬМЬ |
|
||||
|
м. |
камбне |
корене |
|
||||
|
к. |
камы |
корень |
|
||||
Множны лік
|
н. |
вр-Ьмена |
колсса |
осьлдта |
матерй |
|
р. |
Вр'ЬМбН'Ь |
колесь |
ОСЬЛАТЬ |
матерь |
|
д. |
Вр-ЬМбНЬМЬ |
КОЛ€СЬМЬ |
ОСЬЛАТЬМЬ |
мат€рьмт> |
|
в. |
врімена |
колеса |
осьлдта |
матерй |
|
т. |
вр-Ьмены |
колесы |
ОСЬЛаТЫ |
матерьмй |
|
м. |
вр-Ьменьхь |
колесьхь |
ОСЬЛаТЬХЬ |
MaTepbXb |
|
к. |
вр-Ьмена |
колеса |
осьлатз |
матерй |
|
|
Н. |
каменс |
корене |
|
|
|
Р. |
камвнь |
кор€нь |
|
|
|
д. |
каменьмь |
кореньмь |
|
|
|
в. |
каменн |
КОр€НЙ |
|
|
|
т. |
каменьмй |
кореньхь |
|
|
|
м. |
каменьхь |
кореньмй |
|
|
|
к. |
камене |
КОр€Н€ |
|
|
|
|
Парны |
лік |
|
|
н. |
В. К. врімен-b колесі |
осьлаТ'Ь |
(матерй) |
|
|
р. |
М. вр£мену колесу |
осьллту |
(матеру) |
|
|
д. |
Т, вріменьма колесьма осьллтьма |
(матерьма |
||
|
|
|
камбнн |
коренй |
|
|
|
|
камену |
корену |
|
|
|
|
каменьма |
кореньма |
|
- Займеннікі
Асабовыя займеннікі
|
Адзікочны лік |
Множны лік |
||||
|
Н. |
азь |
ты |
|
мы |
вы |
|
Р. |
М€Н€ |
Т€б€ |
себе |
нась |
вась |
|
д. |
МЬНЬ,Мй |
теб^, тй |
ceöt, сн |
наміэ, ны |
BaMb, вы |
|
в. |
МА |
ТА |
С A |
ны |
вы |
|
т. |
мьно^. |
тобоіж |
собож |
намй |
вамн |
|
м. |
MbHfc |
T€6t |
себ-Ь |
нась |
вась |
Парны лік
|
н. |
Bt |
ва |
|
Р. М. |
наю |
ваю |
|
Д. Т. |
нама |
вама |
|
В. |
на(ны) |
ва (вы) |
Указальныя займеннікі
Адзіночны лік
|
н. |
Tb |
то |
та |
н (же) К (же) М (же) |
|
р. |
того |
тоЬА |
Кго K1A |
|
|
д. |
тому |
той |
Кму Кн |
|
|
в. |
ть |
то |
TÄ |
н К w, |
|
т. |
TtMb |
ТО»Ж |
нмь Кіж |
|
|
м. |
томь |
той |
Кмь ен |
|
|
|
|
|
Множны лік |
|
|
Н. тн |
|
та |
ты |
н (же) М (же) FA (же) |
|
Р. |
|
ті.хь |
ЙХЬ |
|
|
д. |
|
|
ймь |
|
|
В. ты |
|
та |
ты |
ЬА W hA |
|
Т. |
|
тЬмн |
ймй |
|
|
м. |
|
TtXT> |
ЙХЬ |
|
|
|
|
|
|
Парны лік |
|
Н. В. |
та |
|
т-Ь |
ті» W (же) н (жб) н (ж€) |
|
Р. м. |
|
|
тою |
Кю |
|
д. т. |
|
|
тЬма |
і нма |
- Прыметнікі
Кароткія (іменныя) прыметнікі
Адзіночны лік
|
н. |
добр-ь добро |
добра |
СННЬ CHHG |
сйнМ |
|
|||||
|
р. |
добра |
добры |
сннМ |
сйнЬА |
|
|||||
|
д. |
добру |
добр-Ь |
СЙНЮ |
СйНй |
|
|||||
|
в. |
добр-ь добро |
добрА |
сннь снне |
СЙНнг. |
|
|||||
|
т. |
добромь |
доброьь |
сйнемь |
СЙН€і* |
|
|||||
|
м. |
добр-ь |
добрь |
СЙНЙ |
СЙНЙ |
|
|||||
|
|
|
Множны |
лік |
|
|
|||||
|
н. |
добрн добра |
добры |
сннн снМ сннІА |
|
||||||
|
р. |
добр-ь |
добрь |
СйНЬ |
СЙНЬ |
|
|||||
|
д. |
добромь |
добрамг |
свнемь |
сйнМмь |
|
|||||
|
в. т. м. |
добры добра добры добріхь |
добры добрамн добрахь |
CHiihX сйнЫ сйнй CHHHXb |
сннІА сннМмн сннМхь |
||||||
|
|
|
|
Парны лік |
|
|
|||||
|
н. Р. м. д. т. |
добра добр-b добрЬ добру доброма добрама |
СййМ СЙНЙ сйню сйнема |
сннн сннЫма |
|||||||
Поўныя (займенныя) прыметнікі
Адзіночны лік
|
Н. |
добрьш доброК |
добраМ |
снннн сннКК |
сййМЬІ |
|
Р. |
добраКго |
добрьМ |
сннМКго |
chhFAIA |
|
д. |
добруему |
AGÖptH |
сннюКму |
Сйййй |
|
В. |
добрын доброК |
ДОбАііК |
снннн сннКК |
СЙН№ІЖ |
|
Т. |
добрынмь |
доброж |
сннннмь |
СйНбі^ |
|
м. |
добріКмь |
добр-Ьн |
сннннмь |
СЙНЙЙ |
|
|
|
Множны |
лік |
|
|
Н. добрнн добраМ добрыІА снннн снііММ сннЬЛІА |
||||
|
Р. |
добрынх'ь |
|
СННННХ'Ь |
|
|
д. |
добрынмь |
|
СНННЙМ'Ь |
|
|
В. добрыЬЛ добраМ добрыІА сннЬМА сннММ сннЬЛІА |
||||
|
Т. |
добрынмн |
|
СЙНЙЙМЙ |
|
|
м. |
добрыяхь |
|
СЙЙЙЙХЬ |
|
|
|
Парны лік |
|
|
|
|
н. в. |
добраМ добр-Ьн |
добр-Ьн 1 |
СЙНМЮ СЙНЙЙ |
СЙНЙЙ |
|
Р. м. |
добрую |
|
СЙНЮЮ |
|
|
д. т. |
добрынма |
сннййма |
||
СТАРАСЛАВЯНСКАЕ СПРАЖЭННЕ
Дзеясловы
Цяперашні час Тэматычныя дзеясловы
|
|
Адзіночны |
лік |
|||
|
1 |
ас. |
ведЛ |
двнгнА |
знаі* |
хвалж |
|
2 |
ас. |
ведешй |
двнгнешн |
знаешв |
хвалвшй |
|
3 |
ас. |
ведеть |
двнгнеАь |
знаеть |
хвалнть |
|
|
|
|
Множны |
лік |
|
|
1 |
ас. |
ведбмь |
двнгнемь |
знаКмь |
хвалймтэ |
|
2 |
ас. |
В€Д€Т€ |
двнгнете |
знаКте |
хвалйте |
|
3 |
ас. |
ВбД/йТЬ |
двнгнАть |
зна^Т'ь |
хвалАТЬ |
Парны лік
|
1 |
ас. |
ведев£ |
двнгнев'Ь |
3HKBt |
хвалйвь |
|
2 |
ас. |
ведбта |
двнгнета |
знаКта |
хвалвта |
|
3 |
ас. |
В€Д€Т€ |
ДВЙГН€Т€ |
знаКте |
хвалнте |
Нетэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
|
1 |
ас. |
К смь |
в-Ьмь /віді/ |
' Ымь |
дамь |
нмамь |
|
2 |
ас. |
Ксй |
ВЬСЙ |
МСЙ |
дасн |
нмашн |
|
3 |
ас. |
Ксть |
BbCTTj WCTb Множны лік |
дасть |
нматі» |
|
|
1 |
ас. |
Ксм-ь |
ВЬМЬ |
Ммь |
дамь |
ймамь |
|
2 |
ас. |
Кст |
BbCTE |
Мсте |
дасте |
ймате |
|
3 |
ас. |
сЖть |
в-Ьдлть Парны |
Мдлть лік |
дадлть |
ймЛть |
|
1 |
ас. |
KcBt |
BhBh |
MBt |
дав-Ь |
ймавй |
|
2 |
ас. |
Кста |
вЬста |
ІДста |
даста |
ймата |
|
3 |
ас. |
Ксте |
вісте |
Мсте |
дасте |
нмате |
Прошлы незакончаны просты час (імперфект)
Тэматычныя дзеясловы
|
Адзіночны лік |
||
|
1 |
ас. вед-ьахг. |
двйгнЬахі знаах-ь хвалМахь |
|
2 |
ас. ведіаше |
двнгнЬаше знааше хвалМаше |
|
3 |
ас. ведЬаше |
двйгн-Ьаше знааше хвалМаше Множны лік |
|
1 ас. |
BEÄtaxoMb |
двнгнЬахомь знаахомь хвалМахомь |
|
2 ас. |
ведЬашете |
двнгн-Ьашете знаашете хвалйашете |
|
3 ас. |
ведЬахЖ |
двйгнЬахА знаахЛ хвалМахА Парны лік |
|
1 ас. |
вед-baxoBt, |
двйгн-Ьахові знаахові хвалМахов-Ь |
|
2 ас. |
ведьашбта |
двягнЬашета знаашета хвалМашета |
|
3 ас. |
вед-Ьашбте |
двйгн-Ьашетб знаашете хвалМашбте |
Нетэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік Множны лік
Парны лік
1 ас бвахь в'ЬД'Ьах'ь öbaxoMb в-Ьд-Ьахом-ь б-ьахов-ь
2 ас б-ьаше вьдьаше бЬашбте вВд-Ьашетб бьашета
3 ас. бЬаше BbAtame 6t>axÄ вьд-Ьахі?» б-Ьашете
BtÄtaxoBt вЬдЬашбта в-ЬдЬашетб
Прошлы закончаны просты час (аорыст) Тэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
Просты аорыст
Сігматычны аорыст
|
1 |
ас. |
НДЬ |
двйгь |
знахь |
купнхь |
|
2 |
ас. |
нде |
ДВЙЖ€ |
зна |
купй |
|
3 |
ас. |
НД€ |
ДВЙЖ6 |
зна |
купй |
|
|
|
|
Множны |
лік |
|
|
1 |
ас. |
ядомь |
ДВНГОМ'Ь |
знахомь |
купнхомь |
|
2 |
ас. |
ндете |
двнжете |
знасте |
купнсте |
|
3 |
ас. |
ндА |
евнгА |
знаш a |
КуПНША |
|
|
|
|
Парны |
лік |
|
|
1 |
ас. |
ЯДОВЬ |
двнгов-ё |
знахові» |
купнховй |
|
2 |
ас. |
ндета |
двнжета |
знаста |
капйста |
|
3 |
ас. |
ндете |
двнжете |
знастб |
купнстб |
Нетэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
|
1 |
ас. |
быхт> |
дахь |
В-рД'ЬХ'Ь |
|
2 |
ас. |
бы, бысть |
да, дасть |
Btat. |
|
3 |
ас. |
бы, бысть |
да, дасть |
в-Ьд-Ь |
|
|
|
Множны лік |
|
|
|
1 |
ас. |
быхомь |
дахомід |
в-Ьд-Ьхомт> |
|
3 |
ас. |
бысте |
даст€ |
в-ьд-ьсте |
|
2 |
ас. |
бЫША |
дзша |
від-Ьша |
|
|
|
Парны лік |
|
|
|
1 |
ас. |
быхов-Ь |
дахов-fe |
вЬд-Ьхов-Ь |
|
2 |
ас. |
быста |
даста |
в-Ьд-Ьста |
|
3 |
ас. |
бысте |
дасте |
від-ьсте |
|
Прошлы закончаны складаны час |
|||||
|
|
(перфект) Адзіночны лік |
||||
|
1 |
ас. |
ПрйШЬЛ'Ь, |
прншьла, |
прншло |
Ксмь |
|
2 |
ас. |
прншьл'ь, |
прншьла, |
прншло |
Ксн |
|
3 |
ас. |
ПрйШЬЛ'Ь, |
прншьла, |
прншло |
Ксть |
|
|
|
|
Множны лік |
|
|
|
1 |
ас. |
прншьлн, |
прншьлы, |
прншьла |
Ксмь |
|
2 |
ас. |
прншьлн, |
прншьлы, |
прйшьла |
Ксте |
|
3 |
ас, |
прншьлн, |
ПрйШЬЛЫ, |
прншьла |
сЛть |
Парны лік
1 ас. прншьла, прншьл-Ь, прншьл-Ь КсвФ
2 ас. прншьла, прпшьл-Ь, прншьл-b Кста
3 ас. прншьла, првшьлЬ, прншьл-Ь Ксте
Даўномінулы час (плюсквамперфект)
1 разнавіднасць
1 ас. ötaxi творнль (-а, -о)
2 ас. б-Ьаше творнль (-а, -о)
3 ас. б-Ьаше творнл-ь (-а, -о)
2 разнавіднасць
Ксмь быль (-а, -о) творнл-ь (-а, -о)
Ксн был-ь (-а, -о) творнль (-а, -о)
Ксть быль (-а, -о) творнлг. (-а, -о)
Множны лік
1 ас. ö-fexoMi творнлн (-ы, -а) Ксмь былн (-ы, -а) творнлн (-ы, -а)
2 ас. б-Ьашетб творнлн (-ы, -а) Ксте былн (-ы, -а) творнлн (-ы, -а)
3 ас. біахА творнлн (-ы, -а) сЖть былн (-ы, -а) творнлн (-ы, -а)
Парны лік
1 ас. б-Ьахов-ь творнла (-Ь, -t) 2 ас. б-Ьашвта творнла (--Ь, -t) 3 ас. б-Ьашете творнла (-t, -t)
Ксві была (-Ь, -t>) творяла (-Ь, -t) Ксте была (--Ь, -1,) творнла (-Ь, -t) Ксте была (-•&, -t) творнла (-t, --Ь)
Будучы складаны першы
Адзіночны лік
1 . ас. нмамь (начьнА ці хоштія.) пнсатн
2 ас. нмашн (начьнешн ці хоштешн) пнсатн
3 ас. вмать (начьнеть ці хоштегь) пнсатн
Множны лік
1 ас. вмам-ь (начьнемь
2 ас. нмате (начьнете
3 ас. нмАть (начьнАт'ь
Парны
1 ас. нмав-ь (начьнев-Ь ц
2 ас. нмата (начьнета ц:
3 ас. нмате (начьнете ц
ці хоштемь) пнсатн ці хоштбте) пнсатн ці хоштать) пнсатн
лік
хоштеві пнсатн хоштета) пнсатн хоштете) пнсатн
Будучы складаны другі
Адзіночны лік
1 ас. бЖдЖ пнсал'ь (-а, -о) 2 ас. бЖдешн пнсаль (-а, -о) 3 ас. бЖдеть пнсаль (-а, -о)
Множны лік
1 ас. бЖдем-ь пнсалн (-ы, а-)
2 ас. бЖдете пнсалн (-ы, а-)
3 ас. бЖдАть пнсалн (-ы, а-)
Парны лік бАдев% пнсала (-t, -t) бЖдета пнсала (-t, -t) бЖдвте пнсала (-Ь, -і>)
Умоўны лад
Адзіночны лік
Множны. лік
1 ас. бнмь (быхг>) пнсал-ь
2 ас. бн (бы) пнсал’ь
3 ас. бн (бы) пнсаль
(-а, -о) бнмь (быхомь) пнсалн (-а, -о) бнстб (быстб) пнсалн (-а, -о) 6Ж. 6нша (быша) пнсалн
(-ы, -а) (-ы, -а) (-ы, -а)
Парны лік
1 ас. бнхов-Ь (быховь) пнсала (-Ь, -t)
2 ас. бнста (быста) пнсала (-t, -Ь)
3 ас. бнсте (бысте) пнсала (-t, -t)
Загадны лад
Тэматычныя дзеясловы
|
|
|
Адзіночны лік |
|
|
|
2 і 3 ас. |
несн знан ндн хвалн |
|
|
|
|
Множны лік |
|
|
1 2 |
ас. несЬмь ас. нес-Ьте |
знанмь ндЬмь знанте нд-ьте |
хвалнмь хвалнте |
|
|
Парны лік несьв-ь знанв-ь iwbBt несьта знанта нд-Ьта |
хвалнвь хвалнта |
|
|
|
Нетэматычныя дзеясловы |
||
|
|
Адзіночны лік 2 і 3 ас. бЖдн в-Ьждь Мждь |
даждь |
|
|
1 2 |
ас. бДд’Ьмь ас. öiftÄtTe |
Множны лік В'ЬДНМ'Ь Мднмь в-Ьднте Мднте |
даднмі» даднте |
Парны лік
1 ас. бЖдів-Ь
2 ас. бЖдЬта
3 ас. бАдіте
BMHBt Мднвь даднвь віднта Мднта даднта вЬднте Me даднте
Дзеепрыметнікі
Незалежны стан
Цяперашні час
Кароткія формы
Адзіночны лік
|
|
м. р. н. р. |
ж. р. |
|
н. |
веды веды |
ведЖштн |
|
р. |
ведЖштМ |
ведЖштд |
|
д. |
ведЖштю |
ведМштн |
|
в. |
ведЖшть ведЖште |
вед^штіл |
|
т. |
ведЖштемь |
ведАштеіх |
|
м. |
ведЖштй м. р. н. р. |
вед/Кштн ж. р. |
|
н. |
хвалл хвалд |
хвалдштн |
|
р. |
хвалАШтМ |
хвзлашта |
|
д. |
хваллштю |
хвалдштн |
|
в. |
хваллшть хвалдштб |
хвалАіптіл |
|
т. |
хвалмштемь |
хвалАНіте^« |
|
м. |
хвалдштй хваллштн |
хвалдштн |
Множны лік.
|
Н. 1 |
ведЖште вбдАштМ |
ведЖштд |
|
р. |
ведАшть |
ведЖшть |
|
д. |
ведЖштемь |
вбдЖштМмі! |
|
в. |
ведЛшт* ведЖштМ |
ведЖштд |
|
т. |
ведЖштв |
ведЖштМмн |
|
м. |
ведЖштнхь |
вэдЖштМхь |
|
н. |
хваллште хвалдштМ |
хвалдштА |
|
р. |
хвэлашть |
|
|
д. |
хваллштбмь |
хвалАііггІДмь |
|
в. |
хвзлаШТа хвалдштій |
хвэлашта |
|
т. |
хваллштн |
хваллштМмн |
|
м |
хвалАШТнх-ь |
хвалдштМх'ь |
Парны лік
Н. В. ведЖштЮ ведЖштн ведЖштй хваллштй хваллштн хваллштн р. (V1. -ю -ю -ю -ю -ю -ю
д. Т, ведЖштема хваллштема хваллштМма
1S7
Поўныя формы
Адзіночны лік
|
Н. ведын ввдАштеК вбдЖштнМ |
||
|
|
Р. |
ведЖштаКго ведЖштМКго ведЛштд(А |
|
|
д. |
ведЖштюКму ведАштюКму вбдДштнн |
|
|
В. |
ведЖштнн ведЖштеК ведАштй.і* |
|
|
т. |
ведЖштннмь ведАштнймь ведЖштіжіл(штей.) |
|
|
м. |
ведЖштйнмь ведАштявмь ведАштйй Н. хвалдн хваллштеК хвалдштнМ Р. хвэлаштМКго хвэлаштаіА Д. хваллштюКму хвэлаштйй В. хвэлаштнй хвалдштеК хваллштвіьж Т. хвалдштннмь хвалдшті».ж(штбія,) М. хвалАштанмь хвалАШТнн Множны лік Н. ведАштен ведЖштММ вэдЖштаЬА Р. В6ДЛШТШІХ"Ь Д. ведЖштннм'ь В. ведЖштлІА вбдЖштММ ведЖштдІА Т. ведЖштннмн М. вбД/Кштанх'ь Н. хвалдштен хваллштММ хвзлаштаіА Р. хвалЖштннхь Д. хвалЖштнймь В. хвэлашта(А хвэлаштММ хвалаштдІА Т. хваллштннх'ь М. хваллштнйМ'ь Парны лік Н. В. ведЖштМкі ведЖштнн ведАштнй Р. М. ведЖштюю Д. Т. ведЖштнйма Н. В. хвалдштММ хвалдштнй хваллштнв Р. М. хвалдштюю Д. Т. хваЛАШТйнма Прошлы час Кароткія формы Адзіночны лік |
|
|
м. |
р. н. р. ж. р. |
|
Н. |
ведь BGAT» ведынн хваль хваль хвальшн |
|
|
Р. |
|
ввд-ьшМ вед-ьшд хвальшМ хвальшд |
Д. ведьшю вед-ьшн
В. ведьшь вед-ьше вед'ыіііл
Т. ведьшемь вЕДЫііе«,
М. ведьшя ведьшші вед-ыпн
хвальшю
хвальшн
хвальшь хвальше хвальшіж хвальшемь хвальшеж
хвальшн хвальшя хвальшн
Множны лік
Н. веді>ше ведьшЫ ведьшм
Р. вбдт>шь ведьшь ведгшь
Д. ведьшбмь вбдьшкімь
В. вбдьшл ведьшЬД ведьшл
Т. вбдьшн ведьшМмй
М. ведыпнх’ь вед'ьшнх'ь вбД’ьшМх'ь
|
н. |
хвалше хвальшМ |
хвальшд |
|
р. |
хвальшь хвальшь |
хвальшь |
|
д. |
хвальшем’ь |
хвалынМмь |
|
в. |
хвэльша хвальшй |
хвальшд |
|
т. |
хвальшн |
хвалылМмн |
|
м. |
хвальшнхь хвальшйх’ь Парны лік |
хвальшМхь |
|
н. |
B. BEÄimM ведьшн |
ведьшн |
|
р. |
М. вбдьшю ведьшю |
ведьшю |
|
д. |
Т. ведьшема BSAbmeMM |
ведьшМма |
|
н. |
B. хвальшЫ хвалыпн |
хвальшн |
|
р. |
М. хвальшю хвальшю |
хвальшю |
|
д. |
Т. хвальшема хвальшбма |
хвальшЬДма |
Поўныя формы
Адзіночны лік
|
н. |
ведын ведьшеК |
ВбДЫІШМ |
|
р. |
вбдьшЫКго |
ведьшдІА |
|
д. |
вед-ьшюКму |
BGÄbrnnn |
|
В. |
вбдьшнн ведьшеК |
ведьшіл«*» |
|
т. |
В6Д"ЬШННМЬ |
вед'ьшіжі^(ше^) |
|
м. |
BeAbLUHUMb |
ведьшн |
|
н. |
хвалнн хвальшеК |
хвальшнМ |
|
р. |
хвальшЫКго |
хвальшлІА |
|
д. |
хвальшюКму |
хвальшнн |
|
в. |
хвальшнн хвальшеК |
хвальшж»* |
|
т. |
хвальшннмь |
хва льшжнк (шень) |
|
м. |
хвальшннмь |
хвальшн |
Множны лік
Н. ведьшев вбдьшМЬЛ ведьшл^ хвальшяе хвальшММ хвальшлЬА
Р. ведьшввхь хвальшннхь
Д. ведьшнвмь хвальшннм'ь
В. ведьшлІА вбдьшММ ведьшАІА хвальшлІА хвальшЫМ хвальшлЬА
Т. вед’ьшянмн хвальшннмн
М. вед'ыітнхь хвалыпннх'ь
Парны лік
Н. В. вед-ыіікІМ вед-ьшнн вед-ыпнн хвальшМЫ хвальшнн хвальшнн
Р. М.
Д. Т.
ведьшюю ведьшннма
хвальшюю
хвальшвнма
Залежны стан
Цяперашні час
Кароткія формы
Поўныя формы
|
м. р. |
н. р. |
ж. р. |
м. р. |
н. р. |
ж. р. |
|
ВбДОМЬ |
ведомо |
ведома |
ведомын |
ведомоК |
ввдомаМ |
|
знаКмь |
знаКмо |
знаКма |
знаКмьш |
знаКмоК |
знаКмаМ |
|
хвалнм'ь |
хвалнмо |
хвалнма |
хвалнмьш |
хвалнмоК |
хвалнмаМ |
|
Н. ведомь |
ведомо |
ведома |
В6Д0МЫН |
ведомоК |
вэдомай |
|
Р. ведома |
ведома |
ведомы |
вбдомаКго |
ведомаКго |
ведомьМ |
|
і г. д. як |
|
|
і г. д. як |
|
|
|
добрь |
добро |
добра |
добрьш |
доброК |
добраМ |
Кароткія формы Поўныя формы
|
|
В€Д€НЬ |
ведено |
ведена |
веденьш |
веденоК |
веденаМ |
|
|
знань |
знано |
знана |
знанын |
знаноК |
знанаМ |
|
|
хвалКнь |
хвалКно |
хвалена |
хваленын |
хваленоК |
зваленаМ |
|
Н. |
ведбнь |
ведено |
ведена |
веденын |
веденоК |
веденаМ |
|
Р. |
ведена |
ведена |
В€Д€НЫ |
веденаКго |
ведбнаКго |
веденыІА |
|
|
і г. д. як |
|
|
і г. д. як |
|
|
|
|
добрь |
добро |
добра |
добрын |
доброК |
добрыШ |
СТАРАЖЫТНАРУСКАЕ СКЛАНЕННЕ
- Н а з о ў н і кі
Асновы на *о, *jo
|
Мужчынскі род |
Адзіночнм лік |
Ніякі род |
||||
|
Н. |
городь |
гріхь |
конь кран |
село |
поле |
знаменне |
|
Р. |
города |
гр-Ьха |
коня края |
села |
поля |
знаменйя |
|
д. |
городу |
грЬху |
коню краю |
селу |
полю |
знаменню |
|
В. |
городь |
rpixb |
конь (я)край |
село |
поле |
знаменне |
|
Т. |
городомь (ьмь) |
гр-Ьхомь (•ьмь) |
конемь краемь (ьмь) |
селомь ('ЬМЬ) |
полемь (ьмь) |
знаменнемь |
|
м. |
город^ |
грЬсЬ |
конй край |
сел-Ь |
ПОЛЙ |
знаменяй |
|
к. |
городе |
грЬше |
коню краю село Множны лік |
поле |
знаменне |
|
|
н. |
городв |
грЬсн |
конй крав |
села |
поля |
знаменйя |
|
р. |
городь |
гркхь |
конь кран |
сель |
поль |
знаменнй |
|
д. |
городомь |
гріхомь |
конемь краемь |
селом'ь |
полем'ь |
знаменйем'ь |
|
в. |
городы |
rptXN |
коні> краі» |
села |
поля |
знаменйя |
|
т. |
городы |
гр-Ьхы |
конй край |
селы |
ПОЛЙ |
знаменйй |
|
М. ГОрОД-ЬХТз |
rp-feC’bX'b |
коннхь кранхь сел-Ьхь Парны лік |
ПОЛЙХТэ |
знаменййХ'ь |
||
|
Н. |
В. города |
гріха |
коня края |
сел'Ь |
ПОЛЙ |
знаменйй |
|
Р. |
М. городу |
гр-Ьху |
коню краю |
селу |
полю |
знаменню |
Д. Т. городома гр-Ьхома конема краема селома полема знаменнема
|
Асновы на *u (*т>) |
|
|||||||||
|
Адзіночны лік |
Множны лік. |
|
Парны лік |
|
||||||
|
Н. сынь |
сынове |
Н. В. |
К. сыны |
|
||||||
|
Р. сыну |
CblHOBb |
Р. м. |
сынову |
|
||||||
|
Д. сыновп |
СЫН'ЬМ'Ь (омь) |
Д. Т. |
сын'ьма |
|
||||||
|
В. СЫНЬ сыны Т. сыньмь (омь) сын-ьмн М. сыну СЫНЬХЬ (охь) Асновы на *а, *ja Адзіночны лік, Множны |
лік |
|
||||||||
|
гора слуга |
воля горы |
слугы |
вол'Ь |
|
||||||
|
горы слугы |
ВОЛ'Ь горі» |
слугь |
воль |
|
||||||
|
д. |
гор-ь |
слуз'Ь |
ВОЛЙ |
горамь |
слугамь |
волямь |
||||
|
в. |
ropy |
слугу |
волю |
горы |
слугы |
вол-Ь |
||||
|
т. |
горою слугою |
волею |
горамн |
слугамя |
волямн |
|||||
|
м. к. |
горь горо |
слузь слуго Н. В. к. Р. М. д. т. |
волй горахь воле Парны лік ropt слуз-Ь ropy слугу горама слугама |
слугах'ь волй волю воляма |
воляхь |
|||||
Асновы на *і (*ь)
|
|
Адзіночны лік |
Множны лік |
|
|
|
м. р. ж. р. |
м. р. |
ж. р. |
|
|
Н. огнь кость |
огнне (ье) |
КОСТй |
|
|
Р. огнн костн |
огнйн (ьй) |
КОСТЙЙ (ьй) |
|
|
Д. огнн костн |
огньмь |
костьмь |
|
|
В. огнь кость |
огнн |
КОСТЙ |
|
|
Т. огньмь костню (ью) |
огньмн |
КОСТЬМЙ |
|
|
М. огнн костн огньхь К. огнн костн Парны лік. м. р. ж. р. Н. В. огнн костн |
КОСТЬХТэ |
|
|
|
Р. М. огнпю (ью; Д. Т. огньма Асновы на |
1 КОСТНЮ (1 костьма зычныя |
ью) |
|
н. |
врШя коло |
осьля |
матй |
|
р. |
вр-Ьмене (н) колесе (н) |
осьляте (н) |
матере (й) |
|
д. |
вріменн колесн |
осьлятн |
матерй |
|
В. |
вр-Ьмя коло |
осьля |
матерь |
|
т. |
врЬменьмь колесьмь |
осьлятьмь |
матерню (ью) |
|
м. |
врімене (н) колесе (я) |
осьляте (н) |
матере (й) |
|
к. |
вр^мя коло Н. камы Р. камене Д. каменн В. камень Т. каменьмь М. камене (н) К. каменн |
осьля корень корене (н) коренн корень кореньмь корене (й) коренй |
мзтй |
Множны лік
|
н. |
вр-Ьмена |
колеса |
осьлята |
матере (п) |
|
р. |
вр-Ьмень |
колесь |
ОСЫІЯТЬ |
матерь (нн) |
|
д. |
врЬменьмь |
колесьмт» |
ОСЬЛЯТЬМТэ |
матерьмі> |
|
В. |
вр-Ьмена |
колеса |
осьлята |
матерй |
|
Т. |
вр-Ьмены |
колесы |
осьляты |
матерьмн |
|
М. |
вр-Ьменьхь |
колесьх'ь |
осьлятьхт» |
матерьхт> |
|
|
Н. камене (не) |
корене (не) кореігь (нн) KopeiibMi» коренн кореньмн кореньхтэ |
|
Р. камень (нн) |
||
|
Д. каменьм-ь |
||
|
В. каменн |
||
|
Т. каменьмн |
||
|
М. каменьх'ь |
||
|
н. |
Парны В. К. вріменн колесн |
лік осьлятн матерн |
|
р. |
М. BpfeMeay колесу |
осьляту матеру (ню) |
|
д. |
Т. вр-Ьменьма колесьма |
осьлятьма матерьма |
|
|
В. В. К. каменн Р. М. камену ( Д. Т. каменьма |
коренн ню) корену (ню) кореньма |
- Займеннікі
Асабовыя займеннікі
Адзіночны лік Множны лік
|
н. |
язь, я |
ты |
мы |
вы |
|
р. |
мене |
тебе |
себе нась |
вась |
|
д. |
М'ЬН'Ь, мн |
тобі, |
соб-Ь, намь, ны |
вамі», вы |
|
|
|
тебь, тн |
себь, сн |
|
|
в. |
мене, мя |
тебе, тя |
себе, ся нась, ны |
вась, вы |
|
т. |
мьною |
тобою |
собою намн |
вамн |
|
м. |
мьні» |
тоб-Ь, |
co6t нась |
вась |
|
|
|
теб-Ь |
себ-ь |
|
Парны лік
|
н. |
ві> |
ва |
|
|
р. |
м. |
наю |
ваю |
|
д. |
т. |
нама |
вама |
|
в. |
|
на |
ва |
Указальныя займеннікі
|
|
Адзіночны лік |
Множны лік |
||
|
н. |
ТЬ, Т'ЬТ'Ь то |
та н е я тн |
та ты іі |
я t> |
|
р. |
того |
то1> его е"Ь |
тЬхт> |
НХТэ |
|
д. |
тому |
тон ему ен |
|
НМТэ |
|
в. |
ТЬ, Т'ЬТ'Ь, того то |
ту н(нь), его е ю ты |
та ты -Ь |
Я t> |
|
т. |
т-Ьмь |
тою нмь ею |
тЬмн |
нмн |
|
м. |
томь тон емь ен тЬхг Парны лік. Н. В. та it rt я н н Р. М. тою ею Д. Т. тьма нма 3. Прыметнікі Кароткія (іменныя) прыметнікі Адзіночны лік Н. добрь добро добра сннь снне сння Р. добра добры сння снні Д. добру добрі снню сннн В. добр-ь добро добру сннь снне снню Т. добромь('ьмь) доброю сннемь(ьмь) сннею М. добрь добрі СЙНН сіініі Множны лік Н. добрн добра добры сннн сння сннЬ Р. добрь добрт> СННЬ СІІНЬ Д. добром-ь добрам-ь сннем-ь снням-ь В. добры добра добры снн-Ь сння сннь Т. добры добрамн сннн сннямн М. Äoep-bx-b добрах-ь снннх'ь сннях-ь Парны лік Н. В. добра добрь добрь сння сннн сннн Р. М. добру СННЮ Д Т. доброма добрама сннема снняма Поўныя (займенныя) прыметнікі |
нхт» |
||
Адзіночны лік
|
н. |
добрыіі доброе |
добрая |
снннн сннее |
СННЯЯ |
|
р. |
доброго |
доброі (bit) |
сннего |
сннеЬ |
|
д. |
доброму |
доброн(іін) |
сннему |
сннен |
В. добрын(ого) доброе добрую
Т. добрым(ынмь) доброю
М. добромь(-Ьмь) доброп(-Ьн)
сйййй(его) сннее сннюю сйнймь(нймь) сннею
сннемь сннем
|
|
Множны |
лік. |
|
н. |
добрйн добрая добры-Ь |
СЙНЙЙ СЙНЯЯ CHH-Ms |
|
р. |
добрыхь(ыйх'ь) |
сйнйх'ь(ййхь) |
|
д. |
ДОбрЫМ'ь(ЫйМ’ь) |
сйНймг (йймь) |
|
В. |
добры-Ь добрая добры-Ь |
CBBtt СЙНЯЯ СЙН'ЬВ |
|
Т. |
добрымй(ынмй) |
сййймй(йймй) |
|
м. |
добрыхь(ьійхь) |
СЙНЙХ^ЙЙХЬ) |
Парны лік
сййяя сйнйй СІІНЙЙ
сннею снннма(ннма)
Н. В. добрая Äoöptn добр-Ьн
Р. М. доброю(ую)
Д. Т. добрыма(ыяма)
СТАРАЖЫТНАРУСКАЕ СПРАЖЭННЕ
Цяперашні час
Тэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
1 ас. веду двчгну знаю хвалю
2 ас. ведешй(ь) двнгйешй(ь) знаешч(ь) хвалешя(ь)
3 ас. ведеть двйгнеть знаеть хвалйть
Множны лік.
|
1 ас. ведемь 2 ас. ведете |
двнгнемі» двагнете |
знаем'ь знаете |
хвалнміэ хвалнте |
|
3 ас. ведуть |
двагнуть |
знають |
хвалять |
|
|
Парны |
лік. |
|
|
1 ас. ведев-Ь |
двнгневі» |
знаеві, |
хвалйві» |
|
2 ас. ведета |
двнгнета |
знаета |
хвалята |
|
3 ас. ведета |
двйгнета |
знаета |
хвалята |
Нетэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
|
1 |
ас. |
есмь |
вьмь |
•Ьмь |
дамь |
нмамь |
|
2 |
ас. |
есн |
В’ЬСЙ |
■ЬСй |
дасй |
ймаша(ь) |
|
3 |
ас. |
есть |
BtCTb |
•Ьсть |
дасть |
нмать |
Множны лік
|
І.ас. есм-ь в-Ьмі iMb дамь |
нмамь |
|
2 ас. есте вЬсте -ьсте дасте нмате 3 ас. суть в-ьдятв -Ьдять дадять нмуть Парны лік 1 ас. есвь в-ьві, -Ьв-Ь дав-ь нмав-Ь 2 ас. еста в-Ьста -Ьста даста нмата 3 ас. еста в-ьста tCTa даста нмата Прошлы незакопчаны просты час (імперфект) Тэматычныя дзеясловы Адзіночны лік 1 ас. ведяхь двнгнахь знахіэ хвалях-ь |
|
|
2 ас. ведяше двнгнаше знаше |
хваляше |
|
3 ас. ведяше(ть) двнгнаше(ть) знаше(ть) |
хваляше(ть) |
Множны лік
|
1 |
ас. ведяхомь |
двнгнахомг |
знахомь |
хваляхомь |
|
2 |
ас. ведясте |
двнгнасте |
знасте |
хвалясте |
|
3 |
ас. ведяху(ть) |
двнгнаху (ть) Парны лік |
знаху(ть) |
хваляху(ть) |
|
1 |
ас. ведяхов-Ь |
двнгнахов-Ь |
знахов-Ь |
хваляхов-Ь |
|
2 |
і 3 ас. ведяста двнгнаста |
знаста |
хваляста |
|
Нетэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
1 ас. бяхь ведяхь
2 ас. бяше ведяше
3 ас. бяше ведяше
Множны лік бяхомь ведяхомг. бясте ведясте бяху(ть) ведяху(ть)
Парны лік бяхов-Ь ведяхов-ь бяста ведяста бяста ведяста
Прошлы закончаны просты час (аорыст)
Тэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
|
Просты аорыст |
Сігматычны аорыст |
|
1 ас. ндохь двнгохь |
знахь купнх'ь |
|
2 ас. нде двнже |
зна купн |
|
3 ас. нде двнже |
зна кугш |
|
Множны |
лік |
|
1 ас. пдохом-ь двнгохом"ь |
знахоміэ купнхомь |
|
2 ас. ндосте двнгосте |
знасте купнсте |
|
3 ас. ндоша двнгоша |
знаша купнша |
Парны лік
1 ас. пдохові, 2 ас. лдоста
3 ас. лдоста
двнгохов-Ь двнгоста двлгоста
знахов-Ь
знаста
знаста
куплхові, купнста куплста
Нетэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
1 ас. бых-ь (б-Ьх-ь) дах-ь в-Ьдох-ь
2 ас. бы (б-ь) да вЬде
3 ас. бы (6t) да в-Ьде
Множны лік
быхом-ь (б-Ьхомь) дахомь в'Ьдохом'ь бысте (бісте) дасте в-Ьдосте быша (біша) даша в-Ьдоша
Парны лік
1 ас. быхов-ь
2 ас. быста
3 ас. быста
(6-ЬховЬ) (бьста) (біста)
дахові, даста даста
в-Ьдохов-Ь в-ьдоста відоста
Прошлы закончаны складаны час (перфект)
|
Адзіночны лік |
||
|
1 ас. прншьл-ь, прншьла, |
прншьло |
есмь |
|
2 ас. прншьл-ь, прлшьла, |
прншьло |
есн |
|
3 ас. прлшьлт>, прншьла, |
прншьло |
есть |
|
Множны лік |
|
|
|
1 ас. прлшьлл, прлшьлы, |
прншьла |
есмь |
|
2 ас. прлшьлл, прчшьлы, |
прншьла |
есте |
|
3 ас. прлпіьлл, прлліьлы, |
прншьла |
суть |
|
Парны лік 1 ас. прлшьла, прлшьл-Ь, |
прншьл'Ь |
есв^ |
|
2 ас. прлшьла, прпшьлЬ, |
прншьлі> |
еста |
|
3 ас. прншьла, прлшьл-Ь, |
ПрНШЬЛ'Ь |
еста |
Даўно мінулы час (плюсквамперфект)
Адзіночны лік
1 разнавіднасць 2 разнавіднасць
1 ас. бяхь творллі (-а, -о) есмь быль (-а, -о) творлль (-а, -о)
2 ас. бяше творлл-ь (-а, -о) есл был-ь (-а, -о) творлл-ь (-а, -о)
3 ас. бяше(ть) творлль (-а, -о) есть былг (-а, -о) творлль (-а, -о)
Множны лік
1 ас. бяхомь творнлн
2 ас. бясте творнлн
3 ас. бяху(ть) творялй
1 ас. бяхові творнла
2 ас. бяста творяла
3 ас. бяста творнла
(-ы, -а) есмі былн (-ы, -а) есте былн (-ы, -а) суть быля
Парны лік
(-Ь, -t) есв-Ь была
(-•Ь, -t) еста была
(-•Ь, -■&) еста была
(ы. -а) творнлн (-ы, -а) (-ы, -а) творнля (-ы, -а) (-ы, -а) творнлн (-ы, -а)
(-t, -t) творнла (-t, -t) (-•Ь, -t) творнла (-t, -t) (-t, -t) творнла (-t, -t)
Будучы складаны першы
Адзіночны лік
1 ас. йму (начьну ці хочю) пйсата
2 ас. нмашь (начьнешь ці хочешь) пйсэтй
3 ас. нмать (начьнеть ці хочеть) пйсэтй
Множны лік
1 ас. ймамг. (начьнем-ь ці хотймь) пйсэтй 2 ас. нмате (начьнете ці хотнте) пйсэтй 3 ас. ймуть (начьнуть ці хотять) пйсэтй
Парны лік
1 ас. ймав-Ь (начьневь ці хотйв-Ь) пйсэтй
2 ас. ямата (начьнета ці хотнта) пйсэтй
3 ас. нмата (начьнета ці хотнта) пйсэтн
Будучы складаны другі
Адзіночны лік Множны лік
I ас. буду пнсал-ь (-а, -о) будемь пйсэлй (-ы, -а)
2 ас. будешь пнсал-ь (-а, -о) будете пйсэлй (-ы, -а)
3 ас. будеть Пйсаль (-а, -о) будуть пнсалн (-ы, -а)
Парны лік
будев-Ь пясала (-fc, -t) будета пясала (--b, -t) будета пнсала (-t, -і)
Умоўны лад
Адзіночны лік
1 ас. быхь пнсаль (-а,
2 ас. бы пнсаль (-а,
3 ас. бы пнсал’ь (-а,
Множны лік
- о) быхом-ь пясалн (-ы, а)
- о) бысте пнсалн (-ы, а)
- о) быша пйсэлй (-ы, а)
Парны лік
1 ас. быхов-Ь пнсала (-t, -t)
2 ас. быста пнсала (-ь, -Ь)
3 ас. быста пнсала (-t, -В)
Загадны лад
Тэматычныя дзеясловы Адзіночны лік
2 і 3 ас. несн знан ндй хвалн
Множны лік Парны лік
1 ас. несЬмь знанмь ндьмь хвалнм'ь несЬв^ знанв-Ь ндЬв-ь хвалнвь
2 ас. несЫе знанте вдЬте хвалнте несЬта знанта ндЬта хвалнта
Нетэматычныя дзеясловы
Адзіночны лік
2 і 3 ас. будн в-Ьжь ьжь дажь
Множны лік Парны лік
1 ас. буд-Ьмі в-Ьднмь 'Ьднм'ь даднм-ь буд-ьвь в-ьднв-b -ьднв-ь даднв-Ь 2 ас. будьте в-Ьднте -Ьднте даднте будЬта вьднта ■Ьднта даднта
|
Дзеепрыметнікі Незалежны стан |
||||
|
|
м. р. н. р. |
Цяперашні час Кароткія формы Адзіночны лік |
||
|
ж. р. |
м. р. н. р. |
ж. р. |
||
|
Н. |
веда веда |
ведучн |
хваля хваля |
хвалячн |
|
Р. |
ведуча |
ведуч-Ь |
хваляча |
хваляч-Ь |
|
д. |
ведучу |
ведучн |
хвалячу |
хвалячн |
|
В. |
ведучь ведуче ведучу |
хвалячь хваляче |
хвалячу |
|
|
Т. |
ведучьмь |
ведучею |
хвалячьмтэ |
хвалячею |
|
м. |
ведучн |
ведучн |
хвалячн |
хвалячн |
|
|
|
Множны лік |
|
|
|
н. |
ведуче ведуча |
ведучЬ |
хваляче хваляча |
хвалячі» |
|
р. |
ведучь |
ведучь |
хвалячь |
хвалячь |
|
д. |
ведучем'ь |
ведучам'ь |
хвалячем'ь |
хвалячамі. |
|
в. |
ведучь ведуча |
ведучі, |
хвалячі» хваляча |
хвалячі, |
|
т. |
ведучн |
ведучамн |
хвалячн |
хвалячамн |
|
м. |
ведучнхть |
ведучах'ь |
хвалячнх'ь |
хвалячах'ь |
Парны лік
Н. В. ведуча ведучн ведучн хваляча хвалячн хвалячн р м. -у -у -у -у -у -у
Д. Т. ведучема ведучама хвалячема хвалячама
Поўныя формы
Адзіночны лік
|
н. |
ведан ведучее |
ведучня |
хвалян хвалячее |
хвалячня |
|
р. |
ведучего |
ведучеЬ |
хвалячего |
хваляче^ |
|
д. |
ведучему |
ведучен |
хвалячему |
хвалячен |
|
в. |
ведучнн ведучее |
ведучую |
хвалячнн хвалячее |
хвалячую |
|
|
(его) |
|
(его) |
|
|
т. |
ведучнмь(ннмь) |
ведучею |
хвалячммь(ннмь) |
хвалячею |
|
м. |
ведучемь |
ведучен |
хвалячемь |
хвалячен |
Множны лік.
Н. ведучнн ведучая ведучь-ь хвалнчнн хвалячая хвалячЬЬ
Р. ведучнх'ь(ннх'ь) хвалячнхь(ннх'ь)
Д. ведучвм-ь(ішм-ь) хвалячнмь(ннм'ь)
В. ведуч-bt ведучая ведуч-bb хвалячьь хвалячая хваляч-bt
Т. ведучнмв(ннмн) хвалячнмн(ннмн)
М. ведучнх-ь(ннх'ь) хвалячйх'ь(ннх'ь)
Парны лік
Н. В. ведучая ведучнн ведучнн хвалячая хвалячнн хвалячнн
Р. М. ведучею хвалячею
Д. Т. ведучнма(ннма) хвалячнма(нвма)
Прошлы час
Кароткія формы
Аадзіночны лік
|
м. р. н. р. |
ж. р. |
м. р. н. р. |
ж. р. |
|
|
н. |
ведь ведь |
вед'ьшн |
хвалнв'ь хвалнв'ь |
хвалнв'ьшн |
|
р. |
ведьша |
вед'ьш'Ё |
хвалмв'ыпа |
хвалнвьші» |
|
д. |
ведьшу |
ведьшн |
хвалнвьшу |
хвалнв'ьшн |
|
в. |
ведьшь ведт>ше |
ведьшу |
хвалнвьшь хвалнв'ьше |
хвалнв'ьшу |
|
т. |
веді>шьмь |
BGÄbuiera |
хваляв'ьшьмь |
хвалнв'ьшею |
|
м. |
вед'ьшн |
ведьшн |
хвалнв'ьшн |
хвалнв'ьшн |
Множны лік
Н. ведьше ведыпа ведыпь
Р. ведьшь ведьшь ведгшь
Д. вед’ьшем'ь ведывам'ь
В. ведьш-b ведьша ведьші
Т. ведгшн ведьшамй
М. ведьшйхь ведьшах-ь
Н. хвалйві.ше хвалнвьша хвалвв'ыіі'Ь
Р. хвалйвьшь хвалйвгшь хвалйв-ьшь Д. хвалнвьшемь хвалйвьшамь
В. хвалйвыііЬ хвалйвьша хвалнвьш^
Т. хвалнв'ьшв
хвалнвьшамн
М.
хвалнв-ьшнх'ь
хвалнв-ьшах'ь
Парны лік
Н. В. ведьша ведьшн Р. М. вед-ьшу ведыпу Д. Т, ведьшема
вед"ьшн ведьшу ведьшама
Н. В. хвалввьша хвалнв-ьшн хвалнвыіін
Р. М. хвалйвьшу хвалвв'ьшу хвалйв-ьшу
Д. Т. хвалвв'ьшема хвалввыпама
Поўныя формы
Адзіночны лік
|
н. |
ведын BeAbmee |
вед'ыпня |
|
р. |
BeAbmero |
BeÄTsmet |
|
д. |
ведьшему |
ведьшен |
|
В. |
BeÄtrnnH ведьшее (его) |
вед'ьшую |
|
т. |
вед'ьшнмь(нммь) |
всдіэшею |
|
м. |
BeÄ^meMb |
BeAtmen |
Н. хвэлйвый хвалввьшее
Р. хвалнвгшего
Д. хвалнвыпему
В. хвалнвыпнн хвалнвынее (его)
Т. хвалвв-ьшвмь(ннмь)
М. хвалнвьшемь
хвалвв-ьшня хвалввьшеі хвалнвьшен хвалввьшую
хвалнвгшею хвалвв’ьшен
Множны лік
Н. ведьшнн ведьшая BeAbrntt,
Р. вед'ьшнх-ь(ннхь)
Д. вед'ыпймь(ййм’ь)
В. BeAbrntt вед-ьшая ведг.ші>Ь
Т. вед'ыпйМй(ніімй)
М. вед'ьшйхь(ййхт>)
Н. хвалнвьшяя хвалнв-ьшая хвалнвьш'ЬЬ
Р. хвалнв'ьшнх'ь(ннх'ь)
Д. хвалнв-ьшнм’ь(ннмь)
В. хвалнв-ыц’Ь’Ь хвалнвьшая хвалнвьш'ЬЬ
Т. хвалнв’ьшнмн (ннмн)
М. хваляв-ьшнх'ь(ннх'ь)
Парны лік
Н. В. ведьшая ведьшнн вед'ьшнн
Р. М. вед"ьшею
Д. Т. вед'ьшнма(ннма)
Н. В. хвалнв'ьшая хваляв-ьшяя хвалнв-ьшнн
Р. М. хвалнвтыпею
Д. Т. хвалнв'ьшнма(няма)
Залежны стан
Цяперашні час
Кароткія формы
Поўныя формы
|
|
м. р. |
н. р. |
ж. р. |
м. р. |
н. р. |
ж. р. |
|
н. р. |
ведомь знаемь хвалнмь ведомь ведома і г. д. як добрь |
ведомо знаемо хвалнмо ведомо ведома добро |
ведома знаема хвалнма ведома ведомы добра |
ведомын знаемын хвалнмын ведомын ведомого і г. д. як добрын |
ведомое знаемое хвалнмое ведомое ведомого доброе |
ведомая знаемая хвалнмая ведомая ведомо-Ь(ы-в) добрая |
|
|
|
|
Прошлы час |
|
|
|
|
н. р. |
ведень ведено знань знано хвалень хвалено ведені> ведено ведена ведена і г. д. як добрь добро |
ведена знана хвалсна ведена ведены добра |
веденын знанын хваленын всденын веденого і г. д. як добрын |
веденое знаное хваленос веденое веденого доброе |
веденая знаная хваленая веденая веденоь(ыі>) добрая |
|
АСНОУНЫЯ ПАЛАЖЭННІ ПАСТАНОУ УРАДА БССР АБ УПАРАДКАВАННІ ПРАВАПІСНА-ГРАМАТЫЧНЫХ НОРМ СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
ПАСТАНОВА САВЕТА НАРОДНЫХ КАМІСАРАУ БССР
АД 26 жніўня 1933 года «АБ ЗМЕНАХ I СПРАШЧЭННІ БЕЛАРУСКАГА ПРАВАПІСА»
Правапіс галосных
- Пісаць я замест е толькі ў першым складзе перад націскам. Ва ўсіх іншых выпадках як перад націскам, так і пасля націска пісаць е.
Гэтую змену не пашыраць на этымалагічнае я, якое застаецца нязменным і ў ненаціскных складах, і на я ў канчатку слоў.
- He і без, калі яны стаяць асобна, заўсёды пісаць праз е.
- Перад пачатковымі націскнымі галоснымі о, у заўсёды пісаць в, за выключэннем геаграфічных назваў (восень, вусень, але: Орша, Ула). Перад ненаціскным у пісаць в тады, калі гэтае у не з’яўляецца прыставачным і не развілося з в (вучыцца, але: урад, улада, увага).
Правапіс зычных
- Выкінуць мяккі знак з напісання паміж мяккімі зычнымі, напрыклад: свет. Мяккі знак захаваць перад мяккім зычным толькі ў тых словах, у якіх ён пішацца і перад цвёрдым зычным (пісьмо, на пісьме).
- Таксама выкінуць мяккі знак паміж падоўжанымі зычнымі, напрыклад: насенне, галлё, але: лье.
Губныя зычныя і р не падаўжаюцца.
Падоўжанае дз перадаваць праз ддз (суддзя).
- У злучэннях карэннага д з гукам с наступных суфіксаў нязменна захаваць с (гарадскі).
- Зычныя г, ж, з, к, ш у геаграфічных назвах не зліваць з суфіксальным с, прычым г, к, х у большасці выпадкаў змяняць на ж, ш (волжскі, каўказскі, варонежскі, чэшскі).
У некаторых геаграфічных назвах г, к, х не змяняюцца на ш, ж, ц (выбаргскі, цурыхскі, узбекскі).
У беларускіх словах ж і ш перад суфіксальным с не пісаць (мноства, таварыства).
- Для вызначэння раздзельнага вымаўлення зычнага з наступным галосным заўсёды пісаць апостраф. Выключэннем з гэтага правіла з’яўляецца л, пасля якога пісаць мяккі знак (Ільіч, Васільеў, рэльеф).
Правапіс слоў іншамоўнага паходжання
- Інтэрнацыянальныя рэволюцыйныя словы не падпарадкоўваць агульнаму правілу аб аканпі. Пісаць: рэволюцыя, совет, большэвік... У астатніх іншамоўных словах о пісаць праз а, але захаваць е(э) (прафесар, маналог, тэлеграф).
- Іншамоўнае е(э) пасля зычных перадаваць праз е, за выключэннем выпадкаў пасля д і т, калі іншамоўнае е (э) перадаваць праз э (методыка, геаграфія, але: дэлегат, матэрыялізм, тэатр).
У даўно запазычаных словах е(э) перадаваць праз а, я (гандаль, характар, літаратура, адрас, сакратар).
- Словы іншамоўнага паходжання з / (л), як правіла, перадаваць на беларускім пісьме згодна традыцыйнага, пашыранага ў БССР вымаўлення, г. зн. пераважна цвёрда: метал, бензол, алмаз, вулкан, балкон, Алтай, Балтыка, Балканы, малекула, фабула, формула, аэраплан...
Але ў тых выпадках, калі ў жывой мове іншамоўнае I (л) вымаўляецца мякка, пісаць л мяккае: бінокль, аўтамабіль, мараль, стыль, вадэвіль, педаль, дэталь, альфа, альт, асфальт, астралябія, пляж, ляпсус, алюміній, ілюмінацыя...
Паслядоўна мяккае л пісаць у злучэннях — ляваць, люцыя, ляр, лярны, лятар, льны: фармуляваць, ізаляваць, рэволюцыя, эвалюцыя, перпендыкуляр, капілярны, палярны, рэгулятар, актуальны...
У іншамоўньіх словах пасля с, з заўсёды пісаць і: марксізм, сістэма, фізіка, універсітэт, але: музыка.
- Іншамоўнае th (т), грэцкае 0 (фіта) перадаваць пераважна праз ф: арыфметыка, арфаграфія, лагарыфмы, пафас, міф, Афіны, кафедра, але: тэатр, тэзіс, метад.
- Іншамоўнае f (ф), грэцкае ф (фі) ва ўсіх выпадках перадаваць праз ф: форма, фунт, фантазія, тыф, торф, фабрыка.
- Злучэнні тр, др у канцы слоў іншамоўнага паходжання перадаваць без змен: метр, літр, барометр, дыяметр.
- Словы іншамоўнага паходжання, як пролетарый, барый, алюміній, якія раней пісаліся з канчаткамі ы, і або зусім без канчаткаў,— пісаць з канчаткамі ый, ій і скланяць як беларускія назоўнікі тыпа май.
- Словы як комуніст, соцыяліст, марксіст пісаць без канчатка ы і скланяць не як прыметнік (комуністага, комуністаму), а як назоўнікі тыпа брат — комуніст, комуністу.
Правапіс уласных імёнаў, прозвішчаў і геаграфічных назваў
- Імёны іншых моў і геаграфічныя назвы пісаць з захаваннем асаблівасцей той мовы, з якой яны ўзяты, але падпарадкаваць наступным правілам беларускага правапіса:
а) аб аканні (з захаваннем э, е): Чэрнышэўскі, Шэўчэнка, Плеханаў, Жэлезноў, Ноўгарад, Егор’еўск;
б) аб напісанні галосных пасля зацвярдзелых зычных: Чэлябінск, Жытомір, Чыстаполь, Чэрэпавец;
в) аб дзеканні і цэканні, калі зычныя д і т з’яўляюцца мяккімі ў іншай мове (Дзержынскі, Владзівасток, Дзюрынг);
г) правілам аб пераходзе в у ў на канцы складоў: Варашылаў, Кіеў, Каўказ;
д) імёны іншых моў і геаграфічныя назвы не перакладаць як у поўным напісанні, так і ў скарочаным; пачатковае 0, В, Т, Сч пе-
радаваць праз 0, В, Т, Сч: Орджанікідзе, Терэхаў, Владзікаўказ;
е) уласныя беларускія імёны пісаць паводле жадання іх носьбітаў: Васіль або Базыль, Осіп або Язэп, Іван або Янка, Міхаіл, Міхал або Міхась.
Марфалогія
- Назоўнікі мужчынскага роду ў родным склоне адзіночнага ліку пісаць пераважна з канчаткамі а, я: завода, цэха, трактара, інстытута, соцыялізма, універсітэта, правапіса, але жалю, болю, гаю, лесу, краю, цэменту.
- Выключыць паралельныя формы ом, ох у назоўніках мужчынскага і ніякага роду ў давальным і месным склонах множнага ліку; пісаць кіраўнікам, аб кіраўніках, братам, аб братах...
- Уніфікаваць залежныя склоны лічэбнікаў: два і дзве, абодва, абедзве: для ўсіх трох родаў пісаць: двух, абодвух; двум, абодвум; двума, абодвума; на двух, на абодвух.
- Выключыць паралельныя формы дзеясловаў на яце, іце першага спражэння цяперашняга часу другой асобы множнага ліку, пісаць толькі: працуеце, ідзеце, вядзеце, нясеце.
- Загадны лад дзеясловаў множнага ліку пісаць толькі: станьма, кіньма, станьце, кіньце, бярыце, нясіце.
- Увесці ў беларускі правапіс дзеяпрыметнікі незалежнага стану, асабліва, калі яны азначаюць соцыяльны сэнс, напрыклад: пануючы клас, а не пануючая класа, ці класа, якая пануе.
ПАСТАНОВА САВЕТА МІНІСТРАУ БССР АД 11 мая 1957 года
<АБ УДАКЛАДНЕННІ I ЧАСТКОВЫХ ЗМЕНАХ ІСНУЮЧАГА БЕЛАРУСКАГА ПРАВАПІСУ»
- Зацвердзіць «Праект удакладненняў і частковых змен беларускага правапісу», падрыхтаваны Інстытутам мовазнаўства імя Якуба Коласа Акадэміі навук БССР.
ПРАЕКТ УДАКЛАДНЕННЯУ I ЧАСТКОВЫХ ЗМЕН БЕЛАРУСКАГА ПРАВАПІСУ, ПАДРЫХТАВАНЫ ІНСТЫТУТАМ МОВАЗНАУСТВА ІМЯ ЯКУБА КОЛАСА АКАДЭМІІ НАВУК БССР
- Правапіс ненаціскных о, э
а) Ненаціскное о перадаваць праз а незалежна ад паходжання слова: гара, нага, арганізацыя, савет, бальшавік, камунізм, сацыялізм, пралетарыят, рэвалюцыя; Мікалай, Якаў, Барыс, Шастакбвіч...;
у тым ліку ў пачатку ўласных імён, прозвішчаў і геаграфічных назваў: Астап, Алёг, Аксана, Анўфрыевіч, Адбеўскі, Анарэ, Ашмяны, Ака, Ачакаў, Асвёнцім, Арысйва;
на канцы нязменных слоў: брўта, нёта, інкогніта, алёгра...;
а таксама на канцы ўласных імён, прозвішчаў і геаграфічных назваў: Бандарэнка, Брбўка, Даўжэнка, Мйрка Пбла; Лёзна, Осла, Кбнга...
Выключэнне: пасля галоснага канцавое ненаціскное о захоўваецца: адажыо, капрычыо, сальфёджыо, трыо; Антбніо, Мао; Антарыо, Більбао, Tokio-, але: радыё.
б) У імёнах, прозвішчах і геаграфічных назвах з славянскай лексічнай асновай, а таксама даўно запазычаных з неславянскіх моў ненаціскное э перадаваць праз а, ненаціскное е ў першым складзе перад націскам — праз я: Дзяніс, Дзянісавіч, Жалтоўскі, Рашэтнікаў, Чарнышэўскі, Шаўчэнка, Дзянісаўка, Пячора, Чарапавёц, Шапятбўка;
імёны, прозвішчы і геаграфічныя назвы, якія не падыходзяць пад гэта правіла, пісаць паводле правапісу іншамоўных слоў: Венсан, Гёрцэн, Шэкспір, Эзоп, Дакчэтаў, Нейпаль, Ерэвйн, Еўропа, Эстонія...
- Правапіс д, т і дз, ц
а) У словах іншамоўнага паходжання д, т вымаўляюцца мякка і на пісьме перадаюцца праз дз, ц перад наступнымі суфіксамі і злучэннямі суфіксальнага паходжання: -ін, -ір, -ёр, -еец, -ейск, а таксама перад памяншальным суфіксам -ік: каранцін, камандзір, акцёр, гвардзёец, індзёйскі, білёцік; але: латынь.
б) У імёнах, прозвішчах і геаграфічных назвах дз, ц або д, т пішуцца ў залежнасці ад беларускага літаратурнага вымаўлення.
III. Правапіс раздзяляльных апострафа і мяккага знака
Раздзельнае вымаўленне зычнага з наступным галосным на пісьме абазначаецца апострафам або мяккім знакам.
а) Апостраф пішацца:
пасля прыставак, якія канчаюцца на зычны, перад е, ё, ю, я і націскным і, у тым ліку і пасля іншамоўных прыставак;
у сярэдзіне слова пасля губных б, в, м, п, ф, заднеязычных г, к, х і зацвярдзелых р, ж, ш, ч перад тымі ж галоснымі.
б) Мяккі раздзяляльны знак пішацца:
пасля зычных л, н, с, ц, дз і непрыставачнага з перад е, ё, і, ю, я ў словах іншамоўнага паходжання.
в) У імёнах па бацьку, прозвішчах і геаграфічных назвах, утвораных ад імён на -ій (-ый), пасля зычных л, н, с, ц, дз, з перад суфіксам -еў пішацца мяккі знак, а пасля губных і зацвярдзелых — апостраф: Васільеў, Васільевіч, Васільеўка, Юр’еў, Юр’евіч;
пасля ж г, к, х і збегу зычных, акрамя нц, перад суфіксам -еў пішацца і (ы): Георгіеў, Георгіевіч; але: Вікенцьеў, Вікенцьевіч і інш.
- Правапіс падоўжаных зычных
Пры падоўжаным вымаўленні зычны гук, які стаіць паміж галоснымі, на пісьме перадаецца праз падваенне яго: разводдзе, збожжа...\ але: Ілья, Ільіч, Ілычоўка, Ільін, Ільінскі, Ульянаўск, Ульянаў, Ульяна, К.асьян, а таксама вытворныя ад слова ліць: лье, льецца, налью...
- Правапіс складаных слоў
- а) Складаныя словы з націскам на першым складзе другой часткі пішуцца як простыя.
б) Калі ў другой частцы складанага слова націск падае не на першы склад, тады ў першай частцы праяўляецца пабочны націск і пад ім аднаўляецца этымалагічнае о.
Заўвага 1. У першай частцы некаторых слоў можа выразна праяўляцца пабочны націск і тады, калі асноўны націск падае на першы склад другой часткі. У такім выпадку этымалагічнае о на пісьме аднаўляецца: азбтнакіслы, гдрнарўдны, збожжаздача, раббтадавец і некаторыя іншыя.
Заўвага 2. Першая частка складаных прыметнікаў пішацца так жа, як і першая частка назоўнікаў, ад якіх гэтыя прыметнікі ўтварыліся.
3 а ў в a г a 3. Частка поў пішацца з о толькі пад націскам, не пад націскам о пераходзіць у а.
в) Калі складаныя словы маюць у сваім саставе больш за дзве часткі, то кожная з гэтых частак пішацца як асобна ўзятае слова.
- Ненаціскное э ў першай частцы складаных слоў захоўваецца без змены.
- У складанаскарочаных словах і ў вытворных ад іх галосныя о, а, е, я ненаціскных частак пішуцца так, як яны пішуцца ў адпаведных поўных словах.
- Правапіс склонавых канчаткаў назоўнікаў
Назоўнікі мужчынскага роду, якія абазначаюць хімічныя элементы і злучэнні, у родным склоне пісаць, як і назвы ўсіх рэчываў, з канчаткамі -у, -ю.
VII. Правапіс дзеясловаў
Дзеясловы абвеснага ладу цяперашняга часу першага спражэння ў першай асобе множнага ліку ў адпаведнасці з літаратурнай нормай пісаць з канчаткамі -ом, -ём, а не пад націскам — з канчаткамі -ам, -ем.
У другой асобе множнага ліку, калі націск падае на апошні склад,— з канчаткамі -аце, -яце; а не пад націскам —аце, -еце.
VIII. Правапіс лічэбнікаў
а) Лічэбнікі два, дзве і абодва, абедзве ў адпаведнасці з жывым вымаўленнем не ўніфікуюць родавых форм...
б) У колькасных састаўных лічэбніках скланенню падлягае кожнае слова...
- Іншыя змены ў правапісе
а) Часціцы б (бы), ж (жа) пішуцца без злучка...
б) У імёнах, прозвішчах і геаграфічных назвах, у якіх у беларускім вымаўленні пачатковае у развілося з в, пішацца ў пачатку у: Уладзімір, Ўсевалад, Уладзіслаў, Усяслаў, Уладзівасток, Уладзікаўказ.
ЗМЕСТ
Прадмова............................................................... 3
- Старажытнаруская літаратурная мова......... 5
Помнікі XI—ХПІ стст............................................... 13
- Старабеларуская літаратурная мова......... 48
Помнікі XIV ст....................................................... 56
Помнікі XV—XVI стст.............................................. 64
Помнікі XVII ст.................................................... 113
Помнікі XVIII ст.................................................... 125
III. Новая беларуская літаратурная мова........ 129
Тэксты XIX ст...................................................... 136
Тэксты XX ст....................................................... 153
Дадатак............................................................... 178
Стараславянскае скланенне............................... 178
Стараславянскае спражэнне.............................. 182
Старажытнарускае скланенне............................ 191
Старажытнарускае спражэнне............................ 195
Асноўныя палажэнні пастаноў урада БССР аб упарадкаванні правапісна-граматычных норм сучаснай беларускай мовы . . 203
Вйктор Петровйч Красней, Лев Мйхайловйч Шакун
ПРАКТНКУМ
ПО ЛСТОРНМ БЕЛОРУССКОГО ЛНТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА
На белорусском языке
Нздательство «Уннверснтетскос» Государственного комнтета БССР по делам нздательств, полнграфнн н кннжной торговлн
Заг. рэдакцыі I. В. Смяян. Рэдактар С. М. Смірноў. Мастак У. У. Даўгань. Мастацкі рэдактар С. У. Балянок. Тэхнічны рэдактар В. П. Безбародава. Карэктар Н. А. Соціна.
ІБ № 978
Здадзена ў набор 22.01.86. Падпісана да друку 04.09.86. Фармат 84Х1087з2.
Папера друкарская № 1. Гарннтура літаратурная. Высокі друк. Ум. друк. арк. 10,92. Ум.-фарб.-адб. 11,34. Ул.-выд. арк. 11,45. Тыраж 2570 экз. Зак. 766. Цана 45 к.
Выдавецтва «Універсітэцкае» Дзяржкамвыдата БССР. 220048. Мінск, пр. Машэрава, 11. Ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга друкарня выдавецтва ЦК КПБ. 220041. Мінск, Леніцскі праспект, 69.
Л 6 к сн с
РсчінГл ’Е'ікрат'іц'Ь ГЬ£|МННЫ • Нн^МОвГСК4ГО Ü К4 , напросты fj/cKIH ДіАЛСТ'Ь Нстолковдну • Л,2«
л
і « •?
ЛД4Н4 Г&, П4« ^кіе, зул5'*‘ ’ ЛвВ4 . ТДТв .
П^НЛ0
ддн , наі днс'Ь ♦
*' J
4ЛКд rUBTA* •
4ГН(Ц*Ь э BAfA н»кг •
ААЛНЛ^І A , увд
ДГНІЦ4, Л40Л9ДД ВАНІН ЛНТ^ГІН Аов<кд- <Т0М МОВНТ'К •
4Д>Ь t ТІНвСТЬ , ДЛЛНЛЎІA , HfH "W Ä xW
45 к.
ГРАММАТІКН Слдж(НСКНА ЛрД&МЛН«(
кгкогш &
Ен^ІМГКЛГОІ » ПрК соші
IUHKHA Б »ЖН А КоН t Т4 МТ| Н0П5
“ляінікілажі кіінінн
стлтілсті^пфі’ Г :
Я(0НТІМ КдрловН'*^ млндрітІ.
2 6 Е к>.
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.