КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
СЛУЦКІ ЗБРОЙНЫ чын 1920 г.
У ДАКУМЭНТАХ І ЎСПАМІНАХ
Бібліятэка часопіса «Беларускі Гістарычны Агляд»
Выданьне кнігі фундавалі
Кастусь Акула Фрапціш Бартуль Алег Васілеўскі Кастусь Верабей Кацярына Вініцкая Валера Дворнік Раіса Жук-Грышкевіч Віталь Кажан
Сяргей Кажанец Сяргей Капытка Раман Кардонскі Алеся Кіпель
Людміла Колін Алесь Крыштаповіч Віктар Ледзіновіч Ала Орса-Рамана Алекс Сільвановіч Алекс Скрэбнікаў Вячка Станкевіч Івонка Сурвіла Іна Фанская
Уладзімер Цяліца
Алесь Чупрын Антон Шукелойц Ларыса Шаладонава Міхась Якубовіч
Асаблівая падзяка Віктару Камінскаму
Слуцкі збройны чын 1920 г.
у дакумэнтах і ўспамінах
Мінск
„ Энцыклапедыкс" 2001
УДК 947.61 „1920"
ББК 63.3(4Беі)
С49
Сэрыя: Матар'ялы да беларускай гісторыі
Навукова-рэдакцыйная рада сэрыі:
Янка Запруднік, Вітаўт Кіпель, Адам Мальдзіс, Віталь Скалабан, Юры Туронак, Лявон Юрэвіч.
Каардынатар: Генадзь Сагановіч.
Укладаньне, падрыхтоўка тэкстаў, ілюстрацыяў, заўвагі й камэнтары, паказальнікі:
Аляксандра Гесь, Уладзімер Ляхоўскі, Уладзімер Міхнюк.
Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах
С49 /Ул.Ляхоўскі, Ул.Міхнюк, А.Гесь. — Мінск: „Энцыклапедыкс", 2001.— 274 с.
(Бібліятэка часопісу „Беларускі Гістарычны Агляд")
ISBN 985-6599-25-3
Гэтае выданьне, прысьвечанае гісторыі антыбальшавіцкага паўстаньня 1920 г. на Случчыне, уключае дакумэнтальныя матар'ялы з архіваў Беларусі, Літвы, Полыпчы, Расеі, прэсавыя паведамленьні, ўспаміны ўдзельнікаў, а таксама дакумэнты з архіваў КДБ. Многія матар'ялы друкуюцца ўпершыніо. Кніга дае шырокую панараму беларускага вызвольнага руху наконадні, падчас і пасьля ліквідацыі Слуцкага збройнага чыну.
УДК 392.78(4761(0911
ББК 63.3(4Беі)
ISBN 985-6599-25-3 © „Беларускі Гістарычны Агляд", 200 і.
© Уладзімер Ляхоўскі, 2001.
© Уладзімер Міхнюк, 2001.
© Александра Гесь, 2001.
© Беларускі Інстытут Гісторыі
і Мастацтва, 2001.
ПРАДМОВА
У ліку народных паўстаньняў ды выступленьняў, што пракаціліся па краіне з 1918 па 1921 гг., Слуцкі збройны чын вызначаецца нацыянальнадзяржаўнаю афарбоўкай, згуртаванасьцю збройных аддзелаў арганізаванага войска. Гэта была не стыхійная акцыя, спароджаная выбухам пратэсту супраць гваліу бальшавікоў ды палякаў у дачыненьні да сялянства, у якога забіралі апошні хлеб і жывёлу. Зьяўленьне на Случчыне масавага руху за незалежную Беларускую Рэспубліку ёсьць вынікам працы сьведамых беларусаў і незалежніцкіх асяродкаў, якія рупіліся на карысьць беларускае справы ды пашырэньня нацыянальнае сьвядомасьці тутэйшага насельніцтва. Дзейнасьць беларускіх арганізацыяў прынесла свой плён. Кінутае зерне нацыянальнага адраджэньня трапіла на добры грунт.
Случчына — сэрца Беларусі, а тутэйшае сялянства ды мяшчанства вызначаліся свабодалюбным характарам, прадпрымальніцкаю жылкай ды моцным краёвым патрыятызмам. Нават тамтэйшы праваслаўны клір (Случчына пераважна праваслаўны край) стаў на беларускія пазыцыі і спрыяў нацыянальна-культурнай справе ў павеце. Невыпадкова ў 1920—30-я гг. менавіта слуцкае сьвятарства найперш пацярпела ад бальшавіцкіх рэпрэсіяў. Яшчэ варта зазначыць, што сялянства Слуцкага павету было дастаткова заможным, яму было што губляць ад бальшавіцкіх экспрапрыяцыяў, было што бараніць. Жыхарства Случчыны пазьбегла жудасьцяў прымусовай эвакуацыі ў Першую сусьветную вайну, сялянскія гаспадаркі ў павеце не былі так моцна пашкоджаныя ды разбураныя падчас ваенных дзеяньняў, як гэта здарылася на Віленшчыне, Горадзеншчыне ды Берасьцейшчыне. Толькі заможны гаспадар і сьвядомы грамадзянін пойдзе бараніць бацькаўшчыну. Тое, што прышлыя на Случчыну польскія акупанты называлі «расейшчынай» ды «бальшавіцыяй», характарызуючы ў сваіх справаздачах за 1919—1920 гг. грамадзкія настроі тутэйшых жыхароў, на самой справе было нясьмелаю праявай беларушчыны. Мы нярэдка пераболыпваем уплыў русіфікацыі ў Беларусі падчас існаваньня Расейскай імпэрыі. Яна не пасыіела яшчэ крануць глыбіню душы беларуса, уплыў гэты на «тутэйшага», асабліва калі ён жыў у цэнтральнай ды заходняй частцы забранага краю, меў павярхоўны характар. Пад уплывам нацыянальнавызвольнага руху нават антыбеларуская сугнасьць г.зв. «западнорусснзма» паступова вымывалася ды запаўнялася беларускім нацыянальным зьместам. Нямала «западноруссов» перайшлі на беларускія адраджэнцкія пазыцыі. Галоўная пагроза беларускаму руху пачынала зыходзіць якраз зь іншага боку — ад ідэалёгіі бальшавізму, новае формы маскоўскага імпэрыялізму, які хаваўся і пад маскаю нацыянал-камунізму.
Гэтыя фактары, безумоўна, паўплывалі на характар і зьмест Слуцкага збройнага чыну. Захады падпарадкаваць сабе цывільную ўладу ў павеце
рабіліся беларускімі нацыянальнымі дзеячамі яшчэ падчас польскай акупацыі. Апагей развою нацыянальнае рэвалюцыі на Случчыне настаў якраз восеньню 1920 г., калі сялянства на сабе адчула «асалоду» бальшавіцкага рэжыму. Яно масава ўліваецца ў народны рух супраць акупантаў. Кліч паўстаўшага беларуса быў: «Прэч польскага пана ды маскоўскага камісара».
На чале масавага руху беларускага сялянства сталі актывісты мясцовых нацыянальных арганізацыяў. Тут варта адзначыць ролю Беларускае Рады Случчыны — палітычнага цэнтру Слуцкага збройнага чыну. Кіраўніцтва Рады, якое пераважна складалася зь беларускіх эсэраў, шмат зрабіла ў справе згуртаваньня шэрагаў беларускіх вайскоўцаў ды арганізацыі рэальнага супраціву маскоўцам. Тым ня менш былі выпадкі, калі палітычная барацьба ў самым лягеры незалежніцкіх сілаў, няўзгодненасьць дзеяньняў паміж палітычным кіраўніцтвам і камандзірамі збройных аддзелаў уносілі разлад у шэрагі змагароў. Апантанасьць эсэраў ідэямі ўсталяваньня ў Беларусі «дыктатуры працоўных масаў» ды сусьветнае сацыялістычнае рэвалюцыі адштурхнула ад іх нямала патрыятычна настроеных людзей, найперш з боку афіцэрства. Апошнія ня вельмі разьбіраліся ў пэрыпэтыях палітычнае барацьбы ды кіраваліся адным жаданьнем — аддаць свае сілы й веды на карысьць роднае зямлі і абараніць яе ад акупантаў. Аднабаковасьць палітычнага спэктру беларускага вызвольнага руху першае паловы XX ст., калі ў ім пераважалі сацыялістыя й левыя радыкалы, доўті час перашкаджала справе згуртаваньня беларускага грамадзтва дзеля дасягненньня незалежнасьці краіны.
Ва ўмовах, калі сілы былі няроўныя, калі збройная моц маскоўцаў у некалькі разоў пераважала магчымасьці слуцкіх аддзелаў войскаў БНР, беларускія жаўнеры ды афіцэры выкарыстоўвалі тактыку партызанскае вайны. Рух случчакоў за незалежнасьць бацькаўшчыны безь перабольшаньня можна назваць, паводле выказваньня Кастуся Езавітава, Слуцкім паспалітым рушаньнем. Збройнае выступленьне 1-е Слуцкае брыгады стральцоў войскаў БНР паказала імпэрскай Маскве ды пыхлівай Варшаве, прадстаўнікі якіх, засядаючы ў той час у Рызе, па жывым рэзалі й дзялілі паміж сабою Беларусь, што беларусы ня зьмірацца з панаваньнем чужынцаў. І якімі б дамовамі ды актамі акупанты ні ймкнуліся замацаваць сваё захопніцтва, прыйдзе час, і ўсё гэта распаўзецца, як струхлелыя ніткі, a паняволены народ здабудзе сваю Волю.
Гэтае выданьне ўвабрала максымальную на сёньня колькасьць дакумэнтальных зьвестак пра змаганьне случчакоў за вольную Беларусь. Акрамя матэрыялаў, якія даўно шырока выкарыстоўваюцца ў дасьледаваньнях гісторыкаў, пададзена шмат новых, мала ці зусім невядомых раней архіўных крыніцаў, якія былі выяўленыя падчас працы над праектам. Гэта матэрыялы Нацыянальнага архіву Рэспублікі Беларусь, Беларускага архіву-
музэю літаратуры й мастацтва, Нацыянальнага музэю гісторыі й культуры Беларусі, Дзяржаўнага архіву Менскай вобласьці, Дзяржаўнага вайсковага архіву Расейскае Фэдэрацыі (былы архіў Савецкай Арміі), Архіву Актаў Новых у Варшаве ды інш. Даводзіцца канстатаваць, што ў зборніку фактычна не прадстаўленыя польскія дакумэнтальныя крыніцы (пададзены толькі адзін дакумэнт). Пра тое, што такія дакумэнты ў польскіх архіўных зборах маюцца, сьведчаць публікацыі гісторыкаў Зьбігнева Карпуса, Алега Латышонка, Вальдэмара Рэзмэра ды інш.
Зборнік складаецца з трох тэматычных разьдзелаў. Больш за палову выданьня займаюць архіўныя дакумэнты, прэсавыя паведамленьні ды рэпартажы. Яны ўключаныя ў «Хроніку падзеяў». Блёк «Галасы ўдзельнікаў Слуцкага збройнага чыну» складаецца з успамінаў былых слуцкіх паўстанцаў. У разьдзеле «Сьведчаньні з-за кратаў» зьмешчаныя паказаньні былых удзельнікаў антыбалыпавіцкага выступленьня, дадзеныя імі ў вязьніцах савецкага ГПУ—НКВД пасьля арышту ў 1930—1940-я гг. ці падчас «вярбоўкі» (як гэта было ў 1927 г. у выпадку зь Ю. Лістападам). Гэтыя матэрыялы зьяўляюцца адмысловымі гістарычнымі крыніцамі, якія нельга аднесьці ні да звычайных дакумэнтаў, што тварыліся ў час разгляданых падзеяў, ні да ўспамінаў, напісаных пазьней, якія адлюстроўваюць суб'ектыўнае стаўленьне аўтара да тае ці іншае падзеі. У сьледчых паказаньнях сфабрыкаваных справаў, якія нярэдка выбіваліся гвалтам падчас допытаў, праўда мяжуе з нагаворам, рэальныя факты — з фальсыфікацыяй, адныя фактары ў «споведзях» зьняволенага сьвядома падкрэсьліваліся, іншыя, часам вельмі істотныя — замоўчваліся. «Паказаньні» з архіваў савецкіх карных органаў даюць нам цікавую, нават сэнсацыйную інфармацыю, але іхная «адмысловасьць» абумоўлівае тую навуковую абачлівасьць, якой павінен трымацца дасьледнік, выкарыстоўваючы гэтыя матэрыялы ў якасьці гістарычных крыніцаў. У «Дадатак» уключаныя тэксты музычных твораў, пра якія ёсьць узгадкі, што яны сьпяваліся падчас збройнага чыну ці былі прысьвечаныя памяці слуцкіх паўстанцаў. Песьні, якія запісала дасьледніца Марына Сідаровіч на Случчыне на пачатку 1990-х гг., друкуюцца ўпершыню. Зьмешчаная мапа Слуцкага павету і інфармацыя пра уніформу вайскоўцаў 1-е Слуцкае брыгады. Выданьне зьмяшчае каля 70 ілюстрацыяў. У канцы зборніка зьмешчана звыш 200 камэнтароў ды заўвагаў: біяграфіі ўдзельнікаў падзеяў, гістарычныя зьвесткі пра іншыя чыньнікі ды факты, што ўзгадваюцца ў дакумэнтах.
Пры публікацыі матэрыялаў укладальнікі зборніка прытрымліваліся найперш тых рэкамэндацыяў і прынцыпаў, што склаліся ў айчыннай археаграфіі пры выданьні навукова-дакумэнтальнай літаратуры, Зьмешчаныя дакумэнты ды іншыя матэрыялы падаюцца пераважна паводде храналягічнага прынцыпу, за выключэньнем тых выпадкаў, калі для зручнасьці карыстальніка асобныя дакумэнты, тэматычна зьвязаныя паміж сабой, a таксама газэтныя паведамленьні ды рэпартажы таго самага пэрыёдыка, калі яны складаюць значнуто колькасьць, скампанаваныя разам, адным
блёкам, у храналягічнай пасьлядоўнасьці і не «разрываюцца» ў тэксьце іншымі дакумэнтамі. Дата стварэньня дакумэнту альбо ягонага апублікаваньня ў пэрыёдыку ці ў літаратурным выданьні падаецца адразу пасьля загалоўка дакумэнта ці блёку дакумэнтаў.
Тэксты ўсіх матэрыялаў пададзеныя паводле аўтэнтыка, з захаваньнем правапісу арыгінала (за выняткам відавочных артаграфічных памылак, а таксама ў выпадках, калі з прычынаў тэхнічнага парадку не пазначалася «ў»). Для публікацыі ў зборніку найчасьцей выкарыстоўваліся тэксты арыгіналаў, а пры іх адсутнасьці — першадрукаў. Іншамоўныя дакумэнтальныя крыніцы (на польскай ды расейскай мовах) падаюцца безь перакладу. Пропускі тэксту ў дакумэнтах, аднаўленьне тэксту, а таксама выпадкі расшыфроўкі ініцыялаў ды прозьвішчаў узгаданых у тэксьце асобаў пазначаюцца квадратнымі дужкамі — Імёны ды прозьвішчы згаданых у тэксьце асобаў, а таксама геаграфічныя назвы былі па магчымасьці ўдакладненыя.
Пасьля тэксту адпаведнага дакумэнта падаюцца архіўная сыгнатура, тэхнічная характарыстыка крыніцы, а калі дакумэнт публікаваўся раней — сыгнатура пэрыёдыка, дзе ён упершыню быў надрукаваны. Калі мелася толькі копія дакумэнту ды маюцца зьвесткі пра іншыя ягоныя копіі ў архівах — падаюцца і гэтыя зьвесткі.
Укладальнікі зборніка імкнуліся максымальна аб'ектыўна адлюстраваць падзеі 80-гадовай даўніны. У матэрыялах выданьня без кан'юнктурных замоўчваньняў ды ідэалягічнае «рэтушы» паказаныя тагачасныя падзеі, адлюстраваны погляды як саміх удзельнікаў антыбальшавіцкага збройнага чыну, так і іхных ворагаў. Думаецца, прачытаўшы гэтую кнігу, уважлівы чытач зможа разабрацца ў пэрыпэтыях таго складанага для нашай краіны часу, уявіць трагізм і адначасова веліч зьдзейсьненага слуцкімі патрыётамі Беларусі.
Распрацоўнікі праекту шчыра дзякуюць усім людзям, якія бескарысліва дапамагалі ў падрыхтоўцы выданьня і безь якіх гэтая кніга наўрад ці ўбачыла б сьвет. Пэрсанальна з гэтае нагоды хацелася б узгадаць Тацяну Архіпенку, Тацяну Воранаву, Зьмітра Герасімовіча, Генадзя Дубатоўку, Ганну Запартыку, Тацяну Кекелеву, Арсеня Аіса, Валер'я Пазьнякова, Надзею Саўчанку, Уладзімера Цярохіна, Яўтенію Шымчук, Лявона Юрэвіча, а таксама праваабарончы цэнтар „Вясна". У значнай ступені нашая кніга — грамадзкая ініцыятыва сьвядомых беларусаў, для якіх справа вызваленьня бацькаўшчыны не чужая, а кроўная.
Уладзімер Ляхоўскі
ХРОНІКА ПАДЗЕЯЎ
Беларускі вызвольны рух у Слуцкім павеце ў 1919—1921 гг.
ДОПІС СА СЛУЧЧЫНЫ Ў МЕНСКУЮ ГАЗЭТУ «ЗВОН»1
18 кастрычніка 1919 г.
У часе нямецкай окупацыі беларускі рух у павеце бадай што саўсім замер, работа вялася толькі хатнім спосабам людзьмі, блізка стаячымі ля беларускай справы і то не саўсім ахвотна. Прычынай гэтага былі розные політычные стасункі ў Расіі, а потым у Гэрманіі. Посьле прыходу бальшавікоў і з працай 3. Жылуновіча2, з паяўленьнем яго вядомага ўсім «маніхвэсту»3 беларуская справа, здавалася, разьвіваецца шырэй, але скора ўсё замоўкло і вырысавалося тое, што Беларусі і беларускага народу ізноў няма.
У цяперашні час справа стаіць далёка ня лепей. Польская ўласьць хоць і ня бьець саўсім па беларускаму руху, але ўсё ж такі спрыяе сваім інтарэсам болей.
Усё гэта само сабой цяпер вее іх духам, і яны сталі панамі палажэньня, горшыя стасункі відаць са стараны інтэлігэнцыі, каторая ня знае сама, чаго хоча. He на іх старане цяпер сьвята, не яны сталі бліжэй да палітычнага руху, а ўсё-ж яны, інтэлігэнты, ня хочуць прызнаць, што ёсьць беларуская мова і беларускі народ.
Прыходзіцца крута ў тым, што ня знаюць польскага языка, a сваёй роднай мовы, хоць знаюць, да карыстаць ня ўмеюць. А добра не разумеюць таго, што час ужо працаваць над адраджэньнем сваёй бацькаўшчыны, даўно пара ўжо пазбыцца гнёту чужых і тварыць самым сваё культурнае жыцьце.
Сгыдна, паны інтэлігэнты! Што скажа вам прачнуўшыся ад векавога сну народ беларускі?
Тутэйшы.
Звон. 1919. 18 кастрычніка.
ЛІСТ ЧАСОВАГА РЭВІДЭНТА* БЕЛАРУСКАЕ ШКОЛЬНАЕ РАДЫ МЕНШЧЫНЫ4 ПА СЛУЦКІМ ПАВЕЦЕ ЮРКІ ЛІСТАПАДА5 ДА СЫМОНА РАК-МІХАЙЛОЎСКАГА6
1 лістапада 1919 г.
Паважаны Пане Сгаршыня!
Ужо тры дні, як я прыехаў да дому. На дарозе з Менска да Слуцка я прыпыняўся ў вёсках і абгаварваў школьную справу і раздаваў газэты.
Прыехаўшы ў Слуцак, я пашоў да пана Начальніка павету, ён даў мне паперу, каб ніхто мне ні шкодзіў, і сам выказаў, што ён рад усімі жыламі памагаць беларусам. Пан школьны інспектар тэж добра аднёсься да мяне.
Пан Асьвяцімскі7 вельмі рад, што Вы паслалі працаўніка па школьным справам.
Што датычыць пана Абрамовіча8, то ён, прачытаўшы Ваша пісьмо, спужаўся, бо ён да гэтага часу яшчэ і ня думаў працаваць на карысьць Беларусі. Сядзіць сабе ў польскай канцылярыі і запісвае ўхадзячыя і выхадзячыя паперы. Ён кажа, што ў Слуцкім павеце людзі ня хочуць адчыняць Беларускіх школ. Усё тое, што я пачуў ад Абрамовіча, паказвае, што ён зусім не беларус, а паляк, ён посьле службы ходзіць па Слуцку ў польскіх галунох (пагонах).
Тым часам я, ня слухаючы пана Абрамовіча, пашоў па бліжэйшых вёсках <ад Слуцку, каб даведацца, ў якім стану знаходзяцца вясковыя школы. Я даведаўся, што з адзінаццаці вясковых школ Слуцкае воласьці адчынена толькі адна школа расейская. Што датычыць беларускіх школ, то ні адзін настаўнік пра іх ніц нічога ня ведаў, а прыгавары" падаюць, каб адчыніць хоць якую школу. Наагул сказаць, амаль што ня ўсе школы падалі заявы, каб адчыніць Расейскую школу з польскаю моваю"*.
Значыцца, праканаўшыся аб тым, што пра беларускую школу ніхто ня ведае, ці можна такую адчыніць, ці не, дык я за гэтые два дні пабываў у дзьвёх вёсках на бацькоўскіх сходах і вытлумачыў ім добра пра школьную справу, дык яны, усе як адзін, згадзіліся адчыніць беларускую школу. Гэта ў дзьвёх вёсках. На сходах было
‘ Інструктар.
" Мэмарандумы, прынятыя на сходах вясковых грамадаў на адрас польскай акупацыйнай адміністрацыі з просьбай адкрыць у той ці іншай вёсцы ці мястэчку школу.
3 польскаю моваю як прадметам навучаньня.
болып як па 100 душ бацькоў. Толькі напісалі ў прыгавары такую згоду, што пачануць вучыць па-беларуску тады, калі будуць прысланы ім беларускіе падручнікі. Цяпер настаўнікі гэтых дзьвёх школ скардзяцца на тое, што ў іх па 2 камплекты, і тутэйшая ўлада зачыняе другі камплект, тым часам у школах будзе больш як па 100 вучняў. Ці мае ўлада право зрабіць гэта? Я на кожным шагу тлумачу ўсім, як блізкім, так і далёкім людзям, пра Беларускую Школьную справу і з усіх бакоў чую прыхільнасьць і прыемнасьць, але як ім дасюль ні было вядома ўсё гэта, дык я прасіў бы Вас, каб Вы паклапаціліся, каб можна было па ўсіх вёсках зрабіць друтіе сходы, на якіх быў бы прадстаўнік-беларус, і я спадзяюся, што на ўсіх сходах галасавалі бы за беларускую школу. Толькі ці можна гэтак зрабіць будзе, бо я кажу, што сходы амаль што ўсе адбыліся, дык можа ня можна скасаваць стары прыгавар?
Во усё тое, што я пасьпеў за гэтые тры дні зрабіць і даведацца. Цяперачы я Вас прашу, пане Сгаршыня Школьнай Рады Меншчыны, каб Вы назначылі мяне назаўсёды рэвідэнтам Беларускіх школ Случчыны, бо тые, на каго Вы так спадзяваліся, нават і ня думаюць аб сваіх абавязках, гэта я кажу пра Абрамовіча.
Пры тым, калі я толькі буду часова рэвідэнтам, а потым не, дык я застануся ў разьбітага карыта, бо школы ўсе будуць заняты, і я застануся бяз куска хлеба.
Працую дзень і ноч, каб як зрабіць лепей і больш адчыніць беларускіх школ. Прысылайце ўсе пастановы і інструкцыі і беларускіх падручнікаў. Яшчэ кажу, што школ вельмі мало адчынена, прыгавары пададзены, і чакаюць рэзалюцыі начальства.
С пашанай Ю. Лістапад. Пішэце як найхудчэй.
Яшчэ, пане Сгаршыня, дабаўлю.
У мяне натта шмат знаёмых настаўнікаў вясковых школ. Яны, даведаўшыся, што я прыехаў з Менска, гэтые тры вечары чалавек па дзесяць прыходзілі даведацца пра школы. Ім я растлумачыў як належыць быць, і ні адзін з іх ні мае нічога проціў і кожын згаджаецца ўвесьці ў сваёй школе беларускую мову, хоць гэтага ў іхнім прыгавары і ні напісана. Толькі яны просяць, каб атрымаць адкульнібудзь беларускіх падручнікаў і рады пабываць на курсах Беларусазнаўства, якіе маюцца ў хуткім часе адчыніцца ў Слуцку.
Гэта ўсё добра. Але як жа мне зрабіць з тым, што я ўсіх валасьцей аб'ехаць за месяц ці тыдняў за тры не пасьпею, бо ў кожнай воласьці ёсьць больш як па дзесяць вясковых школ, дык у гэтым
выпадку я бы Вас прасіў, каб Вы там у Менску выпрацавалі такую абвестку, у якой бы ўся Беларуская Школьная справа была добра вытлумачана. Потым у значнай колькасьці такіх абвестак прышліце ў Слуцак, а мы тут разашлём іх па ўсіх куткох Случчыны. Тады я спадзяюся, што ў кожную пачатковую школу ўвядуць самі настаўнікі беларускую мову. У нас у Слуцку няма яшчэ ні школыіае павятовае рады, ні нацыянальнага камітэту. Гэтымі днямі ўжо выберам, бо будзе сход, здаецца, сёньня ўвечары па гэтым пытаньням.
Працаўнікоў-беларусаў у нас натта мала. Людзі добрые, спрыяючые Беларусі, гэта Асьвяцімскі, Петрашкевіч9, старшыня Беларускага гуртка Бараноўскі10, а на Абрамовіча яны тэж ні маюць ніякае надзеі. Што будзе зроблена мною за гэты тыдзень, дык я напішу, і як адчыняцца белар. школы, то напішу дзе і колькі іх будзе.
Ю. Лістапад.
НАРБ, ф. 604, воп. 1, спр. 2, арк. 146—148. Аўтэнт., рук.
Апубл.: Спадчына, 1994. №6. С. 71—73.
3 АРТЫКУЛА ЯНКІ КУПАЛЫ11 «МОЛАДЗЬ ІДЗЕ»
15 лістапада 1919 г.
[...]Сягодня кожны, каму не атуманіла расійская і польская рэакцыя мазгоў, адчуе і разумее, які шырокі размах прыняла наша справа над адбудаваньнем сваёй незалежнай Бацькаўшчыны!
Цяпер, браты, ідуць сыны беларускіх мужыкоў, ідзе наша беларуская моладзь!
Сягодня ў нас творыцца армія, творыцца рукамі гэтай самай гарачай беларускай моладзі, ствараюцца па гарадох, мястэчках і вёсках беларускія нацыянальныя камітэты, усё рукамі той жа самай беларускай моладзі; нацыянальнае беларускае жыцьцё пачынае кіпець, палаць праўдзівым, вечным і жыватворным полымем.
Мы жывем і будзем жыць, бо з намі і беларуская вёска.
[...] Але што цікавейшае: перада мной ляжыць беларуская часопісь «Наша Каляіна»12. Выдана яна [ў] Слуцку! Слуцак — павятовы гарадок — куды яму, здавалася бы, лезьці ў людзі ды яшчэ з сваёй газэтай! Аднак палез. Беларуская душа, як бачым, — жывучая, творчая, як яе не заганяй у казіны рог, а яна збудзіцца і затрапечацца. Мала таго: гэта часопісь зьяўляецца органам беларускай нацыянальнай злучнасьці «Кветка-Папараці»13, каторая сваю чыннасьць пашырала на ўвесь Слуцкі павет і навет далей, за яго межы.
Гэта папраўдзе, як у песьні сьпяваецца:
«А ў Слуцку на рыначку сталася праява!»
Так, сябры, гэта вялікая праява!
Адбудаваньне незалежнасьці Беларускай Дзяржавы бярэ ў свае рукі наша моладзь.
Чэсьць і слава табе, беларуская моладзь, паўстаючая з пад беларускай саломенай страхі!
Ты сама сваімі рукамі адбудуеш сабе і сваім патомкам лепшую і сьвятлейшую будучыну.
На бок з дарогі, панове і гаспада з Захаду і Ўсходу!
Беларуская моладзь ідзе!
К-а.
Беларусьн. 1919. 15 лістапада.
СТАТУТ СЛУЦКАГО БЕЛАРУСКАГО КУЛЬТУРНА-ПРАСЬВЕТНАГО ГУРТКА «ПАПАРАЦЬ-КВЕТКА»*
He пазьней за 18 лістапада 1919 г.
1,«Папараць-Кветка» есьць культурна-прасьветны гурток, заданьня якога — працаваць дзеля адраджэньня культуры бацькаўшчыны і падрыхтаваць сваіх сяброў на сьвядомых грамадзян, якіе б у будучыне маглі аддаць сваю моц на карысьць Беларусі.
2. У «Папараць-Кветку» могуць паступаць беларусы без розьніцы полу і рэлігіі.
3. Усе жадаючыя паступіць у «Папараць-Кветку» павінны падаць заяву ў праўленьне гуртка з абяцаньнем выпаўняць статут і пастановы агульных сходаў.
4. У гурток прымаюцца толькі тые, за якіх паручыцца ня меняй двох сяброў.
5. Сябры «Папараць-Кветкі» дзеляцца на паўнамоцных і спрыяючых; у паўнамоцные прымаюцца грамадзяне, маючыя ня меней сямнадцаці гадоў; у спрыяючыя прымаюцца толькі вучні да сямнадцаці гадоў. Усе нявыпаўняючыя пастаноў сходаў і статута выключаюцца з гуртка.
6. Спрыяючые сябры маюць право аднаго дарадчаго голасу.
7. Гутарка між сябрамі павінна вясьціся толькі на беларускай мове.
8. Гуртком кіруе праўленьне, выбранае з ліку паўнамоцных сяброў простым, роўным і патаемным галасаваньнем срокам на паўгода. Лік праўленьня ня павінен перавышваць 7 (сямі) сяброў, якое можа перавыбірацца і да пары, калі яно згубіло даверые гуртка. Кантроль над гуртком належыць вышэйшай беларускай уладзе.
9. Праўленьне, як выканаўча ўлада, працуе адно в лінях” пастановаў, дадзеных яму агульным сходам.
10. Агульные сходы павінны сазывацца па заяве дзеля гэтаго ня меней пяці сяброў і адзін раз у месяц дзеля адчота а працы праўленьня.
11. «Папараць-Кветка» можэ закладаць беларускіе культурнапрасьветные гурткі па ўсяму Слуцкаму павету і закладаць курсы ' Назва дакумэнта.
" У межах, у рамках.
беларусазнаўства дзеля ізучэньня эканамічнаго, гістарычнаго і культурнаго жыцьця Беларусі.
12. «Папараць-Кветка» ўстрайвае скарбоначные зборы ахвяр і ўселякіе ігрышча і лекцыі дзеля павелічэньня свае эканамічнае моцы.
13. «Папараць-Кветка» выдзельвае із свайго ліку «Таварыство Беларускай Драмы і Камэдыі», якое дзеліцца на сэкцыі: літэратурну, артыстычну і харальну.
14. «Папараць-Кветка» мае бібліятэкі на мейсцы і рухомые дзеля павету.
15. Гурток можэ выдаваць які-небудзь друкованы орган.
16. Дзеля паверкі спраў гуртка выбіраецца агульным сходам кантрольная камісія з паўнамоцных сяброў у ліку пяці чалавек.
17. У здарэньні ліквідацыі гуртка выбіраецца агульным сходам ліквідацыонная камісія з паўнамоцных сяброў і прэдстаўніка ад вышэйшай беларускай улады, якіе перадаюць справы гуртка беларускаму нацыянальнаму камітэту’ альбо ўладзе, заменьваючай яго, а грошы на карысьць якого-небудзь беларускаго гуртка па пастанове «Папараць-Кветкі».
18. «Папараць-Кветка» мае пячатку з надпісямі: «Слуцкі Беларускі Культурна-Прасьветны Гурток «Папараць-Кветка»».
19. Гурток мае свой нацыанальны штандар.
20. Праўленьне «Папараць-Кветкі» заўсягды знаходзіцца ў г. Слуцку, Менскай губ.
21. Гэты статут можа з'іначвацца па пастановам агульных сходаў «Папараць-Кветкі» с пацьвярджэньнем пераменаў вышэйшай Беларускай Уладай.
Сгаршыня Ян. Ракуцька15
Пісар С. Бусел16
Сгатут зацьверджаны Белар[ускай] Шк[ольнай] радай Меншчыны 18/ХІ—1919 г. №262.
Сгар[шыня] Рак-Міхайлоўскі
Пісар Я.Лук'янчык17
НАРБ, ф. 604, воп. 1, спр. 3, арк. 115—116. Аўтэнт., рук. Маецца пячатка гуртка «Папараць-Кветка».
‘ Павятоваму беларускаму нацыянальнаму камітзту.
ЧАСОВЫ СТАТУТ
БЕЛАРУСКАГА НАЦЫЯНАЛЬНАГА КАМІТЭТУ СЛУЧЧЫНЫ18
Лістапад—сьнежань 1919 г.
Часовы Беларускі Нацыяналыіы Камітэт Случчыны ёсьць вышэйшая беларуская безпарцейная арганізацыя павету і Слуцка.
1) Мэтаю яго пастаўлено пашыраць нацыянальнае пачуцьцё паміж беларусамі і дапамогі ім у духоўным і матэрыяльным жыцьці, дзеля чаго: а) пашырае грамату, б) нацыянальную літэратуру, в) прымае стараньня аб пашырэныіі беларускіх школ, г) арганізуе выдавецтва, д) гурткі: кульчурна-прасьветные і сельскагаспадарскіе, е) каапэратывы, ж) дапамогу безпрацоўным і бедным жыхаром Случчыны, з) лекцыі і курсы беларусазнаўства. Уходзіць да польскае ўлады з прозьбамі аб палепшаньні агульнага і прыватнага жыцьця беларусаў. Выпаўняе паручэньня Менскага Беларускага Нацыянальнага Камітэта19. Кантралюе працу беларускіх нацыянальных арганізацый Случчыны і ззывае зьезды прадстаўнікоў нацыянальных арганізацый.
2) Камітэт складаецца з сяброў, выбраных беларусамі м. Слуцка на агульным сходзе 1-га лістапада 1919 году, якім прадстаўлена Камітэту права кааптаваць у лік яго сяброў сьвядомых беларусаў.
3) Часовы Беларускі Нацыянальны Камітэт выдзяляе з сябе прэзідыум з пяці сяброў: Старшыні, двух яго сяброў, скарбніка і пісара. Прэзідыум вядзе працу Камітэту і ёсьць адпаведны яго орган.
4) Грашовы фонд Камітэту складаецца з асігнаваній Польскае ўлады ад каштарысу Менскага Нацыянальнага Камітэту, афяр і ігрышч, а таксама і лекцыяў.
Часовы Нацыянальны Беларускі Камітэт мае сваю печаць: Часовы Беларускі Нацыянальны Камітэт Случчыны, а пасярэдзіне — «Пагоня».
А. Бараноўскі, Асьвецімскі, Цяцерскі, М.Кучынскі, В.Русак20, Жаўрыд21.
НАРБ, ф. 368, воп. 1, спр. 40, арк. 11. Завераная копія, маш. Маецца пячатка Белнацкаму Случчыны. Апубл.: Спадчына. 2000. №3. С. 6—7.
ЛІСТЫ РЭВІДЭНТА ЧБНК ПА СЛУЦКІМ ПАВЕЦЕ АНДРЭЯ БАРАНОЎСКАГА Ў МЕНСК
Сгудзень — люты 1920 г.
Таварыш' Трафімаў22!
Хаця яшчэ мая праца не дала вялікіх знакаў, але ўсё ж такі, дзякуючы таму, што едзе чалавек, пасылаю а сабе маленькую вестку. 3 прыездам у Слуцак я зьвернуў увагу на арганізацыю павятовае Школьнае рады Случчыны. He маючы магчымасьці склікаць сход беларусаў, мною заложана часовая рада, паперу а зацьверджэньні якое пры гэтым пасылаю. Аб гэтым жа мною паслана папера і Павятоваму старасьце. Уважна прашу найскарэй зацьвердзіць раду, даць ёй датычачые яе дырэктывы і выслаць усё гэта чэраз падаўцу гэтага, нашаго сябра, Русака, бо, здаецца, праца будзе. Быў ужо на павеці. Агульнае ўражаньне вельмі добрае. Сялянства, пачуўшы словы праўды, ідзе насустрач з адчынянай душою. У кожным слове іх чутна скарга на палякаў. Відна вялікая запужанасьць сялянства цяперашней уладай, так што трэба доўга з імі гутарыць, штоб пачуць ад іх даверчывае слова. У вёсцы Ліпнікі Цароўскае воласьці вучыцель ужо даўно пачаў знаёміць дзяцей з беларускай мовай, і сам чалавек вельмі спрыяючы беларускаму руху, але зазначыць у пратаколе а звароце школы з расейскай на беларускую не здарылася дзеля таго, што школа істнуе для трох вёсак і склікаць сход было не мажліва. Тут я залажыў культ.-прасьв. гурток «Весковая Зорка», статут якой прывезу на зацьверджаньне. На Коледы ўстрайваюць беларускае ігрышча. Сгавіць будуць «Антось Лата» і «На дарозе жыцьця». Гурток мае на мэці пашыраць сьведамасьць па суседніх вёсках, гдзе будзе закладаць чытальні. У вёсцы ёсьць не мала людзей асьвечаных, спрыяючых беларускаму руху, якіе, мне здаецца, прынесуць нямала карысьці. У вёсках Паўстынь і Валаты Цароўскае воласьці і ў вёсцы Ісерно Пагоскае воласьці ўдалося зьвярнуць расейскіе школы на беларускіе. Пратаколы сялянства ёсьць, толькі ня ведаю, як прыдзецца сварыцца з паветовым інспектарам, бо ён згаджаецца на выкладаньне беларускае мовы толькі там, дзе вучыцель скончыў беларускіе курсы. Тут павінна зрабіць што колечы Школьная Рада Меншчыны. На мой погляд, Рада павінна перш-наперш напіраць на палякаў у адтрыманьні грошаў дзеля скарэйшага заснаваньня ў Слуцку вучыцельскіх курсаў, чаго вельмі чэкаюць і ўсе вучыцелі. Як ча‘ Гэта быў традыцыйны партыйны зварот у балыпавікоў і сяброў іншых сацыялістычных партыяў (у прыватнасьці,у беларускіх эсэраў).
совы крок, рада павінна зазначыць паляком, што яна згодна, каб вучыцелі выкладалі беларуску мову і да сканчэньня імі курсаў. Селянскіе пратаколы я пасылаю паветоваму інспектару, а копіі Школьнай Радзе, якая павінна ўвайсьці ў згоду з інспектарам і зацьверджаць школу, а таксама даваць школе беларускіе падручнікі. Прашу паведаміць Раду, што дзеля школ беларускіх наш гурток выдае кнігі безплатна.
У вёсцы Заградзье Цароўскае воласьці залажыўся беларускі кооператыў «Гаспадар», пры якім мною заложана беларуская чытальня. Сялянство вельмі цікавіцца палітыкай, аб чым прыходзіцца гаварыць ня мала. Прывезу многа дакумэнтаў. He малое значэньне мае чытаньне вершаў. На чытаньне адводзіцца ня мала часу, а ў вёсцы Паўстынь, па запросу сялянства, чытаў часоў паўтара. Газэта расходзіцца добра. Нават у самых далёкіх вёсках здарвалася знаходзіць нумеры «Беларусі». У прадмесьці м. Слуцка — Остраў заснована беларуская чытальня «Бацькаўшчына».
Нашоў у Слуцку прыхільніка беларускаго, папа23, які з амвона гаварыў сялянам а Беларусі і а патрэбі яе нацыянальнае незалежнасьці. Быў у его на кватэры і вёў размову. Даклераваў і далей настаўляць сялян у гэтым кіруііку. Прасіў прысылаць газэту і літэратуру. Заўтра еду ізноў, і, мусіць, не здарыцца напісаць ужэ і да прыезда ў Менск, бо не думаю, што здорыцца быць раней і ў Слуцку.
Будзь ласкаў, напішы, што дзеецца ў Менску наогул і асабіста ў нашых палітычных колах. Сялянство выносіць поўнае негадаваньне а здарэньні з Радаю2"1. Прывезу дакументы. 3 Русаком гавары аб усім. Гэта пэўны паш працаўнік у ва ўсіх кірунках.
Будзь здароў, дзяцька Трафімаў, паважаючы Вас А. Бараіюўскі.
Р. S. Прашу чэраз Русака напішы, якія абавязкі школьнага рэвідэнта і ці магу я ці Школьная Рада рэкамендаваць на Слуцкі павет рэвідэнта і якая яму пэнсія. А. Б.
НАРБ, ф. 604, воп. 1, спр. 2, арк. 153—153. Аўтэнт., рук.
Апубл.: Спадчына. 1994. № 4. С. 73— 74.
Даклад
а школьным і нацыанальным становішчы ў Слуцкім павеце*
З'явіўшыся ў Слуцак, я перш-наперш, аб чым я ўжэ пісаў раней, звернуў увагу на арганізацыю часовай павятовай Школьнай Рады25, выходзячы с таго погляду, што, пачынаючы школьную працу ў павеце, павінно быць і афіцыальнае школьнае прадстаўніцтва. У склад Рады, загадзе атрымаўшы згоду, мною былі ўведзены: вучыцель беларускай гімназіі26 — Петрашкевіч, вучыцелька тае ж гімназіі — Ярэц27, і як прэдстаўнік Слуцкаго Нацыанальнаго Камітэту — Асьвецімскі. Рада з пашырэньнем працы карыстаецца правам кааптацыі. А заснаваііьні школьнай рады мною паведамлёны павятовы стараста і паслана папера а зацвержэньні ў школыіую раду Меншчыны. Паветовы стараста запатрэбаваў, каб школьная рада к 1 чыслу кажнаго месяца паведамляла яго а сваей працы. Мне не ведома, ці гэта законнае трэбаваньне старасты, ці гэта яго асабістае пажаданьне? Ад Сгаршыні ж Рады Меншчыны я адтрымаў паведамленьне, што ён рады Случчыны не зацьвержае, а прапануе прыцяпгуць к працы шырэйшые кругі грамадзянства, асабліво арганізацыі павятоваго настаўніцтва і беларускіе культурна-прасьветные гурткі. На гэто мой погляд такі.
Паветовае настаўніцтво яшчэ не арганізована, і хаця паміж імі многа беларусоў, але іх трэба найці, згуртаваць, інфармаваць і тагды прыцягаць к працы. Культурна-прасьветные гурткі таксама не згуртованы, ня маюць ніякіх стасункаў з цэнтравым пав. беларускім прэдстаўніцтвам, бо яны разсыпаны па ўсяму павету. Што ж датычыць местоваго гуртка «Папараць-Кветка», то ён заўсегды з'яўляецца падпораю ўсіх беларускіх арганізацый у Слуцку. Наагул жа грамадзянство Случчыны, хаця і асьведамлено а беларускіх справах, але паміж яго ёсьць і людзі рэакціоннаго настрою, а затым, на мой пагляд, раптоўна прыцягнуць к працы іх было нельга, бо гэтым магчыма, што можна было папсаваць нават справу. Выходзячы з гэтаго становішча, мною і была заложана часовая рада, якой, нягледзячы на тое, што яна яшчэ не зацьверджана, прапановано распачаць працу. 3 свайго ж боку, я буду ўсё ж такі прасіць раду Меншчыны зацьвердзіць раду Случыны да часу арганізацыі павету.
Паветовы стараста паведаміў школьную раду Случчыны, што атпушчэны грошы на беларускіе вучыцельскіе курсы ў Слуцку. Дзеля выясьненьня гэтаго пытаньня і наагул школьнаго я звярнуўся да павятоваго школыіаго інспектара, які саўсім не згаджаецца на за' Назва дакумэнта.
снаваньне курсаў, адмаўляючыся тым, што настаўніцтво будзе адорвано ад свае школьнае працы. Што ж датычыць звароту расейскіх школ на беларускіе, то з гэтым ён гэтак сама не згадзіўся, кажучы, што сялянство ўжо высказало сваю волю пры адчыненый школ, зазначыўшы ў пратаколах, на якой мове ім пажадана выкладаньне навукі ў школе. После размовы ён сказаў, што пытаньне а школе і a курсах ім будзе паднято на з'ездзі інспектароў у Менску, які адбудзецца ў палавіне гэтаго месяца.
He зважаючы на отпаведзь інспектара, я ўсё ж такі, выехаўшы на павет, па мажлівасьці ці зварочваў школы ці ўводзіў выкладаньне беларускае мовы. Да гэтаго часу, як паведаміў мяне інспектар, у павеце значыліся гэткія беларускіе школы: у вёсцы Сгарыца Пукаўскай вол. — наст. Зенюк28 і Боборэка29; Русакі Пукаўскай вол. — наст. Люба Зенковіч30; Варкавічы Слуцкае вол. — наст. Лістапад; Паварчыцы Сгаробінскай вол. — наст. Альжбета Пракапчук31 і ў Грыцэвічах тае ж вол. 2-х клясова школа, гдзе ўвс. усіх камплектах выкладае бел. мову Матрэна Калацкая. Мною ж на бацькоўскіх сходах звернуты на беларускіе гэт. школы: у вёсцы Паўстынь і Валаты Цароўскае воласьці, Ісерно Пагоскае воласьці і Весея Слуцкае воласьці. Усе пратаколы перэданы мною паветовай Школьнай Радзе, якая і павінна ўвайці ў паразуменьне з школьным інспектарам. У школах жа, дзякуіочы прыхільнасьці настаўнікаў, зразу пачалося выкладаньне беларускае мовы, канешне, без згоды інспектара. У вёсцы ж Ліпнікі Цароўскае воласьці заложан культ.-прасьв. гурток «Весковая зорка», старшынёю якое абобран мейсцовы вучыцель Бараноўскі32. Гурток мае на мэце пашырэньне белар. сьведомасьці ў суседніх вёсках Боркі, Таліца, Заградзье, Паўстынь, гдзе маюць залажыць чытальні. У вёсцы Весея заложан гэтак сама гурток «Полыме», старшынёю якога абобран Губчык — вясковы жыхар. У прадмесьці Слуцка — Остраў заложана чытальня «Бацькаўіпчына» — падорган «Папараць-Кветкі». Як паведамляюць з вёскі Татуры Пукаўскай воласьці, істнуючая там польская школа мае расейскі камплект. Там ведзецца поўнае апалячваньне дзяцей. Мала таго, што ўсіх беларускіх дзяцей каталіцкае веры ўзгадоўваюць у польскім духу, але маюць уплыў і на дзяцей праваслаўных. Іх заманьваюць у польскі камплект падарункамі і ўгаворамі, перайці ж з польскаго камплекта ў рускі саўсім забароняно. Дзеці польскаго камплекта — каталікі смеюцца з дзяцей праваслаўных, што вы мужыкі і гаворыце па-мужычу, а нас учаць гаварыць па-панску. Гэта ўсё вынікі працы польскіх настаўнікаў і тутэйшаго ксёндза. Круціць дзіцячы розум іезуіцкімі выдумкамі — гэта ўжэ такая подласьць, якой сьвет даўно не бачьгў.
Многа ў працы магло б дапамагчы настаўніцтво, якое ў сваей большасьці з вялікаю прыемнасьцю сустрачае беларускі рух і добра спраўляецца з выкладаньнем мовы, навет не скончыўшы курсаў. Пажаданым было б, каб найхутчэй былі адчынены ў Слуцку курсы, у якіх чуецца вялікая патрэба. У гэтым кірунку Школьная Рада Меншчыны павінна дабіцца ўсяго, што трэба, ад палякоў і дапамагчы курсам лектарскімі сіламі. Сустрачаюцца настаўнікі і праціўнікі ўсяго беларускаго, як напрыклад Крыжаноўскі33 — у Ісерно, а таксама настаўнікі-маскоўцы, якім беларуска справа саўсім чужая і не зразумела, напр. вёска Кухты — наст. Куровіч.
Немалую дапамогу ў нацыаналыіай справе робіць і бацюшка саборнай цэркві ў Слуцку Шамеціло. С амвона ён селянам паміж іншым гаворыць, што «як зоркі ў небі ў цёмную ноч сьвецяць і паказваюць дарогу зблудзіўшаму чалавеку, так для вас гэтые зоркі ёсьць беларускіе культ.-прасьв. арганізацыі. Прыглядайцеся к ім, і яны вам пакажуць шлях к лепшаму жыцьцю». Ад імені беларускіх арганізацый я яму шчыра дзякаваў.
Наогул жа сялянство з прыхільнасьцю сустрачае весткі а беларускім руху, толькі трэба больш выслаць інструктароў, a то аднаго на павет вельмі мала, а таксама з'арганізаваць правільну развозку газэт і літаратуры. Чутно ўсюды вялікае нездавальненьне польскай уладай. Усякія рэквізіцыі і паборы, нацыанальны ўціск і рэлігійные справы выклікаюць велікае нездавальненье грамадзянства; дзякуючы гэтаму мажліва чакаць непрыемных здарэньняў.
3 майго ж боку, было б пажаданым, каб рада высылала болын інструктароў, заснавала курсы, дзеля прапаганды дарма б выдавала ў вёскі кнігі і газэты, дабілася ў палякоў, каб у беларускіх пачатковых школах саўсім не выкладалася польская мова, што б не было перашкод у звароце школ на беларускіе і што б навукова справа ў беларускіх школах залежала толькі ад бсларускай школыіай рады, польскіе ж установы ведалі б толькі гаспадарскаю часткаю школы. 3 гэтым пытан[ьнем] рада павінна ўвайці ў паразуменьне с палякамі.
Інструктар Слуцкаго павету А. Бараноўскі.
НАРБ, ф. 368, воп. 1, спр. 9, арк. 6—8. Аўтэнт., рук. Апубл.: Спадчына. 2000. №3. С. 7—12.
ЛІСТ ЧАСОВАГА РЭВІДЭНТА БЕЛАРУСКАЙ ШКОЛЬНАЙ РАДЫ МЕНШЧЫНЫ АНТОНА АБРАМОВІЧА ДА АРКАДЗЯ СМОЛІЧА34
14 студзеня 1920 г.
Паважаны Пане Смоліч!
Пішу на скораю руку, бо вельмі ні маю часу, надта многа работы на службе, а тут ешчэ і справы беларускія. Убачыця скора ў Менску слуцкі тыднёвік «Наша Каляіна»'. Меў шчасьця быць у павеце на беларускім ігрышчы, скора пачуеце, як беларусаў там крыўдзілі. Што датыча Школьнай Рады, то я нічога бы ні меў проціў таго, каб часова зацьвердзіць той сьпісак, каторы быў прысланы да Вас, калі я быў у Менску. Школьная Рада, разумеецца, у прышласьці папоўніцца новымі сябрамі, алс пакуль што трэба стварыць хоць часова. Школьная Рада будзе мець німала работы, а прынамся будзе органам, баронячым беларускія справы. Што датыча сяброў Асьвяцімскага і Бараноўскаго, то скажу Вам, што вельмі много яны працуюць і многа ўжо зрабілі ў павеце, і карыстаюцца пашанай сярод сялянскіх мас. Рэдка спаткаць такога чалавека, як Бараноўскі, шчырага беларуса, абаронца нацыянальнай беларускай справы.
Р. S. Што датыча п. Астроўскага35, то пакуль што—? Скора яго пабачыце ў Менску.
А. Абрамовіч.
НАРБ, ф. 604, воп. 1, спр. 6, арк. 163—ІбЗадв. Аўтэнт., рук.
' Гаворка ідзе пра другі нумар узгаданай газэты.
3 РЭПАРТАЖУ ЎЛАДЗІСЛАВА ГАЛУБКА36 ПРА ЯГОНУЮ ПАЕЗДКУ Ў СЛУЦАК
10 сакавіка 1920 г.
3 паездкі ў Слуцак
Як і ў даўные часы, Слуцак лічыўся адным з найвыбітнейшых гарадоў Беларусі, так і цяпер у Слуцку грамадзянская справа вельмі бойка пашыраецца, і нацыяналыіая сьвядомасьць паміж сялян і мяшчан далёка вышэй стаіць, чымсь у Менску і па-за межамі яго. [...]
Было 11 ч. ночы, калі я быў ля дзьвярэй Нацыянальнага К-ту.
Беларускі сьцяг і Пагоня сьведчылі мне, што тут сяліба Слуцкіх Беларусаў.
Увайшоўшы ў памяшканьне К-ту, у чыталыіі я ўбачыў вялікі партрэт Я.Купалы, нарысованы вядомым слуцкім мастаком Праатцавым, і шмат плякатаў нацыянальнага характару. Усё гэта сьведчыло, што тут працуюць беларусы.
Назаўтра пазнаёміўся з працоўнікамі К-ту, а праз некалькі дзён убачыў і жыцьцё іх. Аказалася — усе яны безработныя і жывуць у вельмі цяжкім становішчы. Працаўнікоў досыць вялікі лік, і, на радасьць, між імі ёсьць два юрысты і археолёг.
Штадня раніцаю ўсе яны зьяўляюцца ў К-т і працуюць, а праца разнахарактарная: выдача кніжак і газэту чытальню, выдача справак аб ваеннапалонных (задарма), дапамога сялянам у справах юрыдычных і ў справах вызваленьня беларусаў з вастрогу, статыстыка безработных, грашовая дапамога безработным, справа тэатральная, хоральная і інш. Поруч з мужчынскім пэрсоналам удзел у працы прымаюць кабеты і паненкі, каторыя гэтаксама бязупынна працуюць у К-це.
Пры мне быў скарбоначны збор ддя безработных.
Случчане вельмі прыхільна аднесьліся і такім чынам сабралі нешта болын за 2000 р.
Раздаваць меліся каталіком, праваслаўным беларусам і жыдом — усім тым, хто зарэгістраваўся ў К-це.
Праца Слуцкіх беларусаў вельмі цяжкая, праходзіць пры холадзе і голадзе; ні дроў на апал К-ту, ні грошаў ніадкуль ня маюць. Усе тыя грошы, каторые зьмятаюць з усіх куткоў, выдаюць за арэнду памяшканьня К-ту (300 руб. у месяц) і на ўтрыманьне некалькіх вучняў-гімназістаў (беларусаў), каторыя, будучы сіратамі, ня маюць мажлівасьці плаціць за право навукі.
Польская ўлада добра наглядае за беларусамі. Ёсьць і прыхільнікі беларусаў, каторыя заўжды стараюцца не перасоліваць; такім зьяў-
ляецца павятовы стараста і інш. Слуцкіе беларусы вельмі шануюць іх і рады бываць у іх, верачы ў іх шчырасьць.
У вялікай пашане ў Случчан свой тэатр.
У дзень спэктаклю (29 лютага «Праменьчык шчасьця»') білеты былі раскуплены ўсе. Збор быў 2000—2500 р. Тэатр сам па сабе невялікі — дэкорацыі бедііые.
Пьеса ставілася пасьля 3 рэпэтыцый і, праўду кажучы, прайшла нядрэнна. Пэрсонал тэатральны падбіраецца, але брак жаночых сіл. Між іншым, пры трупе ёсьць хор, арганізатарам каторага зьяўляецца п. Русак. Хор шмат завучьгў песень і часта выступае на сцэне.
Вялікая заслуга п. Русака ў тым, што ён, жывучы прьі Слуцку ў вёсцы, запісвае там на ноты песьні і штадня прыходзіць у горад кіраваць хорам.
Запісаных на ноты песень вялікі лік, і гэта для тэатру і музыкі беларускай вялікі скарб. Вельмі пажаданым было б, каб Слуцкія дзеячы парупіліся аб музэі і як найхутчэй пачалі б збор этнаграфічных, археолёгічных і розных гістарычных рэчаў Беларускай зямлі, a Слуцкая зямля гэтым багата.
Гэту справу лёгка можна распачаць, прымаючы пад увагу, што пры Камітэце ёсьць вельмі пажаданы шчыры дзеяч К-ту юрыстархеолёг п. Фёдараў37, каторы ў імя дарагой бацькаўшчыны не адмовіцца папрацаваць у гэтым кірунку.
Са сьветлымі і дарагамі ўспамінамі я пакінуў Слуцак і лепшых сыноў Бацькаўшчыпы.
Галубок
Беларусь. 1920. 10 сакавіка.
‘ Спэктакль паводле п'есы Ўл. Галубка.
ЗВАРОТ БЕЛАРУСКІХ НАЦЫЯНАЛЬНЫХ ДЗЕЯЧОЎ СЛУЧЧЫНЫ ДА ДЭМАКРАТЫЧНАЕ ГРАМАДЗКАСЬЦІ ЎСЯГО СЬВЕТУ
21 сакавіка 1920 г.
Мы, ніжэйпадпісаныя ўчасьнікі зьезду Случчыны, скліканага Стражай Крэсовай38 21 марца 1920 году, заяўляем, што:
1) На зьездзе ня было прадстаўнікоў ад многіх мясцовасьцяў Слуцкага пав., прыкладам: в. Лучнікі — болей за 1000 душ; Бранавічы, Варкавічы — больш за 500 душ, Ячава — 500 душ; Жываглодавічы — каля 500 душ; Крывічы, Серагі і многа іншых лічбаю болей за 36 ня мелі сваіх прадстаўнікоў на зьездзе.
2) Ад многіх іншых мясцовасьцяў Слуцкага павету прадстаўніцтва было няправільнае: а) выбраных прадстаўнікоў з многіх мясцовасьцяў не пазвалі на зьезд з прычын палітычнага характару; б) апрач прадстаўнікоў ад вёсак былі вызваны на зьезд прадстаўнікі ад каталіцкіх касьцёлаў, назначаных ксяндзамі, — прыкладам: ад Целядавіцкае парафіі было гэткіх «прадстаўнікоў» 6 чалавек, тады як ад праваслаўных цэркваў зусім прадстаўнікоў ня было; в) выбары на зьезд праводзіліся адкрытым галасаваньнем, на каторых быў націск з боку польскае ўлады; г) лічба прадстаўнікоў была не прапарцыянальна колькасьці насяленьня: малыя шляхоцкія засьценкі і нават асобныя маёнткі давалі гэталькі ж прадстаўнікоў, колькі цэлыя вялікія вясковыя обшчаствы — прыкладам: Баркаўцы Пукаўскай воласьці — 12 двароў мелі 1 прадстаўніка; Хвойнікі і Сычы Пукаўскай воласьці — разам 17 двароў — 1 прадстаўніка; Буслаўка Слуцкай воласьці — 7 двароў — 1 прадстаўнік; Бранчыцы Цараўскай воласьці — болей за 150 двароў — 1 прадстаўнік, Чыжэвічы — болей за 200 двароў — 1 прадстаўнік і інш.; д) пры выбарах, нягледзячы на пытаньні насяленьня, ня было паведамлена аб мэце зьезду.
3) Зьезд быў праведзен пад націскам польскай улады, нават была пушчана погаласка аб арышце непакорных. Аратарам, што прамаўлялі за Незалежную Беларусь, старшыня зьезду (ён быў назначаны Сгражай Крэсовай, а не выбраны зьездам) не даваў гаварыць. Што наагул ведамым беларускім працаўнікам старшыня ня даваў слова, тым часам, як аратарам Стражы Крэсовай давалася гаварыць не ў чаргу; што, нягледзячы на катэгарычныя дамаганьні зьезду запрасіць на зьезд прадстаўніка Беларускага Нацыянальнага Камітэту Случчыны, такі прадстаўнік не быў дапушчаны нават з дарадчым голасам, у той час, як прадстаўнікі польскіх устаноў, у тэй
лічбе і вайсковых, былі дапушчаны на зьезд і выступалі як аратары. Нягледзячы на дамаганьні зьезду, былі забаронены выбары мандатнай камісіі, каторая праверыла б усіх мандаты. Нягледзячы на дамаганьні ўчасьнікаў зьезду, не была выстаўлена павестка дня. Была неўспадзеўкі прачытана рэзалюцыя аб прылучэньні да Польшчы, абсуджаць якую было забаронена. Выходзіць з залі зьезду перад галасаваньнем рэзалюцыі не пушчалі. Перад галасаваньнем рэзалюцыі было ўпушчана ў залю некалькі сот чалавек, каторыя ня мелі ніякіх мандатаў. Гэткім парадкам учасьнікаў зьезду было 240 чалавек, а рэзалюцыю галасавалі каля 500 чалавек; проці рэзалюцыі бадай была большасьць, але галасы не падлічывалі, і старшыня зьезду заявіў, што рэзалюцыя прынята аднагалосна.
Дзеля ўсяго вышэй сказанага мы лічым гэты зьезд неправамоцным і зварочваемся да дэмакратыі ўсяго сьвету, пратэстуючы проці гвалту і зьдзеку над воляю Беларускага Народу.
Зенюк Янка39, Колпак Алесь40, Басалыга Іван, Кецко41 (усяго 10 подпісаў).
НАРБ, ф. 368, воп. 1, спр. 40, арк. 35—36. Копія, маш. Апубл.: Спадчына. 1994. №4. С. 75—76.
ВЫПІСЫ 3 АСОБНЫХ ПРАТАКОЛАЎ БЕЛНАЦКАМУ СЛУЧЧЫНЫ ЗА ТРАВЕНЬ 1920 Г.
4 траўня 1920 г.
Часовы
Беларускі Нацыянальны
Камітэт Случчыны
Траўня 5 дня 1920 г.‘ № 80 м. Слуцак
Па пытаньню аб міравых перагаворах Полыпчы з Маскоўшчынай42 і пагляду Камітэта на Беларусь ухвалілі:
Прызнаючы безпаваротна, што Беларусь павінна быць Вольнай і Незалежнай Народнай Рэспублікай у яе этнаграфічных межах, Часовы Беларускі Нацыянальны Камітэт Случчыны выносіць катэгарычную пастанову, каб у місіі, якая будзе вясьці міравыя перагаво' Гэтая ўхвала Слуцкага Белнацкаму была прынятая 4 траўня, а выпіс з пратаколу паседжаньня камітэту зроблены 5 траўня 1920 г.
ры паміж Польшчай і Маскоўшчынай ці кім іньшым, дзе будуць закранацца інтарэсы Беларусі, павінна быць прэдстаўніцтва ад беларусаў з правам пастаноўчага голасу.
Сгаршыня П. Жаўрыд
Пісар Ян. Ракуцька
НАРБ, ф. 604, воп. 1, спр. 2, арк. 103. Аўтэшп., рук. Маецца штамп і пячатка Белнацкаму Случчыііы. Апубл.: Спадчына. 1994. №6. С. 54.
*1 Л С 0 в ы
Бшрі Ьшшш
у Случчыпы fy&AJ'A.J лнн 19^.
мСлуцак
ttfltSA UM# A-tywA'Affr
szaJ-Sfraf fas sites'
uf&tefuS.
/шйалл/, 6ya-
ykcf/t/Caj/^ar frO/yussA
Выпіс з пратаколу паседжаньня Белнацкаму Случчыны ад 4 траўня 1920 г. Здносна бальшавіцка-польскіх мірных перамоваў.
11 траўня 1920 г.
Часовы
Беларускі Нацыянальны
Камітэт Случчыны
мая 17 дня 1920 г.‘
№ 100
м. Слуцак
Разглядалася пытаньне аб заяве прэм'ер-міністра Польскае Дзяржавы Скульскага13 й ухвалена:
Беларускі Нацыянальны Камітэт Случчыны выказвае свой катэгарычны пратэст з прычыны заявы міністра-прэзыдэнта Польскае Дзяржавы Л.Скульскага й Пасла Польскага Сойму Дубановіча14, што быццам кіраўнічыя кругі беларускага грамадзянства, дастаючы для Беларусі самаўпраўленьне, ■— выракаюцца за гэта Незалежнасьці Беларускае Народнае Рэспублікі.
Беларускі народ Случчыны й усе прадстаўляючыя яго арганізацыі цьвёрда стаяць за незалежнасьць Беларусі згодне з актам Рады Беларускае Народнае Рэспублікі ад 25 сакавіка 1918 году.
Старшыня П. Жаўрыд
Пісар Ян. Ракуцька
НАРБ, ф. 368, воп. 1, спр. 40, арк. 9. Аўтэнт., рук. Маецца штамп і пячатка Белнацкаму Случчыны. Апубл.: Спадчьша. 2000. №3. С. 18—19.
■ Гэтая ўхвала была прынятая 11 траўня, а выпіс з пратаколу паседжаньня камітэту зроблены 17 траўня 1920 г.
ЗЬ ЛІСТА КІРАЎНІКА СЛУЦКІХ НАСТАЎНІЦКІХ КУРСАЎ БЕЛАРУСАЗНАЎСТВА45 ЯНКІ СТАНКЕВІЧА4®
ДА КІРАЎНІЦТВА
ЦЭНТРАЛЬНАЕ БЕЛАРУСКАЕ ШКОЛЬНАЕ РАДЫ4’
6 траўня 1920 г.
Канфідэнцыяльна
У Цэнтральную Беларускую Школьную Раду
Ад кіраўніка курсаў беларусазнаўства ў м. Слуцка Янкі Сганкевіча.
На курсах з 30 сакавіка занятак адбываецца нармальна. У вадносінах да акупацыйнае ўлады слухачы дзержацца добра, аніякіх навет самых малых парушэньняў загадаў ці недобраспадзяваньня («неблагонадежноста») ня было, і я пэўны, што і ня будзе. Што вайсковая ўлада, адкладаючы курсы, не баялася эксцэсаў з боку слухачоў, а проста хацела пашкодзіць беларусам, відаць хоць бы з таго, што ў Слуцку і павеце хадзіць можна ўжо ўвечары не да 9-ае гадзіны, як узімку, і не да 8-ае, як некалькі дзён назад, а да гадзіны 10-ае.
На 1-га ліпня сёлета назначаны ў Слуцку польскіе неабавязкавыя курсы для вучыцялёў усіх школ — маскоўскіх, беларускіх і польскіх. Курсы неабавязкавыя, аднак польскім інспектарам і наогул польскаю ўладаю каля іх вытварана такая отмосфэра, што яны вучыцялём здаваліся болей чымся абавязкавымі48. Мэта курсаў з быўшых цяпер русіфікатараў — прыгатаваць разам і полёнізатараў, хоць бы навет у маскоўскіх школах. Вучыцельства, навет лепшае, дрыжачы за кусок хлеба, думае ўсё ісьці на гэтыя курсы. Але быць на дваіх курсах цяжка і амаль немагчыма. Дзеля гэтага на просьбу вучыцялёў уведзена на нашых курсах і польская мова, каторай вучу я.
Дзеля гэтага пасьведчаньні з надрукаваным тэкстам не падойдуць, і я прашу прыслаць пасьведчаньня з тэкстам недрукаваным49.
Склад слухачоў наагул робіць добрае ўражаньне. Вучыцялёў ёсьць болей за 200, рэшта студэнты, гімназісты і інш. Усіх каля 350. Каб прымаць, дык набралася б чалавек 500, а кажуць, што і болей. Стыхійна йдуць на беларускія курсы. Дзеля гэтага стараемся зрабіць друтую зьмену.
Падмога па 10 мр.’ у дзень выдаецца ўсім вучыцялём, што запісаліся да 30-га красавіка ўключна. Апрача гэтага і інтэрнат. І страўні ня можна было зрабіць, бо апровізацыя выдае толькі жыта або аржаную муку і соль (чорную), але, дзякуючы гэнаму жыту і солі, ё магчымасьць выдаваць па 10 мр.
' Марак польскіх.
Пасьведчаньне, выдадзенае Алесю Аніхоўскаму пра заканчэньне настаўніцкіх курсаў беларусазнаўства ў Слуцку ў 1920 г. 3-за адсугнасьці арыгінальных блянкаў слуцкім выпускнікам выдаваліся пасьведчаньні на блянках Менскіх беларускіх настаўніцкіх курсаў, створаных паводде эскізу Язэпа Драздовіча.
Але лектары, лектары!!! Я ніколі не спадзяваўся, каб маглі інтэлігентныя людзі так нягодна чытаць, як чытаюць Жаўрыд гісторыю бел. літаратуры і Петрашкевіч геаграфію Беларусі. Жаўрыд чытае так нягодна, што яго лекцыя дае адзін пэўны мінус. Што да Петрашкевіча, дык тут мінуса пакуль іпто няма, але і аб карысьці можна сумлявацца. Петрашкевіч заўсёды пачынае лекцыю ад слоў: «Паважаныя слухачы!», і, прачытаўшы прафэсарскім тонам мінут 15—25 (максімум!), канчае лекцыю. Mae ўвагі не памагаюць. Адказ у яго адзін: «На такі вялікі час, як 50 мінут, не хапае матэрыялу!» Трэба ратаваць палажэньне. На курсы сабраўся ўвесь цьвет вялікай слуцкай інтэлігенцыі, ад гімназіста і студэнта да б[ылога гарадскога] галавы з яго жонкаю. Калі будзе так, як дагэтуль, што фактычна адзін я чытаю лекцыі, часамі па тры гадзіны, дык ува ўсіх зложыцца перакананьне аб беднасьці беларускай інтэлігенцыі, каторая не змагла паслаць на курсы ў Слуцак навет 2-—3 запраўдных лектароў. Пастаўлена на карту справа беларускага руху ў Случчыне.
Усё зробце, каб як-та прыехалі лектар гісторыі Ігнатоўскі50, лектар пеяньня Чарнякоўскі51 альбо Тэраўскі52, Калі прыедзе Тэраўскі, то шкадаваць ня будзе, бо з слухачоў і слухачак можна як-та зарганізаваць добры хор, каторы меў бы вялікія зборы ў Слуцку.
Увага. Яшчэ да майго прыезду Школьная Рада Случчыны пастанавіла выплачваць лектаром па 40 мр. за гадзіну. Прыязджаючыя лектары будуць мець па 2 гадз. ў дзень (знач. 80 мр.), за каторыя ў Слуцку будуць магчы нішто пражыць. Калі ж будзе і другая зьмена, хоць бы на ёй аплачваліся лектары па 20 мр. за гадз., то лектаром добра аплаціцца іхняя паездка ў Слуцак.
Калі няма лепшага лектара геаграфіі, дык неяк прагаруем з Петрашкевічам, але, канечна, прышлеце як пазыку з гэтым вучыцелем Мамчыцам53 адну вялікую карту Беларусі і на продаж, колькі можаце, і малых. Тут за вялікую адну карту захацелі 1000 мр. Зрабіце, што можаце, каб прыслаць на курсы другога лектара літэратуры. Калі ж гэта зрабіць немагчыма, дык прышліце на мой адказ два (а калі ё трэці, дык тры) рукапісныя сшыткі гісторыі беларускае літаратуры М. Гарэцкага54. Гэта можа паправіць хоць трохі лекцыі Жаўрыда.
Канечна, прышлеце з гэтым пасланцам, вуч. Мамчыцам усю, канчальна адноўленую тэрміналёгію матэматыкі, бо бяз гэтага ня можна навучыць мовы і выпусьціць з курсаў вучыцялёў. Выязджаючы ў Слуцак, я пакінуў у кнігарні Школыіае Рады мех з кпігамі, патрэбнымі для продажы ў Слуцку (а тут кнігі прадаюцца вельмі добраі). Апрача таго, у складзе страўні' ў падвале ляжаць упакаваныя кнігі, каторыя ў свой час маніўся забраць, ды не забраў у Слуцак Бараноўскі. Усе гэтыя кнігі павінен цяпер забраць гэты пасланец і прывезьці ў Слуцак для продажы ў кааператыўнай кнігарні «Процераб», ня даўна тут закладзенае. [...]
6.5.1920. Слуцак. Кіраўнік курсаў беларусазнаўства
Янка Сганкевіч
НАРБ, ф. 604, воп. 1, спр. 6, арк. 249—249адв., 204—206адв. Аўтэнт., рук. Апубл. (са скаротамі): Спадчына. 1994. №6. С. 74—75.
‘ Маецца на ўвазе страўня пры Часовым Беларускім нацыяналыіым камітэце ў Менску, што месьцілася ў Юбілейным доме.
ЗВАРОТ БЕЛАРУСКІХ НАСТАЎНІКАЎ СЛУЧЧЫНЫ Ў ЦЭНТРАЛЬНУЮ БЕЛАРУСКУЮ ШКОЛЬНУЮ РАДУ
12 траўня 1920 г.
Беларуская Школьная
Рада Случчыны
У Цэнтральную Беларускую Школыіую Раду
Заява.
Перасылаючы пры гэтым прозьбу вучыцялёў Слуцкага павету, Беларуская Школьная Рада Случчыны мусіць зрабіць усё магчымае, каб просьба вучыцялёў Случчыны была выслухана, бо толькі беларусізацыя школы ў Беларусі і безадкладнае паляпшэньне яе матэрыяльнага палажэньня можа вывесьці народную асьвету з таго безнадзейнага палажэньня, у якім яна цяпер ё.
За Сгаршыню Я. Станкевіч Пісар А. Калпак
У Цэнтральную Беларускую Школьную Раду
Прадстаўнікоў-настаўнікаў
настаўніцтва Слуцкага павету
Юзіка Сасноўскага, Петра Зенюка і Апанаса Анташэўскага55
Прозьба.
Матэрыяльнае палажэньне вучыцялёў Слуцкага павету ў ва ўсе часы было вельмі крытычным, але такога крытычнага і проста катастрафічнага палажэньня, у якім апынулася народнае вучыцяльства цяпер, яшчэ ніколі ня было. Вучыцялі за цяперашняй дарагоўлі і нізкім курсе маркі дастаюць толькі 300 марак у месяц і ссыпку, каторая часта або зусім не даецца або даецца вельмі мала — неакуратна. Ніводзін работнік-стораж нс аплачуецца гэтак танна, як аплачуецца беларускі вучыцель. 3 прычыны гэткае малое аплаты працы вучыцялёў, вучыцяльство цярпіць вельмі вялікую галіту. Няма таго вучыцеля, каторы ня меў бы некалькі тысяч марак доўту і не прадаваў бы самага патрэбнага. Некаторыя даведзеныя цяжкім матэрыяльным палажэньнем да безнадзеяньня, накладаюць на сябе
рукі. Няма дзіва, што пры гэткім цяжкім палажэньні іх вучыцялёў церпяць школы і ўся народная асьвета.
Наказваючы аб гэтым ЦБШР, мы, прадстаўнікі вучыцялёў Слуцкага павету, якія з'ехаліся на курсы беларусазнаўства, каля 250 ч[алавек], просім Раду зрабіць усе заходы перад адпаведнаю ўладаю аб павялічэньні пэнсіі с першага студня 1921 г. учыцялём тых школ, у каторых хоць дагэтуль і адбываецца навука ў маскоўскай мове, але ў каторых з новага 1920/21 г. будзе выкладацца навука ў роднай беларускай мове.
Прадстаўнікі: Ю. Сасноўскі
П. Зенюк
А. Анташэўскі 7.V. 1920 г.
НАРБ, ф. 604, воп. 1, спр. 6, арк.186, 191—192. Аўтэнт., рук. На суправаджальнай запісцы маецца штамп Беларускай Школышй
Рады Случчыны.
ДАЧЫНЕНЬНІ БЕЛНАЦКАМУ СЛУЧЧЫНЫ 3 ЧБНК У МЕНСКУ
18 траўня 1920 г.
Сгаршыні Беларускага Нацыянальнага Камітэту Случчыны
Беларускі Нацыянальны Камітэт [Меншчыны] прапануе Вам чым найхутчэй выслаць у Менск здольных і сьвядомых асоб, якіх можна было б назначыць на інструктарскіе пасады і наогул высылаць сюды ўсю безпрацоўную сьвядомую беларускую інтэлігенцыю, клапоты аб якой у справе падшуканьня працы Камітэт возьме на сябе, выслаць справаздачу на тые грошы, якія Камітэтам былі выданы Вашаму Камітэту, выслаць прэсавыя грошы рэдакцыі газэты «Беларусь» за ўсе высылаемыя Вам газэты. [...]
Сгаршыня камітэту [К.Цярэшчанка56]
Пісар [Б.Бакіноўскі57]
НАРБ, ф. 368, воп. 1, спр. 40, арк. 1—Іадв. Копія, рук.
Апубл.: Спадчына. 2000. №3. С. 19—20.
25 траўня 1920 г.
Часовы
Беларускі Нацыянальны Камітэт Случчыны Мая 25 дня 1920 г. № 129 м. Слуцак
У Беларускі Нацыянальны Камітэт Меншчыны
[...] Просім інструктарамі ў Слуцкі павет назначыць: Каллака Алеся, Бараноўскага Андрэя, Калпака Янку58, Аніхоўскага Алеся59, Зенюка Пятра і Мікалая Шылу60 і выслаць як найхутчэй ім аб гэтым пасьведчаньні. Заявы з фатаграфічнымі картачкамі высланы да Менскага Камітэту, акром заяў Бараноўскага і Шылы, 6 траўня 1920 году, за № 81.
Сгаршыня'
Пісар'
НАРБ, ф. 368, воп. 1, спр. 40, арк. 6—бадв. Копія, рук.
Апубл.: Спадчына. 2000. № 3. С. 20.
3 чэрвеня 1920 г.
Часовы
Беларускі Нацыянальны
Камітэт Случчыны
Чэрвеня 3 дня 1920 г.
№148
м. Слуцак
Канфэдынцыялыш
У Беларускі Нацыянальны
Камітэт Меншчыны
Згодна аднашэньню ад 18/V-1920 году за № 1081 паведамляем, што шчырых беларусаў на адпаведныя пасады вельмі мала. Прыдзецца карыстацца старымі спецыялістамі, прыхільнымі да беларускага руху, пры гэтым даваць сваіх сьвядомых працаўнікоў як палітычны кантроль.
Сыііс грамадзян, якія зложаць пэўнае ядро ў нашым Урадзе, далучаю.
Чым хутчэй асьвядомце нас з цяперашнім палітычным становішчам. Дайце тэрміналёгію.
Сгаршыня П.Жаўрыд
Пісар Ян. Ракуцька ■ Подпісы адсутнічаюць.
Рэзалюцыя Сгаршыні ЧБНК Меншчыны:
«Да спраў канфідэнцыяльных. 7. VI.20. К.Цярэшчанка»
Сьпіс грамадзян на пасады
Казначэйство. Смольскі61 (стары казначэй, сумлённы і прыхільны).
Бараноўскі (стары бухгалтар казначэйскі — сьвядомы беларус).
Пошта. Фёдараў (стары начальнік пошты). Пры ём кантроль — Дубіна62, заядлы беларус.
Земство (да повых выбараў). Чыж, Пракулевіч (стары сумлённы земскі працаўнік), Зенюк — вучыцель, сьвядомы беларус.
Прадавольствіе. Бараноўскі Андрэй, Трухан (спэцыяліст па прадавольствію), прыхільнік.
Школьны аддзел. Петрашкевіч, Калпак — вучыцель, сьвядомы беларус, Лешчынскі — спэцыяліст па школьнай справе.
Павятовая міліцыя. Будавей (прыхільнік), Кецка (беларус).
Гарадзкая міліцыя. Асьвецімскі, Санковіч (стары міліцэйскі працаўігік).
Санітарны. Паўлюкевіч63 — сьвядомы беларус.
Ветэрынарны. Кобельскі.
Акром гэтага, 15 юрыстаў. Паміж іх сьвядомыя беларусы: Пракулевіч64 і Фёдараў.
Тэхнічных працаўнікоў хопіць у патрэбным ліку.
Сгаршыня П.Жаўрыд
Пісар Ян. Ракуцька
НАРБ, ф. 368, воп. 1, спр. 40, арк. 33. Аўтэнт., рук.
Апубл.: Спадчына. 2000. №3. С. 21—22.
РЭПАРТАЖЫ СА СЛУЧЧЫНЫ КАРЭСПАНДЭНТАЎ МЕНСКАЕ ГАЗЭТЫ «БЕЛАРУСЬ»
Чэрвень 1920 г.
3 артыкула «Курсы беларусазнаўства ў Слуцку»
26-га красавіка сёлетняга году ў Слуцку для вучыцялёў адчыніліся курсы беларусазнаўства. Вучыцялёў і вучыцялек зьехалася больш за 400 чалавек, з каторых акуратна слухала лекцыі чалавек 350. Апрача вучыцялёў, быў невялічкі процэнт на курсах і так званых вольных слухачоў — вучняў апошняе клясы сярэдніх школ м. Слуцку (гімназій, рэальнае і камэрцыйнае школы), каторые, згодна з існуючым цяпер правам, могуць быць сапраўднымі вучыцялямі, праслужыўшы, як памочнікі, 3 месяцы пры дазнаным вучыцялю. Амаль ня ўсе слухачы былі з Слуцкага пав. і толькі пакрысе было з паветаў Мазырскага, Бабруйскага і Баранавіцкага. Склад слухачоў наагул быў добры як з боку пэдагагічнага, так і з беларускага нацыянальнага боку. Відаць было, што людзі запраўды сабраліся, каб пазнаёміцца з сваім родным і скарыстаць з гэтага ў працы на ніве роднае Бацькаўшчыны. На курсах вуч[ылі] беларускае мовы, гісторыі, беларускае літаратуры, польскае мовы, гісторыі Беларусі, геаграфіі Беларусі, пяяньне, тэатр. 3 лектараў былі Я.Сганкевіч, проф. Б.Тарашкевіч65, Фр. Аляхновіч66, проф. музыкі, Іваноўскі і інш. Кіраўніком курсаў быў Я.Сганкевіч. Заняткі на курсах адбываліся вельмі акуратна. [...] Для слухачоў быў зроблены інтэрнат у манастырскай будоўлі.
У канцы курсаў быў зроблены экзамен беларускае і польскае мовы. Тыя, што выдзержалі, дасталі пасьведчаньне. Курсы скончыліся 29-га мая.
Перад канчаткам ацец протаерэй Шамяціла адслужыў малебен, пры гэтым тут жа склалі вельмі добры хор. Пасьля малебну протаерэй Шамяціла меў па-беларуску да слухачоў і пропаведзь, у каторай сказаў, што Беларусь радзілася ў буру і навалыгіцу, што яна шмат перацерпела, але выжыла і адраджаецца. Што асабліва цяпер, калі ўсе народы адраджаюцца, павінна і Беларусь адрадзіцца да свайго дзяржаўнага жыцьця. Кожны народ дзяржыцца трыма рэчамі — зямлёю, на каторай жыве, моваю, катораю гамоніць, і вераю, што дастаў ён ад продкаў сваіх. Гісторыя Беларускага Народу прайшла ў барацьбе за тры гэтыя рэчы, і Беларускі Народ дагэтуль захаваў усе гэтыя сьвятыя ддя яго рэчы. Мы ж павінны іх захаваць і перадаць непашкоджанымі новым пакаленьням. Ня ўсе маюць шчасьце пра-
цаваць паміж народу. Вучыцялём выпала гэтае шчасьце. Адны з іх увойдуць у Сьвятое, другія — у Сьвятое Сьвятых свайго народу, але няхай усе помняць, што народ толькі тагды іх прыме, калі яны будуць шчырымі сынамі свайго Беларускага Народу.
Пасьля прамоў курсы скончыліся беларускім гімнам «Не пагаснуць зоркі ў небе, пакуль неба будзе, не загіне край наш родны, пакуль будуць людзі!»
На курсах ня была забыта і організацыйная праца. Важнейшаю работаю ў гэтым кірупку трэба лічыць арганізаваньне «Беларускага Вучыцельскага коопэратыву Случчыны». Уступная плата 10 мар., паст. — 100 мар. У коопэратыве будуць гмінныя (харчавыя) і іншыя тавары. Адно з галоўных месц зоймуць у іх беларускія кнігі і пісьменныя матэр'ялы і прылады для школ.
Беларускі народны тэатр, каторы ад якогась часу так борзда пашыраецца на Беларусі, адбіўся і на курсах у Слуцку. За кароткі час слухачы згулялі ажно тры спэктаклі. Першы раз гулялі «Ня розумам сьцяміў, а сэрцам» — Вясёлага6’; другі раз «На дарозе жыцьця» і «Антось Лата» — Тараса Гушчы’ і трэці раз «Бутрым Няміра» і «Янка і Маланка» Фр.Аляхновіча. Апошні спэктакль адбыўся пад рэжысурай самога аўтара, каторы прыязджаў з Менску ў Слуцак прачытаць лекцыі аб тэатры.
3 працаўнікоў у курсавой адміністрацыі трэба адзначыць сябру Школьнае Рады Случчыны А.Бараноўскага — адзінага мясцовага супрацоўніка ў адміністрацыі. Ён бьгў загадчыкам гаспадаркі курсаў і шмат палажыў шчырай ідэйнай працы. За гэта яму належыцца шчыры дзякуй.
В.Я.”
Беларусь. 1920. 10 чэрвеня.
3 Случчыны
На апошнім пасяджэньні сяброў Беларускага Нацыянальнага Камітэту Случчыны Камітэт быў падзелен на аддзелы — Адміністрацыйна-арганізацыйны з Юрыстконсульскім Бюро, Школьны, Эканаміцкі і Аддзел дапамогі бедным жыхаром і дзецям. Кожным аддзелам кіруе адзін з сяброў прэзідыуму па спэцыяльнасьці. Утворана асобная тэатральная камісія, якая цяпер вядзе рэгістрацыю
‘ Адзін з псэўданімаў клясыка беларускае нацыянальнае літаратуры Канстанціна Міцкевіча (Якуба Коласа, 1882—1956).
" Крыптанім В.Я. не расшыфраваны.
лепшых тэатральных сіл Слуцку. Дзеля наладжаньня тэатральнай справы магчыма, што ў хуткім часе выедзе ў Слуцак п. Галубок.
А.Б.*
Беларусь. 1920. 22 чэрвеня.
Беларускі тэатр у провінцыі
У суботу 26 чэрвеня ў Слуцак выязджае вядомы беларускі пісьменнік і артыста У. Галубок, гдзе думае прабыць 3 тыдні. За гэты час ён мае з'арганізаваць у Слуцку моцную аматарскую трупу і паставіць 5—6 найвыдатнейшых п'ес.
24 чэрвеня туды ж выязджае хор Тэраўскага ў ліку 40 асоб, які, даўшы ў Слуцку 3 канцэрты, выедзе на павет па маршруту — Раманава, Нясьвіж, Замір'е, Менск. Па дарозе ў мястэчках і вялікіх вёсках будзе даваць канцэрты.
Беларусь. 1920. 24 чэрвеня.
‘ Крыптанім Андрэя Бараноўскага.
3 ПРАТАКОЛАЎ ПАСЕДЖАНЬНЯ ПАРТЫЙНА-АРГАНІЗАЦЫЙНАЕ ТРОЙКІ СЛУЦКАГА ПАВЯТОВАГА КАМІТЭТУ РКП(б)
3 жніўня 1920 г.
Слушалй: Вопрос о мобнлнзацнонной кампаннн.
Постановйлй-. II. По нстеченнн срока прнказа о добровольной явке выслать на волость отряд Комдезертнр, который берёт с собой шесть нлн семь товарншей полнтработннков. Прнезжая в волость, собнрают местную комячейку н выделяют товаршцей, способных выступать на ммтннгах; разбнвают волость на районы с такнм расчётом, чтобы в теченне суток каждая деревня была обслужена агнтатором. По возврагценнн полнтработннков [нз] волост[н], на волость выезжает отряд Комдезертнра н прнказ прііводнт в нсполнешіе.
III. По прнбытнн мобнлнзованных в город средн ннх должна начаться уснленная полнт. работа. Техннческое проведенне в жнзнь этой работы возлагается на Военком, Партейный комнтет н Наробраз. (Необходнмо ставмть ежедневно в теченне неделн спектаклн, концерты-мнтннгн, забрасывать мобнлнзованных лнтературой). Центропечатн поручнть заготовнть соответствуюіцую лнтературу.
ДАМВ, ф. 432, воп. 1, спр. 17, арк. 7адв. Арыгінал, маш.
12 жніўня 1920 г.
[...] Слуцк, где сейчас уже появляются банды в целом ряде волостей н, по последішм ннформацням н Полнтбюро' н партнйных товаршцей, а также самой улнцы (т. е. обіцественного мнення), наглядно вндны целые гнезда контрреволюцнн, которые актнвно проявляют себя, п учнтывая слабость партнйных снл, проснть Губ. Ком." отозвать т. Холода в распоряженне Слуцкой органнзаціш.
ДАМВ, ф. 432, воп. 1, спр. 17, арк. 9адв. Арыгінал, маш.
21 жніўня 1920 г.
Слушалй: О положеннн на фронте н в связн с ннм прннятне соответствуюіцнх мер.
' Так у той час называлася кіраўніцтва павятовых аддзелаў Надзвычайнае камісіі па барацьбе з контррэвалюцыяй (ЧК, Чекабел — „Чрэзвычайка").
" Менскі губэрнскі камітэт РКП(б), які ў жніўні 1920 г. пераўтвораны ў Камуністычную партыю (балыпавікоў) Беларусі — КП(б)Б.
Постановйлй: Следлть за тем, чтобы средд коммуннстов не было прлмазавшлхся контрреволюцлонеров.
Пролзвестл чнстку членов партлл, даже в том случае, еслл это будет вредно для работы.
Преследовать всякне провакацлонные слухл.
Тов. Кротову прнняться немедленно за органлзацлю отряда особого назначення.
Партлйной тройке прллять на учёт все оружле н распределлть таковое.
Сноснться co всемл военнымл органамл в друтнх уездах через военкомы. Каждому партлйному работнлку, заведываюіцему отделом сообіцать через день в парттройку о поллтлческом положенлл л в отделе.
Провестл ряд массовых млтлнгов в уезде л городе, оттеняя в докладах, что еслл мы не сумеем лролзвестл развязку в самый непродолжлтельный срок, то Запфронт прлмет угрожаюіцее положенне.
Членам органлзацял, работаюшлм в деревне, проверлть состав ячеек, подозрнтельных лсключлть, а остальных прлвлечь к услленной работе.
Путем аглтацлл содействовать проведеняю моблллзацял н продовольственной разверсткл в уездзе.
ДАМВ, ф. 432, воп. 1, спр. 17, арк. 13. Аўтэнт., маш.
23 жніўня 1920 г.
Протокол №12а Чрезвычайного заседанля Парттройкл в 3 часа ночн с 22 на 23 августа в связн с полученлем телеграммы о взятлл Бреста н о положеннн на фронте.
Постановйлй:
1. Выработать воззванне к населенню. Отпечатать в колдчестве тысячн экземпляров. С прлказамл ячейкам л ревкомам разослать по волостям.
2. Собрать массовые сходы с деревень каждой волостн, без разлнчня пола н возраста, в дсключлтельном случае лз каждой деревнн должно быть не менее пятн человек. Для проведення волостных сходов посылаются ответственные работннкн мз города.
3. Коммуннстов перевестн на казарменное положенне н пронзводнть ежедневно военное обученне.
4. Комнсснн по отсрочкам снять с учёта уже прннятых 75%, за нсключеннем Запшосса н дорожно-стронтельного отдела, отдела Совнархоза н райпродкома.
5. Перевестн учреждеішя на военное положенне, прнвлекая к работе служаіцнх на неограннченное время.
6. Назначнть устройство ежедневных массовых мнтннгов в городе.
7. Предложнть Совету союзов' органнзовать отряд нз рабочнх, передав таковой в распоряженне тов. Кротова, начальннка отряда коммуннстов особого назначенпя.
Председатель парттройкн" Секретарь М. Юшкевнч68
ДАМВ, ф. 432, воп. 1, спр. 17, арк. 14. Аўтэнт., маш.
23 жніўня 1920 г.
Протокол №126 чрезвычайного заседання парттройкн 23-го августа в 14 часу.
Постановйлй:
1. В связн с развнваюіцнмся банднгнзмом н роспуском контрреволюцнонных слухов, а также расклейкой погромных воззваннй нзбрать чрезвычайную тройку, дав ей право вынесення прнговоров в 24-часовой срок вплоть до прнменення высшей меры наказання — расстрела (от ревкома69 — Владнмнров70, от Полнтбюро — Снневнч н от партпн — Юшкевнч).
2. Предложнть союзу Коммуннстнческой молодежн выделнть лучшую часть свонх членов для органнзацнн отряда , отдав таковой начальннку отряда коммуннстов особого назначення тов. Кротову.
3. Органнзовать эвакуацнонную комнссню в составе:
от Совнархоза — тов. Танхнлевнч,
от Комтруда //— Фнлнпповнч,
от Ревкома //— Сенюк.
4. Уснлнть патрулнрованне города.
5. Электростанцнн давать свет в теченне всей ночн.
6. Назначнть военкомом на телеграф тов. Пасюкевнча’1, которому неотлучно находнться там н прнннмать разговор по прямому проводу лнчно; сообіцнть телеграфно Губвоенревкому с просьбой прн передаче телеграмм вызывать для прнема такового. Ленты всех секретных телеграмм н разговоров брать с собой.
7. Предложнть Райкомпроду представлять ежедневно в укомпарт продовольствне на 50 человек; продукты должны быть не требуюіцнмн спецнального прнготовлення.
‘ Маюцца на ўвазе павятовыя прафэсійныя саюзы працаўнікоў у розных галінах дзейнасьці ды павятовы Саюз камуністычнай моладзі.
" Подпіс неразборлівы.
8. Предложнть начальнпку мнлнцнн н предкомтруду нметь наготове не менее 50 подвод, прнчем 15 нз ннх может быть отпуіцено по распоряженшо предревкоіча.
9. Отменнть сьезд волревкомов, назначенный на 25 сего августа.
10. 25 августа провестн всеобгцне сходы во всех волостях уезда, для чего броснть лучшне снлы партнн на уезд.
Председатель Парттройкн’
Секретарь М. Юшкевнч
ДАМВ, ф. 432, воп. /, слр. 17, арк. 15. Аўтэнт., маш.
ПАДЗЕІ на случчыне ПАВОДЛЕ менскіх савецкіх газэтаў
Верасень 1920 г.
Запаведзі моманту
Слуцкі павятовы рэвалюцыйны камітэт перадаў Вал. Рэв. Камітэтам і насяленьню, якое падтрымлівае Савецкую ўладу, вось якіе 4 запаведзі:
1) Пашліце на хронт усіх, хто здолен насіць аружжа. Хронт можа быць моцны, калі вы забяспечыце сем'і байцоў, засеяце іхные паля, паправіце іхные хаты; апякуйце і накарміце сям'ю чырвонаармейца.
2) Арыштоўвайце шаптуіюў, перасякаючы ў корні ўсялякае распаўсюджаньне фальшывых чутак. Злосных дэзэртыраў лавіце і перадавайце ўладзе.
3) Армія хоча есьці; наступаюць дажджы, і ёй холадна; выпаўняйце поўнасьцю нарады харчовых органаў і дапамажыце хронту.
4) Польскія банды зьнішчалі масты і цэлые маёнткі — адбудуйце іх. Армія ў свой час атрымае падтрыманьне, і ад няшчасных пагарэльцаў будзеце мець любоў і сымпатыю.
Трэба адзначыць, што насяленьне Слуцкага пав. болей другіх выпаўняе гэтые запаведзі.
Савецкая Беларусь72. 1920. 28 верасьня.
■ Подпіс адсутнічае.
Як мы жывем?
(Слуцкі павет)
У Слуцкім павеце ўпаўнамоцны раённай харчовай камісіі касуе загад Менскага Губэрнскага Рэвалюцыйнага камітэту73 № 3 аб расплаце з рабочымі пародных маёнткаў' хлебам. Ён дае грошы? Што нам рабіць з грашыма?" Палохае нас арыштам і чуць ня б'е ўсіх рабочых нагайкамі, і, наогул, умешваецца ў жыцьцё рабочых. Ён забірае ключы ў рабочых і робіць што яму ўздумаецца. He пазваляе прымаць на работу тых асоб, якіх павыганяў non, і трэба сказаць праўду, што ён з'яўляецца здраднікам улады рабочага і селяніна.|...]
А ў маёнтку Лапухах Пукаўскае воласьці яшчэ лепш робіцца. Там упаўнамоцны зрабіў сабе пекную дачу, завёў цёплую кампанію і жыве прыпяваючы. Пагражаючы арэштам, патрэбаваў ад батракоў кухарку, пакаёўку, падушкі, апошняе малако ад батрацкіх кароў, астаўляючы іх малых дзетак бяз каплі малака, патрэбаваў ад рабочага камітэту тры пуды жыта, нягледзячы на тое, што німа чым поле засяваць і карміць рабочых. Адным словам, жывуць нядрэнна і нават пазваляюць кожны дзень пракаціцца на «пары гнядых».
Значыцца, тым часам «аддыхаюць» пры сваёй уладзе і думаюць: ці ёсьць якая-небудзь розьніца паміж панам і ўпаўнамоцным, ці німа?..
Чырвоны рабочы.
Савецкая Беларусь. 1920. 30 верасьня.
ЛІСТ ПАДПАРУЧНІКА БЕЛАРУСКАЕ ВАЙСКОВАЕ КАМІСІІ’4 МАКАРА КАСЬЦЕВІЧА’5
ДА КАПІТАНА ФРАНЦІШКА КУШАЛЯ’6
10 лістапада 1920 г.
Пане Капітане!
Толькі што Вы ад'ехалі сягодня а палове першай гадзіны (12 1/2 гадз.), зайшоў у камісію нехта Лінднэр, жыхар м. Лодзі, які вярнуўся са Слуцку як звольнены ахвотнік Польскага войска, і пажадаў
’ Народныя маёнткі былі ўтвораныя на месцы былых абшарніцкіх ды царкоўных уладаньняў.
“ 3-за тагачаснай іпфляцыі грашовыя „совзнакі" вельмі хутка абясцэньваліся, таму на „чорным рынку", дзе можна было купіць харчоў, іх ня бралі..
зрабіць інформацыю аб беларускім руху ў Слуцку. Перадаю з яго слоў вось што:
1) 1 лістапада ўтварыўся Нацыянальны Камітэт' з 11 асобаў: 4 з быўшага Камітэту і 7 выбраных «przez ogol ludnosci». Палітыка Нац. К-ту ня мае нічога супольнага з быўшым Камітэтам,
2) У горадзе разьвяваецца беларускі «белы-чырвона-белы» штандар. Адміністрацыя і гаспадарка ў руках беларусаў. Вайсковая ўлада польская. Палякі адносяцца спагадна і цішком памагаюць (неофіцыяльна).
3) З'арганізована беларуская міліцыя (войска нельга — дзякуючы Рызе”) у ліку 5000 чалавек. На чале яе афіц. Мацэлі’8 з нашай Менскай рэзэрвы. На чале К-ту д-р Палякевіч” з-пад Слуцку.
4) Слуцкія маняцца знайсьці кантакт з намі, але перашкаджаюць прычыны транспортнага характару, дзеля гэтага скарысталі з аказіі, каб нас інфармаваць. Брак фундушаў і зброі перашкаджае арганізавацца настолькі моцна, каб пасьля выхаду стуль палякоў можна было адперці любую бальшавіцкую сілу. Народ цэлаю масаю падтрымвае Камітэт, які арыентуецца на свой Беларускі ўрад, што творыцца, са слоў п. Лінднэра, у... Парыжы (?). Тут альбо Лінднэр не дачуў (у Рызе — у Парыжы'), альбо Мацэлі ня ведае сучаснай рэзыдэнцыі ўраду.
Адрэс Лінднэра напісаны, і яго можна будзе ў Лодзі знайсьці для асабістай гутаркі з Вамі.
Усё гэта сьведчыць аб шырокім актыўным руху нашых масаў. Патрэбен толькі добры кірунак і скарыстаньне з настрою народу. A йначай быць і ня можа. Хвалі народныя могуць перакаціцца праз галовы павадыроў.
Лічу патрэбным як найхутчэй перадаць усё вышэйапісанае Вам.
Са шчырай пашанаю Макар Касьцевіч.
Лодзь
10/ХІ 1920 г.
Рэзалюцыя: «Паслаць у Слуцк кап. Борыка79 для ўмацненьня ўплыву БВК. Кушаль.»
БДАМЛіМ, ф. 3, воп. 1, спр. 158, арк. 45—45адв. Аўтэнт., рук.
Апубл.: Спадчына. 2000. №3. С. 26—28.
‘ Маецца на ўвазе новы склад Беларускага нацыянальнага камітэту Случчыны на чале з Арсенам Паўлюкевічам.
" Памылкова пададзена прозьвішча. Правільна — Паўлюкевіч.
ВЫПІС 3 ПРАТАКОЛУ ЗЬЕЗДУ СЛУЧЧЫНЫ
14—15 лістапада 1920 г.
Прэзідыум зьезду:
Сгаршыня Русак В.
тав. П. Жаўрыд, Ул. Пракулевіч
сэкрэт. П. Бабарэка, Янка Урбановіч
Сьпіс сяброў Рады Случчыны
1. Жаўрыд.
2. Паўлюкевіч.
3. Мацэля.
4. Сасноўскі80.
5. Біруковіч.
6. Дубіна'
7. Русак.
8. Раковіч.
9. Барысавец.
10. Анцыповіч81.
11. Лістапад.
12. Пракулевіч.
13. Неронскі.
14. Бабарэка.
15. Радзюк.
16. Калпак.
17. Рабы.
Кандыдаты:
1. Маліноўскі.
2. Мяшочэк.
4. Міхайлоўскі.
5. Дзятловіч.
3. Валоцька82 (забіты 26—27 лістапада)
Выканаўчы орган Рады ці Прэзідыум Рады:
1. Ул. Пракулевіч (старшыня).
2. П.Жаўрыд.
3. А.Паўлюкевіч. I
4. В.Русак.
5. Біруковіч.
6. Сасноўскі.
7. Рабы.
Сгаршыня зьезду Случчыны і сябар Прэзідыуму Рады В.Русак.
Н. Стужынская. Беларускія матэрыялы ў фондах Рускага замежнага гістарычнага архіва. Вяртанне-6. Выяўленне, сумеснае выкарыстанне і вяртанне архіўных, бібліятэчных і музейных каішпоўнасцей, якія захоўваюцца ў замежных краінах. Мн., 1999. С. 307—308.
■ Маецца на ўвазе Ўлас Дубіна.
УХВАЛА БЕЛАРУСКАГА ЗЬЕЗДУ СЛУЧЧЫНЫ
14 лістапада 1920 г.
Слуцк.
Першы Беларускі Зьезд Случчыны, скліканы ў лічбе 107 дэлегатаў, вітае Раду Беларускай Народнай Рэспублікі і сьведчыць, што ўсе свае сілы аддасьць на адбудову сваей Бацькаўшчыны.
Зьезд катэгорычна пратэстуе проці акупацыі родных зямель чужацкім наездам і проці самазванай Савецкай улады, як урад Кнорына83 і іншыя, якія паўтвараліся на Беларусі. Бацькаўшчына паша зруйнавана чужынцамі, якія нішчаць яе і да гэтуль, і мы, аддаючы справе адбудаваньня нашай Бацькаўшчыны ўсе нашы сілы і жыцьця, зьвертаемся да ўсяго сьвету і Саюзу Народаў аб дапамозе ў стварэньні нашай вайсковай сілы.
Шчыра вітаем нашу сястру Польшчу.
Прыняцьце ўхвалы было пакрыта воклікамі:
Няхай жыве вольная, незалежная, дэмократычная Беларуская Народная Рэспубліка ў яе этнографічных граніцах!
Няхай жыве Беларуская армія!
Няхай жыве беларускі народ!
Няхай жыве братэрства ўсіх славянскіх народаў!
Няхай жыве Беларускі Ўстаноучы Сойм!
НАРБ, ф. 325, воп. 1, спр. 113, арк. 11. Завер. копія, маш. Апубл.: Архівы БНР. Вільня—Нью-Ёрк—Менск—Прага, 1998. Т. 1. Кн. 2. С. 956—957.
ПРАТЭСТ БЕЛАРУСКАЙ РАДЫ СЛУЧЧЫНЫ ДА ЎРАДУ САВЕЦКАЕ РАСЕІ
He раней за 14 лістапада 1920 г.
Беларуская Рада Случчыны
У часе сусьветнай вайны, якая збурыла адны магутныя дзяржавы і вызваліла іншыя, абудзілася Беларусь да дзяржаўнага жыцьця. Пасьля 350 гадоў няволі ўзноў на ўвесь сьвет чуцен голас Беларускага Народу аб тым, што ён жыве і жыць будзе. Вялікае Нацыанальнае Сабраньне — Усебеларускі Конгрэс 5—17 сьнежня 1917 году, дбаючы аб лёсе Беларусі, устанавіў на яе землях рэспубліканскі лад і абвесьціў незалежнасьць і непадзельнасьць Беларускай Народнай Рэспублікі.
Сгоячы на гэтым грунце, зьезд селянскіх прэдстаўнікоў Случчыны ў ліку 107 асобаў выбраў Беларускую Раду Случчыпы, якой даручыў часова усю цывільную ўладу ў павеце.
Беларуская Рада Случчцны, паведамленая аб намерах савецкіх войскаў, якія пасьля выйсьця польскіх аддзелаў хочуць заняць Слуцк і павет, зьневажаючы гэтым волю народу, — энергічна пратэстуе проці агрэсыўных намераў Савецкага Ўраду з Кнорыным на чале, лічучы, што гэтая акцыя Саветаў спрэчна таксама з пастановамі міравой конфэрэнцыі.
Адначасна Беларуская Рада Случчыны зьвертаецца да дэмократыі ўсяго сьвету з гарачым пратэстам проці гвалтоўных забораў і падзелу Незалежнай і Непадзельнай Беларускай Народііай Рэспублікі. Беларуская Рада Случчыны сваю ўладу перадасьць толькі Ўраду, створанаму Ўсебеларускім Конгрэсам 1917 году.
У месяцы лістопадзе 1920 г.
Падпісалі: Сгаршыня Беларускай Рады Случчыны Пракулевіч; члены Рады: Жаўрыд, Русак, Сасноўскі, Радзюк.
НАРБ, ф. 325, вып. 1, спр. 113, арк. 9. Завер. копія, маш.
Апубл.: Архівы БНР. Т. 1. Кн. 2. С. 952.
ДЭКЛЯРАЦЫЯ БЕЛАРУСКАЕ РАДЫ СЛУЧЧЫНЫ
28—29 лістапада1920 г.
Копія з чарнавіка, складзеная ў м.Семежава.
(3 запісаў Васіля Русака).
У момэнт самаадзначэньня ўсіх народаў і барацьбы іх за сваю самастойнасць і свабоду Беларусі Рада Случчыны, выпалняючы волю сялянства, паслаўшага яе і даверыўшага ёй абарону незалежнасьці нашай Бацькаўшчыны Беларусі, падымае сьцяг барацьбы за свабодную незалежную Беларусь і заяўляе ўсяму міру:
1. Беларусь павінна быць вольнай незалежнай Народнай Рэспублікай у яе этнаграфічных межах.
2. Асноўныя законы Беларускай Народнай Рэспублікі будуць выпрацаваны Белар[ускім] Устан[оўчым] Соймам, сазваным на аснове агульнага, роўнага, простага, патаемнага і прапарцыянальнага выбарчага права.
3. Прызнаваючы, што земля павінна належаць працоўнаму народу і што прыватная ўласнасць на зямлю касуецца, Рада Случчыны
думае, што нормы землекарыстаньня (землепользованне) маюць быць выпрацаваны толькі Бел[арускімі] Уст[аноўчы]мі зборамі. Да разьвязаньня ж гэтага пытаньня ў Уст[аноўчым] Сойме ўсе пастановы Часовай улады павінны згаджацца з вышэйпаказаным прынцыпам. Усе ж лясы і нутра зямлі павінны быць уласнасьцю Рэспублікі.
4. Да сазыва Устан[оўчага] Сойму павінны быць прыняты самыя шырокія меры для абароны правоў і інтарэсаў працаўнікоў, як, напрыклад, а. 17 аб увядзеньні найбольшага 8-мі гадзін[авага] дня, кантроля над дабрабытам, мінім[ума] зараб[отнай] платы і г.д.
5. У мэтах барацьбы з вырастаючай спэкуляцыяй і ўпарадкаваньня тавараабмену паміж местам і вёскаю Рада Случчыны прыме меры к разьвіцьцю на шырокіх пачатках усіх відаў коопэрацыі.
6. Уперад да скончаньня развязваньня гэтага пытаньня ў Уст[аноўчы]м Сойме прызнаем на тэрыт[орыі] Бел[арусі] свабоду слова, друку, сходаў, забастовак, хаўрусаў, рэлігій, незачэпнасьць асобнасьці і памяшчэньняў.
7. Прыдаючы першаступеннае значэньне народнай прасьвеце, PC будзе старацца к агульнаму абучэньню ў самым шырокім маштабе.
8. У рубяжох БНР прызнаюцца правы ўсіх меншасьцяў на нац[ыянальную] пэрсан[альную] аўтаномію.
Абвяшчаючы аб гэтым і зьяўляючыся выразіцельніцай волі народа, Рада Случчыны дакляруе цьвёрда стаяць за незалежнасьць і свабоду роднае Беларусі і бараніць інтарэсы сялянства ад насільляў з боку чужаземных захватчыкаў, у выпадку патрэбнасці нават сілаю аружжа, нягледзячы на лічэбную перавагу праціўніка, думаючы, што наша справа — справа праўдзівая, а праўда заўсёды закрасуе84.
Н. Стужынская. Беларускія матэрыялы ў фондах Рускага замежнага гістарычнага архіва. Вяртанне-6. С. 307.
«СЛУЦКАЯ АКЦЫЯ».
Плян-канспэкт нарады беларускіх нацыянальных прадстаўнікоў з польскімі «крэсавымі» дзеячамі па абмеркаваньні сумесных дзеяньняў супраць бальшавікоў
Другая палова лістапада 1920 г.85
Akcja Slucka
Cel:
1) Uwolnienie Bialorusi.
2) Osiqgnigcie niepodleglosci Bialorusi.
(Niepodzielnosc odzyskuje sig drogq federacji z Polskq przez polqczenie sig wigcej) scisie z Litwg Srodkowg)86
Svtuacia nader trudna i niepewna:
1) Zniechgcenie do wojny w Polsce.
2) Rozbic ewentualne przerzucenie wojsk bolszew. z poludnia
Wniosek: nadzieja tylko na wlasne sily, sily kraju a wigc — polityka prowadzona w duchu wypelnienia wszystkich postulatow ludnosci
Tarcia wewngtrzne — wykluczone
Akcja polityczna
Stosunek do ludnosci
Zasada demokratyczna
Oparcie sig na samorzqdy. Sejm Ustawodawczy Bialej Rusi Narodowosciowe rownnsci
Radykalna reforma rolna i jej reklamowanie.
Unikanie rekwizicji.
Pomoc aprowizacyjna.
Polityka migdzynarodowa
Bialoruska Republika Ludowa. Zadnego samozwanstwa
Rzgd prawowity, powolany przez Radg Najwyzszq87.
Sklad Rzgdu: 50% Bial., 40% Pol. i 10% Zyddw.
(Ten sklad oraz cala sytuacja — sg gwarancjami dla Polski)
Panstwowosc niewgtpliwie bialoruska
Oparcie sig o Polskg
Oparcie sig o Francjg (walka z bolszewikami).
Scisly sojusz z Litwq Srodkowg.
GordziaF8 Terescenko
Krups.89 Dubiejkowski90.
Obiezer. Smolicz
Porgbski Trepko91
Roznowski. Skirmunt92
ZaOryd Baranow94
Jakubiecki93
Akcja wojskowa. Trzy etapy:
1) Shicki pow. (linja Ptycza)
2) Okrgg Minski (linja Berezyny)
3) Gala Bialorus
Etap pierwszy.
a) Milicja ludowa
b) Partyzanci
c) Werbunek dla komisji Wojsk.
d) Regulame wojsko Bial.
e) Ochotnicy polscy
f) Uzbrojenie catej ludnosci
g) Mobilizacja
a) Milicja ludowa.
We wszystkich gminach — komendanci + podoficerow
Gmin 15 cwiczenia
Warta we wsiach
Praca uswiadamiaj^ca
b) w miarg moznosci sami
c) —d) Regularne wojsko (dywizja bialoruska w Baranowiczach, Molodecznie)
Sciqga sig tam ochotniki z Zachodu i ze Sluckq
Przygotowujg sig dalsze kadry
e) Ochotnicy polscy
1) Formacje krajowe polskie i najgte zolnierze platni w Brzesciu, Nieswiezu
2) Partyzanci w kierunku Minska (sily organizacyjne — miejscowe najglowniej)
f) Uzbrojenie calej ludnosci przy ewentualnosci odstgpienia
g) Mobilizacja — po ustgpieniu W.P.
Warunki:
1) Amunicja z Polski lub Francji
2) Kontakt z Balachowiczem95
Porzadek dzienny
1) Komunikacje (stacje w Baranowiczach, Stonimie)
2) Instruktorzy dla Shicka (szkola podchorgzych)
3) Wyjazd Kom. Wojsk. do Baranowicz
4) Organizacja Rzqdu oraz wyjazd do Slucka Rzqdu, wzglgdnie jego expozytury (trojka)
Rownolegle
a) Omowienie sprawy w Belwederze
b) Wyjednanie kredytow, amunicji, aprowizacji {Polska, Francja}.
c) Praca zagranica, w Litwie Srodkowej etc.
d) Organizacja krajowych Wojsk Polskich
Архівы БНР. T. 1. Kh. 2. C. 949—951.
АДОЗВА
БЕЛАРУСКАЕ ВАЙСКОВАЕ РАДЫ96 СЛУЧЧЫНЫ ДА ЧЫРВОНААРМЕЙЦАЎ97
Лістапад 1920 r.
Чырвонаармейцы!
Вашыя камандзіры хочуць заўладаць нашай Бацькаўшчынай Беларусяй, здушыць народную волю і сілай прышчапіць нам сваю ўладу. Чырвонаармейцы! Ад вас залежыць не дапусьціць да гэтага. Паглядзіце: усе народы ў сьвеце самаазначылі сваю долю паводле свайго жаданьня — вось вам прыклад: Полыпча, Фінляндыя, Літва, Эстонія і г.д.
Чаму ж гэта вы ідзеце з вайной і насільствам супроць нас, беларусаў? Мы ня хочам з вамі ваяваць. Далоў вайну! Пара спыніць гэтае трохгодняе бязглузднае праліцьцё крыві. Наладзім сваё жыцьцё так, як хоча кожны народ, а не так, як хочуць тыя гвалтоўнікі, якія накіроўваюць вас ісьці з вайною на нашых братоў.
Хай жыве самаазначэньне народаў, супакой і братняе жыцьцё і далоў аружжа, скіруйце яго на вашых камісараў, майстроў чэрэзвычаек і гэтаму падобных палачоў — ворагаў людскасьці.
Мы працягіваем вам сваю руку і заклікаем вас да супольнай барацьбы з нашым агульным ворагам — камуністамі.’
Новы шлях. 1937. 25 лістапада. С.5.
‘ Трансьлітарацыя зь беларускай лацінкі.
ХРОНІКА СЛУЦКІХ ПАДЗЕЯЎ ПАВОДЛЕ ГАРАДЗЕНСКАЕ ГАЗЭТЫ «БЕЛАРУСКАЕ СЛОВА»98
Лістапад — сьнежань 1920 г.
Беларускія партызаны
На абшарах Меншчыны пачалася новая страніца ў гісторыі Беларусі. 3 розных крыніц даходзяць да нас болып-менш пэўныя весткі, што люднасьць, абураная проці ўлады бальшавікоў з яе бесканечнымі рэквізіцыямі, грабежствам і з нечуваным тэрорам, паўстае проці панаваньня маскоўцаў і камуністаў, сурова разьлічаючыся з імі за ўвесь зьдзек і гора, прынесеныя імі ў край. Гэта паўстаньне проці дзікай навалы прыймае штораз болыныя разьмеры.
Пачатак усяго гэтага адносіцца да таго часу, як бальшавікі летам гэтага году ўварваліся на Меншчыну. Грабежствы, якія яны праводзілі ў вёсках, зразу ж ставілі беларускіх сялян проці галоднай бальшавіцкай арды. У вёсках сталі арганізоўвацца абаронныя дружыны. Вясковая моладзь, аружная, вартавала вёску ад неспадзяваных наездаў і ўначы. Па сыгналу вартавых зьбягаліся сяляне і, як маглі, абараняліся ад няпрошаных гасьцей. 3 малымі бальшавіцкімі атрадамі сяляне спраўляліся досыць лёгка, і нямала бальшавікоў злажыла галаву ў глухіх вёсках. Праўда, шмат і вёсак згінула потым ад агню, але барацьба проці прыблудаў з усходу не спынялася, нягледзячы нават на тое, што бальшавікі пакіравалі на «бунтуючыяся» вёскі караючыя атрады.
Каб лягчэй забраць у свае рукі беларускую моладзь з вёсак, бальшавікі абвесьцілі мобілізацыю і самі зараз жа сталі распісываць, што мобілізацыя ідзець надта памысна. На самым жа дзеле моладзь кінулася ў лясы, якія і раней хавалі яго продкаў у сваіх гушчарох ад лютага ворага, і адкуль яны нясьлі помсту сваім крыўдзіцелям. Вялікія лясныя абшары на Піншчыне ажывіліся люцкімі галасамі, у паветах Барысаўскім, Менскім, Бабруйскім па лясох сталі арганізоўвацца аддзелы «зялёных»99. Яны, павялічаючыся сьвежапрыбываючымі, ужо ня толькі абаранялі сябе і родныя вёскі, але пачалі самі нападаць на чырвонаармейцаў, адбіваць ад іх абозы, амуніцыю, аружжа...
Уцякаючы сьпярша ад мабілізацыі ў чырвоную армію і гуртуючыся для абароны спачатку толькі сваёй вёскі, а потым і воласьці, паўстанцы ў далейшым зьбіраюць больш моцнае ядро ў адным мейсцы, рассыпаючы дробныя атрады на ўсім павеце і ўстанаўляючы паміж імі і сабой цесную лучнасьць.
Найбольш зарганізавапым выяўляе сябе Слуцкі павет, дзе цэнтральнае ядро беларускіх паўстанцаў мае да 4000 добра вааружаных людзей. Гэты атрад хутка і стала набывае формы рэгулярнага войска. Арганізацыя праведзена дужа разумна, і гэта выгадна вызначаецца ў баявой чыннасьці атрада.
Гэты атрад розьніцца ад другіх яшчэ і тым, што больш шырэйшыя заданьня паставіў ён перад сабой. Дзякуючы таму, што ў сваіх радох гэта група мае і больш сьвядомы беларуска-нацыянальны элемэнт — Слуцкі павет у гэтым і раней значна выдзяляўся з ліку іншых паветаў на Меншчыне— Слуцкая група пачала сваю процібальшавіцкую акцыю пад дэвізам дамаганьня беларускіх палітычных і нацыянальных ідэалаў — незалежнасьці Беларусі.
Атрьіманыя намі з пэўных крыніц весткі сьцьвярджаюць, што абвешчаная на Случчыне ў апошні час прадстаўнікамі Беларускага Народнага Ўраду мобілізацыя дала значныя скуткі. Люднасьць прызыўных гадоў цэлымі грамадамі ахвотна пайшла на зборныя пункты. Фармаваньня новых вайсковых аддзелаў адбываюцца шыбка; кіруюць гэтым ліодзі, маючыя самі ўжо значны вайсковы стаж.
Партызанскія беларускія атрады, раскінутыя амаль ні па ўсей Случчыне, стала абараняюць сваю цэнтральную групу, даючы гэтым ей магчымасьць правесьці пляновую арганізацыю і ўсталіць лучнасьць і падпарадкаваць сабе партызанскія атрады ў другіх паветах.
Змаганьне за свой кут, за сваю хату, за дабрабыт і свой уласны жыцьцёвы парадак на беларускай зямлі адбываецца. Барацьба з маскоўскім наездцам ідзець, кроў сыноў беларускай зямлі льецца. Народ паўстаець; ён падняўся да найвышэйшага акту ў абароне вольнасьці сваей зямлі — да самаахвяраў. Гэта — найвялікшы момэнт у жыцьці кожнага народу, гэта — гістарычны момэнт,
Магчыма, што ў барацьбе з аграмадііымі бальшавіцкімі сіламі беларускім паўстанцам не ўдасца на разе зьдзейсьніць свае ідэалы — выгнаць бальшавікоў за этнографічныя беларускія межы, але самы факт аружнай барацьбы з ворагам даказывае, што гэты народ ужо дарос да свайго незалежнага дзяржаўнага жыцьця.
С. Р.*
Беларускае Слова. 1920. 27 лістапада.
' Крыптанім Сымона Рак-Міхайлоўскага
У Слуцку
Баранавічы, 24. XI.
Згодна з апошнімі весткамі, асобны Беларускі Ўрад у Слуцку ня быў зарганізаваны. Улада знайходзіцца ў руках беларускага камісара, які праводзіць сваю чыннасьць па даручэньню Ураду Беларускай Народнай Рэспублікі. Па распараджэньню гэтага камісара адбываюцца выбары ў органы мяйсцовага самаўрадаваньня.
Мобілізацыя на Меншчыне
Комісарам ад Ураду Беларускай Народнай Рэспублікі у паветах Бабруйскім, Слуцкім і інш. абвешчана мобілізацыя мужчын ад 16 да 50 гадоў, якая мае мэтай абарону краю ад балынавікоў. Сяляне зьяўляюцца ў прыёмныя камісіі цэлымі вёскамі і прыносяць з сабой стрэльбы, кулямёты і наогул вайсковыя матэрыялы.
Паўстаньня
Паўстаньня проці бальшавікоў у Слуцкім і Бабруйскім паветах пашыраюцца з кожным днём. Дробныя бальшавіцкія аддзелы адыйходзяць да Бабруйску.
Бальшавіцкая мобілізацыя
Ліда, 23. XI (Orient).
На частцы Меншчыны, занятай балыпавікамі, абвешчана імі мобілізацыя мужчын прызываў да 1902 году; таксама праведзена мобілізацыя дактароў.
Беларускае Слова. 1920. 29 лістапада.
Паўстаньня за незалежную Беларускую дэмократычную рэспубліку
Беларускае прэс-бюро паведамляе: на ўсход ад Слуцка, у раёне Ужыцы’ (Бабруйскі пав.) адбываюцца баі беларускіх паўстанчых атрадаў з бальшавікамі. Бальшавікі ўпарта абараняюць падходы да чыгуначнай лініі. Пашыраюцца чуткі, што ў мэтах падаўленьня паўстанчага руху выкліканы дзьве новыя савецкія дывізіі. Паўстанцы гатовы абараняць сваю зямлю да апошняй магчымасьці. Кіраўнікі паўстанчага руху спадзяюцца пашырыць паўстаньня на
‘ Магчыма, Урэчча.
тылы бальшавікоў і чакаюць нават дапамогі ад іншых народаў. Увесь рух адбываецца пад лёзунгам Незалежнай, Дэмократычнай Беларускай Рэспублікі.
Беларускі зьезд у Слуцку
15 і 16 гэтага лістападу' ў Слуцку адбыўся зьезд прадстаўнікоў ад 15 валасьцёў і мястэчак — у ліку 127 чалавек, на якім была выбрана Слуцкая Беларуская Рада.
У склад Рады ўвайшлі між іншым д-р Паўлюкевіч і Жаўрыд.
На зьезьдзе былі паданы даклады з мейсцаў, у якіх выяўляліся варожыя адносіны беларускага сялянства да балынавікоў
Зьезд, згодна з пажаданьнем вясковай моладзі, ухваліў зараз жа абвесьціць мобілізацыю для самаабароны ад «чырвонай бальшавіцкай лапы».
Пры вынясеньні рэзалюцыі аб мобілізацыі было прынята пад увагу і тое, што калі нават мяйсцовыя сялянскія сілы і будуць нязначнымі для перамогі над балыпавікамі, дык, у кожным разе, пачатая беларускімі масамі барацьба пакажыць народам усяго сьвету, што беларускі народ прачнуўся і змагаецца за сваю незалежнасьць.
На зьезьдзе быў прысугным брат ген. Булак-Балаховіча і KaniTan ахвотніцкай арміі Самусевіч100, паходзячый з Случчыны, якому нібы было даручана Балаховічам сфармаваць Слуцкі полк.
(«Нов. Варш. Слова»101).
Беларускае Слова. 1920. 30 лістапада.
Паўстаньне на Беларусі
Беларускае прэс-бюро ў Варшаве паведамлено з Баранавіч ад 28. XI. 1920 г. аб ніжэйпаданым. Уся люднасьць Случчыны паўстала проці бальшавікоў. Тысячы ахвотнікаў уступаюць у першую беларускую брыгаду, каторую зфармаваў павятовы камісар Ураду Беларускай Народнай Рэспублікі. Абвешчана таксама мобілізацыя за некалькі гадоў, каторая дала самы пажаданы вынік. Пасьля адбыўшыхся баёў беларускае войска пакінула Слуцак з прычыны браку аружжа і амуніцыі. Бальшавікі маюць 6 панцырных аўтамабіляў. Беларусы толькі ваенныя стрэльбы, захаваныя люднасьцю.
Беларускае Слова. 1920. 2 сьнежня.
‘ Насамрэч — 14 і 15 лістапада 1920 г.
Першая брыгада
3 Слуцку даляцела да нас радасная вестка. Слуцкія беларусы пачалі на сваю руку тварыць беларускае войска. Воляю народа заложана першая беларуская брыгада войск Беларускай Народнай Рэспублікі. Паўстаўшая люднасьць тысячамі зьбіраецца пад беларускія штандары, каб бараніць незалежнасьць Беларусі.
Мімаволі напрашваецца аналёгія паміж гэтым пачаткам беларускага вайсковага руху і тым, які мела Польшча, ці, ляпей сказаць, польскія вайскова-рэвалюцыйныя групы напачатку сусьветнай вайны, у 1914 годзе, калі ў Аўстрыі польская моладзь, выхаваная ў стралецкіх гурткох, дастала магчымасьць сфармаваць першую брыгаду, на чале якой стаў Пілсудзкі102. Але якая ж рожніца варункаў тады — і цяпер! [...]
Але што ж тады сказаць трэба аб беларускай першай брыгадзе, аб гэтых масах моладзі беларускай, што аддавала зарганізаваныя свае сілы для роднай справы! Паўсталі. Паўсталі, бо больш цярпець не маглі, бо не маглі спакойна глядзець, як доляй Бацькаўшчыны распараджаецца хто і як хоча. Паўсталі, каб ня быць навек нявольнікамі.
Сабралі Раду. Урадзілі — тварыць народнае войска. Залажылі брыгаду, першую беларускую брыгаду.
Тысячы хлапцоў кшулі бацькаўскі дом, тысячы сабраліся пад знамёны Народнай Рэспублікі. А такі агонь у сэрцы мелі, што пэўныя былі сваей перамогі над усім — над бальшавікамі, над усякімі палітычнымі перашкодамі, над адсутнасьцю нават аружжа. Ворагаў шмат у першай брыгады, а найгоршы апошні. Няма аружжа — што ж за войска? Зьнеслі хто што меў. Сяляне падаставалі пахаваныя ў стрэхах, закапаныя ў зямлі стрэльбы, другі раз і кулямёты, — прынесьлі ўсё ў дар свайму войску. 3 сотняй карабінаў кінуліся ваяваць. Кінуліся памерці, каб жыла Бацькаўшчына!
Пачынаецца бліскучая страніца нашай гісторыі. Народ замучаны, народ зьцемняны і ашуканы зразумеў пагрозы, якія абкружаюць яго будучыну. Народ прачнуўся, дайшоў да найвысшага чыну ў барацьбе за сваю Бацькаўшчыну. He засьне ён ужо болып. He наложыць дабравольна путаў на рукі свае, нікому не дазволіць узлажыць на яго новыя кайданы. І першая брыгада, хоць так цяжка рабіць ёй свае першыя крокі — не пасьлізгнецца, не паваліцца, ня згіне. Ня згіне, бо яна — гэта абуджаны народ. Калі яе задушаць у адііым мейсцу, яна яркім полымем успыхне ў другім, калі не дадуць ёй аружжа, яна яго сама здабудзе.
Мы хацелі б, аднак, каб сьвет крыху аб нас падумаў. Чаму аб Літве, Латвіі, Польшчы клапоцяцца заходнія дзяржавы, а Беларусь пакідаюць сваей долі. Мы ня хочэмо быць нічыімі наймітамі і не па-
трабуем тых міліярдаў, якія сыпігула Антанта103 Урангелю104, Балаховічу і іншым. Мы — працоўны, сялянскі народ і для абароны сваей зямлі патрабуем аднаго — аружжа, бо ня маемо яго ў дастатачным ліку і ня можэмо зрабіць. А калі беларуская брыгада дастане аружжа, дык яе ня зломіць бальшавіцкая армія. Ня зломіць дзеля таго, што бальшавікі ідуць рабаваць чужую зямлю, а мы — бараніць сваю.
А калі б і зламалі? Няхай! Дорага ім дасца гэная перамога, ды наўрад ці чаго яна будзе варта. На зямлі народу, які паўстаў і змагаецца за сваю незалежнасьць, не ўседзе чужынец. Змаганьне з ім будзе ісьці і далей у тых ці іншых формах, і, нарэшце, сіла народная пераможа.
Аб беларускім зьездзе ў Слуцку
Як нас паведамляюць з пэўных крыніц, прыбыўшыя на зьезд прадстаўнікі Балаховіча хацелі скарыстаць беларускі зьезд у сваіх мэтах. Але гэта не дало жадных рэзультатаў, бо беларускае сялянства ў павеце досіць значна сьвядома і ня верыць ніякім расійскім абяцанкам.
Беларускае Слова. 1920. 3 сьнежня.
Беларускі вайсковы камунікат
Баевая сводка войск Беларускай Народнай Рэспублікі
27. XI. 1920.
Аддзелы 6 роты Слуцкага палка пад камандаваньнем ппр. К., у часе разьведкі ў раёне вёсак Быстрыца, Верабеічы, Васільчыцы і Чарнагубава спаткаліся з бальшавіцкай разьведкай каля вёскі Васільчыцы. Ад дапрошаных палонных даведаліся аб распалажэньні бальшавікоў.
Нашы аддзелы выбілі бальшавікоў з вёскі Васільчыцы. Бальшавіцкія страты: 3 забіты, 3 ранена і 1 папаўся ў палон. У нас 1 цяжка ранены. Мы захапілі шмат стрэльбаў, набояў і інш. вайсковага матэрыялу.
Аддзелы 5 роты Слуцкага палка пад камандаваньнем ппр. Клішэвіча, у стычцы з ворагам пры вёсцы Дашнова, занялі вёску, забраўшы ў палон 5 чырвонаармейцаў. Вёска Лютовічы ў нашых руках.
7 і 8 роты таго ж палка занялі вёску Мацкевічы.
Нашы аддзелы ў Капыльскім напрамку занялі м. Цімкавічы.
У баі пад м. Капыль у нас цяжка ранен 1, чырвонаармейцаў забіта 12.
(—) Борык, капітан;
Начальнік Опэрат. Штабу войск БНР
Паўстаў народ — разьбівае кайданы няволі
Горадня,
6 сьнежня 1920 г.
[...] Надыйшоў 1920 год. Замызганы, абдзёрты акупантамі, абяднеўшы народ пабачыў, што яго зямлю пачынаюць дзяліць, што яго лёсам пачынаюць кіраваць друтія, пабачыў ён новую пагрозу для сябе з усходу і — паўстаў народ. Паўстаў, каб ужо не скласьці аружжа, пакуль не даб'ецца свайго!
Паўстанцы, вызваленцы сваёй Бацькаўшчыны, тысячамі зьбіраюцца ў вызначаныя мейсцы. Камісар, назначаны Найвышэйшай Радай Беларускай Народнай Рэспублікі, абвешчае ў Слуцкім павеце мобілізацыю, і сяляне натоўпам цэлым зьяўляюцца на зборныя пункты. Нясуць з сабой стрэльбы і набоі, якія яны ашчадна хавалі ад усялякіх акупантаў, цягнуць з сабой кулямёты, нясуць амуніцыю. Зьяўляюцца ня толькі мабілізаваныя, але і ахвотнікі. Відочныя сьведкі, пабываўшыя на фронце, сьцьвярджаюць, што бачылі ў шарэнгах войск Рэспублікі нават старых дзядзькаў, па 50 год, якія па добрай волі сваей зьявіліся, каб «грамадою» бараніць сваю зямлю ад чужынцаў. Нагараваўся, набядаваўся, далей цярпець ужо ня можа злой нядолі і прыйшоў — «мо'даб'ёмся, каб хоць патомкам лягчэй жылося» і паступіў ахвотнікам у шарэнгі роднага войска.
Пярэда мной ляжыць зьвязка лістоў, атрыманых з фронту. У экстазе ад магутна выяўляемай сілы народнай адзін нацыяналіст-беларус, інтэлігент, сам у душы вайсковы, пішыць: «Да гэтага часу не магу прыйсьці ў сябе — здаецца, што папаў я ў вялікі кругаварот, каторы кідае ў ropy, пад воблакі, фантаны вады, якая ў сваіх кроплях малюе дзіўныя вобразы будучыні нашай дарагой Бацькаўшчыны».
He падаецца апісаньню той высокі пад'ём, той імпэт, які прыводзіць пад Беларускі штандар нашую моладзь. Шмат прыходзіць і з мяйсцовасьцяў, занятых бальшавікамі. Прыйшоўшыя пад родііыя знамёны добра ведаюць, што хаты іх пойдуць зараз жа полымем ад рукі маскоўцаў-бальшавікоў, як даведаюцца яны, што гэтая моладзь, кінуўшая бацькаўскія хаты, пайшла ў варожы для іх стан. Але йдуць. Мацнеюць шарэнгі першай беларускай брыгады, адбылося колькі ўжо баёў з усходнім наездцам, пралілася ўжо ахвярная кроў сыноў Беларусі, кроў на аўтар сваей дарагой Бацькаўшчыны.
Цікавым зьяўляецца, як адносіцца люднасьць у мейсцы пастою першай брыгады да беларускага жаўнера. Адзін з відочных сьведкаў падае: «Лепшых адносін і жадаць ня трэба. У кожным разе да гэтага часу мы і ня мысьлілі рабіць нейкія рэквізіцыі: сяляне дастаў-
ляюць хлеб, картофлю, муку, крупы, сала; прывозяць нават мяса. Кабеты вясковыя сушаць сухары, арганізаваны пральні, дзе дарма мыюць бялізну». Саўсім зразумела: люднасьць пабачыла ў войску Беларускай Народнай Рэспублікі сваіх родных сыноў, а дзеля таго і адносіны ня могуць быць такімі, як да чужацкіх арміяў. Нарэшце і лёзунгі, пад якімі выступае гэта войска — гэта родныя, дарагія. Народ зразумеў, што толькі агульнымі, сплочанымі сіламі можна змагацца з наездцам, усё руйнуючым, усё знішчаючым. Толькі дабытае самім можна лічыць сталым, пэўііым, толькі ў сваім уласным Гаспадарстве, у сваей Рэспубліцы можна заводзіць пажаданыя парадкі, каб лягчэй і вольней жылося і самім і патомкам.
Жыдоўская люднасьць сьпярша заняла было становішча чакаючае. Занадта аддзелы Балаховіча запэцкалі беларускае імя ў вачох жыдоў, занадта шырака сталі вядомы пагромы, якія ўчынялі «балахоўцы» з яго Расійскай Народнай Ахвотніцкай Арміі над жыдоўскай люднасьцю. Выступленьне ў свой час, цяпер ужо разаружанага Балаховіча, і пад штандарам беларускім завяло ў абмылку жыдоўскую люднасьць, што датычыць адносін да ўсяго беларускаго, і цяпер далёка яшчэ ня ўсе кругі жыдоўскага грамадзянства ўяўляюць сабе розьніцу паміж «балахоўца.мі» і арміяй Беларускай Народнай Рэспублікі.
Гэта, кажу, сьпярша адчувалася і на мейсцы пастою першай беларускай брыгады, хоць яна і ня мела ўвесь час нічога агульнага з «расейцамі-балахоўцамі». Люднасьць жыдоўская, нават з кругоў, не спачуваючых бальшавіком, была асьцярожна ў адносінах да беларускіх жаўнераў. І толькі потым, як добра прыгледзілася і зразумела, што гэта — тыя ж самыя людзі, з якімі жыдоўская люднасьць у сяброўцтве і добрым ладзе жыла ў згодзе паміж сабой цэлымі дзесяткамі і соткамі гадоў, што гэта — ня чужынцы ддя краю, якія нясуць з сабой дзікія пагромы, а тыя ж лагодныя вясковыя суседзібеларусы, якія па-братску жылі ўвесь час — тады, кажу, мяйсцовая жыдоўская люднасьць і ў м. Цімкавічах, і ў м. Капылю, і ў іншых мяйсцох начала ня толькі спачуваць беларускім фармацыям, але нават і рэальна памагаць ім, зьбіраючы ахвяры і помач беларускаму жаўнеру рэчамі і грашмі. Мы спадзяёмся, што ў хуткім часе жыдоўскае грамадзянства і другіх местаў і мястэчак нашых зразумее гэта і паіншаму пачне адносіцца да ўсяго беларускага і перш за ўсё да ідэі дзяржаўнасьці беларускай.
Вяртаючыся да першай беларускай брыгады, ня можэмо не адзначыць, што, нягледзячы на тое, што з чыста вайсковага боку, асабліва з боку матэрыяльнага, там шмат чаго бракуе, аднак той запал і
гарт у душы, які нясуць з сабой нашы нацыянальныя барацьбісты, даюць надзею на перамогу перашкодаў на дарозе да адраджэньня дзяржаўнага жыцьця нашай дарагой Бацькаўшчыны.
С. Р
Беларускае Слова. 1920. 6 сьнежня.
шп ■
> ♦’ <"н fWO г. Глд «ыдлкь-ьл I
ра«і і rpauiti! CkjU^u' «wpu у /)р№ ыбаг ці у 1
Бмірускій Ніцшжыья Ншт:ты для «рнымі в бепа^усАвму іыупвнйу-—жцнвру 1 ш Ся|ч<шк>! Him а нн.'апыуікач гзтігі ®д eid У
Абвестка ў «Беларускім Слове» ад 6 сьнежня 1920 г. з заклікам да беларускага грамадзтва несьці ахвяраваньні на карысьць случчакоў-паўстанцаў.
ГРАМАДЗЯНЕ!
Нясіце ахвяры рэчамі і грашмі! Складайце ахвяры ў «Гурткі беларускіх кабет»105 ці ў Беларускія Нацыянальныя Камітэты’ для перасылкі іх беларускаму паўстанцу — жаўнеру на Случчыне! Наша многапакутная Маці-Беларусь вымагае гэтага ад вас!
3 Случчыны
Атрыманы весткі аб тым, што вайсковымі аддзеламі Беларускай Народнай Рэспублікі забрана ў палон да 300 чырвонаармейцаў, у тым ліку 3 афіцэры. Пасьля абезаружаньня палонных адпусьцілі на волю, але ніхто з іх ня хоча ісьці назад, да сваіх.
3 апошніх вестак даведываемся, што перадавыя беларускія вайсковыя аддзелы стаяць у 10—12 верст. на захад ад Слуцку.
‘ Дзейнічалі ў той час у Беларусі ды ў замежжы (Літве, Польшчы ды інш.).
Урачысты дзень у месьце пастою першай брыгады войск БНР (Ад уласнага корэспондэнта «Беларускага Слова»)
28 лістапада a 13 гадзіне было адпраўлена набажэнства сьвяшч. С-кай царквьГ за ўдачы аружжа войск Беларускай Народнай Рэспублікі ў змаганьні іх з ворагамі нашай Бацькаўшчыны-Беларусі.
Кругом царквы натоўп народу. Дзень марозны, прыгожы. Сонейка сьвеціць, кідаючы на зямлю мільён іскаркаў, якія, адбіваючыся ад заінеўшага дрэва будынкаў, ад каменьняў, прымушаюць заплюшчываць вочы праходзячых. Хараство абразкоў прыроды стварае ў душы чалавека нейкі сьвяточны настрой. Кожны жыхар м. Сем-ва, кожны з жаўнераў, сабраўшыхся ў грамады каля царквы і на пляцу, адчуваюць сьвята; на тварох сабраўшыхся маладых жаўнераў-беларусаў напісана радасьць, у марозным паветры гучна разносяцца галасы, чуцен сьмех, жывая гутарка, гоман грамады.
3 званіцы С-кай царквы панясьліся a 10 гадзіне гукі званоў. Настрой чамусьці такі, што кожны гук глыбака западае ў дутпу, штосьці чыстае, непадробленае нясе, сьвятое. 3 усіх канцоў мястэчка і з бліжэйшых вёсак надыйходзяць да царквы людзі — мужчыны, кабеты, дзеці. Уважліва і ціха моліцца селянін аб спакою і лепшай долі сваёй і сваёй Бацькаўшчыны.
Кончылася абедня. На пляцу, перад царквой, сталі стройныя шарэнгі аддзелаў першай беларускай брыгады пад Нацыянальным штандарам.
Па сканчаныіі абедііі сьвяшч. сказаў гарачую прамову, у якой адзначыў, што Бацькаўшчына-Беларусь зруйнаваная, зьнішчаная войнамі і акупацыямі, стогне і цяпер пад цяжкай пятой ворагаў. Праца наша над адбудовай Бацькаўшчыны надта трудная, змаганьне з магутнымі ворагамі патрабуе вялікіх высілкаў, але ня трэба забывацца, што «ня ў сіле Бог, а ў праўдзе». А наша справа беларуская — справа правая, сьвятая. Пачынаем вялікую акцыю, дык памолімся ж перад пачаткам сьвятой працы — закончыў сваю прамову вясковы бацюшка — каб Бог дапамог беларускаму воінству выгнаць ворагаў з нашай многапакутнай зямелькі, Маці-Беларусі. Шчыра моляцца жаўнеры, люднасьць. Канчаецца малебен, загудзелі званы С-кай царквы і гучна разносіцца «многалецьце» беларускаму воінству.
Дзень 28 лістапада вечна астанецца памятным у прысутных на набажэнстве і ў жыхароў С-ва.
А. Я."
Беларускае Слова. 1920. 8 сьнежня.
' Праваслаўная царква ў м. Семежава.
" Крыптанім А.Якубецкага.
Першыя пахароны ў мейсцы пабыту брыгады войск БНР /Ад уласнага корэспондэнта «Беларускага Слова»)
На вайне як на вайне. Бываюць вясёлыя, радасныя хвіліны, але бываюць і хвіліны смутку, жалобныя.
Пішу пад сьвежым уражаньням адбыўшыхся ў С-ве пахаронаў першых ахвяр на фронце за незалежнасьць нашай дарагой Маці-Беларусі. 29 лістапада a 1 гадзіне ўдзень была адпраўляна паніхіда ў С-ай царкве па жаўнерах першай беларускай брыгады, забітых у барацьбе з бальшавікамі. На гэтыя першыя ўрачыстыя пахароны сьійшліся натоўпы народу; царква была паўнютка. Ліюцца гукі жалобных сьпеваў, мігацеюць сьвечкі, разносяцца гукі жалобнага звону. Каля трунаў з нябошчыкамі пастаўляны сьвежыя елкі, труны пакрыты беларускімі нацыянальнымі штандарамі. Аддаючы апошнюю чэсьць паўшым барацьбістам, жаўнеры, ўсе сяляне і кабеты трымаюць сьвечкі ў рукох. Каля трунаў стаіць ганаровая варта. Плывуць гукі жалобнага набажэнства, чутны ўсхліпываньня кабет.
Гляджу на нерухомыя постаці жаўнераў, што стаяць на ганаровай варце пры трунах; спакойныя, замысьленыя. Што думаюць гэтыя маладыя, рослыя дзяцюкі? Аб чым мысьліць гэты малады хлапчына з такім чыстым, сьветлым, прыгожым абліччам пад жалобныя гукі «Са Сьвятымі упокой»?..
Скончылася паніхіда... Труны з целамі нябошчыкаў падымаюць на плечы афіцэры і жаўнеры і нясуць з царквы на могілкі. Аркестар духавы сьпераду іграе жалобны марш, ідзець царкоўны хор, высока на плячох калегаў пасоўваюцца да могілак труны, ціха і мерна ідуць у прыкладным шыху роты стральцоў, коньніцы, далёкім поясам ідзець цывільная люднасьць.
Першыя рады жалобнай процэсіі падыйходзяць да прыгатаваных могілак, дзе над жаўцеючым «долам» калышацца нацыянальны штандар.
Пачаліся прамовы, гарачыя, пранікаючыя ў душу. Выяўлялася нядоля беларуская, выяўляліся клятвы змагацца да апошняга, выяўляліся патрэбы гэткіх сьвятых ахвяраў на аўтар многапакутнай Бацькаўшчыны. І калі ў царкве плакалі толькі кабеты, дык тут ня вытрымоўвалі жалю і сяляне-мужчыны. Прысутныя заліваліся сьлязьмі, плач кабет стаўся саўсім голасным. Але пасьля пахарон, на абліваўшыхся сьлязьмі абліччах, можна было заўважыць адвагу, рашучасьць і нязломнасьць у барацьбе з ворагамі Бацькаўшчыны.
Паплылі ў марозным паветры гукі і словы Беларускага Нацыянальнага гімну; гімн зьмяняецца бравурным напевам «беларускай марсэльезы»106 з яе «прагонім з зямлі палачоў».
Апускаюцца ў «дол» труны з першымі ахвярамі. Тройчы даецца залп, салют барацьбістам. Далёка разносіцца рэха ад сухіх стрэлаў. Кожны з прысутных лічыць сваім абавязкам кінуць жменьку сьвежага пяску на сьвежыя труны. Чутны клятвы помсты за маладыя ахвяры. Вось ужо і сьвежы магільны насып гатоў... Патроху пачынаюць расходзіцца. Сумна... не — сумна і радасна. To ж першыя ахвяры ў тэй вызваленчай акцыі, якую мы так сьмела распачалі. To ж першыя ахвяры таго, на што ўсе мы ідзём. Толькі тут кожны з нас яшчэ глыбей уцяміў высокасьць і сьвятасьць ідэі, якая паставіла нас на самаахвярную барацьбу. І хоць, можа, усіх нас чакае лёс сёньняшніх ахвяр, усё ж мы не ўхілімся ніколі ад мукаў і сьмерці ў барацьбе за незалежнасьць нашай дарагой Маці-Беларусі.
А. Я.
Беларускае Слова. 1920. 9 сьнежня.
Цяжкія баі Першай беларускай брыгады з бальшавікамі
3 Ліды надыйшла да нас вестка: у раёне Семежово адбываліся апошнімі днямі крывавыя баі паміж беларускімі аддзеламі і большавікамі. Частка беларускіх аддзелаў разьбіта і перайшла польскабольшавіцкую граніцу 7 сьнежня ў раёне вёскі Ветчыцы’. Аддзелы гэтыя цяпер разаружаюцца палякамі. Да гэтага часу разаружана 30 афіцэраў і 400 жаўнераў.
Гэта сумная вестка, атрыманая намі з крыніц неофіцыяльных, патрабуе яшчэ падцьверджаньня.
Паўстаньні на Меншчыне
Агенты першай брыгады падыймаюць на тылох у большавікоў сялянскія паўстаньні. Паўстанцы зьнішчаюць чыгуначную, тэлеграфную і тэлефонную камунікацыю, адбіваюць абозы, адбіраюць аружжа. Паўстанчыя атрады павелічаюцца з кожным дііём. Забезпакоеныя бальшавікі, сьцягіваючы сілы, ужываюць суровыя рэпрэсіі ў адносінах да захвачаных у палон паўстанцаў, а таксама і да люднасьці, ім спачуваючай.
‘ Недакладна. Магчыма, Ёдчыцы (Іодчыцы).
Партызаны
Партызанскія атрады, якія прарваліся на тылы бальшавікоў, у далейшым працягу робяць напады. У районе Міль[к]овіч, Слуцкага павету, аддзел партызанаў у 60 чал. пад камандай сотніка Дзяргача107 ўварваўся ў м-ко Сгаробін, дзе захапіў 7 камуністаў, членаў бабруйскай чрэзвычайкі. Гарнізон мяйстэчка, у ліку каля 200 чалавек, зьніштожан, а чэкістые павешаны на тэлеграфных стаўбах на пляцу проці клюбу «Інтэрнацыяналь». Захоплены 6 кулямётаў і 300 вінтовак. Гэты самы аддзел, у районе Ясмовіч', другім набегам зьніштожыў два эскадроны комуністычнай групы Дотэля. Захоплена здабыча: аружжа і коні.
Партыя «Зялёнага Дуба»
Баранавічы (Russpress)
Тые, што прыбылі з мяйсцовасьцяў, занятых бальшавікамі, паведамляюць, што ў аколіцах Слуцка і Койданава зьявіліся партызанскія аддзелы «Беларускай сялянскай партыі Зялёнага Дуба». «Зялёнадубцы» ўвесь час робяць напады на бальшавіцкія аддзелы. Гэтыя партызаны пашыраюць у вялікім ліку экзэмпляраў проклямацыі. Адна з іх падпісана «Беларускай селянскай партыяй Зялёнага Дуба», a другая атаманам «зялёнадубцаў» — Дзяргачом. Як вядома, сялянская партыя «Зялёнага Дуба» яшчэ ў 1918 г. была арганізавана цяперашнім старшынёю Беларускага Палітычнага Камітэту108 п. В. Адамовічам.
Аб помачы беларускаму паўстанцу-жаўнеру
«Гурток кабет помачы беларускаму жаўнеру» пры Горадзенскім Беларускім Нацыянальным Камітэце109 зьвяртаецца з просьбай да грамадзянства, спачуваючага беларускай справе, дапамагчы мажлівымі ахвярамі беларускаму жаўнеру першай брыгады.
Пажадана, каб ахвяры складаліся з пільна патрэбных рэчаў, як — бялізна, мэдыкамэнты, цёплае адзеньне і інш.
Ахвяры прыймаюцца штодня ў будынку Беларускага Нацыянальнага Камітэту (вуліца Ожэшковай, № 28).
Беларускае Слова. 1920. 12 сьнежня.
Беларусь у агні паўстаньня
Факт адбыўся! Тое, чаго найбалей баялася расейская і польская эндэцыя, сталася! Беларускі селянін прачнуўся! Мы стаімо цяпер перад фактам, каторы яскрава гаворыць, што балынавіцкая акупацыя на Беларусі запэўна ўжо акупацыя апошняя, што нацыянальны і эканамічны ўціск, тэрор і беспраўе бальшавіцкага камісарадзержаўя змусіў самыя шырокія масы беларускага селянства ўскалыхнуцца і, устаўшы на роўныя ногі, сказаць прад усім сьветам: «Годзі апекі! Мы самі збудуем сабе новае жыцьцё!» Цяпер беларускі селянін ужо пераканаўся, што ніякая апека не забясьпечыць яму самобытнага істнаваньня, што кожны народ, каторы ўжо цяпер цешыцца сваей незалежнасьцю і карыстае ўсімі яе скуткамі, здабыў яе своёй уласнай працай, без ніякай помачы збоку.
І вось ён падняўся супроці сваіх угнетацеляў, каб бараніць свае чалавечыя правы. Усход Беларусі гарыць у паўстаньні. І паўстаньне гэтае ня ёсьць, як думае польская эндэцыя, «скуткам інтрыгі кучкі беларускіх дзяячоў» і не «скуткам эканаміцкага ўціску». He, гэта самы праўдзівы стыхійны беларускі нацыяпалыіьі рух. Балей таго, рух гэты распачаўся па ініцыятыве самога беларускага селянства, a інтэлігенцыя пазьней пачала наязджаць у паветы, ахопленыя паўстаньнем, каб падтрымаць свой народ у яго вызваленчым руху.
І цяпер, калі беларускі народ адваяваў сабе незалежнасьць, ніякая сіла, ніякія абецанкі камуністычнага раю не здалеюць супакоіць беларускага селяніна і змусіць яго злажыць аружжа раней, чымся ён здабудзе сабе незалежнасьць, бо на штандарах паўстанцаў напісана: «На касьцёх сваіх збудуем волі гмах». І мы верым, што тыя людзі, каторыя сталі пад гэты штандар, не застановяцца ні перад якімі ахвярамі, і бальшавіцкая акупацыя на Беларусі — сапраўды ўжо апошняя акупацыя, абы толькі яшчэ больш беларускай краёвай інтэлігенцыі адгукнулася на кліч свайго народу і пасьпяшылася яму на дапамогу.
Ул. К.110
Першая брыгада войск БНР з адвагай і мужнасьцю б'ецца
3 места новага пабыту Штабу першай брыгады войск Бел. Нар. Рэсп. намі атрымана вестак ад 9 гэтага сьнежня, што брыгада з мужнасьцю адбіваецца ад напіраючых у пераважаючым ліку бальшавіцкіх аддзелаў і што 2 роты, складаўшыя асобны ад 1 брыгады аддзел, прымушаны былі пад напорам вялікіх сіл праціўніка адступіць да лініі польскіх войск, дзе былі разаружаны.
Зьдзек бальшавікоў над беларускімі палоннымі
Намі атрыманы весткі з беларускага паўстанчага лягеру на Случчыне. У часе аднэй з гарачых стычак з бальшавікамі 3 конных беларускіх разьведчыкі папаліся ў бальшавіцкі палон. У Слуцку, водзячы гэных першых палонных па вуліцах, бальшавікі страшэнна зьдзекаваліся над імі. Прабаваўшыя з публікі заступацца за гэтыя няшчасныя ахвяры ці нават выяўляўшыя толькі паміж сабой жаль і спагаду да гэных бедакоў арыштоўваліся на мейсцы.
Змучаныя, зьбітыя палонныя прасілі ў сваіх мучыцеляў, як ласкі, дабіць іх.
Беларускае Слова. 1920. 15 сьнежня.
СЛУЦКІЯ ПАДЗЕІ
Ў ІНТЭРПРЭТАЦЫІ БАЛЫІІАВІЦКІХ ГАЗЭТАЎ
Сьнежань 1920 г.
Слуцк
Сейчас же по освобожденют Слуцка туда послан ЦК товарніц с лнтературой н ннструкцнямн для восстановлення Слуцкой органнзацнн КСМБ.
Звезда'". 1920. 3 декабря.
«Паўстаньні проціў бальшавікоў».
Нам ня раз прыходзілася чытаць у нашых газэтах аб тых цэбрах гразі, якою ўвесь буржуазны друк аблівае рабоча-сялянскую ўладу дзеле таго, каб трымаць сваіх сялян і работнікаў у цемры і даваць ім фальшывые весткі. Так, напрыклад газэта «Новое Варшавское Слово» ад 25 лістапада з крыніц Беларускаго бюро друку112 паведамляе: «3 розных ксшцоў паведамляюць, што ва ўсім Менскім вокрузе пачаліся проціўбальшавіцкіе паўстаньні. Арганізатарамі паўстаньня з'яўляюцца левые беларускіе элемэнты, выступаючые пад лёзунгам незалежнай Беларусі і скліканьня беларускага нацыянальнага сходу. Паўстанцы занялі мястэчкі Гайна і Лагойск на поўнач ад Менску».
Была часта некалькі дзён таму назад, калі белы друк пісаў аб тым, што і Менск заняты паўстанцамі. Гэта відаць з далейшых слоў:
кВесткі аб заняцьці Менска не пацьверджаюцца.»
Мялі Ямеля, твая нядзеля.
He за гарамі тая часіна, калі працоўная бедната Захаду, узяўшы ўладу ў сваю рукі, зробіць сваё друкаванае слова праўдзівым і чэсным.
С. Б.”3
Савецкая Беларусь. 1920. 12 сьнежня.
ВЫТРЫМКІ 3 КАМУНІКАТАЎ ШТАБУ ПЕРШАЕ СЛУЦКАЕ БРЫГАДЫ ВОЙСКАЎ БНР’
Сьнежань 1920 г.
[-1
4.XII.1920 г. Рота стральцоў нашых войск пры націску чырвоных на Семежава была акружана ў засьценку Вялікі і Малы Страпінь".
Рота прарвалася праз рады чырвоных і адышла ў напрамку на Вялікі Рожын. У гэтым месцы рота ўначы наткнулася на бальшавіцкі карацельны атрад. Забілі камісара і 15 чырвонаармейцаў узялі ў палон. Захоплена канцылярыя атраду і забраны гурт скаціны і коняй, што зрэквізавалі бальшавікі ў сялян в. Вялікі Рожын (у сем'яў дэзэрціраў). Усё зрэквізаванае было аддадзена сялянам.
5.ХП. Адбыліся цяжкія баі пад Капылём і Семежавам. Бел[аруская] рота цэлы дзень бараніла м. Вызну проціў цэлага бальшавіцкага батальёну, маючага некалькі кулямётаў. За недахопам патрэбных сродкаў абароны аддзел прымушаны быў адступіць на захад. Бальшавікі панесьлі значныя страты. 3 боку беларусаў таксама шмат раненых. У бел[арускім] войску адчуваецца недахоп аружжа і амуніцыі.
Уначы з 9 на 10.XII. вывядоўчы аддзел стральцоў зрабіў налёт на вёскі Крывасёлкі й Навасёлкі, дзе забралі 28 палонных.
10.XII. Зьявіліся да штабу 1-ай Белар[ускай] Брыгады 18 чалавек «зялёных» з аружжам і набоямі. «Зялёныя» прарваліся праз рады ворагаў і прылучыліся да войск БНР.
Уначы з 11 на 12.XII. бел[арускі] аддзел разьведкі заатакаваў вёску Сгарын. Узята ў палон 10 чырвоных і адабраны транспарт у мясц[овай] люднасьці са збожжам. Усё зьвернена ўласьнікам.
’ Першы вайсковы камунікат 1-й Слуцкай быгады войскаў БНР за 27 лістапада 1920 г. зьмешчаны ў газэце «Беларускае Слова» за 4 сьнежня 1920 г. (гл. с. 58).
" Магчыма, Сграхіні.
Уначы з 13 на 14.XIL камандзір вывядоўчага аддзелу Першага Слуцкага Палку Сгрэльцоў пры помачы кавалерыйскага аддзелу зблізіліся да м. Семежава, якое было занята карацельным бальшавіцкім атрадам і пасьля крывавага бою занялі мястэчка. Карацельны бальшав[іцкі] атрад зусім зьнішчаны. Вораг страціў забітых і раненых 50 чал[авек].
3 нашага боку 3-х раненых.
3 17 на 18.XII. мы занялі м. Піліпавічы, Байчацін', Сграхін і м. Семежава. Узята 25 палонных і здабыта 1 кулямёт з набоямі, шмат стрэльбаў, набояў, гранатаў, палёвая кухня, транспарт з коньмі.
3 18 на 19.XII. мы занялі Вызну. 50 чырвонаармейцаў забіта і шмат ранена, а таксама захоплена значная ваенная здабыча.
19.XII. а 10-й гадз[іне] раніцы бел[арускія] аддзелы паднаціскам ворага адышлі на старыя пазыцыі.
3 19 на 20.ХІІ. адступілі мы на лінію Колкі — Морач — Узнога.
20.XII.1920 г. У раёне Семежава пачалі адыходзіць па сканчэньні эвакуацыі Семежава на лініі Лубенец — Урведзь, дзе мы злучыліся з рэзэрвамі. [...]
30.XII.1920 г. Брыгада перайшла раку Лань і была раззброена польскім войскам. Аднак пэўныя баёвыя групы, заснаваўшы паўстанскую арганізацыю, дасталіся на тылы бальшавікоў, дзе і далей праводзяць баёвую дзейнасьць. Раззброеныя аддзелы 1-ай Брыгады Войск БНР часова інтэрнованыя ў ваколіцах Сіняўкі (на ўсход ад Баранавіч).
Матэрыяльнае становішча тых аддзелаў цяжкае. Патрэбная ёсьць скорая помач грамадзянства.
Пар[учнік] Арцышэўскі" за Шэфа Штабу Войск БНР
Новы шлях. 1937. 25 лістапада. С. 6—7.
’ Правільна — Бучацін.
“ Памылкова пададзена прозьвішча афіцэра штабу 1-е Слуцкае брыгады, трэба — Арцышэвіч.
3 АПЭРАТЫЎНЫХ ДАНЯСЕНЬНЯЎ
16-Е САВЕЦКАЕ АРМІІ
ПРА ВАЕННАЕ СТАНОВІШЧА НА СЛУЧЧЫНЕ
Лістапад — сьнежань 1920 г.
Срочно, секретно
ТЕЛЕГРАММА
НАЧРЕГМСТРОЗАГГ
Могнлев. 12 ноября 1920 г.
[...] Полякп готовнлнсь очнстнть Слуцк н отойтн на лннню рекн Лань. Штаднв 11" был расположен в м. Фнлнпповнчн, что в 40 верстах зап. Слуцка. [...] В Слуцке органнзовалась Белорусская рада, пославшая представнтелей в сейм с ходатайством об оставленнн в Слуцке польвойск. В связн с этнм сейм затребовал военпредставнтелей для совеіцання в вопросе об оставленнн Слуцка. По тем же сведенням, в районе Слуцка прнсутствня войск Балаховнча не обнаружено. Провнантом, деньгамн, обмунднрованнем снабжает Балаховнча польправнтельство. Легнонеры ждут скорейшего заключення мнра. Настроенпе жнтелей враждебное совластп. [...]
Начрегнстроштарм 16"‘ н военком Завйнформацней Ю.Жебровскнй
РДВА, ф. 201, воп. 3, спр. 624, арк. 254—254адв. Завераная копія.
Телеграмма
Начоперупрзап""
Могнлев. 24 ноября 1920 г., 19 часов. Срочно. Секретно.
РАЗВЕДЫВАТЕЛЬНАЯ СВОДКА ШТАРМ 16 К 19 ЧАСАМ.
Слуцкое направленне: 23/ХІ мелкне партіш банднтов пыталнсь пронзвестн налет на д. Юшковнчн, что 12 в. ю/в. м. Любань , захватнв часть нашей заставы. 1) Войсковой разведкой прнсутствне
' Начальніку аддзелу рэгістрацыі данясеньняў Заходняга фронту. Копіі ўсіх тэлеграмаў былі дасланыя яшчэ ў некалькі пунктаў.
Штаб 11-е польскае дывізіі.
Начальнік аддзелу рэгістрацыі данясеньняў 16-е савецкае арміі. Начальнік апэратыўнага ўпраўленьня Заходняга фронту.
Відаць, памылка ў дакумэнце. В. Юшкавічы знаходзіцца ў 12 вёрстах на паўночны захад ад Любані..
в д. Бондарн, что в 7 верстах ю/в г. Слуцка, отряда банднтов не подтверднлось. 3) По словам местжнтелей в лесу в районе д.Домброво скрывается около 200 бамднтов. По словам лнца, прнбывшего нз Слуцка, мобплнзованные Балаховнчем в этом районе дезертнры-красноармейцы направляются в Несвнж. [...]
Ноу-16' Военком Эстрнп Начразотодарм" Шварц
РДВА, ф. 201, воп. 3, спр. 592, арк. 204. Завераная копія.
Срочно, секретію ТЕЛЕГРАММА
НАЧРЕГІ4СТРОЗАП
Могнлев. 26 ноября 1920 г.
РЕГНСТРАЦНОННАЯ РЕГМСТРОШТАРМА 16 к 6 час.
[...] По тем же сведенням, в районе Слуцка разьезжают конные отряды Балаховнча, не прннадлежаіцне определенным частям, с целыо мобнлнзацнн н вербовкн добровольцев, отряды большей частыо без оружня. В Слуцке органнзовавшаяся Белорусская рада (когда — не указано) пронзводнт вербовку добровольцев н отправляет нх в Семежево. Молодежь полякн заставляют запнсываться добровольцамн радн заіцнты Белорусснн, запнсываются ежедневно до двухсот человек почтн нсключмтельно дезертнры, боясь расстрела с прнходом красных, белорусской радой навербовано около 2000 человек, которымн хотят оказать сопротнвленне красным прн передвнженнн на государственную граннцу. Регулярных войск Балаховнча в районе Слуцка нет. Полякамн распускаются слухн, которым охотно вернт местное населенне, что болыпевпкіі должны отойтн до Днепра, а полякн до Бута, большевнкн этого не нсполняют, потому полякм отходят до рекн Лань. Это не дает Белорусснн быть самостоятелыюй. В случае пораження Балаховнча полякн помогут Белорусснн. [...]
Начрегнстроштарм-16 н военком"* Зав.іінформацней Ю.Жебровскнй
РДВА, ф. 201, воп. 3, спр. 624, арк. 338—338адв. Завераная копія.
‘ Начальнік апэратыўнага ўпраўленьня.
" Начальнік аддзелу выведкі асобнай арміі.
Подпіс неразборлівы.
Срочно, секретно ТЕЛЕГРАММА
НАЧРЕГЙСТРОЗАП
Члеігу РВС тов.Мулііну
Командарму 16
Могнлев. 30 ноября 1920 года.
[...] Полякн покннулн Слуцк 23/ХІ в 11 часов утра. 48-й н 47-й пех. полкн отходмлн на государственную граннцу [...] Штаб 11—й днвнзнн 20/ХІ выехал на автомобнлях в направленнн Несвнжа, где, по слухам, должен остановнться. Того же чнсла 18 автомобнлей перевозмло нз Слуцка в Семежево добровольцев, завербованных белорусской радой. Белорусская рада выехала нз Слуцка в Семежево 21/XI, на месте новой стоянкн формнрует 2-й запасной полк «обороны Белорусснн» 3-хбатальонного состава, маршевые роты этого полка отправляют пополненне Балаховнчу, комаііднр полка капнтан КРАШЙНЕВСКЙЙ, полку недостает внігговок, пулеметов вовсе нет. По словам местных жнтелей, в Сннявке находятся часпі отряда атамана йскры, к нему прнсоедііннлся отряд банднтов под командой пралоріцнка ХАШМОНОВА, пронсходяіцего нз дер. Новодворцы, что в 2 верстах южнее Слуцка (по местному дер. называется Ячево). Нахожденне Белорусской Рады в нейтральной зоне поддержнвается полякамн, которые дают обмунднрованне белорусскнм частям: старые папахн, такне же обмоткн, ботлнкн, брюкм н френчн. Кокарда у солдат Белорусской Рады — череп co скреіценнымн костямн, на рукавах нацнональная белая лента, в середнне красная, некоторая часть матерых балаховцев носнт скрегценные ленты на грудіі н на рукаве надпнсн: на красном фоне чернымн буквамн «Бей жндов, спасай Россшо» м на белом фоне краснымн буквамн «Земля н воля крестьянам». [...]
Зам. Начрегнстроштарм-16 н военком разведкн Ю.Жебровскнй За зав.ннформацней — Ю.Васнльев
РДВА, ф. 201, воп. 3, спр. 624, арк. 368—368адв. Завераная копія.
Делегат связн от 8 стр. днв.
прн Штабе 11 (Польской) днвнзпн
2 декабря [19] 20 г.
Барановнчн.
Делегату связн 16 армші прн Штарме 4 (Польской)
[...] Во время пребываішя моего в Слуцке в городе было замечено много лнчностей, одетых в Русскую форму, выдававшнх себя за солдат н офнцеров Балаховнча. В зданнн мужской гнмназнп 16 ноября состоялся сьезд Белоруссов под председательством брата Балаховнча’ (см. Нов. Варшав. Слово № 52/271 от 28/ХІ). На улнцах былн расклеены афншн с подпнсью Нацнон. Белорусск. Комнтета с прнзывом встать на заіцнту протнв большевнков, узурпаторов властн, прнзывая бнть коммуннстов н комнссаров, а также былн расклеены обьявлення с благодарностью Савенкову"4, Пнльсудскому н всем представнтелям Антанты за дело помоіцн в органнзацнн войск Балаховнча. Афншн через несколько часов былн нензвестно кем сняты. Спустя два дня Польскнм Командованнем был расклеен прнказ, караюіцнй Полевым Судом расклейку подобных афнш. 24/ХІ (вечером) накануне отхода Штаднва 11 нз Слуцка ко мне явнлнсь лнчностн, назвавшне себя Старпшной Слуцкой Рады н Поручнком, Командуюіцнм войскамн Слуцка, с протестом [протнв] будуіцего занятня Слуцка нашнмн войскамн н с заявленнем, что co стороны Слуцкой Рады будет оказано вооруженное сопротнвленне. Как лнцо, не уполномоченное входнть в какне-лнбо переговоры с Гражданскнмн властямн, мною было отказано в прнеме как представнтелей Слуцкой Рады, так в протесте, о чем донесено в Штаднв 8.
Делегат связн
прн 11 (Польской) Днвнзнн С. Рязннн.
РДВА, ф. 201, воп. 1, спр. 247, арк. 24—25. Аўтэнт., рук.
Маецца на ўвазе стрыечны брат ген. Сг. Булак-Балаховіча Язэп (Юзік), які камандаваў адным зь ягоных кавалерыйскіх аддзелаў. Прысутнічаў назіральнікам на зьезьдзе Случчыны. У пачатку 1922 г. забіты чырвонымі партызанамі ў Белавескай пушчы.
ТЕЛЕГРАММА
НАЧОПЕРУПРЗАП"
[...] Могнлев, 5-го декабря 1920 года, 19 часов.
Срочно. Секретно.
Разведывательная сводка Штарм 16 к 19 часам
Слуцкое направленне. Нашн частн, вступнвшне в нейтральную зону с целью очшцення ея от банднтов, 4/12 занялй м. Семежево, захватнв 3 пленных 9 роты 1 Белорусского полка I Белорусской брнгады. Показанйямн перебежчнка-комполка 1 Белорусского полка 1 Белорусской брнгады, прннятого 3/12 в районе м. Романово, й пленных 9 роты того же полка установлено, что полк сформнрован в м. Семежево нз дезертнров Слуцкого уезда м входнт в состав 1 Белорусской брнгады, 2-й полк которой еіце не сформйрован, [l-й] полк занймал участок д. Кулак[м] (4 в. южн. м.Тммковйчй) — Гулевнчн — с.Желнхов (6 в. ю/в м. Семежево), нмея третнй батальон в резерве прн штабе полка в м. Семежево, в полку около тысячй человек (недйсцйплйннрованных н необмундйрованных), вооруженных 400 вйнтовкамн, 120 ручнымя гранатамн, одшім пулеметом[...]
Передал полнтком Петров Прннял дежурный Кравчук
РДВА, ф. 201, воп. 3, спр. 600, арк .141—141адв. Аўтэнт., маш.
РЙГА ПРЕДСЕДАТЕЛЮ РОССНЙСКО-УКРАМНСКОЙ МЙРНОЙ ДЕЛЕГАЦЙЙ ТОВ. ЙОФФЕ115, МЙНСК ПРУВСК" ТОВ. ЙОРДАНСКОМУ1’6. КОПЙЯ РЕВВОЕНСОВЗАП—.
Могнлев. 10 декабря 1920 года.
Семежевскйй местревком Слуцкого уезда доносйт: в деревнях йодчнцы — Новые Мокраны, что в 8—10 верст западнее Семежево, находятся базы Белорусской Рады. Последіше вмешйваются в управленне террнторнн восточнее государственной граннцы, пройзводят реквнзнцню скота. Предревком Семежевскйй Васнлнй ЕФЙМЧУК н гражданнн деревнн Подмостье Грнгорйй ФАДЕЕВ уведены войскамн Белорусской Рады. Мозырскнй ревком доносйт, что бандамн Балаховнча в Комаровской волостн в первых чнслах декабря вырезано 96 еврейскнх семейств. Доводя обо всем этом до Вашего сведення, Реввоенсовет 16 Армнм протестует протав подобных нарушеннй мнрно-
' Начальнік апэратыўнага ўпраўленьня Заходняга фронту савецкіх войскаў.
Польско-росснйско-украннская военная согласнтельная комнссня. Рэўваенсавет Заходняга фронту.
го договора Белорусской радой, действня которой не могут не пронсходнть без ведома н санкцнн Польского Правнтельства, требует возврагцення ЕФЙМЧУКА н ФАДЕЕВА в Семежево н выражает свое негодованне по поводу зверств банд Балаховнча.
За командарма 16 ШЙЛОВСКЙЙ
Зам. член РВС 16 ВРОБОВ
Помначреварм 16 ДОКМАН
РДВА, ф. 201, воп. 1, спр. 73, арк. 68. Завераная копія.
Почто-телеграмма № 3955/оп
НАЧРЕВАРМ 16
Могнлев. 10 декабря 1920 г.
Секретно, оператнвная
По прнказанню Наштарм передаю когшю ннжеследуюіцей тслеграммы: «Наштареввоенресп. Копнн Наркомнндел тов. ЧЙЧЕРЙНУ117, копнн тов. ЙОФФЕ через Наркомнндел, копнн Наштазап, копня Наштаюгозап, копнн Наштарм 16.
Без заголовка Серня «Г» только Наштарм 16
МЙНСК, 10 декабря 1920 года, 22 часа 55 мннут. Передаю текст протеста моего шефу Польделегацнм от 10 декабря за №689 по поводу безчннств войск Белорусской Рады в районе нейтральной зоны:
Господнну Шефу Польделегацнн.
Командованне 16-й Советской Армнн сообіцает, что в деревне йодчнцы (Новые Мокраны), 8—10 верст западнее Семежево, находятся базы так называемой Белорусской Рады н пронзводят оттуда разбойннчьн налеты на нейтральную зону восточнее Государственной граннцы, вмешнваются в Советское Управленне террнторнн, пронзводят реквнзнцнн н конфнскацмн нмуіцества у населення нейтральной полосы н творят наснлня над гражданамн. Так, напрнмер, отрядамн названной Рады уведены в первых чнслах декабря Председатель Семежевского Ревкома Васнлмй ЕФЙМЧУК н гражданнн деревнн Подмостье Грнгорнй ФАДЕЕВ. Прнзнавая так называемую Белорусскую Раду органнзацней самочннной, основанной прн непосредственном участнн н помоіцн ннтерннрованного Польшей Балаховнча, н следовательно, чуждой по духу н задачам суіцествуюіцей в РСФСР властн н враждебной последней, Росснйско-Украннская делегацня, от нменн Главного Командовання Росснйско-Украннскнх войск, протестует протнв допуіцення Польскнм Командованнем на террнторнн своей нейтральной зоны подобной органнзацнн, нбо та-
ковая терпнмость в корне протнворечнт статье 2 договора о прелнмннарном мнре н требует немедленно ннтерннровання войск упомянутой Рады, лнквндацнн самой Рады, органнзацнн заведомо враждебной суіцествуюіцей в РСФСР властн, а также немедленного возвраіцення граждап Е. ЕФЙМЧУКА н ФАДЕЕВА. О прннятых Польскнм Командованнем мерах прошу поставнть меня в нзвестность.
Председатель Росснйско-Украннской Военной Делегацнн
І4ОРДАНСКНЙ.
П. п. Начоперупрарм 16 Генштаба Ржечлцкнй Военком
РДВА, ф. 201, воп. 10, спр. 46, арк. 313—ЗІЗадв. Завераная копія.
НАШТАРМ
ТЕЛЕГРАММА
НАЧОПЕРУПРЗАП
Срочно. Секретно.
Могнлев. 19 декабря 1920 г. Оператнвная к 22 часам.
[...] 8-я Днвнзпя, 22 брнгада, отряд 65 полка снлою 66 штыков выступнл в 9 час. 19/12 нз м. Романово в м. Тнмковнчн для усялення 66 полка. В остальном брнгады без перемен. 23 брнгада. В 7 час. 19/12 банда Белоруссов сплою 100 штыков напала на м. Внзна’ н заняла его. Рота 69 полка выбнла в 10 час. протнвннка нз местечка, но с контрнаступленмем его нашн частн вынуждены былн отойтн. В 12 час. с помоіцью двннутых резервов 69 полка нашн частн выбнлн протнвннка н снова занялн м. Внзна, захватнв в плен 12 солдат 9 роты Белорусского полка. Главные снлы протнвннка отступнлм в м. Семежово. В 5 час. 19/12 в направленнн д. Гулевнчн (6 вер. сев,вост. м. Семежово) нз г. Слуцк двннуты 2 бронемашнны бронеотряда №1. В нсполненне днректнвы Командарм для очнсткн нейтральной зоны двннут в 4 час. 19/12 в м. Внзна 68 полк. [...]
п.п. НОУ 16 РЖЕЧНЦКЙЙ
Военком ЭСТРІ4Н
Резолюцня: «Опер. Протест через Офнцера связн прн Штарме. 19/ХІІ.»
РДВА, ф. 201, воп.Ю, спр. 46, арк. 377—377адв. Завераная копія.
" Тут і далей правільна — Вызна.
Секретно.
СВЕДЕННЯ О БЕЛОРУССКЙХ ЧАСТЯХ, сформнрованных н действуюіцнх в Слуцком направленнн, нмеюіцнеся в Разведывательном отделе Штаба 16 армнн к 20 декабря 20 г.
Начало формнровання Белорусскнх частей в районе гор. Слуцка положнла образовавшаяся в теченне перемнрня между Польшей н Россней в гор. Слуцке Белорусская Рада, которая поручнла Самусевнчу органнзовать Белорусскнй полк. По донесенню нашего делегата, для связн прн штабе 11 Польской днвнзнн 15/ХІ в гор. Слуцке был мнтннг с участнем представнтелей армнн Балаховнча, после которого 17/ХІ по городу былн расклеены воззвання к населенню с прнзывом поддержать обьявленную мобнлнзацню мужского населення от 20 до 30 лет, но к вечеру того же дня этп воззвання былн сняты.
В дальнейшем с оставленнем полякамн гор. Слуцка н отходом за государственную граннцу Белорусская Рада также покннула гор. Слуцк н переехала в м. Семежево, куда, по агентурным сведенням, былм перевезены на грузовнках также н Белорусскне воннскне частн, которые, по словам местжнтелей, подтвержденным впоследствнн показаннямн пленных, заканчнвалн там свое формнрованне н оттуда 29/ХІ пронзвелн налет на дер. Белевнчн н м. Внзна, захватмв в д. Белевнчн наш караул.
1/12 нашн частн, вступнвшне в нейтральную зону с целью очнсткн ея от банднтов, выбнв частн 2-го б-на 1-го Белорусского полка, занялн м. Внзна, захватнв прн этом пленных н канцелярню 6 роты этого полка. Продолжая дальнейшую очнстку, 4/12 нашн частн с боем занялн м. Семежево, захватнв прн этом пленных 9 роты 1 Белорусского полка, показанпямн которых установлено, что 1 Белорусскнй полк входнт в состав 1 Белорусской брпгады, 2-й полк которой еіце не сформнрован, н что в полку 12 рот обіцей чнсленностью около 1000 человек, вооруженных 400 вннтовкамм, 120 гранатамн н 1 пулеметом. Выбнтые нз м. Семежево н Внзны Белорусскне частн отошлн за государственную граннцу н расположнлнсь в нейтральной зоне по обе стороны Слуцкого шоссе, прнчем штаб 1го Белоруского полка расположнлся в д. Грнцевнчя, куда, по словам бежавшего нз плена кр-ца, 10/12 было прнвезено нз м. Сннявкн 2 воза вннтовок н 4 воза патронов.
13/12 Белорусскне частн (предположнтельно 1 Белорусского полка) провелн налет на д. Сгарые Мокраны.
17/12 1—й Белорусскнй полк повел наступленне вдоль Слуцкого шоссе н к вечеру того же дня занял м. Семежево, продолжая вестн дальнейшее наступленне в юго-восточном направленіш, он, предположнтельно частямн 2-го п 3-го б-нов, 19/12 с боем занял м. Внзна, откуда в тот же день был выбнт нашнмн частямн, прнчем в боях [в] этом районе былн взяты пленные от частей 2 н 3 б-нов 1го Слуцкого (Белорусского) полка 1 Белорусской брнгады.
В появнвшейся в Варшавской газете «Свобода»118 8/12 заметке сказано, что в состав Белорусской армлн входят: 1 Белоруссклй (предположлтельно Слуцкнй), Млнсклй, Могнлевсклй л Влтебсклй пех. полкл н 1 эскадрон кавалерлл, но до сего временл подтвердлл свое прлсутствле только одлн Белоруссклй ллл Слуцклй пехполк.
По словам местжлтелей, в районе ст. Ганцевлчл расположен невыясненного налменованля формлруюшлйся Белоруссклй полк обгцей члсленностыо около 1000 человек, ожлдаюіцлй полученля вооруженля.
Необходлмо отметлть, что, по словам местных жлтелей, Белорусскле частл л отдельные солдаты прл выходе лз нейтральной зоны на польскую сторону разоружаются полякамл л направляются в тыл якобы на работы, что подтвердлля пленные, взятые в последнлх боях.
В боях в районе м. Семежево установлено налнчне прл Белорусском полку невыясненного колнчества артнллернн.
Начальннк Разведывательного отдела Штаба 16 армнн Шварц 20 декабря 1920 г.
РДВА, ф. 201, воп. 10, спр. 46, арк. 385—385. Аўтэшп., маш.
^еларускі ^ародзе!
Настал Гістарычны I адказны для усіх жыхароу нашай зямелькі молэнг: праудзівы сын Беларусі-Камандуючы Рускае Народнае Ахвотніцкае Арміі-Генерал Булак-Бальховіч, адчуушй сзаім чуткім сзрдцам горо і стогн Бзлару.скага Народу прыдушавага насільлям і зьдзекам баль-, шавікау, згодзілся прыняць пад сваю каманду пауставшэу селянхх 1 Зялінадубцау, якіе праз увзсь час вялі барацзбу з бальшавіквмі і 1х пры-тульнікамі.
25-гб гэтага Кастрычніна, подняушы Бвларускі Штандар наш Бацьна БуланБалаховіч пврайшоузвойснам граніцу, устаноаляную прэлінінарным мірам.
Шпарка Ен Ідзз наперод, маючы мэту выгнаць захватчыкау уласьці4альшав:кау н празясьці у жзіцьцз даунейшые мары усіх сьвядомыхсыноу Беларусі-стварйць свае незллеж.час Гаспадарство, даць змучанаму Беларускаму Н іроду тую зямлю, што дагэтуль давалі яму на паперы балашавікі, даць магчымасьць працаваць на сваю карысьць, а не для бальшавішіх капіларау I уселякіх .іслолколлау".
ДыК у гэгы вельмі важны мамэнт клічам Цяуе, Беларускі Народзе, каб памог Ты у аяліксй справе адбуд -вы свайго уласнага Гаспадарства. ’КпІчам усіх, хто міс моц трымаць у руках вінтоуку—Ідзіце да свайго Беларускага БацькІ, стачавіцеся у шарэнгі гхвотніцкіх атрадау ка5 коцна ударыцч на бальшавНау і чым найхутчэй ныгнаць дзікіх захватЧзікау улгсьаі з радной зямелькі!
I лзіце ж усе-каб наш уд«р быу моцны каб паказаць усяму міру. што мы, Беларусы, як I Іншые нароіы, ужо прачнуліся для нацьіанальнага жыц>ця, ужэ паіалі будіваці, уласчае Гас!|»ларство!
Ідзіцз у.се-бо наста/ час уааскрлссні.ня Бзлаэусі: Нзш дарагі Бацька аяд.зе на; у апошні бзй і ужо бягуць у паніцы вэрагі, толькі што панававшые-як гасплдарsi-на нашай зямелшы.
Хай жа істяуе Вояыіая Незалежная Еелгл усьі
Хай жыве на'Д дарагі Белврусні Бацьна Бул ;к Балаховічі
Хай жыва Руская Рародная Ахоотніцк я Арміл,дапамггасчая нам у цяЖкГччс нашігз вызнапеньня ад бальшавіцкага зьазеку!
Хай «ывудь нашье Белзрусхіе П. ріьізагы і Зя/енедубйы.не шкадую4^13 сва'іго жыцьця д.ля роднай Балькгуагйыны!
He аалэжым аруікжа пгкульня выггнім роргггу з роднай зямелькі, вакуль вашые штандгры ня бучуць кралівгйда па усей Белагусі.
Баізрускі Падігычн* Наітн пры ікрадніз Ахвотніцк:е Арміі Гзнграла Булан-Зддаг віча.
Улётка Беларускага Палітычнага Камітэту. 1920 г.
Офнцеру связн от Штарм 4 Польской
прн Штарм 16 Росснйской Капптану ЖАБННСКОМУ
22/ХІІ. 1920 г.
По нмеюгцнмся данным, частн так называемой Белорусской Рады до сего временн находнлнсь н продолжают находнть себе прнстанніце в Польской частн нейтральной зоны, к западу от государственной граннцы н даже на польской террнторнн.
Действнямн Советскнх войск в пернод с 4-го до 7-го декабря нейтральная зона к востоку от государственной граннцы была очніцена от белогвардейскнх формнрованнй Белорусской Рады; частн ее, оставнв Слуцк, а затем н Семежево ушлн за государственную граннцу н нейтральную зону Полыіш н расположнлнсь в нейтральной зоне по обе стороны Слуцкого шоссе, прнчем штаб 1-го Белоруского полка стал в д. Грнцевнчн, куда, по словам бежавшего нз плена красноармейца, 10 декабря было прнвезено нз м. Сннявкн 2 воза вннтовок н 4 воза патронов. По словам местных жнтелей, в районе ст. Ганцевнчн расположен невыясненого нанменовання формнруюіцнйся Белорусскнй полк обгцей чіісленностью 1000 человек, ожіідаюіціій получення вооруження.
13-го декабря Белорусскне частн пронзвелн налет на дер. Сгар. Мокраны, а 17-го декабря те же частн, поведя наступленне вдоль Слуцкого шоссе, занялн м. Семежево н м. Внзна. Появленне банд Белорусской Рады вновь в русской частн нейтральной зоны н предпрнннмаемые нмн враждебные действня пропзв Советскнх войск являются результатом невыполнення Польскнм Командованнем договора, обязываюгцего Польское Командованне разоружать все переходяіцне государственную гранпцу вооруженные отряды н не допускать формнровання на своей террнторнн враждебных Советской Росснн отрядов.
Протестуя протнв указанных действнй н попустнтельств Польского Командованмя н во нзбежанне в дальнейшем недоразуменнй, Росснйское Командованне настанвает на прннятнн самых решіітельных мер co стороны Польского Командовання к выполненню условнй договора.
П.п. Генерального Штаба' Комнссар Штаба"
РДВА, ф. 201, воп. 10, спр. 46, арк. 384—384адв. Завераная копія, маш.
‘ Подшсы неразборлівыя.
Телеграмма делегата связн от советского командовання прн 18-й польской днвнзнн члену Росснйско-Украннской делегацнн на ммрных переговорах в Рнге Калнновскому.
Нз полученных от Штаднва 18 польской донесеннй вмдно, что в нейтральной полосе за обенмн гос. граннцамн находятся остаткн отрядов Балаховнча вместе с дезертнрамн красных частей, такнм образом образовавшнеся банды пронзводят налеты на деревіш, находяіцнеся в нейтральной полосе, грабят н убнвают мнрное населенне (жнтелей). Понменованные банды бродят в нейтральной полосе, начнная от жел. дорогн Лахва — Мнкошевнчн на север от дер. Чуднн — Хожнн. Для вылавлнвання этнх банд команд[ованне] 18 польднвнзнн проснт донестн Вам на предмет разрешення гюсылкн в понменованную выше местность несколько эскадронов кавалернн к гос. граішце. Для окончательной лнквндацнн банд высылка отряда необходііма также н с нашей стороны, которые в то же время не должны переходнть лннню гос. граннцы.
Такнм образом, высланные частн (отряды) одновремеішо начнут действня, продвнгаясь на север от понменованных пунктов: Лахва, Мокроць — для польскнх частей н Сенкевнчн — Мнкашевнчн — для красных частей вплоть до лішнн Чуднн — Хожнн. Разграннчнтельной лннней для частей обенх сторон служнт река Лань.
В случае срочного на то разрешення н установлення часа для начала таковой операцнн обенх сторон прошу срочно уведомнть, ровно разрешнть мне лнчно прнннмать участне в этой операцнн с польскнмн частямн № 444/п.
[...] Дел. Связм прн Штад 18 польской'.
РДВА, ф. 201, воп. 1, спр. 242, арк. 7. Копія, рук.
’ Подпіс адсутнічае.
ЗЬВЯСТУН
Белютэнь Бвларусш Палітышга Камітзту пры народназ
Генерала булак-Балаховічз.
Іб-iv» Літімая тз20. імейсцо пгіетою Штаба Ap.vii. X 2,
Зьйча, аіцнягая . 1914 рок? праз моц ных лзсржауаых маналау, мс' а на мэці Іх асабіеня чыссды. Ччланеку, разукеючаму хч.іч уілрой, Гыл'і гэтм’саусім ясно: ідзін лог і,гл—тйацаваньн^ свайго Tpu^r за усепячую г-одцкую цану.
Н‘:к падзяуні заця’му■ шаяся вдйма з яе Сз’мерка чялікімі ахвчрамі вывяла з лассну* Htre цярікньня-народ: прачнууся ен—арагумеу, што яд гэнае аайны не чакаць карыс ці тым, кзторые праліевлі сваю кроу. I вос«а, дзячуючу гэгай сьячдомасьці марожу. манаркі ячіе мел! у чайнг голькі сваю аса бістую харысьць, бч-»І '’чінуты э тронау.
Народ . лпчйшоу ач лерэконаньня, іі!то нп будіе супячою, парадку, покуль сн сам — карсл, гаспацар на свяей зямлі, ня будзч кі'мйацэ як жічцьцем сваей старонкі, такі лаі ігм«янмІ зносінамі я лругімі нароламі.
Прайшла рэвалюцыя. Адна партыя за другло .ірапьеяеі.'ла свню прягріму, «ыхваляючы мч н*£п»пшую д >я найшырэйшых кругоу грамалзякства. Прышоу. здавалося, ма мэнт, *алі людзі будуць кіраваць самі сабой.
Тйм часлм уплыяы скінутых манархву былі усе ж тлкі вягайіе праз рожныя да гэтаго яарогі. Ін лумалэся тады, што ня усе яшчэ прапало, што трэба муціць ваду, не даць праудзівым прыяцчпям народу вывясьці кго на святлейшую дарогу—дарогу справядлівасьці. Вось прыслужмікі імпэрыялістычнаго нямецкаго Гогэнцэлерна пачалі у гэты час работу, каб задушыць рзвалюцыю у РасіІ. Кінулі для гэтай мэты туды сваіх прыслужнікау—багьШ8'/ікоу. Там !м удалося захвпіць упэау у сваі рукі, зьнішчыць гэту некалі пекную багатую старонку, н адтуль ужо пашыраць сваю згубную работу 1 на сваіх сус»*дэяу
Як няйбліжэййіая суседка РасІІ—Беларусь першая стала экспэрымэнтам бапьшавіцкіх парадкау. Ня трэба 1 гаварыць, што зрабілі бальшавікі, гэтые дыктатары, страшнгйшые ад манархау, на нашай сьв-той БеларусІ. ДавопІ глянуць увокал: усюды раээяліны, пажарышчы. голйл, няжопя беларускаго народу! Тыя добрыя думкі, якія павінны быні быць
лоугі час за свяболу сч. й. о нвр •« ••«•vjiioyнік&мі—бялыпявікамі і выйнілі <*іае бал рацьбы анбелвікамі Ня іертар ллу* ?пакой і лад; кожнм мае в?Як\ ллл вблю рг. г/ыную, кагорля йхступні» умч кат<«р?г' б.;рояхнй інтарэсы усяго наролу.
Мы, б^.іарусы, ко’ 'j'Ur маем мл:.;ую сілу» бо н&с бе і й *'ым лхгйй». у і эсю і.<. , ніколі не дадземся ііанаваць яад намі в
тым болыл камуністам бальша'. :''м — ’<ішчы* целям чэлавецтв».
Для нас—белярусау— -наотуьіла ымная врв баряцьбы а камуніеіамі ва напі) епнСоду, ва цашу старснку; л каб лучэй чг ^йнчыйь, тр»ба каб уел як алзін рлзакг з; уіі’квжліся I усімі сіламі рынуаца npo.d в-parr., йнсягаючаго на нашые нар.»дн«е лракы.
Лёпшая частка сыноу Бнларусі уж; вгуртавалася каля правадырч вайго, баровіш. нсзалежннсьць нашаго яароду —Байькі Бу« лак-Бал&ховіча. Гэтая чястка h.’ii ia усіх, усіх бвларусоу ісьці разам з Бены вч ла вызваленьня аароду беларускаго, да еьветлае будучйны.
Хай жыве свабодная Беларусь з свобсдныкі суседнімі народааі!
Пагібель Намуністан-бальшааінсм!
Новая Беларуская Арганізацыя.
Пратакод.
1920 гаду 4 Лістападу, кажан—Га^адок. Сход совядомых беларусоу.
ПрысутнымІ былі: 1) Стахоускі-Стаховец Мікалай 2) Мацкевіч Грыгор, 3) Вайцехоускі Павел. 4) Дамашэвіч Грыгоры. 5) Стаховец Дзьмітро, 6)Ст.ахэвец Максім. 7) Малафейчь к Вас1ль,'8) Старшыня Бел. Паліт. Камііэту Вячэслау Адамовіч, 9) Начальнік Канцэлярь'.І Б«л. Пал. Кам. Бэкіш Язэп. 10) Афіцэр для даручвній пры Бел. Пал. Кам. Мжшчынскі.
Вынясены пастановы:
1) Аргакізаваць па валасьцях I мястэчках Бедарускіе нацыанальные Камітэты для пашы рэньня сярод жыхароу Нзцканальнай сьві-дсмасьці 1 руху I падтрыманьня абароны Баць
Тытульная старонка газэты «Зьвястун», якую рэдагаваў Вячка Адамовіч
(Дзяргач).
ІНФАРМАЦЫЯ
ПРА ПАШТОВЫЯ МАРКІ СЛУЦКІХ ПАЎСТАНЦАЎ119
He раней сьнежня 1920 г.
Удостов+>реніе
Сйм удостов-Ьряется, что 1 Декабря 1920 г. штабом белорусской брнгады (гор. Слуцк Мшіской губ.), опернровавшей протав большевнков, былн выпуіцены маркн с перепечаткой на польскнх марках достошіством в 25 грошей на 5 грош. (зеленая) н 50 грош. на 15 грош. (розовая).
Перепечатка: ручной черннльный штемпель, пзображаюіцій «погоню» н буквы «Ч.Р.Сл.» (Часовая рада Случчыны).
Всего успЬло выйтн нз полевой почты достсшнством в 50 грош. около 200 шт. н достоннством в 25 грош. около 20 шт., остальныя погнблн во время пожара.
В настояіцее время сохраннлось только н-Ьсколько штук: 3 (трн) комплекта.
Подлннность представленных здісь марок удостов'Ьряем.'
Архівы БНР. Т. I. Кн. 2. С. 1313.
’ Hi аўтар, ні дакладная дата, ні іншыя абставіны зьяўленьня гэтага дакумэнта невядомыя.
3 ПРАТАКОЛУ СУМЕСНАГА ПАСЕДЖАНЬНЯ СЛУЦКАГА ПАВЯТОВАГА КАМІТЭТУ КП(б)Б, ВАЕННАГА КАМІСАРЫЯТУ І КІРАЎНІЦТВА ЧК СЛУЦКАГА ПАВЕТУ, ВАЕНКАМАЎ 22-Й ДЫ 24-Й ВАЙСКОВЫХ БРЫГАДАЎ
10 сьнежня 1920 г.
Постановйлй:
1) Прпннмая во вннманне, что прнказы Военкомднва н брнгад о добровольной явке дезертнров по Слуцкому уезду расходятся в члслах с прнказамл Военкома, предложнть полевым комдезам не задержлвать дезертнров в городе до 10-го декабря с. г., a no уезду до 15-го с. м., еслл таковые не пмеют характер бандятлзма.
2) После лстеченля срока добровольной явкн дезертнров уездвоенком прлступает к планомерной очлстке района от дезертлров на основаннн лмеюіцлхся у него ннструкцнй л прнказов.
В тех случаях, где будут обнаружены гнезда банднтлзма, Военком входнт в соглашенне с Военкомбрнгом на предмет оказання помошн вооруженной снлой.
ДАМВ, ф. 432, воп. 1, спр. 17, арк. 52. Аўтэшп., маш.
3 КАНФІДЭНЦЫЙНЫХ ЗВОДАК ПАЛІТБЮРО СЛУЦКАЙ ЧК Ў СЛУЦКІ ПАВЯТОВЫ КАМІТЭТ КП(б)Б ПРА ЧЫННАСЬЦЬ СЛУЦКІХ ПАЎСТАНЦАЎ*
Сьнежань 1920 г.
Постановленне [Белорусской рады Случчнны].
3-го декабря 1920 года Рада Случчнны на чрезвычайном тайном собраннн, обсуднв настояіцее положенне веіцей, в связн с недовольством шнрокнх слоев населеішя м войсковых частей высшнм нашнм комаіідным составом, констатнрует:
1) что высшее командованне оказалось не на высоте возложенных на него задач, что оно не проявнло достаточной деятельностн н решнтельностн, что в нем отсутствует нннцнатнва, а также охраненне военных тайн. Благодаря, между прочмм, непрннятпю должных мер н халатностн, совершен побег бывшего команднра 1-го стрелкового полка, Капнтана Чайко120, обвшзенного в нзмене Республнке.
2) что co стороны Начальнпка контрразведкн, поручнка Мнронова" допуіцена преступная небрежность, вследствне чего совершен побег капнтана Чайко.
Ввнду нзложенного Рада Случчнны постановнла:
1) Устраннть капнтана Аііцыповнча от заннмаемой нм должностн команднра брнгады.
Капнтана Борпка н поручнка Арцншевнча оставнть в штабе как техннческнх работннков.
2) Назначнть команднра 2-го батальона 1-го полка стрельцов кашітана Сокола-Кутыловского121 командуюіцнм брнгадою, с предоставлеішем ему временно дмктаторскнх полномочнй.
3) Поручнка Мнроновнча отстраннть от заннмаемых нм должностей іі наряднть судебное следствне в составе каіштана Якубецкого н следователя А. Кобычкнна122 по делу о побеге капнтана Чайко с лнчным задержаннем поручнка Мнроновнча до окончання следствня.
■ Зьвесткі ды афіцыйныя дакумэнты пра чыннасьць Беларускае Рады Случчыны й 1-й Слуцкае брыгады Войскаў БНР, здабытыя агентурай ЧК, якая была засланая ў лягер паўстанцаў.
" Памылкова пададзенае прозьвішча паручніка Мірановіча Антона, былога начальніка контрвыведкі 1-е Слуцкае брыгады Войскаў БНР
4) Вместо поручнка Мнроновнча на должность начальннка контрразведкн назначнть временно поручнка Янушенко123.
Во нмя Республнкн предлагается всем военным н гражданскнм властям подчнннться постановленшо Рады.
Постановленне немедденно прнвестн в нсполнеіше н опублнковать всем войсковым частям н в гражданскнх уладах.
3-го декабря 1920 года, 10 часов утра.
Поддннный подпнсалн: Сгаршнна Рады У. Прокулевнч, члены: Я. Бнрюковнч, Русак, Лнстопад, Мешечек, Мацелля, А. Павлюкевнч, Радюк, загадчнк канцелярнм Ю. Сосновскпй.
Копня с копян
Прнказ № 9 по 1-му Слуцкому полку Сгрелковых Войск БНР
2-го декабря 1920-го года.
По частн строевой §1.
Дежурнымн на 3-е декабря назначаются: по полку — младшяй офнцер 8-й роты, прапоріцнк Рудзяк124, помоіцннк дежурного по полку — унтер-офяцер Казгорчяй Федор.
По канцелярня Штаба полка пнсарь Кореневяч Феодоснй. Наряд от 8-й роты. Развод караула проязвестн в 11 часов дня.
§2.
Неутверждешіые бывшнм комаядяром полка капнтаном Чайко прнказы по полку с 24-го по 29-го ноября с. г. за №№ 1, 2, 3, 4, 5 я 6, как не протяворечаіцяе янтересам полка н военному долгу, утверждаю.
Справка: Сношенне Штаба брягады от 1-го декабря с. г. за № 105.
§3.
Солдат 9-й роты Олехновяч Павел переводятся в полковой околодок, коего нсключнть нз спнсков роты, а Рогаля Федора, Федюшнна Макснма н Реунова Ннконора, самовольно отлучнвшнхся нз роты, полагать в бегах, н нсключнть co всех вндов довольствня с сего чнсла.
Справка: Рапорт команднра 9-й роты, от 1-го декабря с. г. за № 18.
§4.
Псключаются мз спнсков полка хоз[яйственной] частн солдаты Кохановнч Александр, Захаревнч Мнханл, Крнводубскнй Мнханл, Крнводубскнй Васііляй, Каустовнч (нмя неразборчнво), (фамнлня неразборчнва), Вечер Антон, Бедерко Нван Макоедов Алексей н Ленько Роман с переводом на службу в транспорт прн штабе брнгады, с оставленнем прн полку на провнантском прнварочном, чайном н МЫЛЫІОМ довольствнн.
Основанйе: прнказ по 1-й брнгаде, от 1-го декабря с. г. за № 9 §6.
§5.
Прнбывшнх добровольцев, псмменованных в спнске шіже сего, зачнслнть в спнскн полка н роты н на все внды довольствня с сего чнсла.
Спнсок
№№ п.п.
Званне
Фамнлня н нмя
1. 1-я рота рядовой
Некраш Адольф
2. 5-я рота
мл. унт[ер]-офнцер Крацовнцкпй Феодоснй
3. ст. унт[ер]-офнцер Понтус Грнгормй
4. мл. унт[ер]-офнцер Вечер Сгефан
5. — // —
6. младшнй пнсарь
7. рядовой
8. — // —
9. — // —
10. — // —
11. — // —
12. — // —
13. — // —
14. — // —
15. — // —
16. — // —
17. — // —
18. — // —
19. — // —
Керножннскнй Ннколай Загоровскнй Грнгорнй Черннцкнй Семен Годыль Понтелеймон Яковнч Терентнй Смолнч Яков Бань Семен
Вечер І4ван Понтус Александр Гнрель Макарнй Кобыльчнцкнй Семен Керножнцкнй Васнлнй Камннннскнй Федор Севрук Грнгорнй Вересткевнч Волеслав
§6.
Солдата 9-й роты вверенного мне полка Вэсйлйя Сухара, зачйсленного в качестве вестового к адьютанту Штаба брйгада поручйку Гапановйчу, йсключйть йз спйсков полка й роты, с оставленйем прй полку на провйантском прйварочйом, чайном й мыльном довольствйй.
Основанйе: Прйказ по 1-й брйгаде, от 1-го декабря с. г. за № 9.
Подлйнный подшісал:
командуюіцйй полком, подполковнйк Гаврнловйч125.
Копйя с копйй.
Секретно.
Команднру 1—й роты
Вышлйте в Штаб батальона солдат вверенной Вам роты в чйсле 25-тй человек, отважных й смелых, с вйнтовкамй й достаточным колйчеством патронов к 5-тй часам дня, которые под командой капнтана Самусевйча двйнутся на м. Семежево.
Ввйду убылй людей сторожевое охраненне роты на время сократнть, вместо застав полевых — караул.
Действовать самостоятельно по своей йййцйатйве на 12 декабря. Пропуск — «Карабйн», отзыв — «Клецк».
Посылаю 3 белорусскйх герба.
12 декабря, дер. Заполье.
Командйр батальона, поручйк (подпйсь неразборчйва).
Команднру 10-й роты
Прошу возвратйть мою карту, которую я оставйл у Вас в Леннне'. 14/ХІІ.[ 1920 г.] — командйр 1-й роты, поручнк Гузней126.
Команднру 1-й роты.
Выдайте поручнку Мнроновнчу четыре вннтовкн.
12/ХІІ.[ 1920 г.] Комбат поручнк Залесскнй.
Шесть вйнтовок 200 патронов от командйра 1-й роты получнл командйр кавалерййского взвода поручйк Мйроновйч.
' Відаць, маецца на ўвазе мястэчка Раманава Слуцкага павету, якое ў канцы 1920 г. перайменаванае балыпавікамі ў Леніна.
Команднру 1-го батальона
ймея свой штаб в Задворье, там же резервную роту, занять сторожевкой Лубенец, Урведь, Ст. Мокраны, Выгода, Бучатші. 2-й батальон займет Журавку, Домнннково, Малііново, Б. Сгряхнн, Г Двор, Рожан.
2-й полк' будет в резерве в районе Комлевіцнна, Смолнчн, Узнога, Падер. Хозяйственная часть будет находнться в Старнне. Штаб брнгады в Морочн. Штаб полка в Смолнчах.
Верно:
Завед. Слуцкнм Полнтбюро (подпнсь).
Кошія с копнн.
Секретно сов[ершенно|.
Сведення, полученные от контрразведчнка Белорусской Рады [Случчнны], гражданнна дер. Горкн, той же волостн Бобруйского уезда Алексея Крейца, пойманного Особым отделом 8-й днвнзнн [16-й армнн].
В контрразведке агентамн Белорусской Рады состоят следуюіцне лнца:
№. Фамнлня н нмя
1. Нестеренко Поллкарп
2. Янушевнч Ннколай
3. Прокопчук Ннколай
4. Макаров Адам
нлн же Грмгорнй
5. (Фамнлню не знает) Адам
6. Болог Олесь
7. Сгашевскнй Александр
8. Бнрнч (нмя нензвестно)
9. Евстрат Грнгорнй
10. Богдан йван
11. Петровнч Александр
12. Крнводубскнй
(нмя нензвестно)
Урожденный какой местноств
жнтель г. Слуцка
Тоже
Тоже
Тоже
Тоже
Тоже
дер. Слнвы Царевской волостн
Слуцкого уезда
дер. Рачковнчн
Чаплнцкой волостн Слуцкого уезда
Тоже
Тоже
дер. Вызна той же волостн
Слуцкого уезда
дер. Внсак"
Слуцкой волостн того же уезда
‘ 2-гі Грозаўскі полк — вайсковая адзінка 1-е Слуцкае брыгады войскаў БНР " Магчыма, в. Вясея (Весея).
13. Падазннков Мван
14. Узваров Ефнм
Тоже
дер. Горкн Горковской волостн
Бобруйского уезда
В Белорусской Армнн состоят следуюіцне лнца:
№. Фамнлня, нмя н воннское званне
Бывшнй офнцер, поручнк Мнроновнч
Тоже офнцер
Брановнцкнй Мнханл
Место Заннмаемая теперь постоянного воннская должность жнтельства
Жнтель гор. Слуцка
Началышк кавалернйского взвода н контрразведчнк конной разведкн
дер. Косыннчн Ротный команднр
Тоже офнцер Браневнцкнй (нмя нензвестно), ранее служнл в карательной роте прн уездвоенкомате
Гражданнн Сорока (нмя нензвестно)
Бывшнй офнцер Шуль (нмя нензвестно)
Тоже б. офнцер, поручмк Козловскнй (нмя нензвестно)
Нензвестно
Начальннк контрразведкн
Нензвестно Пнсарь штаба полка
Нензвестно
Нензвестно
Команднр 2-й роты,
сннмал посты
красных
Команднр 5-й роты
Тоже б. офнцер, прапоріцнк
Малецкнй Устнн дер. Докторовнчн
Слуцкого уезда
Контрразведчнк, прнезжал
в свою деревню для агнтацнн крестьян н поднятня восстанпя
Дезертнров, запнсавшнхся добровольцамн в армшо Белорусской рады, прнблнзнтельно тысяч две, вннтовок нмеют около 800 шт. Пулеметов нет. Слышал, говорнлн дезертнры, что однн пулемет отнялн у Красной армнн, который отправнлн в Гродно для іісправлення. Надежда есть получнть от поляков пулеметы, вннтовкн н даже бронн’, н белорусы готовнлнсь к наступленню на сегодняшнее чнсло — 14 декабря с. г. Обмунднровання вовсе нет. Слухн шлн, что за ’ Панцырныя самаходы (браневікі).
обмунднрованнем уехалн в г. Петрнков. Гражданнн г. Слуцка Самусевнч, нменн не знаю, держнт все время связь с Балаховнчем. Бывшне агенты польскне, граждане г. Слуцка Реут127, нменн не знаю, н Андрей Кульчнцкнй, во время нахождення поляков в Слуцком у[езде] раскленвалн лнтературу в дер. Горках, той же волостн Бобруйского у[езда|. Андрюша Кульчнцкнй, кажется, здесь, в г. Слуцке. Агент Реут должен на днях прнехать в г. Слуцк, прнчем он мне сообгцнл, что белорусамн г. Слуцка оставлена подпольная органнзацня в чнсле 15 человек. Вся белорусская армня находнтся в нейтралыюй зоне около самой рекн Лань. Штаб брнгады находнтся в деревне Грнцевнчн той же волостн Слуцкого у[езда].
Сведенмя заішсаны правнлыю, в чем н распнсываюсь. Алексей Крейц He распнсался лншь потому, что его немедленно отправнлн в
Особый отдел 8-й днвнзнн.
Сннмал сведення Уполномоченный Полнтбюро (подпнсь).
Сведення этн былн посланы в Партком, Поліітбюро прн Слуцкой городской ЧК, совет. мнлнцнп прн отн. № 768 от 15/ХП-20 г.
Копня с копнн.
Совершенно секретно.
Спнсок
ннжепонменованных лнц дезертмров, запнсавшнхся добровольцамн в Белорусскую армню н находяіцнхся в нейтральной зоне около рекн Лань — граннцы, установленной мнрным договором Советского правнтельства с Польшей'.
1. Деревня Калнта Горковской волостн Бобруйского уезда.
Десять человек, нз конх однн нз ннх нмеется некто гражданнн Тнт Рябцов, который выдал коммуннста, посланного с лнтературой РКП для распространення средн дезертнров.
2. Деревня Серягн Горковской волостн Бобруйского уезда.
Капцевнч Грнгорнй; также пмеются н другне лнца, но фамнлнн нх нензвестны.
3. Деревня Омговнчн Горковской волостн Бобруйского уезда.
Всех — 23 человека, нз конх: Пенязь Андрей н брат его родной; Пенязь Ннкнта; Таран Дмнтрнй, я; кажется, Павел Макареня — знаю, что отец его носнт нмя Ннколай; Павел Макареня является
‘ Гаворка ідзе пра прэлімінарныя ўмовы міру паміж Полыпчаю ды Савецкаю Расеяю.
полуротным (фельдфебелем).
4. Хутор Серая Гряда Горковской волостн Бобруйского уезда. Сгаткевнч, нмя нензвестно. Служнт в охранной роте.
5. Деревня Новоселкн Горковской волостн Бобруйского уезда. Якуб Цегейко, прн нем четыре его двоюродных брата.
6. Деревня Малнново Горковской волостн Бобруйского уезда
Александр Забелло, Петровнч Александр, Доморад Яков н его родной брат.
7. Горкн Горковской волостн Бобруйского уезда
Горбаль Владнмнр, Мшіко Павел, Пннко Петр, Аляцкнй Аркаднй, Баршевскнй Волесь, Баршевскнй Алексаіідр, Белавый Семен — последнне четыре человека состоят в учебной команде; Метько Мнханл, Делятннк І4ван н Безручкнн Канен". Нз той же деревнн нмеется масса дезертмров, скрываюіцнхся в лесах Бобруйского уезда. Точно не знаю, являлнсь лн онн в Бобруйскнй уездвоенкомат с обьявленнем нм амннстнй 7-дііевной добровольной явкн.
8. Деревня Солон Горковской волостн Бобруйского уезда. Макснм Галуза.
9. Деревня Пенешнны Горковской волостн Бобруйского уезда. Всех пятнадцать человек — фаміілнн нензвестны.
10. Деревня Уречье Бобруйского уезда.
Всех — десять человек — фамнлнн нензвестны.
11. Деревня Языль Горковской волостн Бобруйского уезда. Всех — пятнадцать человек — фамнлнн нензвестны.
Прймечанйе: Дезертнров Слуцкого уезда, запнсавшнхся добровольцамн в Белорусскую армшо, также нмеется много, но фамнлнн нх нензвестны, равно не знает, нз какпх оіш деревень н волостей. Чнсленность «армнй» Белоруссов около двух тысяч. Вннтовок около 800 штук, патронов к ннм мало. Пулеметов совсем нет. Все дезертнры-добровольцы находятся в ожндательном положеннн н мечтают выбнть Советскую власть нз пределов Белоруссші, надеясь, что снаряженнем н обмунднрованнем помогут нм полякн. Всех дезертнров, находяшнхся в нейтральной зоне, полякн не пропускают в свою сторону. Слухн средн дезертнров цнркулііруют следуюіцне: что Советская власть должна уйтн за реку Днепр, а Белоруссня должна быть самостоятельная н сама будет стронть свое правленне. Населеіше граждан'* в нейтральной зоне находнтся также в ожндательном положеннн. Многне нз дезертнров, сбежавшнх с полякамн, не зная о том, что всем нм обьявлена амннстня, н поэтому скры’ Магчыма, Конан.
” Так у дакумэнце.
ваются по лесам н деревням, не желая ндтн добровольцамн в Белорусскую армню, как не доверяя Белорусской раде. В нейтральной зоне слышно, что генерал Булак-Балаховнч обезоружен н полякамн отправлен в тыл Польшн, каковая оружне возвратнла нм вновь. Штаб полка" н [самой] брнгады Белорусской армнн н правленне Белорусской рады находятся в деревне Грнцевнчах той же волостн Слуцкого уезда.
Сведення этн получены от контрразведчііка Белорусской рады гражданнна деревнн Горкн той же волостн Бобруйского уезда Крейца. Все нзложенное запнсано правнльно, но не подпнсанное гражданнном Крейцем лншь потому, что он отправлен в Особый отдел 8-й днвнзнн,
Спрашнвал: Уполномоченный Поллтбюро (подпнсь) 15-го декабря 1920 г.
НА РБ, ф. 60, воп. 3, спр. 809, арк. 18—29. Копія, маш.
' Штаб 1 -га Слуцкага палка 1 -е Слуцкае брьггады стральцоў Войскаў БНР
СА СПРАВАЗДАЧЫ №1 ПРА ДЗЕЙНАСЬЦЬ СЛУЦКАГА ПАВЯТОВАГА РЭЎКАМУ 3 1 ПА 15 СЬНЕЖНЯ 1920 Г.
16 сьнежня 1920 г.
1) Отношенне населення к Советской властн неудовлетворнтельно по следуюіцнм прнчннам: болыная государственная разверстка н реквнзнцня опродкомбрнгом годовая, хаотнчная повннность, снльно развнтое нацнональное броженне, распространенная антнболыпевнцкая пропаганда агентамн Балаховнча н Белорусской Рады во время польской оккупацнм о беспоіцадных расправах советской властн с дезертмрамн п проч. (основанне — конференцня 8-го декабря н сообіценне Полнтбюро).
2) В районе уезда контрреволюцнонных выступленнй, заговоров н нападеннй за нстекшнй пернод не замечалось, за нсключеннем демарк. лнннн, арестов полнт. преступннков пока не было. Что же касается нейтральной зоны, то в таковой далеко не спокойно: органнзованные нз дезертнров банды, под руководством б. офнцера Самусевнча, делала нападеішя на отдельных ляц н мелкяе воннскяе частя 64 н 65 полков; названнымн частямн пронзведены аресты банднтов, коя доставлены в штаб брягады.
В лесах по реке Лань н Морочь также скопляются шайкн дезертнров, которых вследствяе малочясленностн в нейтральной зоне мнляцнонных сял не представляется возможным ляквндяровать. Польскнмя пограннчнымн частямн делаются набегн на пограннчные деревня, расположенные в нашей зоне, кон нмеля место в деревнях: Ромашн, Зарудня я проч. (в районе Пясечненского местревкома), где вооруженные полякн забнралн у населеняя н увозялн фураж, а также сяльно язбявалн жятелей (копяя доклада пря сем прнлагается). В том же районе 13-го сего декабря на деревню Ромашн было сделано нападенне банды балаховцев с целью грабежей, кон быля отражены мялнцноннымя отрядамн. Часто возннкают несправедлнвые co стороны поляков споры нз-за государственной граннцы, на почве чего былн случан разоруження н арест поляковкавалернстов, в колнчестве 6 человек.
3) В районе нейтральной зоны органнзованы 3 местечковых ревкома, которые вступнлн в функцнл: Пясечненскнй — с 8-го, Семежевскнй — 6-го н Хоростовскнй — с 10-го сего декабря; в распоряженнн названных ревкомов нмеются мнлнцнонные отряды [...] Местность Н. 3.' по большей частн от белых банд очніцена, но
' Нэўтральнае зоны.
для окончательной очнсткн недостаточно вооруженных сйл. Связь с ревкомамй Н. 3. поддержнвается прнсылкой нарочных [...]
4) Чйсло дезертаров в уезде не выяснено, но равняется гірнблнзнтелыіо 80%, такой громадный % обьясняется тем, что прй отступленйй Красной Армйй на Запфронте в августе й октябре месяцах почтп все служнвшне в таковом разбрелнсь по домам й прн вторйчном наступленнй, боясь местй, внушенной белымй, ушля в войска Белрады й Балаховйча. Уездвоенкоматом яздан прйказ о добровольной явке, срок нстекает 15-го сего декабря, добровольно явйлось только 42 человека, нз которых частью пополнен отряд №12, а часть направлена в запасные полкн по роду оружня. Ревкомом разрешено Райлесконторе набрать дезертйров для лесных разработок, до прнбытйя армейскйх рабочйх команд. [...]
Работа отделов.'
6) ПолйТ-Бюро. К работе прйступлено с 25-го ноября, органнзацнонная работа закончена. Пронзводйтся конспйратйвная работа по выужйваішю контрреволюцйонных элементов, арестов — не было. За все время поступйло 18 дел спекулятнвного характера: чйслйтся за Полмт-Бюро арестованных 8 человек. Недостаток в агентурных работннках.
7) Военкомат. К работе прйступйл с 1-го декабря, за текуіцнй перяод пройзводйлась органйзацйонная работа. Органйзованы: Комдез, Пересыльный пункт, Отдел снабжеішя й мобйЛйзацйонный. Сформйрован отряд по борьбе с дезертпрством в чйсле 65 человек. Пройзводйлся прнем й отправка добровольно явйвшйхся дезертнров, конх явнлось 42 человека, прннято отпускных по болезнн 24 человека. Отправлено в частй войск 21 человек. Подготовляется кампанмя по ловле дезертаров, йз'ьятйю оружяя й военного нмуіцества, пройзводнтся подготовка к учету лошадей, повозок й упряжн.
8) Райпродком. Работа полностью пока не налажена. [...] Заготовка продуктов началась с 5-го декабря, прй коей нмеются трення с работаюіцймй здесь продорганамн 8-й днвйзйй, которые раныпе развернулй в уезде свой действйя по выкачке й до сйх пор не получены прйказы Опродкормапрома-16
Председатель Слуцкого уездвоенревкома" Завед. отделом Управлення”
РДВА, ф. 201, воп. 2, спр. 822, арк. 22—24. Аўтэнт., маш.
’ He пададзены п.5. «Ревком, внутреннее управленне н партком».
" Подпісы неразборлівыя.
ЗАЦЕМКІ 3 ГАЗЭТЫ «ЗВЕЗДА»
Верасень—сьнежань 1920 г.
Продовольствне Белорусснн.
(По докладам с мест на прод. совеіцаннн)
Слуцкнй уезд
В распоряженнн отдела заготовок в настояіцее время нмеются 180 агентов н 376 красноармейцев. Работа проводнтся по следуюіцему плану: Слуцкнй н Несвнжскнй уезды разбнты на 6 заготовнтельных районов, во главе которых стоят уполномоченные, которые об'ьеднняют, контролнруют н руководят работой всех волуполномоченных. Каждый район ммеет свой ссыпной н сенный пункты; там же нмеются мелыінчные райконторы. К 1 сентября доставлены на пункты 22 000 пуд. обмолоченного зерна. Попутно с реалнзацней урожая в нменнях пронзводнтся заготовка скота, янц н масла. Скота заготовлено свыше 3200 пуд.
В нменнях взято на учет свыше 800 000 пуд. сена.
Взяты на учет все сады; нзыскнваются способы к рацнональному нспользованшо фруктов.
В чнсле мер по заготовке тары, между прочнм, органнзована бондарная артель нз 42 чел., могуіцая дать в день не менее 42 бочек разной велнчнны.
В областн распределення открыта для Советскнх учрежденнй н проходяіцнх беженцев128 хлебопекарня, где выпекается до 50 пудов хлеба в день. Открыта столовая на 320 обедов. С конца августа прнступлено к выдаче пайка Советскнм служаіцнм н членам профсоюзов. Прііступлено к снабженню продуктамн беднейшего населення н семей красноармейцев.
Звезда. 1920. 30 сентября.
За что карает ЧК?
Прнказ № 8
Чрезвычайной компсснн по борьбе с контрреволюцней, спекуляцней н преступленнямн по должностн прн Совете Народных Комнссаров Советской Соцналнстнческой Республнкн Белорусснн.
По постановленню Коллегнн Чрезвычайной Комнсснн Белорусснн прнговорены к высшей мере наказання — расстрелу следуюіцне граждане:
1) Ануфрйенок Вйкентйй Лукьянов, 30 лет, за злостное дезертнрство.
2) Грнгорьев Нван Нтатьевйч, 28 лет, за бандмтнзм н как главарь шайкн бандіітов.
3) Козловскйй Станйслав Грнгорьевйч,53 лет, за злостное дезертнрство, грабеж, банднтнзм н незаконное храненпе оружмя.
4) Кухарчйк Семен Петровйч, 24 лет, за баііднтнзм, грабеж, незаконное храненне оружня.
5) Вайзер Мойсей Абрамовйч, 22 лет, за злостное дезертнрство.
6) Глебеііка Стшшслав Адамовйч, 26 лет, за злостное дезертнрство.
7) Яблонскйй Чеслав Константйновйч, 28 лет, за шпнонаж.
8) Бауслйта Петр Мартйновйч, 36 лет, за дезертнрство н банднтнзм.
9) Шевко Нйколай Федоровйч, 24 лет, за контрреволіоцню (ранее служнл в белогвардейскнх армнях генерала Юдеішча129 н Деннкнна'30).
Прнговоры прнведены в нсполненне.
Об'ьявляя настояіцнй прнказ, Чрезвычайная Комнссня ССРБ заявляет, что, будучм блюстптелем Пролетарской Днктатуры, будет выметать железной метлой всех врагов трудяіцнхся мас.
Трудяіцнеся города Мннска й Белорусснн должны доноснть сведення Чрезвычайной Компсснн о всех вредных элементах, находяіцнхся на террнторнн Советской Белорусснн.
Зам[естатель] Председателя Чрезвычайной Комнсснн Белоруссші Опанскнй131.
Секретарь Комнсснм Моршнхнн.
28 декабря 1920 года.
Звезда. 1920. 29 декабря.
ВАЕННЫЯ ПАДЗЕІ НА СЛУЧЧЫНЕ
ПАВОДЛЕ «нсторнко-стратегнческого очерка 16 АРМНЙ» (МАГІЛЁЎ, 1921)
Лістапад 1920 г. — студзень 1921 г.
Демаркацнонная лнння н нейтралыіая зона.
[.. .] К концу ноября польскне частн занялм лннню: Андрушн (10 верст северо-восточнее Несвнжа) — Сейловнчн — Несвнж — Клецк — Черннца — по р. Лань — Островчнцы — Лактышн — Деннсковнчн — Чучевнчн — Боровнкн — Красная Воля — м. Лахва — по р. Смерть, пересекая р. Прнпять — м. Давыд-Городок — Коростова — Дроздово.
Одновременно нашн частн началн выдвнженне на лшшю, утвержденную той же комнссней, н занялн ее в пределах новых разграннчнтельных лнннй (между 3 н 16 армнямн — Несвнж — Смнловнчн — Шепйловмчн — Шклов н между 16 н 12 армнямн Высоцк — Городня).
8-я днвнзня 22 брнгадой — Остров нсключнтельно, м. Песочное, Туторовіцнна, Кучннка, м. Копыль, Ванелевнчн, Чнжевнчн, Кожуховцы', Залядье, Лядно, Дошново, Жнвоглодовнчн, м. Вызна. 23 брнгадой — церк. Сгарчнцы, Замогнлье, Веска, Поварчнцы, Копацевнчн, Ясковнчн, Березнякн, Залютнчн, м. Леннно.
17-я днвнзня 24 брнгадой (прнданной 17 днвнзнн) — от м. Леннно включнтельно до впадення рекп без названня в реку Случь, что 5 верст южнее железной дорогн, далее, до м. Туров нсключнтельно. 51 брнгадой — Туров — Букча нсключнтельно. Остальные частн к этому временн былм расположены: 49 н 50 брнгады в районе м. М. Скрнгалов — Петрнково.
33 Кубанская конная днвнзня в районе Копаткевнчн н Жнтковнчн.
В армейском резерве: 48 днвнзня — в районе Глуск, 10 днвнзня сосредоточнвалась в районе Бобруйска, 4 днвнзня — в районе Жлобнна (11 брнгада) н в районе Копысь — Горкн — Чернков.
Образованная демаркацнонной лннней н государственной граннцей полоса — нейтральная зона, по условням мпрного договора не заннмалась. Для органнзацнн твердой местной Советской властн в нейтральной зоне н для более удобного управлення ею последняя в начале декабря была разделена в адмнннстратнвном отношеннн
‘ Магчыма, Кажушкі.
на 4 района: Пясечненскнй, Семежевскнй, Хоростовскнй н Туровскнй. Во главе каждого района был поставлен Ревком.
К 1 декабря былн сформнрованы отряды мнлнцнн прн Ревкомах: прн Пясечненском — 80 пешнх н 10 конных мнлнцнонеров, Семежевском — 150 пешнх н 20 конных, Хоростовском — 120 пешпх н 15 конных н Туровском — 100 пешнх н 10 конных.
Баііды Булак-Балаховнча н Савннкова, отброшенные к западу от демаркацнонной лнннн, беспрерывно продолжалн нападенмя на местных жнтелей в нейтральной зоне, на нашн полевые караулы н заставы па демаркацнонной лнннн.
Образовавшаяся в гор. Слуцке в пернод его оккупацнн польскнмн войскамн Белорусская Рада прнступнла к созданню вооруженной снлы нз местных жнтелей-Белоруссов н дезертнров Красной Армнн. С отходом польскнх войск Белорусская Рада вместе с навербованнымн добровольцамн перешла в нашу нейтралыіую зону в м. Семежево, где спешно заканчнвала формнрованне 1-го Слуцкого м 2-го Семежевского полков, каковые к концу ноября былн уже почтн сформнрованы, a 1 Слуцкнй полк заннмал уже участок м. Семежево — Внзна, пронзводя налеты на наше расположенне.
Беспрерывные нападення нз нейтральной зоны на нашн полевые караулы, особенно на участке Копыль н Внзна, а также угроза co стороны банд, группнровавшнхся в районе Снтннца — Сннкевнчн н Ольгомель, вызвалн необходнмость очшцення нейтральной зоны от упомянутого антнсоветского элемента. Для выполнення этой задачн с утра 4 декабря былн введены в нейтральную зону отряды 8 н 17 стрелковых днвнзнй. Трехдневная операцня по пріічннам, которые ясны нз дальнейшего нзложення, дала незначнтельные результаты: всего было задержано около 50 дезертнров, 15 перебежчнков п забрано 2 легкнх орудня, брошенные банднтамн у рекн Прнпять в районе дер. Вересннца. Белорусская Рада бежала за государственную граннцу, а Белорусскне частн вышлн нз нейтральной зоны, оставнв однн батальон (около 400 человек) для партнзанскнх действнй, н былн разоружены польскнм командованнем н отправлены в район гор. Калнш м Ломжа, якобы для формнровання.
Антнсоветскне элементы проннкалм в значнтельном чнсле через государственную граннцу. Продолжая свою пропаганду средн местных жнтелей, а также органнзовывая банднтскне шайкн, онй способствовалн постепенному разрастанню банднтнзма в районе 16 Армнн. Для более планомерной н решнтельной борьбы с банднтнзмом руководство таковой было возложено Реввоенсоветом фронта
на РВС 16 армнн в пределах Гомельской н Мннской губерннй с подчнненнем РВС армнн всех отрядов внутренней службы, Губчека, Особых отделов Заграднтельных отрядов, ведуіцнх борьбу с банднтнзмом в указанном районе. [...]
В районе нейтральной зоны перед фронтом 2 н 5 днвнзнй (переданных нз 3 Армнн) вследствне отступлення твердой Советской властн банднтнзм свободно развнвался. Нейтральная зона вообіце являлась нзлюбленным местом сосредоточення всякого рода банд, которые нмелн возможность свободного отхода за граннцу, где можно было рассчнтывать в худшем случае на безразлмчное к себе отношенне, а в лучшем — на прямое содействне Польскнх властей. Банды грабнлн населенне нейтральной зоны н совершалн налеты на нашн частн, заннмавшне демаркацнонную ллнню. [...]
РДВА, ф. 201, воп. 1, спр. 247, арк. 102—104. Друк. выданьне.
ЗЬВЕСТКІ ПРА СЛУЦКІ ФРОНТ БНР ЗЬ ВІЛЕНСКАЕ ГАЗЭТЫ «НАША ДУМКА»132
Сьнежань 1920 г.
Атаман Якубецкі
Варшава, 17.12.[1920] (Орыент).
Беларускае Прэс-бюро паведамляе, што беларускія войскі не разьбіты, а ўсё яшчэ б'юцца з бальшавікамі пад вярхоўным камандаваныіем майора Якубэцкага.
Беларускае паўстаньне
Варшава, 20.12 (Орыент).
Начальнік штаба беларускіх паўстанцаў Борык, які знаходзіцца праездам у Варшаве, падаў гэтакія ведамасьці:
Беларускае паўстаныіе маець партызанскі характар. У ім ёсьць тутэйшыя сяляне, «зялёныя» і дэзэртыры з Чырвонае Арміі. Бальшавікі стараюцца скрыць яго істнаваньне і давяць вялікарасейскімі аддзеламі. Паўстаньне пашыраецца па ўсіх беларускіх паветах, нягледзячы на недахват броні і агульнай помачы.
Наша Думка. 1920. 24 сьнежня
СПРАВАЗДАЧА ЗАГАДЧЫКА СЛУЦКАГА ПАЛІТБЮРО КІРАЎНІЦТВУ ЧК ССРБ
28 студзеня 1921 г.
Секретно
Партком Чекаресбел Заведываюіцего Слуцкнм Полнтбюро
Согласно предпнсання от 4/ХІІ—1920 года за № 42 докладываю: в гор. Слуцке нмеется органпзацня белорусскнх эс-эров чнсленностью около трндцатн человек, состояіцая в большннстве своем нз учаіцейся молодежн. Названне органпзацня «Папараць-Кветка». Вышеназванная органнзацня ведет культурно-просветнтельную работу в внде постановок в театрах белорусскнх пьес, устройства чнтален н т. п., н полнтнческой работы как таковой co стороны этой органнзацнн не замечается. Органнзацня нмеет свон ячейкн в уезде, как, напрнмер, в дер. Ячево, дер. Боркн, дер. Зажевнчн н в немногнх другнх деревнях. Органнзацня не может шнроко развнть свою работу за недостатком руководяіцнх смл, н руководнтелн органнзацнн далеко не развнты как в полптнческом, так н другнх отношеннях, а потому за недостатком опыта н знаннй не могут руководнть работой. Органнзацнй меншевнков не замечается, нсключая отдельных лнчностей. Органнзацнй евангелнстов н другнх релнгнозных партнй' также не замечается, как в городе, так н в уезде, нсключая вообіце духовенство, которое ведет себя вызываюіце в полнтнческом отношенпн н нногда действует на массы с отрнцателыюй стороны. По не проверенным мною сведенням, в Чаплнцкой волостн блнз дер. Целевнчн н Евлнчн развнт банднтнзм: банднтов насчнтывается около 15— 20 человек, которые нередко нападают на мнрных жнтелей; по последннм, тоже еіце не проверенным сведенням, часть баііднтов переловлена войсковымн частямн. На граннце Бобруйского н Слуцкого уездов в Жнрннской" волоста замечается шайка баііднтов, предводнтель шайкн некто Жук. В ночь с 13-го на 14-е января с. г. на м. Вызну было сделано нападенне шайкн банднтов, прнчем в нападеннн участвовалн н былн руково-
‘ Рэлігійныя суполкі эвангельскіх хрысьціянаў-баптыстаў, хрысьціянаўадвэнтыстаў, мэтадыстаў ды іншых новых пратэстанцкіх плыняў.
" Магчыма, Жнтннской.
днтелямн: 1) Кутыловскйй-Сокол Антон, жнтель дер. Переволокн Вызнянской волостн, 2) бывшнй войт Вызнянской гмнны Корбут н 3) Богдан І4ван Мйтрофанов, жнтель дер. Рачковнчн Чаплнцкой волостн.
За органпзацней белорусскнх эсеров установлено постоянное наблюденне нз доверенных н вполне надежных лмц. За духовенством тоже установлена слежка н прнняты меры к тому, чтобы улнчнть последнее в нх вреднтельностн Советской властн.
Заведуюіцнй Слуцкнм Полнтбюро (подпнсь)
28 января 1921 года
№ 339
г. Слуцк.
ДАМВ, ф. 432-п, воп. 1, спр. 27, арк. 10. Копія, маш.
ПАВЕДАМЛЕНЬНІ БЕЛАРУСКАГА ПРЭС-БЮРО Ў КОЎНЕ
Студзень—сакавік 1921 г.
He удалось... (20/1-1921)
В конце декабря 1920 года большевнкн созвалн Слуцкнй уездный крестьянскнй сьезд, который должен был вынестн прнзнанпе большевнстской властн н отречься от нзбранной раньше «Беларускай Рады Случчыны». Сьезд состоялся, но ... прнзнання своей властн коммуннсты не добнлнсь. Белорусское крестьянство определенно стояло на стороне лншь своей «Беларускай Рады». Угрозы, аресты н террор не возымелн своего действня. Сьезд был разогнан н обьявлен несостоявшнмся.
НАРБ, ф. 60, воп. 3, спр. 843, арк. 36. Копія, маш.
[«Тым, што першыя паўсталі ды пайшлі ўміраць, каб жыла Бацькаўшчына»]
(22/1-1921)
К партнзанам прнбыла на фронт делегацня белорусскнх женіцнн, которая вручнла знамена для первого н второго белорусского полка стрельцов с надпнсью: «Тым, што першыя паўсталі ды пайшлі ўміраць, каб жыла Бацькаўшчына»133.
НАРБ, ф. 60, воп. 3, спр. 843, арк. 40. Копія, маш.
О возстаннях на Белорусснм
(22/1-1921)
В связн с обьявленнем большевнкамн Белорусснн мобнлнзацнм чнсло повстанческнх отрядов с каждым днем увелнчнвается. Крестьяне, не желая нттн в красную армню, переправляются к повстанцам. Дезертнры нз армнн Желеговского13,1 также сотнямн прнсоеднняются к белорусскнм партнзанам'35.
НАРБ, ф. 60, воп. 3, спр. 843, арк. 40. Копія, маш.
Повстанческое двнженне в Белорусснн
(10/ІП1921)
Повстанческое двнженне в Советской Белорусснн не прекрагцается. В Слуцком уезде большевнстскне властн раскрылн повстанческую органнзацню н арестовалн 400 актнвных белорусов136. Повстанческое двнженне ндет под лозунгом: «Незавнснмая Демократнческая Белоруссня».
НАРБ, ф. 60, воп. 3, спр. 843, арк. 70. Копія, маш.
ВЫПІС 3 ПРАТАКОЛУ ПЛЕНАРНАГА ПАСЕДЖАНЬНЯ БЕААРУСКАЙ РАДЫ СЛУЧЧЫНЫ
30 студзеня 1921 г.
Слухалі: Заметкі у польскіх газетах аб рожных урадах на Беларусі, якіх налічывалі 8 штук.
Ухвалілі: Падцьвердзіць, што Рада Случчыны ўвесь час лічыла і лічыць адзіным правамоцным дзяржаўным Урадам БНР Урад на чале з В.Ластоускім, выбраны 13 снежня 1919 году. Уселякіе іншые Урады, каторые называюць сябе дзяржаўнымі ці бяруць на сябе часткі дзяржаўных фуіікцый бяз згоды на то Урада Рэспублікі, лічым самазванымі і здраднымі.
Слухалі: Аб адносінах да Польшчы.
Ухвалілі: Прымаючы пад увагу, што Урад Польшчы за ўвесь час паўстанчэскага руху на Случчыне, пабачыўшы, што гэта есьць запраўды нацыянальны рух, ня толькі не падтрымліваў змагаўшуюся з Савецкім Урадам першую брыгаду БНР і Раду, але ен нават умысльна рабіў уселякіе перашкоды і правацыраваў справу, баючыся пашырэньня руху; што пагэтаму ўсе спробы дабіцца ад Польшчы дапамогі аружжам, збожжам ці грашмі, ня згубіўшы сваей самастойнасьці, канчаліся нічым і аставаліся толькі абецанкамі; што за ўвесь гэты час ізнемагаўшым у барацьбе з пераважнымі сіламі савецкіх акупантаў, галодным, неадзетым, азброеным толькі трафеямі, здабытымі ў бойках, вайскам беларускім была атрымлена ад іх падачка: 100 пудоў збожжа ад цывільнай улады і 300 карабінаў з патронамі і 3 кухні ад вайсковых часьцей;
між іншым, як здрадніка Беларусі генерал Булак-Балаховіча Польшча падтрымлівала і дапамагала яму;
Рада Случчыны, падраховывая першые тры месяцы паўстаньня (ад 1 лістападу 1920 г. да канца студня 1921 г.), прыходзіць да перакананьня, што і ў папярэднія часы пры вызваленьні Бацькаўшчыны ня можна спадзевацца на шчырую дапамогу Польшчы што супольная з ей праца можа быць дужа шкодліва для дзяржаўнасьці.
Слухалі: Аб генералу Булак-Балаховічу.
Ухвалілі: Прыймаючы пад увагу, што генерал Балаховіч вядзе барацьбу ня толькі супраціў савецкага ўраду, але нават супраціў здабыткаў мартаўскай рэвалюцыі і яе дальнейшых здабыткаў, а так сама супраціў рожных сацыялістычных партый;
што не толькі не вызнае законнага Ураду БНР, але ж нават вядзе з ім барацьбу і ўтварае пры сабе штучные урады, кампраметуе дзяржаўную справу: Рада Случчыны лічыць яго толькі авантурні-
кам, а не народным і нацыянальным павадыром, як яго называюць яго найміты — палітычны камітэт; уся ж яго праца есьць вельмі здрадная для Беларусі.
Слузалі: Аб заметках у газэце «Народ»‘5.І і «Роботнік»" 12.1.1921.
Ухвслілі: Заслухаўшы аб тым, што ў польскіх газэтах надрукована: 1) інтэрвью (Оріента) з сябром гэтак званага палітычнага камітэту Сенькевічам, каторы заявіў, што генерала Балаховіча прызнае Случчына;
2) дэклярацыя аб арганізацыі «Зяленага Дуба», у якой так сама значыцва аб прызнаньні гэтай арганізацыі і Балаховіча Случчынай;
3) што ад імені Случчыны з дэклярацыяй выступаў сябр Рады пар[учнік| Мацэллі, ухвалілі: Рада, дэмакратычна выбраная на зьездзе Случчыны 15 лістападу 1921 году і рэпрэзэнтаваная ўсімі валасьцямі і местам Слуцкам, даручыўшым ёй усю грамадзянскую і вайсковую справы, катэгарычна пратэстуе супраціў гэтых заяў, якія есьць толькі фальсыфікацыя волі жыхароў Случчыны, бо ні раней, ні ў гэты час ніколі не прызнавалі Балаховіча, палітычны камітэт пры ім і арганізацыю «Зялёнага Дуба».
Сябру Рады пар[учніку] Мацэллі, каторы выступаў ад імені Случчыны з гэтымі заявамі, Рада абьяўляе выгавар.
(Падпісана ўсімі прысутнымі сябрамі — 9 чалавек).
Сгаршыня Рады Случчыны Ў. Пракулевіч.
Пратакол падпісалі: У. Пракулевіч, Б. Русак, Ю. Радзюк, У. Дубіна, Ю. Лістапад, Я. Каўпак, П. Бабарэка, Ц. Мяшочак, С. Бусел.
НАРБ, ф. 325, воп. 1, спр. 113, арк. 3—4. Копія, маш.
Апубл.: Архівы БНР. Т. 1. Кн. 2. С. 1025—1027.
РЭХА СЛУЦКАГА ЗБРОЙНАГА ЧЫНУ ПАВОДЛЕ ГАЗЭТЫ «НАША ДУМКА»
Сакавік—чэрвень 1921 г.
Яшч.э аб «Бацьку»
(Голас слуцкага паўстанца)
Шмат ужо гаварылася і пісалася аб учынках Булак-Балаховіча, але ў зьвязку з стацьцёю «Абвінавачываю» у № 7 «Н. Д.» мне ўспомніўся адзін эпізод з нядаўна ліквідаванага Слуцкага паўстаньня. ■ «Narod> —інфармацыйнае выданьне польскае дыяспары ў Рэйн-Вэстфаліі (Ыямеччына), якая выдавалася ў г.Хэрле ў 1913—1939 гг.
" «Robotnik» — орган ППС (1894—1948).
Паўстанцы Случчыны, кіраваныя Радаю Случчыны і зарганізаваўшыся ў першую Брыгаду войск Беларускае Народнае Рэспублікі, заўсёды няпрыхільна адносіліся да Балаховіча. Шмат яго агентаў перабывала на фронце ў паўстанцаў і, карыстаючыся тым, што ў іх ня было ні вайсковых прыладаў, ні харчоў, намаўлялі далучыцца да Балаховіча, дакляруючы тады даць усё патрэбнае. Але галодныя й голыя паўстанцы катэгарычна адмовіліся прызнаць Балаховіча сваім важаком. Саўсім зразумела, што такія адіюсіны не маглі здаволіць ганаровага «Бацьку», які дамагаўся захапіць дыктатарскую ўладу на Беларусі. І вось ён, лічачы, што віною непажаданага для яго настрою паўстанцаў зьяўляецца крамолыіая Рада Случчыны, камандыруе да іх нейкага капітана С.', якому дае загад зрабіць з паўстанцаў Слуцкі полк яго імя. Зьявіўшыся на фронт, капітан С., чалавек, паміж іншым, вельмі недалёкі, патрэбаваў, каб Рада адмовілася ад усякага ўмяшацельства ў вайсковыя справы, пагражаючы ў праціўным выпадку расстраляць усю Раду. Сябром Рады капітан С. адкрыта сказаў, што ён мае паўнамоцтвы ад генерала Балаховіча пакончыць з Радаю, якая, па думцы генерала, была настроена па-леваэсэраўску. Аднак, не знайшоўшы падтрыманьня ня толькі сярод паўстанцаў, але навет і сярод афіцэрства, капітан С. павінен быў адмовіцца ад выпаўненьня дадзенага яму «згары» загаду. Хоць паўстанцы і шмат чаго чулі ў той час аб Балаховічу, але ім ня верылася, што ён можа дайсьці да падобнае рэчы, і многія з іх думалі, што капітан С. робіць у гэтым выпадку сам па сабе. Цяпер-жа, пасьля таго, як зьявіўся ў друку пералік зробленых Балаховічам «подвігаў», можна не сумлівацца, што паказаны загад аб расстрэлу Рады запраўды быў дадзены ад самога «Бацькі». Гэты эпізод даволі ясна абмалёўвае адносіны «генерала-дэмакрата» да народнага прадстаўніцтва, каторым у даным выпадку зьяўлялася Рада Случчыпы, выбраная беларускімі сялянамі, якія даручылі ёй падняць сьцяг аружнага змаганьня за незалежнасьць Бацькаўшчыны.
Мы, паўстанцы, яшчэ раз паднімаем свой голас і кажам: «Генарал Балаховіч! Мы Вас не прызнаём сваім важаком!»
Алек."
‘ Маецца на ўвазе капітан Антон Самусевіч. " Псэўданім не расшыфраваны
Правінцыяльны аддзел.
М. Клецк, Слуцкага павету
19-га студзеня 1921 году ў м. Клецку ўцекачамі ад бальшавіцкай улады са Случчыны пры дапамозе кабет м. Клецку было пастаўлена беларускае ігрышча на карысьць Чырвонага крыжу. Ставілася вось што: «Міхалка» і «Мядзьведзь», — камэдыі, в аднэй дзеі кожная. Публікаю была перапоўнена ўся саля, так што недзе было і стаяць, а ня толькі каб сядзець. Жыхары і жыхаркі засталіся вельмі здаволенымі пастановаю гэтага ігрышча і прасілі адпаведнага загадчыка ставіць часьцей беларускія ігрышчы, якія дзяля ўсіх панятны. Артысты і артысткі выканалі ролі як найлепей.
Як мне вядома, адпаведнаму загадчыку У. Дубяйкоўскаму многа было трудоў знайці беларускія творы дзеля сцэны, але, дзякаваць Бога, гэтыя творы былі здабыты ім у ксяндза-беларуса м. Нясьвіжу137, які гэтыя сцэнічныя творы пазычыў на кароткі час. Толькі і можна дастаць беларускія кніжкі ў ксяндза, а больш нідзе таму, што Слуцак адрэзан, а бальшавікі ўвесь час сачаць за тым, каб беларусы-нацыяналісты са Случчыны нічога не перасылалі ўцекачом, баючыся, як яны кажуць «контр-рэвалюцыі». Польская ўлада перашкод к пастанове ігрышча не рабіла, а толькі камэндант паліцыі м. Клецку Хведзюшын у той самы дзень, калі павінна было адбыцца ігрышча, не пазволіў яго паставіць; ня ведаю прычыны.
У. Дубіна.
Наша Думка. 1921. 4 сакавіка.
Ліст ад беларускіх паўстанцаў 1-е Слуцкае брыгады стральцоў войск БНР зь Беластоцкага канцэнтрацыйнага лягера
Паважаны пане рэдактару!
Вельмі просім памясьціць у газэце «Наша Думка» ніжэйнапісанае.
Ужо тры з лішнім месяцы мы, Слуцкія паўстанцы, сядзім за дротам у чужацкай няволі, голыя, босыя, абадраныя і паўгалодныя. Да гэтага часу мы ня ведаем, дзе знаходзіцца «Глава нашага паўстаньня» — Рада Случчыны і што робіць яна дзеля нашага вызваленьня. Вельмі цікава ведаць, дзе і што робяць Сгаршыня Рады У. Пракулевіч і палітычны камісар П. Жаўрыд? Можа, яны будуць ласкавы, пачуўшы наш голас праз «Нашу Думку», даведаюцца нас і тым падтрымаюць наш дух, бо ўсё-такі яны правадыры нашае ідэі.
Паўстанцы.
Помста за паўстаньне
(Ад нашага карэспандэнта)
У вёску Грыцэвічы Несьвіжскага павету 19 красавіка нейкім чынам зьявіўся атрад чырвоных, салдаты якога знайшлі некалькі папсаваных гранат пад падлогаю тае клеці, дзе зьмяшчаўся вайсковы склад Слуцкае паўстанчаскае брыгады. За гэта чырвонаармейцы забралі 28 пажылых мужчын, бо маладыя паўцякалі. Гэтых 28 асоб чырвоныя пасьпешна пагналі ў м. Семежава. У вёсцы Ёдчыцы чырвоныя запалілі чатыры хаты за тое, што гаспадары гэтых хат хавалі бальшавіцкіх дэзэртыраў.
Наша Думка. 1921. 29 красавіка.
У лягеры інтэрнаваных
Каля ст. Дарагуск, Холмскае губ., у бараках, аплеценых калючым дротам у колькі радоў і абстаўленых польскімі жаўнерамі па ўсіх кутох, знаходзяцца нашы беларусы, — інтэрнаваная 1-я Слуцкая брагада стральцоў В[ойск] Б. Н. Рэспублікі.
І вось, нягледзячы на тыя цяжкія варункі, у якіх знаходзяцца інтэрнаваныя: бяз вопраткі, без бялізны, босыя, ня маючы ў кішэні ні аднаго рубля, ні аднае польскае маркі, працуючы з раніцы да вечара, як якія катаржнікі, ня ведаючы ні сьвята, ні будня, — усётакі не забываюцца на сваю Бацькаўшчыну і яшчэ пашыраюць беларускасць, стараюцца паказаць гэтым тутэйшым людзём, што беларусы — народ і што гэты народ павінен жыць, як яму хочацца.
Інтэрнаваныя вельмі хораша паказалі сябе на йгрышчы, якое ставілі ў нядзелю 17-га гэтага красавіка ў салі барака абозу' інтэрнаваных, з дазваленьня камандзера абозу інтэрнаваных у Дарагуску.
Дзякуючы прыезду з аддзела асветы артыста БКВ" п. Русака і вельмі прыхільным адносінам усіх афіцэраў і жаўнераў інтэрнаваных, праз колькі дзён падгатавалі і разыгралі на сцэне 2 камэдыі — «Міхалка» і «Па рэвізіі». Ня маючы ніякіх крыніц, адкуль можна дастаць усё патрэбнае дзеля сцэны, усё-такі зрабілі больш, чым можна было зрабіць, і паставілі спэктакль у хораша дэкарыраванай ельнікамі і хвоямі салі, на скора зробленай сцэне, пры поўнай салі людзей, якія, апрача запрошаных ганаровых гасьцей, прышлі йаці-
* Абоз (польск. oboz) — лягер.
" Беларускай Камісіі Вайсковай.
кавіцца на беларускі вечар, яшчэ ў першы раз тут пастаўлены. (Тут былі, пачынаючы ад камандзера абозу п. палкоўніка, усіх тутэйшых польскіх афіцэраў з жонкамі і польскіх жаўнераў, шмат цывільнае публікі, як жыдоў, так і тутэйшых грамадзян — украйнцаў.)
Абедзьве камэдыі разыгралі вельмі прыгожа, і публіка ня магла падзівіцца, што інтэрнаваныя беларусы маглі так пекна выпаўніць на сцэне.
Найлепш выпаўігілі свае ролі ў камэдыі «Міхалка» — пана Карыту паруч. Шурпа138, Міхалку — жаўнер Самойлік, а ў камэдыі «Па рэвізіі» — роль Пантурчыхі — кап. Залескі, пісара — п. Русак і старшыні паручн. Сямашка, і астальныя сыгралі вельмі добра. Але ня меншы настрой усім часьцям, чым ігра на сцэне, зрабілі сьпевы і дэклямацыя.
Хор пад кіраўніцтвам спрактыкаванага рэгента паручніка Сямашкі споўніў некалькі нацыянальных беларускіх песень, сьпеўшы напачатак нашу марсэльезу, а пасля былі прадэклямаваны п. Русаком і некаторымі інтэрнаванымі афіцэрамі вершы Якуба Коласа, Янкі Купалы і Алеся Гаруна139.
Па канцы ўсяго сам п. палкоўнік вельмі дзякаваў, што так добра выпаўнілі вечар.
Гэты вечар ад пачатку да канца насіў адпячатак шчырага каханьня ўсяго свайго роднага і паказаў, што мы людзі, што над намі ня можна сьмяяцца, што мы сыны цэлага народу, што гэты народ мае сваё прошлае, сваю мову, сваіх поэтаў, літаратуру, што гэты народ бязмерна шчыра кахае сваю Бацькаўшчыпу.
Ванагас.' м. Дарагуск, 18 красавіка 1921 г.
Наша Думка. 1921. 6 траўня.
Ліст былых слуцкіх паўстанцаў да рэдактара газэты «Наша Думка»
Паважаны пане Рэдактару!
Просім надрукаваць у газэце «Н. Д.» наш ліст.
Мы, слуцкія паўстанцы, не захацеўшыя ісьці ў концэнтрацыйны лягер, раскідаліся па вёсках у прыфрантавым паясе.
Зіму мы сяк-так пракідаліся і цяпер жывём тут, працуючы ў сялян за кавалак хлеба. Але далей нам жыць няма ніякае магчы-
' Псэўданім не расшыфраваньі.
масьці. Мясцовая польская ўлада зьвярнула на нас увагу як на непатрэбны элемэнт. Ужо з нашых случчан польская ўлада аддала бальшавіком шэсьць асобаў: Бугарэвіча, Пракаповіча, Сярогу, Бандарыка, Васілевіча і Дамановіча.
Мы гэтым зьявішчам вельмі ўстрывожаны і зьвяртаемся да беларускіх дзеячоў з просьбаю паклапаціцца аб нас перад польскаю ўладаю, каб мы маглі далей пратрымацца тут спакойна.
Браты-беларусы! Зьвярнеце на нас увагу. Мы ня толькі падняліся проці бальшавіцкіх камісараў, каб захаваць сваю скуру, а мы паказалі прыклад усім беларусам, што, толькі ўзяўшыся за стрэльбу, можна збавіцца ад гвалту маскоўска-камісарскага рэжыму.
Мы ня пойдзем ні на якія ўступкі, хто б нам што ні дакляроўваў. Мы самі добра ведаем, што толькі агульнымі сіламі сваіх братоў можна здабыць сабе збавеньне ад чужацкага гнёту. Хоць мы цяпер і з парожнымі рукамі, але глыбока верым, што ў хуткім часе прыдзе такая гадзіна, што мы, як і раней, выступім стройнымі радамі вызваляць сваіх братоў і бацькоў, не зьвяртаючы ўвагі, што можа будзе ў нас на 100 чалавек 2 карабіны.
3 паважаньем: Іван Басалыга, Л. Семяновіч, М. Кухта, ■ Д. Шыловіч.
Наійа Думка. 1921. 27 траўня.
Адкрытае пісьмо да паўстанцаў
Паўстанцы!
Вы, што носіце гэтае пачотнае наіменьне, прымеце ад нас, моладзі Вялейшчыны, гарачае прывітаньне і заруку ў тым, што мы павашаму думаем аб вызваленьні роднага краю, што ваша гора — наша гора. Пакрыўджаная Беларусь моліць аб помачы, гразіць помстай, але яе ня чуюць, бо слова бяз чыну — мёртвае. Дык жа верце і спадзейцеся!
Беларуская моладзь Вялейшчыны.
Наійа Думка. 1921. 3 чэрвеня.
ВЫТРЫМКІ 3 АСОБНЫХ ЗАГАДАЎ ПА КАМПАНІІ ІНТЭРНАВАНЫХ АБОЗУ ПЕРШАЕ СЛУЦКАЕ БРЫГАДЫ
ВОЙСКАЎ БНР У ДАРАГУСКІМ ЛЯГЕРЫ
Сакавік—красавік 1921 г.
Прыказ №9 па Кампаніі' інтэрнаваных абозу інтэрнаваных. Дарагуск. 9 сакавіка 1921 г.
§ 1.
Прыбыўшых са станцыі Разьдзельчай м. Беластока жаўнераў 1-е Брыгады стр. Бел. Народ. Рэспублікі ў ліку 205 жаўнераў згодііа далучанага сьпісу залічыць у сьпісы кампаніі інтэрнаваных і на ўсе віды давольства з 9 марца г.г.
§ 2.
Паноў афіцэраў 1-е Брыгады стр. Бел. Нар. Рэспуб. Капіт. Залескага Язэпа, Багушэвіча Язэпа, паруч. Понтуся Антона, Гузьнея Якуба, Крукоўскага Базыля, падпаруч. Саваневіча Александра і Рогача Сяргея, прыбыўшых разам з жаўнерамі з станцыі Раздзельчай у Беластоку, занесьці ў сьпіс афіцэраў пры кампаніі для афіцэраў інтэрнаваных.
§ 3.
Усе вайсковыя аддзелы, уваходзячыя ў састаў кампаніі інтэрнаваных, і на далейшы час захоўваюць свае здымкі і назвы і свой унутраны распарадак, але пастольку, паскульку гэтым ре парушаецца распарадак усей кампаніі. Усе п.п. афіцэры застаюцца на сваіх мейсцох і на тых пасадах, якія яны займалі па сваім прыдзеле і ўсімі прысвоенымі ім правамі як па рангам, так і па камандным пасадам, но падпарадкаваны ўсім прыказам і інструкцыям Д-ву" Абозу інтэрнаваных, праз Д-во той едынкі інтэрнаваных, да якой яны будуць прыдзеляны.
§ 4.
Заўважано мною, што падафіцэры і жаўнеры, прыбылыя да кампаніі інтэрнаваных з станцыі Раздзельчай-Беласток і належачыя да 1-е Брыгады стр. БНР, зусім ня маюць а ні малейшага падабенства
‘ Кампанія (польск. kompania) — рота.
" Д-во (польск. dowodztwo) — кіраўніцтва, камандаваньне.
жаўнерскага выгляду. Адсутнасьць усялякае дысцыпліны і вайсковае муштры; грубае захаваньне вобец сваіх старшых і самае прыкрае тое, што, носячы назву беларусаў, гамоняць сплош па-расейску, што і робіць надта дрэннае ўражэньне. Жаўнер павінен усюды быць жаўнерам і заховываць і шанаваць свой жаўнерскі гонар і гонар сваяго войска, да якога ён прыдзеляны, і сваяго народу; каб прывесьці ўсіх жаўнераў у належачы жаўнерскі выгляд, прыказываю: з гэтага діія абучаць усю кампанію вайсковае муштры па рэгулямінам Бел. войска, прытрымліваючыся расклада дня згодна прыказу № 5‘. У размовах службова і прыватна ўжываць толькі родную Беларускую мову; уселякія адказы, як-то незнаньпем і інш., пад увагу прымацца мною ня будуць і заўважаных буду караць як мага стражэй. Кожын беларус павінен ведаць сваю мову, а не лічучым сябе беларусамі — не мейсцэ сярод Беларускага войску.
§ 5.
Для лепшага прахаджэньня вайсковае муштры ўсіх жаўнераў Кампаніі тымчасово раздзяліць на тры вучэб. Кампаніі, Кампаніі на ўзводы, сэкцыі і г. д.
§ 6.
Інструктарамі па абучэньню вайсковае муштры назначаю: сержапта Бел. Этап. Камп. Шчэсьніка, плют." Самойліка, капраля Сухоцкага. Муштра будзе адбывацца на вучэбным пляцу пад маім асабістым наблюдзеньням. Расклад муштры будзе давацца мною на кожны дзень асобна.
Усім панам афіцэрам прапаную што дня з'яўляцца на вучэбны пляц ддя праходжаныія вайсковае муштры, прынятай у Беларускім войску.
§ 8.
На камандныя пасады з падафіцэраў будуць пасылацца толькі тыя, якія як найлепш усвояць вайсковую муштру Бел. войска.
Я. Шурпа,
Parucznik і D-ca kompanii
■ Гл. БДАМЛІМ, ф. 3, воп. 1, спр. 165, арк. 4адв. " Plutonowy — камандзір узводу (польск.).
3 прыказа №51
па кампаніі інтэрнаваных абозу інтэрнаваных.
Дарагуск. 20 красавіка 1921 г.
§ 1.
3 пераходам усіх інтэрнаваных на палажэньне жаўнераў Д-во Кампаніі інтэрнаваных ліквідуецца, і ўсе распараджэньня пераходзяць пад увагу Камандзера 1 брыгады стральцоў Войска Беларускае Народнае Рэспублікі капітана Кутылоўскага-Сокала.
Я. Шурпа.
Parucznik і D-ca kompanii
Прыказ №52
па лагеру інтэрнаваных 1-ае Слуцкае брыгады стральцоў Войска Белар. Народн. Рэспублікі.
м. Дарагуск. 20 красавіка 1921 года.
20 гэтага красавіка Польскі Ўрад дараваў інтэрнаваным беларусам у м. Дарагуску некаторые вольнасьці і палепшэньня ў жыцьці. Вартаўнічые польскіе, якія былі пастаўлены па ўсім вуглам каля дроту і ў варотах, зьняты, і ўвесь унутраны распарадак перайшоў к самім беларусам. Адгэтуль, пасьля гадзін працы і да 9 гадз. вечара вально ўсякаму афіцэру і жаўнеру ісьці куды яму захочацца, а пасьля 9 гадз., калі вельмі патрэбна, то можна адлучыцца, але па ўвальніцельнай запісцы за подпісам Камандзіра брыгады альбо яго Памоцніка.
Наогул з гэтага чысла інтэрнаваным беларусам дазволена жыць па-кашарнаму’, і ўся адпаведзяльнасьць за жыцьцё ў лагеры лажыцца на мяне, а пагэтаму трэбую:
1 ) Каб у лагеры захаваўся поўны парадак і падтрымоўвалася чыстата як у кашарах, так і знадворку.
2 ) Каб ніхто ў нядазволеныя часы ня сьмеў выйсьці з-за дроту без запіскі.
3 ) Каб было поўная паслушэнства старшым і начальнікам.
Усім п.п. афіцэрам загадваю як найпрыхільней адносіцца да сваіх абавязкаў і бліжэй стаяць да жаўнераў.
Заместа мяне назначаецца капітан Залескі, к якому і належыць зьвяртацца за ўселякімі справамі і выпаўняць усе яго загады.
Кутылоўскі-Сокал,
Капітан і Камандзір брыгады ’ Капіара — казарма.
3 пр ыказа №62
па лагеру інтэрнаваных 1-е Слуцкае брыгады стр. ВБНР'.
Дарагуск. 30 красавіка 1921 г.
§ 2.
1 і 2 Траўня з поваду сьвята Вялікадня работ і вайсковай муштры ў брыгадзе не проізводзіць.
§ 3.
Сягодня, 30 Красавіка, у 8 гадз. вечара ў праваслаўнай цэркві адбудзецца Вялікоднае багаслужэньне, усім жаўнерам праваслаўнаго вызнаньня, выключаючы басых, прыказваю быць у цэркві, а вучэбную кампанію пастроіць на плацу каля цэркві.
Залескі,
Капітан і Камандзір брыгады
БДАМЛІМ, ф. 3, воп. 1, спр. 165, арк. 11—13, 40—41, 46адв.
Аўтэнт., рук.
‘ Войскаў БНР
ПАЙМЕННЫЯ СЬПІСЫ ЖАЎНЕРАЎ ДЫ АФІЦЭРАЎ 1-Е СЛУЦКАЕ БРЫГАДЫ, ІНТЭРНАВАНЫХ У ДАРАГУСКІМ ЛЯГЕРЫ
Сакавік 1921 г.
Спіс стральцоў 1 кампаніі 1-га Слуцк[ага] Б[еларускага] п[алку]
№ па Шаржа' Прозьвішча, імя і імя бацькі
парадку
1.
Серж[ант]
Коршак Ян Хведараў
2.
Сг. падаф[іцэр]
Севрук Васіль Павл.
3.
— // —
Леіценко Александар Л.
4.
— // —
Пархамовіч Ян П.
5.
Мл. пад[афіцэр]
Маскалевіч Ян П.
6.
— // —
Сгаткевіч Пётра Ф.
7.
Сгар. шар[аговы]
Леіценко Адам Ф.
8.
— // —
Волот Анупрэй Ад.
9.
Шараговы
Леіценко Александр Ф.
10.
— // —
Маліновскі Пётра Л.
11.
— // —
Барысевіч Павлюк
12.
— // —
Шчарбінскі Пётра В.
13.
— // —
Федоровіч Павлюк
14.
— // —
Крот Гарась Нест.
15.
— // —
Леіценко Міколай Л.
16.
— // —
Міхасенко Трахім Я.
17.
— // —
Есеман Антон Л.
18.
Сгар. шар[аговы]
Корбут Сцепан В.
19.
Шараговы
Заброцкі Ян А.
20.
— // —
Ярмоліцкі Юстын М.
21.
— // —
Прахарэвіч Андрэй Ан.
22.
— // —
Леіценко Язэп Ф.
23.
— // —
Шпаковскі Ігнат Я.
24.
— // —
Понтус Антон Я.
25.
— // —
Федаровіч Алесь Р
26.
— // —
Казак Фран. А.
27.
Паручнік
Гузней Якуб
Камандзер 1 Кампаніі Паручнік Гузней
‘ Шаржа — званьне.
Сьпісак афіцэраў і жаўнераў 2 кампаніі 1-га Слуцкага палку стральцоў ВБНР
№ па
Шаржа
Прозвішчэ і імя
парадку
1.
Падпаруч[нік]
Рогач Сяргей
2.
Сержант
Сгружынскі Янка
3.
Сг. пад[афіцэр]
Крываль Мікалай
5.
— // —
Пацкевіч Антось
5.
Сг. пісар
Лагіновіч Язэп140
6.
Капрал
Жышкевіч Канстантын*
7.
— // —
Хоцько Фэлікс
8.
Шараговы
Велімовіч Міхал
9.
— // —
Войцэховіч Ігнат
10.
— // —
Дзянісаў Сьцяпан
11.
— // —
Лешчэнко Александар
12.
— // —
Лешчэнко Адам
13.
— // —
Тарасэвіч Людвіг
14.
— // —
Тарасевіч Антось
15.
— // —
Хоцько Александар Даменікоў
16.
— // —
Хоцько Язэп Іпалітаў
17.
— // —
Хоцько Казімір
18.
— // —
Шыловіч Якім
19.
— // —
Балатэвіч Якуб
20.
— // —
Волот Язэп
21.
— // —
Капелюш Вінцэнты
22.
— // —
Пацкевіч Александар
23.
— // —
Тарасевіч Казімір
24.
— // —
Хоцько Язэп Казіміраў
25.
— // —
Хоцько Сьцяпан
26.
— // —
Хоцько Даменік
27.
— // —
Багдановіч Канстантын
28.
— // —
Каладзінскі Антось
29.
— // —
Берлінаў Тамаш
Камаіідзер 2 Кампаніі Падгіаручнік Рогач
* Заўвага — «шпіталь».
Спнсок 3 роты 1 Слуцкого полка
№ порядка Званне
Фамнлнн н нмена
1.
Подпоруч[нк]
Саванкевнч Александр
2.
Сг. мед. фельдш[ер]
| Кореневнч Монсей
3.
Мл. мед. ф[ельдше]р Мелешко Терентнй
4.
— // —
Савнцкнй Валерьян
5.
— // —
йгнатьев Ннколай
6.
Мл. ун[тер]-офнцер Таран Кнрей
7.
Рядовой
Супрняновмч Днмнтрн
8.
— // —
Кнслюк Петр
9.
— // —
Фнлнпповнч Роман
10.
— // —
Барановскнй Феодор
11.
— // —
Ходнн Макснм
12.
— // —
Волот Антон
13.
— // —
Внтковскнй Петр
14.
— // —
Санько Мнтрофан
15.
— // —
Таранов Наум
16.
— // —
Оснповнч Фелнкс
17.
— // —
Шахновнч Ефнм
18.
— // —
Будько Матвей
19.
— // —
Алехновнч Павел
20.
— // —
Вышемнрскнй Леонтнй
21.
— // —
Заброцкнй Феодор
22.
— // —
Даннлевнч Огепан
23.
— // —
Горбатый йоснф
24.
— // —
Дубовнк І4ван
25.
— // —
Нечай Владнмпр
26.
— // —
Мннькевнч Клнментнй
Команднр 3 роты 1 Слуцкого полка Подпоручнк Саванкевнч 8/ІП—21 г.
Спіс 4-е Кампаніі 1-га Слуцк[ага] паўка
№ парадку Шаржа Прозьвішча і імя
1. Капрал
2. — // —
3. — // —
4. Фрайтор'
5. Шараговы”
6. — // —
7. — // —
8. — // —
9. — // —
10. — // —
11. —// —
12. — // —
13. — // —
14. — // —
15. — // —
16. — // —
17. — // —
18. — // —
19. — // —
20. — // —
21. — // —
22. — // —
23. Поруч.
24. Капітан
Добржанскі Язэп Сгашэўскі Антось Коўган Даніла Васюк Гальяш Гайдукевіч Платон Рынейскі Антось Понтус Міхал Сасіноўскі Базыль Лабкоўскі Адам Каролік Тамаш Сасіноўскі Мікалай Ціткевіч Мікодым Коўган Агей Давідовіч Стафан Крукоўскі Антось Носенко Александар Канаплянік Язэп Каледа Тодар Пенёха Костусь Сасіноўскі Павел Шумін Прокоп Андрусевіч Якуб Понтус Антось Багушэвіч Язэп
Камандзер 4-е [роты] капітан’" Паручнік Понтус
8/ІП—21 г.
' Яфрэйтар.
" Заўвага — «prowiantowy». Подпіс адсутнічае.
Спнсок 1 роты 2 Грозов[ского] полка
№ Званне
Фамнлня, нмя
1.
Sierzant
Фурсевнч Васнлнй
2.
Plutonowy
Жаўнеровнч Емельян
3.
Podchor[unzy]
Цншкевнч Павел
4.
Kapral
Шуба Ннколай
5.
Szerog[owy]
Зорончук Макей
6.
— // —
Заяц Антон
7.
— // —
Заяц Полнкар
8.
— // —
Клочков Александр
9.
— // —
Кнсель Петр
10.
— // —
Кнрко Юльян
11.
— // —
Наумовнч Владнмнр
12.
— // —
Бодылевнч Яков
13.
— // —
Чнчнкайлов І4ван
14.
— // —
Бересневнч Франц
15.
— // —
Терешко Грнгорнй
16.
— // —
Вергейчнк Васнлнй
17.
— // —
Дворецкн Алексей
18.
— // —
Бокнновскн Антон
19.
Plut[onowy]
Вербнцкн Гаврнло
20.
Kapral
Славннскн Сгефан
21.
— // —
Днленднк Ннколай
22.
— // —
Корженевскн Ннколай
23.
— // —
Долбнк Мнхапл
24.
Pod.'
Соколовскн Сганнслав
За Командер 1 роты 2 Грозовск. полка фельдфебель — Фурсевігч.
8.III-21.
’ Падхарунжы.
Нменной спнсок 2 роты 2 Грозовского пешего полка ВБНР
№ № Званне
Фамнлня нмя
1. 1
Сержант
Сучков Тнхон
2. !
Капрал
Сучков Павел
3.
— // —
Прокоповнч Артемнй
4. ■
— // —
Трафнмовнч Сгефан
5.
// —
Маіцнцкнй 14ван
6.
— // —
Нлыокевнч Петр
7. .
Ж.аўн[ер]
Шнбаловнч Артемпй
8.
— // —
Лагун Фома
9.
— // —
Дробыш Нван
10.
— // —
Трафнмовнч Ннкнта
11.
— // —
Васнлевнч Петра
12.
— // —
Васмлевмч Косьма
13.
— // —
Сучков Терентнй
14.
— // —
Слебцевнч Тнмофей
15.
— // —
Кнтуновнч Нестор
16.
— // —
Прокоповнч Лаврентнй
17.
— // —
Васнлевнч Сергей
18.
— // —
Нгнатовііч Сгепан
19.
— // —
Мгнатовнч Семен
20.
— // —
Самусевнч Петр
21.
— // —
Піілецкнй Грнгорнй
22.
— // —
Карповнч Ннколай
Команднр роты фе[ль]дфебель Т. Сучков. 8/3-1921 г.
Нменной спнсок жаўнеров 3 роты 2-го Гроз[овского] полка
№ по порядку Званне
Фамнлня, нмя
1.
Унт[ер-офнцер]
Самусевнч Андрей
2.
Ряд[овой]
Мыслнвец Сгепан
3.
— // —
Лоснк Павел
4.
— // —
Юржнц РІван
5.
Ефр[ейтор]
Крашевскнй Нван
6.
Ряд[овой]
Шншковск. Алесь
7.
— // —
Знновнч Антон
8.
— // —
Пекарчнк Макснм
9.
— // —
Ламак Ннкнфор
10.
— // —
Федоровнч Александр
11.
— // —
Лагун Алексей
12.
— // —
Ерошеня Матвей
13.
— // —
Новнк Купрей
14.
— // —
Новнк Павел
15.
— // —
Новнк Андрей
16.
— // —
Чнж Днмнтрн
17.
— // —
Чнж Антон
18.
— // —
Чнж Трафнм
19.
— // —
Самусевнч йлья Семен.
20.
— // —
Самусевнч Нлья РІван.
21.
— // —
Леоновнч Сгепан
22.
— // —
Скуценя Савва
23.
— // —
Гурленя Семен
24.
— // —
Шнрнн Сергей
25.
— // —
Тупнк Васнлнй
26.
— // —
Леоновнч Кузьма
27.
— // —
Тупнк йван
За фе[ль]дфебеля 3 роты Самусевнч 8/III-21 г.
Спнсок 4-ой роты 2-го Грозовского полка
№ №
Званне
ймя н фамнлня
1.
Подпоруч[нк] Круковскнй Васнлнй
2.
Фе[ль]дфебель Ходоровнч йван
3.
Мл.-унт[ер-офнцер| Перко Сгепан
4.
— // —
Тншкевнч Наум
5.
Сгрелец
Аробнна Нестор
6.
— // —
Абелец Сгепан
7.
— // —
Шот Яков
8.
— // —
Шорок Павел
9.
— // —
Корелько йван
10.
— // —
Славошевнч Макснм
11.
— // —
Вечер Сгепан
12.
— // —
Гурнновнч Давнд
13.
— // —
Барановскнй Адам
14.
— // —
Зеневнч Макарнй
15.
— // —
Зеневнч йван
16.
— // —
Зеневпч Павел
17.
— // —
Корзун Антон
18.
— // —
Сгепурко Петр
19.
— // —
Корнневнч Александр
20.
— // —
Ботков Семен
21.
— // —
Моснлевнч Леонтнй
22.
— // —
Петрученя йсндор
Команднр 4-й роты 2-го Грозовского [полка] Подпоручпк Круковскнй 8/111-21 г.
БДАМЛІМ, ф. 3, воп. 1, спр. 166, арк. 2—10. Аўтэнт., рук.
СЫТУАЦЫЯ НА СЛУЧЧЫНЕ ПРЫ БАЛЫІІАВІКАХ Ў ПЕРШЫ ГОД
ПАСЬЛЯ ЛІКВІДАЦЫІ ЗБРОЙНАГА ЧЫНУ
Чэрвень—жнівень 1921 г.
Камунікат аддзелу замежных справаў Таварыства Стражаў Крэсовых пра сітуацыю ў Слуцкім павеце ў чэрвені 1921 г.
KOMUNIKAT
KIEROWNICTWA PRAC ZAGRANICZNYCH Nr. 2.
Sytuacja na Bialorusi.
W czerwcu (1—15).
Dzialalnosc grup powstanczych w powiecie Sluckim.
Dzialalnosc grup powstanczych w powiecie Shickim przybiora coraz wi?ksze rozmiary. Grupy partyzanckie operuj^ przewaznie na terenie pogranicznym i stale niepokojq placowki pograniczne, wobec czego utrzymywane jest przez bolszewikow stale pogotowie wojskowe. Napady oddzialow partyzanckich odbywajg si? przewaznie w nocy. W ostatnim czasie (1 /VI—15/VI) zorganizowane zostaly napady w nast?pujqcych miejscowosciach: 1) Ne wsi Telechowcach oddzial partyzancki napadi na miejscowy «Rowkom», przyczem zostal zabity komisaiz Zinkowicz, posterunek rozp?dzony, a kancelaija zrabowana. Partyzahci uszli bezkamie, 2) w miasteczku Szacku partyzanci urzqdzili pogrom ludnosci zydowskiej, 3) w Slucku doszlo do powaznych stare z partyzantami. Oddzial bolszewicki rozp?dzono, partyzahci zawladneli 2-ma autami pancernemi. Oddzialy partyzanckie kryja si? w lasach okolo Worobjowa. Skupiajq si? tutaj wi?ksze sily powstancze. Oddzialy bolszewickie znajduj^ce si? na tym terenie sq nieliczne i w ostatnich czasach zmniejszone zostaly do polowy. Pozostala cz?sc rozmieszczona niewielkiemi grupkami po wsiach i miasteczkach pogranicznych.
Wsrod ludnosci powiatu Shickiego panuje ustalona opinja, ze bolszewicy pozostajq w powiecie czasowo i ze muszg w przyszlosci ust^pic, dlatego tu wszystkie zarz^dzenia przyjmowane sq z rezerwq przez ludnosc i traktowane sq jako tymczasowe, zwi^zane z obecn^ sytuaejg, ktora powinna uledz zmianie.
W ogole ludnosc w pasie nadgranieznym stopniowo si? oswaj^ z ustalajqcemi si? warunkami, zadowolona jest z tego, ze nie dostala si? pod wladz? bolszewick^, wewn?trznie jednak czujg swq duchownq l^cznosc z Mihszczyznq i Bialorusi^ zakordonowq.
Архіў Актаў Новых y Варшаве (Archiw Akt Nowych), Таварыства Стражаў Крэсовых (Towarzystwo Straz Kresowych [TSK]), сыгнатура (sign.) №100.
Дакладная запіска камуністаў Цімкавіцкай ячэйкі
11 чэрвеня 1921 г.
В Уком РКП(б-ков). Слуцк.
Докладная запнска.
Банднтнзм начал проявлять себя в нашей Тнмковнчской волоста, которая счнталась нанболее спокойной в уезде. Настроенне населення, в особенностн еврейского, начннает становнться более чем тревожным.
Комячейка не счнтает возможным пустнть росткн разрастаюіцемуся тревожному настроеняю масс, учятывая большой процент ясторяческя воспятанного антясемятяз.ма средн крестьянства, на котором сейчас я яграют бандятскяе шайкя, а также учнтывая возможность пресечення н предупреждення в корне появленяя бандятов в нашей волостн, настоятельно просят уком утверднть отряд особого назначеняя, состояіцнй нз 72 членов комячейкн, 12 членов комсомола, 6 беспартяйных добровольцев, рекомендованных н честно желаюіцнх протявостоять нападенням банднтов, прошедшнх н знаюіцях строй’, проснт отпустнть 50 вянтовок с необходямым колячеством снаряженяя (патрон, подсумок я пр.).
Печальный опыт целого ряда местечек в нашей Белорусснн доказал нам в необходямостя предупреднть я быть в любой момент готовымя к должной встрече н отпору этнх гадов. Наконец, проясшедшая 5/VI.21 г. тревога в нашем местечке на деле доказала нам справедлявость нашего ходатайства.
ймея днсцнплнннрованный боевой отряд яз 30 штыков, мнляцяя яз 37 шт., особ. пост" нз 20-тн (прнблязятельно) штыков, мы будем располагать достаточно органязованной снлой, н тем самым даднм возможность населенню спокойно продолжать свою жнзнь н работу. Снлы для обучення н командовання отрядом у нас нмеются. Начальннком отряда нзбран намн достаточно нспытанный на фронтах н ответственный тов. Вольскнй, его заместнтель тов."’
Доложнть н энергнчно отстанвать перед Укомом нашу просьбу поручаем тов. Евгеняю Черноморднку.
По порученню комячейкн
Отв. Секретарь Е. Черноморднк.
г. Тнмковнчн.
ДАМВ, ф. 432-п, воп. 1, спр. 83, арк. 16—16 адв. Аўтэнт., рук. ’ Маючьгх вайсковую падрыхтоўку.
" Пост Надзвычайнай камісіі — ЧК паблізу савецка-польскай мяжы.
*" Прозьвішча адсутнічае.
3 дакладной запіскі камуніста Я.Чарнамордзіка
11 чэрвеня 1921 г.
В ЦБ КПБ(б-ков) н в Слуцкнй уком РКП(б)
После 4-х лет пребывання на чужбнне, оторванный войной н ответственной работой в Снбнрн, я получмл возможность побывать на родной стороне в м. Тпмковнчах, куда получііл отпуск по болезнн на 2 месяца. За это время я успел познакомнться с жнзнью нашей волостн, а также с советскнм аппаратом, управляюіцнм ею. Скажу заранее: впечатленне самое безотрадное, но отнюдь не безнадежное. Когда жнтелн нашего местечка, а также блнзлежаіцнх деревень узналн о моем прнезде, то у меня, как у старого знакомого, перебывала масса народа н все с одной н той же жалобой на ужасные условня работы н жнзнн в связй с тем чуть лн не террором, который нагнан на ннх нашнмн работннкамн. У меня к тому факты н свндетелн, которые только мне под моей лмчной гарантней в безопасностн нх нменн далн этн сведення. Но я отбрасываю весь этот фактнческнй матернал, а укажу лмшь на мон непосредственные впечатлення. В основе здесь царнт ужасно нездоровая атмосфера между самнмн работннкамн, прнчем главенствуюіцей н совершенно спаянной, «спевшейся» является группа ревкома’, началыінка мнлнцнн н частн особого поста (Дружнннн, Петров). В действнях последней все наше зло. 14х спаянность переходнт в полное едннодушне на поступкн н темного характера, н конечно, тут какне факты ты нн пмей, все равно доказать ннчего не сможешь. Я определенно утверждаю, что там творятся темные делншкн, царнт пьянство, пронзвол, есть даже нечто похожее на взяточннчество (факт 1-го мая, нзвестный укому, ряд мелкнх случаев, когда разнло самогоном чуть гм не от всех участннков культурно-просветнтельскнх вечеров). Человека co стороны, попадаюіцего к предревкома тов. Буткевнчу, поражает его ужасная грубость н частая самая беспоіцадная ругань. Предревкома творнт абсолютно недопустнмые вегцн. Случай с заявленнем тов. Мншнна доказывает, что, конечно, гораздо труднее открыть здесь сов[етскую] столовую, так здесь необходнмую, об открытші которой былн даны соот[ветсвуюіцне) распоряження с уезда, нежелн зачнслять на довольствне к гражданам даже без аттестата [...].
Еіце хуже того с начальннком мнлнцлн тов. Папсуевым. Ну, о нем можно сразу сказать, что чем дольше наш уездный аппарат его
‘ Кіраўніцтва Цімкавіцкага валаснога рэўкаму.
не уберет, тем снмпатнн к нам будут у окружаюіцего населення убавляться. Посмотрнте на то, как он расправляется с населеішем за малейшме провннностіі. Как он плоіцадно, не стесняясь нпкого, ругается, грозя всем адом н чертямн перед несчастной жертвой, которая вывезла нз лесу в чнсле прочего голья 2 дровнны с большнм днаметром, чем это полагается; как он с револьвером в одной руке тузнт другой — лнцо, которое знает все его проделкн н следовательно является бельмом на его глазу. Выйднте вечером после запретного часа на улііцу. Вы обязателыю услышнте раздаюіцуюся в тншм грубую ругань нач[альннка] мнлнцнн нлн представят[елей] особого поста, эхом разносяіцуюся по всем нашнм улнцам, н населенпе знает н уверено в том, что вот где настояшнй кулак революцнн н во нмя «революцнонной» законностн (о которой так много говорнм мы н наша центральная печать) сндят у себя по домам, боясь пронзнестн хоть одно слово в заіцнту свонх прав. А взгляннте, как пронсходнт у нас расслоенне населення; достаточно прнтанться в тншн ночной, как Вы услышнте с особой прелестью пронзносяіцееся: «жнды», «у, жндовье» н т. д. 14 это нз уст коммуішста, этнка которого рассланвать населеіше по революцнонному, а не по нац[нональному] сутцеству. Теперь вскннем одішм только глазом на жмзнь нашего помпадура. 14 здесь — настояіцнй помеіцнк: огромный сад-огород б[ывшего] ксендза, огород гр|афа| Клевмцкого, охраняемые н сработанные рукамн мнлнцнонеров, которые, между намн говоря, находятся в его лнчном распоряжешін, н набраны чрезвыч[айно] орнгннальным путем (полнтнческн далеко не надежным), 2 лошадн, песк[олько] коров, прнлнчное колнчество землнцы, большее, чем у самых богатых крестьян, землм, вспаханной н засеянной темнымн средствамн. Быть может н даже наверное, н «настояіцне» хозяева в внде подставных найдутся. Весь фокус в этом.
Многое можно сказать н о завземотделом' Шакуне, который абсолютно не может быть выразнтелем нашей полнт[нческой] лнннн в основном н важнейшем вопросе — земельном, являясь лнцом полнтнческн неграмотным, с весьма спутанной н смутной партнйной прннадлежностью (факт с землей ддя еврейской обіцнны, пастбніце для еврейскнх коров, об отношеннн к гражданам села Долгого, гражд. Семашкн). Заявлення ряда крестьян о том, что ежелн не подмажешь в земотделе — не поедешь, красноречпво говорят за себя [...]
14 тут как нн копайся, не докопаешься, еслн не нз'ьять зло с корнем. Посмотрнте на пронсходяіцне санкцнн в отталкнваннн ‘ Загадчык зямельнага аддзелу валаснога рэўкаму.
учлтельства, которое прн нашем желанлл все же можно было бы прлвлечь к актлвной работе, нашн работішкл не учлтывают то, что нет лучшего союзнлка в нашнх условлях, чем учлтельство, а бросаются обычнымл л устаревшлмн — «саботажем» л «контрреволюцлей». Конечно, гораздо труднее лспользовать б[ывшле] княжескле покол co старлнным садом, огородом л всемл благопрляпгымл условлямл вдалм от пыліі л шума под детскую колонлю ллл санаторлю для детей, в таком коллчестве слоняюіцлхся по уллцам местечка л волостл, чем отдать все это на растоггганле л порчу таможне, которая нашла бы себе веллколепный прлют в одном лз местечковых зданлй.
Аюдн палец о палец не хотят ударлть в смысле проявлення лнлцлатлвы л самодеятельностл. Секретарь ревкома гр. М. Вальковсклй, лграюіцлй в ревкоме первую скрлпку л, пожалуй, решлтель всей нашей волостной судьбы, которого я знаю еіце co школыюй скамьн, контрреволюцлонер первой маркл, антлсемлт, лскренно прлзнался мне на вопрос о том, что делает ревком, ответнл: «Отплсываемся перед уездом: в ответ на ваше отношенле за №... л т. д.» Факты воплюіцле, говоряіцле нам о пролзволе, царяіцем на глазах у населення [...]
Много л много можно прнводлть данных л оплсывать фактлческую сторону дела, но не для этого пншу я. Мне хочется указать ко всему сказанному л на что я особенно наплраю, что нлкакле следствля, нл копанля в прошлом нл к чему не прнведут, тем более, что много здесь уж лх перебывало: всяклх комлсслй л следователей, а дело по сутл продолжает лежать спокойно под сукном разллчных учрежденлй [...]
Вот те соображенля, которые лмел л хотел я высказать, желая от душл помочь нашему обіцему делу, не прнследуя абсолютно ішкаклх ллчных соображеннй [...]
Член РКП(б-ков) №439 313 Евгенлй Черномордлк
ДАМВ, ф. 432-п, воп. 1, спр. 83, арк. 17—22. Аўтэшп., рук.
Таемны дадатак да пратаколу Цэнтральнага Бюро КП(б)Б
19 жніўня 1921 г.
СЛУШАЛМ: 1) 06 органах борьбы с банднтнзмом.
ПОСТАНОВНЛН: 1) Для достнження согласованностн военной работы co всемн советскнмн, партнйнымн н чекнстскнмн органамн по борьбе с банднтнзмом учреждается:
1) Взамен Ревсовета — Комнссня по борьбе с банднтнзмом прн Совнаркоме Белорусснн в составе: Наркомвнудела, Предчека, Начглавмнлнцнн н Наркомвоен.
ПРНМЕЧАНРІЕ: 1) Для взанмной ннформацнн в состав Комнсснн входнт старшнй войсковой начальннк н военком с правом решаюіцего голаса.
ПРНМЕЧАННЕ: 2) Начальннк Отряда Особого Назначення входнт в Комнссню с правом совеіцательного голоса по соответствуюіцнм вопросам.
1) Комнссня борьбы с банднтнзмом, не создавая техннческого аппарата (за нсключеішем небольшого секретарната), нспользует для своей работы аппараты Наркомвнудела, Наркомвоена, ЧекаБел н Начглавмнлнцнн по прннадлежностн. Еженедельные отчеты в сводках Комнссня представляет в Совнарком, Центральное Бюро КПБ н РВС. Комнссня контролнрует работу всех органов борьбы с бандіітнзмом — руководнт ею, дает необходнмые ннструкцнн н указанпя всем уездным органам н отдельным ведомствам через представнтелей. Комнссня в целом н по частям выезжает на места ддя проведення работы быстрейшей лнквндацнн банднтнзма.
2) Во всех уездных городах (взамен упраздняемых Полнткомнсснй) создаются прн Унсполкомах’ Комнсснл по борьбе с банднтнзмом под председательством назначаемого Унсподкомом, желательно заведываюіцего Отделом Управлення, л в составе членов: Завполнтбюро", Начуездмллнцнн.
ПРРІМЕЧАННЕ: 1) Для взанмной ннформацнн в состав комнссші входят старшнй войсковой начальшж н военком с правом решаюіцего голоса.
ПРРІМЕЧАННЕ: 2) Начальннк Отряда Особого Назначення входнт в комнссню с правом совеіцателыіого голоса по соответствуюіцнм вопросам.
ПРНМЕЧАННЕ: 3) В тех уездах, где расположены погранотделення, входнт в Комнссню Начпогранотделення с правом совеіцательного голоса по соответствуюшнм вопросам.
' Павятовыя выканаўчыя камітэты савецкае ўлады.
" Загадчыкі кіраўнічых павятовых органаў Чэка — Палітбюро.
Компсснн борьбы с банднтнзмом Белорусснн: а) оказывают всемерную поддержку органам мнлнцнн в деле непосредственной борьбы с банднтнзмом; б) уснлнвают работу советскнх органов н вовлекают крестьян н жнтелей местечек к актнвной работе с остаткамн банднтнзма; в) следят н органнзуют работу отрядов Особого Назначення; г) контролнруют состоянне охраны граннцы; д) выделяют уполномоченных для руководства работой Комнсснн прн районном Управленнн Мнлпцнн.
3) Прн районных Управленнях органнзуется Комнссня борьбы с банднтнзмом под председательством уполномоченного Унсполкома в составе членов: Началышка Районного Управлення Мнлнцнп н Начальннка Районного Поста Полнтбюро. Представнтелн военного командовання, Отрядов Особого Назначення, Особпогранотделення прнвлекаются по мере надобностн в состав Районной Комнсснн. В пределах своего района Районная Комнссня выполняет те же функцнн, что н уездная. Районные Комнснн руководят н контролнруют работу предволнсполкомов н волвоенотделов в деле борьбы с банднтнзмом н утверждают уполномоченных в деревнях, местечках н хуторах, назначаемых Предволнсполкомом нз отпускных красноармейцев, коммуннстов н вполне надежных крестьян.
Работа по лнквндацнн банднтнзма отдельных органов ведется в следуюіцем порядке:
А) Наркомвнудел н его органы на местах (Заведываюіднй отделом Управлення, районный уполномоченный, Предволнсполком, Предсельсовета, уполномоченные прн деревнях н местечках н хуторах) проводнт н руководнт всей работой по укрепленню советского аппарата, контролпрует работу волн сельсоветов, органнзует конфнскацню нмуіцества бандіітов н нх пособннков, выселенне семей банднтов н т. д.
Б) Мнлнцня (Начглавмнлнцнн, Начуездмнлнцнн, нач. районных Управленнй Мнлнцнн, старшне н младшне мнлнцнонеры) являются совместно с прнбывшнмн полуротамн вооруженной снлой, лнквнднруюіцей остаткн жнвой снлы банднтов н всецело ответственной за быстрое нскорененне банднтнзма в крае. Начальннкам Уездііых Управленнй Мнлнцнн подчнняется вся мнлнцня уездная, полуроты, находяіцнеся на террнторнн уезда, н все отдельные отряды, борюіцнеся с банднтскнмн шайкамн в пределах уезда. Сведення о пронзведенных операцнях с указаішем чнсла захваченных, убнггых, добровольно явнвшнхся банднтов н дезертнров собнраются Начуездмнлнцнн через подчнненные ему органы н в установленное Началь-
ннком Главмнллцнн время доносятся ежедневно в оперсводке на адрес последнего. Во всей работе Начальнлкл Уездных Млллцлй поддержлвают теснейшнй контакт с органамл Поллтбюро, получая от нлх полную лнформацлю о результатах разведкл бандлтлзма. Распределенле по районам расположенля штабов районов л полурот Млляцлл определено прлказом Реввоенсовета Млнрайона л последовавшлмл дополненлямл Начглавмлллцлл. Кнструкцлл по оргаішзацлл службы мнлнцлл лздаются в развлтле сего положенля Начальнлком Главмлллцлл.
В) Губрозыск л его органы на местах (Уездрозыск, агенты прл Районных Управленлях Млллцлл) способствует своей работой Млллцлл л помогает быстрой выкачке всего вредного элемента края.
Г) Органы Чрезвычайной Комлсслл, помлмо выполненля сволх обычных функцлй, являются в целом разведывательным аппаратом, собнраюіцнм матерлалы о действлях л намеренлях шаек. Органы Чека своевременно лнформпруют соответствуюіцне органы Мнлнцял п докладывают обо всем относягцемся к борьбе с бандлтлзмом в заседанлях Комлсслй. Разведывательные сводкл составляются ежедневно на основаішл лмеюідлхся матерлалов с мест Бандлтсклм Отделенлем Чека. Распоряженнем Завполлтбюро прл Районных Управленяях Мллнцнл органлзуются районные посты Поллтбюро, обьедлняюіцле агентработу в районе л ведуіцле свою работу в непосредственном контакте с Начальнлком Районного Управленля Млллцлл. Подробные указанля о работе органов Чека даются Предчекабел.
Д) Наркомвоен п его органы на местах (Уездвоенком, Волвоенотдел) продолжают вестл работу с дезертлрством, содействуя комлсслям в лзлавллванлл темного элемента. Уездвоенкомы л Заведываюіцле Волвоенотделамл докладывают в Компсслях о результатах пронзведенной работы.
Е) Полевые частн прнвлекаются к борьбе в нсключнтельных случаях с разрешення Реввоенсовета фронта. В случаях чрезвычайной н спешной необходнмостн прнвлеченне полевых частей пронзводнтся постановленнем Центральных нлн Уездных Комнсснй с немедленным нзвеіценнем об этом в Реввоенсовет фронта. Для установлепня полного контакта в работе старшне войсковые начальннкн н военкомы по месту пх расквартнровання входят в состав соответствуюіцнх комнсснй с правом совеіцательного голоса.
Ж) В распоряженнн Комнсснн борьбы с банднтнзмом Белорусснн, как непосредственный ее резерв остается отдельный батальон
Чека, который нспользовывается по мере надобностн распоряженнем Комнсснн через Предчека.
Подлннное за надлежаіцнмн подпнсямн.
С подлннным верно: Зав. Управделамн ЦБ [КП(б)Б] Вашнев.
ДАМВ, ф. 432-п, воп. 1, спр. 83, арк. 15—15адв.
ПАВЕДАМЛЕНЬНІ СА СЛУЧЧЫНЫ Ў ГАЗЭЦЕ «САВЕЦКАЯ БЕЛАРУСЬ»
Сьнежань 1921 г.
Збор харчовага падатку на Беларусі. Дабраахвотная заяўка.
(Слуцкі павет)
Па ведах, выяўленай пашні маецца вось які лік: пахаты — 11 429 дзесяцін, паплавоў — 2080 дзесяцін. Са ўсяго ліку каля 60 працэнтаў выяўлена дабраахвотным чынам. Астатняя была высьледжана, і вінаватыя адбылі кару.
Савецкая Беларусь. 1921. 15 сьнежня.
Харчовы двухтыднёвік.
Слуцак
Павятовым харчовачным камітэтам склікан зьезд харчовачных працаўнікоў павету для абгавораньня пытаньня аб правядзеньні харчовачнага двохтыднёвіку.
Слуцак. 14/12. Нарада харчовачных працаўнікоў пастанавіла абнаружыць усе сілы ў працягу харчовага двохтыднёвіку, каб выканаць харчовы падатак за 100 процантаў і выявіць усю ўкрытую пахату. Мабілізавана 16 адпаведных працаўнікоў як асобна паўнамоцных валасьцей, у тым ліку і траціна сяброў павятовага выканаўчага камітэту. Павятовым харчовачным камітэтам выдан належны загад аб пачаўшайся працы. Апошні тэрмін дабраахвотнай заяўкі ўкрытай пахаты абвешчан на 25 сьнежня.[...]
Савецкая Беларусь. 1921. 20 сьнежня.
СЛУЦКАЕ ПАЎСТАНЬНЕ Ў ПРАТАКОЛАХ ДЫ РЭЗАЛЮЦЫЯХ ПЕРШАЕ АП’ЛЬНАНАЦЫЯНАЛЬНАЕ ГІАЛІТЫЧНАЕ КАНФЭРЭНЦЫІ Ў ПРАЗЕ-ЧЭСКАЙ141
27—28 верасьня 1921 г.
27.ІХ[1921 г.] Сход палітычнай сэкцыі. Аб Слуцкім усенародным паўстаньні.
Вяршынін142. Учора справа паўстаньня выясьнена, а таму не патрэбна больш вясьці прэнія па гэтаму пытаньню.
Заяц143. У сэкцыі абсуждаць справу паўстаньня не патрэбна, а на пленуме абавязкова, каб паказаць, што ў нас былі ня толькі авантурнікі, а і сіла народная.
Курылов[іч]. Калі п. Ластоўскі144 адводзіць мяне як дакладчыка, дык п. Паўлюкевіч можа высьвятліць усю справу.
Заяц. Можна здаволіцца рэзалюцыяй, але каб яна ясна выяўляла справу паўстаньня.
Баран. Каб рэзалюцыя была прадстаўлена сягоньня да 10 гадз. вечара.
Паўлюкевіч. Заўтра павінна быць дано такое або іншае асьвятленьне паўстаньня, іначай я адмаўляюся ад састаўленьня рэзалюцыі.
Галасуецца пастанова, каб аб Балаховічу, Савінкаву і Слуцкім паўстаньні былі вынесены толькі рэзалюцыі, без дакладчыкаў.
Баран. Каб была вынесена рэзалюцыя аб пагромах на Беларусі. Рэзалюцыю аб пагромах састаўляюць Жытлоўскі і Душэўскі145, а аб Слуцкім паўстаньні — Дубейкаўскі і Баран146.
IV-e [плянарнае] паседжаньне [Праскае канфэрэнцыі] 28 верасьня 1921 г.
Аб авантурных прадпрыемствах (Барыс Савінкаў і Балаховіч), зьвязаных з вынікамі Рыскага трактату’47.
Баран. Пытаньне вельмі важнае і яго трэба добра разгледзець.
Аляксюк148. Акцыя Савінкава, акцыя Беларускага Палітычнага Камітэту з Балаховічам, Слуцкае паўстаньне — і адносіны да гэтых акцый ураду Ластоўскага.
Цьвікевіч А.'49 ...што (адказ Аляксюку) Слуцкае паўстаньне не авантура, а геройскае выяўленьне духу беларускага народу.
Грыб150. Пасьля Рыжскага міру зьявіліся авантурнікі, напрыклад, Балаховіч, памочнік якога Аляксюк [...]. Нацыянальна-Палітычны Камітэт’ йшоў разам і з Савінкавым.
Слуцкае паўстаньне — героізм беларускага народу, героі сядзяць у турмах, а авантурнікі маюць прыгожыя пакоі, на свабодзе і г. д.
Аляксюк.[...]Палітычны Камітэт створаны мною таму, што ў выпадку паходу праз Беларусь трэба было каму колечы прыняць цывільную ўладу, і я прыняў яе ад генэрала Балаховіча як галоўнакамандуючага.
Трэба было прыступіць да фармаваньня беларускіх вайсковых частак, і ў Тураве створан Беларускі полк. [...]
Пад Мозырам, калі расейскія банды ўцяклі, Менскі беларускі полк вытрымліваў атакі 2 бальшавіцкіх дывізій (асталося з 1200 ч. толькі 120 ч.).
Урад Ластоўскага далажыў усіх вынікаў, каб аганьбіць гэту справу, таксама і Найвышэйшьія".
Што дала Мазырская эпапея беларускаму вызваленчаму руху? Яна дала рэалыгую падтрымку Беларускаму Ўраду, падняла дух беларускага народу, памагла згуртавацца партызанскім атрадам. [...]
Крэчэўскі151. [...] Уся праца Палітычнага Камітэту, і Балаховіча, і Савінкава скіравана была да таго, каб падарваць нашу працу перад Эўропай. [...]
Дубейкаўскі. Балаховіч зусім не партыйны, але адзінка, здольная да працы, у свой час пайшоў с 5 тысячамі войска для Беларускай Дзяржавы. Палякі не маглі прызнаць беларускага войска Балаховіча, бо прышлося б прызнаць Беларускую Рэспубліку. [...]
Балаховіч шчыры беларус, хоць і генэрал, віхор, вядома, як ваенны.
Савінкаў, адступіўшы назад, стараўся чарніць Балаховіча, a Балаховіч пават адмовіўся ад гэнэральства польскага, што яму палякі прапанавалі. (Вельмі саркастычна гаварыў аб Алексюку і яго «палітычнай працы».)
[...]
Чарапук152. Прычына не ў Алексюку і іншых, якія хацелі адбудаваць Беларускую Дзяржаву, а што ня было каардынацыі паміж дзеячамі. Ня трэба тут займацца характарыстыкамі, а ўсё гэта скончыць.
■ Маецца на ўвазе Беларускі палітычны камітэт у Варшаве на чале з П. Алексюком.
" Найвышэйшая Рада БНР
Курыловіч (ад Слуцкай брыгады). Дзяржаўнае творчаства павінна апірацца на рэальную сілу. Проці палякоў ішлі ўсе беларусы ў бальшавіцкія войскі, каб змагацца з панам, але гэта было ў 1920 г., a цяпер псыхалёгія народу зьмянілася, як усяго жыхарства Расеі.
Бальшавікі іх усіх пасылалі, гэтых стыхійна йшоўшых у бальшавіцкія войскі, на другія франты, каб заваёвываць нейкія абшары для бальшавікоў.
Пасаджаныя ў Рослаўскі лягер разарвалі драты, захапілі аружжа і на 12 гадзін аб'явілі Рослаўскую Беларускую Рэспубліку.
Далей пад сурдьшку Алексюка. Кажны народ, які рабіў адбудову сваёй Бацькаўшчыны, змагаўся з жыдамі (антысэміцкія выпады). Расказаў аб некаторых пагромах, зробленых быццам самымі жыхарамі.
Далей. Ёсьць паўстанчэскі рух на Беларусі, аб чым сьведчаць бальшавіцкія газэты. Есьць дзьве арыентацыі — польская і расейская (на запытаньне, якой Вы арыентацыі, адказ — беларускай, некалькі раз; але тэндэцыёзна — са скрытымі польскімі сымпатыямі).
[...] Цьвікевіч А. (адказ Курыловічу на яго тэндэнцыёзную прамову) у яркіх словах, вельмі палітычна-абнімаючых, гаварыў аб справе будаўніцтва Беларускай Дзяржаўнасьці.
Паўлюкевіч. Дэлегат быў пасланы ў Варшаву’, каб знайсьці апору. Акцыя Балаховіча і Слуцкае паўстаньне былі цесна зьвязаны з Польшчай, бо іначай мы сядзелі б у турмах. Я належу да людзей, якія ідуць шляхам эвалюцыйным. Найвышэйшая Рада не падтрымавала Балаховіча, а таму быў створаны Палітычны Камітэт. Да Балаховіча трэба было прыставіць 5—6 асоб, якія б тварылі цывільную справу. Найвышэйшая Рада з мейсца ў кар'ер павяла барацьбу супроць Палітычнага Камітэту.
Было цячэньне, каб не падымаць паўстаньня, але потым гэтыя дзеячы прысталі да нашага паўстаныія.
Прадстаўнікі Найвышэйшай, знаходзячыся ў Варшаве, ня ўнушалі даверу ў палякоў.
Найвышэйшая Рада сказала: ні з кім ня майце дачыненьня, вам усё будзе. Усё было абешчана. Яны потым казалі, што іх палякі надулі. Уплывы Балаховіча паміж сялянства і цяпер маюць мейсца, а асабліва тады, калі йшло паўстаньне. Балаховіч думаў пайсьці на Мазыр, выйсьці ў тыл і далей, але Найвышэйшыя сказалі-распарадзіліся, каб з Балаховічам ня мець дачыненьня, бо ён рэакцыянэр, русіфікатар і г. д. Дырэктывы даваў п. Тэрэшчанка. У працягу 12 дзён у Случчы-
■ Гаворка ідзе пра накіраваньне ў Варшаву пасланца Беларускае Рады Случ-
чыны.
не зрабілі выбары народнай улады. Пры раёішых начальніках арганізаваліся вайсковыя часткі пад відам міліцыі. Тут зьявілася Вайсковая Камісія з аксэльбантамі, разадзеты і г. д., прадстаўнікі якой заявілі, што з Балаховічам ня трэба мець ніякіх зносін. Вайсковая Камісія, ня меўшая ўплыву ў польскіх кругах, нічога не атрымала, нічога нам не давалі. Салдаты на роту мелі па 30 карабінаў. Балаховіч нічога не даваў у віду варожых да яго адносін. Як толькі атрымалі 300 карабінаў, пайшлі ў наступленьне, і бальшавікі нават са Слуцку беглі. Але проці нас было кінута 3 бальшавіцкіх дывізіі, мы павінны былі адысьці ў нейтральную зону. Потым дайшлі весткі, што Найвышэйшыя і Палітычны Камітэт сварацца. Я прапанаваў, каб адысьці і злучыцца з Балаховічам. Нам не дазволілі і прыказалі адыйсьці на польскую тэрыторыю і нас адправілі ў лягер. Вайсковая Камісія трымала сябе вазмуціцельна. Яўляемся ў Вайсковую Камісію, з намі ня хочуць разгаварываць. Адносіны былі як найгоршыя. Паўстаныіе наша мела зьвязь з палітычнымі варункамі, каб былі выгадныя варункі, мы выставілі б 50 тысячаў і паказалі б Эўропе, што беларускі народ жыве. Каб ня было гэтай двойнасьці, якая і цяпер ёсьць, мы пабедзілі б.
У даны момант аружнай сілы няма, Слуцкая брыгада выпушчана зь лягеру і працуе падпольна. Ва што выльецца палітычная сітуацыя, калі паўстаньне падымецца, а такое вясной падымецца. Калі будзе двойсьцьвеннасьць, гэта сіла можа быць напраўлена проці сваіх.
Палітычны Камітэт знайшоў, што Балаховіч ня можа быць правадыром беларускага войска. Палітычны Камітэт знайходзіў, што ўсею справаю павінен кіраваць польскі палітычны цэнтр, якому падчыняюцца ўсе вайсковыя153.
Мы ня зносіліся з Урадам Ластоўскага не таму, што проці яго што мелі, а што не маглі зносіцца.
У Вільні былі зроблены крокі да аб'яднаньня, але нічога ня вышла.
І Найвышэйшыя зварачываліся да Дубейкаўскага, Смоліча, каб стварыць на тэрыторыі Польшчы адзін цэнтр. 3 урадам Ластоўскага не маглі зносіцца, бо мы рабілі справу пад польскай арыентацыяй. Мы, можа, зімою, можа, вясною разьвернем сваю акцыю. Я яўляюся староньнікам польскай арыентацыі. Усе вызваленчаскія сілы трэба направіць у адным напрамку. Я апрэдзеленна іду на кампрамісы, я апрэдзеленна староньнік Польшчы. Тая пазыцыя, якую вы займаеце да Польшчы, адзавецца потам і крывёй на тых партызанах, якія сядзяць ў лясох. Палякі скажуць, што сабраная канфэрэнцыя заняла варожыя адносіны «к сваему» (паправіўся), к польскаму Ўраду.
Прызываю ўсіх, каб бьіў створаны адзіны цэнтр, бо ўвесь паўстанчэскі рух ідзе з боку Польшчы.
Мамонька14. 3 Польшчай і балахоўшчынай нам не па дарозе.
Дубейкаўскі. Я адпавядаю Паўлюкевічу, які ня зусім ясна гаварыў аб паўстаныіі 20 году. Ён казаў, што паўстаньне было як бы па маей ініцыятыве. А паўстаньне Слуцкае зроблена тады, калі адыходзілі бальшавікі. Яно паўстала само сабой.
Душэўскі. [. .] Я паперэджаю п. Паўліокевіча, Курыловіча, што праз паўгода яны будуць гаварыць іначэй, бо палякі, можа, ашукалі іх 10 разоў, дык яшчэ ашукаюць 110 разоў. Ірлянды, якія змагаюцца з Калонам (Аіігліяй), авансаў ніякіх не давалі яму. На брудным штандары мы будаваць Бацькаўшчыны ня будзем.
[...]
Рэзалюцыя аб Слуцкім паўстаньні'55
Сялянская Беларусь, прачнуўшаяся ад летаргічнага сну векавой няволі, распачала змаганьне за сваё волыіае і роўнае жыцьцё сярод іншых вольных народаў.
Чацьверты ўжо год змагаецца Беларусь з насільствам рожных акупантаў. У гэтым змаганьні беларускі народ добра сябе ўсьвядоміў, што справа вызваленьня і адраджэньня яго бацькаўшчыны есьць справа яго ўласных рук. Беларускі народ пераканаўся, што ні ад Масквы, ні ад Варшавы яму няма чаго чакаць для палепшаньня сваей долі.
Цэлым радам паўстаньняў, у працягу гэтых чатырох гадоў, беларускі народ ясна паказаў, куды ён імкнецца і на каго пакладае ўсе свае надзеі.
Найяскраўшым момантам у гэтым гераічным змаганьні, апрача паўстаньняў у Віленшчыне, Вітэбшчыне, Ашмяншчыне і г. д., зьяўляецца паўстаньне ў Случчыне, калі сам сярмяжны народ, стыхійна паўстаўшы з аружжам у руках за незалежнасьць і непадзельнасьць сваей бацькаўшчыны, напісаў на сваім штандары: ні польскіх паноў, ні маскоўскіх камутйстаў.
Беларуская Нацыяналыіа-Палітычная Нарада канстатуе, што гэтае паўстаньне было задушана пераважаючымі сіламі абодвых бакоў.
Слава паўшым змаганыпкам!
Бел[аруская] Нац[ыянальна]-Паліт[ычная] Нарада перасьцерагае беларускі народ, каб не было непатрэбнага праліцьця крыві, устрымацца ад неарганізаваных выступленьняў, але моцна аб'яднаць свае сілы к таму моманту, калі праб'е час агульнанароднага рэвалюцыйнага змаганьня кожнага народу быць гаспадаром у сваім краі.
Прага-Чэская, 28 верасьня 1921 г.
БДАМЛІМ, ф. 3, воп. 1, спр.169, арк.29—37, 39—40, 74. Апубл.: Спадчына. 1999. №5—6. С. 26—32, 34, 46—47.
ДАКЛАД РЫГОРА ЗЛОЦКАГА156 КАНСГАНЦІНУ ЕЗАВІТАВУ157 «ПАЎСТАНЧЭСКІ РУХ НА БЕЛАРУСІ»
3 кастрычніка 1921 г.
Становішчэ на Беларусі ў канцы 1920 году.
Каб ахарактарызаваць становішчэ на Беларусі агульно, як аб пашырэньні нацыянальнай сьведомасьці серод селянскіх мас, так і аб разьвіцьці палітычнаго жыцьця пад канец 1920 году, трэба ў першы чарод адзначыць:
1) велізарную нацыянальную сведомасьць сялян і іх інтэрэс у справе будаваньня Беларускай дзержаўнасьці і 2) іх пагляд на Беларускую дзержаўнасьць з сацыяльнаго боку.
Паценяючы першы пункт аб пашырэньні нацыянальнай сведомасьці сярод селян, трэба мець на ўвазі, што гэта сведомасць пашыралася, дзякуючы агульнай палітычнай сытуацыі, а не ўплывамі тае ці іншай палітычнай групіроўкі на селян. Селяне пачулі і на сабе перанеслі гнёт камуністаў-расейцаў і ўбачылі, што ўсё тое, што нясуць камуністы, чужое для іх, а ў камуне самой бачылі для сябе кабалу. Вось тут яны і ўхапіліся за прынцып самаазначэньня, той самы прынцып, які быў папулірызаваны самымі ж камуністамі.
Утварылася, такім чынам, рэальная апазыцыя кампартыі. Расейцы-камуністы спалохаліся гэтай думкі сярод селян аб «буржуазнай» незалежнасьці і пайшлі на ўступкі, прыпадносячы эрзац-незалежнасьць з погляду компартыі і аб'явіўшы барацьбу правадырам «буржуазнай» (народно-дэмакратычнай) незалежнасьці. На месцох пашлі арэшты культурных працаўнікоў, што аканчацельно згуртавало селян.
Што тычыць друтога пункту — пункту гляджэньня селян на дзержаўнасьць з сацыяльнаго боку, то гэты пагляд быў выразно анцікамуністычным. Наогул, трэбо адзначыць, што на Беларусі нема камуністаў сярод селян і працаўнікоў. Ідэя камунізму чужда ддя беларуса, часткаю, праўда, да гэтаго прычасна наша інтэлігэнцыя, апыніўшаяся ў трагічном становішчу. Большасьць жа насіцелямі камуны з'яўляецца брадзячы элемент беларускі, выхаваны на расейскіх фабрыках.
Дзякуючы гэтым двум фактарам, уся тэрыторыя Савецкай Беларусі пакрылася партызанамі. У партызаны, праўда, не ішлі селяне з гаспадаркі, гэта былі дэзэртыры з чырвонай арміі. Трудно гаварыць аб тым, што гэтыя дэзэртыры ішлі ідэёво за справу нацыянальную, трэбо, аднак, адзначыць, што дэзэртыры пападалі ў вёску, гдзе ўжэ селяне хвалілі іх за тое, што яны выходзяць з чырвонай
арміі і прымалі іх як сваіх аднадумцаў, такім чынам, дэзэртыры атрымоўвалі маральную падтрымку ад селян і рабіліся ўжэ не дэзэртырамі, а партызанамі, бо лічылі сябе ў правох бараніць інтэрэсы свае вёскі. Усе зімовыя месяцы камуністы на месцох не мелі ўлады, праўда, не было там і якой-колек іншай улады — была анархія. Так цягнулася аж да таго момэнту, аж пакуль камуністы зноў пачалі прыводзіць свой адміністрацыйны апарат у які-колек парадак. Першым крокам іх было тое, што яны аб'явілі ўсім партызанам амністыю. Большая частка партызап вернулася да камуністычнай улады, але камуністы спачатку зрабілі аплошнасьць і вааружылі іх, a потым схапіліся і сталі зноў разаружаць і не вааружаць новых прыбываючых.
Безаружных паслалі на работы і пры гэтым безаружных было — цэлыя палкі, а вааружоныя былі чэкісты і асобныя атрады, якія і трымалі гэту «Беларускую армію» ў сваіх руках. У хуткім часе камуністам удалося сліквідаваць гэту «армію», укамплектаваўшы ею палкі чырвонай арміі на Урангеляўском фронце. Частка партызан асталася ў лясох Беларусі і партызаніць там да гэтых часоў. Нам, беларусам, трэба было ўзяць кіраўніцтво над партызанскім рухам, але ўзяць яго нема каму. Часткаю партызаны робяцца ўжо баіідытамі, дзякуючы анцісеміцкай правакацыі.
Адна з арганізацый пыталася ўзяць кіраўніцтво над гэтым рухам — гэто Вайскова-Палітычны цэнтр158, але і гэта не ўдалося, дзякуючы вельмі хуткай змене палітычнай сытуацыі, адным з фактараў якой трэбо лічыць міравую ўмову Польшчы з Расеяй.
Астаецца ўсёж-такі не вырашаным пытаньне — як быць далей? Тут я магу выказаць свой пагляд.
1 ) Трэбо трымаць моцны кантакт з дэмакратычнымі групіроўкамі расейскімі, стоячымі на грунці прызнаньня нашае незалежнасці. Ісці з імі па дарозі барацьбы з бальшавікамі да свае незалежнасці, вырываючы свае правы ў маскоўскіх цэнтралістаў, пад якой фарбаю яны ні былі, ці то чырвоныя, ці белыя — усе роўно. Маскале ўсе аднолькаво глядзяць на Беларусь, так трэбо ж даказаць перш усяго маскалям сваю моц нацыянальную ў барацьбе расейцаў з камуністамі, а нам яшчэ і як з акупантамі нашай Бацькаўшчыны.
м. Прага. Злоцкі.
НАРБ, ф. 458, воп. 1, спр. 64, арк. 830—831. Аўтэнт., рук.
СЬВЯТКАВАНЬНЕ ПЕРШЫХ УГОДКАЎ СЛУЦКАГА ЗБРОЙНАГА ЧЫНУ Ў ВІЛЬНІ
19 лістапада 1921 г.
«Внленское Утро»159 піша: «У суботу (19—XI) у 7 гадзін вечара ў памяшчэньні Беларускага Музыкальна-Драматычнага Гуртка'60 (Біскупская, 12) адбылося ўрачыстае паседжаньне Беларускага Нацыянальнага Камітэта161.
На паседжаньні былі прадстаўнікі розных нацыянальнасьцяў і партый.
Ад Польскай Сацыялістычнай Партыі — п. п. Заштаўт162 і Годвад, ад ліцьвіноў — п. п. Аўгустайціс, Мічулайціс і Стадзевіч, ад яўрэяў — доктар Шабад163.
Паседжаньне было адчынена ўступнай прамоваю Сгаршыні Белар. Нац. Каміт. п. Ярэміча'6’, паказаўшага на тое, што гэты дзень ёсьць знамянальным для кожнага беларуса, бо ў гэты дзень беларускі народ Слуцкага павету паўстаў супроць уцісканьнікаў.
Вялікі рэфэрат аб ходзе паўстаньня прачытаў быўшы старшыня Слуцкай Беларускай Рады п. Пракулевіч.
Пасьля гэтага з вялікай прамоваю на беларускай мове выступіў ксёндз Сганкевіч165.
Прадстаўнікі Польск. Сац. Парт. (Р. Р S.) гаварылі па-польску. П. Аўгустайціс гаварыў па-літоўску. Д-р Шабад пачаў прамову на яўрэйскай мове, але зараз перайшоў на расейскую мову, як зразумелую для ўсіх прысутных.
Затым адбыўся дывэртысмэнт. Чыталіся беларускія вершы паэтаў Купалы і Багдановіча; хор пяяў беларускі гімн.
Закончылася ўрачыстасьць агульнай вячэраю, у часе якой казалі прамовы п.п. Луцкевіч166, Заштаўт і інш.
Памяшчэньне Гуртка было дэкарыравана і прыбрана беларускімі сьцягамі, а таксама плакатамі з нацыянальна-беларускімі клічамі».167
Беларускія Ведамасьці'63. 1921. 25 лістапада.
ГАЛАСЫ ЎДЗЕЛЬНІКАЎ СЛУЦКАГА ЗБРОЙНАГА ЧЫНУ
Юрка ЛІСТАПАД
УЗЬБІЛІСЯ НА СВОЙ ШЛЯХ
1921 г.
Адраджэньне Беларусі, як вядома ўсім, стала расьці з кожным часам шырэй з 1905 года. Саўсім зразумела, што працаваць пад уладаю расейскага імпэрыялізму магчыма было, і то з надта вялікімі перашкодамі, толькі на культурна-прасьветнай дарозе. Такая праца вялася аж да рэвалюцыі 1917 года. Трэба заўважыць, што, нягледзячы на царскі рэжым, беларускія адраджэнцы досыць часта бывала з культурпа-прасьветнае працы пераскаквалі й на палітычную, за што й адседжвалі ў каталажках. 3 часоў рэвалюцыі 1917 года справа беларуская стала шырыцца ўжо не з гадамі, а навет з кожным тыднем. To былі толькі арганізацыі ў мястох вялікіх: Вільні, Менску, a гэта ўжо сталі зьяўляцца розныя беларускія гурткі па павятовых мястох і мястэчках. Дзеля таго, што пасьля гэтае рэвалюцыі стала крыху вальней, праца беларуская пайшла не па аднаму ўжо шляху, а распаўзлася ў розныя кірункі й распаўсюдзілася амаль не па ўсёй Беларусі.
Мне вельмі хочацца пазнаёміць паважаных чытачоў з тым, як узьбіліся беларусы Случчыны на свой шлях і да чаго яны дайшлі.
Беларуская арганізацыя на Случчыне стала падымацца на ногі з пачатку Расейска-Нямецкай вайны. Праўда, былі людзі, каторыя працавалі й да гэтага часу, але іх было вельмі мала. Вось у вайну нехта Астроўскі адчыніў беларускую гімназію, але гэтая гімназія тады звалася не беларускаю, а проста земскаю гімназіяю. Сам дырэктар гімназіі пан Астроўскі ў той час быў надта шчыры працаўнік на ніве беларушчыны, дзякуючы гэтаму, ён і паставіў справу беларускую ў гімназіі на свае ногі. Кіраваў ён гэтаю гімназіяю, здаецца, да бальшавіцкай ужо рэвалюцыі. Потым пан Астроўскі якім-то парадкам, пунктуальна не скажу, папаў у Дэнікінскую армію. Там ён сапсаваўся дарэшты, саўсім стаў другім чалавекам. Пра Беларусь і ўспамінаць ня хоча, нават родным сёстрам-гімназісткам забараніў пры ім гаварыць па-беларуску. Але, нягледзячы на гэта, пан Астроўскі мае свае заслугі ў тым, што з яго вучняў-гімназістаў шмат выйшла сьвядомых беларусаў, дзякуючы якім усё сялянства Слуцкага павету зразумела, хто яны такія, і цяпер кожны селянін-Случанін, стары й малы, вам сьмела скажа, што ён і не маскаль і не паляк, а кроўны беларус.
Вось улетку 1917 года адчыняецца беларускі культурна-прасьветны гурток «Зарніца»169 ў вёсцы Сгарыцы. 3 дзеячоў гэтага гуртка адцемлю Аляксея й Янку Каўпакоў, Пётру й Янку Зенюкоў, Л.Сгаганавічанку170, Зенькавічанку й Пётру Бабарэку. Сгатут, апрацаваны гуртком «Зарніца», быў потым прыняты Беларускім Нацыянальным Камітэтам Меншчыны.
У восень 1917 года адзін з вучняў гімназіі Астроўскага С.Бусел задумаў арганізаваць культурна-прасьветны гурток «Папараць-кветку». Шукаў ён сабе сябрукоў сярод інтэлігенцыі, але да каго ні зьвяртаўся, усюды чуў адно: выкінуць з галавы гэтую дурную думку. Нарэшце ён спаткаў аднаго вучня, ня ведаю якое школы, гр. Ракуцьку, які далучыўся да яго, — й пачалі супольную працу. Гэты Ракуцька хацеў, каб гурток «Папараць-кветка» быў на камуністычнай падкладцы, але Бусел не згадзіўся. Дзеля таго, што яны не знайшлі сабе балей сталых сяброў, дык С.Бусел прымусіў вучняў ніжэйшых клясаў прыйсьці на першы сход, каб выбраць праўленьне гуртка. Бальшавікі дазволу на сход не далі, тады гэта куча дзяцей-вучняў рэвалюцыйным парадкам адчыніла сход і выбрала праўленьне, толькі ўжо гэты гурток назвалі не грамадзянскім, як раней думалі, а вучнёўскім культурна-прасьветным гуртком, бо, як я казаў, саўсім ня было спачуваючых беларускаму руху сталых людзей. Потым, калі вучні — сябры гуртка задумалі зрабіць першае йгрышча, дык усе Слуцкія музыканты адмовіліся пайсьці пайграць на гуляньні беларускае моладзі. К гэтаму часу прыехаў звольнены з войска вядомы беларускі дзеяч на Случчыне В.Русак. Ён быў у беларускіх арганізацыях на Віцебшчыне. Вось гэты В.Русак памог вучням паставіць, як сьлед, гэтае першае йгрышча Слуцкае моладзі.
Потым у склад сяброў гуртка сталі запісвацца некаторыя зацікаўленыя грамадзяне, як, напрыклад, вядомы беларус, які працуе з 1905 года, п. Асьвяцімскі, Жаўрыд і іншыя. Такім чынам, гурток «Папараць-кветка» існаваў ўвесь час нямецкае й бальшавіцкае акупацыі на Беларусі. Далей у кастрычніку 1919 года, калі гурток перапоўніўся сталымі людзьмі, дык зрабілі перарэгістрацыю гуртка, значыцца, адкінулі ўсіх дзяцей і назвалі ўжо гурток грамадзянскім. 3 працаўнікоў гэтага ўжо новага гуртка шчырымі беларусамі зьявіліся: А.Бараноўскі, У.Дубіна, Фёдараў і іншыя. Неўзабаўкі за гэтым Беларуская Школьная Рада Меншчыны прыслала на Слуцкі павет інструктарам беларускіх школ нейкага п. Абрамовіча, каторы заняў сабе пасаду пісара ў польскага інспэктара й заўсім забыўся на даручаныя яму Беларускаю Школьнаю Радаю Меншчыны абавязкі. Тады Рада Мен. прыслала другога інструктара Ю.Лістапада, які да працы
аднёсся прыхільна й адчыніў восем (8) пачатковых беларускіх школ на павеце. У палавіне лістапада (наябра) таго-ж году сябры гуртка «Папараць-кветка», атрымаўшы інструкцыю з Менска, назвалі сябе ініцыятыўнаю групаю й сазвалі сход прыхілыйкаў беларускага руху, каб выбраць Беларускі Нацыянальны Камітэт Случчыны. На сход зьявілася толькі шаснаццаць (16) асоб, якія й выбралі Б.Н. Кам. Случчыны, у склад якога ўвайшлі гэткія асобы: Пракулевіч, Петрашкевіч, Асьвяцімскі, Бараноўскі й Русак.
Камітэт распачаў сваю працу, але працаваць было вельмі цяжка, бо ня было ніякае дапамогі ніадкуль. Камітэт выпрасіў пазваленьні ў Старасты павету адчыніць пры Камітэце «Бюро безработных» і аднадзённага збору ахвяр на ўсім павеце. Якраз гэтымі безработнымі і былі сябры «Папараць-кветкі» і Камітэту.
Гурток, трэба заўважыць, кожны сьвяточны вечар ставіў прадстаўленьні. Зборы заўсёды былі вельмі вялікія. Навет ставілі такія вечары, за каторыя вясковае грамадзянства мела права прыходзіць дарэмна без платы за ўваход. Усёю гэтаю сэкцыяю кіраваў В.Русак, які паставіў ужо балей за тысячу вечароў. Тым часам гурток «Папараць-кветка» выдаў два нумары часопісі «Наша каляіна», якія вельмі добра разыйшліся сярод сялянства. Вось такім парадкам Н. Камітэт і гурток разжыліся на грошы. Яшчэ арганізацыі Случчыны гэтым не засталіся здаволены, а папрасілі «Хор Тэраўскага» з Менска прыехаць у Слуцак і паставіць што-кольвек. Тэраўскі з хорам не адмовіўся пабыць у Слуцку і нават згадзіўся пяяць на абедні ў Слуцкім саборы. Людзей было паўнютка царква, усіх гэта перш-наперш надта зьдзівіла, а потым і вельмі зацікавіла. Многія кабеты, стоячы ў царкве, плакалі, а выйшаўшы, гаварылі, што яны думалі пра беларусаў абмылкова, аж выявілася, што й яны тыя самыя беларусы, бо яны чулі, што сябры хору так сама гамоняць паміж сабою папросту. Потым п. Тэраўскі з хорам даў адзін вечар-канцэрт, а другі — спэктакль. Прысутных было гэтулькі, што ня толькі нельга было сядзець, а навет павярнуцца немагчыма было.
Праз некалькі часу ў Слуцак прыехаў вядомы драматург-актор Галубок, які так сама паставіў два вечары й яшчэ балей зацікавіў публіку. 3 гэтага часу справа беларуская на Случчыне пайшла шмат уперад. Сяброў у гуртку было ўжо да трох соцень, амаль што ня ўся інтэлігенцыя Слуцкая аб'ядналася вокала гуртка. Тым часам гурткі па мястэчках і вёсках так сама сталі расьці. Дзе ні паехаць, дзе ні пайсьці, толькі й чуеш гутарку пра Беларусь. Тады Камітэт разаслаў яшчэ агітатараў, якія пабывалі ў кожнай вёсцы й растлумачылі сялянству, як належыць, пра справу беларускую, так што з таго часу
Камітэт быў перапоўнен народам, які прыходзіў па розныя спраўкі й рады, не зважаючы на пагрозы мясцовае польскае ўлады. Тады палякі ні з сяго ні з таго зачынілі гурток «Папараць-кветку», павесілі да шахваў замкі, прыляпілі пячаткі й баста, але, трэба прызнацца, адарвалі з заду шахваў сябры гуртка дошкі й дачыста выбралі ўсё тое, што там знаходзілася, пакінулі толькі ім пад замкамі трохі старых газэт. Літаратуру ўсю разаслалі па вёсках, школах і другіх гурткох. Праўда, літаратуры з Менску прывозілі штомесяц дзесяткамі пудоў, але яе ніколі не хапала, бо надта скора распрадавалася. Так гурток «Папараць-кветка» й застаўся зачыненым аж да другое паловы лістапада 1920 года.
Нягледзячы на гэта, Камітэт дастаў аднекуль дазвол клапаціцца або, як кажуць, браць напарукі зарыштаваных беларусаў. Як хваля, людзі йшлі, і шмат-шмат хто, дзякуючы Камітэту, быў вызвалены з-пад арэшту. Былі выпадкі, што навет угалоўнікаў Камітэт браў напарукі, і палякі згаджаліся. Працаваць толькі ў Камітэце й ставіць вечары — гэтага мала. Сябры Камітэту задумалі адчыніць беларускую Коопэратыву «Зара». Вось гэтая коопэратыва так шчыра ўзялася за працу, што навет шмат адабрала пайшчыкаў ад польскіх коопэратываў і стала самаю найбольшаю Коопэратываю на ўсёй Случчыне. 3 працаўнікоў гэтае коопэратывы вядомы: К.Бараноўскі, Асьвяцімскі, Дубіна, Фёдараў і Кяцка. Нацыянальны Камітэт увесь час вёў арганізацыйную працу й такім парадкам дажыў да прыхода бальшавікоў улетку 1920 года. Як толькі прыйшлі бальшавікі, Камітэт зачыніўся, а разам з ім і коопэратыва «Зара» так сама перастала йснаваць. Здавалася б, што справа беларуская ўжо на Случчыне памерла, але ж не. Партыя беларускіх сацыялістаў-рэвалюцыянэраў адчыніла свой Камітэт ды якраз у тым самым памяшканьні, дзе быў спачатку Нацыянал. Камітэт. Грамадзянства, як згаварыўшыся, ізноў тоўпіцца ў гэтым сац.-рэвал. Камітэце. Прыйшла восень, сталі адчыняцца школы. Вядомая рэч, дзе толькі адчыняецца школа, дык абавязкова беларуская, а калі расейская, дык каб выкладалася й беларуская мова, але гэта цягнулася нядоўта, бо скора йзноў прыйшлі палякі. Мушу заўважыць, што вельмі многа сяброў з беларускіх арганізацый стараліся, калі бальшавікі мабілізавалі, заставацца ў якой-небудзь установе ў Слуцку, альбо блізка да яго. Вельмі перапрашаю, што не ў пару ўспамяну, але лічу патрэбным адзначыць у кароткіх словах беларускія курсы для вучыцялёў, якія адбыліся з 25 красавіка па 1 чэрвеня 1920 года ў Слуцку.
Якім-та парадкам Школьная Рада Меншчыны дастала ад польскае ўлады крыху грошай на гэтыя курсы. Пры тым загадчыкам гэтых
курсаў назначыла паважанага пана Я. Сганкевіча. На курсы, нягледзячы на працоўны час на полі, зьехалася з усяго павету сот чатыры вучыцялёў з вольнымі слухачамі. 3 Менску ў той час прывязлі шмат літаратуры, й вось вучыцялі заклалі кніжную коопэратыву. Значыцца, усе гэтыя слухачы курсаў цэлы дзень ля гэтых кніжак, а лекцыі на курсах пачыналіся а трэцьцяй гадзіне па паўдні. Як толькі падходзіць гэты час, дык уся грамада йдзе да Камэрцыйнае школы, дзе чыталіся лекцыі, й так расьцягнецца, што, здаецца, полк ідзе. Вось гэта ўстрывожыла палякоў, і зараз жа Польскі Школьны інспэктар зачыняе курсы. Доўга не чакаючы, паслалі да Менска тэлеграму й праз пару дзён атрымалі дазвол «зьверху» адчыніць курсы. Мясцовыя польскія ўлады гэтым былі надта не здаволены, але хоцькі-ня-хоцькі мусілі згадзіцца. У салі на лекцыях часта можна было бачыць духавенства, a падчас і польскіх ахвіцэраў, якія выслухоўвалі ўсе чатыры лекцыі. Беларускія курсы скончыліся, а зараз жа за імі вучыцельства прымушана было йсьці на польскія курсы, якія трывалі толькі адзін дзень. Сталася гэта таму, што палякі ўжо ўцякалі ад бальшавікоў.
Такім чынам, справа беларуская на Случчыне ўсё пры новых і новых акупантах ішла наперад і дачакала апошніх дзён кастрычніка 1920 года, калі палякі зьявіліся да Слуцка другі раз.
3 прыходам палякоў друті раз на Случчыну Беларускі Нацыянальны Камітэт зараз жа распачаў сваю працу. Дзякуючы таму, што Слуцак у гэты час быў адрэзан ад другіх беларускіх цэнтраў, Камітэт паслаў ад сябе прадстаўніка ў Варшаву дзеля зносін з Цэнтральным Беларускім Нацыянальным Камітэтам — П. Жаўрыда. Сяброў з гэтага Камітэту засталося толькі два, а два, баючыся палякоў, выехалі з балыпавікамі. Склалася новая ініцыятыўная група беларусаў, якая склікала грамадзкі сход, каб папоўніць Камітэт новымі сябрамі. На гэтым сходзе было 450 прысутных асоб, і яны да старога Камітэту давыбралі яшчэ 7 сяброў. Такім чынам, у склад камітэта вайшло 12 асоб, але стары Камітэт ня прызнаў некаторых новых сяброў, лічучы іх русіфікатарамі. Значыцца, пайшлі спрэчкі, стары Камітэт адмовіўся працаваць да прыезду пасланага прадстаўніка. Старшынёю новага Камітэту застаўся доктар Паўлюкевіч, надта энэргічны працаўнік, але на ніве бацькаўшчыны чалавек новы.
Давыбары Камітэту адбыліся 2 лістапада 1920 года. 3 гэтага часу й пачаліся спрэчкі паміж сябрамі новага й старога Камітэту. Час не чакаў: трэба было як найхутчэй арганізаваць грамадзкую ўладу. Камітэт адразу арганізаваў міліцыю й разаслаў яе па вучастках павету. Начальнікам павятовай міліцыі быў назначаны п. Мацэльлі. Ён неафіцыяльным парадкам адчыніў запісь у рэзэрв народнае міліцыі. У
кожнай воласьці былі арганізаваны, замест польскіх войтаў, беларускія Камітэты, а ўжо воласьці арганізавалі Камітэты ў кожнай вёсцы. Так што ўвесь павет стаўся чыстым беларускім з сваім праўленьнем і г. д. Нацыянальны Камітэт Случчыны ўжо ня мог трываць далей, а трэба было што-небудзь шырэйшае. Вось Камітэт пастанавіў склікаць павятовы зьезд па пяць прадстаўнікоў ад кожнае воласьці й па адным ад кожнае культурна-прасьветнае арганізацыі. Зьезд назначаны быў на 14 лістапада. Калі выбары прадстаўнікоў па валасьцёх прайшлі як належыць, дык Камітэт разаслаў па валасьцёх інструктароў, якія й зрабілі выбары. На зьезд зьехалася 107 прадстаўнікоў з правам пастанаўляючага голасу й 10 прадстаўнікоў з правам дарадчага голасу.
Зьезд адчыніўся a 12 гадзіне дня 14 лістапада, перад пачаткам якога была прапета беларуская марсельеза й гімн. Сгаршынёю зьезда быў выбраны грам. В.Русак. Пасьля розных дакладаў беларускіх дзеячоў і дакладаў з месцаў была вынесена рэзалюцыя выбраць Раду Случчыны Беларускай Народнай Рэспублікі.
3 дакладу прадстаўніка Жаўрыда, якога пасылаў Нацыянальны Камітэт у Варшаву, выявілася, што ён мае нейкія паўнамоцтвы ад Цэнтральнага Камітэту і што ў Раду трэба выбраць 17 асоб.
Прытым зьезд вынес рэзалюцыю падняць сьцяг узброенае барацьбы проціў маскоўскае акупацыі за незалежнасьць Беларусі.
Якім-та чынам на гэты зьезд папалі два ахвіцэры ад Булак-Балаховіча, каторыя стараліся, каб зьезд прызнаў Балаховіча, але жаднае ўвагі на іх зьвернута ня было.
Зьезд выбраў Раду, у склад якое ўвайшлі гэткія асобы: Пракулевіч, Жаўрыд, Паўлюкевіч, Мацэльлі, Біруковіч, Сасноўскі, Русак, Лістапад, Каўпак, Бабарэка, Раковіч, Радзюк, Барысавец, Рабы, Анцыповіч, Дубіна й Няронскі.
Радзе прадстаўніцтвам народным і была даручана грамадзкая ўлада й арганізацыя войска.
Зьезд цягнуўся ад 12 гадзін дня 14 да 10 гадзін вечара 15 лістапада 1920 года.
Я першы раз на сваім жыцьці бьгў на такім зьездзе: ніводзін прадстаўнік за ўвесь час нікуды не аддучыўся, і ўсе пытаньні абгаварываліся й зацьвярджаліся так удачна, як быццам гэта рабіў адзін чалавек. Цікава, вельмі цікава зьезд прайшоў і зачыніўся пад сьпевы марсельезы й гімну.
Такім чынам Беларускі Нацыянальны Камітэт Случчыны перастаў жыць, а на месца яго арганізавалася Рада Случчыны Беларускай Народнай Рэспублікі.
Значыцца, з 16-га лістапада Рада адчыніла свае функцыі. Раней за ўсё трэба было фарміраваць войска. Тады з Рады вызначылі трох сяброў: Жаўрыда, Анцыповіча й Мацэльлі, яны й склалі вайсковую тройку, а рэшта сяброў Рады павінна была ўзяцца за арганізацыю розных грамадзкіх установаў. Вайсковая тройка апрацавала адозву, ці, вярней, кліч, да моладзі з тым, калі каму дорага бацькаўшчына, каб ішоў у беларускае войска.
Такім чынам, вайсковая тройка залажыла за тры дні першую Слуцкую брыгаду стральцоў войск Беларускай Народнай Рэспублікі.
Трыста карабінаў дасталі збоку і сот пяць стрэльбаў жаўнеры прынесьлі з дому. У гэты час, 24 лістапада, польскае войска на аснове дагавору ў Рызе пакінула места Слуцак. Беларуская брыгада, дзякуючы таму, што яшчэ не ўпарадкавалася, як належыць, прымушана была адайсьці з м.Слуцка ў мястэчка Семяжова. Разам з брыгадаю выехала й Рада Случчыны.
У мястэчку Семяжове брыгада арганізавала два палкі: 1 — Слуцкі й 2 — Грозаўскі. Цяжка апісаць гэты адход беларускіх войск з Слуцка. Уся шаша на працягу трыццацёх пяцёх вёрст была пакрыта кучамі маладых людзей з мяшкамі за плячамі, уцякаючых ад маскоўцаў да беларускага войска. Так праз тыдзень у 1-й Слуцкай брыгадзе стала сем тысяч жаўнераў, а стрэльбаў толькі восем соцен. Аднак, нягледзячы на брак аружжа, брыгада заняла пазыцыю на працягу шэсьцьдзесят вёрст. Але, калі трымаць войска, то трэба яго й карміць. Рада Случчыны разаслала агентаў па ўсёй мясцовасьці, падуладііай ёй, зьбіраць ежу для войска. Рэквізыцый не рабілі, а зьбіралі толькі ахвяры. І вось кожны дзень ахвяр на склад прывозілася да семдзесят пудоў хлеба й да дваццацёх пудоў мяса, не гаворачы ўжо пра іншыя харчы. Справа йшла надта добра. Першая спатычка з маскоўцамі была ў м. Капылі, дзе беларусы захапілі ў палон маскоўскі Рэўком і цэлую роту маскоўскіх чырвонаармейцаў з канцылярыяй і ўсёю амуніцыяй. Тут аднаго беларускага жаўнера цяжка ранілі, так што пажыў толькі адны суткі й памёр. Родам ён з м. Сгаробіна -— Валодзька Піліп. Гэта была першая ахвяра за незалежнасьць бацькаўшчыны. У гэты час ужо былі ў брыгадзе прысланыя беларускія афіцэры, паміж іншымі майор А.Якубецкі, які крыху пазьней заняў пасаду Камандуючага беларускімі войскамі, і капітан Борык, які быў шэфам штаба брыгады. Вось 30-га лістапада ў Семяжоўскай царкве адбылася панахвіда па забітым жаўнеру. Царква была паўнютка людзей, ва ўсіх у руках гарэлі сьвечкі, й многія сяляне горка плакалі. Выносілі цела з царквы пад гукі музыкі хаўтурнага маршу. Прад спусканьнем нябожчыка ў магілу былі сказаны чаты-
ры прамовы. Потым далі тры залпы й насыпалі курган. Па нябожчыку паставілі крыж, на якім павесілі тры вянкі й сьцяг з надпісам: «Ты памёр, а памяць аб табе ў сэрцах беларускіх жыць будзе векі — Першая Слуцкая брыгада войск Беларускае Народнае Рэспублікі». Яшчэ заўважу, што пахавалі гэтую першую ахвяру ля Семяжоўскае царквы ўпоравень з магіламі пахованых там духаўнікоў.
Потым пачаліся вялікія баі з маскоўцамі ў розных мясцох, але заўсёды былі ўдачны для беларусаў. Палонныя казалі, што маскоўцы спачатку ня ведалі, хто мы такія, а лічылі нас балахоўцамі. Здавалася б, справа йшла добра, але ж не, прыйшлося атрымаць вялікую няўдачу.
Камандзер 1-га Слуцкага палка аказаўся здраднікам бацькаўшчыне. Гэта быў капітан Чайка, быўшы «Ваянрук». Ён знайшоў аднаго дзядка гадоў семдзесят, даў яму ліст да маскоўцаў, каб той занёс у іхны штаб. Але гэтаму дзядку не ўдалося прайсьці, яго на фронце затрымалі патрулі й знашлі гэты ліст. У гэтым лісту капітан Чайка апісаў усе недахваты беларускага войска. Значыцца, каб гэта яму ўдалося, дык у адзін бы нядобры час уся беларуская арганізацыя папала бы чорту ў зубы. Гэтага камандзера зарыштавалі й аддалі ў контрразьведку. Начальнікам контрразьведкі быў паручнік Мірановіч, добры прыяцель капітана Чайкі. Паручнік Мірановіч, бачачы, што жаўнеры вымагаюць сьмерці прадаўцы Чайкі, паставіў справу так, што Чайка ўцёк. Рада Случчыны зараз жа зрабіла «Надзвычайны патаемны сход» і вынесла пастанову зарыштаваць камандзера брыгады капітана Анцыповіча за халодныя адносіны да вайсковых тайнаў і паручніка Мірановіча за ўцёкі Чайкі, а на іх месца назначыла другіх афіцэраў: Камандзерам брыгады — капітана Сокала-Кутылоўскага, чалавека вельмі праўдзівага, якому й дала часова права дыктатарскае ўлады, начальнікам контрразьведкі паручніка Янушэнка, а камандзерам 1-га палка падпалкоўніка Гаўрьіловіча. Пры тым зарыштаваных аддалі пад Ваенна-палявы суд, старшынёю якога быў сябра Рады Б*. Вядома, па суду зарыштаваныя афіцэры атрымалі толькі судзебны выгавар.
Назаўтра, пасьля таго, як уцёк Чайка, маскоўцы павялі наступленьне на ўсім нашым фронце. Беларускае войска прымушана было адступіць з м. Семяжова на захад восем вёрст. Трэба яшчэ заўважыць, што да таго часу, пакуль быў Чайка, усіх палонных адпускалі на волю, але мала іх назад ішло да маскоўцаў, а заставаліся ў беларускім войску. Потым, калі там ужо ў маскоўцаў быў капітан Чайка, да беларускага штабу даляцела вестка аб пяцёх беларускіх разьвед‘ Біруковіч
чыках, папаўшыхся да маскоўцаў у палон, якім там адрэзалі нос і вушы й вазілі па вёсках на паказ. Пасьля гэтага беларусы палонных на волю ня пускалі. Бывалі выпадкі такія, што палонны маскоўскі чырвонаармеец, якога пусьцілі на волю, ішоў назад у свой полк, падгаварваў балей таварышоў, абакрадвалі амуніцыю й аружжа ў сваіх ротах і пераносілі да беларускага войска. Такіх выпадкаў было ня мала. Гэта рабілася датуль, пакуль на бальшавіцкім фронце былі й чырвонаармейцы-беларусы, а ня толькі адны маскоўцы,— мешаніна. Але балыпавікі заўважылі гэта й прыслалі на наш фронт татараў, кіргізаў. Тут ужо справы пагоршалі. У гэты час беларускае войска атрымала трыста стрэльбаў, адзін кулямёт Максіма й два Кольтаўскіх у Лунінцы, — да сваё аружжа, — так што ўжо ўсяго разам сабралася да дзьвёх тысяч стрэльбаў і да дзесяцёх кулямётаў. Беларускае войска пасьля гэтага ня вытрывала й павяло наступленьне на мястэчкі Семяжова й Вызну. Наступаць на мястэчка Семяжова згадзіўся йсьці паручнік Мірановіч з кавалерыйскім аддзелам, а капітан Самусевіч з пешым аддзелам. Зайшлі яны да вёскі Новыя Макраны й застанавіліся начаваць, бо яны рыхтаваліся напасьці на маскоўцаў раніцаю. Вось ноччу ў гэтых Новых Макранах здарыўся такі выпадак. У конным аддзеле тады служылі два вядомыя на Случчыне бандыты: Мірончык з вёскі Ячава, Слуцкае воласьці й павету, і другі, прозьвішча ня помню, з Шацкае воласьці Ігуменскага павету. У гэту ноч яны задумалі крыху нажыцца. Падгаварылі яны больш сабе кумпаньёнаў і ўкралі дзесяцёра коней у сялян тае вёскі, шмат палацён, бялізны, сала й наагул забралі ўсё, што папалася ім у рукі. Забраўшы ўсё гэта, яны зьвярнуліся назад, не пашлі, значыцца, з другімі ў наступленьне, і думалі, што будзе ўсё крыта. Раніцаю дайшла вестка аб гэтым да штабу, і ўсіх гэтых грабежнікаў зарыштавалі, а разам з імі й паручніка Мірановіча за тое, што ён не зьвярнуў увагі на сваіх падданых у час грабяжу. Камандзер брыгады дыктатарскаю ўладаю разжалаваў паручніка Мірановіча ў шарагоўцы, а двух бандытаў загадаў расстраляць. Расстрэльвалі іх публічна a друтой гадзіне папаўдні 14 сьнежня ў глінішчах ля вёскі Грыцэвічы, у якой стаяў штаб Беларускіх войск. Праз суткі пасьля гэтага аддзел пад камандаю капітана Самусевіча, падмацованы ротамі, якія стаялі па пазыцыі, выгнаў маскоўцаў з мястэчка Семяжова, адабраўшы ў іх кухню, трое каней, кулямёт, дваццаць стрэльбаў і семдзесят пудоў збожжа. Штаб брыгады тады павінен быў пераехаць з вёскі Грыцэвіч бліжэй да фронту, але глыбей на Палесь, у вялізную вёску Морач. Адсюль ужо былі пасланы лепшыя сілы на мястэчка Вызну. Вызна была занята беларусамі, дзе маскоўцы страцілі іпмат забі-
тымі й раненымі й сто сорак папалася да беларусаў у палон. Гэта быў адзін з найбольшых баёў беларускіх паўстанцаў з маскоўцамі. Значыцца, абодва мястэчкі засталіся ў руках Слуцкіх паўстанцаў, толькі ня прыйшлося ў іх доўга пастаяць, бо, як вядома, Іофэ ў Рызе на канфэрэнцыі дастаў дазвол увесьці чырвоныя войскі ў нэйтральны пас на 72 гадзіны дзеля таго, каб выгнаць адтуль паўстанцаў. Тады маскоўцы прыслалі на фронт тры дывізіі войск, якія складаліся з людзей жоўтаскурых. Павялі яны паступленьне па ўсім фронце, так што паўстанцы адначасна аддалі ім м. Семежава й Вызну. У м. Вызьне быўшы паручнік Мірановіч апраўдаў сябе. Яго маскоўцы абкружылі, але ён адзін сярод іх пусьціўся на хітрыкі. Наляцеўшы на камандзера маскоўскае роты, ён адразу ложаю разьбіў яму голаў, маскоўцы рассыпаліся ва ўсе бакі, а ён тым часам уцёк да сваіх. За гэта Мірановічу было вернена яго афіцэрства. Пры адступленьні ад м. Семежава быў такі выпадак: адзін жаўнер-паўстанец утаміўся ўцякаючы; тады паварочваецца ён да маскоўцаў і пяе: «Ад-ве-ку мы спа-лі»... і ў гэты час страляе, адыходзячы задам. Такім чынам, штаб беларускіх войск пераехаў з вёскі Морач у в. Заастравечча, a жаўнеры ня трымалі ўжо фронту, а бяз усякага парадку йшлі ўсьлед за штабам. Такім чынам, Слуцкія паўстанцы папалі ў польскі нэйтральны пас, у якім палякі забаранілі зьбіраць ахвяру. Значыцца, становішча саўсім дрэннае: біцца з маскоўцамі ўжо немагчыма, бо пасьля такіх няўдач упаў дух у жаўнераў, карміцца няма чым, і шмат другіх непрыемнасьцяў. Рада Случчыны, параіўшыся з вайсковымі, рашыла перайсьці на польскую тэрыторыю. У гэты час першы Слуцкі полк атрымаў палкавы сьцяг (знамя), які каштаваў 156 000 польскіх марак. Вось 23 сьнежня паўстанцы Случчыны перайшлі польскую мяжу. Палякі на мосьце раззброілі ўсё войска. Выходзіць так, што ўсё беларускае войска інтэрнавапа. Але-ж слова «войска» шырокае: у войску можа быць пяцьсот жаўнераў, а можа быць і некалькі мільёнаў. Брыгада выдзяліла з свайго складу да дзесяцёх партыяў, узброіла іх і адаслала ў глыбокі тыл маскоўцаў, а рэшта войска засталася інтэрнаванаю пад ведаю 41-га польскага палка. Рада Случчыны пераехала ў м.Баранавічы, дзе й сядзела праз цэлы месяц бяз жаднае працы. Працаваць яна не магла, бо ня было ніадкуль падмогі з боку матарыяльнага. За гэты месяц шмат прыйшлося чаго няпрыемнага перажыць ад агентаў гэнэрала Булак-Балаховіча, якія стараліся, каб перацягнуць да «Бацькі», але ім не ўдалося гэтага зрабіць. На абяцанкі Балаховіча ні адзін паўстанец не згадзіўся, і войска, як было беларускім, так і засталося. Вось 20 студня 1921 г. на пасяджэньні частка сяброў Рады Случчыны прызнала сваім важаком Ба-
лаховіча й паехала да яго. Другая частка Рады прымушана была распаўзьціся хто куды: некаторыя засталіся ў Баранавічах, трохі паехала да Вільні, каб часова знайсьці прьітулак, і такім чынам Рада Случчыны фактычна ня існуе. Інтэрнаваную частку брыгады з штабамі палкоў палякі 23 сьнежня завезьлі ў м. Беласток у канцэнтрацыйны лагер. Там небаракі паўстанцы-Слуцакі, першыя на ўсёй Беларусі падняўшыя сьцяг ўзброенае барацьбы за незалежнасьць бацькаўшчыны, сядзяць цяпер паўгалодныя, босыя, голыя, у адных трамцях. Нягледзячы на свой марны лёс, яны цешацца, што зрабілі вялікую працу, якая будзе залічана ў будучыне. Жывуць яны аднэю надзеяю на тое, што Беларусь ня згіне, што Беларусь васкрэсьне.
Наша Думка. 1921. 4, 11, 18 сакавіка (марца).
Сяргей БУСЕЛ
СЛУЦКАЕ ПАЎСТАНЬНЕ
Успаміны171
7 красавіка 1922 г.
«Із-пад Слуцка, із-пад Клецка ідзе дружба маладзецка»
Усе, хто хоць трохі цікавіўся беларускай справай, павінны ведаць аб Слуцкім паўстаньні ў 1920 г. Аб паўстаньні многа пісалася як аб факце, што 12 тысячаў слуцкіх паўстанцаў змагаліся каля 2-х месяцаў за беларускую справу. Справа паўстаньня патрабуе высвятленьня. Трэба абавязкова высьвятліць, які ўдзел тая ці іншая беларуская палітычная група прымала ў паўстаньні, бо без працы палітычных груп магло б стацца, што паўстаньня зусім ня было б, ці гэта былі б проста «Зялёныя», ці яго ў канцы палякі выкарысталі б для сваіх захватнічаскіх мэтаў. Праўда, гэта яны прабавалі рабіць, але, убачыўшы, што нічога ня выйдзе, справакавалі паўстаньне.
Вярнуўшыся зь Менску, я быў адгароджаны ад роднае вёскі бальшавіцка-польскай пазыцыяй і толькі праз тыдзень вярнуўся ў вёску. Я сядзеў, нікуды ня рыпаючыся, бо спадзяваўся, што палякі, як і раней, будуць душыць усё беларускае і працу вясьці будзе вельмі цяжка, а цяпер дык і зусім немагчыма, бо наша мясцовасьць у той час знаходзілася ў ваенным стане.
У вадзін памятны для мяне дзень прыходзіць к нам у хату кабета-суседка ды й кажа мне: «Чаго ты тут сядзіш? Я чула, што ў Слуцку зьбіраецца Беларусь». Верыў я ей вельмі мала, але гэта мяне прымушала рабіць тыя ці іншыя прадутадываньні. У той жа вечар прыходзіць да мяне некалькі сялян і кажуць тое самае. Тут ужо прышлося чуткам больш-менш верыць. Сяляне радзілі мне паехаць у Слуцак, а хурманку дасьць обчэства, запэўнялі мяне. Я падзякаваў ім і абяцаўся пасьлязаўтра абавязкова паехаць. Назаўтра прыходзя да мяне хлапец з суседняе вёскі і пытаецца аб тым, што цяпер беларускія працаўнікі думаюць рабіць і расказвае мне трохі аб тым, што робіцца ў Слуцку. Посьля гэтага хлапца прыходзе з другой вёскі настаўнік, сябра беларускае арганізацыі «Селянін», арганізаванае мною пры балыпавікох, і мне расказвае, што гурток іх хацеў за-
хапіць кіраўніцтва воласьцю ў свае рукі, пакуль палякі не паставілі яшчэ свайго войта, і сказаў, што па валасьцях езьдзіць нейкі беларускі дзеяч Бабарэка'.
Цяпер я ўжо безупынна рашыў ехаць у Слуцак. У Слуцку, увайшоўшы ў канцылярыю Беларускага Нацыянальнага Камітэту, мне ў вочы кінуўся такі малюнак: сядзела некалькі чалавек, каторыя ніколі ўдзелу ў беларускай справе не прымалі, і што карагодзіў усей гэтай кампаніяй вядомы здраднік беларускай справы д-р Паўлюкевіч, які заўсёды ганьбіў і бэсьціў усё беларускае. Мне тут не заставалася чаго рабіць, і я скіраваўся да аднаго сябра Камітэта, каторы жыў у Камітэце. На сыіех ён мяне паінфармаваў аб тым, што тут быў сход прадстаўнікоў гораду і, праўда, адзін ці два чалавекі былі із вёскі, што на тым сходзе выбралі ўсіх тых, каторыя сядзяць у канцылярыі, паўнамоцнымі прадстаўнікамі ў Камітэт. Даведаўшыся маё прозьвішча, Паўлюкевіч запрасіў мяне ў канцылярыю. Тут ён мне сказаў, што мяне, як і ўсіх тых, што тут знаходзяцца, сход выбраў прадстаўнікамі ў Камітэт. Са мною ён стараўся гаварыць па-беларуску, так што мне трэба было вялікага ўсілку, каб утрымацца ад сьмеху. Я, разумеецца, сказаў, што ня бачу тут старых беларускіх працаўнікоў, і выказаў думку, што цяпер падхадзячы момант для паўстаньня. «Гэта і мы хочым рабіць, але што рабіць, калі беларускія працаўнікі ня хочуць разам з намі працаваць», — адказвае Паўлюкевіч. Я сказаў, што гэта праступленьне, і калі яны адмовяцца, то павятовыя сябры аб'явяць іх здрадііікамі. Дзякуючы гэтаму, сход новых прадстаўнікоў Камітэту быў адложапы, пакуль я не перагаваруся са старым Камітэтам.
Сабраўшыся ў аднаго сябра Прэзыдыюма К-та і пазваўшы другіх сяброў, зрабілі нараду. Пракулевіч у дакладзе падкрэсьліў, што Паўлюкевіч пастараўся ўвайсьці ў Камітэт з авантурнымі мэтамі і што стары Камітэт аднагалосна выказаўся за непрызнаныіе новых прадстаўнікоў і байкатаваньне іх.
«Згаджаючыся з усім тым, што Паўлюкевіч ёсьць авантурыст, дык і з гэтага не выходзіць, што мы павінны ўмываць рукі і толькі байкатаваць; на гэтым беларуская справа многа траціць»,— сказаў я. Выказаўшы такую думку, я прапанаваў перадаць справы Прэзыдыюму новага Камітэта, які мае сягоньня злажыцца, а калі сябры Камітэта і беларускія працаўнікі ў новы Камітэт не павінны ўваходзіць, то я з Васілём Русаком будзем працаваць у Камітэце неафіцыяльна і пастараемся дабіцца сазваць зьезд Случчыны, а інструктарскую справу па выбарам на зьезд прадстаўнікоў ад валасьцёў
' Маецца на ўвазе Пётра Бабарэка.
возьмем у свае рукі. Усе на гэту прапазыцыю згадзіліся і вынясьлі пастанову, поўную абражаньняў па адрасу новых прадстаўнікоў Камітэта і аддалі мне для перадачы. Пастаіюва гэта была напісана рукой Русака, так што, калі мы яе падалі, то ўсе здагадаліся, што і Русак прыймаў удзел пры вынясеньні яе. Так што В. Русакова маска была прыпадііята, і яму не заставалася нічога, як толькі выйсьці. Застаўся я адзін. Перад адчыненьнем сходу я перагаварыўся з Паўлюкевічам і давёў яму, што я па сваіх асабістых варунках не магу ўвайсьці ў Камітэт, а буду рад працаваць неафіцыяльна. Аб тым, што паставяць на павестку, далі першаму слова мне, і я папрасіў паставіць пытаньне аб скліканьні зьезду. Пытаньне было пастаўлена, і пры абгаварываньні пастаноўлена склікаць зьезд 17 кастрычніка'. Інструктарамі па выбарам прадстаўнікоў ад валасьцёў на зьезд былі пасланы: Дубіна У[лас], Русак В., я і яшчэ некалькі з павету, адракамендаваных мною. Зьехалася 17 кастрычніка" 105 прадстаўнікоў'" ад валасьцёў (у той лік уваходзяць районныя начальнікі беларускай міліцыі). Прыехалі прадстаўнікі і ад ўсіх беларускіх гурткоў і, паміж іншым, прыехаў старшыня арганізацыі сялянін С. Мяшочэк, каторы на з'езьдзе многа прыкрасьцяў нарабіў групе «балахоўствуючых» на чале з Паўлюкевічам, так што і цяпер не прамінулі ў «аляксюкоўскай» газэце «Еднасьць» напісаць, што ў Пінскім павеце знаходзіцца М... — «апостал у лапцёх». Праўда, Мяшочэк на зьезьдзе, як і цяпер, быў у сялянскай вопратцы і ў лапцёх, але тут, мне здаецца, німа нічога ні брыдкага, ні сьмешнага. Яшчэ да зьезду пачала працаваць «тройка», каторая складалася з Паўлюкевіча, Бачко172 і капітана Анцыповіча, і гэтая «тройка» разаслала раённых началыіікаў міліцыі, зарганізавала штаб міліцыі, маючы на мэце, што гэты штаб будзе штабам ахвотніцкіх аддзелаў, і каторыя будуць рабаваць сялянства, як і ўсякія белагвардзейцы. 3 кіраўнікоў штабу, паміж іншым, быў цяперашні здрадпік пар. Мацэля. І вось з раённых начальнікаў, Мацэлі і Паўлюкевіча злажылася на зьезьдзе моцная група «балахоўствуючых». На зьезд пасьпела вярнуцца з братам Балаховіча дэлегацыя на чале з кап. Самусевічам, каторую паслала «тройка». Вярнуўся з Варшавы і Жаўрыд, пасланы Нацыянальным Камітэтам. Ён прыехаў з упаважненьнем ад Найвышэйшае Беларускае Рады ў Варшаве. На зьезьдзе ён сказаў, што Найвышэйшай Радай захады перад польскай ўладай зроблены і што, калі сяля-
' С. Бусел тут памыляецца ў даце скліканьня зьезду. Насамрэч было пастаноўлена склікаць беларускі зьезд Случчыны 14 лістапада.
" Насамрэч — 14 лістапада 1920 г.
Насамрэч — 107 дэлегатаў з вырашальным голасам і 10 з дарадчым.
не Случчыны хочуць паўстаць, то падмога будзе. Кап. жа Самусевіч даводзіў, што бальшавікі сюды ня прыдуць і што Случчыну абароніць «Бацька» Булак-Балаховіч, толькі нам трэба даць сваіх сыноў на змаганьне, і што ён назначаны Балаховічам фармаваць у Слуцку полк і камандаваць ім. Сяляне ўсе, як адзін, выказаліся, што час настаў падняць сьцяг змаганьня за незалежнасьць Бацькаўшчыны. На вудачку ж «балахоўствуючым» яны не пашлі. Яны добра разумелі, што ім нясе генерал Балаховіч, і не пайшлі за Найвышэйшай Радай, а выбралі сваю Раду Случчыны і даручылі ёй кіраваць паўстаньнем. Сгаршынёй Рады быў выбраны Уладзімір Пракулевіч. Убачыўшы, што кіраваньне паўстаньнем папала не ў яго рукі, Паўлюкевіч кінуў усё і выехаў зь сямьёю за нейтральны пас. Пасьля з'езду камандзір 11—й польскай дывізіі адмовіўся чым-кольвек памагчы паўстанцам. Хадзілі чуткі, што гэтай справе памог язык Паўлюкевіча. Аднак Рада Случчыны не пала духам: назначыла камандзірам брыгады кап. Анцыповіча і пастанавіла змагацца з тым аружжам, якое было. Месцам фармаваньня было назначана м. Семежава, кудьі пераехала таксама і Рада. У гэты час Паўлюкевіч прыслаў сказаць, што ён не паедзе ў брыгаду датуль, пакуль паўстанцы ня адгоняць бальшавікоў (у той час ён лічыўся брыгадным доктарам). Ён, мусіць, спадзяваўся, што калі палякі не памогуць, то паўстанцы адразу будуць разагнаны.
Рада інтэнсыўна вядзе працу. Пратэст проці захапленьня бальшавікамі Случчыны быў пасланы бальшавіцкаму ўраду і для апублікаваньня — за граніцу. Рада пасылала інструктароў растлумачыць сялянам сучаснае становішча. Рада рэквізіцыяў не рабіла, але сяляне самі прывозілі для ўтрыманьня войска правізію. К гэтаму часу ўжо зьехаліся ўсе паўстанцы: хто на сваім кані вярхом, другія са стрэльбай, з падводамі, наагул з тым, хто што меў. Хутка сфармаваўся полк, кавалерыйскі атрад і палкавы абоз. Тут жа пры палку была адчынена майстэрня дзеля налады сапсаванай зброі. Камандзірам палка быў назначаны кап. Чайка. Ён добра павёў справу. Полк хутка пачаў узбройвацца стрэльбамі, адабранымі ад бальшавікоў. Кап. Чайка ня толькі добра выконваў пастановы Рады, але многа выяўляў асабістай ініцыятывы: палопных выпушчаў на волю, вымагаў ад падуладных яму афіцэраў не ўжываць цялесных караў, на якія былі вельмі прыткія афіцэры, уперад служьгўшыя ў белагвардзейскіх аддзелах. Пры ім быў узяты ў палон чырвоны афіцэр з ротай. Чайка ўзяў к сабе на кватэру, каб не даць зьдзекавацца над ім начальніку контрразведкі Мірановічу, а посьля дапросу ў штабе пусьціў саўсім. Калі папракалі яго, чаму ён так робіць, то Чайка адказваў: «Ну хоць
бы мы самага камуніста выпусьцілі, то мы гэтым нічога не трацім, a наадварот, што было б у такога чалавека на душы? Ці мог бы ён больш ваяваць проціў нас? Мы павінны біць духам, а не аружжам». Раз, калі паміж гутаркі закранулі асобу камуніста Кецка, то Чайка сказаў: «Такога камуніста німа чаго нам баяцца. Я яму напішу пісьмо, і ён прыедзе да нас».
Кожын дзень паўстанцы рабілі налёты на бальшавіцкія аддзелы, захоплівалі палонных і ваеннае дабро. Часта афіцэры палонных палітрукоў не адсылалі ў штаб, а расстрэлівалі на месцы. Бальшавікі не маглі захапіць жывым ніводнага паўстанца і за гэта вымяшчалі на сялянах. Як прыклад, раскажу адно здарэньне. Адзін раз разьведка паўстанцаў захапіла ў вёсцы Кажушкі роту чырвонаармейцаў, забіла палітрука і вышла зь вёскі. Назаўтра, даведаўшыся аб гэтым, бальшавікі зь вялікім атрадам акружылі вёску Кажушкі, выгналі ўсіх людзей на поле, паставілі проціў іх кулямёты і патрэбавалі выдаць маючых зносіны зь беларускімі паўстанцамі. Сяляне маўчалі. Тады бальшавікі пачалі выбіраць з грамады па твары падазроных і адводзілі ў бок. Калі патрэбны лік людзей быў адабраны, то сталі адганяць грамаду ад абрачоных на сьмерць, але грамада не адступалася. Падняўся страшэнны крык і плач дзяцей. Сгарыя прасілі паставіць іх пад кулі замест сыноў і ўнукаў, кабеты — замест мужыкоў, дзеці не адходзілі ад сваіх бацькоў і моцна плакалі. У канцы бальшавікам, мусіць, надаела слухаць гэты разьдзіраючы душу канцэрт, яны схапілі першых папаўшыхся ў рукі 2-х чалавек, расстралялі іх і спакойна пакінулі вёску, задаволіўшы свае краважадныя інстынкты.
Справа паўстанцаў ідзе добра. Прыехала каля 12-ці чалавек, афіцэраў Беларускае Вайсковае Камісіі, каторыя пазорна здэзэртыравалі. Застаўся толькі кап. Андрэй Якубецкі з 3-ма ці што афіцэрамі, якія сумленна вялі працу да ліквідацыі самога паўстаньня. Каля гэтага часу прыяжджае Паўлюкевіч і з Мацэляй вядуць акцыю проці Прэзыдыюма Рады. Тут неўзабаве ловяць пасланца Чайкі, адбіраюць у яго пісьмо Чайкі, адрасаванае да Кецкі. Сам пісьма гэтага не чытаў, але чуў, што Чайка пісаў пісьмо такога зьместу: «Я знаходжуся ў беларускай паўстанчэскай арміі і многа раблю карысьці дзеля нашай ідэі. Белагвардзейскай сволачы не пазваляю займацца мордабіцьцем і аслабаняю палонных». Пісьмо было дастаўлена ў штаб, і Чайку арыштавалі. Арыштаваны сядзеў пры контрразьведцы, начальнікам каторай паручнікам Мірановічам быў пушчаны на волю. Трэба сказаць, што пар. Мірановіч за час свайго начальстваваньня над контрразьведкай многа прарабляў падобных штук: расстрэльваў без суда, кажучы са сьмехам: «Уцёк». Завёз за лінію паў-
станчаскіх застаў аднаго арыштаванага камуніста Сенюка, кажучы, што брат твой памагаў мне, і вось я хачу аддзякаваць. Сенюк быў пушчан на волю. За астатнюю справу Рада ссадзіла з пасад і арыштавала паручніка Мірановіча і брыгаднага камандзіра Анцыповіча, але праз нейкі час іх выпусьцілі. 3 пабегам Чайкі пачалося адступленьне. У гэты час была асабліва дана воля разыграўшымся страсьцям: западазроных у камунізьме расстрэльвалі на мейсцы, а палонных аддавалі палякам. У той час была прадастаўлена новаму камандзіру кап. Сокал-Кутылоўскаму поўная ваенная дыктатура. Паўстанцаў гналі аж да нэйтральнага пасу. Пачакаўшы і раздабыўшы трохі аружжа і патронаў, паўстанцы яшчэ раз папрабавалі напасьці на балыпавікоў. Наступ быў зроблены вельмі ўдачна. Пахвачана было многа палонных, аружжа і ваеннага дабра. У часе гэтага наступу пар. Курыловічам (цяпер ён правая рука ў Алексюка) са сваім атрадам і пар. Мірановіч з кавалерыйскім атрадам, за ўкрыцьцё аднэю кабетай бальшавіка, была зроблена рэквізыцыя — грабёж у вёсцы Макраны. Забрана каля 8 каней і многа вясковага дабра. Аб гэтай справе ніхто ня ведаў, пакуль не прышлі сяляне з тэй вёскі з жалабай у штаб. Тут былі агледжаны стайні кавалерыйскага атраду і частка коней знойдзена, а частку, сказалі салдаты, начальнік Мірановіч з вахмістрам павезлі ў Клецак. Праз гадзіны 2 Мірановіч з вахмістрам вярнуліся, але коні ўжо пасьпелі прадаць. За такую справу камандзер брыгады Сокал-Кутылоўскі прыказаў вахмістра Мірончыка і салдата Сысоева, каторы яшчэ да паўстаньня займаўся бандытызмам, расстраляць, a nap. Мірановіча разжалаваў у радавога. На другі дзень па заняцьці Вызны і Семежава бальшавікі з свайго боку павялі наступ. У Семежава пар. Курыловіч з батальёнам нязначнай часткі бальшавікоў быў акружан, і Семежава было пастыдна пакінута паўстанцамі. На другіх вучастках геройска бараніліся. Прыкладам узяць, пры абароне Вызны было праяўлена дзіва храбрасьці. У гэтым жа баю адлічыўся быўшы пар. Мірановіч, і яму быў вернуты яго чын. Калі паўстанцы зноў былі выгнаны ў нейтральны пас, то група «балахоўствуючых» павела агітацыю, што паражэньню вінавата Рада, бо не дапусьціла злучыцца з Балахоўскімі войскамі. У гэты час імі былі атрыманы весткі, што к ім ідзе на помач атрад Балаховіча, і яны гатовіліся расстраляць Раду і самім перайсьці к Балаховічу. Але тут некаторыя радныя давялі ім да ведама, што калі яны ня спыняць сваей прапаганды, то Рада, пакуль з'яўляецца аўтарытэтам у паўстанцаў, аддасць усіх здраднікаў бальшавікам. На шчасьце, спрачацца ня прышлося доўга, бо бальшавікі падаслалі коньніцы і інаплеменныя аддзелы, так што чырвоная ляпа камуністаў
гатовілася захапіць паўстанцаў са штабам. Палякі ж, ідучы насустрач бальшавікам, далі права бальшавіцкаму войску на 96 гадзін зайсьці і за нейтралыіую зону, праследуючы партызанаў са штабам. Прыйшлося перайсьці граніцу. Тут палякі паўстанцаў разаружылі і інтэрнавалі. Частка, праўда, асталася, і пайшла ў лясы, а частка «балахоўствуючага» элямэнту пайшла ў «Зялёны Дуб» к атаману Дзергачу. Тут ужо «балахоўствуючая» група дала волю сваім страсьцям, так што жыхары Случчыны многа пацярпелі ад іх. Скора зьліквідовываецца і «Зялёны Дуб», тагды адны «балахоўствуючыя» паступаюць на службу здраднікам беларускай справы, Алексюку, друтія ў польскую дыфэнзыву і крадуць у сялян, каторыя пад балынавікамі, коней. Выдаюць галавой Беларускіх дзеячоў палякам і бальшавікам. Як, напрыклад, Мацэля, служачы ў польскай дыфэнзыве, аддаў бальшавікам беларускага дзеяча Бабарэку і паляком — Дубіну'. Але колькі «балахоўствуючыя» ні кампрамітавалі Слуцкіх Паўстанцаў, у жыхароў Случчыны асталіся самыя лепшыя ўспаміны аб паўстаньні. Цяжка далося бальшавікам арганізовываць валасныя і павятовыя іспалкомы, бо сяляне адмаўляліся прымаць удзел, кажучы: «Мы выбралі Раду і па 10 разоў не будзем выбіраць». А ў вёсцы Гулевічах сабралі сход выбраць сельсавет. На сход прышоў адзін стары дзед, каторы, мабыць, даўно не хадзіў на сходы. Доўга слухаў стары на сходзе спрэчкі, а потым у канцы сказаў: «Што вы пераліваеце з пустога ў парожнае, яшчэ няма 5-ці хлопцаў-паўстанцаў зь вёскі, нешта ж і яны думаюць». Пасьля гэтага сход ні з чым разышоўся.
Дык вось. Аддаўшы сваіх сыноў на алтар Бацькаўшчыне, сяляне веруць, што доўгачаканую волю здабудуць, і гэтая вера ў сялян Случчыны ніколі не памрэ.
Коўна, 7 Красавіка 1922 году.
БДАМЛІМ, ф. 3, воп. 1. спр. 56, арк. 157—163. Аўтэнт., маш.
Апубл.: Спадчына. 1995. №6. С. 15—31.
Гаворка йдзе пра Ўласа Дубіну, арыштаванага польскімі ўладамі ў Вільні ў 1921 г. ды высланага тады ж у Літву,
Васіль РУСАК
ДУМКІ АБ СЛУЦКІМ ПАУСТАНЬНІ*
Адным зь яскравых змаганьняў за дзяржаўную незалежнасьць Беларусі, каб надзець свой панцыр, каб у будучыні ізноў не папасьці ў каляніяльную залежнасьць ад другіх народаў, было Слуцкае Паўстаньне ў лістападзе — сьнежні 1920 г., у якім прымала ўчасьце — дабравольна ўсё здольнае насіць зброю населеньне Случчыны. 3 усіх тагачасных паўстанчых рухаў на Беларусі адно Слуцкае Паўстаньне ясна паставіла мэтаю свайго змаганьня Вольную і Незалежную Дзяржаву Беларусі. Вызначаецца яно й тым, што было праявай волі й жаданьняў ня толькі ўзброеных змагароў-паўстанцаў, але ўсяе Случчыны, бо вялося Згодна з фармальнай пастановай усяго жыхарства [...] “
Паўстаньне распачалося па загаду Рады Случчыны, якую выбраў і якой даручыў выкананьне сваёй волі зьезд Случчыны, што адбыўся 14—15 лістапада 1920 г. пад маім кіраўніцтвам. І ўжо 21 лістапада была першая ахвяра праліцьця крыві сябра паўстанца Ф. Валодзькі [...]
3 Паўстаньнем Случчыны салідарызавалася тагды ўся Беларусь. Беларускія жаноцкія арганізацыі прыслалі 1-му Слуцкаму палку палкавы сьцяг нацыянальны з Пагоняй, вышытымі на ім словамі прысьвячэньня: «Тым, якія першымі паўсталі і пайшлі паміраць, каб жыла Бацькаўшчына!» [...]
Вораг быў у чысленнай перавазе і падгатаваны к вайне. Мы былі ў меншым ліку — хто ня быў малы, ня будзе вялікі! 12 тысяч паўстанцаў з аружжам у руках цэлай Случчыне сказалі голасна: «Гнаць польскіх паноў і маскоўскіх камісараў! Нехай жыве Вольная Беларусь!» [...]
Так, пад нацыянальным сьцягам і Пагоняй вастанаўлівалася традыцыя сівой мінуўшчыны з 1249 г., калі былі разьбіты батыйскія поўчышчы на рацэ Няцеча каля Койданава173. Рада Случчыны, як кіраўнічы орган паўстаньня, прытрымоўвалася дзяржаўных прынцыпаў, прагалошаных на 1-ым Усебеларускім зьездзе 5—17 сьнежня 1917 г. і Граматы акту 3 25 сакавіка 1918 г.*“ аб дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі ў этнаграфічных межах: Беларуская Дзяржава мае быць Рэспублікай.[...]
НАРБ, ф. 459, воп. 1, спр. 13, арк. 48—49 адв. Аўтэнт., рук.
‘ Дата напісаньня невядомая. " Далей нечьттэльна.
"■ Маецца на ўвазе Трэцяя Ўстаўная Грамата БНР
ГОЛАС БЫЛОГА СТАРШЫНІ ЗЬЕЗДУ СЛУЧЧЫНЫ АБ СЛУЦКІМ ПАЎСТАНЬНІ
1936 г.
Пазнаёміўшыся з гістарычнымі дакумэнтамі, якія адносяцца да Слуцкага Паўстаньня і заслухаўшы некалькі дакладаў па гэтаму пытаньню ўдзельніка Паўстаньня гр. Бусла, Рэдакцыя нашае часопісі ахвотна ўзяла на сябе абавязак знаёміць грамадзянства з гэтай вялікай беларускай гістарычнай падзеяй. Уважалася, што факт Слуцкага Паўстаньня ставіць нас, беларусаў, на адну плошчу з перадавымі народамі СССР (грузінамі, украінцамі), якія пасьля развалу расійскай імпэрыі хоць і не змаглі ўтрымаць сваю палітычную незалежнасьць, то ў кожным выпадку вялі за яе ўпорнае змагаііьне. Мы нат уважалі, што з гісторыяй Слуцкага паўстаньня варта было б знаёміць ня толькі сваё грамадзянства, але й іншыя народы. Фактам барацьбы за сваю незалежнасьць беларусы маглі б здабыць толькі пашану.
На жаль, не заўсёды й ня ўсё ў нас робіцца для таго, каб умацаваць свае пазыцыі. Беларусы часта, сьведама ці ня сьведама, ідуць па лініі сабезьнішчэньня. Штосьці падобнае праявілася ў некаторых кругох беларускага грамадзянства і ў адношаньні да Слуцкага Паўстаньня. Хадэкі паставіліся да яго негатыўна. Нэгавала яго і бел. санацыйная прэса. А ў ня так даўно выданай брашуры кс. Ад.Сганкевіча, лідэра бел. хадэцыі (пад назовам «Да гісторыі беларускага палітычнага вызваленьня»), знаходзім наступнае: «У канцы 1920 г. — беларускае Слуцкае паўстаньне проціў бальшавікоў: арганізавала яго, пры падтрыманьні польскага гэнэральнага штабу, беларуская Найвышэйшая Рада». Што пабудзіла кс. Сганкевіча да такога цьвярджэньня, якія ён меў на гэта дадзеныя — нічога няведама.
Каб дакладней высьветліць гэтую справу, рэдакцыя «Золака»174 зьвярнулася ды былога Сгаршыні Зьезду Случчыны і ўдзельніка Паўстаньня інж. В.Русака з просьбай сьцвярджэньня сапраўднага характару Слуцкага Паўстаньня. Гр. В.Русак на ўспомненым Зьездзе ў 1920 г. быў выбраны да Рады Случчыны, якая тагды на тэрыторыі Случчыны зьяўлялася адзінай вышэйшай уладай і якая кіравала Паўстаньнем. Гр. В.Русак надаслаў нам абшырны ліст, які з тэхнічных прычын цалком тут надрукаваць ня маем магчымасьцяў, а падаем толькі зьмест яго і некаторыя цытаты.
Аўтар выказвае ў лісьце пажаданьне, каб удзельнікі пэўных гістарычных падзеяў нядаўных дзён забіралі голас у справе гэтых здарэньняў, бо часта гісторыка-літаратары, пішучы аб фактах недалё-
кай нашай мінуўшчыны, або зусім з імі незнаёмы, або надаюць ім фалыпывае асьвятленьне. Асабліва важным уважае В.Русак знаёмства нашай моладзі з беларускай гістарычнай сапраўднасьцяй.
Адносна самаго Паўстаньня б. Сгаршыня Зьезду падае наступнае: «Пасланец (жанчына)’, які перабраўся з Менску праз 2 франты, сказаў, што Менск чакае на падзеі на месцох і што кіраўніцтва пры дадзеных ўмовах з аддаленага цэнтру немагчыма». Напярэдадні Паўстаньня «ішла ўнутраная, арганізацыйная праца, каб не дапусьціць у кіраўніцтва паўстаньнем авантурызму». «На выпадак, калі пратэст будзе мець значэньне", то [трэба] падпарадкавацца Менскаму беларускаму цэнтру. У адношаньні да іншых беларускіх цэнтраў гр. В.Русак зазначае, што Слуцкімі беларускімі ўладамі пастаўлена было пры азбройным змаганьні навязаць зносіны з Урадам Беларускай Народнай Рэспублікі ў Коўне і з «Найвышэйшай Радай» у Варшаве, каб праз іх падаць пратэсты заграніцай і знайсьці падтрыманьне ў няроўным змаганьні. Для гэтых Урадаў дзьверы былі адчыненыя... каб выканаць сваю гістарычную місыю... Ніякіх загадаў і распараджэньняў ад іх*" не паступала і ніякіх дырэктываў ніхто Радзе"" не даваў. Яна выпаўняла волю насельніцтва, і толькі».
3 пададзеных вытрымак відаць, што Слуцкае Паўстаньне (як гэта ў свой час ужо гаварылася!) было арганізавана самымі Случчакамі і вялося пад іх уласным кіраўніцтвам, а не «Найвышэйшай Рады» ды яшчэ з дапамогай польскага гэнэральнага штабу, як гэта цьвердзіць кс. Станкевіч...
Золак. 1936. №1 (7). С. 14—15.
Гаворка йдзе пра Любу Зяньковіч.
” Гаворка ідзе пра пратэст Беларускае Рады Случчыны ўраду РСФСР. Вышэй узгаданых урадаў.
”” Радзе Случчыны.
ЛІСТ ВАСІЛЯ РУСАКА КАНСТАНЦІНУ ЕЗАВІТАВУ
1 сакавіка 1944 г.
м. Прага
Вельмі шаноўны сябру К. Езавітаў.
На Ваш ліст і матэрыялы па Случчыне адказаў пісулькай, цяпер пішу ліста. Пачну з надрукаванага ў [часопісе] «Б[еларус на] варце»175. Артыкул набліжаецца зусім да праўды, але самае галоўнае не дагаворана і яно ні можа быць дагаворана, бо ўсю складну ператасоўку праводзіў я і знаў Сяргей Бусел, якога зь Вільні вывязьлі. Часцічна знаў Пракулевіч. Пасьля зьезду ў Менску ўлетку 1920 года176, на якім былі случакі, мы былі зьвязаны партыйнаю дысцыплінаю, і таму было роблена мною як бы за кулісамі і толькі, калі ўжо ні можна было выйсьці з палажэньня, браўся афіцыйна. Станавілася так справа, што ўся праца папярэдніх гадоў (гл. «Нашую Думку» за 1921 год, № 9, 10, 11*) магла б пайсьці не на карысьць Беларускага Нацыянальнага Адраджэньня. «Тройка» — Паўлюкевіч, Мацэля і Бочка, якія арганізовывалі мітынг у Слуцку, выбраўшы 9 дэлегатаў на папаўненьне Беларускага Нацыянальнага Камітэту, і ў гэты спосаб захапіць у сваё кіраўніцтва Камітэт, было зроблена ўсё, каб гэтага не сталася, а пры перагаворах прышлі да згоды сазваць зьезд Случчыны разом, каб ужо зьезд выдзяліў кіраўніцтва. Ужыта слова ні Слуцкага павету, а Случчыны з шыршым зьместам, бо былі прадстаўнікі і з другіх паветаў. Прадстаўнікі былі: ад вёскі па 2 дэлегаты, а ад беларускіх арганізацыяў па 5.
Уся ідэёвая нацыянальная праца вялася дужа сьціскла; былі вызваны вучні зь мест, сябры «Папар[аць]-Кветкі», каб намеціць кандыдатаў на месцах, і праводзілі выбары. Першы дзень зьезда — 14 лістапада 1920 года, і выбары старшыні прайшлі як найлепей. Тагды «тройка» бачыць, што ўсе яе камбінацыі з Балаховічамі йдуць на змар, рашылі папробаваць тэрор. 3 гэтаю мэтаю быў арэстованы Асьвяцімскі і пушчана правакацыя на старшыню зьезда Васіля Русака, а гэта ўжо іх была бестактоўнасьць, бо на яго ні мог ніхто маральна сказаць слова, яго добра ведалі як аднаго з чэсных змагароў-рэвалюцыянераў, беларускіх дзяржаўнікаў. На друті дзень, 15 ліст., пайшло бурленьне, пачалі ўносіць рэзалюцыі. Іх было тры. Каб ні разьбіваць галасоў, адна была зьнята, дзе коратка вітаўся ўрад Народнай Беларускай Рэспублікі".
‘ Узгадваецца артыкул Юркі Лістапада «Узьбіліся на свой шлях», зьмешчаны ў віленскай газэце «Наша Думка» ў 1921 г. Гл. с. 142—152.
" Маецца на ўвазе ўрад В. Ластоўскага.
Пасьведчаньне
I мя _
Прозьвішча
Службовы аддзел у дзень выдачы ; пасьведчаньня
I пасада
Прыняты у Беларускае Войска прыказа/л Беларускае Вайсковае Камісіі. У/ />і/гіь 3/)
Беларуская Вайсковая Камісія.
* Дзкрэт Галоунакапандуючага і В. П. 3 ДН. 22/х 1919 1 . № 3760/1
№ пасьв._г^й^л?
Дата —
J ПЯСЬВЕДЧЯМЬНЕ.
Пасьведчаньне В.Русака, рэвідэнта БВК.
Дзьве другія былі прыняты для ўжытку, і старшыня пасьля прыняцьця аканчальна зьбіў Паўлюкевіча, а тым самым даў знаць брату Балаховіча, што німа што ў Случчыне рабіць.
Гэта было так: посьле прыняцьця рэзалюцыі, дзе віталася Найвышэйшая Рада БНР, старшыня зьезду, знаючы, што П. Жаўрыд меў грамату ад Найвышэйшай Рады БНР, зараз жа даў міма чаргі слова яму як прадстаўніку Найвышэйшай Рады [...] [Тут балахоўцы] кінуліся крычаць: «Як то!»... Тагды старшыня [...] усьцешыў і разьясьніў, у чым справа, і ўсе крыкі ўжо няўмесны, паколькі прынята рэзалюцыя аб прызнаііьні Рады БНР і мусімо* яе камісара. Пасьля чаго была выбраііа Рада Случчыны зь 17 асоб, якая зь сябе выдзяліла Прэзыдыюм з 7 сяброў, старшынёю быў Ул. Пракулевіч.
Пасьля зьезду разьвярнулася гарачая рэвалюцыйная праца, бо час ні ждаў. У Слуцак наплывала многа народу, якія ўцякалі ад маскоўскай навалы. Быў выдан пратэст на імя народнага камісара Леніна праз дэлегацыю, якая была пры польскім штабе пры [перамовах] па перамір'ю, што да ўвода Чырвонай арміі на Беларусь, паколькі яе прызнаюць пры перамір'і, і што калі ня будзе прыняты
‘ Наступнае слова нечытэлыіае.
гэты пратэст к пагоджаным, то Рада Случчыны, выпаўняючы волю жыхарства, павядзе яго на аружнае змаганьне. У даны срок отпаведзі ні было, тагды Рада Случчыны дадала заяву аб зборцы ў мяст. Семежава і прыняцьці фарміраваньня 1-е Слуцкай брыгады войск БНР, так што з былое міліцыі арганізоўвалі ўжо войска на барацьбу з ворагамі за Дзяржаўную Незалежнасьць Беларусі.
Каб паказаць перад сьветам ужо сваю правату і за што змагацца, Рада Случчыны 28—29.XI. 1920 г. у м. Семежаве выдала Дэклярацыю, якая дзялілася на ўступ і 8 аддзелаў пры ім. Да Семежава прыехаў прадстаўнік Найвышэйшай Рады Тэрэшчанка, які, убачыўшы, як стройна радамі йшлі жаўнеры Случчыны, расплакаўся, раздаваў усё, што меў. На паседжаньні Рады гаварыў, што ён увойдзе ў перагаворы з Польскаю ўладаю і паможа нам амуніцыяй і аружжам, к таму што Вайсковая Камісія ў Лодзі вышле афіцэраў[...] Аб ніякай помачы амуніцыяй і аружжам ня было ні слуху ні духу, a некалькі афіцэраў прыбыло. Частка іх была сумленна і нават патрыятычна [...], другая нечага баялася, і яны пакінулі Семежава. Пасьля ўдачных і няўдачных баёў (гл. сводку ў «Новым Шляху», 25 лістапада 1937 года; № 3(24)). [...]
Што датычыцца асобаў, іх характарыстык, то проста ўстрымовываюся, паколькі ні знаю, у якім яны стане ёсьць і дзе. Знаю толькі, што Кутылоўскі-Сокал у Ганцавічах цяпер, а Якубецкі ў Дзьвінску. Уладзімер Пракулевіч быў пракурорам суда, Павал Жаўрыд — юрыст пасьля Варшаўскага ўніверсытэту. Паўлюкевіч — ваенны ўрач. Мацэлі, здаецца, Вы яго зналі, бо некаторы час быў у Менску ў Вайсковай Камісіі, потым Рада Случчыны дала дзеля сувязі ў штаб Балаховіча, як і Балаховіч і Савінкаў далі нам афіцэра дзеля сувязі. Бо Рада Случчыны вяла зь імі кантакт толькі як з вайсковымі і не ўступала ў другія якія бы то ні было перагаворы, каб гэтыя польскія найміты не скампраметавалі ў вачох грамадзянства і Беларусі справы незалежнасьці. Бо прызыў у Рады Случчыны быў: «Ні польскага пана, ні маскоўскага камісара». Хаця ж гэта з* увайшло як слуцкае паўстаньне, але правіддова яго можам назваць «Барацьба Случчыны ў 1920 г. за дзяржаўную незалежнасьць Беларусі проці акупацыі».
НАРБ, ф. 459, воп. 1, спр. 9, арк. 35—39. Аўтэнт., рук.
Апубл.: Спадчына. 1995. №6. C.31—36.
‘ Наступнае слова нечытальнае. Магчымыя варыянты: зь літаратуры, з мэмуараў.
КАПІТАН СОКАЛ-КУТЫЛОЎСКІ
MAE ЎСПАМІНЫ АБ СЛУЦКІМ ЗБРОЙНЫМ ЗМАГАНЬНІ 3 БАЛЬШАВІКАМІ Ў 1920 ГОДЗЕ'”
He пазьней за 7 сьнежня 1944 г.
Я маю шчасьце і гонар сёньня падзяліцца з вамі сваімі асабістымі ўспамінамі, што мне давялося чуць, бачыць і перажываць ў зьвязку з Слуцкімі падзеямі.
24 гады таму назад у лістападзе месяцы 1920 году невялікая кучка інтэлігенцыі і сялян Случчыны ўхапілася за аружжа і кінулася фанатычна бараніць сваю мілую Случчыну ад бальшавіцкай навалы.
Ці ж ня былі дарэмнымі тыя ахвяры, якія нацыянальна-сьведамыя случакі злажылі на аўтар свае дарагое Бацькаўшчыны, бяручы ўдзел у змаганьні? Што ж змусіла гэтуто невялічкую кучку людзей выступіць са зброяй у руках супроць непараўнальна большае сілы ворага?
Каб на гэтыя пытаньні даць сапраўдны адказ, прыходзіцца сягнуць некалькі назад, у гісторыю царскае Расеі астатніх 20 год. Як ведама, пры расейскім урадзе ня было нават і мовы пра Беларусь. Расейская гісторыя гэткае назвы ня знала. Замест беларусаў, ісконных жыхароў свае Бацькаўшчыны, значыліся «жнтелн Северо-Западного края Росснн». Ясна, калі не вызнавалі беларускага народу, то ня вызнавалі і беларускае мовы, а, значыць, ня лічылі за патрэбнае і адчыняць беларускія школы, і друкаваць беларускія кнігі, газэты ды разьвіваць беларускую літаратуру. Беларускі народ, на думку русіфікатараў, павінен быў паступова забыць сваё паходжаньне і нацыянальна сканаць.
Рэвалюцыя 1905 году ўскалыхнула разам з іншымі народамі і паш беларускі народ. Пачынаючы ад 1906 году, пачала выходзіць у Вільні 1-я беларуская газэта «Наша Доля»178. Праўда, па выпуску некалькі нумароў яна сканала за сваю выразна пастаўленую ідэалёгію — змагацца за зямлю і волю свайго народу аж да адзысканьня незалежнасьці. На яе месца зьявілася новая газэта — «Наша Ніва»179, якая праводзіла незалежніцкую думку беларускага народу ў асобах яго лепшых прадстаўнікоў — пісьменьнікаў, літаратараў, паэтаў і грамадскіх дзеячоў. Думка іхная праводзілася ў самую гушчу народную, асабліва пры дапамозе народных настаўнікаў-беларусаў, хаця і працуючых у школах рускіх.
Навакол «Нашае Нівы» пачалі іуртавацца выдатныя сілы, якія ўсьведамлялі народ імкнуцца заняць па праву тое месца сярод іншых народаў, якое беларускі народ займаў у часы свайго незалежнага жыцьця, у тыя часы, калі беларускі народ быў багаты і слаўны, знаны далёка, як кажа паэт Янка Купала, «за літоўскай і ляшскай зямлёю».
1-ая сусьветная вайна 1914 — 1918 гадоў шмат затрымала далейшае разьвіцьцё дзяржаўнага руху, бо беларусы ў сілу ваенных падзеяў былі расьцярушаны па ўсёй амаль царскай імпэрыі. Праўда, ужо пры нямецкай ваеннай акупацыі ў большай частцы Беларусі, хаця і з вялікімі цяжкасьцямі, але пачалі ў 1915 годзе адчыняцца (на Горадзеншчыне і Віленшчыне) школы зь беларускаю выкладоваю моваю.
Лютаўская рэвалюцыя 1917 году дала вялікую мажлівасьць да нацыянальнага гуртаваньня. Па ўсіх вайсковых частках, дзе толькі мелася пэўная значная колькасьць жаўнераў-беларусаў, арганізоўваліся нацыянальныя беларускія гурткі, з мэтаю аб'яднаньня беларусаў, каб, вярнуўшыся на Бацькаўшчыну, ужо ў арганізаваным выглядзе, прыступіць да адбудовы свае дзяржаўнасьці.
25 , 26 і 27-га сакавіка на зьезьдзе ў Менску ад усіх беларускіх арганізацыяў было ўхвалена дамагацца перабудовы Расейскае імпэрыі, у якой Беларусь заняла б месца аўтаномнай рэспублікі. На тым зьезьдзе выбралі Беларускі Нацыянальны Камітэт180. Хутка там жа, у Менску, утварылася Вялікая Беларуская Рада181, якая ўзяла на сябе агульнае народнае прадстаўніцтва.
У шмат якіх гарадох, дзякуючы рэвалюцыйнаму ўздыму, адбываліся беларускія зьезды і закладалася шмат розных беларускіх арганізацыяў. Усё гэта вымагала стварэньня адзінага кіраўнічага органу і заняцьця беларускім народам выразна-акрэсьленага становішча.
Тады зьявілася думка — склікаць Усебеларускі Кангрэс, у якім узялі б удзел прадстаўнікі ад усіх гарадоў і паветаў Беларусі, а таксама ад розных партыяў і палітычных кірункаў.
Склікала Ўсебеларускі кангрэс Вялікая Беларуская Рада. Кангрэс адчыніўся ў Менскім гарадскім тэатры 5-га сьнежня 1917 году. Усіх дэлегатаў прыехала з усіх куткоў Беларусі 1167 чалавек'. За старшыню Зьезду абралі дацэнта Івана Сераду182. Зьезд-Кангрэс праводзіў сваю працу два тыдні. Калі бальшавікі спасьцераглі, што бальшыня дэлегатаў зьезду стаіць на дзяржаўным гледзішчы, дык ужо 17-га сьнежня бальшавікі абставілі панцырнікамі і кулямётамі бу' Іншыя крыніцы падаюць розныя лічбы колькасьці дэлегатаў на Ўсебеларускі зьезд 1917 г.
дынак Менскага Шляхецтва, у вялікай залі якога адбываўся Кангрэс, і сілаю аружжа, уварваўшыся ў будынак, пачалі разганяць дэлегатаў Кангрэсу. Нягледзячы на гэта, Кангрэс пасыіеў вылучыць спасярод сябе Раду Кангрэсу, якая потым ператварылася ў Раду Беларускай Народнай Рэспублікі. Лёс як сябраў Рады, так і Кангрэсу ўсім добра вядомы: хто ня быў забіты або арыштаваны, змушаны быў уцякаць за межы або хавацца сярод неабсяжных беларускіх пушчаў і балотаў.
19-га лютага 1918 году Беларуская Рада ўзяла ўладу ў Менску ў свае рукі, і калі 25-га лютага нямецкія войскі занялі Менск, дык Рада працягвала сваю працу. На паседжаньні 25-га сакавіка 1918 году выдана III Устаўная Грамата, якая абвесьціла Беларусь Незалежнай Народнай Рэспублікай, аб чым былі паведамленыя замежныя дзяржавы.
Рада БНР магла працаваць да сьнежня 1918 году, а калі бальшавікі ізноў занялі Менск, — выехала ў Горадню і Вільню, дзе 1 працягвала сваю працу. Пазьней яна змушаная была выехаць за межы.
Так прайшоў 1919 год і большая частка 1920 году. На беларускіх землях паявіліся новыя гаспадары — палякі, якія тады змагаліся з бальшавікамі і адначасова рабавалі беларускае дабро і разбуралі беларускую зямлю.
У лістападзе 1920 году, калі слабыя польскія войскі адыходзілі ўсё далей і далей на захад, а бальшавікі занялі Менск і пагражалі Слуцку, у Слуцку выбухнула, як называюць, паўстаньне, хаця я не магу назваць такі чын паўстаньнем, бо то было народнае змаганьне за сваю Бацькаўшчыну.
Трэба ведаць, што здаўна Случчына адыгрывала выдатную ролю ў жыцьці беларускага народу. Случчына заўсёды давала вялікую колькасьць інтэлігенцыі. Значная частка дэлегатаў 1-га Усебеларускага кангрэсу прыехала з Случчыны. На Случчыне ў тую пару пражывала болей за 300 афіцэраў усіх радоў аружжа і рангаў. Ад прапаршчыка да гэнерала ўключна. Ня мала знаходзілася і розных цывільных спэцыялістых. У Слуцку аж ад 1918 году існаваў Беларускі Нацыянальны Камітэт. Камітэт трымаў цесную сувязь з Радаю Беларускае Народнае Рэспублікі і Беларускім Урадам.
Дзеля арганізацыі самаабароны ўтварылася народная міліцыя ў складзе да 500 чалавек зь беларускімі камандзірамі.
На жаль, у тую пару сярод кіраўнічых вярхоў Камітэту пачаў прыкмячацца развал. Утварыліся два кірункі: адзін — пад старшынством Паўлюкевіча, які стаяў за цеснае супрацоўніцтва з палякамі,
а другі — незалежніцкі, з судзьдзём Пракулевічам на чале. Каб ня даць Паўлюкевічу разгарнуць сваёй работы па зьбліжэньню з палякамі, ініцыятарская група Незалежніцкага камітэту пастанавіла склікаць зьезд Случчыны.
На зьезд прыехала з 15-ці валасьцей і гораду Слуцку 107 дэлегатаў. Зьезд адкрыўся 14-га лістапада 1920 году ў багата прыбранай залі дому пана Вайніловіча183. Зеляніна ў перамежку з нацыянальнымі бел-чырвона-белымі сьцягамі запаўняла залю і трыбуну. У прысутных панаваў сьвяточны, прыўзьняты і ўсхваляваны настрой.
Сгаршынёй зьезду абралі Васіля Русака, а за віцэ-старшыню — адваката Пракулевіча.
Пасьля адчыненьня Зьезду і прывітаньня сабраных дэлегатаў, з дазволу старшыні Зьезду, узыйшоў на трыбуну малады чалавек у чорным паліто і з белым шалікам на шыі, дастаў з левай бакавой кішэні паліто складзеную паперу і сказаў, што ён, Паўла Жаўрыд, прыехаў з замежжа і прызначаны эміграцыйным урадам Беларускай Народнай Рэспублікі камісарам на Случчыну. Тут жа ён зачытаў дэкрэт аб сваім прызначэньні камісарам.
Гучныя воплескі ўсёй залі былі адказам Паўлу Жаўрыду. Гэтыя воплескі разам з тым былі выяўленьнем падпарадкаванасьці ўраду БНР.
На Зьезьдзе выступала да 10 дэлегатаў з прамовамі. Апрача старшыні В. Русака прамаўлялі: кап. Анцыповіч, кап. Самусевіч, Юліян Сасноўскі, Г. Грынько і іншыя. Усе прамоўцы зь вялікім уздымам выказваліся, што Случчына не прызнае ніякае чужое ўлады на сваёй зямлі, а толькі тую ўладу, якая абрана самім Беларускім Народам.
Дзеля таго, што час быў надта трывожны і кажная мінута была дарагою Зьезду, Зьезд працягваўся ўсяго адзін дзень', і за гэты дзень пасьпеў выбраць так званую Раду Случчыны. Рада Случчыны складалася з 17-ці асобаў і пераняла ўсю ўладу на Случчыне. Сгаршынёй Рады абралі Пракулевіча, а сябрамі Васіля Русака, Івана Біруковіча, Аляксея Кабычкіна, Юліяна Сасноўскага, Грыгора Грынько, кап. Анцыповіча, Паўла Баня і іншых.
Зьезд вынес наступную рэзалюцыю:
«Першы Беларускі Зьезд Случчыны, скліканы ўліку 107 асобаў, вітае Раду Беларускае Народнае Рэспублікі і заяўляе, што ўсе свае сілы аддасьць на адбудову Бацькаўшчыны. Зьезд катэгарычна пратэстуе супроць заняцьця нашае Бацькаўшчыны чужацкімі і самазванымі савецкімі ўладамі.
‘ Аўтар памыляецца: Зьезд працягваўся два дні.
Хай жыве Вольная, Незалежная Беларуская Народная Рэспубліка ў яе этнаграфічных межах!»
Адначасна ўхвалена было неадкладна прыступіць да падрыхтоўкі збройнага змаганьня. Таму ў той жа вечар некалькі чалавек з дэлегатаў Зьезду выехалі па вёсках у воласьці Грозаўскую, Грэскую, Цараўскую, Раманаўскую, Чапліцкуто, Быстрыцкую, Сгаробінскую, Вызьнянскую, Копыльскую, Цімкавіцкую, а таксама і ў іншыя суседнія воласьці.
Праз колькі дзён Рада Случчыны выдала дэклярацыю, у якой гаварылася:
«У мамэнт самавызначэньня ўсіх народаў і змаганьня іх за сваю самастойнасьць і свабоду Беларуская Рада Случчыны, выконваючы волю сялянства, паслаўшага яе і даверыўшага ёй абарону незалежнасьці нашай Бацькаўшчыны — Беларусі, заяўляе ўсяму сьвету аб асноўных дамаганыіях беларускага сялянства: 1) Беларусь павінна быць вольнай, незалежнай рэспублікай у яе этнаграфічных межах. 2) Абвяшчаючы аб гэтым і зьўляючыся выразіцелькай волі народу, Слуцкая Рада дэкляруе цьвёрда стаяць за незалежнасьць роднае Беларусі і бараніць інтарэсы сялянства ад гвалту з боку чужаземных захопнікаў. 3) У выпадку патрэбы Слуцкая Рада будзе бараніцца нават сілаю аружжа, нягледзячы на лічбовую перавагу ворага.
Мы верым, што наша справа ёсьць справа праўдзівая, а праўда заўсёды закрасуе!»
Рэзалюцыя Слуцкага Зьезду і дэклярацыя Слуцкай Рады былі запраўдным клічам падымацца на народнае змаганьне за права і волю народу на ўласнай зямлі, бо вораг ужо зьбіраўся паняволіць нашую цудоўную, багатую, каханую Случчыну.
Кліч адгукнуўся моцным рэхам. Усюды па вёсках і мястэчках утвараліся нацыянальныя камітэты, якія дапамагалі Радзе тварыць збройную сілу.
Асноўным ядром гэтае збройнае сільі зьявілася беларуская міліцыя. Да яе гарнуліся ўсе, каму была дарагою Случчына.
Тады паўстала пытаньне перад Радай, каму даручыць лёс людзей, што ўзялі зброю ў рукі. На становішча камандзіра прабавалі запрасіць капітана Гэн. Штабу Паверзака і аднаго генэрала-беларуса, пражываўшага тады ў Слуцку. І той, і другі адмовіліся, матывуючы сваю адмову каротка: —«Вас мала!»
Падобныя ж заўвагі можна было пачуць і ад некаторых сялян і ад інтэлігенцыі. Нават, памятаю, мой родны бацька сказаў мне: «Сыне, куды ты йдзеш? Вас мала, і вы нічога ня зробіце!»
Калі вышэй успомненыя афіцэры адмовіліся ўзяць на сябе ка-
мандаваньне, тады Рада Случчыны даручыла мне паехаць у в. Лютавічы Вызьнянскай воласьці і прывезьці ў Слуцак капітана Гэн. Штабу Паўла Чайку.
Я быў супроць назначэньня Чайкі камандзірам збройнае сілы, бо я ведаў гэтага чалавека. Мне прыйшлося ў пачатку 1919 году два месяцы працаваць у Слуцку пры Ваенным Камісарыяце ў характары павятовага інструктара па агульнаму ваеннаму навучаньню, a Чайка там жа, пры Камісарыяце, быў ваенным кіраўніком. У працы нам прыходзілася супрацоўнічаць разам, і я пазнаў Чайку як вялікага сымпатыка да савецкай улады. І калі я, па двух месяцах службы, запрапанаваў Чайку кідаць бальшавіцкі камісарыят і ўцякаць за мяжу, то ён адмовіўся і нават, як я пасьля даведаўся, дапамагаў ваеннаму камісару ў Слуцку, кату Лебедзю, мяне знайсьці ў маіх родных месцах, куды я накіраваўся з Слуцку.
Аднак, дзеля таго, што Рада настойліва загадала мне ехаць да Чайкі, я загад Рады выканаў. Чайка, хаця і зь вялікаю неахвотаю, a ўсё ж згадзіўся ехаць у Слуцак. Яму Рада і даручыла камандаваньне збройнаю сілаю.
Бальшавікі тады падыходзілі ўжо да Асіпавіч і Сгарых Дарог. У Слуцку заставацца было небясьпечна. Дастапковая абарона ня была яшчэ зарганізавана. Таму камандаваньне, у згодзе з Радаю, выдала загад 24-га лістапада 1920 году пакінуць Слуцак і адыходзіць па дарогах, што вядуць на захад, ды зьбірацца ў Семяжове.
Памятаю, перад вечарам пакідалі Слуцак. Кажны — з думкаю, ці вернемся калі назад.
Людзі ўсё прыбывалі. Быў створаны 1-ы Слуцкі полк пад камандаваньнем капітана Анцыповіча, а пасьля — капітана Семенюка184. Праз колькі дзён зайшла патрэба стварыць другі — Грозаўскі полк, пад камандаваньнем палкоўніка Гаўрыловіча. Сгрэльбаў усем не хапала, і значная частка людзей адыходзіла на захад без аружжа, што значна паніжала баёвую здольнасьць палкоў.
3 палкоў Слуцкага і Грозаўскага стварылася 1 -я Слуцкая Брыгада.
Тым часам бальшавікі, заняўшы Слуцак, рынуліся усьлед за слуцкімі змагарамі і, як кажуць, ішлі па пятах.
У адлегласьці 35—40 км ад Слуцку 26—27 лістападу пачаліся сутычкі перадавых чырвоных войскаў з паасобнымі батальёнамі палкоў Слуцкае Брыгады.
Асабліва значныя баі адбыліся пры вёсках — Садавічы, Дошнава, Быстрыца, Вызна, Лютавічы, м. Капыль, Морачы ды іншых. У гэтую самую гарачую пару камандуючы Слуцкаю Брыгадаю капітан Чайка здрадзіў і перайшоў на бок нашых ворагаў — бальшавікоў
Тады Рада Случчыны, якая знаходзілася ў Семежове, выклікала капітана Сокала-Кутылоўскага і даручыла яму прыняць камандаваньне брыгадаю.
У паасобных баёх з чырвонымі часткамі браліся палонныя, адбіваліся назад населеныя пункты. Аднак адна брыгада, ды яшчэ слаба ўзброеная, хаця і з вялікім запалам змагалася, вымушаная была адыйсьці за раку Лань на лінію Мядзьведзічы — Сіняўка — Ляхавічы — Клецак, у тыя мясцовасьці, дзе стаялі палякі.
Бальшавіцкае войска далей не пайшло, бо перамовы балыпавікоў з палякамі ў Рызе закончыліся, і Беларусь была падзеленая.
Пасьля ўваходу міравой умовы палякаў з Масквою ў сілу, палякі, каб дагадзіць бальшавіком, абяззброілі Слуцкую Брыгаду. Афіцэраў і стральцоў інтэрнавалі ў Беластоку. Там, за дротам, слуцкія змагары праседзелі ад пачатку лютага да паловы красавіка, пасьля ўсіх іх перавезьлі у Дарагуск над Бугам, дзе знаходзліся вялікія лягеры для ваеннапалонных з часу сусьветнае вайны. У гэтых лягерах усе афіцэры і жаўнеры прабылі да канца траўня 1921 году.
Нарэшце камандзіру брыгады ўдалося дастаць дазвол ад польскіх ваенных уладаў на права выдачы кажнаму афіцэру і стральцу дарожнага дакуманту на праезд яго да тае мясцовасьці, якую ён абраў у Польшчы. Усе разьехаліся ў розных напрамках. Так закончылася народнае змаганьне случакоў за сваю дарагую Бацькаўшчыну.
Па ўплыве колькіх гадоў працы ў польскіх паноў і жыдоўскіх прамыслоўцаў некаторыя з афіцэраў і стральцоў Слуцкае Брыгады ня вытрымалі зьдзекаў, тугі па родных палетках, разлукі з сям'ёй і, паверыўшы бальшавіком, што ўсім даруецца за збройнае змаганьне, пайшлі ў сваю роднуто Случчыну.
Спачатку ГПУ-НКВД не зачапіла іх, бо чакала, што за імі прыдуць іхныя сябры ў большай колькасьці. Аднак праз 7—8 месяцаў усіх вярнуўшыхся арыштавалі і судзілі іх як выступаўшых з аружжам у руках супроць савецкай улады ды павысылалі на 10 год у Караганду, Салаўкі, Калыму, Беламорскі Канал і іншыя месцы, адкуль павароту ўжо няма. Там усе яны і закончылі сваё жыцьцё.
3 афіцэраў у гэткі спосаб загінулі: падпалкоўнік Гаўрыловіч і паручык Багушэвіч. Шмат загінула і даверлівых стральцоў.
Кап. Анцыповіч і Самусевіч былі неафіцыйна выданы палякамі бальшавіком і пасьля зьдзекаў і катаваньняў расстраляныя.
Паручык Бранявіцкі забіты падасланымі ў Польшчу агентамі НКВД.
Паручык Кернажыцкі і Янупіэнка арыштаваны НКВД і засланы ў Сібір на цяжкія прымусовыя работы ў 1939 г.
J^ode^a'.
4 ІЎЛ/т-і^іЛ
art /Ьнска-Нмлі^лувюнг<) Лн/cjca'ML зіл^Л^&ц^с<>-^ : г^сйгс/Ла^ж-і'О.
nfne-cta^
ітрннАлц у
Ў/&ОС &уСуі^ХЛл —
у іЯлйлі і/ / пірлгіа^
/„ V7
Аўтограф Антона Сокал-Кутылоўскага з фрагмэнтам ягоных успамінаў пра Слуцкі збройны чын. 1944 г.
Прапаршчык Рудзік, паводде чутак, расстраляны бальшавікамі ў 1940 годзе.
Сябра Рады Случчыны, Юліян Сасноўскі, адзін з актыўных дзеячоў, ня вытрымаў зьдзекаў з боку польскае адміністрацыі і скончыў жыцьцё самагубствам.
А колькі загінула афіцэраў, падафіцэраў і стральцоў, аб якіх ня маем дакладных дадзеных!
Паўстаюць пытаньні: ці не дарэмна была пралітая кроў шчырых сыноў Беларусі? Ці варта было брацца за аружжа і весьці змаганьне, калі «нас было мала» ?
He, не дарэмнымі былі ахвяры! Праўда, мы сьцяклі крывёю, выплакана нямала сьлёз тымі, хто страціў бацьку, мужа, брата, жаніха, але затое аб збройным зма-
ганьні Случчыны даведаліся шмат якія народы за межамі. Тыя народы, якія часта нават ня чулі, што ёсьць такі беларускі народ, даведаліся, што гэты народ ня толькі існуе, але што ён жыцьцё сваё здольны аддаць за Бацькаўшчыну, што ён імкнецца да свайго самастойнага існаваньня і нават сілаю аружжа здольны дабівацца права гаспадарыць на ўласнай зямлі самастойна.
Тутака мушу паясьніць, што Слуцкая Брыгада зьяўлялася не якой-небудзь бандаю, а гэта была сапраўдная вайсковая адзінка, якая налічвала да 10 000 жаўнераў.
1-шы Слуцкі полк меў нават палкавы сьцяг надзвычай мастацкага выкананыія. Яго ахвяравалі палку беларускія жанчыны-патрыёткі. Сьцяг быў залацістага колеру, 2 мэтры ўдаўжкі і 1 мэтар ушыркі. Пасярэдзіне выкананая ў нацыянальных фарбах «Пагоня» каля 45 см у дыямэтры, а навокал надпіс: «1-шы Слуцкі полк Беларускай Народнай РэспублікЬ.
Сьцяг, як вайсковую і нацыянальную святыню, случчакі мелі з сабою падчас прабываньня за дротам, а калі разьяжджаліся з Дара-
гуску, сьцяг забраў я і перахоўваў аж да 1931 году, калі падчас вобыску польскае паліцыі сьцяг быў знойдзены і забраны, а мяне пацягнулі да адказнасьці.
Успамінаючы гадавіну Слуцкага змаганьня, ня лішнім будзе правесьці аналёгію паміж 1920 і 1944 гадамі. Тады шмат хто адмовіўся прыняць удзел у змаганьні, кажучы, што «вас мала», а ў сапраўднасьці не хацеў ісьці на змаганьне, бо меў цёплы куток і аладкі, тлуста памазаныя.
Цяпер мы на чужой зямлі. Бацькаўшчыну страцілі. Кажны з нас жадае чым хутчэй вярнуцца дахаты, але ж трэба некаму гэтуто нашу Бацькаўшчыну вызваліць ад жыда-бальшавікоў.
Мы не павінны быць дзецьмі, не павінны верыць, што нехта прагоніць з нашае зямлі бальшавікоў і нам яе аддасьць.
Ня час сёньня разважаць: ці нас шмат, ці мала? Ці маем мы добрыя ўмовы жыцьця, ці не?[...] Трэба не забывацца, што калі ня будзе зьнішчаны бальшавізм, то мы ніколі ня ўбачым свае дарагое Бацькаўшчыны.
Жыве Беларусь!
Капітан Сокал-Кутылоўскі.
Даведка: 16.XII.1944
1. Улетку 1921 году я зьвярнуўся да Пінска-Наваградскага Япіскапа Панцеляймона185, пражываючага тады ў Навагрудку, з просьбаю прыняць у Наваградскі Сабор на перахаваньне сьцяга 1[-га] Слуцкага палка. Япіскап Панцялеймон мне ў гэтым адмовіў.
2. Увесь архіў Слуцкае Брыгады ў ліпені м-цы 1921 г. я адвёз у Вільню і перадаў Тарашкевічу Браніславу. Так зрабіць мне параіў Маёр Якубецкі Андрэй, Сгаршыня Бел. Вайск. Камісіі.
Кап. Сокал-Кутылоўскі.
Друкуецца з дакумэнтальных збораў архіву Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва ў Нью-Ёрку. Аўтэнт., маш. (з рук.
дадаткам). На 1-й с. маецца пячатка Галоўнага кіраўніцтва вайсковых справаў БЦР: «Атрымана дня 7.12.1944. № 2010».
Апубл.: Зважай (Таронта). 1989. Лістапад.
Тодар ДАНІЛЮК186
MAE ЎСПАМІНЫ АБ СЛУЖБЕ Ў БЕЛАРУСКІХ ВАЙСКОВЫХ ФАРМАЦЫЯХ І ЎДЗЕЛЕ Ў БЕЛАРУСКІМ ЗБРОЙНЫМ ЗМАГАНЬНІ 1917—1921 ГГ.“’
He пазьней за 15 сьнежня 1944 г.
Бэрлін.
Звыш чвэрці стагодзьдзя адыйшло ў нябыт з тае пары, калі мне давялося браць удзел у падзеях, якія зьяўляюцца вялікім паваротам у гісторыі беларускага адраджэньня. На думцы я маю здарэньні, зьвязаныя з абвяшчэньнем незалежнасьці Беларусі ў 1918 годзе й асабліва стварэньне беларускіх вайсковых адзінак і беларускае збройнае змаганыіе на працягу ад 1917 да 1921 гг. Сяньня, калі мінае 24 гады ад выбуху Слуцкага паўстаньня і перад намі ўстаюць падобныя, калі ня тыя самыя заданьні, як тады, я рады падзяліцца з усімі суродзічамі, а асабліва маладым пакаленьнем, тымі сьціплымі весткамі, якія захаваліся ў маёй памяці да гэтае пары.
Яшчэ да першае сусьветнае вайны і падчас яе мне давялося адведаць шмат куткоў былое Расейскае імпэрыі. І дзе я толькі не затрымліваўся, расейцы дапякалі мне за мой «нячысты» акцэнт, называючы мяне «палячком», а палякі, наадварот, звалі «кацапам». Чужым і адзінотным адчуваў я сябе ў шматлюднай Расеі. Тады яшчэ слова «беларус» у выніку русыфікацыйнае палітыкі расейскага ўраду ня мела значаньня прыналежнасьці да асобнае нацыі, а ўжывалася хутчэй як азначэньне паходжаньня з «Северо-Западного края». Нацыянальная сьведамасьць нараджалася ў нашых сэрцах, перамагаючы багата накінутых чужынцамі поглядаў і фальшывых уяўленьняў. Звацца беларусам значыла тады сьцягваць на сябе ўвагу зьверхнікаў і паддавацца бясконцым допытам і перасьцярогам.
Памятаю, калі я ў афіцэрскай школе, усьведаміўшы канчаткова, хто я, запісаўся беларусам, мой курсавы афіцэр сказаўмне: «Ты большой рызыкант, еслн во время войны осмелнлся наішсать в автобнографнн, что ты беларус, а не русскнй». Гэтак было сярод інтэлігенцыі, што ж казаць тады аб работніках і сялянах! Народная гушча ў большасьці яшчэ спала. Лічаныя адзінкі толькі пашыралі нацыянальныя ідэі і намагаліся пацягнуць народ да сьветлае будучыні. Заслужаныя імёны іх і цяжкасьці, якія яны перамаглі, з пашанай адзначыла і ўспамінаць будзе Гісторыя Роднага Краю.
Цяпер немагчыма акрэсьліць шляхі, якімі пайшло б беларускае адраджэньне, беларускі вызвольны рух, калі б не выбухла рэвалюцыя ў 1917 годзе, якая пахіснула Расейскую імпэрыю ў ейных асновах.
Ад першых дзён рэвалюцыі нацыянальная сьвядомасьць сярод беларусаў пачала пашырацца з хуткасьцю электрычнае іскры.
Я ў той час пасьля сканчэньня афіцэрскае ці, як тады называлася, «школы прапаршчыкаў» пяхоты ў Гатчыне быў прызначаны камандзірам 4-е роты, а пасьля вучэбнае каманды ў 223-м рэзэрвавым палку, які знаходзіўся ў г. Таржок. Часта ў гутарках з сваімі жаўнерамі, сярод якіх было багата беларусаў, даводзілася чуць словы пагарды аб «маскалях», спосабе іх жыцьця, жаданьне вярнуцца на Беларусь і нясьмелыя яшчэ разважаньні аб магчымасьцях дзяржаўнага існаваньня нашае Радзімы.
1 кастрычніка 1917 году па маёй собскай просьбе я бьгў прызначаны ў 118-ы Шуйскі полк на Румынскім фронце, які ў большасьці складаўся зь беларусаў, пераважна сланімчан, г. зн. маіх землякоў.
Тут ужо задоўта прыйшлі весткі аб бальшавіцкім перавароце. Бальшавіцкая агітацыя здабывала сабе сярод жаўнераў багата прыхільнікаў. Вынікам гэтага сталася суцэлыіая дэмаралізацыя, заняпад дысцыпліны і, агулам кажучы, развал арміі. Жаўнеры штодня цэлымі дзясяткамі ўцякалі з сваіх аддзелаў, прадавалі і грабілі вайсковуіо маёмасьць.
Тады заступігік галоўнага камандуючага Румынскага фронту ген. Шчарбакоў выдаў загад аб нацыянальных злучэньнях сярод арміі, якая дзеяла на Румынскін фронце. Беларусы павінны былі зьбірацца ў 4-м корпусе, які разьмяшчаўся каля Ільештаў і Івэштаў пад Сэрэтам*.
Я бьгў вызначаны нацыянальным камісарам корпусу. Маім заданьнем было сьцягнуць усіх беларусаў у названы корпус. На жаль, абвешчаная дэмабілізацыя разьбіла ўшчэнт мае намаганьні. 3 цэлага корпусу засталося пад маім распараджэныіем ня больш за паўтысячы жаўнераў.
Аднак і з гэтай жменькай мне ўдалося выратаваць што-колечы з вайсковае маёмасьці і па собскай ініцыятыве загрузіць яе часткова на цягнікі з намерам накіраваць у Менск. Усяго назьбіралася 6 эшалонаў, у якіх налічвалася: каля 200 коней, звыш 2000 стрэльбаў, звыш 60 кулямётаў, 12 гарматаў, 10—12 вагонаў харчоў, 8 вагонаў фуражу, 4 вагоны амуніцыі і багата іншага ваеннага снадзіва.
Румынскія ўлады пачаткова адносіліся да мае дзейнасьці прыхільна, і я яшчэ пасьпеў выслаць з 6-х 2 цягнікі ў Менск зь невялі-
' Тэрыторыя сучаснае Румыніі.
кай аховай пад камандаваньнем падпаручніка Бабіцкага. Што зь імі сталася ў дарозе — ня ведаю.
Нечакана, здаецца, у сакавіку 1918 г., адбылося пагадненьне паміж немцамі і румынамі. Выслаць далейшыя 4 эшалоны, нягледзячы на маю заяву, што ў іх знаходзіцца маёмасьць беларускіх вайсковых адзінак, было мне забаронена. Паведамленьне аб гэтым ад камандзіра нейкае асобнае нямецкае групы забралі ад мяне падчас арынггу ў 1919 г. у Ваўкавыску палякі.
Прабыўшы яшчэ колькі часу на месцы і пераканаўшыся, што там на стварэньне беларускіх адзінак ці выратаваньне маёмасьці няма болын надзеі, я накіраваўся да свае сям'і ў Таганрог.
I пасьля нядоўтага побыту ў Таганрогу, у связі з распадам канчатковым расейскае арміі, я ў верасьні 1918 г. вярнуўся на Бацькаўшчыну, у Слонімшчыну.
Тут застаў я сумны вобраз зыйшчэньпя, які пакінула па сабе вайна. Ня маючы страхі над галавою і ніякіх пэрспэктываў на будучыню, я быў прымушаны шукаць сабе іншага прыпынішча і накіраваўся ў Ваўкавыск, да жончыных сваякоў.
У Ваўкавыску я сустрэў адііаго з колішніх беларускіх дзеячоў спадара Цярэшчанку, зь якім мы пры падтрыманьні немцаў склікалі Зьезд Ваўкавышчыны, на якім была выбраная Беларуская Рада Ваўкавыскага павету, на чале якой стаяў я сам. Рада перайняла ў павеце ўсю цывільную ўладу і арганізавала беларускую конную і пешую паліцыю.
Аднак у міжчасьсе нямецкія войскі пачалі адыходзіць зь Беларусі, і з аднаго боку набліжаліся сюды палякі, а з другога — бальшавікі.
У студзені 1919 г. палякі захапілі Ваўкавыск. Рада Ваўкавышчыны была разьвязаная, а я пераехаў у Горадню.
Тамака ў той час шырока разгарнуўся беларускі рух. Тварылася беларускае войска. Я ўступіў малодшым афіцэрам у 1-шы Беларускі Горадзенскі Полк188 і быў прыкамандзіраваны да камэндатуры г. Горадні, у распараджэньне капітана Дзямідава189. У лютым 1919 г. я быў высланы ў мяст. Вялікую Бераставіцу на вярбоўку жаўнераў. Там, пры вярбоўцы, мяне арыштавала польская жандармерыя і накіравала ў Беласток, а адтуль у Ваўкавыск у штаб ген. Івашкевіча, які, апытаўшы мяне, загадаў пасадзіць у турму.
У вастрозе сустрэў я колькі беларускіх афіцэраў-вярбоўшчыкаў, між інш. Казячага190 і Хомчыка. Сядзець там доўга нам не давялося. У вялікодную ноч (25.3.1919 г.) нам удалося з турмы ўцякчы і ў адным нацеліве (палякі зьнялі з нас вопратку), босымі на марозе дабрацца да Горадні.
3 увагі на тое, што да Горадні ўжо таксама набліжаліся палякі, мне заставацца там было асабліва небясьпечна, і таму капітан Дзямідаў камандзіраваў мяне ў распараджэньне Беларускага прадстаўніцтва ў Коўне.
У Коўне пашчасьціла мне сустрэцца з такімі выдатнымі беларусамі, як першы прэзыдэнт БНР Пётра Крэчэўскі, Васіль Захарка191, Язэп Варонка192, палкоўнік Езавітаў ды інш.
Беларускае прадстаўніцтва накіравала мяне ў распараджэньне літоўскага камэнданта г. Коўна дзеля абняцьця камандаваньня над беларускімі жаўнерамі і дзеля сувязі.
Адгэтуль ліцьвінамі я быў прызначаны ў г. Аліту, дзе нейкі час знаходзіўся эскадрон беларускае коныгіцы пад камандаваньнем ротмістра Глінскага, адыйшоўшы з Горадні. Там я прабыў да восені 1920 г. Тады пачалі пашырацца ў Літве чугкі, што ў Слуцку пачаўся паўстанцкі рух супраць бальшавікоў. Дзеля падтрыманьня гэтага руху я быў Беларускім Прадстаўніцгвам накірованы зь некалькімі стральцамі ў Слуцак.
Літоўска-польскую мяжу перайшлі мы нелегальна каля мяст. Мерач і апынуліся ў Горадні. У Горадні сустрэў я шмат каго зь беларускіх афіцэраў: маёра Якубецкага, капітана Борыка і інш., зь якімі я разам скіраваўся далей у Слуцак.
Па дарозе, пачынаючы ўжо ад Клецку, пачалі мы сустракаць мужчынаў з клункамі, якія, як мы даведаліся, сьпяшалі ў Слуцак, каб далучыцца да паўстанцаў. У Слуцку мы зьявіліся ў Раду Случчыны, якая дала нам скіраваньне ў Беларускую Брыгаду. Я быў прыняты як малодшы афіцэр у 1-шы полк Слуцкіх Огральцоў БНР, а пасьля кароткага часу вызначаны камандзірам вучэбнае каманды.
Побыт брыгады ў Слуцку трываў нядоўта. Паміж Польшчай і РСФСР быў падпісаны мірны дыктат у Рызе, на аснове якога Беларусь была падзеленая на дзьве часткі, і Слуцак прыпадаўся балыпавіком. Слуцкая брыгада, ня маючы належнага азброеньня, з увагі на набліжэньне бальшавіцкіх ордаў, пачала адыходзіць на захад, да мяст. Семежава.
3 гэтае пары і насталі дні цяжкіх перажываньняў брыгады. Адбываліся сутычкі і паважныя бойкі з бальшавікамі, між інш. пад Капылем, Цімкавічамі, Піліпавічамі, Ёдчыцамі, Вялікай Болваньню, сялом Цапра і скрозь па рацэ Лані. Асабліва зацяты бой быў пад Цімкавічамі, дзе з нашага боку былі першыя ахвяры, якія ўрачыста пахованыя з правага боку каля царквы ў Семежаве. На паховінах пасьля адпяяньня гімну меў прамову сп. Васіль Русак.
У няспынных баёх брыгада адыходзіла да ракі Лань і затрымалася ў ваколіцах Клецку.
Адтуль я з вучэбнай камандай быў высланы ў распараджэньне Беларускае Вайсковае Камісіі ў Лодзь.
Пры Беларускай Вайсковай Камісіі існаваў тады беларускі батальён, у які была ўключана вучэбная каманда. Я займаў становішча эвідэнцыйнага афіцэра пры камісіі.
На чале Камісіі стаяў тады маёр Якубецкі. 3 польскага боку быў пракамандзірованы маёр Завісьляк, які вельмі непрыхільна адносіўся і шкодзіў нашай справе. Камісія праіснавала да 1 траўня 1921 году, а тады была зьліквідаваная. Усе акты забраў 2-гі Аддз. MSWojsk.* Афіцэры і жаўнеры былі звольненыя. Частка зь іх засталася ў Польшчы, большасьць, аднак, разьехалася ў замежжа.
3 афіцэраў, якія прымалі ўдзел у Слуцкім паўстаньні, прыпамінаю: камандзіраў Брыгады — палкоўніка Гаўрыловіча, капітана Семенюка, калітана Сокал-Кутылоўскага Антона і малодшых афіцэраў — паручнікаў Капца, Рудзька, Падгурскага Уладзімера, Янкоўскага, Арцышэвіча Аркадзя і Лукашэвіча. Прозьвішчы іншых выйшлі ўжо з памяці.
Зь Беларускае Вайсковае Камісіі прыпамінаю наступных: палкоўніка Якубоўскага (татарын), падпалкоўніка Якубоўскага, капітана Борыка Антона, паручнікаў — Кушаля Францішка, Касьцевіча, Більдзюкевіча, Радчэнка, Дзехцярова, Падгурскага, Арцышэвіча, Новіка, Казеку193, Гнароўскага Антона, маёра Якубецкага і капітана Семенюка.
Болыпасьць з найменаваных афіцэраў ужо ня жыве, або лучыла ў балыпавіцкія рукі і загінула, або гібее яшчэ ў канцлягерох.
Пасьля разьвязаньня Беларускае Вайсковае Камісіі я вярнуўся на Бацькаўшчыну і пайшоў у духоўнікі, каб іншым спосабам у зьмененых абставінах служыць свайму народу.
І толькі сяньня, ужо на парозе старасьці, я зноў уступаю ў рады Беларускага Войска, каб змагацца далей за тыя ідэалы, якія мы намагаліся асягнуць у гады сусьветнае вайны і пасьля яе.
Бачачы, як з кожным днём растуць нашыя рады, і адчуваючы наважанасьць усіх — ад жаўнера і да афіцэра — аддаць жыцьцё для вызваленьня Беларусі, я веру, што
Жыве Беларусь і будзе жыць!
Тодар Данілюк, лейтэнант.
НАРБ, ф. 383, воп. 1, спр. 2, арк. 63—67. Аўтэнт., маш. з рук. фрагмэнтам. На 1-й с. маецца пячатка Галоўнага кіраўніцтва вайсковых справаў БЦР: «Атрымана дня 5.12.1944. № 2097».
Транслітарацыя зь беларускай лацінкі.
Апубл.: Спадчына. 1995. №5. С. 11—31.
■ MS Wojsk. (Ministerstwo Spraw Wojskowych) — Міністэрства справаў вайсковых Польшчы.
А. БОЧКО
УСПАМІНЫ АБ СЛУЦКІМ ПАЎСТАНЬНІ
29 лістапада 1944 г.
Бэрлін.
Як вядома, у 20-м годзе ў жніўні месяцы палякі адбілі бальшавікоў з-пад Варшавы і пагналі на ўсход. У Случчыне палякі зайшлі за Слуцак прыблізна кілёмэтраў на 14 за Вясею (рэчка) і далей не пайшлі. Уся здаровая маральна моладзь Случчызны (а яна, за вельмі нямногімі выняткамі, уся была здаровая) і інтэлігенцыя, каторай было вельмі шмат і каторая ўся, можна сказаць. паходзіла з сельскае земляробскае гушчы, усё гэта засталося дома. Галоўным месцам зборкі інтэлігенцыі быў, як ведама, горад Слуцак. Некаторыя папераяжджалі з сёлаў у Слуцак і жылі тыднямі ў ім. Пераважала сярод іх больш настаўніцтва. Вядома, большасьць гэтае інтэлігенцыі была афіцэрамі ваеннага часу. Першыя дні па прыходзе палякаў мы думалі, што палякі і астануцца ў Слуцку, бо папрыязджалі польскія паны (памешчыкі) і сталі весьці агітацыю, каб насельніцтва Случчыны злажыла пэтыцыю Пілсудзкаму аб астаўленьні Случчызны за Польшчаю. Пры гэтай агітацыі бывалі вельмі камічныя выпадкі. Вось у сяле Сярэднікі, Раманаўскае воласьці, нейкі пан Гурскі ўзьлез на стол і вельмі горача прамаўляў аб выгодах, якія атрымаюць беларусы ад Польшчы. Паміж іншага ён ужыў гэткую фразу: «Польшча нясе вам заходнюю культуру», а нейкі дзядзька Сьцяпан выймае люльку з роту, добра сыілёўвае ўбок дый кажа: «Знаем мы гэтую куртулю» (гэтак і сказаў — «куртулю») — нагайкаю па сьпіне! Хадзем, хлопцы, няма чаго слухаць». Бо і праўда, што палякі перад гэтым пры немцах пушчалі ў ход нагайкі. Але гэта толькі камічны эпізод. Я ў гэты час жыў у Слуцку, у мяне на кватэры быў польскі штабовы капітан, наміж іншага, вельмі парадачны чалавек. Ён мне сказаў, што Слуцак будзе астаўлены палякамі і што граніца будзе на захад ад Слуцку каля 40 км. Гэтая чутка скора разьнеслася па ўсёй Случчызьне. Наплыў у Слуцак інтэлігенцыі і проста сельскае моладзі стаў вельмі вялікі. Зьбіраліся розна дзе: то па кватэрах, то па жыдоўскіх заездах, то проста на вуліцы. У ваўсіх было адно запытаньне: «Што рабіць?» Мысьль аб збройным паўстаньні проціў бальшавікоў нарадзілася сама сабою, яна насілася ў паветры, трохі дадавалі ахвоты палякі-вайскоўцы абяцаньнем дапамагчы аружжам. 3 агітацыйнай стараны многа зрабіў, трэба сказаць, доктар Паўлюкевіч (Керанскі ў
мініатуры, а потым, кажуць, здраднік, але гэта не мая справа і не газэтны матар'ял). Сгалі неяк зьбірацца ў жыдоўскім заезьдзе, здаецца, Фрыдмана (чы то там была фатаграфія Фрыдмана, — добра ня помню), на рагу Шасовае вуліцы і Трайчанскага завулку. Тут вельмі скора сфар.мавалася мысьль аб зьезьдзе дэлегатаў са ўсяе Случчызны, і ўся інтэлігенцыя разьехалася па сваіх вёсках для агітацыі.
І вось у вызначаны дзень у лістападзе (каторага — не памятаю, але было холадна і дзядзькі ў кажухох былі) Слуцак запоўніўся кажухамі і вайсковымі шынэлямі — дэлегатамі і проста жыхарамі вёсак пшанічнае Случчыны. Заінтэрасаваньне было вельмі вялікае, настрой баявы. Сабраньне адбылося ў нейкай тэатральнай залі па Шасовай вуліцы, недалёка ад станцыі шасовае дарогі (там быў, здаецца, клюб ка.муністых, я там суткі праседзеў арыштаваны — за тое, што насіў сінія афіцэрскія штаны з чырвоным кантом). Я быў у гэты час хворы на модную тады гішпанку, і вушы мне балелі; нягледзячы на гэта — прыйшлі, сьцягнулі мяне з ложка і павялі на сабраньне. Там мяне абвязалі хусткаю і, згорбленага, выпхнулі на сцэну перад публікай, бо ішоў выбар выканаўчага камітэту, і была пастаўлена мая кандыдатура, а ўсякі кандыдат мусіў выстутііць перад публікай. Тут трохі пасьмяяліся, пажартавалі з майго выгляду, але ў сябры камітэту выбралі (гэта матар'ял не газэтны). У Камітэт увайшлі: доктар Паўлюкевіч, я і яшчэ трэйці, але прозьвішча ягонага ніяк ня прыпомню’. Ды гэта ня вельмі важна, бо дзейнасьць Ка*мітэту была ня вельмі доўгая і вялікая. Ён толькі і пасьпеў агаласіць і праз дэлегатаў разаслаць па вёсках абвестку аб дабраахвотным запісу ў Слуцкае «войска». Што датычыць зьезду, то трэба сказаць, што гэткага аднамысьля, гэткага настрою я ніколі не спатыкаў. Гаварылі многія дэлегаты, але коратка і дарэчы. Вельмі добрую прапанову сказаў настаўнік Нэронскі. Зараз-жа сталі зьяўляцца дабраахвотнікі, многія са сваім аружжам. Камандзірам усяе збройнае сілы, якая ўтворыцца, быў выбраны штабс-капітан Анцыповіч з сяла Пранавічы, з фе[ль]дфебеляў старой арміі, які даслужыўся да афіцэра. Выбар быў ня зусім удачны: выпаўняць даручэньні ён мог, але сам кіраваць, ды яшчэ цэлаю брыгадай, якая пасьля ўтварылася, ён ня мог, ніякае ініцыятывы ня меў. Гэта скора было заўважана, і камандаваньне было перадана штабскапітану Сокал-Кутылоўскаму. Выбар быў удачны. Чалавек інтэлігентны, з цьвёрдаю воляй і собскай ініцыятывай, ён паставіў узорную дысцыпліну, заапекаваўся прадавольствам. Першым месцам зборкі брыгады было мястэчка Семяжава. Адсюль было зроблена
■ Бочка тут пераблытаў дзьве розныя падзеі, у якіх прымаў удзел: гарадзкі сход беларусаў г. Слуцку 1 лістапада 1920 г„ дзе ён разам з А.Паўлюкевічам і І.Мацэлям ды інш. быў абраны ў склад новага Слуцкага Белнацкаму і ўласна Зьезд Случчыны, птго адбыўся 14—15 лістапада таго ж году.
некалькі вылазак у сторану бальшавікоў. Асабліва ўдачныя былі вылазкі паручыка Мірановіча, але, бедны, і ён адзін раз дастаў ад бальшавікоў прыкладам па сьпіне, так што некалькі дзён ня мог разагнуцца. Скора выясьнілася, што Семяжава адыходзіць па Рыскаму трактату да бальшавікоў, а тым часам палякі, як заўсёды, двуліцовыя, многа абяцалі, а нічога не давалі. Галоўнае, нам трэба было аружжа, а яго ня было, і прыйшлося адступіць на польскую старану ў сяло Грыцавічы і акружныя вёскі. У старану балынавікоў заўсёды хадзіла разьведка, большае акцыі ладзіць не маглі з браку аружжа, хаця хлапцы і рваліся, казалі, хоць з каламі, ды хадзем. Тым часам палякі вызначылі места Ганцавічы ддя атрыманьня аружжа. Паехаў штабскапітан Самусевіч і я. Прынялі нас вельмі ветліва, а далі ўсё роўна што нічога: некалькі соцень старых вінтовак і два старыя паламаныя кулямёты і зноў наабяцалі многа. Ехалі мы ўжо не ў Грыцавічы, а ў Заастравечча, куды перайшла брыгада. Па прыезьдзе мы адразу заўважылі ўпадак духу як у простых дабраахвотнікаў, так і ў камандзіраў. Частка нават ужо разыйшлася па сваіх родных і знаёмых, a знайшліся і такія, што на рызыку пайшлі на балынавіцкую старану. Праз нару тыдняў брыгада растварылася сярод насельніцтва Заастравечча, Клецку, Нясьвіжу, але ўсякі адыходзіў зь нейкаю тайнаю надзеяй. На гэтым Слуцкая акцыя ня кончылася. Толькі цяпер яна стала скрытаю, кратоваю. Настала работа так званае «зялёнае арміі». Да канца сакавіка 1921 году я сядзеў за Ляхавічамі, выганяў астаткі «гішпанкі». У канцы сакавіка я прыехаў у Клецак і даведаўся, што галоўная кватэра «зялёных» у Нясьвіжы. Я паехаў туды і знайшоў кватэру на новым месцы — на Браварнай вуліцы. Там, апрача старога знаёмага мне капітана Самусевіча, былі зусім новыя асобы — нейкі Мароз з Горадні, Грач194 (псэўдонім, праўдзівага прозьвішча ня ведаю), а агенты па некалькі чалавек былі раскіданы па пагранічных вёсках і хутарох. Палякі патрабавалі ад галоўнае кватэры афіцэра для сувязі з II адзьдзелам (польская разьведка). Паслалі мяне ў Слонім, але хутка я ўгледзеў, што я не афіцэр для сувязі, але проста закладнік, бо палякі далі мне памешканьне ў гатэлі і дзень і ноч старажылі мяне. Праз два месяцы мне ўдалося выбрацца са Слоніма. Я асеў у Клецку ў якасьці настаўніка рускае гімназіі. Самусевіч скора папаўся ў рукі менскае чэка і там, бедны, кончыў, мабыць, у цяжкіх муках. Што ён многа зрабіў, то прызналі нават палякі, бо далі ягонай жонцы канцэсію на водку. Работа ў «зялёных» прадаўжалася да 1923 г. і папсавала бальшавіком вельмі многа крыві. Нават у самым Слуцку бальшавікі не заўсёды спалі спакойна, бо і туды забіраліся сьмельчакі з «зялёных». Самы дзельны з «зялёных», за галаву якога балывавікі вызначылі вялікую суму, быў застрэлены здраднікам ззаду ў патыліцу за сялом Колкі (каля Заастравечча) пры пераходзе граніцы. Фаміліі яго я цяпер ніяк
не магу ўспомніць, хаця яго добра ведаў, бо ён у мяне і дняваў, і начаваў. Ён паходзіў з сяла Прусы, але меў нейкую не беларускую фамілію. Калі хто ёсьць з маладых, хто вучыўся ў Нясьвіжскай гімназіі, то той можа сказаць яго фамілію, таму што ў Нясьвіжскай гімназіі ў актавым зале вывешаная мрамарная дошка з гэткім самым прозьвішчам яго крэўнага, які быў забіты бальшавікамі ў 1919 годзе*.
Пасьля 1923 году зялёны рух пачаў заміраць. Я ў гэты час пераехаў ў Гарадзею ў польскую школу, бо ўсе рускія палякі закрылі, а аб беларускіх і не ўспамінай. Ды, зрэшты, гэта ўжо другая справа.
Варта ўспомніць, што сталася з дзеячамі Слуцкага паўстаньня. Пра ўсіх цяпер і не прыпомню, але пра некаторых ведаю іхны лёс. Штабс-капітан Анцыповіч дзесьці на Палесьсі заняўся гандлем, штабскапітан Сокал-Кутылоўскі быў сьвяшчэньнікам, паручык Гапановіч, дваюрадны мой брат, адвакат, ад'ютант брыгады, пасварыўся з палякамі і ў 1929 г. пайшоў к бальшавіком і, ведама, што чэка зь ім расправілася, доктар Паўлюкевіч пераехаў у Ві^ню і рабіў якіясь-то шахер-махеры з палякамі, Мірановіч, камандзір эскадрона пры брыгадзе, стаў польскім паліцыянтам і апалячыўся, паручык Коршун, камандзір брыгады, у 1939 г. вывезен бальшавікамі з Клецку, Сарока, начальнік паліцыі пры брыгадзе, служыў у палякаў сакратаром у воласьці, а цяпер астаўся ў Нясьвіжы, Грач (псэўдонім) папаўся ў рукі Менскай чэка. Пра многіх другіх можна было б успомніць, каб гэта сабралася хаця трох-чатырох удзельнікаў паўстаньня. Варта было б утварыць нешта накшталт камісіі з удзельнікаў паўстаньня для напісаньня падрабязнае манаграфіі, бо пройдзе яшчэ некалькі год, і будучы гісторык чы манаграфісты напраўду ня знойдзе ніякіх матар'ялаў што да гэтага цікавага гістарычнага выпадку.
Цяпер хто-небудзь «цьвярозы» запытае — навошта патрэбны былі гэтыя ахвяры, калі ўся акцыя згары была прызначана на непаводзіны, На гэта адкажу, што гэтак глядзець няможна. Праўда, матэрыяльнай карысьці паўстаньне не дало, але паказала вялікі гарт духу, парадзіла многа гэраічных выпадкаў, каторыя могуць паслужыць, як матар'ял выхаваўчы.
3 паважаньнем А. Бочко.
Друкуецца з дакумэнтальных збораў архіву Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва ў Ныо-Ёрку. Аўтэнт., маш. з рук. дадаткам. На 1-й с. маецца пячатка Галоўнага кіраўніцтва вайсковых справаў БЦР: «Атрымана дня 7.12.1944. № 2016».
* У артыкуле Ю.Віцьбіча «Як гэта было ў сапраўднасьці» (газ. «Беларусь». 1969. №149). узгадваюцца прозьвішчы некаторых удзельнікаў Нясьвіскага антыбальшавіцкага паўстаньня, забітых камуністамі ў 1919 г.: Мечыслаў Валністы, Палікарп Каляда, Аляксандар Шыдлоўскі, Нічыпар Януіпкевіч.
Лявон РЫДЛЕЎСКІ195
ГЭТАК БЫЛО...
(Успаміны слуцкага паўстанца)
1952 г.
Рада Случчыны адкінула прапанову генэрала Булак-Балаховіча прыйсьці з сваёй арміяй на Случчыну і ўліцца ў шэрагі паўстанцаў.
Армія Балаховіча, адступаючы на захад, здавала зброю палякам на рацэ Лані. Беларусы, ахвіцэры й жаўнеры, якія знаходзіліся ў гэтай арміі, вырашылі далучыцца індывідуальна да случчакоў.
Ведаючы, што апошнім не хапае зброі, зарганізавалі перабрацьце яе ад балахоўцаў перад ракою Ланьню, каб скіраваць зараз жа на Случчыну. Адначасова выслалі дэлегацыю ў Слуцак, якая, здаўшы справаздачу Радзе Случчыны, атрымала загад узяць аддзел случчакоў і шпаркім крокам вяртацца, забраць зброю і зараз-жа прывезьці яе ў Семежава.
Ужо Слуцак пакінулі семежаўцы — жаўнеры БНР Засталася толькі частка генэральнага штабу, якая месьцілася ў будынку Кагановіча на Турэмнай вуліцы.
І сюды, яшчэ ў гэтыя апошнія хвіліны, наплывалі з самых далёкіх куткоў Случчыны і нават Бабруйшчыны новыя — з кайстрачкамі, у сьвітках, але зь якім жаўнерскім запалам, зь якім глыбокім імкненнем да змаганьня.
Хуткім тэмпам праводзіцца запіс. За гадзіну выхад.
...Аддзел у 200 чалавек рушыў з Слуцка, калі ўжо зоркі зіхацелі на небе.
Мароз...
«Вольным крокам, наперад!»
Заскрыпеў сьнег.
У першай вёсцы начлег. Пераверка. Раніцай наступнага дня — у паход. Нейкі зарадлівы не забыўся узяць баян, і пад гукі бадзёрых маршаў пайшлі.
Церазь Семежава. Спатканьне, на паўгадзіны, з галоўнай сілай случчакоў і грозаўцаў — і далей.
Гэтае «далей» было Тураў, дзе меліся перабраць зброю.
Без адпачыну йшлі аж да Прыпяці — нейкіх 80 кілямэтраў.
Малы човен мог перавозіць толькі двух.
А дзьве сотні — гэта трывала доўга.
Шопатам: «Зважайце, па вадзе іук ідзе далёка, а дзе чырвоныя, ня ведама. Можа, вельмі блізка».
Гэтак, выйшаўшы з-пад Слуцка раніцай, толькі раніцай наступнага дня, пасьля стокілямэтровага паходу, увесь аддзел бьгў на правым беразе Прыпяці. Першыя бягуны данесьлі, што Тураў ужо заняты чырвонымі. Але даведаліся, што па дарозе на захад знаходзяцца ў ляскох склады зброі й вопраткі, захаваныя для случакоў.
Рухнулі ў гэтым напрамку. І сапраўды, знайшлі ў першым ляску: дзьве трохдзюймоўкі, некалькі кулямётаў, стрэльбы, гранаты й амуніцыю, вопратку й абутак. Але нічога есьці...
Надыходзіць ноч. Мароз цісне. Запалілі вогнішча і пасьля 24гадзіннага паходу намагаліся заснуць, адпачыць. Засыпалі, грэючы рукі, сьпіна ледзянела. Грэлі сьпіну, качанелі ногі, рукі й твар.
Над раніцай — алярм". Хутка ўсе бягуць на сваё месца. Як і хто можа зразумець, што аддзел, сфармаваны толькі звычайным запісам у Слуцку 48 гадзін таму назад, пасьля 24-гадзіннага паходу, ужо меў дысцыпліну й што кажны ведаў сваё месца.
Беларус гэта зразумее.
У гэтым аддзеле былі старыя артылерыстыя, кулямётчыкі, разьведчыкі, бягуны. Кажны зь іх, перад тым як сесьці каля агню, абгледзеў «сваю зброю», пераканаўся ў яе спраўнасьці, зрабіў запас амуніцыі «пад рукою», і толькі слова — «Алярм!», «На сваё месца!» — кажны быў пры сваёй зброі.
«Пяхота — у россып каля ляску!»
«Артылерыя — збоку. Дывэрсійны агонь на аддегласьць. Бягуны — сьцежкаю два кілямэтры наперад!»
Усё адбывалася, як бы гэта было ў самай найвымуштраванейшай арміі.
Дывэрсійны стрэл быў дадзены.
Бягуны пабеглі.
Пяхота ляжала ў сьнезе. За гадзіну вяртаюцца бягуны — нічога асаблівага не заўважылі, але небясьпека йдзе. Хутка знаходзяцца фурманкі, коні, і ўсе пайшлі далей. Цягнуцца трохдзюймоўкі па цьвёрдым сьнезе, а на санках кулямёты, стрэльбы, амуніцыя, вопратка, абутак. Але не ў кірунку Случчыны, якім прыйшлі. Шлях ужо быў адрэзаны. Трэба абыходзіць.
Доўгімі палескімі дарогамі дайшлі йзноў да Прыпяці. Сгаяць вялікія плыты. Трэба зрабіць пераправу на другі бок. І гэта было зроблена. Але далей ужо было немагчымым цягнуць трохдзюймоўкі. ' Трывога.
Іх закалалі на пяшчаным узгорку, а далей пайшлі толькі кулямётчыкі й стральцы. Артылерыя перастала існаваць.
Рознымі сьцежкамі дапялі ўсе да вёскі на «сваім» баку Лані (свой бок — гэта бераг Лані на тэрыторыі Беларускае Народнае Рэспублікі; ня свой — Беларусь, акупаваная Польшчай).
Ледзь абселіся, ці йначай адпачылі ў цёмных хатах, як бягуны даносяць:
«Ідзе горда чырвоных!»
Мароз. Ізноў скрыпіць сьнег.
«Усе з хатаў! Кажны на сваё месца!»
Усе выбеглі. Кулямётчык з максімам узяў правы фланг, кулямётчыкі з «люіса» — два слуцкія гімназістыя — левы. Ціха, як перад навальніцай. А мароз цісне. Раптам засакатаў наш «максім». Набліжаюцца. Затарахцеў наш «люіс». Надыходзяць, але не страляюць. 3 правага й левага флангу йдуць, каб абкружыць і прыціснуць да рэчкі, якая ў плыткіх мясцох яшчэ не замерзла. Маленькі мост, што злучае «свой» і «ня свой» берагі, высака й гола стаіць. Небясьпечны пераход. А тут грымнулі з усіх бакоў «іх» кулямёты. Дарэмна наш «максім» сакочыць. Дарэмна тарахціць «люіс». He, не дарэмна, адбіваліся ўсе, як маглі. Адбіваліся гімназістыя. Але ззаду ўзялі іх у палон — і там, на месцы, каля могілкаў, расстралялі... Сколькі яшчэ там загінула, ня ведама. Але гэта быў апошні бой гэтага аддзелу Беларускай Арміі.
Усе загінуўшыя ўславілі імя беларускага жаўнера, а дзень сьвяткаваньня гадавіны Слуцкага паўстаньня стаўся днём, як і ў іншых краінах, днём ушанаваньня нязнаных змагароў за волю Беларускага Народу, за Беларускую Народную Рэспубліку.
Лявон Р.
Бацькаўшчьша. 1952. Лістапад.
Аляксей КАБЫЧКІН
СЛУЦКАЕ ПАЎСТАНЬНЕ (3 успамінаў удзельніка)
1953 г.
Пасьля няўдалае афэнзывы на «Аршаву»196 ўлетку 1920 г., бальшавіцкія горды вельмі хутка адкаціліся назад. На Случчыне яны затрымаліся ў 9-ці верстах на ўсход ад Слуцка, на рацэ Вясеі каля Кандратавічаў. А палякі, заняўшы Слуцак, далей на ўсход не пайшлі. Быў атрыманы загад аб спыненьні ваенных дзеяныіяў, бо якраз у гэты час паміж палякамі й бальшавікамі пачаліся ў Рызе мірныя перагаворы, у выніку якіх быў падпісаны г. зв. Рыскі трактат аб міры. Гэтым ганебным трактатам жывое цела Беларусі было разрэзана на дзьве часткі, зь якіх большая прыпала Саветам. На Случчыне граніца паміж Польшчаю й Саветамі была вызначаная па рацэ Лані і гэткім чынам амаль уся Случчына заставалася Саветам. Палякі й бальшавікі былі гэтак задаволеныя з таго, што ім так добра ўдалося падзяліць скуру беларускага «мядзьведзя», што іхныя дэлегаты на мірнай канфэрэнцыі ў Рызе — жыд Іофэ і эндэк Домбскі197, па падпісаньні трактату, навет пацалаваліся, прыпячатаўшы гэтым юдавым пацалункам падзел нашае бацькаўшчыны.
Зусім інакш зарэагавала на гэты ганебны падзел сама Беларусь, а перадусім Случчына, якой загражала новае паняволеныіе крывавай бальшавіцкай дыктатуры. Вестка аб падпісаньні гэтага трактату выклікала на Случчыне вялікае абурэньне, уздым нацыянальнага пачуцьця і станоўчасьць збройна проціўставіцца новай навале бальшавіцкіх гордаў. Зь ініцыятывы Беларускага Нацыянальнага Камітэту на Случчыне пачалася гарачая праца па арганізацыі беларускай народнай міліцыі, якая, на думку арганізатараў, мела стацца зародкам беларускага вызвольнага войска. Палякі, якія хутка мелі адыйсьці на новую мяжу за раку Лань, не перашкаджалі ў гэтай працы, а некаторыя польскія абшарнікі, якія мелі на Случчыне вялікія маёнткі, навет спрыялі беларусам, бо спадзяваліся, што ў выпадку, калі б беларусам удалося адкінуць бальшавікоў хаця б за Бярэзіну, дык яны будуць магчы вярнуцца ў свае маёнткі.
Перад самым адыходам палякаў на новую мяжу, пайменна 21 лістапада 1920 году, у старых мурох Слуцкае гімназыі', якая і ў часы ‘ Аўтар успамінаў памыляецца ў даце ды месцы правядзеньня Зьезду Случчыны. Зьезд адбываўся 14—15 лістапада 1920 г. у слуцкім доме Э.Вайніловіча.
царызму заўсёды лічылася рэвалюцыйнай і выхавала нямала беларускіх патрыётаў, адбыўся гістарычны зьезд прадстаўнікоў Случчыны. На зьездзе было звыш 100 дэлегатаў, у ліку якіх былі іія толькі прадстаўнікі іншых раёнаў нашае бацькаўшчыны, якія, уцякаючы ад бальшавікоў, выпадкова ў гэты час апыігуліся ў Слуцку. Зьезд, які прайшоў зь вялікім нацыянальным уздымам, аднагалосна прыняў пастанову распачаць збройнае змаганьне з бальшавікамі з мэтаю здабыцьця вольнасьці й незалежнасьці для ўсёй Беларусі. Зьезд выдаў дэклярацыю, у якой абвяшчалася ўсяму сьвету аб тым, што беларускі народ распачынае змаганьне за вольнуто й незалежную Беларусь у яе этнаграфічных межах на аснове Акту 25 сакавіка 1918 году.
Кіраўніцтва паўстаньнем зьезд даручыў выбранай ім Радзе Случчыны, у якую ўвайшлі гэткія асобы: Уладзімер Пракулевіч, Васіль Русак, Паўлюк Жаўрыд, Юльян Сасноўскі, Радзюк, Мяшочак, Юрка Лістапад, Дубіна, Сяргей Бусел і яшчэ некалькі, усяго, здаецца, 17 сяброў.
Зараз жа пасьля зьезду ўся міліцыя зь вёсак і мястэчкаў была сьцягнена ў Слуцак. На Базарным пляцы адбыўся мітынг, на якім выступіў старшыня Рады Случчыны Ў. Пракулевіч і прадстаўнікі ад вайскоўцаў. Усе яны заклікалі беларускую моладзь да ўступленьня ў рады беларускага вызвольнага войска, а насельніцтва — да ахвярнасьці і падтрыманьня гэтага войска. Пасьля гэтага адбыўся пераход паўстанцаў ў Семежава (40 клм. на захад ад Слуцка), дзе і прабывала потым Рада Случчыны й штаб паўстаньня. Ужо ў наступны дзень пасьля пераходу ў Семежава пачалі зьбірацца ахвотнікі, якіх было так многа, што, з прычыны нястачы зброі й амуніцыі, ня было магчымасьці прыняць усіх жадаючых. Фактычна прыймалі ўдзел у збройным паўстаньні каля 3 500—4 000 паўстанцаў, у той час, як ахвотнікаў зьявілася каля 10 000 чалавек. Пачалася гарачая арганізацыйная праца. Былі арганізаваныя два палкі: Слуцкі і Грозаўскі. Камандзерам Слуцкага палка спачатку быў назначаны капітан Чайка. Але хутка было сьцьверджана, што ён зьяўляецца правакатарам — бальшавіцкім агентам. Ён быў арыштаваны й адданы пад суд, але з-пад арышту яму ўдалося ўцячы да бальшавікоў. На яго месца камандзерам Слуцкага палка быў назначаны палкоўнік Гаўрыловіч, а камандаваньне Грозаўскага палка абняў капітан Семянюка’. 3 гэтых двух палкоў была ўтворана Беларуская Брыгада Случчыны, на чале якой стаў капітан Сокал-Кутылоўскі (пасьля апошняй вайны выдадзены амэрыканцамі Саветам). Дзякуючы прысутнасьці ў штабе дасьветчаных вайскоўцаў, нармальная праца ' Маецца на ўвазе Лукаш Сяменік (Семянюк).
наладзілася хутка. Быў зарганізаваны добры палявы шпіталь і розныя іншыя спэцыяльныя вайсковыя аддзелы. Яшчэ ў Семежаве пачалася арганізацыя вайсковага суду, які пазьней быў пераведзены ў вёску Грыцэвічы. Суд гэты быў твораны на ўзор нямецкіх судоў «шэфэнаў». На чале яго стаяў старшыня Янка Біруковіч, а, як радныя, уваходзілі два прадстаўнікі ад вайскоўцаў. Апрача гэтага быў пракурор і вайсковыя сьледчыя.
Пачалося няроўнае змаганьне. Без гарматаў, кулямётаў, а часта й зусім бяз зброі, слуцкія паўстанцы зь вялікай адвагай кінуліся ў бой за сьвятыя нацыянальныя ідэялы, за вольнасьць і незалежнасьць мілае бацькаўшчыны. Аўтару гэтых радкоў давялося ў сваім жыцьці быць сьветкам збройных змаганьняў розных партызанцкіх і паўстанцкіх аддзелаў, асабліва на Ўкраіне, але нідзе ня прышлося бачыць гэткай ахвярнасьці і гэткае сьведамасьці мэты змаганьня, як у слуцкіх паўстанцаў. Між іншым нельга не адцеміць аднае, можа і дробнае, але вельмі характэрнае рысы Слуцкага паўстаньня, якая хіба найлепей сьветчыць аб тым, якія глыбокія карані гэтае паўстаньне мела ў беларускім народзе, асабліва ў ягонай сялянскай масе. Гэта рыса — адсутнасьць рэквізыцыяў. Слуцкая Брыгада — гэта была пэўне адзіная ў сьвеце вайсковая фармацыя, якая нічога ня брала ў насельніцтва і не рабіла ніякіх рэквізыцыяў. У гэтым, урэшце, ня было й патрэбы, бо ўсё патрэбнае для войска, як прадукты, фураж, а навет вопратку, сяляне самі дабраахвотна прывозілі ў Семежава. Амаль што дня ў Семежава прыбывалі абозы з усім патрэбным і звычайна на першым возе красаваўся бел-чырвонабелы сьцяг.
Рада Случчыны выдала заклік да чырвонаармейцаў, каб яны здаваліся ў палон, гарантуючы ім бясьпеку й вольнасьць. Напачатку шмат іх здавалася. Першыя баі былі вельмі ўдачныя. Паўстанцы пасунуліся навет на лінію Грозава — Цімкавічы — Раманава — Вызна і наступалі ўжо на Сгаробін. Але бальшавікі кінулі супраць паўстанцаў вялікую сілу латышоў, кітайцаў і іншых «інародцаў», якія ў палон не здаваліся. Пасьля жорсткіх баёў, у якіх слуцкія паўстанцы выказалі многа гэраізму, яны змушаныя былі 28 сьнежня 1920 году адыйсьці за раку Лаііь, дзе і былі раззброеныя палякамі. Аднак шмат паўстанцаў засталося ў лясох Случчыны і там доўга яшчэ змагаліся з ворагамі бацькаўшчыны.
Трэба адцеміць выдатную помач, якую Слуцкім паўстанцам аказвала Беларуская Вайсковая Камісыя ў Горадні. У дапамогу паўстанцам яна прыслала выдатаых вайскоўцаў: маёра Якубецкага, капітана Борыка, капітана Клюку й іншых, а беларускія жанчыны Горадзен-
шчыны ахвяравалі паўстанцам надта прыгожы сьцяг з надпісам: «Тым, што пайшлі паміраць, каб жыла Бацькаўшчына».
Слуцкае паўстаньне скончылася фізычнай перамогай ворагаў нашае бацькаўшчыны. Аднак чын Слуцкіх паўстанцаў мае вялізарнае значэньне ў гісторыі беларускага вызвольнага руху, бо гэтае паўстаньне было першым, арганізаваным у дзяржаўным маштабе, збройным змаганьнем за вызваленьне ўсей Беларусі. Хаця Слуцкае паўстаньне і было абмежаванае тэрытарыяльна толькі межамі Слуцкага павету, аднак яно ня было толькі мясцовым, лякальным паўстаньнем, але мела ўсе рысы ўсенароднага агульнабеларускага збройнага змаганьня ў дзяржаўным маштабе. I гэта ня толькі дзеля таго, што Рада Случчыны вяла змаганьне пад сьцягам Беларускае Народнае Рэспублікі і мэтай гэтага змаганьня паставіла сабе здабыцьцё незалежнасьці на аснове Акту 25 Сакавіка, але і дзеля таго, што ў радох Слуцкіх паўстанцаў фактычна змагаліся прадстаўнікі ўсей Беларусі: былі там беларусы з Магілеўшчыны, Віцебшчыны, Гомельшчыны і г. д„ ня кажучы ўжо аб тых беларусах, якія паходзілі з часткі Беларусі, якая засталася ў межах Полыпчы. Гэтаксама і на Слуцкім зьездзе, як ужо ўспаміналася вышэй, былі прадстаўнікі амаль усіх куткоў нашае бацькаўшчыны,
Слуцкае паўстаньне давяло ўсяму сьвету волю беларускага народу да самастойнага незалежнага жыцьця. Яно давяло, што беларускі народ рашуча й станоўка адкідае апеку «старэйшых братоў», як з Захаду, гэтак і з Усходу. 3 задаваленьнем можам сьцьвердзіць, што гэтыя слаўныя традыцыі Слуцкіх паўстанцаў жывуць далей і ў нашай эміграцыі, якая таксама рашуча адкідае розныя спробы гэтых няпрошаных «братоў» накінуць нашаму народу, пасьля вызваленьня ад балынавізму, новае ярмо паняволеньня.
A. К.
Бацькаўшчьша (Мюнхен). 1953. 7 студзеня.
СЛОВЫ-ЎСПАМІНЫ А. КАБЫЧКІНА ПРА СЛУЦКАЕ ПАЎСТАНЬНЕ, ВЫКАЗАНЫЯ Ў МЮНХЕНЕ ПАДЧАС СЬВЯТКАВАНЬНЯ ТАМТЭЙШЫМ БЕЛАРУСКІМ ЭМІГРАНЦКІМ АСЯРОДКАМ 35-Х УГОДКАЎ ЗБРОЙНАГА ЧЫНУ
26 лістапада 1955 г.
Паважаныя Спадарыні й Спадары!
Мы сабраліся сяньня тут, каб ушанаваць угодкі Слуцкага Паўстаньня, гэтага вялікага здарэньня ў гісторыі змаганьня нашага народу за волю й незалежнасьць Бацькаўшчыны. Дазвольце мне, як удзельніку гэтага паўстаньня, падзяліцца з вамі сваімі сьціплымі ўспамінамі аб змаганьні случакоў.
Вестка аб падпісаньні ганебнага Рыскага трактату выклікала сярод насельніцтва Случчыны вялікае абурэньне і ўздым нацыянальнага пачуцьця. Зь ініцыцятывы Беларускага Нацыянальнага Камітэту быў скліканы зьезд прадстаўнікоў Случчыны. На зьезд гэты, які адбыўся 21 лістапада 1920 г.*, зьявілася 107 дэлегатаў ад 15 воласьцяў Случчыны. Зьезд прайшоў зь вялікім нацыянальным уздымам. Аднагалосна была прынята пастанова распачаць збройнае змаганьне з бальшавікамі пад сьцягам БНР. Зьезд выдаў ведамую нам дэклярацыю.
На зьездзе была выбраная Рада Случчыны ў ліку 17 сяброў, якой і даручана было кіраваньне паўстаньнем. Хачу тут успомніць адно найбольш выдатных сяброў гэтае Рады.
1. Паўлюк ЖАЎРЫД, якога я знаў вельмі блізка, бо разам зь ім прайшоў Слуцкую гімназію і навет сядзеў на адной лаўцы. Жаўрыд ужо ў малодшых клясах гімназіі адзначаўся вялікай нацыянальнай сьвядамасьцяй. Яшчэ ў 3-й клясе (перад 1905 годам), калі беларускі друк быў яшчэ забаронены, ён арганізаваў паміж вучняў беларускі гурток, які займаўся вывучэньнем беларускае мовы й гісторыі. Заўсёды жывы й дзейны, ён атрымаў ад вучняў мянушку «Арганізацыя».
2. Юрка ЛІСТАПАД, настаўнік. Гэта быў праўдзівы народны трыбун і няўтомны змагар за беларускую справу. Савецкая газэта «Правда» ў № 59 з 5 сакавіка 1926 году, у сувязі з працэсам лістападаўцаў, гэтак пісала аб ім: «Юры Лістапад у 1920 годзе быў сябрам партыі беларускіх эсэраў, адначасна бьгў сябрам Слуцкае Рады і актыўным кіраўніком Слуцкага Паўстаньня». Гэта праўда — ён быў адным з найвыдатнейшых арганізатараў Слуцкага Паўстаньня.
3. Васіль РУСАК, сын селяніна зь вёскі Ячава пад Слуцкам, таксама адыграў вялікую ролю ў Слуцкім Паўстаньні. Калі ў 1945 годзе
‘ Аўтар памыляецца, насамрэч 14—15 лістапада.
бальшавікі занялі Прагу Чэскую, яны яго арыштавалі, вывезлі ў Менск і там засудзілі за ўдзел у Слуцкім Паўстаньні на 10 гадоў.
4. Юльян САСНОУСКІ, сын селяніна з Вызны, таксама мой калега з Слуцкае гімназіі, прыймаў актыўны ўдзел у арганізацыі Паўстаньня. Ён вельмі цяжка перажываў няўдачу Паўстаньня й сваю эміграцыю. У 1922 годзе, будучы на эміграцыі ў Польшчы, ён скончыў самагубствам.
Зараз жа пасьля зьезду адбыўся пераход паўстанцаў ў мястэчка Семежава, дзе і заснавалася Рада Случчыны й штаб Паўстаньня. Там пачалася гарачая праца над арганізацыяй беларускага вызвольнага войска. У Семежава сабралася шмат ахвотнікаў, але ўсіх іх выкарыстаць ня было магчымасьці з прычыны нястачы зброі й амуніцыі.
Былі зарганізаваныя два палкі: Слуцкі й Грозаўскі. Камандзерам Слуцкага палку, пасьля арышту правакатара капітана Чайкі, бьгў назначаны палкоўнік Гаўрыловіч, а камандзерам Грозаўскага палку — капітан Семянюк. 3 гэтых двух палкоў была ўтворана Беларуская Брыгада Случчыны (брыгада, а не дывізія, як гэта абмылкова часта падаецца ў друку). Камандзерам Брыгады спачатку быў капітан Анцыповіч, а пазьней і да канца — Сокал-Кутылоўскі.
Тут хачу таксама паправіць дзьве абмылкі, якія часта дапушчаюцца намі. He адпавядае праўдзе, што маткі й сёстры паўстанцаў дарылі ім сьцягі з напісам: «Тым, што першыя паўсталі... і г. д.» У запраўднасьці толькі адзін гэткі сьцяг быў ахвяраваны паўстанцам беларускімі жанчынамі Горадзеншчыны, з напісам: «Тым, што пайшлі паміраць, каб жыла Бацькаўшчына». За польскіх часоў гэты сьцяг перахоўваўся ў ваднэй царкве на Палесьсі. Што зь ім сталася цяпер, няведама. He адпавядае таксама праўдзе, што Макар Краўцоў быў слуцкім паўстанцам. Я вельмі любіў і шанаваў Макарку Косьцевіча, які быў мне вялікім прыяцелем, але не хачу прыпісваць яму таго, чаго ня было.
Я веру, што наш народ будзе й далей змагацца за ідэялы, за якія паміралі слуцкія паўстанцы, і здабудзе ўрэшце рэшт й незалежнасьць. Мне хочацца закончыць словамі паэты-случчака Клішэвіча198:
Я веру у народ мой сьмелы.
Сыны твае праз ночы муць
Штандар наш бел-чырвона-белы
Да перамогі пранясуць.
I гэты слаўны прыдзе дзень —
Няволя прападзе, як цень,
Сьцюдзёны вецер адскуголіць,
Крывавы віхар пройдзе міма,
I будзеш ты, мая Радзіма,
Цьвісьці шчасьліваю на волі.
А. К-ін
Ьацькаўшчына. 1955. 11 сьнежня.
Юрка ХАРЫТОНЧЫК’”
3 УСПАМІНАЎ СЛУЦКАГА ПАЎСТАНЦА
1960 г.
Нарадзіўся я ў 1896 годзе каля мястэчка Грозава, Грозаўскае воласьці, Слуцкага павету. Бацька мой меў зямелыіую гаспадарку. У школу пачаў хадзіць зь 10-цёх год, у 1905 годзе, і вучыўся з восені да травеня, а ўлетку пасьвіў каровы.
Увосень 1908 году памёр мой бацька, і я змушаны быў пакінуць вучэньне ды памагаць маці й старэйшаму брату весьці гаспадарку. У сакавіку 1914 году памерла маці, брата неўзабаве маскалі забралі ў войска, і я застаўся сам даглядаць гаспадарку й дзьвёх сясьцёр. Урэшце, у жнівені 1915 году забралі й мяне ў войска ў веку 19-ёх год. Гаспадарка без гаспадара за вайну зьнішчылася, коні й каровы маскалі пабралі.
У царскай арміі я прайшоў вучобную каманду й стаўся зводным камандзерам з рангай капраля.
У сьнежані 1917 году, аднак, пасьля дэмабілізацыі на расейскабальшавіцкім фронце, я вярнуўся дамоў (брата немцы забралі ў палон), прывёзшы з сабой кулямёт, тры вінтоўкі, рэвальвэр, два цынкі гранатаў, пяць цынак патронаў і дзьве кулямётныя йстужкі.
У студзені 1918 году прыйшлі немцы й прабылі да сьнежаня таго ж году. Сьледам за імі, у студзені 1919 году, прыйшлі бальшавікі й у сакавіку абвесьцілі мабілізацыю маладых год. Мабілізацыя была прызначаная на 19-га сакавіка, і мой год народжаньня падпадаў пад яе.
Дзеля таго, што ў мяне былі дзьве сястры (адна калека), якімі трэба было апекавацца, я пастараўся атрымаць на паперы селавы прыгавор, у якім гаварылася, што я адзінокі, што няма каму працаваць на зямлі ды што няма каму апекавацца сёстрамі. 3 гэтым прыгаворам я й зьявіўся ў Слуцак на мабілізацыйны ггункт. Падыйшоўшы да камісара Лебедзева, я паказаў яму прыгавор. Ён адказаў мне на гэта, што трэба йсьці бараніць свабоду, бо йнакш прыйдуць белыя дзянікінцы. Я працівіўся, аднак, і сказаў, што не пайду датуль, пакуль ня будуць забіраць апошніх гаспадароў з гаспадарак. Лебедзеў выхапіў рэвальвер і загадаў чырвонаармейцам арыштаваць мяне, але поўная заля мабілізаваных не дапусьцілі да гэтага, і я, скарыстаўшы з сумятні, уцёк у места на рынак, расказаўшы там аб чыненым гвалце.
На рынку было людна й шумна. Сгудэнт Ліхадзіеўскі (зь сяла Леткаўшчына) ускочыў на воз і пачаў заклікаць: «Далоў камуігу! Няхай жыве вольная Беларусь! Беце камуністых, вызваляйце свой народ!» Мабілізаваныя хапіліся хто за што мог: за дугі, за аглоблі; некаторыя мелі зброю. Міліцыянтаў пабілі й паабяззбройвалі (былі пазабіваныя й параненыя). І толькі тады бальшавіком удалося разагнаць натоўп навабранцаў, калі прыйшлі два панцырныя аўтамабілі. Шукалі Ліхадзіеўскага й мяне, але нас ужо там ня было. Пасьля гэтага выпадку ў Слуцку па сёлах пачалі езьдзіць карныя аддзелы ддя змаганьня з «дэзэртырамі і контррэвалюцыянэрамі».
Тымчасам у кажнай воласьці пачалося мясцовае вышкаленьне маладых для змаганьня з бальшавікамі. У нашай Грозаўскай воласьці вышкаленьнем гэтым кіраваў ахвіцэр Павал Цімошак зь сяла Аксаміты. Школіць маладых ён прызначыў капраля Ляхчынскага зь сяла Гарнастаева. Зь Цімошкам меў сувязь і я: ён даваў заданьні абясшкоджваць з групай хлапцоў-аднавяскоўцаў мясцовыя камуністычныя самаўрады. Мы абодва належалі да тайнае арганізацыі «Зялёных», якая й кіравала вышкаленьнем рэкрутаў ды нападамі на бальшавіцкія аддзелы.
У чэрвені 1919 году балынавікі парассылалі па нашых ваколіцах карныя аддзелы. Злавіўшы двух дэзэртыраў зь сяла Папоўцы, яны даведаліся пра мяне, прыгразіўшы, што зловяць мяне й расстраляюць. Пра ўсё гэта я даведаўся і аднае ночы зь 15 хлапцамі зрабіў пры тракце засаду. У часе сутычкі чырвоны камандзер быў забіты, a чырвонаармейцаў мы абяззброілі. [...)
Пасьля гэтага ў нашае сяло прыязджаў бальшавіцкі конны аддзел, але мы з хлапцамі (якія адначасна мусілі працаваць на гаспадарках) пасьпелі ўцячы ў бярэзьнік, адкуль жытам падыйшлі да тракту й каля лесу зноў зрабілі засаду. Пасьля сутычкі бальшавікі не далічыліся ў сябе двух коньнікаў.
Калі я вярнуўся ў сяло, даведаўся, што карнікі хацелі забраць з мае гаспадаркі карову й сьвіньню, але сёстры пачалі плакаць, і людзі за іх заступіліся таксама, кажучы чырвонаармейцам, што калі я вінаваты, дык хай мяне й ловяць. Іхны камандзер сказаў, каб я сам зьявіўся да іх, бо інакш яны йзноў прыедуць і тады ўжо забяруць усё. Пагрозе гэтай не давялося, аднак, адбыцца, бо ў канцы ліпеня зьявіліся Палякі. Затое бальшавікам удалося злавіць Цімошыка, які ад іх больш і не вярнуўся.
Аддзелы «бацькі» [Булак-)Балаховіча й галоўны штаб знаходзіліся на Палесьсі, недалёка ад Давід-Гарадка, а ягоная арганізацыя ў 1919 г. была дзейная па ўсіх паветах200, і тыя, хто не хацеў ісьці ў чырвоную армію, належалі да гэтае арганізацыі.
Генэрал Балаховіч меў вялікую армію, што, як і ўкраінская армія Сымона Пятлюры201, змагалася з бальшавікамі. Калі пятлюраўцаў бальшавікі былі прыціснулі, Балаховіч дазволіў ім быць на сваёй палескай тэрыторыі. Калі ж, аднак, пачалі здарацца частыя выпадкі дзікога захоўваньня пятлюраўцаў (гвалты, рабункі), гэнэрал Балаховіч загадаў Пятлюру вывесьці свае аддзелы назад на Ўкраіну, дзе яны пасьля й былі разьбітыя бальшавікамі. Пазьней Балаховіч із сваімі аддзеламі перайшоў у Белавескую пушчу й пратрымаўся там да 1920 году.
У травені 1920 г. бальшавікі павялі наступ на палякоў і дайшлі аж да Віслы. Гэнэрал Балаховіч гэтым часам быў ужо ў Белавескай пушчы, прыняўшы да сябе рэшткі разьбітае польскае арміі. Выйшаўшы з пушчы, Балаховіч з тылу павёў атаку на бальшавікоў, якія ў выніку гэтага апынуліся адрэзаныя ад тылавой арміі. Над Бугам адбыліся жорсткія баі, і пасьля людзі гаварылі, якой чырвонай была вада ў Бугу. Апынуўшыся ў цяжкім стане, бальшавікі дагаварыліся з палякамі на перамір'е, і польская армія стала па рацэ Пцічы. Бальшавіком гэным часам сілы патрэбныя былі для змаганьня зь Дзянікінам, якога неўзабаве ім удалося разьбіць.
Дзесьці ў палавіне кастрычніка 1920 г. бальшавікі заявілі паляком, што польская армія заняла вялікую частку беларускае тэрыторыі на ўсход ад ракі Шчары бязь ніякага бою. Яны пачалі дамагацца, каб палякі адыйшлі назад за раку Шчару. Пачаліся спрэчкі.
Тымчасам палякі заявілі прадстаўніком беларускіх арганізацыяў, што яны згодныя, каб тэрыторыю на ўсход ад ракі Шчары занялі беларускія вайсковыя аддзелы. Палякі навет паабяцалі Беларусам памагчы бараніць Беларускую Народную Рэспубліку й адагнаць бальшавікоў за раку Бярэзіну. Прапанова гэтая падтрымвала беларускія надзеі на адваёву БНР Пачалося інтэнсыўнае фармаваньне беларускіх вайсковых аддзелаў.
У Слуцку адразу ж сфармаваўся паўтысячны аддзел міліцыі. Сгварылася таксама Слуцкая Рада. Беларускія ахвіцэры праводзілі вэрбаваньне па воласьцях.
Тымчасам вярнуўся зь нямецкага палону мой брат. Да нас у Грозава прыехаў таксама прапаршчык Пётра Бабарэка, зь сяла Сгарыцы, што 9 кілямэтраў ад Грозава. Ён абвесьціў мабілізацыю й разьвесіў мабілізацыйныя афішы. Да яго далучыліся й мы з братам. Мабілізацыйны век быў ад 20 да 40 год. За кароткі час мы сфармавалі аддзел зь пяцьсот чалавек.
У Рызе гэтым часам ангельскія й францускія арбітры польскасавецкага канфлікту разглядалі на карце спрэчную тэрыторыю паміж
Шчарай і Пцічам і пастанавілі, што польска-савецкая мяжа будзе праходзіць па рацэ Лані.
Пагадзіўшыся на гэткае разьвязаньне пытаньня й ведаючы, што на ўсёй спрэчнай тэрыторыі фармуецца беларускае войска, бальшавікі кінуліся займаць тэрыторыю ад Пцічы да Лані, каб ня даць Беларусам магчымасьці ўмацавацца.
Мы атрымалі загад рухацца ў Семежава на фармаваньне. Раненька 10 кастрычніка 1920 году мы выйшлі з Грозава, вязучы з сабою ўсё, што нам магло прыдацца ў паходзе й баёх. Начавалі ў Цімкавічах. Па дарозе да нас далучыўся аддзел сілаю 150 стральцоў з Грэскае воласьці пад камандай ахвіцэра старое арміі Міколы Віткі зь сяла Праходы.
11 кастрычніка ўсе разам, 650 чалавек, мы ўвайшлі ў Семежава й выстраіліся ізь сьцягамі на невялікім рынку, адсьпяваўшы беларускую марсэльезу «Адвеку мы спалі». Пасьля гэтага нас прывіталі й разьмясьцілі па хатах. Назаўтра быў сход: выбіралі камандзераў. Памятаюцца некаторыя прозьвішчы: камандзерам Слуцкага палка стаўся капітан Анцыповіч, камандзерам Грозаўскага палка — капітан Семянюк, камандзерам 4-га батальёну Слуцкага палка — Гаўрыловіч, 1-га батальёну Грозаўскага палка — капітан Самусевіч, 2-га батальёну Грозаўскага палка — штабс-капітан Мяцеля зь сяла Малая Млынка Цараўскае воласьці. Кавалерыйскімі аддзеламі кіраваў паручнік Кернажыцкі. Хто кіраваў артылерыяй, ня памятаю.
Перад наступам чырвонаармейцам былі кінутыя лятучкі з заклікам пераходзіць да нас. Гэтым часам выявілася таксама, што палкоўнік Чайка, што быў з намі, выслаў балыпавіком пакет і апісаў усю нашую сілу й род зброі. Нашыя патрулі злавілі Чайкавага пасланца й прывялі ў Семежава да камандзера брыгады. Чайку арыштавалі й пасадзілі ў ваднэй пустой хаце, адкуль ён, аднак, уцёк, прадраўшы страху.
Раніцой 27 лістапада, маючы Слуцкі полк на правым флянгу, a Грозаўскі на левым, мы пайшлі ў наступ. Да Слуцку дайшлі без вялікіх сутычак, але ў Слуцку адбыўся жорсткі бой, і бальшавіцкі батальён быў разьбіты. Гэтым часам да нас пачалі пераходзіць чырвонаармейцы. Мы дайшлі да Ўрэчча, дзе йзноў быў вялікі бой. За дзьве гадзіны Ўрэчча было таксама ў нашых руках, і мы пайшлі далей, правы флянг на Пагост і Сгаробін, а Грозаўскі полк на левым флянгу заняў Покрашава і Вераб'ёва. Тут нас сустрэла, аднак, новая сіла праціўніка — лічныя аддзелы ахвотнікаў і кітайцаў, — цэлая дывізія супраць нашае аднае брыгады. Пасьля падыйшла яшчэ адна бальшавіцкая дывізія, і мы, адбіваючыся, пачалі плянавае адступленьне.
У Слуцку і Грозаве былі жорсткія баі. Было шмат забітых з абодвух бакоў. Сваіх раненых, дзе можна было, мы адпраўлялі ў Нясьвіж і Клецак у шпіталі. Ля Раманава й Капыля йзноў былі баі. Цяжка было супрацьстаяць напору масы кітайцаў, і мы адыйшлі далей на захад да лініі Вызна — Васільчыцы — Кажушкі — Лядна — Чарнагубава — двор Савічы. Бальшавікі намагаліся акружыць нас, але мы загіналі флянгі і ўніклі акружэньня. Тут адбыліся апошнія баі. Грозаўскі полк лініяй агню прыкрываў пераход рэшты войска на польскі бок, а пасьля перайшоў туды й сам. Зброю давялося скласьці. Грозаўскі полк затрымаўся ў Нясьвіжы, Клецку й маёнтку Яновічы пад Клецкам; Слуцкі полк — у Сіняўцы, Ганцавічах і Лунінцы.
Нас разьмясьцілі па сёлах: Бабаевічы, Кухчыцы, Дунайчыцы, Гарбуноўшчына, Сякерычы, Блячын (Малы й Вялікі), Нясьвіж (Новае Места), Пахабаўшчына й Карцэвічы. Жылі па хатах — хто з чаго, галоўна памагалі па гаспадарках. У сакавіку 1921 г. усіх нас, паўстанцаў, узяў пад сваю апеку генэрал Булак-Балаховіч. Быў сфармаваны цэлы батальён. Дзьве роты стаялі ў Новым Месьце ў Нясьвіжы, а дзьве ў Пахабаўшчыне й Карцэвічах. Мы лічыліся як работніцкія дружыны, атрымвалі жаўнерскі паёк. Камандзеры Гаўрыловіч, Самусевіч і Мацеля набіралі ахвотнікаў і хадзілі партызаніць на савецкі бок. Капітан Гаўрыловіч меў аддзел 150 стральцоў, капітан Самусевіч — 100. Нашы партызанскія аддзелы дзеілі ля мястэчка Магільнага, ля Капыля, Пясочнага, ля маёнткаў Рым, Квяцяны й іншых. Мэтай нашых паходаў было змагацца з бальшавіцкімі камісарамі, актывістымі й бальшавіцкай міліцыяй. Вельмі шмат памагалі нам мясцовыя сяляне.
У сувязі з гэтымі паходамі савецкі міністар замежных справаў Чычэрын выслаў польскаму ўраду войструю ноту пратэсту, вінавацячы Польшчу ў парушэньні правілаў добрасуседскіх дачыненьняў ды ў падтрымваньні й узбройваньні бандаў (так звалі нас бальшавікі), што ходзяць па савецкай тэрыторыі й руйнуюць мясцовую савецкую ўладу. Пра напады на мясцовых камуністых шмат пісалася тады ў бальшавіцкім друку. Савецкі ўрад прыгразіў Польшчы вайною ў выпадку, калі яна ня спыніць свайго падтрымваньня антысавецкіх партызанаў.
Савецкі пратэст дасягнуў свае мэты, тым больш што тады ўжо па цэлай Заходняй Беларусі пачало актывізавацца беларускае нацыянальнае жыцьцё, на што палякі глядзелі няпрыхільным вокам. Мы даведаліся праз сваіх камандзераў, што палякі зьбіраюцца паарыштоўваць нас і выдаць назад балынавіком. Зь Вільні ў Нясьвіж прыяжджалі доктар Паўлюкевіч і Жаўрыд з захадамі, каб не дапусьціць
да выдачы нас, але, відавочна. нічога ў палякоў не дамагліся. Пасьля гэтага прыяжджаў з Лунінца палкоўнік Дзяркач. У Нясьвіжы на Броварскай вуліцы Новага Места, у штабе Грозаўскага палка, ён заявіў, што сфармаваў аддзел з тысячы чалавек пад назовам «Зялёны Дуб». Шмат хто з грозаўцаў далучыўся да партызанаў палкоўніка Дзеркача, і, узброіўшыся, яны перайшлі на савецкуто тэрыторыю ды ўмацаваліся ў Грэскай пушчы за Вераб'ёвам, каля дваццацёх кілямэтраў ад Слуцка.
Адначасна ў Польшчы пачаліся арышты ўдзельнікаў Слуцкага паўстаньня пад прыкрьгўкай змаганьня з камуністычнымі ўплывамі — ведамая тактыка палякоў у дачыненьні да беларускага нацыянальна-вызвольнага руху.
Ю. X.
Бацькаўшчына. 1960. 27 лістапада.
СЬВЕДЧАНЬНІ
З-ЗА КРАТАЎ
Юрка ЛІСТАПАД
ІНФАРМАЦЫЯ ПРА СЛУЦКІЯ ПАДЗЕІ 1920 Г.
1927 г.
НЗ ДОКЛАДА № I202
ТАК НАЗЫВАЕМАЯ «СЛУЦКАЯ РАДА»
Co временн немецкой оккупацнн в гор. Слуцке суіцествовал белорусскнй нацнональный комнтет, который ставнл своей целью культурное осведомленне масс, но об его жнзнн было мало кому нзвестно, т.к. деятельность его, по нензвестным для меня прнчннам, нн в чем не выявлялась, однако, был органнзован белорусскнй культурно-просветнтельный кружок «Папороть-Цветок», в состав которого вначале входмла ученнческая молодежь городскнх школ, a затем последовательно стало втягнваться в кружок сельское учнлніце', н кружок, такнм образом, втянул в себя нацнональный комнтет. С декабря м-ца 1918 года, это значнт с прнходом Соввластн, после немецкой оккупацнн, кружок «Папороть-Цветок» н нацнональный комнтет пересталп суіцествовать. В частностн, об нх суіцествованнн до времен польской оккупацнн ннчего нензвестно. С осенн 1919 года н нацнональный комнтет н «Папороть-Цветок» возобновнлн свою деятельность. Что делал націіональный комнтет — сказать весьма трудно, т.к. непосредственного отношеішя к нему не прпходнлось нметь, а кружок, как ученнческая органнзацня, заннмался кулыурно-просветнтельнымн деламн н помогал открытню белорусскнх школ. Во главе его стоял Андрей БАРАНОВСКІ4Й, по тому временн эсер, н РАКУТЬКО. С отходом поляков в нюле 1920 г. вновь прекратнлась деятельность обенх органнзацнй. Через два месяца, когда вновь явнлнсь полякн, возобновляет свою деятельность н кружок н комнтет. Кружок ішчего нового в свою работу не вводнт, а комнтет прнннмает более шнрокпй размах. Это было вызвано тем, что полякн некоторое время воздержнваллсь от установлення гражданской властн, а военіцнна польская занялась большнмн грабежамн — это одна прнчнна. Другой прнчнной являлось то, что целая орава дезертнров нз рядов Красной Армнн, боясь прнхода Соввластн, что нх прнтянут к ответственностн за дезертнрство, не находнла себе места, да к тому разнымн темнымн элементамн, в частностн бывшнм офнцерством, была начата бешеная агнтацня
* Відаць, памылка. Трэба — «учнтельство».
протнв Соввластн. Нацнональный комнтет во главе с ПРОКУЛЕВЙЧЕМ н Павлом ЖАВРЙДОМ, в октябре 1920 г. начал органнзацню волостных нацкомнтетов, а потом н сельскнх, вокруг которых началн группнроваться дезертнры. Но вот в самом конце ноября м-ца совсем неожнданно собнрается собранне пз прнехавшнх на рынок людей нензвестно откуда появнвшнмся доктором ПАВЛЮКЕВЙЧЕМ. По городу раскленваются рукопнсные обраіцення, зазываюіцне на собраіше. Органнзатором н руководнтелем этого собрання — ПАВЛЮКЕВЙЧЕМ делаются перевыборы нацнонального комнтета, на которые бывшнй председатель этого комнтета не явнлся. Собранне прошло, н перевыборы былн сделаны. йначе говоря, ПАВЛЮКЕВЙЧ н другне составнлн нацнональный комнтет н взялн в свон рукн дела комнтета. Но началась борьба за власть между ПРОКУЛЕВЙЧЕМ н ПАВЛКЖЕВЙЧЕМ, только это продолжалось несколько дней, т.к. договорнлнсь созвать уездный сьезд, на котором выбрать «Белорусскую Раду». Павел ЖАВРЙД спешно направляется в Варшаву, в Нанвысшую Раду за советамн н средствамн, а ПАВЛЮКЕВЙЧ также спешно посылает делегацню к БАЛАХОВЙЧУ нз свонх прнверженцев (кажется, САМУСЕВЙЧА н какого-то другого), а сам ведет органнзацнонную работу по созыву сьезда. Он рассылает по волостям ннструкторов по проведенню волостных сьездов, которые выбнрают делегатов на уездный сьезд н вместе с тем ведется бешеная агнтацня протнв Соввластн. В свою очередь, ПРОКУЛЕВЙЧ в качестве ннструкторов посылает в деревню свонх прнверженцев, которые также ведут агнтацню протнв Соввластн н вместе с тем протнв ПАВЛЮКЕВЙЧА, который тянет на сторону Балаховнча массу дезертнров. 14 ноября собнрается уездный сьезд с 107 делегатамн от волостей уезда н культурно-просвет. органнзацнй, какне только где былн. На сьезд является н Павел ЖАВРЙД с полномочнямн от высшей рады в качестве ее уполномоченного, н явнлась делегацня от Балаховнча. Однн н другне высказывалнсь одннаково протнв Соввластн, н чтобы не выноснть на обсужденне сьезда лнчных взглядов, кто должен взять власть в рукн — ПАВЛЮКЕВМЧ іілн ПРОКУЛЕВНЧ, проговорнлнсь* об этом на сьезде воздержаться, хотя н былм разговоры, но не бурные. Сьезд затянулся на два дня, н на другой день была нзбрана Рада нз 17 членов, т.к. такое колмчество обозначнла высшая рада. В состав Слуцкой Рады вошлн такне лнчностн: 1) ЖАВРЙД, 2) ПРОКУЛЕВЙЧ, 3) ПАВЛЮКЕВНЧ, 4) СОСНОВСКМЙ, 5) Владнмнр” ДУБЙНА, 6) БАБАРЕКА, 7) Я.КОЛПАК, 8) В.РУСАК, 9) БЙРУКОВЙЧ, 10) БОРЙСОВЕЦ, 11) МАЦЕЛЯ,
■ Так у дакумэнце.
" Памылка. Трэба — «Влас».
12) АНЦІ4ПОВ14Ч, 13) РАКОВЯЧ. Остальные фамнлнн не помню. Прнчем нз состава Рады (Совет) был выделен презнднум в составе: ПРОКУЛЕВНЧ — Председателем, ЖАВРНД — полнт. комнссар Совета Рады н Уполномоченный от Высшей Рады, ПАВЛЮКЕВ14Ч — Замест. Председателя, Сосновскнй н Дубнно — Секретарн. Русак н другой, фамнллн которого не помню — члены. Кроме этого, выделена военная тройка в составе: П.ЖАВРІ4ДА, МАЦЕЛРІ н АНЦІ4ПОВІ4ЧА. К тройке прнсоеднннлнсь сейчас же прнехавшне от военной комнсснн (войсковой) командмрованные мз Лодзн: капнтан БОРНК н ЯКУБЕЦКРІЙ. Войсковая тройка рады начала формнровать полк для вооруженного выступлення протнв Соввластн, a Рада занялась собнраннем продуктов для формнровання дезертнров. Для этой целн былп разосланы агенты по сбору продуктов по волостям, которые, путем агнтацнн н разных обманов, выманнвалн у крестьянства хлеб, мясо н другне продукты. 24 ноября гор. Слуцк оставляют полякн, н в связн с этнм вся контрреволюцяонная закваска переезжает в мест. Семежево. Деятельность Рады сводптся к нулю, т.к. нн однн член рады не может сказать, что делала Рада, будучн в Семежеве, за нсключеннем председателя ПРОКУЛЕВНЧА, полнтнческого комнссара ЖАВРНДА н ПАВЛЮКЕВНЧА. Военная тройка вооружает шайкн дезертнров н посылает для налетов на красноармейскне частн. С самого начала редко можно было увндеть вполне вооруженного человека, н, по сведенням, средн 3000 дезертнров было вооруженных до 300 человек, н это вооруженне было прннесено дезертнрамн нз дому. Через некоторое время П.ЖАВРЙД, очутнвшнсь в Польше, раздобывает вооруженне (где н от кого — трудно сказать), н такнм образом вооружается значнтельное чнсло людей н обьявляется сформнрованным І-й Слуцкнй полк. Насколько вспомннается, былн слухн н о другом полку — Грозовском. Что собою представлял штаб этой контрреволюцнн, обстоятельно сказать трудно, одно только, что в Штабе снделн Уполномоченные войсковой комнсснн — БОРРІК н ЯКУБЕЦКПЙ, АНЦНПОВНЧ н другне, фамнлнн конх не помню. Команднром полка был некто ЧАЙКО, а затем он где-то нсчез, н на его место назначен ГАВРНЛОВІ4Ч, а штаб всей контрреволюцнн возглавлял СОКОЛКУТНЛОВСК14Й. І4з команднров роты, непосредственно прнннмавшнх участне в налетах на красноармейскне частн, помнятся фамплнн: БАБАРЕКО, ГУЗНЕЙ, КОАПАК, МАГЛЫШ, БРОНОВМЦКМЙ н много другнх, фамнлнн которых забыты. В начале декабря Штаб co всемн шайкамн нз мест. Семежево переехал в дер. Грыцэвнчн, a затем, под натнском красных частей, перенесся еіце глубже в сторону Польшн, в дер. Заостровечье, откуда делалнсь налеты на мест.
Семежево н Вызну. В это время ПАВЛЮКЕВ14Ч н прнверженцы наладнлп связь с какой-то Балаховнчской частью н получалн помоіць, каковая делнлась между небольшнм кругом людей, Обманутые дезертнры, по прнчнне голода, началн расползаться в разные стороны, кто просто домой, кто в сторону Польшн н т.д., осталась только весьма мнзерная часть, которая 23 декабря перешла через граннцу н была шітерннрована. Прнверженцы ПАВЛЮКЕВІ4ЧА, под влняннем Балаховскнх подачек, откололнсь н пошлн куда-то в леса банднтамн под управленнем офнцеров БРОНОВЙЦКЙХ, МАЦЕЛЛН, МЙРОНОВЙЧА н др. За часть людей ннтерннрованных с жадностью схватнлнсь: нанвысшая рада, войсковая комнссня, а ПРОКУЛЕВЙЧ держал курс на раду ЛАСТОВСКОГО, т.к. уже связь успел наладнть с Віільно, а значпт с Лнтвой. Дело в том, что нанвысшей раде н войсковой комнсснн необходнмо на что-лнбо опнраться, чтобы доставать средства на дальнейшее суіцествованне. А значнт, войсковая комнссня забнрает часть ннтерннрованных людей для себя, а нанвысшая рада — остальных, какнх загоняет в концлагерь, достает обмундмрованне, содержнт нх на правах польсолдат (кто персонально добывает от поляков средства — трудно сказать). йх посеіцают — ЖАВРЙД, ПРОКУЛЕВЙЧ н некоторые члены нанвысшей рады. Этн людн былн освобождены нз лагеря н получнлн от польской военной властн документы демобнлнзованных нз армнн солдат в мае м-це 1921 г. В это самое время войсковая комнссня передала частн белорусско-лнтовской днвнзнн в Внльно свонх солдат, где нх также демобмлнзовалн. А вместе с этнм окончнла суіцествованне н нанвысшая рада н войсковая компссня, однако же ПРОКУЛЕВЙЧ с небольшой частью членов Слуцкой Рады, как ЖАВРЙД, РУСАК, очутнвшнсь в Внльно, сноснлнсь с органнзацней ЛАСТОВСКОГО от нменн давно умершей Слуцкой Рады н отсюда получалн средства. Как долго это продолжалось — сказать трудно, т.к. делалось тайно, чтобы не узналн обманутые Случане, не находнвшне себе прнстаншца н последовательно шедшне с повннной в Сов.Белорусспю. Так была проведена оскорбнтелыіая контрреволюцнонная деятельность, прозванная «Слуцкнм восстаннем». ПРОКУЛЕВЙЧ, ЖАВРІ4Д в свое оправданне стараются доказать, что онн вошлн в эту органнзацню с тем, чтобы расколоть ее, свалнвая целнком внну на ПАВЛЮКЕВНЧА, однако всякнй обманутый нмн, всякнй побывавшнй в нх рядах скажет, что все онн одного поля ягоды. Все онн тянулнсь к мнннстерскнм портфелям, все онн проводнлн контрреволюцнонную деятельность, правда, ПРОКУЛЕВЙЧ н ЖАВРЙД не докатнлнсь до банднтнзма, до какого дошел ПАВЛЮКЕВНЧ. Нанвысшая рада также сыграла значнтельную роль, т.к. помогала средствамн н указаннямн через ЖАВРІ4ДА. Кто непос-
редственно нз членов намвысшей рады вел эту работу — мне нензвестно, а также н с войсковой комнссней, в какой мне прнходнлось сталкпваться только с БОРЙКОМ н ЯКУБЕЦКРІМ.
Кроме лнчностей, указанных выше, нмевшнх отношенне к Слуцкой авантюре, обраіцалн на себя вннманне ннжеследуюіцне:
БАБАРЕКО Петр — нз дер. Сгарнцы, бывшнй офнцер, ннструктор по органнзацнн шаек н по созыву сьезда, затем был членом рады н прнннмал актнвное участне в налетах на красноармейскне частн. Он вернулся в Сов.Белоруссню в 1921 году. После лнквндацнн Слуцкой аваіітюры некоторое время находнлся в Лодзн, где вертелся около войсковой комнсснн.
КОЛПАК йван — нз дер. Сгарнцы, бывшнй офнцер, на сьезде выбран в раду, был команднром роты восстання. Через все время контрреволюцнонной деятельностн Слуцкой рады относнлся ко всему пасснвно н скоро разочаровался во всем н вернулся в 1921 г. в Сов.Белоруссню.
МАГЛЫШ Наум — нз дер. Ворковнчн, Слуцкого района, дезертнровал нз рядов Красной Армнн летом 1920 г., бывшнй офнцер, кажется, поручнк. Команднр 2 роты Слуцкого полка, прнннмал участне в налете на дер. Урведь. Позднее вернулся в Сов.Белоруссню под вндом удравшего с польского плена красноармейца.
ГАВРЙЛОВЙЧ — бывшнй офнцер, командовал Слуцкнм полком, долгое время передвнгался по Зап. Белоруссіш, явнлся в 1923 г. в Сов. Белоруссню, првнлекался к судебной ответственностн. В Слуцком восстаннн держал себя сдержанно н оборонял крестьянство от грабежей.
ДУБЙНА Влас — быв. член партнн эсеров, нзбран на сьезде в Слуцкую раду, прнннмал в ней пасснвное участне. Очень часто высказывался за Соввласть н был большнм протнвннком налетов, за что одно время офнцерство нмело намеренне его убнть, но ему удалось удрать. Был в Внлыю, работал по заданням КАРАБАЧА203 в качестве ннструктора н во время ареста в Внльно в начале 1922 был арестован н вместе с другнмн арестованнымн выброшен на лнтовскую террнторню. В последнее время прожнвает под мест. Погост, в дер. йсерна.
Кроме этнх лнчностей, есть много бывшнх офнцеров, прожнваюгцнх на террнторнн Сов. Белорусснн, которые нмелн отношенне к Слуцкнм событаям осенью 1920 г., но за давностью временн нх фамнліін забылнсь, хотя образ нх еіце ясно помннтся [...]*
НАРБ, ф. 60, воп. 3, спр. 752. арк. 55—60. Аўшэнш., маш.
‘ He пададзеныя характарыстыкі А.Смоліча, Міхалевіча, Родзевіча, М.Гарэцкага, М.Кахановіча.
СЛУЦКІЯ ПАДЗЕІ 1920 Г.
У СЬЛЕДЧЫХ ПАКАЗАНЬНЯХ ПАЎЛА ЖАЎРЫДА ПАСПРАВЕ «САЮЗУ ВЫЗВАЛЕНЬНЯ БЕЛАРУСІ»
24 лістапада 1930 г.
Члены Слуцкого Белорусского Нацкомнтета едннодушно сталн на точку, враждебную белополякам н поддержання, поснльной помоіцн всему, что только могло содействовать паденню белополяков, не говоря о своей непосредственной работе, которая всецело была направлена на борьбу с ннмн. Нужно сказать, что враждебность к белополякам была даже средн местной непольской буржуазнн. Невольно вспомннается разговор с некоторымн «отцамн» города, в том чнсле н городскнм головой, кажется фамнлня Смольскнй. Он сказал: «Еслн пробудут долго полякн, онн нас погубят. Лучше пусть заннмают нашу террнторню болыневнкн, хотя н прндется лншнться нмуіцества», — прнблпзнтельно это прншлось слышать н от другнх.
Отношення между комнтетамн Мннскнм н Слуцкнм былн довольно натянутые. Это обьясняется, с одной стороны, тем, что большннство Слуцкого Нацкомнтета было эсэровцы н тем, что Слуцкнй Комнтет усматрнвал слншком большое зангрыванне с белополякамл, которое ішчего не могло дать реального к освобожденню Белорусснн от белополяков. Газеты, которые прнсылалнсь Мннскнм Нацкомнтетом для продажн н распространення — намн буквально цензуровалнсь. Те номера газет, в которых воспевалось нлн лучше возкурнвалось белополякамн, намн сжнгалнсь. Была сорвана намн работа н белорусской войсковой компаннн’ в Слуцком уезде, чуть лн не co скандалом выпроважнвается прнехавшнй в Слуцк Янка Станкевнч. Тут я под словом «нам» называю всех членов Слуцкого Нацкомнтета, нбо все мы былн днсцнплнннрованны — я всякнй свой шаг обсуждал с членамн Комнтета н без нх санкцші ннчего не предпрнннмал.
После ухода белополяков я остался в Слуцке н был прнзван в Красную армню. Меня назначнлн Помкома Слуцкой отдельной карроты'*. Назначенне состоялось в конце нюля, начале августа 1920 г. Прн наступленнн белополяков, кажется, в сентябре этого же года, незадолго перад оставленнем Соввластью Слуцка, было прнказано Слуцкой карроте эвакунроваться. Зная себя, как слабуто боевую еднннцу, которая ннчего суіцественного как боец дать не может,
* Так у дакумэнце. Магчыма, «комнсснн». " Караульной роты
как по состоянню своего здоровья, так н по военной подготовке, — я решнл остаться на месте для борьбы с белополякамн у ннх в тылу, почему н дезертнровал нз Красной Армнн.
С прнходом белополяков в гор. Слуцк я возобновнл Белорусскнй Нацком. О снтуацнн ходнлн всевозможные слухн, в том чнсле, что Слуцкнй уезд по договору переходнт к Белой Полыпе. В городе появнлнсь первые ласточкн Балаховнча — Мацеля н Федосеня, которые прнступнлн к вербовке балаховнчскнх частей. На заседаннн Комнтета было решено послать меня в Варшаву на разведку, так как нам было нзвестно, что в Варшаве находнтся Белорусская Найвышейшая Рада н Белнацком. Городской Управой Слуцка мне былн выданы деньгн на дорогу с тем, что обратный проезд мне оплатят Варшавскне Белорусскне органнзацнн. В Варшаве я застал Смолнча, Тарашкевнча, Дубейковского н, кажется, Тереіценко н Трепку, которые н занялнсь выясненнем судьбы Слуцкого уезда, прнчем н тут ннчего определенного нм не удалось узнать. Зная, что в Слуцке развнвают свою работу балаховцы, я на всякнй случай взял от Белорусского Нацкомнтета полномочня на представнтельство вьезда — назначенне комнссара от Белорусской рады на Слуцкнй уезд. Прнчем говорнлось, что еслн начнется формнрованне частей там Балаховнчем, то постараться вырвать нх нз рук Балаховнча. Нужно сказать, что тогда отношенне Нанвысшей рады к Балаховнчу было отрнцательное, н Рада не шла нн на какне переговоры с ннм, несмотря на то, что Балаховнч этого добнвался. Когда я вернулся в Слуцк, то застал балаховцев полнымн хозяевамн. Сгарые члены Слуцкого Белнацкома былн загнаны почтн в подполье, нз ннх Марк Осветнмскнй был арестован. После моего прнезда пз Варшавы его удалось освободнть. Хозяйннчалн Мацеля, Павлюкевнч н прнехавшнй брат Балаховнча. Чуть лн не на следуюіцнй день после моего прнезда в Слуцк должен был там открыться уездный сьезд, созванный балаховцамн. Оставалось быть свндетелем этой работы нлн влнться н сорвать ее, тем более, что, насколько мне было нзвестно, как я отметнл, что судьба Слуцкого уезда была не вырешена, балаховцамн же собнралнсь подпнсн средн населення о прнсоеднненнн уезда к Белой Польше н предполагалось, что на этом сьезде будет прннято постановленне — ходатайствовать перед панской Полыней о прнсоеднненнн уезда к ней, нлм же ндтн в подполье. Для последнего связей мы не нмелн, время же не терпело. Мы, старые члены Слуцкого Белнацкома, решнлн пойтн на сьезд н постараться на него повлнять. На сьезде былн выставлены кандндатуры в презнднум от балаховцев (персонально не помню кто) н от старого нацкома —
моя, Прокулевлча н Русака. Большннством голосов выбраны мы трое, балаховцы опротестовалн этн выборы, н презнднум был переголосован наново. После вторнчного голосовання в презнднум опять вошлн мы трое только с разннцей, кажется, той, что прн первом голосованнн председателем был нзбран я, а прн втором — Русак. Повесткн дня — я не помню точно. В начале сьезда посыпалнсь выступлення балаховцев в честь панской Польшн н Балаховнча. Чтобы паралнзовать эту работу — нужно было предложнть чтолнбо друтое, которое могло бы явнться некнм компромнссом. Я выстутшл с нацноналнстнческой речью, прнзывая сьезд к прнзнанню Бел. Нанв. Рады. Выступлення былн очень бурные. Некоторые нз балаховцев во время моей речн пробовалн кпнуться на меня. В результате была прннята резолюцня, которая восхваляла Пнлсудского, Ба^аховнча н прнзнавала Бел. Нанв. раду. Эта резолюцня дала мне возможность обьявнть себя тут же как комнссара Бел. Нанв. Рады. Выступленне мое было неожнданное для балаховцев, тон нх спал, чтобы закончнть сьезд, я предложнл выбрать Слуцкую Белорусскую раду, давшн наобум чнсло членов ее, так как н сам не был подготовлен к такому нсходу. В Раду все же попало настолько значнтельное чнсло балаховцев, что нельзя было быть уверенным за нсход выборов Председателя Рады. С трудом удалось провестн Прокулевнча Председателем. Все дела Нацкома должны былн перейтн раде, а такнм образом перешлн собрання н заявлення с подпнсямн о прнсоеднненнн к бел. Польше. Этн матерналы мною н Прокулевнчем унмчтожаются, н ход нм не дается. Такнм образом, ставка польской дефензнвы на Мацелю н Павлюкевнча в вопросе пріісоедннення уезда к бел. Польше намн паралнзуется. Что такая ставка была, можно суднть по следуюіцему. В Слуцк после отмеченного сьезда, незадолго до отступленйя белополяков, прнехал граф Чапскнй204 (он нграл вндную роль прн Рачкевнче205 в Мннске н вообіце пользовался болыішм влмяннем средн помеіцнчества Белорусснн). Что он здесь делал, мне нензвестно, но он почему-то счел нужным вндеться co мной, н я явнлся в помеіценне Слуцкой рады. Он задал мне вопрос — как думает Слуцкая рада н я как комнссар о судьбе уезда. Я ответнл, что решеннем этого вопроса рада не заннмалась, н что, по-моему, вопрос вырешен сам по себе, поскольку на печатн моей н рады стоят нннцналы «БНР» (Белорусская Народная Республмка). Он, как бы не доверяя мне, взял лежавшнй на столе штамп н прочел его н на этом счел нужным прекратнть свой разговор co мной.
Прнехавшне балаховцы все время, как я отметнл, проводнлм вербовку частей. Дезертаров прнтекало огромное колнчество, не-
которые, незначнтельное [чнсло] нз ннх, являліісь с оружнем. Чтобы не попалн этн людн в непосредственное хозяйннчанне Балаховнча, былн обьявлены формнровання Слуцкой Рады под вндом войск БНР. Естественно, что все собранные балаховцамм должны былн пойтн формнроваться, а чтобы не было особенного сопротнвлення co стороны офнцеров Балаховнча — было договорено, что частн БНР свяжутся с Балаховнчем н как бы составят монолнтный фронт без командуюіцего, м не была проведена толком даже разбнвка н учет «сйл» до самого отступлення белополяков. Отдавалось только распоряжеіше накопляться в Семежеве — пункте, как впоследствнн мы узналн, нейтральной полосы (узналн за несколько дней до отступлення). В день отступлення польскнм командованнем было выдано некоторое колнчество старых вннтовок (колнчества не помню, во всяком случае нх нужно счнтать десяткамн), якобы для охраны города. Во время отступлення белополяков былн разосланы патрулн, которые смотрелн за порядком. Былн запреіцены грабежн н наснлня. Все «снлы» былн направлены в Семежево, туда же выехала Слуцкая рада н я. Тут прншлось назначнть командуюіцего, вопрекн желання балаховцев, которые выдвнгалн Мацелю, был назначен Чайка, который впоследствнн балаховцамн был улнчен в связн с коммутшстамн н арестован, прнчем балаховцы требовалн немедленной с шім расправы, Чайка же требовал моего прнсутствня (тогда меня в Семежеве не было) прн рассмотреннн его дела. Он, очевндно, рассчптывал на мою поддержку, так как нз разговора co мной перед монм отьездом нз Семежева он понял, что необходнмо прнзадуматься над лмквндацней всего этого, н, очевндно, только поэтому поспешнл связаться с коммуннстамн СССР — Чайка бежал в БССР.
П.Жаврнд.
В Семежеве я пробыл день, а назавтра утром (чнсла не помню) выехал в Барановнчн, куда выслал жену в день эвакуацнн Слуцка, a затем в Варшаву, чтобы получнть у Найв. Бел. Рады поддержку на лжвндацшо этого восстання нлн же прннятня его руководства. Найв. Рада не располагала нужнымн средствамн нн как для ведення борьбы, так н ддя лнквндацнн. Ею был назначен команднром частей в Семежеве Якубецкнй н послано несколько офнцеров нз Белор. Войсковой Комнсснн. Началнсь понскн какнх-ннбудь денег н вооруження. Сведенпя поступалн нз Семежева все тревожнее о том, что балаховцы уснлнвают свое влнянне на частн, нлн подвознтся вооруженне, нмеют деньгн н пользутотся водкою, спанвая командный
состав н что, наконец, балаховцы решнлн переарестовать всех maghob Слуцкой Рады, которые не прнзнают Балаховнча, н тем вносят разлад средн частей н тем срывают актнвную работу протнв красных частей. Был выработан план расправы. Прокулевнчу удалось узнать об этом н своевременно предупреднть предполагавшуюся балаховцамн расправу. Всякне попыткн Найв. Рады добыть какуюннбудь поддержку у польского командовання нн к чему реальному не прнвелн, да н нанвно было ожндать какнх-ннбудь успехов, поскольку в феврале был Балаховнч, которого н снабжалн, тем более, что ставка белополяков на ходатайства Слуцкого уезда о прнсоеднненнн к панской Польше сорвалась. Едннственнымн средствамн оказалнсь деньгн, добытые Тереіценкой в Бел. Войсковой Комнсснн (сумму теперь не помню, она была выяснена на лнстопадовском процессе206).
Деньгн этн былн употреблены на лнквндацню Слуцкого восстання. От командовання Нанв. Рада добнлась только того, что ннтерннрованные должны былн содержаться отдельно от балаховцев. Подробностей, вернее всего, что пронсходнло в Семежеве, я не знаю, нбо, как я отметнл, там я пробыл только суткн н то в самом начале прнхода в Семежево. Все время до лнквндацнн я просндел в Нанв. Раде н занялся вопросом органнзацнн белор. нацнональных комнтетов на террнторнн Зап. Белорусснн — Барановнчах, Слоннме н Волковыске, рассчнтывая добнться какой-ннбудь легальной органнзацнн, которая бы облегчнла органнзацню масс. Все понскн в этом направленнн не далн ннчего. Варшавскне центральные учреждення Польшн посылалм для выяснення об открытнн на места, местные староства, хотя н прнннмалн заявлення, кнвалн на Варшаву.
Во время монх поездок по указанным староствам Бел. Нанв. Рада договорнлась об органнзацнн в Внльне белорусской воннской частн наподобне Бел. Войсковой Комнсснн, которая стояла в Лодзн. Когда я прнехал в Варшаву, мне предложнла Рада занять место воспнтателя этой частн в нацнональном духе н ока’ Нанв. Рады, a также переехать в Внльно, прнчем обеіцалась матернальная поддержка. Выехать в Внльно я согласнлся, да туда ведь н былн направлены небалаховцы — члены Слуцкой Рады н более днсцнплнннрованные белорусскне снлы, которые вышлн нз Слуцка. Да н в разговоре с Прокулевнчем н Русаком было высказано пожеланне, чтобы я проннк поглубже в Нанв. Раду н развалнл ее, нбо она была нужна только белополякам, которые іцеголялн своею терпнмостью к нацменшннствам: «Смотрнте, мол, у нас в Варшаве сндят представііте■ Так у дакумэнце.
лн белорусского народа, которому у нас жмвется очень хорошо». Для пуіцей важностн мне было наделено званне уполномоченного по военным делам Бел. Найв. Рады. Команднром этой частн был назначен полковннк Гапоновнч, перед этнм он, кажется, служнл в Бел. Войск. Комнсснн в Лодзн. Откуда набнралнсь солдаты — не помню. Перед сформнроваішем этого батальона н до переезда жены в Внльно там было какое-то совеіцанне Бел. Нанв. Рады, на которое был прнглашен Прокулевпч, прнсутствовал н я. На этом совеіцаннн выстуішл Прокулевнч — речн его не помню, но она оказалась роковою для нас. Мы потерялн доверне у Нанв. Рады. Когда я с Прокулевнчем н нашпмн женамн переехалн в Внльно, то не получнлн ннкакой обеіцанной поддержкн, н я не был допуіцен не только к занятням с белорусской частыо, но, как мне заявнл Гапоновнч, не могу подойтн к ней на «пушечный выстрел». Прншлось продавать ценностн жены для того, чтобы суіцествовать. На этом н закончнлось, еслм так можно сказать, сотрудннчество с Бел. Найв. Радою.
Архіў КДБ Рэспублікі Беларусь.
Уладзімер ПРАКУЛЕВІЧ
СЛУЦКАЕ ПАЎСТАНЬНЕ Паводле паказаньняў па справе «Саюзу Вызваленьня Беларусі»
13—17 сьнежня 1930 г.
Середнна октября 1920 года. Через Слуцк проходят отступаюіцне частн Красной Армнн. 12 октября, т.е. когда прелнмннарный Рнжскнй договор уже был подпнсан, пдут бон в самом городе. Повнднмому, польское командованне получнло прііказ завладеть городом н город окончательно закрепнть за белополякамн, прнчем фронт проходпт в 10—12 верстах к востоку н юго-востоку от Слуцка.
В городе замерла всякая жнзнь, глубокая тншнна царнла на улнцах, обіцественные н государственные учреждення не функцношіруют, прекратнлась н торговая деятельность. Город обезлюдел. Помня недавнне белопольскне расстрелы н погром Слуцка, н всяческне прнтеснення, населенве не рнскует появляться на улнцах, нет сообіцення н с уездом. Однако, по-вцднмому, польскне военные властн нмелн ннструкцнн обходнться с населеннем более корректно, что вызывалось желаннем прнвлечь на свою сторону снмпатнн частн населення в этот переходный, мало ясный момент, когда судьбы края не выяснмлмсь.
В этот момент паралнча обіцественной жнзнн н обіцей растерянноста мы с первых же дней оккупацнн решнлн возобновнть деятельность Нацнонального комнтета, членов которого в налнчностн было только 4 человека: Жаврнд — председатель, Прокулевнч, Петрашкевнч н В. Дубнна — секретарь; все остальные члены нлн эвакунровалнсь, нлн жнлн в провннцнн.
Явочным порядком открыля его деятельность н довелн до ведома оккупацнонных властей. Прн переговорах с команднром 10—й днвнзнн полковннком Ясннскйм выясннлось, что власть в крае прннадлежнт военным польскнм властям на правах оккупантов, что непосредственным начальннком края является он — Ясннскнй; что пока судьба края, т.е. кому он будет прннадлежать, не выяснена, но он не сомневается, что „чаша весов склоннтся на сторону Польшн", — его дословное выраженне. Что касается возможностн функцноннровання Нацпонального комнтета, то он прнзнает его как обіцественно-культурное центральное учрежденне н готов оказывать возможное содействне в его деятельностн, прн непременном, конечно, условнн лояльного отношення к Польше.
Понемногу жнзнь в городе налажнвалась; начало функцноннровать по прнказу оккупацнонных властей городское обіцественное управленне, прнчем была тенденцня у него прнзнавать прнорнтет Нацнонального комнтета. Нацноналыіый коміітет становнтся скоро центром обіцественной жнзнн, завязываются связн с уездом; мы началн открывать школы; населенне обраіцалось в Нацкомптет с жалобамн на прнтесненіія н реквнзнціш оккупантов. Н надо прнзнаться, что весьма часто ходатайство комнтета по поводу этнх прнтесненнй удовлетворялось, надо думать, входнло в тактнку белополяков — не вызывать лмшнего раздраження у населення. Одііако в важных случаях онн вежлнво, но решнтельно отказывалн. Напрнмер, помню наіпн ходатайства за арестованного К... (фамнлніі не помню — нз Жнвоглодовнчей), обвнняемого в парпізаніцнне, несмотря на поручнтельство комнтета, в освобожденнн его нам отказалн.
Полптнческое обіцее положенне, н, в частностн, в отношеннн Слутчнны, было совершенно неясно, благодаря нзолнрованностн города, сведення просачнвалнсь только отрывнстого, случайного, временамн протнворечнвого характера. Полковннк Ясннскнй, с которым почтн нсключнтельно н нмел сношення Нацкомнтет первого своего состава главным образом в лнце моем н Жаврнда, весьма скупо н тенденцнозно ннформнровал нас. He нмея возможностн правнльно разобраться в полнтнческой снтуацнм Напкомнтет команднровал в последннх чнслах октября Жаврнда в Внльно ' Варшав ■ с ннформацноннымн целямн. Замесінчелем председателя ко. ічтета был я, а комнтет пополннлся путем кооптацнн Н.Смольскям, бывшнм слуцкнм казначеем, а в то время представнтелем от Городского обіцественного управлення для более тесной с ннмн связн.
Тем временем на Слутчнне становнтся все ожнвленнее. С конца октября через Слуцк п его окрестностн потянулось громадное скопніце дезертнров Красной Армнн, частью вооруженные, онн целымн отрядамн проходмлн в свон родные места. По прнблнзнтельному, правда, весьма поверхностному подсчету, нх было ннкак не менее 5 (пятн) тысяч, которые оселн на Слутчнне. Появнлось п белогвардейское офнцерство, деішкннское, балаховское, которое главным образом н агнтнровало за антнбольшевнстскую вооруженную кампанню, разжнгало страстн н накаляло атмосферу. В волостях тоже появнлнсь антнбольшевнстскне течення н настроення под влняннем кулачества н дезертнрства. Оставшнмяся помеіцмкамн н нх агентамн собнралнсь подпнсн населення за прнлученне той нля другой частп края к Польше. Позднее, в начале ноября нацнональная мнлнцня захватнла донос двух такнх агентов с большнм тюком „ухвал", все
онн составлены по одному шаблону, пнсанные разнымн почеркамн по-польскн, которые начнналнсь такнмн словамн: „Мы, жнтелн такой-то деревнн н волоспі (оставлялось место для заполнення), прнзнаем за нашу родную („родзенную") мать Польшу н проснм Полыпу прннять нас в лоно свое". Такнх „ухвал" мы перехватнлн до 60 штук, нз ннх свыше 10 уже заполненных н за подпнсямн населення. Бросалось в глаза, что все местностн этн находнлнсь в прнфронтовой с Полыпей полосе. Сведення, что такне „ухвалы" цнркулнруют н еіце в другнх местах, к нам поступалн, но арестовывать этнх агентов больше мнлпцня не осмелнвалась (плн не хотела). He далн лн подобные „ухвалы" возможность польско-белорусскому комнтету в Варшаве, во главе которого стоялн Порембскнй н Нвашкевнч, состояіцне нсключнтельно нз крупных аграрнев Белорусснн, в которые, насколько мне нзвестно, нн однн нз белорусскнх нацдемов не входнл, заявлять в 1921 году от нменп 8 0000-ного населення требованне прнлучення к Польше частп Мннской губерннн. Декларацня этой группы печаталась в газетах. К сожаленню, все захваченные намн документы-петнцнн погнблн во время обысков у меня в Внльне. За задержанне агентов нашн мнлнцнонеры былн арестованы польскнмм властямн н на ходатайство комнтета об нх освобожденнн говорнлн: „Кульку нм в лэб". Мы же заелнсь н обратнлм вннманне на незаконность подобного рода агнтацнн. В конце концов нх все же выпустнлн.
Атмосфера начала сгуіцаться. В это время Нацкомнтет начал нспытывать на себе снльное давленне полонофнльскнх н вообіце актнвных антнбольшевнстскнх элементов, которые настанвалн на том, чтобы комнтет начал н возглавнл органнзацнонно вооружеіше для обороны Слутчнны, прнчем ссылалнсь на то, что, согласно неофнцналыіым заверенням польскнх военньіх властей, польское командованне окажет всякое содействне как оружнем, так н тем, что не уйдет нз Слуцка, пока мы не органнзуемся; некоторые говорнлн о созданнн балаховнчскнх отрядов, другне выступалн за самостоятельное формнрованне в контакте с Балаховнчем. От Нацкомнтета вынуждалн соответствуюіцнх полнтнческнх декларацнй. В это время (конец октября н начало ноября) уже начал особенно настойчнво проявлять себя Павлюкевнч, а также штабс-капнтан Бачко, капнтан Самусевнч н др. Нацкомнтет, однако, утіорно сопротнвлялся всем этнм воннствуюіцнм настроенням, счнтая, что вся эта затея будет на руку только Польше, а возможно, что н ннспнрнрована Польшей. Справедднвость н стремленне к нсторнческой нстнне заставляют прнбавнть, что такой взгляд оформлялся не потому, что
члены Нацнонального комнтета, по суіцеству нацдемы, пнталн особые снмпатнн к советской властн, к тому же еіце не ставшей на путь правнльного разрешення нацнонального вопроса, а потому, что прп днлемме Советы нлн Польша, безусловію, намн отдавалось предпочтенне Советам. Третьего же выхода — самостоятельностн, — в те дші, когда мы былн отрезаны от мнра, не было, во всяком случае, без серьезных, прннцнпнальных уступок в пользу Полыіш не могло быть.
Я спецнально пошел к полковннку Ясннскому с целью узнать о полнтнческнх событнях, чтобы яснее представнть себе обстановку. Он развернул газету, где был помеіцен текст Рнжского договора, обратнл мое вннманне на I пункт договора, который гласнл, что обе договарнваюіцнеся стороны прнзнают прннцнп самоопределення н незавнснмостн Укранны н Белорусснм, н добавнл, что, как явствует нз договора, судьбы края много завнсят от самого населення. На мой вопрос, долго лн здесь останутся польскне войска, сказал, что предполагается до двадцатых чнсел декабря, а еслн будет необходнмость, то н дальше. Разговор пронсходнл в полуднпломатнческой форме, н мне разжевывать содержанне фразы „еслн будет необходнмо, то н дальше" не требовалось, нбо co всего разговора для меня ясно было, что польское командованне будет ждать соответствуюіцнх просьб н заявленнй от населення, в лнце его органов, н, такнм образом, предоставнт возможность подготовнться к вооруженной борьбе с Советамн нлн же даже можно обойтнсь без вооруженного сопротнвлення, еслн населенне прнзнает протекторат Полыіш над собой нлн подобную комбннацню. Как нн короток был разговор с полковішком Ясннскнм, но он мне ярко осветнл тенденцнн Польшн захватнть террнторшо Слутчшіы, прнчем действуя днпломатнческн, а также прн посредстве самого населення, так как, согласно Рнжскому договору с Советамн, война была закончена. Слутчнна — это лакомый кусок, „жнтннца Мннской губернлн", как ее называлл, весьма важна также в стратеглческом отношеішл („Полессклй плацдарм"), а также во многлх другнх отношенлях. Раньше об этлх аппетлтах мы только догадываллсь, теперь же, хотя косвенно, но ясно получллл подтвержденле.
Но пункт I договора нас действлтельно смуіцал — возможность самоопределенля н незавнснмостн нам снльно улыбалась, необходнмость же добнваться этого снлой оружня, хотя бы только обороннтельного характера, в этот момент намн категорнческн отвергалась. Все же вопрос о самоопределеннп ддя нас был далеко не ясен, н мы воздержнвалнсь от какнх бы то нн было декларацнй соответствуюіцего рода до возвраіцення Жаврпда с ннформацнямн; прак-
тнческн все выразнлось в стремленіш укреішть власть на местах. Однако волостные рады былн органнзованы только прн новом составе Нацкомнтета с Павлюкевнчем во главе. Но нажнм на Нацкомнтет был все снльней н напорнстей, н органнзацней волостных рад мы предполагалн ослабнть полонофнльское влпянне. Все это снльно отражалось на обіцественно-культурной работе комнтета, тормознлнсь всякне начннання в этой областн, так как много временн посвяіцалось днскуссням. Особенно же уснлнлнсь воннствуюіцне белогвардейскне настроенпя co временн появлення Мацелн. Он явнлся с ннформацней якобы Внленскнх органнзацнй, а также другнх. Между прочнм, в его освеіценнн выходііло, что протнв Советов начннаются восстання на Мнніцнне, что в Польше органнзуется белорусское войско, направленное протнв большевнков, что Балаховнч представляет моіцную, хорошо снабженную армню, прнчем сам он белорус н ндет под «эсеровскнмн» лозунгамн: «Землю н волю крестьянам». Вывод, который делал Мацеля, базнруясь на полнтнческой обстановке, — необходнмо органнзовать вооруженную снлу. С ннм вместе явнлся н Петр Бабареко, который сообіцнл, что в Грозовской волостн уже началась органнзацня военных отрядов н как будто уже былн стачкн.
Все же познцня Нацкомнтета была непоколебнма, н группа Павлюкевнча—Мацелн начала атаку на Комнтет с другого фронта, одновременно органнзовалн уже военную тройку (кажется, Мацеля, Бачко, Анцыповнч), незавнснмую от Нацкомнтета, н вместе с тем решнлн обновнть, еслн не лмквнднровать, старый состав Нацкомнтета. С этой целью 5 ноября онн органпзовалн сход, который назвалн «сьездом Слутчпны». Для Нацкомнтета это было полнейшей неожнданностью, н повестку на «сьезд Слутчнны», с разрешення польскнх военных властей, я получнл только утром 5-го. Моментально переговорнл с Петрашкевнчем н другнмн, решено было пойтн на «Сьезд» н только с ннформацноннымн целямн. Сход был многочнсленный, не меньше 500 человек, что показывает на чрезвычайную заіінтересованность в разрешеннн больных вопросов современностн. Однако сьездом нн в каком случае его назвать нельзя, а просто сход случайных людей, взятых частью с базара (был базарный день) н, может быть, пз блнжайшнх еіце деревень; ннкакнх мандатов, ннкакого представнтельства не было.
На сход явнлмсь я н Петрашкевнч уже после того, как выборы для пополнення Нацкомнтета новымп членамн закончмлнсь. Мне прншлось только выступнть с категорнческнм заявленнем, что не счнтаем этн выборы правомочнымн, так как собранне это можно
назвать самым большнм сходом гор. Слуцка, а не сьездом Слутчнны, н поэтому отказываемся нзбраннымн лнцамн пополннть состав комятета.
В тот же день в Нацкомнтет явнлнсь выбранные сходом 5 человек, а нменно: Павлюкевнч, Мацеля, Кабычкнн, Т.Раковнч н, кажется, Анцыповнч, требовалн прнзнаігая выборов правнльнымн, а следовательно, н прнпятня всех в комнтет. Нас в комнтете было только четверо — я, зам. председателя, Петрашкевнч, Смольскнй н В.Дубнна. Однако у нас уже не было еднного фронта, некоторые проявлялн колебання. Благодаря польскому давленню, которое намн оіцуіцалось, мы вынуждены былн пойтн на уступкн — кооптнровалн трех выбранных сходом. В порядке болыпннства за ннх голосов, т.е. Павлюкевнча, Мацелю н Т.Раковнча. Расчет был таков: 4 члена старого состава, которые былн более нлн менее сплочены, во всяком случае, по своей отрнцательной познцнн в отношенші военной акцнн, кроме того, моглн рассчнтывать н на Раковнча в некоторых отношеннях, как не особенно яркого представнтеля воннствуюіцнх настроеннй.
Первымн же вопросамн на порядок дня в Нацкомнтете в его увелнченном составе стоялл: отношенле к Польше н Балаховнчу; необходлмость создання вооруженных слл; вопрос о народной мнлнцял. В последнем вопросе мы быля поставлены перед фактом — мнлнцня уже была органлзована Павлюкевлчем л главным образом Мацелей н суіцествовала в провннцнн, отыгрывая вместе с тем роль вербовочных пунктов. Пару дней мы упорно сопротнвлялнсь тенденцням прлзнать Балаховлча н прочее, но в конце концов едлненля средл нас не было, нажнм co стороны оккупацнонных властей чувствовался, мобііллзацля шла свонм чередом, н мы не в состояння былл протнводействовать ей. He желая брать на себя ответственность за все пронсходяіцее л вместе с тем как бы капнтуляруя, мы вынуждены быля 7 ноября выйтл лз комнтета.
Однако капятуллроваля не сразу, мы органнзовалн комлтет в старом своем составе, о чем л декларлровалн, обвестнв вместе с тем комнтет с Павлюкевлчем во главе неправомочным. Однако практлческя встретяллсь затрудненяя. В.Дублна, который вообіце не отллчался особой устойчнвостью взглядов, перешел на сторону Павлюкевнча—Мацелн н разбнл наш фронт, оставшнсь с ннмн в комнтете н передав все дела комнтета, как его секретарь. Смольскнй же вообіце вышел нз комнтета н не проявлял себя актнвно. К этому временн под'ьехалн В.Русак н С.Бусел, члены старого состава комнтета, н мы началн работать подпольно как Нацкомнтет. Несколько
позднее прнехал М.Освецнмскнй, нзредка тоже прнннмавшнй участне в нашнх совегцаннях, но затрудненный тем, что он был в полулегальном положеннн, вынужден был скрываться н вообіце ннгде не показывался. Первоначально мы предполагалн заседать как комптет в помеіценпн Нацкомнтета, побок с новым комнтетом, однако 2—3 часа, проведенные там, показалн полную невозможность легального суіцествовання, н мы перешлн на полулегальное положенне.
Новый комнтет начал функцноннровать в своем пошнренном составе, т.е. 5 человек, выбранных 5 ноября на сходе, н перебежчнк В.Дубнна, н с первых же шагов резко нзменнлся курс полнтнкн. Первым же его постановленнем был созыв сьезда Слутчнны, назначенного на 15 ноября, который н должен был решнть вопрос о военном вооруженнн, о прнзнаніін протектората Польшн н т.д. Нннцнаторы, базнруясь на обстановке, не сомневалнсь в успехе.
Наше положенне было затрудннтельно. He нмея ннкакой возможностн сорвать созыв сьезда, мы решнлн послать нашнх ннструкторов для проведення выборов на сьезд, предполагая, что в массе безусловно должны быть настроенмя, протнводействуюіцне полонофнльскнм тенденцням. Такнм образом, мы смоглн послать под вндом шіструкторов нового комнтета, но шіструктнрованных намн, В.Русака, С.Бусла, М.Дубнну, а также В.Дубнну, который к этому временн прнзнал своп ошнбкн, говорнл, что только теперь он понял, куда ведут Павлюкевнч—Мацеля, н хотел бы работать в контакте с намн.
В.Русак, С.Бусел н М.Освецнмскнй явнлнсь с эсеровской конференцнн, отбывшейся в Мннске, на которой онн н былн вызначены в качестве партнйной эсеровской тройкн на Слутчнну.
Ввнду угрожаюіцнх событнй, которые мы былн не в снлах нзменнть, ослабнть нлн прекратнть, мы, т.е. остаткн старого комнтета, совместно с эсерамн, решнлн поннформнровать ЦК эсеров о создавшемся положеннн на Слутчнне, о возможностн восстання, прнчем прндавалн большое значенне дезертнрской массе н требовалн от ответственных полнтнческнх органов, чтобы была немедленно проведена шнрокая амішстня для дезертнров, что могло бы удержать нх от эвакуацнн нз пределов Слутчнны н ослабнть антнсоветскне настроення. Это порученне в словесном внде поручено было выполннть Любе Зенкевнчанке. Я встретнлся с ней за граннцей (в Праге), она говорнла, что передала ннформацню Трофнмову. Ннтересно, помннт лн об этом Трофнмов, н еслн действнтельно так, то предпрііннмалнсь лн какне-лнбо меры амннстнн д\я дезертнров?
Тем временем перед сьездом актнвная деятельность группы Павлюкевнча—Мацелн уснлнвалась, военная органнзацня росла, контакт с польскнмн военнымн властямн был налажен; носнлнсь слухн, что местным войскам обегцана большая партня оружня; уже тогда органнзовалась контрразведочная часть с Мнроновнчем во главе, которая стояла в самой тесной связн с дефензнвой н выполняла ее задання; военная тройка команднрует капнтана Самусевнча н учнтеля Крыжановского к Балаховнчу для установлення с ннмн связн н с просьбой о помоіцн; вербовка, как в городе, так н в провннцнн, ндет вовсю. Мы чувствовалн полное бесснлне оказать какое-лнбо воздействне на ход событнй, былм почтн нзолнрованы, н рнскованно было даже показываться в центре города. О закулнсной деятельностн нового комнтета мы былн поннформнрованы только в самых обіцнх чертах, так что о всех махннацнях Павлюкевнча с польскнмн властямн не знаю, нзвестно только о весьма частых внзнтах к полковннку Ясннскому н в дефензнву Павлюкевнча, Мацелн, Мнроновнча.
Дня за 3 до сьезда вернулнсь нз провннцнн нашн ннструкторы. По нх впечатленням, антнсоветкне настроення весьма снльны, гштаемые, главным образом, нз среды кулачества н дезертнрства, которые прн данной обстановке отыгрывают значнтельную роль, н нз этой среды весьма многне выбраны в волостные рады н на сьезд; военнзацня проходпт вовсю; однако особого тяготення к Полыпе также нет; замечается, неоформленное, правда, тяготенне к самостоятельностн края; раз’ьясніітельные беседы нашнх ннструкторов об опасностн подпасть под власть Полыші благодаря затеянной военной группой авантюре н необходнмостн протнводействовать этому встречалн всесочувственный отклнк.
Прнблнзнтельно в это же время вернулся нз команднровкп н Жаврнд, успев побывать только в Варшаве, в Внльно же не заезжал, так как спешнл в Слуцк. Он нас поіінформнровал о Найвышейшей Раде, о Белорусской Войсковой Комнссцн, о полнтнческой снтуацші. Согласно его шіформацням, Найвышейшая Рада довольно слабая, мало авторнтетная средн польскнх офнцнальных н обіцественных кругов; в лозунгах Пнлсудского о равенстве народов онн егце не разувернлнсь н делают ставку на Польшу, т.е. Рада счнтает, что только прн посредстве Польшн возможно добнться незавнснмостн, особенно теперь, пока Польша не окрепла н вынуждена поэтому счнтаться с народностямн, ее населяюіцнмн. Полнтнческую кон'ьюнктуру Рада счнтает благопрпятной, чтобы об'ьявнть Слутчнну самостоятельной республнкой, которая, по нх мненню,
будет поддержана н Полыпей, как корндор, отгоражнваюіцнй ее от Советов. Подобное положенне должно было бы поднять н авторнтет Рады, как опнраюіцейся на свою незавнснмую террііторню. Рада поэтому начала готовнться оказать двнженню на Слутчнне всемерную помоіць.
На всякнй случай Жаврнд получнл мандат, который гласнл, что Вышейшей Радой БНР он, Жаврнд, назначается комнссаром Слутчнны, н всем нам предлагается ему подчнняться н оказывать содействне. О формах же нацнонального двнження Рада определенно не высказывалась, вообіце же дала нам карт-бланш. Возможность, однако, вооруженного сопротнвлення, будь то только демонстрацня, парад ііліі же действнтельно восстанне, не нсключалась, прнчем счнталась весьма вероятной поддержка co стороны Полыіш. Также можно рассчнтывать на некоторую помоіць н co стороны Белорусской Войсковой Комнсснн, которая к этому временн была реорганнзована н во главе ее стал Якубецкнй, вместо Алексюка; его, Якубецкого, счнталн безусловно незалежннком. БВК тоже орнентнровалась на Польшу, опнраясь на Найвышейшую Раду.
Ввнду предстояіцего сьезда Слутчнны мы должны былн немедленно выработать тактнку, нсходя нз местной обстановкн н базнруясь на докладах шіструкторов н Жаврнда. Нашн собрання носнлн совеіцательный характер н пнсьменно не фпкснровалнсь. Суммнровать нх можно следуюіцнм образом.
Прн этом снльнейшем ннтересе, который проявляло населенне к сьезду, счнтая, что судьба края во многом завнснт от самого населення, н прн обіцей полнтнческой снтуацнн о попытках сорвать сьезд не могло быть н речн. Бойкот его тоже не удался бы, был бы бессмысленным н не достнгаюіцнм целн, нбо, еслн бы мы устраннлнсь от участня в нем, то этнм только развязалн рукн полонофнлам. Положенне намн счнталось весьма серьезным, хотя фнзнономню предстояіцего сьезда ясно себе представнть не моглн. Главной своей задачей в данный момент мы счнталн во что бы то нн стало протнводействовать тенденцням заправнл нового комнтета направнть всю деятельность в русло польской полнтнкн. Вместе с тем мы надеялнсь на возможность обьеднннть разлнчные группы населення вокруг нден самостоятельной, демократпческой, конечно, а не соцналнстнческой республнкн н этнм выбнть почву нз-под ног Павлюкевнча—Мацелн.
Мы учнтывалн, что нацноналнстнческне настроення населення былн достаточно снльны, чтобы лозунг незалежностн нмел успех.
Что касается того, как органнзовать н удержать власть в свонх руках, то высказывалнсь мало; предполагалось, что полнтнческая
коньюнктура позволлт удержать власть без прлменеяля оружля. Относлтельно вооруженного сопротлвленля высказывалнсь протлв, н было предложено, кажется, Буслом, прл возможном все же занятлл Слуцка краснымл войскамл оставаться в Слуцке л проделать военную демонстрацлю. Между прочлм, я на сьезде с подобным, налвным, конечно, проектом л выступлл, заявлв, что мы — сторонялкл народной млллцйй, но употреблм ее только для демонстрацлл, другле же способы военной обороны мы счнтаем бессмысленнымл. По вопросу о прнзнаннн Найвышейшей Рады высказаллсь определенно протлв, так как эсеры прлзяавалл законным только Ковенское правлтельство БНР, с Ластовсклм во главе.
Как следствле этого л мандатом, данным Жаврлду, решллл не пользоваться. Обстоятельства, однако, прлнудллл нас к прнзнанню его значенля, как увлдлм дальше. Как бы то ня было, ясностл у нас не было, не было л правлльной оценкн событлй. Одлн только прлзрак незалежной демократлческой республлкл сделал то, что мы в погоне за ннм началя катлться все ннже л нлже, йдтя на поводу событлй.
Сьезд Слутчііны состоялся 15 н 16 ноября'. Модус представятельства был по 5 человек от 15 волостей, по 2 — от культурнопросветлтельных, экономнческнх н другнх белорусскнх органнзацнй, по одному представптелю от професснональных групп: учлтельскнх, юрнстов; от каждого реллгяозного культа: православного, католнческого н лудейского; старьій Нацкомлтет н новый комлтет в полном своем составе.
Такям образом, сьезд состоял, как насчятывалл, нз 115 человек, прнчем абсентеязма совершенно не было, настолько сйльно был проявлен к нему лнтерес. Някаклх анкет органнзаторамн сьезда — новым нацкомлтетом — не велось, так что затруднятельно указать его соцлальный состав н другяе данные. Прлсутствовало в качестве гостей л просто публякя много польскйх военных властей.
Вспомннаю, с какнм вннмаішем мы всматрнвалнсь в лнца членов сьезда, стараясь определлть фнзнономню сьезда. Голосованпе прннесло нам неожнданный сюрпрнз н несколько окрылнло нас: в презнднум попалн В.Русак (председатель), Жаврнд н Прокулевнч, a секретарямн В.Дубнна н Урбановнч. Протесты Павлюкевнча на неправнльность голосовання нн к чему не прнвелм — снова был выбран тот же состав. Теперь я это обьясняю тем, что голосовалн за нас по наішім нацнональным фнзнономням, более популярным, чем протнвной группнровкн, поліітнческне же орнентацнн в первый момент
‘ Насамрэч — 14—15 лісгалада.
как будто бы меныне учнтываллсь, а может быть, боялнсь без удержу отдаться в рукн полонофнлов. Учнтывая, что прнсутствне польскнх властей уже само по себе окажет давленне на сьезд, презмднум внес преддоженне — заседанпя сьезда сделать закрытымн. Но преддоженне это провалнлось.
Весь первый день сьезда прошел в ннформацнях с мест. Коротко, деловнто, в весьма сдержанных тонах делалнсь доклады. Чувствовалась недоговоренность, сдержанность, чрезвычайная осторожность ввнду неопределенностп положення, нацноналнстнческне черточкн часто проглядывалн («нам не ігужно велнкнх мшшстров Внтте207, Сголыпнна208, мы народ малый, самн управнмся»; „еслн необходнмо уже давать реквнзнцнн, то уж лучше своей властн, а не чужой" н т.д.). Свое лнцо сьезд еіце не выявнл, он только еіце наіцупывал, кто будет хозянном блнжайшего будуіцего, в завнснмостн от чего н повернуть в ту сторону оглоблн.
Я указывал, что анкет ішкакнх не велось, п соцнальный состав сьезда определнть трудно. Судя же по выступленням, безопшбочно можно сказать, что преобладалн кулацкне настроення крепкого хозяйчнка, для которого вопросы полного распоряження свомм нмуіцеством н ограждення его от реквнзнцнй н продналога нгралн первостепенную роль. В завнснмостн от этого н складывалнсь нх полнтнческне концепцнн. Немало было н дезертнров Красной Армнн, определенно выражавшнх антйсоветскйе актйвные настроенйя й постепенно действовавшйх возбуждаюіце на собранйе. Но на первый момент даже Павлюкевнч й Мацеля не рйскнулн выступйть co свонм проектом автономйй Слутчнны в рамках Польшй, настолько неясно было обіцее настроенне, прйсутствйе польскйх органов также сдержнвало собраняе. Однако температура постепенно повышалась, в йх лагере уже наіцупалн, что все же можно переходнть в атаку, онй уже более йлй менее сорганлзовалйсь. Повелась агнтацня протяв презйднума н старого нацкомнтета, что это-де большевнкн, подкндывалн собранню заішскн с нашнмн фаммлнямн, что этнх большевнков нужно выгнать co сьезда. Все больше раздавалось выкрнков: «Долой большевнстскнй презнднум!» н т.д. (Между прочнм, здесь, в «амернканке», я разговорнлся с Зенюком' нз Госнздата, о котором знал, что он был на сьезде, о его впечатленнях. Он указал, что сам вндел, как Павлюкевнч подбрасывал подобные запнскн.)
Под вечер польскнмн властямн, по указанню Павлюкевнча н Мнроновнча, был арестован на сьезде Освецнмскнй. Первая наша (презнднума) мысль, когда мы узналн об этом, была апеллнровать к ' Маецца на ўвазе Пётра Зянюк.
сьезду о вмешательстве польскнх властей в наше дело. Однако, обменявшнсь между собой мненнямн, нз осторожностн решнля пока воздержаться н поручнлн Жаврнду требовать его освобождення. Ведь по этому ннцнденту нам Павлюкевнч н К° далн бы настояіцнй бой. He зная хорошо настроеннй сьезда, наоборот, судя по нарастанню антнбольшевнстскнх настроеішй, легко могло быть, по нашему мненшо, что сьезд выдал бьі его. Н, возможно, этнм создан был бы прецедент для дальнейшнх репресснй. По-внднмому, польскне властн решнлн счнтаться с нашей угрозой апеллнровать к сьезду, лнцо которого онн не определнлн, в случае отказа в освобожденнн Освецнмского, нбо его тотчас же выпустнлн. А между прочмм, в теченне только 2 часов, которые протеклн co временн ареста Освецнмского, его уже совсем подготовнлн к отправке под конвоем нз Слуцка.
Закончнлся первый день в довольно повышенном настроеннн, чувствовалось, что оба лагеря готовятся к репштельному завтрашнему бою, а все же далеко не ясно было, как все это закончнтся.
Мы попробовалн сорнентнроваться. Нас собралось 11 нлм 12 человек белорусскнх эсеров н прнмыкаюіцпх к ннм. Главной н едннственной задачей этого пашего собрання было выясннть обстановку, учесть нашн снлы н выработать тактнку на предстояіцнй день. В обіцем оказалось, что всего людей, на которых можно было твердо рассчнтывать, было человек 25—30; нмелось на сьезде человек 5, а может, н больше, коммуннстов, на которых в некоторых отношеннях можно рассчнтывать, но едва лн онн будут выступать открыто; антнбольшевпстскне элементы снльны н актнвнзнруются, прнчем орнентнруются на Полыну; Балаховнч средн ннх пользуется популярностью, так его уже успелн афншнровать; БНР н разные друтне белорусскне правнтельства мало популярны нлн нензвестны многмм; сознательных белорусов мало, но нацноналнстнческне неоформленные настроення снльны; весьма вероятно, что на этой нацноналнстнческой почве н возможно будет попробовать oeteAHUHTb разнородные слон н направлення н оторвать часть от группы Павлюкевнча—Мацелн.
Однако средн нас, собравшнхся, тоже едннення не было. С уднвленнем я заметнл, что Балаховнч для некоторых нз прнсутствуюіцнх не является однозным лнцом. Но все же большннство н в этот еіце момент стояло за невозможность борьбы с Советамн, еслн не прннцнпнально, то практнческн бессмысленным. О мандате Жавряда собранне не было поннформнровано.
Следуюіцнй день прннес уже довольно ясную сплоченность группы Павлюкевнча. По тону, по характеру выступленнй вндно было, что онн подготовнлнсь дать решнтельный бой.
В порядке дня стоялн доклад нового Нацкомнтета н токуіцнй момент. Выступал Павлюкевмч с докладом комптета н о ходе подготовкн военной акцнн, но всех свонх карт еіце не выкладывал. Выступал Мацеля с зажнгательно-агмтацнонной речью, с прнзывом бнть большевяков. Выступалн Неронскнй с Вызны (не смешнвать с однофамнльцем, который заведовал хозяйственной часгью брнгады н был членом Рады) о бессмысленном н преступном начннаіпш военной акцнн, которое прнведет только к разоренню края н напрасному проллтню кровн.
14 в тот момент, когда собранне уже несколько нагрелось, эффектно запыленные, влетают на сцену делегаты, вернувшнеся от Балаховнча, а нменно, капнтан Самусевнч, Крыжановскнй, а с ннмн двоюродный брат «батькп» Балаховнча, в 1922 году убнтый партнзанамн в Беловежской пуіце. He обраіцая вннмання на протесты презнднума, предлагавшего запнсаться в очередь н не прерывать порядка дня, онн апеллнруют к сьезду. Порядок дня прерывается, собранне желает выслушать новопрнбывшнх, которых н встретнлн овацнямн, когда узналн, что это делегацня от Балаховнча.
Выслушаны онн былн прн чрезвычайной тншнне, прерываемой громкнмн аплоднсментамн. Выступает Самусевнч, знакомнт с впечатленнем, которое пронзвел на делегацню Балаховнч н его армня. Подчеркнвая, что Балаховнч белорус по пронсхожденшо н по духу, что он ндет под лозунгамн незавнснмой Белорусснн н «землю н волю крестьянству», что армня его моіцна, хорошо снабжена, растет колнчественно н становнтся все популярнее средн белорусской массы. Самусевнч далее докладывает, что Балаховнч ему поручнл формнрованне здесь, на Слутчнне, полка, н что нмеет на это уже асснгновку. Затем чнтаются многочнсленные прокламацнн н декларацнн Балаховнча, Савннкова н Белорусского Полнтнческого Комнтета с В.Адамовнчем н т.д. Энтузназм собрання все возрастал. Затем выступнл н брат Балаховнча, который разьясннл собранню заданные ему вопросы, что Балаховнч офнцналыю является главнокомандуюіцнм всемн вооруженнымн снламн на террнторші Белорусснн, что его народная добровольческая армня в настояіцее время насчнтывает 60 тысяч человек, хорошо вооружена, нмеет артнллерню, значнтельные конные частн, богатую амуннцню; что это непрерывно растет. Балаховнч ндет в союзе с Росснйскнм Полнтнческнм Коммтетом, возглавляемым Савннковым, н белорусскнм правнтельством в лнце Белорусского Полнтнческого Комнтета с В.Адамовнчем н Алексюком во главе.
Энтузназм охватывает собранне. Создается впечатленне, что конец советской властн блнзок, что вот оттуда пріідет нзбавленне
от большевлков. Овацлл перемешлваются с возгласамн: «Долой большевлков с нашего собрання!». Презлдлум безнадежно взывает, что здесь не млтлнг н пора перейтн к деловому собранлю. Наше положенле казалось безнадежным. Наскоро переговорлв между собой в презлдлуме, решллл вытаіцлть последнлй козырь лз нашего арсенала, о котором молчалн, подчлняясь решенлю нашего предсьездовского совеіцанля, лбо эта лгра была уже крапленымн картамл — это сделать ставку на Найвышейшую Раду.
Выступает Жаврлд, выжлдает, пока воцарлтся ташпна, л четкнм, твердым голосом заявляет: «Я правлтельством БНР назначен комлссаром на всю Слутчлну. Власть здесь прлнаддежлт только правлтельству БНР в ллце Найвышейшей Рады, л я, как уполномоченный его, не допушу каклх бы то ші было формлрованлй здесь отрядов Балаховлча, Савлнкова ллл Алексюка». Вместе с тем он зачлтывает свой малдат, a затем раз'ьясняет позлцлл нашл по отношенлю к Савлнкову, представлтелю едлной л неделлмой, л Алексюку, жуллку, который просто спекуллрует на белорусском вопросе л образовал правлтельство, не пользуюіцееся нлкаклм авторлтетом средл белоруссклх кругов.
К нашему нзумленлю, Жаврлд был выслушан чрезвычайно вллмательно, прл напряженной тлшлле. Его, на этот раз «медзяны» властный голос, действовал лмпонлруюіце появленлю на арене новой сллы, раньше мало ллл совершенно нелзвестной, — Белорусского правмтельства, которое, оказывается, было могуіцественным. Слова Жаврлда пролзвелл слльное впечатленле л, по-впдлмому, соответствовалл дремавшлм нацдемовсклм настроеллям собранля. После разьясненлй Жаврлда по многочлсленным вопросам, а также его заявленля, что будут формлроваться здесь военные снлы БНР, собраняе разразллось таклмп же продолжптельнымл аплодлсментамл, как только что перед этлм Балаховлчу.
Нацлоналлстлческле л вместе с тем антлсоветскле настроенля собралля выявлллсь, Пожалуй, это был переломный момент. Появленле некоей новой сллы, к тому же поданной в прлукрашенном влде л с которой еіце не сорвана пелена талнственностл, удержало от явно полонофлльской ллнлл, от захвата властл на Слутчлле Балаховлчем co всемл последствлямл.
Дальше было сравнлтельно нетрудно уже удержать нашл позлцлл в основном, но во многлх отношенлях прлшлось пойтл на компромлсс. По текушему, напрлмер, моменту резолюцля презлдлума, составленная весьма коротко л где сглажены былл л не выяснены взалмоотношелля с Советамл, а также Польшей, резолюцля, главный смысл которой заключался в том, что мы прлзнаем Слутчлну
как часть Белорусской Народной Республнкн, получнла незначнтельное колнчество голосов — всего 25 днсцнплмннрованных человек за нее голосовалн. Резолюцня, преддоженная Павлюкевнчем, собрала остальные голоса, около 90, но собранне уже было настроено к прнмнренню, м предложено было соедмннть обе резолюцнн в одну. Такнм образом н получллась несуразная резолюцня. (Напечатана в снльно сглаженном внде в газете «Беларускае слова» за 1920 г., № 51.)
С докладом старого Нацкомнтета выступнл я. Между прочнм заявнл, что комнтет стонт за самоопределенне Слутчнны как частн БНР; что касается вопроса об обороне Слутчнны вооружепной снлой, то это представляется комнтету бессмысленным, требуюіцнм напрасного пролнтня кровн, н что комнтет счнтает необходнмым, прп возможном все же прнходе советскнх властей, ограннчнться вооруженной демонстрацней снламн народной мнлнцнн, не выходя нз пределов Слуцка. Вмешательство же другнх посторонннх снл, напрнмер, Балаховнча, Савннкова нлн Белорусского Полнтнческого Комнтета, счнтаем недопустнмым. Некоторую борьбу прншлось выдержнвать по вопросу, обьявнть лн Слутчнну незавнснмой республнкой нлн же только как составную часть БНР.
Последнюю познцню отстанвалн мы, н наша точка зрення была прннята. Сам по себе этот факт незначнтельный, однако, возможно, он сыграл некоторую роль во взанмоотношеннях нашнх с Польшей. Ведь, будучн самостоятельной республнкой, можно было бы заключать те нлн другне соглашення по нашему усмотренню, следовательно, н с Полыпей. Когда же Слутчнна является только частью БНР, то всякне договоры государственного значення могут нсходнть только от правнтельства БНР, а не непосредственно от Рады Слутчнны. Кроме того, уже само по себе непрнятно звучало для Польшн: «часть БНР», прнннмая во вннманне, что значнтельная часть Белорусснн находмлась под Полыпей. Ннчего не нмея протнв буфера, ндея незавііснмостн всей Белорусснн Польшей, безусловно, отвергалась.
В этом, между прочнм, я внжу одну нз прнчнн дальнейшего охлаждення взанмоотношеннй нашнх с польскнм командованнем. Что мысль о буфере возннкла у польской делегацнн на рнжскнх переговорах н проводнлась нмн н что смысл 1-го пункта договора о прннцшшальном прнзнаннн Самостоятельностн Белорусснн н Укранны заключается в этом, подтверждается словамн председателя польской делегацнн Домбского, который, между прочнм, сказал:
«Мы достнглн создання буферных держав, нбо теперь нмеем граннцу не с Россней, но с Беларусью н Укранной, что обеспечнва-
ет нас от соседства с нашнм вечным врагом» (цнтнрую по «Беларускаму слову» за 1920 г., от 28 октября, № 21, статья «Польскія дэлегаты аб міры і перамірыі»).
Прнзнав террнторню Слутчнны частью БНР, сьезд выбрал Раду Слутчнны, которой н ввернл всю власть на Слутчнне н органнзацню военных слл. Рада Слутчлны состояла нз 17 членов, а презлдлум ее лз 7. Состав ее, насколько вспомлнаю, следуюіцлй: 1. Жаврлд. 2. Павлюкевлч. 3. Мацеля. 4. Дублна. 5. Русак. 6. Раковлч. 7. Радзюк. 8. Ю.Сосновсклй. 9. Блрюковлч. 10. Ллстопад. 11. Анцыповлч. 12. Прокулевлч. 13. Рабый. 14. Кабычклн. 15. Колпак. 16. Мешочек. 17. Неронсклй. Кандлдаты: Бусел, М.Дублна, Урбановлч.
Рада Слутчнны на следуюіцлй день, т.е. 17/ХІ*, собралась для выбора презлднума л председателя. В презлдлум вошлм: Прокулевнч — председатель, Павлюкевлч, Жаврлд, Мацеля, Русак, Бнрюковлч л Сосновсклй. (Характерная подробность для уяснешія соотношенля слл: на председателя былн выставлены 2 кандндатуры — Прокулевнча л Павлюкевлча. Оба получмлм по равному колнчеству голосов. Прл перебаллотлровке (закрытой) я получнл однлм голосом больше. Еслл прлзнать, что оба этн ллца былл выразлтелямл двух протлвоположных направленлй в Слуцком восстаннл, то весв ход событлй может быть ясней. Такое неустойчлвое соотношенле слл продолжалось все время.)
С этого дня началась практнческая работа презлдлума Рады. Органлзованы былл комлсслл: юрлдлческая, флнансовая, земельная л продовольственная. Во главе каждой комнсснл стоял член презлдлума Рады. Я лнчно входлл в фннансовую. Ввлду короткого временн, которое мы провелл в Слуцке, нлчего суіцественного провестл комлсслл не удалось. Первым постановленлем презлдлума было обтьявлено о нацлоналлзацлл всех лесов, прнчем надзор за ннмн был возложен на волостные Рады. Этлм же прлказом № 1 запреіцался вывоз за пределы Слутчлны зерна, скота л проч.
А тем временем на каждом заседанлл Павлюкевлч ставлл вопрос о прнзнанлл Балаховлча л прнглашеннн его сюда, прнчем равновесне в презнднуме было чрезвычайно неустойчнвое: с одной стороны — Прокулевнч, Жаврнд, Русак, с друтой — Павлюкевнч, Мацеля, впоследствнн Бнрюковнч н весьма неустойчнвый Сосновскнй. Главный козырь нашнх протнвннков был в том, что мы не нмеем нн оружня, нн денег, нм амуннцнн; бронзовые векселя в этом отношеннн Найвышейшей Рады уже выясннлмсь. Фнзнономня Павлюкевнча выясннлась вполне после следуюіцего случая. В газетах появнлнсь сообіцення о полном пораженнн Врангеля. Павлюкевнч, ‘ Насамрэч — 15 лістапада.
прочнтав, разрыдался н воскллкнул: «Теперь все пропало». После этого он нсчез нз Слуцка н появнлся только в Семежеве.
Слуцк в ту неделю после сьезда бурлнл. В военную тройку (после органнзацнн брнгады она распалась) вошлн: Жаврнд, Анцыповнч н, кажется, Чайка. Самусевнч несколько раз пытался органнзовать конный полк ддя Балаховнча, тройке много уснлнй стонло его обуздать, в конце концов так н не далн ему это сделать. Начатые раньше переговоры с полковннком Ясннскнм нового Нацкомнтета теперь продолжал Жаврнд. Чувствовалось, однако, охлажденне белополяков к настояіцнм событпям. Сьезд не оправдал нх надежд, так как кроме антнболыпевнстской фнзнономнн он обнаружнл незалежннцкую. Последнее обстоятельство в конце концов могло быть небезопасным для Полыпн (в смысле, конечно, ндейном).
Раду Слутчнны сделать ручной н вестн ее на поводу не удалось. Практнческн недоверне к нам co стороны польского командовання выразнлось в том, что раныпе была обеіцана Павлюкевнчу помоіць оружнем, теперь же Рада получііла от ннх подарок нз 360 сломанных вннтовок, нз которых потом в своей мастерской слуцкая брнгада сделала прнгоднымн около 200.
Было раньше обеіцано оставаться на террнторнн Слутчнны до середнны декабря, нменно с тем, чтобы дать сорганнзоваться, но тіцетно ждалн ходатайства от Рады, чтобы прннялн нас под свое покровнтельство. 14 внезапно, 23 ноября покннулн Слуцк, предупреднв нас об этом только за 24 часа до своего ухода. Смею думать, что наше вмешательство спутало нх карты н нспортнло нм нгру. Ведь мы моглн бы в этот момент легко удержать в свонх руках Слуцк, достаточно только было бы офнцнально проснть нх протектората, на что онн вначале н намекалн н о чем, по-внднмому, у ннх было договорено с Павлюкевнчем.
В начале очерка я кратко останавлнвался на этом моменте. Будучн в Внльно, Павлюкевнч в годовіцнну повстання выступал с докладамн, в которых каждый год напнрал, что еслн бы не эсеры н, в частностн, Прокулевнч н Жаврнд, то Слуцк был бы теперь не в руках большевнков (я чнтал в отчетах в алексюковской газете «Раніца»209, ноябрьскне номера за 1921 г. н волейшевско210-павлюкевнчскнй орган «Грамадзкі голас»211 за 1923 г., ноябрь).
Мы не пошлн на то, чтобы такой ценой купнть Слутчнну, а между тем вооруженное восстанне кучкн протнв нензмернмо снльнейшего протнвннка было абсурдом с точкн зрення здравого смысла.
Возвраіцаюсь к опнсанню событнй. Счнталмсь весьма вероятнымн, ввнду охлаждення с польскнм командованнем, отход поляков
н занятне Слуцка советскнмй войскамн. Сгавнлся вопрос, как органязовать оборону. Группа Павлюкевнча—Самусевнча настайвала на органнзаціш партнзаніцшіы как более действенного способа борьбы протлв превышаюіцего сйлэмй протавнйка. Незалежннцкая группа, которая, главным образом, ставнла целью не реальный результат, а демонстрацйю, настояла на органнзацнй регулярных войск, которые в дальнейшем й йменовалясь: войска БНР (первая брягада, Слуцкнй полк, Семежевскйй полк).
С точкй зрення здравого смысла действнтельно много было несуразностей в этом повстаннн. Отказавшнсь купйть Слуцк путем польского протектората, не пуская Балаховнча на террнторню Слутчйны, восстанне, безусловно, обрекается на провал. Ведь к этому временн антнбольшевнстского фронта не суіцествовало: Рйжскйй договор с Польшей; Врангель совершенно лнквйдмрован; Перемыкйн212, Петлюра й Балаховйч в 20-х чнслах ноября уже былй ннтерннрованы. Нгра в солдатнкй. Опереточная Слуцкая республйка. Ходульное правйтельство БНР Умаляет лй все это ответственность за наше преступленне перед пролетарнатом, протнв которого выступйлй в тягчайшне днн его, когда еіце не совсем оправялся от пораженйй на польском фронте й от внутреннйх экономнческнх затрудненнй?
В городе появмлся авангард балаховцев, пока 17 человек, затем должны былн еіце прйбыть. В связй с этйм, а также с военнымя прнготовленйямй й антйбольшевйстскнмн настроеннямн, в городе начйнается паішка — населенне ожйдает погромов. Рада выпускает нзвеіценйе, что населеіше может быть спокойно, ннкакнх погромов допуіцено не будет. Я co своей стороны переговорнл спецнально по этому вопросу с представнтелямй профсоюзов н категорнческй завернл, что погромов могут не бояться, пока Рада в Слуцке. Балаховскйй отряд в конце концов удалось выпроводмть йз города, дав йм отступного несколько тысяч рублей. Появляется затем атаман Федосеня (Хведоіценя) co своей шайкой бандйтов, офяцнально он носйл тнтул командйра Мйнского отдела народной добровольческой армнй. Спроваднлй в теченяе двух дней н йх. Онй направнлнсь в Вызну (Чырвоная Слабада), где устройлн погром й обязалн тамошнего раввйна собрать в теченле 3-х часов какую-то большую сумму денег, чуть лй не 50 тысяч рублей, под угрозой повеснть его в случае ненсполненйя. Н только прн появленйй случаков, которые в это время уже эвакунровалйсь, банднты поспешно скрылясь.
Прнехала й помоіць от Найвышейшей Рады в лнце штабс-капнтана Бормка, Белорусской Войсковой Комйссйіі й делопройзводн-
теля этой комнсснн Мнхалевнча213. Борнк сделал доклад в довольно тесном кружке. Согласно его ннформацням, БВК уже теперь значнтельная, сравннтельно, велнчнна, нмеет тенденцню в будуіцем расшнрнться; она нмеет уже свон кадры командного состава, а также н ннжннх чннов; БВК предоставляется в Варшавской школе подхорунжнх 30 ваканснй в спецмальном белорусском отделе. Прнчнны поддержкн БВК Польшей — современный полнтнческнй момент, когда может возннкнуть потребность в нспользоваішн нх протнв Советов. Но белорусскне кругн счнтают задачн БВК шнре н предполагают впоследствнн созданне белорусской армнн. БВК в блнжайшее время прншлет свонх офнцеров в распоряженне Рады. В теченне 2-х дней было завербовано в школу подхорунжнх 30 юнцов, онн уехалм во время эвакуацпн Слуцка.
23 ноября, т.е. спустя неделю после сьезда, польскне властн уведомнлн нас, что завтра очніцают Слуцк. В городе поднялась невообразнмая паннка, а вместе с тем страшное возмуіценне н разговоры о том, что белополякн нарочно спровоцнровалн нас, не дав стать на ногн нацноналнстнческому двнженню. Самусевнча снова прнходнтся утнхомнрнвать, так как уже начал органнзовывать конный полк сепаратно от Слуцкой брнгады. Решено, ввнду полной неподготовленностн, отступнть к Семежеву н В.Рожану, где н пронзводнть запнсь охотннков в армню. Рада Слутчнны публнкует пзвеіценне о своей эвакуацнн н прнзыв желаюіцнх заішсываться в добровольческне отряды на 25/ХІ в м.Семежево.
Мы, подражая велнкнм самостоятельным державам, наскоро состряпалн «днпломатпческую ноту» Союзу Советов н вручнлн ее советскнм представнтелям прн 10-й польской днвнзнн для передачн по назначенню. Протест этот за подпнсямн Прокулевнча, Жаврііда, Русака, Сосновского н Радзюка нзвеіцал, что полноправный сьезд Слутчнны выбрал Раду, которой н поручнл всю гражданскую власть в городе. РІзвеіцая о намереннях советскмх войск занять Слуцк н уезд после его оставлення польскнмн властямн, не счнтаясь с волей народа, Рада Слутчнны протестует протнв этнх агресснвных намереннй, ссылаясь вместе с тем на то, что это протнворечнт постановленням мнрной конференцнн о прнзнаннн самоопределення народов. Одновременно Рада обраіцается к демократнн всего света с протестом протав раздела незалежной БНР (см. «Беларускае слова» за 1920 г., № 51).
Этот протест вручалн я, Радзюк н Русак, прнчем мнрно беседовалн в теченне четвертн часа в неподобаюіцнх для днпломатов позах — сндя на столах, за отсутствпем достаточного колнчества
стульев. Парнн ннчего себе. Двумя неделямн позже, когда слуцкне отряды остановнлн автомобнль с этнмн советскнмн представнтелямн, в сопровожденнн польского офнцера ехавшнмн нз Слуцка в Польшу, то здесь же на месте распнлн бутылку коньяку, а на вопрос нашнх, где расположены советскне войска, предупреднтельно развернулн карту н правнльно указалн расположенне артнллернн н войск другнх родов оружня. Обндно все же: по-внднмому, не счнталн нас за грозного протнвннка.
Эвакуацня Слуцка закончнлась 24-го. Я выезжал одннм нз последннх н вндел, как некто Куннцкнй разбрасывал около помеіцення Рады антнсоветскую лнтературу.
Семежево 24.XI—7.XII. Сгавка перенесена в Семежево, здесь же н Рада. Скопленме народа необычайное. По позднейшнм, непроверенным, однако, сведенням, якобы ндуіцнм нз советскнх нсточннков, всех эвакунровавшнхся нз Слутчнны насчнтывалось до 15 тысяч. Весьма много непосредственно перекочевало в Польшу.
С 24 ноября началось формнрованне брнгады по добровольной запнсн. В первые 3 дня охотннков оказалось свыше 1500 человек. Запнсь дальнейшую прншлось прекратнть ввнду того, что почтн совершенно не было оружня н не предвнделось, с другой стороны — запнсью добровольцев прнннмалн на себя обязательство нх содержать. Решено было вербовку на этом закончнть. Действнтельно, оружня было чрезвычайно мало, едва лн насчнтывалось 300 вннтовок, нмелось 2 пулемета, нз ннх однн был в почнпке, ограннченное колнчество зарядов н ручных бомб. Меня это чрезвычайно уднвляло. Ведь дезертнры возвраіцалнсь с оружнем в руках, почему же онн не забралн его с собой? После бесед на эту тему я вынес впечатленне, что ожндалн, что полякн снабдят оружнем, „а наше н дома прнгоднтся".
Я не берусь опмсывать военную нсторню, так как главной задачей своей счнтаю выясненне поліітнческой обстановкн, обрнсовку действуюіцнх снл, оказываюіцнх то іілн другое давленне на ход событнй; счнтаю нелншннм опнсанне обстановкн н деталей, даюіцнх возможность яснее представнть себе ход событнй. В архнве ГПУ должны быть богатые матерналы полковннка Гаврнловнча, команднра Слуцкого полка 1-й бріігады, где военные действня, вероятно, правнлыю н нсчерпываюіце опнсаны, на полнтмческне же обобіценіія едва лн он способен, тем более, что в курсе белорусской н польской полнтнкн он не был н вся закулнсная сторона ему нензвестна.
Моя задача, как участннка, тоже ограннчнвается мемуарамн. Укажу, что в «Беларускім слове», газете, выходнвтпой ч Гподно, на-
чнная с № 51, публнковалнсь офнцнальные документы Слуцкой Рады, в том чнсле «Камунікат войск Беларускай Народнай Рэспублікі», конечно, тенденцнозные военные реляцнн, снльно преувелнчнваюіцне успехн повстанцев. Кроме того, вся военная нсторня, начшіая co спнсков добровольцев н кончая последннмн боямн, отражалась в ежедневных прнказах по штабу брнгады, а также полковых прнказах. Возможно, онн нмеются в архнве ГПУ. Сгычкн н бон велнсь с 26 ноября по 21 декабря, т.е. почтн месяц, нз ннх более значнтельные: занятне Вызны краснымн 2—3 декабря; бон под Семежевом н занятне его краснымн 7 декабря; занятне Семежева белымн 12 декабря; занятне белымп Вызны 17 декабря. Вызна отбнта краснымн 19 декабря; Семежево отбнто краснымн 20 декабря, — этнмн последннмн боямн н заканчнваются фактнческн военные действня, дальше ндет лмквндацня.
Взанмоотношення между штабом брнгады н Радой былн ненормальны, отлнчалнсь недоверчнвостью. К этому временн войсковые крутн началн разочаровываться в БНР, которая почтн ннчего не дала, слабость которой н неавторнтетность уже выявнлнсь к этому временн. Нажмм же co стороны Балаховнча усіілнлся, особенно после его ннтерннровання (лнчно его ннтерішрованне было фнктнвным, он свободно разьезжал повсюду). He нмея более человеческого матернала, но располагая действнтельно богатымн матернальнымн складамн, лншенный права после шггерннровання выступать co своей «народной армней», он н его агентура прнложнлн все уснлня, чтобы завладеть готовой слуцкой армней н выступать под ее фнрмой. Это было бы, по нашему мненню, велнчайшнм народным бедствнем, несшнм погромы, пожары н потокн кровн. Трудно было удержнвать безоружную армню от соблазна достать обмунднрованне н оружне.
Характерно, что Балаховнч отказался даром выдать оружне, a непременным условнем ставнл подчнненне ему. Еіце выявнлась ндейная твердость нашей группы — на такне условня мы не пошлн, хотя чнсло сторонннков за соглашенне с Балаховнчем все росло как средн Рады, так н, в особенностн, средн военных, н удержнвать нам свон познцнн стонло немалого труда. Главной же цнтаделью его была контрразведка, на стенах которой расклеены былн воззвання Балаховнча, Савннкова, Белорусского Полнтнческого Комнтета.
Недоверне военных кругов к Раде было настолько снльно, что отказалн в требованнн моем допустнть меня к обсужденню всех военных вопросов. По своему выбору, для связн Рады с брнгадой, онн остановнлнсь на Сосновском, не допуская ннкого другого. Даже
не особенно доверялн комнссару БНР Жаврнду, нменно как представнтелю БНР, которых началн постепенно отшнвать. Острота положення на нашем внутреннем фронте все нарастала, можно было co дня на день ожндать перемены декорацнй. Все особенно усплнлось co временн прнезда от Балаховнча Мацелн. Закулнсную сторону не знаю, но нзвестно, что былн там совеіцання с Белорусскнм Полнтнческнм Комлтетом, т.е. с В.А.Адамовнчем, его сыном, также Вячеславом Адамовнчем, более нзвестным как атаман «Зеленого дуба» под псевдоішмом Дергач, а таже с Алексюком. По-вмднмому, был выработан план захвата всей акцнн в свон рукн, нбо эта группнровка чересчур вызываюіце держалась по отношенню к нам.
Между прочнм, Мацеля сорнл деньгамп, былн кутежн, на одном нз которых прнсутствовал н я. Необходнмо было разряднть атмосферу нлн же дезертнровать. Н вот мы воспользовалнсь следуюіцнм моментом. Контрразведкой был арестован комаііднр Слуцкого полка Чайка. Было задержано его пнсьмо к нзвестному в Слуцке бывшему военному комнссару Лебедю, в котором он, указывая на свое разочарованне Слуцкнм восстаннем, которое, он предполагал, будет действнтельно левоэсеровское, но на самом деле балаховскне н полонофнльскне течення снльны, все же предлагал ему, Лебедю, не выступать протнв повстанцев.
По другой верснн, он даже предлагал Лебедю перейтн на сторону повстанцев. Так говорнлн у нас об этом пнсьме, но за достоверность не ручаюсь, пбо провернть не смог. Я н Жаврнд внделн, как его велн в контрразведку, н последнне слова, которые мы слышалн, былн: «Жаврнд, спасай меня». Через 2 дня ему удалось бежать, впоследствнн он был расстрелян в Советах.
Бегством его мы н воспользовалнсь как предлогом н по нннцнатнве группы нашей устронлн совместное конспнратнвное совеіцанне с некоторымн офнцерамн. Предметом обсуждення было невыноснмое положенне, которое создалось, н как нз него выйтн. Команднр брнгады Анцыповнч чрезвычайно слаб, чтобы выдержать лннню, взятую Радой н БНР, благодаря чему уснлнваются ннтрнгн балаховской группы, расхлябанность военных частей; взанмоотношення между Радой н войсковцамн натянутые, контрразведка же является уже неофііцнальным штабом Балаховнча, актнвнзацня же балаховскнх теченнй co временн прнезда Мацелн уснлнлась. Постановнлн арестовать Анцыповнча, Мнроновнча н Реута, помоіцннка началышка контрразведкн, н предать нх суду.
Совеіцанне постановнло назначнть команднром брлгады Кутыловского-Сокола, а вместо Мнроновнча, по предложенню Якубецкого —
офнцера БВК, Янушенко. Выдвннутая намн кандмдатура на пост началышка брнгады Якубецкого была военнымн отвергнута, так как собраііне все же хотело более опытного в военных делах. Наша же нацдемовская полнтнка заключалась в том, чтобы проводнть главным образом демонстрацню снл БНР, н потому непременным условнем являлось незалежннцкое лнцо, а не военные доблестн, н была нм непонятна.
В прпказе Рады, согласно прннятому совеіцаннем постановленню, говорнлось, что командованне наше оказалось не на высоте, появнлось разложенне войск, что это отражается на боевых действнях. Контрразведка обвннялась в том, что нз-за ее недосмотра бежал Чайка. Вследствне этого арестовываются н предаются суду Анцыповнч, Мнроновнч н Реут.
Чтобы арестовать штаб, н особенно контрразведку, требовалнсь свон снлы, мы ожндалн сопротнвлення. В нашем распоряжешін была только рота Копеца. Этого было недостаточно. Я пншу прнказ батальонному Колпаку, который находнлся на позііцнях, н требую «во нмя спасення республнкн немедденно прнбыть в распоряженне мое в колнчестве 80 вооруженных человек к 7 часам утра следуюіцего дня». Ддя вручеішя этого прнказа посланы былн Русак н Бусел, как члены эсеровской тройкн, чтобы в случае его отказа как военного подчнннться Раде — гражданскому органу, воздействовать на него нменем партіш. Получаю ответ: «Прнбуду к 7 часам утра, но только в колнчестве 40 человек, чтобы не обнажать фронт».
На следуюіцнй день, как по распнсанню, былм арестованы указанные лнца, прнчем Анцыповнча арестовывал непосредственно я, как высшая гражданская власть. Давно мы на ннх точнлн зуб. Это пронзошло прнблнзнтельно 3—4 декабря, a 7 прншлось отступать от Семежева. Поэтому, к сожаленню, процесс протав ннх был скомкан, Анцыповнч разжалован в рядовые, а Мнроновнч н Реут отстранены от должностей. Этот переворот был пронзведен своевременно, так как впоследствнн выясннлось, что такую же штуку намеревалнсь пропзвестн над намн Павлюкевнч, Мацеля, Мнроновнч; двумя часамн позднее мы должны былн быть нмн арестованы н декорацнн переменнться. Первый раз в жнзнн я вмдел перепутаннымн, побелевшнмн Павлюкевнча н Мацелю, онн предполагалн, что нх заговор открыт, мы же об этом узналн впоследствнн. Онн поспешно заявнлн, что прнсоеднняются к постановленню Рады.
Мнроновнча н Реута мы хотелн пршпнть еіце по следуюіцему делу, которых, как агентуру дефензнвы, хотелн отстраннть хотя бы от нашей акцнн. В конце ноября контрразведка пронзвела форменное ограбленне, с побоямн н нздевательствамн, аптекаря м. Вызны.
Последннй нам пожаловался. 14 вот дхя расследовання всех подробностей Рада команднровала Кабычкнна н Сосновского. І4м, однако, не прншлось до конца довестн следствне, красные войска выбнлн нашнх нз Вызны, н нашн следователн двое суток проснделн на чердаке, пока не сумелн бежать.
В конце ноября прнбылн в Семежево член Найвышейшей Рады Тереіценко, председатель БВК Якубецкнй н штабс-капнтан Борнк. С первымн двумя было несколько совеіцаннй в ннтнмном кругу. Лагерная обстановка, парад, устроенный прнбывшнм, дефнлнрованне перед ннмн белорусскнх повстанческнх военных частей с белорусскнмн песнямн, с нацдемовскнмн «бел-чырвона-белымі» нашнвкамн вместо погон, пронзвело на ннх снльное впечатленне. Тереіценко даже разрыдался от полноты чувств.
Нз доклада Тереіценко мы понялн, что Найвышейшая Рада начннает нашу акцню раздувать, н не только в Польше, средн офнцнальных сфер н обіцественностн, но н за граннцей, как первое вооруженное незалежннцкое выступленне. В белорусскмх же газетах особенно подробно она освеіцается н в дальнейшем будет освеіцаться в гродненской газете «Беларускае слова», которое редактнрует Рак-Мнхайловскнй.
йз доклада мы вьшеслн впечатленне, что белорусскнй вопрос поставлен в антантскііх кругах, обіцее полнтнческое положенне заставляет шггересоваться Беларусью, но во что это может выллться — неясно. Во всяком случае мы, как антабольшевнстская снла, можем в этой высокой нгре сыграть некоторую роль. Вся наша полнтмческая ліпшя встретнла с его стороны полное одобренне, он тоже склонен был смотреть на повстанне как, в первую очередь, только на демонстрацшо нандемовскмх снл, демонстрацню, весьма необходнмую в этот момент, когда незалежная Беларусь старается выступнть на полмтнческую арену.
В дальнейшем предположено оборудовать для нас тнпографню, с ведома н даже прн содействнн польскнх военных властей. Эта тнпографня ставнтся в Слоннме' находнтся в веденнн БВК н почтн готова к работе. Она законспнрнрована, чтобы не вызывать протестов co стороны Советов, так как, согласно Рнжскому прелнмннарному договору (пункт 2-й), Польша обязуется не поддержнвать органнзацнй, которые своей целью нмеют вооруженную борьбу с Советамн. Я прнбавлю, что эта тнпографня так н не функцноннровала, так как БВК команднровала своего служаіцего Косцевнча (его лнтературный псевдоннм Макар Краўцоў), который зангрался в Лодзн в карты н так н не доехал до Слоннма.
‘ По-внднмому, прннаддежйт полнтнческому отделу Генштаба. (Заўвага Ўл. Пракулевіча).
Тереіценко передал в мое распоряженне для Рады сравіштельно небольшую сумму денег; точно не помню сколько, но не свыше 10 тысяч польскнх марок.
Вскоре прпехалн офнцеры БВК Семеняка*, Арцншевскнй”, Новйк н др., н с нх прнездом начал формнроваться 2-й полк, Семежевскнй'". He нмея за все время кампаннн нн одной вннтовкн н не участвуя в боях, он суіцествовал только для показной стороны. Вся команда, все делопронзводство велось нсключнтельно на белорусском языке; нашнвкн у командного состава былн с „конннкамн" — лнтовской Погоней, плн же с повязкамн нацдемовскнх цветов.
He могу обойтн молчаннем следуюіцнй факт. БВК откоманднровала 18 нлн 20 свонх офнцеров на фронт в Семежево, однако, прнехав в Барановнчн, где была наша постоянная комендатура для связн с БВК н Найвышейшей Радой, н наслушавшнсь разных россказней, те повернулн оглоблп назад. «Это, оказывается, большевнкн, а не повстанцы», — так аттестовалн нас этн вылоіценные паркетные герон. Ннкого нз этнх храбрецов н позднее нельзя было замаішть в Слуцкую брнгаду.
Снабженне продовольствнем пронсходнло следуюіцнм образом. Рада нмела штат шіструкторов, в обязанноста которых входнло разьезжать по блнжайшнм селенням, вестн агнтацню н собнрать пожертвовання продуктамн. йнструкторамн былн: В. н М. Дубнны, Анстопад, младшнй Сосновскнй, Мешочек, братья Ракн (двоюродные). Что касается мяса, то эта повннность была прннуднтельная; по раскладке то нлн нное селенне доставляло 2—3 головы крупного скота, нлн соответственно заменяло его мелкнм, прнчем шкура возвраіцалась владельцу назад, а на мясо выдавалнсь Радой реквнзнцнонные квнтанцнн, которые н являлнсь обязательствамн Рады.
Пнтанпе было нормальное, семежевскне кулакн кормнлн нас нз 2—3 блюд. Однако запасов ннкакнх не было заготовлено, просто не догадывалнсь. Нн Рада, нн хозяйственная часть брнгады ннкакнх мер к этому не предпрнннмалн. В конце концов обвннялн Раду, что озаботнться заготовкамн — дело гражданскнх властей. Спешно прннялнсь за заготовкн. В оставленных помеіцнкамн нменнях оказалось много зерна а сена. Молотьбой занялнсь нашн пленные.
Пользуюсь случаем вспомннть о ннх. Перебежчнков н пленных было свыше 100 одннх белорусов. Тех, которые пронсходмлн нз белорусскнх губерннй, отпускалн на свободу, пронзводнлась только
‘ Відаць, маецца на ўвазе Лукаш Семянюк (Сяменік).
" Правільна — Арцншевнч.
“'Маецца на ўвазе Грозаўскі полк.
регнстрацня нх, онн свободно расхажнвалн по лагерю н в окружностн Семежева. В последнее время нх нспользовалн для работ в нменнях. Когда отступнлн от Семежева, о ннх совершенно забылн, н онн, самн выстронвшнсь в ряды, потянулнсь вслед за намн. Пленных же небелорусов отправлялн в концеігграцнонные лагеря Полыіш, согласно договоренностн с военным ведомством.
Безжалостно поступалн с коммуннстамн н комнссарамн Красной Армнн, нх расстрелнвалн по постановленню военно-полевого суда но, главным образом, едннолмчным прнказом команднра брнгады. Сколько было расстрелянных, установнть трудно, так как это пронзоводнлось весьма конспнратнвно. По сведенням Русака, которому поручнлн установнть чнсло расстрелянных, нх было 18, в том чнсле Вызненскнй ревком (Русак нмел много знакомых по Ячеву в контрразведке). Прн брнгаде нмелся военный суд в составе: Бнрюковнча — председателя, Богдановнча — прокурора, Кабычкнна — заіцнтннка, а также представнтелей от командного состава н от ннжннх чннов. Нам называлн только однн случай расстрела за грабеж, вынесенный этнм судом.
Однажды в Семежево явнлась делегацня нз глусскнх лесов от дезертнров Красной Армнн. Онн передавалн, что было пх около трех тысяч человек, все выходцы Мннской, Могнлевской, Внтебской н Смоленской губерннй. Большая половнна вооружена вннтовкамн, нмела несколько пушек (не помню, сколько называлн) н пулеметов. Прослышалн, что в Слуцке формнруется белорусское войско, н пошлн на соеднненне с намн, но не пробнлнсь. Потерялн половнну людей, часть снаряження н заселн в глусскнх лесах. йх команднровалн, чтобы связаться с намн. Получнв ннструкцнн, газеты, онн уехалн, н ннкакнх сведеннй о ннх больше не поступало.
Co временн выезда нз Слуцка Рада заседаннй почтн не устранвала, особенно по прннцнпнальным вопросам, так как днфференцнацня отбылась, н далеко не в нашу пользу. Члены презнднума Бнрюковнч н Сосновскнй (с последннм раныпе кое-как ладнлн), теперь определенно орнентнровалнсь на Балаховііча; Русак заболел тнфом (в Грнцевнчах), Жавріід же часто бывал в отлучках. Однако посвятнлн вечера 3—4, чтобы выработать декларацню Рады, составленную в весьма умеренных демократнческнх тонах, прнчем за основу была взята Уставная Грамота 25 марта.
йз-за невозможностн оборудовать свою тнпографшо мы вынуждены былм ограннчнться гектографамн. Былн размножены: упомянутая декларацня Рады, несколько лнстовок ко всем гражданам,
к красноармейцам, к крестьянам. Былн размножены также «Пагоня» Богдановнча, «Ад веку мы спалі» с нотамн. Предполагалось устропть культурно-просветнтельный клуб н курсы белорусознавства. Команднрованный в Внльно Кабычкнн закутнл в Барановнчах н дальше не поехал.
7 декабря красные войска нас вытурнлн нз Семежева, н Сгавка н Рада переместнлнсь в Нодчнцы, в нейтральную зону, в 2-х верстах от советской граннцы. Здесь нам прнходнлось туговато; населенне далеко не такое іцедрое, как на Слуцкой террнторнн, к нам отнеслнсь недоброжелательно, м нашн ннструкторы особого успеха не нмелн.
Нарекання на Раду, что она не сделала запасов, уснлнлнсь. Брнгада н Рада становятся кочуюіцей труппой н переезжают в Грнцевнчн, еіце дальше в глубь нейтральной зоны. Здесь пробылн до 15 декабря. Сгало несколько свободнее дышать, однако продовольственный вопрос не разрешнлся. Сгалн мы нажнмать на все кнопкн. Найвышейшая Рада что-то делала в этом направленнн; забегал комнссар Жаврнд, БВК — Якубецкнй, а позднее от Рады — Прокулевнч, все мы носнлнсь в понсках хлеба. Якубецкнй н я велн переговоры с несвнжскнм старостой об отпуске нам продовольствня. Сгароста решлл предварнтельно запрослть Варшаву. 14, влдно, по полученлл ответа, отказал нам в выдаче продовольствля. Якубецклй влдел у него на столе шлфрованную телеграмму л по некоторым деталям сделал вывод, что она относллась к нам.
Прлшлось прнбегать к реквлзлцлям у населенля. Между прочлм, войту местечка Грлцевлчл за то, что он не давал подвод л не подчлнялся друтлм нашлм распоряженням, всыпалл 25.
Нашл частл наткнуллсь на террнторнн Слутчлны на обоз, везшлй в Полыпу продукты. Как оказалось вскоре, это былл агенты, закупавшле продукты для польского ннтендантства, л пронлкалн для этого на советскую часть Слутчлны. Нлчтоже сумняшеся, нашл войсковые, на основанлл прлказа Рады № 1, запреіцаюіцего вывоз продуктов лз Слутчнны, реквлзлровалл его. Вмешаллсь жандармерля л староство, пролзошел веллклй скандал, но все же продовольствле намн не было возвраіцено, ценой ссоры co старостой Черноцкнм.
В Грнцевнчах пронзошел следуюіцнй значнтельный ннцндент. Мнроновнч, отрешенный военным судом брнгады от должностн начальннка контрразведкн, получнл разрешенне от военных властей формнровать конный отряд, по-внднмому, ддя польской службы, а не для брнгады. Его молодцы напалн ночью на деревню Малый Рожан (еслн не ошнбаюсь), форменно террорнзнровалн насе-
ленне, награбнлн 50 тысяч рублей н забралн 10 лошадей. Немедденно, в прнсутствнн пострадавшнх, всенародно внновннкн былн осуждены. Двонх йз ннх: Мнрончнка, служнвшего в нашей контрразведке, а другого фамнлнн не помню — был помоіцннком начальннка нашей мнлнцнн, — расстрелялн. Остальным предложнлн нлм быть заключеннымн в польскне тюрьмы (БВК договорнлась с соответствуюіцнмн польскнмн органамн, что осужденные намн будут отбывать срок наказання в польскнх тюрьмах, за ненменнем собственных), нлн же всыпать нм по 25. Все предпочлн экзекуцню, н зрнтелям представнлось необычайное зрелніце в польском стнле.
Командованне по стратегнческнм соображенням решнло перенестн Сгавку на Полесье в Мороч, нейтральную зону, в 1 версте от советской граннцы (не по соображенням лп быть блнже к Лунннцу, бывшей ставке Балаховнча, где егце осталнсь его отряды н склады). Здесь пронзошлн последнне бон: занятне Семежева белымн’, прнчем захвачены былн большне прнпасы снарядов, затем белые выбнты былн краснымн; снльные бон за Вызну, раньше занятую белымн, прнчем был захвачен ревком, прн отступлешш нз Морочн расстрелянный; на следуюіцнй же день выбнты былн краснымн. Это последннй крупный бой.
Дальше началась паннка. Наступленне Красной Армпн повелось весьма энергнчно. Передавалн, что в чнсле красных войск нмеются 4-й красный Варшавскнй полк, кавказскне отряды, попадалнсь в плен пермякн н т.д. Еіце пара дней, н красные появнлнсь в нейтральной зоне. Позднее, уже после лнквндацнн, носнлнсь слухн, ндуіцне нз польскйх сфер, что, по соглашенню между І4оффе н Домбскнм на Рнжской конференцнн, было разрешено советскнм войскам войтн в нейтральную зону на 77 часов для очнсткн зоны от банднтнзма.
Эту музыку давно пора было кончать. Еіце перед Вызнянскнмн боямн в Морочн мне по секрету передалн, что подготавлнвается захват брнгады н Рады балаховцамн, что будто бы брат Балаховнча, тот самый, который был на сьезде Слутчнны, уже находнтся ннкогннто в госшгтале брнгады, которым заведовал Павлюкевнч, что отряд в 500 чел. под командой Демндова вышел нз Лунннца, находіітся в 25 верстах от Морочн н ждет только снгнала войтн в Мороч, прнчем предполагалось арестовать часть командного состава н членов Рады; говорплн, что Балаховнчем н Белорусскпм Полнтнческнм Комнтетом вынесен прпговор: Прокулевнча, Жаврнда н Якубецкого повеснть.
Была н другая опасность, в данном положеннн менее серьезная, это заговор «слева». В. н М. Дубнны, Лнстопад н другне тоже ‘ Маюцца на ўвазе аддзелы 1-е Слуцкае брыгады
предполагалн арестовать Раду н команду брнгады н передать в рукн Советов. Значення этому можно было не прндавать, так как группа была немногочнсленна.
Сгавка была перенесена в 5-е н последнее место — в Заостровечье, пограннчное с Полыпей, нейтральная зона.
Прн отступленнн нз Морочн я был свндетелем незабываемой для меня картнны. По дороге нз Морочн в Заостровечье, на прнгорке лежалн трупы расстрелянных в эту ночь членов Вызнянского ревкома. Мне неудержнмо захотелось посмотреть на лнца замученных, я обошел всех, подолгу останавлнвался около каждого, смотрел на нскаженные мукой лнца н застывшне в предсмертных страданнях н судорогах позы. Нашн частн проходнлм одна за другой, a я все стоял, не в снлах сойтн с места, как будто стопудовая тяжесть на меня навалнлась... Распоряженпе закопать тела в братскую могнлу не было іісполнено, так как земля снльно промерзла н, вероятно, также в снлу полного развала войск.
В Заостровечье прншлось выдержать снльную атаку на собраннн офнцерства, которое нападало на нас за то, что мы, дескать, ввелн нх в заблужденне мнфнческнм правнтельством БНР; что мы не смоглп выполннть обеіцаннй — снабдпть оружнем н продовольствнем, что благодаря Раде пронзошел разгром н т.д. Прнсутствовал н Якубецкнй. Для нас картнна была ясна. Необходнмо немедленно покончнть с этой преступной комедней. В тот же день мы уехалн в Барановнчн на совеіцанне. Предварнтельно перед отьездом мы вместе с П.Бабарекой закопалн 2 яіцмка ручных бомб.
В Барановнчах оказалнсь Тереіценко н Жаврнд. Было решено лнквнднровать всю повстанческую акцню. Необходнмо постараться, чтобы вся брнгада перешла польскую граннцу н была, согласно положенню, ннтерннрована как войска БНР. Этнм также будет воспрепятствовано органнзацнп банд, что только могло бы скомпрометпровать нацдемовскнй характер повстання. С этнм решеннем Якубецкнй, Тереіценко н Жаврнд выехалн в Ставку. Там, однако, встретнлн протнводействне co стороны частн офнцерства, которые настанвалн на продолженнн борьбы с краснымн путем органнзацпн нерегулярных отрядов, органнзацнн днверснйных отрядов. Однако наше постановленне было прннято, н большннство нз брнгады перешло граннцу, было ннтерннровано свыше полутора тысяч человек.
Фннальная часть. Этнм, собственно говоря, не закончнлась Слуцкая акцня, борьба продолжалась, но стала односторонней, была борьба с балаховнчскнмн влняннямн.
Все же Балаховнчу, а с ннм н Алексюку почему-то важно было нметь Слуцкую брнгаду в свонх руках, нбо онн не покннулн свонм вннманнем брнгаду н в лагере пнтерннрованных. Велась там уснленная агнтацня нх агентурой н лнчно Мацелей, Павлюкевнчем н друтнмн за прнзнанне Балаховнча н Полнтнческого Белорусского Комнтета. Прнехал в лагерь н сам «батька», прнвез 600 комплектов белья, 300 бутылок водкн, коньяку н внна, н устронлн там на несколько дней попойку. Была оргапнзована запнсь охотннков в отряды Балаховнча, с соответствуюіцей декларацней. Насчнтывалн свыше полутора тысяч подпнсей, но намн установлено было, что большннство подложны, пнсаны одннм почерком многне фамнлнн. Назревала опасность, что в стенах лагеря онн не останутся п будут нспользованы Балаховнчем н зеленодубцамн. Тогда мы выкннулн следуюіцнй трюк. БВК нмела в своем распоряженнн военные проездные лнтера. Якубецкнй покннул нх мне штук 20, уже подпнсанных н с печатью, оставалось только заполннть названне частн военной, чнсло человек н место назначення. Впоследствнн Якубецкнй прнвлекался к ответственностн за утерю лнтеров. Вот по этнм-то лнтерам мы н перевелн ннтерннрованную брнгаду нз района Полесья в Белосток, где мы поставнлн нх в такое положенне, что онн былн недосягаемы для балаховнчской агнтацнн, так как счнталнсь за БВК. Впоследствнн нз Белостока брнгада была переведена в лагеря под Дорогуск, где ею н опековалась БВК н Найвышейшая Рада; былн посланы ннструктора для культурно-просветнтельной работы, проводнлнсь курсы белорусоведення н т.д.
Комедня все же продолжалась, к счастью, совершенно уже бескровная, но действнтельно опереточного характера. Хронологнческн это было несколько раньше, а нменно чнсла 17—20 декабря. Найвышейшая Рада выдала прнказ о назначешш Якубецкого главнокомандуюіцнм войскамн БНР Трн дня прншлось уговарнвать Якубецкого (помогалн этому также я н Жаврнд) прннять это назначенне, так как отлнчно он поннмал то смешное положеіше, которое будет заннмать в этой бутафорнн. Доводы: важны не результаты, не практнческне действня, а важно устронть бум, поднять шумнху, заставнть говорнть о белорусах н Белорусснн н т.д.
Пожалуй, это было стнльно для всего Слуцкого восстання, которое мы н старалнсь проводнть, снльно напнрая на внешнюю, декоратнвную сторону.
«Главнокомандуюіцнм» был выдан прнказ № 1. Характерен он тем, что в обіцнх выраженнях говормлось об «нзбавленнн от ярма чужнх народов», «бороться, пока белорус не станет хозянном своей
землн», «освобождення Белорусснн от захватчнков», «освобожденне батьковіцнны» н т.д., предоставляя расшнфровать, кто этн чужне народы: большевнкп, белополякн нлн же те н другне. Заключнтельные слова о незалежной н неделнмой Белоруссмн разьясняют мало-мальскн полнтнческн грамотному человеку (прнказ напечатан в «Беларускім слове» за 1921 год, от 6 января, № 5/76).
Второй п последннй прпказ Якубецкого как главнокомапдуюіцего был о награжденнн отлнчнямн за боевые заслугп офнцеров брнгады: Й.Залесского, А.Курловнча, А.Броновпцкого, П.Броновпцкого, Й.Богушевнча, А.Мпроновнча, П.Яновнча, Я.Семашко, Н.Керножпцкого н Й.Копеца (там же, см. № 6/77 за 7 января 1921 года).
Позднее в Внльне в 1921 году случакн нападалп на меня, что мало сделал для пнтерннрованных; обвнняліі, что я продал 3 млн 4 вагона сахара, a no другой верснн, солн, которые Найвышейшая Рада прпслала для реалмзацнп в деньгн для бріігады; обвннялн, что я получнл деньгп от Ковенского правнтельства БНР н прпсвонл себе. Действнтельно, я получнл 5 тысяч немецкнх марок для случаков, стоягцпх на познцнн БНР, н раздал нх по своему усмотреншо человекам 8—10. Деньгн былн пересланы нз Ковны через Кохановнча214, который н распространял этн сплетнн.
Полнтнческая сторона Слуцкого восстання была закончена следуюіцнм образом.
От пменп Слуцкой Рады была вынесена резолюцня, которая констатнровала, что co стороны Полыпн не было оказано ннкакой помошн восстанпю, наоборот — чнннлнсь препятствня. В следуюіцнх пунктах резолюцнн прнзнавалось едннственно правомочным правнтельством Ковенское правнтельство БНР. Все другне правнтельства, претендуюіцне на верховную власть над Беларусью, a нменно «Урад Кнорнна»*, Найвышейшая Рада, Полнтнческнй Комнтет с Адамовнчем во главе, прнзнаем незаконным. Дальше речь ндет о Балаховнче как погроміцнке, самозванце н т.д. Это постановленне напнсано в конце января 1921 года. Чтобы собрать большннство Рады, а нменно не менее 9 подпнсей (всего в Раде было 17 членов), я поехал в Несвнж за подпнсью Колпака", который н прнсоеднннлся к нам. Там у него застал человек 5 с советской стороны. Он сообіцнл, что собнрается «до хаты», н действіітельно в скором временн выехал.
* Іранічная назва ўраду савецкай Беларус:і (ССРБ), пададзеная па прозьвішчы сапраўднага кіраўніка рэспублікі — стаўленіка Масквы, тагачаспага старшыні Менскага губкому РКП(б) Вільгельма Кнорына.
" Маецца на ўвазе Янка Каўпак.
Впоследствнн я два раза выступал с докладамн о Слуцком повстаннн, освеіцая нх, как яркне проявлення нацдемовскнх, незалежннцкнх, демократнческнх настроеннй. Это было в Внльне в 1921 году, содокладчнком однн раз выступал Жаврмд. Павлюкевнч каждый раз в годовіцішу сьезда выступал с докладамн, прнчем, аналнзнруя нсторшо восстання, главной помехой, нзменнвшей весь ход событнй, счнтал эсеровскую группу.
Весь ход восстання мною опнсывался в хронологнческом порядке. Постараюсь теперь закончнть нзложенне краткнмн тематнческнмн сводкамн.
Польша н повстанне
Пробегая весь ход опнсываемых событнй, на основаннн прнведенных матерналов напрашнвается вывод, что Полына была чрезвычайно заннтересована в нсходе Слуцкого восстання. Было лн это стремленне совершенно поглотнть Слутчнну н ннкорпорнровать к себе, нлн же Полыпа могла бы довольствоваться протекторатом над Слутчнной, образовав буфер между Советамн н Польшей, с возможностью проводмть на Слутчнне свою полнтнку. В конце концов все это преследовало одну основную цель — создать протнвосоветскую террнторнальную еднннцу, важную в полнтнческом, стратегнческом н экономнческом отношеннях, которой Польша н могла бы так нлн нначе распоряжаться.
Начальный, подготовіітельный пернод, безусловно, ннспнрнрован нмн. Онн ловко нспользовалн полнтнческую снтуацню н местную обстановку, подсказывалн направленне всей нашей деятельностн. Действуя закулнсно, так как стеснены былн Рнжскнм прелммннарным договором о невмешательстве в советскне дела, а также потому, что прн явном польском давленнн встречалн бы протнводействне средн населення, не нмеюіцего в своей основной массе середняка н бедняка, онн не моглн доброжелательно к ннм относнться.
В первый подготовнтельный пернод науськнвалн на Советы, обеіцая свою помоіць оружнем, а также тем, что останутся на террнторнн Слутчнны, чтобы дать возможность сорганнзоваться в военном отношеннн. С этой стороны далеко еіце не сорвана завеса нх закулнсной деятельностн с Павлюкевнчем. По-внднмому, договоренность была больше того, что нам нзвестно. Поддержка нового Нацкомнтета, т.е. группы Павлюкевнча—Мацелн, покровнтельство балаховнчскнм тенденцням н стремленне передать в его рукн всю повстанческую акцню, явно проглядывавшне у белополяков снмпатнн к Алексюку н Белорусскому Полнтнческому Комнтету, ставку
на которых тогда онн делалн; сьезд в Слуцке 6 ноября прн нх блнжайшем покровнтельстве; сьезд Слутчнны, от которого онн ожндалн волензьявлення в свою пользу, открытая агнтацня в уезде (в городе не осмелнвалнсь) за прнсоеднненне к Польше н собнранне подпнсей под «ухваламн», попытка устранення протнводействуюіцнх Польше элементов (арест Освецнмского) н множество мелкнх фактов — все это, безусловно, ннспнрнровалось нмн. Но пробужденные нмн снлы, выявленне снльных нацноналнстнческнх тенденцнй на сьезде Слутчнны н последуюіцнй пернод заставнлн нх прнзадуматься. Суіцествованне обок с Полыней незалежной республнкн в тот момент грознло опасностью белорусскнм землям, находяіцнмся под нх оккупацней, еіде не оформнвшнмся, которые Польша не сумела прнбрать к рукам н в которых чувствовалнсь броднльные ферменты соцнального н нацнонального порядка. Декларатнвная сторона БНР нх беспоконла, но онн не зналн тогда, насколько нацдемы склонны к неустойчнвостн н комбннацнонной полнтнке.
He лшпено ннтереса отметнть, что во время рнжскнх переговоров, насколько это освеіцалось польской н белорусской прессой, Полыпа легко могла добнться прнсоедннення к себе н Мннска. Но Грабскнй215 — представнтель эндецнн, — с познцней которого солндарнзнровалнсь н польскне соцналнсты, не хотел нметь «белорусскую скулу» под Польшей н вел полнтнку по разьеднненню двух центров — Віільны н Мннска, так как в протнвном случае нужно было строііть Белорусскую республнку (я нмею под рукамн только «Беларускае слова». См. в нем за 1920 год статьн: в № 17 — «Беларусь і лінія Грабскага», № 21 — «Польскія дэлегаты аб міры і перамірыі», № 22 — «Прыяцелі і ворагі Беларусі», № 27 — «Прэлімінарны мір і сталы» н т.д.).
Прнмер Слутчнны для Западной Белорусснн мог быть опасным. Поэтому во взанмоотношеннях между намн наступает охлажденне, некоторое неустойчнвое, неопределнвшееся к нам отношенне. Вначале мы былн предоставлены самн себе, без поддержкн вооруженнем н спровоцнрованные внезапным уходом польскнх войск нз Слуцка н Слутчнны. Впоследствнн, однако, под влняннем Найвышейшей Рады н БВК, органнзацней с орнентацней на Полыпу, наступает некоторое компромнссное отношенне. Восстанне поддержнвается постольку-поскольку. Но та же Польша ограннчнвается почтн нсключнтельно обеіцаннямн. Нн оружня, нн денег, нн продовольствня добнться от нііх не моглн.
Во все время повстання Польша нмела свою агентуру средн Рады н брнгады, через которую была хорошо ннформнрована о всем
пронсходяіцем, о всех теченнях, о каждом деятеле, а также через агентов старалась направнть полнтнку в свое русло.
Мне нзвестны нз агентов дефензнвы, прнннмавшнх участне в повстанмн, следуюіцне: нач. контрразведкн брнгады Мнроновнч н его помоіцннк Реут, офнцер БВК, пріікоманднрованный к брнгаде в качестве начальннка оператнвного отдела, капнтан Борпк, Мацеля н, вероятно, уже в то время Павлюкевнч, во всяком случае, чрезвычайно ценный для ннх ннформатор н полнтнческая фнгура. Возможно, что уже тогда был агентом дефензнвы А. Курловпч. Кро.ме того, я вначале упомннал о некоем Куннцком, но непосредственно к Слуцкому повстаншо не прнчастен. Говоріілн, что н Бачко, участннк в первой войсковой тройке, фактнческн начавшей подготовку восстання, также являлся ннформатором н действовал по нх ннструкцням. І4мею основанле подозревать как агента дефензнвы Янушенко, начальнлка контрразведкн после Млроновлча.
Балаховнч н повстанне
В пернод Слуцкого восстаняя л перед этлм отношенле к Балаховнчу co стороны разллчных белорусскнх групп л органнзацлй окончательно не оформнлось. С одной стороны, желаіше сделать его нацлональным героем, борюіцлмся за незавнснмую БНР, героем — лзбавнтелем от коммуннстнческой властн, наталклвалось на неразборчлвость в средствах. Еслн бы не его блок с однознымн для нацдемов фмгурамл Савшікова л Алексюка, то весьма возможно, что с нлм бы нянчнлнсь незалежннцкне нацдемовскле кругл. Однако его связь с Савннковым л Алексюком не была случайной, как в обіцсм расценлвалось тогда белорусскнмл группнровкамн, а органлческл, конечно, вытекала лз поллтнческой концепцлл Балаховнча, опнраюіцегося, с одіюй стороны, на едлную неделнмую Россню, но завуалнрованную Учреднтельнымн Собраннямн Россші н Белорусснн, что он ставнл в свою программу, а с другой стороны, опнрался на Польшу открыто н определенно.
Был момент, когда Балаховнч предложнл свон услугн правнтельству БНР Ластовского. Это было в 1919 году, после лнквндацнн Юденнча. В конце концов не договорнлнсь, но тенденцня такая была, основанная на декларацнях Балаховнча, прнчем на его погромную деятельность во время Юденнча БНР как будто не обраіцала вннмання (см. рнжскнй журнал «На чужбнне»216, 1919 г., № 1, где помеіцены офііцнальные документы, касаюіцйеся его отношення к БНР). Правда, уже с середпны 1920 года у правнтельства Ластовского от-
ношенне к Балаховнчу становнтся резко отрнцательным, но вначале грех такой был.
Для характернстнкн отношеннй белорусскнх группнровок прнведу несколько нллюстрацнй нз «Беларускага слова», стояіцего на незалежннцкой платформе.
«...Мы вссьма охотно поддержнм Балаховнча, еслм он будет стоять за лозунпі незалежностм н неделммостн Белорусснм н когда его войска пойдут освобождать Белоруссню н вместе с Белорусскнм Правнтельством будут стронть государство» (№ 19, от 26 октября 1920 г.).‘
В этой статье за подпнсью К.Т." отмечалось, что после того, как Балаховнч связал свое нмя с Савннковым п отдельнымн неответственнымн лнцамн"*, он потерял всякое доверне, а полнтнческую декларацню его о федерацнн Белорусснн с Польшей автор статьн счнтает неправнльной.
Сымон Р-К. (Рак-Мнхайловскнй) в статье «Балаховіч і Беларусь» (№ 29, за 6 ноября) отмечает в своем разборе взанмоотношеннй между белорусамн н Балаховнчем многне стороны в его деятельностп, которые прнтягнвают к нему снмпатнн «шчырых» белорусов. Это его белорусское пронсхожденне, «демократ в душе, он н сторонннков себе подбнрал с выбором», органнзацношіые его способностн, «Батьковіцнну» свою любнт нскренно н желает ей добра. Телеграф разнес вестн, что 25 октября Балаховнч перешел польскую граннцу, установленную Рнжскнм договором, н поднял знамя (фнгурально н фактнческн) борьбы за незалежную Беларусь. Хочется отброснть сомненне н вернть в его нскренность, однако тень Савннкова, ндуіцая по пятам Балаховнча, заставляет с осторожностью относнться к нему.
Почему Балаховнч ндет с Белорусскнм Полнтнческнм Комнтетом, а не с белорусскнм правнтельством БНР с Ластовскнм во главе, сетует на нсго автор. Все-такн автору хочется вернть, что Балаховнч в конце концов пойдет по правнльному (т.е. незалежннцкому) путн н станет нацнональным героем.
Офнцмальное нзвеіценне пресс-бюро белорусского правнтельства сообіцает, что белорусская обіцественность н нацнональные органнзацнн не прнннмают на себя ответственностн за акцню Балаховнча, ндуіцего с Савннковым, так как нн одна нз белорусскнх нацнональных органнзацнй не соглашалась ынкогда на решенне ‘ У арыгінале: „Мы вельмі падтрымліваем генерала Балаховіча і будзем удзячны, калі ён будзе трымацца лёзунга Незалежнасьці Беларусі і калі войскі яго пойдуць вызваляць Беларусь і разам з Беларускім Урадам будаваць Дзяржаўнасьць шматпакутнай старонкі...".
" Кузьма Тереіценко. (Заўвага Ўл.Пракулевіча).
Подразумеваются Алексюк, оба Адамовнча. (Заўвага Ўл.Пракулевіча).
судеб Белорусснн Росснйскнм Учреднтельным Собраннем, но едннственным девпзом шнрокнх народных масс было н есть Белорусское Учреднтельное Собранне (№31, от 9 ноября).
В №28 этой газеты помеіцены копнн телеграмм, посланных Балаховнчем н Савннковым к Пнлсудскому н Врангелю, с нзвеіценйем, что Росснйская Народная Добровольческая Армня, которая ведет борьбу с большевнкамн за вольность всех народов н за мнр всего света, перешла польскую демаркацнонную черту н ндет вперед для освобождення незавнснмой Белорусснн, а также телеграммы членов Белорусского Полнтаческого Комнтета В Адамовнча, П. Алексюка н Й.Сенкевнча (его лнтературный псевдоннм — Ядвнпш Ш.*) н атаманов разлнчных партнзанскнх отрядов (в том чнсле ФедосеняХведогценя, о котором я упомннал ранее) с поздравленнем Балаховнча. По поводу этнх депеш газета делает шнрокнй, афшпнруюіцнй Балаховнча, громкнй заголовок: «Ген. Балаховнч начал войну за незалежность Белорусской Народной Республнкн».
А в следуюіцем № 29 той же газеты рядом co сдержанной в сравненнн co статьей Сымона Рак-Мнхайловского появляется заметка, в которой Балаховнч заіцніцается автором от обвнненнй в еврейскнх погромах.
Эту неустойчнвость познцнй по отношенню к Балаховнчу можно проследнть во всей белорусской прессе того временн.
Его актнвностн н его популярноспі, как вндно, н боялнсь, н надеяліісь на него, н относнлнсь к нему осторожно, н флмртовалн с ннм, но категорнческн ясно, безоговорочно не высказываліісь. В этот сложный полнтпческнй момент создавалось впечатленне, что энершчный „батька" завладеет террнторней Белоруссші, а, следовательно, хочешь не хочешь должны с нмм счлтаться как с снлой. Но снльнейшее желанне выдвннуть Балаховпча в нацнональные герон сдержнвалось его отрнцательной познцней по отношенню к БНР Ластовского н Найвышейшей Раде.
Зато группа Алексюка—Адамовнча безраздельно н безоговорочно прнзнала его, возвелнчнвала в герон н окружала ореолом (см. «Зьвястун»217 за 1920 г., орган Белорусского Полнтнческого Комнтета, а также позднейшне органы алексюковского направлення „Раніца" н „Родная страха"218 за 1921 год).
Даже позднейшая, пронсходяіцая 25—30 сентября в Праге, Белорусская Нацнональная Конференцня категорнческн все же не высказывается протнв него.
' Фактычная памылка Ўл. Пракулевіча. Ядвігін Ш. — літаратурны псэўданім Антона Лявіцкага, які насамрэч быў прыхільнікам ген. Сг. Булак-Балаховіча і ўдзельнічаў у ягонай вайсковай акцыі на Палесьсі.
Резолюцня гласнт: 1) что Балаховнч не нмеет ннкакой поддержкн co стороны белорусскнх нацнональных н поллтнческнх органнзацнй; 2) что, связавшн свое нмя с белорусскнм освободлтельным двнженнем, он не очнстмл себя от позоряшнх обвнненнй в еврейскнх погромах н грабежах;’ 3) что он самовольно обьявнл себя главнокомандуюіцнм белорусскнмн военнымн снламн н 4) выдавал акты государственного значення. Прннямая все это во вннманне, конференцня счнтает Балаховнча, — до того временн, пока он не оправдает себя перед белорусской обіцественностью, — узурпатором п авантюрнстом.
Хорошо выраженне: «...пока он не оправдает себя перед белорусской обіцественностью». Значнт, протнв его соцнальных концепцнй конференцня ннчего не нмеет, а с нацнональной стороны ему есть возможность оправдаться, («Сялянская Доля»219, выходнт в Ковно, № 4, за ноябрь 1921 г.).
Во все время Слуцкого восстання красной ннтыо проходнт внутренняя борьба незалежннцкой группы с балаховскнмн группнровкамн, которые, между прочнм, трудно было отлпчять н от польскнх орнентацнй.
Штабы брнгады н полковые, контрразведка, часть Рады — все было обсажено его сторонннкамн. Была неустойчнвость по отношенню к нему н у некоторых эсеров, особенно в первый пернод, пока мы былп в Слуцке.
Обраіцает вннманне, почему все же прн таком положеннн удалось сохраннть в Слуцком восстанмн незалежннцкнй его характер, отсепарнроваться от Балаховнча н не допустнть его возглавлять восстанне, а, впоследствнн, в пернод янтерната нспользовать его.
Я внжу главные прнчнны этого в обіцей установке на восстаіше как на демонстрацню нацдемовскнх лозунгов, установку, которая на первое место ставнла моральную, а не фнзнческую снлу. Практнческн Балаховнчу в органнзацнонном отношеннн был протнвопоставлен центр БНР, хотя бы в лнце Найвышейшей Рады, который, благодаря нашнм уловкам, переоценнвался н представлялся могуіцественным. Белорусская Войсковая Комнссня также содействовала удержанню брнгады от подчннення Балаховнчу, стараясь сосредоточнть управленне в свонх руках.
Органнзацнонно не подчнняясь Балаховнчу, Слуцкое восстанне, благодаря прнсутствню многнх его сторонннков, носнло налет балаховіцнны.
Уднвнтельно то, с какой настойчнвостью Балаховнч старался подчнннть себе Слуцкую брнгаду н возглавнть Слуцкое повстанчес‘ Как будто это подвергается сомненню. (Заўвага Ўл.Пракулевіча).
кое двнженне. Полмтнческн ему было это необходнмо, чтобы оправдать свою белорусскую фнрму, а в военном отношеннн — плацдарм, являюіцнйся преддвернем к Мннску.
К концу ноября его народная добровольческая армня была лнквнднрована н офнцнально не суіцествовала. Завладев же случчакамн, он, как феннкс нз пепла, снова бы воскрес, а его армня могла бы влнться в ряды слуцкнх повстанцев, н началось бы нензмернмое бедствне полнтнческого, соцнального м экономпческого характера, которое могло носнть н затяжной характер.
Слуцкое повстанне н дефензнва
Прн Слуцкой брнгаде во время так называемого Слуцкого повстання суіцествовала контрразведка, во главе которой стоял поручнк Мнроновнч. Вся эта контрразведка, по нашнм сведенням, безусловно, состояла на польской службе. Думаю, что Мнроновнч н в пернод до Слуцкого восстання также был связан с дефензнвой. Вспомннаю, что к нему весьма недоверчнво относнлнсь мы н раньше, во время первой польской оккупацнн, но фактов не было, еслн не счнтать того, что нсточннк средств его был нензвестен.
Когда у нас была проба сделать переворот н очнстнть Слуцкую брнгаду от балаховнчскнх н польскнх элементов н мы уже спустя 2 неделн после начала Слуцкого восстання арестовалн команднра брнгады Анцыповнча, а также Мнроновнча н его помоіцннка Реута, который позднее был расстрелян Чекой, Мнроновнч в свое оправданне лояльного к нам отношення говорнл: «Я знал, что вы ходнлн к советскому представнтелю в Слуцке (действнтельно был такой факт), а также знал о вашем конспнратнвном собраннн в день Слуцкого сьезда, однако вас не арестовывал». Когда ему удалось благополучно выкрутнться нз нашнх рук н он был только отстранен от контрразведкн, ему тотчас же была поручена дефензнвой органнзацня конного контрразведочного отряда. Позднее он тесно увязался с дефензнвой н работал где-то в районе Несвнжа, Клецка, Барановнч. Вероятно, н до сего временн продолжает работать.
Мацеля прнехал в Слуцк нз Впльны в конце октября нлн начале ноября; был лн он в то время связан с дефензнвой, не знаю, но позднее — наверняка. Сведенпя этн я нмел, еіце будучн в Вмльне в 1921 году. Тоже работал в районе Несвнжа — Барановнч. Ему поручалась органнзацня днверснонных банд.
Слуцкое восстанне впоследствнн дало н некоторые банднтскне шайкн, напрнмер, Броневнцкого.
По нашнм сведенням, почтн весь состав «Зеленого дуба» находнлся на службе дефензнвы офнцнально, н нмел задаішя разведкн не только на советской террнторнн, но н на польской; также поручалась нм органнзацня банд н т.д.
Найвышейшая Рада, роль ее в повстаннн
Найвышейшая Рада была тем центром, на который опнралась Рада Слутчнны, проводя ндею незалежностн БНР н сопротнвляясь ндейному влнянню Балаховнча н Алексюка н стремлеішю нх органнзацнонно захватнть в свон рукн повстанне. Найвышейшая Рада, непопулярная средн белорусскнх кругов н органнзацнй, так как ннчем себя абсолютно не проявнла, а также не пользуюіцаяся влняннем средн офнцнальных польскмх сфер, поддержкой Слуцкого повстання пропаганднровала, с одной стороны, ндею незалежностн БНР, с друтой стороны, счнтала, что однн факт появлення на сцене незалежннцкнх вооруженных сйл заставнт Польшу пойтн на уступкн культурно-просветнтельного п полнтнческого характера для Западіюй Белорусснн. С третьей стороны, она хотела укрепнть свое положенне средн белорусскнх органнзацнй н прнзнанне co стороны Польшн себя как высшего полнтнческого белорусского органа.
Познцня Найвышейшей Рады протнв Балаховнча н Алексюка была резко отрнцательная. Надо отдать справедлмвость: на автономню Слутчнны в рамках Польшн Найвышейшая Рада не пошла, может быть, н потому, что слуцкне нацдемы не соглашалнсь на такую комбннацню.
Пожалуй, благодаря такой познцнн Найвышейшая Рада, как нн старалась, не могла добнться от Польшн поддержкн повстання нн оружнем, нн деньгамн, нн продовольствнем. Деньгн мы, правда, получнлн, хотя сравннтельно в скромных размерах. Да не знаю, былн лн это спецнальные асснгновкн Полыіш на поддержку восстання, нлн же нз нных нсточннков.
Белорусская войсковая комнссня
БВК являлась частью польскнх войск, органнзованная спецнально для борьбы с Советамн. Псрвоначально председателем комнсснн был Алексюк, но соеднненнымн уснлнямн Найвышейшей Рады н другнх органнзацнй вместо Алексюка стал во главе Якубецкнй, незалежннцкой БНР-овской орнентацнн, а опекуном БВК стала Найвышейшая Рада, получнвшая возможность проведення там культурной работы.
Найвышейшая Рада стремнлась передать руководство Слуцкой брнгадой БВК, но повстречалнсь препятствня к этому. С одной стороны, Польша была связана рнжскнм предварнтельным договором, с другой — обстановка на месте, где препятствовалн этому сторонннкн Балаховнча. Реально помоідь БВК выразнлась в посылке командного состава, в отправке в школу подхорунжнх 30 человек молодежн нз Слутчнны, органнзацнн тапографнн, которая так н не функцноннровала, а также тем, что Якубецкнй являлся опереточным главнокомандуюіцнм белорусскнх войск.
Нн денег, нн оружня, нн амуннцнн, іш продовольствня — ннчего от БВК не было получено. Н с этой стороны Полыпа не поддержала повстанцев.
Эсеры, эсдекн. Нх роль в повстаннн
Мелкобуржуазная, соглашательская полнтнка этнх партнй, а также нацдемовская фнзнономня ясно выразнлнсь во время повстання.
Вначале, во время подготовнтельного пернода к вооруженному восстанню, онн резко выступалн протнв какого бы то нн было вооруженного сопротнвлення Советам, постепенно, однако, когда органнзацня повстанческнх снл полонофнламм н балаховцамн началась, онн уже выдвнгают ндею вооруженной демонстрацнн во нмя незалежной Слутчнны. Но н на этой познцнн не удержалнсь. Результаты сьезда, націіоналнстнческая фнзнономня этого сьезда н факт, что повстанне все равно отбудется, хотя н без мх участня, что помешать ему не в снлах, пробуднло н оформнло нх нацдемовскне настроення. Промелькнувшнй мпраж незалежной БНР, а также необходнмость борьбы с Балаховнчем н Полнтнческнм Комнтетом н опасность co стороны Польшн установнть протекторат над автономной Слутчнной определнлн дальнейшую познцню эсеров н эсдеков. Онп плетутся в хвосте масс н подчнняются настроенню кулацкого сьезда вестн вооруженную борьбу.
Протнв борьбы с Советамн онн высказываются н в первоначальный предсьездовскнй пернод не прннцнпнально, а чнсто практнческм, „не дерзают", счнтают бессмысленным.
Эсеры н эсдекн нскалн какую-то третыо сторону, не вндя, что мнр уже тогда разделен был на две частн: нмперналнстнческнй — с одной стороны, н советскнй — с другой.
Благодаря своей соглашательской полнтнке, онн обьектнвно нгралн на руку польской буржуазнн.
Прнчнны Слуцкого восстання
1. Неясная полнтнческая сіітуацня; статус-кво в Европе н тем более в Польше не было.
2. Отношенне Полыпн к народностям, ее населяюіцнм, еіце только слагалось, было не оформлено н поселяло надежду в некоторых нацдемовскнх кругах на благопрнятное для белорусов разрешенне белорусского вопроса.
3. Белорусскнй вопрос начал обсуждаться в крутах Антанты, н вооруженная форма проявлеішя борьбы за незавнснмость могла быть в нх глазах весомой велнчнной н оказать некоторое влнянне на разрешенне белорусского вопроса в орбнте Антанты. Прнчнна, почему нацдемы поддержнвалн повстанне н упорно стоялн за незалежннцкую его форму.
4. Рнжскнй предварнтелыіый договор, дававшнй возможность толковання 1-го его пункта как предоставлення права на суверенность Белорусснн co стороны Советов н Польшм.
5. Недовольство белорусской обіцественностн (н не только напдемовской) эпім договором, разьеднннвшнм Белоруссню на две частн.
6. Польша нграла, как органпзуюіцая снла этого восстання, первостепенную роль. Восстанме было ннспнрнровано ею (на этом подробнее останавлнвался в сводке: Полына п восстанне).
7. Балаховнч, Алексюк н К° через свонх сторонннков старалнсь проводнть в жпзнь замыслы Польшн, практнческн начавшн органнзацню повстаішя.
8. Агнтаціія польскнх агентов за прнсоедііненне к Польше.
9. Обстаіювка на месте, которая создает впечатленне в массах слабостн Советов н сіілы Полыші. Совершаюіцееся на глазах населення отступленне советскнх н занятае Слутчнны польскнмн войскаміі; отрезанность от мнра, благодаря чему прнходптся довольствоваться тенденцнознымн сведеннямн от белополяков, распространнтелямн слухов о разрухе в Советах являются также дезертнры, прнбываюіцне громаднымн массамн; создается впечатлешіе развала армнн; Врангель еіце не разбнт, Польша победнла, Балаховнч чнннт погромы, на юге Петлюра, Тютюнннк220, Перемыкнн еіце не ннтернмрованы. Все это — благопрнятные условня для апггаторов Польшн н Балаховнча.
10. Советы не окреплн после пораження на польском фронте н к моменту восстання (ноябрь месяц) оттянулн свон сіілы на врангелевскнй фронт, оставнв только заслоны.
11. Возможность нспользовать такую снтуацню, благодаря н экоіюмнческой разрухе в Советах в этот момент.
12. Громадное скопленне дезертнров, которые нз боязнн наказання не моглн оставаться на Слутчнне.
13. По соцнальному складу кулацкне элементы былн всегда снльны на Слутчнне, представлялн хорошнй горючнй матернал. Онн н дезертнры разных соцналыіых слоев н представлялн главную массу в восстаннн.
14. Уснленне фнскалыгого аппарата Советов л централнзацня хозяйственных органнзацнй; продналог начал взыскнваться более строго, чем раньше. Это бнло по кулаку.
15. Перегнбы власпі, особенно же в прнлегаюіцнх к Польше частях.
16. Раньше на Слутчнне стояло большое колнчество войск, продовольствне которых отчастн лежало на обязанностн местного населення. Днсцнплнна в армші еіце не была так снльна, как позднее, н это порождало конфлнкты с населеннем.
17. Пограннчное положенне с Полыпей, чем вызывалась необходнмость более сурового режнма н строгостн карательных мер.
18. Такое террнторнальное положенне Слутчнны благопрнятствовало уснленню центробежных снл.
19. Можно отметнть н пснхологнческнй момент: шансы на безнаказанность, так как в случае чего легко перебежать в Польшу.
20. Нацнональный вопрос Советамн еіце не был окончателыю разрешен, а практнческн чнннліісь всяческне препятствня в культурно-просветнтелыюй нацнональной работе. Это актнвнзнровало н оформляло нацдемовскне протестуюіцне настроення.
21. Эсеры н эсдекн co своей соглашательской полнтнкой н нацдемовской фнзнономней способствовалн уснленню антнсоветскнх настроеніій н актнвнзацші кулачества, отчастн н середняков.
Неман. 1996. №4. С. 156—196.
СА СЬЛЕДЧЫХ ПАКАЗАНЬНЯЎ ЯЗЭПА ЛАГІНОВІЧА-КОРЧЫКА
21 лютага 1936 г.
ВОПРОС: Укажнте подробно, кем нменно было органнзовано Слуцкое вооруженное восстанне, какая была проведена предварнтельная подготовнтельная работа, откуда былн получены средства н оружне н какова была ваша лнчная роль во всем этом.
ОТВЕТ: Осенью 1920 г., когда польскне военные частн отошлн от Слуцка, каковой оставался на короткнй пернод временн не занятым Красной Армней, в Слуцке образовалась „Слуцкая Рада", во главе которой стоялн белорусскне с.р. ПРОКУЛЕВРІЧ, РУСАК, ЖАВР14Д н др., фаммлнй которых не помню. Как впоследствнн мне стало нзвестно, „Слуцкая Рада" была органнзована полякамн для борьбы протмв советской властн, с целью оккупацнн Белорусснн Польшей. „Слуцкая Рада" органнзовала вооруженное восстанне н прпзвала населенне к участню в ее повстанческнх отрядах. Работа „Слуцкой Рады" по подготовке восстання велась под лозунгом образовання БНР. Я лнчно не прнннмал участня в подготовнтельной работе к восстанню, а поэтому не могу сказать, в чем она выразнлась н кем нменно проводнлась. На прнзыв Рады о вооруженном восстаннн я, как член партнн белорусскнх с.р., явнлся в Слуцк в Раду за указаннямн, что делать. Я был направлен в Слуцкнй полк н был зачнслен пнсарем во вторую роту. Одновременно был органнзован другой повстанческнй полк, названпя его не помню, н была ораннзована 1 -я Слуцкая брнгада. Во главе брнгады стоял бывшнй подполковннк царской армнн Сокол-Кутыловскіій, во главе Слуцкого полка первоначально стоял полковннк ЧАЙКО, а затем полковннк ГАВРІ4ЛОВІ4Ч. Ротой, в которой я служнл, командовал подпоручнк нлн поручнк КУРР1ЛОВ14Ч. Первой ротой этого же полка командовал поручнк ГУЗНЕЙ. Затем помню фамнлнн следуюіцнх офнцеров, участвовавшнх в этом восстаннн: БОГУШЕВНЧ, СЕМАШКО, ПОНТУС н РОГАЧ. Вооруженне частей н боепрнпасы поступалн от поляков, но какнмн путямн — мне нензвестно. В теченне месяца времеіш 1-я брнгада Слуцкой Рады вела бон с краснымн в районе Семежово-Вызна. Моя рота участвовала в занятнн Семежово. После пораження под Семежово нашн частн отступнлн в Польшу н былн ннтерннрованы. ПРОКУЛЕВНЧ, ЖАВРНД, РУСАК н др. руководптелн Слуцкой Рады эвакунровалнсь в Польшу, но онн не былн ннтерннрованы нмі арестованы. Офнцеры ГАВРРІЛОВЙЧ,
СОКОЛ-КУТМЛОВСКЙЙ, КУРНЛОВІ4Ч н ряд друтах тоже не былн ннтерннрованы полякамн н находнлнсь на свободе.
ВОПРОС: С кем нз представнтелей польского командовання н гражданскнх властей Вы н другне участннкн восстанкя нмелн встречн н разговоры, где н о чем?
ОТВЕТ: С месяц временн мы находнлнсь в какой-то деревне, недалеко от граннцы, оттуда былн направлены через Ляховнчн в Белосток. Всего ннтерннрованных было около 300 человек. В Белостоке нас разместнлн в казармах, где пробылн около 4-х недель. йз Белостока нас перевелн в лагерь под Дорогуском. Когда мы находнлнсь на первом пункте, к нам прнезжал член Нанвысшей Белорусской Рады ТЕРЕІДЕНКО Кузьма, который нмел встречн н совеіцання с командным составом, о чем — не знаю, н выступнл перед ннтерннрованнымн с речью н указал, что Нанвысшая Рада прнмет меры к нашему скорейшему освобожденшо. В Белостоке прнезжал к нам полковннк ГАВРІ4ЛОВІ4Ч, который обьясннл нам ошнбочность Слуцкой Рады в том, что она с первых дней своего суіцествовання не пошла на тесный контакт с Булак-Балаховнчем н не подчнннла ему свон частп. В Дорогускнй лагерь прнезжалн к нам ГАВРЙЛОВНЧ, СОКОЛ-КУТЙЛОВСКМЙ, КУРЙЛОВЙЧ н РУСАК, которые велн агнтацню за дальнейшую вооруженную борьбу с Советской властью, прн помоіцн поляков н велн вербовку в днверснонные банды БАЛАХОВЙЧА. Часть ннтерннрованных нм удалось завербовать. Я лнчно был протнв участня в бандах БАЛАХОВЙЧА. От польского командовання н правнтельства к нам ннкто не прнезжал, не счнтая прнходов отдельных польскнх офнцеров, которые контролпровалн жпзнь в лагере.
ВОПРОС: Кто нз представнтелей польскнх властей вел работу в лагере по вербовке агентов как для освеіцення настроення ннтерннрованных, так н для другой работы вне лагеря?
ОТВЕТ: Такая работа в лагере проводнлась полякамн, но я не могу сказать, кто нменно вел ее н кого нм удалось завербовать в качестве агентов. Знаю лншь, что, несмотря на строгнй режпм в лагере, отдельные людн пользовалнсь отлучкамн в город, нз чего заключаю, что онн завербованы полякамн. Однако фамнлнй этнх людей не помню. Меня лнчно не вызывалн для вербовкн.
ВОПРОС: Кто являлся комендантом лагеря п в какнх отношеннях Вы находнлнсь с ннм?
ОТВЕТ: Комендантом лагеря был поручнк ШУРПО, нменн его теперь не прнпомню, который до этого командовал ротой одного нз полков, соорганнзванных Белорусской Военной Комнссней н
находнвшнхся в подчнненнн ПНЛСУДСКОГО. Особых хорошнх отношеннй с ШУРПОЙ у меня не было, хотя он нспользовал меня как пнсаря для составлення отчетностн н ведеішя канцелярской работы.
ВОПРОС: В предыдуіцем показаннн Вы говорнлн, что полякн ускорнлн Ваше освобожденне нз лагеря с целью дальнейшего нспользовання Вас н друтнх с.-р. для борьбы с Советской властью. Кто руководнл этой работой co стороны поляков н комнтета с.-р., какне давалнсь днректнвы для разворачнвання этой контрреволюцнонной работы в Польше н на Западной Белорусснн, а также на террнторнн БССР?
ОТВЕТ: Дальнейшей контрреволюцнонной работой протнв Советской властн н за образованне в БССР нового правнтельства нз с.р., орнентнруюіцнхся на Польшу, руководнлн в Внльно ПРОКУЛЕВНЧ н ЖАВРНД. С кем нз представнтелей польского государства онн былн связаны — мне нензвестно. Прокулевнч н ЖАВРЦД давалн установкн на реэмнграцню в БССР, с целью проннкновення в КП(б)Б н аппарат Советской властн ддя ведення контрреволюцнонной работы, разворачнвалн в Западной Белорусснн агнтацню протнв Соввластн н компартан н одновременно, для обмана масс н сокрытня от ннх связн с польскнм правнтельством, давалн лозунгн об орнентацнн на правнтельство ЛАСТОВСКОГО в Лптве. Мне было в то время нзвестно, что ПРОКУЛЕВІ4Ч н ЖАВРРІД нмелн связь с белорусскнмн с.-р. в БССР, получалн от ннх ннформацню н контактнровалн свою деятельность, но я не знал, с кем нменно эта связь поддержнвалась. Предполагаю, что онн былн связаны с БОДУНОВОЙ221, ТРОФРІМОВЫМ н др. внднымн с.-р., оставшнмнся в БССР С ПРОКУЛЕВНЧЕМ н ЖАВРЙДОМ я встречался в Внленской Белорусской гнмназнн, Белорусском клубе н на квартнре у ЖАВРМДА в Внльно.
ВОПРОС: Какой характер носнлн Вашн встречн с ПРОКУЛЕВРІЧЕМ н ЖАВРНДОМ, возглавлявшнмн эсэровское двнженне н руководнвшпмн дальнейшей органнзацнонно-полнтнческой работой протнв БССР?
ОТВЕТ: Этн встречн носмлн поллтнческнй характер. На совеіцаннях с ПРОКУЛЕВНЧЕМ н ЖАВРРІДОМ, в которых я прнннмал участне как с.-р., обсуждалнсь полнтнческне н тактнческне задачн борьбы с БССР Прошу запнсать, что я не прнннмал участня в обсужденнн практнческнх шагов н поэтому я не могу сказать, как была построена тогда органнзацнонная снстема выполнення нашей программы.
ВОПРОС: Каковая была конечная цель этой программы дальнейшей борьбы с Советской властью, в выработке которой Вы прнннмалн участпе совместно с ПРОКУЛЕВНЧЕМ н ЖАВРІ4ДОМ?
ОТВЕТ: Наша конечная цель была образованне Белорусской Нацнональной Республнкн, нначе говоря — расшнренне польской оккупацнн на всей террнторнн Белорусснн.
ВОПРОС: Кто нз представнтелей польского кабннета н командовання прнннмал участне в выработке этой программы н плана оккупацнн БССР?
ОТВЕТ: Конкретно мне ннчего нензвестно об этом; знаю лшпь, что онн былн связаны с дефензнвой н польскнм генеральным штабом. Эта связь с дефензнвой н генеральным штабом конспнрнровалась, н поэтому меня не посвяіцалн в суіцность переговоров с полякамн.
Архіў КДБ Рэспублікі Беларусь. Аўтэнт., рук.
n_yJ BE Р Ж Л АЮ" АРЕСТ САНКЦКЯЙРУЮ
/ нацрвст/
1945 года.
Я.СПеруполномочевный Огдвла Ковгррарведкв ЕКО "CMEHU" 4-й Гварлейсаой'Танковой Арчав-Гвардвц ст.лейтввавт Г(ВЧАРЕНКО,рассмотрвв посгупянпйй в СКР "CMEHJ1" матервалы о преступвой деягельвоста граждаввна;
Р У С A К Васйлая Максймовача,1896 года рожлеввя.урожввца Мявской губерНйв.Слуцкого уееда,лвр.Ячвво,вв крастьян, владельца гасгрономвчвского магаэвна.обраровавве шсшвв,белоруса,палдавного Чвхословакав.члена органврацяв "Белорусская Рада",
Н А Ш Е Л;
чго РУСАК В.М.,булуча враждебво вастроев к Советской власта н сосгоя члвном паргнв эсеров, в 1920 ropy эмйграровал ва граввцу.Нахолясь в эмнграцан в 1924 гму всгупнл в членн авгасовегслой оргаввмцва "Бвлорусская Рада",в 193О году был аебрав председатвлак ■ егой Рады.когорая сгавала своей целью сверлввне Соввтской Ьіаста в Балоруссааа.В 1944 голу вемецкймв масгяма РУСАК был посяав на Свад белорусоявх эмвгравтов.
ПОСТАНОВМЛ;
Р У С A К ЕЬсалвя Максвмовача подвергнуть apecry a о б ы с к у.
опЕРупалнмочаіньй скр "смене" 4 гта ГВАРДЙЙ СТАРШНй ЛЕЙГЕЯАНТ
£ о г Л A С Е Н "
/ГСЕЧАРЕЖСУ
/ л у ц н к /
Пастанова на арышт органамі СМЕРШ Васіля Русака ў траўні 1945 г. у Празе.
ДАКУМЭНТЫ СА СЬЛЕДЧАЙ СПРАВЫ ВАСІЛЯ РУСАКА
Чэрвень 1946 г.
„УТВЕРЖДАЮ" Абвінавальнае заключэнне
Мннпстр Госбезопасностн БССР ЗАЦВЯРДЖАЮ
Генерал-лейтенант ПРАКУРОР БССР 19:
(Л. ЦАНАВА)222 20/VI 46
„7" йюня 1946 года.
ОБВЙННТЕЛЬНОЕ ЗАКЛЮЧЕНМЕ
По обвнненню РУСАК Васнлня
Макснмовнча в преступленнях, предусмотренных ст. ст. 66 п 76 УК БССР
(Следственное дело № 1327)
2 нюня 1945 года прн занятнн частямн Красной Армнн гор. Прага (Чехословакня) отделом контрразведкн „СМЕРШ" 4-й гвардейской танковой Армнн за актнвную контрреволюцнонную деятельность протнв Советского Союза был арестован вядный белорусскнй нацноналнст РУСАК Васнлнй Макснмовнч.
Пронзведённым по делу расследованнем установлено, что РУСАК, будучн враждебно настроенным к революцнонному двнженлю в Росспн в 1917 году, прнннмал участне в так называемом „Первом Всебелорусском Конгрессе" антнсоветскнх партнй н групп, прннявшем решенне о непрнзнаннн Советской властп н о созданнн „незавнснмого" белорусского государства, буржуазного тнпа.
(л.д. 8, 60-61, 91-92)
Находясь на „Первом Всебелорусском Конгрессе", РУСАК, познакомнвшнсь с вндным белорусскнм нацноналнстом ОСВЕТЙМСКІ4М н др., вступнл в контрреволюцнонную нацноналнстнческую органнзацню, нменуемую „Белорусская Соцналнстнческая Громада", членом которой н являлся до 1918 года.
(л.д. 98-99)
В 1918 году РУСАК, демобнлнзовавшнсь нз царской армнн, прнбыл к месту своего рождення в Слуцкнй уезд, где вступнл в партню белорусскнх соцнал-революцнонеров (эсеров).
(Л.Д. 179-180)
В пернод немецкой н белопольской оккупацнн РУСАК был нзбран старостой деревнн Ячево Слуцкого района.
В этом же 1918 году с занятнем частямн Красной Армнн террнторнн Слуцкого уезда являлся членом волостного нсполннтельного комнтета.
(л.д. 96-97)
Прн отступленіш Красной Армнн с террнторнн Слуцкого уезда в 1920 году по указанню партнн эсеров прннпмал актнвное участне в подготовке „Сьезда Слутчнны".
На „Сьезде Слутчнны" как актнвный нацноналнст был нзбрач председателем н руководпл всей работой с"езда.
По окончаннн сьезда была создана так называемая „Белорусская Рада Слутчнны", в состав которой был введен РУСАК. Являясь такнм образом одннм нз членов „рады", руководнл подготовкой „слуцкого восстання" протнв частей Красной Армші н Советской властн.
(Л.Д. 182-184)
После лнквндацнн „слуцкого восстання" в ноябре 1920 года РУСАК по решенню комнтета партнн эсеров выехал в гор. Вйльно, где прнннмал актнвное участне в бойкотнроваішн „Внленского сейма".
(л.д. 184-185)
В 1922 году РУСАК, не желая возвраіцаться на террнторню Советской Белорусснп, эмнгрнровал в Чехословакню, где в 1924 году вступнл в антнсоветскую органнзацню „Белорусская Рада", созданную белорусскнмн нацноналнстамн-эмнгрантамн н прнннмал актнвное участне в проведешш борьбы протнв Советского Союза, а с 1930 года являлся заместнтелем председателя названной „Рады".
(л.д. 186-189)
В 1941 году, после оккупацнн немецкнмн войскамн террнторнн Чехословакнн, РУСАК по заданню немецкнх оккупацнонных властей вместе с друтнмн нацноналнстамн-эмнгрантамн прнннмал непосредственное участне в созданнн „Главного Белорусского Нацлонального Центра" ддя обьедннення всех антнсоветскнх нацноналнстнческнх органнзацнй н формнрованнй н проведення борьбы протнв Советского Союза.
(л.д. 64-65, прнлож. ст. 91-98)
С 1943 года является генеральным уполномоченным созданного немцамн белорусского „правнтельства", нменуемого „Белорусской Центральной Радой", по заданню которого проводнл органнзацнонную пропаганднстскую работу протнв Советского Союза в Чехословакнн.
(л.д. 115-116, 160-161)
Во время Отечественной войны РУСАК В.М., как ярый белорусскнй нацноналнст нздал „этнографнческую" карту Белорусснн с граннцамн: на севере до Ленмнграда, на западе до Сувалкн, на юге до Кнева н на востоке до Можайска, которую разослал нностранным государствам.
(л.д. 10, 16, прнлож. ст. 100-102)
В то же время РУСАК нарнсовал белорусскнй нацпональный герб „ПОГОНЯ", который впоследствнн был прннят как отлнчнтельный знак созданной немцамн нз белорусов вооруженной снлы, нменуемой „Белорусской Краевой Обороной".
По этому же эскнзу РУСАК нзготовнл в городе Праге значкн для „БКО", которые направлял в Берлнн, где онн распространялнсь средн участннков „Белорусской Краевой Обороны".
(л.д. 190-193)
Как вндный белорусскнй нацноналнст РУСАК нмел теснуто связь с презндентом „Белорусской Центральной Рады" — Островскнм Р., по рекомендацнн которого был вызван на „2-й Всебелорусскнй Конгрес", для прннятня участня в его работе, однако по не завнсяіцнм от него обстоятельствам участня в нем не прннял. Несмотря на это, РУСАК, будучн в Мннске, нмел встречу с ОСТРОВСКЙМ, ЕЗОВЙТОВЫМ, ГУЗОВСКЙМ223 н др.
(л.д. 156-159)
Будучн враждебно настроенным к Советскому Союзу н Красной Армнн, РУСАК напнсал ряд статей антнсоветского содержання, в которых возводнл клевету на Советскнй Союз, коммуннстнческую партню, прнзывая белорусов-эмнгрантов к актнвной борьбе за созданне „незавнснмого" белорусского государства буржуазного тнпа.
(л.д. 149-153, прнлож. ст. 122-219)
Допрошенный в качестве обвнняемого РУСАК внновным себя прнзнал, (л.д. 15-18), кроме того нзоблнчается показаннямн свндете-
лей: МЙРОНЧЙК РМ. (л.д. 206-209), МЙРОНЧЙК Й.С. (л.д. 210-213), ПУПКЕВЙЧ Й.А. (л.д. 214-217) РОДЬКО В.Ф. (л.д. 220-227), ЧЕХОВЙЧ Б.К. (л.д. 238-241) н очной ставкой с РОДЬКО В.Ф. (л.д. 242-246), а также документамн, нзьятымн в архііве „Белорусской Рады" в Праге (прнложенне к следственному делу, том 2).
На основаннн нзложенного ОБВЙНЯЕТСЯ:
РУСАК Васнлнй Макснмовнч, 1896 года рождення, уроженец д. Ячево, Слуцкого р-на, Бобруйской областн, БССР, нз крестьян, белорус, подданный Чехословакнн, беспартнйный, женат, с высшіім образованнем, ннженер-агроном, прожнвал в гор.
Прага (Чехословакня), заннмался бакалейной торговлей.
В ТОМ, ЧТО: Будучн враждебно настроенным по отношенню к Советскому Союзу, на протяженші ряда лет проводнл актнвную антнсоветскую работу, направленную на отторженне от Советского Союза Белорусской ССР н созданне белорусского „незавнснмого" государства буржуазного тнпа, т.е. в преступленнях, предусмотренных ст. ст. 66 н 76 УК БССР.
Счнтая следствне по делу законченным, а внновность РУСАК[А] доказанной, руководствуясь ст. 211 УПК БССР,
ПОЛАГАЛ БЫ:
Следственное дело №1327 по обвнненню РУСАК[А] Васнлня Макснмовнча направнть на рассмотренне Военного Трнбунала Войск МВД Белорусского Округа.
ЗАМ.НАЧ. 4 ОТД. СЛЕДЧАСТЙ МГБ БССР
МАЙОР/ВОЛНОВ/
НАЧ. 4 ОТД. СЛЕДЧАСТЙ МГБ БССР КАПЙТАН / БОРЙСОВ /
„СОГЛАСЕН" ЗАМ. НАЧ. СЛЕДЧАСТЙ МГБ БССР ПОДПОЛКОВНЙК / СУХАРЕВ /
Діло №
ПРОТОНОЛ
Тытульная старонка пратаколу судовага паседжаньня Ваеннага Трыбуналу войскаў НКВД Беларускай акругі па справе В. Русака ад 29 чэрвеня 1946 г.
3 пратаколу допыту В. Русака
5—6 красавіка 1946 г.
ВОПРОС: Кем было органнзовано „Слуцкое восстаіше" н какой необходнмостью была вызвана его органнзацня?
ОТВЕТ: В ноябре 1920 года террнторня Слуцкого уезда оказалась на нейтральной зоне. С одіюй её стороны былн белополякн, с другой Красная Армня, кроме того к Слуцку надвнгалнсь органнзованные Балаховнчем банды, которые грабнлн крестьян.
Такое положеіше вызвало необходнмость создання на террнторнн Слуцкого уезда аддшннстратнвной властн, за что взялось само местное населенне, по ннііцнатнве которого был создан в г. Слуцке комнтет, куда входнлн Павлюкевнч, Жаврнд Павел н друтне, фамнлнн которых я в данный момент не пряпомннаю.
По нннцнатнве этого „комнтета" был созван „Сьезд Слутчнны".
Делегатом на „Сьезд Слутчпны" от Слуцкой волостн был нзбран я, Русак Васнлнй Максммовнч.
ВОПРОС: Какое участне в „Сьезде Слутчмны" вы лмчно пршшмалн?
ОТВЕТ: На „Сьезде Слутчнны" я был мзбран председателем „cbesAa" н руководнл всей его работой.
ВОПРОС: Какне решення былн прнняты „Сьездом Слутчнны"?
ОТВЕТ: „Сьезд Слутчнны" прннял решенне создать местную власть в Слуцком уезде, для этой целн была органнзована „Белорусская Рада Слутчнны''.
ВОПРОС: Что входнло в ее функцнн?
ОТВЕТ: Органнзацня местной властн.
Вопрос: Что предпрнннмалось „Белорусской Радой Слутчііны" для того, чтобы поддержнвать порядок в Слуцком уезде?
ОТВЕТ: "Слуцкой Радой" была органнзована мнлнцня, в которую было много желаюіцнх. После чего было решено органнзовать добровольческне военные частн нз чнсла добровольцев, в результате чего была создана 1-я Слуцкая брпгада, в которую входнлн 1-й Слуцкнй полк, Семежовскнй полк н Гресскнй полк.
ВОПРОС: Вы входнлн в состав правлення рады?
ОТВЕТ: Да, я был нзбран в состав „Белорусской Рады Слутчнны", председателем „Рады" был нзбран Владнмнр Прокулевнч.
ВОПРОС: Какую работу вы проводнлн как член правлення „Белорусской Рады Слутчнны"?
ОТВЕТ:Я был назначен в экономнческнй отдел „Белорусской Рады Слутчнны", но поскольку это было в стаднн органнзацнм, то должностн я там еіце не получнл н ннкакой работы там не проводнл.
ВОПРОС: Какую работу проводнла „Рада" протнв Советской властн н частей Красной Ар.мнн?
ОТВЕТ: Военные добровольческне частн, сформнрованные „Белорусской Радой Слутчнны", прііннмалн участне в боях протнв Красной Армнн в районах м. Тнмковнчн п Вызна.
После того, как частн Красной Армнн занялн террнторню Слуцкого уезда, „Белорусская Рада Слутчнны" была распуіцена п больше не суіцествовала. Часть членов вошла в правнтельство „Белорусской Народной Республнкн" (Прокулевнч), а часть прожнвала по своему желанню.
ВОПРОС: Чем заннмалнсь вы после того, как была распуіцена „Белорусская Рада Слутчнны"?
ОТВЕТ: Я после роспуска „Белорусской Рады Слутчнны" по заданню эсеров выехал в г. Внльню, где вошел в подчнненне комнтета по бойкоту внленского сейма с тем, чтобы г. Внльно н Внленіцнну (Внленскую губернню) отторгнуть от Польшн н создать там свободный город подобно Данцнгу.
Моя работа заключалась в пропаганде н агнтацнн за отторженне от Польшн г. Вмльно н Внленіцнны средн населення. Мною распространялась лнтература, получаемая нз Ковно, по селам н деревням Віілешцнны.
ВОПРОС: Членом партнн эсеров вы состоялн с 1918 по 1923 год. Расскажнте подробно о вашей практнческой деятельностн за указанный пернод временн.
ОТВЕТ: Как я показал выше, моя деятельность за пернод нахождення в партнн эсеров с 1918 по 1923 год заключалась в том, что я по указанню руководства партнн прнннмал участне в „Слуцком восстаннн" н после проводнл работу по бойкотнрованню Внленского сейма.
Друтой ннкакой работы я не проводнл.
Допрос окончен в 1 час 30 мннут 6/IV с перерывом от 2.00 до 10.00 5/IV н 17[00] до 22.00 5/IV 46 г.
Запнсано с мсшх слов верію, мною прочнтано, в чем н расішсываюсь — В. Русак
Допроснл: Зам. Нач. 4 отд. след. частн МГБ БССР — майорГр. Волнов.
Архіў КДБ Рэспублікі Беларусь.
MH! HCTEPGTBO ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТН
£І
£
£>, tp-у
Г.Х
4?
*
і
Д Е Л 0 №j£2^<
*
9
Начато ,. "
Окпнчёяо
'9^.:
.томах
I
і
После сулебпжо расс«о"рспму л пступлншя пэшуйюра в cury nacvo^ntec д;ло п&длеапт іісМр’ лепзому ■мзвршспйю в
дчв шподгшсхся в про.эдстве следетвегных дел, » акп» вагтых вв apjciija дсл п другне олаепы йлй ортлнй МГВ хотя бы н tpeitcuHo рролвводлтся всвлючнтельно черм
£
9
vttamm учпыоп <лп»рв.<
ОСЯОіШШВ:
Прнказ НКВД, Про-
Передача еледвтпепного дела
НКЮ
куплтууы
■ чловту а УНГір
Г^зл*’
I ПООТІІНОЯЛІМНгУ, ьш яачальянігом соот?о управлешія МГВ гестшелеіг,
ТС .дслу до.чжпа быть прнобіцепа :опня прг.говора
&
( 5
Сдано в опя:
/ж
Тытульны ліст судовай справы А. Сокал-Кутылоўскага. 1945—1946 г.
ДАКУМЭНТЫ СА СЬЛЕДЧАЙ СПРАВЫ АНТОНА СОКАЛА-КУТЫЛОЎСКАГА
8 сакавіка 1948 г.
„УТВЕРЖДАЮ"
НАЧ. ОТДЕЛА КОНТРРАЗВЕДКН „СМЕРШ"
47 АРМНМ — ПОЛКОВНМК
(подпіс) (П. КУРНН)
„20" сентября 1945 года.
ПОСТАНОВЛЕНМЕ
(о предьявленнн обвннення)
„20“ сентября 1945 года гор. Галле
Я, заместнтель Начальннка 3 Отделення Отдела Контрразведкн „СМЕРШ" 47 армнн — капнтан ПРІ43, рассмотрев матерналы следственного дела №1012 н прнняв во вннманне, что СОКУЛ-КУТІ4ЛОВСКІ4Й Антон Андреевмч достаточно нзоблнчается в том, что он, будучн арестованный органамн Советской властн, бежав нз-под стражн, остался прожнвать на террнторнн временно оккупнрованной Белорусснн, после чего стал работать іінспектором народных школ в органнзованной немцамн Ганцевнческой областн'. В этой должностн работал до нюля 1944 года, т.е. до отступлеішя немецко-фашнстскнх войск, вместе с которымн бежал в Германню.
Будучн ннспектором народных школ, внедрял фашнстскую ндеологлю в школах, а также нацяоналлстлческле лдел так называемого белорусского „правлтельства", лменовавшегося „центральной радой", с которымл лмел тесную связь.
Находясь в Германлл, по ллчной просьбе „Центральной радой" был направлен для работы в школе, готовяіцей офлцерскле кадры для так называемого белорусского войска, проводлвшего борьбу протлв Красной Армлл. Являясь преподавателем этой школы, было прлсвоено званле „майора".
В апреле 1945 года прлнял командованле батальоном в белорусском полку «СС» — с которым впоследствнн перешел на сторону амернканскнх войск, нмея намеренне уклоннться от возврагцення в Советскнй Союз.
‘ Мелася на ўвазе Ганцавіцкая акруга.
ПОСТАНОВНЛ:
Руководствуясь ст. ст. 128 н 129 УПК РСФСР, прнвлечь СОКУЛ-КУТАЛОВСКОГО Антона Андреевнча в качестве обвнняемого по ст. 58-1 „а" УК РСФСР, о чем обгявнть обвнняемому под распнску в настояіцем постановленнн.
Копню настоягцего постановлення направнть Военному прокурору 47 армнн.
ЗАМ. НАЧАЛЬННКА 3 ОТДЕЛЕНМЯ ОКР „СМЕРШ"
47 АРМН14 — КАПРІТАН ПРМЗ
Настояіцее постановленне мне обьявлено „20" сентября 1945 года.
Сокол-Кутыловскнй
^Ш^ТОСТАНОВЛЕНМЕ
я Пом.Не.ч.Ляювнчскоро Га.іотлела НКГБ ' (доджвость) (отдал н оргая) —
нквд вггр Сяр<ант ГЬсбевопвсносям;__
ОВШСЯІ■■.? :'
(впаява я фампляж)
рассмотрев поступмвшне в НКВД БССР матсрналы о преступной деятельностн
СООІ-'ДТЬШОМЮГО Антона Авдресвмча, 1SP2 года ровденйЯ.урочаіеад ф-ка
(флмялнл,-смя, отчастм я лругже * 1 •
Красноя гоі-а,б.Дунйнецвого уезда,слутнтель реіегмовнсго ііульта,времен устаноіочяыв даяжые) '
но беэ работы^/^фо^вает s д^Ост-ювДяхобі^чсіюго района^арановмч-
сго^ облестй.
Н А Ш Е А:
GgiaR-M..iLQy/l_^410H Авдрвявнч н 191» r^ny добрамльно ’встуша в (в прожіаольном нэложснвя дается.раяервутаж^
ермша деннквна м остквно брррдся протвв болычеввков. В неяале 1919 годг мотпайравка необходямостя арвста,
находнпея на ' луабв НССА в гор. Слуцке, в_ первых чяслак марта 1919 года армвсдятЛі аыдеряіій яа покаааяйА;
пезттнр^вм н перапел на сторону белопмяков.НаТОдясь в Пзльше бнл ■ іыдержкк in ахтов обследовавня рввязпя
няппанпт п ^стонна.где слутдд в гташл Кденвча я борался протнв Пб<А П »• *)
В 1920 тлу на тгопйтсюмп Эапоіной І.елоруссім органкэовал .отргд "Сжо-
аа_цп"2" й вгаі автйвнур борьбу протмв болввевйков.В 19S8 году будучй
сняцяннтом Остпгвсвой цажвн прясдедовал коммунйсфов, a no адресу
Кдрла Маркса наноснл всякне оскарбленйя,а поэтему -■
Пасганова НКВД БССР на арышт А. Сокала-Кутылоўскага ад 22 сакавіка 1941
г.
3 пратаколу допыту Сокала-Кутылоўскага
8 сакавіка 1948 г.
г. Менск
ВОПРОС: Расскажнте о своём участнн в Слуцком мятеже.
ОТВЕТ: В пернод ведення переговоров между представнтелямн военного командовання Польской н Красной Армней о заключення перемнрня частн Польской армнн постепенно отходнлн на запад. Отводя свон войска, Польское командованне не стремнлось к действнтельному мнру с Советскнм Государством, а оставляло всякне проволочкн, которые бы моглн дать ей возможность прн более лучшнх для неё условнях [органнзовать] военные действня протнв Советского Государства.
В частностн, одннм нз такнх моментов являлась подготовка белорусскнх нацноналнстов гор. Слуцка для органпзацнн вооруженного восстання под лозунгом — „за самостоятельную Белоруссню" н оставленне в этнх целях перед отходом нз Слуцка значнтельного колнчества оружня.
В середнне ноября 1920 года в Слуцке мятежннкамн был созван так называемый „сьезд Слутчнны" н нзбрана рада „Слутчнны" во главе с бывшнм судьей Слуцка Прокулевнч[ем|, которая н прнняла актнвную деятельность по распространенню средн населення разлнчных воззваннй н органнзацнн вооруженных отрядов.
В результате ее актнвной деятельностн была создана повстанческая брнгада чнсленностью до трёх тысяч человек, состоявшая нз первого Слуцкого н второго Грозовского полков.
Первое время во главе этнх вооруженных снл был поставлен бывшнй капнтан царской армнн Чайко, который перед монм прнбытнем был арестован по подозренню в связях с органамн Советской властн, н такнм образом брнгада оказалась без командовання.
Предложенне мною свонх услуг позволнло мятежннкам выйтн нз затрудннтельного положення н продолжііть свою вражескую деятельность, несмотря на то, что к этому временн мятежннкн оставнлн Слуцк н отошлн с боямн на правый берег рекн Морочь,
Прнняв командованне, я на берегу рекн органнзовал оборону.
В теченне десятн дней обстановка не нзменнлась. Нн Красная армня, нн мы операцнй не предпрнннмалн, за нсключеннем стычек между отдельнымн группамн.
He получнв поддержкн co стороны населення, мы оказалнсь почтн нзолнрованнымн, н нам предстояло нлн сдаться Красной
Армнн н прекратнть борьбу, нлн продолжать борьбу, но в этом случае необходнма была помоіць.
РІзбрав путь до последішх возможностей борьбы с Советскнм Государством, я в ноябре 1920 года выехал в гор. Барановнчн н обратнлся в штаб стоявшнй там Польской армнн с просьбой оказання нам вооруженной помогцн. Однако Польское командованне, сославшнсь на мнрный договор с Советскнм Государством, предложнло сопротнвленне прекратнть н повстанцев отвестн в тыловые районы Польшн, что я н сделал.
Такнм образом закончнлся Слуцкнй мятеж!
ВОПРОС: Какова дальнейшая судьба участннков мятежа?
ОТВЕТ: Согласно указання Польского командовання брнгада мятежннков мною была отведена в местечко Ляховнчн, Барановнчской областн, где была разоружена Польскнм командованнем н направлена эшелоном вначале в гор. Белосток, а затем в гор. Дорогуск, откуда в марте 1921 года все солдаты н офнцеры брнгады распуіцены по домам.
С роспуском участннков мятежа по домам я так же выехал к месту жнтельства своей жены в местечко Городея, Несвнжского района, Барановнчской обл.
ВОПРОС: Чем вы заннмалнсь, прожнвая в Полыпе?
ОТВЕТ: После прнезда к жене, до сентября 1939 года, т.е. до воссоедлнення Западных частей Белорусснн к Белорусской Советской республнке, я прожнвал в разных районах Барановнчской н Пннской областей н работал учнтелем в польскмх школах н одновременно являлся свяіценннком православной церквн.
Установленне на террнторнн Западных областей Белорусснн Советской властн я прннял недоброжелательно, но ннкакнх мер борьбы с нею не прнннмал, а остался на жнтельстве в местечке Остров, Ляховнчского района, Барановнчской областн н работал первое время учнтелем средней школы, а затем техннком-стронтелем барановнчской автобазы н десятннком спецстронтельства.
Архіў КДБ Рэспублікі Беларусь.
ДАДАТАК
ПЕСЬНІ СЛУЧЧАКОЎ-ПАЎСТАНЦАЎ
ВАЯЦКІ МАРШ
(М. Краўцоў)
Мы выйдзем шчыльнымі радамі На родны, вольны свой прастор Хай воля вечна будзе з намі, А гвалту мы дамо адпор.
Хай ажыве закамянелы
Наш беларускі родны дух;
Штандар наш бел-чырвона-белы', Пакрый сабой народны рух.
На бой за славу і за волю
Народу беднага свайго!
Браты! Цярпеўшыя даволі, На бой мы ўсе да аднаго!
Імя і сілу беларуса
Няхай пачуе й бачыць той, Хто сьмее нам нясьці прымусы І першы выкліча на бой.
Браты! Да шчасьця мы падходзім, Хай гром гудзе яшчэ мацней: Ў крывавых муках мы народзім Жыцьцё Рэспублікі сваей.
Беларусь. 1919. 30 кастрычніка.
У «Беларускім сьпеўніку» Ўл. Тэраўскага (Менск,1921 г.), гэты радок песьні зьменены: „Свабодны сьцяг, штандар чырвоны". Але ноты сьпеўніка былі набраныя раней (выданьне рыхтавалася яшчэ ў 1920 г. культурна-асьветнаю сэкцыяй Беларускае вайсковае камісіі), таму крамольную згадку пра бел-чырвона-белы сьцяг на загад балыпавіцкае цэнзуры замалявалі ў друкарні чорнаю фарбаю, што бачна на зьмешчанай ілюстрацыі.
Ноты да «Ваяцкага маршу» (зь «Беларускага сьпеўніку» (1921) Ул. Тэраўскага).
ПЕСЬНЯ СЛУЧЧАКОЎ*
Яшчэ Паляк ня быў панам тут на Беларусі
Яшчэ прыдзе час наш разам чужынцоў падушым.
Прыпеў:
Гэй наперад, наш народзе, моц наша не слаба, зараз з могілак выходзіць атаман Нябаба.
Пойдзе бойка роўным тэмпам, даўнейшым не горша, Што заможным
нашым панам ня дасць мейсца Польшча.
Прыпеў:
Гэй наперад... і г. д.
Архівы БНР. Т. 1. Кн. 2. С. 1027.
БЕЛАРУСКАЯ МАРСЭЛЬЕЗА (Гарманізацыя Ул. Тэраўскага)
І.Ад веку мы спалі і нас разбудзілі, Мы знаем, што трэба рабіць!
Што трэба свабоды, зямлі чалавеку Што трэба зладзеяў пабіць!
2.Што гэта за марная доля няшчасная Бяз хлеба, бяз грошы працуй...
Усюды ганяюць, усюды сьмяюцца, Ну, проста, хоць крыкні «ратуй!»
З.Сьмяюцца над намі багатыя людзі, Здаецца, панамі іх зваць.
Мы доўга цярпелі, цярпець больш ня можам — Дык пойдзем мы долі шукаць!
4,Мы дружна паўстанем з касамі, сярпамі Прагонім з зямлі палачоў!
Няхай нас сустрэнуць палямі, лутамі Грамады працоўных людзёў!
Тэраўскі Ўл. «Беларускі лірнік». Бэрлін, 1922. С. 89—90.
‘ Дата невядомая.
У ЧУЖАЦКАЙ НЯВОЛІ
Песьні інтэрнаваных 1-й Слуцкай Брыгады Стральцоў'
I.
Равуць-стогнуць лясы, горы, шырокія полі. Плачуць-стопгуць беларусы ў чужацкай няволі.
Трацім тут свае мы сілы, церпім цяжкі мукі, За што ж, Божа міласэрны зьвязаў ты нам рукі?
Гэй вы, гэй вы, браты нашы, дзеці горкай долі, Што ня йдзеце вызваляць нас зь цяжкае няволі?
II.
Час Беларуса, ужо час — Маці-краіна нас кліча. Ўстанема дружна, ураз Сіл нашых вораг ня зьліча.
Прыпеў:
Рушымся ў бой
Усёй грамадой За люд працоўны, За волю і роўнасьць!
Грозны падходзіць мамэнт — Бой пачынаем рашучы!
Скрышым старое ўшчэнт — К Волі змагарна ідучы.
Прыпеў.
У песьнях бязудзерж таім, Вецер штандарамі вее, Прысягу складаем ім, Роднай ня здрадзіць надзеі.
Прыпеў.
Бурны нас радуе дзень, Кліч агалошвае полі.
Сонца вітайце прамень Праўды сялянскай і Волі.
Прыпеў.
Дужая моц грамады Ў перамозе зарука, Больш нас ня чэпіць бяда, Годзі напасьцяў, прынукаў!
Прыпеў.
Край абаронім грудзьмі Ад панаваньня палацаў Вольнай працоўнай сям'і Ўспор красавіціме праца!
Прыпеў.
Стужынская Н. Ахвяравана Слуцкаму паўстаньню. Спадчына.
1996. №4. С. 133—137.
СА ЗБОРАУ Л. ВІТАН-ДУБЕНКАЎСКАГА
Тры трубы залотыя
(На тле старасьвецкіх
Ай лес к лесу клоніцца, Вярхушачкі ломяцца!
Ай люлюхны, люлюхны: Тры трубы залотыя.
Як зачула матухна Тры трубы залотыя, Ай люлюхны, люлюхны: Тры трубы залотыя.
„Ці ня мой-жа то сыночак На вайну саружаецца?" Ай люлюхны, люлюхны: На вайну саружаецца?
А ў першую зайгралі, Конікаў сядлаючы!
Ай люлюхны, люлюхны Конікаў сядлаючы!
беларускіх вайсковых песьняў)
А ў другую зайгралі, — 3 хаты выпраўляючы! Ай люлюхны, люлюхны: 3 хаты выпраўляючы!
А ў трэццюю зайгралі, Вайну падымаючы!
Ай люлюхны, люлюхны: Вайну падымаючы!
Ай лес к лесу клоніцца, Вярхушачкі ломяцца!
Ай люлюхны, люлюхны: Вярхушачкі ломяцца!
Ай плакала матухна, — Сыночка чакаючы!
Ай люлюхны, люлюхны: Сыночка чакаючы!
Наша Думка. 1921. 15 красавіка.
ЗЬ ІНТЭРПРЭТАЦЫЯЎ В. РУСАКА 3 народнага'
Пры дарозе тры крынічанькі... Любіў Янка тры дзяўчынанькі — Адну любіў — бо з усходу, А друтую — бо з заходу, А трэцюю — бо прыгожую.
Што з усходу — не надзівіцца, Што з заходу — не натрапіцца, А як з трэцяю ды прыгожаю — He налюбіцца, не нацешыцца...
Шмат ён часу надумляецца, а надумаўшы — упэйняйецца, Што з сваею ды прыгожаю — Ён ніколі не растанецца.
Пакідаў адну — бо здакучыўся, Пакідаў другу — бо разгневаўся, А як з трэцяю ды прыгожаю — Янка з радасьцю павенчаецца.
Асяддаў каня, каня белага Ды ў паўстанскі гурт сабіраецца, А прыгожая, яго любая, У дарожаньку выпраўляецца.
Ой, цьвятуць сады — усе вясновыя, На лугу туман — падымаецца, А ў нашага ды малойчыка — Сэрца радасьцю напаўняецца.
Iskry Skaryny. 1934. №4. С. 28—29.
' Трансьлітаравана зь беларускай лацінкі.
ПЕСЬНІ СЛУЧЧАКОЎ ЧАСОЎ ЗБРОЙНАГА ЧЫНУ
І АНТЫБАЛЫПАВІЦКАЕ ПАРТЫЗАНКІ ПАЧАТКУ 1920-Х ГГ.
Ой, зашумеў лес
Ой, зашумеў лес, Затрашчала ляшчына. Паехаў мілы — Заплакала дзяўчына. Ой, ні крой сэрца, Hi ўмывайса сьлязою, Скора вярнуса, Пабяромса з табою. Бывай здарова Са старымі бацькамі, А я паеду, Сгрэнуса з маскалямі, Наляцеў віхор, Дай вецер з-пад Грозава, Зблытаў, паламаў, Голяйка бярозава, Ой, зашумеў лес, Затрашчала ляшчына. Паехаў мілы — Заплакала дзяўчына.
Чорна грэчка
Чорна грэчка, белыя крупы, Трымаймаса, браткі, купы.
Як ні будам трымаціса, Будуць людзі сьмяяціса.
Ой, мой родзе, род вялікі, Хай заграюць нам музыкі,
Каб здаровы пілі, елі, Самі сабе панства мелі.
Чорна грэчка, белыя крупы, Трымаймаса, браткі, купы!
Цячэ рэчка з-пад мястэчка
Цячэ рэчка з-пад мястэчка, долам ніглыбока, Іці мусіш ваяваці, Бо ўраг нідалёка.
Пакідаю цябе, люба, на людзей, на Бога, а ужэ ж мне, маладому, у войска дарога.
Усталі хмары на усходзя чорнымі клубамі, Забіў конік вараненькі ў зямлю капытамі.
Сышлі хмары, згінуў вецяр, Крумкач пралятая.
Усе хлопцы з войска ідуць, а мой дзе — хто зная?
Заплакала стара маці Горкімі сьлязамі, Ўбілі сына маладога Ў баі з маскалямі.
Запісаныя Марыяй Сідаровіч ад Сяргея Шпака (в. Сярэднікі Слуцкага раёну) у жніўні 1999 г.
Уніформа жаўнераў і афіцэраў
1-е Слуцкае брыгады стральцоў Войскаў БНР
Як відаць з дакумэнтальных крыніц ды ўспамінаў удзельнікаў Слуцкага змаганьня 1920 г., вайсковым аддзелам случчакоў падчас збройнага чыну бракавала як зброі, гэтак і ўніформы. Добраахвотнікі йшлі ў Семежава, каб далучыцца да паўстанцаў, хто ў чым: у сялянскай вопратцы, напоўвайсковым адзеньні. 12 афіцэраў, што прыбылі ад Беларускае Вайсковае Камісіі з Лодзі ды Горадні, былі апранутыя ў сваю адпаведную ўніформу. Дзеля падняцьця агульнае вайсковае дысцыпліны ды баёвага духу ў шэрагах 1-е Слуцкае брыгады ейныя камандзіры імкнуліся пазбавіцца падобнай стракатасьці ў вайсковым абмундзіраваньні і рабілі ўсё магчымае, каб прывесьці сваіх валанцёраў да выгляду, які б адпавядаў годнасьці Беларускага Войска. Зрабіць гэта з-за адсутнасьці патрэбных грошай ды ў кароткі тэрмін было вельмі цяжка. У тых умовах шлях быў адзіны — здабываць зброю ды амуніцыю ў баі з ворагам. Юрка Лістапад у сваіх успамінах узгадваў, як у мястэчку Капыль «беларусы заханілі ... цэлую роту маскоўскіх чырвонаармейцаў з канцылярыяй і ўсёй амуніцыяй... Бывалі выпадкі такія, што палонны маскоўскі чырвонаармеец, якога ггусьцілі на волю, йшоў назад у свой полк, падгаворваў балей таварышаў, яны абакрадвалі амуніцыю й аружжа ў сваіх ротах і пераносілі да беларускага войска. Такіх выпадкаў было ііямала ...»*. Забясьпечыць усіх аднастайнаю вайсковаю ўніформай хоць бы расейскага ўзору не было магчымасьці. Паводле цьверджаньняў гісторыка А. Латышонка, найбольш характэрнаю ўніформаю «случчака» стаўся саматугам шыты мундзір з даматканага (шэрага) палатна: куртка кшталту францускі фрэнч, сялянскія нагавіцы, зайчыная аблавуха, боты або чаравікі ці лапці з акруткамі.
Нягледзячы на цяжкія матэр'яльныя варункі побыту слуцкіх ваяроў у палявых умовах ды ў час баёў з бальшавіцкімі палкамі, камандзірам беларускіх фармаваньняў паступова ўдалося надаць сваім жаўнерам ды малодшым афіцэрам выгляд шыхтовага вайскоўца. Ёсьць згадкі пра тое, што камандавы склад 2-га Грозаўскага палка меў каўняровыя нашыўкі з выяваю Пагоні альбо бел-чырвона-белую апаску. Таксама некаторыя камандзіры брыгады пасілі на левай нагрудзёвай кішэні фрэнчу ганаровы мэталёвы знак «Пагоня» ў вянку. У канцы лістапада ў Семежаве, у прысутнасьці аднаго з кіраўнікоў Найвышэйшае Рады БНР Кузьмы Цярэшчанкі ды старшыні Беларускае Вайсковае Камісіі Андрэя Якубецкага камандзірамі 1-е Слуцкае брыгады быў праведзены вайсковы парад. Жаўнеры ды афіцэры ўсіх збройных аддзелаў случчакоў, якія бралі ўдзел у парадзе, мелі наплечнікі нацыянальных колераў.
Віктар Астрога
‘ Гл. с.150.
Карта Случчыны падчас антыбальшавіцкага збройнага чыну.
1. Сяляне вёскі Лучнікі Слуцкага павету. 1910-я гг. Фотапаштоўка С. Юхніна.
23 Тнпл «Клэруссчвго нрості.ямнна Тур йГмеіагім biabrtisktego
2. Селянін Слуцкага павету. Пачатак XX сг. Фотапаштоўка С. Юхніна.
3. Песеньніца з в. Серагі Слуцкага павету. 1908. Фота С. Юхніна.
5 Слуцнп». Вкд-ь ст. моста. Sluck. Widok z mostii
4. Слуцак. Від з маста праз р. Случ. 1910-я іт. Фотапаштоўка С. Юхніна.
5. Слуцак. Вул. Шырокая. На пярэднім пляне былы кальвінскі збор, дзе ў царскі час месьцілася расейская мужчынская гімназія. 1910-я гт. Да Першай сусьветнай вайны тут вучыліся знаныя дзеячы беларускага вызвольнага руху: Язэп Дыла, Павал Жаўрыд, Юльян Сасноўскі, Аляксей Кабычкін ды інш. Фотапаштоўка С. Юхніна.
6. Будынак Слуцкай камэрцыйнай вучэльні. Падчас польска-савецкае вайны тут месьціўся Беларускі нацыянальны камітэт Случчыны, управа «Папараць-Кветкі». На 2-м паверсе будынку ладзіліся беларускія тэатральныя ігрышчы, праводзіліся лекцыі настаўніцкіх курсаў беларусазнаўства.
7. Антон Сокал-Кутылоўскі, студэнт Пецярбурскага ўнівэрсытэту. 1910-я гг.
8. Мікалаеўскі праваслаўны сабор у Слуцку, які ачольваў будучы япіскап Слуцкі а. Мікалай Шамяціла. 1910-я гг. Фота С. Юхніна. У 1932 г. сабор узарваны бальшавікамі.
9. Навучэнец беларускае гімназіі ў Слуцку Міхась Каберац, адзін з удзельнікаў Слуцкага збройнага чыну. У 1920-гг. — сгудэнт Праскай вышэйшай палітэхнічнай школы.
10. Артыст драматычнае дружыны «Папараць-Кветка» Васіль Тышкевіч.
11. Пячатка таварыства «Папараць-Кветка».
12. Сябра таварыства «ПапарацьКветка», настаўнік Мікалай Мамчыц.
13. Сябры Беларускага культурна-асьветнага таварыства «Папараць-Кветка». Слуцак, 1920 г.
14. Сгаршыня гуртка «Зарніца» ў в. Старыца, пісьменьнік Алесь Каўпак (Зрэбны).
15. Сябра сгарыцкага гуртка «Зарніца», будучы знаны літаратуразнавец Адам Антонаў Бабарэка.
16. Настаўнік Сгарыцкай пачатковай школы Адам Міхайлаў Бабарэка.
17. Кіраўнік харавой сэкцыі «Папараць-Кветкі» Васіль Русак. 1920 г.
18. Настаўніца пачатковых клясаў Слуцкае беларускае гімназіі Марыя Ярац.
19. Кіраўнік настаўніцкіх курсаў беларусазнаўства ў Слуцку Янка Станкевіч.
20. Сгаршыня ЦБШР, кіраўнік культурна-асьветнае сэкцыі БВК, адзін з рэдактараў гарадзенскае газэты «Беларускае Слова» Сымон РакМіхайлоўскі.
21. Адзін з кіраўнікоў Найвышэйшае Рады БНР, старшыня Часовага Белнацкаму ў Менску Кузьма Цярэшчанка.
22. Пячатка Часовае Беларускае Рады Случчыны. 1920 г.
23. Кузьма Цярэшчанка (справа) са старшынём Беларускае Вайсковае Камісіі маёрам Андрэем Якубецкім. Восень 1920 г.
24. Былы навучэнец Слуцкае беларускае гімназіі, матурыст Віленскае беларускае гімназіі Лявон Рыдлеўскі. 1922 г.
26. Падпаручнік Беларускае Вайсковае Камісіі Макар Касьцевіч (Краўцоў).
25. Павал Жаўрыд у гады Першае сусьветнае вайны.
27. Сябра Беларускае Рады Случчыны Ўлас Дубіна.
28. Сябра Беларускае Рады Случчыны Юрка Лістапад.
29. Капітан Мікалай Дзямідаў, удзельнік Палескага паходу ген. Ст.Булак-Балаховіча, пэўны час быў афіцэрам сувязі паміж вайсковымі аддзеламі балахоўцаў і случчакамі.
31. Паштовая марка слуцкіх паўстанцаў (з калекцыі Ўл.Цярохіна).
30. Арганізатар слуцкае беларускае міліцыі Іван (Ян) Мацэля.
32. Адзін з арганізатараў слуцкага народнага апалчэньня Пётра Бабарэка.
33. Сувязная слуцкіх паўстанцаў Люба Зяньковіч.
34. Начальнік штабу 1-е Слуцкае Брыгады Войскаў БНР капітан Антон Борык.
35. Актывіст беларускага маладзёвага руху на Случчыне Янка Зянюк.
36. Сябра Беларускае Рады Случчыны Сяргей Бусел. 1920-я гг.
37. В.Русак, рэвідэнт па культурнаасьветных справах БВК. 1921 г.
38. Адзін з апошніх кіраўнікоў «Папараць-Кветкі» Пётра Зянюк.
39. Першы Беларускі партызанскі аддзел на чале з Лукашом Семенюком (у цэнтры). 1920 г.
40. Генэрал Сганіслаў Булак-Балаховіч (сядзіць у цэнтры) са сваім штабам. 1920 г.
41. Фракцыя партыі беларускіх эсэраў на Першай агульнанацыянальнай палітычнай канфэрэнцыі. Прага-Чэская, верасень 1921 г.
42. Падчас плянарнага паседжаньня Праскае агульнанацыянальнае палітычнае канфэрэнцыі. Верасень 1921 г.
43. Сьцяг 1-га Слуцкага палка стральцоў збройных сілаў БНР. Ля штандару (зьлева направа): Лявон Вітан-Дубейкаўскі, невядомая асоба, капітан Антон Сокал-Кутылоўскі. Вільня, 1921 г.
45. Цэшка афіцэра Беларускай Вайсковай Камісіі. У 20-я гады такая цэшка выкарыстоўвалася як знак адрозьненьня навучэнцаў Віленскай беларускай гімназіі.
44. Случчакі ў Чэха-Славаччьгне. Зьлева направа: Міхась Каберац, Васіль Русак, Альжбзта Пракулевічава. Праскае прадмесьце Юзэфава. 1925 г.
46. Юрка Лістапад з жонкаю Марыяй (Стаганавічанкай). 1920-я гг.
47. Юрка Лістапад з дачкой Нінай. Канец 1920-х гг.
48. Галоўны камандзір збройных сілаў БНР падчас Слуцкага збройнага чыну Андрэй Якубецкі з жонкай Нінай. Дзьвінск, 1931 г.
49. Падчас палітычнай нарады прадстаўнікоў беларускіх леварадыкальных партыяў і арганізацыяў у «вольным» горадзе Данцыгу (Гданьск) у 1923 г. Зьлева направа: Палута Бадунова, Леапольд Родзевіч, Язэп Лагіновіч.
50. Сустрэча беларускага нацыянальнага актыву ў Празе 30 сьнежня 1924 г. на 40-я угодкі сьмерці В. Дуніна-Марцінкевіча. Зьлева направа: Пётра Крэчэўскі, Ніна Крэчэўская і Ўладзімер Пракулевіч.
51. Уладзімер Пракулевіч. Фота з судовай справы. 1930 г.
52. Павал Жаўрыд пасьля допытаў у менскім ГПУ. 1930 г.
53. Сяргей Бусел у вязьніцы НКВД. 1939—1940 г.
54. Язэп Лагіновіч ІКорчык). 1930-я іт.
55. В. Русак. Прага, канец 1930-х гг.
56. Антон Сокал-Кутылоўскі каля сваёй хаты ў Ганцавічах. 1942—1943 г.
57. Алесь Яцэвіч (Змагар), паэт і грамадзкі дзеяч, сын слуцкага паўстанца, рэпрэсаванага бальшавікамі ў 1920-х гт. Здымак 1950-х гг.
58. Юрка Харытончык. 1960-я гг.
60. Віцэ-прэзыдэнт Рады БНР Лявон Рыдлеўскі. Парыж. 1950-я гг.
59. Сьвятар і ваяр, а. Хведар Данілюк. 1950-я гг.
61. Удзельнік сьвяткаваньня 80-х угодкаў Слуцкага збройнага чыну В. Жагунь-Шаркоўскі, апрануты ў рэканструяваную форму афіцэра Слуцкай брыгады. 25 сьнежня 2000 г.
ЗАЎВАГІ Й КАМЭНТАРЫ
Хроніка падзеяў
1 «Звон», беларуская газэта, якая выдавалася ў Менску з жніўня па кастрычнік 1919 г. пад апекаю Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту (Менск). Рэдактар — Ядвіга Луцэвіч-Іваноўская.
2 Жылуновіч Зьміцер Хведараў (1897—1937), дзяржаўны дзяяч БССР, пісьменьнік, першы старшыня ўраду Савецкай Беларусі ў пачатку 1919 г. У 1936 г. арыштаваны НКВД і, пасьля катаваньняў у вязьніцы, у 1937 г. пераведзены ў «псыхушку», дзе скончыў жыцьцё самагубствам.
3 Гаворка ідзе пра Маніфэст Часовага рабоча-сялянскага ўраду Беларусі, які абвяшчаў Сацыялістычную Савецкую Рэспубліку Беларусь 1 студзеня 1919 г. у Смаленску.
4 Беларуская школьная рада Меншчыны — культурна-асьветная арганізацыя ў 1919—1920 гг. Утворана ў жніўні 1919 г. у Менску як аўтаномная адзінка Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту. Сгаршыня Сымон Рак-Міхайлоўскі, намесьнікі: Аркадзь Смоліч і Ўсевалад Ігнатоўскі, пазьней — Вацлаў Іваноўскі. Арганізоўвала і кіравала беларускімі навучальнымі ўстановамі Меншчыны ўсіх ступеняў і спэцыялізацыяў. Спыніла сваю дзейнасьць летам 1920 г.
5 Лістапад Юрка (Георгі) Іванаў (1897—1938), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в. Варкавічы Слуцкага павету. Скончыў Панявескую настаўніцкую сэмінарыю (1914), працаваў настаўнікам на Случчыне. У беларускім руху з 1917 г. У 1918 г. у Менску скончыў 1-я Беларускія пэдагагічныя курсы, адзначаўся пэдагагічнаю радай курсаў (Язэп Лёсік, Усевалад Ігнатоўскі, Сымон Рак-Міхайлоўскі, Антон Нэканда-Трэпка ды інш.) за добрае валоданьне беларускай мовай і веданьне гісторыі Беларусі. Ягоны выпускны твор «Слуцкае вясельле» Язэп Лёсік надрукаваў у менскай газэце «Беларусь» у траўні 1920 г. У 1919 г. працаваў у менскіх беларускіх выдавецтвах, пераклаў на беларускую мову апавяданьне Ўл.Караленкі «Бяз мовы», камэдыі А. Астроўскага «Беднасьць ня ганьба» й «На бойкім месцы», а таксама падручнік «Арытмэтыка» Цыгельмана. Увосень 1919 г. накіраваны Беларускаю пікольнаю радай Меншчыны школьным інструктарам на Случчыну, дзе з дапамогаю Андрэя Бараноўскага ды іншых актывістаў нацыянальнага руху ствараў беларускія школы. Актыўна ўдзельнічаў у працы слуцкіх беларускіх арганізацыяў (Нацыянальны камітэт, «Папараць-Кветка» ды інш.). У лістападзе 1920 г. абраны ў Беларускую Раду Случчыны, удзельнік антыбалывавіцкага збройнага чыну. 3 1921 г. у Заходняй Беларусі, вучыўся на Віленскіх беларускіх настаўніцкіх курсах (адначасова быў іх адказным сакратаром). Пазьней інструктар беларускіх школаў на Віленшчыне. Улетку 1922 г. у Савецкай Беларусі, у 1923—1925 гг. працаваў выкладчыкам беларусазнаўства на Слуцкіх агульнаадукацыйных пэдагагічных курсах. У кастрычніку 1925 г. арыштаваны ГПУ паводле абвінавачаньня ў антысавецкай дзейнасьці па «лістападаўскай справе». Асуджаны на 5 гадоў зьняволеньня. У 1927 г.
амніставаны, доўгі час ня мог уладкавацца на працу. Зарабляў грошы як «вольны перакладчык» у Белдзяржвыдавецтве. Улетку 1930 г. зноў арыштаваны па «справе СВБ», але празь некалькі месяцаў выйшаў на волю. Каб пазьбегнуць наступных арыпітаў, у ліпені 1933 г. перасяліўся ў Ржэва, дзе працаваў рахункаводам. У кастрычніку таго ж году быў арыштаваны Г1ІУ па сфабрыкаванай «справе БНЦ», і ў студзені 1934 г. асуджаны на 8 гадоў канцлягеру. 31 сакавіка 1938 г. засуджаны «тройкай» на расстрэл.
6 Рак-Міхайлоўскі Сымон Аляксандраў (1885—1937), беларускі палітычны і грамадзкі дзяяч, пэдагог. Скончыў Феадосіеўскі настаўніцкі інстытут (1912). Удзельнік першае сусьветнае вайны. Пасьля Лютаўскае рэвалюцыі ўвайшоў у БСГ, адзін з кіраўнікоў Цэнтральнае Беларускае вайсковае рады, дэлегат Усебеларускага зьезду ў сьнежні 1917 г. У 1918 г. сябра Рады БНР, адзін зь лідэраў БСДП, старшыня Беларускага настаўніцкага хаўрусу. Пасьля прыходу бальшавікоў у сьнежні 1918 г. кіраўнік 1-х Менскіх беларускіх пэдагагічных курсаў Падчас польска-савецкае вайны сябра Часовага Беларускага нацыянальнага камітзту, старшыня Цэнтральнае Беларускае школьнае рады, кіраўнік культурна-асьветнага аддзелу Беларускай вайсковай камісіі. Восеньню 1920 г. знаходзіўся ў Горадні, у складзе тамтэйшага Беларускага нацыянальнага камітэту, арганізоўваў там беларускія нацыянальныя школы і гімназію, друкаваўся ў газэце «Беларускае Слова», у тым ліку пісаў і пра падзеі на Случчыне падчас антыбальшавіцкага збройнага чыну. 3 1921 г. у Заходняй Беларусі, адзін з кіраўнікоў левага крыла нацыянальна-вызвольнага руху. 3 1931 г. у БССР У 1933 г. арыштаваны па «справе БНЦ» і асуджаны на 10 гадоў канцлягераў. У 1937 г. расстраляны. Рэабілітаваны ў 1956 г.
7 Асьвяцімскі Марк Аляксандраў (1886—1938), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец Слуцку. У беларускім руху з 1917 г., удзельнік зьездаў прадстаўнікоў беларускіх нацыянальных арганізацыяў і партыяў у Менску ў сакавіку і ліпені таго ж году, адзін з кіраўнікоў слуцкай павятовай міліцыі пры мясцовым камісарыяце Часовага ўраду. Удзельнік Усебеларускага зьезду ў Менску ў сьнежні 1917 г. У 1918 г. сябар БПСР, адзін з кіраўнікоў Слуцкага беларускага нацыянальнага камітэту. У 1919—1920 гг. член ЦК БПСР, да 1924 г. узначальваў яе павятовы камітэт у Слуцку. Удзельнічаў у культурніцкіх акцыях таварыства «Папараць-Кветка». Прыхільнік збліжэньня з бальшавікамі. У лістападзе 1920 г. абраны ў склад Беларускае Рады Случчыны, узначальваў вэрбунковы пункт БВК у Слуцку па наборы добраахвотнікаў у нацыянальнае войска. Двойчы, у 1919 і 1921 гг., арыштоўваўся «чрэзвычайкаю» як эсэраўскі актывіст. У 1924 г., пасьля зьліквідаваньня БПСР, адышоў ад палітычнае дзейнасьці. У 1930-я гг. працаваў эканамістам Гомельскага тлушчкамбінату. Арыштаваны НКВД 11 лютага 1938 г., на вырак «тройкі» расстраляны 10 лістапада 1938 г. Рэабілітаваны 13 ліпеня 1960 г.
8 Абрамовіч Антон, удзельнік беларускага нацыянальнага руху. Увосень 1919 г. пасланы БШРМ у якасьці рэвідэнта па арганізацыі беларускага школьніцтва ў Слуцкі павет. 3-за непрыязнага стаўленьня да яго кіраўніцтва Белнацкаму Случчьпіы, які складаўся галоўным чынам зь беларускіх эсэраў, у лютым 1920 г.
пераведзены ў Бабруйскі, а потым Барысаўскі павет, Пасьля Рыскае дамовы жыў у Вільні, вучыўся ў Віленскім унівэрсытэце, у пачатку 1920-х гт. узначальваў Беларускі студэнцкі саюз. Ініпых зьвестак ня выяўлена.
9 Петрашкевіч Сганіслаў Канстанцінаў (1885—?), удзельнік беларускага нацыянальнага руху на Случчыне ў 1917—1920 гг. Ураджэнец фальварку Кунцаўпічына Слуцкага павету. Выхадзец з дробнае шляхты. Скончыў Слуцкую мужчынскую ўрадавую гімназію і Юр'еўскі (Дэрпцкі) унівэрсытэт (1916). 3 кастрычніка 1916 г. па верасень 1918 г. выкладаў фізыку і прыродазнаўства ў слуцкіх сярэдніх навучальных установах (мужчынскай і жаночай гімназіях гораду). 3 жніўня 1917 г. інспэктар і выкладчык геаграфіі ды прыродазнаўства Слуцкае агульнае земскае (беларускае) гімназіі. Сябра Беларускага нацыянальнага камітэту Случчыны з 1918 г., з пачатку 1920 г. старшыня Беларускае школьнае рады Случчыны, чытаў лекцыі на Слуцкіх беларускіх настаўніцкіх курсах. У 1920— 1921 гг. старшыня пэдагагічнае рады 2-е Слуцкае савецкае школы 2-й ступені, пазьней выкладчык прыродазнаўства ў будаўнічым і сельскагаспадарчым тэхнікумах ды ў 3-й адукацыйнай пачатковай школе Слуцку. У канцы 1921 г. арыштоўваўся ГПУ за ўдзел у беларускіх нацыянальных арганізацыях. У 1923—1924 гг. зноў выкладаў у 2-й савецкай школе гораду, а таксама ў вечаровай школе для дарослых. У 1922—1923 гг. лектар партыйнае школы 2-й ступені пры Слуцкім павятовым камітэце КП(б)Б. Іншых зьвестак ня выяўлена.
'° Бараноўскі Андрэй Юльянаў (1895—1938), дзяяч беларускага нацыянальнага руху. Ураджэнец засьценку Вялікія Машыцы Слуцкага павету. Паходзіў з дробнае вясковае шляхты. Скончыў Слуцкую праваслаўную духоўную вучэльню (1913), у 1914 г. здаў экстэрнам іспыт на званьне настаўніка. У траўні 1915 г. мабілізаваны ў расейскае войска, служыў пісарам, потым справаводам. Пасьля Кастрычніцкага перавароту 1917 г. вярнуўся ў родную вёску. У 1918 г., падчас нямецкае акупацыі, працаваў на гаспадарцы. 3 прыходам бальшавікоў у 1919 г. працаваў у Слуцкім ваенным камісарыяце справаводам. 3 пачаткам польска-савецкае вайны, вясною 1919 г., разам з павятовым ваенным камісарыятам эвакуяваўся ў г. Рослаўль Смаленскай губэрні, там пазнаёміўся з Палутай Бадуновай, якая як прадстаўніца беларускіх эсэраў накіроўвалася ў Маскву на перамовы з балыпавікамі. ГІад яе ўплывам уступае ў БПСР і разам зь ёю едзе ў Маскву. Пазьней на заданьне партыі вяртаецца на Случчыну, дзе актыўна ўключыўся ў беларускую нацыянальную працу, адзін з ініцыятараў узнаўленьня Слуцкага Беларускага нацыянальнага камітэту. Пасьля сканчэньня Менскіх беларускіх настаўніцкіх курсаў (1920) выкладаў беларусазнаўства ў слуцкіх школах, як інструктар (рэвідэнт) нацыянальнаарганізацыйнай і культурна-асьветнай справы Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту ў Менску па Слуцкім павеце ствараў беларускія школы, культурніцкія арганізацыі і каапэратывы. Адзін з кіраўнікоў таварыства «Папараць-Кветка», узначальваў працу яго драматычнай дружыны, рэдагаваў газэту «Наша Каляіна». Быў прыхільнікам супрацоўніцтва з бальшавікамі. Пасьля ўзнаўленьня ў павеце савецкай улады ў ліпені
1920 г. загадвае школьным аддзелам Слуцкага рэўкаму. У канцы 1921 г. у ліку іншых сяброў БПСР арыштаваны ГПУ і амаль месяц знаходзіўся ў вязьніцы. У пачатку 1922 г. зноў арыпітаваны па справе беларускіх эсэраў. У першай палове 1920-х гг. жыў у Слуцку, працаваў настаўнікам беларусазнаўства, інспэктарам акруговага аддзелу народнай адукацыі, кіраўніком драматычнае сэкцыі. Разам зь Міколам Касьпяровічам ды Алесем Акулікам у 1923 г. арганізаваў у горадзе першую канфэрэнцыю па беларусазнаўстве, а ў ліпені — агульнаадукацыйныя курсы, на якіх выкладалі Якуб Колас, Юрка Лістапад ды інш. Пасьля сканчэньня Менскіх вышэйшых курсаў беларусазнаўства (1924) накіраваны выкладаць у Аб'яднаную Беларускую вайсковую школу (АБВШ) у Менску, адначасова працуе ў ваеннай камісіі Інбелкульту па складаньні беларускае вайсковае тэрміналёгіі, статутаў ды іншае літаратуры. Адзін з удзельнікаў ліквідацыйнага зьезду партыі беларускіх эсэраў у 1924 г. У 1930 г. пазбаўлены працы ў АБВШ. Вясною 1932 г. цяжка захварэў. У 1933 г. — тэхнік па эксплюатацыі ў Белдзяржтрансе, выкладаў у «Аўтадоры», з 1934 па 1938 гг. — мэханік у геадэзічнай майстроўні Наркамату земляробства. Арыштаваны 26 студзеня 1938 г. па інкрымінаванай справе ў контаррэвалюцыйнай ды антысавецкай працы на Случчыне і ў Менску ў 1920-я гг. Асуджаны камісіяй НКВД ды Пракуратуры СССР да найвышэйшае меры пакараньня. Расстраляны 1 верасьня 1938 г. у Менску, магчыма, у Курапатах. Рэабілітаваны 4 лютага 1960 г. «з-за адсутнасьці складу злачынства». Заяву аб рэабілітацыі падавала ягоная жонка Янчук Аляксандра Іванаўна, былая акторка-аматарка драматычнае дружыны «Папараць-Кветкі». Яна прасіла таксама вярнуць ёй некаторыя рэчы, забраныя пры арышце. Сярод іх: фотаапарат (А. Бараноўскі быў вялікім аматарам фотасправы), выданьне «Малой Советской Энцнклопеднн».
11 Купала Янка (Луцэвіч Іван Дамінікаў, 1882—1942), беларускі пісьменьнік, клясык нацыянальнай літаратуры.
12 «Наша Каляіна», беларуская газэта, якая выдавалася ў Слуцку культурна-асьветнай арганізацыяй «Папараць-Кветка». Галоўны рэдактар Андрэй Бараноўскі. Выданьне фундавалася Часовым Беларускім нацыянальным камітэтам у Менску. Выйшла 2 нумары: №1 пазначаны 27 кастрычніка 1919 г., №2 — 20 лютага 1920 г.
13 Маецца на ўвазе «Папараць-Кветка» — беларускае культурна-асьветнае таварыства на Случчыне ў 1917—1922 гг. Утворана ў верасьні 1917 г. з ініцыятывы навучэнцаў Слуцкае агульнае земскае (беларускае) гімназіі Сяргеем Буслам ды Янкам Ракуцькам (першы ейны старшыня). У сваім складзе мела 3 сэкцыі: краязнаўчую, літаратурную і драматычна-харавую. Паводде свайго статуту ставіла за мэту прапаганду беларускае мовы, культуры і мастацтва. Знаходзілася пад уплывам беларускіх эсэраў. Намаганьнямі сяброў арганізацыі ў 1920 г. былі выдадзеныя 2 нумары газэты «Наша Каляіна» (больш выдаць не ўдалося, бо ў сьнежні 1920 г. польскімі ўладамі былі канфіскаваныя рукапісы наступных нумароў). У гэты час сябрамі «Папараць-Кветкі» заснаваныя філіі таварыства ў іншых вёсках і мястэчках павет” закладзеныя каапэратыў «Зара», бюро для
беспрацоўных, у сакавіку—ліпені 1920 г. — беларускія настаўніцкія курсы, ладзіліся тэатральныя вечарыны і харавыя выступленьні. Летам 1920 г. у складзе таварыства налічвалася больш за 300 чалавек. У ліпені 1920 г. дзейнасьць арганізацыі забаронена польскімі акупацыйнымі ўладамі. Аднавіла сваю дзейнасьць у лістападзе 1920 г. Ейныя актывісты прынялі чынны ўдзел у падрыхтоўцы і правядзеньні Беларускага зьезду Случчыны і ў збройным чыне, рэштка сяброў таварыства працягвала дзейнасьць і за бальшавікамі. Спыніла сваё існаваньне ў пачатку 1922 г. пасьля масавых арыштаў на Случчыне беларускіх нацыяналытых дзеячоў.
14 «Беларусь», штодзённая беларуская газэта, што выходзіла ў Менску падчас польска-савецкае вайны ў 1919—1920 гг. Фундавалася за кошт Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту. У розны час рэдактарамівыдаўцамі былі Ядвіга Луцэвіч-Іваноўская і Язэп Лёсік. Выданьне спынілася ў ліпені 1920 г., з прыходам балыпавікоў.
15 Ракуцька ЯнкаТрахімаў (1900—?), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец вёскі Жываглодавічы Чырвона-Слабадзкой вол. Бабруйскага пав. (паводде адміністратыўна-тэрытарыяльнага падзелу пачатку 1920-х гг.). 3 1917 г. вучыўся ў Слуцкай агульнай земскай (беларускай) гімназіі (скончыў у 1920 г.), узначальваў беларускае таварыства «Папараць-Кветка», адначасова настаўнічаў. У 1920—1921 іт. працаваў загадчыкам дзіцячага дому ў Бабруйску, за ініцыятыву па пераводзе навучаньня ў прытулковай школе на беларускую мову быў зьняты з пасады й арыштаваны. У 1921—1924 гг. выкладаў беларусазнаўства на агульнаасьветных курсах, у сямігодках, палітшколах Бабруйскай акругі ды Менску. У 1922 г. паступіў на сацыяльна-гістарычнае аддзялеііьне пэдагапчнага факультэту Бслдзяржунівэрсытэту, у кастрычніку 1927 г. выключаны, 3 1924 г. па кастрычнік 1929 г. зьяўляўся інфарматарам па арганізацыйна-масавай рабоце арганізацыйнага аддзелу ЦВК БССР У 1930 г. праходзіў па «справе СВБ». Іншых зьвестак ня выяўлена.
16 Бусел Сяргей Нічыпараў (1901— пасьля 1939), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в. Сухаўшчына Быстрыцкай вол. Слуцкага пав. Пасьля сканчэньня Раманаўскай вышэйшай пачатковай вучэльні (1916) у жніўні 1917 г. паступіў у Слуцкую агульную земскую (беларускую) гімназію. Адзін зь лідэраў таварыства «Папараць-Кветка», актыўна ўдзельнічаў у беларускім нацыянальным руху. 3 1918 г. у складзе БПСР, уваходзіць у склад яе Слуцкага павятовага камітэту. Падчас польска-савецкай вайны актыўны ўдзельнік антыпольскага падпольнага руху, сябра Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту Случчыны. Удзельнік партыйных зьездаў БПСР у сакавіку і кастрычніку 1920 г. у Смаленску і Менску. Адзін з арганізатараў Беларускага зьезду Случчыны 14—15 лістапада 1920 г. Падчас антыбальшавіцкага збройнага чыну на даручэньне старшыні Беларускай Рады Случчыны Ўл. Пракулевіча прымаў чынны ўдзел у фармаваньні Першай Слуцкай брыгады войскаў БНР у м. Семежава. Пасьля зьліквідаваньня збройнага чыну — у складзе аднаго з аддзелаў БВК, пад прыкрыцьцём мандату рэвідэнта БВК па культурна-асьветных справах праводзіў эсэраўскую прапаганду сярод беларускіх сялянаў Горадзеншчыны і жаўнераў беларускага батальёну ў Лодзі.Пасьля скасаваньня палякамі
БВК у 1921 г. пераяжджае ў Вільню, дзе знаходзіцца на паўлегальным становішчы, выконваючы заданьні Загранічнага бюро БПСР Пазьней, каб пазьбегнуць арышту, перабіраецца ў Коўна (Літва), нейкі час працуе ў тамтэйшым Прадстаўніцтве БНР і Міністэрстве беларускіх справаў. У 1922 г., па рэкамэндацыі Ўраду БНР і пэрсанальна В. Ластоўскага едзе вучыцца ў Прагу-Чэскую, у Вышэйшую тэхнічную школу. Падчас навучаньня на агранамічным факультэце актыўна ўдзельнічае ў нацыянальным жыцьці беларускай эміграцыі: блізка сыходзіцца з Т. Грыбам, Я. Мамонькам, П. Бадуновай, М. Чарнецкім, уваходзіць у Загранічнае бюро БПСР, актывіст эсэраўскай студэнцкай арганізацыі «Вольная Грамада». У 1929 г. пасьля заканчэньня навучаньня ды атрыманьня дыплёму агранома вяртаецца ў Вільню, намагаецца ўзнавіць мясцовую суполку беларускіх эсэраў, адзін час блякуецца з Цэнтрабелсаюзам А. Луцкевіча і Р. Астроўскага, потым перапыняе з гэтаю групоўкаю кантакты, выяўляючы сваю рэзкую пазыцыю да палітыкі польскіх уладаў, у прыватнасьці, да прыхільнікаў палітычнага рэжыму Ю. Пілсудзкага. Удзельнічаў у працы Белнацкаму ў Вільні, супрацоўнічаў з часопісам «Золак». У кастрычніку 1939 г., з прыходам у Вільню бальшавікоў, разам з А. Луцкевічам, Я. Пазьняком, Ул. Самойлам, А. Нэканда-Трэпкам, В. Багдановічам ды інш. быў арыштаваны НКВД і пазьней вывезены ў СССР У лютым 1940 г. прыгавораны да 15 гадоў канцлягераў. Іншых зьвестак ня выяўлена.
” Лук'янчык Язэп Канстанцінаў (1900—1937), удзельнік беларускага вызвольнага руху. Ураджэнец в. Кукавічы Слуцкага пав. Скончыў 3-ю Менскуто вышэйшую пачатковую вучэльню й Менскія беларускія пэдагагічныя курсы (1919), дзе вучыўся разам зь Ю. Лістападам. Падчас Першае сусьветнае вайны працаваў у Земсаюзе на Заходнім фронце. Падчас польска-савецкае вайны настаўнічаў у 14-й менскай беларускай пачатковай іпколе, зьяўляўся сакратаром Беларускае школьнае рады Меншчыны, удзельнік Беларускага хору Ўл. Тэраўскага. 3 сакавіка 1920 г. сябра Бсларускае камуністычнае арганізацыі (БКА). Пасьля аднаўленьня савецкае ўлады ўвайшоў у склад балыпавіцкае партыі, працаваў бугальтарам у Менскім губэрнскім аддзеле народнае адукацыі, пазьней кіраўнік справаў СНК БССР. У чэрвені 1937 г. арыштаваны НКВД і прыгавораны да найвышэйпіай меры пакараньня з канфіскацыяй маёмасьці. Расстраляны 19 сьнежня т. г. у аднэй зь вязьніцаў Масквы. Рэабілітаваны 27 лютага 1958 г.
18 Беларускі нацыянальны камітэт Случчыны (Часовы Беларускі нацыянальны камітэт Случчыны, Слуцкі Беларускі нацыянальны камітэт), прадстаўнічы орган беларускіх нацыянальных арганізацыяў Случчыны ў 1917—1920 гг. Паводле зьвестак газэты «Вольная Беларусь», першы раз быў утвораны яшчэ вясною 1917 г. Як сталы арганізацыйны асяродак сфармаваўся ў часы БНР, у красавіку 1918 г. У кіраўніцтва тады ўвайшлі д-р Яніслаўскі (старшыня), Сганіслаў Петрашкевіч (сакратар), Марк Асьвяцімскі (скарбнік), Янка Ракуцька (пісар). Меў на мэце пашырэньне нацыянальнае сьвядомасьці беларусаў, арганізацыю беларускага школьніцтва, культурна-асьветных гурткоў, каапэратываў, матэрыяльна
падтрымліваў таварыства «Папараць-Кветка», знаходзіўся пад уплывам левага крыла БСГ, а пазьней — БПСР. Пасьля прыходу чырвонай арміі бальшавікамі былі арыштаваныя Яніслаўскі, Васіль Русак, Павал Жаўрыд ды інш. Аднавіў дзейнасьць у лістападзе 1919 г. У новае кіраўніцтва выбраны П. Жаўрыд (старшыня), Улас Дубіна, В. Русак, А. Бараноўскі ды інш. Пры камітэце створаныя аддзелы: арганізацыйны, культурна-асьветны, каапэратыўны, юрвідычны, дабрачынны. Меў цеснуто сувязь і фінансаваўся Часовым Беларускім нацыянальным камітэтам у Менску. Увёў сваіх сяброў у мясцовыя органы самакіраваньня, ініцыяваў стварэньне гарадзкое і павятовае міліцыі. 1 лістапада 1920 г. на гарадзкім сходзе ўтвораны новы склад камітэту на чале з Арсенам Паўлюкевічам. На 1-м беларускім зьезьдзе Случчыны 14 лістапада 1920 г. перадаў свае паўнамоцтвы абранай Беларускай Радзе Случчыны.
19 Часовы Беларускі нацыянальны камітэт у Менску, орган беларускіх нацыянальных партыяў і арганізацыяў у 1919—1920 гг. Сгвораны ў Менску ў жніўні 1919 г. У розны час ягонымі кіраўнікамі былі Аляксандар Пруіпынскі (Алесь Гарун), з восені 1919 г. Кузьма Цярэшчанка, Фактычна зьяўляўся цэнтральным палітычным асяродкам нацыянальнага руху ў Беларусі падчас польска-савецкае вайны. Каардынаваў дзейнасьць павятовых і валасных беларускіх нацыянальных камітэтаў, што тады дзейнічалі ў краіне, у тым ліку і Слуцкага Беларускага нацыянальнага камітэту, які атрымліваў зь Менску інструкцыі і фінансавую дапамогу.
20 Русак Васіль Максімаў (1896— пасьля 1946), беларускі нацыянальны дзяяч, прадпрымальнік, ураджэнец в.Ячава Слуцкае воласьці. Удзельнік Першае сусьветнае вайны з жніўня 1915 г., ваяваў на Паўночным фронце. Пасьля Лютаўскае рэвалюцыі 1917 г. увайшоў у Беларускую сацыялістычную грамаду, адзін зь лідэраў Беларускае рады беларусаў-вайскоўцаў Паўночнага фронту, удзельнік Беларускага вайсковага зьезду ў Віцебску ды Ўсебеларускага зьезду ў Менску ў сьнежні 1917 г. У пачатку 1918 г. працуе ў Беларускім камітэце Воршы, пазьней вяртаецца на радзіму, уключаецца ў дзейнасьць культурніцкай арганізацыі «Папараць-Кветка». 3 траўня 1918 г. у БПСР, уваходзіць у ейны ЦК. Увосень таго ж году арыштаваны немцамі як «беларускі сацыяліст» і кінуты ў вастрог, пасьля вьізваленьня ў сьнежні — адзін з арганізатараў «Саюзу абароны краю». 3 прыходам бальшавікоў працаваў у валасных ды вясковых установах павету як выбраны ад сялянства, адначасова ня кідаючы нацыянальнакультурнай працы. У сакавіку 1919 г. арыштаваны бальшавікамі, але празь месяц без выстаўленьня абвінавачаньня выпушчаны зь вязьніцы пад заклад 3 тыс. рублёў, якія сабралі мясцовыя сяляне. Атрымаўшы волю, усё лета хаваўся ад «чрэзвычайкі» па сялянскіх хатах. Падчас польска-савецкай вайны актыўны ўдзельнік антыпольскага падпольнага руху, сябра Слуцкага Беларускага нацыянальнага камітэту, кіраваў беларускім хорам «Папараць-Кветкі», разам зь ейнаю драматычнаю дружынаю езьдзіў па павеце са спэктаклямі, у якіх браў удзел як артыст пад псэўданімам Базыль Карусь. У ліпені 1920 г., з чарговым вяртаньнем бальшавікоў, мабілізаваны ў чырвоную армію, адбываў службу ў Слуцку. У лістападзе
1920 г. падчас зьезду Случчыны абраны ягоным старшынём, увайшоў у склад прэзыдыюму Беларускае рады Случчыны. Пасьля ліквідацыі Слуцкага паўстаньня быў прызначаны лектарам Беларускае вайсковае камісіі, нелегальна вёў эсэраўскую агітацыю сярод беларускага батальёну БВК і беларускага сялянства Баранавіцкага павету. Ратуючыся ад польскае дэфэнзывы, у траўні 1922 г. пераехаў у Коўна (Літва), займаўся арганізацыяй партызанскіх аддзелаў на Віленшчыне супраць палякаў, зьвязаны зь літоўскімі стралецкімі арганізацыямі. У канцы 1922 г. з рэкамэндацыі прадстаўніцтва БНР у Коўне выяжджае на вучобу ў Чэха-Славаччыну, дзе ўвосень 1923 г. паступае ў Праскую вышэйшую тэхнічную школу на агранамічны факультэт. Падчас вучобы актыўна ўдзельнічае ў грамадзка-палітьгчным жыцьці беларускай эміграцыі: уваходзіць у Загранічную грутту БПСР, адзін з кіраўнікоў Аб'яднаньня беларускіх студэнцкіх арганізацыяў за граніцай і Заходняй Беларусі (АБСА), працуе ў Беларускім (Крывіцкім) культурна-асьветным таварыстве імя Ф.Скарыны, супрацоўнічае з часапісам «Перавясла» ды інш. Пасьля атрыманьня вышэйшае адукацыі застаецца жыць у Празе, узяўшы шлюб з чэскаю дзяўчынай, пасьпяхова займаецца прадпрымальніцтвам. У 1931 г. узначаліў Праскі Беларускі нацыянальны камітэт, за свой кошт падрыхтаваў і выслаў у Лігу Нацыяў мэмарандумы на францускай мове ў абарону нацыянальных і сацыяльных правоў беларускага народу. У 1934 г. выдаў на лацінцы «Bielaruski spieunik», фундаваў выданьне часапісу «Iskry Skaryny». У 1936 г. разам з украінцамі-эмігрантамі арганізаваў у Празе сумесны беларуска-украінскі фэст народнае песьні. Улетку 1939 г. выдаў на нямецкай мове інфармацыйную брашуру «Bielarus — Weissruthenien» з этнаграфічнаю мапаю Беларусі. У 1941 г. паводле асабістага праекту з дапамогаю А.Жука выдаў паштоўкі з Пагоняю, які спалучаў беларускага «вершніка» й імянны знак Ф.Скарыны (сонца з маладзіком). Падчас фашыстоўскай акупацыі ў Празе хаваў у сябе дзьве жьхдоўскія сям'і. Вышуканы і арыштаваны савецкаю контарвыведкаю «СМЕРШ» 2 чэрвеня 1945 г. «у сувязі з тым, што падчас знаходжаньня ў эміграцыі падазраваўся ў правядзеньні варожай Савецкаму Саюзу дзейнасьці». Асуджаны 29 ліпеня 1946 г. Ваенным трыбуналам войскаў Міністэрства ўнутраных справаў Беларускай вайсковай акругі на 10 гадоў канцлягеру. Іншых зьвестак ня выяўлена.
21 Жаўрыд Павал Якубаў (1889—1939), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в.Цецяроўка Слуцкага павету. Скончыў Слуцкую мужчынскуто ўрадавую гімназію (1909). Падчас навучаньня ў гімназіі — ініцыятар стварэньня і кіраўнік беларускага маладзёвага гуртку. Вучыўся на юрыдычным факультэце Варшаўскага ўнівэрсытэту. У 1916 г. мабілізаваны ў расейскае войска. Пасьля заканчэньня вайсковае вучэльні ў Палтаве (1917) накіраваны ў Туркестан, пазьней на Румынскі фронт, пасьля Лютаўскае рэвалюцыі абраны старшынём палкавога камітэту. Ад беларусаў-вайскоўцаў дэлегаваны на Ўсебеларускі зьезд у Менску. 3 1918 г. юрысконсульт Слуцкага павятовага зямельнага аддзелу, сябра БПСР Летам 1919 г. арыштаваны «чрэзвычайкаю» па абвінавачаньні «ў дапамозе Дзянікіну» і вывезены ў якасьці закладніка ў Смаленск. Вызвалены ў сьнежні 1919 г., вярнуўся ў Слуцак, дзе быў абраны старшынём Слуцкага Беларускага нацыя-
нальнага камітэту. У ліпені 1920 г. мабілізаваны ў чырвоную армію (памочнік камандзіра Слуцкае кавалерыйскае роты). У канцы 1920 г. прызначаны Найвышэйшаю радаю БНР ейным камісарам у Слуцкім павеце. Адзін з палітычных кіраўнікоў Слуцкага паўстаньня. 3 1921 г. у Вільні, сябра тамтэйшага Беларускага нацыянальнага камітэту ды Беларускае школьнае рады. Пазьней вярнуўся на радзіму, працуючы на гаспадарцы бацькоў у вёсках Бор ды Зарэчча Слуцкага павету. У 1923—1930 гг. працаваў у Белсельпрамсаюзе, Мар’інагорскім сельскагаспадарчым тэхнікуме, Інбелкульце, у рэдакцыі газэты «Зьвязда». Арыштаваны ГПУ БССР 18 ліпеня 1930 г. па «справе СВБ». У красавіку 1931 г. асуджаны на 3 гады канцлягеру. 3 1933 г. жыў у высылцы ў г.Сарапул (Удмуртыя). У 1937 г. зноў арыштаваны і асуджаны на 10 гадоў «за антысавецкую агітацыю». Пакараньне адбываў у пасёлку Княж-пагост (Комі). Памёр у зьняволеньні ад хваробы. Рэабілітаваны паводле першага выраку Вярхоўным Судом БССР 10 чэрвеня 1988 г., паводле другога — Кіраўскім абласным судом.
22Трафімаў [Трахімаў] Яўсей Рыгораў (1895—1970), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в. Хатоўнае Клімавіцкага пав. Магілёўскай губ. У беларускім вызвольным руху з 1917 г. У 1919 г. увайшоў у склад БПСР, сябра ЦК партыі. Падчас польска-савецкай вайны ўзначаліў інструктарска-арганізацыйны аддзел ЧБНК у Менску. Быў старшынём Цэнтрабелсаюзу, пасьля ўзнаўленьня бальшавіцкага рэжыму зьняты з гэтае пасады. Як упаўнаважаны ЦК БПСР адмовіўся падпісаць Дэклярацыю пра другое абвяшчэньне ССРБ, хаця лічыўся прыхільнікам супрацоўніцтва з бальшавікамі. У 1920-я гг. працаваў у Цэнтрабелсаюзе, пазьней сябра праўленьня Беларускага сельскагаспадарчага банку. У лютым 1930 г. арыштаваны ГПУ БССР па «справе СВБ» і 10 красавіка 1931 г. асуджаны на 5 гадоў высылкі ў г. Сарапул (Удмуртыя). Працаваў у банкаўскай сыстэме Удмуртыі. Рэабілітаваны ў верасьні 1960 г.
23 Гаворка йдзе пра айца Мікалая (у сьвеце Шамяціла Мікалай Іванаў) (1877—1933), праваслаўнага сьвятара. Ураджэнец в. Аброва Пінскага пав. Скончыў Пінскую духоўную вучэльню, Менскую духоўную сэмінарыю і Маскоўскую духоўную акадэмію. 3 пачатку 1900-х гг. служыў ярэем, a пазьней протаярэем Слуцкае праваслаўнае царквы Сьв. Архістратыга Міхаіла. У 1914 г. прызначаны настаяцелем Слуцкага катэдральнага сабору Сьв. Мікалая. У 1923 г. хіратанісаваны мітрапалітам Мелхісэдэкам і епіскапатам Беларускае праваслаўнае царквы ў сан Слуцкага япіскапа. Ідэйна быў блізкі да беларускіх аўтакефалістаў: япіскапа Філарэта Раменскага, сьвятароў Валяр'яна Навіцкага ды Ўладзімера Бірулі. У чэрвені 1926 г. арыштаваны па абвінавачаньні ў антысавецкай дзейнасьці, адпушчаны па «недаказанасьці ў злачынстве». 16 красавіка 1933 г. зноў арыштаваны ГПУ па справе «контаррэвалюцыйнай праваслаўнай паўстанцкай арганізацыі» і 9 чэрвеня т. г. асуджаны на 8 гадоў канцлягеру. Згодна адной вэрсіі, памёр ад тыфусу 23 чэрвеня ў 3-м Менскім савецкім шпіталі, паводде іншых сьведчаньняў — расстраляны ў Менскай вязьніцы і таемна пахаваны на мясцовых лютэранскіх (нямецкіх) могілках (цяпер сквэр па вул. Купрыянава ў Менску).
24 Гаворка пра сьнежаньскую сэсію 1919 г. Рады БНР, дзе адбыўся палітычны раскол паміж «радыкаламі» (эсэры, сацыял-фэдэралісты) ды «памяркоўнымі» (сацыял-дэмакраты, сябры Беларускай хрысьціянска-дэмакратычнай злучнасьці й беспартыйныя).
25 Беларуская школьная рада Случчыны была зацьверджаная ў сакавіку 1920 г. у наступным складзе: Сг.Петрашкевіч (старшыня), Андрэй Бараноўскі (таварыш старшыні), Алесь Каўпак (пісар). Пры радзе дзейнічалі тры беларускія школьныя Інспэктары (НАРБ, ф.604, воп.1, спр.6, арк.134).
26 Слуцкая агульная земская (беларуская) гімназія (Слуцкая народная агульная гімназія Хаўруса настаўнікаў), беларуская сярэдняя навучальная ўстанова ў 1917—1920 гг. Утвораная ў ліпені 1917 г. з ініцыятывы камісара Слуцкага пав. пры Часовым расейскім урадзе Радаслава Астроўскага, які быў яе першым дырэктарам. Утрымлівалася за кошт субсыдыяў Слуцкага павятовага земства і платы за навучаньне. У розны час у склад пэдагагічнай рады ўваходзілі: Мікалай Штэрнаў (ейны дырэктар у 1919—20), Павал Жаўрыд (ад Слуцкага Белнацкаму), Алена Істочнікава, Эрнст Людвіг, Алена Макарава, Сганіслаў Петрашкевіч, Павал Сутрыс, Міхась Травін, Марыя Ярац ды інш. Навучальная праграма пабудаваная паводле ранейшых курсаў расейскіх гімназіяў, за выключэньнем уведзеных дысцыплінаў па беларусазнаўстве: беларуская мова (абавязковы прадмет), гісторыя і геаграфія Беларусі (факультатыўна). Большасьць прадметаў выкладалася па-расейску (за выключэньнем беларусазнаўства). Акрамя сыстэматычнага фінансаваньня за кошт павятовага земства гімназія атрымлівала аднаразовыя грашовыя дапамогі ад ураду БНР (1918 г.), Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту ў Менску (1920 г.). Асноўны кантынгент навучэнцаў — сялянскія дзеці з навакольных вёсак павету. Дзеці зь бедных сем'яў вызваляліся ад аплаты за навуку. Пры гімназіі была створаная беларуская маладзёвая арганізацыя «Папараць-Кветка». Некаторыя гімназісты прымалі чынны ўдзел у Слуцкім паўстаньні 1920 г. Летам 1920 г. пераўтвораная ў 2-ю Слуцкую савецкую школу 2-й ступені. У гімназіі навучаліся Лявон Рыдлеўскі, Сяргей Бусел, Янка Ракуцька, Міхась Каберац, Алесь Яцэвіч (Змагар) ды інш.
27 Ярац Марыя Пятрова (1894—?), беларуская настаўніца. Ураджэнка Гомельскага пав. Магілёўскай губ. Скончыла Навазыбкаўскую жаночую гімназію (1913) і аднагадовыя пэдагагічныя курсы для настаўнікаў вышэйшых пачатковых вучэльняў пры Менскім настаўніцкім інстытуце, які знаходзіўся ў той час у Яраслаўлі (1917 г.). У 1913— 1916 гг. настаўніца пачатковых школаў Гомельскага павету. 3 жніўня 1917 г. прынятая на пасаду настаўніцы Слуцкай агульнай земскай (беларускай) гімназіі, дзе працавала да часу яе рэарганізацыі пасьля прыходу бальшавікоў у савецкую школу 2-й ступені. Іншых зьвестак ня выяўлена.
28 Зянюк [Зенюк] Пётра Антонаў (1898—?). Ураджэнец в. Сгарыца Слуцкага павету. Скончыў Маладэчанскую настаўніцкую сэмінарыю (1916). 3 кастрычніка 1917 г. па ліпень 1920 г. працаваў у Сгарыцкай пачатковай школе, з кастрычніка 1917 г. па жнівень 1918 г. на пасадзе старшыні Пукаўскага валаснога спажывецкага каапэратыву. Зь першым прыходам
балыпавікоў у канцы сьнежня 1918 г., абраны старшынём Старыцкае сялянскае рады, якую ачольваў да траўня 1919 г. У канцы студзеня 1919 г. арганізаваў у роднай вёсцы беларускую бібліятэку-чытальню. Падчас польскае акупацыі ўдзельнічаў у антыпольскім падпольным руху, актывіст павятовага антыпольскага партызанскага аддзелу з канца восені 1919 г. У пачатку 1920 г. з дапамогаю А.Бараноўскага перавярнуў у Сгарыцы расейскую школу ў беларускую. 3 другім прыходам бальшавікоў, у ліпені 1920 г„ — старшыня Пукаўскага валаснога рэўкаму (ачольваў да кастрычніка 1920 г.). Адзін з арганізатараў камсамолу на павеце. У 1923 г. скончыў Слуцкія беларускія агульнаадукацыйныя курсы. 3 1924 г. — студэнт факультэту грамадзкіх навукаў БДУ, адначасова з 1926 г. працаваў у Менскай вечаровай школе работніцкае моладзі ды ў Белдзяржвыдавецтве. Разам зь Міколам Улашчыкам, Алесем Аніхоўскім, Міколам Мамчыцам, Янкам Маруком ды іншымі студэнтамі БДУ актыўна ўдзельнічаў у краязнаўчым руху 1920х гт. 23 ліпеня 1930 г. арыштаваны ГПУ БССР па «справе СВБ». Пастановай калегіі ОГПУ СССР ад 10 красавіка 1931 г. асуджаны на 5 гадоў высылкі ў г. Саратаў. Пазьней жыў ды працаваў у Саратаве настаўнікам. Іншых зьвестак ня выяўлена. Рэабілітаваны 19 верасьня 1960 г.
29 Тут можа весьціся гаворка пра некалькіх Бабарэкаў, ураджэнцаў в. Сгарыца. Бабарэка Пётра Якубаў (1898—?). Скончыў Нясьвіскую настаўніцкую сэмінарыю (1917). Удзельнік Першае сусьветнае вайны, прапаршчык. 3 1918 г. сябра партыі беларускіх эсэраў. У 1919—1920 гг. быў студэнтам Менскага Беларускага пэдагагічнага інстытуту. Падчас польска-савецкае вайны актыўны ўдзельнік антыпольскага падпольля ды партызанкі, сябра БНК Случчыны. У ліпені 1920 г. прызваны ў чырвонае войска. У кастрычніку — лістападзе 1920 г. накіраваны Слуцкім камітэтам БПСР у Вызьнянскую, Грэскую, Цімкавіцкую ды інш. воласьці Случчыны агітатарам для арганізацыі тут выбараў дэлегатаў на беларускі зьезд. На зьезьдзе абраньі ў склад Беларускае Рады Случчыны, прызначаны вэрбунковым афіцэрам для арганізацыі збройных аддзелаў 1-е Слуцкае брыгады. Прывёў пад штандары войскаў БНР больш за 1000 добраахвотнікаў. Падчас збройнага чыну зьяўляўся камэндантам м. Грозава. У красавіку 1921 г. вярнуўся ў Савецкую Беларусь, пэўны час служьгў у чырвоным войску. У жніўні 1922 г. арыштаваны 111У БССР у роднай вёсцы, прыгавораны да 3-х гадоў зьняволеньня ўмоўна. У 1923 г. прыняты на вучобу ў БДУ. У кастрычніку 1924 г. накіраваны на працу ў Калінінскую акруту, дзе да лістапада 1925 г. узначальваў Мсьціслаўскі раённы аддзел адукацыі. У 1938 г. арыштаваны і асуджаны да зьняволеньня. Іншых зьвестак ня выяўлена.
Бабарэка Адам Міхайлаў (1896—?), настаўнік, скончыў Вітчаўскія 4-гадовыя пэдагагічпыя курсы. Выкладаў у Сгарыцкай 2-клясавай пачатковай школе, сябра мясцовага культурна-асьветнага гуртка «Зарніца». Увесну 1920 г. ЧБНК Меншчыны прызначаны інструктарам нацыянальна-культурных ды каапэратыўных справаў у Слуцкім павеце. Іншых зьвестак ня выяўлена.
30 Зяньковіч [Зенковіч] Люба Рыгорава (1897—?), удзельніца беларускага нацыянальнага руху. Ураджэнка в. Сгарыца Слуцкага павету. Скончыла з адзнакаю Нясьвіскую жаночую прыватную гімназію і дадатковуто пры
ёй пэдагагічную клясу. Зь беларускім друкаваным словам упершыню пазнаёмілася ў 1913 г. 3 1917 г. брала актыўны ўдзел у беларускіх культурна-асьветных арганізацыях, найперш у Сгарыцкім маладзёвым гуртку «Зарніца», куды таксама ўваходзілі Бабарэкі, Зенюкі, Каўпакі, Аніхоўскі ды іншыя. 3 1919 г. сябра БПСР. Летам 1920 г. наведвала ў Слуцку беларускія настаўніцкія курсы. Падчас антыбалыпавіцкага збройнага чыну была сувязной паўстанцаў зь менскім эсэраўскім цэнтрам. У 1921 г. была залічаная на эканамічнае аддзяленьне факультэту грамадзкіх навукаў БДУ, пазьней перавялася на сацыяльна-гістарычнае аддзяленьне. На ейны далейшы лёс паўплывала знаёмства з Палутай Бадуновай. Зяньковіч пакідае навучаньне ў БДУ і накіроўваецца разам з Бадуновай у Прагу-Чэскую, у Карлаў унівэрсытэт. Паводле некаторых зьвестак, там яна выйшла замуж за прафэсара Праскага ўнівэрсытэту. Іншых зьвестак ня выяўлена.
31 Пракапчук Альжбэта, актывістка беларускага вызвольнага руху на Случчыне, будучая жонка Ўладзімера Пракулевіча. У 1921 г. разам з мужам пераехала ў Вільню, пазьней у Коўна (Літва). 3 1923 г. у Празе-Чэскай, актыўна ўдзельнічала ў нацыянальна-культурным жыцьці беларускай эміграцыі. Іншых зьвестак ня выяўлена.
32 Магчыма, тут ідзе гаворка пра Бараноўскага Алеся Васільева (1888— 1938), удзельніка беларускага руху. Ураджэнец в. Машыцы Слуцкага павету. Паходзіць зь сялянскае сям'і. Скончыў Нясьвіскуто настаўніцкую сэмінарыю (1908) і Віленскі настаўніцкі інстытут (1914). 3 1908 г. настаўнічаў у школах Слуцкага павету, удзельнічаў у нацыянальнакультурніцкай працы, старшыня беларускага вясковага маладзёвага гуртка «Вясковая Зорка» ў в. Ліпнікі Цараўскае воласьці. У 1924 г. скончыў Вышэйшыя курсы беларусазнаўства. У характарыстыцы, прысланай у Менск са Слуцкага аддзелу народнае адукацыі, адзначалася: «Політычна выяўлены недастаткова (былы эсэр)». На Случчыну пасьля заканчэньня курсаў не вярнуўся, быў прызначаны інспэктарам Аршанскага аддзелу народнай адукацыі, затым працаваў выкладчыкам Аршанскае пэдагагічнае вучэльні. У 1925 г., калі сьвяткавалася 20-годзьдзе літаратурнае дзейнасьці Янкі Купалы, «з гоняў Аршаншчыны» віншаваньне песьняру даслалі Алесь Бараноўскі, Даніла Васілеўскі і Алесь Акулік. Арыштаваны НКВД 6 жніўня 1937 г., a 20 кастрвічніка засуджаны «за шпіёнскую дзейнасьць» камісіяй НКВД і Пракуратурай СССР да расстрэлу. Прысуд выкананы ў Воршы 17 студзеня 1938 г. Рэабілітаваны 21 студзеня 1960 г.
33 Крыжаноўскі Канстанцін, настаўнік Ісернаўскай 2-клясавай школы. Удзельнік Усебеларускага зьезду ў Менску ў сьнежні 1917 г., на які быў абраны ад павятовага земства. Выступаючы на культурна-асьветнай сэкцыі форуму, нэгатыўна ставіўся да беларусізацыі школьнай справы ў краіне. Увосень 1920 г. далучыўся да аддзелаў генэрала Сг.Булак-Балаховіча. Іншых зьвестак ня выяўлена.
34 Смоліч Аркадзь Антонаў (1891 —1938), беларускі нацыянальны дзяяч, навуковец, пэдагог. Першы міністар асьветы ва ўрадзе БНР, адзін з ініцыятараў стварэньня і лідэраў БСДП. У ліпені 1919 г. адзін з арганізатараў Беларускага зьезду Віленшчыны і Горадзеншчыны. Зь ве-
расьня 1919 г. у Менску, намесьнік старшыні Беларускай школьнай рады Меншчыны і Цэнтральнай Беларускай школьнай рады. Са сьнежня 1919 г. сябра Найвышэйшай рады БНР. 3 восені 1920 г. знаходзіўся на Гарадзеншчыне, займаўся арганізацыяй беларускага школьніцтва і каапэратыўнай справай. 3 1921 г. у Вільні, у 1922 г. пераехаў у Савецкую Беларусь. У 1930 г. арыштавацы па «справе СВБ» і ў 1931 г. высланы на 5 гадоў у г. Оса (цяпер Пермская вобл.). Паўторна арыштаваны ў 1937 г. Расстраляны ў 1938 г. у Омску. Паводле першага судовага выраку рэабілітаваны ў 1988 г., паводле друтога — у 1957 г.
35 Астроўскі Радаслаў Казіміраў (1887—1976), беларускі нацыянальны дзяяч, пэдагог. Скончыў Юр'еўскі ўнівэрсытэт (1913). 3 1914 г. выкладаў у сярэдніх навучальных установах Менску, зь верасьня 1915 г. выкладчык матэматыкі ў Менскім настаўніцкім інстытуце, у складзе якога падчас Першае сусьветнае вайны эвакуяваўся ў г. Яраслаўль, сябра Яраслаўскай Беларускай Рады. Пасьля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. уваходзіў у склад Яраслаўскага Савету рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У чэрвені вярнуўся ў Слуцак, быў абраны сябрам ЦК БСГ, прызначаны на пасаду камісара Слуцкага павету пры Часовым урадзе. Ініцыяваў стварэньне Слуцкай агульнай земскай (беларускай) гімназіі, быў яе першым дырэктарам. Уваходзіў у першы склад Беларускага нацыянальнага камітэту Случчыны. 3 прыходам бальшавікоў у сьнежні 1918 г. падаўся на Ўкраіну, далучыўся да расейскай Добраахвотнай арміі ген. А. Дзянікіна. У сьнежні 1920 г. зноў вярнуўся на Случчыну. Увосень 1920 г. падчас палескага паходу ген. Сг. Булак-Балаховіча, разам з П. Алексюком, бацькам ды сынам Адамовічамі, увайшоў у склад Беларускага палітычнага камітэту, зьяўляўся «міністрам асьветы» ў цывільным урадзе Булак-Балаховіча. 3 1921 г. у Заходняй Беларусі. Пазьнейшыя ўспаміны Р Астроўскага, напісаныя ў эміграцыі, ужо пасьля Другой сусьветнай вайны, пра ягоны ўдзел у Слуцкім збройным чыне не пацьвярджаюцца дакумэнтамі.
36 Галубок (сапраўднае Голуб) Уладзіслаў Язэпаў (1882—1937), беларускі тэатральны дзяяч, драматург, рэжысэр, актор, першы народны артыст Беларусі (1928). У Слуцак прыяжджаў для тэатральнае працы двойчы: у сакавіку і чэрвені 1920 г. У 1937 г. арыштаваны НКВД. Паводде афіцыйнага паведамленьня, памёр ад гіпэртанічнай хваробы. Рэабілітаваны ў 1957 г.
37 Фёдараў (Хведараў) Пётра, удзельнік нацыянальнага руху, юрыст, археоляг. Ураджэнец Случчыны. Скопчыў Слуцкую мужчынскую клясычную гімназію і Маскоўскі ўнівэрсытэт. 3 1919 г. сябра БПСР У 1920-я гг. жыў у Слуцкім павеце. У 1924 г. удзельнічаў у ліквідацыйным зьезьдзе БПСР Іншых зьвестак ня выяўлена.
38 «Стража Крэсова» (Straz Kresowa), польская паўтрамадзкая арганізацыя ў 1918—1922 гг., якая ставіла за мэту абарону польскіх нацыянальных інтарэсаў на «крэсах усходніх» (Беларусь, Літва, Украіна). Пад выглядам культурна-асьветнае і дабрачыннае дзейнасьці на акупаванай тэрыторыі Беларусі праводзіла прапагандысцкія акцыі сярод тутэйшага насельніцтва ў польскім нацыянальным духу дзеля далейшага інсцэнаваньня г.зв. «народных плебісцытаў» за далучэньне беларускіх земляў да Польшчы.
39 Зянюк [Зенюк] Янка Мікалаеў (1897—?), удзельнік беларускага руху. Ураджэнец в. Русакі Слуцкага павету. Скончыў настаўніцкую сэмінарыю (1917), настаўнічаў у Барысаўскім павеце. Удзельнік Першае сусьветнае вайны, прапаршчык. У 1917 г. уваходзіў у Цэнтральную Беларускую вайсковую раду. У 1918—1919 гг. вучыўся ў Менскім Беларускім пэдінстытуце. Выкладаў у пачатковых школах Слуцкага павету. Падчас польскасавецкай вайны ўдзельнічаў у антыпольскім падпольлі й партызанскім руху. Летам 1920 г. мабілізаваны ў чырвоную армію. У 1922 г. слухаў лекцыі ў Вітіебскім інстытуце народнай асьветы. У 1923—1926 гг. працаваў у Грозаўскай сямігодцы (адзін год настаўнікам, пазьней дырэктарам школы). У 1925 г. кандыдат КП(б)Б. 3 траўня 1926 г. — загадчык аддзелу народнае адукацыі Слуцкае акругі. Іншых зьвестак ня выяўлена.
40 Каўпак [Колпак] Алесь Міхасёў (1887—?), беларускі нацыянальны дзяяч, пэдагог, літаратар. Ураджэнец в. Сгарыца Слуцкага пав. Скончыў Нясьвіскую настаўніцкую сэмінарыю (1908), настаўнічаў у Ігуменскім павеце. У беларускім руху з 1905 г., зьяўляўся карэспандэнтам газэты «Наша Ніва», пісаў рэпартажы і літаратурныя творы пад псэўданімам Зрэбны. Удзельнік Першае сусьветнае вайны (мабілізаваны ў расейскае войска ў лістападзе 1914 г.). Па заканчэньні 1 -й Кіеўскай вайсковай школы ўзьведзены ў чын падпаручніка. За час ваенных дзсяньняў даслужыўся да паручніка, камандаваў ротаю. 3 сакавіка 1917 г. удзельнічае ў беларускім вайсковым руху, уваходзіць у склад Беларускай сацыялістычнай грамады, друкаваўся ў газэце «Вольная Беларусь». У пачатку 1918 г„ пасьля дэмабілізацыі, вярнуўся на бацькаўшчыну, адзін з кіраўнікоў Сгарыцкага беларускага культурна-асьветнага гуртка «Зарніца», пазьней сябра БПСР, студэнт Менскага Беларускага пэдагагічнага інстытуту. Падчас польска-савецкай вайны актыўна працуе на ніве беларускай культуры, удзельнік антыпольскага эсэраўскага падпольля. У жніўні 1920 г. мабілізаваны ўчырвонае войска. У 1921 г. паступае ў Белдзяржунівэрсытэт, адначасова выкладае ў менскіх беларускіх сярэдніх школах. У верасьні 1928 г. прызначаны вучоным сакратаром Навукова-мэтадычнага кабінэту пры Наркамасьветы БССР Ііппых зьвестак ня выяўлена.
41 Кецка Канстанцін Зьмітраў (1893—1938), удзельнік беларускага вызвольнага руху. Ураджэнец в. Замагільле Вызьнянскае вол. Слуцкага пав. 3 1918 г. сябра БПСР Падчас польска-савецкай вайны ўваходзіў у склад Белнацкаму Случчыны, займаўся арганізацыяй слуцкай гарадзкой ды павятовай міліцыі. Улетку 1920 г. стаў на бок бальшавікоў, прызначаны ваенным камісарам Вызьнянскага валаснога рэўкаму. Падчас антыбальшавіцкага збройнага чыну падтрымліваў сувязь з камандзірам паўстанцаў П.Чайкам. 16 сьнежня 1921 г. калегіяй Чэкабел абвінавачаны ў шпіянажы «на карысьць інтэрвэнтаў» і асуджаны на 6 месяцаў «выпраўленча-працоўных лягераў». У 1920-х гг. пераяжджае на сталае жыхарства ў Менск. У 1924 г. удзельнічаў у падрыхтоўцы й правядзеньні ліквідацыйнага зьезду БПСР У 1930-я гг. працаваў бугальтарам Беларускага трэсту садоўніцтва й агародніцтва. Увесну 1938 г. арыштаваны НКВД і 25 красавіка т.г. прыгавораны «двойкай» да найвышэйшае меры пакараньня. Расстраляны 27 ліпеня 1938 г. Рэабілітаваны 21 чэрвеня 1968 г.
42 Перамовы пра заключэньне мірнае дамовы паміж Полыпчаю і Савецкай Расеяй пачаліся яшчэ ў пачатку 1920 г.
43 Скульскі Леапольд (1878—1939), польскі палітычны дзяяч, у 1919—1920 гт. прэм'ер-міністар, у 1920—1921 гт. — міністар замежных справаў Польшчы. Трымаўся скрайне шавіністычных поглядаў. Вызначыўся ён ня толькі вышэйпададзенай заявай у траўні 1920 г., яму таксама належыць сумнавядомы выраз, што праз паўстагодзьдзя ў «крэсах усходніх» па правядзеньні «мэтанакіраванай палітыкі» беларуса нельга будзе знайсьці і са сьвечкаю.
44 Дубановіч Эдвард (1881 —1943), польскі палітычны і грамадзкі дзяяч, публіцыст. Прафэсар, былы дэкан юрыдычнага факультэту Львоўскага ўнівэрсытэту. Адзін зь лідэраў Польскае хрысьціянскае дэмакратыі. У Сойме Польшчы неаднаразова ўзначальваў дэпутацкі блёк (пасольскі клюб) польскіх хадэкаў. Аўтар кніг па тагачасных прававых праблемах («Выбарчы цэнз народнасьцяў і яго юрыдычны і палітычны прагрэс», «Выбарчая рэформа і расейская праблема ў Галіччыне» ды інпі.).
45 Беларускія настаўніцкія курсы беларусазнаўства ў Слуцку дзейнічалі з 25 красавіка па 1 чэрвеня 1920 г. Выкладаліся: беларуская мова, польская мова, гісторыя Беларусі, пачаткі каапэрацыі, беларускія сьпевы, этнаграфія і тэатральнае мастацтва, гісторыя беларускай літаратуры. Лекцыі чыталіся Янкам Сганкевічам, Сганіславам Петрашкевічам, Паўлам Жаўрыдам. У траўні да іх далучыліся Ўсевалад Ігнатоўскі, Францішак Аляхновіч і Браніслаў Тарашкевіч. У гэты час па просьбе слухачоў курсаў Слуцак наведаў беларускі хор Тэраўскага ў складзе 40 чалавек, які даў некалькі канцэртаў і адкрытых урокаў народных сьпеваў.
46 Станкевіч Янка Вінцэнтаў (1891 —1976), беларускі нацыянальны дзяяч, мовазнаўца, гісторык, пэдагог. У чэрвені 1919 г. удзельнік Беларускага зьезду Віленшчыны і Горадзеншчыны, лектар Віленскіх беларускіх настаўніцкіх курсаў, уваходзіў у арганізацыйную структуру па стварэньні Беларускае вайсковае камісіі, ініцыятар стварэньня і лідэр Беларускае народнае партыі. 3 восені 1919 г. у Менску, у складзе Беларускае школьнае рады Меншчыны (кіраваў школьным выдавецтвам). У красавіку — траўні 1920 г. — кіраўнік і выкладчык Слуцкіх беларускіх настаўніцкіх курсаў. 3 канца лета 1920 г. у Вільні. Скончыў Праскі Карлаў унівэрсытэт (1926), доктар славянскага мовазнаўства й гісторыі.
47 Цэнтральная Беларуская школьная рада, нацыянальная культурнаасьветная арганізацыя падчас польска-савецкае вайны, якая апекавалася беларускаю школьнаю справаю. Утвораная ў сьнежні 1919 г. у Менску на аснове Беларускай школьнай рады Меншчыны. У склад прэзыдыюму ўвайшлі Сымон Рак-Міхайлоўскі (старшыня), Аркадзь Смоліч (намесьнік), Вацлаў Іваноўскі (намесьнік), Янка Сганкевіч (загадчык школьнага выдавецтва), Лукаш Дзекуць-Малей (прадстаўнік Беларускай школьнай рады ў Горадні), Францішак Умястоўскі (прадстаўнік ЦБШР у Вільні). Спыніла існаваньне ўлетку 1920 г. з прыходам бальшавіцкіх войскаў.
48 Польскамоўныя настаўніцкія курсы ў Слуцку адчыніліся 15 чэрвеня 1920 г. Як і на беларускіх курсах, курсантам выплачвалі па 10 польскіх марак. Плянавалася выкладаць польскую мову і літаратуру, маляваньне,
сьпевы, гімнастыку ды інш. Праіснавалі ўсяго адзін дзень і былі згорнутыя з пачаткам наступленьня бальшавіцкіх войскаў (НАРБ, ф.604, воп.1, спр.6, арк.220).
49 Блянкі былі прысланыя зь Беларускай школьнай Рады Меншчыны. Былі яны падрыхтаваныя для курсаў, якія праходзілі ў Менску з 20 кастрычніка па 20 лістапада 1919 г. Мастак Язэп Драздовіч.
50 Ігнатоўскі Ўсевалад Макараў (1881 —1931), беларускі нацыянальны дзяяч, першы прэзыдэнт БАН. Падчас польска-савецкай вайны стаяў на рэзкіх антыпольскіх пазыцыях, ініцыятар стварэньня і кіраўнік Беларускай камуністычнай арганізацыі (БКА) ў студзені 1920 г. У траўні 1920 г. па накіраваньні ЦБШР выяжджаў у Слуцак чытаць на курсах беларусазнаўства лекцыі па гісторыі Беларусі. У 1930 г. зьняты з пасады прэзыдэнта БАН як лідэр беларускай «нацдэмаўскай контаррэвалюцыі», выклікаўся на допыты ў ГПУ. Скончыў жыцьцё самагубствам.
51 Маецца на ўвазе Чарнякоўскі Вячаслаў Іванаў (1870—?), беларускі культурніцкі дзяяч, хармайстар. Ураджэнец фальварку Ячанка Ігуменскага пав. Скончыў Менскую духоўную праваслаўную сэмінарыю і рэгенцкую клясу Прыдворнае імпэратарскае сьпеўнае капэлы ў Санкт-Пецярбурзе (1899). 3 сакавіка 1899 па 1901 г. рэгент Менскай мужчынскай урадавай гімназіі, пазьней працаваў выкладчыкам сьпеваў ды рэгентам гімназійных ды школьных хароў навучэнцаў у Менску (мужчынскай і жаночай прыходзкіх вучэльнях, на менскіх 2-гадовых пэдагагічных курсах, у 1-й ды 3-й вышэйшых пачатковых вучэльнях). У 1919 г. з навучэнцаў менскіх школаў стварыў беларускі хор, які дзейнічаў некалькі гадоў. Іншых зьвестак ня выяўлена.
52 Тэраўскі Ўладзімер Васільеў (1871 —1938), беларускі хармайстар, кампазытар і фальклярыст. Аўтар музыкі да песьняў «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» (словы М. Краўцова) і «Ад веку мы спалі» (беларуская Марсэльеза) на словы А.Мікульчыка, якія сьпяваліся слуцкімі паўстанцамі падчас збройнага чыну. У чэрвені 1920 г. разам са сваім хорам наведаў з гастролямі і Слуцак. Дабрачынныя канцэрты харавой капэлы Ўл.Тэраўскага былі прасякнутыя антыпольскім духам, пра што сьведчыць і рэпэртуар калектыву, які яны прывезьлі ддя тамтэйшае публікі — харавыя сьпевы «Панам мы песьні не сьпяваем», «Каля хацінкі» ды інш. У 1920-я іт. працаваў хармайстрам у беларускіх тэатрах Менску, кіраваў царкоўным і аматарскім харамі. У 1938 г. арыштаваны і расстраляны. Рэабілітаваны ў 1958 г.
53 Мамчыц Мікалай Мікалаеў (1899—?), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в. Сгарыца Пукаўскай вол. Слуцкага пав. Скончыў Нясьвіскую настаўніцкую сэмінарыю (1918). Актывіст БПСР 3 траўня 1919 па ліпень 1920 г. — настаўнік Селішчанскай беларускай пачатковай школы. У ліпені 1920 г. прызначаны настаўнікам у Запольскую беларускую пачатковую школу Грыцэвіцкае вол., пасьля вяртаньня польскіх войскаў у воласьць увосень 1920 г. — загадчык Міхалёўскае школы Бортніцкай вол. Бабруйскага пав. Зь лістападу 1920 па 1921 г. інструктар беларускага пададдзелу народнай адукацыі ў Бабруйскім пав., абраны сакратаром павятовага Саюзу працаўнікоў асьветы. У верасьні 1923 г. паступіў у Белдзяржунівэрсытэт, адначасова працаваў настаўнікам 31-й менскай сямігадовай
беларускай школы імя Сьцяпана Булата. Актывіст беларускага краязнаўчага руху. Удзельнік ліквідацыйнага зьезду БПСР у 1924 г. У жніўні 1924 г. пакідае навучаньне ва ўнівэрсытэце і настаўніцтва ў Менску ды зь іншымі актывістамі беларускага руху (Янкам Пшанічным, Майсеем Шыманскім, Алесем Аніхоўскім) накіроўваецца ў далучаную ў 1924 г. да БССР Калінінскую акруту для правядзеньня беларусізацыі мясцовых адукацыйных асяродкаў ды ўстановаў, працаваў школьным інспэктарам акрутовага аддзелу народнай асьветы. У студзені 1927 г. прызначаны акруговым школьным інспэктарам у Полацкую акругу. У 1929 г. вяртаецца ў Менск, аднаўляе навучаньне ва ўнівэрсытэце, зьяўляецца інспэктарам Наркамасьветы БССР. 20 ліпеня 1930 г. арыштаваны ГПУ па «справе СВБ». Вінаватым сябе не прызнаў, Пастановаю калегіі ОГПУ ад 10 красавіка 1931 г. высланы ў г. Яранск. У ліпені 1937 г. ізноў арыштаваны і 16 лістапада 1937 г. «спэцтройкай» пры НКВД Чуваскай АССР асуджаны на 10 гадоў канцлягераў. Рэабілітаваны па першым выраку Вярхоўным Судом БССР 19 верасьня 1960 г.
54 Гарэцкі Максім Іванаў (1893—1938), беларускі пісьменвнік, літаратуразнаўца, лексыкограф, пэдагог. У траўні 1920 г. запрашаўся Вацлавам Іваноўскім ввікладаць на курсах беларусазнаўства ў Слуцку гісторыю літаратуры, але з-за моцнай занятасьці ў Віленскай беларускай гімназіі прыехаць ня змог. Замест яго прыехаў Браніслаў Тарашкевіч. Арыштаванві ГПУ ў 1930 г. па «справе СВБ» і высланы на 5 гадоўу Вятку. У 1937 г. зноў арыштаваны і ў 1938 г. асуджаны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1957 г.
55 Анташэўскі Апанас Хведараў (1887—1938), удзельнік беларускага нацыянальнага руху. Ураджэнец прадмесьця Слуцку Трайчаны. Настаўнік Цівунаўскай пачатковай школы. У 1915 г., падчас Першае сусьветнае вайны, апынуўся ў Іркуцку. Скончыў Іркуцкую вайсковую вучэльню (1916) і аўтаматацыклетныя курсы (1917). 7 чэрвеня 1917 г. вытрымаў іспыт для паступленьня на 1-ы курс Іркуцкага настаўніцкага інстытуту, адкуль адразу быў прызваны на фронт. Служыў падпаручнікам у 382-й Менскай стралецкай дружыне, камандаваў 3-й ротай. Пазвней — начальнік сувязі штабу 136-е стралецкае дывізіі. У 1918 г., пасвля дэмабілізацвіі, залічаны на 1-ы курс Валагодзкага настаўніцкага інстытуту, пазьней пераведзены ў Яраслаўскі настаўніцкі інстытут. У студзені 1919 г. па асабістай просьбе быў пераведзены ў Беларускі пэдагагічны інстытут у Менску. Падчас польска-савецкае вайны ўвайшоў у склад Беларускай камуністычнай арганізацыі, удзельнік антыпольскага падпольля на Случчыне. Зь лета 1920 г. працаваў каапэратарам у Цэнтрабелсаюзе. Скончьгў Менскі інстытут народнай адукацыі (1921), адзначаны як адзін зь лепшых ды здольных студэнтаў. Адмовіўся па сямейных абставінах ад накіраваньня на вучобу ў расейскую Пятроўска-Разумоўскую сельгасакадэмію, працягваў навучаньне ў Белдзяржунівэрсытэце. У 1921 г. менскай гарадзкой арганізацыяй КП(б)Б накіраваны на працу ў Белдзяржвыдавецтва. Пазьней настаўнічаў у в.Дзюдзева Слуцкае акругі. У 1930-я гг. упаўнаважаны Камітэту нарыхтовак СНК БССР па Капыльскім раёне. Арыштаваны НКВД 11 чэрвеня 1937 г., засуджаны як «агент польскай выведкі» да расстрэлу. Вырак выкананы 21 студзеня 1938 г. Рэабілітаваны 21 чэрвеня 1988 г.
56 Цярэшчанка [Тэрэшчанка] Кузьма Юр'еў (1888—1922), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнсц в.Замосьцішча Рослаўскага павету Смаленскае губэрні. Удзельнік Першае сусьветнае вайны, у 1917 г. — старшыня Пскоўскае беларускае рады, дэлегат зьезду беларусаў-вайскоўцаў Паўночнага фронту ў Віцебску і Ўсебеларускага зьезду ў Менску. 3 1918 г. сябра Віленскае Беларускае рады, адзін з арганізатараў Горадзенскага Беларускага нацыянальнага камітэту, накіраваны павятовым камісарам у Ваўкавыскі павет, прымаў удзел у арганізацыі БПСР на Горадзеншчыне, падтрымліваў сувязі з бальшавікамі. У пачатку 1919 г. прызначаны А.Луцкевічам на пасаду міністра ўнутраных справаў БНР, выяжджаў у краіны Балтыі й Фінляндыю дзеля арганізацыі там беларускіх дыпляматычных місіяў, вёў перамовы пра прызнаньне ўрадамі гэтых краінаў Беларускае рэспублікі. 3 восені 1919 г. старшыня Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту ў Менску, адзін з кіраўнікоў Цэнтрабелсаюзу, сябра Найвышэйшае рады БНР. У другой палове 1920 г. знаходзіўся ў Варшаве і заходніх паветах Беларусі, падтрымліваў сувязі зь Беларускаю радаю Случчыны і 1-й Слуцкай брыгадай войскаў БНР 3 1921 г. у Вілыгі, удзельнічае ў арганізацыі Саюзу сельскай гаспадаркі Віленскага краю, беспасьпяхова намагаецца стварыць там беларускую сельскагаспадарчую вучэльню. У пачатку 1922 г. пераяжджае ў Савецкую Беларусь, працуе на адказных пасадах у Цэнтрабелсаюзе. Памёр пры загадкавых абставінах, паводле афіцыйных зьвестак, ад разрыву сэрца.
57 Бакіноўскі Базыль Восіпаў (1880— пасьля 1938), удзельнік беларускага вызвольнага руху. Ураджэнец м. Койданава. У 1918 г. працаваў рэгістратарам у аддзеле загадчыка справаў канцылярыі Народнага сакратарыяту БНР, пазьней — сябра БПСР У 1919—1920 гг. пісар у канцылярыі ЧБНК у Менску. 3 прыходам бальшавікоў застаўся ў БССР. Удзельнік ліквідацыйнага зьезду БПСР у 1924 г. У 1930-я гг. працаваў эканамістам. У лютым 1938 г. арыштаваны НКВД і ў кастрычніку т. г. асуджаны на 8 гадоў канцлягераў. Рэабілітаваны Пракуратурай БССР 31 сакавіка 1989 г.
58 Каўпак [Калпак] Янка Паўлаў, удзельнік нацыянальнага руху. Ураджэнец в. Сгарыца Слуцкага павету. Намесыіік старшыні Сгарыцкай ячэйкі партыі беларускіх эсэраў. Падчас збройнага чыну камандаваў ротай 1-га Слуцкага палку. У 1921 г. вярнуўся ў Савецкую Беларусь. Удзельнік ліквідацыйнага зьезду БПСР у 1924 г. Іншых зьвестак ня выяўлена.
59 Аніхоўскі Алесь Юр'еў (Георгіеў) (1897—?), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в. Сгарыца Слуцкага пав. Скончыў Ізяслаўскія 2-клясавыя пэдагагічныя курсы і Слуцкія настаўніцкія курсы беларусазнаўства (1920). У беларускім руху з 1917 г. Сябра беларускага культурна-асьветнага гуртка «Зарніца». У 1915—1923 гг. настаўнічаў. 3 1923 г. — студэнт БДУ, актывіст беларускага студэнцкага руху, удзельнічаў у краязнаўчых экспэдыцыях па Беларусі. 3 жніўня 1924 г. на ўласнае жаданьне накіраваны інспэктарам беларускіх школаў у Калінінскую акругу. У 1927—30 гг. — інспэктар Наркамасьветы БССР У 1930 г. праходзіў па «справе СВБ». У жніўні 1935 г. арыштаваны НКВД «за укрывательство бежавшего нз ссылкн белорусского нацдема Улаіцнка», на 5 гадоў сасланы ў г. Іванава. У ліпені
1943 г. зноў арыштаваны аддзелам НКВД Іванаўскай вобласьці і ў кастрычніку засуджаны на 10 гадоў канцлягераў. Пасьля вызваленьня ў 1956 г. пераехаў на сталае жыхарства ў Іванава, працаваў на адным з тамтэйшых заводаў. Іншых зьвестак ня выяўлена.
60 Шыла Мікола (1888—1948), беларускі нацыянальны дзяяч. У беларускім руху з «нашаніўскае» пары. У 1917 г. адзін зь лідэраў Цэнтральнае Беларускае вайсковае рады, дэлегат Усебеларускага зьезду ў Менску, з 1918 г. сябра ЦК БПСР. Падчас польска-савецкае вайны ўдзельнічаў у антыпольскім падпольным руху. 3 1921 г. у Заходняй Беларусі, уваходзіў у склад Віленскага Беларускага нацыянальнага камітэту, рэдактар шэрагу віленскіх беларускіх газэтаў левага кірунку. 3 канца 1944 г. у заходняй частцы Нямеччыны, дзе і памёр
61 Смольскі Мікалай, былы чыноўнік Слуцкага павятовага казначэйства, падчас польска-савецкае вайны выконваў абавязкі старшыні Слуцкага гарадзкога самакіраваньня (магістрату). Спачувальнік і прыхільнік беларускага нацыянальнага руху. У пачатку 1920 г. быў кааптаваны ў склад Белнацкаму Случчыны. Іншых зьвестак ня выяўлена.
62 Гаворка можа ісьці пра аднаго з двух родных братоў Дубінаў.
Дубіна Ўлас Васільеў, ураджэнец в. Ісерна Слуцкага павету. У беларускім нацыянальным руху з 1917 г. Актывіст БПСР, сябра Белнацкаму Случчыны і таварыства «Папараць-Кветка». У лістападзе 1920 г. на зьезьдзе Случчыны абраны ў склад Беларускае Рады Случчыны. Пасьля антыбальшавіцкага збройнага чыну — у Заходняй Беларусі, арыштоўваўся польскаю дэфэнзываю, як інструктар Віленскага Белнацкаму арганізоўваў нацыянальныя школы, культурна-асьветныя гурткі і каапэратьівы ў Ашмянскім ды Лідзкім паветах, адначасова праводзячы эсэраўскую агітацыю. У 1922 г. у ліку «33-х» высланы польскімі ўладамі ў Літву. 3 1923 г. у Савецкай Беларусі, працаваў у саўгасе в.Гнойны Рак. Удзельнічаў у ліквідацыйным зьезьдзе БПСР у 1924 г. У 1933 г. арыштаваны ГПУ і высланы за межы БССР. Іншых зьвестак ня выяўлена.
Дубіна Міна, удзельнік беларускага руху з 1917 г. Удзельнічаў у працы беларускіх культурна-асьветных арганізацыяў на Случчыне, сябра партыі беларускіх эсэраў. Падчас Слуцкага збройнага чыну — у шэрагах паўстанцаў 3 пачатку 1920-х гг. у Савецкай Беларусі. Удзельнічаў у падрыхтоўцы ліквідацыйнага зьезду БПСР у 1924 г. Іншых зьвестак ня выяўлена.
63 Паўлюкевіч Арсен, ураджэнец Слуцкага павету. Працаваў лекарам у Слуцку. Далучыўся да беларускага руху ў пачатку 1920 г. Узначаліў Белнацкам Случчыны ў лістападзе 1920 г. пасьля ягонага ўзнаўленьня. На зьезьдзе Случчыны быў спаборнікам Ул.Пракулевіча ў барацьбе за пасаду старшыні Беларускае Рады Случчыны. Падчас збройнага чыну загадваў ппгіталем паўстанцаў. Як прадстаўнік Рады ўдзельнічаў у Праскай агульнанацыянальнай палітычнай канфэрэнцыі ў верасьні 1921 г., пазьней — у Заходняй Беларусі, жьгў у Вільні, па інфармацыі А.Бочкі зьяўляўся вайсковым лекарам пры адной з польскіх вайсковых частак. Адзін з кіраўнікоў Часовае Беларускае рады, якая зьяўлялася апанэнтам беларускіх нацыянальных арганізацыяў як левых, так і цэнтрысцкіх (БСРГ,
БСС, БХД ды інш.). Паводле непацьверджаных зьвестак, быў двайным агентам — польскае дэфэнзывы і савецкага ГПУ. Як сьцьвярджае Ю.Віцьбіч, у 1928 г. як савецкі шпіён быў асуджаны польскім судом на 12 гадоў катаргі. Іншых зьвестак ня выяўлена.
64 Пракулевіч Уладзімер Міхайлаў (1887—1938), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в.Красналукі Барысаўскага павету. Скончыў Смаленскую гімназію і юрыдычны факультэт Маскоўскага ўнівэрсытэту (1912). Падчас першае расейскае рэвалюцыі ўдзельнічаў у працы сацыял-дэмакратычных гурткоў (РСДРП і Бунду). Да Першае сусьветнае вайны працаваў у Менскай казённай палаце, з 1914 г. — у Менскім акруговым судзе. 3 пачаткам вайны эвакуяваўся ў Маскву, пазьней — рахункавод у структуры Усерасейскага камітэту земскіх і гарадзкіх саюзаў па забесьпячэньні войска. Зь ліпеня 1917 г. зноў у Менску на судовых пасадах. У 1918 г. абраны старшынём Слуцкага зьезду міравых судзьдзяў. 3 прыходам бальшавікоў працаваў міравым судзьдзём у м, Вызна, прыхільнік БПСР 3 узнаўленьнем савецкае ўлады ў ліпені 1920 г. на пасадзе судзьдзі ў Слуцку. На зьезьдзе Случчыны абраны старшынём Беларускае рады Случчыны. 3 1921 г. у Вільні, у складзе Віленскага Белнацкаму, сябар Загранічнага бюро БПСР У 1922 г. у ліку «33-х» высланы польскімі ўладамі ў Літву; у 1923 г. у Коўне кааптаваны ў склад ураду БНР на чале з А.Цьвікевічам на пасаду дзяржаўнага сакратара. 3 канца 1923 г. у ПразеЧэскай, удзельнічае ў нацыянальных арганізацыях беларускай эміграцыі. Удзельнік 2-е Бэрлінскае беларускае палітычнае канфэрэнцыі, падпісаўся пад рэзалюцыяй пра ліквідацыю ўраду БНР. 3 траўня 1926 г. у Савецкай Беларусі, працаваў у Дзяржаўнай бібліятэцы БССР 19 ліпеня 1930 г. арыштаваны ГПУ па «справе СВБ» і на 5 гадоў высланы ў Сьвярдлоўск (Екацярынбург). 9 верасьня 1938 г. зноў арыштаваны «як удзельнік контаррэвалюцыйнай арганізацыі, што працавала на карысьць адной з замежных дзяржаваў», асуджаны на расстрэл. Рэабілітаваны па першым выраку ў чэрвені 1988 г., па друтім — у красавіку 1989 г.
65 Тарашкевіч Браніслаў Адамаў (1892—1938), беларускі нацыянальны дзяяч, філёляг, літаратар, пэдагог. Акадэмік БАН (1928). 3 1918 г. адзін зь лідэраў БСДП, выкладаў у Менскім Беларускім пэдагагічным інстытуце. У 1919 г. арыштоўваўся балыпавікамі, пасьля вызваленьня выехаўу Вільню. Падчас польска-савецкае вайны на пэдагагічнай працы ў беларускіх навучальных установах. У красавіку—траўні 1920 г. выяжджаў у Слуцак чытаць лекцыі па беларускай філялёгіі на беларускіх настаўніцкіх курсах. 3 канца 1920 г. у Вільні. У 1933 г. у БССР У 1937 г. арыштаваны й расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957 г.
66 Аляхновіч Францішак Карлаў (1883—1944), беларускі нацыянальны дзяяч, драматург, рэжысэр, артыст, журналіст. Адзін з патрыярхаў беларускага нацыянальнага тэатру ў XX ст. Падчас польска-савецкай вайны — рэдактар-выдавец часапісу «Беларускае жыцьцё», з восені 1919 г. у Менску кіраваў нацыянальнымі драматычнымі дружынамі. У красавіку — траўні 1920 г. выяжджаў у Слуцак, чытаў на беларускіх настаўніцкіх курсах лекцыі па тэатральным мастацтве і арганізацыі аматарскага тэат-
ру на вёсцы. Разам з драматычным гуртком «Папараць-Кветкі» паставіў на слуцкай сцэне сваю п'есу «Птушка шчасьця» (скарочаная вэрсія), дзе і сам браў удзел у якасьці артыста. У 1944 г. застрэлены ў Вільні савецкімі ці польскімі («АКоўскімі») дывэрсантамі.
67 Вясёлы Касьян (сапр, Аўдзей Вікенці Язэпаў) (1886, паводле іншых зьвестак, 1891 —1916), літаратар, драматург. Ягоная п'еса «Не умом понял, a сердцем», напісаная па-расейску, надрукаваная ўчасапісе «Крестьяннн» у 1909 г., была вельмі папулярная сярод сялянства і неаднаразова ставілася беларускімі аматарскімі дружынамі ў вёсках Беларусі.
“Юшкевіч Міхаіл Вікеньцьеў (1900?—?), савецкі дзяяч. Ураджэнец Слуцкага пав. Да 1917 г. вучыўся ў Слуцкай мужчынскай гімназіі. У партыйнай анкеце РКП(б) у графе «нацыянальнасьць» пазначыў — «расеец». У 1919 г. сакратар Слуцкага павятовага рэўкаму і выканкаму. 3 студзеня 1920 г. член падпольнага бальшавіцкага камітэту ў Слуцку. 3 лета 1920 г. сакратар парткаму, член рэўкаму, загадчык аддзелу па рабоце на вёсцы Слуцкага пав. Іншых зьвестак ня выяўлена.
69 Маецца на ўвазе Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Слуцкага павету (рэўкам), часовы надзвычайны орган бальшавіцкае ўлады ў Слуцкім павеце, якому падпарадкоўвалася ўся адміністратыўная ўлада ў межах гэтае адміністратыўнае адзінкі падчас польска-савецкае вайны.
70Уладзіміраў (Владнмнров) Мікалай Васільевіч (1891—?), балыпавіцкі савецкі дзяяч, старшыня Слуцкага павятовага выканаўчага камітэту. У партыйнай анкеце пазначана: «расеец; з рабочых; прафэсія — кравец; адукацьія — хатняя». У бальшавіцкай партыі з 1908 г., з 1914 г. на нелегальным становішчы. Іншых зьвестак ня выяўлена.
71 Пасюкевіч Пятро Восіпаў (1898—1938), дзяржаўны дзяяч БССР Ураджэнец в.Быстрыца Слуцкага пав. Быў настаўнікам пачатковае школы. У 1917 г. мабілізаваны ў расейскае войска на Заходні фронт (служыў у ваенна-тэлеграфнай роце пад Баранавічамі). Пасьля дэмабілізацыі ў канцы 1917 г. і вяртаньня ў родную вёску абраны сакратаром камітэту беднаты (камбед), пазьней упаўнаважаны валасное камісіі па харчаваньні (волопродкомнссмя). Падчас нямецкае акупацыі 1918 г. настаўнічаў у школе. 3 аднаўленьнем савецкае ўлады ў 1919 г. уступіў у бальшавіцкую партыю. 3 сакавіка 1919 г. у чырвоным войску, удзельнік грамадзянскае вайны ў Расеі (браў удзел у баях пад Архангельскам, потым накіраваны на ўсход супраць Калчака пад Самару). Захварэўшы на «іспанку», дэмабілізаваўся й вярнуўся на радзіму. Падчас польскае акупацыі настаўнічаў. Летам 1920 г. са па вяртаньні чырвоных войскаў прызначаны павятовым ваенным камісарам у Нясьвіжы; падчас восеньскага наступу польскіх легіянэраў у складзе савецкае адміністрацыі эвакуяваўся спачатку ў Магілёў, а потым у Смаленск. Да 1922 г. працаваў у Наркамаце па ваенных справах ССРБ. Скончыў губэрнскую партыйную школу. У пачатку 1920-х гг. кіраўнік Упраўленьня па справах мастацтваў пры СНК ССРБ. Апошнім часам працаваў інспэктарам Чырвонага Крыжа. Засуджаны 29 чэрвеня 1938 г. да расстрэлу. Расстраляны ў Менску. Рэабілітаваны 25 красавіка 1958 г.
72 «Савецкая Беларусь», газэта, у лютым — ліпені 1920 г. афіцыйны орган ЦК Кампартыі Літвы і Беларусі (выйшла 10 нумароў, выдавалася ў Смаленску), у жніўні — сьнежні 1920 г. орган Рэўкаму ССРБ.
73 Рэвалюцыйны камітэт Менскае губэрні, што быў пераўтвораны пасьля другога абвяшчэньня ССРБ у жніўні 1920 г. у Рэўкам Рэспублікі на чале з Алесем Чарвяковым.
74 Беларуская вайсковая камісія (БВК), арганізацыя па фармаваньні беларускіх вайсковых аддзелаў у структуры польскага войска ў 1919— 1921 гг. Утвораная ў жніўні 1919 г. у Вільні, у лістападзе таго ж году пераведзена ў Менск. У ліпені 1920 г., падчас наступленьня чырвоных войскаў, фактычна распалася. Адноўленая ў пачатку кастрычніка таго ж году ў г. Лодзь (Польшча) у складзе: маёр Андрэй Якубецкі (старшыня), Францішак Умястоўскі, капітан Францішак Кушаль, падхарунжы Макар Касьцевіч (Краўцоў), Э.Якабіні, Якубоўскі ды інш. Знаходзілася падуплывам Найвышэйшае рады БНР. Напярэдадні і падчас Слуцкага збройнага чыну намагалася праводзіць вярбоўку добраахвотнікаў у беларускае войска на Горадзеншчыне, паслала у помач паўстанцам афіцэраў на чале з А.Якубецкім, бальшыня якіх разьбеглася, не даехаўшы да месца дысьлякацыі 1-е Слуцкае брыгады. Пасьля ліквідацыі чьіну частка вайскоўцаў 1-е брыгады трапіла ў склад аддзелу БВК, што кватараваў у Лодзі. Прапановы кіраўніцтва камісіі пра перавод яе на тэрыторыю Заходняе Беларусі адхілілі польскія ўлады. Скасаваная загадам польскага камандаваньня 15 траўня 1921 г.
75 Краўцоў (сапр. Касьцевіч) Макар Мацьвееў (1891— пасьля 1939), беларускі нацыянальны дзяяч, паэт, публіцыст, перакладчык. Скончыў Сьвіслацкую настаўніцкую сэмінарыю (1910), настаўнічаў на Горадзеншчыне, удзельнік Першае сусьветнае вайны, ваяваў у дзеючым расейскім войску на Паўднёва-Заходнім фронце. Дэлегат Усебеларускага зьезду ў сьнежні 1917 г. У 1918 г. увайшоў у БПСР, сябра Рады БНР, настаўнічаў у менскіх беларускіх школах. У пачатку 1919 г. на Горадзеншчыне •— упаўнаважаны Міністэрства беларускіх справаў пры літоўскім урадзе, ствараў беларускія органы ўлады ў Сакольскім павеце. Пазьней вяртаецца ў Менск, працуе пры Літаратурна-выдавецкім аддзеле Наркамасьветы Літбел. Аўтар верша «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», які быў пакладзены на музыку Ўл.Тэраўскім 1 стаў гімнам БНР 3 кастрычніка 1920 г. у складзе БВК. Падчас Слуцкага збройнага чыну быў прызначаны загадчыкам друкарні паўстанцаў у Клецку. Пазьней у Заходняй Беларусі, удзельнічаў у працы беларускіх нацыянальных арганізацыяў 1 ўстановаў, друкаваўся ў беларускамоўным пэрыядычным друку. 3 прыходам у Вільню бальшавікоў у кастрычніку 1939 г. арыштаваны НКВД і вывезены. Іншых зьвестак ня выяўлена.
76 Кушаль Францішак Вінцэнтаў (1895—1968), беларускі нацыянальны дзяяч, вайсковец. Удзельнік Першае сусьветнае вайны на Заходнім фронце, штабс-капітан. У 1919—1921 гг. у складзе БВК.
77 Гаворка ідзе пра ўмовы прэлімінарнага пагадненьня ў Рызе паміж ГІольшчаю ды Савецкаю Расеяю, падпісанага ў кастрычніку 1920 г.,
наконадні заключэньня паўнавартаснае Рыскае мірнае дамовы. Паводде яго абодва бакі абавязваліся не дапушчаць стварэньня незаконных («трэціх») вайсковых фармаваньняў.
™ Мацэлі [Мацэльлі, Мацэля, Мяцеля] Іван, вайсковец. Ураджэнец с. Малая Млынка Цараўскай вол. Слуцкага пав. У пачатку 1919 г. падпаручнік, ад'ютант аднаго зь беларускіх аддзелаў у складзе літоўскага войска. Пазьней супрацоўнік Беларускай вайскова-дыпляматычнае місіі ў Рызе. У пачатку 1920 г. у Менску, у чыне паручніка 1-е роты рэзэрвы Беларускае вайсковае камісіі. Яшчэ ў траўні 1920 г. накіраваны ў якасьці вэрбунковага афіцэра на Случчыну і Піншчыну дзеля вярбоўкі добраахвотнікаў у беларускае войска. Адзін з арганізатараў Слуцкае гарадзкое і павятовае беларускае міліцыі, На зьезьдзе Случчыны абраны ў склад Беларускае Рады Случчыны. Падчас збройнага чыну камандзір 2-га батальёну 2-га Грозаўскага палка 1 -е Слуцкае брыгады. Пазьней, дзеля аслабленьня антыэсэраўскай апазыцыі ў Радзе, быў накіраваны да ген. Сг. Булак-Балаховіча «дзеля наладжваньня сувязі». Іншых зьвестак ня выяўлена. 3-за рознага паданьня ў крыніцах ягонага прозьвішча некаторыя дасьледнікі памылкова вызначаюць двух Мацэляў — удзельнікаў слуцкіх падзеяў 1920 г. — Мацэлі і Мацэля.
79 Борык Антон (1894—?), удзельнік беларускага руху. Ураджэнец в. Сынкоўцы Сакольскага павету Горадзенскае губэрні. Удзельнік Першае сусьветнае вайны, капітан. 3 1917 г. у складзе польскага вайсковага корпусу генэрала Доўбар-Мусьніцкага. У 1918 г. у Вільні, уключыўся ў беларускую нацыянальную працу, кааптаваны ў склад Віленскае Беларускае рады. Адзін з арганізатараў Беларускага нацыянальнага камітэту ў Горадні, сябра БПСР У канцы сакавіка 1919 г. накіраваны ўрадам БНР у Бэрлін начальнікам Беларускае вайсковае місіі па справах ваеннапалонных беларусаўу Нямеччыне. 30 чэрвеня 1919 г. разам з К. Цярэшчанкам заклалі «Аддзел збліжэньня палоненых беларусаўу Нямеччыне з родным краем». У 1920 г. выканаўчы дырэктар бэрлінскае фірмы «Сындыкат Сапегі для Эўропы і Азіі ў Беларусі», пазьней загадвае агульным аддзелам БВК ў Лодзі. У лістападзе 1920 г. накіраваны праз Горадню на Случчыну ў дапамогу паўстанцам разам зь іншымі афіцэрамі БВК. У першы этап збройнага чыну — начальнік штабу 1-е Слуцкае брыгады, пазьней зьняты з гэтае пасады. Пасьля ліквідацыі збройнага чыну пэўны час знаходзіўся ў Латвіі, у тамтэйшай беларускай калёніі, наладжваў сувязі з латыскімі сацыялдэмакратамі. У 1921 г. кароткі час знаходзіўся ў Вільні, адзін з закладнікаў ТБШ. У канцы таго ж году пераяжджае ў Коўна, працаваў пры ўрадзе БНР. Пазьней жыў у Заходняй Беларусі. Іншых зьвестак ня выяўлена.
80 Сасноўскі Юльян, адзін з кіраўнікоў Слуцкага збройнага чыну. Ураджэнец м. Вызна Слуцкага павету. Наконадні Першай сусьветнай вайны скончыў Слуцкую расейскую мужчынскую гімназію. У кастрычніку 1920 г. абраны ў склад Беларускае рады Случчыны, загадчык ейнае канцылярыі. Пасьля ліквідацыі антыбальшавіцкага збройнага чыну інтэрнаваны ў Беластоцкі лягер, пазьней знаходзіўся ў Вільні. Ня вытрымаўшы выпрабаваньняў, фізычна і маральна зьнясілены, скончыў жыцьцё самагубствам.
81 Анцыповіч Анастас, першы камандзір 1-е Слуцкае брыгады войскаў БНР Вызвалены з пасады 3 сьнежня 1920 г. Пазьней выдадзены польскімі ўладамі бальшавікам і расстраляны.
82 Валодзька Піліп, актыўны ўдзельнік Слуцкага збройнага чыну. Ураджэнец м. Сгаробін Слуцкага павету. У адным зь першых баёў 1-га Слуцкага палка за м. Капыль 26 лістапада быў цяжка паранены, на наступны дзень памёр. Пахаваны з вайсковаю пашанай на могілках каля Семежаўскай праваслаўнай царквы. У віленскай газэце «Наша Думка» за 15 красавіка (№15) быў зьмешчаны верш былога слуцкага паўстанца пад псэўданімам «Дык-Дзеля» «На сьмерць Піліпа Валоцькі»:
У Семяжове, каля цэрквы Божай,
Новы хрэст цяпер стаіць,
Абвінуты стужкаю прыгожай, А пад ім салдат ляжыць!
На той стужцы, бел-чырвона-белай, Літары напісаны крывёю ...
Тут ляжыць сын Беларусі мілай, Што пайшоў цярнёвай каляёю.
Ён ня сьцерпіў крьгўды злое, Што над намі вечна панавала, Дый памёр ад кулі ён чужое, А зямля свая яго схавала.
Сьпіць цяпер спакойным сном,
А дутпа да неба паляцела:
Больш ня пойдзе ў шыху баявом, Бо настала для яго нядзеля!
Дома бацька, маці сьлёзы льюць
Па сынку сваім старэйшым,
А тут, на вайне, у газэты шлюць, Што памёр ён першым.
м. Быдгош. 3.II.1921 г.
“Кнорын (Кнорыньш) Вільгельм Георгіевіч (1890—1938), савецкі дзяржаўны дзяяч, адзін з кіраўнікоў філіі бальшавіцкае партыі ў Беларусі (з 1919 г. сакратар ЦК КП(б) ЛіБ, у 1920—1922 гг. сакратар ЦБ, 1927—1928 гг. — 1 -ы сакратар ЦК КП(б)Б). 31 ліпеня 1920 г. падпісаў Дэклярацыю пра абвяшчэньне ССРБ.
84 У аснову «Дэклярацыі» пакладзеныя палажэньныя Трэцяе Устаўное Граматы БНР ад 25 сакавіка 1918 г. У сьледчых паказаньнях Ул. Пракулевіча ў 1930 г. у ГПУ пададзена, што тэкст Дэклярацыі быў памножаны на гектографе. Да тэксту дакумэнта Васіль Русак пазьней дапісаў: «У Прэзідыуме было 7 чалавек, а ў Радзе 17. Падпісалі Ул.Пракулевіч (старшыня), П.Жаўрыд, В.Русак, Біруковіч, Сасноўскі, Рабы, што тыча А.Паўлюкеві-
ча, то яго не было ў час, калі прынялі Дэкл., зусім... проста не магу сказаць, як ён паставіўся, але і пытаньня ніякога не паднімалі, а мажліва, што яго спаткаў сябар Рады, які павёз яе дзеля напечатаньня, і ён падпісаўся; зь нейкіх прычынаў яна не была напечатана, а перадана пераехаўшаму тагды ў Баранавічы Тэрэшчэнку.
Тако ж проста запамятаваў, ну факт, што яна проста без звуку прапала, такое гаворыць само за сябе, мажліва, што ў Вільні, а скарэй усяго, то, мажліва, Тэрэшчэнка перадаў «Н.Р» у Варшаве, і гэта скарэй усяго будзе, «Н-ыя» гаварылі, чаму ж вы нас не прызналі? Што ім хацелася за прызнаньне, няхай яшчэ самі скажуць, на той час палітыка пры аружным змаганьні была захаваць чыстату народ. паўстаньня ў Случчыне, выпаўняючы волю з'езда, які быў сазваны 14—15 лістапада 1920 г. па 5 прэдст-ў ад воласці і па адном ад арганізацый, якія цьвёрда сталі за барацьбу з акупантамі і за незалежнасьць б-ны.
Назоў Рада Случчыны быў даны, таму што са ўсей Беларусі былі прэдстаўнікі, і ня толькі з валасцёў Слуцкага павету, а і з суседніх, і таму ўласна не назвалі Радай Слуцкага павету, а Радай Случчыны.
Усе ж высілкі балахоўцаў і ім падобных былі, каб падпарадкаваць сабе Раду і паўстаньня, якое мела да 6000 чалавек на давольстве... (па савец, перапісцы вышла 12 000 з Случчыны і бліж. паветаў). [Прыхільнікі Балаховіча] былі адкінуты як няпрошаныя госьці,
У мяне ж гэты чарнавік захоўваўся выпадкова, ггісаны рукою Ю.Лістапада, які тагды як сябар Рады быў начальнікам канцылярыі Прэзідыума Рады.
Сгар. з'езду Случчыны 14—15 ліст. 1920 г. і сябар Прэзід. PC. В, Русак».
85 Верагодна, гэтую нараду плянавалася правесьці ў пачатку лістапада 1920 г.
Раней яна ніяк не магла адбыцца, бо ўзгаданае ў дакумэнце тэрытарыяльнае ўтварэньне — Сярэдняя Літва — паўстала ў кастрычніку таго году і на працягу адзначанага месяца яшчэ ішлі баі паміж аддзеламі ген. Жэлігоўскага і літоўскімі вайсковымі часткамі. У тэксьце дакумэнта ані слова не сказана пра баявыя акцыі слуцкіх паўстанцаў, адсюль можна зрабіць выснову, што плянаваная нарада рыхтавалася напярэдадні ці адразу пасьля правядзеньня Беларускага зьезду Случчыны (пачатак— сярэдзіна лістапада 1920 г.). Ёсьць пэўныя сумненьні, ці адбылася гэтая нарада ўвогуле. Магчыма, гэта было абмеркаваньне паміж беларускімі ды польскімі «крэсавымі» дзеячамі ў вузкім коле пытаньня наконт сумесных дзеяньняў, а вышэйпададзены дакумэнт — толькі меркаваньні пра намеры. Сапраўды, «Akcja Shicka» уяўляе зь сябе плян-канспэкт, а не пратакол паседжаньня. Пад прозьвішчамі некаторых дзеячоў — сябраў БПСР, якія варожа ставіліся да Найвышэйшай Рады БНР, стаяць пытальнікі, што можа тлумачыцца сумненьнем арганізатараў плянаванай нарады ў згодзе апошніх удзельнічаць у ёй.
86 Сярэдняя Літва (Litwa Srodkowa) ці Ўсходняя Літва (Litwa Wschodnja), паўафіцыйная назва квазідзяржаўнага ўтварэньня на тэрыторыі Віленскага, Трокскага, Сьвянцянскага, Лідзкага, Ашмянскага і Браслаўскага паветаў, якія былі захопленыя ў выніку вайсковай акцыі Беларускалітоўскае дывізіі польскага генэрала Люцыяна Жэлігоўскага ў кастрычніку
1920 г. супраць Літвы, якая прэтэндавала на гэтыя тэрыторыі паводде савецка-літоўскае мірнае дамовы з 1920 г. У лютым 1922 г., каб юрыдычна ўзаконіць далучэньне да Полынчы названых тэрыторыяў, былі арганізаваныя выбары ў т. зв. часовы сэйм Сярэдняе Літвы (байкатаваўся з боку мясцовых беларускіх і літоўскіх нацыянальных арганізацыяў), паводле рашэньня якога ад 20 лютага 1922 г. Сярэдняя Літва ўвайшла ў склад II Рэчы Паспалітае.
87 Найвышэйшая рада БНР, палітычная структура ў 1919—1921 іт. Сгвораная ў Менску ў сьнежні 1919 г. падчас сьнежаньскае сэсіі Рады БНР Уяўляла зь сябе г.зв. «дырэкторыю» з 5-ці чалавек: Язэп Лёсік, Янка Серада, Сымон Рак-Міхайлоўскі, Аляксандар Уласаў, Кузьма Цярэшчанка. Але ж фактычным лідэрам «найвышэйшых» у той час зьяўляўся Вацлаў Іваноўскі (Антон Луцкевіч фактычна адышоў тады ад актыўнае палітычнае дзейнасьці). 3 наступленьнем бальшавіцкіх войскаў кіраўнікі Найвышэйшае рады БНР знаходзіліся ў Варшаве. 3 пачаткам Слуцкага збройнага чыну «найвышэйшыя» й іхныя прыхільнікі, найперш К.Цярэшчанка, намагаліся скарыстаць паўстаньне дзеля разгортваньня ў Беларусі шырокай вайсковай акцыі супраць балыпавікоў, спадзеючыся на падтрымку Полыпчы. Большасьць «найвышэйшых» нэгатыўна ставілася да ген. Булак-Балаховіча 1 ягонай сумеснай антыбальшавіцкай акцыі са старшынём Расейскага палітычнага камітэту Барысам Савінкавым. Меркаваньне, якога трымаліся лідэры беларускіх эсэраў, а потым падхапілі некаторыя былыя «партыйныя» гісторыкі, што Найвышэйшая рада БНР за эфэмэрную падтрымку Полыпчы адмовілася ад ідэі незалежнасьці Беларусі на карысьць «нацыянальна-культурнай» аўтаноміі, не адпавядае рэчаіснасьці. Архіўныя дакумэнты сьведчаць, што на працягу 1920 г. у сваіх дэклярацыях ды адозвах «найвышэйшыя» неаднаразова падкрэсьлівалі сваю вернасьць Акту 25 сакавіка 1918 г. У пачатку 1921 г. адзін з кіраўнікоў Найвышэйшае рады БНР К.Цярэшчанка публічна, празь беларускую прэсу абвесьціў пра яе фактычнае скасаваньне ды перадачу свайго «мандату» на карысьць Рады БНР на чале зь Пётрам Крэчэўскім 1 ўраду В. Ластоўскага.
88 Гардзялкоўскі (Gordziaikowski) Альгерд, польскі «крэсавы» палітычны дзяяч, былы сябра «Польскае рады зямлі Менскай». Адзін з ініцыятараў стварэньня Камітэту абароны Крэсаў, што прычыніўся да арганізацыі Літоўска-Беларускай дывізіі, якой камандаваў ген. Л.Жэлігоўскі.
89 Крупскі [Krupski] Чэслаў, польскі «крэсавы» палітычны дзяяч, былы сябра Польскае рады зямлі Менскай. Быў сябрам Камітэту абароны Крэсаў.
90 Вітан-Дубейкаўскі [Dubejkowski] Лявон Янаў (1869—1940), беларускі нацыянальны дзяяч, архітэктар. Падчас польска-савецкае вайны — старшыня Беларускага нацыянальнага камітэту ў Варшаве, ініцыятар стварэньня ў польскай сталіцы ў ліпені 1919 г. Польска-беларускага таварыства з мэтаю «ўзаемнага пазнаньня й збліжэньня».
91 Нэканда-Трэпка Антон Сганіславаў (1877—1942), беларускі нацыянальны дзяяч, пэдагог. Адзін з пачынальнікаў БСГ і БСДП, 3 1918 г. выкладаў у Менскім Беларускім пэдагагічным інстытуце (МБПІ). У сакавіку 1919 г. як закладнік арыштаваны бальшавіцкаю «чрэзвычайкаю» і вывезены ў Смаленск. Пасьля вызваленьня ў сьнежні 1919 г. вярнуўся ў Менск, увай-
шоў у склад прэзыдыюма Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту. Са студзеня 1920 г. намесьнік рэктара МБПІ. Восеньню 1920 г. кароткі час знаходзіўся ў Варшаве, пазьней у Вільні, выкладчык Віленскае беларускае гімназіі. У кастрычніку 1939 г. арыштаваны НКВД БССР і асуджаны на 10 гадоў лягераў Памёр па дарозе да арміі ген. Андэрса.
92 Скірмунт [Skirmunt] Раман Аляксандраў (1868—1939), беларуска-польскі палітычны дзяяч. Дэпутат 1-е Дзяржаўнае Думы Расейскае імпэрыі ў 1905—1906 гг. У сакавіку — ліпені 1917 г. узначальваў Беларускі нацыянальны камітэт у Менску. У 1918 г. адзін зь лідэраў Менскага народнага прадстаўніцтва, сябра Рады БНР, вылучаўся на пасаду старшыні Народнага сакратарыяту БНР 3 1921 г. на дзяржаўных пасадах Польшчы. У апошнія гады жыў ва ўласным маёнтку каля в. Парэчча на Піншчыне. У 1939 г., пасьля далучэньня Заходняе Беларусі да СССР, забіты ў сваім маёнтку бальшавіцкімі актывістамі.
93 Якубецкі [Jakubiecki] Андрэй (1892—?), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в.Сухмяні Горадзенскага павету. Скончыў Сьвіслацкую настаўніцкую сэмінарыю (1912). Удзельнік Першае сусьветнае вайны, капітан, скончыў Аляксандраўскую вайсковую вучэльню. Пасьля дэмабілізацыі вяртаецца на Горадзеншчыну, з канца 1918 г. у БПСР, адзін з ініцыятараў скліканьня ў лістападзе таго ж году Беларускага сялянскага зьезду Горадзенскага павету, абраны ў склад Беларускае сялянскае рады. У ліпені 1919 г. абраны ў Цэнтральную Беларускую раду Віленшчыны і Горадзеншчыны, увайшоў у склад Беларускае вайсковае арганізацыі (папярэдніца БВК) у Вільні. У лістападзе разам з БВК пераяжджае ў Менск, у чыне маёра прызначаецца намесьнікам старшыні камісіі. Восеньню 1920 г. узнаўляе дзейнасьць БВК у Лодзі і становіцца ейным кіраўніком. У лістападзе 1920 г., разам з групаю беларускіх афіцэраў прыяжджае ў Семежава, на дапамогу слуцкім паўстанцам, прызначаецца Найвышэйшаю радаю БНР галоўнакамандуючым збройных сілаў Рэспублікі. Пасьля ліквідацыі збройнага чыну — у Вільні, працуе ў беларускіх нацыянальных арганізацыях. У лютым 1922 г. разам з 33-ма іншымі беларускімі ды літоўскімі дзеячамі высланы ў Літву. 3 траўня 1922 г. жыве ў Дзьвінску (Латвія), выкладае ў мясцовай беларускай гімназіі, бярэ ўдзел у працы беларускіх арганізацыяў. У сярэдзіне 1920-х гт. падчас судовых працэсаў над беларускімі сацыялістамі ў Латвіі быў адным з абвінавачаных, але дамогся апраўданьня. Падчас Другое сусьветнае вайны кіраваў Дзьвінскім аддзелам Беларускага нацыянальнага аб'яднаньня ў Латвіі. Іншых зьвестак ня выяўлена.
91 Баран [Baranow] Сяргей Язэпаў (1892—1937), беларускі нацыянальны дзяяч, ураджэнец в.Віцькі Горніцкай вол. Горадзенскага павету. Адзін зь лідэраў беларускага вызвольнага руху на Горадзеншчыне падчас польска-савецкае вайны, сябра БПСР, з 1920 г. старшыня Белнацкаму ў Горадні. 3 прыходам бальшавікоў працаваў у аддзеле народнае адукацыі і сацыяльнага забесьпячэньня Горадзенскага рэўкаму, быў арыштаваны «чрэзвычайкаю». Адзін з арганізатараў Горадзенскае беларускае гімназіі. Удзельнік першае беларускае нацыянальна-палітычнае канфэрэнцыі ў Празе. 3 1922 г. — пасол польскага сэйму. Арыштаваны польскімі ўладамі, праходзіў па судовай справе ў
Беластоку ў 1923 г. 3 1925 г. у БССР У 1933 г. арыштаваны ГПУ БССР па «справе БНЦ», пастановай калегіі ОГГТУ СССР 9 студзеня 1934 г. асуджаны на 10 гадоў канцлягераў. У красавіку 1935 г. знаходзіўся у Дальлагу. Далейшы лёс невядомы, Рэабілітаваны пастановай КГБ пры CM БССР у 1956 г.
95 Булак-Балаховіч Станіслаў Нікадзімаў (1883—1939), вайсковец і палітычны дзяяч. Удзельнік Першае сусьветнае вайны. Зь вясны 1918 г. у чырвонай арміі, але ўжо ў лістападзе таго ж году перайшоў на бок Пскоўскага добраахвотнага корпусу белагвардзейцаў ген. Юдзеніча. 3 траўня 1920 г. — генэрал-маёр. У студзені 1920 г. згадзіўся разам са сваім конным аддзелам скласьці ядро будучых збройных сілаў БНР, з дазволу польскага камандаваньня перадысьлякаваўся з падначаленым яму аддзелам на Беларускае Палесьсе. У хаўрусе з Барысам Савінкавым арганізаваў ваенную акцыю г.зв. Расейскае народнае добраахвотнае арміі на Палесьсі з мэтаю разьвязаць супраць балыпавікоў масавыя сялянскія паўстаньні ў Беларусі і Расеі. Пасьля няўдачы акцыі жыў у Польшчы. У 1937—1939 гг. быў добраахвотнікам у войску ген. Франка ў Гішпаніі. Загінуў у верасьні 1939 г. у Варшаве пры загадкавых абставінах.
96 Мажліва, тут ідзе гаворка пра т. зв. «вайсковую тройку», якая займалася фармаваньнем збройных аддзелаў 1-е Слуцкае брыгады войскаў БНР Удзельнікі тых падзеяў пазьней блыталіся ў пэрсанальным складзе гэтае арганізацыйнае структуры. Так, Ю. Лістапад ва ўспамінах «Узьбіліся на свой шлях» і ў пазьнейшай інфармацыі ддя ГПУ ў 1927 г. даводзіў, што ў ейны склад уваходзілі П. Жаўрыд, А. Анцыповіч і І. Мацэлі. У сваіх мэмуарах С. Бусел і А. Бочка называюць Анцыповіча, Паўлюкевіча ды таго ж Бочку. Паведамляючы пра пэрсанальны склад «тройкі» ў сваіх «сьведчаньнях», Ул. Пракулевіч заблытаўся. У адным месцы ён называе Бочку, Анцыповіча й Мацэлі, а ў пазьнейшых паказаньнях — Жаўрыда, Анцыповіча й П. Чайку. Паводде сьведчаньняў В.Русака, на пачатку лістапада 1920 г., яшчэ да скліканьня Зьезду Случчыны, для арганізацыі беларускіх вайсковых аддзелаў была створаная «тройка» ў складзе Паўлюкевіча, Мацэлі ды Бочкі, якая пазьней зьмяніла свой склад. Ёсьць таксама верагоднасьць, што «вайсковаю радаю» па недасьведчанасьці публікатар памылкова назваў Беларускую Раду Случчыны — палітычнае кіраўніцтва збройнага чыну.
97 Адозва апублікаваная ў артыкуле Ўладыслава Казлоўскага (Казлоўшчыка) «U 17-yja uhodki Sluckaha Paustannia — Listapad 1920—1937 hod».
98 «Беларускае Слова», штодзённая беларуская газэта, выдаваная Беларускім нацыянальным камітэтам Горадзеншчыны з кастрычніка 1920 г. па студзень 1921 г. Рэдактарамі ў розны час былі Вячаслаў Багдановіч і Ўладзімер Шалешка. 3 прыходам апошняга стала друкаваць больш вострыя матэр'ялы пра палітычнае жыцьцё, пра ваенныя падзеі ў Беларусі. «Беларускае Слова» — бадай, адзіная беларуская нацыянальная газэта, якая шырока асьвятляла падзеі на Случчыне ўлістападзе — сьнежні 1920 г. Выйшла 78 нумароў. Зачыненая польскімі ўладамі ў пачатку студзеня 1921 г. пасьля ліквідацыі Горадзенскага Белнацкаму.
99 Маюцца на ўвазе вайсковыя аддзелы Беларускае сялянскае партыі «Зялёны Дуб», на чале якой стаяў Вячка Адамовіч (Дзяргач). Кіраўніцтва
«Зялёнага Дубу» падтрымлівала шчыльную сувязь з генэралам Сг.БулакБалаховічам, зь Беларускім палітычным камітэтам на чале з П.Алексюком, а таксама з пэўнымі польскімі вайсковымі коламі, ад якіх нярэдка атрымлівала дапамогу зброяй ды амуніцыяй. Кіраўніцтва «зялёных» нэгатыўна ўспрымалася лідэрамі Беларускае Рады Случчыны за іх прапольскую арыентацыю. Нярэдка пад «зялёнымі» ўважаліся стыхійна створаныя партызанскія аддзелы, складзеныя зь сялянскае моладзі ды дэзэртыраў, якія самастойна змагаліся супраць бальшавікоў і найчасьцей нікому не падпарадкоўваліся. Ёсьць факты далучэньня да 1-е Слуцкае брыгады БНР асобных фармаваньняў «зялёнадубаўцаў». Маюцца зьвесткі пра ўдзел у збройным чыне вядомага атамана «Зялёнага Дубу» капітана Лукаша Семянюка, які таксама ўдзельнічаў у вайсковай акцыі на Палесьсі ген. Сг.Булак-Балаховіча і пазьней загінуў у адным з баёў супраць балыпавікоў.
1 0(1 Самусевіч Антон, капітан. Ураджэнец Слуцку. Былы афіцэр ген. Сг.Булак-Балаховіча, быў накіраваны апошнім на Случчыну дзеля вярбоўкі добраахвотнікаў і дзеля каардынацыі дзеяньняў. Пасьля зьліквідаваньня Слуцкага збройнага чыну — адзін з арганізатараў антыбалыпавіцкае партызанкі пад сьцягам «Зялёнага Дубу». Пазьней схоплены савецкім ГПУ і расстраляны.
101 «Новое Варшавское Слово», расейскамоўная газэта, выходзіла ў Варшаве ў 1920—пачатку 1921-х гг. Галоўны рэдактар — Уладзімер ГорвіцСамойлаў. У рэдкалегію ўваходзілі праф. І. Бадуэн дэ Куртэнэ, праф. Варэнаў, А.Вольскі, І.Іскра, Ул.Замяцін ды інш.
102 Пілсудзкі Юзаф (1867—1935), польскі дзяржаўны дзяяч. У 1918—1922 гг. «начальнік польскае дзяржавы».
103 Антанта (франц. Entente — згода), ваенна-палітычны хаўрус Вялікабрытаніі, Францыі й Расеі, утвораны наконадні Першае сусьветнае вайны. Пасьля кастрычніцкага балыпавіцкага перавароту 1917 г. Савецкая Расея выйшла з хаўрусу, падпісаўшы сэпаратную дамову з кайзэраўскаю Нямеччынай. Францыя і Вялікабрытанія ў гады расейскае грамадзянскае вайны актыўна падтрымлівалі белы рух супраць балыпавікоў.
104 Урангель [Врангель] Пётр Мікалаевіч (1878—1928), адзін з кіраўнікоў белага руху падчас расейскае грамадзянскае вайны 1918—1920 гг. У добраахвотнай арміі ген. А. Дзянікіна камандаваў коннаю дывізіяй і корпусам, са сьнежня 1919 г. узначаліў Добраахвотную армію. У пачатку красавіка 1920 г. абраны галоўнакамандуючым г.зв. Расейскай арміі ў Крыме. Пасьля паразы ад бальшавіцкіх войскаў 14 лістапада з рэшткамі сваіх вайсковых частак зьбег у Канстантынопаль (Сгамбул). Памёр у Брусэлі.
105 Беларускія жаночыя гурткі, якія ўтвараліся ў канцы 1920 г. на Горадзеншчыне пры філіях Белнацкаму ў Горадні.
106 Зьяўленьне тэксту песьні «Беларуская Марсэльеза» («Ад веку мы спалі») адносіцца да 1905—1907 гг. У кнізе Фёдара Турука «Белорусское двнженне» (Масква, 1921) тэкст песьні падаецца з пазнакаю: «Автор нензвестен... стнхотворенне появнлось в 1906 г. в Слуцком у. Мннской губ. средн революцнонно настроенного крестьянства». Песьня стала своеасаблівым гімнам беларускіх рэвалюцыянэраў і доўгі час лічылася народнаю. І толькі
пазьней, дзякуючы руплівасьці дасьледніка Аляксея Каўкі, быў устаноўлены аўтар тэксту песьні — Аляксандар Мікульчык.
107 Дзяргач (сапр. Адамовіч Вячка Вячаславаў) (1890—?), удзельнік беларускага руху, вайсковец. Ураджэнец Ашмяншчыны. Скончыў мужчынскую гімназію і камэрцыйную вучэльню ў Коўне, а таксама гідратэхнічныя і агранамічныя курсы ў Пецярбурзе (1914). Зьяўляўся карэспандэнтам газэты «Наша Ніва» з 1912 г. Удзельнік Першае сусьветнае вайны, падпаручнік. 3 1917 г. праводзіў беларускую нацыянальную працу сярод апалчэнцаў 1-е Менскае дружыны. У 1918—1919 гг. вучыўся на 1-х беларускіх пэдагагічных курсах у Менску. Адзін зь лідэраў сялянскае паўстанцкае арганізацыі «Зялёны Дуб» і начальнік пітабу ягоных партызанскіх аддзелаў. Падчас польска-савецкае вайны — сябра БВК, арганізатар збройных аддзелаў «зялёнадубаўцаў». Удзельнічаў у працы Таварыства працаўнікоў беларускага мастацтва, сьпяваў у Беларускім нацыянальным хоры Ўладзімера Тэраўскага, аўтар гарманізацыі некалькіх народных песень. Меў і літаратурныя здольнасьці, пісаў п'есы і апавяданьні (абразкі), быў карэспандэнтам газэтаў «Звон» і «Беларусь». У траўні 1920 г. накіраваны БВК вэрбунковым афіцэрам й інструктарам у Слуцкі, Бабруйскі паветы, арганізоўваў тут вэрбунковыя пункты ддя добраахвотнікаў у паўстанцкія аддзелы «Зялёнага Дубу». 3 другой паловы 1920 г. як вайсковы атаман «Зялёнага Дубу» і адзін з кіраўнікоў Беларускага палітычнага камітэту шчыльна ўзаемадзейнічаў з ген. Сг. Булак-Балаховічам. У пачатку 1920-х гг. — адзін з кіраўнікоў антыбалыпавіцкай партызанкі на тэрыторыі Савецкай Беларусі. Пазьней працягваў палітычную дзейнасьць у Заходняй Беларусі. Лпошнія зьвесткі пра яго датуюцца 1939 г. (быццам пражываў у Данцыгу ды служыў псаломшчыкам у аднэй з праваслаўных цэркваў).
' °8 Беларускі палітычны камітэт, палітычная арганізацыя палёнафільскага крыла беларускага руху ў 1920 г. на чале з Паўлам Аляксюком, Вячаславам Адамовічам-старэйшым. Утвораны ў Варшаве восеньню 1920 г. Меў цеснуіо лучнасьць з ген. Сг. Булак-Балаховічам і кіраўніцтвам «Зялёнага Дубу». Апанэнт Найвышэйшае рады БНР і беларускага ўраду В.Ластоўскага. У лістападзе 1920 г., пасьля заняцьця балахоўцамі Мазыра, кіраўніцтва БПК скіравалася туды ў якасьці «цывільнага ўраду будучай вольнай Беларусі». Пасьля няўдачы вайсковае акцыі Булак-Балаховіча фактычна спыніў сваю дзейнасьць.
109 Беларускі нацыянальны камітэт у Горадні (Горадзенскі Белнацкам), прадстаўнічы орган беларускіх нацыянальных арганізацыяў Горадзеншчыны ў 1918—1922 гг. Утвораны ў лістападзе 1918 г. У ягонае кіраўніцтва ўваходзілі Алесь Грыкоўскі (1-шы старшыня), Янка Натусэвіч (узначаліў камітэт пасьля цяжкае хваробы ды сьмерці Грыкоўскага ў сакавіку 1919 г.), Уладзімер Курбскі-Кузьняцоў, Лукаш Дзекуць-Малей, Павал Аляксюк, Леанард Заяц, Тодар Вернікоўскі ды інш. Сгвараў беларускія школы, культурніцкія арганізацыі, каапзратывы, выступаў за наданьне беларускай мове афіцыйнага статусу. 3 прыходам у горад польскіх легіянэраў у траўні 1919 г. фактычна спыніў сваю працу з-за палітычнага ды адміністрацыйнага ціску новых акупантаў. Аднавіў дзей-
насьць у сакавіку 1920 г. Новае кіраўніцтва Белнацкаму (старшыня Сяргей Баран, віцэ-старшыня Алесь Бялецкі, сябры: Дзекуць-Малей, Уладзімер Федарук ды інш.) стаяла на пазыцыях БПСР і было ў рэзкай апазыцыі да польскіх акупацыйных уладаў. Пры камітэце створаныя адміністрацыйны, арганізацыйны, культурна-асьветны і дабрачынны аддзелы, юрыдычнае бюро. Ініцыяваў стварэньне ў траўні 1920 г. Беларускае школьнае рады ў Горадні ды шэрагу каапэратываў. 3 прыходам бальшавікоў у канцы ліпеня 1920 г. спыніў сваю дзейнасьць. Былыя лідэры Белнацкаму Баран і Дзекуць-Малей у жніўні таго ж году працавалі ў аддзеле сацыяльнага забесьпячэньня Горадзенскага рэўкаму. Пасьля вяртаньня польскіх войскаў Белнацкам узначалілі «палёнафілы» на чале зь Вячаславам Адамовічам-малодшым. У студзені 1920 г. кіраўніцтва ў арганізацыі зноў перайшло да беларускіх эсэраў на чале з Баранам. Пасьля забароны дзейнасьці польскімі ўладамі са студзеня 1921 г. знаходзіўся на нелегальным становішчы. Цалкам разгромлены і спыніў арганізацыйную працу ў 1922 г.
110 Ул, К. — крыптанім Курбскага (Курбскага-Кузьняцова) Уладзімера, беларускага нацыянальнага дзеяча. Ураджэнец Горадні. Падчас Першае сусьветнае вайны знаходзіўся як уцякач у Расеі, дзе далучыўся да беларускага руху. 3 канца 1918 г. вярнуўся ў Горадню, прыхільнік БПСР У 1919 г. адзін з кіраўнікоў Беларускае грамады моладзі ў Горадні, сябра Горадзенскага Белнацкаму. У канцы 1920 г. запісаўся вэрбунковым агентам ББК Горадзенскага павету, падпольна праводзіў антыпольскую эсэраўскую прапаганду сярод беларускага сялянства. У першай палове 1921 г. арыштаваны польскаю дэфэнзываю, пры ператрусе кватэры ў яго знойдзеная падпольная эсэраўская літаратура, больш як дзясятак дыпляматычных пашпартоў БНР Вызвалены з дапамогаю Л.Вітан-Дубейкаўскага. У 1923 г. праходзіў па судовай справе над актывістамі БПСР у Беластоку. Пазьней жьгў у Горадні. У 1928—1931 гг. уваходзіў у склад г.зв. «Беларускага нацыянальнага камітэту ў Горадні», які фінансаваўся прыхільнікамі Ю.Пілсудзкага, і ўдзельнічаў у выбарах у Сойм Польшчы ў выбарчым блёку «пілсудчыкаў» (сьпіс №1). Паводле зьвестак Арсеня Ліса, падчас Другое сусьветнае вайны актыўна друкаваўся ў беластоцкай беларускай газэце «Новая Дарога» ды інш. Іншых зьвестак ня выяўлена.
111 «Звезда» (з 1927 г. «Зьвязда», з 1933 г. — «Звязда»), балыпавіцкая газэта. Выходзіла з 1917 г. як друкаваны орган Менскага губэрнскага камітэту РКП(б). 3 жніўня 1920 г. — орган ЦБ КП(б)Б, затым ЦК КП(б)Б.
112 Беларускае прэс-бюро (Белорусское бюро печатн) ў Коўне (Літва) ўтворанае ў 1920 г. урадам БНР на чале з В. Ластоўскім, што знаходзілася тады ў літоўскай сталіцы. Месьцілася па адрасе: Vitautas g-ve, 30, dz. 2, Kaunas, Lietuva.
113 C. Б. — крыптанім Булата Сьцяпана Герасімава (1894—1921), прадстаўніка беларускай нацыянал-камуністычнай плыні ў складзе КП(б)Б. Былы сябра Беларускай камуністычнай арганізацыі, бліжэйшы паплечнік Усевалада Ігнатоўскага. 3 жніўня 1920 г. загадчык аддзелу ЦК КП(б)Б. Зь лютага 1921 г. — член ЦБ, з мая — сакратар ЦК КП(б)Б, адзін з рэдактараў газэты «Савецкая Беларусь».
І14Савінкаў Барыс Віктаравіч (1879—1925), расейскі палітычны дзяяч, адзін зь лідэраў партыі правых расейскіх эсэраў, пісьменьнік. Падчас польскасавецкае вайны ўзначальваў Расейскі палітычны камітэт, адзін з кіраўнікоў антысавецкага збройнага змаганьня.
115 Ёфэ [Ноффе] Адольф Абрамавіч (1883—1927), савецкі дзяржаўны і партыйны дзяяч, дыплямат. Ддя Беларусі памятны яшчэ з 1918 г. удзелам у савецкіх дэлегацыях падчас падпісаньня Берасьцейскае мірнае дамовы. У 1921 г. узначальваў дэлегацыю балыпавіцкае Расеі ў Рызе на савецкапольскіх перамовах пры падпісаньні Рыскага міру.
116 Ярданскі [Норданскнй] Мікалай (1876—1928), расейскі савецкі палітычны дзяяч, журналіст, дыплямат. Да кастрычніцкага перавароту 1917 г. прыхільнік «меншавізму» ў расейскай сацыял-дэмакратыі, падчас грамадзянскае вайны ў Расеі жыў у Фінляндыі. У 1921 г. уступіў у партыю бальшавікоў, залічаны ў штат Наркамату замежных справаў РСФСР У якасьці кіраўніка дэлегацыі Расейскае Савецкае Фэдэрацыі ды Савецкае Ўкраіны ўдзельнічаў у складзе савецкай дэлегацыі на Рыскай мірнай канфэрэнцыі.
117 Чычэрын Георгі Васільевіч (1872—1936), савецкі дзяржаўны й партыйны дзяяч, дыплямат. Народны камісар замежных справаў РСФСР (з 1922 г. — СССР).
118 «Свобода», расейскамоўная газэта, орган Расейскага палітычнага камітэту і «Нацнонального союза обороны Роднны н свободы». Выходзіла ў Варшаве ў 1920—1921 г. Рэдактар-выдавец В.Злобін; пры ўдзеле Б.Савінкава, Д.Меражкоўскага, З.Гіпіус, Д.Філосафава.
119 Пра «маркі слуцкіх паўстанцаў» паведамляў яшчэ ў 1921 г. польскі часапіс «Polski Filatelista» (№4), а ў 1935 г. пра гэтыя рарытэты філятэліі паведамлялася ў манаграфіі «Polski znak posztowy» (PZP), дзе ўзгадваліся чатыры віды марак. У пазьнейшым перавыданьні PZP ад 1966 г., у 4-м томе (с.1521) апісваюцца тры «слуцкія маркі»:
«SLUCK. Wydannie Nadzwyczajnej Rady Slucczyzny. Nadruk rpczny stempelkiem gumowym, trzywierszowy, tuszem czarnym — Pogon bialoruska / rycerz na koniu z mieczem wzniesionym/ /Ч. P Сл/ 25 lub 50 na znaczkach oplaty nr 74—76 B. Z^bk. lin. 11*/2.
25 kop./5 hal (74a B x)
50 kop./ІО hal (75b B x)
50 kop./15 hal (76a B x)
Wedlug wypowiedzi jednego z czlonkow Rady (Rada miescila si? w Warszawie w hotelu Saskim pokoj nr 8) znaczki te byty przygotowany jako znaczki oplaty za dor?czanie listow w Stucku.
Znane S4 wszystkie wartosci z nadrukami odwroconymi. Znaczki te w obiegu nie byty. Caly naklad zostal rosprzedany w Warszawie przez chionkow Rady, a dochod przeznaczony na potrzeby Rady».
Ha пачатку 90-x гадоў y Чыкага філятэлістам Б. Павуком быў выдадзены каталёг «Беларусь», у якім узгадваюцца зноў чатыры віды марак, як і ў PZP ад 1935 г. Ува ўсіх гэтых зьвестках аб «слуцкіх марках» ёсьць відавочная недакладнасьць, бо літара Ч. насамрэч азначала «Часовая», a не «Чрезвычайная» («Nadzwyczajna»).
Беларускі філятэліст-калекцыянэр Леў Коласаў адшукаў яшчэ некалькі відаў марак, што сьведчыць пра тое, што іхная гісторыя яшчэ да канца ня высьветленая. У паштовым ужытку яны хутчэй за ўсё былі ў вельмі абмежаванай колькасьці. У калекцыянэраў сустракаюцца канвэрты і паштоўкі з праштэмпэляванымі «слуцкімі маркамі», якія праходзілі праз паіптовыя ўстановы. (Інфармацыя паводле: Коласаў Л. Таямніца слуцкіх марак // Беларускі калекцыянер. 1999. Сьнежань. №19.)
Абагульніўшы ўсе наяўныя зьвесткі, можна меркаваць, што выпуск марак пачаўся не раней за сьнежань 1920 г. Магчыма, што першапачатковы наклад быў зроблены ў Слуцку і сапраўды згарэў у час пажару, як апісана ў прыведзеным дакумэнце. Але ня выключана, што маркі выпускаліся і ў Баранавічах, пасьля эвакуацыі туды Часовай Рады Случчыны, і пазьней, напрыклад, у часе знаходжаньня членаў Часовай Рады ў Варшаве. На пачатак 2001 г. вядома пра існаваньне ў калекцыянэраў розных краін больш за 20 экзэмпляраў «слуцкіх марак».
120 Чайка Павал Пятроў (1889—1921), былы камандзір 1-га Слуцкага палку. Ураджэнец в. Лютавічы Вызьнянскае воласьці Слуцкага павету. Скончыў мужчынскую гімназію (1909) і Іркуцкую вайсковую вучэльню (1912). Удзельнік Першае сусьветнае вайны, за мужнасьць узнагароджаны ордэнамі Сьв. Ганны 3-е ды 4-е ступені, Сьв. Уладзімера 4-е ступені ды Сьв. Сганіслава 3-е ступені, даслужыўся да чыну штабс-капітана. Увосень 1920 г. дэзэрціраваў з чырвонае арміі і далучыўся да паўстанцаў. Зьяўляўся стаўленікам беларускіх эсэраў. Як пакінуў шэрагі паўстанцаў і трапіў да бальшавікоў, быў абвінавачаны камісарамі ў здрадзе савецкай ўладзе і на вырак «тройкі» Асобага аддзелу 16-е арміі на чале зь Я. Ольскім (будучым кіраўніком ГПУ БССР) расстраляны 9 студзеня 1921 г.
121 Сокал-Кутылоўскі Антон Андрэеў (1892—1983), беларускі нацыянальны дзяяч, вайсковец. Ураджэнец хутару Красная Горка Лунінецкага павету. Паходзіць са зьбяднелай беларускай шляхты. Скончыў Пецярбурскі ўнівэрсытэт (1914). Удзельнік Першае сусьветнае вайны. 3 жніўня 1918 г. у белагвардзейскім войску ген. А. Дзянікіна. У сакавіку 1919 г. з-за хваробы вярнуўся на радзіму, у красавіку накіраваўся ў Эстонію ў Пскоўскую добраахвотную белую армію Юдзеніча, дзе ваяваў супраць чырвоных да ліпеня 1920 г. Пасьля чарговага вяртаньня на бацькаўшчыну далучыўся да слуцкіх паўстанцаў. Спачатку камандаваў 2-м батальёнам у 1-м Слуцкім палку, 2 сьнежня 1920 г. прызначаны камандзірам 1-еСлуцкае брыгады з прадстаўленьнем яму «часова дыктатарскіх паўнамоцтваў». Пасьля ліквідацыі збройнага чыну жыў у Заходняй Беларусі. У канцы 1921 г. быў высьвечаны Наваградзкім япіскапам на праваслаўнага сьвятара, выкладаў у школах, пазьней працаваў інжынэрам-будаўніком. 3 прыходам у Заходнюю Беларусь савецкіх войскаў працаваў будаўніком у Баранавічах. 19 чэрвеня 1941 г. быў арыштаваны НКВД, але з пачаткам вайны зь Нямеччынай і хуткім наступленьнем нямецкіх войскаў пазьбег расстрэлу ды вызваліўся зь вязьніцы. Падчас нямецкае акупацыі 1941 — 1944 гт. працаваў інспэктарам беларускіх школаў у Ганцавічах. Пасьля эвакуацыі ў Нямеччыну далучыўся да збройных частак Беларускае Краё-
вае Абароны. Разам з дывізіяй «Беларусь» на заходнім фронце здаўся амэрыканцам. Знаходзіўся ў лягеры для рэпатрыяваных асобаў. 30 красавіка 1945 г. затрыманы і арыштаваны савецкаю контарвыведкаю «СМЕРШ», пасьля чаго быў вывезены ў СССР. 20 красавіка 1948 г. Ваенным трыбуналам войскаў Міністэрства ўнутраньгх справаў Беларускае вайсковае акруті асуджаны на 25 гадоў зьняволеньня ў канцлягерах. Амніставаны ў лістападзе 1957 г. паводле пастановы Вярхоўнага Савету СССР Пераехаў на сталае жыхарства ў Шчэцін (ГІольшча) да дачкі, дзе і памёр.
122 Кабычкін Аляксей (1891 —1958). беларускі нацыянальны дзяяч. Скончыў Слуцкую мужчынскую клясычнуто гімназію і юрыдычны факультэт Маскоўскага ўнівэрсытэту. Да беларускага руху далучыўся падчас першае расейскае рэвалюцыі 1905—1907 гг., удзельнічаў у беларускім маладзёвым гуртку ў гімназіі, дзе вучыўся. Удзельнік Слуцкага антыбальшавіцкага збройнага чыну 1920 г., уваходзіў у склад вайсковага трыбуналу. 3 1921 г. у Вільні, зьяўляўся рэдактарам-выдаўцом некалькіх беларускіх газэтаў («Наша Думка» ды інш.). Падчас Другое сусьветнае вайны працаваў у Лідзкім гарадзкім судзе. 3 канца лета 1944 г. у заходняй частцы Нямеччыны. Улета 1945 г. трапіў у лягер для рэпатрыянтаў у г. Куфштэйн (Аўстрыя), цудам выратаваўся ад «СМЕРШу». У 1956 г. пераехаў у Францыю, апошнія гады дажываў у доме для састарэлых у г.Кан, дзе і памёр у шпіталі ад раку ў гадавіну абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі — 25 сакавіка 1958 г.
123 Янушэнка Тодар, удзельнік беларускага руху, вайсковец, у чыне падпаручніка. Падчас польска-савецкае вайны зьяўляўся інструктарам (рэвідэнтам) Часовага Беларускага нацыянальнага камітэту ў Менску па Баранавіцкім ды Слуцкім паветах. Пазьней у складзе вэрбунковага аддзелу БВК. Актыўны ўдзельнік Слуцкага збройнага чыну. 3 сьнежня на загад Беларускае рады і камандаваньня 1-е Слуцкае брыгады ўзначаліў контарвыведку паўстанцаў. Паводле зьвестак А.Сокал-Кутылоўскага, у 1939 г., пасьля прыходу ў Заходнюю Беларусь бальшавікоў, арыштаваны НКВД і высланы ў Сібір.
124 Рудзік (імя невядомае). Пасьля ліквідацыі збройнага чыну жыў у Заходняй Беларусі. Пасьля прыходу бальшавікоў у 1940 г. рзпрэсаваны НКВД.
125 Гаўрыловіч Ахрэм Львоў, падпалкоўнік, камандзір батальёну 1-га Слуцкага палка. Ураджэнец в.Дзюдзева Грэскае вол. Слуцкага пав. (цяпер в.Маяк Слуцкага р-ну). У 1924 г., паддаўшыся бальшавіцкім абяцанкам пра ампістыю, вярнуўся на Случчыну. У 1925 г. арыштаваны ГГТУ і асуджаны на 5 гадоў канцлягераў. Іншых зьвестак ня выяўлена. У збройным чыне удзельнічаў таксама ягоны брат Цімох.
І26Гузьней Якуб Амяльянаў (1892—?), беларускі нацыянальны дзяяч, вайсковец. Ураджэнец в. Гольчыцы Слуцкага пав. Удзельнік Першае сусьветнае вайны, паручнік. У складзе 5-е арміі расейскіх войскаў ваяваў на Паўночным фронце. Пасьля Лютаўскае рэвалюцыі актыўна далучаецца да беларускага вайсковага руху. Дэлегат Зьезду беларусаў-вайскоўцаў Паўночнага фронту ў Віцебску й Ўсебеларускага зьезду ў Менску ў 1917 г„
сябра Цэнтральнае Беларускае вайсковае рады. Падчас польска-савецкае вайны рэзэрвовы афіцэр БВК. Адзін з камандзіраў 1-е Слуцкае брыгады войскаў БНР (камандаваў ротай). Пасьля ліквідацыі Слуцкага збройнага чыну ў 1921 г. апынуўся ў Заходняй Беларусі, пазьней з-за перасьледу польскіх уладаў перабраўся ў Коўна (Літва). 23 жніўня 1924 г. зьвярнуўся да літоўскіх уладаў з просьбаю атрымаць права на сталае жыхарства ў краіне: «Са Случчыны выйшаў як паўстанец і вярнуцца туды не маю магчымасьці і ў Польшчу не магу, бо адтуль уцёк...» (НАРБ, ф. 325, воп. 1, спр. 57, арк. 22).
127 Рэут Яўген (1899—?), малодшы афіцэр, падчас збройнага чыну быў у складзе контарвыведкі слуцкіх паўстанцаў. У 1921 г. схоплены ГПУ і ў лютым 1922 г. расстраляны.
128 Гаворка йдзе пра ўцекачоў, болыпасьць зь якіх складалася з бальшавіцкага чынавенства ды іхных сем’яў, што паўцякалі падчас восеньскага наступленьня 1920 г. польскіх легіянэраў з заходніх паветаў Беларусі.
129 Юдзеніч Мікалай Мікалаевіч (1862—1933), кіраўнік белагвардзейскага выступленьня супраць савецкай Расеі на паўночным захадзе ў 1919—1920 гт.
'“Дзянікін Антон Іванавіч (1872—1947), расейскі ваенны і палітычны дзяяч, генэрал-лейтэнант. Адзін з кіраўнікоў белае гвардыі падчас расейскае грамадзянскае вайны.
131 Аланскі Іосіф Казіміраў (1897—1927), савецкі дзяржаўны дзяяч, кіраўнік балыпавіцкіх карных органаў, выведкі ды контарвыведкі ў Беларусі. Пасьля абвяшчэньня Літбел узначальваў Віленскі бальшавіцкі гаркам, потым старшыня Мазырскага рэўкаму. У 1920 г. намесьнік начальніка Асобага аддзелу 16-й арміі, якая ўдзельнічала ў карных акцыях супраць слуцкіх паўстанцаў. У 1922—1923 гг. на чэкісцкіх пасадах у Маскве і Петраградзе. 3 1924 г. намесьнік паўнамоцнага прадстаўніка ГГТУ па Беларускай вайсковай акрузе, а з 1926 г. — кіраўнік беларускага аддзелу саюзнага ГПУ. Вызначаўся асаблівым службовым «рвеннем» у барацьбе супраць палітычнае апазыцыі ды іншадумства ў Савецкай Беларусі. Афіцыйны курс на беларусізацыю культурнага ды грамадзкага жыцьця ў рэспубліцы лічыў адступленьнем ад лініі бальшайіцкае партыі, варожа ставіўся да беларускае нацыянальнае эліты. Кіраваў распрацоўкай пляну ліквідацыі ўраду БНР на Бэрлінскай палітычнай нарадзе 1925 г. Суд супраць актывістаў антысавецкае нацыянальнае арганізацыі на Случчыне ў 1925 г. (так званая «лістападаўская справа») хацеў ператварыць у шыракамаштабны працэс супраць усёй беларускае інтэлігенцыі. Загінуў у чыгуначнай аварыі. Ягоным імём названыя вуліцы ў Менску ды Мазыры.
132 «Наша Думка», штотыднёвая беларуская газэта ў Вільні, якая выдавалася са сьнежня 1920 г. па ліпень 1921 г. Рэдактарамі-выдаўцамі былі Максім Гарэцкі і Аляксей Кабычкін. Калі адсутнічаў у рэдакцыі М. Гарэцкі, яго замяшчаў Макар Касьцевіч (Краўцоў). Выйшла ўсяго 27 нумароў, забароненая польскаю адміністрацыяй Сярэдняе Літвы.
133 Факт перадачы ў дар случчакам 2-х палкавых штандараў не пацьвярджаецца іншымі крыніцамі. Дакладна вядома пра дараваньне горадзенскімі жанчынамі паўстанцам сьцягу толькі для 1 -га Слуцкага палка з выяваю
«Пагоні» ды подпісамі: «1-ы Слуцкі полк стральцоў войскаў БНР», а на адвароце — «Тым, што пайшлі паміраць, каб жыла Бацькаўшчына». Гэты сьцяг быў перададзены кабетамі афіцэрам Беларускай вайсковай камісіі, што накіроўваліся з Горадні на Случчыну ў дапамогу паўстанцам.
134 Жэлігоўскі Люцыян (1885—1947), польскі палітычны дзяяч, вайсковец. Удзельнік Першае сусьветнае вайны на баку расейцаў. Зь лета 1917 г. у складзе 1-га польскага корпусу генэрала Ю. Доўбар-Мусьніцкага. У лютым 1918 г. прызначаны камандзірам 1-е польскае (так званае літоўскабеларускае) стралецкае дывізіі, якая вяла баі супраць бальшавікоў у раёне Рагачова. У пачатку 1919 г. ваяваў на баку Добраахвотніцкае арміі белых расейскіх генэралаў М. Аляксеева і А. Дзянікіна. У красавіку 1919 г. на чале сваёй дывізіі далучыўся да польскіх войскаў Ю.Пілсудзкага, ваяваў на савецка-польскім фронце. 10 кастрычніка 1920 г. па таемным загадзе Пілсудзкага пад выглядам «бунту» захапіў разам са сваёю дывізіяй Вільню, Віленскі, Троцкі, Сьвянцянскі ды Браслаўскі паветы, выбіўшы адтуль літоўскія войскі (заваяваная тэрыторыя была абвешчаная Сярэдняю Літвою). У 1921 —1922 гт. — Начальнік Сярэдняе Літвы, а пасьля далучэньня яе да Полыпчы — на дзяржаўных вайсковых пасадах II Рэчы Паспалітае.
135 Гаворка пра беларускі партызанскі рух у т. зв. Сярэдняй Літве, супраць польскіх легіянэраў. Партызанскія беларускія аддзелы, што дзейнічалі на псльска-літоўскім памежжы, атрымлівалі ваенную, матэрыяльную ды маральную падтрымку з боку ўраду Літвы і эміграцыйнага Ўраду БНР у Коўне.
136 Гаворка йдзе пра масавыя арышты прыхільнікаў БПСР ды сябраў іншых нацыянальных палітычных арганізацыяў у Савецкай Беларусі ў пачатку 1921 г. Акрамя Слуцку арышты адбыліся ва ўсіх буйных гарадах тагачаснае Савецкае Беларусі (Менску, Бабруйску, Барысаве ды інш.).
137 Гаворка йдзе пра а. Вінцэнта Гадлеўскага (1898—1942?), які на той час працаваў прэфэктам (выкладчыкам багаслоўя) у Нясьвіскай польскай гімназіі.
138 Шурпа Янка Сымонаў, удзельнік беларускага руху. Ураджэнец Горадзеншчыны. Удзельнік Першае сусьветнае вайны, падпаручнік. 3 пачатку 1919 г. настаўнік гімнастыкі ў Горадзенскай беларускай 5-клясавай агульнаадукацыйнай школе (прагімназіі), сябра Цэнтральнага Беларускага настаўніцкага саюзу Горадзеншчыны. У 1920 г. запісваецца вэрбунковым афіцэрам у Беларускую вайсковую камісію. Камандзір вучэбнае роты ў Дарагускім лягеры. У міжваенны час жыў у Заходняй Беларусі, Іншых зьвестак ня выяўлена.
139 Гарун Алесь (сапр. Прушынскі Аляксандар Уладзімераў) (1887—1920), беларускі нацыянальны дзяяч, паэт, клясык беларускае літаратуры. Падчас польска-савецкае вайны нейкі час узначальваў ЧБНК у Менску, сябра БВК. Памёр ад сухотаў у Кракаве.
140 Лагіновіч Язэп Каэтанаў (партьійны псэўданім Корчык Павал) (1891 — 1940), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в. Заўшыцы Слуцкага пав. 3 1912 г. настаўнічаў на Капыльшчыне. У 1910 г. уваходзіў у групу прыхільнікаў Капыльскае філіі БСГ У 1912 г. мабілізаваны ў расейскае войска, удзельнік Першае сусьветнае вайны. Пасьля Лютаўскае рэвалюцыі актывіст беларускага вайсковага руху, абраны старшынём беларус-
кага камітэту жаўнераў артылерыйскае батарэі 12-й арміі. Удзельнік зьезду беларусаў-вайскоўцаў Паўночнага фронту ў Віцебску ў сьнежні 1917 г. Пасьля дэмабілізацыі жыў на Случчыне. Летам 1920 г., зь вяртаньнем бальшавікоў, узначаліў «народное нменне» ў в. Сгарыца. Удзельнік Слуцкага збройнага чыну, жаўнер 2-й роты 1-га Слуцкага палку. У траўні 1921 г., пасьля вяртаньня з Дарагускага лягеру для інтэрнаваных — у Вільні, супрацоўнік беларускіх выданьняў. Адзін з закладнікаў Беларускай рэвалюцыйнай арганізацыі (БРА) ў 1922 г., у гэты час (да 1923 г.) зьяўляўся сябрам Віленскага Белнацкаму. Як сябра БРА кааптаваны ў склад Камуністычнай партыі Заходняе Беларусі (КПЗБ). Летам 1924 г., пасьля ўдзелу ў V кангрэсе Камінтэрну ў Маскве, арыпітаваны польскаю дэфэнзываю ў Сгоўпцах. 3 дапамогаю партызанаў вызвалены, зьбег у БССР, дзе працаваў у апараце КПЗБ і КПБ. 3 жніўня 1925 г. зноў у Заходняй Беларусі на падпольнай рабоце па лініі КПЗБ. У траўні 1928 г. арыштаваны ў Бэрліне нямецкаю паліцыяй як савецкі агент ды высланы ў СССР У 1933 г. зноў на пэўны час вяртаецца ў Заходнюю Беларусь, дзе працуе на нелегальным становішчы як савецкі рэвідэнт у структурах Камуністычнае партыі Полыпчы і КПЗБ. 19 лютага арыштаваны НКВД БССР як «агент польскае дэфэнзывы» і ў чэрвені т. г. асуджаны на 5 гадоў канцлягераў. Адбываў пакараньне ва Ўхтапечлагу (Комі). Пазьней паўторна асуджаны «за контаррэвалюцыйную агітацыю сярод зьняволеных» да расстрэлу. Зь невядомых прычынаў вырак выкананы ня быў. У канцы 1938 г. вернуты з канцлягеру ў Менск, дзе супраць яго высунулі іншае абвінавачаньне — «шпіянаж на карысьць польскай ды нямецкіх выведак». 26 кастрычніка 1939 г. паўторна прысуджваецца да расстрэлу. Памёр у вязьніцы. Рэабілітаваны Ваеннаю калегіяй Вярхоўнага Суду СССР 31 жніўня 1955 г.
141 Першая Ўсебеларуская нацыянальна-палітычная канфэрэнцыя ў Празе 1921 г., форум прадстаўнікоў беларускіх нацыянальных арганізацыяў, які адбыўся 25—28 верасьня 1921 г. Прысутнічала 37 дэлегатаў з Заходняй Беларусі, Латвіі, Літвы, Польшчы, Чэха-Славаччыны, Нямеччыны, якія прадстаўлялі галоўным чынам партыі левага і левацэнтрысцкага кірунку (беларускія эсэры, сацыял-фэдэралісты, сацыял-дэмакраты ды інш.). Прысутнічалі сябры Рады БНР і Ўраду Рэспублікі. Канфэрэнцыя прыняла рэзалюцыі аб Слуцкім паўстаньні, аб Віленскім пытаньні, у дачыненьні да палітычнай дзейнасьці Б.Савінкава і ген. Сг.БулакБалаховіча, дала палітычную і маральна-прававую ацэнку Рыскае дамовы паміж Польшчаю і Савецкаю Расеяю ды інш. Адзіным законным органам Беларусі абвяшчалася Рада БНР і яе Ўрад. У канфэрэнцыі бралі ўдзел і некаторыя ўдзельнікі Слуцкага збройнага чыну: Васіль Русак, Уладзімер Пракулевіч, Арсен Паўлюкевіч і Курыловіч.
142 Вяршынін (сапраўднае прозьвішча Верамей) Мікола (1878—1934), беларускі нацыянальны дзяяч, з палітычных матываў эміграваў зь Беларусі ў Прагу пасьля першае расейскае рэвалюцыі 1905—1907 гг. 3 1918 г., пасьля абвяшчэньня БНР, кіраўнік дыпляматычнае місіі Рэспублікі ў ЧэхаСлаваччыне. Адзін з арганізатараў Першае Ўсебеларускае нацыянальнапалітычнае канфэрэнцыі ў Празе 1921 г. У міжваенны час узначальваў
Беларускуіо грамаду ў Празе, заснавальнік і першы загадчык Беларускага загранічнага архіву ў Празе.
143 Заяц Леанард Язэпаў (1890—1935), беларускі нацыянальны дзяяч. Уваходзіў у першы Ўрад БНР, пазьней сябра БПСР У 1923—1925 гг. жыў у Празе, удзельнічаў у грамадзка-палітычным і культурным жыцьці беларускае эміграцыі. Удзельнік 1-е 1 2-е Ўсебеларускіх палітычных канфэрэнцыяў. 3 канца 1925 г. у Савецкай Беларусі. У 1930 г. арыштаваны па «справе СВБ», у 1931 г. высланы на 5 гадоў у Уфу. У 1935 г. паўторна арыштаваны НКВД. Памёр у турме. Рэабілітаваны ў 1988 г.
144 Ластоўскі Вацлаў Юстынаў (1883—1938), беларускі нацыянальны дзяяч, гісторык, этнограф, літаратар, акадэмік БАН. У 1919—1923 гг, узначальваў Урад БНР Удзельнік 1-е Ўсебеларускае нацыянальна-палітычнае канфэрэнцыі. 3 1927 г. у БССР. У 1930 г. арыштаваны па «справе СВБ», у 1931 г. высланы ў Саратаў. У 1937 г. зноў арыштаваны і засуджаны да расстрэлу.
145Душэўскі [Дуж-Душэўскі] Кляўдуш Сьцяпанаў (1891 —1959), беларускі нацыянальны дзяяч, архітэктар. У 1919 г. узначальваў Дыпляматычную місію БНР у краінах Балтыі, пазьней (да 1921 г.) дзяржаўны сакратар ва ўрадзе В. Ластоўскага. У міжваенны час жыў у Літве, адзін з кіраўнікоў Міністэрства беларускіх справаў пры літоўскім урадзе й Беларускага Цэнтру ў Коўне. Падчас Друтое сусьветнае вайны хаваў габрэйскія сем'і ад фашыстаў, у жніўні 1941 г. арыштаваны гестапа й адпраўлены ў канцлягер. У 1952 г. асуджаны савецкімі карнымі органамі на 25 гадоў канцлягераў. Вызвалены ў 1955 г. Памёр у Коўне.
146 Да складаньня рэзалюцыі па Слуцкім паўстаньні быў пазьней далучаны Тамаш Грыб.
147 Маецца на ўвазе Рыская мірная дамова 1921 г., падпісаная паміж Полыпчаю з аднаго боку ды прадстаўнікамі Савецкай Pace! й Савецкай Украіны з другога ў траўні 1921 г. Прадстаўніцтва ад беларусаў — ані ад БНР, ані ад Савецкае Беларусі, пры падрыхтоўцы ды падпісаньні дамовы ў Рызе не было. Афіцыйна лічылася, што беларускія інтарэсы па дамоўленасьці з урадам ССРБ на канфэрэнцыі прадстаўляе дэлегацыя РСФСР
148 Аляксюк Павал Паўлаў (1892—?), беларускі палітычны дзяяч, адзін зь лідэраў так званага «палёнафільскага крыла» беларускага руху падчас польска-савецкае вайны. У 1919—1920 гг. кіраўнік Беларускае вайсковае камісіі, восеньню 1920 г. ініцыятар стварэньня Беларускага палітычнага камітэту ў Варшаве. Удзельнік 1-е Ўсебеларускае нацыянальна-палітычнае канфэрэнцыі.
'49Цьвікевіч Аляксандар Іванаў (1888—1937), беларускі нацыянальны дзяяч, гісторык, філёзаф. У 1919 г. міністар замежных справаў ва ўрадзе В. Ластоўскага. У 1923—1925 гг. узначальваў Раду Міністраў БНР 3 1925 г. у БССР. У 1930 г. арыштаваны па «справе СВБ» і ў 1931 г. высланы на 5 гадоў у Сібір. У 1937 г. паўторна арыштаваны і расстраляны ў Менску. Рэабілітаваны ў 1988—1989 гг.
150 Грыб Тамаш Тамашоў (1895—1938), беларускі нацыянальны дзяяч, лідэр і галоўны ідэоляг БПСР. Вяспою 1920 г. арыштаваны ў Менску польскімі
акупацыйнымі ўладамі, каля году правёў у зьняволеньні. Пасьля вызваленьня знаходзіўся ў Коўне (Літва), з 1923 г. у Празе-Чэскай.
151 Крэчэўскі Пётра Антонаў (1879—1928), беларускі нацыянальны дзяяч, адзін зь лідэраў партыі беларускіх сацыял-фэдэралістаў. Зь сьнежня 1919 г. старшыня (прэзыдэнт) Рады БНР.
152 Чарапук Янка (Змагар) (1896—1957), беларускі нацыянальны дзяяч, адзін зь лідэраў БПСР Летам 1922 г. эміграваў у ЗША, меў намер згуртаваць тамтэйшую беларускую дыяспару на нацыянальным грунце і фінансава спрыяць справе вызваленьня Беларусі ад акупантаў і пашырэньня беларускае культуры. Адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Беларуска-Амэрыканскага Народнага Саюзу ў Чыкага.
153 Паўлюкевіч мае на ўвазе стварэньне адзінага цэнтру беларускіх палітычных сілаў на тэрыторыі тагачаснай Польшчы, які б ляяльна ставіўся да польскіх уладаў ды быў накіраваны супраць балыпавікоў.
154 Мамонька Язэп Аляксееў (1889—1937), беларускі нацыянальны дзяяч, сябра БПСР, уваходзіў у склад Загранічнага ЦК БПСР. Удзельнік 1-е і 2-е Ўсебеларускіх нацыянальна-палітычных канфэрэнцыяў. Выступіў супраць роспуску Ўраду БНР у 1925 г. У 1925—1928 гг. туляўся паміж Прагай, Вільняй, Коўнам і Рыгай. У верасьні 1928 г., атрымаўшы візу на ўезд, выехаў у БССР. Арыштаваны на станцыі Бігосава. У 1929 г. Пастановай ГПУ асуджаны на 10 гадоў канцлягераў. У 1937 г. пастановай «тройкі» НКВД прыгавораны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1989 і 1993 гг.
155 Рэзалюцыі Першае Ўсебеларускае нацыянальна-палітычнае канфэрэнцыі былі надрукаваныя ў тым жа 1921 г. у ковенскай беларускай газэце «Сялянская Доля», якую выдавалі беларускія эсэры. Праца канфэрэнцыі шырока асьвятлялася ў беларускім дэмакратычным пэрыядычным друку Заходняе Беларусі, а таксама ў газэтах Чэха-Славаччыны, у расейскай ды ўкраінскай эмігранцкай прэсе.
156 Злоцкі Рыгор, беларускі нацыянальны дзяяч. Удзельнік Першае сусьветнае вайны, малодшы афіцэр. Пасьля дэмабілізацыі ў 1918 г. жыў у Горадні. Зь сьнежня 1918 г. у складзе БПСР, сябра Горадзенскага Белнацкаму. У 1919 г. зьяўляўся дыпляматычным кур'ерам Ураду БНР У сьнежні 1919 г. арыштаваны літоўскімі ўладамі падчас праезду празь Літву ў Латвію (з Бэрліну), месяц адседзеў у ковенскай вязьніцы. Са студзеня 1920 г. у складзе Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР у Рызе. Увосень 1920 г. вяртаецца ў Менск, працуе ў структурах БПСР. У лютым 1921 г. арыштаваны балыпавіцкаю «чрэзвычайкаю», пасьля вызваленьня спачатку ў Коўне, пазьней — у Празе. Сябра Беларускага вайскова-палітычнага цэнтру, які кіраваў партызанскім рухам на польска-літоўскім памежжы. Прыхільнік супрацоўніцтва з расейскімі дэмакратычнымі структурамі на эміграцыі. У чэрвені 1921 г. як прадстаўнік Ураду БНР (на чале з В.Ластоўскім) падпісаў пагадненьне з Рускім палітычным камітэтам, за што быў выключаны з БПСР. Іншых зьвестак ня выяўлена.
157 Езавітаў Кастусь Барысаў (1893—1946), беларускі нацыянальны дзяяч, вайсковец. У пачатку 1919 г. знаходзіўся ў Горадні, адзін з камандзіраў 1-га Беларускага палка, літоўскімі ўладамі прызначаны камэндантам гораду.
Пазьней, падчас польска-савецкай вайны, узначальваў Вайскова-дьтпляматычную місію БНР у Латвіі й Эстоніі. Падчас Другой сусьветнай вайны спачатку знаходзіўся ў Рызе, пасьля пераехаў у Менск, узначальваў галоўную вайсковую ўправу Беларускае Цэнтральнае Рады. У красавіку 1945 г. арыштаваны савецкаю контарвыведкаю «СМЕРШ» у Бэрліне. Спачатку перавезены ў Маскву, зь лістапада 1945 г. у менскай турме. Памёр ад сухотаў у турэмным шпіталі.
158 Відаць, маецца на ўвазе Беларускі вайскова-палітычны цэнтар, які арганізоўваў ды каардынаваў беларускую антыпольскую партызанку на літоўска-польскім памежжы ў 1920—1922 г. пры падтрымцы ковенскага Ўраду БНР ды ўладаў Літвы.
159 «Внленское Утро», расейскамоўная газэта, якая выходзіла ў Вільні з 1921 па 1927 г. Рэдактар А.С.Рамашоў.
160 Беларускі музычна-драматычны гурток у Вільні, культурна-асьветная арганізацыя ў 1911 — 1920-я гг., ладзіла беларускія вечарыны з тэатральнымі прадстаўленьнямі, беларускімі сьпевамі ды дэклямацыямі вершаў беларускіх паэтаў. У пачатку 1920-х гг. месьціўся ў будынку Беларускага грамадзянскага сходу на Вострабрамскай вуліцы, 12. Ва ўсіх беларускіх энцыкляпэдыях час існаваньня гуртка абмяжоўваюць да 1916 г., хоць дзейнасьць віленскіх аматараў беларускага мастацтва працягвалася і пазьней, пра што сьведчаць архіўныя крыніцы ды паведамленьні віленскіх газэтаў таго часу. Дзейнасьць драматычнае дружыны пад кіраўніцтвам Францішка Аляхновіча падчас першае нямецкае акупацыі 1916—1918 гг. праходзіла таксама пад шыльдаю музычна-драматычнага гуртка, 1 памылкова вылучаць працу аляхновіцкае трупы ад дзейнасьці гуртка, як гэта робіцца ў энцыкляпэдыях Беларусі.
161 Беларускі нацыянальны камітэт у Вільні (Віленскі Белнацкам), прадстаўнічы орган беларускіх нацыянальных арганізацыяў Вільні ды Віленшчыны ў 1919—1938 гг. Падчас польска-савецкае вайны знаходзіўся пад уплывам беларускіх эсэраў.
162 Заштаўт Аляксандар (1877—1944), польскі палітычны дзяяч. У 1918— 1921 г. — адзін з кіраўнікоў Польскай партыі сацыялістычнай (PPS) у Беларусі й Літве. 3 1922 г. — дэпутат (пасол) Віленскага сойму («парлямэнту» Сярэдняй Літвы) 1 Сойму II Рэчы Паспалітай. У 1924—1937 гг. — кіраўнік Польскай незалежнай сацыялістычнай партыі працы.
163 Шабад Цэмах (1864—1935), габрэйскі грамадзкі й палітычны дзяяч, лекар. Скончыў мэдычны факультэт Маскоўскага ўнівэрсытэту (1889). Меў прыватную лекарскую практыку ў Маскве. 3 1894 г. у Вільні, адзін зь лідэраў тамтэйшай гэбрайскай грамады. Падчас першай нямецкай акупацыі Віленшчыны ў канцы 1915—пачатку 1916 г. разам зь беларускімі, літоўскімі ды габрэйскімі нацыянальнымі дзеячамі прымаў удзел у «Канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага», у сьнежні 1915 г. разам з братамі І. ды А.Луцкевічамі, В.Ластоўскім ды іншымі падпісаў «Унівэрсал конфэдэрацыі ВКЛ». Сгаў прататыпам літаратурнага героя Доктара АйБаліта ў аднайменным дзіцячым творы расейска-габрэйскага пісьменьніка Карнея Чукоўскага. Адзін з кіраўнікоў Габрэйскай народнай партыі, ува-
ходзіў ва ўрады многіх габрэйскіх грамадзкіх арганізацыяў. У 1928 г. абраны дэпутатам польскага сэйму.
164 Ярэміч Фабіян Мацьвееў (1891 —1958), беларускі нацыянальны дзяяч. 3 1919 г. знаходзіўся ў Вільні, быў прыхільнікам БПСР Удзельнік Беларускага зьезду Віленшчыны і Горадзеншчыны, увайшоў у склад Рады, абранай зьездам. Зь вясны 1920 г. старшыня Беларускага нацыянальнага камітэту ў Вільні. Пазьней адзін зь лідэраў нацыянальна-вызвольнага руху ў Заходняй Беларусі, старшыня Беларускага сялянскага саюзу. У 1922—1926 гг. — пасол (дэпутат) Сойму II Рэчы Паспалітае, уваходзіў у Беларускі пасольскі клюб. У 1948 г. арыштаваны НКВД і засуджаны на 25 гадоў канцлягераў. У 1956 г. рэабілітаваньі. Пасьля вызваленьня жыў у Вільні.
165 Станкевіч Адам Вінцэнтаў (1891 —1949), беларускі каталіцкі сьвятар, палітычны і грамадзкі дзяяч, гісторык, публіцыст, выдавец. На той час сябра Віленскага Белнацкаму, а таксама рэдактар-выдавец газэты «Кгупіса». У 1944 г. арыштаваны НКВД, але ў хуткім часе вызвалены «зза недахопу ўлікаў». У 1949 г. зноў арыштаваны і засуджаны на 25 гадоў канцлягераў, вывезены ў Сібір. Афіцыйная вэрсія сьмерці — «атлусьценьне сэрца». Паводле сьведчаньняў вязьняў — забіты ахоўнікамі канцлягеру.
166 Луцкевіч Антон Іванаў (1884— пасьля 1939), адзін з пачынальнікаў беларускага нацыянальнага руху ўХХ ст., гісторык, літаратуразнаўца, публіцыст. У 1918—1920 гт. узначальваў Урад БНР Вясною 1920 г. вярнуўся на сталае жыхарства ў Вільню. Летам таго ж году арыштоўваўся бальшавікамі. ГІазьней увайшоў у Віленскі Белнацкам. У верасьні 1939 арыштаваны бальшавікамі ў Вільні і перавезены ў Менск. Асобай нарадай НКВД СССР прыгавораны да 8 гадоў канцлягераў. Паводде адной з вэрсіяў, быў расстраляны ў чэрвені 1941 г. канвоем НКВД падчас этапіраваньня палітзьняволеных. Рэабілітаваны ў 1989 г.
167 Цікава, што пасьля гэтага першага сьвяткаваньня ў Заходняй Беларусі доўгі час большасьць прадстаўнікоў нацыянальна-дэмакратычнае плыні беларускага руху (сацыял-дэмакраты, хадэкі, сябры Беларускага сялянскага саюзу ды інш.) «забыліся» пра гэтуто падзею, асобныя дзеячы нават лічылі, што «паўстаньне» было справакаваная польскімі ваеннымі й дэфэнзываю. У 1920-я гг. сьвяткаваньне праводзілася ў вузкім коле прыхільнікаў г. зв. Часовае Беларускае рады, якую ўзначальваў Арсен Паўлюкевіч. Зразумела, што ў Савецкай Беларусі гэтыя даты адзначацца публічна не маглі. Магчыма, у Празе слуцкія гадавіны таксама маглі адзначацца з ініцыятывы былых слуцкіх паўстанцаў Васіля Русака, Сяргея Бусла, Міхася Каберца, Лявона Рыдлеўскага ды інш. Толькі ў 1930 г., дзякуючы грамадзянскай пазыцыі Сяргея Бусла, што пераехаў пасьля вучобы ў Празе ў Вільню, а таксама публікацыі ў 1936 г. у віленскім часапісе «Золак» В.Русака, традыцыя сьвяткаваньня збройнага чыну ўзнавілася. Сьвяткаваліся слуцкія ўгодкі й падчас Другое сусьветнае вайны і пазьней (з асабліваю ўрачыстасьцю гэта адбывалася на эміграцыі ў паваенны час, у розных куткох сьвету). У канцы 1980-х гг. традыцыя ўшанаваньня слуцкіх змагароў адрадзілася і на Бацькаўпічыне.
168 «Беларускія Ведамасьці», віленская беларуская газэта, якая выходзіла зь верасьня 1921 па студзень 1922 г. Выдавалася замест газэты «Наша Думка», забароненай уладамі Сярэдняе Літвы. Рэдактар-выдавец Максім Гарэцкі. Была зачыненае напярэдадні выбараў у г.зв. Віленскі сойм за публікацыі, скіраваныя супраць далучэньня Віленшчыны да Полыпчы. Выйшла 19 нумароў.
Галасы ўдзельнікаў Слуцкага збройнага чыну
169 «Зарніца», беларускі культурна-асьветны гурток у в.Сгарыца Слуцкага пав. Утвораны ў сьнежні 1917 г. моладзьдзю вёсак Сгарыца і СлабадаКучынка. Спачатку меў назву «Сгарыцкая моладзь». Сгаршыня Алесь Міхайлаў Каўпак (Калпак). У першапачатковы склад гуртка ўв'айшлі (акрамя Алеся Каўпака): Адам Міхайлаў Бабарэка, Адам Антосеў Бабарэка (будучы знакаміты беларускі літаратуразнаўца), Алесь Аніхоўскі (абраны пісарам), Янка Бельмач, Пётра Зянюк (таварыш старшыні), Уладзімер Каўпак, Анатоль Астрэйка, Дзяніс Клюйка, Сгэфан Верабей ды Ўладзімер Мазаляка. Пазьней да «Зарніцы» далучыліся Люба Зянькавічанка, Л. Сгаганавічанка ды інш. На арганізацыйнай зборцы 14 сьнежня 1917 г. быў складзены статут гуртка з шасьці пунктаў:
«1 ) Усе сябрукі гуртка павінны высока дзяржаць свой беларускі гонар: мы маем выдатную гістарычную мінуўшчыну і слаўную будучыну.
2) Шырыць свядомасьць між братоў-беларусаў. Знаёміць з гісторыяй Бацькаўшчыны, роднай літаратурай, нашымі патрэбамі і жаданьнямі.
3) Падтрымоўваць еднасьць с суседнімі гурткамі, каб весьці супольную працу дзеля адраджэньня роднага краю.
4) Клікаць у гурток усіх сьвядомых беларусаў дзеля працы на родным грунце.
5) Кожын сябрук гуртка павінен далажыць стараньня дапамагчы сьвядомым беларусам злучыцца ў гурток.
6) Усе сябрукі павінны гаварыць між сабой і ўсюды па-беларуску; выпісваць беларускія газэты, часапісі і кніжкі, якія выходзяць на роднай мове і шырыць беларускую літаратуру».
Практычная дзейнасьць гуртка складалася з арганізацыі тэатральных ігрышчаў, дэклямацыяў беларускіх вершаў і чытаньняў лекцыяў па беларусазнаўстве ў вёсках воласьці. Была закладзенаая сяброўская бібліятэка-чытальня. Плённая дзейнасьць культурніцкага асяродку старыцкай моладзі натхніла мясцовага паэта-аматара Юрку Прышчэпу на верш «Прысьвячэньне гуртку «Зарніца», які бьгў апублікаваны ў чэрвені 1918 г. у менскай газэце «Вольная Беларусь». Гурток меў дачыненьні зь Беларускім нацыянальным камісарыятам (Белнацкам) у Маскве ў 1918 г., з Часовым Белнацкамам у Менску ў 1919—1920-х гг.
170 Родная сястра жонкі Юркі Лістапада Марыі Сгаганавічанкі.
171 Свае ўспаміны С. Бусел напісаў у пачатку 1922 г. для ковенскага часапіса «Крывіч», але яны так і не былі апублікаваныя. Машынапісныя балонкі мэмуараў захаваліся ў рэдакцыйнай тэчцы выданьня і пазьней трапілі
ў Беларускі музэй імя І. Луцкевіча ў Вільні. Цяпер яны ў Беларускім дзяржаўным архіве-музэі літаратуры і мастацтва ў Менску.
1,2 Бочка [Бачко] Антон (1889—?), беларускі вайсковец, прыхільнік ген. Сг. Булак-Балаховіча. Адзін з арганізатараў беларускае міліцыі Случчыны. Падчас Другой сусьветнай вайны быў афіцэрам Беларускай Краёвай Абароны. Аўтар успамінаў пра Слуцкі збройны чын.
173 Гаворка йдзе пра легендарную бітву беларускіх ваяроў з мангольскімі войскамі каля Койданава ў 1249 г.
174 «Золак», беларускі часапіс, «орган маладой беларускай соцыялістычнай думкі». Выдаваўся ў 1933—1938 г. у Вільні. Рэдактар А. Аніська. Ідэалягічна трымаўся пазыцыі Замежнай групы партыі беларускіх эсэраў. Сярод супрацоўнікаў і карэспандэнтаў выданьня: Мікола Чарнецкі, Тамаш Грыб, Сяргей Бусел, Васіль Русак ды інш. Выйшла 8 нумароў.
175 «Беларус на варце», беларускі вайсковы часапіс. Выдаваўся ў лістападзе 1943— чэрвені 1944 г. у Менску. Адказны за выпуск — Фр. Кушаль, рэдактар апошняга нумару Ўл. Гуцька. Маецца на ўвазе артыкул Юркі Громіча «Памяці змагароў за Бацькаўшчыну» ў часапісе «Беларус на варце» за студзень 1944 г. (№2), які прысьвечаны 23-м угодкам Слуцкага збройнага чыну.
176 Гаворка йдзе пра жнівеньскі 1920 г. зьезд БПСР у Менску.
177 Успаміны А.Сокал-Кутылоўскага напісаныя ў канцы лістапада 1944 г. на прапанову старшыні кіраўніцтва вайсковых справаў БЦР К.Езавітава (у дакумэнце маюцца ягоньія праўкі) ды былі прачытаныя ў сьнежні таго ж году на ўрачыстасьцях, прысьвечаных 24-м угодкам Слуцкага збройнага чыну перад шэрагамі беларускіх вайскоўцаў. Пазьней, 27 лютага 1948 г. на допыце ў вязьніцы сталінскай ахранкі Сокал-Кутылоўскі паведаміць пра тое, як адбывалася тая ўрачыстасьць (падаецца на мове арыгіналу):
«Вопрос: Как проходнло торжественное собранне по случаю 24 годовіцнны Слуцкого мятежа?
Ответ: Торжественное собранне по случаю 24 годовіцнны Слуцкого мятежа было органнзовано белорусской центральной радой. На этом собраннн прнсутствовалн: презндент «Белорусской Центральной Рады» — Островскнй, его заместнтель Шкеленок, руководнтель главного управлення военных дел — Езовнтов, член «Белорусской центральной рады» — Свнрнд, сотрудннкн «БЦР» н весь лнчный состав 1 кадрового батальона. С докладом о 24 годовіцнне Слуцкого мятежа протнв Советской властн выступнл я — Сокол-Кутыловскнй. В своём докладе я подробно нзложнл, как белорусскне нацноналясты органнзовалн Слуцкнй мятеж н о своём участнн в нём. После моего доклада все участннкн торжественного собрання былн угоіцены обедом, а потом проходнла торжественная т.е. художественная часть».
178 «Наша Доля», беларуская газэта, выходзіла ў Вільні ў 1906 г.
179 «Наша Ніва», беларуская газэта, выходзіла ў Вільні ў 1906—1915 г.
180 Беларускі нацыянальны камітэт у Менску, каардынацыйны цэнтар нацыянальных арганізацыяў беларускага руху ў сакавіку — ліпені 1917 г. у Беларусі на ўсход ад нямецка-расейскага фронту. Узначальваў Раман Скірмунт.
181 Вялікая Беларуская Рада зьяўлялася каардынацыйным цэнтрам нацыянальных арганізацыяў напярэдадні Ўсебеларускага зьезду, была ўтвораная ў кастрычніку 1917 г. на 2-й сэсіі Цэнтральнае Рады беларускіх арганізацыяў.
І82Серада Іван [Янка] Мікітаў (1879—?), беларускі нацыянальны дзяяч. Пасьля Лютаўскай рэвалюцыі сябра БСГ, Цэнтральнае Беларускае вайсковае рады. Удзельнік Усебеларускага зьезду 1917 г. у Менску. 3 1918 г. старшыня Рады БНР, адзін зь лідэраў БПСФ. Падчас польска-савецкае вайны сябра ЧБНК у Менску, Найвышэйшае Рады БНР. У 1921 г. вярнуўся ў Менск, працаваўу Інбелкульце, дацэнт Беларускае сельскагаспадарчае акадэміі ў Горках. У 1930 г. арыштаваны ГПУ па «справе СВБ», у 1931 г. высланы на 5 гадоў у Яраслаўль, У 1941 г. зноў арыштаваны НКВД і асуджаны на 10 гадоў канцлягераў. Вызвалены ўлістападзе 1943 г. Іншых зьвестак ня выяўлена. Рэабілітаваны ў 1988 і 1989 гг.
183 Вайніловіч Эдвард Адамаў (1847—1928), грамадзк' й палітычны дзяяч, прадстаўнік старажытнага беларускага піляхецкага роду, адзін з буйных абшарнікаў у Беларусі. У Слуцкім павеце валодаў маёнткамі Савічы і Пузаў Цімкавіцкай вол. У 1865 г. закончыў Слуцкую гімназію, у 1869 г. — Пецярбурскі тэхнічны інстытут. 3 1878 г. быў членам, віцэ-старшынём Менскага таварыства сельскай гаспадаркі, у 1906 г. — член Дзяржаўнага савету Расіі. На працягу многіх гадоў быў ганаровым судзьдзём Слуцкага павету. У 1918 г. вітаў абвяшчэньне БНР, але не падзяляў радыкальнае ідэалёгіі беларускіх сацыялістаў. Прыхільнік аднаўленьня Вялікага Кня ства Літоўскага ў палітычным хаўрусе з Полыпчай. У 1919 г. увайшоў у склад «Польска-Беларускага таварыства для палітычнага і культурнага супрацоўніцтва ў Беларусі». У Менску на свае сродкі пабудаваў касьцёл Сымона 1 Алены.
184 Гаворка, відаць, ідзе пра Семенюка (Сяменіка) Лукаша (? —1921), беларускага вайскоўца, ураджэнца в. Траянаўка Халопеніцкае вол. Барысаўскага пав. Удзельнік Першае сусьветнае вайны. Арганізатар і кіраўнік сялянскага паўстаньня ў жніўні 1918 г. супраць нямецкіх кайзэраўскіх войскаў, што ахапіла Лісічанскую, Халопеніцкую і Зачысьценскую воласьці Барысаўшчыны і Меншчыны й якое было задушанае сумеснымі дзеяньнямі немцаў і маскоўскіх бальшавікоў. У лістападзе 1918 г., да прыходу бальшавікоў, быў абраны сялянамі Халопеніцкае вол. вайсковым атаманам. У пачатку 1919 г. арыштаваны «чрэзвычайкаю» і пасаджаны ў барысаўскую вязьніцу. 27 траўня т. г. падчас перасылкі яго з Барысава ў менскі Пішчалаўскі замак здолеў зьбегчы, за што рэвалюцыйным трыбуналам у Барысаве прысуджаны да сьмяротнай кары. Арганізатар «Першага Беларускага партызанскага аддзелу», які пасьпяхова дзейнічаў супраць балыпавікоў у Барысаўскім ды Менскім паветах у першай палове 1919 г. Сумесна з польскімі аддзеламі ўдзельнічаў у вызваленьні ад бальшавікоў Барысава ў ліпені т. г. У пачатку 1920 г. у чыне капітана разам са сваім аддзелам залічаны ў склад БВК. Адзін з арганізатараў вайсковага сялянскага руху пад кіраўніцтвам «Зялёнага Дубу». Прымаў чынны ўдзел у вайсковай акцыі ген. Сг. Булак-Балаховіча і ў Слуцкім збройным чыне,
пазьней працягваў партызанскія акцыі супраць балыпавікоў. Паводле зьвестак беларускага бібліёграфа Рамуальда Зямкевіча, загінуў у 1921 г. у адным з баёў з чырвонаармейцамі.
185 а. Панцялейман (Ражноўскі Павел) (1867—1950), праваслаўны сьвятар, ураджэнец г. Кастрама (Расея). У 1913 г. высьвечаны Маскоўскаю мітраполіяй на япіскапа. У 1921 г. прызначаны Расейскаю Праваслаўнаю Царквой (РПЦ) Наваградзкім ятскапам, правёў некалькі набажэнстваў ў Навагародзкім катэдральным саборы па-беларуску. 3-за адмовьі падпарадкавацца «Часовым правілам» польскага заканадаўства ў адносінах да праваслаўнай канфэсіі ў II Рэчы Паспалітай ды непрыманьня ідэі аўтакефаліі Праваслаўнай Царквы ў Полыпчы бяз згоды РПЦ выпраўлены «на пакой», знаходзіўся пад наглядам польскай улады. У верасьні 1942 г. фармальна спрычыніўся да абвяшчэньня ў Менску Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы (БАПЦ). 3 канца лета 1944 г. у Нямеччыне. У 1946 г. разам зь іншымі вышэйшымі ярархамі БАПЦ перайшоў пад юрысдыкцыю Расейскае Загранічнае Праваслаўнае Царквы.
186 Данілюк Хведар (Тодар) Васілёў (Базылёў) (1877—1960), беларускі нацыянальны дзяяч, вайсковец, праваслаўны сьвятар. Скончыў Жыровіцкую праваслаўную сэмінарыю. У жніўні 1914 г. мабілізаваны ўрасейскае войска. Пасьля сканчэньня Гатчынскае вайсковае вучэльні (1917) у чыне падпаручніка ўдзельнічаў у баях на расейска-нямецкім фронце (начальнік вучэбнай каманды 223-га палку, што дысьлякаваўся ў г.Таржку). Пасьля Лютаўскае рэвалюцыі ўключаецца ў беларускі рух. Удзельнік зьезду беларускіх уцекачоў у Маскве ў жніўні 1917 г. 3 кастрычніка таго ж году ў чыне паручніка пераведзены на Румынскі фронт, падчас фармаваньня беларускіх нацыянальных вайсковых частак прызначаны камісарам 4-га беларускага корпусу. У верасьні 1918 г. вярнуўся ў Беларусь. У сьнежні таго ж году на сялянскім зьезьдзе ў Ваўкавыску абраны старшынём Ваўкавыскае беларускае рады, быў сябрам Горадзенскае сялянскае павятовае рады. У студзені 1919 г. з ініцыятывы міністра ўнутраных справаў БНР К.Цярэшчанкі езьдзіў у Менск на перамовы з бальшавіцкім кіраўніцтвам «Заходняй вобласьці» — ССРБ, меў намер дамовіцца з А. Мясьнікянам (Мясьніковым) пра сумесныя дзеяньні супраць палякаў. У лютым таго ж году быў арыштаваны палякамі ды зьмешчаны ў Беластоцкую вязьніцу, адкуль здолеў зьбегчы ў Горадню, дзе яшчэ знаходзіліся рэшткі нямецкіх войскаў. 3 сакавіка 1919 г. малодшы афіцэр 1-га Беларускага горадзенскага палку. У красавіку таго ж году ў складзе беларускага коннага эскадрону перайшоў на бок літоўцаў, у чыне лейтэнанта выконваў абавязкі ваеннага камэнданту г. Аліты (Алітуса), у складзе збройных сілаў Літоўскае Рэспублікі ўдзельнічаў у абарончых баях супраць польскіх легіянэраў. Удзельнік Слуцкага збройнага чыну 1920 г. Да траўня 1921 г. камандаваў вучэбнаю камандаю пры батальёне БВК у Лодзі. Пасьля ліквідацыі БВК 21 верасьня 1921 г. горадзенскім япіскапам Уладзімерам высьвечаны на праваслаўнага сьвятара. У міжваенны час ачольваў праваслаўныя парафіі на Слонімшчыне. У 1936 г. арьіштоўваўся палякамі за адкрыты супраціў нацыянальнай і канфэсійнай палітыцы ўладаў у Заход-
няй Беларусі. У верасьні 1939 г„ з прыходам бальшавікоў, арыштоўваўся НКВД, пасьля вызваленьня пераяжджае ў вёску Глоўсевічы каля Слоніму, дзе сустрэў прыход нямецкіх войскаў. У 1942 г., ратуючыся ад чырвоных партызанаў, пераяжджае ў Дзярэчын. У жніўні—верасьні 1942 г. у якасьці прадстаўніка ад Наваградзкае япархіі ўдзельнічае ў Менскім праваслаўным саборы, на якім была абвешчаная БАПЦ. Зь лета 1944 г. у Нямеччыне, працуе «остарбайтэрам» на папяровай фабрыцы й чыгунцы. На заклік К.Езавітава ды Фр.Кушаля ў лістападзе 1944 г. уступае ў шэрагі збройных сілаў Беларускай Краёвай Абароны, атрымлівае чын старэйшага лейтэнанта ў складзе дывізіі «Беларусь», якая бяз бок> 30 красавіка 1945 г. здаецца амэрыканцам, каб ня трапіць у балыпавіцкі палон. Пасьля заканчэньня вайны працаваў на фабрыцы ў Вюртэмбэргу. Адзін з ініцыятараў аднаўленызя БАПЦ, удзельнік Беларускага царкоўнага сабору ў Канстанцы ў 1947 г. 3 1950 г. у ЗША. Адзін са стваральнікаў ды настаяцель парафіі БАПЦ у Брукліне (Нью-Ёрк), зь лістапада 1957 г. ачольваў царкву Сьв. Кірылы Тураўскага. У траўііі 1960 г. абраны ў склад Япархіяльнай Рады БАПЦ Паўночнай Амэрыкі й Канады, зьяўляўся кіраўніком ейнага царкоўна-судовага аддзелу. Пахаваны на беларускіх могілках у Нью-Брансўіку.
187 Як і ў выпадку з А.Сокал-Кутылоўскім, успаміны напісаныя Т.Данілюком на просьбу К.Езавітава ў лістападзе 1944 г. 15 сьнежня таго ж году, напярэдадні ўрачыстасьцяў, прысьвечаных сьвяткаваньню Слуцкага збройнага чыну, якія плянаваліся кіраўніцтвам БЦР, Данілюк ў запісцы да Езавітава піша: «Працу сваю я пашырыў за патрабаваныя рамкі і з увагі на гэта даў ёй загаловак.[...] Доўгі адрэзак часу, які мінуў ад апісаных мною падзеяў, а таксама абмежаваны час, які цяпер у маім распараджаньні, зьяўляюцца прычынай пабежнасьці майго твору. Ведаючы, што дзеля ўсебаковага і падрабязнага асьвятленьня ўспомненых тут падзеяў трэба доўгатрывалае і грунтоўнае працы над гэтай справай, прашу дараваць тыя нявыясьненыя пытаньні, якія тут сустрэнуцца. Маім найшчырэйшым жаданьнем зьяўляецца, каб гэтых колькі балонак далі крыху новага матэрыялу для будучых дасьледнікаў беларускае вайсковае гісторыі».
188 Першы Беларускі полк у Горадні створаны ў сьнежні 1918 г. у складзе 5-ці ротаў, кавалерыйскага эскадрону. Месьціўся ў Аляксандраўскіх казармах. Першы камандзір — капітан Лаўрэнцьеў. 3 прыходам у сакавіку 1919 г. у Горадню польскіх войскаў частка беларускіх жаўнераў (5-я рота ды кавалерыйскі эскадрон) перадысьлякаваліся ў Літоўскую Рэспубліку, дзе потым удзельнічалі ў баях супраць польскіх легіянэраў. Рэштка была раззброеная 1 чэрвеня 1919 г. палякамі.
189 Дзямідаў Мікола Якубаў (1888—1967), беларускі нацыянальны дзяяч, вайсковец. Адзін з камандзіраў 1-га Беларускага палка ў Горадні. 1 чэрвеня 1919 г. арыштоўваўся палякамі, інтэрнаваны ў лягер каля Беластоку. Увесну 1920 г. вызвалены, паступае ў распараджэньне Беларускай вайсковай школы падхарунжых у Варшаве. Улетку 1920 г. далучаецца да аддзелаў ген. Ст.Булак-Балаховіча, удзельнічае ў палескім паходзе. 3 1921 г. у Вільні. Напачатку 1923 г. высланы палякамі ў Дзьвінск (Латвія). У міжва-
енны час актыўны ўдзельнік беларускага руху ў Латвіі. Пасьля Другой сусьветнае вайны ў эміграцыі (Нямеччына, ЗША).
190 Казячы Рыгор Ігнатаў (1894—1929), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец Горадзеншчыны, зь сялян, настаўнічаў. Сябра БПСР, старшыня гарадзкога камітэту Скідзеля ў канцы 1918— пачатку 1919 г. Удзельнік Беларускага зьезду Віленшчыны і Горадзеншчыны ў ліпені 1919 г., сябра Беларускага нацыянальнага камітэту ў Вільні. 3 пачатку 1920 г. у складзе Вайскова-дыпляматычнае місіі БНР у Рызе, рэдагаваў часапіс «На Чужыне». 3 пачатку 1921 г. у складзе Загранічнай групы БПСР. У тым жа годзе разам зь Янкам Чарапуком як прадстаўнік беларускіх эсэраў удзельнічаў у Сацыялістычным кангрэсе былых паняволеных народаў Расейскай імпэрыі ў Таліне. У 1923 г. пераехаў у БССР, працаваў у газэце «Савецкая Беларусь» (спачатку перакладчыкам, а затым загадчыкам аддзелу, адказным сакратаром і стыльрэдактарам). Удзельнік ліквідацыйнага зьезду БПСР у Менску ў 1924 г. Памёр 27 кастрычніка 1929 г.
191 Захарка Васіль Іванаў (1877—1943), беларускі нацыянальны дзяяч. У першым Ўрадзе БНР — дзяржаўны скарбнік, міністар фінансаў. Зь сьнежня 1919 г. намесьнік старшыні Прэзыдыюму Рады БНР. Пасьля сьмерці П. Крэчэўскага, з 1928 г., Прэзыдэнт Рады БНР на эміграцыі.
192 Варонка Язэп Якубаў (1891 —1952), беларускі нацыянальны дзяяч. Сгаршыня першага Ўраду БНР у 1918 г. Са сьнежня 1918 г. па красавік 1920 г. міністар беларускіх справаў ва ўрадзе Літоўскай Рэспублікі. У 1923 г. эміграваў у ЗША.
193 Казека Сяргей (1889—?), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец м. Рось Ваўкавыскага пав. Скончыў Сьвіслацкую настаўніцкую сэмінарыю (1908) і Віцебскі настаўніцкі інстытут (1914). У 1908—1911 гг. настаўнічаў у пачатковых школах Горадзеншчыны. У 1915 г. мабілізаваны ў расейскае войска. Пасьля сканчэньня вайсковай вучэльні з 1916 г. у чыне прапаршчыка — удзельнік ваенных дзеяньняў на расейска-нямецкім фронце. Пасьля дэмабілізацыі ў 1918 г. жыў у Вільні. Удзельнік Беларускага зьезду Віленшчыны і Горадзеншчыны ў ліпені 1919 г., сябра Беларускай Вайсковай Арганізацыі, якая пазьней была пераўтвораная ў БВК. 3 1920 г. афіцэр рэзэрвы БВК. 3 восені таго ж году — вэрбунковы афіцэр БВК у Ваўкавыскім павеце. 3 1921 г. у Латвіі, у міжваенны час настаўнічаў у тамтэйшых беларускіх школах. Іншых зьвестак ня выяўлена.
|9'1 Грач — партыйны псэўданім Ксяневіча Ўладзімера Францава (1894— пасьля 1927?), аднаго зь лідэраў «Зялёнага Дубу», начальніка Генэральнага штабу збройных сілаў «зялёнадубаўцаў». Ураджэнец г. Слоніму, выхадзец з шляхецкай сям'і. Скончыў Варшаўскі кадэцкі корпус, пасьля — Мікалаеўскую вайсковую вучэльню ў Пецярбурзе. Удзельнік Першае сусьветнае вайны, ваяваў у складзе штурмавога батальёну VI арміі на Румынскім фронце. 3 другой паловы 1919 г. у складзе Добраахвотнага войска ген. А.Дзянікіна. Падчас польска-савецкай вайны спачатку ў складзе польскага войска, пазьней афіцэр рэзэрвы БВК. Пад уплывам В.Адамовіча-малодшага (Дзяргача) далучаецца да «зялёнадубаўскага» руху, уваходзіць у склад кіраўніцтва гэтай сялянскай партыі, актыўна ўдзельнічае
ў фармаваньні беларускіх партызанскіх збройных аддзелаў «зялёных». Бярэ ўдзел у вайсковай акцыі ген. Булак-Балаховіча, а пасьля яе няўдачы — адзін з арганізатараў антыбалыпавіцкага партызанскаі'а руху ў раёнах, памежных з БССР Цьвёрды прыхільнік незалежнасьці Беларусі. У 1923 г. прыняў хрышчэньне ад баптысцкага прапаведніка, у мінулым актывіста беларускага руху і партыі беларускіх эсэраў Лукаша Дзекуць-Малея, наведваў лекцыі Варшаўскай біблейскай школы, арганізаванай польскімі баптыстамі. У 1924 г. пры нелегальным пераходзе савецка-польскай мяжы схоплены ГПУ. 28 чэрвеня 1925 г. асуджаны Вярхоўным Судом БССР на расстрэл, але пастановаю ЦВК БССР ад 3 лютага 1927 г. памілаваны, і сьмяротная кара замененая 10 гадамі капцлягераў. Зьвестак пра далейшы лёс ня выяўлена. (Паводле артыкула Н. Сгужынскай «Трагедыя зялёнадубаўцаў»//Беларускі гістарычны часопіс. 1996. №1. С. 31—42.)
195 Рыдлеўскі Лявон (1903—1953), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец м. Ульянавічы Магілёўскае губ. 3 1917 г. вучыўся ў Слуцкай (беларускай) земскай гімназіі, сябра арганізацыі «Папараць-Кветка». Удзельнік Слуцкага збройнага чыну, пасьля яго ліквідацыі з рэшткамі слуцкіх стральцоў працягваў партызанку на Палесьсі. 3 1921 г. у Вільні, заканчваў сярэднюю адукацыю ў Віленскай беларускай гімназіі. Пасьля атрыманьня матуры ў 1923 г. паводле рэкамэндацыі свайго былога камандзера А. Сокал-Кутылоўскага накіраваўся на вучобу ў Прагу-Чэскую, дзе прымаў чынны ўдзел у беларускім студэнцкім руху ды жыцьці нацыянальнай эміграцыі ў Чэха-Славаччыне. Пасьля заканчэньня Праскае вышэйшае палітэхнікі (1929) разам зь Міколам Абрамчыкам перабіраецца ў Францыю, дзе стварае «Хаўрус беларускае працоўнае эміграцыі», зьяўляецца адным зь ягоных кіраўнікоў. На пачатку Другой сусьветнай вайны ідзе добраахвотнікам у Францускі замежны легіён. У гады фашыстоўскай акупацыі актыўны ўдзельнік Францускага Супраціву. У пасьляваенны час па-ранейшаму кіруе Хаўрусам, арганізуе ў Парыжы сярод беларускіх работнікаў нацыянальную сэкцыю пры мясцовым хрысьціянскім работніцкім сындыкаце, выдае газэту «Беларускія Навіны». У 1947 г. абраны сакратаром Прэзыдыюму Рады БНР, адказваў за вонкавыя міжнародныя сувязі. Падтрымліваў цесныя сувязі зь Беларускім Домам Айцоў Марыянаў у Лёндане. 3-за пагаршэньня здароўя, у 1953 г., на запрашэньне а. Чэслава Сіповіча едзе на лячэньне ў Ангельшчыну, дзе неўзабаве памірае ў адным зь лёнданскіх шпіталяў ад раку.
196 Маецца на ўвазе Варшаўская наступальная апэрацыя чырвоных войскаўлетам 1920 г., якая скончылася поўным правалам ды чарговым шыракамаштабным наступам польскіх легіянэраў на беларускім участку фронту.
197 Домбскі Ян Тамаш (1890—1931), польскі палітычны і дзяржаўны дзяяч, дыплямат. Узначальваў дэлегацыю Польшчы пры падпісаньні Рыскае дамовы.
'"Клішэвіч Уладзімер (1914—1978), беларускі грамадзкі дзяяч на эміграцыі, паэт.
199 Харытончык Юрка (1896—1972), беларускі вайсковец, удзельнік Слуцкага збройнага чыну 1920 г. Удзельнік Першае сусьветнае вайны ў чыне
падпаручніка. Разам з братам Савосем далучыўся да слуцкіх паўстанцаў. Малодшы афіцэр 2-га Грозаўскага палка 1-е Слуцкае брыгады. Пасьля ліквідацыі збройнага чыну ў 1921 г. інтэрнаваны ў Дарагускі лягер. У міжваенны час жыў у Польшчы, зарабляючы на сям’ю фізычнаю працай. Пасьля Другое сусьветнае вайны асеў у Заходняй Нямеччыне. Пахаваны на мясцовых могілках сяла Лянгвальд каля г. Аўгенбург, (Паводле нэкралёгу Я.Запрудніка ў газэце «Беларусь» (Нью-Ёрк), 1972. Красавік. №180.)
200 Аддзелы ген. Сг. Булак-Балаховіча зьявіліся ў Беларусі са згоды польскага камандаваньня ня ў 1919 г„ а на пачатку 1920 г. Магчыма, Ю. Харытончык туг мае на ўвазе аддзелы «Зялёнага Дубу».
201 Пятлюра Сымон Васілёў (1879—1926), украінскі нацыянальны дзяяч, адзін з кіраўнікоў антыбальшавіцкага збройнага змаганьня на Ўкраіне.
Сьведчаньні з-за кратаў
202 Зьвесткі Ю. Лістападам пададзеныя ў 111У Беларусі пасьля ягонай вярбоўкі.
203 Карабач Аляксандар Язэпаў (1878—?), беларускі нацыянальны дзяяч.
Ураджэнец в. Вехатніца Роскай вол. Ваўкавыскага пав. У 1910—я гг. вучыўся ў аднэй зь сярэдніх школаў Вільні. Працаваў у паштова-тэлеграфных установах Вільні й Петраграда. Да нацыянальнага руху далучыўся наконадні Першае сусьветнае вайны пад уплывам братоў Луцкевічаў. 3 1918 г. сябра Віленскай Беларускай рады. Сябра ЦК БПСР, кіраўнік віленскае філіі партыі. Да 1921 г. (да вызваленьня Т. Грыба з польскай вязьніцы) узначальваў Загранічнае Бюро БПСР У 1921 г. арыштаваны польскімі ўладамі дьі інтэрнаваны ў ліку 33-х беларуска-літоўскіх дзеячоў у Коўне. У Літве займаў пасаду загадчыка справаў Міністэрства беларускіх справаў. 3 1923 г. у БССР Удзельнік ліквідацыйнага зьезду БПСР у Менску ў 1924 г. Іншых зьвестак ня выяўлена.
204 Чапскі Ежы (Юры) Эмэрыкаў (1861 —1930), граф, польска-беларускі палітычны й грамадзкі дзяяч. Другі сын Эмэрыка Чапскага й баранэсы Эльжбэты з роду Мэцэндорф. Быў у цілюбе з графіняй Юзэфай з роду Гогенштайн. Валодаў урочышчам Прылукі пад Менскам ды інш. зямельнымі маёнткамі ў Менскім ды Ігуменскім паветах. Да Першае сусьветнае вайны старшыня Дабрачыннага таварыства ў Менску, уваходзіў у Менскае таварыства сельскай гаспадаркі. Пасьля абвяшчэньня БНР кантактаваў з Народным сакратарыятам Беларусі, запрашаўся ў фінансавую сэкцыю Арганізацыйнае камісіі па ўтварэньні ўнівэрсытэта ў Менску. У польска-савецкуто вайну разам з Э.Вайніловічам, Л.Вітан-Дубейкаўскім, М.Радзівіл ды інш. уваходзіў у «Польска-беларускае таварыства для палітычнага й культурнага супрацоўніцтва ў Беларусі», фінансава падтрымліваў беларускія каапэратывы на Ігуменшчыне. Падчас Слуцкага збройнага чыну меў кантакты з кіраўніцтвам Беларускай Рады Случчыны.
205 Рачкевіч Уладзіслаў (1885—1947), польскі дзяржаўны, палітычны дзяяч. У Першую сусьветную вайну афіцэр расейскага войска. Пасьля Лютаўскае рэвалюцыі 1917 г. адзін з арганізатараў Саюзу вайсковых-палякаў. Падчас польска-савецкай вайны адзін з ініцыятараў стварэньня Камітэту
абароны крэсаў. Пасьля авалоданьня польскімі войскамі Менску ў жніўні 1919 г. прызначаны Начальнікам Менскае акругі.
206 Гаворка йдзе пра «лістападаўскі» судовы працэс у сакавіку 1926 г. у Менску над слуцкай «контаррэвалюцыйнай» арганізацыяй. Назву судовая справа атрымала ад прозьвішча Ю.Лістапада, якому органы Г11У БССР прыпісалі ролю кіраўніка арганізацыі. Прынамсі, падчас названага судовага працэсу Ю.Лістападу інкрымінавалі таксама факт атрыманьня ў лістападзе 1920 г. ад Найвышэйшай Рады БНР у Варшаве 25 000 польскіх марак для паўстанцаў-случчакоў. («Савецкая Беларусь». 1926. 11 красавіка).
207 Вітэ Сяргей Юльевіч (1849—1915), расейскі дзяржаўны дзяяч.
208 Сгалыпін Пётр Аркадзевіч (1862—1911), расейскі дзяржаўны дзяяч.
209 «Раніца», беларуская газэта, якая выдавалася ў 1921 —1922 гг. у Вільні пры фінансавай падтрымцы П. Алексюка як орган палёнафільскай арганізацыі «Еднасьць». Рэдактар Вячка Адамовіч (Дзяргач).
210 Маецца на ўвазе Валейша Юстын, беларускі палітычны дзяяч. У пачатку 1920-х гг. быў старшынём Беларускага грамадзкага сходу ў Вільні. Пазьней прыхільнік Часовае Беларускае Рады ў Вільні, якую ўзначальваў А.Паўлюкевіч.
211 «Грамадзкі голас», палёнафільская беларуская газэта, якая выдавалася ў Вільні ў 1924—1926 гг. Рэдактар Язэп Салавей.
212 Перамыкін Барыс, расейскі вайсковец, генэрал-маёр. Удзельнік «белых» вайсковых фармаваньняў на тэрыторыі Ўкраіны. У 1920 г. на тэрыторыі Польшчы разам з Барысам Савінкавым арганізаваў г. зв. «Расейскую народную армію».
2,3 Міхалевіч Уладзімер, беларускі нацыянальны дзяяч, сябра партыі беларускіх эсэраў. Іншых зьвестак ня выяўлена.
214 Кахановіч Міхась Сілуянаў (1882—1934), беларускі нацыянальны дзяяч. У 1917—1918 гг. адзін з кіраўнікоў Белнацкаму ў Магілёве. 3 1918 г. у Вільні, сябра тамтэйшай Беларускай Рады, першы дырэктар Віленскай беларускай гімназіі. У 1922 г. дэпутат (пасол) сэйму Полынчы. У 1925 г. у БССР У 1933 г. арыштаваны па «справе БНЦ», засуджаны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1956 г.
215 Грабскі Сганіслаў (1871—1949), польскі дзяржаўны, палітычны дзяяч. Прыхільнік польскае эндэцыі.
216 «На Чужыне», беларускі часапіс Рыскае філіі культурна-асьветнага таварыства «Бацькаўіпчына», выдаваўся ў 1921 г. Рэдактар Рыгор Казячы.
217 «Зьвястун», бюлетэнь Беларускага палітычнага камітэзу. Выйіпла некалькі нумароў.
218 «Родная Страха», беларуская газэта, якая выдавалася ў Вільні ў 1921 — 1922 гг. Рэдактар Янка Бекіш.
219 «Сялянская доля», беларуская газэта, якая выдавалася беларускімі эсэрамі ў Коўне ў 1921 —1922 гг.
220 Цюцюньнік Юры Осіпаў, адзін з кіраўнікоў украінскага антыбальшавіцкага вайсковага руху, «генэрал-харунжы войска Ўкраінскае Народнае Рэспублікі». 3 1920 г. у Польшчы, арганізатар антыбальшавіцкае партызанкі на Валыні. У 1923 г. здаўся ў палон савецкім уладам. Аўтар мэмуараў «3 полякамн протн Вкраі'ны» (Харкаў, 1924).
221 Бадунова Палута (Пелагея) Аляксандрава (1885—1938), беларуская нацыянальная дзяячка, адна зь лідэраў БПСР.
222 Цанава [Джанджгава] Лаўрэнці Фаміч (1900—1955), савецкі дзяржаўны дзяяч. Ураджэнец Кутаіскае губ. (цяпер Грузія). 3 1921 г., пасьля захопу савецкімі войскамі Грузіі, у рэпрэсіўных органах Грузінскага ЧК. Зь снежня 1938 г. узначаліў НКВД БССР, з 1943 г. наркам дзяржбясьпекі, з 1946 г. — міністар дзяржбясьпекі БССР У 1950—1952 гг. намесьнік міністра дзяржбясьпекі СССР, найбліжэйшы паплечнік Л. Берыі. 4 красавіка 1953 г. арыштаваны па «справе Берыі», памёр у Бутырскай вязьніцы ў Маскве.
223 Гузоўскі Міхась (1898—?), беларускі нацыянальны дзяяч. Ураджэнец в. Руда-Яварская Слонімскага пав. Скончыў Невельскую настаўніцкую сэмінарыю (1918), заступнік старшыні маладзёвага гуртка беларусаў-семінарыстаў. У 1918—1919 гг. вучыўся на сельскагаспадарчым аддзяленьні Варонескага політэхнічнага інстытуту, сябра Беларускае вучнёўскае грамады ў Варонежы. У 1921 г. заклаў у в. Гута беларускую пачатковую школу. Пад прымусам польскае школьнае адміністрацыі ўлістападзе 1921 г. накіравапы на курсы польскае мовы ў Кракаў, дзе ў якасьці вольнага слухача наведваў лекцыі «Studium Rolniczego» пры тамтэйшым унівэрсытэце. Паводде рэкамэндацыі ТБШ у 1922 г. накіраваны на вучобу ў Прагу, на агранамічнае аддзяленьне Праскае вышэйшае палітэхнікі. Актыўны ўдзельнік грамадзка-палітычнага жыцьця беларускай эміграцыі ў Чэха-Славаччыне ў 1920-я гг. Быў адным з кіраўнікоў Аб'яднаньня беларускіх студэнтаў за граніцай і Заходняй Беларусі (АБСА), сябрам Беларускае грамады, Беларускага сялянскага саюзу ў Празе, скаўцкае арганізацыі «Беларускі Сакол» ды інш. Пасьля атрыманьня вышэйшай адукацыі ў 1929 г. вярнуўся ў Заходнюю Беларусь. Найбліжэйшы паплечнік Янкі Сганкевіча, сябра Беларускага гаспадарчага зьвязу. Падчас Другой сусьветнай вайны жыў на Віленшчыне, падтрымліваў цесныя кантакты з В. Русаком, іншымі прадстаўнікамі беларускае эміграцыі ў Чэхіі. Летам 1944 г. арыштаваны савецкім НКВД. Іншых зьвестак ня выяўлена.
ПАЙМЕННЫ ПАКАЗАЛЬНІК
Абелец Сьцяпан 122
Абрамовіч Антон 11-13, 23, 300
Абрамчык Мікола 346
Адамовіч Вячаслаў Антонаў 223, 232, 241, 245, 246, 311, 328
Адамовіч Вячка Вячаславаў [Дзяргач, Дзеркач] 65, 159, 198, 232, 234, 245, 246, 311, 326, 328, 329, 345, 348
Акулік Алесь 302, 310
Аляксееў 334
Аляксюк Павал 132-134, 158, 159, 219, 223, 224, 232, 242, 244, 246, 249, 251, 311, 328, 336, 348
Аляхновіч [Олехновнч] Павал 86, 117
Аляхновіч Франціпіак Карлаў 36, 37, 313, 318, 338
Аляцкі Аркадзь 92
Андрусевіч Якуб 118
Андэрс 325
Аніська А. 341
Аніхоўскі Алесь Юр'еў 33, 309, 310, 315, 316, 340
Анташэўскі Апанас Хведараў 32, 315
Ануфрыёнак Вікенці Лук'янаў 97 Анцыповіч Анастас 46, 85, 147-149, 155, 156, 158, 169, 171, 172, 181, 183, 192, 196, 201, 202, 213, 214, 226, 227, 232, 233, 248, 322, 326
Апанскі Іосіф Казіміраў 97, 333
Аробіна Нестар 122
Архіпенка Тацяна Тамашава 8
Арцышэвіч Аркадзь 56, 70, 179, 235
Асіповец 117
Астрога Віктар Аляксандраў 278
Астроўскі Аляксей Мікалаевіч 299
Астроўскі Радаслаў Казіміраў 23, 142, 143, 260, 304, 308, 311, 342
Астрэйка Анатоль 340
Асьвяцімскі [Осветнмскнй, Освецнмскнй] Марк Аляксандраў 11, 13, 17, 20, 23, 34, 143-145, 163, 206, 217, 221, 222, 243, 258, 300, 304
Аўгустайціс 140
Бабарэка Адам Антонаў 284, 340
Бабарэка Адам Міхайлаў 21, 146, 285, 309, 310, 340
Бабарэка Пётра Якубаў 21, 46, 105, 143, 147, 154, 159, 195, 201, 202, 204, 239, 289, 309, 310
Бабіцкі 177
Багдановіч Вячаслаў Васілёў 304, 326
Багдановіч Канстанцін 116
Багдановіч Максім Адамаў 140, 237
Багдановіч Язэп 236
Багушэвіч І. 111, 118, 172, 241, 253
Бадунова Палута Аляксандрава 255, 295, 301, 304, 310, 349
Бадуэн дэ Куртэнэ Іван Аляксандравіч 327
Бадылевіч Якуб [Якаў] 119
Болог Алесь 89
Бакіноўскі Антон 119
Бакіноўскі Базыль Восіпаў 34, 316
Балатэвіч Якуб 116
Балаховічы 163
Баліцкі Антон Васілёў 333
Бандарык 110
Бань Павал 169
Бань Сымон 87
Баран [Баранаў, Baranow] Сяргей
Язэпаў 50, 132, 325, 329
Бараноўскі Адам 122
Бараноўскі Алесь Васільеў 21, 310
Бараноўскі Андрэй Юльянаў 13, 1719, 22, 23, 33, 34, 37, 38, 143, 144, 197, 200, 299, 301, 302, 305, 308, 309
Бараноўскі К. 144
Бараноўскі Фёдар 117
Бараноўскі 34
Баршэўскі Аляксандар 92
Баршэўскі Волесь 92
Барысавец 46, 147, 201
Барысаў 261
Барысевіч Паўлюк 115
Басалыга Іван 27, 110
Баткоў Сымон 122
Тлустым шрыфтам выдзеленыя нумары старонак, на якіх зьмешчаны біяграфіі зг аданых асобаў.
Баўсліта Пётра Марцінаў 97
Бекіш Янка 348
Бельмач Янка 340
Берасьневіч Франц 119
Берлінаў Тамаш 116
Берыя Лаўрэнцій Паўлавіч 349
Більдзюкевіч 179
Біруковіч Янка [Іван] 46, 86, 147, 149, 169, 189, 201, 226, 236, 322
Біруля Уладзімер 307
Бірыч 89
Богдан Іван Мітрафанаў 89, 102
Борык Антон 45, 85, 100, 148, 178, 189, 189, 202, 204, 228, 229, 234, 244, 289, 321
Бочка [Бочко, Бачко] Антон 155, 163, 181, 183, 244, 317, 326, 341
Бранавіцкі А. 241
Бранавіцкі П. 241
Бранявіцкі Міхась 90
Бранявіцкі 90, 172, 202, 248
Бранявіцкія 203
Бугарэвіч 110
Будзько Матвей 117
Булак-Балаховіч [Балаховіч] Сганіслаў Нікадзімаў 51, 56, 58, 60, 70, 71, 73, 75, 77, 81, 91, 93-95, 99, 104106, 132-135, 147, 152, 156, 158, 165, 184, 194, 195, 197, 201, 206-209, 213, 216-218, 222, 225, 227, 228, 230-232, 238, 240, 241, 244-246, 249, 251, 254, 291, 310, 311, 323, 324, 326-328, 335, 341, 342, 344, 346-347
Булак-Балаховіч Юзаф [Язэп] 51, 73, 154, 163, 206, 223, 238
Булат Сьцяпан Герасімаў 68, 315, 329
Бусел Сяргей Нічыпараў 16, 105, 143, 153, 155, 161, 163, 188, 216, 217, 226, 233, 290, 296, 302, 303, 308, 326, 339-341
Буткевіч 125
Бядзерка (Бедерко) Іван 87
Бязручкін Канен [Конан] 92
Бялавы Сымон 92
Бялецкі Алесь 329.
В. Я. 37
Вайзер Майсей Абрамаў 97
Вайніловіч ЭдвардАдамаў 169, 187, 342, 347
Вайцэховіч [Войцэховіч] Ігнат 116
Валейша Юстын 348
Валністы Мячыслаў 183
Валноў [Волнов] Гр. 261, 264
Валодзька [Валоцька] Піліп 46, 148, 160, 322
Валькоўскі 127
Варонка Язэп Якубаў 178, 345
Варэнаў 327
Васілевіч 110
Васілевіч Касьма 120
Васілевіч Пётра 120
Васілевіч Сяргей 120
Васілеўскі Даніла Мінаў 310
Васільеў Ю. 72
Васюк Гальяш 118
Велімовіч Міхал 116
Верабей Сгэфан 340
Верасткевіч Валеслаў 87
Вернікоўскі Тодар 328
Вечар Антон 87
Вечар Іван 87
Вечар Сгэфан (Сьцяпан) 87, 122
Вітан-Дубейкаўскі гл. Дубейкаўскі
Вітка (Вітко) 196
Віткоўскі Пётра 117
Вітэ Сяргей Юльевіч 221, 348
Віцьбіч Юрка 183, 318
Владнмнров гл. Уладзіміраў
Волат Антон 117
Волат Анупрэй Ад. 115
Волат Язэп 116
Вольскі А. 328
Вольскі 124.
Воранава Тацяна Рыгорава 8.
Врангель гл. Урангель
Вробов гл. Уробаў
Вышамірскі Лявон 117.
Вярбіцкі Гаўрыла 119.
Вяргейчык Васіль 119.
Вяршынін Мікола 132, 335
Вясёлы Касьян (Аўдзей Вікенці Язэпаў) 38, 319
Гадлеўскі Вінцэнт 334
Гадыль Панцеляймон 87
Гайдукевіч Платон 118
Галубок (Голуб) Уладзіслаў Язэпаў 24, 25, 39, 144, 311
Галуза Максім 92
Гапановіч, палк. 210
Гапановіч, пар. 88, 183, 210
Гарбаты Язэп [Іосіф] 117
Гардзялкоўскі [Gordziaikowski] Альгерд 50, 324
Гарун Алесь 109, 305, 334
Гарэцкі Максім Іванаў 204, 315, 333, 340
Гаўрыловіч Ахрэм Львоў 88, 149, 171-173, 188, 192, 197, 202, 204, 230, 253, 254, 332
Гаўрыловіч Цімох 332
Герасімовіч Зьміцер 8
Гіпіус Зінаіда 330
Гірэль Макар 87
Глінскі 178
Глябенка [Глебенко] Сганіслаў Адамавіч 97
Гнароўскі Антон 179
Годвард 140
Горбаль Уладзімер 92
Горвіц-Самойлаў Уладзімер 327
Грабскі Сганіслаў 243, 348
Грач гл. Ксяневіч
Громіч Юрка 162, 341
Грыб Тамаш Тамашаў 132, 304, 336, 341
Грыгор'еў Іван Ігнацьеў 97
Грыкоўскі Алесь 328
Грынько Рыгор [Грыгоры] 169
Губчык 21
Гузоўскі Міхась 260, 349
Гузьней Якуб Амельянаў 88, 111, 115, 202, 253, 332
Гурленя Сымон 121
Гурскі 180
Гурыновіч Давід 122
Гуцька Уладзімер 341
Гушча Тарас гл. Колас Якуб
Давідовіч Сгафан 118
Дамановіч 110
Дамарад Якуб [Якаў] 92
Данілевіч Сьцяпан 117
Данілюк Тодар [Хведар] Васільеў 175, 298, 343, 344
Дварэцкі Аляксей 119
Дзекуць-Малей Лукаш 313, 328, 329, 346
Дзекцяроў 179
Дзілендзік Мікалай 119
Дзялятнік (Делятннк) Іван 92
Дзямідаў Мікола Якубаў 177, 238, 288, 344
Дзянікін Антон Іванавіч 97, 195, 306, 311, 327, 331, 333, 334, 345
Дзянісаў Сьцяпан 116
Дзяргач [Дзеркач] гл. Адамовіч Вячка
Дзятловіч 46
Дображанскі Язэп 118
Докман 75
Домбскі Ян Тамаш 187, 225, 238, 346
Дотэль 65
Доўбар-Мусьніцкі Юзаф 321, 334
Доўбік [Долбнк] Міхаіл 119
Драздовіч Язэп Нарцысаў 314
Дробыш Іван 120
Дружынін 125
Дубановіч Эдвард 31, 313
Дубатоўка Генадзь 8
Дубейкаўскі (Вітан-Дубейкаўскі) [Dubiejkowski] Лявон Якубаў 50, 132, 135, 136, 206, 276, 293, 324, 329, 347
Дубіна Міна Васільеў 217, 226, 235, 238, 317
Дубіна Ўлас Васільеў 46, 105, 107, 143, 144, 147, 155, 159, 188, 201, 202, 204, 211, 216, 217, 220, 226, 235, 238, 287, 305, 317
Дубіна 36, 145, 187
Дубовік Іван 117
Дубяйкоўскі У. 107
Душэўскі (Дуж-Душэўскі) Кляўдуш Сьцяпанаў 132, 136, 336
Дык-Дзеля 322
Дыла Язэп Лявонаў 281
Евстрат гл. Яўстрат
Езавітаў Кастусь Барысаў 6, 138, 163, 178, 260, 337, 341, 344
Ерошеня гл. Ярашэня
Есеман Антон Л. 115
Ефнмчук гл. Яфімчук
Ёфэ [Іофэ, йоффе) Адольф Абрамавіч 75, 151, 187, 238, 330
Жабінскі 80
Жаброўскі [Жебровскнй] Ю. 70-72
Жаўняровіч Емельян 119
Жаўрыд Павал Якубаў 17, 28, 30, 31, 34, 35, 46, 48, 50, 56, 107, 143, 146148, 155, 164, 165, 169, 188, 191, 197, 201-203, 205, 208, 211, 212, 214, 219, 220, 222, 224, 226, 227, 232, 236-240, 242, 253, 255, 256, 263, 271, 281, 287, 296, 305, 306, 308, 313, 322, 326
Жук А. 306
Жук 101
Жагунь-Шаркоўскі Вітай 8, 298
Жылуновіч Зьміцер Хведараў 10 299
Жытлоўскі Самуіл 132
Жышкевіч Канстантын 116
Жэлігоўскі Люцыян 103, 289, 324, 323, 334
Забела Аляксандар 92
Заброцкі Хведар [Фёдар] 117
Заброцкі Ян А. 115
Завісьляк 179
Загароўскі Рыгор 87
ЗалескіЯзэп 109, 111, 113, 114, 241
Замяцін Уладзімер 327
Запартыка Ганна Вячаславава 8
Запруднік Янка 347, 349
Захарка Васіль {ванаў 178, 345
Захарэвіч Міхаіл 87
Заштаўт Аляксандар 140, 338
Заяц Антон 119
Заяц Леанард Язэпаў 132, 329, 336
Заяц Палікарп 119
Зінковіч [Zinkowicz] 123
Зіновіч Антон 121
Злобін Уладзімер 330
Злоцкі Рыгор 138, 139, 337
Зоранчук Макей 119
Зямкевіч Рамуальд Аляксандраў 343
Зяневіч Іван 122
Зяневіч Макар 122
Зяневіч Павал 122
Зяньковіч [Зенковіч, Зенькавічанка] Люба Рыгорава 21, 143, 162, 217, 289, 309, 340
Зенюкі 310
Зянюк [Зенюк] Пётра Антонаў 34, 35, 143, 221, 308, 340
Зянюк [Зенюк] Янка Мікалаеў 21, 27, 143, 172, 290, 312
Іваноўскі Вацлаў Леанардаў 299, 313, 315, 324
Іваноўскі 37
Івашкевіч, адзін з кіраўнікоў Польска-Беларускага камітэта ў Варшаве 213
Івашкевіч, польск. ген. 177
Ігнатовіч Сымон 120
Ігнатовіч Сьцяпан 120
Ігнатоўскі Ўсевалад Макараў 32, 299, 313, 314, 329, 333
Ігнацьеў Мікалай 117
Ільюкевіч Пётра 120
Іскра І. 73, 327
Істочнікава Алена 308
Каберац Міхась 283, 293, 308, 339
Кабыльчыцкі Сымон 88
Кабычкін Аляксей 85, 169, 187, 189,
191, 226, 234, 236, 237, 281, 332, 333
Кагановіч 184
Казак Фран. А. 115
Казгорчы Хведар [Федор] 86
Казека Сяргей 179, 345
Казлоўскі Сганіслаў Рыгораў 97
Казлоўскі Ўладзіслаў 291, 326
Казлоўскі 90
Казячы Рыгор Ігнатаў 177, 345, 348
Каладзінскі Антось 116
Калацкая Матрэна 21
Каліноўскі 81
Калчак Аляксандар Васілевіч 275, 319
Каляда Палікарп 183
Каляда [Коледа] Тодар 118
Камінінскі Хведар [Федор] 87
Канаплянік 118
Капец [Копец] І. 179, 232, 241
Капцэвіч Рыгор 91
Капялюш [Капелюш] Вінцэнты 116
К.арабач Аляксандар Язэпаў 204, 347
Караленка Ўл. 299
Караневіч 117
Караневіч Хвядос [Феодоспй] 86
Каранкевіч Ірэна Віктарава 8
Каржанеўскі Мікалай 119
Каролік 118
Карповіч Мікола 120
Карпус Зьбігнеў 7
Карусь Базыль гл. Русак В.М.
Карынкевіч Аляксандар 122
Карэлька Іван 122
Касьпяровіч Мікола Іванаў 302
Касьцевіч (Краўцоў) Макар Мацьвееў 44, 179, 192, 234, 272, 287, 314, 320, 333
Каўка Аляксей Канстанцінаў 328
Каўпак [Колпак] Алесь Міхасёў 27, 33, 35, 143, 147, 284, 308, 312, 340
Каўпак Уладзімер 340
Каўпак [Калпак] Янка Паўлаў 105, 143, 147, 199, 201, 202, 204, 226, 233, 241, 316
Каўпакі 310
Каўпак [Калпак] 36, 231
Каўстовіч [Каустовнч] 87
Кахановіч Аляксандар 87
Кахановіч Міхась Сілуянаў 204,241, 348
Кекелева Тацяна Віктарава 8
Керанскі Аляксандар Фёдаравіч 180
Кернажыцкі Васіль 87, 172
Кернажыцкі Мікола 87, 196, 241
Кецка [Кяцко, Кецко] Канстантын
Зьмітраў 27, 36, 145, 157, 312
Кірко Юліян 119
Кірыла Тураўскі 344
Кісель Пётра 119
Кіслюк Пётра 117
Кітуновіч Нестар 120
Клачкоў Аляксандар 119
Клішэвіч Уладзімер 192, 346
Клішэвіч 58
Клюйка Дзяніс 340
Клюка 189
Клявіцкі 126
Кнорын Вільгельм Георгіевіч 47, 48, 241, 322
Кобельскі 36
Колас Якуб 38, 109, 302, 333
Коласаў Леў 331
Корбут Сьцяпан В. 115
Корбут 102
Корзун Антон 122
Корчык гл. Лагіновіч
Коршак Ян Хведараў 115
Коршун 183
Коўган Даніла 118
Коўган 118
Краўцоў гл. Касьцевіч
Краўчук [Кравчук] 74
Крацавіцкі Хвядос [Феодоснй] 87
Крашынеўскі [Крашнневскнй] 72
Крашэўскі Іван 121
Крот Гарась Нестараў 115
Кротаў [Кротов) 41
Крукоўскі Антось 118
Крукоўскі Базыль 111, 122
Крупскі [Krupski] 50, 324
Крывадубскі Васіль 87
Крывадубскі Міхась 87
Крывадубскі 89
Крываль Мікола 116
Крыжаноўскі Канстантын 22, 218, 223, 310
Крэйц [Крайц, Крейц] Аляксей 89, 91, 93
Крэчэўская Ніна 295
Крэчэўскі Пётра Антонаў 133, 178, 295, 324, 337, 345
Ксяневіч Уладзімер Францаў (Грач) 183, 345
Кульчыцкі Андрэй 91
Куніцкі 230, 244
Купала Янка 14, 24, 109, 140, 166, 302, 310, 333
Курбскі (Курбскі-Кузьняцоў) Уладзімер 66, 328, 329
Курловіч 239, 244
Куровіч 22
Курыловіч 132, 134, 158, 241, 244, 253, 254, 335
Курын 266
Кутылоўскі-Сокал гл. Сокал-Кутылоўскі
Кухарчык Сымон Пятроў 97
Кухта М. 110
Кучынскі М. 17
Кушаль Францішак Вінцэнтаў 179, 320, 320, 341, 344
Лабкоўскі Адам 118
Лагіновіч Язэп Каэтанаў [Корчык
Павал] 116, 253, 255, 295, 297, 334
Лагун Аляксей 121
Лагун Тамаш [Фама] 120
Ламак Нікіфар 121
Ластоўскі Вацлаў Юстынаў 132, 133, 135, 169, 203, 220, 244-246, 255, 304, 324, 328, 329, 336-338
Латышонак Алег 7, 278
Лаўрэнцьеў М. 344
Леановіч Кузьма 121
Леановіч Сьцяпан 121
Лебедзь |Лебедзеў] 171, 193, 232
Ленін Уладзімір Ільіч 164
Лешчанка Адам 116
Лешчанка Адам Ф. 115
Лешчанка Аляксандар 116
Лешчанка Мікалай Л. 115
Лешчанка Язэп Ф. 115
Лёсік Язэп Юр'еў 299, 303, 324, 333
Лінднэр 44
Ліс Арсень Сяргееў 8, 329
Лістапад Ніна 294
Лістапад Юрка Іванаў 7, 11-13, 21, 46, 86, 105, 142, 143, 147, 163, 188, 191, 226, 238, 278, 288, 299, 302, 304, 323, 326, 340, 347, 348
Ліхадзіеўскі 194
Лосік Павал 121
Лук'янчыкЯзэп Канстанцінаў 16, 304
Лукашэвіч 179
Луцкевіч Антон Іванаў 140, 304, 316, 324, 338, 339, 347, 348
Луцкевіч Іван Іванаў 338, 341, 347, 348
Луцэвіч-Іваноўская Ядвіга Міхайлава 299, 303
Людвіг Эрнст 308
Лянько [Ленько] Раман 87
Ляшчынскі [Лешчынскі] 36
Маглыш Навум 202, 204
Мазаляка Ўладзімер 340
Макаедаў Аляксей 87
Макарава Алена 308
Макараў Адам (або Рыгор) 89
Макарэня Павал Мікалаеў 91
Малецкі Юстын [Усцін] 90
Маліноўскі Пётра Л. 115
Мамонька Язэп Аляксееў 136, 304, 337 Мамчыц Мікола Мікалаеў 32, 283, 309, 314
Мароз 182
Марук Янка Нічыпараў 309
Маршыхін 96
Масілевіч Лявонці 122
Маскалевіч Ян П. 115
Мацэлі [Мацэльлі, Мацэля, Мяцеля] Іван 45, 46, 105, 146-148, 155, 157, 163, 165, 181, 196, 197, 201203, 206-208, 215-219, 221, 222, 226, 232, 240, 242, 244, 288, 321, 326
Машчыцкі Іван 120
Мелхісэдэк (Паеўскі Міхаіл Львовіч) 307
Меражкоўскі Дзмітры 330
Мігулайціс 140
Мікульчык Аляксандар Андрэеў 314, 328
Мінькевіч Кліменці 117
Мірановіч Антон 85, 90, 149-151, 156-158, 183, 203, 218, 221, 232, 233, 237, 241, 244, 248
Мірончык І. С. 261
Мірончык Р. М. 261
Мірончык 150, 158, 238
Міхайлоўскі 46
Міхалевіч Уладзімер 229, 348
Міхасенка Трахім Я. 115
Мішын 125
Мулін 72
Мысьлівец Сьцяпан 121
Мялешка Цярэнці 117
Мясьнікоў (Мясьнікян) Аляксандар
Фёдаравіч 343
Мяцько Міхась 92
Мяшэчак [Мяшочак] Цімафей Аляксееў 46, 86, 105, 155, 188, 226, 235
Навіцкі Валяр'ян 307
Насенка Аляксандар 118
Натусевіч Янка 328
Наўмовіч Уладзімер 119
Некраш Адольф 87
Некрашэвіч Сьцяпан Міхайлаў 333
Несьцярэнка Палікарп 89
Новік Андрэй 121
Новік Купрэй 121
Новік Павал 121
Новік 179, 235
Нэканда-Трэпка, гл. Трэпка
Нэронскі Анупры (сябра Беларускае
Рады Случчыны) 46, 147, 181, 226
Няронскі (з м. Вызна) 223
Нябаба 274
Нячай Уладзімер 117
Obiezer. 50
Олехновнч гл. Аляхновіч Павал
Ольскі Ян Калікставіч 331
Паверзак 169
Павук Б. 330
Падазьнікаў Іван 90
Падгурскі Уладзімер 179
Пазьнякоў Валеры 8
Пазьняк Янка 304
Панцеляймон гл. Ражноўскі Павал
Папсуеў 125
Пархамовіч Ян П. 115
Парэмбскі [Porgbski] 50, 213
Пасюкевіч Пятро Восіпаў 42, 319.
ПаўлюкевічАрсенбб, 180, 181, 183, 197, 201-203, 206, 207, 213-219, 221-223, 225-228, 233, 238, 240, 242, 244, 263, 305, 317, 322, 326, 335, 337, 339, 348
Пацкевіч Аляксандар 116
Пацкевіч Антось 115, 116
Пенязь Андрэй 91
Пенязь Мікіта 91
Перамыкін Барыс 228, 251, 348
Петрашкевіч Сганіслаў Канстанцінаў 13, 20, 31, 32, 36, 143, 211, 215, 216, 301, 304, 308, 313
Пілецкі Рыгор [Грыгоры] 120
Пілсудскі Юзаф 57, 73, 180, 207, 218, 246, 255, 304, 327, 329, 334
Пінько Пётра 92
Понтус Аляксапдар 88
Понтус Антоп Я. 111, 115, 253
Понтус Антось 118
Понтус Міхаіл 118
Понтус Рыгор 87
Праатцаў 24
Пракаповіч Арцём 120
Пракаповіч Лаўрэнці 120
Пракаповіч 110
Пракапчук Альжбэта 21, 310
Пракапчук Мікола 90
Пракулевіч Уладзімер Міхайлаў 36, 46, 86, 105, 107, 140, 144, 147, 154, 156, 163-165, 169, 188, 201-203, 206, 207, 209-211, 213, 214, 220, 225-227, 229, 233, 234, 237-240, 245-248, 253, 255, 256, 263, 264, 269, 295, 296, 303, 310, 317, 318, 323, 327, 335, 336
Прахарэвіч Андрэй Ан. 115
Прыз 266, 267
Пупкевіч І. А. 261
Прушынскі гл. Гарун Алесь
Прышчэпа Юрка 340
Пшанічны Янка Трафімаў 315
Пякарчык [Пекарчык] Максім 121
Пянёха [Пенёха] Кастусь 118
Пярко [Перко] Сьцяпан 122
Пятлюра Сымон Васільеў 195, 228, 251, 347
Пятровіч Аляксандар 89, 92
Пятроў [Петров] 74, 125
Пятручэня Ісідар 122
Рабцоў Ціт 91
Рабы 46, 147, 226, 322
Рогач Сяргей Лазараў 111,116, 253
Радзівілава Магдалена 347
Радзюк Ю. 46, 48,86, 105,147,188, 226,229
Радчанка 179
Ражноўскі Павал (а. Панцялейман) 174, 343
Ражноўскі [Roznowski] 50
Разьнін [Рязннн] С. 73
Рак-Міхайлоўскі Сымон Аляксандраў 16, 17, 54, 234, 245, 246, 286, 299, 300, 313, 324
Ракі 235
Раковіч Т. 46, 147, 201, 216, 226
Ракуцька Янка Трахімаў 28, 29, 35, 36, 143, 200, 302, 303, 314, 308
Рамашоў A. С. 338
Раменскі Філарэт [а.Філарэт] 307
Рачкевіч Уладзіслаў 207, 347
Ржэчыцкі [Ржечнцкнй] 76
Родзевіч Леапольд 204, 295
Родзька В. Ф 261
Рогаль Хведар [Федор] 86
Рудзік 86, 173, 332
Рудзька [Рудзько] 179
Русак Васіль Максімаў 17-19, 25, 46, 48, 86, 105, 108, 109, 143, 144, 147, 154, 155, 160-164, 169, 178, 188, 191, 201-203, 207, 209, 216, 217, 220, 226, 229, 233, 236, 253, 254, 257264, 276, 285, 290, 297, 305, 322, 323, 326, 335, 339, 341, 349
Рыдлеўскі Лявон 184, 186, 287, 298, 308, 339, 346
Рынейскі Антось 118
Рэвуноў [Реунов] Міканор [Ннконор] 86
Рэзмэр Вальдэмар 7
Рэут Яўген 91, 232, 233, 244, 248, 333
Саваневіч Аляксандар 111
Саванкевіч Аляксандар 117
Савінкаў Барыс Віктаравіч 73, 99, 132, 133, 165, 223-225, 231, 244-247, 324, 326, 330, 335, 348
Савіцкі Валяр'ян 117
Сакалоўскі Сганіслаў 119
Салавей Язэп 348
Самойла Ўладзімер Іванаў 304
Самойлік 109, 113
Самусевіч Андрэй 121
Самусевіч Антон 56, 77, 88, 90, 94, 106, 151, 155, 156, 169, 172, 182, 196, 197, 201, 213, 218, 223, 228, 229, 327
Самусевіч Ільля Іванаў 121
Самусевіч Ільля Сымонаў 121
Самусевіч Пётра 120
Самусевіч 226
Санковіч 36
Санько Мітрафан 117
Сапега Сганіслаў 285, 322
Сарока 90, 183
Сасіноўскі Базыль 118
Сасіноўскі Мікола 118
Сасіноўскі Павал 118
Сасноўскі Юзік 33, 34
Сасноўскі Юльян 46, 48, 86, 147, 169, 173, 188, 192, 201, 202, 226, 229, 234, 235, 281, 321, 323
Саўчанка Надзея Іванава 8
Семяновіч Л. 110
Семянюк [Сяменік] Лукаш 171, 179, 183, 192, 196, 235, 291, 327, 342
Сенюк 42, 158
Серада Янка Мікітаў /67, 324, 342
Сеўрук Рыгор [Грыгоры] 87
Сідаровіч Марыя 7, 277
Сіневіч 42
Сіповіч Чэслаў 346
Скарына Францішак 27/
Скірмунт [Skirmunt] Раман Аляксандраў 50, 325, 341
Скульскі Леапольд 29, 313
Скупцэня [Скупценя] 121
Славашэвіч Максім 122
Славінскі Сгэфан 119
Смоліч [Smolicz] Аркадзь Антонаў 23, 50, 135, 206, 299, 310, 313
Смоліч Якуб [Якаў] 87
Смольскі Мікалай 36, 205, 212, 216, 317
Сокал-Кутылоўскі [Кутылоўскі-Сокал] Антон Андрэеў 85, 101, 113, 149, 158, 165, 166, 171, 172, 174, 179, 181, 183, 188, 192, 202, 232, 253, 254, 265-270, 282, 293, 297, 331, 332, 341, 344, 346
Сгаганавічанка Людміла 143, 340
Сгаганавічанка Марыя 294, 340
Сгадзевіч 140
Сгалыпін Пётр Аркадзьевіч 221, 348
СганкевічАдам Вінцэнтаў 140, 162, 339
Сганкевіч Янка Вінцэнтаў 30, 32, 33, 37, 146, 205, 285, 313, 349
Сгаткевіч Пётра Ф. 115
Сгаткевіч 92
Сташэўскі Аляксандар 89
Сташэўскі Антось 118
Сгружынскі Янка 116
Стужынская Ніна Іванава 46, 49, 275, 346
Супрыяновіч Зьміцер [Дмітры] 117
Сутрыс Павал 308
Сухар Васіль 88
Сухараў 261
Сухоцкі 112
Сучкоў Павал 120
Сучкоў Ціхан 120
Сучкоў Цярэнці 120
Сысоеў 158
Сьвірыд 341
Сьлябцэвіч Цімафей 120
Сьцяпурка Пётра 122
Сямашка Я. 241
Сямашка 109
Сяменік гл. Семянюк
Сянькевіч [Сенькевіч] 105, 246.
Сярога 110.
Сяўрук Васіль Паўлаў 115.
Танхілевіч 42.
Таран Зьміцер [Дмітры] 92.
Таран Кірэй 117
Таранаў Навум 117
Тарасевіч Антось 116
Тарасевіч Казімір 116
Тарасэвіч Людвіг 116
Тарашкевіч Браніслаў Адамаў 37,
174, 206, 313, 315, 318
Травін Міхась 308
Трафімаў [Трахімаў] Яўсей Рыгораў
18, 19, 217, 255, 307
Трафімовіч Мікіта 120
Трафімовіч Сьцяпан 120
Трухан 36
Трэпка (Нэканда-Трэпка) Антон
Сганіславаў 50, 206, 299, 304, 324
Тупік Васіль 121
Тупік Іван 121
Турук Фёдар Фёдараў 327
Тышкевіч Васіль 283
Тэраўскі Ўладзімер Васільеў 32, 144, 272-274, 304, 313, 314, 320, 328
Тэрэшчанка гл. Цярэшчанка
Узвараў Яўхім 90
Уладзіміраў [Владнмпров] Мікалай
Васільевіч 42, 319
Уладзімер, япіскап Горадзенскі 343
Уласаў Аляксандар Мікітаў 324
Улашчык Мікола Мікалаеў 309, 316
Умястоўскі Францішак 313, 320
Урангель [Врангель] Пётр Мікалаевіч 58, 226, 228, 246, 251, 327
Урбановіч Янка 46, 220, 226
Уробаў [Вробов] 75
Фадзееў [Фадеев] Рыгор 75, 76
Федаровіч Алесь R 115
Федаровіч Аляксандар 121
Федаровіч Паўлюк 115
Федарук Уладзімер 329
Федасеня [Хведашчэня] 206, 228, 246
Фёдараў [Хведараў] Пётра 25, 36, 145,311
Фёдараў 36
Філіповіч Раман 117
Філіповіч [Фнлнпповнч] 42
Філосафаў Дзьмітры 330
Франка 326
Фрыдман 181
Фурсевіч Васіль 119
Фядзюшын Максім 86
Хадарэвіч Іван 117
Харытончык Юрка 193, 194, 298, 346, 347
Харытончык Савось 347
Хашмонаў [Хашмонов] 72
Хведзюшын 107
Ходзін Максім 117
Хомчык 177
Хоцька [Хоцько] Аляксандар Дамянікаў 116
Хоцька [Хоцько] Дамянік 116
Хоцька [Хоцько] Казімір 116
Хоцька [Хоцько] Сьцяпан 116
Хоцька [Хоцько] Фэлікс 116
Хоцька [Хоцько] Язэп Іпалітаў 116
Хоцька [Хоцько] Язэп Казіміраў 116
Цанава Лаўрэнці Фаміч 258, 349
Цімошак Павал 194
Ціткевіч Мікодым 118
Цішкевіч Навум 122
Цішкевіч Павал 119
Цыгельман 299
Цьвікевіч Аляксандар Іванаў 132, 134, 318, 336
Цэгейкі 92
Цэгэйка Якуб 92
Цюцюньнік Юры 251, 348
Цярэшка Рыгор [Грыгоры] 119
Цярэшчанка [Тэрэіпчанко, Тэрэшчанка, Tereszcenko] Кузьма Юр'еў 34, 36, 50, 134, 165, 177, 206, 209, 234, 235, 239, 245, 254, 278, 286287, 305, 316, 321, 323, 324, 343
Цярохін Уладзімір 8, 288
Цяцерскі 17
Чайка [Чайко] Павал Пятроў 85, 86, 149, 156-158, 171, 188, 192, 196, 202, 208, 227, 232, 233, 253, 269, 312, 326, 331
Чапскі Георгі [Ежы] Эмэрыкаў 207, 347
Чарапук Янка 133, 337, 345
Чарвякоў Алесь Рыгораў 320
Чарнамордзік Яўген 124, 125
Чарнецкі Мікола 304, 341
Чарнецкі 237
Чарніцкі Сымон 87
Чарнякоўскі Вячаслаў Іванаў 32, 314
Чаховіч Б. К. 261
Чукоўскі Карней 338
Чыж Антон 121
Чыж Зьміцер [Дмітры) 121
Чыж Трахім 121
Чыж 34
Чычыкайлаў Іван 119
Чычэрын Георгі Васільеў 75, 197, 330
Шабад Цэмах 140, 338
Шабаловіч Арцём 120
Шакун 126
ІПалешка Ўладзімер 326
Шамяціла Мікалай Іванаў [а. Мікалай]
22, 37, 282, 307
Шахновіч Яўхім 117
Шварц 71, 78
Шкялёнак Мікалай 341
Шорак Павал 122
Шот Якуб [Якаў] 122
Шпак Сяргей 277
Шпакоўскі Ігнат Я. 115
Штэрнаў Мікалай 308
Шуба Мікола 119
Шуль 90
Шумін Пракоп 118
Шурпа [Шурпо] Янка Сымонаў 109,
112, 113, 254, 255, 334
Шчарбакоў /76
Шчарбінскі Пётра В. 115
Шчэсьнік 112
Шыдлоўскі Аляксандар 183
Шыла Мікола 33, 317
Шыманскі Майсей Палікараў 315
Шыловіч Д. 110
Шыловіч Якім 116
Шылоўскі 75
Шымчук Яўгенія 8
Шырын Сяргей 121
Шышкоўскі Алесь 121
Шэўка [Шевко] Пёіра Марцінаў 97
Эстрын 71, 76
Юдзеніч Мікалай Мікалаевіч 97, 244, 326, 331, 333
Юржыц Іван 121
Юрэвіч Лявон 8
Юхнін 280-282
Юшкевіч Міхаіл Вікенцьевіч 42, 43,319
Яблонскі [Яблонскпй] Чэслаў Канстанцін 97
Ядвігін III. 246
Яковіч Цярэнці 87
Якабіні [Якубеня] Э. 320
Якубецкая Ніна 294
Якубецкі Андрэй Паўлаў 50, 62, 64, 100, 148, 157, 165, 174, 178, 179, 189, 199, 202, 204, 208, 219, 232-234, 237241, 249, 250, 278, 286, 294, 320, 325
Якубоўскі, падпалк. 179
Якубоўскі, палк. 179
Якубоўскі 320
Яніслаўскі 304, 305
Яновіч П. 241
Яноўскі 179
Янушкевіч Нічыпар 183
Янушэвіч Мікалай 89
Янушэнка Тодар 85, 149, 172, 233,
244, 332
Янчук Аляксандра Іванава 302
Ярац Марыя Пятрова 20, 285, 308
Ярашэня [Ерошеня] Матвей 121
Ярданскі [йорданскпй] Мікалай 74,
76, 330
Ярмаліцкі Юстын М. 115
Ярэміч Фабіян Мацвееў 140, 339
Ясінскі 211, 212, 214, 218, 227
Яўстрат [Евстрат] Рыгор 89
Яфімчук [Ефпмчук] Васіль 74, 75
Яцэвіч Алесь [Змагар] 297, 308
ГЕАГРАФІЧНЫ ПАКАЗАЛЬНІК
Аброва 307
Аксаміты 194.
Алітус [Аліта] (Літва) 178, 343
Альгомель [Ольгомель] 99
Амговічы [Омговнчн] 91
Ангельшчына [Англія] 136, 346
Андрушы 98
Архангельск 283, 319
Асіпавічы 171
Астроўчыцы 98
Аўгенбург (Нямеччына) 347 Аўстрыя 57, 332
Ашмянскі пав. 333, 317, 323
Ашмяншчьіна 136, 328
Амэрыка 344
Бабаевічы 197
Бабруйск 55, 98, 303, 334
Бабруйская акр. 303
Бабруйская вобл. 261
Бабруйскі пав. 37, 53, 55, 90-93, 101, 301, 303, 314, 328
Бабруйшчына 184
Балтыя 316, 336
Баравікі 98
Баранавіцкая вобл. 270 Баранавіцкі пав. 37, 306, 332 Баранавічы 55, 56, 65, 69, 72, 151, 208, 209, 235, 237, 239, 248, 270, 319, 323, 331
Баркаўцы 26
Барысаў 334, 342
Барысаўскі пав. 53, 301, 312, 318, 342
Барысаўшчына 342
Белавеская пушча 195, 222
Беламорскі канал 172
Беларусь [Белоруссня, Biatorus] 6, 7, 10, 11, 15, 19, 29, 31, 37, 47-50, 53, 54, 56, 57, 67, 71, 92, 103, 104, 110, 123, 124, 129-131, 133, 134, 136, 139, 142, 143, 147, 153, 160, 164-168, 170, 172, 173, 175-178, 186, 187, 190, 194, 203, 204, 207, 213, 214, 223, 225, 234, 240,
241, 244, 245, 249, 251, 260, 299, 305, 306, 308, 311, 316, 319, 322, 324, 326, 330, 332, 333, 335, 338, 343, 346, 347
Беларуская Народная Рэспубліка (БНР) 29, 47-49, 55, 57, 63, 66, 68, 104, 106, 108, 111, 113, 114, 147149, 160, 163, 165-169, 170, 184, 186, 190, 191, 195, 207, 208, 219, 220, 222, 224-226, 228, 231-233, 239, 241, 243247, 249, 253, 256, 264, 278, 289, 293, 300, 303, 304, 306-311, 316, 318, 320329, 333-339, 342, 343, 345-348
Беласток 107, 111, 152, 172, 177, 240, 254, 270, 326, 329, 344
Беразьнякі 98
Берасьцейшчына 5
Бігосава 337
Блячын 197
Бондары 70
Бор 307
Боркі 21, 101
Бортніцкая вол. 314
Бранавічы 26
Бранчыцы 26
Браслаўскі пав. 323, 334
Бруклін 344
Брусэль 327
БССР [ССРБ, Савецкая Беларусь, Советская Белоруссня] 101, 103, 255, 256, 258, 268, 299, 300, 304, 309, 311, 316-320, 322, 326, 328, 331, 333337, 339, 343, 345-349
Буг, р. 72, 172, 195
Букча 98
Буслаўка 26
Бучаціна 69, 89
Быдгош 322
Быстрыца 58, 171, 320
Быстрыцкая вол. 170, 303
Бэрлін 175, 180, 260, 274, 321, 335, 337
Бялевічы [Белевнчн) 72
Бярэзіна, р. 51, 195
Бярэсьце [Брэст) 51
Валаты 18, 21
Валынь 348
Ванелевічы 98
Варкавічы 21, 26, 203, 299
Варонеж 349
Варшава [Аршава] 56 100, 134, 136, 147, 155, 162, 180, 187, 198, 206, 208, 209, 212, 218, 237, 316, 323-328, 330, 331, 336, 344, 348
Васільчыцы 58, 198
Ваўкавыск 177, 209, 343
Ваўкавыскі пав. 177, 316, 345, 347
Ваўкавышчына 177
Вераб'ёва 123, 196, 198
Верабеічы 58
Верасьніцы 99
Веска 98
Ветчыцы 64
Вехотніца 347
Вілейшчына [Вялейшчына] 110
Віленская губ. 264
Віленскі край 316
Віленскі пав. 323, 334
Віленшчына 136, 167, 262, 299, 306, 310, 313, 325, 338-340, 345, 349
Вільня 135, 142, 152, 163, 166, 168, 174, 183, 197, 203, 204, 209, 210, 212, 218, 227, 237, 241-243, 248, 255, 259, 264, 293, 301, 304, 307, 310, 311, 313, 316-321, 323, 325, 332-335, 337-339, 341, 344-348
Вісак [Вясея] 89
Вісла, р. 195
Віцебск 305, 316, 332, 335
Віцебская губ. 236
Віцебшчына [Вітэбшчына] 136, 143, 190
Віцькі 326
Ворша [Орша] 305, 310
Востраў [Остров] 19, 98, 270
Выгада 89
Вызна (Чырвоная Слабада) 68, 69, 77, 78, 80, 81, 89, 98, 99, 101, 150, 151, 158, 171, 189, 192, 197, 203, 223, 228, 231, 233, 234, 238, 253, 264, 318, 321
Вызьнянская вол. 89, 101, 170, 309, 312, 318, 322, 331
Высоцк 98
Вюртэмбэрг 344
Вялікае княства Літоўскае 338, 342
Вялікая Бераставіца 177
Вялікая Болвань 178
Вялікабрытанія 327
Вялікі Блячын 197
Вялікія Машыцы 301
Вялікі Рожан 68, 89, 229
Вялікія Сграхіні 68, 89
Вясея 21, 89
Вясея, р. 180, 187
Вятка 315
Гайна 67
Галіччына 313
Галм 264
Ганцавіцкая акр. 266
Ганцавічы 78, 80, 165, 182, 197, 297, 331
Гарадзея 183, 270
Гарбуноўшчына 197
Гарнастаева 194
Гатчына 176
Г. Двор 89
Гішпанія 326
Глоўсевічы 344
Глуск 98
Гнойны Рак 317
Гольчыцы 332
Гомельская губ. 99
Гомельскі пав. 308
Гомельшчына 190
Горадзенская губ. 321
Горадзенскі пав. 53, 325, 329
Горадзеншчына 5, 189, 190, 192,303, 310, 311, 313, 316, 320, 325-328, 334, 339, 345
Горадня [Гародня, Гродна] 59, 90, 98, 168, 177, 178, 182, 189, 278, 300, 309, 314, 321, 325, 327-329, 334, 337, 343, 344
Горацкая [Горковская] вол. 90, 91
Горкі 90-93, 98
Горкі (Магілёўскія) 342
Горніцкая вол. 325
Грозаў [Грозава, Грозово] 189, 193, 197, 277, 309
Грозаўская вол. 170, 193, 194, 215
Грузія 349
Грыцэвічы 21, 77, 80, 91, 93, 108, 150, 151, 182, 189, 202, 236, 237
Грэская вол. 170, 196, 309, 332
Грэская пушча 194
Гулевічы 74, 76
Гута 349
Давыд-Гарадок 98, 194
Даменікова 89
Данцыг [Гданьск] 264, 295, 328
Дарагуск 108, 109, 111, 113-115, 172-
174, 240, 254, 270, 347
Дошнава 58, 98, 171
Дзьвінск 165, 294, 325, 344
Дзюдзева [Маяк] 315, 332
Дзяніскавічы 98
Дзярэчын 344
Дняпро [Днепр], р. 71, 92
Доктаравічы 90
Домбрава 71
Доўгае 126
Драздова 98
Дунайчыцы 197
Еўлічы 101
Ёдчыцы [Модчнцы] 64, 74, 75, 108, 178, 237
Жлобін 98
Жураўка 89
Жываглодавічы 26, 98, 212, 303
Жыцінская вол. 101
Жыткавічы 98
Жыліхава [Желнхов] 74
Заастравечча 151, 182, 202, 239
Заградзье 19, 21
Задвор'е 89
Зажэвічы 101
Залюцічы 98
Залядзе 98
Замагільле 98, 312
Замір'е 39
Замосьцішча 316
Запольле 88
Зарудня 94
Зарэчча 307
Заўшыцы 334
Заходняя Беларусь 197, 209, 241, 247, 255, 270, 299, 300, 306, 311, 317, 320, 321, 325, 328, 331-335, 337, 339, 344, 349
Зачысьценская вол. 343
ЗША 337, 345
Іванава 316, 317
Іванаўская вобл. 317
Івэшты (Румынія) 176
Ігуменскі пав. 149, 312, 314, 348
Ігуменшчына 347
Ільешты (Румынія) 175
Іркуцк 280, 315
Ісерна [Ісерно] 21, 22, 204, 317
Кажушкі [Кажухоўцы] 98, 157, 19'
Калінінская акр. 309, 315, 316
Каліта 91
Каліш 99
Калыма 171
Камароўская вол. 74
Камлеўшчына 89
Кан (Францыя) 332
Канада 344
Канстантынопаль (Сгамбул) 327
Канстанца 344
Кандратавічы 187
Капаткевічы 98
Капацэвічы 98
Капыль 58, 60, 68, 98, 99, 148, 170, 178, 197, 278, 297, 322
Капыльская вол. 170
Капыльскі р-н 315
Капыльшчына 334
Караганда 172
Карастава 98
Карцэвічы 197
Кастрама 343
Касынічы 90
Квяцяны 197
Кіеў 260
Клецак [Клецк] 98, 107, 153, 172, 178, 182, 183, 197, 248, 320
Клімавіцкі павет 307
Клюка 189
Княж-Пагост (Комі) 307
Койданава 65, 160, 316, 341
Колкі 69, 182
Комі 307, 335
Комлеўшчына 89
Копысь 98, 279
Коўна [Каўнас] 102, 162, 178, 241, 264, 304, 306, 310, 318, 321, 328, 329, 333, 334, 336, 337, 347, 348
Кракаў 334, 349
Красналукі 318
Красная Горка 331
Крывасёлкі 68
Крывічы 26
Крым 327
Кукавічы 304
Кулакі 74
Кунцаўшчына 301
Курапаты 302
Кутаіская губ. 349
Куфштэйн (Аўстрыя) 332
Кухты 22
Кухцічы 197
Кучынка 98
Лагойск 67
Лактышы 98
Лань, р. 69-72, 81, 91, 94, 98, 172, 178, 184, 186, 189, 196
Лапухі 44
Латвія 57, 321, 326, 335, 337, 338, 344, 345
Лахва 81, 98
Леніна (Раманава) 98
Леткаўшчына 194
Лёндан 346
Ліда 55, 64
Лідзкі пав. 317, 323
Ліпнікі 18, 310
Лісічанская вол. 342
Літбел 320, 322, 333
Літва, Літоўская рэспубліка 52, 57, 178, 203, 255, 304, 306, 310, 311, 317, 318, 325, 329, 333, 334, 344, 345, 347, 335-338, 343
Лодзь 44, 165, 179, 203, 209, 210, 233, 278, 303, 320, 321, 325, 343
Ломжа, р. 99
Лубенец 69, 89
Лунінец 150, 197, 198, 238
Лунінецкі пав. 232, 331
Лучнікі 26, 280
Любань 70
Лютавічы 58, 169, 171, 331
Лядна 98, 197
Лянгвальд 347
Ляхавіцкі р-н 270
Ляхавічы 172, 182, 254, 270
Магілёў 70-76, 98, 319, 348
Магілёўская губ. 236, 307, 308, 346
Магілёўшчына 190
Магільнае /97
Мажайск 260
Мазыр 133, 134, 328, 333
Мазырскі пав. 36
Макраны /57
Маладэчна 51
Малая Бераставіца 176
Малая Млынка 196, 321
Малінова 89, 92
Малы Блячын 197
Малы Рожан 237
Масква 136, 171, 239, 301, 304, 318, 327, 333, 335, 338, 340, 343, 349
Мацкевічы 58
Машыцы 310
Маяк гл. Дзюдзева
Менск [Мннск] 14-17, 19, 21, 24, 34, 39, 51, 67, 74, 75, 142, 144, 146, 158, 162, 165, 167, 176, 192, 207, 243, 248, 264-269, 273, 299-301, 305-308, 310-321, 324, 325, 328, 332-343, 345, 347, 348
Менская акр. 51, 348
Менская губ. 99, 211, 213, 236, 320, 327
Менскі пав. 53, 342, 341
Меншчына 14, 15, 20, 23, 53-55, 64, 123, 215, 299, 304, 309, 311, 313, 342
Мікашэвічы 81
Мільковічы 65
Мокроць 81
Морач 6.9, 89, 150, 171, 238
Морач, р. 94, 177, 269
Мюнхен 191
Мядзьведзічы 172
Наваградак [Навагрудак] 174
Навадворцы 72
Навасёлкі 68, 92
Новыя Макраны 74, 75, 150
Нью-Брансўік |ЗША) 344
Нью-Ёрк 183, 344, 347
Нямеччына [Германія] 10, 102, 266, 317, 321, 327, 331, 332, 335, 343345, 347
Нясьвіскі пав. 96, 270
Нясьвіж 39, 71, 72, 98, 182, 183, 197, 198, 241, 247, 248, 319
Няцеча, р. 160
Омск 311
Орша гл. Ворша
Оса 311
Паварчыцы 21, 98
Пагоская вол. 170
Пагост 196, 204
Падмосьце 74, 75
Падзер 89
Падмосьце [Подмостье] 74, 75
Палесьсе [Палесь] 150, 183, 192, 194, 238, 246, 326, 327, 346
Палтава 306
Папоўцы 193
Парыж 45, 298, 347
Паўночна-Заходні край [«Северо-
Западный край»] 166, 175
Парэчча 325
Паўстынь 18, 19, 21
Пахабаўшчына 196
Пенешыны 92
Перавалокі 101
Пермская вобл. 311
Петрыкаў 90, 98
Піліпавічы (Фнлнпповнчн) 69, 70, 178
Пінская вобл. 270
Пінскі пав. 155, 307
Піншчына 53, 321, 325
Покрашава 196
Полацкая акр. 315
Польшча [Polska, Рэч Паспалітая] 27, 29, 30, 47, 50, 52, 57, 80, 91, 93, 134-136, 139, 172, 178-180, 186, 190, 192, 197-199, 202, 203, 206, 209, 211219, 221, 222, 224, 225, 227, 230, 233, 234, 236, 237, 239, 240, 242-244, 247249-253, 255, 264, 270, 274, 311, 313, 320, 324-326, 332, 334, 335-338, 340, 342, 346-349
Прага (Прага-ЧэскаяІ 132, 137, 139, 163, 192, 217, 246, 258, 260, 261, 292, 295, 297, 304, 306, 310, 312, 313, 320, 321, 324-326, 329, 332, 333, 335-338, 340, 343, 347, 349
Пранавічы 181
Прахады 195
Прусы 182
Прылукі 347
Прыпяць, р. 98, 99, 184, 185
Пузаў 342
Пукаўская вол. 26, 314
Пціч [Ptycza], р. 51, 195, 196
Пясочнае [Пясэчна] 98, 196
РСФСР [Савецкая Расея] 47, 91, 161, 178, 244, 267, 313, 320, 327, 330, 335, 336
Рагачоў 334
Раманава [Леніна] 39, 73, 76, 89, 189, 197
Раманаўская вол. 170, 180
Рамашы 94
Расейская імпэрыя /67, /75, 176, 325, 345
Расея [Расія, Маскоўшчына] 10, 28, 134, 137, 139, 166, 175, 177, 225, 258, 326, 329, 330, 343
Рачковічы 89, 102
Ржэва 300
Рожан 89
Рослаўль 134, 301
Рослаўскі пав. 316
Рось 345
Руда Яварская 349
Румынія 176
Русакі 21, 312
Рыга 45, 74, 81 148, 151, 172, 178, 187, 195, 320, 321, 330, 336-338, 345
Рым, засьценак 197
Рэйн-Вэстфалія (Нямеччына) 103
Савецкі Саюз [CCCP] 208, 259-261, 266, 269, 271, 309, 325, 326, 330, 335
Савічы 200, 343
Садавічы 171
Сакольскі пав. 320
Салаўкі 172
Самара 320
Санкт-Пецярбург [Пецярбург, Петраград, Ленінград] 260, 314, 328, 334, 345, 347
Сарапул 307
Саратаў 309
Свярдлоўск (Екацярынбург) 318
Северо-Западный край гл. Паўночна-Заходні край
Сейлавічы 98
Семежава [Семяжова] 48, 62-64, 68, 69, 71-78, 80, 88, 94, 99, 108, 148151, 156, 158, 165, 171, 172, 178, 181, 184, 188, 189, 192, 196, 202, 203, 208, 209, 227, 229-231, 233-236, 238, 253, 278, 280, 303, 322, 325
Серагі [Сярагі] 26, 91
Серая Града [Серая Греда] 92
Сібір 125, 171, 332, 336, 339
Сінкевічы [Сенкевнчн] 81, 99
Сіняўка 69, 72, 77, 172, 180, 197
Сітніца 99
Скідзель 345
Скрыгалаў 98
Слабада-Кучынка 340
Слонім 182, 209, 244, 344, 345
Слонімскі пав. 349
Слонімшчына 177, 343
Слуцак [Слуцк] 13-17, 19-22, 24, 25, 27-32, 34, 37, 39, 55-58, 61, 65, 67, 70-73, 76, 77, 80, 83, 90, 91, 101, 123, 131, 144, 146, 148, 153, 154, 159, 164, 166-172, 178, 180-182, 184, 185, 187, 188, 191, 193-198, 202, 205-207, 211213, 216, 218, 220, 222, 225-228, 230, 232, 236, 243, 247, 248, 253, 263, 269, 281-285, 290, 300-302, 306, 310, 311, 313-315, 317-319, 327, 330, 331, 334
Слуцкая акр. 312, 315
Слуцкая вол. 89, 150, 305
Слуцкі пав. 5-8, 10-12, 14, 16-21, 65, 88, 89, 91, 93, 96, 101, 103-105, 107, 123, 131, 133, 134, 136, 140, 142, 143, 151, 163, 190, 193, 205-209, 258, 259, 263, 299-301, 303, 304, 306-310, 312, 314, 316, 317, 319, 321-323, 327, 328, 331, 332, 334, 340, 342
Слуцкі р-н 259, 261, 277, 332
Случ, р. 98, 281
Случчына 5, 6, 67, 89, 142, 154, 159, 160, 163, 165, 168-170, 180, 184, 185, 187, 188, 191, 212-221, 223-230, 237, 238, 242, 243, 249-252, 259, 263, 264, 269, 299-306, 308-311, 315, 317, 321, 323, 326, 327, 331, 332, 334, 335, 341
Смаленск 299, 303, 306, 319, 320, 324
Смаленская губ. 236, 301, 316
Смалічы 89
Солан 92
Сгаробін 65, 147, 189, 196, 322
Старобінская вол. 170
Сгарчыцы 98
Сгарына 68, 89
Сгарыца 21, 143, 195, 204, 308, 309, 312, 314, 316, 335, 340
Сгарыя Дарогі 171
Сгарыя Макраны 77, 80, 89
Стоўпцы 335
Сграхіні 69
Сувалкі 260
Сухарэднікі 278
Сухаўшчына 303
Сухмяні 325
Сынкоўцы 321
Сычы 26
Сьвянцянскі пав. 323, 334
Сьвярдлоўск 283
Сьлівы 89
Сьмерць, р. 98
Сьмілавічы 98
Сэрэт 176
Сякерычы 197
Сярэднікі 180, 277
Сярэдняя Літва [Litwa Srodkowa] 50, 52, 323, 324, 333, 334, 338, 340
Цапра 178
Цараўская вол. 8, 21, 89, 170, 196,
310, 321
Целяхоўцы 123
Цецераўка 306
Цімкавічы 58, 60, 73, 76, 124, 125,
170, 178, 189, 195, 264
Цімкавіцкая вол. 170, 309, 342
Цэлявічы 101
Чапліцкая вол. 89, 101, 102, 170
Чарнагубава 58, 197
Чувашская АССР 315
Таганрог 177
Талін 345
Таліца 21
Таржок 176, 343
Татуры 21
Трайчаны 315
Траянаўка 342
Трокскі пав. 323, 334
Тураў 98, 133, 184, 185
Туркестан 306
Тутараўшчына 98
Чудзін 81
Чучавічы 98
Чыжэвічы 26, 98
Чыкага 330, 337
Чырвоная [Красная] Воля 98
Чырвона-Слабадзкая вол. 303
Чэрніца, 98
Чэрыкаў 98
Чэха-Славаччына (Чэхаславакія) 256, 259-261, 293, 306, 335, 336, 337, 338, 346, 349
Чэхія 349
Удмуртыя 307
Ужыца (Урэчча) 55
Узнога 70, 89
Украіна (Савецкая Украіна) 189,
195, 214, 225, 311, 330, 336, 347, 348
Ульянавічы 346
Урведзь 69, 89, 204
Урэчча 55, 93, 196
Уфа 336
Ухтапечлаг (Комі) 335
Шацк 123
Шацкая вол. 150
Шклоў 98
Шчара, р. 195, 196
Шчэцін 332
Шэпілавічы 98
Эстонія 52, 338
Юшковічы 70
Фінляндыя 52, 316, 330
Францыя 52, 327, 332, 346
Языль 92
Янавічы 197
Хатоўнае 307
Халопеніцкая вол. 342
Харкаў 348
Хожын 81
Хойнікі 26
Холмская губ. 108
Хорастава [Корастава] 94, 98
Яранск 315
Яраслаўль 308, 342
Яскавічы 65, 98
Ясмовічы 65
Ячава 26, 72, 101, 150, 191, 236, 259,
261, 305
Ячанка 314
СЬПІС СКАРОТАЎ
AAN — Архіў Актаў Новых у Варшаве
АБСА — Аб'яднаньне беларускіх студэнцкіх арганізацыяў заграніцай і Заходняй Беларусі
адв. — адварот архіўнага аркуша
Апубл. — апублікавана
акр. — акруга
арк. — аркуш (архіўны)
Аўтадор — Таварыства дапамогі разьвіцьцю аўтамабілізма і паляпшэньню дарог
аўтэнт. — аўтэнтык
БАН — Беларуская акадэмія навук
БВК — Беларуская вайсковая камісія
БДАМЛіМ — Беларускі дзяржаўны архіў-музэй літаратуры і мастацтва
БДУ — Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт
Белдзяржтранс — Беларускі дзяржаўны трэст аўтамабільна-гужавой, складзкой і транспартна-экспэдыцыйнай справы
Белселыірамсаюз — Беларускі цэнтральны саюз сельскагаспадарчых і прамысловых таварыстваў
Белсельсаюз — Беларускі Цэнтральны саюз сельскагаспадарчых і крэдытных таварыстваў
БНР — Беларуская Народная Рэспубліка
БНЦ — Беларускі Нацыяпальны Цэнтар
БПСР — Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянэраў
БСГ — Беларуская сацыялістычная грамада
БСДП — Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя
БПСФ — Беларуская партыя сацыямстаў-фэдэралістаў
БСРГ — Беларуская сялянска-работніцкая грамада
БСС — Беларускі сялянскі саюз
БССР — Беларуская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка
БХД — Беларуская хрысьціянская дэмакратыя
БШРМ — Беларуская школьная рада Меншчыны.
ВКЛ — Вялікае княства Літоўскае
Военком — ваенны кіраўнік камісарыяту (губэрнскага, павятовага) вол. — воласьць
Волвоенотдел — ваенны аддзел пры валасным выканаўчым камітэце
Волнсполком — валасны выканаўчы камітэт
Волревком — валасны ваенна-рэвалюцыйны камітэт
воп. — вопіс (архіўнага фонду).
ГПУ — Государственное полнтпческое управленне
губ. — губэрня
Губрозыск — губэрнскі аддзел крымінальнага вышуку
ДАМВ — Дзяржаўны архіў Менскай вобласьці друк. — друкаваны
Запфронт — Заходні фронт чырвонае арміі
Інбелкульт — Інстытут беларускай культуры
Комдез, Комдезертнр — камітэт па барацьбе з дэзэрцірствам
Комтруда — камітэт па працы
комячейка — камуністычная ячэйка, арганізацыйная структура Камуністычнае партыі бальшавікоў
КП(б)Б — Камуністычная партыя (бальшавікоў) Беларусі
КСМБ — Камуністычны саюз моладзі Беларусі маш. — машынапісны
НАРБ — Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь
Наркомвнудел — Народны камісарыят унутраных справаў
Наркомвоен — Народны камісарыят ваенных справаў
Наробраз — аддзел народнае адукацыі
НКВД — Народны камісарыят унутраных справаў
Начглавмнлнцнн — Начальнік галоўнага ўпраўленьня міліцьіі
ОГПУ — Обьеднненное государственное полнтнческое управленне пав. — павет
Предчека — старшыня надзвычайнае камісіі („чрэзвычайкі")
ППС — Польская партыя сацыялістычная
ПРУВСК — Польска-расейска-ўкраінская пагаджальная камісія.
Райкомпрод — раённая камісія па харчаваньні
Ревком — рэвалюцыйны (ваенна-рэвалюцыйны) камітэт
РВС — рэвалюцыйны ваенны савет у чырвонай арміі
Ревсовет — рэвалюцыйны савет
РКП(б) — Расейская камуністычная партыя (бальшавікоў)
РСДРП — Расейская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя
РСФСР — Расейская Савецкая Сацыялістычная Фэдэратыўная Рэспубліка рук. — рукапісны спр. — справа (архіўная)
СВБ — Саюз Вызваленьня Беларусі
Совнархоз — Савет народнай гаспадаркі
ССРБ — Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусь ф. — фонд (архіўны)
ЦБШР — Цэнтральная Беларуская школьная рада
ЦВК — Цэнтральны Выканаўчы Камітэт
Центропечать — аддзел па друку пры ваенна-рэвалюцыйным камітэце
ЦК — Цэнтральны камітэт
Цэнтрабелсаюз — Беларускі цэнтральны саюз спажывецкіх таварыстваў
ЧБНК — Часовы Беларускі нацыянальны камітэт
ЧК — Надзвычайная камісія („чрэзвычайка")
ЧекаБел — Надзвычайная камісія ССРБ
ЗЬМЕСТ
Прадмова 5
Хроніка падзеяў
Допіс са Случчыны ў менскую газэту «Звон» 10
Ліст часовага рэвідэнта Беларускае школьнае рады Меншчыны
па Слуцкім павеце Юркі Лістапада да Сымона Рак-Міхайлоўскага .... 11
3 артыкулу Янкі Купалы «Моладзь ідзе» 14
«Сгатут Слуцкаго беларускаго культурна-прасьветнаго гуртка „Папараць-Кветка"» 15
Часовы статут Беларускага нацыянальнага камітэту Случчыны 17
Лісты рэвідэнта ЧБНК па Слуцкім павеце Андрэя Бараноўскага ў Менск ... 18 Ліст часовага рэвідэнта Беларускае школьнае рады Меншчыны
Антона Абрамовіча да Аркадзя Смоліча 23
3 рэпартажу Ўладзіслава Галубка пра ягоную паездку ў Слуцак 24
Зварот беларускіх нацыянальных дзеячоў Случчыны
да дэмакратычнай грамадзкасьці ўсяго сьвету 26
Выпісы з асобных пратаколаў Белнацкаму Случчыны 27
Зь ліста кіраўніка Слуцкіх настаўніцкіх курсаў беларусазнаўства
Янкі Сганкевіча да кіраўніфва Цэіггральнае Беларускае школьнае рады ... 30
Зварот беларускіх настаўнікаў Случчыны ў Цэнтральную Беларускую школьную раду 33
Дачыненьні Белнацкаму Случчыны з ЧБНК у Менску 34
Рэпартажы са Случчыны карэспандэнтаў менскае газэты «Беларусь» 37
3 пратаколаў паседжаньняў партыйна-арганізацыйнае тройкі Слуцкага павятовага камітэту РКП(б) 40
Падзеі на Случчыне паводле менскіх савецкіх газэтаў 43
Ліст падпаручніка Беларускае вайсковае камісіі Макара Касьцевіча да капітана Францішка Кушаля 44
Выпіс з пратаколу зьезду Случчыны 46
Ухвала Беларускага зьезду Случчыны. 14 лістапада 1920 г 47
Пратэст Беларускае рады Случчыны да Ўраду Савецкае Расеі 47
Дэклярацыя Беларускае рады Случчыны 48
«Слуцкая акцыя». Плян-канспэкт нарады беларускіх нацыянальных прадстаўнікоў з польскімі «крэсавымі» дзеячамі па абмеркаваньні сумесных дзеяньняў супраць балыпавікоў 50
Адозва Беларускае вайсковае рады Случчыны да чырвонаармейцаў 52
Хроніка слуцкіх падзеяў паводле гарадзенскае газэты «Беларускае Слова» 53
Слуцкія падзеі ў інтэрпрэтацыі балывавіцкіх газэтаў 67
Вытрымкі з камунікатаў штабу 1-е Слуцкае брыгады Войскаў БНР 68
3 апэратыўных данясеньняў 16-е савецкае арміі пра ваеннае становішча на Случчыне 70
Інфармацыя пра паштовыя маркі слуцкіх паўстанцаў 83
3 пратаколу сумеснага пасяджэньня Слуцкага павятовага камітэту КП(б)Б, ваеннага камісарыяту і кіраўніцтва ЧК Слуцкага павету, ваенкамаў 22-е ды 24-е вайсковых брыгадаў 84
3 канфідэнцыяльных зводак Палітбюро слуцкай ЧК
у Слуцкі павятовы камітэт КП(б)Б пра чыннасьць слуцкіх паўстанцаў ... 85
Са справаздачы №1 пра дзейнасьць Слуцкага павятовага рэўкаму з 1 па 15 сьнежня 1920 г 94
Зацемкі з газэты «Звезда» 96
Ваенныя падзеі на Случчыне паводле «йсторнко-стратегнческого очерка 16 армнн» 98
Зьвесткі пра Слуцкі фронт БНР зь віленскае газэты «Наша Думка» 100
Справаздача загадчыка Слуцкага Палітбюро кіраўніцтву ЧК ССРБ 101
Паведамленьні Беларускага прэс-бюро ў Коўне 102
Выпіс з пратаколу пленарнага пасяджэньня Беларускае рады Случчыньі ... 104
Рэха Слуцкага збройнага чыну паводле газэты «Наша Думка» 105
Вытрымкі з асобных загадаў па кампаніі інтэрнаваных абозу 1-е Слуцкае брыгады Войскаў БНР у Дарагускім лягеры 111
Пайменныя сьпісы жаўнераў ды афіцэраў 1-е Слуцкае брыгады, інтэрнаваных у Дарагускім лягеры 115
Сытуацыя на Случчыне пры бальшавіках у першы год пасьля ліквідацыі збройнага чыну 123
Паведамленьні са Случчыны ў газэце «Савецкая Беларусь» 131
Слуцкае паўстаньне ў пратаколах ды рэзалюцыях Першае
агульнанацыянальнае палітычнае канфэрэнцыі ў Празе-Чэскай 132
Даклад Рыгора Злоцкага Канстанціну Езавітаву „Паўстанчэскі рух на Беларусі" 138
Сьвяткаваньне першых угодкаў Слуцкага збройнага чыну ў Вільні 140
Галасы ўдзельнікаў Слуцкага збройнага чыну
Юрка Лістапад. Узьбіліся на свой шлях 142
Сяргей Бусел. Слуцкае паўстаньне. Успаміны 153
Васіль Русак. Думкі аб Слуцкім паўстаньні 160
Голас былога старшыні зьезду Случчыны аб Слуцкім паўстаньні 161
Ліст Васіля Русака Канстанціну Езавітаву 163
Капітан Сокал-Кутылоўскі. Mae ўспаміны аб Слуцкім збройным змаганьні з балыпавікамі ў 1920 годзе 166
Тодар Данілюк. Mae ўспаміны аб службе ў беларускіх вайсковых фармацыях і ўдзеле ўбеларускім збройным змаганьні 1917—1921 гг. ... 175
А. Бочко. Успаміны аб Слуцкім паўстаньні 180
Лявон Рыдлеўскі. Гэтак было... (Успаміны слуцкага паўстанца) 184
А. Кабычкін. Слуцкае паўстаньне. (3 успамінаў удзельніка) 187
Словы-успаміны А. Кабычкіна пра Слуцкае паўстаньне, выказаныя
ў Мюнхене падчас сьвяткаваньня тамтэйшым беларускім эмігранцкім асяродкам 35-х угодкаў збройнага чыну 191
Юрка Харытончык. 3 успамінаў слуцкага паўстанца 193
Сьведчаньні з-за кратаў
Юрка Лістапад. Інфармацыя пра Слуцкія падзеі 1920 г 200
Слуцкія падзеі 1920 і. у сьледчых паказаньнях Паўла Жаўрыда па справе «Саюза Вызваленьня Беларусі» 205
Уладзімер Пракулевіч. Слуцкае паўстаньне. Паводле сьледчых паказаньняў па справе «Саюза Вызваленьня Беларусі» 211
Сьледчыя паказаньні Язэпа Лагіновіча (Корчыка) 253
Дакумэнты са сьледчай справы Васіля Русака 258
Дакумэнтьт са сьледчай справы Антона Сокал-Кутылоўскага 265
Дадатак
Песьні случчакоў-паўстанцаў 272
Уніформа жаўнераў і афіцэраў 1-е Слуцкае брыгады стральцоў Войскаў БНР (В. Астрога) 278
Карта Случчыны падчас антыбальшавіцкага збройнага чыну 279
Ілюстрацыі 280
Заўвагі і камэнтары 299
Пайменны паказальнік 350
Геаграфічны паказальнік 362
Сьпіс скарачэньняў 369
БІБЛІЯТЭКА
БЕЛАРУСКАГА ГІСТАРЫЧНАГА АГЛЯДУ
Выйшліздруку
Франц Кушаль. Спробы стварэньня Беларускага войска. Менск, 1999. 166 с.
Сымон Кандыбовіч. Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі. Мінск, 2000. 160 с.
Алесь Белы. Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. Мінск, 2000. 238 с.
Людміла Хмяльніцкая. Гісторык з Віцебска (жыццяпіс Аляксея Сапунова). Мінск, 2001. 256 с.
Лявон Юрэвіч. Вырваныя бачыны: да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі. Мінск, 2001. 214 с.
Рыхтуюцца да друку
Юліуш Бардах. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага (14 друк. арк.)
Фрыда Гурэвіч. Старажытны Наваградак (замак і горад). Пераклад і навук. рэд. М.НІкалаева (15 арк.)
Андрэй Радаман, Віталь Галубовіч. Ваяводскія і павятовыя ўраднікі Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVI— першай палове XVII ст. (Спісы) (10 арк.)
Генадзь Сагановіч. Нямецкі ордэн у беларускай гісторыі XIII—XVI ст. (10 арк.)
Алесь Смалянчук. Раман Скірмунт: шлях да Беларусі (6 арк.)
«Спнсок акшвных участнмков белорусского нацмоналмстнческого двпження». Архіўна-следчая справа НКВД, 1934 г. (5 арк.)
Вітаўт Тумаш. Выбраныя працы (10 арк.)
Навукова-папулярнае выданьне
Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах
Тэхнічны рэдактар: Віктар Аўтушка. Кампутарны набор: Ірэна Сватко, Аліна Федарэпка. Карэктар: Аляксандра Макавік.
Падпісана ў друк з арыгінала-макета 15.04.2001. Фармат 62x84 Vjg Папера афсетная. Гарнітура „Балтыка". Афсетны друк.
Ум.-друк. арк. 13,02. Наклад 500. Заказ 286.
Падатковая льгота — Агульнадзяржаўны класіфікатар Рэспублікі Беларусь
АКРБ 007-98. ч.І; 22.11.20.400
Выдавецтва „Энцыклапедыкс".
Ліцэнзія ЛВ №395 ад 02.08.1999.
220100 Мінск, вул.Кульман, 28-163. Надрукавана з гатовых пазітываў заказчыка ў друкарні УП „Ходр" ГА БелТІЗ, вул. Вызвалення, 9, Мінск, 220013. Ліцэчзія ЛП №91 ад 15 жйіўня 2000 г.
ISBN 985-6599-25-3
7 8 9 8 5 6"5 9 9 2 5 8
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.