Старадаўніх муроў адраджэнне

ПОМНІКІ
Белдрускдгд
ДОІІЛІДСТЕА
СТАРАДАЎНІХ МУРОЎ АДРАДЖЭННЕ
ПОМНІКІ
келдрускдгд
ДОНЛІДСТЕД
A. А. ТРУСАЎ
СТАРАДАЎНІХ МУРОЎ
АДРАДЖЭННЕ
МІНУЛАЕ I СУЧАСНАСЦЬ ЛІДСКАГА ЗАМКА
ДРЕВННХ г т /
ВОЗРОЖДЕНМЕ
ПРОШЛОЕ М НАСТОЯІДЕЕ ЛМДСКОГО ЗАМКА
МІНСК «ПОЛЫМЯ» 1990
ББК 85.113(2)1
Т 77
Серыя заснавана ў 1989 годзе
Рэцэнзенты Т. В. Габрусь, В. Р. Слюнчанка
Пераклад на рускую мову Л. В. Пятровіч
Рассказывается о богатой псторнн унякального памятннка древ-ностя — Лндского замка, своеобразного военно-обороннтельного соору-женпя XIV—XVII столетпй, о его сегодняшнем н завтрашнем дне,
Т 4902020000—010
М 306(03) —90 11—90
ISBN 5-345-00307-6	© Выдавецтва «Полымя», 1990.
Калі пад’язджаеш da Ліды, раённага цэнтра на Гро-дзеншчыне, адразу бачны шырокія палеткі, потым дачныя домікі, затым пачынаюцца гарадскія ваколі-цы. Вузкая вуліца з драўлянай аднапавярхозай за-будовай вядзе да старых могілак. Нечакана ўзні-каюць невысокія будынкі абапал чыгункі і аўта-станцыя, абстаўленая рознымі кіёскамі.
Але зарта толькі крыху адыйсці ўбок ад вакзаль-нага тлуму, і мы апынёмся на шырокай вуліцы, аб-саджанай кветкамі і дэкаратыўнымі дрэвамі, у кан-цы якой узвышаюцца муры старога Замка. Гэта велічнае старажытнае збудаванне пануе над усім наеаколлем. Асабліва вылучаецца ўжо адноўленая паўночна-ўсходняя вежа: яе абрысы выразна пра-малёўваюцца на фоне сучаснай дзееяціпавярховай гасцініцы.
Когда под'ьезжаешь к Лйде, районному центру на Гродненіцйне, сначала вйдны шйрокйе поля, затем дачные домйкй, а за нймй начйнается городская окрайна. Узкая улйца с деревяннымй одноэтажнымй аостройкамй ведет к старому кладбйіцу. Неожйдан-но вознйкают невысокйе строенйя вдоль железной дорогй й обставленная разнымй кйоскамй автостан-цйя.
Стойт чуть-чуть отойтй в сторону or зокзальной суеты, как оказыеаешься на шйрокой, обсаженной цеетамй й декоратйвнымй деревьямй улйце, в конце которой возвышаются стены старого замка. Это еелй-чественное древнее сооруженйе царйт над всей окре-стностью. Особенно выделяется уже обновленная се-веро-восточная башня: ее конгуры четко вырйсоеы-ваются на фоне девятйэтажной гостйнйцы.
Перед замком — уютная плоіцадь с огромной клумбой й скамейкамй, где зечерамй собйрается мо-
Перад замкам — утульная плошча з вялізным квет-нікам і шматлікімі лаўкамі, дзе вечарамі збіраецца моладзь. Побач уздымаецца стромкі гмах касцёла (помнік беларускага дойлідства XVIII стагоддзя), фасады якога адлюстроўваюць рысы позняга барока і класіцызму.
...Падыйдзем бліжэй да ссівелых муроў старажыт-нага замка, правядзём далоняй па шурпатых, нагрэ-тых сонечнымі промнямі камянях і ўявім на момант, што мы ў далёкім, грывожным XIV стагоддзі...
лодежь. Рядом — устремленное ввысь зданйе косте-ла (памятнйк белорусского зодчества XVIII века), фасады которого отражают черты позднего барок-ко й классйцйзма.
...Подойдем поблйже к седым стенам старого зам-ка, прйкоснемся ладонью к шероховатым, нагретым солнечнымй лучамй камням, й представйм на мйг, что мы в далеком, тревожном XIV столетйй...
У XIV стагоддзі ўсе беларускія землі разам з літоў-скімі і болыпай часткай украінскіх аб’ядналіся ў складзе новай еўрапейскай дзяржавы — Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Утварэн-не адной з самых вялікіх у тагачаснай Еўропе краі-ны стала магчымым у выніку ўнутранага сацыяль-на-эканамічнага і палітычнага развіцця некаторых зямель (Новагародскай, Полацкай) і княстваў (Га-радзенскага і інш.) Кіеўскай Русі і ўсходнелітоўскіх плямён у XII—XIII стагоддзях. Гэты працэс значна паскорыла знешняя агрэсія. Толькі разам можна бы-ло адбіцца ад крыжацкага і татарскага нашэсця, за-хаваць незалежнасць, кулыуру і мову. Рознымі шля-хамі ішло аб’яднанне: ваенным, мірным, праз дага-воры, шлюбныя сувязі літоўскіх і мясцовых феадалаў.
Узровень развіцця феадальнага грамадства на Беларусі і Украіне быў больш высокім, таму ўсход-
В XIV столетпя все белорусскяе землн вместе с ля-товскнмн н большей частью украннскнх обьедпнн-лпсь в составе нового европейского государства — Велнкого княжества Лптовского, Русского н Же-мойтского. Образованпе одного нз самых большпх по тем временам государств в Европе стало возможным в результате внутреннего соцнально-экономяческого н полнтнческого развптня некоторых земель (Новго-родской, Полоцкой) н княжеств (Гродненского н др.) Кневской Русн, а также восточнолнтовскнх племен в XII—XIII столетпях. Этот процесс значнтельно ускорнла внешняя агрессяя. Только вместе можно было отразять набегн крестоносцев н татарское на-шествяе, сохрашіть свою незавпснмость, культуру, язык. Разнымп путямя шло об'ьедяненяе: военным п мярным, через договоры н брачные связя лптов-скпх н местных феодалов.
Уровень развнтня феодального обіцества на тер-
неславянская культура мела вялікі ўплыў на ўсе сферы ўнутранага жыцця Вялікага княства Літоў-скага.
На працягу ўсяго XIV стагоддзя, аж да перамогі ў 1410 годзе пры Грунвальдзе, існавала крыжацкая небяспека. Асабліва шматлікімі былі набегі крыжа-коў на беларускія землі ў канцы XIII — пачатку XIV стагоддзя. Тагачасныя драўляныя ўмацаванні былых дзядзінцаў нават з мураванымі вежамі-стаў-памі, накшталт Камянецкай, ужо не маглі стрымаць націск добра ўзброенага ворага.
Таму ў першай палове XIV стагоддзя ўзнікла цэ-лая сістэма абароны, якую склалі магутныя замкі ў Лідзе, Гродне, Навагрудку, Крэве, Медніках, Вільні і Троках. Гэта былі як старыя драўляныя — з цягам часу адбудаваныя з каменю і цэглы — замкі-дзядзін-цы, што ўзвышаліся на высокіх пагорках, так і но-
6 --------------------------------------------------
рпторнн белорусскях п украннскнх земель был более высокнм, поэтому восточнославянская культура ока-зала значнтельное влнянпе на все сферы внутренней жнзнп Велнкого княжества Лнтовского.
На протяженнн всего XIV столетня, вплоть до победы в 1410 году прн Грюнвальде, суіцествовала опасность co стороны Тевтонского ордена крестонос-цев. ІІх походы особенно участшшсь на белорусскне землп в конце XIII — начале XIV столетня. Тогдаш-нне деревянные укрепленяя бывпшх детннцев, даже с каменнымп башнямн-столпамн наподобне Каменец-кой, уже не моглн отразнть удары хорошо вооружен-ного врага.
Поэтому в первой половнне XIV столетня возннк-ла целая снстема обороны: снльно укрепленные зам-кн в Лнде, Гродно, Новогрудке, Креве, Меднпках, Внльно н Троках. Это былн как старые деревян-ные — co временем отстроенные нз камня н кпрпп-
вы іх тып — кастэлі. (Слова «кастэль» — castellum — мае старажытную лацінскую выснову і спачатку аз-начала ўмацаваны валам і ровам лагер рымскага ле-гіёна.) У XII—XIV стагоддзях кастэлем у Заходняй Еўропе называлі невялікі мураваны замак, які звы-чайна меў адну ці дзве высокія вежы і будаваўся ў нізіннай балоцістай мясцовасці на штучным насыпе.
У Прыбалтыцы замкі-кастэлі пачалі ўзводзіць крыжакі і лівонскія рыцары. Першы кастэль у Лат-віі пабудаваны на востраве Гольм у 1186 годзе.
Такія ўмацаванні ў канцы XIII — пачатку XIV стагоддзя паўсталі ў Лідзе, Крэве і Медніках (зараз Медзінінкай Літоўскай ССР). Тутэйшыя дойліды ра-зам з запрошанымі іншаземнымі майстрамі, узяўшы за ўзор рыцарскі кастэль, прыстасавалі гэты тып абарончага збудавання да мясцовых патрэб. Яны значна павялічылі плошчу замкавага двара, дзе ў
ча — сооруженпя, что возвышалнсь на высокнх хол-мах, так н новый пх тнп — кастелн. (Слово «ка-стель» — castellum — нмеет древнюю латпнскую основу н первоначально означало укрепленный ва-лом н рвом лагерь рпмского легпона.) В XII—XIV столетнях кастелем в Западной Европе называлп небольшой каменный замок, который обычно нмел одну йлл две высокпе башнн н стронлся в ннзпнной болотпстой местностн на насыпн.
В Прнбалтпке замкн-кастелн началн возводнть крестоносцы н лявонскне рыцарн. Первый кастель в Латвнн был построен на острове Гольм в 1186 году.
Такне укреплення в конце XIII — начале XIV столетня возннклн в Лнде, Креве я Меднпках (те-перь Медянннкай Лптовской ССР). Здешнне зодчне вместе с пряглашеннымн нностраннымя мастерамя, взяв за образец рыцарскнй кастель, прнспособнлп этот тнп оборонятельного строеняя к местным нуж-
час небяспекі маглі знайсці прытулак не толькі вой-скі, але і мірнае насельніцтва — гаражане, а таксама сяляне з бліжэйшых ваколіц.
Будаўніцтва Лідскага мураванага замка — аднаго з самых вялікіх на тэрыторыі Беларусі (памеры два-ра складаюць прыблізна 80X80 метраў) —прыпа-дае на 30-ыя гады XIV стагоддзя. Тады на чале Вя-лікага княства Літоўскага стаяў князь Гедымін, які ўвайшоў у гісторыю як таленавіты палкаводзец, змагар супраць крыжакоў. Ён разумеў, што спыніць наступ крыжацкага войска могуць толькі мурава-ныя замкі з моцнымі гарнізонамі. Таму скарыстаўшы часовае перамір’е з Ордэнам, вясной 1323 года князь разаслаў лісты ў ганзейскія (паўночна-нямецкія) гарады, якія не вельмі шанавалі крыжакоў, з запра-шэннем на працу розных рамеснікаў, у тым ліку і му-ляроў. Ёсць меркаванні, што ганзейскія майстры пры-
дам. Онн значнтельно увелпчнлн плоіцадь замкового двора, где во время опасностн моглн укрыться не только войска, цо н мнрное населенпе — горожане, а также крестьяне нз бляжннх околнц.
Стронтельство Лндского каменного замка — од-ного нз самых больпшх на террнторпп Белорусснн (размеры двора составляют прнблнзптельно 80X80 метров) относнтся к 30-м годам XIV столетня. Тогда во главе Велнкого княжества Лнтовского стоял князь Геднмнн, который вошел в нсторню как талантлнвый полководец, борец протпв крестоносцев. Он понпмал, что остановнть наступленне отрядов крестоносцев могут только каменные замкн с укрепленнымя гар-ннзонамн. Поэтому, нспользовав временное перемн-рне с Орденом, весной 1323 года князь разослал прп-глашення на работу разным ремесленннкам, в том чпсле н каменіцнкам в ганзейскне (северно-немец-кне) города, которые не очень жаловалн крестонос-
Князь Гедымін, заснавальнік замка. Паводле старажытнага малюнка
Князь Гедямян, основатель замка. Co старйнного рйсунка
2 Зак. 2717
нялі непасрэдны ўдзел ва ўзвядзенні Лідскага замка.
Для забудовы была абрана невялікая пясчаная выспа ў балоцістай сутоцы дзвюх рэк — Лідзеі і Ка-менкі. Выспу пераўтварылі ў штучную прамавуголь-ную пляцоўку і месцамі яе дасыпалі жвірам, камяня-мі, буйной рачной галькай да вышыні 5—6 метраў. 3 поўначы, на адлегласці 7 метраў ад яе праходзіў шырокі (каля 20 метраў) роў, які злучаў дзве ракі і аддзяляў умацаванне ад горада.
Беларускі вучоны Міхась Ткачоў падлічыў, што для будаўніцтва Лідскіх муроў спатрэбілася каля 23 тысяч кубічных метраў камяню, каля 1,5 мільё-на цаглін, вялікая колькасць вапны і пяску. Розныя пісьмовыя крыніцы сведчаць, што работы вяліся 5— 7 гадоў.
Недалёка ад будучага замка за год-два да пачатку працы рабілі ямы для гашэння вапны. Потым, калі
10
цев. Ееть предположення, что ганзейскпе мастера прннялн непосредственное участпе в возведенші Ляд-ского замка.
Для стронтельства была выбрана неболыпая пес-чаная дюна в болотпстом слняннн двух рек — Лнден н Каменкн. Дюну преобразовалн в яскусственную прямоугольную плогцадку: местамн насыпалн гравнй, камнн, крупную речную гальку до высоты 5—6 мет-ров. G севера, на расстояннн 7 метров от нее, прохо-днл пшрокнй (около 20 метров) ров, который сое-дннял две рекн н отделял укрепленяе от самого го-рода.
Белорусскнй ученый Мнханл Ткачев подсчятал, что для строптельства стен Лндского замка понадо-бнлось около 23 тысяч кубнческнх метров камня, око-ло 1,5 мнллпона кнрпнчей, большое колнчество нз-вестняка н песка. Разные летопясные нсточннкн свп-детельствуют, что работы велнсь 5—7 лет.
вапна была падрыхтавана, а будаўнічая пляцоўка расчышчана ад кустоўя і выпадковых камянёў, капа-лі ямы пад падмуркі. Магчыма, што ў XIV стагоддзі яшчэ не ўмелі разбіваць на мясцовасці дакладна, ге-аметрычна акрэслены план будучага замка, і таму замкавыя муры ніколі не ўтвараюць у плане пра-вільных геаметрычных фігур накшталт квадрата альбо прастакутніка. Дарэчы, лідскія майстры памы-ліліся пры вызначэнні напрамку ўсходняй замка-вай сцяны і частку ўжо закладзенага падмурка (гэ-та высветлілася падчас раскопак) давялося пакінуць у зямлі.
Капалі ямы драўлянымі рыдлёўкамі, краі якіх бы-лі акаваны жалезам. Пакуль ішлі земляныя работы, на вазах прывозілі камяні для падмуркаў і сцен, пясок для рошчыны і абпаленую цэглу: яе складвалі штабялямі ў пэўным парадку.
Недалеко от будуіцего замка за год-два до начала стронтельства делалп ямы для гашенпя пзвестняка. Когда нзвестняк был подготовлен, а стронтельная плоіцадка расчшцена от кустов н случайных камней, копалн рвы под фундамент. Возможно, в XIV столе-тня еіце не умелн точно разбнвать на местностн гео-метрнческн правпльный план будуіцего замка, по-этому каменные строешія той поры ннкогда не об-разовывают в плане точных геометрнческнх фпгур наподобпе квадрата нлн прямоугольннка. Кстатп, лндскяе мастера ошпблнсь прн определешш направ-лення восточной замковой стены л часть уже зало-женного фундамента (это выяснплось во время рас-копок) прншлось оставнть в земле.
Рыля яму деревяннымп лопатамн, окованнымн по краям железом. Пока шля земляные работы, на те-легах подвознлн камнн для фундамента н стен, пе-сок для стронтельного раствора н обожженный кяр-
2*
У выкапаныя неглыбокія, каля метра, равы для падмуркаў кідалі вялікіх і сярэдніх памераў камяні, перасыпалі іх пяском альбо глінай. Верхнія рады пралівалі вапнавай рошчынай. Затым браліся за пра-цу муляры. Памочнікі падносілі ім камяні і цэглу, рошчыну ў драўляных начоўках, ваду ў цэбрах (так-сама драўляных). Усё гэта падавалася наверх па лес-віцах і на спецыяльных блоках з дапамогай вяро-вак. У тоўшчу сцен у якасці арматуры клалі драў-ляныя брусы.
Адначасова з мурамі раслі і рыштаванні вакол іх. Яны значна адрозніваліся ад сучасных, бо не пры-вязваліся да сцен, а мацаваліся за кошт таго, што канцы драўляных кансольных бэлек закладаліся не-пасрэдна ў муроўку. Пасля заканчэння будаўніцт-ва іх проста адразалі або вымалі.
Лідскі замак пабудаваны з палявога каменю і
12	1
шіч, который складывалп штабелямн в определен-ном порядке.
В выкопанные неглубокпе, около метра, рвы для фундамента бросалн большне н средннх размеров камнн, пересыпалп нх песком плн глпной. Верхняе ряды пролнвалп пзвестковым раствором. Затем бра-лясь за работу камсіпцпкп. Помоіцнякн подноснля ям камня н кнрпячн, раствор в деревянных коры-тах, воду в ушатах (также деревянных). Все это по-давалось наверх по лестннце я на спецнальных бло-ках с помоіцью веревок. В толіцу каменных стен в качестве арматуры закладывалн деревянные брусья ялн бревна.
Одновременно с каменной кладкой рослн я леса вокруг нее. Онн значнтельно отлнчалнсь от совре-менных, так как не прнвязывалясь к стенам, а кре-пялясь за счет того, что концы деревянных консоль-ных балок закладывалясь непосредственно в стену.
цэглы. Таўшчыня сцен унізе — 2 метры, уверсе яны звужаюцца да 1,5 метра і пераходзяць у баявую га-лерэю. Парапет галерэі, таўшчынёй у 70 сантымет-раў, складзены з цэглы, мае адзін рад байніц трох тыпаў. Насціл галерэі апіраўся на драўляныя бэль-кі сячэннем 20X20 сантыметраў. На паўднёвай і ўсходняй сценах знаходзіліся два цагляныя данске-ры (туалеты) па каменных фігурных кансолях.
Спачатку замак меў толькі адну вежу — у паўднё-ва-заходнім куце двара. У плане яна ўяўляла сабой квадрат (па ўнутрапаму абводу амаль 9X9 метраў). Як выяснілі археолагі, ад яе засталіся толькі фраг-менты падмуркаў.
Замак меў тры ўваходы. У паўднёвай сцяне на ад-легласці 22 метраў ад вежы — невялікі паўцыркуль-ны праём на вышыні 4 метраў ад першапачатковага ўзроўню двара, які, відаць, лічыўся запасным (на ------------------------------------------------- 13
После окончашія стронтельства нх просто отрезаля нлн вышімалн.
Лндскнй замок построен нз полевого камня н кнр-пнча. Толіцнна стен снпзу — 2 метра; вверху оші су-жаются до 1,5 метра н переходят в боевую галерею. Ее парапет, толпціной 70 сантпметров, выложен нз кнрппча н нмеет одіін ряд бойнпц трех тппов. На-стпл галерея оппрался на деревянные балкп сече-шіем 20X20 сантпметров. На южной н восточной стенах находнлнсь два кпрпнчных данскера (туале-та) на каменных фнгурных консолях.
Вначале замок нмел только одну башню — в юго-западном углу двора. В плане она представляла со-бой квадрат (по внутреннему обводу почтя 9X9 мет-ров). Как установплп археологп, от нее осталнсь только фрагменты фундамента.
Замок нмел трн входа. В южной стене на рассто-яннн 22 метров от башші — неболылой полуцнркуль-
Агульны выгляд замка. XV—XVI стст. Раканструкцыя аўтара
выпадак разведкі або ўцёкаў), і трапіць туды мож-на было толькі з дапамогай доўгай прыстаўной лес-віцы. Два ўваходы — ва ўсходняй сцяне: малы, зроб-лены на ўзроўні абрэза падмуркаў сцяны, і вялікі (відаць, крыху пазнейшы), размешчаны каля паў-ночна-ўсходняй вежы на вышыні 2,5 метра. Трапіць у замак праз вялікі ўваход можна было толькі дзя-куючы пад’ёмнаму масту. Пра яго наяўнасць свед-чыць вялікая разгрузачная спічастая ніша, якую праразаў уваходны праём меншых памераў.
Праём малога ўваходу меў таксама паўцыркуль-ную форму і вышыню 2,45 метра. Захаваліся астат-кі ад бегункоў варот. Гэта два вялікія камяні ў ас-нове аркі з круглымі гнёздамі-адтулінамі. Знадвор-
15
ный проем на высоте 4 метров от первоначального уровня двора. Оп, впдно, счіітался запасным (на слу-чай разведкн нлн побега), н попасть туда можно бы-ло только с помоіцью длннной прнставной лестннцы. Два входа находялнсь в восточной стене: малый, сделанный на уровне обреза фундамента стены, н большой (по всей внднмостн, более позднпй), рас-положенный возле северо-восточной башнн на вы-соте 2,5 метра. Попасть в замок через болыпой вход можно было только с помоіцью под'ьемного моста. 0 его налнчнн свядетельствует болыпая разгрузоч-ная остроконечная ннша, которую прорезал входной проем меныппх размеров.
Малый вход был тоже полуцнркульной формы, высотой 2,45 метра. Сохраннлнсь остаткп от бегун-
Обіцнй внд замка. XV—XVI вв. Реконструкцйя автора
ку малы ўваход бараніла падковападобнае ў плане збудаванне, ад якога засталіся нязначныя рэшткі падмуркаў.
Вонкавыя паверхні замкавых муроў зроблены з вя-лікіх, часткова абчасаных валуноў, што пакладзены гарызантальнымі, дакладна вызначанымі радамі. Камяні добра падабраныя адзін да аднаго. Прамеж-кі паміж імі запоўнены каменнымі аскалёпкамі на вапнавай рошчыне (цагляныя кліны сустракаюцца вельмі рэдка). Забутоўка паміж «шчокамі» сцен — з дробных камянёў. Цэгла ўжывалася толькі для ас-ноўных канструктыўных элементаў і архітэктурных дэталяў. 3 яе выкладзены вутлы замкавых муроў і вежаў, дэкаратыўныя паясы на фасадах усходняй і паўночнай сцен, аркі, скляпенні, байніцы і вонкавыя паверхні парапета баявой галерэі (крэнеляжа).
Цагляныя паясы знадворку замкавых сцен выка-
ков ворот. Это два большнх камня в основе аркн с круглымн гнездамн-отверстняміі. Co двора малый вход заіцніцало подковообразное в плане строенне, от которого осталпсь незначнтельные следы фун-дамента, сложенного насухо нз камней средннх н не-большнх размеров.
Наружные поверхностіі стен замка сделаны нз большях, частнчно обтесанных валунов, что уло-жены горнзонтальнымн, точно обозначеннымя ря-дамн. Камнн хорошо подобраны однн к одному. Про-межуткн между нпмн заполнены каменнымп оскол-камн на нзвестковом растворе (кнрпнчные клянья встречаются очень редко). Забутовка между «іцека-мя» стен — пз мелкнх камней. Кнрпнч нспользо-вался только для основных конструктявных элемен-тов н архптектурных деталей. ІІз него выложены углы замковых стен н башен, декоратявные пояса на фасадах восточной н северной стен, аркн, своды,
Фрагмент паўднёвай сцяны з байніцамі. Здымак 1976 г.
Фрагмент южной стены с бойннцамн. Снймок 1976 г.
наны ў тэхніцы балтыйскай, або вендскай, муроўкі. Гэта чаргаванне двух доўгіх бакоў цагліны (лаж-коў) і кароткага (тычка).
Кладка вялася з цэглы двух тыпаў памерамі 31X X15X10 і 31X14X7 сантыметраў. Вузейшая ішла толькі на аблямоўку крэнеляжа.
На некаторых цаглінах захаваліся слабыя адбіт-кі пальцаў старажытных цагельнікаў, якія рукамі ці спецыяльнымі прыладамі збіралі рэшткі гліны па-верх драўлянай формы. Перад абпалам цэгла сушы-лася або проста на зямлі, або на пасыпанай пяском пляцоўцы, недалёка да жылля рамеснікаў. Таму зрэдку на ёй сустракаюцца сляды лап свойскай жы-вёлы: сабак, катоў, свіней, коз. Часам можна ўба-чыць «шрамы» ад травы і адмеціны ад дажджу.
Дзякуючы археалагічным даследаванням, можна сцвярджаць, што ў першай палове XIV стагоддзя іс-
бойннцы н наружные поверхностн парапета боевой галереп (кренеляжа).
Кнрппчные пояса на внешней поверхностп зам-ковых стен выполнены в технпке балтнйской, нлн вендской, каменной кладкн. Это чередованне двух длпнных сторон кііршіча (ложков) н короткой (тыч-ка).
Кладка велась нз красного кнрппча двух разме-ров: 31X15X10 н 31X14X7 сантнметров. Более узкнй шел только на внутреннюю облнцовку крене-ляжа.	'ЯЙЙ
На некоторых кнрпнчах сохранплнсь слабые от-печаткя пальцев древнпх мастеров, которые рукамя нлн спецнальнымн прнспособленпямн собнралн остаткн глнны поверх формы. Перед обжпгом кнр-пнч сушнлся нлн просто на земле, плн на посыпан-ной песком плоіцадке, недалеко от жнлшца ремес-ленняков, поэтому на нем встречаются следы лап
навала толькі паўночна-заходняя вежа замка, якая мела ахоўнае і жылое прызначэнне. Асноўны цяжар абароны прыходзіўся на муры з баявой галерэяй, што яшчэ не былі разлічаны на ўжыванне агнястрэльнай зброі. У час ваеннай небяспекі каля байніц стаялі воіны, узброеныя лукамі і арбалетамі (самастрэла-мі). Апошнія з’явіліся ў XIII стагоддзі і шырока ўжываліся да пачатку XVI стагоддзя. Кароткая і цяжкая арбалетная страла ляцела на меншую ад-легласць, чым лучная, але яе забойная сіла была знач-на болыпай: гранёныя цяжкія наканечнікі маглі пра-біць стальную браню цяжкаўзброеных рыцараў. Шмат розных па форме наканечнікаў лучных і арба-летных стрэл знойдзена ў Лідскім замку. У 1976 го-дзе археолагі адшукалі і касцяны «арэх» — асноў-ную дэталь спускавага механізма самастрэла.
У канцы XIV — пачатку XV стагоддзя ўнук Геды-
домашнпх жпвотных (собак, свлней, коз), «шрамы» от травы н отметнны от дождя.
Археологяческне нсследовашія позволяют утвер-ждать, что в первой половнне XIV столетля суіце-ствовала только северо-западная башня замка, пред-назначавшаяся для жнлья н укрытня от врага. Основ-ная тяжесть обороны прнходнлась на каменные стены с боевой галереей, которые не былн рассчнта-ны на прлмененяе огнестрельного оружня. Во время военной угрозы около бойннц стоялн вонны, воору-женные лукамн н арбалетамн (самостреламн). По-следнне появллнсь в XIII столетнн н ппіроко упо-треблялнсь до начала XVI столетня. Короткая н тяжелая арбалетная стрела летела на меньшее рас-стоянне, чем лучная, но ее убойная снла была значіі-тельно большей: граненые тяжелые наконечннкн моглн пробпть стальную броню тяжеловооруженных рыцарей. Много разных по форме наконечнпков луч-
Паўночна-ўсходняя вежа і фрагмент усходняй сцяны. XV ст.
Рэканструкцыя аўтара
міна, вялікі князь Вітаўт, перабудоўвае замак і ро-біць яго адным з самых магутных у Вялікім княстве Літоўскім. У сувязі з развіццём ваеннай справы для ўмацавання замка ўзводзіцца другая, паўночна-ўсходняя, вежа з разлікам на вядзенне гарматнага бою. Кладзецца яна з цэглы лепшай якасці і іншых памераў — 29—30X14X7,5—8 сантыметраў.
Вежа прыбудавана да муроў упрытык. Таўшчы-ня сцен, якія выходзілі на двор,— 3 метры, а дакла-дкі да двухмятровых муроў замка (зроблены з мэ-тай узмацніць сцены) — 83 сантыметры. Падмуркі яе ляжаць на 70—80 сантыметраў глыбей замкавых.
Некалі вежа мела арачны дзвярны праём з двара ------------------------------------------------ 21
ных н арбалетных стрел найдено в Лндском замке. В 1976 году археологн обнаружнля п костяной «орех» — основную деталь спускового механнзма самострела.
В конце XIV — начале XV столетня внук Гедн-мяна, велякнй князь Вптовт, перестранвает замок н делает его одннм нз самых могуіцественных в Ве-лнком княжестве Лнтовском. Для укреплення соо-ружешія возводптся другая башня, северо-восточная, с расчетом на веденпе пушечного огня. Кладется она пз кярппча лучшего качества н другнх размеров — 29—ЗОХ14X7,5—8 сантнметров.
Башня прямыкает к основному строенню. Осно-ванне ее лежнт на 70—80 сантнметров глубже зам-
Северо-восточная башня н фрагмент восточной стены. XV в. Реконструкцйя автора
(ён выкладзены са спецыяльнай фігурнай цэглы) і лесвіцу ў тоўшчы заходняй сцяны шырынёй 1 метр з драўлянымі прыступкамі на цаглянай аснове. Паў-ночная і ўсходняя сцены знутры аздоблены дзвюма нішамі, а ў паўднёвай першага паверха захаваліся дзве глыбокія нішы-печы, што некалі ацяплялі верх-нія памяшканні. Першы паверх меў крыжовае скля-пенне, рэбры якога выкананы са стрэлападобнай цэглы.
Абедзве вежы былі накрыты паўцыркульнай да-хоўкай (старадаўняя беларуская назва чарапіцы).
Падчас раскопак двара высветлілася, што з трох бакоў (акрамя паўднёвага) да замкавых муроў тулі-ліся драўляныя аднапавярховыя будынкі-казармы (захаваліся астаткі падмуркаў, печаў і абгарэлых бярвенняў). Шырыня іх каля 4 метраў. Непадалёку ад заходняй сцяны стаяў асобны будынак, дзе, напэў-
кового фундамента. Толіцяна стен, выходяіцнх во цвор,— 3 метра, а докладкп к двухметровым стенам замка (делалнсь с целыо укреплення стен) — 83 сантнметра.
Когда-то башня нмела арочный дверной проем co двора (он выложен нз спецнального фягурного кпр-ппча) н лестннцу шпрнной 1 метр с деревяннымн ступенькамн на кнрпнчной основе в толіце западной стены. Северная н восточная стены нзнутрп укра-шены двумя нншамн, а в южной стене первого эта-жа сохраннлнсь две глубокне шшш-печн, что когда-то обогревалн верхнпе помеіцення. Первый этаж вен-чал крестовый свод, ребра которого выполнены нз стреловпдного кнрпнча.
Обе башнн замка быля накрыты полуцнркуль-ной черешіцей.
Во время раскопок двора выяснплось, что с трех сторон (кроме южной) к замковым стенам прнмы-
на, жыў са сваёй сям’ёй камяндант замка (кашта-лян). Гэта было збудаванне прамавугольнае ў плане (6X4 метры), з каменным падмуркам, пакладзеным на гліне. Яго памяшканні абаграваліся кафлянай печкай.
Ва ўсходняй частцы двара знаходзіліся два кало-дзежы. Адзін, меншых памераў,— непадалёку ад паў-ночна-ўсходняй вежы. Другі, вялікі, відаць, прызна-чаўся для таго, каб паіць жывёлу, бо да вады вяла брукаваная сцежка. Пры раскопках прасочаны рэшт-кі драўляных калодзежных зрубаў.
Сярэдзіна замкавага двара была таксама забрука-вана. Каля паўднёва-ўсходняй вежы мясціліся куз-ня і салдацкая кухня.
Гістарьгчны лёс Лідскага замка надзвычай склада-ны. У XIV стагоддзі яго муры не раз вытрымлівалі націск крыжакоў. Упершыню пад замкавымі сцена-
------------------------ 23
калн деревянные одноэтажные здання — казармы (сохранлліісь остаткн фундамента, печей н обгоре-лых бревен). ІПпрнна нх около 4 метров. Недалеко от западной стены стояло отдельное зданне, где, вероятно, жнл co своей семьей комендант замка (каштелян). Это было прямоугольное в плане стро-енне (6X4 метра), с каменным фундаментом, выло-женным на глнне. Его помеіцешія отаплпвалнсь ка-фельной печкой.
В восточной частп двора находнлнсь два колод-ца. Одіін, меньпшх размеров,— недалеко от северо-восточной башнн. Другой, болыпой, впдно, пред-назначался для того, чтобы попть жнвотных: к воде вела вымоіценная камнем тропннка. Прн раскопках обнаружены остаткн деревянных колодезных срубов.
Середнна замкового двора была также выложе-на булыжннком. Около юго-восточной башнп разме-іцалнсь кузнпца н солдатская кухня.
мі яны з’явіліся ў 1384 годзе. Пасля працяглай аб-логі і штурму ворагі захапілі замак. Другі раз набег быў зроблены зімой 1392 года, калі балоты вакол умацавання скаваў лёд. Захопнікі спалілі наваколь-ныя будынкі, абрабавалі горад і аблажылі замак.
Кіраўнік абароны, князь Карыбут, які меў няз-начную колькасць воінаў, вырашыў не чакаць штур-му і ноччу праз патаемны ход разам з гарнізонам пакінуў крэпасць. Рыцары захапілі шмат вайскова-га рыштунку і зброі.
Праз два гады крыжацкія атрады зноў напалі на Ліду, але на гэты раз замак выстаяў. Пры падтрымцы жыхароў горада воіны гарнізона мужна адбілі ўсе атакі непрыяцеля.
Сляды зацятых баёў з крыжаносцамі засталіся ў культурным археалагічным слаі на замкавым двары і знешніх схілах муроў. Гэта тоўстыя праслойкі ву-
Нсторнческая судьба Лпдского замка чрезвычай-но сложная. В XIV веке его стены не однажды вы-держнвалн натнск крестоносцев. Впервые рыцарскяе орды подошлн к обороннтельному сооруженню в 1384 году. После продолжнтельной осады н штурма вра-гн захватнлн замок. Второй раз войска Ордена совер-пшлн набег знмой 1392 года, когда болото вокруг укрепленпя сковал лед. Онн сожглн окрестные стро-ення, разорнлн город н обложнлп замок.
Руководятель обороны, князь Корнбут, который нмел незначнтельное колнчество воннов, репшл не ждать штурма н ночью через потайной ход вместе с гарннзоном оставнл крепость. Рыцарн захватнлн много военного снаряженпя н оружня.
Через два года отряды крестоносцев опять напа-лн на Лнду, но на этот раз замок выстоял. Прн под-держке жнтелей города вонны гарннзона мужествен-но отбплн все атакн непряятеля.
галю — сведкі пажараў, рэшткі рознай зброі, а так-сама рыштунку конніка і збруі каня.
У 1977 годзе ў ваколіцах Ліды падчас меліярацый-ных работ знойдзены кароткі лёгкі меч — корд — даў-жынёй каля метра. Датуецца ён XV стагоддзем. За-раз экспануецца ў Лідскім краязнаўчым музеі. На яго лязе ёсць два кляймы: г. Пасау — «воўк» і кры-жык на дузе. Хутчэй за ўсё меч паходзіць з Германіі, бо такія знакі, як пасаускі «воўк», сустракаюцца на зброі з тагачасных нямецкіх гарадоў. Падобнае кляй-мо стаіць на мячы пскоўскага князя Даўмонта.
Непадалёку ад замка мясцовы жыхар у сваім ага-родзе адкапаў каваны кінжал даўжынёй 43 санты-метры. Круглая адтуліна для скуранога раменьчыка ў верхняй частцы дзяржальна сведчыць, што насілі яго на рамяні. Папярэдне знаходка прадатавана XIV стагоддзем.
Следы упорных боев с крестоносцамн осталясь в культурном археологяческом слое на замковом дво-ре м внешнях склонах каменных стен: толстые про-слойкн угля — свіідетелн пожаров, остаткн разно-го оружня, а также снаряженіія всаднпка н сбрун коня.
В 1977 году в окрестностях Лнды во время мелн-оратпвных работ был найден короткнй легкнй меч — корд — длнной около метра. Датпруется он XV сто-летнем. В настояіцее время экспоннруется в Лндском краеведческом музее. На его лезвпн есть два клей-ма: г. Пассау — «волк» п крест на дуге. Скорее всего меч нзготовлен в Германнн, так как такпмн знакамя, как пассаускнй «волк», помечалось в те времена ору-жне, пзготовленное в немецкях городах. Кстатн, по-хожее клеймо стонт на мече псковского князя Дов-монта.
Недалеко от замка местный жнтель на своем ого-
3 Зак. 2717
На замкавым двары адшуканы абламаны наканеч-нік дзіды, які завязнуў у конскім чэрапе, і ўток — металічная акоўка ніжняй часткі дрэўца дзіды. (Уток мацаваўся да дрэўца цвіком і дазваляў воіну пры неабходнасці лёгка ўваткнуць цяжкую дзіду ў зям-лю.)
Уявіць, як выглядаў абаронца Лідскага замка ў XIV—XV стагоддзях, дапаможа малюнак мастака Уладзіміра Кіслага. На ім добра бачны ручка корда, уток, шпора з колцам, калчан з лукам і стрэламі, аз-доблены касцянымі накладкамі. Усе гэтыя рэчы зной-дзены падчас раскопак.
Сведчаннем шматлікіх нападаў на Лідскі замак з’яўляецца і вялікая колькасць каменных ядраў роз-ных памераў з вапняку і граніту. Іх дыяметр вага-ецца ад 7—9 да 34 сантыметраў. Датуюцца ядры кан-цом XIV — сярэдзінай XVII стагоддзя. У асноўным
роде откопал кованый кпнжал дляной 43 сантнмет-ра. Круглое отверстне для кожаного ремешка в верх-ней частп рукояткн свндетельствует о том, что носн-лн его на ремне. Находка прянадлежят к XIV сто-летню.
На замковом дворе быліі найдены обломанный наконечннк копья, который застрял в конском чере-пе, я вток — металлнческая оковка ннжней частя древка копья. (Вток крешілся к древцу гвоздем н позволял вонну прн необходнмостп легко воткнуть тяжелое копье в землю.)
Представнть, как выглядел заіцнтняк Лядского замка в XIV—XV столетнях, поможет рпсунок ху-дожннка Владнмнра Кнслого. На нем хорошо вндны ручка меча, вток, шпора с кольцом, колчан с луком н стреламя, украшенный костянымн накладкамп. Все это найдено во время раскопок.
Свпдетельством многочпсленных набегов на Ляд-
Заіцнтннк Лндского замка. XIV—XV вв. Реконструкцйя художнйка В. Кйслого no матерйалам раскопок
	яны гарматныя, але некаторыя, асабліва вялікіх па-мераў, маглі прызначацца і для каменямётаў, што былі на ўзбраенні воінаў да XV стагоддзя. Гарматы з’явіліся на Беларусі ў XIV стагоддзі, і доўгі час з іх стралялі выключна каменнымі ядрамі. Дасталося Лідскаму замку і ў час міжусобных вой-наў. У пачатку XV стагоддзя каля яго муроў апыну-ліся войскі смаленскага князя Юрыя, які прыйшоў вызваляць сваю сям’ю, захопленую ў палон Вітаў-там. Смаляне спалілі горад, некалькі разоў пітурма-валі замак, але ўзяць яго не здолелі. Неўзабаве у 1433 годзе замак аблажылі войскі князя Свідрыгайлы, прэтэндэнта на вялікакняжацкі прастол. Зноў горад ушчэнт спляжыў агонь, але аба-ронцы замка мужна адбілі ўсе прыступы захопнікаў. Хто ж уладарыў тады ў гэтых мясцінах? У 1397 годзе (па некаторых звестках у 1396-ым) Лідская
28	скнй замок является н большое колнчество камен-ных ядер разных размеров нз язвестняка н гранята. Нх днаметр колеблется от 7—9 до 34 сантнметров. Датнруются ядра концом XIV — середнной XVII столетня. В основном оня орудяйные, но некоторые, особенно большпх размеров, моглн предназначаться н для камнеметов, что былн на вооруженян воннов до XV столетня. Пушкн появнлнсь в Белорусснн в XIV столетня н долгое время нз ннх стрелялп нс-ключнтельно каменнымя ядрамн. Досталось Лндскому замку н в пернод междо-усобных войн. В начале XV столетня около его стен очутнлнсь войска смоленского князя Юрпя, который прншел освобождать свою семью, захваченную в плен Внтовтом. Смоляне сожгля город, несколько раз штурмовалп замок, но взять его не смогліі. В 1433 году замок неожяданно обложнлн войска князя Свндрягайло, претендента на велнкокняжес-
воласць была аддадзена Вітаўтам залатаардынскаму хану 1 ахтамышу, які быў змешчаны супляменнікамі у вышку перавароту. Хан пражыў у Лідзе два з па-ловай гады ў асобным доме, што стаяў у ваколіцах замка (там, дзе зараз знаходзіцца мураваны касцёл).
У 40-ых гадах XV стагоддзя Лідскім старастам Ьыу яшчэ адзш перабежчык з Залатой Арды — хан Даўлет Хаджы-Гірэй. Яму лёс выпаў больш шчаслі-вы, бо з дапамогай феадалаў Вялікага княства Лі-тоўскага ён стаў ханам перакопскіх татар.
У другой палове XV стагоддзя замак часова зні-кае са старонак старажытных летапісаў і хронік. I гэта не дзіўна. Бо для Ліды надышлі адносна спа-конныя часы. Гарадская забудова той пары была драулянан і размяшчалася на поўнач ад замка.
У пачатку XVI стагоддзя зноў у тутэйшых мясці-нах зашугала полымя пажараў. На гэты раз да зам-
кнй престол. Снова огонь до основашія унпчтожііл город, но заіціітннкн замка мужественно отбнлп все атакн захватчпков.
Кто же властвовал тогда в этом крае? В 1397 го-ДУ (по некоторым нсточннкам в 1396-м) Лпдская во-лость была отдана Внтовтом золотоордынскому хану Іахтомышу, которого сверглн соплеменннкн во вре-мя переворота. Хан прожнл в Лнде два с половнной года в отдельном доме, что стоял в околнцах замка (там, где сейчас находнтся каменный костел).
В 40-х годах XV столетяя лндскнм старостой был еіце однн перебежчнк нз Золотой Орды — хан Дав-лет Хаджн-Гнрей. Ему выпала более счастлпвая судьба, чем Тахтомышу: с помоідью феодалов Ве-лнкого княжества Лнтовского он стал ханом пере-копскнх татар.
Во второй половнне XV столетпя упоміінанне о замке временно нсчезает co страннц древннх лето-
ка падышлі орды крымскіх татар. Вось як гаворыць пра той час Хроніка Быхаўца — старажытна-бела-рускі летапіс: «...В лето сёмое тысячы пятнадцатого, а од божыяго нароженія тысяча пятсот сёмого по-сле плененія землі Літовской от безбожных татар, і прыехал король і велікі князь Аляксандро до Віль-ні з Ляхов немоцон вельмі немоцою паралітыковою, і вчыніл сейм в городе Ліде. I будучы ему co всімі паны в Ліде, прышла ко нему вест, іжэ царэвічы пе-рекопскіе Біты-Кірей солтан а Бурнаш солтан прый-шлі з дватцатма тысячма людей ко Слуцку, ідут к Новогородку... Татарове прішедші к Новогородку, і скоро прыйшлі за Немон і не доходячі Ліды, около города, от всіх сторон в мілі і в полумілі от города, воевалі церкві божые і дворы велікіе, і весі зажыга-лі і людей імалі і забівалі...» (у арыгінале тэкст на-пісаны лацінкай).
пнсей п хронпк. Н это неудявнтельно. Для Лнды на-стушілн относнтельно спокойные времена. Городская застройка той поры была деревянной п располага-лась на север от замка.
В начале XVI столетня здесь снова заполыхало пламя пожаров. Теперь уже к замку подошля орды крымскнх татар. Вот как говорнт об этом Хрошіка Быховца — древнебелорусская летопясь: «...В лето сёмое тысяча пятнадцатого, а од божыяго нароженія тьісяча пятсот сёмого после плененія землі Літов-ской от безбожных татар, і прыехал король і велікі князь Аляксандро до Вільні з Ляхов немоцоп вель-мі немоцою паралітыковою, і вчыніл сейм в городе Ліде. I будучы ему co всімі паны в Ліде, прышла ко нему вест, іжэ царэвічы перекопскіе Біты-Кірей con-Tan а Бурнаш солтан прыйшлі з дватцатма тысячма людей ко Слуцку, ідут к Новогородку... Татарове прі-шедші к Новогородку, і скоро прыйшлі за Немон і не
Аднак штурмаваць умацаваны замак татары бая-ліся. У гэты час было сабрана народнае апалчэнне колькасцю ў дзесяць тысяч чалавек, якое разбіла прышэльцаў у ваколіцах Ліды, на адлегласці адной мілі ад яе.
Што ж уяўляў сабой горад і замак у XVI—XVII стагоддзях? Сярэдневяковая Ліда — гэта замак, кня-жацкі двор, уласна горад з падзамкам і прадмесцем, што звалася Зарэчча.
Княжацкі двор, альбо замкавы фальварак, у XVII стагоддзі знаходзіўся за замкам каля рэчкі Камен-кі. Інвентар 1680 года згадвае пра млын у фальвар-ку на рацэ Лідзейцы.
Сам горад, як адзначалася вышэй, размяшчаўся толькі па адзін бок замка, на поўнач ад яго. У цэнт-ры быў рынак, адкуль бралі пачатак чатыры вулі-цы. Віленская выходзіла на шлях да Вільні. Ад рын--------------------------------------------------- 31
доходячі Ліды, около города, от всіх сторон в мілі і в полумілі от города, воевалі церкві божые і дворы велікіе, і весі зажыгалі і людей імалі і забівалі...» (в орппінале текст наппсан латнннцей).
Однако штурмовать укрепленный замок татары боялнсь, В это время было собрано народное опол-ченне колнчеством в десять тысяч человек, которое разбнло прпшельцев в околнцах Лнды, на расстоя-ннн одной мялн от нее.
Что же представлял собой город п замок в XVI— XVII столетнях? Средневековая Лнда — это замок, княжескнй двор, собственно город н предместье, ко-торое называлось Заречье.
Княжескнй двор, нлн замковый фольварк, в XVII столетян находнлся за замком возле речкп Ка-менкн. В Ннвентаре 1680 года упоміінается мельнп-ца в усадьбе на реке Лядейке.
Сам город, как уже говорялось, был расположен
ка паўз замак вілася Замкавая, ад яе пачыналася Каменская, якая вяла да дарогі на мястэчка Васі-лішкі. Вуліца Крывая злучала рынак з Каменскай. (Яе працяг ад Каменскай да замка ў пачатку XIX стагоддзя насіў назву Нова-Кармелітанскай.)
Жыхары Ліды былі ў асноўным праваслаўнымі і католікамі. Гісторык ІПымялевіч паведамляе, што да 1553 года ў замкавай вежы знаходзілася праваслаў-ная царква, якую потым перанеслі ў горад. У 1579 годзе пабудавана сінагога, а затым і кальвінскі збор.
У часы панавання караля Рэчы Паспалітай Яна Казіміра ў горадзе налічвалася каля 15 тысяч насель-ніцтва, і Ліда атрымала магдэбургскае права. Сваіх умацаванняў горад не меў, таму ў час небяспекі жы-хары шукалі паратунку ў замку.
На той час замак атрымаў дадатковае ўмацаван-не — штучнае возера, якое прыкрывала яго з усходу.
только по одну сторону замка, на север от него. В центре находнлся рынок, откуда бралп начало че-тыре улпцы. Впленская выходнла на путь к Впльно. От рынка мнмо замка шла Замковая, от нее начнна-лась Каменская, которая вела к дороге на местечко Васнлшпкн. Улпца Крнвая соеднняла рынок с Ка-менской. (Ее продолженпе от Каменской до замка в начале XIX века носнло названне Ново-Кармелятан-ской.)
Жятеля Лнды былн в основном православнымн н католнкамя. ІІсторнк Шнмелевпч утверждает, что до 1553 года в замковой башне находнлась православ-ная церковь, которую потом перенеслп в город. В 1579 году построена сннагога, а затем н кальвпн-скнй храм.
Во время правленяя короля Речн Посполнтой Яна Казнмнра населенне города составляло около 15 ты-сяч человек, н Лпда получнла магдебургское право.
Гэта возера ёсць на планах і малюнках XVIII—XIX стагоддзяў.
Замак з’яўляўся дзяржаўнай маёмасцю і ахоўваў-ся мясцовай шляхтай. Тут знаходзіліся склады зброі, стаяў гарнізон, у паўлочна-ўсходняй вежы была турма.
Гісторыкі XIX стагоддзя сцвярджаюць, што ў 1638 годзе гараджане атрымалі дазвол збудаваць унутры замка склеп для захоўвання земскіх актавых кніг. Трэба аднак зазначыць, што пры археалагічных даследаваннях рэшткі склепа выявіць не ўдалося. Магчыма, што архіў мясціўся ў вежах. Да канца XVIII стагоддзя тут адбываліся гарадскія суды.
Пра побыт насельнікаў Лідскага замка ў XVI— XVII стагоддзях расказваюць знаходкі археолагаў — вялікая колькасць кафлі, кухоннага і сталовага ке-рамічнага посуду, вырабаў з металу, каменю і косці.
Свонх укрепленнй город не лмел, поэтому в случае надвпгаклцейся опасностл жлтелп лскалл спасвнпя в замке.
В tg годы возле замка было сооружбпо дополнл-тельпое укреплеппе — пскусствелное озеро, которое прпкрывало его с востока. Это озеро есть па плапах л рлсупках XVIII—XIX столетлй.
Замок прпладлежал государству п охрапялся мест-ной шляхтой. Здесь размешаллсь склады оружля, стоял гарнпзон, в северо-восточной башне находплась тюрьма.
Нсторлкл XIX столетля утверждают, что в 1638 году горожапе получллп разрешелпе на строптель-ство влутрл замка хранплліца для земскпх актовых кнпг. Нужпо однако отметпть, что прп археологлче-скпх псследованпях остаткп его выявпть не удалось. Возможпо, архпв помешался в башнях. До копца XVIII века здесь проходплл городскпе суды.
Гаршковая кафля. XV ст.
Асабліва ўражвае пячная кафля, якой тут некалькі тысяч фрагментаў.
Як ужо адзначалася вышэй, воіны жылі ў драўля-ных казармах, прыбудаваных да каменных замка-вых муроў. Жылыя будынкі ў асноўным мелі форму выцягнутых прамавугольнікаў, падзеленых перага-родкамі на асобныя памяшканні. У кожным пакоі стаяла кафляная печ. Пад час шматлікіх аблогаў замка і пажараў драўляныя забудовы гарэлі, а печы разбураліся. Але насельнікі замка хутка зноў аднаў-лялі сваё жыллё на старых каменных падмурках, a разбітыя кафлі ішлі на адбудову пода новых печаў.
Поды тых печаў, зробленыя з гліны, невялікіх ка-мянёў і бітай цэглы, захаваліся. Тут жа сабрана мноства гаршковай і каробкавай кафлі, што дазва-------------------------------------------------- 35
0 быте населенпя Лндского замка XVI—XVII столетяй рассказывают находкн археологов — боль-шое колнчество кафеля, кухонная н столовая кера-мнческая н стеклянная посуда, нзделяя пз металла, камня іі костн. Особенно поражают печные пзраз-цы — нх несколько тысяч фрагментов.
Как было сказано выше, вонны жнлн в деревян-ных казармах, прнстроенных к каменным стенам замка. Жіілые помеіцення в основном іімелн форму вытянутых прямоугольнпков, разделенных перего-родкамя на отдельные комнаты. В каждой комнате стояла кафельная печь. Во время многочясленных осад деревянные строення горелн, а печн разруша-лясь. Но населенне замка восстанавлнвало свон жн-лпіца на старых каменных основанііях, а разбятый кафель шел на стронтельство пода новых печей.
Горшковый кафель, XV в.
ляе прааналізаваць яе паступовае развіццё, а па ін-шых археалагічных матэрыялах, напрыклад Mane-Tax, вызначыць час існавання таго ці іншага тыпу альбо варыянту. Пасля рэстаўрацыі даследчыкі змаг-лі выдзеліць два віды і каля трыццаці разнавіднас-цей лідскай кафлі, з якой выкладалася асноўная па-верхня печаў.
Да першага тыпу адносіцца гаршковая кафля, што папярэдне мела выгляд звычайнага гаршка. У XIV — першай палове XVI стагоддзя ў жылых памяшкан-нях Лідскага замка ставіліся простыя глінабітныя печы. Яны ўяўлялі сабой невялікія скляпеністыя збудаванні з асобна ўмураванымі гаршковымі каф-лямі, што выконвалі ролю звьгчайных каларыфераў.
Паступова верхняя частка лідскай кафлі (вусце), зробленая ў выглядзе круга, набывала рознае абліч-ча: спачатку гэта чатырохпялёсткавая разетка, а по-
Поды тех печей, сделанные пз глпны, небольшнх камней іі бнтого кпрпнча, сохранплнсь. Здесь же со-брано множество горшкового п коробчатого кафеля, что позволяет проаналпзпровать его постепенное раз-внтне, a no другпм археологпческнм находкам, напрп-мер монетам, определпть время суіцествованпя того нлн пного тппа шін варнанта. После реставрацнн нс-следователп смоглп выделпть два впда п около трпд-цатн разновпдностей лндского кафеля, пз которого выкладывалась основная поверхность печей.
К первому тппу относптся горшковый пзразец, пер-воначально нмевшпй форму горшка. В XIV — пер-вой половпне XVI столетня в жплых помеіценпях Лпдского замка ставплпсь простые глпнобптные nenn. Онп представлялн собой неболыппе сводчатые строенпя co спецпально вмонтпрованным горшко-вым кафелем п выполнялн роль калорпферов.
Постепенно верхняя часть лпдского кафеля
тым квадрат. У XVI стагоддзі гаршковую кафлю з квадратным вусцем пачалі пакрываць зялёнай палі-вай. Да гэтага часу можна аднесці з’яўленне нова-га тыпу, так званай каробкавай кафлі: вонкавая пла-сціна яе аздаблялася адразу геаметрычным, а затым раслінным арнаментам.
У сярэдзіпе XVI стагоддзя ў замку пачынаюць кла-сці камбініраваныя печы, у якіх ніжняя частка аблі-цоўвалася гаршковай кафляй з квадратным вусцем, а верхняя — каробкавай. Развал такой печы быў прасочаны ў будынку, што некалі стаяў побач з ма-лым замкавым уваходам. Магчыма тут знаходзілася вартоўня. Печ мела прамавугольны ў плане под па-мерам 1,6 X 1,4 метра, зроблены з камянёў і бітай цэглы на гліне. Захаваўся след ад слупа — на ім, відаць, трымалася канструкцыя печы — адтуліна дыяметрам 20 і глыбінёй 50 сантыметраў.
(устье), сделанная в вяде круга, прнобретала раз-ную форму: вначале четырехлепестковой розеткя, потом квадрата. В XVI столетяя горшковый кафель с квадратным устьем началн покрывать зеленой гла-зурыо. К этому временя можно отнестн появленяе но-вого тяпа, так называемого коробчатого кафеля: на-ружная пластнна его украшалась сначала геометрн-ческнм, а затем довольно сложным растятельным орнаментом.
В середнне XVI столетяя в замке начянают класть комбянпрованные печп. Ннжняя нх часть облпцовы-валась горшковым кафелем с квадратным устьем, a верхняя — коробчатым. Развал такой печн обнару-жен в строеннн, что стояло когда-то рядом с малым замковым входом. Возможно здесь находнлась сто-рожка. Печь нмела прямоугольный в плане под раз-мером 1,6X1,4 метра, сделанный нз камней н бптого кярпяча на гляне. Сохраннлся след от столба — на
Непаліваная кафля. XVI ст.
Неглазурованный ках^ель. XVI в.
Кафля з зялёнай палівай. XVI ст.
Кафель с зеленой глазурью. XVI в.
Кафля-дахоўка. Канец XVI — пачатак XVII ст.
Кафель-черепнца. Конец XVI — начало XVII в.
Паліваная кафля. Першая палова XVII ст.
Глазурованный кафель. Первая половнна XVII в.
Каробкавая кафля, якой калісьці выкладалі вёрхні ярус печы, мае высокую румпу (тыльны бок), яшчэ не зусім выразны дэкор вонкавай пласціны, але ма-люнак ужо набывае сюжэтны, выяўленчы характар. Пакрыты ён зялёнай палівай, прычым рамка з аднаго боку адсутнічае. Магчыма гэта прататып дывановай кафлі, што шырока ўжывалася на Беларусі ў дру-гой палове XVII — першай палове XVIII стагоддзя.
3 сярэдзіны XVI стагоддзя ў аздабленні беларус-кай кафлі распаўсюджваецца матыў з выявай кве-так у вазе. Знойдзеная ў Лідскім замку кафля з та-кім малюнкам датуецца другой паловай — канцом XVI стагоддзя. Вядомы як паліваныя (зялёныя), так і непаліваныя вырабы, 3 такой кафлі была складзе-на печка ў памяшканні, дзе жыў камендант замка. Яна ўжо цалкам, знізу да верху, аблямавана кароб-кавай кафляй розных тыпаў. Асноўны аб’ём аблі-
42 _________________________________________________
нем, вндно, держалась конструкцня печп — отвер-стпе днаметром 20 н глубнной 50 сантнметров.
Коробчатый кафель, которым когда-то выклады-валп верхннй ярус печн, пмеет высокую тыльную сто-рону; декор наружной пластнны еіце не совсем вы-разнтельный, но рнсунок уже прнобретает сюжетный характер. Покрыт он зеленой глазурью, прнчем рам-ка с одной стороны отсутствует. Возможно, это про-тотнп коврового пзразца, шнроко употреблявшегося на Белорусснп во второй половнне XVII — первой половнне XVIII столетня.
В середнне XVI столетня в оформлення белорус-ского кафеля нспользуется мотнв цветов в вазе. Най-денный в Лндском замке экземпляр с такнм рпсун-ком датпруется второй половпной — концом XVI сто-летпя. Нзвестны как глазурованные (зеленые), так іі неглазурованные пзделня. Напрнмер, печь в поме-іценпн, где жнл комендант замка, была сверху до нп-
цоўваўся звычайнай сцянной квадратных памераў, вуглы — спецыяльнай кутняй, ярусы аддзяляліся пры дапамозе гзымсавай. Верх печы аздаблялі каф-лі-гарадкі, альбо каронкі.
Акрамя вырабаў з геаметрычным і раслінным ар-наментам знойдзена невялікая колькасць і гераль-дычных, Цікавыя экземпляры з малюнкам коннага воіна.
За гады раскопак ў Лідскім замку сабрана і ўжо часткова адноўлена вялікая колькасць кухоннага і сталовага посуду.
Асартымент непаліваных вырабаў паўсядзённага ўжытку, якія адносяцца да XIV—XV стагоддзяў, не-багаты. Гэта гаршкі з накрыўкамі, патэльні і цёрлы. Нягледзячы на самыя розныя памеры — ад 0,2 да 8 літраў і больш — посуд прыцягвае ўвагу сваёй зруч-насцю, прапарцыянальнасцю. Гліняная паверхня
—---------------------—------------------------ 43
зу отделана коробчатым кафелем разных тппов. Основной обьем облпцовывался обыкновенным стен-ным квадратных размеров, углы — спецнальным угловым, ярусы отделялясь прн помоіцн карннзного кафеля. Верх печн украшалн язразцы-городкн, нлн коропкп.
Кроме кафеля с геометрнческнм н растптельным орнаментом найдено несколько экземпляров с гераль-днкой. ІІнтересны нзразцы с пзображенпем всад-ннка.
За годы раскопок в Лндском замке собрано н уже частнчно обновлено большое колнчество кухонной н столовой посуды.
Ассортпмент неглазурованных нзделнй повседнев-ного употребленпя, относяіцнхся к XIV — XV столе-тням, небогатый. Это горшкн с крышкамн, сковородкп н макотры. Несмотря на самые разные размеры — от 0,2 до 8 лятров н больше, посуда прпвлекает внн-
яго крыху грубаватая, часам мае дэкор ў выглядзе прамых ці хвалістых ліній.
XVI стагоддзе прадстаўлена значнай колькасцю найменняў ганчарных вырабаў, традыцыйны кухон-ны посуд папаўняецца сталовым, пакрытым зялёнай альбо карычневай палівай ці чорнаглянцаваным. Гэ-та латкі, міскі, рынкі, патэльні, збаны. А вось талер-кі, новыя формы місак і паўміскаў, стопкі, кубкі, куфлі, спецыяльныя начынні для прыпраў і парфу-мы, гліняныя скарбонкі, фляжкі выраблены ў кан-цы XVI — першай палове XVII стагоддзя. Пры на-нясенні дэкору майстры скарыстоўвалі штамп з малюнкам у выглядзе ромбікаў, што дазваляла ат-рымліваць арнаменты, характэрныя для традыцый-нага беларускага прыкладнога мастацтва.
Некаторыя талеркі і паўміскі аздабляліся роспі-сам. Малюнак наносіўся па гатоваму контуру ў спа-
манпе удобством, пропорцнональностью. Глнняная поверхность ее немного грубоватая, нередко встре-чается декор в внде прямых нлн волннстых лн-ннй.
XVI столетяе шнроко представлено разлячнымн гончарнымп пзделяямя, традпцпонная кухонная по-суда пополняется столовой, покрытой зеленой плн корнчневой глазурью, а также мореной, яногда с лоіценнем. Это латкн, мнскя, рынкп, сковородкп, жбаны. А вот тарелкн, новые формы мпсок н полу-мнсок, стопкн, кубкн, кружкя, спецяальные сосудн-кя для прнправ н парфюмернн, глнняные кубышкн, фляжкя сделаны в конце XVI — первой половяне XVII столетпя. Пря нанесеннп декора мастера нс-пользовалн штамп в форме ромбяков, что позволяло получать орнаменты, характерные для традпцнонно-го белорусского прпкладного нскусства.
Некоторые тарелкн н полумяскп украшалнсь
лучэнні з адвольным сюжэтам. Пасля абпалу выраб пакрываўся бясколернай ці злёгку падфарбаванай палівай і зноў абпальваўся.
Археолагамі знойдзены і цыліндрычныя шкляніцы на паддонах, аздобленыя дзвюма альбо трыма шкля-нымі стужкамі. Адшуканы таксама шарападобныя флаконы XVII стагоддзя, упрыгожаныя па гары-занталі і вертыкалі шклянымі жгутамі, келіхі на ма-сіўных ножках, кілішкі канічыай формы і адвольна фармаваныя стопкі з бясколернага шкла.
Дапаўняюць калекцыю кварты і бутэлькі, у якіх захоўваліся вадкасці. Кварты трапляюцца таўста-сценныя, з зялёнага шкла, альбо танкасценныя, фар-маваныя са шкла асветленага.
Сабрана шмат вырабаў лідскіх рамеснікаў, спецы-ялістаў па апрацоўцы розных металаў. Яны вырабля-лі нажы, чаранковыя альбо з прыкляпанымі драўля-
роспнсью. Рнсунок наноснлся по готовому контуру в сочетаннп с пропзвольным сюжетом. После обжн-га нзделяе покрывалось бесцветной нлн слегка под-крашенной глазурью н снова обжпгалось.
Археологамн найдены н цнлнндрпческне склян-ннцы на поддонах, украшенные двумя нлн тремя сте-кляннымя лентамн, а также шароподобные флаконы XVII века, отделанные по горпзонталн н вертпкалн жгутамя нз стекла, чашя на масснвных ножках, рюм-кн коннческой формы н пронзвольно сформованные стопкн нз бесцветного стекла.
Дополняют коллекцню штофы н бутылкн, в кото-рых храннлнсь жндкостн, Штофы попадаются тол-стостенные, нз зеленого стекла, нлн с тонкпмн стен-камн пз стекла осветленного.
Собрано много нзделлй лндскнх ремесленннков, мастеров по обработке разных металлов. Это че-ренковые, а также с пряклепаннымн деревяннымя
Вырабы з металу: нажы, нажніцы, крэсіва. XV— XVII стст.
Нзделня нз металла: ножн, ножннцы, огнпво. XV — XVII вв.
нымі ці касцянымі накладкамі, нажніцы, круглыя і трохвугольныя вісячыя замкі, ключы, крэсівы, спражкі, сякеры, завесы, прабоі, вугалкі, каваныя цвікі розных памераў, падковы.
Да цікавых знаходак можна аднесці музычны ін-струмент — варган (у народзе называлі дрымбай) і кавалак гранёнага злітка, магчыма, свінцовага, з выявай «трызубца». У адной з нішаў паўночна-за-ходняй вежы замка адшуканы металічны сасуд з акруглым донцам, двума вушкамі і прымацаванай накрыўкай. He выключана, што гэта парахаўніца.
Даследчыкі адкапалі некалькі дзесяткаў сярэбра-ных і медных манет. Самымі раннімі з’яўляюцца дзве манеты Кейстута і Вітаўта. Яны датуюцца XIV ста-годдзем, знойдзены ў паўночна-ўсходняй вежы. Пры расчыстцы адной з пабудоў каля паўночнага замка-
_________________________________________________ 47
нлн костянымн накладкамн ножн, ножняцы, круг-лые п треугольные впсячпе замкп, ключіі, огннво, пряжкн, топоры, завесы, пробон, уголкіі, кованые гвоздн разных размеров, подковы.
К ннтересным паходкам можно отнестн музы-кальный ннструмент — варган (в народе называлн дрймбой) н кусок граненого слнтка, возможно свпн-цового, с меткой «трезубец». В одной нз ннш северо-западной башнп замка обнаружен металлпческпй со-суд с круглым дном, двумя ушкамн н прнкрепленной крышкой. He нсключено, что это пороховннца.
Археологп откопалн несколько десятков сереб-ряных н медных монет. Самымп раннпмя являются найденные в северо-восточной башне две монеты Кей-стута п Внтовта. Датнруются онн XIV столетнем. Во время расчнсткн одного нз строеннй возле север-ной замковой стены обнаружено 5 монет: грош Сн-гпзмунда II Августа (1536 год), венгерскпй дпнарнй
Рэйнская кераміка. XVII ст.
вага мура выяўлены скарб з 5 манет. Гэта грош Жы-гімонта II Аўгуста (1536 год), венгерскі дэнарый Максіміліяна II (1566 год), солід (шылінг) Стэфа-на Баторыя (1582 год) і два соліды Жыгімонта III Вазы (1610 год).
Сабраныя у замкавым двары некалькі дзесяткаў гліняных грузіл для рыбалоўных сетак, вялікая жа-лезная блясна з кручком, шмат костак дзікіх жывёл, у тым ліку рогі зубра — доказ таго, што насельнікі замка займаліся рыбалоўствам і паляваннем. А ў вольны ад працы час яны часта сядзелі за шахмат-най альбо шашачнай дошкай, аб чым сведчаць кас-цяныя фігуры XIV—XVI стагоддзяў.
Пра гандлёвыя сувязі расказваюць знаходкі інша-земных рэчаў. У першую чаргу гэта кавалак фаянса-
48
Макснмнляана II (1566 год), солпд (шнллннг) Сте-фана Баторня (1582) н два солнда Снгнзмунда III Вазы (1610 год).
Собранные в замковом дворе несколько десятков глнняных грузнл для рыболовных сеток, большая железная блесна с крючком, множество костей дн-кнх жявотных, в том чнсле рога зубра, говорят о том, что жптелн замка заннмалясь рыболовством н охо-той. А в свободное от работы время онн увлекалнсь шахматамн н шашкамп, о чем свндетельствуют ко-стяные фягуры XIV—XVI столетпй.
0 торговых связях можно судпть по найденным нностранным предметам. В первую очередь — это ос-колок фаянсового блюда, в основу росппся которого положен сюжет нз мпфа о Лаокооне. На обратной стороне блюда частячно сохраніілась надпнсь на ла-
Рейнская керамнка. XVII в.
вага блюда, ў аснову роспісу якога пакладзены сю-жет з міфа аб Лаакаоне. На адваротным баку яго ча-сткова захаваўся надпіс лацінскімі літарамі. Няма сумнення, што гэта італьянская маёліка.
На тэрыторыі замкавага двара адшуканы такса-ма два кавалкі вялікага сасуда, зробленага ў Паў-днёвай Германіі ў XVII стагоддзі. Пакрытая праз-рыстай салянай глазурай і аздобленая барэльефам у выглядзе галавы льва рэч адносіцца да так званай рэйнскай керамікі. Такія багатыя археалагічныя зна-ходкі сведчаць аб высокім дабрабыце насельнікаў замка.
У сярэдзіне XVII — пачатку XVIII стагоддзя мір-нае жыццё горада Ліды было перапынена войнамі. Летам 1659 года замак з усіх бакоў аблажыла 30-ты-сячнае войска царскага ваяводы Мікіты Хаванскага і пасля гарматнага абстрэлу і працяглай асады ўзя-
50 -------------------------------------------------
тннском языке. Нет сомнення, что это птальянская майолпка.
На террпторнн замкового двора найдены также два осколка большого сосуда, сделанного в Южной Германіш в XVII столетнн. Покрытый прозрачной соляной глазурью н украшенный барельефом в внде головы льва, сосуд относнтся к так называемой рейн-ской керамнке. Такого рода археологяческне наход-кн свядетельствуют о высоком уровне благосостоя-ння жнтелей замка.
В середнне XVII — начале XVIII столетня мнр-ная жнзнь города Лнды была прервана войной. Ле-том 1659 года замок co всех сторон окружнло 30-ты-сячное войско царского воеводы Ннюгты Хованского н после оруднйного обстрела н длнтельной осады взяло его. Все деревянные строення былп сожжены (кстатн, больше оші не восстанавлнвалнсь), а колод-цы засыпаны. После окончання русско-польской вой-
ло яго. Усе драўляныя будынкі былі спалены (і болып ужо не аднаўляліся), а калодзежы засыпа-ны. Пасля заканчэння руска-польскай вайны на тэ-рыторыі замка ніхто пастаянна не жыў.
Моцны ўдар лідскім мурам нанеслі шведы, якія ў пачатку XVIII стагоддзя ўзарвалі абедзве вежы, і ўмацаванне страціла сваё стратэгічнае значэнне.
Як ужо адзначалася, пасля Паўночнай вайны на тэрыторыі Лідскага замка жылых пабудоў не было, муры яго паступова пачалі разбурацца. Аднак ва ўцалелых памяшканнях захоўваліся гродскія акты і праходзілі суды. Амаль канчаткова замак парушыў-ся летам 1794 года: у яго руінах вялі бой з царскім войскам паўстанцы Тадэвуша Касцюшкі, узброеныя 18 гарматамі. Гарадскі архіў з усімі старажытнымі дакументамі быў вывезены з замка ў Смаленск, дзе ў час Айчыннай вайны 1812 года згарэў.
-------------------------------------------------- 51
ны на террнторпн замка ннкто постоянно не жнл.
В начале XVIII столетня этому могуіцественному сооруженпю снльный удар нанеслн шведы: онн взор-валн обе башнн, н укрепленне утратпло свое страте-гнческое значенне.
Как уже отмечалось, после Северной войны на террнторнн Лндского замка жнлых строешій не оста-лось, стены его постепенно разрушалнсь. Однако в уцелевшнх помеіценнях проходнлп суды, храннліісь городскпе акты. Почтн окончательно замок был раз-рушен летом 1794 года: в его руннах велн бой с цар-скпмп войскамн повстанцы Тадеуша Костюшко, вооруженные 18 пушкамн. Городской архнв н все древнне документы былн вывезены в Смоленск, где во время Отечественной войны 1812 года сго-релн.
После третьего раздела Речн Посполнтой, 14 де-кабря 1795 года, Лнда вошла в состав Россяйской
	Пасля трэцяга раздзелу Рэчы Паспалітай, 14 снеж-ня 1795 года, Ліда ўвайшла ў склад Расійскай імпе-рыі, а з 8 жніўня 1796 года стала павятовым (уезд-ным) горадам Слонімскай губерні. Трэба адзначыць, што ў канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя замак яшчэ ўражваў сучаснікаў сваёй магутнасцю. Тады стаялі амаль усе замкавыя муры з байніцамі і аркатурным поясам на паўноч-най і ўсходняй сценах, дзе-нідзе рэшткі вежаў за-хоўваліся да ўзроўню трэцяга паверха. Менавіта з гэтага часу пачалося навуковае даследаванне помні-ка, да нас дайшлі яго першыя замалёўкі і апісанні. У канцы XVIII стагоддзя ўмацаванне замаляваў вядомы мастак Іосіф Пешка. На яго акварэлі бачна штучнае возера вакол маляўнічых руін замка, на поўнач ад муроў — будынак прыходскага касцёла, узведзены ў 1770 годзе на месцы старога драўляна-
52	нмпернн, а с 8 августа 1796 года стала уездным го-родом Слонпмской губерннн. Необходпмо отметять, что в конце XVIII — на-чале XIX столетня замок еіце впечатлял современ-ннков свонм могугцеством. Тогда стоялн почтп все замковые стены с бойннцамп н аркатурным поясом (последняй украшал северную н восточную стены), кое-где сохранялнсь остаткн башен до уровня треть-его этажа. Яменно с этого временп началось научное нсследованяе памятнпка, до нас дошлн его первые зарнсовкн н опнсанпя. В конце XVIII столетпя укрепленііе зарпсовал нзвестный художннк Яоснф Пешко. На его акваре-лях віідно нскусственное озеро вокруг жпвошісных рунн замка, на север от ннх — здашіе прпходского костела, возведеішое в 1770 году на месте старого деревянного. Еслп судять по рпсунку, городской за-стройкп вокруг замка еіце не было.
Замкавыя муры на пачатку XIX ст. Паводле малюнка 1825 г.
Замковые стены в начале XIX в. С рйсунка 1825 г.
га. Гарадской забудовы вакол замка яшчэ няма.
Нядаўна літоўскія гісторыкі архітэктуры перада-лі сваім калегам беларусам тры новыя, япгчэ не ўве-дзеныя ў шырокі навуковы ўжытак малюнкі з выя-вай Лідскага замка. На адным з іх ёсць дата — 1825 год. Каштоўнасць гэтых замалёвак вельмі вя-лікая, бо на іх упершыню пазначаны асобныя архі-тэктурныя дэталі помніка. Акрамя выразна акрэсле-нага аркатурнага пояса на паўночна-ўсходняй вежы з боку горада на ніжніх паверхах заўважаюцца шы-рокія вокны-байніцы арачнай формы, падобныя да тых, што калісьці асвятлялі княжацкую вежу Крэў-скага замка. 3 усходу ніжнія паверхі вежы былі без вокан, а акно-байніца на ўзроўні трэцяга альбо чац-вёртага паверха выходзіла на балкон.
3 паўднёва-заходняга боку замак замалявалі ў першай палове XIX стагоддзя вядомыя жывапісцы
54 -----------------------------------------------—
Недавно лнтовскне псторнкп архятектуры пере-далн свонм белорусскнм коллегам трн новых, еіце не опублнкованных, не введенных в шярокяй науч-ный обнход рнсунка Лндского замка. На одном нз ннх есть дата — 1825 год. Этн зарнсовкн ценны тем, что впервые показывают отдельные архнтектурные де-талп памятннка. Так, кроме выразптельно обозначен-ного аркатурного пояса на северо-восточной башне co стороны города на ннжнях этажах заметны пш-рокяе окна-бойннцы арочной формы, похожне на те, что когда-то украшала княжескую башню Кревского замка. С востока няжнне этажн башнн не нмелн окон, а окно-бойннца на уровне третьего нлн четвер-того этажа выходпло на балкон.
С юго-западной стороны замок зарнсовалн в пер-вой половнне XIX столетня нзвестные жнвопнсцы В. Дмаховскнй н В. Грязнов. Нанболее достоверной является картяна Васялня Грязнова, на которой от-
В. Дмахоўскі і В. Гразноў. Найбольшай дакладна-сцю вызначаецца карціна Васіля Гразнова, дзе па-казаны асобныя дэталі забудовы, у тым ліку і адзін з данскераў на ўсходняй сцяне. На той час рэшткі вежаў ужо былі ніжэйшымі, а штучнае возера пача-ло зарастаць чаротам.
Лідскі замак цікавіў і мясцовых гісторыкаў. Для вывучэння помніка многа зрабіў Тэадор Нарбут. На-радзіўся ён непадалёку ад Ліды — у маёнтку Шаўры (зараз Воранаўскі раён Гродзенскай вобласці), дзе і правёў большую частку свайго жыцця. Займаўся гісторыяй, археалогіяй, этнаграфіяй і краязнаўст-вам, аўтар шматтомнай «Гісторыі літоўскага наро-да», шэрагу іншых навуковых прац. У яго краязнаў-чых работах найбольш каштоўнымі з’яўляюцца зве-сткі па гісторыі Ліды.
Вучоны меў вялікую колькасць архіўных матэры-
ражены отдельные деталн замковой застройкп, в том чнсле н однн нз данскеров в восточной стене. В то время остаткн башен былн уже няже, а нскусствен-ное озеро начало зарастать камышом.
Лндскпй замок ннтересовал п местных ясторяков. Для нзучення памятняка много сделал Теодор Нар-бут. Он роднлся недалеко от Лнды — в нменнн Шав-ры (сейчас Вороновскнй район Гродненской обла-стн), где провел большую часть своей жпзші. За-ннмался нсторней, археологней, этнографней н краеведеннем, автор многотомной «Нсторнп лнтов-ского народа», ряда другнх научных трудов. В его краеведческях работах нанболее ценнымн являются сведення по ясторнн Лнды.
Ученый располагал большям колнчеством архяв-ных матерналов, которые до настояіцего временя не сохраннлясь. Основанпе Лнды Нарбут относнл к 1180 году, однако археологпческне раскопкп на тер-
ялаў, якіх зараз не захавалася. Заснаванне Ліды Нарбут адносіў да 1180 года, аднак археалагічныя раскопкі на тэрыторыі горада і замка не пацвердзі-лі гэту дату. Самыя раннія знаходкі можна аднесці толькі да XIV стагоддзя.
He апраўдаліся таксама меркаванні тых гісторы-каў XIX стагоддзя, якія лічылі, што на месцы зам-ка раней было паселішча. Нарбут абследаваў руіны ўмацавання ў самым канцы XVIII стагоддзя і пакі-нуў звесткі, што ў адной з кутніх вежаў былі шыкоў-ныя залы і пакоі на верхнім паверсе, на ніжнім — судовая і архіўная «ізбы», а таксама турма.
У сярэдзіне XIX стагоддзя абмеры і замалёўкі лід-скіх муроў выканалі рускія вучоныя. Іх матэрыялы захаваліся ў архіве Акадэміі мастацтваў у Ленін-градзе. У гэты час замак малюе знакаміты графік Напалеон Орда. Сітуацыя вакол помніка ўжо іншая:
рнторнп города н замка эту дату не подтвердялн. Са-мые ранняе находкн можно датяровать только XIV столетяем.
He оправдалясь также предположення тех нсто-рнков XIX столетпя, которые счяталп, что на месте замка раныпе было поселенне. Нарбут обследовал рунны укреплення в самом конце XVIII столетня н засвядетельствовал, что в одной яз угловых башен находплпсь роскошные залы н комнаты на верхнем этаже, на ннжнем — судовая н архнвная нзбы, а так-же тюрьма.
В середнне XIX столетяя обмеры н зарпсовкя Лпдского замка выполннлн русскяе ученые. Нх ма-терналы сохранплясь в архяве Академяя нскусств в Ленянграде. В те годы замок рнсует пзвестный гра-фнк Наполеон Орда. Сптуацяя вокруг старпнного сооруження уже пная: озеро совсем пересохло, а го-родская застройка подступпла блнже к укрепленяю.
возера амаль перасохла, а гарадская забудова падсту-пае бліжэй да ўмацавання. Малюнак зроблены ў па-пулярным тады стылі рамантызму, што значна ска-зіла сапраўдныя абрысы замка. Так, паўночна-ўсход-няя вежа паказана круглай і выступаючай за лінію муроў, чаго ў сапраўдпасці не было. Вельмі недак-ладна паказаны і верхнія часткі сцен.
Канец XIX стагоддзя стаў для замка трагічным. У 1891 годзе Ліда згарэла, прычым агонь спляжыў самы цэнтр яе, разам з будынкам ратушы, узведзе-ным у XVIII стагоддзі. Мясцовыя гарадскія ўлады, не разумеючы гістарычнай каштоўнасці замка, нала-дзілі разборку і распрадажу муроў, выкарыстоўваю-чы іх для адбудовы горада. 3 адхонаў замкавага па-горка сталі браць пясок. Тады былі амаль цалкам знішчаны рэшткі паўднёва-заходняй вежы і раза-брана частка заходняй сцяны. Толькі ўмяшанне ар-
Рясунок сделан в популярном тогда стнле романтнз-ма, что значптельно нсказнло лстпнные очертання замка. Так, северо-восточная башня показана круг-лой, выступаюіцей за лннню стен, чего не было в дей-ствптельностн. Неточно нзображены н верхняе частя стен, где не показаны отверстяя бойннц н кнрппчный аркатурный пояс.
Конец XIX столетня стал для замка трагпческнм. В 1891 году Лнда сгорела, прнчем огонь унячтожііл самый центр ее вместе co зданнем ратушн, возведен-ным в XVIII столетнн. Местные городскне властн, не пошімая нсторнческой ценностп замка, органнзо-валн разборку стен н распродажу камней, нсполь-зуя ях для восстановлення города. Co склонов зам-кового холма бралн песок для стронтельства. Нмен-но тогда почтя целнком былн унячтожены остаткн юго-западной башнн н разобрана часть западной сте-ны. Только вмешательство археологпческой нмпера-
Лідскі замак у канцы XIX — пачатку XX ст.
Архіўны здымак
хеалагічнай імператарскай камісіі з Пецярбурга спыніла гэты вандалізм.
У канцы XIX стагоддзя былі зроблены і першыя фотаздымкі Лідскага замка, якія аздобілі некаторыя тагачасныя паштоўкі. ІІараўноўваючы іх, можна заўважыць, што разбурэнне муроў працягвалася. На адным са здымкаў бачны парушаны паўднёва-ўсход-ні вугал умацавання. (Шмат адлюстраванняў замка з розных бакоў захоўваецца зараз у рукапісным ад-дзеле бібліятэкі Вільнюскага універсітэта.)
У 1908—1910 гадах замак вывучаў вядомы рускі рэстаўратар Пётр Пакрышкін. Ён зрабіў абмеры му-роў і іх здымкі. Усе матэрыялы маюцца ў архіве Ленінградскага аддзялення Інстытута археалогіі AH СССР.
торской комяссян ііз Петербурга остановпло этот вандалнзм.
В конце XIX столетня былн сделаны первые фо-тосніімкн Лндского замка — онн украснлн неко-торые почтовые открыткн. Сравнпвая нх, можно за-метять, что разрушенне памятннка продолжалось. На одном нз сшімков вііден развал юго-восточного угла укреплення. (Много нзображеннй замка с раз-ных сторон храннтся сейчас в рукоппсном отделе бяблнотекя Впльнюсского унпверсіітета.)
В 1908-1910 годах замок нзучал нзвестный рус-скяй реставратор Петр Покрышкнн. Он сделал обме-ры стен н заснял нх. Все этн матерпалы нмеются в архнве Ленпнградского отделешія Пнстптута архе-ологііп AH СССР.
Лндскнй замок в конце XIX — начале XX в.
Архйвный снймок
Рэшткі паўднёва-ўсходняй вежы і галоўнага ўваходу ў замак. Канец XIX — пачатак XX ст. Архіўны здымак.
3 пачатку XX стагоддзя гісторыяй замка цікавіў-ся таксама М. Шымялевіч (поўнае імя невядома). У 1906 годзе ў зборніку «Віленскі каляндар» ён на-друкаваў артыкул «Горад Ліда і Лідскі замак», якім карысталіся шматлікія пазнейшыя даследчыкі.
У 1909 годзе для частковай кансервацыі старажыт-нага ўмацавання былі адпушчаны невялікія срод-кі — 943 рублі. Будаўнікі раскідалі ненадзейныя ме-сцы муроў, а паверхні сцен абмазалі цэмептнай рош-чынай.
На дрэнную якасць кансервацыйных работ скар-дзіліся сучаснікі. У 1911 годзе беларускі археолаг Вандалін Шукевіч пісаў, што будаўнікі замуравалі байніцы на паўночнай сцяне, а цэментная нашлёпка —------------------—--------—------------------- 61
С начала XX столетня псторней замка пнтересо-вался также М. Шпмелевпч (полное нмя нензвест-но). В 1906 году в сборннке «Вшіенскіій календарь» он напечатал статью «Город Лнда н Ліідскпй замок», которую нспользовалп потом многне нсследователн.
В 1909 году для частпчной консервацнн древнего укреплення былн выделены небольшне средства — 943 рубля. Строптелн разобралп ненадежные места каменной кладкп, а поверхностн стен обмазаліі для сохранностп цементным раствором.
На плохое качество консервацпонных работ ука-зывалн современшікн. В 1911 году белорусскяй ар-хеолог Вандаліш Шукевнч піісал, что строптелп за-ложнлн камнямн бойннцы на северной стороне н цементная обмазка на стенах стала прнтягнвать вла-
Остаткн северо-восточпой башнн н главного входа в замок. Конец XIX-—начало XX в. Архйвный снймок
на сценах стала прыцягваць вільгаць, што разбурала вонкавыя паверхні муроў.
У час першай сусветнай вайны, а таксама рэвалю-цыі і грамадзянскай вайны замак не быў пашко-джаны.
У 20-ыя гады, калі па Рыжскаму пагадненню За-ходняя Беларусь трапіла пад уладу буржуазнай По-льшчы, лідскія муры крыху паднавілі польскія рэстаўратары. Яны злучылі каменнай агароджай за-ходнюю і паўднёвую сцены, часткова залажылі раз-бураны паўднёва-ўсходні кут і замуравалі бакавыя ўваходы. На месцы парушанага паўночна-заходняга вугла з’явіліся драўляныя вароты, праз якія можна было трапіць на замкавы падворак. Улетку тут ча-ста спыняўся вандроўны цырк альбо звярынец, а зі-мой пасярэдзіне двара ставілі ёлку і залівалі каток.
Летам 1929 года замак вывучаў вядомы беларускі
62 --------
гу, которая разрушала наружные поверхностн стен.
Во время первой мнровой войны, революцян, a также гражданской войны замок не был поврежден.
В 20-е годы, когда по Ряжскому договору Запад-ная Белоруссня попала под власть буржуазной Поль-пш, Лндскяй замок подновплн польскпе реставрато-ры. Онн соеднннлн каменной оградой западную п южную стены, частнчно восстановялн поврежденный юго-восточный угол н заложнлп боковые входы. На месте разрушенного северо-западного угла появнлясь деревянные ворота, через которые можно было по-пасть на замковое подворье. Летом здесь останавля-вался бродячнй цярк нлн зверннец, а знмой посредн двора ставнлн елку н залявалн каток.
Летом 1929 года замок пзучал язвестный белорус-скнй художннк Язеп Дроздовпч н посвятнл ему аль-бом зарнсовок. Заслужпвают внпмання такпе его ра-боты, как «Впд замчшца с юго-западной стороны» н
мастак Язэп Драздовіч і прысвяціў яму альбом за-малёвак. Самыя вартыя з іх аркушы — «Выгляд зам-чышча з паўднёва-заходняга боку» і «Паўночна-за-ходняя сцяна замка». На першым малюнку — стара-жытнае мураванае ўмацаванне лёгка ўзвышаецца над вакольнымі хатамі, пануе над мясцовасцю. Вель-мі пластычна пададзена паўночная сцяна забудовы з цікавым пярэднім планам. На ўзгорку пры замка-вым муры ўзнялі гарызантальна выцягнутыя кроны дзве старыя сасны, што нагадваюць італьянскія пі-ніі. Унізе, каля дарогі, стаіць студня з адмысловай стрэшкай.
У верасні 1939 года жыхары Лідывіталі чырвона-армейцаў, якія вызвалілі Заходнюю Беларусь з-пад улады буржуазна-памешчыцкай Польшчы. 22 сту-дзеня 1940 года ўрад рэспублікі прыняў пастанову аб ахове ў заходніх абласцях БССР помнікаў рэва-
«Северо-западная стена замка». На первом рнсун-ке — древнее каменное укреплешіе возвышается над блнзлежанцімн домамн, как бы царнт над окрестно-стью. Очень пластячно выппсана северная стена за-стройкн, янтересен ее передшій план. На холме воз-ле замковых стен поднялн горнзонтально вытянутые кроны две старые сосны, напомннаюіцне нтальян-скне пнння. Вннзу, около дорогн, стонт колодец co своеобразным навесом.
В сентябре 1939 года жптелн Лнды пряветство-валп красноармейцев, освободнвшпх Западную Бе-лоруссяю нз-под властн буржуазно-помеіцпчьей Полыші. 22 января 1940 года правнтельство респуб-лнкн пряняло постановленне об охране в западных областях БССР памятннков революцнн, нскусства, древностн н сохранешш архнвов. Лядскяй замок по-лучнл статус памятннка архнтектуры.
В шоне 1941 года на Лнду посыпалнсь фашяст-
люцыі, мастацтва, старажытнасці і захаванні архі-ваў. Лідскі замак атрымаў статус помніка архітэк-туры.
У чэрвені 1941 года на Ліду пасыпаліся фашысц-кія бомбы. Мясцовыя жыхары расказвалі, што апы-нуўшыся у горадзе, захопнікі спачатку трымалі ў зам-ку ваеннапалонных, а потым зрабілі там складьі бое-прыпасаў. У 1944 годзе, калі вораг ужо адступаў на захад, тут неаднойчы ўзрываліся снарады, але сцен умацавання яны не пашкодзілі. Калі ж савецкія вой-скі вызвалілі горад, то замкавы двор увесь быў па-крыты глыбокімі варонкамі, паўсюдна валяліся сна-рады і міны. Даволі многа іх ляжала ў ямах, засыпа-ных зямлёй. 3 гэтымі «падарункамі» апошняй вайны і сутыкнуліся пазней археолагі. He раз ім даво-дзілася спыняць раскопкі і выклікаць сапёраў. Так, у 1978 годзе было знойдзена 150 снарадаў і 8 міна-
скне бомбы. Местные жнтелн рассказывалн, что за-хватчнкн держалн в замке военнопленных, потом превратялн его в склад боепрппасов. В 1944 году, когда враг уже отступал на запад, здесь часто рва-лнсь снаряды, но стены укреплення осталнсь непо-врежденнымн. Когда же советскпе войска освободнліг город, замковый двор весь был укрыт глубокямн во-ронкамп, повсюду валялнсь снаряды н мяны. Много нх лежало н в прнсыпанных землей ямах. С этпмн «подаркамп» последней войны столкнулнсь позже археологн. He раз нм прнходнлось прностанавлнвать раскопкн н вызывать саперов. Так, в 1978 году было найдено 150 снарядов н 8 мянометных мпн, много патронов н взрывателей. Еіце болыпе снарядов об-наружено в 1986 году. Только в одном нз котлованов нх насчяталн около пятнсот. Прпшлось на целый месяц прервать раскопкя н реставрацнонные ра-боты.
мётных мін, шмат патронаў і ўзрывальнікаў. Яшчэ большую колькасць снарадаў паднялі з зямлі ў 1986 годзе. Толькі ў адным з катлавапаў іх налічы-лі з паўтысячы. Прыйшлося на цэлы месяц адтэр-мінаваць раскопкі і рэстаўрацыйныя работы.
Пасля вайны на архітэктурныя вартасці замка звярталі ўвагу розныя даследчыкі. Адзін з першых пасляваенных навуковых артыкулаў, непасрэдна прысвечаных гэтаму помніку, быў напісаны А. Па-леесам у 1947 годзе і надрукаваны ў часопісе «Бе-ларусь».
У 1953 годзе Лідскі замак увайшоў у спіс пом-нікаў архітэктуры рэспублікі, якія былі ўзяты пад дзяржаўную ахову.
Калі ў верасні 1967 года ЦК КПБ і Савет Міні-страў БССР прынялі Пастанову аб правядзенні пе-адкладных рамонтна-рэстаўрацыйных работ на пом---------------------------------—---------------- 65
После войны архятектурные достопнства замка прпвлекалп вніімашіе многях лсследователей. Одна пз первых послевоенных научных статей, непосред-ственно посвяіценная этому памятняку, была лапп-сана А. Палеесом в 1947 году н напечатана в журна-ле «Беларусь».
В 1953 году Ллдскпй замок вошел в чясло памят-ннков архятектуры республлкп, которые былн взя-ты под охрану государства.
Когда в сентябре 1967 года ЦК КПБ л Совет Мп-нястров БССР прннялн постановленяе о проведенлп неотложных ремонтно-реставрацпонных работ на oö^eKTax лсторпл л архптектуры, то рулны Лпдско-го замка попалп в утвержденный докумепт под по-мером 13.
Впервые археологлческле псследованля на зам-ковом дворе началлсь в 1970 году под руководством Мпхапла Ткачева. Около башен замка заложллп
ніках гісторыі і архітэктуры, то руіны лідскіх муроў трапілі ў зацверджаны дакумент пад нумарам 13.
Упершыню археалагічныя доследы на замкавым падворку пачаліся ў 1970 годзе пад кіраўніцтвам Міхася Ткачова. Каля вежаў замка заклалі шурфы. Высветлілася, што паўднёва-заходняя вежа болып ранняя. Ад яе часткова захаваўся падмурак таўшчы-нёй тры метры. Ткачоў выказаў меркаванне, што другая вежа была ўзведзена альбо пасля 1384 года, альбо на мяжы XIV—XV стагоддзяў. Яго датыроў-ка пацвердзілася ў выніку далейшых даследаван-няў. Вучоны таксама прасачыў, што ўмацаваная за-будова стаіць на выспе са жвіру, пяску і камення.
У 1974 годзе на тэрыторыі замка 12 невялікіх шурфоў заклаў Яраслаў Звяруга. Але тут даслед-чыку не пашанцавала. Ва ўсіх шурфах, зробле-ных па перыметру сцен на адлегласці 10 метраў
шурфы. Выяснплось, что юго-западная башня более ранняя. Частнчно сохраннлся ее фундамент толіціі-ной трн метра. Ткачев высказал мненяе, что другая башня была возведена нлн после 1384 года, нлп на рубеже XIV—XV столетнй. Его датнровка подтвер-днлась в результате дальнейшпх нсследованпй. Уче-ный также предположял, что укрепленное сооруже-нне стоііт на насыпн нз речного песка, камня іі гра-вня.
В 1974 году на террнторпн замка 12 небольпшх шурфов заложял Ярослав Зверюго. Но тут псследо-вателю не повезло, так как во всех шурфах, сделан-ных по перяметру стен на расстояняп 10 мет-ров от ннх, находялся перемешанный кулыур-ный слой.
...Шло время. С каждым годом все хорошела Лп-да. На ее улпцах однн за другпм сталн появляться многоэтажные жнлые дома. Рядом с замком вырос-
Замкавы двор (фрагмент). 60—70-ыя гады
Замковый двор (фрагмент). 60—70-е годы
Паўночна-ўсходні кут замка. 60—70 ыя гады
Северо-восточный утол замка. 60—70-е годы
Рэшткі заходняй замкавай сцяны. 60—70-ыя гады
Остаткя западной стены замка. 60—70-е годы
I ВдЖмІх:

Праект рэстаўрацыі Лідскага замка.
Аўтар С. Вагласаў
ад іх, знаходзіўся перамешаны культурны слой.
...Ішоў час. 3 кожным годам прыгажэла Ліда. На яе вуліцах адзін за адным вырасталі шматпавярхо-выя жылыя дамы. Побач з замкам узнялася дзевя-ціпавярховая гасцініца, крыху далей — высотны гмах інтэрната для будаўнікоў.
На фоне новай забудовы сумна выглядалі зам-кавыя муры, ад якіх час ад часу адвальваліся і каціліся ўніз вялікія камяні. Заходняя сцяна нахілі-лася ў бок дарогі, дзе несціхана стаяў гул цяжкава-гавага аўтатранспарту. На замкавым двары «гаспа-дарыў» будаўнічы трэст, які прыстасаваў яго пад невялікі стадыён.
ла девятнэтажная гостнннца, чуть далыпе — высот-ное зданпе обіцежнтня стронтелей.
На фоне новой городской застройкн грустно вы-гляделн замковые стены, от которых время от вре-менн отвалнвалнсь н катнлнсь вшіз болышіе камнн. Западная стена наклоннлась в сторону дорогн, где не замолкал гул большегрузного автотранспорта. Замковый двор прнспособпл под стаднон строіітель-ный трест.
Памятннк в центре большого города надо было спасать.
Первый заказ от Лндского горнсполкома на кон-сервацню стен замка прншел в Спецнальные науч-но-реставрацііонные мастерскпе Мнннстерства куль-туры БССР в 1975 году. Результаты проведенных
Проект реставрацнн Лндского замка. Автор С. Вагласов
Помнік ў цэнтры вялікага горада трэба было ра-таваць.
Першы заказ ад Лідскага гарвыканкома на кан-сервацыю муроў прыйшоў у Спецыяльныя навуко-ва-рэстаўрацыйныя майстэрні Міністэрства культу-ры БССР у 1975 годзе. Закладзеныя ў верасні 1976 года архітэктурна-археалагічныя шурфы, а таксама шматлікія гістарычныя крыніцы паказалі ўнікаль-насць гэтага шэдэўра беларускага дойлідства. Тады навуковы кіраўнік рэстаўрацыйных работ, архітэк-тар Сяргей Багласаў прапанаваў свой варыянт поў-най адбудовы замка і актыўнага прыстасавання яго для сучасных культурных патрэб горада. Праект быў абмеркаваны і зацверджаны на пасяджэнні Лідскага гаркома партыі і гарвыканкома. Мясцовыя ўлады вы-даткавалі патрэбныя грашовыя сродкі для здзяйснен-ня задумы.
72 ------------------------------------------------—
в сентябре 1976 года архіітектурно-археологпческнх нсследованнй, а также многочпсленные нсторпческпе матерналы подтверднлн уннкальность этого шедевра белорусского зодчества. Тогда научный руководіггель реставрацнонных работ архнтектор Сергей Багласов предложнл свой варпант полного восстановлення зам-ка іі актнвного прнспособлення его к современным культурным потребностям города. Проект был прн-нят Лпдскнм горкомом партпн н горнсполкомом. Местные властн выделнлн необходнмые денежные средства для осуіцествлення задуманного. Но сведе-ннй о памятннке, которые собраліі нсторнкн, не хва-тало для разработкн детального проекта. Понадобн-лнсь шнрокомасштабные археологнческяе нсследо-вання.
В 1977—1978, а также в 1980 н 1985 годах раскоп-кн в замке проводпл автор. В 1977 году полностью былн вскрыты остаткн обепх башен, а также неко-
Каб распрацаваць дэталёвы праект рэстаўрацыі, тых звестак, якія сабралі гісторыкі, не хапала. Па-трабаваліся значныя археалагічныя даследаванні.
У 1977—1978, а таксама ў 1980 і 1985 гадах рас-копкі ў замку праводзіў аўтар. У 1977 годзе былі цалкам ускрыты рэшткі абедзвюх вежаў, знойдзены астаткі некаторых драўляных пабудоў на замкавым двары, вызначана месца, адкуль пачьшаўся роў пе-рад паўночнай замкавай сцяной. Усе археалагічныя і рэстаўрацыйныя работы выконвалі студэнты будаў-нічага атрада імя В. I, Пічэты (першага рэктара БДУ), сфарміраванага на гістарычным факультэце універсітэта. Будучыя гісторыкі працавалі самаадда-на. Асабліва цяжка даваліся раскопкі паўночна-ўс-ходняй вежы, рэшткі якой былі завалены вялізнымі валунамі. Тысячы камянёў вынесла адтуль за два ме-сяцы брыгада студэнтаў з сямі чалавек.
торых деревянных строенпй на замковом дворе, обо-значено место, откуда начпнался ров перед северной замковой стеной. Все археологяческне н реставрацн-онные работы выполнялп студенты стронтельного отряда нменп В. II. Пнчеты (первого ректора БГУ), сформпрованного на псторнческом факультете уня-верснтета. Будуіцне нсторнкн труднлпсь самоотвер-женпо. Особенно тяжело давалнсь раскопкп северо-восточной башнп, остаткп которой завалплп боль-шпе валуны. Тысячп камней вынесла оттуда за два месяца брнгада студентов нз семн человек.
Выяснплось, что башня сохрашілась на высоте от 4 до 8 метров. Во всех ее углах пмелнсь остаткн кре-стового нервюрного свода. Однако уцелевшпе стены находялнсь в очень плохом состоянпп: кнрішч кро-пшлся н осыпался прямо на глазах. Поэтому сразу была сделана консервацпя откопанных стен.
Значнтельные работы велнсь в замке в 1978 году.
Высветлілася, што вежа захавалася на вышыні ад 4 да 8 метраў. Ва ўсіх яе кутах меліся астаткі крыжовага нярвюрнага сутарэння. Аднак муроўка ацалелых сцен знаходзілася ў вельмі дрэнным ста-не, цэгла крышылася і высыпалася літаральна на вачах. Таму адразу зрабілі кансервацыю адкапаных Муроў.	„	- ЛП70 „
Значныя даследаванні ў замку вяліся ў 1У/о го-дзе. Уся тэрыторыя старажытнага ўмацавання ўмоў-на разглядалася як адзін вялікі раскоп. Двор раз-білі з дапамогай тэадаліта на квадраты памерам 4x4 метры, кожны з якіх пры неабходнасці раскоп-ваўся як асобны шурф. У розных месцах замкавага падворку пазначаліся спецыяльныя ахоўныя зоны, дзе культурны слой павінен быў захоўвацца для бу-дучых даследаванняў. (Забягаючы наперад, трэба сказаць, што пасля таго, як у гэтых месцах у 1985
74 -------------------------------------------
Вся террнторпя древнего укрепленпя условно рас-сматрявалась как однн болылой раскоп. Двор разбп-вался на квадраты (4X4 метра), каждый яз которых прп необходнмостн раскапывался как отдельный шурф. В разных местах замкового подворья опреде-лялпсь спецнальные охранные зоны, где кулыурный слой должен был сохраняться для будуіцнх нсследо-ваняй. (Забегая вперед, надо сказать, что после то-го как в 1985—1986 годах здесь обнаружнлп боль-шое колнчество артяллерпйскнх снарядов, от перво-начального провкта прншлось отказаться, п поэтому ранее обозначенные участкя также былн почтн пол-яостью раскопаны.)
В 1978 п 1980 годах во время расчнсткн остатков основных строеннй на замковом дворе откопалн два колодца. ІІзученне культурного слоя двора позже (в 1986—1987 годах) продолжнл Алесь Кравцевяч. Он вскрыл часть сохранявшегося фундамента деревян-
1986 гадах знайшлі шмат снарадаў, ад першапачат-ковага праекта давялося адмовіцца, і вызначаныя ўчасткі таксама былі раскапаны.)
У 1978 і 1980 гадах пры расчыстцы астаткаў асноўных паоудоў на замкавым двары адкапаны дзве студні. Вывучэнне культурнага слоя двара пазней (у 1986—1987 гадах) прадоўжыў Алесь Краўцэвіч. Ен выявіў рэшткі падмуркаў драўлянага будынка, што стаяў асобна ў паўночнай частцы падворка.
У вьшіку раскопак знойдзена шмат каштоўных матэрыялаў, якія ляглі ў аснову праекта аднаўлен-ня Лідскага замка.
Летам 1978 года для вядзення рэстаўрацыі быў створаны вытворчы ўчастак. Сюды прыйшлі мясцо-выя рабочыя, узначаліў іх майстар Іосіф Мацейка.
Амаль кожны дзень, нягледзячы на сваю заня-тасць, заходзіў у замак Уладзімір Логаш, што тады --------------—--------------------------------— 75 ного строеняя, что стояло отдельно в северной частп подворья.
Прн раскопках найдено много ценных матерпалов, что леглн в основу проекта реставрацпн Лндско-го замка.
Летом 1978 года для веденпя восстановнтельных работ был создан пронзводственный участок. Сюда прншлп местные рабочяе, которых возглавпл мастер Носнф Матейко. Почтн каждый день, несмотря на свою занятость, бывал в замке Владнмнр Логаш, тогдашннй председатель горясполкома. He раз помо-гал он технпкой, обраіцался на строятельные заводы Лнтвы за спецнальным кнрппчом н волннстой чере-ппцей. Н дело пошло. Одна за другой возрождаются стены древнего замка. В настояіцее время уже вос-становлена северо-восточная башня.
He обошлось п без ошпбок. Весной 1986 года нео-жнданно обвалнлась часть отреставрнрованной запад-
быў старшынёй гарвыканкома. He раз дапамагаў ён тэхнікай, звяртаўся на будаўнічыя заводы Літвы за спецыяльнай вялікапамернай цэглай і хвалістай да-хоўкай. I справа пайшла. Адзін за другім аднаўля-ліся колішнія муры. Сёння паўночна-ўсходняя вежа ўжо ўзнялася над сценамі замка.
He абышлося і без памылак. Вясной 1986 года раптоўна абваліўся кавалак адноўленай заходняй сцяны. Як высветлілася, работы па яе рэстаўрацыі вяліся ў марозы, і рошчына не змацавала каменні належным чынам. Таму зараз у зімовы перыяд за-мак не аднаўляецца.
Непазнавальна змянілася ў апошні час і гарад-ская тэрыторыя вакол замка. 3 паўночнага боку рас-кінулася вялікая плошча, самая прыгожая ў гора-дзе. Спынены рух цяжкавагавага транспарту каля заходняй сцяны замка.
ной стены. Выясннлось, что работы по ее восстанов-леншо велпсь в мороз п раствор не скреппл камнн должным образом. Поэтому теперь в знмннй пернод реставраціія старннного сооруженпя прекраіцается.
Неузнаваемо пзменнлась в последнее время н го-родская террнторня вокруг замка. С северной сторо-ны раскянулась большая плоіцадь, самая краспвая в городе. Возле западной стены древнего укрепленпя запрегцен проезд большегрузного транспорта. Чтобы сохраннть постепенный переход от современной вы-сотной застройкн к памятннку XIV столетпя, перед замком оставлены трн небольшях кяршічных двухэ-гажных дома. Однн нз ннх уже восстановлен. По-крытый красной черпнцей, он хорошо смотрнтся ле-том на фоне зеленого газона.
Какнм же будет Лндскнй замок после окончаняя реставрацнонных работ?
Уцелевшпе основные частн сооруження н собран-
Као^ захаваць паступовы пераход ад сучаснай вы-сотнай заоудовы да помніка XIV стагоддзя, перад ім пакінулі тры мураваныя невялікія двухпавярхо-выя дамы. Адзін з іх ужо адноўлены. Пакрыты чыр-вонай дахоўкай, ён добра глядзіцца ўлетку на фоне зялёнага газона.
Якім жа будзе Лідскі замак пасля рэстаўрацыі? Ацалелыя асноўныя часткі помніка і сабраныя гі-старычныя і археалагічныя матэрыялы дазволяць аднавіць сцены разам з баявой галерэяй, знешнія абрысы вежаў і інтэр’ер першага паверха паўноч-на-ўсходняй вежы. Астатнія памяшканні, для ад-раджэння якіх не стае гістарычных крыніц абста-лёўваюцца для размяшчэння музейнай экспазіцыі, прысвечанай гісторыі горада і замка. Ужо зараз рэ-стаўратары працуюць над знойдзепымі археалагіч-нымі экспанатамі. Частку металічных вырабаў
ные нсторііческне н археологнческне матерпалы по-зволят возроднть стены вместе с боевой галереей, внешшіе контуры башен н ннтерьер первого этажа северо-восточной башнп. Остальные помеіценіія, для восстановлення которых не достает ясторяческпх све-деннй, будут оборудованы для размеіценпя музейной экспозяцнн, посвягценной нсторнн города н замка. Уже сейчас реставраторы работают над археологп-ческпмп находкамн. Часть металлнческнх предметов расчнстнл н законсервпровал Евгеннй Улезло, нскус-ствовед Майя Яннцкая сделала графнческую рекон-струкціію стеклянных нзделнй, а студенты кафедры керамнкя театрально-художественного ннстнтута под руководством опытного преподавателя Владнмпра Угрлновпча восстановнлп большое колнчество кафе-ля н разлнчной посуды.
Терряторню замкового двора предполагается прп-способнть под нсторнко-археологнческяй музей с по-
расчысціў і закансерваваў Яўген Улезла, мастацтва-знаўца Майя Яніцкая зрабіла графічныя рэканструк-цыі шклянога начыння, а студэнты кафедрьі керамі-кі тэатральна-мастацкага інстытута пад кіраўніцтвам вопытнага выкладчыка Уладзіміра грыновіча ад-навілі вялікую колькасць кафлі і рознага посуду.
Тэрыторыя замкавага двара будзе прыстасавана пад гісторыка-археалагічны музей з^паказам на мяс-цовасці планаў былой драўлянай забудовы. А ў цэн-тральнай частцы падворка размесціцца адкрыты га-радскі тэатр, дзе летам будуць гучаць народныя пес-ні, праходзіць фестывалі і гарадскія святы.
8 —------—--------------—----—----------------- '
казом на местностп планов былой деревянной за-стройкп. А в центральной частіі двора разместнтся городской театр, где летом будут звучать народные песнп, проходпть фестпвалп п празднпкп города.
ЛІТАРАТУРА
Багласов С. Г., Трусов 0. А. ІІсторпко-архптек-турные нсследовання п реставрацня Лндского замка Ц Bonn архнтектуры Лнт. ССР, 1981.— Вып. VII.
Здаповнч Н. Л. 0 некоторых вндах неполнвной посу-ды окнслятельного обжнга Лндского замка // Древнеруссков государство н славяне. Мн., 1983.
Каханоўскі Г. А. Археалогія і гістарычнае края* знауства Беларусі ў XVI —XIX стст. Мн., 1984.
Л і с A. С. Вечны вандроўнік. Мн., 1984.
П а л е е с А. Замак у Лідзв Ц Беларусь. 1947. № 10.
Ткачоў М. А. Лідскі замак // Помнікі гісторыі і куль-туры Беларусі. 1971. № 2.	J
Т к а ч о ў М. А. Замкі Беларусі. Мн., 1977.
Ткачоў М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII —XVIII стст. Мн., 1978.
Трусаў A. А. Архітэктурна-археалагічнае даследаван-?п„„Ч?к?га замка Н Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1979. № 4.
Трусаў A. А. Зброя Лідскага замка Ц Помнікі гісто-рыі і культуры Беларусі. 1980. № 2.
і ost’ V?	А‘ А' Лідскі замак // Мастацтва Беларусі.
ІУо/. 1.
Трусаў A. А., Краўцэвіч A. К., Сагановіч Г. М. Мета-Зх Раск°пак Лідскага і Мірскага замкаў " ВеСф АН БССЕ Серыя ^«мадскіх
Трусаў Ä. А., Угрыновіч У. В. Тыпалогія і хра-налогія лідскан кафлі//Помнікі мастацкай культуры Бела-русі: Новыя даследаванні. Мн., 1989.
Шнмелевнч М. Город н Лндскнй замок Ц Внленскпй календарь. Внльно, 1906.
1980 НІЦКЭЯ М' М’ Вытокі шклаРобства Беларусі. Мн.,
Трусаў A. A.
T 77 Старадаўніх муроў адраджэнне = Древннх стен возрожденяе: Мінулае і сучаснасць Лід. зам-ка.— Мн.: Полымя, 1990.— 79 с.: іл. — (Помні-кі беларус. дойлідства).
ISBN 5-345-00307-6.
Апавядаецца пра багатую гісторыю унікальнага помніка старажытнасці — Лідскага замка, своеасаблівага ваенна-аоа-рончага збудавання XIV—XVII стагоддзяў, пра яго сенняшні дзень і далейшы лёс.
Адрасуецца масаваму чытачу.
4902020000-010 (
ТМ 306 (03) — 90
ББК 85.113(2)1
Научно-популярное нзданне
ТРУСОВ Олег Анатольевнч
ДРЕВННХ СТЕН ВОЗРОЖДЕНПЕ
ПРОШЛОЕ II НАСТОЯІЦЕЕ ЛНДСКОГО ЗАМКА
Мннск, нздательство «Полымя»
Н а белорусском н русскомязыках
Загадчыца рэдакцыі Т. Г. Мінчукова Рэдактар В. I. Дрозд Малюнкі У. Н. Кіслага
Слайды В. В, Сасноўскага Фотаздымкі аўтара, В. А. Карбоўскага, В. I. Ждановіча, У. Угрыновіча Мастацкі рэдактар Л. I. Бятанаў Тэхнічны рэдактар В. У. Кузьміна Карэктары Л. I. Жылінская, Я. А. Лукошка
ІБ Ха 673
Здадзена ў набор 15.06.89. Падпісана да друку 12.01.90. AT 12659.
Фармат ТОХІОО'/зг. Папера друк № 1. Гарнітура звыча^ная новая. Высокі друк. Ум. друк. арк. 3,22. Ум. фарб.-адб7 31Ул-выд. аря. 3,31. Тыраж 20 000 экз. Выд. № 5561. Зак. 2717 Цана 20 к.
Выдавецтва «Полымя» Дзяржкамдруку БССР. 220600. Мінск, пр. Ма-шэрава, 11.	.	_.	.
Мінскі ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга паліграфкамоінат MB1IA імя Я. Коласа. 220005, Мінск, Чырвоная, 23.
20 к.
Лідекі мураваны замак — адзін з самых вя-лікіх »а тэрыторыі Беларусі. Гістарычны лёс гэтага абарончага збудавання, будаўніцтва якога прыпадае на 30-ыя гады XIV стагод-дзя, надзвычай складаны...