Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў

Швэдаі ў гісторыі й купьтуры беларусаў

Andrei Kotliarchuk

Swedes in Belarusian history and culture

Андрэй Котлярчук

Швэдаі Ў гісторыі й купьтуры беларусаў

Менск Энпыклапедаікс 2002

ББК 63.3(4Беі):63.3ж(4Швэ) К 29

УДК 008(476):008(485)

Навуковыя рэцэнзэнты:

прафэсар Свэн Густаўсан (Упсольскі ўнівэрсытэт); доктар Барбара Торнквіст-Плева (унівэрсытэт Люнду).

За думкі, выказаныя ў гэтай кнізе, нясе адказнасьць вылучна яе аўтар.

Котлярчук, А. Швзды ў гісторыі й культуры беларусаў. Мн.: Выдавецтва «Энцыклапедыкс», 2002. 296 с.

Кніга апісвае гісторыю беларуска-швэдзкіх дачыненьняў зь Сярэднявечча і па сёньняшні дзень. Шырака асьвятляюнна пытаньні, якія дагэтуль не атрымалі належнага разгляду швэдзкага культурнага ўплыву на старажытнае Полацкае княства, характару гаспадарчай дзейнасьці вікінгаў на старажытных беларускіх землях, падзеяў Вялікай Паўночнай вайны на тэрыторыі нашай краіны.

Прызначана для ўсіх, хто цікавіцца мінуўшчынай роднай зямлі.

ISBN 985-6599-58-X

Выданьне было зьдзейсьненае пры падтрымцы Швэдзкага інстытуту

ISBN 985-6599-58-X

© Котлярчук, А.2002

ЖОНЦЫ КАЦІ ПРЫСЬВЯЧАЮ

Зьмест

Прадмова.............................................................. к

Ад аўтара.............................................................. х

Падзякі................................................................ хіі

Храналягічная табліца........................................ хііі

Сьпіс ілюстрацыяў.............................................. xvii

1. Час вікінгаў у Беларусі: канец IX пачатак XIII ст 1

1.1.     Скандынаўская калянізацыя Вялікага Ўсходнягашляху   1

1.2.           Скандынаўскія цэнтры на абшарах Беларусі:

Полацак, Маскавічы, Пруднікі, Гнёздава/Сьвінецак    7

1.3...... Вараскія знаходкі на абшарах Беларусі 26

1.4. Полацак і Полацкае княства ў скандынаўскіх сагах          37

1.5................... Вікінгі ў беларускім фальклёры 40

1.6. Скандынаўская тапаніміка беларускай зямлі         44

1.7.     Скандынаўскі ўплыў на старажытнабеларускую культуру           46

2. Раньні Новы час.............................................. 59

2.1.     Швэдзкае каралеўства й Вялікае Княства Літоўскае ў канцы XVI пачатку XVIII ст............................................... 59

2.2. ВКЛ і Швэцыя ў 1600 1629 гг.: бітва за Інфлянты   68

2.3.     Кейданская унія 1655 г. паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Швэцыяй      74

2.4.     Паміж молатам і кавадлам: Беларусь у Вялікай Паўночнай вайне. Паход Карла XII па Беларусі (1702-1708)....... 88

2.5................................................ Швэдзкі лягер у Магілёве 109

2.6......................................... Швэдзкая катастрофа пад Лясной     120

2.7................................................................. Швэды на землях Беларусі. Грэгэр Лаўрэн Барастус..................... 128

2.8.      Беларусь і Летува ў швэдзкай навуковай думцы другой паловы XVI пачатку XVIII ст............................................ 136

Зьмест

2.9.           Беларусь пачатку XVIII ст. вачыма швэдзкіх жаўнераў... 145

2.10....................... Беларусіка ў зборах Швэцыі           155

3. Вобраз швэда ў беларускай культуры ......... 163

3.1.............................................. Швэд-чараўнік           163

3.2....... Швэды ў рэлігійных легендах беларусаў           167

3.3........................... Швэдзкія скарбы й курганы           176

3.4...... Карл XII у народнай культуры беларусаў           182

3.5................... Прыказкі беларусаў пра швэдаў           189

3.6.................... Швэдзкая тапаніміка ў Беларусі           194

3.7...... Вобраз швэдаў у беларускай літаратуры           196

4. Швэдзка-беларускія дачыненьні ў Новы й Навейшы час 214

4.1.      Першая манаграфія пра гісторыю беларуска-швэдзкіх дачыненьняў: Яўстах Ганоры Тышкевіч і ягоныя

«Лісты аб Швэцыі» (1846)............................ 216

4.2.           Суполка «Беларуская Грамада» ў Швэцыі (1948-1975) .. 221

4.3.... Швэдзкая літаратура ў сучаснай Беларусі           224

4.4.           «Швэцыя» ў Беларусі й «Беларусь» у Швэцыі: агляд

сучасных культурных і гуманітарных дачыненьняў      226

Крыніцы й бібліяграфія..................................... 231

Асабовы паказьнік............................................ 243

Геаграфічны паказьнік..................................... 250

Summary in English............................................ 258

Contents in English............................................. 270

Кождому бовем потребная есть реч о своей ойчнзне знатн н нншым пытаючым сказатн, бо своего роду незнаючых людей за глупых почнтають.

ХВЯДОС САФАНОВІЧ, 1672 БЕЛ АРУ СК А-ЎКРАІНСКІ ГІСТОРЫК

via

Foreword

It is a great pleasure to present this publication about the historical links between Belarus and Sweden. It is the first book of this kind in Belarusian to have been given financial support by the Swedish Institute.

One of the author’s aims is to stimulate interest in our common past among academics, students and those with a general interest in history in both countries.

Over the years, the Swedish Institute has built up a flourishing coope­ration with Belarusian partners in a whole range of fields, not least the cultural and academic sectors.

It is my hope that this book will prove to be interesting and thought­provoking reading and will serve as an informative background source for discussion. In this way it can help to build a bridge from the common past to the common future of our two countries.

Прадмова

Зь вялікім задавальненьнем прадстаўляю гэтае выданьне, якое асьвятляе гістарычныя дачыненьні паміж Беларусьсю й Швэцыяй. Фінансавую падтрымку кнігі, першай працы на беларускай мове падобнага кшталту, ажыцьцявіў Швэдзкі Інстытут.

Адной з аўтарскіх мэтаў было жаданьне абудзіць зацікаўленасьць дасьледнікаў, студэнтаў і аматараў гісторыі абедзьвюх краінаў да нашай супольнай мінуўшчыны.

Швэдзкі Інстытут за апошнія гады навязаў узаемавыгаднае супрацоўніцгва з шэрагам беларускіх партнэраў у розных напрамках ад падтрымкі культурных праектаў да заахвочваньня навуковых кантактаў.

Спадзяюся, што кніга будзе сур’ёзнай і разам з тым цікавай чытанкай, а таксама створыць падставы для ўзаемазацікаўленай дыскусіі. У гэтым выпадку праца дапаможа пабудаваць мост паміж супольным мінулым і супольнай будучыняй нашых краінаў.

ERLAND RINGBORG

DIRECTOR-GENERAL, SWEDISH INSTITUTE

Ад аўтара

Балтыцкае мора па-швэдзку называецца Östersjön Усходняе мора. Швэдзкая дзяржава пэрыяду свайго росквіту імкнулася палітычна, эканамічна й культурна дамінаваць на ўсходзе Балтыкі. Паміж швэдзкімі й беларускімі землямі ў IX пачатку XIII ст. і XVII пачатку XVIII ст. існавалі моцныя сувязі. Але былі яны заўсёды асымэтрычныя. Апошняе значыць, што швэды (скандынавы) былі актыўныя на нашых абшарах, але зрэдку хто зь беларусаў бачыў берагі Швэцыі. Таму гэтая кніга перадусім пра швэдаў.

3 часоў сярэднявечча швэды маюць моцную, трывалую, добра вядомую ў сьвеце дзяржаву. Беларуская дзяржаўная традыцыя дагэтуль невядомая ў Эўропе. У сваю пару старажытнае Полацкае княства й Беларуска-Летувіскае гаспадарства Вялікае Княства Літоўскае зазналі эру цяжкой крызы. У новы час беларусы зусім апынуліся ў стане недзяржаўных, «негістарычных» народаў.

Зьяўленьне на палітычнай мапе сьвету ў 1991 годзе дзяржавы Рэспубліка Беларусь было нечаканай для швэдзкага грамадзтва падзеяй. Менаваньне краіны ў швэдзкай мове Vitryssland(«Белая Расея», «White Russia») яшчэ больш заблытала сытуацыю, бо такой дзяржавы, прызнанай міжнароднай супольнасьцю, ніколі не існавала. Нярэдка нават адукаваныя эўрапейцы лічаць, што гісторыя Беларускай дзяржавы нейкім чынам зьвязана зь «белай» расейскай эміграцыяй. Караценькі пэрыяд існаваньня Беларускай Народнай Рэспублікі амаль што не пакінуў адбіткаў у эўрапейскай сьведамасьці.

Звычайна адукаваны швэд ведае пра Польшчу, Летуву, Латвію, Эстонію й Расею, але амаль нічога ня ведае пра Беларусь. Толькі апошнім часам, дзякуючы вострым палітычным пэрыпэтыям у Беларусі, а таксама спартовым посьпехам беларусаў (узяць хоць бы перамогу зборнай Беларусі па гакеі на Алімпійскіх гульнях у ЗША над зборнай Швэцыі), зацікаўленьне да гісторыі нашай краіны й яе народу пачынае расьці. Сёньня згодна з канцэпцыяй урадовай гуманітарнай агенцыі Швэдзкага Інстытуту Беларусь прызнана краінаю Балтыцкага абшару, стратэгічнай суседкай Швэдзкага каралеўства.

Ад аўтара

Зь іншага боку, беларусы амаль нічога ня ведаюць пра сучасную й былую Швэцыю. Ува ўяўленьнях беларусаў Швэцыя ёсьць экзатычнай, невядомай, «далёкай» у гістарычным сэнсе краінай. Са школьных падручнікаў і кніжак кожны беларус нешта ведае пра вікінгаў, пра паходы Карла XII па Беларусі. Сяляне яшчэ памятаюць паданьні пра швэдаў, швэдзкія скарбы й могілкі. Але пабытовых ведаў звычайна нестае, каб уявіць, наколькі моцныя гістарычныя повязі лучаць нашыя народы. Таму паўстала патрэба зрабіць гэтую кнігу, зь якой можна даведацца пра культурныя сувязі народаў, пра ролю швэдаў у беларускай гісторыі й кулыуры.

Кніга мае назоў «Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў». Гэта азначае, што ў ёй чытач сустрэне факты з жыцьця нашых продкаў ня толькі на абшарах сучаснай Беларусі, але беларусаў Віленшчыны, Беласточчыны, Смаленшчыны, Латгаліі.

Адзначу, што зробленая праца ня ёсьць вычарпальнаю. Мэта кнігі даць агульны агляд гісторыі беларуска-швэдзкіх дачыненьняў, які дапаможа будучым дасьледнікам вывучаць асобныя, болын канкрэтныя моманты. Маю надзею, што атрыманая інфармацыя будзе цікавай найперш студэнтам гуманітарных факультэтаў, работнікам турызму, недзяржаўных беларускіх і швэдзкіх арганізацыяў, усім зацікаўленым айчыннай гісторыяй. Спадзяюся, што кніга дапаможа ўсталяваць атмасфэру даверу, узаемапаразуменьня й сумоўя паміж звычайнымі прадстаўнікамі нашых народаў.

Каб пазьбегчы існаваньня двух сьпісаў літаратуры, усе кірылічныя прозьвішча трансьлітараваныя лацінкай. Апошняя лічба ў спасылцы заўжды азначае бачынку альбо нумар дакумэнту.

У дэмакратычных колах беларускага грамадзтва цяпер вельмі папулярны лёзунг інтэграцыі Беларусі ў Эўрапейскую супольнасьць. Але, каб лёзунг «Беларусь у Эўропу» з абсягу палітычнай рыторыкі перайшоў у палітычную рэчаіснасьць, усім нам трэба зразумець, на першы погляд, зусім простую рэч: што Беларусь да канца XVIII ст. была натуральнаю часткай эўрапейскай цывілізацыі, займаючы яе ўсходнія рубяжы. Спадзяюся, піто гэтая сьціплая праца таксама паспрыяе гэтай мэце.

Калі ласка, дасылайце свае заўвагі і парады аўтару:

andrej.kotljarchuk@sh.se

Andrej Kotlj archuk

Södertöms högskola M 315

Box 4101, 141 04, Huddinge, Sweden

Падзякі

Жонцы Каці, якая пераняла ўвесь клопат па гаспадарцы. Першаму навуковаму кіраўніку, прафэсару Аляксандру Сяргеевічу Мыльнікаву (Расея), які ў 1998 годзе моцна падтрымаў задумку праекту.

Швэдзкаму Інстытуту, які падтрымаў гадавы стаж аўтара ў Швэцыі й асабіста спадарыні Сусаньне Конча-Эммрых, дзякуючы ініцыятыве якой Швэдзкі Інстытут уфундаваў выданьне гэтай кнігі па-беларуску й дзеля Беларусі.

Доктару Ульле Біргегорд, прафэсару Свэну Густаўсану, доктару Міхалу Лягерскаму і ўсім супрацоўнікам Інстытуту Славістыкі ўнівэрсытэту Ўпсолы за стварэньне цудоўных умоваў працы. Асаблівая падзяка навуковым рэцэнзэнтам маёй працы: вядомаму славісту, кіраўніку Інстытуту Славістыкі ўнівэрсытэту Ўпсолы прафэсару Свэну Густаўсану й доктару Люндзкага ўнівэрсытэту Барбары Торнквіст-Плеве за каштоўныя парады.

Прафэсару Дэвіду Гаўнту, майму цяперашняму навуковаму кіраўніку, дырэктару школы Балтыцкіх і Ўсходнеэўрапейскіх дасьледаваньняў унівэрсытэту Паўднёвага Стакгольму, за дапамогу ў вызначэньні канцэпцыі працы.

Прафэсару Адаму Мальдзісу за шчырае спрыяньне навязваньню кантактаў у швэдзкім навуковым асяродку. Журналісту Марыі Сэдэрбэрг, кіраўнічцы «Беларускай Грамады» ў Швэцыі, за падтрымку, аптымізм і веру ў посьпех беларускай справы.

Прафэсару Стакгольмскага ўнівэрсытэту Інгмару Янсану за карысныя парады што да дзейнасьці вікінгаў у Беларусі.

Доктару Вітаўту Кіпелю (ЗША) і Эндр’ю Стыклі (Унівэрсытэт Паўднёвага Стакгольму) за карэгаваньне ангельскага рэзюмэ.

Пісьменьніку Сакрату Яновічу (Польшча) за арганізацыю першага беларуска-швэдзкага культурнага дыялёгу.

Усім зычліўцам беларуска-швэдзкага супрацоўніцтва за тое, што яны ёсьць.

АЎТАР

СТАКГОЛЬМ, 15 КРАСАВІКА 2002 ГОДУ

Храналягічная табліца

Каля 862

Каля 980

Сяр. IXпач. ХПІ ст.

1587

1592-1599

1593-1611

1600-1629

27 верасьня 1605

Час вікінгаў

Вараскі конунг Рурык аддае Полацак аднаму з сваіх ярлаў «мужоў». Першая гістарычная зьвестка пра найстаражытнейшае беларускае места.

Згодна з «Аповесьцяй мінулых гадоў» у Полацку пачынае княжыць вараг Рагвалод/Рагнвальд, а ў Тураве заснавальнік места вікінг Typ. Першая зьвестка пра Тураў другое старадаўняе места Беларусі.

Дзейнасьць вікінгаў у Беларусі, узьнікненьне скандынаўскіх калёніяў на землях крывічоў: Полацак, Маскавічы, Пруднікі. Гнёздава/Сьвінецак.

Раньні Новы час

Абраньне Жыгімонта Васы, сына караля Швэцыі Ёхана III, каралём польскім і вялікім князем літоўскім.

Пэрсанальная унія паміж Швэцыяй і Рэччу Паспалітай. Абедзьве дзяржавы й іх народы былі злучаныя пад уладай аднаго караля Жыгімонта Васы (1566-1632). Фармальна Жыгімонт Васа, застаючыся манархам усіх ліцьвінаў-беларусаў, лічыўся швэдзкім каралём да 1632 г.

Творчасьць у Вялікім Княстве Літоўскім паэталацініста швэда Грэгэра Ларсана.

Вайна паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Швэцыяй за Лівонію.

Перамога беларуска-польска-летувіскага войска над швэдамі пад Кіргольмам. Гетман польны ВКЛ беларускі магнат Ян Кароль Хадкевіч з Быхава атрымаў бліскучую перамогу пад Кіргольмам (Саласьпілсам) над швэдзкім войскам, ачоленым каралём Карлам IX Васам .

1626

19 студзеня 1627

1629-1710

18 траўня 1642

1655-1656

Ліпеньверасень 1655

20 ліпеня, 17 жніўня

1655

7 траўня 1657

1702-1708

15 лютага 1703

Першая дакладная швэдзкая мапа Беларусі й Летувы работы Андрэаса Бурэ.

Балдэнмойжскі сэпаратны мір паміж Вялікім

Княствам Літоўскім і Швэцыяй. Беларуска-летувіская шляхта на чале з канцлерам Лявом Сапегам і гетманам польным кальвіністам Крыштапам II Радзівілам насуперак інтарэсам Польшчы ўклала пагадненьне з каралём швэдзкім Густавам II Адольфам Васам пра спыненьне вайны й свабодны гандаль праз Рыгу.

Вялікае Княства Літоўскае й Швэцыя маюць супольную дзяржаўнаю мяжу ў Падзьвіньні. Выхад з друку першай швэдзкай дысэртацыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага аўтарства Ёханэса Пэтрэюса (Дорпат Тарту).

У часе Малой Паўночнай вайны Швэцыя займае Браслаўскі павет.

Кансультацыі гетмана ВКЛ Януша Радзівіла й канюшага Вялікага Княства Літоўскага, князя Слуцкага Багуслава Радзівіла пры пасярэдніцтве беларускіх купцоў Вільні й рыскіх купцоў з каралём швэдзкім Карлам X Густавам і губэрнатарам Лівоніі Магнусам дэ Ля Гарды наконт пераходу Вялікага Княства Літоўскага пад пратэктарат Швэцыі.

Кейданская унія паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Швэцыяй. Згодна зь ёй Вялікае Княства Літоўскае разрывала хаўрус з Польшчай і ўтварыла з Каралеўствам Швэдзкім адзіную фэдэратыўнаю дзяржаву.

Швэдзкае войска на чале з Карлам X Густавам займае Берасьце.

Вялікая Паўночная вайна ў Беларусі. Швэдзкае войска (каля 35 000 жаўнераў) тройчы спыняецца ў Беларусі (1702-1703, 1706, 1708), ведучы баявыя дзеяньні супраць Расеі.

Швэдзкая перамога каля мястэчка Салаты на Горадзеншчыне (швэдзкі назоў Saladen). Войска генэрала Адама Людвіка Левэнгаўпта разьбіла прарасейскія аддзелы беларуска-летувіскай шляхты на чале з Рыгорам Антоніем Агінскім.

3 лістапада 1703	Маніфэст Казімера Сапегі да Карла XII. Пераход вялізнай часткі беларуска-летувіскай шляхты пад швэдзкі пратэктарат.
11 студзеня 1706 Люты 1706	Карл XII бярэ Горадню. Пасьля перамогі швэдаў над каралём польскім Аўгустам II і расейскім войскам каля места Фраўштат (3.02.1706) беларуска-летувіская шляхта й месьцічы прысягаюць у Васілішках (Лідзкі павет) новаму вялікаму князю літоўскаму, хаўрусьніку Швэцыі, Станіславу Ляшчынскаму.
Люты-сакавік 1706 Сакавіктравень 1706	Галоўны табар швэдзкага войска на чале з Карлам XII спыняецца ў Жалудку. Карныя апэрацыі швэдаў на чале з генэралам Карлам Густавам Крэйцам у Заходняй Беларусі. Разбурэньне местаў і маёнткаў, якія належалі Радзівілам.
24 красавіка- 22 траўня 1706 8 лютага- 15 сакавіка 1708 18 сакавіка- 6 чэрвеня 1708 8 чэрвеня 1708	Галоўны табар швэдзкага войска на чале з Карлам XII спыніўся ў Пінску. Галоўны табар швэдзкага войска на чале з Карлам XII спыніўся ў Смургонях. Галоўны табар швэдзкага войска на чале з Карлам XII спыніўся ў Радашкавічах. Швэдзкае войска на чале з Карлам XII спынілася ў Менску.
3-4 ліпеня 1708	Швэдзкая перамога ў бітве пад Галоўчынам. Карл XII ўшчэнт разьбівае расейскі корпус генэрала Анікея Рапніна. Швэды бяз бою займаюць абшары Усходняй Беларусі.
7 ліпеня- 5 жніўня 1708 28 верасьня 1708	Галоўны табар швэдзкага войска на чале з Карлам XII спыніўся ў Магілёве. Параза швэдзкага корпусу Адама Людвіка Левэнгаўпта каля вёскі Лясная ад расейскага войска, ачоленага Пятром I. Зыход швэдаў зь Беларусі. Новы час
1846	Першая манаграфія пра гісторыю беларускашвэдзкіх дачыненьняў Яўстаха Тышкевіча.
Красавік 1916	Падчас канфэрэнцыі ў Стакгольме лідары сацыялдэмакратычнай партыі «Грамада» Іван Луцкевіч і Вацлаў Ластоўскі ўпершыню агучылі на міжнародным узроўні патрабаваньне незалежнасьці Беларусі.
1921	Швэдзкія вайсковыя аддзелы бяруць удзел у вырашэньні польска-летувіска-беларускага канфлікту з-за Вільні.
1948-1975	Дзейнасьць у Швэцыі «Беларускай Грамады» пад кіраўніцтвам Васіля Лукашыка.
14 студзеня 1992	Швэцыя адной зь першых краінаў сьвету прызнае незалежнасьць Беларусі.
1997	Выданьне першай на швэдзкай мове навуковай манаграфіі Барбары Торкнвіст-Плева з гісторыі й культуры Беларусі.
1998	Аднаўленьне дзейнасьці «Беларускай Грамады» ў Швэцыі пад кіраўніцтвам Марыі Сэдэрбэрг.
1999	Вядомы швэдзкі журналіст Шэль Абрагамсон падрыхтаваў першую папулярную кнігу пра Беларусь і гісторыю беларуска-швэдзкіх дачыненьняў.

Сьпіс ілюстрацыяў

1. Mana «Час вікінгаў» з Großer Historischer Weitatlas. Redaktion: Josef Engel, München. 1979 r.................................. c. 3
2. Скандынаўскія знаходкі на абшарах Беларусі. Складальнік Ф.Гурэвіч...................................................................... с. 6
3. Скарб скандынаўскіх ювэлірных вырабаў (6 прадметаў).

XI ст. Золата 958°, ліцьцё. Знойдзены ў Полацку на Ніжнім замку ў 1984 г......................................................................... с. 9

4. Вараскі меч. X ст. Францкі майстар Ульфбэрт. Жалеза, коўка.

Знойдзены на тэрыторыі Полацку падчас будаўнічых працаў у 1957 г.     ...................... с................................................. 10

5. Сыгнэт віты з выспы Готлянд. XI ст. Золата 900°, скань, D-25,0.

Раскопкі В.Булкіна на Верхнім замку ў Полацку ў 1978 г.      с. 11

6. Косьць для гульні з рунічным надпісам «карі» (карысьць). Пачатак XIII ст. Полацак.................................................. с. 12
7. Скандынаўская срэбная бляшка-падвеска з Полацку с. 13
8. Рэчы са скандынаўскага селішча Маскавічы. с. 15
9. Рунічныя надпісы на косьці, знойдзеныя ў Маскавічах с.         16
10. Выявы крыжа й вікінга на косьці, знойдзенай у Маскавічах с. 17
11. Скандынаўская падвеска «качка» з Маскавічаў с. 18
12. Скандынаўскія рэчы, знойдзеныя А.Семянткоўскім пры канцы

XIX ст. на Віцебшчыне: 1 пацеркі, 2 чарапахападобная фібула, 3 навершша дзіды................................................. с. 20

13. Бронзавыя фігуркі вікінгаў: 1 з кургану ля вёскі Лудчыцы

(Быхаўскі раён), 2 з кургану ля вёскі Калодзецкая (Касьцюковіцкі раён)........................................................................... с. 27

14. Мячы вікінгаў: 1 Горадня, 2 Полацак............ с. 28
15. Вараскі меч, знойдзены беларускай археалягічнай экспэдыцыяй у 2000 г. ля ракі Бярэзіны......................................... с. 29
16. Лянцэтападобныя вараскія дзіды: 1 Ваўкавыск, 2 — Менск с. 30
17. Скандынаўскія рэчы з археалягічных знаходак Яўстаха Тышкевіча. Сярэдзіна XIX ст., Менскі край...................... с. 31
18. Мастацтва вікінгаў. Срэбная фігурка з швэдзкай выспы

Олянд (Öland) ІХ-Х стст. Дзьве падобныя знаходкі зробленыя ў Беларусі. Нацыянальны гістарычны музэй Швэцыі

(Statens Historiska Museum).......................... с... 33

19. Вараскі гельм са знаходак у Слоніме.......... с.35
20. Скандынаўская срэбная бляшка-падвеска з Ваўкавыску с. 36
21. Велікодныя гліняныя яйкі XII ст., знойдзеныя ў Швэцыі, паходзяць з абшараў украінска-беларускага Палесься... с. 47
22. Грыўня з выспы Готлянд (ля Бурге) з кірылічным надпісам «Бынята». Другая палова XII ст..................................... с. 48
23. Сьв. Брыгіта. Малюнак XV ст. Музэй места Лінчопінг (Linköpings museum) ...................................................... с. 49
24. Беларускі бязьмен з суцэльнага кавалку дрэва с. 53
25. Швэдзкая дзяржава 1660 г........................... с. 60
26. Стакгольм часоў магутнай Швэдзкай імпэрыі. Гравюра 1669 г. с. 61
27. Заходняя Беларусь на мапе Олаўса Магнуса 1539 г.

Вэнэцыя. 3 арыгіналу ўнівэрсытэцкай бібліятэкі Ўпсолы (Carolina Rediviva).......................................................... с. 62

28. Віленскі збор — катэдра беларуска-летувіскіх пратэстантаў.

Малюнак менскага шляхціца Яна Цадроўскага. 1682. Певень

на вежы — сымбаль лютэранскай і кальвінісцкай цэркваў     с.63

29. Вялікая дзяржаўная пячатка Швэдзкага каралеўства часоў

Жыгімонта III Васы з выявай Пагоні. Дзяржаўны архіў Швэцыі (Riksarkivet). Фота К.Эрыксана (K.Eriksson)..... с. 66

30. Бітва войска ВКЛ на чале з гетманам Янам Каралём Хадкевічам і швэдзкага войска на чале з Карлам IX Васам пад Кіргольмам

27 верасьня 1605 г. Малюнак з францускага замку Сасэнаж (Sassenage)..................................................... с. 69

31. Дзеяньні швэдзкіх аддзелаў падчас акупацыі войскам на чале зь Ёханам вон Уленброкам (Johan von Ulenbrock)

Браслаўскага павету.Травень 1655 чэрвень 1656 г.    с. 78

32. Ініцыятар уніі паміж Швэцыяй і ВКЛ Магнус Габрыэль Дэ ла Гарды. Мастак М. Мэрыян (М. Merian).

Малюнак 1649 г. Замак Скуклостэр (Skoklosters slott) с. 79

33. Карл X кароль Швэцыі (1654—1660), вялікі князь літоўскі

(1655—1656). У траўні 1657 г. Карл X на чале швэдзкага войска прайшоў праз Падляшша й Заходнюю Берасьцейшчыну. Замак

Грыпсгольм (Gripsholm). Мастак Абрагам Вухтэр (Abraham Wuchter)........................................................................ с. 81

34. Шлях швэдзкага войска на чале з Карлам X да Берасьця. Травень 1657 г................................................................... с. 83
35. Аблога Берасьця швэдзкім войскам на чале з каралём Карлам X.

Травень 1657 г. Гравюра Эрыка Дальбэрга (Erik Dahlberg) з кнігі Самуэля Пуфэндорфа (Samuelis de Pufendorf) «Рэбус Карла X...». 1696 г......................................................................... с. 87

36. Маніфэст Казімера Сапегі з абвешчаньнем швэдзкага пратэктарату над усімі беларускімі маёнткамі. Друк. 1703 г. с. 89
37. Унівэрсал Карла XII беларуска-летувіскай шляхце. Стакгольм. Друк. 1706 г.......................................................... с. 96
38. Першы паход Карла XII празь Вялікае Княства Літоўскае. Сакавік красавік 1702 г............................................ с. 97
39. Другі паход Карла XII празь Вялікае Княства Літоўскае. Студзень травень 1706 г............................................. с. 100
40. Швэдзкі кароль Карл XII. У 1702-1708 гг. ён тройчы прайшоў па Беларусі. Мастак Я. Вэдэкінд (J. Wedekind). Малюнак

1719 г. Замак Грыпсгольм (Gripsholms slott) с. 101

41. Апошні «вялікі» паход Карла XII (студзень кастрычнік 1708 г.) і шлях швэдзкага войска на чале з генэралам Адамам Людвікам Левэнгаўптам (жнівень кастрычнік 1708 г.) празь Вялікае

Княства Літоўскае ...................................... с. 104

42. Бітва ля Галоўчына. Швэдзкі плян (04.07.1708) с. 107
43. Сьцяг Ётляндзкага зьвязу (Götalands regemente) войска Карла XII.. с. 112
44. Бітва ля вёскі Лясная паміж швэдзкім і расейскім войскамі.

Расклад стану на 11-ю гадзіну раніцы 28.09.1708. Швэдзкі плян.

Унівэрсытэцкая бібліятэка Упсолы (Carolina Rediviva) с. 123

45. Эстонская харугва ў войску Карла XII......... с. 125
46. Выбар швэдзкіх рэкрутаў у войска Карла XII. Мастак Г.Сэдэрстром (G.Cederström). Малюнак XIX ст.................. с. 127
47. Адзін з малюнкаў Конрада Гётке, мастака швэдзкага паходжаньня, які ў XVII ст. працаваў у Беларусі..................... с. 129
48. Хрост Ягайлам балтаў-паганцаў у 1386-1387 гг. Гравюра Олаўса Магнуса. 1555 г........................................... с. 137
49. Беларусь на швэдзкай мапе Паўночнай Эўропы 1626 г. «Orbis Arctoi nova et Accurata Delineatio». Аўтар Андрэас Бурэ (Andreas Bure). Аддзел мапаў унівэрсытэцкае бібліятэкі

Ўпсолы (Carolina Rediviva). Друкуецца ўпершыню       с.140-141

50. Афіцэры Карла XII. Швэдзкі малюнак.1696 г. с. 146
51. Вялікая Паўночная вайна ў Беларусі. Швэдзкі малюнак часоўвайны с. 147
52. Беларускі шляхціц часоў Вялікай Паўночнай вайны. Швэдзкі малюнак с. 149
53. Беларускія скамарохі на гравюры Олаўса Магнуса. 1555 г. с. 154
54. Унікальны каталіцкі катэхізыс, друкаваны беларускаю мовай у Вільні ў 1585 г. Са збораў унівэрсытэцкай бібліятэкі Упсолы (Carolina Rediviva). У іншых кнігазборах сьвету не зафіксаваны.

Друкуецца ўпершыню.................................. с. 158

55. Малюнак з рукапіснай кнігі «Казаньне Сьв. Кірыла...», пісанай

уласнаю рукой Стэфана Зізанія ў 1596 г. «вь Внльно

мая 20...». Унікальны асобнік з унівэрсытэцкай бібліятэкі Ўпсолы

(Carolina Rediviva). Друкуецца ўпершыню... с... 161

56. Кляштар картэзіянаў у Бярозе-Картускай. Малюнак Напалеона Орды с.............................................................. 173
57. Рэчы з пахаваньня швэдзкага жаўнера («швэдзкай магілы») часоў Вялікай Паўночнай вайны. Раскопкі Я. Тышкевіча ля Лагойску.

XIX ст.......................................................... с... 179

58. Карл XII. Мастак Г. Рэўтар (G. Reuter). Малюнак у швэдзкім народным стылі. 1746 г................................................ с. 184
59. Галава Карла XII. Левы бок. Фота 1917 г... с... 185
60. Карл XII у саркафагу. Малюнак Г. Гальстром (G. Hallström). 1917 г. с.............................................................. 187
61. Беларуская шабля XVII ст. Са збораў зброі замку Скуклостэр (Skoklosters slott). Друкуецца ўпершыню..... с. 218
62. Стваральнік суполкі «Vitryssland societet» Васіль Лукашык с. 222

Час вікінгаў у Беларусі: канец IX пачатак XIII ст.

1.1.  Скандынаўская калянізацыя Вялікага Усходняга шляху

Гістарычна Швэцыя была павернутая сваім тварам на Усход.

ГАРАЛЬД ЕРНЭ (HARALD HJÄRNE, 1 848-1922) КЛЯСЫК ШВЭДЗКАЙ ГІСТАРЫЧНАЙ НАВУКІ

Вікінгі ўва У сходняй Эўропе зьяўляюцца ў сярэдзіне VIII ст. і працягваюць сваю дзейнасьць да пачатку XIII ст. На жаль, пры мностве гіпотэзаў дагэтуль бракуе праўдападобных крыніцаў. Але калі савецкая «антынарманская» школа была пабудаваная цалкам на мітах пра «русы люд», «раксаланаў», «рэчку Русь», дык швэдзкія й заходнія гісторыкі заўсёды ішлі ад фактаў, якіх, тым ня менш, не хапае, каб скласьці ясны абраз тагачасных падзеяў. Як і абсалютная бальшыня сучасных гісторыкаў, аўтар падтрымлівае «нарманскую», дакладней, «вараскую» канцэпцыю гісторыі старажытнай Русі’.

Як ввдома, мэтаю данскіх і нарвэскіх вікінгаў быў Захад. Акурат у Заходняй Эўропе былі заснаваныя скандынаўскія дзяржавы ў Ангелынчыне (Ёрвік), Нармандыі, Сыцыліі. У сваю чаргу, швэдзкія вікінгі прасоўваліся на У сход у землі тагачасных фінскіх і славянскіх плямёнаў [Arbman 1961:89], Асноўным цэнтрам гэтага прасоўваньня на ўсход была старашвэдзкая Бірка на высьпе возера Мэларэн (Mälaren). Потым да яе далучыўся горад Вісьбю (Visby) на высьпе Готлянд (Gotland) [Sawyer 1985:167]. Першай швэдзкай калёніяй была Старая Ладага/Aldejgju-

¹ Тэрмін «нарманізм» не пасуе да рэаліяў Усходняй Эўропы, бо «norrman» (паўночны чалавек) пазначэньне вікінгаў на Захадзе Эўропы. У нашых крыніцах яны вядомыя як «варагі», «русь», альбо «сьвеі».

borg, заснаваная ў сяр. VIII ст. на паўночным захадзе сучаснай Расеі. Акурат тут шюдзкія вікінгі-купцы атрымалі ад навакольнага фінскага насельніцтва назоў «Русь» («Routsi»). Этнонім гэты паходзіць альбо ад назвы паморскай швэдзкай правінцыі Русьлаген (Roslagen), альбо ад назвы маракоў-веславаньнікаў «русь-чалавек» (röps-maen). Пабудаваны этнонім строга паводле законаў фінскіх дыялектаў. Параўнайце наступныя назвы фінскіх плямёнаў: «Чудзь», «Весь», «Водзь», «Сумь», «Лібь». Дагэтуль тэрмін «Русь» («Routsi») выкарыстоўваецца для пазначэньня Швэцыі ў фінскай ды эстонскай мовах.

У заходняй гістарычнай навуцы паходжаньне паняцьця «Русь» лічыцца канчаткова вырашаным, а ўсе спэкуляцыі на гэты конт («русы», «раксаланы» й г.д.) антынавуковымі [Stender-Petersen 1953:242-245]. Яўхім Карскі яшчэ ў 1930 годзе заўважыў, што назва швэдзкіх вікінгаў «роусь» была запазычана ў фінскіх этнасаў наўгародзкімі славенамі й полацкімі крывічамі. У першыя стагодзьдзі існаваньня старажытнага Полацкага й Ноўгарадзка-Кіеўскага княстваў назоў «Русь» ніколі ня зьмешваўся з назовам «Славяне». Напрыклад, выразна адрозьнівае «Русь» ад «Славянаў» збор законаў «Руская праўда» [Karskii 1930:90]. Усе імёны першых князёў і грыдзяў (чаляднікаў) у даўнейшых памятках выключна скандынаўскія.

УIX ст., паступова прасоўваючыся з Ладагі й Ноўгараду на ўсход, швэдзкія вікінгі праклалі міжнародны гандлёвы шлях ад Балтыцкага да Чорнага мора й далей наўсход. Сымбалем далечыні падарожжаў швэдзкіх ваяроў-купцоў лічыцца фігурка Буды зь Індыі, знойдзеная на высьпе Гельгё (Helgö) возера Мэларэн ля Стакгольму, якая сёньня захоўваецца ў Нацыянальным гістарьічным музэі Швэцыі (Statens Historiska Museum).

На рачных прасторах паміж Балтыкай і Чорным морам швэдзкія вікінгі засноўваюць гандлёвую карпарацыю, якая атрымала назву «варагі» (varjager, väringar). Слова гэтае мае скандынаўскі карэнь «var» — клятва. Згодна з «Рускай праўдай» варагі валодалі выключна прывілеяваным становішчам у старажытнарускім грамадзтве [Stender-Petersen 1953:250], Старажытнарускія летапісы злучалі паняцьце «Русь» і «Варагі» ў адно, маючы на ўвазе, безумоўна, скандынаваў: «ндоша за мо-

1. Мапа «Час вікінгаў» з Großer Historischer Weltatlas. Redaktion: Josef Engel, München. 1979.

ре кь Варагом к Русі, сіце боса звахуть Варазн суть яко се друзіш зьвугся Свеі, друзнн жеОурмане, Ангелане, друзнн Гете» [PSRL 1997-1:19].

Першая зьвестка пра скандынаўскае гаспадарства на абшарах плямёнаў фінаў і ўсходніх славянаў датуецца 839 годам. Праз Хазарскі каганат і Бізантыю да імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Людвіка прыбыло пасольства ад народу «Русь» (Rhös). Якраз так назваў дэлегацыю ў сваім лісьце імпэратар Бізантыі Тэафіль. Але нямецкае баярства са зьдзіўленьнем адзначыла, што насамрэч гэтыя Русы па сваёй мове належаць да швэдаў (Suetos) [Stender-Petersen 1953:247]. Швэдзкайдзяржавайлічылі старажытную Русь таксама арабскія аўтары [Karras 1989:46].

У X ст., перамогшы Хазарскі каганат (акурат у часе вайны паўстала неабходнасьць пабудовы «гарадоў»-умацаваньняў уздоўж Дняпра), швэдзкія вікінгі апанавалі ўсе рачныя шляхі ад Балтыкі даЧорнага мора. Балтыцкае мора па-швэдзку мае назоў Усходняе мора (Östersjön). Славяне й фіны гэтае мора «ўсходнім» называць ня маглі, бо для іх яно было заходнім. Таму назвалі яго «Вараскім» на імя купцоў, якія прыходзілі са Скандынавіі [Labuda 1960:64], Пра гэта пісаў пры канцы XVII ст. гісторык Хвядос Сафановіч: «словянй оселй ажь доДвнны й там все берега й того край оселй на остаток ажь до Ледова й Балтіского мора, которое Варяжскйм Русь называет» [Safanovic 1952:96]. У сваю чаргу, Чорнае мора называлі «морам Русов» усходнія географы, напрыклад, Аль-Масудзі (сярэдзіна X ст.) [LI 1989:189], тое самае мы сустракаем у «Аповесьці мінулых гадоў». «Рускім» Чорнае мора называе таксамазаходнеэўрапейская «Славянская хроніка» Гельмольда (др. пал. ХІІст.)[Ы 1989:189],

Зь цягам часу скандынаўская дзяржава «Русь», палітычная ўлада ў якой належала швэдзкім вікінгам, апанавала ўсе рачныя шляхі ад Балтыкі да Чорнага мора. Сыстэма Вялікага Ўсходняга шляху (Storösterled), якуіо кантралявалі скандынавы, была досыць складанай. Існавала колькі маршрутаў яго праходжаньня. Сярод іх не згаданы канкурэнтнай Полацку кіеўскай хронікай «Аповесьць мінулых гадоў» шлях з Балтыкі наўпрост праз Полацак і Віцебск па Дзьвіне ў Дняпро, які быў карацейшы за Неўска-Ладаскі маршрут. Менавіта полацкі варыянт вялікага ўсходняга шляху ўзгадвае адзіная швэдзкая сага «Гутасага» (Gutasagan). Згодна гэтай гісторыі Готлянду, пісанай у пачатку ХПІ ст. готляндзкай гаворкай: «ля 1030 году Ігар Дальняход зь сябрамі праплыў парацэ Дзьвіна (Dyna) праз Русь (Ryzaland) у Грэцыю...».

У швэдзкіх крыніцах краіна Русь атрымала ўласны назоў «Г ардарыка» (Gärdarike) краіна ўмацаваных гарадкоў, бо ў мэтрапольнай Швэцыі VIII-X стст. не было жаднай патрэбы будаваць умацаваньні.

Цэнтрамі «Гардарыкі», альбо «Вялікай Швэцыі», сталі Aldejgjuborg /Старая Ладага, Holmgärd/Ноўгарад, Palteskia/Полацак, Symes/Гнёздава, Könugärd/Кіеў (Княскі горад). Мэтаю падарожжа варагаў-купцоў быў Miklagärd/Канстантынопаль найбуйнейшы гандлёвы цэнтар тагачаснага сьвету. Падарожжа ад швэдзкай Біркі праз Балтыку на Русь пры добрым надвор'і займалаўсяго пяць дзён [LI 1989:145]. Багаташвэдзкіх вікінгаў служыла ў каралеўскай гвардыі Бізантыйскай імпэрыі, дзе яны былі вадомы як «варангі» (varangus) [Stender-Petersen 1953]. Шмат зь іх складалі гвардьпо вугорскага караля Х-ХІ стст., дзе яны былі вядомы як «оруш» (orosz)[LI 1989:115].НарвэскікарольГаральд (Harald, 1047-1066) умаладосьці служыў зьбіральнікам палюдзьдзя («бірчым») у кіеўскага князя Яраслава/Jaritsleif Мудрага, жонкаю якога была швэдка Інгегерд/Ірына. Закахаўшыся ў дачку Яраслава скандынаўку Елізавету/Ellisiv, Г аральд прысьвяціў ёй верш на старашвэдзкай мове. Твор гэты захаваўся.

Галоўнаю мэтай усходняга гандлю швэдзкіх вікінгаў былі рабы, якіх абменьвалі на срэбра. Невыпадкова куфіцкія дырхемы знойдзены на ўсходнім узьбярэжжы Швэцыі ды на заходнім, нашым, баку Балтыкі у Беларусі, Латвіі й на поўначы сучаснай Расеі. Гандлёвае падарожжа ў Бізантыю («Усход», «Грэцыю»), мяркуючы па надпісах рунічных камянёў Уплянду, было звычайнаю справай швэдзкіх вікінгаў. Акурат яны пакінулі падчас свайго побыту рунічныя надпісы на старашвэдзкай мове ў Ноўгарадзе, Полацку, Кіеве, Канстантынопалі (Сафійскі сабор). На абшарах старажытнай Русі знойдзена вялізарная колькасьць скандынаўскіх памятак, большую за якую археолягі знайшлі толькі ў самой Швэцыі ды на фінскім узьбярэжжы. Заўважым, што на абшарах старажытнай Русі дагэтуль ня знойдзена жаднай памяткі альбо комплексу памятак данскага ці нарвэскага паходжаньня. Усе знаходкі атрыбутуюцца дасьледнікамі як акурат швэдзкія [Sverdlov, Shaskolskii 1986:113],

Гандлёвы шлях на ўсход меў выключнае значэньне для старажытнай Швэцыі. На Ўсход везьлі фугра, мячы, медзь, сьвінец, коней. На абшарах усходніх славянаў і старажытных фінаў як падатак зьбіраліся каштоўныя шкуры, воск (тагачасны сьвет меў моцную патрэбу ў сьвечках), мёд. Важнае значэньне набыў гандаль рабамі, які красаваў у тагачаснай Швэцыі. Рабы былі хадавым таварам на рынках Усходу. Асноўным пастаў-

2. Скандынаўскія знаходкі на абшарах Беларусі. Складальнік Ф.Гурэвіч.

ніком была Ўсходняя Балтыка. Напрыклад, эстонцам (эстам) паходжаньнем быў захоплены калісьці вікінгамі ў рабства нарвэскі кароль Улаф Трыгвасон (Olof Tryggvason) [Karras 1989: 47],

Скандынаўскія русы кантралявалі з IX ст. Чорнае мора, а таксама зрабілі шэраг паходаў на караблёх на Касьпі. Апошні швэдзкі паход на Ўсход датуецца друтой паловай XI ст., калі караблі вікінгаў на чале зь Ігарам Дальняходам (Ingvar Vittfame), верагодна, трапілі ў Грузію, але ня здолелі вярнуцца дадому. Успаміны пра гэтую выправу адбітыя на 26 рунічных камянёх Уплянду, афармленьне якіх у свой час патрабавала вялікіх сродкаў [Кап 1996:48], Вядома, што менавіта Ігар Дальняход на чале ўласнай дружыны ля 1030 г. зрабіў рэйд па Дзьвіне [Abrahamson 2002],

Што да полацкіх крывічоў, наўгародзкіх славенаў альбо кіеўскіх палянаў, дык скандынаўскія калёніі здаваліся выспачкамі ў іх моры. Швэдзкія вікінгі забясьпечвалі збыт прадукцыі тутэйшых гаспадарак ды вызначалі памер, характар («палюдзьдзе») і месца («пагост») збору падат-

каў. Бедныя славянскія плямёны (пра гэта сьведчаць пахаваньні) ня мела аніякага сэнсу рабаваць.

Паступова, на працягу стагодзьдзяў, скандынаўская палітычная эліта асымілявалася ў славянскім асяродзьдзі. Тугэйшыя абшары, населеныя ўсходнімі славянамі, атрымалі назву Русь і вызналі гтраваслаўе. Вынікам стаўся своеасаблівы скандынаўска-славянскі сымбіёз. Этнолягі даўно заўважылі, што ў адрозьненьне ад звычайных палітонімаў (этнонімаў), палітонім «рускі» адказвае на пытаньне «чый», але не на пытаньне «хто» (паляк, немец і г.д.). Таму ўсходнеславянскія этнасы лічыліся ў сярэднявеччы «рускімі». Акурат таму вызнаюць праваслаўе і лічаць сябе «рускімі» фінамоўныя карэлы й карпацкія русіны, на мову якіх паўплывалі заходнеславянскія гаворкі. Бо ад Карэліі да Карпатаў у паўночным і паўднёвым кірунку сягалі межы старажытнай Русі. Сёньня скандынаўскі карэнь «Русь» захавалі дзьве краіны Усходняй Эўропы: Беларусь і Расея.

1.2.     Скандынаўскія цэнтры на абшарах Беларусі: Полацак, Маскавічы, Пруднікі, Гнёздава/Сьвінецак

Полацак горда стаіць над Дзьвіной. Яго землямі зноў авалодаў, вярнуўшыся ў град пераможны й свой, княскі род Рагвалодаў.

ЛАРЫСА ГЕНІЮШ

Полацак. Цэнтрам першага скандынаўскага княства на абшарах сучаснай Беларусі стаўся Полацак. Зь вікінгамі-русамі наўпрост зьвязана зьяўленьне места Полацкага ў гісторыі. Першае паведамленьне пра Полацак датуецца 862 г., калі вараскі конунг Рурык (Rörik) аддаў умацаванае селішча Полацкае аднаму са сваіх ярлаў: «овому Полотеск, овомуРостов, другомуБелоозеро» [Paszkiewicz 1963:151]. Падкрэсьлім, што найбольш раньнія «гарадзкія» памяткі Полацку паходзяць з

другой паловы IX ст. Пра існаваньне славянскага «дагарадзкога» селішча сьведчыць толькі ляпны посуд VIII—першай паловы IX ст. [Shtykhau 1993:507].

Наступная зьвестка пра Полацак датуецца 980 г. і зноў зьвязана з княжаньнем у горадзе аднаго з вараскіх конунгаў Рангвальда/Rangvald, які прыйшоў «йзь заморья ймаше власть свою в Полотьске». Імя Рангвальд было досыць папулярнае сярод швэдзкіх вікінгаў і рыцараў ажно да XV ст. Напрыклад, Рангвальдам звалі ярла скандынаўскай калёніі А1dejgjuborg/Старая Ладага ў пачатку XI ст., які прыбыў на Ўсход са Швэцыі разам з прынцэсай Інгегерд/Ingegerd (f 1050), дачкой першага хрысьціянскага караля Швэцыі Улафа Шотконунга (Olof Skötkonung, f1020).

Акурат вікінг Рангвальд стварыў першую гістарычную дзяржаву ў Беларусі, заклаў пачатак дынастыі полацкіх князёў. Княства Рангвальда (15 тыс. кв. км) супадае, згодна з археалягічнымі памяткамі, з абшарамі полацкіх крывічоў [Semyanchuk 1996:42], Крывічы былі асноўным насельніцтвам гэтай дзяржавы, празваўшы свайго конунгакнязя славянізаванай мянушкай Рагвалод. Хутка Полацкае княства пашырыла свае межы за кошт земляў ліваў і латгалаў. Апошняе, відаць, і выклікала імкненьне канкурэнта Ноўгараду на чале зь вікінгам Уладзімерам/Valdemar распачаць татальную вайну. Рэч у тым, што згаданы кіеўска-наўгародзкімі летапісамі клясычны шлях «з варагаў у грэкі» быў нашмат менш эфэктыўны за ягоны полацкі варыянт. Праз Рыскую затоку й Даўгаву-Дзьвіну (старашвэдзкае Duna) можна было хутчэй выйсьці ў Дняпро й Чорнае мора. Клясычны «наўгародзкі» шлях: Фінская затока-Нява-Ладаскае возера-Старая Ладага/Aldejgjuborg -Boлxaў-Hoўгapaд/Holmgärd-Iльмeнь-Дняпpo быў болып складаны, доўгі й нязручны. Канкурэнцыя Полацку зводзіла на тлум міжнародны гандаль швэдзкіх купецкіх карпарацыяў Біркі й Сігтуны. Маем на ўвазе перадусім варагаў (varjager) і калбягаў (kulbingar/kylfingar). Гэтыя вараскія карпарацыі кантралявалі Ноўгарад/ Holmgärd і Кіеў/Könugärd. Такім чынам, наўгародзка-кіеўская скандынаўскаславянская дзяржава «вельмі хутка сутыкнулася са спробаю гегемоніі з боку іншай скандынаўска-славянскай дзяржавы, узьніклай, верагодна, адначасова ў басэйне Дзьвіны з цэнтрам у Полацку, якая імкнулася пракласьці новы шляхз Балтыцкага мораўДняпро» [Sten­der-Petersen 1953:248]. Акурат на грошы варагаў і калбягаў наўгародзкі конунг Уладзімер/Valdemar за тры гады (977-980) назьбіраў вя-

3. Скарб скандынаўскіх ювэлірных вырабаў (6 прадметаў). XI cm.

Золата 958°, ліцьцё.

Знойдзены ў Полацку на Ніжнім замку ў 1984 г.

лізарнае войска ў Швэцыі, каб зруйнаваць Полацак і Полацкае княства [Stender-Petersen 1953: 250-251].

Наступная смутная гісторыя — захоп Уладзімерам Полацку, забойства Рангвальда і ўсіх ягоных сыноў, згвалтаваньне Рагнеды/Ragnhild, зруйнаваньне места (якому давялося адбудоўвацца на новым мейсцы) добра вядомая беларускаму чытачу. Іншая справа, што ключ усіх гэтых падзеяў знаходзіцца ў старажытнай Шюцыі й барацьбе розных купецкіх карпарацыяў (bolag) швэдзкіх вікінгаў за Вялікі Ўсходні шлях (Storösterled). Нагадаем, што барацьба Полацку з Ноўгарадам і Кіевам праходзіць скрозьусю гісторыю старажытнай Русі: «й оттолемечь взймають Рогволожй внуцй протйву Ярославлйм внуком». Дасьледнікі лічаць, што «Полацкае княства ўяўляла сабою найбольш самастойную палітычную адзінку старажытнай Русі» [Alekseev 1966:290]. Мэтаю самастойнай палітыкі гэтай скандынаўска-славянскай дзяржавы быў кантроль над гандлёвымі шляхамі з Балтыкі празь Дзьвіну й Дняпро ў Чорнае мора.

Каб забясьпечыць кантроль і абарону, Полацкае княства заснавала ў XI стагодзьдзі шэраг невялікіх гарадзішчаў-умацаваньняў. У заходнім (неславянскім) кірунку імі былі Герцыке (Gersika, Jersika) й Кукенойс (Кокnese). Ува ўсходнім кірунку — Усьвяты, Сураж, Друцак, Кавалі, Каспля, Ворша, Магілёў, Быхаў, Рагачоў, Жлобін, Стрэшын, Рэчыца. Скандынаўская назва Русі Г ардарыка (Gärdarike) азначала якраз сеціва ўмацаваньняў-гарадзішчаў, але не краіну заможных местаў. У самой тагачаснай Швэцыі ўмацаваньні селішчаў адсутнічалі, бо не было сталай пагрозы. Прыгадаем, што ў беларускай мове захавалася слова «гарадок» аль-

4. Вараскі меч. X cm. Франскі майстар Ульфбэрт. Жалеза, коўка. Знойдзены на тэрыторыі Полацку падчас будаўнічых працаўу 1957 г.

бо па-старабеларуску «гарадзец» у значэньні «невялікі ўмацаваны горад» [HSBM 71986:86].

Свайго росквіту Полацкая дзяржава дасягнула ў XI ст. Акурат тады князі дынастыі Рангвальда Брачыслаў/Bertsilejf (1003—1044) іЎсяслаўЧарадзей(1041-1101)кантралявалі Рыска-Дзьвінскі й Дзьвінска-Дняпроўскі абшар Вялікага Ўсходняга шляху. Невыпадкова, што, паводле матэр’ялаў раскопак, з другой паловы XI ст. рэзка ўзрастае колькасьць заходнеэўрапейскіх манэтаў у скарбах, хаваных па Дзьвіне [НВ 2000-1:158]. Сымбалем дзяржаўніцкіх амбіцыяў робіцца збудаваная ў сярэдзіне XI ст. у Полацку катэдра Сьв. Сафіі. Апрача Полацку, такі храм маюць толькі Канстантынопаль, Кіеў і Ноўгарад і пазьней Стакгольм.

Заняпад Полацкага княства наўпрост зьвязаны са стратай кантролю над воднымі гандлёвымі шляхамі, перадусім над выхадам у Балтыцкае мора. У1212 годзе Полацкая дружына на чале з князем Уладзімерам (f 1216) прайграла вайну з рыскім біскупствам і ордэнам мечаношаў за кантроль над Рыска-Дзьвінскімшляхам. У сваёй «Славянскай хроніцы» варожы Полацку Арнольд зь Любэку (пачатакХІІІ ст.) паведамляе: «Такім чынамрасьцьвіў касьцёлБожы ў Лівоніі дзякуючы біскупу Альбэрту але кароль Русі з Полацку меў звычай зьбіраць даніну зь ліваў, у чым яму адмовіў біскуп. Таму гэты кароль (Уладзімер Полацкі. Аўт.) рабіў жорсткія напады на Лівонію й Рыгу» [1990:365]. Па вайне палітычнае значэньне Полацку падае. У ХПІ— XIV стст. Полацак, як Віцебск і Смаленск, працягвае гандлёвыя стасункі зшвэдзкімГотляндам(да 1361 г.),алеўжотолькіпразпасярэдніцтваРыгі. Адначасова зьнікае скавдынаўскі матэр’ял археалягічных помнікаў, пачынаецца так званы безманэтны пэрыяд у гісторыі Беларусі, западаюць

5. Сыгнэт віты з выспы Готлянд. XI ст.Золата 900°, скань, D-25,0.

Раскопкі В.Булкіна на Верхнім замку ў Полацку ў 1978 г.

скандынаўскія калёніі ў Маскавічах і Прудніках. Новая беларуска-летувіская дзяржава Вялікае Княства Л ітоўскае, палітычным цэнтрам якой сьпярша быў Наваградак, пераймае мэты балтыцкай палітыкі Полацкага княства. Кульмінацыяй гатай палітыкі стаўся 1566 г., калі ВКЛ завалодала Лівоніяй і Рыгай ды зьліквідавала Ордэн мечаношаў.

Палітычная гісторыя Полацку/Palteskia й Полацкага княства IXXII стст., як убачым далей, была добра вядомая старажытнаскандынаўскім крыніцам. Між тым у наш час галоўныя гістарычныя школы (расейская й швэдзкая), якія дасьледуюць гэтую тэматыку, звычайна зьмяншаюць значэньне Полацку, гаворачы толькі пра два палітычныя цэнтры Старажытнай Русі Ноўгарад і Кіеў. Як вынік, нават у клясычных заходніх працах [Arbman 1961, Sawyer 1971] Полацак адсутнічае на мапах паходаў швэдзкіх вікінгаў. Толькі год таму зьявілася першая швэдзкая публікацыя, прысьвечаная Полацку часоў вікінгаў [Edberg 2001].

Сталая прысутнасьць швэдзкіх вікінгаў у Полацку/Palteskia добра адсочваецца з тагачасных наратыўных крыніцаў. Яны ж гавораць пра суіснаваньне скандынаўскага й славянскага (крывіцкага) этнасаў. Дзяржаўны й юрыдычны лад Полацкага княства быў пераняты са Скандынавіі. Скандынаўскага паходжаньня была «Руская праўда» збор законаў, якімі рэгулявалася жыцьцё Полацкай дзяржавы [Shchep­kin 1915; Karskii 1930]. Полацкае веча («вота» — па-старабеларуску) было аналягам скандынаўскага (старашвэдзкага) «т’юну» («ting»). Скандынаўскай былагандлёвая сыстэма вагі й аб’ёму [Chakvin: 338], Але хрысьціянства ў Полацак прыйшло з Усходу. Народная месцкая культура, відаць, сынтэзавала культурныя ўплывы й этнічныя традыцыі крывічоў, скандынаваў і балтаў. Вынікам было стварэньне ўні-

6. Косьць для гульні з рунічным надпісам «kapi» (карысьць). Пачатак XIII cm.

Полацак.

кальнай асобнай школы старажытнага полацкага мастацтва, архітэктуры й літаратуры.

Згодна з археалягічнымі раскопкамі Полацку, якія ўпершыню распачаў у 1928 г. А.Ляўданскі, асноўным насельніцтвам места былі крывічы. Перавага славянскіх памятак у культурных стратах ІХ-ХІІІ стст. відавочная. Тым ня менш, за савецкім часам замоўчвалася праўда пра існаваньне вялізнай колькасьці тыпова скандынаўскіх памятак. На жаль, дагэтуль навуковая праца ў гэтым пытаньні адсутнічае. Таму трэба спыніцца на маркерах скандынаўскай прысугнасьці ў месьце. Сярод іх вырабы, якія нясуць адбітак паўночнай школы й міталёгіі вікінгаў. Шмат якія памяткі выкарыстоўваліся як тыповы ўбор і зброя тагачаснага вікінга. Вельмі цікава параўнаць неславянскія памяткі Полацку з аднача-

совымі адзінкамі культурных стратаў швэдзкай Біркі, Упсолы, Сігтуны, Готлянду і адзначыць высокую долю супадзеньняў.

Сярод вараскіх маркераў, знойдзеных у Полацку, адзначым карапінгскі меч X ст. франскага майстра Ульфбэрта тыповую зброю швэдзкіх вікінгаў. Меч выяўлены пры будаўнічых работах выпадкова, у 1957 годзе. У Полацку (а таксама ў Друцку) знойдзены бронзавыя наканечнікі похвы мяча з тыпова скандынаўскім арнамэнтам і выяваю птушак [Laskavy 1992:40-41], Залаты віты сыгнэт XI ст. з выспы Готлянд адшуканы ў часе раскопак Полацкага Верхняга замку ў 1978 годзе. Тамсама знойдзены грабяні скандьшаўскага тыпу Х-ХПІ стст. і футаралы да ix [Shtykhov 1975: мал. 48], Касьцяная гульнявая біта з рунічным надпісам пачатку XIII ст. адшуканая ў часе экспэдыцыі 1961-1962 гг. у Полацкім Верхнім замку. Рунічны надпіс

7. Скандынаўская срэбная бляшка-падвеска

з Полацку.

«карі», пісаны малодшымі швэдзкімі рунамі, азначае «карысыдь». Сёньня гэты ўнікальны помнік захоўваецца ў Музэі старажытнабеларускай культуры ў Менску [Melnikova, Sedova, Shtykhov 1983:187-

188], Яскрава скандынаўскаязнаходка-ледаходныя шыпы на боты

XIII ст. [Shtykhov 1975: мал. 31-23], Падобнаярэч-вельмірэдкаязнаходка на абшарах Усходняй Эўропы й тыповая для Швэцыі [Arbman 1943:86], Адзначым таксама знаходкі ключоў ад замкоў Х-ХІ стст. [Shtykhov 1975: мал. 31-18], зробленыя альбо ў Швэцыі, альбо на швэдзкія ўзоры скандынаўскім рамесьнікам у Полацку, Швэдзкія аналягі гэтых полацкіх ключоў часта знаходзяць у стратах Біркі [Arbman 1943 Abb 327 Grab 950],

Сярод іншых памятак:

- падковападобная фібула IX ст.; колцападобная фібула з доўгаю іглой XIII ст. [Shtykhov 1975], Такія фібулы XI ст. знойдзеныя

таксама ў курганным могільніку Ізьбішча (Лагойскі раён);

-  касьцяная пласьціна XIII ст. у выглядзе галавы пачвары-цмока [Shtykhov 1975:мал. 59]. «Зьвярыны стыль» папулярная тэма акурат скандынаўскіх рамесьнікаў [Simpson 1967:89];

- срэбная сэрцападобная бляшка скандынаўскай вытворчасьці X ст. з раскопак А.Ляўданскага 1928 г. Аналягічная па арнамэнце й тыпе знойдзеная ў вараскім магільніку Яраслаўскага Паволжа [Shtykhov 1975:22]. Шматгэткіхбляшакраскапанаўвараскіх пахаваньнях Фінляндыі.

У Полацку знойдзены 8 скандынаўскіх гірак-разнавагаў X ст. Bari гірак заснаваныя на скандынаўскай сыстэме [Bektineev 1992:5—6].

Зьвяртае на сябе ўвагу вельмі спэцыфічны абутак полацкіх месьцічаўXI—XIII стст., г. зв. цісьненьне скуры «сепіачкай». Гэты ўзор прысутнічае таксама на скураных торбачках для нажоў і нажніцаў. Усяго ў Полацку знойдзены 92 падобныя боты. 3 аднаго боку, абутак мае яскравыя скандынаўскія аналёгіі, сустракаючыся ў археалягічных матэр’ялах Стакгольму. Зь іншага боку, гэты тып абутку не тыповы дая месцкай культуры Старажытнай Русі [Kurbatov 1999:100-116].

У 1910 годзе ў Полацку знойдзены багаты скандынаўскі скарб (XI ст.), які складаўся зь вялікай колькасьці кавалкаў срэбра, срэбных пласьцінак, кавальскага дроту, фрагмэнтаў упрыгажэньняў. Шмат падобных рэчавых скарбаў знойдзена ў Швэцыі й месьціцца сёньня ў экспазыцыі Дзяржаўнага музэю старажытнасьцяў (Statens Historiska Museum).

Найвялікшы ў Беларусі скарб усходніх дырхемаў выяўлены таксама ўПолацку. У 1973 годзе наўскрайку места (вёска Казьянкі) адшуканы скарб X ст., які складаўся зь 7 660 манэтаў агульнаю вагой каля 20 кг. Частыя знаходкі ў Полацку ювэлірных ды кавальскіх прыладаў [Shtykhov 1975: мал. 31,32], якія выкарыстоўваліся акурату майстэрні скандынаўскага рамесьніка. Падобныя памяткі знойдзеныя ў культурных стратах першай старашвэдзкай калёніі на абшарах Усходняй Эўропы Старой Ладазе [Ryabinin 1980:161—178]. 3 Полацкага княства паходзяць брактэаты-унікальныявараскіяманэты-мэдалі [Gurevich 1990:119].

Такім чынам, комплекс археалягічных крыніцаў пераканаўча сьведчыць пра сталую прысутнасьць скандынаўскай культуры ў Полацку. У сваю чаргу прыгадаем, што наратыўныя крыніцы адкрыта падкрэсьліваюць вялікую ролю вікінгаў у палітычнай гісторыі Полацкага княства.

8. Рэчы са скандынаўскага селішча Маскавічы.

Маскавічы. Абарончым фарпостам Полацкага княства на мяжы з балтамі былі Маскавічы. Але галоўнаю мэтай існаваньня гэтага селішча ў сучасным Браслаўскім раёне быў кантроль волакаў на Браслаўскіх азёрах. Сам назоў гарадзішча — Маскавічы сучасны. Магчыма, старое селішча мела назоў Рубеж, бо так называецца суседняя вёска.

Месьцяцца Маскавічы на грудзе плошчаю 1 га, на адлегласьці 6 км ад Браслава. Забудова селішча тыпова скандынаўская. Плян гарадзішча мае ўласьцівую паўночнай традыцыі форму кола [Duchyts&Melnikova 1980:185-186], Таксама на карысьць гэтага сьведчыць тое, што згодна зь мілітарнай тактыкай вікінгаў лягер ніколі не будаваўся на беразе ракі, але заўсёды «хаваўся» ў глыбі азёраў. Маскавічы знаходзяцца на ўсходнім беразе возера Дзябро, празь якое толькі мінуючы скла-

9. Рунічныя надпісы на косьці, знойдзеныя ў Маскавічах.

даную сыстэму Браслаўскіх азёраў можна выйсьці да рэчкі Друйка, a потым да Дзьвіны. Росквіт Маскавічаў прыпадае на ХІІ-пачатак ХШ ст. і супадае з часам магутнасьці полацка-скандынаўскай каралеўскай дынастыі Рагвалодавічаў.

3 1976 г. у Маскавічах працуе сталая беларуская экспэдыцыя археолягаў. Сёньня багаты збор рэчаў з Маскавічаў захоўваецца ў Менскім музэі старажытнабеларускай культуры. Як і Гнёздава/Сьвінецак, Маскавічы былі вайскова-рамесьніцка-гандлёвай скандынаўскай калёніяй Вялікага Ўсходняга шляху. Пра гэта сьведчыць археалягічны матэр’ял, абсалютная бальшыня якога мае выразнае скандынаўскае паходжаньне. Гэта вараская зброя, лянцэтападобныя дзіды й стрэлы, а таксама рэчы з конскай вупражы. На вялікай колькасьці знойдзеных малюнкаў, што выкананыя на косьці і мелі магічнае значэньне, выявы збройных вікінгаў

Г андлёва-рамесьніцкая дзейнасьць насельніцтва Маскавічаў цьвердзіцца знаходкамі жалезных і бронзавых прыладаў формачкі для ліцьця, вялікай колькасьці касьцяных вырабаў. Купецкі карабель-частая выява малюнкаў з Маскавічаў. Асаблівае значэньне ў гаспадарцы жыхароў меларыбалка [Duchyts&Melnikova 1980:190-192].

Відавочна скандынаўскімі маркерамі адзначаюцца каштоўнасьці, аналягі якіх знойдзеныя як у цэнтрах вараскай актыўнасьці старажытнай Беларусі (Полацак, Пруднікі, Гнёздава/Сьвінецак), гэтак і мэтраполіі Швэцыі (Бірка, Готлянд). Удакладнім паняцьце «скандынаўскія рэчы».

10. Выявы крыжа й вікінга на косьці, знойдзенай у Маскавічах.

Г эта рэчы, зробленыя скандынавамі-вікінгамі ў Беларусі, скандынаўскі экспарт альбо падробкі паўночных рэчаў мясіювымі, славянскімі рамесьнікамі (апошняе давесьці немагчыма). Сярод скандынаўскіх рэчаў —шпілька-амулет з косткі з зааморфнаю галоўкай (Х-ХІ стст.). На думку Т. Пушкінай, вырабы такога кшталту належалі рамесьніку-скандынаву [Pushkina 1979].

Да згаданых рэчаў належыць даволі рэдкая знаходка ўва У сходняй Эўропе скандынаўская раўнаплечная фібула [Gurevich 1990:114]. Аналягічныя фібулы—даволі частая знаходка ў швэдзкай Бірцы [Arbman 1943:23, Ab. 253:4,307]. Таксама ў Маскавічах знойдзена іншая выразна скандынаўская рэч — чарапахападобная фібула-брошка XII ст., зробленая на высокім мастацкім узроўні. Сярод іншых вараскіх рэчаў, простыя аналягі да якіх знойдзеныя ўва адначасовых культурных стратах Біркі й Готлянду, адзначым сыгнэты [Arbman 1943:Abb 275], срэбную бляшку з паганскім арнамэнтам [Arbmann 1943:Abb 63], жалезныя шыйныя грыўні [Arbman 1943: Abb 14],палядпягульніўшашкі.3находкі жаночых скандынаўскіх рэчаў сьведчаньне таго, што швэдзкія вікінгі жылі ў Маскавічах сем’ямі. Невялікая колькасьць рэчаў крывіцкай культуры (завушніцы й г.д.) дазваляе меркаваць, што побач са скандынавамі жыхарыў і грудок славянаў.

Але ўнікальнасьць Маскавічаў у іншым. Падчас археалягічных раскопак на гарадзішчы знойдзена каля 100 (!) рунічных надпісаў на косьці. Г эта найбуйнейшая знаходка рунічнага пісьма па-за межамі Скандынавіі. Усяго на 86 касьцёх нанесена каля 265 рунічных знакаў малодшага (старашвэдзкага) альфабэту. Сярод надпісаўрозныя паганскія магічныя замовы, вараскія імёны. Дзіўна, але сэнсацыйная знаходка вялікага значэньня, якую зрабіла 20 гадоў таму беларускі археоляг Людміла Дучыц, дагэтуль амаль невядомая ў Швэцыі. Між тым матэр’ялы археалягічных дасьледаваньняў патрабуюць сур’ёзнага ўсебаковага выву-

11. Скандынаўская падвеска «качка» з Маскавічаў.

чэньня, якое магчыма зрабіць толькі ў межах сумеснага беларуска-швэдзкага праекту. Знаходкі рунічных надпісаў даюць падставы гаварыць пра міжэтнічнае культурнае ўзаемадзеяньне паміж швэдамі й крывічамі.

Сярод каля 300 знакаў, якімі карысталася насельніцтва Маскавічаў, ёсьць 11 літараў кірылічнага альфабэту [Duchyts&Melnikova 1980:205].

Даць веры, што крывічы маглі ведаць таемную рунічную пісьменнасьць, немагчыма. Таму кірыліцаю карысталіся акурат скандынавы насельнікі Маскавічаў, якія згодна з полацкай традыцыяй былі фармальна хрысьціянамі ўсходняга абраду. Фармальна, бо на прыкладзе Маскавічаў мы бачым фэномэн «двувер’я». Сярод вялікай колькасьці паганскіх замоваў, малюнкаў сустракаюцца малюнкі крыжа, мэталёвыя нацельныя крыжыкі. Дарэчы, простая раўнаплечная форма крыжоў з Маскавічаў нагадвае крыжы рунічных каменьняў Уплянду.

Такім чынам, Маскавічы добры прыклад узаемных культурных уплываў паміж старашвэдзкім (скандынаўскім) і крывіцкім (славянскім) насельніцтвам Полацкага княства другой паловы ІХ-пачатку XIII ст. Пэўная адрознасьць рунаў з Маскавічаў ад клясычных швэдзкіх рунаў

таго часу дазваляе меркаваць, што мы маем справу з скандынавамі, якія нарадзіліся ўжо на Полацкай зямлі. На маю думку, няма аніякіх падставаў сьцьвярджаць, што руны існавалі ў асяродзьдзі «славянізаваных нашчадкаў выхадцаў з Скандынавіі» [Duchyts&Melnikova 1980:215],

Заняпад Маскавічаў у першай палове — сярэдзіне XIII ст. супадае зь дзьвюма эпахальнымі падзеямі ў гісторыі Полацкага княства й Швэцыі. Па-першае, гэта параза Полацкага княства (эліту якога ў значнай ступені складалі варагі) у барацьбе зь нямецкай Рыгай за кантроль ДзьвінскаБалтыцкага шляху. Па-другое, гэта спыненьне брутальнай вайны паміж Сьвеаляндам/Svealand і Готляндам за панаваньне ў Швэцыі.

У 1212 годзе згодна з «Славянскай хронікай» Арнольда зь Любэку «кароль Русі з Полацку Ўладзімер» страціў кантроль над Лівоніяй і Латгаліяй на карысьць Рыгі [LI 1989:363—365]. 3 старашвэдзкай «Кронікі Эрыка» ведама, што ў сярэдзіне ХШ ст. скончылася грамадзянская вайна ў Швэцыі, калі Ярл Біргер злучьгў усе землі і заклаў новую супольную дынастыю Фалькунгаў/Falkkungaätten [Svanidze 1999:143-172]. Цалкам

верагодна, што каля 1250 году ўва ўмовах заняпаду міжнароднага гандлю Полацку на Дзьвіне й стабільнасьці ў Швэцыі скандынавы Маскавічаў перабраліся на гістарычную радзіму. Пагатоў шлях з Полацку да Швэцыі на ладзьдзях вікінгаў трываў усяго 5 дзён [LI 1989:145]. Да таго ж у 1361 годзе данскі кароль Вальдэмар/Valdemar зруйнаваў Вісьбю/ Visby на Готляндзе галоўнага канкурэнта Г анзы на чале зь Любэкам на Балтыцы. Гандаль паміж Готляндам і Полацкам ды Смаленскам цалкам заняпаў. Гоцкія купецкія двары ў Полацку й Смаленску перайшлі да немцаў [Jansson 1996:100-101],

Пруднікі. Другім пасьля Маскавічаў скандынаўскім цэнтрам басэйну ракі Дзьвіна была сяліба з сучаснай назвай Пруднікі (Мёрскі раён на Віцебшчыне). Знаходзяцца Пруднікі на рацэ Вята ў адаегласьці 1,5 км ад сутокаў гэтай ракі зь Дзьвіной. Археалягічны комплекс складаецца з гарадзішча «Замак» і селішча «Пруднікі» далавах гары.

Раскопкі распачаліся ў 1984 годзе. На сёньня пошук працягваецца. Знойдзена шмат прадметаў, аналягічных цэнтрам скандынаўскай прысутнасьці ў Беларусі (Полацак, Г нёздава/Сьвінецак, Маскавічы), Расеі (Старая Ладага, Прыладажжа, Ноўгарад, Яраслаўскае Паволжа), Украіне (Кіеў, Шаставіцы). Найбліжэйшыя аналёгіі рэчам з Пруднікаў дае матэр’ял у швэдзкай Бірцы [Arbman 1943], Да прыкладу, тыпова скандынаўскі вусаты рубчатаканечны сыгнэт з Пруднікаў мае просты аналяг у Бірцы [Arbman: Abb 275, Grab: 854 №1,2d], Разам з сыгнэтаму Прудніках знойдзена формачкадая ліцьця сыгнэтаў, якая датуецца другой паловай Х-ХІ ст. [Shadyro 1986:255-262], Важна, што скандынаўскія рэчы ў Прудніках адшуканыя ў культурных стратах Х-пачатку XII ст. Апошняя дата адпавядае часу прыходу швэдзкіх вікінгаў у Беларусь.

Сярод іншых скандынаўскіх рэчаў мэталёвая скрынька для каганца, бронзавы пярсьцёнак, гірка-разнавага скандынаўскага тыпу (другая палова Х-пачатак XI ст.). Знойдзена шмат артэфактаў, якія належаць рэчам міжнароднага гандлю вікінгаў, перадусім гэта пацеркі з шкла бізантыйскай і ўсходняй вытворчасьці [Milutin, Shadyro 1994:256—259],

Тыповая для скандынаўскіх сялібаў знаходка усходнія грошы. На сёньня ў Прудніках выяўлены 6 куфіцкіх дырхемаў (IX—пачатак XI ст.), а таксама ўнікальны рымскі дынары, які быў у паўторным абарачэньні, тьшовым для Скандынавіі (выспа Готлянд). Наагул, дырхемы важны паказьнік актыўнасьці вікінгаў на Вялікім Усходнім шляху.

12. Скандынаўскія рэчы, знойдзеныя А.Семянткоўскім прыканцы XIXcm. на Віцебшчыне: 1 пацеркі, 2 чарапахападобная фібула, 3 навершша дзіды.

Параўноўваючы Беларускае й Латыскае Падзьвіньне, варта падкрэсьліць, што пераважная балыпыня вялікіх скарбаў дырхемаў знойдзеная акурат на абшарах Беларусі. Суадносіны знаходак гэткага кшталту 30:5.

Як іншыя швэдзка-скандынаўсія сялібы Ўсходняй Прыбалтыкі, Пруднікі заняпалі ў пачатку XIII ст. Прычына, верагодна, тая самая-перамога Г анзы зь нямецкай Рыгі ды эканамічны й палітычны заняпад Полацкай дзяржавы. Археалягічны матэр’ял не дае падставаў сьцьвярджаць, што ў Прудніках вікінгі жылі сем’ямі. Відаць, гэта быў апорны цэнтар скандынаўскага міжнароднага гандлю на валоках Вялікага Ўсходняга іпляху.

Гнёздава/Сьвінецак. Калі ў Падзьвіньні цэнтрамі дзейнасьці швэдзкіх вікінгаў быў Полацак, дык на зямлі смаленскіх крывічоў ім сталася Гнёздава.

Скандынаўскі кампанэнт у археалягічных стратах Г нёздава прасочваецца з IX ст. побач саславянскім [Lebedev 1996:20]. Такім чынам пачатковая археалягічная дата супадае са зьвесткамі наратыўных крьініцаў, што апісваюць зьяўленьне варагаў на Русі.

Варта падкрэсьліць, што паняцьце «Г нёздава» ёсьць сучаснай мадэрнізацыяй, выбранай археолягамі ў пачатку XX ст. паводле назову найбуйнейшага побач з курганамі паселішча. Мястэчка Гнёздава Сма-

ленскага ваяводзтва Вялікага Княства Л ітоўскага ўпершыню згадваецца ля 1646 г. у грамаце Ўладзіслава IV Васы [Murzakevich 1804:38-47]. У стараскандынаўскіх крыніцах Гнёздава вядома як Symes/Сырнец [Dzakson 1986:73-83]. Апошняе дае падставы для рэканструкцыі праўдзівага славянскага назову скандынаўскай сялібы.

Навуцы вядома, што назовы крывіцкіх местаў часьцей за ўсё паходзяць ад імя тутэйшай paid. Акураттак узьніклі: Вільня ад Вяльлі, Віцебск Віцьбы, Полацак Палаты, Слуцак Случы, Смаленск Смольні. Таму першапачатковае крывіцкае селішча на рацэ Сьвінец, што цячэ каля Гнёздава, дало ў старабеларускай мове форму Сьвінецак. У сваю чаргу гэты назоў у старашюдзкай мове даў адпаведнік Symes Сьвіны мыс, бо селішча Гнёздава сапраўды месьціцца на беразе (мысе) ракі Сьвінец (Dzakson 1986:73-83).

Г нёздаўскі нэкропаль найбуйнейшая ў Эўропе група з 3 826 скандынаўскіх курганоў, якая знаходзіцца на этнічных абшарах беларусаў (сёньня ў Расеі) і складаецца з шэрагу археалягічных помнікаў: Заазер’е, Навасёлкі, Кушляншчына, Беразьнікі, Каўшарава.

На сёньня з усіх 3 826 курганоў раскапана каля 500. Падчас другой сусьветнай вайны праз гнёздаўскі нэкропаль прайшла лінія фронту, таму частка курганоў была зьніштожана. Алыпанскую групу курганоўразбурылаў 70-я it. XX ст. савецкая ўлада, праклаўшы празь яе аўтатрасу.

Да 20-х гт. XX ст. лічылася, што Гнёздава гэта толькі нэкропал ь, які ня мае селішча. Беларускія экспэдыцыі 1924-1936 гг. пад кіраўніцтвам А. Ляўданскага давялі, што селішча існуе. Памерамі 16 га, яно месьціцца на левым і правым берагах ракі Сьвінец [Pushkina 1974:87]. Аэраздымкі селішча, якія зрабіў К.Шышкін, пацьвердзілі, што плян Гнёздава меў тыповую для калёніяў вікінгаў забудову ў форме кола [Avdusin&Pushkina 1989:80],

Нават першьія археалягічныя раскопкі канца ХІХ-пачатку XX ст. пераканалі навукоўцаў, што на месцы Гнёздава існавала найбуйнейшая скандынаўская калёнія ўва Ўсходняй Эўропе [Spitcyn 1905:7], Але за савецкіх часоў з-за ціску афіцыйнай «антынарманскай» ідэалёгіі гісторыкі мусілі заплюшчьіць вочы на факты ды цьвердзіць, што Г нёздава было галоўным чынам «славянскай сялібай», у якой купка скандынаваў хутка асымілявалася [Avdusin 1967], Навукоўцы «амаладзілі» ўсе скандынаўскія памяткі з Гнёздава на 50-100 гадоў, каб, крый Божа, ня трапіць у IX ст. -час пранікненьня варагаў на славянскія землі.

Між тым акурат з IX ст. прасочваецца наяўнасьць скандынаўскіх памятак у Гнёздаве. Агромністая колькасьць знаходак паходзіць зь сярэдзіны другой паловы X ст. Г эта час росквіту Сьвінецку, які цалкам супадае з часамі росквіту швэдзкай Біркі й Готлянду ды таксама са зьвесткамі пра вялікую актыўнасьць вікінгаў на абшарах усходніх славянаў. Унікальнасьцю Гнёздава ёсьць адсутнасьць корпусу наратыўных тэкстаў пра селішча. Таму ўсе пабудовы будуюцца выключна на падставе археалягічных памятак. На маю думку, этнічная ідэнтыфікацыя ў гэтым выпадку магчымая. Нягледзячы на існаваньне шэрагу рэчаў міжнароднага гандлю (бізантыйскія пацеркі, частка зброі, грошы), якія належалі розным этаасам, існавалі ды існуюць да сёньня так званыя этнічныя маркеры. Гаворка йдзе пра элемэнты матэр’яльнай культуры, якія заўсёды адпавядаюць этнічным межам. Вядома, што культурная разнастайнасьць здольная захоўвацца нават ва ўмовах міжэтнічных кантактаў [Jones 1997].

Вызначыць скандынаўскія памяткі ў пахаваньнях сёньня не складана. Да іх адносяцца каралінгскія мячы, шчыты з мэталёвым умбонам, леваручныя кінжалы-скарамаксы, лянцэтападобныя дзіды й стрэлы, баявыя сякіры, амулеты зь сякіркамі Тура, рунічныя надпісы на косьці. Але нашы апанэнты лічаць, што ўсе гэтыя рэчы неабавязкова належалі скандынавам. Маўляў, варагі былі сацыяльнай групай вяскоўцаў і гандляроў, а гэта розныя этнасы, у тым ліку славяне [Bulkin 1975:144]. У такім выпадку на дапамогу прыходзіць этналёгія. Існуе шэраг прадметаў, носьбітам якіх мог быць толькі скандынаў/ка. Па-першае, гэта жаночыя чарапахападобныя брошкі-фібулы, да якіх пасуе толькі скандынаўскі (неславянскі!)убор. Парныя фібулы трымалі шлейкі натьшова старашвэдзкім жаночым уборы, таму не маглі стаць прадметам міжнароднага гандлю на славянскіх абшарах [Jansson 1987:777—778]. Да таго ж арнамэнт гнёздаўскіх фібулаў адлюстроўвае матывы скандынаўскай паганскай міталёгіі. Як вядома, крывічы мелі ўласных паганскіх бажкоў. Касьцяныя выбары Г нёздава з магічным арнамэнтам выкананы цалкам у скандынаўскай традыцыі й маіоць простыя аналёгіі ў Швэцыі [Arbman 1943:155-1,155-2], Яны мусяць быць толькі вытворчасьцю гнёздаўскіх рамесьнікаў-скандынаваў [Pushkina 1979:172-173], У Гнёздавезнойдзена спэцыфічна скандынаўская зашчапка птушкападобнай формы, да якой пасуе толькі скандынаўскі абутак [Avdusin 1974:77], Сярод пабытовых рэчаў увагу маюць касьцяныя грабяні ды скандынаўскія торбачкі да іх з бронзавымі заклёпкамі й арнамэнтам.

Важны маркер—знойдзеныя ў Г нёздаве (як і ў Полацку) ледаходныя шыпы-«шпорцы». Г этая дапаможная прылада да прагулянкі па лёдзе ўласьцівая выключна скандынаўскай традыцыі. У культурных стратах Упсолы «шпорцы» частая знаходка, пачынаючы з VII ст.

Як слушна заўважыла Т.Пушкіна, калі мы будзем лічыць фібулы, мэталёвыя грыўні зь сякіркамі Тура ды іншыя рэчы звычайным імпартам, тады трэба прызнаць: тутэйшае славянскае насельніцтва карысталася рэчамі, што належалі іншай этнічнай традыцыі. Але для таго часу радыкальная зьменаэтнічнагаўборубыланемагчымая [Pushkina 1972:94],

Сярод вялікіх «каралеўскіх» курганоў Г нёздава на тле агромністай колькасьці вараскай зброі й рэчаў археолягі адшукалі сьляды тыпова скандынаўскіх абрадаў. Маем на ўвазе пахавальную цырымонію спаленьня вікінга ў ладзьдзі разам з жонкамі, канём і г.д. Довадам гэтага абраду ёсьць мноства мэталёвых карабельных заклёпак. У кургане №74 знойдзены чэрап і косьці казла ў ахвярным катле. На катле знайшлі скандынаўскі скармакс, ручку якога ўпрыгожвала срэбная маска бога Тура (Tor, швэдзкая літара «о» чытаецца як «у». Аўт.). Перад намі паўстае досыць папулярны ў стараскандынаўскай міталёгіі рытуал «уваскрашэньня»ахвярныхказлоўТура [Bulkin 1975:134—145],

3 усіх скандынаўскіх паганскіх амулетаў, знойдзеных на абшарах Усходняй Эўропы, 30% паходзяць акурат з Гнёздава [Novikov 1991:175200], Усе яны маюць простыя аналёгіі з старашвэдзкай традыцыяй і не сустракаюцца ў тыпова славянскіх пахаваньнях крывічоў. Сярод амулетаў мужчынскія жалезныя грыўны зь «сякіркамі Тура» ды жаночыя шчытападобныя й крэслападобныя пацеркі й мініятурныя ланцужкі. Гэтыя рэчы не былі прадметам міжнароднага гандлю й апынуліся ў Гнёздаве толькі разам з носьбітамі-скандынавамі альбо зробленыя імі на месцы. Распаўсюджанасьць жаночых амулетаў сьведчыць, што вікінгі жылі ў Гнёздаве разам з жонкамі й дзеткамі, таму вайсковае селішча мела й гандлёва-рамесьніцкую накіраванасьць. Сучасныя дасьледнікі рашуча адхіляюць тэзу пра тое, што гэтыя амулеты маглі належаць славянскім накладніцам вікінгаў [Novikov 1991:197],

3 371 лянцэтападобнай скандынаўскай стралы 152, ці 40%, знойдзены ў Г нёздаве [Kainov 1999:49], Вялікая канцэнтрацыя гэтых стрэлаў суправаджаецца ў Гнёздаве зброяй скандынаўскага кшталту, рунічнымі надпісамі й г.д. Апошняе сьведчыць пра «беспасярэдні й актыўны ўдзел вікінгаўу жыцьці Гнёздава» [Kainov 1999:62],

Наступнае важнае пытаньне ці жылі ў Гнёздаве побач са скандынавамі крывічы, ці адбываліся ў гэтым вьшадку нейкія асыміляцыйныя працэсы?

Археалягічны матэр’ял з Гнёздава дае падставы казаць пра невялічкую прысутнасьць тут крывічоў [Pushkina 1974:89]. Ёсьць адзінкі рэчаў, якія магчыма інтэрпрэтаваць як балцкія памяткі [Shmidt 1970], дарма што згодназь іншай тэзай крывічы наагул ёсьць зьбеларушчанымі балтамі [Pritsak 1981:26-27].

Савецкія археолягі цьвердаілі, што асыміляцыя скандынаваў Гнёздава была імклівай. Як довад прыводзілі той факт, што да сярэдзіны X ст. у Гнёздаве зьнікае абрад спаленьня ў ладзьдзі, а ў пач. XI ст. — скандынаўскія амулеты. Шмат гаварылася пра зьяўленьне рэчаў-гібрыдаў. Лічылася, што так званае «размываньне» скандынаўскіх абрадаў і рэчаў у Гнёздаве ёсьць яскравым доказам «паступовай і няўхільнай асыміляцыі чужынцаўса Скандынавіі ды іх культуры» [Bulkin 1975: 145].

Але, як слушна адзначыў Ю.Жарноў, усе гэтыя факты сьведчаць не пра вынікі асыміляцыі, але пра хрысьпіянізацыю вараскай эліты, якая адбывалася ў другой палове X пачатку XI ст. [Zhamov 1991:220]. Заўважым апошнія часавыя межы цалкам суадносяцца з наратыўнымі крыніцамі пра час хросту Русі. Археалёгіі вядома, што акурат у скандынаўскіх, а не славянскіх пахаваньнях Старой Русі сустракаюцца першыя памяткі хрысьціянскага культу (крыжыкі, сьвечкі) [Zhamov 1991:220],

Што да памятак-гібрыдаў, іх колькасьць надта малая, хутчэй, іх можна лічыць выпадковасьцю. Пад гібрыдамі археолягі маюць на ўвазе скандынаўскія вырабы, выкананыя з парушэньнем традыцыі, як, напрыклад, меч з кургана Ц-2, ручка якога ўпрыгожана арнамэнтам, уласьцівым для жаночай брошкі-фібулы. 3 тэзаю пра славянскае паходжаньне гібрыдаў Гнёздава не пагаджаюцца сучасныя швэдзкія дасьледнікі, якія лічаць гэтыя рэчы вытворчасьцю другой генэрацыі швэдзкіх рамесьнікаў, якія згубілі сталую сувязь з Радзімай, бо нарадзілася ўжо ў Гнёздаве [Jansson 1987:780].

Як падкрэсьлівае У.Сядоў, пры канцы X ст. на адлегласьці ў 12 км ад Гнёздавазасноўваецца іншае селішча-Смаленск/Milinskia. У адрозьненьне ад Г нёздава асноўнае жыхарства Смаленску складалі крывічы. Нейкіх сьлядоў міграцыі па лініі Смаленск-Г нёздава археолягі не знай-

шлі. У XI пачатку ХШ ст. два протагарадзкія цэнтры (славянскі й скандынаўскі) суіснуюць побач [Sedov 1999:206-210].

Такім чынам, на працягу ўсяго ўласнага існаваньня Сьвінецак быў досыць замкнёным паселішчам. Вайсковы характар Гнёздава відавочны. Колькасьць зброі проста ўражвае. «Мячы, дзіды, стрэлы знойдзеныя амаль штоў кожным пахаваньні» [Arcichovskii 1938:60]. Як і ў полацкіх Маскавічах, наўгародзкіх Курэваніхах, кіеўскіх Шаставіцах нейкіх асыміляцыйных працэсаў у скандынаўскім асяродзьдзі Г нёздава не заўважана. Да прыкладу, у Курэваніхах, знаходзячыся цэлыя два з nano­Baft стагодзьдзі (!) у славянскім асяродзьдзі, скандынавы здолелі захаваць уласны антрапалягічнытып [Sankina 2000].

На карысьць тэзы пра сталы скандынаўскі характар Г нёздава сьведчыць наступнае:

Гнёздава захавала замкнёны характар вайскова-гандлёва-рамесьніцкай калёніі вікінгаў;

пэрманэнтная сувязь Сьвінецку з мэтрапольнай Швэцыяй цьвердзіцца трывалым прытокам у Гнёздава швэдзкіх вырабаў; — навідавоку сынхроннасьць тыпаў амулетаў, прыладаў і зброі Гнёздава з уласна шюдзкімі аналягамі Біркі й Готлянду.

Усё гэта дае падставы сьцьвярджаць, што тэза пра асыміляцыю скандынаваў Гнёздава — чарговы міт савецкай ідэалёгіі, рэпрэзэнтаванай антынавуковай школай «антынарманістыкі».

111 шае пытаньне ўяўляюць сабой міжэтнічныя дачыненьні. Яны, пэўна, былі. Згодна зь сьведчаньнем імпэратара Бізантыі Канстанціна Парфірароднага (905-959) тыя вікінгі, якія прыходзілі да Царграду з-пад Смаленску, карысталіся дапамогай «іхных падатчыкаў славянаў з плямёнаў Крывітэйны йЛенцаніні (ліцьвіны!?). Гэтыя славянерабілі для вікінгаўузімку ладзьдзі ды дапамагалі сплаўляць іх падчас вялікай вады» [Shahmatov&Krimskii 1924:135].

Важным сьведчаньнем міжэтнічных дачыненьняў ёсьць таксама найстаражытнейшы беларускі надпіс з гнёздаўскага кургану №13 першай чвэрці X ст. У гэтым тыпова скандынаўскім пахаваньні вікінга й дзьвюх жонак знойдзены ахвярны посуд, наякім кірыліцай напісана: «гороухша».

Расейскія дасьледнікі не далі колькі-небудзь імавернага тлумачэньня гэткаму слову, апроч — «горчпца» (?!) [Avdusin&Tikhomirov 1950:74]. Між тым, надпіс прачытваецца зыходзячы зь беларускай мовы. На маю думку, «гороухша» — старабеларускае «гору вша» альбо па-сучасна-

му «ўгору ўзышла». Маецца на ўвазе душа чалавека, якая пайшла да Багоў на нябёсы. Улічваючы рытуальны характар збана, гэта цалкам верагодна. Менш вядома, што побач з кірылічным надпісам на той самай крыніцы захавалася скандынаўская руна «N», якую можнатлумачыць як сымбаль-пажаданьне багацьця й заможнасьці.

Такім чынам, матэр’ялы Гнёздава/Сьвінецку сьведчаць правялікую ролю швэдзкіх вікінгаў у жыцьці гэтага селішча. Заўважым, што ўзаемадзеяньне паміж крывічамі й скандынавамі абумовіла будучы росквіт пераемніка Гнёздава—Смаленску, які разам з Полацкам атрымаў кантроль над беларускаю часткай Вялікага Ўсходняга шляху. У 1229 годзе смаленскі князь Мсьціслаў Давыдавіч накіраваў «на Готляндзкі бераг» двух паслоў, якія ў месьце Вісьбю падпісалі гандлёвую дамову «з усім латыньскім Hapc\aaM»[Jansson 1996:61]. Існаваньне доўгі час у старажытным Смаленску каталіцкай «Вараскай бажніцы» ўскосна сьведчыць пра важную ролю швэдзкіх вікінгаў-купцоў у гандлёвым разьвіцьці гэтага места [Rappoport 1972:283-289].

1.3.  Вараскія знаходкі на абшарах Беларусі

Усходняя й Цэнтральная Беларусь. Як адзначаюць дасьледнікі, асноўная колькасьць знаходак скарбаў вікінгаў на абшарах колішняй Русі (Беларусі, Расеі, Украіны) сканцэнтраваная перадусім на паўночным захадзе Расеі й Беларусі [Potin 1970:76].

Скандынаўскія знаходкі ў Беларусі (упрыгажэньні, зброя, манэты й рунічныя знакі на касьцёх жывёлаў) адшуканыя ў асноўным уздоўж Дзьвіны й Дняпра [Duchyts 1993,2:113],

3 гэтага вынікаюць дзьве вельмі важныя высновы. Па-першае, шчыльнасьць знаходак супадае зь межамі старажытнага Полацкага княства [Semianchuk 1996:32-52],

Па-другое, зьвесткі археалёгіі адпавядаюць паведамленьням скандынаўскіх і «рускіх» (скандынаўска-славянскіх) крыніцаў аб палітычных ды эканамічных стасунках вікінгаў з насельніцтвам Беларусі.

3 гледзішча геаграфіі сыстэма дзьвінскіх і дняпроўскіх волакаў Беларусі займала выключнае становішча на найкаротшым шляху з Балтыцкага ў Чорнае мора. Грунтоўнае дасьледаваньне вараскіх знаходак на

13. Бронзавыя фігуркі вікінгаў: І-з кургану ля вёскіЛудчыцы (Быхаўскі раён), 2-з кургану ля вёскі Калодзецкая (Касьцюковіцкі раён).

абшарах Беларусі выходзіць за межы нашай кнігі. Але адсутнасьць манаграфіі ў гэтай тэме вымушае спыніцца на асабліва цікавых знаходках.

Важным маркерам ёсьць усходнія дырхемы галоўная манэта скандынаўскага міжнароднага гандлю да 1015 г. [Sawyer 1985:168]. Балыпыня знаходак, зразумела, паходзіць з абшараў сучаснай Швэцыі. Напрыклад, толькі на высьпе Готлянд знойдзены 372 буйныя скарбы дырхемаў з агульнай колькасьцю 43 000 манэтаў [Potin 1970:65]. У Беларусі знойдзеныя каля 40 буйных скарбаў з агульнай колькасьцю 16 000 манэтаў дызвыш 50 адзінкавыхзнаходакдырхемаў [Gurevich 1990:119]. Падкрэсьлю, што бальшыня буйных скарбаў зьмяшчала таксама тагачасныя заходнеэўрапейскія манэты.

У 1973 годзе ў вёсцы Казьянкі, што на ўскрайку Полацку, знойдзены вялізарны скарб з 7650 усходніх дырхемаў VI II—X стст. На Віцебшчыне ў вёсцы Стражавічы (Чашніцкі раён) знойдзеныя два манэтна-рэчавыя скарбы. Скарб 1898 г. складаўся з 48 (16 цэлых, 32 фрагмэнтаваных) куфіцкіх дырхемаў Арабскага Халіфату 916 995 гг., 150 заходнеэўрапейскіх манэтаў (дынарыі ды іх падробкі) і 9 манэтападобных пласьцінак. Скарб 1903 г. уключаў рэчы скандынаўскага паходжаньня: фрагмэнты срэбнай шыйнай грыўні, 2 залатыя сыгнэты з круглага чатырохграннага дроту. Манэтная частка налічвала 46 куфіцкіх дырхемаў 915— 1011 гг. і іх падробак ды 273 заходнеэўрапейскія манэты ды іх падробкі, сярод якіх 10 дацкіх манэтаў 1035 1047 гг.

14. Мячы вікінгаў:

1 Горадня, 2 Полацак.

Буйны манэтны скарб знойдзены ў 1871 годзе ля вёскі Новы Двор Менскага павету. Сярод знаходак 92 куфіцкія дырхемы і іх падробкі, 273 заходнеэўрапейскія дынарыі ды іх падробкі, адзінкавы бізантыйскі міліярысій.

У пачатку XX ст. у вёсцы Стары Дзедзін (Амсьціслаўскі павет), за 15 мэтраў ад старыцы ракі Астра, знойдзены манэтна-рэчавы скарб. Сярод 170 манэтаў 167 куфіцкіх дырхемаў ІХ-Х стст. і 3 эўрапейскія манэты, бітыя ў Бізантыі (969-976) ды Нямеччыне (936-973). Скандынаўскае паходжаньне скарбу не выклікала ў навукоўцаў сумневу [Kharlampovich 1927 №51].

Падобны скарб са 130 аднолькавымі дырхемамі 913—914 гг. знойдзены ў вёсцы Вець Быхаўскага павету [Тамсама, №64],

Заўважым, што як усходнія, гэтак і заходнія манэты з скарбаў адлюстроўваюць абсягі міжнароднага скандынаўскага гандлю.

Апрача буйных знаходак, сустракаюццай адзінкавыя. Напрыклад, у 1925 годзе селянін вёскі Усьвіца (Полацкі павет) Рыгор Сьляпнёў знайшоў на левым беразе Д зьвіны ў полі саманідзкі дырхем 907-908 гт. [Kharlampovich 1927 № 144],

Важным паказьнікам старашвэдзкай прысутнасьці ёсьць брактэаты —манэты-мэдалі. Высокамастацкія ўнікальныя брактэаты выраблялі кавалі швэдзкай Біркі (Birka) і данскага Хедэбю (Hedeby). На сёньня на абшарах старажытнай Русі знойдзены ўсяго 24 брактэаты й паўбрактэаты [Potin 1970:75]. Зь іх 5 манэтаў-у Беларусі. У XIX ст. унікальны брактэат адшуканы ў Менскай губэрні. Дыямэтар манэты складаў 15 мм. 3

аднаго боку была выява бога Тура з молатам у левай руцэ й стралою ў правай. Вакол Тура былі адбітыя каршуны мітычныя падарожнікі скандынаўскіх герояў, якія зьядалі целы забітых ворагаў. 3 адваротнага боку была выява вершніка [Tatur 1892:106].

Два брактэаты знойдзеныя ў 1967 годзе на этнічных абшарах беларусаў у вёсцы Кіслае (Смаленшчына) у скарбе з 600 усходніх дырхемаў [Potin 1970: 75]. Паўбрактэат 1000 г. выяўлены ля вёскі Новы Двор за тры кілямэтры ад гарадзішча на pa­ua Менцы. Апошні пяты брактэат знойдзены ў вышэйзгаданым Старажавіцкім скарбе (між Чашнікамі й Лукомлем).

Сярод унікальных скандынаўскіх памятак у Беларусі бронзавыя літыя амулеты-фігуркі вікінгаў. Яны прызнаюццаспэцыялістамі безумоўнымі вырабамі скандынаўскага рамесьніка [Petrenko 1970:253— 261]. Знаходку падобнагакшгалту ў кургане ля вёскі Лудчыцы

15. Вараскі меч, знойдзены беларускай археалягічнай экспэдыцыяй у 2000 г.

ля ракі Бярэзіны.

ля ракі Рдзіца (Быхаўскі павет) зрабіў у 1892 годзе археоляг С.Чалоўскі.

Гэта бронзавая фігурка вікінга зь мечам на пасе й вітым колам у правай руцэ. У 1973 годзе ў кургане XI ст. бронзавую фігурку з выявай вікінга адшукаў падчас раскопкаў Я.Рыер. Знаходка трапілася сярод пахаваньняў радзімічаў ля вёскі Калодзецкая (Касьцюковіцкі раён).

Са зброі, якая, магчыма, належала вікінгам, перадусім адзначым мячы паўночнай заходнеэўрапейскай вытворчасьці. Усяго на этнічных

2

16. Лянцэтападобныя вараскія дзіды:

1 Ваўкавыск,

2 Менск.

беларускіх абшарах з пачатку навуковых археалягічных пошукаў у XIX ст. знойдзены 10 мечаўпадобнагакшталту: 1 (Горадня), 1 (Полацак), 1 (Франопаль, Берасьцейскі павет), 1 (в. Студзёнка, Бярэзінскі павет), 2 (в. Гарадзілава, Валожынскі павет) і 4 (в. Гуркавічы, Вялейскі павет).

Першую знаходку яшчэ ў XIX ст. зрабіў Адам Кіркор, які й адкапаў ля вёскі Г арадзілава 2 мячы другой паловы X ст. Лязо аднаго зь іх было колькі разоў пераламана згодна з пахавальна-забабонным рытуалам, характэрным скандынаўскай міталёгіі. Побач зь мечамі знойдзена скандынаўская колцападобная фібула з доўгаю (абламанаю) іглой.

Чатыры мячы XI—XIII стст. знойдзеныя ў XIX ст. у адным з усходнебалцкіх курганоў вёскі Гуркавічы Вялейскага павету. Іх собсьнікамі маглі таксама быць вікінгі.

Нарэшце, літаральна два гады таму экспэдыцыя Інстытуту гісторыі НАН Беларусі, шукаючы ля вёскі Студзёнка францускія скарбы 1812 г., выявіла крыжавіну скандынаўскага мяча X ст. Прыгадаем, што ў гэтым найбольш зручным месцы пераправы празь Бярэзіну ў пачатку XX ст. выпадкова знойдзены заходнеэўрапейскі срэбны дынары (канец Х-пачатак XI ст.) [Kharlampovich 1927 №42].

Яскрава скандынаўскія тыпы зброі лянцэтападобныя дзіды, упрыгожаныя срэбрам [Sawyer 1985:283]. Каля Лукомлю ў пачатку XX ст. і ў 1969 годзе знойдзеныя дзьве падобныя дзіды. Аналягічныя дзіды—частая знаходка на высьпе Готлянд і ў швэдзкіх калёніях Фінляндыі [Gu­revich 1990: 111; Sawyer 1985:282-283]. Яшчэ адна дзіда знойдзена ля Менску [Gurevich 1990:112], іншую знайшоў у пачатку XX ст. у Вяліскам павеце Віцебскай губэрні (сёньня Расея) Е.Раманаў [Romanov 1898:24]. Скандынаўскаі тып зброі лянцэтападобныя стрэлы. 3 усіх блізка 400 штук, знойдзеных на абшарах старажытнай Русі, ля 90% (!) паходзяць з этнічнай прасторы беларусаў. 40% сканцэнтравана ў Сьвінецку/Гнёздаве й 50% на абшарах сучаснай Беларусі (Полацак, Маскавічы, Пруд-

17   . Скандынаўскія рэчы з археалягічных знаходак Яўстаха Тышкевіча.

Сярэдзіна XIX cm., Менскі край.

нікі, Усьвяты, Лукомль, Ваўкавыск і г.д.). Як сьведчаць дасьледнікі, высокая іпчыльнасьць гэткіх памятак у спалучэньні зь іншай зброяй першая адзнака скандынаўскай прысутнасьці [Kainov 1999:60],

Да пачатку XX ст. ля вёскі Пнеўшчына, што ля мястэчка Дрыбін, стаяў камень з рунічным надпісам. Камень «зь літарамі, якіх ніхто прачытаць няможа», стаяў ля вёскі Лыскава ў Панямоньні [Federowski 1902:31],

Знаходкі скандынаўскіх памятак у Менску і яго ваколіцах, а таксама ля Лукомлю сьведчаць, што вікінгам быў знаёмы сухадарожны шлях зь Дзьвіны й Дняпра ў Нёман. Яшчэ ў 1865 годзе на гэта зьвярнуў увагу беларускі археоляг К.Тышкевіч [Tyszkiewicz, К.. 1865:41-62], У пахавань-

нях Менскага павету ён знайшоў 21 рытуальны збан з попелам нябожчыка й рунічньімі надпісамі на гліне. У адным з курганоў выяўлены касьцяк вікінга з бронзаваю «сякіркай Тура» на шыі [Тамсама:41 ]. Ля вёскі Антоніенбург (Мядзельскі павет) знойдзены скарб куфіцкіх дырхемаў VIII—IX стст., які складаўся зь 500 манэтаў [Gurevich 1990:119]. У Губскай пушчы ля Лагойску К.Тышкевіч выявіў мэталёвыя гіркі скандынаўскага тыпу [Tyszkiewicz, К. 1865:101 ]. Фібулы й сыгнэты скандынаўскага тыпу знаходкі селішча Г арадзішча Менскага павету на рацэ Менцы магчымым месцы першаснай забудовы старога Менску. Асаблівую цікавасьць выклікае адшуканы там ключ відавочна старашвэдзкай вытворчасьці [Arbman 1943:Abb 327, Grab: 950] і навершнік похвы мяча XI ст.

Адзначым таксама сацыяльны характар скандынаўскіх памятак. Усе яны знойдзены альбо ў буйных местах, альбо ў скандынаўскіх калёніях кшталту Маскавічаў, альбо ў адзінкавых багатых пахаваньнях. Падкрэсьлім і вялікую рознасьць паміж імі й тагачаснымі сялянскімі ўсходнеславянскімі й балцкімі пахаваньнямі ў Беларусі. Паказальным у гэтым сэнсе ёсьць археалягічны матэр’ял курганоў XI ст. ля вёскі Ізьбішча Лагойскага раёну. Калі звычайныя курганы даюць звычайна бедны ўсходнеславянскі інвэнтар, дык багатае пахаваньне (курган №26) рэпрэзэнтуе набор выразна скандынаўскіх рэчаў. Сярод іх сыгнэты, фібулы, маніста з падвескамі, бронзавы грэбень з футаралам ды іншае. Да прыкладу, у якасьці падвесак у згаданых маністах выкарыстаны куфіцкія дырхемы, бізантыйскія міліярысіі, заходнеэўрапейскія манэты. Сярод 9 срэбных падвесак адна унікальны ўзор старашвэдзкага мастацтва стылю «Барэ» з выяваю мітычнага драпежніка [Shtykhau, Kazej 1993:281-282],

Берасьцейшчына. Найбяднейшым на колькасьць вараскіх знаходак у Беларусі застаецца гістарычная Берасьцейшчына. Археалягічны матэр’ял Турава, Пінску, Берасьця моцна розьніцца ад матэр’ялаў скандынаўскіх калёніяў Полацку, Пруднікаў, Маскавічаў, Сьвінецку/Гнёздава. Ускосныя зьвесткі сьведчаць, што зрэдку вікінгі ўсё ж выкарыстоўвалі шляхі праз гэты абшар.

3 геаграфічнага пункгу іледжаньня з Чорнага («Рускага») мора ў Балтыцкае («Вараскае») можна было трапіць таксама праз Дняпро-Прыпяць-Піну-Мухавец-Буг-Віслу. Таксама празь Берасьце, праўдападобна, ішоў сухаводны шлях праз Кракаў па Вісьле ў Прагу адзін з найбуй-

18 Мастацтва вікінгаў. Срэбная фігурка з швэдзкай выспы Олянд (Öland) LX-Xcmcm. Дзьве падобныя знаходкі зробленыя ў Беларусі. Нацыянальны гістарычны музэй Швэцыі (Statens Historiska Museum).

нейшых цэнтраў міжнароднага гандлю Эўропы ІХ-ХІ стст. Згодна са зьвесткамі Ібрахіма абн Якуба, «русы й славяне (! Аўт.) прыходзілі да гэтагаместа (Прагі) празьместа Кракаўскае» (LI 1989:29). Пратое, што гэты шлях пачынаўся ў басэйне Дзьвіны й Дняпра й ішоў праз Прыпяць, сьведчаць скарбы арабскіх дырхемаў ІХ-Х стст. Важкі маркер шматлікія знаходкі ў Беларусі чэскіх «праскіх» дынарыяў [Perkhavko 1992:49]. Якзаўважыў В.Янін, гэтыя скарбы ідуць уздоўж Прыпяці акурат у заходнім кірунку[Іапіп 1981:102,120], Адзіндырхем (Самарканд, 952-953) знойдзены ў 1871 годзе пры аматарскіх раскопках знакамітага каралеўскага кургану «магілы Войшалка» ў Пінску.

У вёсцы Рагачы Берасьцейскага раёну пры пабудове млына (пачатак XX ст.) знойдзены шкілет варага. Сярод знаходак быў срэбны пфэніг XI ст. з Аўсбургу [Kharlampovich 1927 №167]. У часе беларускай палявойэкспэдыцыі 1989-1991 гг. археолягілявёскі Франопаль (20 км ад Берасьця) натрапілі на крыжавіну скандынаўскага мяча канца X ст. Скандынаўскае паходжаньне, як лічаць дасьледнікі, маюць так званыя «каралеўскія» курганы Беларусі. Археолягам на сёньня вядомыя 5 такіх вялізных курганоў: два ў Пінску; адзін («Магіла месяца») на рацэ Буг у вёсцы Гусыньня (цяпер у Польшчы); два у басэйне ракі Дняпро ля вёскі Азёры Круглянскага павету й ля вёскі Гара Краснапольскага павету [Sedych 1997:31-32].

Панямоньне. Шэраг скандынаўскіх памятак знойдзены ўздоўж Нёмну. Гэта невыпадкова, бо Нёман быў натуральным шляхам вікінгаў, празь які яны з Балтыкі рухаліся да Дняпра, а адтуль у Чорнае мора.

Багаты збор скандынаўскіх рэчаў паходзіць з Ваўкавыску. Найперш гэта каштоўная дзіда зь пяром прастакутнай формы, упрыгожаным срэбнай насечкай. Дзіда знойдзена на так званай Мышкавай гары. Сёньня яна захоўваецца ў Санкт-Пецярбурскім Эрмітажы [Zverugo 1975:101]. Аналягічныя дзіды скандынаўскагатыпу Х-ХІ стст. частая знаходка на швэдзкай высьпе Готлянд [Gurevich 1981:11 ], сустракаюцца яны амаль ва ўсіх селішчах швэдзкіх вікінгаў на абшарах Фінляндыі.

Шмат скандынаўскіх рэчаў паходзяць з ваўкавыскага гарадзішча Муравельнік, культурныя страты якога належаць да X-X1 стст. Гэта колькі лянцэтападобных стрэлаў скандынаўскага тыпу, срэбны амулет-прывеска з малюнкам чатырохрукага бажка й тварам чалавека, жалезны ключ ад кубічнага замка таксама скандынаўскага тыпу, шпоры з заклёпкамі. Г этыя рэчы маюць простыя аналёгіі ў тагачасных культурных стратах швэдзкай Біркі й Готлянду [Gurevich 1990:120], Побач з скандынаўскімі памяткамі адшуканы важны маркер скандынаўскага гандлю куфіцкі дырхем 738-739 гг.

Шэраг тыпова скандынаўскіх памятак знойдзены ў раньніх стратах Наваградку. Гэта скандынаўскія грабяні з арнамэнтам ды накладкамі, прымацаванымі цьвічкамі. Важны паказьнік скандынаўскай вытворчасьці касьцяны футарал на грэбень. Знойдзена таксама колькі лянцэтападобных стрэлаў. Дадам, што якраз у Панямоньні знойдзены вялікі скарб гэткіх навершшаў дзідаў і стрэлаў (гарадзішча Кульбачына). Як вядома, дадзеная зброя была распаўсюджана ў Скандынавіі ў часе вікінгаў [Pivavarchyk 1999:244], 3 Наваградку паходзяць дзьве пацеркі з блакітнага й зялёнага шкла (XII ст.). Найбліжэйшыя аналёгіі гэтым пацеркам сустракаюцца ў стратах Біркі. Асобныя знаходкі з Наваградку можна разглядаць як падробку скандынаўскіх рэчаў. Гэта жалезная спражка з увагнутымі бакамі (X ст.). Падобныя сустракаюцца таксама ў Бірцы, але «швэдзкія» інкруставаныя срэбрам. Аналягам рэчаў швэдзкай Біркі ёсьць таксама наваградзкая крыжападобная прывеска й бронзавая шпілька з галоўкай у выглядзе птушкі [Gurevich 1981:100-105],

У Горадні ў 1975 годзе недалёка ад цэнтру места знойдзены абламаны вараскі меч X ст. зь седлападобным перакрыжаваньнем. Лязо

19. Вараскі гельм са знаходаку Слоніме.

абламанае, але ў пачатку ляза з абодвух бакоў захавалася падковападобнаетаўро наўзор скандынаўскага [Nikolaev 1983:81-82].

Цікавая знаходка зробленая ў Слоніме. У старажытных стратах места адшукалі круглы гельм вэндэльскай эпохі. Аналёгіі гэтага вараскага гельму сустракаюцца ў Швэцыі (Готлянд) і Кіеве. Ён добра захаваўся, з кавалкамі скуры знутры [Gurevich 1990:114]. Зь іншых скандынаўскіх рэчаў, знойдзеных у Панямоньні, адзначу падвеску з Гальшанаў [Pivavarchyk 1999:244] ды вялікі скарб куфіцкіх дырхемаў зь в.Ракаўцы Смургонскага раёну, які налічвае 827 манэтаў 952-953 гг. [Gurevich 1990: 120]. На думку Ф.Гурэвіч, акурат гандлёвыя цэнтры Швэцыі зьяўляліся дастаўнікамі медзі ў старажытны Наваградак [Gurevich 1981:100-105]. Вараскае пахаваньне выяўленае ў адным з капцоў верхняга Панямоньня [НВ 2000-1:214],

Дасьледнікі заўважылі, што «ўнікальнасьць Панямоньня [...] палягаеўтым, што, нягледзячы на невялікую колькасьць гарадоў, у XIIXIII стст. рэгіён дасягнуў высокага эканамічага й культурнага разь-

20. Скандынаўская срэбная бляшкападвеска

з Ваўкавыску.

віцьця» [Pivavarchyk 1999:244]. Адной з прычынаў эканамічнага росквіту была роля гарадоў краю ў міжнародным гандлі Балтыцкага арэалу.

Зьвязваць гэты факт зь дзейнасьцю вікінгаў наагул слушна [Pivavarchyk 1996:19-21]. Сапраўды, знаходкі аднатыповых і храналягічна сынхронных рэчаў у Беларускім Панямоньні й Швэцыі (Скандынавіі) зусім не выпадковыя. Да таго ж культурныя страты знаходак скандынаўскіх рэчаў цалкам супадаюць з часам скандынаўскай актыўнасьці на ўсходзе Балтыкі згодна з наратыўнымі крыніцамі. Складзеная Ф. Г урэвіч мапа знаходак скандынаўскіх памятак добра адлюстроўвае мэтадычны характар паступовага прасоў-

ваньня вікінгаў уздоўж Нёмну. 3 аднаго боку, знаходкі скандынаўскіх памятак у Беларускім Панямоньні кантрастуюць зь іх адсутнасьцю ў басэйне Бугу й Прыпяці. Зь іншага боку, багатыя скандынаўскія скарбы знойдзеныя таксама ўздоўж летувіскай часткі Нёмну. Такім чынам, тэза пра актыўную дзейнасьць вікінгаў у Панямоньні мае сур’ёзны археалягічны грунт. Напэўна, наперадзе новыя знаходкі.

Такім чынам, археалягічны матэр’ял пацьвярджае паведамленьні наратыўных крыніцаў пра актыўную дзейнасьць швэдзкіх вікінгаў на абшарах Беларусі. Агульная колькасьць такіх знаходак, будучы меншай, чымся ў Швэцыі, Фінляндыі й поўначы Расеі, удвая пераўзыходзіць адпаведную колькасьць знаходак у Нармандыі. Між тым наратыўныя крыніцы з Нармандыі даводзяць вялікую ролю скандынаваў у гісторыі гэтага францускага рэгіёну.

1.4.  Полацак і Полацкае княства ў скандынаўскіх сагах

Як вядома, абшары Полацкай і Кіеўскай Русі вікінгі ўважалі за «Вялікую» альбо «Халодную» Швэцыю [Machinski, 1997]. У адрозьненьне ад часткі сучасных швэдзкіх дасьледнікаў, якія часам ня ўзгадваюць Полацкага княства ў сваіх працах, не пазначаючы яго на мапах Вялікага Усходняга шляху [Mats, Rune 1994:15; Ingelman-Sundberg 2000:2-3; Bente 2000: 9], вікінгі добра ведалі першую сталіцу Беларусі.

У сагах Полацак вядомы як Palteskia/Палтеськ’я. Адразу падкрэсьлю, што назоў гэты ёсьць трансьлітарацыяй мясцовай (старабеларускай) назвы. Дарэчы, тычыцца гэта й іншых гарадоў крывічоў. Але славянскія назовы ў старашвэдзкай мове захоўвалі сваю фанэтыку. Да прыкладу, Смаленск/Smalefnjskia [Dzhakson 1986:95]. Апрачатаго, нямецкі дасьледнік Г.Шрам давёў, што тапонім Полацак перайшоў у стараскандынаўскія мовы ды замацаваўся ў іх не пазьней за сярэдзіну IX ст. Гэта значыць, да канчатковага фармаваньня беларускага поўнагалосься (ал>ола). Бо пазьнейшае за сярэдзіну IX ст. запазычаньне дало б у старашвэдзкай мове форму Polateskia, але ніколі не Palteskia [Schramm 1982: 283-284]. Высновы мовазнаўцы вельмі важныя, бо супадаюць са зьвесткамі наратыўных ды археалягічных крыніцаў, якія датуюць прыход вікінгаў у Полацак акурат 862 годам.

Пад назваю Palteskia наша колішняе «сталечнае» места ўзгадваецца ў шэрагу сагаў ды іншых стараскадынаўскіх твораў. Найстаршы сьпіс, дзе ўзгадваецца Полацак, які захаваўся да сёньня «Нарыс зямлі I» (апошняя чвэрць XII ст.). Полацак прысутнічае таксама ў сазе «Гісторыя датчанаў» Саксона Граматыка, каралеўскай сазе «Прадзі аб Эймундзе», «Сазе пра Хрост» ды яшчэ ў пяцёх сагах. Ува ўсіх творах назва места застаецца нязьменнай: Pal[l]teskia. Толькі «Сага пра Одда Стралу» дае трохі іншы варыянт, а менавіта Pallteskiuborg (ад borg—мур, замак). Верагодна, аўтара сагі альбо ягонага інфарматара моцна ўразіла багацьце Полацку ды моцныя абарончыя збудаваньні з дрэва. Месты вікінгаў, як правіла, абарончых сьценаў ня мелі [Dzakson 2000:285].

Найдоўжшае апавяданьне пра Полацак захавалася ў сазе «Прадзі аб Эймундзе». Гэтая сага, як высьветлілі дасьледнікі, апісвае падзеі 1020-

1041 гг. [Zaiats 1992:23-24]. Важнатое, што гэтыя зьвесткі супадаюцьз хронікай, занатаванай ува «ўнутранай» стараславянскай крыніцы «Аповесьць мінулых гадоў». Розьняцца творы тым, што ўсе галоўныя героі швэдзкай сагі ўважаюцца за вікінгаў, маюць скандынаўскія варыянты імёнаў, дзеюць згодна з вараскай традыцыяй. Паводле «Аповесьці мінулых гадоў» усе яны ўважаюцца за тутэйшых гаспадароў і маюць славянізаваныя варыянты імёнаў.

Зь зьвестак «Прадзі аб Эймундзе» вядома, што князь Эймунд/Eumund з дружынай ваяроў-скандынаваў перайшоў на службу да Брачыслава (які ў сазе названы Вартылавым). Падчас сутычкі паміж Брачыславам і наўгародзкім князем Яраславам (у сазе ён Jarizleifr) Эймунд нібыта спрыяў укладаньню мірнай дамовы паміж князямі, згодна зь якой Яраслаў-Ярызлейфр (пазьней празваны Мудрым) застаўся князем у Ноўгарадзе, Эймунд атрымаў ува ўладаньне Полацак, а Брачыслаў Кіеў [НВ 1:153].

Адзначу, што выключную ролю скандынаваў у гісторыі Полацкага княства, як падае сага, немагчыма аспрэчыць на падставе іншых крыніцаў!

Наагул колькасьць сюжэтаў скандынаўскіх сагаў, якія датычацца Полацку, не саступае іншым вялікім цэнтрам вараскай калянізацыі: Старой Ладазе, Ноўгараду Вялікаму, Кіеву. Інфармацыя скандынаўскіх сагаў пра Полацак сынхронна адпавядае стараславянскім крыніцам [Dziarnovich 1998:92],

Часам скандынаўскія сагі цьвердзяць пра выключную ролю вікінгаў у хросьце ўсходніх славянаў. Дзіўнага ў гэтьгм нічога няма. Акурат вікінг Уладзімер ахрысьціў Кіеўскую й Ноўгарадзкую землі. Скандынаўка Рагнеда/Ragnhild заснавала першы на абшарах Беларусі манастыр у Заслаўі. Згодна з тураўскімі паданьнямі вікінг Тур/Тог хрысьціў тутэйшы люд. Як заўважылі археолягі, якраз у скандынаўскіх пахаваньнях Беларусі сустракаюцца першыя прадметы хрысьціянскага кулыу [Zharnov 1991:220],

Вікінгі нашай часткі Эўропы былі носьбітамі ўсходняй вэрсіі хрысьціянства. У Канстантынопалі амаль што ўся гвардыя часоў Позьняй імпэрыі ІХ-ХІІ стст. складалася з варагаў вядомых у бізантыйскіх крыніцах як «варангі-русь» [Stender-Petersen 1953:252]. Гэтыя скандынавы (як, напрыклад, полацкія Рагвалодавічы) узначальвалі бізантыйскія палкі.

Хрост Русі ў 980-1036 гт. адбыўся сынхронна з хростам іншых скандынаўскіх уладаньняў. У 912 годзе хрост прайшла Нармандыя, у 943 г.

скандынаўскае княства Ёрвік у Ангельшчыне, у 965-986 гг. Данія, у 995-1000 гг. Нарвэгія, ля 1000 году Ісьляндыя, у 1008 годзе Готлянд, нарэшце паміж 1050-1100 гг. мэтрапольная Швэцыя.

Няма дзіва, што «Сага пра Хрост» пасьля хрысьціянізацыі Ісьляндыі паведамляе пра хрост скандынавамі Полацкага княства прыканцы Хст.:

«У тое лета, калі было прынята хрысьціянства ў Ісьляндыі, ад нараджэньня Госпада нашага Ісуса Хрыста прайшло 1000 гадоў [...] Торвальд, сын Кадрана, і Стэўнір, сын Таргіля, сустрэліся пасьля (сьмерці) конунга Алава. Яны падарожжаваліўдвух паўсім сьвеце і да самага Ёрсалахейма (Ерусаліму), адтуль да Міклагарда (Канстантынопалю) і далей да Кёнугарда (Кіева), яшчэ далей (на ўсход) па Непры (Дняпры). Торвальд памёр у Русі недалёка ад Палтэск’і (Полацку). Там ён пахаваны ў адной гары ў царкве Яна Хрысьціцеля, і называюць палачанеяго сьвятым. Такгаворыць Бранд Вандроўнік: “Я прыйшоў туды, дзе Торвальду, сыну Кадрана, Хрыстос даў супакой; там ён пахаваны ў высокай гары ўверх па цячэньні Дроўны (Дрёвны)у царквеЯна. Стэўнір накіраваўся тады на поўнач уДанію’’[...] так паведаміў Ары Стары» [НВ-12000:280],

Пад гідронімам «Дрёвна» ў «Сазе пра Хрост» згадваецца не Дзьвіна, але невялічкая рэчка Друя. Рэч у тым, што маленькая Друя выконвала выключную ролю ў Дзьвінска-Друйскім вузьле Вялікага Ўсходняга шляху [Pritsak 1981:297]. Ананімная сага (канец XII ст.) пералічвае рэкі Ўсходняй Эўропы, якія мелі выключную вагу ўва ўсходнім гандлі вікінгаў. Дык вось, з шасьцёх рэчак тры беларускія! Гэта Дзьвіна (Duna), Дняпро (Nepr) і невялікая Друя (Drofn) [Pritsak 1981:297], Дадам, што найкаротшы водны шлях вікінгаў з Балтыкі ў Чорнае «Вараскае» мора ішоў якраз празь Дзьвіну. Таму Дзьвіна (Duna, Tuna, Dyna) успамінаецца ў надпісах рунічных камянёў Уплянду. Напрыклад: «Сумір загінуў наўсходзеля вусьцяракіДзьвіна» [Pritsak 1981:363-364],

Усе гэтыя факты сьведчаць пра асаблівае эканамічнае й палітычнае становішча скандынаўскага гандлю для Полацкага княства — аднаго з трох цэнтраў Русі.

1.5.  Вікінгі ў беларускім фальклёры

Няма выдумкі бяз праўды. НАРОДНАЯ ПРЫКАЗКА

Пад мурамі фантастычных легендаў народу заўсёды хаваюцца кавалкі праўды. ЧЭСЛАЎ МІЛАШ

Уяўленьні беларускага народу пра ўласную гісторыю, старажытных суседзяў ёсьць складаным, неадназначным сацыякультурным фэномэнам, вывучэньне якога яшчэ наперадзе. Але няма сумневу, што побач з народнай міталягізацыяй гісторыі існуе міжпакаленная повязь ведаў у яе вуснай фальклёрнай форме [Mylnikov 1996:7-16,322].

Ігнаруючы гісторыю факту (што, дзе й калі адбывалася), народная памяць захоўвае тым ня менш цікавыя «ўяўленьні» пра розныя падзеі мінуўшчыны. Напрыклад, даволі вялікая колькасьць беларускіх легендаў пра вікінгаў Рагнвальда, Тура, князёўну Рагнеду сьведчыць пра інтэнсіўнасьць кантактаў нашых народаў з паўночнымі гасьцьмі. Да таго ж, пабудова легендарных сюжэтаў пра вікінгаў мае шмат супольнага са скандынаўскай міталёгіяй. Пагатоў вобраз полацкага князя Ўсяслава Чарадзея з дынастыі Рагнвальда мае шмат супольнага са старашвэдзкай мітаэпічнай традыцыяй. У хроніках гаворыцца пра тое, што матка Ўсяслава нарадзіла яго ў выніку нейкага чараўніцтва і «бысть ямуязвено на главе его» (HB 1:153). Добра ведамая галоўная рыса вобразу Ўсяслава Чарадзея-ягоная здольнасьць абяртацца ў ваўкалака: «... Ад іх скочыў зьверам дзікім. Апоўначы зь Белгарада ахутаўся сіняй імглой... скочыў ваўком да Нямігі зДудутак» («Слова аб паходзе Ігаравым», пераклад Янкі Купалы). Вобраз Усяслава-ваўкалака быў нагэтулькі пашыраны, што захаваўся ў былінах як княжа-ваўкалак «Волх ВсеславоВЙЧ».

Заўважу, што ў беларускім фальклёры вобраз ваўкалака хутчэй адмоўны, часам жаласны, і ніколі гераічны. Між тым у скандынаўскай Mi-

талёгіі здольнасьць вікінга перакінуцца ў ваўка лічылася галоўнай здольнасьцю вікінга-ваяра, якога пры яе наяўнасьці звалі бярсэркам. На Русі гэты талент меў яшчэ адзін скандынаў, адзін зь бярсэркаў конунга Эйрыка / Eirikr Грым Эгір. Згодна з «Сагай аб Грольву-Пешаходу» акурат Грым Эгір захапіў Старую Ладагу, цэнтар вараскай актыўнасьці на поўначы Русі, бо «ён быў здольны набываць аблічча ваўка й розных іншых зьвяроў такхутка, што гэта ніхто не заўважаў» [Pankratova 1997:7-12],

Добра вядомы сюжэт у беларускім фальклёры легенда пра «волатаў» мітычных асілкаў, якія жылі на зямлі Беларусі ў векапомныя часы. Шмат курганоў наш люд заве «валатоўкамі». Лічыцца, што ў іх пахаваныя «вялікія, доўгія людзі». Цікава, што тэма волатаў ёсьць надзвычай папулярнай таксама ў скандынаўскай міталёгіі. Абшарамі, заселенымі волатамі, скандынавы лічылі найхутчэй нашу частку Эўропы «Вялікую» альбо «Халодную» Швэцыю. Волаты займалі важнае месца ў эпасе вікінгаў і як захавальнікі ілыбіннай мудрасьці [Machinskii 1997:158],

Між іншым у «Сазе Тыдрэкса» паведамляецца імя галоўнага героя асілка-каваля. Невядомы аўтар кажа, што асілка звалі па-нямецку «Велент» (Velent), а па-вараску Вола[н]т (Volont) [Stender-Petersen 1953:261]!

Зьвернем увагу на відавочную сувязь паміж беларускімі легендамі пра Тура зь існым у паганскай скандынаўскай культуры богам Турам/Тог.

У тураўскай легендзе «Прарочы сон князя» важную роль выконвае «воз» заснавальніка места вікінга Тура [Pamiats 1994:94], Між тым вядома, што «воз» адзін з найгалаўнейшых атрыбутаў бога Тура. Таксама можна гаварыць пра падкрэсьлены ў легендзе матыў рыбы й рыбалкі. Як вядома, рыбалка улюбёны занятак бога Тура. Таму гаварыць, быццам вараскі князь Typ выдумка й міт, значыць, супярэчыць адзінай наратыўнай крыніцы пра заснаваньне Турава. На зьмену гэтай крыніцы можа прыйсьці толькі фантазія аўтараў. Гаварыць пра тое, што зь іншых старажытных беларускіх местаў ніводнае не названа «вараскім імем» [HB-1:171 ] супярэчыць зьвесткам тапанімікі, згодна зь якой мястэчка Рагнедзіна колішняга Полацкага княства паходзіць ад імя князёўны-скандынаўкі Рагнеды/Ragnhild.

У беларускіх легендах пра Тура («Турава гара») сустракаецца вядомая скандынаўскай міталёгіі апазыцыя бог Typ / зьмеі. Падкрэсьлю, бадай галоўным сымбалем культу бога Тура ёсьць «кола» салярны дыск. Выява салярнага дыску часта сустракаецца на срэбных амулетах

старажытнабеларускіх местаў часу вікінгаў. Ведама, гэтыя амулеты належалі эліце грамадзтва. Цікава, што толькі ў Тураве існаваў унікальны для Беларусі звычай упрыгожваць шчыты хатаў зробленым з дрэва салярным знакам з крыжам угары (сымбалем перамогі хрысьціянства). Дарэчы, у гонар «бога» Тура скандынавы дагэтуль называюць сваіх дзетак. Прыгадаем хіба знакамітага нарвэскага падарожніка Тура Хэердала/Thor Heyerdahl.

Цікавымі ёсьць таксама полацкія легенды пра курган Рагвалода й Рагнеды, што месьціцца ў Расонскім раёне [LIP: 279,280], Па-першае, легенда дакладна перадае зьвесткі пра забойства полацкага князя. Дарэчы, у фальклёры бытуе акурат скандынаўская форма князевага імя Рогвальд [LIP:279], Забойства Рагвалода адбылося «каменным молатам» рытуальнай мітычнай зброяй скандынаўскага эпасу. Пра папулярнасьць вобразу Рагнеды ў беларускім фальклёры ды пра тое, што частка інфармацыі можа адпавядаць праўдзе, добра напісаў Юрка Віцьбіч: «У Падзьвіньні між маляўнічымі азёрамі, якіх паблізу амінаерака Дрыса, прытока Дзьвіны, знаходзіцца парослая векавымі дубамі Гара Рагнеды. Паводле народнага паданьня, чэлядзь кіеўскага князя Ўладзіміра забіла тут каменным молатам полацкага князя Рагвалода з сынамі, а потым тут-жа суродзічы пахавалі ягоную дачку РагнедуГарыславу, выконваючы гэтым ейную перадсьмяротную просьбу. Магчыма, гэтае паданьне і адпавядае праўдзе, бо каліў 1866г. навукоўцы дасьледавалі магілу Рагнеды ў Заслаўі, дыку знойдзенай і багата звонку аздобленай труне адсутнічаў касьцяк. Затое наступнае паданьне ёсьцьусяго толькі прыгожы домысл, уякім, аднак, адбіліся адвечныя мары народу: скрозь і на Полаччыне і на Віцебшчыне кажуць, што напярэдадні вайны зьяжджае з Гары Рагнеды на белым кані магутны, увесь закуты ў панцыр коньнік. НаДзьвіне ж, паміж Дрысай іДзьвінскам, знаходзіцца старажытнае і прыгожае мястэчка Краслаўка (Kraslava). Калісьці гэта адзін з заходніх полацкіх прыгарадаў, які менаваўся Гарыслаўка, у гонар другога імя Рагнеды-Гарыславы, што цалкам адпавядала ейнаму жыцьцю. Паводле паданьня Гчрыслава неаднойчы наведвала сваю Гарыслаўку, і ў гэтым няма падставаў сумлявацца, бо да прыгранічнага заходняга полацкага прыгараду — гістарычнай Герцыке — адсюль 70 кілямэтраў, а яшчэ далей, паблізу сучаснага Ашэрадэна (Aizkraukle), амывала Дзьвіна найболый заходні з усіх Барысавых камянёў.

На Раслаўшчыне Ізяслаў і Рагнеда знайшлі адбітаку трох геаграфічных назовах сяло Саслаўль, мястэчка Рагнедзіна і ўрочышча Ляпёхі. Цяперашняе сяло Саслаўль адзначана на мапах XII cm. як вялікі горад Ізяслаўль. Паблізуад Саслаўляў прыгожай мясцовасьці на трох рэчках, зьякіх адна Чарняўка сваім назовам нагадваерэчку Чарніцуў Заслаўі, разьляглося мястэчка Рагнедзіна. У двох кілямэтрах ад мястэчка знаходзіцца ўрочышча Ляпёхі і адразу ж прыгадваецца Ляпёха адзін з найбольш прыбліжаных слугаў Рагнеды» [Vitsbich 1956:8],

Народная памяць упарта лічыць першых прадстаўнікоў вараскай дынастыі ў Беларусі ініцыятарамі хросту тутэйшага насельніцтва. Рагнеда згодна з паданьнем была першай хрысьціянкай Беларусі, узяла імя Анастасься ды заснавала ў Заслаўі першы манастыр [ОСМЕ 1878-1:80], Тураўскі люд дагэтуль верыць, што места было ахрышчана зь ініцыятывы князя Тура [Pamiats 1994:94], Нагадаем, што час жыцьця Рагнеды й Тура (канец IX пач. X ст.) супадае з пачаткам хросту Русі.

Сярод беларускіх легендаў захавалася адна, у якой дзеюць швэдзкія вікінгі пад сваім імем «сьвеі». Акурат гэты этнонім (suiar) сустракаецца ў рунічных надпісах магільных камянёў Уплянду [Pritsak 1981:348], Побач з «варагамі» назоў «сьвеі» ўжывалі й старажытнабеларускія хронікі [Letapis Avraamki 2000:188], Дык вось, «сьвеі»-швэды, якія жылі ў Падзьвіньні, галоўныя героі беларускай легенды пра паходжаньне назову возера «Сьвеўлівы», што каля Себежу. Нягледзячы на фантастычны сюжэт, легенда адлюстроўвае памяць народу пра колішнія эпахальныя падзеі краіны. Па-першае, гэта барацьба нямецкай Рыгі й Полацкага княства, у ваярскай дружыне якога служылі скандынавы. У легендзе «добрым сьвеям» супрацьстаіць злавесны «нямецкірыцарЛіхадзей» [LIP 101:86], Па-другое, побач зь сьвеямі жыве згодна зь легендай іншы неславянскі народ «лівы», які ўрэшце «пакінуў сваё гарадзішча ды пайшоў к сіняму мору» [Тамсама: 89], Гаворка ідзе пра старажытнае насельніцтва сучаснай Латгаліі фінавугорскі народ «лівы» альбо «лібь» старабеларускіх хронікаў. Міграцыя ліваў да Балтыкі сапраўды пацьвярджаецца археалягічнымі крыніцамі. Цяпер у селішчах каля Рыгі (Livöd Rända) жывуць і маюць культурную аўтаномію апошнія прадстаўнікі гэтага народу (каля 1 700 чалавек), збольшага асыміляванага латышамі.

1.6.  Скандынаўская тапаніміка беларускай зямлі

Разам з наратыўнымі й археалягічнымі зьвесткамі важным паказьнікам скандынаўскай прысутнасьці ў старавечнай Беларусі ёсьць тапаніміка. Ведама, паводле агульнай колькасьці скандынаўская тапаніміка нашай зямлі значна саступае, напрыклад, Вялікай Брытаніі, толькі на паўночным узьбярэжжы якой налічваецца каля 1 000 айконімаў скандынаўскага паходжаньня [Simpson 1967:33]. Але супольная рыса ёсьць. Як у Ангельшчыне, дык у Беларусі ўсе скандынаўскія айконімы гуртуюцца ў межах колішняе гістарычнае дзейнасьці вікінгаў. У Ангельшчыне гэта паўночнае й паўночна-заходняе ўзьбярэжжа. У Беларусі гэта Падзьвіньне й Падняпроўе абшары колішняга Полацкага княства. Ёсьць паралелі ў характары тапанімікі. Найчасьцей гэта вытворныя ад мянушак скандынаўскіх конунгаў, гандлёвыя паняткі, розныя этнонімы паўночных «гасьцей». Да прыкладу, вядомы скандынаўскі айконім старажытнага Ноўгараду «Парамонім двор» славянізаваная назва старашвэдзкага слова «Farmannagarpr», што ад «farman» купец [Stender-Petersen 1953:257],

На беларускіх землях найбольш значны адбітак пакінула так званая этнатапаніміка, гэта значыць, айконімы, сугучныя старашвэдзкаму этноніму «сьвеі».

Паходжаньне гэтай назвы сувязана з гістарычным айконімам цэнтральнага абшару сучаснай Швэцыі «Сьвеялянду». У перакладзе з швэдзкай мовы «Сьвеялянд» значыць «зямля сьвеяў». Акурат «сьвеі», а ня «готы» далі назву сучаснай швэдзкай дзяржаве. На зямлі сьвеяў існавалі месты (Бірка, Сігтуна, Упсола), якія мелі гандаль на Вялікім Усходнім шляху. Этнонім «сьвеі» добра вядомы скандынаўскай сагаэпічнай традыцыі, рунічным каменьням Уплянду ў форме «suiar» [Ргіtsak 1981: 348], Беларусы ведалі швэдзкіх вікінгаў пад рознымі назовамі²: «русь», «варагі», «калбягі», «сьвеі». Назва «сьвеі» сустракаецца ў старабеларускіх летапісах [Letapis Avraamki 2000:188], вядомая яна й беларускаму фальклёру [LIP:84—90],

² Гэта залежала ад шэрагу прычынаў, якія патрабуюць спэцыяльнага дасьледаваньня.

Сярод тапонімаў гэтага шэрагу рака Сьведзь прыток Бярэзіны ў басэйне Дняпра [Zhuchkevich 1968:165]. Якраз тут пралягаў шлях вікінгаў у Полыпчу (Кракаў), адтуль у Нямеччыну й Прагу. Таксама гэта рэчка Сьвень прыток Дзясны, адной зь нітак Вялікага Ўсходняга шляху. Прыгадаем яшчэ азёры Падняпроўя: Сьвядзёра й Сьведзкае. У Падзьвіньні ёсьць легендарнае возера Сьвеўлівы, існавалае нібыта на мяжы двух народаў: сьвеяў і ліваў. Каля Прапойску-Слаўгараду месьціцца вёска Сьвенск [Zhuchkevich 1974:335], На сучаснай беларускарасейскай этнічнай мяжы з 1211 г. дзейнічае праваслаўны Сьвенскі манастыр (мястэчка Сьвень, Бранская вобласьць, Расея). Манастыр заснаваны як філія Кіева-Пячорскай лаўры. Сярод манахаў лаўры былі вікінгі-скандынавы, між іншым, славутыя сьвятыя праваслаўныя Сымон й Афрыкан [Braun 1902:365], Заснаваньне манастыра было выклікана вострай патрэбай хрысьціянізацыі радзімічаў, якія забілі першага казаньніка на імя Кукша. Адзначым, што ўсе назовы з асновай «сьвеі», відавочна, неславянскія.

Два вядомыя сёньня скандынаўскія тапонімы паходзяць з Турава. Гэта назоў места, які адказвае на пытаньне: каму належыць горад? Тое, што назоў паходзіць ад імя вікінга Тура /Тог, цьвердзяць як наратыўныя, так і фальклёрныя крыніцы. У прадмесьце Турава, Пагосьце (сёньня гэта асобная вёска), цячэ невялічкі раўчук Typ. Цікава, што акурат «Пагост» быў месцам збору падаткаў, так званага палюдзьдзя. Таму прысутнасьць тут князя-конунга цалкам верагодная.

Шэраг тапонімаў зьвязаны з полацкай князёўнай Рагнедай/Ragnhild. Па-першае, гэта возера Рагнедзь на поўначы Заслаўя, горад, пабудаваны Ўладзімерам Вялікім (Valdemar) для Рагнеды, і ў якім яна спачыла.

У XIX ст. возера высахла, але назоўзахаваўся [ОСМЕ 1878-1:80]. Падругое, гэтае места Рагнедзіна (сёньня расейскае мястэчка «Рогнеднно», сучасная Бранская вобласьць), заснаванае згодна з паданьнем Рагнедай [Vitsbich 1956], Каля возера Дрыса на паўвысьпе Перавоз паміж рэчкамі Дрыса й Вуша стаіць славутая гара «Рогвальда й (Р)Ягнеды».

3 старашвэдзкае (а не старанямецкае!) мовы беларусы запазычылі назоў «Інфлянты», які ў старабеларускай мове выкарыстоўваўся для пазначэньня сучасных латыскіх земляў. Г эты назоў латыскага Падзьвіньня («Inflanti») значыцца на адным з рунічных каменяў Уплянду [Pritsak 1981:363]. Зрэшты, назоў нашае краіны «Беларусь» утрымлівае скандынаўскі карэнь «русь» (Roslagen).

Наяўнасьць скандынаўскай тапанімікі ў Беларусі сьведчыць пра інтэнсіўнасьць кантактаў паміж продкамі нашых народаў за часам росквіту Полацкага княства. Маючы шчыльную повязь з гістарычнымі фактамі, тапаніміка дапамагае зразумець характар міжэтнічных дачыненьняў, тлумачыць некаторыя цьмяныя падзеі даўнейшых часоў.

1.7.              Скандынаўскі ўплыў на старажытнабеларускую культуру

Перадгісторыя. Прыкладна ў V ст. верагодныя продкі швэдаў готы, сярод якіх было племя tervingi (людзі дрэва драўляне), прайшлі цераз абшары сучаснай Берасьцейшчыны ды Беласточчыны [Labuda 1960:120— 121]. Колькі гадоў жыцьця готаў пакінулі на абшарах Беларусі селішчы вяльбарскай культуры. Ці не адсюль паходзіць літоўскі экзаэтнонім беларусаў «гуды» ды таксама палескі мікраэтнонім «гідуны». 3 мовы готаў у беларускую трапіла колькі словаў: мыта (mota), меч (mekeis), пенязі (pinnings), князь (kuniggs) [Vasmer 1964-1973].

Час вікінгаў. Тагачасныя культурныя дачыненьні паміж Беларусьсю й Швэцыяй мелі ўзаемную скіраванасьць. У XI ст. праваслаўная (усходняя) місія, якой кіраваў уладыка Асмунд (Osmund), дзеяла ў швэдзкай Сігтуне. Перад тым уладыка Асмунд быў япіскапам альбо ў Полацку, альбо Кіеве: «а quodam Polaniae archiepiscopo» [Sjöberg 1985: 69-78]. Пра гэта ўскосна сьведчыць і праваслаўная формула напісаньня імя Маці Божай на рунічных каменьнях Уплянду, дзе яна названа згодна з праваслаўнай традыцыяй Божая Маці (Theotokos), але ня Панна Марыя [Sjöberg 1985:76]. Падмурак дзьвюх праваслаўных цэркваў XII—XIII стст. швэдзкія археолягі знайшлі ў горадзе Вісьбю (Visby) на Готляндзе. Велікодныя гліняныя яйкі, як мяркуюць дасьледнікі з Палесься, знойдзеныя ў стратах XI ст. у Сігтуне (Sigtuna), на Готляндзе й у ва Ў пляндзе. У 1967 г. у Бурге/Burge (выспа Готлянд) знойдзены скарб другой паловы XII ст., у склад якога ўваходзілі 44 грыўні, зь ix 15 з кірылічнымі надпісамі, сярод якіх імёны «Бынята, Селята, Іілня», ды малюнкамі крыжоў [Jansson 1996:68-69], Шмат у Скандынавіі знойдзе-

21. Велікодныя гліняныя яйкі XII cm., знойдзеныя ў Швэцыі, паходзяць з абшараў украінска-беларускага Палесься.

на каштоўных праваслаўных крыжоў-энкапілёнаў бізантыйскай вытворчасці.

Заўважу, што сярод першых хрысьціянаў-асьветнікаў на абшарах старажытнай Беларусі было шмат скандынаваў, якія бралі хрост па ўсходнім абрадзе ў Бізантыі. Прыгадаем імёны вялікай княгіні Вольгі/ Helga й полацкай князёўны Рагнеды/Ragnhild. Адным з заснавальнікаў цэнтру ўсходнеславянскага («рускага») праваслаўя Кіева-Пячорскай лаўры быў швэдзкі вікінг Сымон/Simon, які ў 1073 годзе пастрыгся ў манахі й прыняў імя Антоні [Pritsak 1981:419]. Вядомыя яшчэ два вікінгі найпадобныя ўсходнеславянскай («рускай») праваслаўнай царквы, Афрыкан і Фрыянд [Braun 1902]. Скандынаўскія сьвятыя Магнус і Конут узгадваюцца ў адным з твораў Кірылы Тураўскага XII ст. [Kotliarchuk 1999:188]. Службы «Памяці Афрыкана» й «Памяці Пр. Магнуса» чыталіся ў беларускай праваслаўнай царкве яшчэ ў XVI ст. [Opisanie №1318,1322],

Шмаг якія дзеяньні старажытнабеларускіх князёў можна растлумачыць толькі зыходзячы з скандынаўскай традыцыі. Напрыклад, чаму пасьля спробы забойства свайго мужа вялікага князя кіеўскага Уладзімера/

22. Грыўня з выспы Готлянд (ля Бурге) з кірылічным надпісам «Бынята». Другая палова XII cm.

Valdemar полацкая князёўна Рагнеда/Ragnhild замест пакараньня атрымала сваю полацкую спадчыну? Рэч у тым, што згодна з старашвэдзкім звычаёвым правам па вясельлі жонка павінна атрымаць так званы «ранішні дар» [Svanidze 1999:170]. Памер і склад «ранішняга дару» вызначаўся яшчэ да вясельля пры дамове аб шлюбе («заручынах»). У выпадку княскай дынастыі гэта было места з ладяым абшарам зямлі. Акурат з Рагнедай Полацкай, хрысьціянкай і багабойнай скандынаўкай, афіцыйна ажаніўся пры хросьце ў 988 годзе вялікі князь кіеўскі Ўладзімер/Valdemar Вялікі. Зроблена гата было, відаць, з палітычных прычынаў, а таксама, каб унікнуць скандынаўскага звычаю кроўнай помсты з боку Рагнвальдавічаў. Умоваю шлюбу са скандынаўкаю, відаць, стала атрыманьне «ранішняга дару» места Ізяслаў/Заслаўе. Цікава, што кароль Даніі Вальдэмар Вялікі (Valdemar I den Store, 1131-1182) пабраўся шлюбам з дачкою князя Менскага Валадара Глебавіча Зоф’яй Менскай (1141-1198).

Трохі пазьней, у 1019 годзе, падобны «ранішні дар» (места Ладага) атрымала ад сына Рагнеды Яраслава/Jartsilejf швэдзкая князёўна Інгегерд-Ірына, дачка першага швэдзкага караля-хрысьціяніна Улафа Шот-

23. Сьв. Брыгіта. Малюнак XV cm. Музэй места Лінчопінг (Linköpings museum).

конунга й славянкі-хрысьціянкі Эстрэд з племені абадрытаў. Зазначу, што Рагнеда/Ragnhild шанавалася як першая сьвятая сярод беларускіх крывічоў. Ірына/Ingegerd з Ладагі сталася першаю расейскаю сьвятой. Скандынаўскага паходжаньня традыцыяй трэба лічыць высылку ў 1129 годзе ўсіх полацкіх князёў (Давыда, Расьціслава й Сьвятаслава) у Бізантыю. У той час у Бізантыі служылі тысячы вікінгаў зь якіх былі сфармаваныя гвардзейскія палкі «варагаў».

У бізантыйскіх крыніцах Х-ХІІ стст. гэтая вараская гвардыя з Скандынавіі звалася «варангі» альбо «варангі-Русь» ці «Русь-варангі» [Sten­der-Petersen 1953:252], Акураттакую формулу мы сустракаем у «Аповесьці мінулых гадоў» каля 944 г., дзе гаворка йдзе пра злучэньне пад упадаю вялікага князя Irapa/Ingvar: «вон многн: варягн-Русь н поляны (н) словянн» [Тамсама]. Падарожжа ў далёкую Бізантыю было звычайнаю зьявай у жыцьці скандынава. Нават старажытнашвэдзкае права мела норму, «што ніхто ня можа атрымаць спадчыну, пакуль застаецца ў/рэг/ьп»(Бізантыі.-Аўт.) [LI 1990:285],

Апрача Бізантыі, русы-скандынавы служылі ў гвардыі вугорскіх каралёў Іштвана (970/75-1038) і Імрэ (1007-1031). Назоў«рускі» (örosz) у

сярэднявечнай Вугоршчыне азначаў каралеўскіх драбантаў [LI 1989: 115]. Пахаваньне швэдзкага вікінга ў заможным вугорскім убраньні й зброі археолягі адшукалі каля Стакгольму.

Багата паралеляў паміж першымі асьветніцамі й нябеснымі заступніцамі Беларусі й Швэцыі: Сьвятымі Эўфрасіньняй і Біргітай. Як вядома, Эўфрасіньня Полацкая (ля 1110 ля 1173) са скандынаўскага роду Рагнвальда/Рагвалодавіча заснавала Спасаўскі жаночы манастыр, пабудавала царкву Спаса вяршыню полацкай архітэктурнай школы. Бьіла кіраўнічкай першага скрыпторыя майстэрні па перапісваньні кніжак. Магчыма, аўтарам уласных твораў («нача кнйгы пйсатй своймй рукамй»), На яе замову ў 1161 годзе майстар Лазар Богша змайстраваў крыж, які ў XX ст. атрымаў славу нацыянальнай сьвятыні Беларусі. Памерла Эўфрасіньня ў цэнтры ўсходняга хрысьціянства Ерусаліме. У сваю чаргу, Сьвятая Біргіта (Brigida, Birgitta) (1303-1373) да Рэфармацыі лічылася неафіцыйнай патронкай Швэцыі. У 1343 годзе яна заснавала першы ў Швэцыі зьмешаны (мужчынска-жаночы) кляштар у Вадстэне (Vadstena), які стаў духоўным цэнтрам краіны і паклаў пачатак ордэну біргітак. Біргіта пісала ўласныя творы, занатоўвала сны. Яе кніга «Скарбы нябесных таемніцаў» была вельмі папулярная ў сярэднявечнай Эўропе. Памерла Біргіта ў цэнтры заходняга хрысьціянства Рыме. У Вялікім Княстве Літоўскім існавалі тры кляштары Сьв. Брыгіты («брыгітак») у Вільні (з 1650), Горадні (1624—1830) і Берасьці (1650-1830).

Постаці Рагнеды Полацкай, Эўфрасіньні Полацкай і Сьвятой Біргіты сваёй прагай да ведаў і добрай адукацыяй тыповыя для сярэднявечнай швэдзкай арыстакратыі. У старашвэдзкім грамадзтве жанчына карысталася вялізнаю павагай. Швэдзкая князёўна мусіла валодаць ня толькі пісьменнасьцяй, але наагул быць лепшым кнігазнаўцам пры двары. Дарэчы, нярэдка швэдзкія кабеты валодалі рукапісамі сагаў, розных рэлігійных твораў, перадавалі гэтыя кніжкі ў спадчыну [Svanidze 1999: 170,175; Sawyer, В 2000],

Як вядома, скандынаўскага паходжаньня быў збор законаў «Руская праўда», якімі кіраваліся Полацкае й Тураўскае княствы [Karskii 1930]. Гэтыя праўныя нормы наклалі свой адбітак і на заканадаўства беларускалегувіскайдзяржавыВялікаеКнястваЛітоўскае [Bardach 1988:112].Якзаўважыў адзін з найлепшых знаўцаў права Вялікага Княства Літоўскага БЯкаўкін (П.Яковкнн), без грунтоўных ведаў старажытнашвэдзкага (скандынаўскага) права немагчыма дакладна зразумець праўнай сыстэмы ВКЛ.

Ад скандынаваў продкі беларусаў запазычылі сыстэму вагі, асновай якой стаў «бнрковнскь» («берковец») мера вагі старашвэдзкага места Бірка (Birka). Першая згадка пра беркавец у полацкіх крыніцах датуецца 1135 годам (грамата полацкага князя Ўсяслава Чарадзея з дынастыі Рагнвальда/Рагвалода [Skurat 1974]. I пасьля гэтая сыстэма працягвала шырока выкарыстоўвацца пры гандлёвых адносінах Полацку, Віцебску й Смаленску з Рыгаю й швэдзкім Готляндам. Потым беркавец перайшоў у «вялікалітоўскую» сыстэму вагі. Трэці літоўскі статут 1588 г. замацаваў гэта: «бйрсковйск [...]якозвыклый а постоновленный обычай естьу велйком князстве Лйтовском...» [HSBM 19821:281-282],

Як пераканаўча даказала Г.Карзухіна [Korzukhina 1963], акурат вікінгі прынесьлі на землі старажытнай Русі шахматы. Прыгадаем, што шахматныя фігуркі частая знаходка ў кулыурных стратах беларускіх местаў часоў вікінгаў. Уменьне гуляць у шахматы было важкай часткаю выхаваньня будучага швэдзкага вікінга [Schulz 1889:535],

Першыя скандынаўскія конунгі на абшарах старажытнай Русі прымалі разам з скандынаўскімі славянізаваныя варыянты імёнаў. Апошняе сьведчыць пра ўзаемную інтэграцыю скандынаўскай эліты і ўсходнеславянскіх этнасаў. У той час са старашвэдзкай мовы ў старабеларускія дыялекты трапілі імёны, якія дагэтуль ёсьць пашыранымі як у Швэцыі, гэтак і Беларусі. Маем на ўвазе: Рагвалод/Ragnvald, Рагнеда/Ragnhild, Уладзімер/Valdemar, Алег/Helgar, Вольга/Helga, Irap/Ingvar, Ірына/ Ingegerd. У сваю чаргу, вікінгі запазычылі ад славянаў імя Сьвятаполк, якое ў форме Svante дагэтуль папулярнае ў Швэцыі.

Швэдзка-беларускія лексычныя паралелі. Агульнавядома, што ў нашай мове шмат германізмаў (глядзі, напрыклад, дасьледаваньне В.Выхоты «Нямецка-беларускія моўныя паралелі» (Менск, 1999). Міжтым, з гістарычнага гледзішча актыўная дзейнасьць варагаў на абшарах старажытнай Беларусі павінна была пакінуць адбітак у нашай мове. Але да Новага часу існавалі тры хвалі кантактаў: 1) Протаславянска-германскія; 2) Кантакты за часам вікінгаў; 3) Запазычаньні зь нямецкай мовы праз польскую ці непасрэдна ў XIII-XVI стст. Таму вызначыць розьніцу паміж старажытнымі запазычаньнямі з заходнегерманскіх і паўночнагерманскіх (скандынаўскіх) дыялектаў амаль немагчыма.

Але трэба адзначыць, што рыскія й ганзейскія немцы, якія апанавалі з XIII ст. гандаль на Дзьвіне, запазычылі гандлёвую й геаграфічную лексыку ад сваіх папярэднікаў швэдзкіх варагаў [Stender-Petersen 1953:258]. Такім чынам, верагодна, шмат якія «германізмы» таго часу з гандлёва-гаспадарскай і дзяржаўнай лексыкі ў беларускай мове насамрэч прыйшлі з стараскандынаўскіх дыялектаў.

Тэма беларуска-швэдзкіх моўных паралеляў яшчэ ня стала спакмянём філялягічнага аналізу. Бракуе беларуска-швэдзкага (швэдзка-беларускага) слоўніка. Пытаньнем расейска-швэдзкіх моўных стасункаў займаліся шюдзкія славісты Клара Торнквіст [Thömqvist 1948] і Юліюш Форшман [Forssman 1967] ды іншыя. Важна, што абодва ўзгаданыя навукоўцы ў сваіх аналізах карысталіся слоўнікам беларускай мовы Івана Насовіча [Nosovich 1870]. He кранаючы складанай праблемы філялягічнага аналізу, разгледзім гэтае пытаньне з гістарычнага й этнакультурнага пункту погпяду.

Вялізная колькасьць беларуска-швэдзкіх (старабеларуска-скандынаўскіх) лексычных паралеляў належыць да гандлёва-рэчавай сфэры:

• акула стараскандынаўскае «hakall»³,
• бязьмен «besman»,
• багор стараскандынаўскае «bätgarr» (літаральна чаўновая дзіда). Сучаснае швэдзкае «batshake»,
• бірка дошчачка, на якой нарэзамі вёўся ўлік чаго-небудзь. Запазычана са стараскандынаўскай «birkja». Параўнайце фінскае «pirkka», латыскае «birka». У беларускай культуры «бірка» захоўвалася ажно да пачатку XX ст. Непісьменны беларускі гаспадар, як трэба, меў колькі біркаў, з дапамогай якіх ён лічыў («карбаваў») копы ў полі, жыта ў гумне, чаркі ў карчме. Заможныя гаспадары лічылі працоўныя дні чаляднікаў. Парабкі лічылі, колькі яны адпрацавалі. Да скасаваньня прыгону біркай лічылі дні паншчыны. Г аспадыня лічыла на бірцы яйкі, сонечныя ці марозныя дні й г.д. Асаблівае значэньне мела бірка з клёну. На ёй занатоўвалі выключна «шчасьлівыя дзянькі». Захаваліся прыказкі: «шчасьлівы дзянёк, хоць на кляновай бірачцы закарбуй» альбо «няма нічога на сьвеце лепшага за

³ «Акула» пэн-імя вядомага беларускага пісьменьніка з Канады Кастуся Акулы (Аляксандра Качана).

бірку закарбуй, і ніхто не ca­mps» [Pietkiewicz 1938:6-9,40], •буда невялікая гаспадарская пабудова швэдзкае «bod»,

• буса (старабеларускае «нямецкая буса») [HSBM 1981 -2:255] замежны гандлёвы карабель з шырокай кармой, стараскандынаўскае «bussa» вялікі й шырокі гандлёвы карабель. У пачатку XIII ст. гэтае слова ад швэдзкіх купцоў запазычылі рыскія немцы. Ад гэтага слова паходзіць са-

24. Беларускі бязьмен з суцэльнага кавалку дрэва.

старэлае беларускае бусак (назва багра ў Падзьвіньні). Параўнайце ў Якуба Коласа: «Плытнік, стоячы ў галаве плыта, заганяўу калоду бусак»,

• вандраваць швэдзкае «vandra». Сучасны «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» [1977-1:460-461 ] ня бачыць розьніцы сэнсу паміж дзеясловамі «вандраваць» і «падарожнічаць». Між тым у старабеларускай мове «вендроватн» азначала падарожнічаць далёка, у іншыя краіны [HSBM 1983-3:101]. Гэтае значэньне фіксуе выдадзены ў другой палове XIX ст. слоўнік Івана Насовіча [Nosovich 1870:43],
• ворвань (старабеларускае ворволь) тлушч, здабыты з марскіх жывёлаў альбо рыбаў, старашвэдзкае narhval, швэдзкае narval. Запазычана беларусамі з старашвэдзкай мовы [Thörnqvist 1948:225],
• гандаль (старабеларускае гандэл, гандэль) швэдзкае handel. Калісьці гандаль у беларускай мове азначаў «мену тавараў альборэчаў», гэта значыць, архаічную пачатковую форму тавараабмену. Параўнайце: «на гандаль нехачу, а купі так» [Nosovich 1870:109],
• госьць гоцкае gasts, швэдзкае gäst. Адзначу, што ў старабеларускай мове слова «гость» мела два значэньні: 1. Купец; 2. Чужаземец [HSBM 1987-7:112]. Г этае слова дало ў тадышні час цэлае гняздо лексычных адзінак: гасьціны люд (чужаземцы), гасьціная справа (справа ў замежжы), гасьціны тавар (замежны Ta-

вар), гасьцінец (гандлёвы шлях; памяшканьне для прыежджых, гатэль; або падарунак). Як бачым, першапачатковы сэнс слова адсылаў да чужаземных купцоў, першымі зь якіх у Беларусі былі вікінгі,

• дрот мэталёвы выраб у выглядзе гнуткай ніці альбо ценкага прута. Лічыцца, што гэтае запазычаньне ў старабеларускай мове зь нямецкай праз польскае drut. Між тым, акурат Швэцыя была асноўным пастаўніком мэталёвых вырабаў у старажытныя Полацак і Наваградак, а потым ўва ўсё Вялікае Княства Літоўскае. Слова «дрот» сустракаецца ў найранейшых помніках старабеларускай мовы, да часоў актыўных культурных кантактаў [HSBM 9:79]. Швэдзкае «trad»,
• крагі (састарэлае беларускае «халявы на чобатах» састарэлае швэдзкае «kragstövlar», сучаснае «benläder»), Сучаснае беларускае «крагі» раструбы на пальчатках відавочны русізм, • крук стараскандынаўскае «кгукг», швэдзкае «кгок» (чытаецца «крук»),
• мармур -швэдзкае «татюг» (чьітаецца «мармур»). Нагадаем, што ў XV-XVIII стст. Швэцыя была асноўным пастаўніком мармуру ў Беларусь. Гэтае слова дало яшчэ адну лексычную адзінку ў беларускай мове «мармурок» папера, афарбаваная пад мармур [Nosovich 1870:280],
• скрыня швэдзкае «skrina»,
• торг швэдзкае «torg». Агульнапрызнанае запазычаньне ў швэдзкай мове ад усходніх славянаў,
• якар (стараславянскае котва, котвіца) стараскандынаўскае «апкагі».

Да моўных паралеляў у дзяржаўна-вайсковай лексыцы належаць:

• бармы (старабеларускае частка сьвяточнага ўбору полацкіх князёў у выглядзе наплечнікаў з залатым шытвом) [HSBM 19801:197-198] «barm» (швэдзкае паэтычнае «грудзі»),
• бірчы (старабеларускае)-дзяржаўная пасадаўВКЛ: зьбіральнік падаткаў; бнрчество (старабеларускае) збор падаткаў. Першы раз гэтае слова ўзгадваецца ў Смаленскай грамаце 1229 г. Запазычана са старашвэдзкай празь «бнрка» (палачка, на якой нарэзамі вёўся ўлік чаго-небудзь) швэдзкае «björk»,
• гельм «hjälm»,
• грыдзь (старабеларускае княскі ваяр) «hird» (састарэлае швэдзкае з тым самым значэньнем),
• драбант (старабеларускае целаахоўнік): «дзьвероты былі прэбраных жаўнераў, якабы драбантаў а старажоў цела кралеўскага» — «drabant». Запазычаньне са старашвэдзкай мовы [Thörnqvist 1948:283],
• кгрот, грот (старабеларускае вастрыё, наканечнік). Гэтага слова няма ў сучаснай мове, але яно сустракаецца ў Ф.Скарыны: «іў няго грот на канцы кап ’я жалезны, важыў есьць трысталотаў» [HSBM 1996-15:63], Стараскандынаўскае (ісьляндзкае) «darrdt», швэдзкае «grad» кант тэхнічны,
• кляймо, кляйно, кляйнот (старабеларускае): «маецелі вы клейна тыі сваі, іж бы есьцезь века былі баярэ» (1495); «шляхта кляйноты своімае» (1495) [HSBM 15-1996:110-111] -«kleiта» (стараскандынаўскае),
• кофта (старабеларускае копта) верхняе кароткае жаночае адзеньне. Адзнака шляхоцкага стану: «прыбраласяўкопту дык і вялікая паня стала!» [Nosovich 1870:245], Згодна з М.Фасмэрам [Vasmer 1967-2:355] запазычана са старашвэдзкай «kofta». Гэтага слова няма ў нямецкай мове,
• маршалак (кіраўнік павятовай шляхты, вайсковая годнасьць, дзяржаўная пасада ў ВКЛ, дружка на вясельлі) «marskalk» (старашвэдзкае, кіраўнік аддзелу вікінгаў, потым афіцыйная дзяржаўная пасада ў Швэдзкім каралеўстве да 1676 г.),
• стод (паганскі балван) «stod» (швэдзкае сучаснае «балван», «балванка»),
• сьцяг«stang». Запазычаньне са старашвэдзкай мовы [Thömqvist 1948:83],
• цівун (старабеларускае тноун) «thjönn», «thiunn» (старашвэдзкае), tung састарэлае швэдзкае «сялянскі сход». Як адзначыў Я.Карскі [Karskii 1930:91], гэтае слова беларускія славяне запазычылі ад скандынаваў. Першым разам яно ўзгадваецца ў зборы законаў XI ст. «Руская праўда». У часы вікінгаў «цівун» азначала хутчэй за ўсё княскага ўрадніка, які кантраляваў валокі на Вялікім Усходнім шляху. Потым гэтае паняцьце ўвайшло ў дзяржаўны сьпіс пасадаў Вялікага Княства Літоўскага. Па ўпадку

ВКЛ «цівуном» да канца прыгону беларускія сяляне называлі панскага старасту. Захавалася прыказка: «Баяцца не цівуна, але ягобізуна» [Nosovich 1870:689].

Лексычны матэр’ял пераконвае, што найбольш моцныя сувязі паміж тагачаснымі беларусамі й швэдзкімі вікінгамі адбываліся перадусім у дзяржаўнай і гаспадарска-гандлёвай сфэрах. Г эта пацьвярджаецца зьвесткамі наратыўных крыніцаў і археалягічных дасьледаваньняў.

Скандынаўскі ўплыў на традыцыі кавальскага й ювэлірнага мастацтва старажытнай Беларусі. Вікінгі (рамесьнікі й купцы) паспрыялі станаўленьню мастацтва Полацкага ды Смаленскага княстваў. На карысьць гэтай тэзы сьведчыць наступнае. Па-першае, скандынаўскія купцы былі пастаўнікамі жалеза й медзі, а таксама шматлікіх вырабаў з гэтых мэталяў у нашу частку Эўропы. Па-другое, вікінгі кантралявалі таксама патокі ўсходняга золата й срэбра. Па-трэцяе, майстэрні скандынаўскіх рамесьнікаў існавалі ў Гнёздаве й Полацку. Дарма што працавалі паводле родных узораў, яны мелі сталы кантакг з Мэтраполіяй. Што да ўласна швэдзкіх народных традыцыяў кавальства й ювэлірнага мастацтва, яны дагэтуль застаюцца найбагатшымі ў Эўропе.

Навуковыя факты ў пацьверджаньне нашае тэзы падае дасьледаваньне гісторыка кавальскага мастацтва Беларусі М. Гурына [Gurin 1997:93:98], На падставе грунтоўнага аналізу археалягічнага матэр’ялу дасьледнік вызначае ў гісторыі беларускага кавальскага мастацтва VII— XVIII стст. тры этапы:

1. VII-IX стст. прымітыў
2. Х-ХІІ стст. -росквіт
3. XIII—XVIII стст. заняпад.

Высновы дасьледніка вельмі харакгэрныя. Да прыкладу, найвышэйшы тэхналягічны ўзровень назіраецца ня ў часе Вялікага Княства Літоўскага, але ў больш раньні пэрыяд Полацкага княства. Больш за тое, якраз XIII ст. азначылася найпіыбейшым заняпадам [Gurin 1997:93], Прыгадаем, што акурат тады канчаецца прысутнасьць вікінгаў у Беларусі. 3 гэтага можна зрабіць цалкам імаверную выснову: якраз у часе прысутнасьці вікінгаў у нашым краі адбыўся хуткі пераход ад прымітыву да выдатных тэхналёгіяў кавальскага мастацтва.

Узровень тэхналёгіі кавальскіх майстэрняў старажытнага Полацку, Друцку, Слуцку нашмат пераўзыходзіць адпаведны ўзровень XVIII ст.

Сярод невядомых раней новых тэхналёгіяў кавальства ў Беларусь у Х-ХІІ стст. прыйшлі:

- трохпалосная сыстэма зваркі,

-       загартоўка, празь якую праходзіла да 90 адсоткаў (!) адказнай вытворчасьці,

-       гарнавая пайка з выкарыстаньнем цьвёрдых прыпояў зь медзі,

- інкрустацыя,

-       пакрыцьцё прыладаў з жалеза каляровымі й каштоўнымі мэталямі, выкарыстаньне складаных нікелевых флюсаў,

-       мастацкая коўка [Gurin 1997].

У галіне ювэлірнага мастацтва трэба адзначыць новыя для таго часу тэхналёгіі, якія пазьней атрымалі назовы «зернь», «чэрнь», «кручэньне» і відавочна скандынаўскага паходжаньня. Вырабы гэтага кшталту зь Беларусі маюць простыя аналёгіі з скандынаўскім цэнтрам Усходняй Эўропы (Даўгмаля, Старая Ладага, Ноўгарад) і Швэцыі (Упсола, Сігтуна, Бірка, Готлянд).

Зазначу, што кавальскія й ювэлірныя вырабы зь местаў Полацкага княства моцна розьняцца ад знаходак, напрыклад, старажытнага Берасьця, дзе вараскіх сялібаў блізу не было.

3 XIII ст. у Беларусі пачаўся моцны заняпад кавальства, які ня быў пераадолены нават да XVIII ст. (!).

Факты сьведчаць, што, напрыклад, у XVIII ст. толькі 15% кавальскіх вырабаў Беларусі праходзілі высокатэхналягічную хіміятэрмічную загартоўку, тымчасам у Х-ХІІ стст. гэты адсотак сягаў да 90 [Gurin 1997]. Пацьверджаньне нашае думкі можна знайсьці ў беларускім фальклёры. Згодна зь легендай «Заклятае возера» замежныя госьці, якія прыплылі на сваіх караблёх па Дняпры (!), навучылі тутэйшы люд здабываць руду й займацца кавальствам [Batskaudar 1985:217—219].

Што да ювэлірнага мастацтва, дык ягоны заняпад, які пачынаецца ў XIII ст., спыняецца толькі ў XVI ст. Выпадкова гэткія зьявы ў гісторыі не адбываюцца. Верагодна, менавіта з адыходам скандынаваў з абшараў Беларусі ў пачатку XIII ст. адбываецца натуральны заняпад кавальства й ювэлірнага мастацтва. Імітацыя скандынаўскіх вырабаў славянскімі майстрамі, бязь веданьня таямніцаў рамяства, вынікаў, відаць, не дала. У савецкай гістарыяграфіі гэты заняпад тлумачыўся татара-манголь-

скай навалай XIII ст. Але Беларусь яе не зазнала! Адсутнасьць вараскага сьледу тлумачыцца ціскам савецкае, вялікадзяржаўнае ідэалёгіі на навуку, так званым «страхам» перад «нарманскай канцэпцыяй» гісторыі Старажытнай Русі, панаваньнем замшэлых вульгарна-марксісцкіх догмаў, калі дасьледнік быў запраграмаваны на пошук нейкіх «аб’ектыўных», разумей унутраных, прычынаў разьвіцьця. Між тым, культура кожнага народу ніколі ня ёсьць замкнёнай сыстэмаю й жыве «на ўздыху».

Такім чынам, скандынаўскі (старашвэдзкі) этнакультурны ўплыў быў моцны на землях старажытнай Беларусі. Пра гэта сьведчаць зьвесткі наратыўных крыніцаў, археалёгіі, этаалёгіі, тапанімікі, лінгвістыкі, анамастыкі. Аналягічны ўплыў мелі вікінгі на старажытную Ангельшчыну. Данскія вікінгі прынесьлі туды сваю мову, элемэнты культуры, собскі праўны лад (згадаем пра збор законаў канца X ст. з Дэйнло (Danelaw абсяг данскага права). Тут з 866 г. існавала скандынаўскае каралеўства са сталіцаю ў сучасным ангельскім месьце Ёрк (York), скандынаўская назва якога гучыць як Ёрвік (Jorvick). Сёньня ў Ёрвіку месьціцца найбуйнейшы музэй і цэнтар вывучэньня вікінгаў у Заходняй Эўропе Jorvick Viking Center. Чарга за Полацкам.

2. Раньні Новы час

2.1.        Швэдзкае каралеўства й Вялікае Княства Літоўскае ў канцы XVI пачатку XVIII ст.

У Новы час Швэцыя сягнула як маладая незалежная дзяржава паўночнай Эўропы. У выніку нацыянальнага паўстаньня супраць Даніі (1521— 1523) на чале з простым шляхціцам Густавам Васам Швэцыя канчаткова аслабанілася ад данскага прыгнёту. У1523 годзе Густаў Эрыксан Васа (Gustav Eriksson Vasa) быў абраны каралём Швэцыі. За часы ягонага ўрадаваньня (1523-1560) Швэцыя перажыла й прыняла Рэфармацыю, вырашыла шэраг эканамічных ды палітычных праблемаў.

Спадкаемцы Густава Васы на швэдзкім стальцы пры падтрымцы эліты грамадзтва паставілі амбіцыйную мэту: кантраляваць увесь балтыцкі міжнародны гандаль, зрабіць балтыцкае мора ўнутраным «швэдзкім возерам» (mare clausum) ды пераўтварыць Швэцыю ў дзяржаву нумар адзін на поўначы Эўропы. Перашкодаю швэдзкай палітыкі дамінаваньня ў Балтыцы (Dominium maris Baltici) былі дзяржавы-канкурэнты: перадусім Данія, ды таксама Рэч Паспалітая й Расея.

Яшчэ ў 1561 годзе пры каралю Эрыку XIV Васу (Erik XIV Vasa) Швэцыя падбівае Эстонію (Estland). Падчас кіраваньня Густава II Адольфа Васы (Gustav II Adolf Vasa) у 1611-1632 гг. Швэцыя робіць рашучы крок да панаваньня ў Балтыцы. У 1617 годзе па Сталбоўскай дамове да Швэцыі ад Маскоўшчыны адыходзіць Інгерманляндыя (Ingermanland) і Карэлія (Keksholm län). Паводле дамовы, укладзенай у 1629 годзе ў Альтмарку, да Швэцыі ад Рэчы Паспалітай адыходзіць большая частка Лівоніі (Livland). Згодна з Вэстфальскай дамовай 1648 г. Швэцыя атрымала Памэранію (Pommeran) і арцыбіскупства Брэмэн (Bremen). Паводле Кейданскай уніі 1655 г. да Швэцыі часова адыходзіць Вялікае Княства Літоўскае (Беларусь і Летува). Паводле дамовы з Даніяй 1658 г. Швэцыя атрымала шэраг скандынаўскіх правінцыяў: Сконе (Skäne), Блякінге

ШВЭДЗКАЯ ДЗЯРЖАВА 1660 Г.

РАСЕЯ

іьсінгфорс

'лянд 1617

Стакгольм

1561-.

Грэмсэбру

ВЯЛІКАЕ КНЯСТВА ЛІТОЎСКАЕ

Швэдзкія

Вісмарі

Арцыбісі Брэмэн

Провінцыя Трангейм 165871W

ДАНІЯ НАРВЭГІЯ

Герцагстйа . _ Прусія {

Герцаі

Галыіі

Богусьлен

1658

Правінцыя"' Кексгольм S'1617 ;

Аліва ^с Альтмарк

Швэдзкія заваёвы 1648 г.

Швэдзкія заваёвы 1658 г.

* ^1658 1660

Швэдзкая Памэранія 7 1648 /

АЛ? У          РАСЕЯ

'M Швэдзкая / Лівонія

/Д \     1629

]         _#Р^ыга ' \

Курляндый-' ' ' -     ‘

Крысьціянія

25. Швэдзкая дзяржава 1660 г.
26. Стакгольм часоў магутнай Швэдзкай імпэрыі. Гравюра 1669 г.

(Blekinge), Галянд (Hailand), Богуслэн (Bohuslän) і Трондгейм (Trond­heim). Такім чынам, у сярэдзіне XVII ст. Швэцыя зьдзейсьніла свае палітычныя амбіцыі, зрабіўшыся наймагутнейшай дзяржавай на поўначы Эўропы. Балтыцкае мора ператварылася ўва ўнутранае швэдзкае возера [Weibull 1998:42-50].

«Stormaktstiden», «пара магутнага гаспадарства» такі назоў аірымаў у швэдзкай гісторыі пэрыяд 1611 -1718 іт. Дарэчы, гэтая ўнікальная зьява ў гісторыі Эўропы Новага часу, калі невялікая па колькасьці насельніцтва дзяржава здолела падбіць шэраг краінаў Эўропы. Каб утрымаць сытуацыю пад кантролем, Швэцыі ўвесь час былі патрэбны агромністыя вайсковыя й эканамічныя рэсурсы. Ужо за часоў Густава II Адольфа швэдзкае войска, бальшыню якога складалі свабодныя сяляне, лічылася найлепшым у Эўропе. Рудні Далярны (Dalama) забясьпечвалі краіну срэбрам і медзяй. Кантроль над балтыцкімі партамі спрыяў росквіту швэдзкага гандлю.

У адрозьненьне ад суседзяў для Швэцыі сярэдзіны XVII пачатку XVIII ст. была харакгэрная моцная каралеўская ўлада, якая кантралявала магнатаў. Каб спыніць анархію арыстакратыі, Швэцыя правялатак зва-

27. Заходняя Беларусь на мапе Олаўса Магнуса 1539 г. Вэнэцыя.

3 арыгіналу ўнівэрсытэцкай бібліятэкі Ўпсолы (Carolina Rediviva).

ную «рэдукцыю земляў», згодна зь якой усе маёнткі, раздадзеныя каралём перад тым фэадалам, вярталіся ўва ўласнасьць дзяржавы.

Швэдзкае каралеўства XVII пачатку XVIII ст. было шматэтнічнаю і шматканфэсійнаю дзяржавай. Жыхары Швэцыі гаварылі на швэдзкай, нямецкай, данскай, фінскай, карэльскай, эстонскай, латыскай, расейскай мовах, належалі да лютэранскай і праваслаўнай царквы (карэлы й расейцы). Палову тагачаснага швэдзкага войска складалі няшвэды. Але з гледзішча рэлігіі Швэцыя, у адмену ад Рэчы Паспалітай, уяўляла амаль суцэльны (да 98% насельніцтва) лютэранскі абшар. У тагачаснай Эўропе Швэцыю называлі «лютэранскай Гішпаніяй». Найбуйнейшым местам тагачаснай Швэцыі была Рыга, якая акумулявала ўвесь гандаль усходніх правінцыяў Швэцыі ды таксама ВКЛ. У месьце існавала сталая калёнія беларускіх купцоў праваслаўнага паходжаньня. Менавіта таму лютэранская Рыга сталася пункгам паломніцтва праваслаўных манахаў. Напрыклад, у грамаце япіскапа магілёўскага Серапіёна Палхоўскага (1699) чытаем: «...яко двух монастырей Полацкого Богоявленского й Вйтебского Марковского братйя з послушаньем вйнны сутьрадйрозшйреньяхва-

лы Божіей й нравоученйя й утвержденйя в вере православной знайдуюшчйхся церкве сынов до града славного Рыгй, в королевстве Шведском обретаюіцегося каждого року ездйmu й тамо православных наставлятй йучйтй вере...».

Параза швэдаў пад Палтаваю (28 чэрвеня 1709 г.) ды пагібель Карла ХП (30 лістапада 1718 г.) ля нарвэскай фартэцыі Фрэдрыкшальд (Fredrikshald) паклала канец панаваньню швэдаў на поўначы Эўропы. Згодна з швэдзкімі гісторыкамі Карл XII, хутчэй за ўсё, загінуў ад здрадніцкай швэдзкай кулі ў выніку змовы швэдзкай арыстакратыі, ачоленай сястрой караля Ўльрыкай

28. Віпенскі збор — катэдра беларуска-летувіскіх пратэстантаў. Малюнак менскага шляхціца Яна Цадроўскага. 1682. Певень на вежы — сымбаль лютэранскай і кальвінісцкай цэркваў.

Элеанорай (Ulrika Eleonora) [Johansson 2001:125].

Паводле замірэньня з Расеяй, укладзенага ў месьце Нюстад (Nystad, сёньня Uusikaupunki, Фінляндыя) у 1721 годзе, Швэцыя страціла ўсе ўсходнебалтыцкія правінцыі й паўночна-ўсходнюю частку Фінляндыі. Краіна на доўгі час адмовілася ад актыўнай усходняй палітыкі й зноў ператварылася ў невялікую дзяржаву.

У адрозьненьне ад Швэцыі Вялікае Княства Літоўскае прыканцы XVI ст. канчальна страціла незалежнасьць і, ня могучы весьці собскую

вонкавую палітыку, зазнала ў XVII пачатку XVIII ст. шэраг страшэнных паразаў. Росквіт Княства прыпадае на пачатак сярэдзіну XVI ст. так званы «залаты век». Нагадаю, што ўтой самы час Швэцыя, пазбаўленая незалежнасьці, была пад данскім палітычным й эканамічным уп-

лывам.

Палітычная (беларуска-летувіская) эліта Княства XVI ст., каб пераадолець уплывы каталіцкай Польшчы і праваслаўнай Маскоўшчыны, для ўмацаваньня адметнай палітычнай сьведамасьці жыхароў сваёй краіны зрабіла стаўку на Рэфармацыю. У 1523-1546 гг. лекцыі Марці-

на Лютэра ўва ўнівэрсытэце Вітэнбэргу (Wittenberg) праслухалі 20 студэнтаў-арыстакратаў з ВКЛ. Потым ролю інталектуальнага асяродку для прапаганды пратэстанцкага веравучэньня беларускім студэнтам выконваў унівэрсытэт Караляўца/Königsberg [Mallek 1990:179]. У 1553 годзе ў Берасьці Мікалай Радзівіл Чорны (1515-1565) засноўвае першы пратэстанцкі збор. У 1562 годзе Сымон Будны ды памочнікі выдаюць у Нясьвіжы па-беларуску лютэранскі катэхізыс і тэалягічны трактат «Апраўданьне грэшнага чалавека перад Богам», перпіыя надрукаваныя на абшарах сучаснай Беларусі беларускамоўная кнігі. У прадмове да катэхізысу Сымон Будны заклікае фундатараў Мікалая Радзівіла Чорнага й Мікалая Радзівіла Рудога, як і ўсіх інпіых магнатаў Княства, вывучаючы чужыя мовы, падтрымаць старабеларускую мову, дзяржаўную мову ВКЛ: «..абы ся вашы княжацкіяміласьці ня толькаў чужаземскіх языцах кахалі, але бы ся і таго здаўна слаўнага языка славенскага разьмілаваці і оным ся бавіці рачылі [...] бо оным слаўным языком [...] папісаны права. Слушная бо рэч ест, абы вашы княжацкія міласьці таго народу языкмілавацірачылі, у каторам давеныя прэдкі і іх княжацкіе міласьці панове атцы вашых міласьцей слаўне прэднейшые прэлажэньства нясуць» [Pradmovy 1991:25].

У 1563 годзе ў Берасьці выдаецца поўны пераклад пратэстанцкай вэрсіі Бібліі. У фондах Расейскай Нацыянальнай бібліятэкі Пецярбургу (фонд Яворскага № 22) захавалася прыгожая рукапісная кніжка ліцьвінскіх кальвіністаў, напісаная ў XVI ст. на беларускай мове. У1580 годзе ў збудаванай на ўласныя сродкі друкарні полацкі пратэстант Васіль Цяпінскі ўпершыню выдае па-беларуску Новы Запавет, дадаўшы таксама да выданьня прадмову, каб «у сваём языку [...] школы залажыці інавуку слова божаго [...] выдзьвігнуці [...] яко то [...] у нам надалёкіх влохаў, немцаў, палякаў, французаў, ганглікаў, гішпанаў, а коратка мовечы, надусіх на сьвеце хрысьціянскіх народаў [...] і паўсех цэрквах сэрбскіх, маскоўскіх, валоскіх, булгарскіх, харвацкіх і іных чтут уважалі» [Pradmovy 1991:35-36].

За дзесяць гадоў (1553-1563) у ВКЛ узьнікае каля 200 пратэстанцкіх парафіяў [Pachkaeu http://www.cus.cam.ac.uk/~np214/reform.htm; Кіаczowski 1994:153-164]!

Апроч шляхты, парафіянамі пратэстанцкіх збораў робяцца заможныя беларускія купцы Вільні, Полацку, Віцебску, Магілёву. Віленская парафія нават вяла ліставаньне з Жанам Кальвінам. Напярэдадні Люб-

лінскай уніі з Полынчай (1569) Княства з гледзішча палітычнай эліты зрабілася пратэстанцкаю краінай. 328 паноў-рады сойму ВКЛ17 былі пратэстанты, 9 праваслаўныя й толькі 2 каталікі [Ivanova 1997:54—72].

Пратэстанты займалі амаль усе ўплывовыя пасады ВКЛ: вялікіх гетманаў, канцлера, ваяводаў Вільні, Трокаў, Наваградку, Менску, Віцебску, Імсьціславу. Да прагэстанцкай веры належалі радзіны Радзівілаў, Сапегаў, Друцкіх-Сакалінскіх, Глябовічаў Валовічаў, Кішкаў-Цеханавецкіх ды іншых. Нават каталіцкі біскуп кіеўскі Мікалай Пац перакінуўся у эвангелікі.

Для гэтага пэрыяду характэрны хаўрус паміж пратэстантамі й праваслаўнымі элітамі Княства. Гэты хаўрус быў ня толькі натуральным, але й неабходным. Мэтай яго была абарона незалежнасьці ВКЛ й яго традыцыяў рэлігійнай талеранцыі. Да таго ж паміж пратэстантамі й праваслаўнымі ўсталяваліся моцныя сваяцкія дачыненьнЦРабокзЬуп 2000: 62-64], Напрыклад, ваявода менскі кальвініст Ян Абрамовіч быў жанаты з праваслаўнай Ганнай Валовіч. Праваслаўна-пратэстанцкімі былі радзіны Хадкевічаў, Валовічаў Нарушэвічаў Друцкіх-Сакалінскіх, Мірскіх ды іншыя.

Пад ціскам пратэстанцка-праваслаўнага стану ВКЛ кароль Жыгімонт Аўгуст, прызнаючы, што паміж Польшчаю й Літвою «рознасьць паўстала», вымушаны быў надаць шляхце ВКЛ прывілей. Згодна з гэтым, пісаным па-беларуску, прывілеем, некаталіцкая шляхта канчаткова ўроўнівалася ўва ўсіх правох з каталікамі [Monumenta Reformationis 1911:14— 16]. За год да гэтага ВКЛ зьдзейсьніла апошні буйны пасыіяховы прарыў у самастойнай вонкавай палітыцы. У 1562-1566 гг. да ВКЛ, згодна з Вэндэнскай уніяй, далучана Лівонія [Charopka 1994:67-73],

Палітычнае панаваньне пратэстантаў у ВКЛ не азначала прыгнёту каталікоў. Пра гэта хораша напісаў старабеларускі пісьменьнік, кальвініст, сын праваслаўнага турава-пінскага ўладыкі (!) Хведар Еўлашэўскі (1564—1604). Назваўшы стагодзьдзе талеранцыі «залатым векам», ён прыгадаў у сваім дзёньніку як доказ наступны выпадак з гісторыі дачыненьняў паміж канфэсіямі ВКЛ: «...наон часрознасьць веры не чыніла наймнейшайрознасьці прыяцепскай, для чаго самага тамтат век залатым мі се выдаў од нынейшага веку, гдзе юж і межы адной веры людзьмі аблудаўсе аступіла, а пагатовю межы рознымі веры ані се пытай а міласьць, шчырасьць і праўдзіве добрэ захаване, а навенцэй межы сьвецкімі станы. Помню бовем і нядаўно прэшлых часоў, кагды дзісейшы папеж Клемэнс яшчэ кардыналам быўу караля яго міласьці Стэфана ў Вільні, сядзілем у столу

29. Вялікая дзяржаўная пячатка Швэдзкага каралеўства часоў Жыгімонта III Васы з выявай Пагоні. Дзяржаўны архіў Швэцыі (Riksarkivet).

Фота К.Эрыксана (K.Eriksson).

кнезя Балтрамея Недзьвіцкага, каноніка віленскага, з прэднейшымі слугамі (влохамі) яго, тые жэ се гды давядзелі, жэм эвангелік, дзівавалісь барзо, яко ме сьмеў кнезь канонік на абед свой узываці, а гды ім он прэлажыў, жэў насзтаго жадна нянавісьць ня быва і мілуемосе яко з добрымі прыятылы, хвалілі то влохі, мовечы, жэ ту Бог жыве; а ганілі своі дамовы npaea...» [Nadson 1968:284-285]. Сытуацыя, калі каталіцкі сьвятар на нараду з пасламі Ватыкану запрашае «герэтыка»-кальвініста, была ўнікальная ў тагачаснай Эўропе. Невыпадкова італьянцы сьцьвердзілі пра Вялікую Літву: «жэ ту Бог жыве». Як заўважыў Х.Еўлашэўскі, сытуацыя хутка пагоршыласяпрыканцы XVI-пачатку XVII ст.,г.зн. адразу (!)пасьля Люблінскай уніі з Полыпчай 1569 г.

Самабытны шлях разьвіцьця Княства спыніла Полацкая вайна. У 1563 годзе войскі Івана Жахлівага захапілі другое па значнасьці места Вя-

лікага Княства Полацак. Ня маючы моцы весьці вайну з Маскоўшчынай адзінцом, ВКЛ зьвярнулася па дапамогу да Польшчы. Акурат у 1563 годзе пачаліся перамовы аб злучэньні ВКЛ і Польшчы ў адну дзяржаву. Нягледзячы на прынцыповыя супярэчнасьці, у 1569 годзе была падпісаная Люблінская унія. Вялікае Княства Літоўскае пазбаўлялася незалежнасьці (захоўваючы аўтаномію), самастойнай вонкавай палітыкі, губляла вялізныя тэрыторыі: этнічна мяшанае, беларуска-ўкраінскае Падляпшіа, украінскую Валынь, Брацлаўскае й Кіеўскае ваяводзтвы. Але найгоршым вынікам уніі сталася палітычнае дамінаваньне ў ВКЛ Польшчы. Пасьля уніі польскія палітычныя эліты ўсяляк стараліся зрабіць з насельнікаў Вялікай Літвы «палітычных палякаў», упаасобку прышчапіць пратэстанцка-праваслаўным элітам ВКЛ традыцыі польскага палітычнага мысьленьня. Асноўнаю мэтай польскай эліты было стварэньне адзінага палітычнага (шляхоцкага) народу ў межах шматэтнічнай Рэчы Паспалітай. Але гэтая палітыка сутыкнулася з супрацівам шэрагу рэгіянальных некаталіцкіх элітаў (ВКЛ, Украіна, Прусія, Інфлянты), вынікам якога сталіся разбуральныя ўнутраныя канфлікты й войны XVII ст. [Gaunt 2001:265,277]. Контрарэфармацыя, Берасьцейская унія 1596 г., сеціва езуіцкіх навучальных установаў, распальваньне рэлігійнай варажнечы паміж каталікамі й некаталікамі усе гэтыя падзеі зь літоўскай гісторыі XVII-XVIII стст. прадыктаваныя палянізацыйнай палітыкай Варшавы. Адчуваючы небясьпеку, літоўская шляхта дамаглася ў 1573 годзе ўхвалы Варшаўскай канфэдэрацыі, якая гарантавала свабоду сумленьня жыхарам Рэчы Паспалітай. Гэтая норма пасьля была пацьверджаная ў Літоўскім Статуце 1588 г.

Адразу па Люблінскай уніі дзеля дасягненьня пасьпяховай кар’еры робяцца каталікамі шэраг уплывовых дзеячоў ВКЛ: Леў Сапега, ваявода віцебскі Стэфан Збараскі, стараста жмудзкі Ян Хадкевіч [Monumenta Reformationis 1911 ]. У XVH-XVHI стст. гэты працэс выкліча незваротныя наступствы. 3 кальвіністаў паходзілі два галоўныя творцы ўніяцкае царквы біскупы Іпаці Пацей і Язэп Руцкі.

Па Берасьцейскай уніі 1596 г. праваслаўная царква ў ВКЛ засталася па-за законам. Толькі высілкі праваслаўнай шляхты й купецтва ў хаўрусе з пратэстантамі здолелі часткова вярнуць ёй у 1632 годзе легальны статус. Згодна з палітыкай Варшавы, пратэстанты й праваслаўныя абвяшчаліся герэтыкамі, «дызунітамі» й «схізматыкамі». У 1574 годзе каталікі нападаюць на Віленскі збор, у 1611 годзе ён будзе спалены групай

студэнтаўВіленскайакадэміі [Monumente Reformationis 1911:83].У1638 годзе чыніцца напад на Полацкі кальвінісцкі збор [Tazbir 1957:249]. У163 8 годзе натоўп каталікоў разбурае кальвінісцкі збор і праваслаўную царкву ў Наваградку [Arkhiu uniyatskikh mitrapaliteu 1999:47]. Па ўсёй краіне да 1632 г. стаяць зачыненыя праваслаўныя цэрквы. У адрозьненьне ад каталіцкай і ўніяцкай шляхты праваслаўным і пратэстанцкай шляхце максымальна ўскладняецца дзяржаўная кар’ера. Прыканцы ўрадаваньня каталіка-швэда караля Жыгімонта Васы сярод сэнатараў Вялікага Княства Літоўскага не застаецца ніводнага (!) пратэстанта альбо праваслаўнага [Lulewicz 1977].

У гэтых умовах частка палітычнай эліты ВКЛ (збольшага пратэстанцкага й праваслаўнага паходжаньня) хінецца да супрацоўніцтва з «трэцяй сілай» Швэдзкім каралеўствам, якое ў канцы XVI ст. пачынае межаваць зь Вялікай Літвой.

2.2.        ВКЛ і Швэцыя ў 1600-1629 гг.: бітва за Інфлянты

Року 1601. Вялікая вайна была ў Віфлянтах з кролем швэдзкім за Жыкгімонта Трэцяга. БАРКУЛАБАЎСКАЯ XPOHIKA

Унія 1562-1566 гг. зь Лівоніяй, укладзеная ў месьце Вэндэн (сёньня Cecis, Латвія), была апошнім буйным палітычным посьпехам Вялікага Княства Літоўскага. Уваходжаньне Лівоніі ў склад ВКЛ цягнула за сабой шэраг выгадных наступстваў. Зноў, як і за часоў магутнага Полацкага княства, беларуска-летувіская дзяржава цалкам кантралявала водны шлях на Дзьвіне ад Рыгі да Віцебску. У мурох Кукейносу й Дзьвінску (Dunaburg, сёньня Daugavpils) атабарылася беларуска-летувіскае войска. Беларуская шляхта, перадусім Полацкага, Віцебскага й Імсьціслаўскага ваяводзтваў, месьцічы Полацку, Віцебску, Магілёву атрымалі просты канал для пранікненьня на рынкі Заходняй Эўропы. Нарэшце, ВКЛ займела ўласны порт на Балтыцы. Далучэньне Л івоніі да ВКЛ ліцьвіны разілядалі

як цалкам справядлівы, гістарычна абгрунтаваны крок, як перамогу літоўскай шляхты ў гістарычнай барацьбе зь нямецкім рыцарствам [Wiuk-Koialowicz 1669-2]. Зрэшты, упершыню ВКЛ і Швэцыя займелі супольную дзяржаўную мяжу, якая праходзіла на абшарах паўночнай Эстоніі,з 1561 г. швэдзкай правінцыі Эстлянд (Estland).

30. Бітва войска ВКЛ на чале з гетманам Янам Каралём Хадкевічам і швэдзкага войска на чале з Карлам IX Васам пад Кіргольмам 27 верасьня 1605 г. Малюнак з францускага замку Сасэнаж (Sassenage).

Аднак па Люблінскай уніі 1569 г. пасьля доўгіх спрэчак у асяродзьдзі ўладных элітаў Лівонія перайшла ў сумеснае валоданьне Літвы й Польшчы (1589), быў створаны так званы «кандамініюм». Прыбыткі зь Лівоніі павінны былі па чарзе надыхо-

дзіць да польскага й літоўскага скарбаў адзін год у першы, у наступны у другі. Пасьля страты Падляшша гэта была яшчэ адна саступка Вялікае Літвы перад Полыпчаю.

Зацікаўленасьць суседняй Швэцыяй у справах ВКЛ ўзрасла пасьля 1587 г., калі швэдзкі прынц Жыгімонт Васа стаў вялікім князем літоўскім і каралём польскім. Па сьмерці бацькіЁхана ІІІ/Johan III (1593) Жыгімонт атрымлівае й шюдзкую карону. Але палітыка каталіцкага караля з Варшавы выклікала незадавальненьне пратэстанцкай эліты Швэцыі. У1595 годзе

лідар апазыцыі, суродзіч Жыгімонта Васы Карл герцаг Сюдэрманлянду захоплівае ўладу ў Швэцыі і ў 1604 годзе абвяшчаецца швэдзкім каралём Карлам IX. Акурат гэтыя падзеі паклалі пачатак доўгатэрміноваму вайсковаму канфлікту паміж Рэчай Паспалітай і Швэцыяй, які атрымаў назоў «Бітва за Інфлянты» (Лівонію), альбо Першая Паўночная вайна.

Вайна была ініцыяваная Жыгімонтам Васам, які разглядаў правінцыю Эстлянд як сваю спадчыну, а Карла IX — як узурпатара швэдзкага стальца. Увосень 1600 г. нечаканым наступам швэдзкага войска на Лівонію пачалася вайна, якая трывала 30 гадоў (да 1629 г.) з трыма пера-

пынкамі: 1611-1617,1618-1621,1622-1625. Вайна выявіла сур’ёзныя разыходжаньні між ВКЛ і Польшчай і прывяла ў 1627 годзе да першай сэпаратнай дамовы ВКЛ і Швэдзкага каралеўства.

У вайсковым пляне першы этап вайны 1600-1611 гг. быў пасыіяховы для ліцьвінаў. У1601 годзе гетман польны кальвініст Крыштап Радзівіл Пярун атрымаў перамогу пад Кукейносам. 27(17) верасьня 1605 г. вялікі гетман Ян Кароль Хадкевіч бліскуча перамог Карла IX пад Рыгаю каля мястэчка Кіргольм (сёньня Salaspils, Латвія). Перамога беларускага магната з Быхава здабыла вялікі розгалас у Рэчы Паспалітай⁴. Адразу ж пасьля перамогі Ян Кароль Хадкевіч піша ліст да караля, які захаваўся ў архівах [Körner, Tumulynas 1994 №24]. У1605-1606 гг. друкарня Віленскай акадэміі выдае шэраг кніг пра «.. .шчасьлівае зваяваньне Карла Сюдэрмана», «... славу шчасьлівага лёсу ў Інфлянтах дзеля мужнай дзейнасьці Вяльможнага Пана Яна Караля Хадкевіча, гетмана ВКЛ... на ўвесь сьвет вядомую». Сярод панэгірыстаў вылучым Крыштапа Завішу, Сымона Сласкага, Эразма Ржэтоўскага, Хрызастома Г асьнеўскага, Пятра Скаргу [Iva­novic: 199,200,569,570,623,629], Найбольшвядомы «антышвэдзкі»твор, прысьвечаны перамозе Яна Хадкевіча, напісаў швэд-каталік Лаўрэн Бойе (Laurencyus Boye/Laurentijus Boye), які стала жыў у Княстве. Лацінская паэма «Карламахія» (Carolomachia) быда выдадзеная ў Вільні ў 1606 годзе [Index Librorum Latinorum Lituaniae 1998:106].

У1610 годзе ў Вільні ў друкарні Яна Корцана выдаецца першая гісторыя гэтай вайны «De bello Livinico per decennium gesto». Невядомы аўтар хронікі, удзельнік Хадкевічавага паходу, які схаваўся пад псэўданімам «літоўскі рыцар» (Equitis Litvani), на 79 старонках падрабязна апавядае пра вайну са Швэцыяй.

Як кагадзе зазначана, першы этап вайны высьветліў сур’ёзныя разыходжаньні паміж ліцьвінамі й палякамі што да швэдзкага пытаньня [Туіа 1979]. Карона Польская імкнулася перакласьці ўвесь цяжар вайсковых выдаткаў на ВКЛ. У выніку ў Літве былі ўстаноўленыя надзвычай высокія падаткі, ад якіх цярпелі ўсе станы насельніцтва. За 1600-1611 гг. дзяржаўны скарб ВКЛ атрымаў 1843,4 тыс. залатых, але на мэты вайны кіраўніцтва краіны вымушана было выдаткаваць 1888,5 тыс. залатых [Туіа 1987:26]. 3 1617 г. грашовае забесьпячэньне вайны з Швэцыяй, насуперак інтарэсам беларуска-летувіскай шляхты, стала выключным абавязкам ВКЛ. ІПляхта, месьцічы, нават сяляне Літвы, асабліва яе ўсходніх ваяводзтваў, былі зацікаўлены ў гандлі з Швэцыяй, а не ў вайне зь ёй. Праз Рыгу

⁴ Зь беларускім паходжаньнем Яна Караля Хадкевіча згаджаюцца нават сучасныя летувіскія гісторыкі, гл. упаасобку працы Генутэ Кіркіене.

йшлі пастаўкі ў Эўропу жыта, канопляў і лёну з шляхоцкіх фальваркаў Літвы. Вельмі важную ролю выконваў рыскі транзыт для гандлю купцоў з Полацку, Віцебску, Магілёва. Праз Рыгу яны збывалі жыта, лес, воск і атрымлівалі амаль увесь заходні імпарт. У Рызе існавала сталая грамада беларускіх купцоў пры царкве Сьв. Мікалая. У сваю чаргу, рыскія нямецкія купцы заснавалі спэцыяльную карпарацыю для гандлю зь Вялікім Княствам Літоўскім «Littawische Händler» [Doroshenko 1985],

Посьпехі швэдзкага войска ў бітве за Інфлянты абумовілі зьмены стаўленьня беларуска-летувіскай шляхты да вайны з Швэцыяй. Новы швэдзкі кароль (з 1611) Густаў II Адольф Вялікі (Gustav Magnus) тройчы (у 1617,1621,1625) перамог літоўскае войска ў Лівоніі. У 1621 годзе Густаў Адольф авалодаў Рыгаю й вусьцем Дзьвіны.

10 жніўня 1622 г. Крыштап II Радзівіл (з 1617 г. ён кіраваў войскам ВКЛ) і Якуб Понтус Дэ ла Гарды (Jacob De la Gardie, 1583-1652) падпісалі дамову ў Мітаве (сёньня Jelgava, Латвія), згодна зь якой Рыга заставалася за Швэцыяй (яе лацінскі тэкст захаваўся) [Körner, Tamulynas, 1994 №29]. 18 сьнежня 1621 г. ВКЛ і Швэцыя ў Рызе абмяніліся палоннымі. Пасьля 20-гадовага палону на радзіму з Швэцыі вярталіся дзясяткі беларускіх шляхціцаў. Захаваўся сьпіс палонных, складзены на нямецкай мове [Körner, Tamulynas, 1994 №26].

Посьпехі швэдзкага войска сталі магчымыя дзякуючы вайсковай рэформе Густава Вялікага. За яго часоў швэдзкае войска й флёт зрабіліся найдужшымі ў Эўропе. Швэдзкае войска ўвесь гэты час колькасьцю ўдвая-ўтрая пераўзыходзіла войска ВКЛ і Польшчы. Швэдзкі флётрабіў рэйды па Дзьвіне ажно да Дзьвінску й кантраляваў гэты водны шлях. Само ж Вялікае Княства Літоўскае ўласнага флёту ня мела. Насельніцтва краіны ўсё больш цярпела ад непасільных падаткаў. Дзеля забароны ўвесь гандаль усходніх паветаў ВКЛ з Рыгаю быў паралізаваны. На канвакацыі (сойме) 1624 г. літоўская шляхта заявіла, што спыненьне гандлю з швэдзкай Рыгай катастрофа для краіны. Усходнія ваяводзтвы «задыхнуліся бяз рыскага гандлю», «у местах і вёсках зьніклі соль, селядзец, іншыя неабходныя рэчы»⁵. Было пастаноўлена, што Літве патрэбны мір з швэдамі ды свабодны гандаль праз Рыгу, але не вайна [Туіа 1987:32; Dounar-Zapolski 1994:218-219],

⁵ Рыга была асноўным пастаўніком солі ў Беларусь. Захавалася народная прыказка: «Еду ў Рыгу па соль, па скрыгу».

Шляхта Полацкага й Віцебскага ваяводзтваў сьцьвердзіла, што валей разарваць Люблінскую унію з Польшчай, чымся пагадзіцца на забарону гандлю з Эўропай праз Рыгу. Тады ж Крыштап II Радзівіл (лідар незалежніцкай пратэстанцка-праваслаўнай партыі Літвы) адкрыта заявіў Жыгімонту Васу пра неабходнасьць адмовіцца ад мары пра швэдзкі сталец [ Augustyniak 2001:17].

Рэакцыя Польшчы была чаканай. Жыгімонт Васа зьняў Крыштапа Радзівіла з пасады кіраўніка войскаў ВКЛ. На вальным сойме Рэчы Паспалітай у Торуні палякі патрабавалі ад ліцьвінаў спыніць гандаль з Балтыкай (ня толькі праз Рыгу, але праз Кёнігсбэрг, Мэмэль-Кляйпэду), пакуль ня скончыцца вайна з Швэцыяй. Літоўская шляхта адкінула гэтую прапанову як непрымальную. Жыгімонт Васа зрабіў заяву, што будзе выконваць пастановы вальнага сойму 1613 г. ды змагацца за швэдзкую карону да канца.

Між тым, у 1625 годзе швэды распачалі новы наступ. 24 ліпеня 1624 г. падстараста Севярын Танскі здаў швэдам Кукейнос (швэдзкая назва Kockenhusen) стратэгічную цьвердзь на Дзьвіне. 5 верасьня 1625 г. швэдзкія войскі ўпершыню атакавалі ўласна летувіскія землі й здабылі Біржы горад, які абараняў поўнач ВКЛ. У гэтых умовах палітычная эліта Вялікага Княства пачынае рыхтаваць сэпарагны мір з Швэцыяй. У Біржах адбываецца таемная сустрэча гетмана ВКЛ, лідара літоўскіх пратэстантаў Крыштапа II Радзівіла й караля швэдзкага Густава II Адольфа Моцнага. Палітычная эліта Вялікага Княства падтрымлівае сэпаратнае пагадненьне з Швэцыяй. Зь вясны 1625 г. ваявода імсьціслаўскі Ян Скумін Тышкевіч падтрымліваў сталае ліставаньне з радаю Швэдзкага каралеўства. У Нацыянальным архіве Швэцыі захоўваецца ліставаньне Яна Сапегі да Г устава Горна (Gustaf Hom, 1592-1657), падваяводы смаленскага Самойлы Друцкага-Сакалінскага да Германа Ўрангеля (Herman Wrangel, 1567-1643).

На таемнай нарадзе (сойміку рэляцыйным) 31 сьнежня 1626 г. сэнатары ВКЛ (канцлер і вялікі гетман (былы пратэстант) Леў Сапега, лідар кальвінісцкай шляхты Крыштап II Радзівіл, лідар уніятаў Ян Скумін Тышкевіч, арыянін Мікалай Кішка, падскарбі літоўскі Крыштап Нарушэвіч, біскуп віленскі Яўстах Валовіч ды іншыя) прымаюць пастанову пайсьці на антыпольскі хаўрус з Швэцыяй...

У памежнае зь Лівоніяй мястэчка Балдэнмойжа (Baldenmuize) была дасланая дэлегацыя, узначальвалі якую пратэстанты: вэндэнскі палкоўнік, немец Мікалай Корф, стараста наваградзкі, немец Вальтэр Плетэм-

бэрг, падкаморы дорпацкі беларус Гедэон Раецкі ды харужы смаленскі беларус Марцін Карлінскі.

Швэдзкі бок узначальвалі рыксмаршал, губэрнатар Эстлянду Якуб Дэ ла Гарды (Jakob De la Gardie) i камандуючы швэдзкім войскам у Лівоніі генэрал Густаў Горн (Gustaf Hom). Вынікам перамоваў было Балдэнмойжскае сакрэтнае пагадненьне ад 19 студзеня 1627 г. Згодна з дамовай вайсковыя дзеяньні паміж ВКЛ і Швэцыяй спыняліся. Швэды мусілі пакінуць Біржы. Гарантаваўся вольны гандаль праз Рыгу й абмен палоннымі. Абодва бакі выказалі гатоўнасьць паўплываць на польскага ды швэдзкага манархаў, каб схінуць іх да замірэньня [Wisner 2001: 266-277], Швэдзкія перамоўнікі, Якуб Дэ ла Гарды й Густаў Горн, адстойвалі таксама інтарэсы рыскага купецтва й лівонскай шляхты, якія былі зацікаўленыя ў спыненьні вайны.

Мір паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Швэцыяй пазбаўляў юрыдычнай сілы Люблінскую унію ВКЛ з Польшчай 1569 г., бо згодна зь ёй Рэч Паспалітая мелася праводзіць адзіную вонкавую палітыку. Літоўска-швэдзкае замірэньне парушала таксама міжнародныя абавязкі Жыгімонта Васы -у прыватнасьці, абяцаньне, дадзенае ім габсбурскай Гішпаніі, ня весьці жадных перамоваў з Швэцыяй, тым болын падпісваць замірэньне [Туіа 1987:34], Польская шляхта была абураная замірэньнем ВКЛ з Швэцыяй і аднаўленьнем вольнага гандлю праз Рыгу. Да прыкладу, польскія дэпутаты неўзабаве на вальным сойме пыталіся ў Лява Сапегі, «хто яму даў уладу, належную толькі Рэчы Паспалітай» [Wisner 2001:273:274], Кашталян кракаўскі Ежы Збараскі ў лісьце да беларуска-летувіскіх паноў адзначыў, што «пахне гэта парушэньнемуніі, якая злучыла абодва гаспадарствы».

Між тым сэпаратны мір з Швэцыяй ухваліла беларуска-летувіская шляхта [Тамсама]. Крыштап II Радзівіл наагул зрабіў сьмелую заяву пра тое, што дачыненьні Вялікага Княства Літоўскага з Швэцыяй гэта выключна кампэтэнцыя ВКЛ, бо Карона Польская таксама не пытаецца Княства, укладаць ці не ўкладаць дамовы з суседнімі дзяржавамі наконт сваіх заходніх і паўночных межаў [Wisner 2001:274],

Балдэнмойжскую дамову можна разглядаць як генэральную рэпэтыцыю Кейданскай уніі ВКЛ з Швэцыяй апошняй спробы аднаўленьня незалежнасьці дзяржавы, якую ў 1655 годзе зьдзейсьніла беларуска-летувіская шляхта на чале з сынам Крыштапа II Радзівіла Янушам Радзівілам.

Неўзабаве пад націскам палітычнай эліты ВКЛ Жыгімонт Васа быў вымушаны спыніць вайсковыя дзеяньні ды пайсьці на пагадненьне з Швэцыяй. 26 верасьня 1629г. Рэч Паспалітая й Швэцыя падпісалі мірную дамову ў прускім мястэчку Альтмарк (Altmark). Згодна з дамовай Лівонія (Livland) падзялялася на дзьве часткі: швэдзкія й польска-літоўскія Інфлянты. Дзяржаўная мяжа паміж Швэцыяй і ВКЛ да 1721 г. прайшла на поўдні сучаснай Латвіі, пакідаючы ў складзе ВКЛ каталіцкую Латгалію, дзе жыло беларускае насельніцтва [Аріпе 1995]. Нягледзячы на пратэсты ліцьвінаў, порт места Мэмэль (сёньня Кляйпэда) пераходзіў да Швэцыі. Швэдзкая Рыга кантралявала ўвесь гандаль паміж усходнімі паветамі ВКЛ й балтыцкімі краінамі. Пачаўся кароткі (да 1654—1655 гг.) мірны пэрыяд дачыненьняў паміж ВКЛ і Швэцыяй.

Такім чынам, Першая Паўночная вайна выявіла прынцыповыя разыходжаньні інтарэсаў Польшчы і ВКЛ, а таксама выпукліла прашвэдзкую арыентацыю часткі эліты ВКЛ. 3 працяглага ваеннага канфлікту беларуска-летувіская дзяржава выйшла паважна аслабелай, не гатовай да маскоўскай навалы 1654 г.

2.3.        Кейданская унія 1655 г. паміж

Вялікім Княствам Літоўскім і Швэцыяй

Галоўныя ініцыятары уніі са Швэцыяй 1655 г. вялікі гетман Януш Радзівіл (1612-1655) і ягоны стрый князь слуцкі, канюшы ВКЛ Багуслаў Радзівіл (1620-1669) былі ліцьвінамі, людзьмі, выхаванымі абедзьвюма мясцовымі традыцыямі: беларускай і летувіскай, патронамі якіх яны, дарэчы, й зьяўляліся.

Януш Радзівіл ведаў летувіскую мову, бо нарадзіўся ў Кейданах/ Kedainiai на Жамойці, фундаваў летувіскі друк, між іншым, першы кальвінісцкі катэхізыс, выдадзены па-летувіску ў 1653 годзе ў Кейданах. Дзеля рэгіянальнага значэньня летувіскай мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім Януш Радзівіл часам карыстаўся ёю як сакрэтнай. Да прыкладу, калі ў 1651 годзе Януш апынуўся ўва Ўкраіне, літоўская шляхта дасылала вялікаму гетману лісты, пісаныя па-летувіску, каб не перахапілі ды не прачыталі казакі [Wisner 2000:236]. Але лучнасьць Януша Радзівіла

зь беларускай культурай, якая тады вызначала культурную адметнасьць Вялікага Княства Літоўскага, была прынамсі ня меншай. Змалку Янушак бавіў час у беларускіх Далятычах (ля Наваградку) і Орлі. Хатнім настаўнікам Януша быў славуты Салямон Рысінскі, пісьменьнік і вучоны зь віцебскіх Кабыльнікаў, які першым падпісваў свае творы «Беларус» (Leukorusus). У Вільні адным зь ягоных настаўнікаў быў швэд Лаўрэн Горн (Laurentius Hom). У 1624-1628 гг. Я.Радзівіл вучыўся ў Слуцкай пратэстанцкай гімназіі, дзе настаўнікамі яго былі Андрэй Дабранскі, Паўла Дземятровіч ды Ян Стэткевіч. Слуцак Янушу спадабаўся, і ён нават падпісваў лісты са Слуцку «Sluck, ex custris Musarum» (Слуцак сядзіба Музаў). Я.Радзівіл выдатна ведаў беларускую мову, дзяржаўную мову ВКЛ, мову трыбуналу (шляхоцкага суду), мову насельніцтва большай часткі гістарычнай Літвы. Вядома, што Я.Радзівіл быў чытачом бібліятэкі Супрасьльскага праваслаўнага манастыра, дзе між іншым браў «Кройніку рускую». Паплечнікамі Я.Радзівіла былі беларускія шляхціцы-дысыдэнты (кальвіністы й праваслаўныя) Гедэон Раецкі, MiKauafi Абрамовіч, Рыгор Мірскі ды іншыя. Якраз для праваслаўнай беларускай шляхты Радзівіл збудаваў у 1652 годзе ў жамойцкіх Кейданах царкву Ператварэньня Гасподняга.

Можна сьмела казаць, што кальвіністы Януш ды Багуслаў Радзівілы былі найбуйнейшымі фундатарамі праваслаўнай царквы й беларускай культуры першай паловы сярэдзіны XVII ст. У 1654 годзе яны заснавалі пратэстанцкую сэмінарыю ў Заблудаве, на якую Януш Радзівіл адпісаў 10 000 злотых, а Багуслаў6 000 злотых. Таксамабылі пляны адчыніць там жа школу для «дзетак веры праваслаўнай грэцкай з мовамі рускай ілацінскай». У 1655 годзе ў Заблудаве Янушам Радзівілам быў уфундаваны праваслаўны манастыр. Шлюб у 1643 годзе з Марыяй Лупу, дачкою праваслаўнага малдаўскага гаспадара Васіля Лупу (Vasil Lupu), зрабіў Януша Радзівіла ў вачох праваслаўных жыхароў Літвы галоўным абароньнікам свае веры. Вянчаньне адправіў 5 лютага 1643 г. у кіеўскім катэдральным саборы мітрапаліт Пётра Магіла. Казаньне пад назваю «Мова духоўная з нагоды шлюбу Януша Радзівіла» выйшла з друку па-беларуску ў 1645 годзе. Маршалкамі на вясельле былі запрошаныя праваслаўны беларус Рыгор Мірскі й арыянін летувіс Ян Мяржынскі. У 1653 годзе, нягледзячы на ціск каталікоў, Януш Радзівіл дамогся перадачы праваслаўнаму брацтву Вільні трох цэркваў. Віленскія беларускія купцы шчыра аддзячылі гетману. Найперш яны дапамаглі Радзівілам

праз сваіх партнэраў з Рыгі ўстанавіць кантакты з Швэцыяй. Па-другое, падчас перамоваў з Швэцыяй пазычылі Янушу Радзівілу 14 000 злотых [Wisner 2000:197],У 1653годзеЯнушРадзівілстаўгалоўнымпатронам Полацкага кальвінісцкага збору. У беларускай Любчы была «Кунсткамэра» музэй Радзівілаў з каштоўнай калекцыяй. У1647 годзе Януш Радзівіл выдаў статут Любчы «Puncta miastu Lubeckiemu». Постаць Януша Радзівіла ўвайшла ў беларускі фальклёр як гераічная [Wisner 2000:145].

Зь іншых важных рысаў падкрэсьлім выразны антыпольскі кірунак палітыкі Януша Радзвіла. Яму належаць гістарычныя словы, прамоўленыя ў 1636 годзе: «прыйдзе час, імы палякаў праз вокны выкідваць будзем»⁶. Прычынай гэтай рэплікі быў санкцыянаваны дзяржавай гвалт над пратэстантамі й праваслаўнымі Рэчы Паспалітай, умяшаньне Кароны Польскай у справы Вялікага Княства Л ітоўскага, акаталічваньне шляхоцкай нацыі ВКЛ.

Палітьжу збліжэньня Вялікага Княства Літоўскага з Швэцыяй распачаў яшчэ Крыштап II Радзівіл, бацька Януша ды дзядзька Багуслава Радзівіла. Ён патайно сустракаўся з каралём Шюцыі Густавам Адольфам II (Gustav П Adolf, 1594—1632) у 1626 годзе ў Біржах. Працягам гэтых перамоваў была сэпаратная дамова ВКЛ з Швэцыяй у мястэчку Балдэнмойжа на пачатку 1627 г. Невыпадкова пасьля гэтай дамовы стараста жамойцкі каталік Юры Валовіч публічна зьвінаваў літоўскіх пратэстантаў у намеры далучыць сваю краіну да Швэцыі [Kriegseisen 1996: 171].

У адрозьненьне ад Януша Багуслаў Радзівіл, князь слуцкі, тыповы эўрапейскі арыстакрат. Нарадзіўся ён у Данцыгу, дзе быў ахрышчаны ў лютэранскім зборы. Багуслаў меў нямецкія, беларускія ды летувіскія карані. Ягонай маткай была Элізабэт Гогенцолерн (Elizabeth Sofia Hohenzollem). Швэдзкі кароль Карл X Густаў (Carl X Gustaf, 1622-1660), вялікі электар Брандэнбурту й Прусіі Фрыдрык Вільгельм (Friedrich Wilhelm), францускі кароль Луі XIII (Louis XIII) былі ягонымі суродзічамі. Нягледзячы на гэта, Багуслаў Радзівіл ніколі не атрымаў пасаду сэнатара ВКЛ, бо быў зацятым пратэстантам, тым часам як кароль Ян Казімер (былы езуіцкі біскуп) прызначаў натакія пасады перадусім каталікоў. Багуслаў Радзівіл быў галоўным фундатарам праваслаўнай і пратэстанцкай цэркваў у Беларусі. У часе, калі праваслаўная царква ў Беларусі

⁶ Януш Радзівіл, відаць, прыгадаў, як у 1618 годзе чэхі-пратэстанты павыкідалі нямецкіх намесьнікаў-каталікоў з вокнаў Праскага граду.

апынулася па-за законам (1596-1632) і ў краіне трыюмфавала каталіцтва (у заходнім ды ўсходнім абрадах), Слуцкае княства, якое належала Багуславу, захавала ўсю праваслаўную герархію й цэрквы. У Слуцку не было ніводнай грэка-каталіцкай бажніцы, але мірна суіснавалі 14 праваслаўных, 2 кальвінісцкія, 1 лютэранскі храмы й 5 сынагогаў. Багуслаў Радзівіл быў галоўным фундатарам Слуцкай кальвінісцкай гімназіі, праваслаўнай школы, брацтва, дзьвюх больніцаў [Digiel 2000].

Ужо ў 1650 годзе Януш Радзівіл адкрыта выказваўся за паляпшэньне стасункаў з Швэцыяй, што праз авантурызм караля Яна Казімера, які марыў стаць швэдзкім каралём, былі ў найгоршым стане. Цікава, што ў 1650-х гадох для «Кунсткамэры» ў Любчы Януш Радзівіл замовіў партрэты швэдзкіх манархаў-каралевы Крысьціны (Kristina, 1626-1689) і Карла X Густава.

Януш Радзівіл пасьлядоўны прыхільнік рэлігійнай талеранцыі. Яго вабілатаксама ідэя стварэньня адзінай пратэстанцкай царквы ВКЛ, якая б упучыла кальвіністаў, лютэранаў, арыянаў. Гэтай тэме была прысьвечаная сёньня забытая кніга Януша Радзвіла «Ad epistolam Synodi Warsawiensis... ad eosdem dissidentes eodem in negotio diploma Ordinum evangelicorum responsio», выдадзеная ў Лёндане ў 1645 годзе. Г этую кнігу меў ува ўласным кнігазборы Карл X Густаў які быў таксама прыхільнікам паяднаньня ўсіх пратэстантаў.

Імя Януша Радзівіла было добра вядомае ў Эўропе як галоўнага абароньніка пратэстантаў у Рэчы Паспалітай. Кальвініст Януш Радзівіл фундаваў лютэранскія парафіі ў Венграве, Біржах, Кейданах. У 1653 годзе ён заўважыў, «што калі лютэранаў у Польшчы ня будзе, дык і свабоды ня будзе». Добрыя дачыненьні мелі ў Літве пратэстанты ды праваслаўныя. Ад пачатку Контрарэфармацыі ў Рэчы Паспалітай праваслаўныя й пратэстанты тварылі на шляхоцкіх сойміках супольны фронт. У 1599 годзе паўстала Віленская дэклярацыя палітычны хаўрус паміж праваслаўнай і пратэстанцкай шляхтай. Калі ў XVI ст. пратэстанцкія тэолягі разглядалі праваслаўе як памылковую веру [Lastouski 1926: 390-391], стодапаклонства (Сымон Будны), дык ува ўмовах каталіцкай рэакцыі ў XVII ст. яны кардынальна зьмянілі гэты свой погляд, разглядаючы праваслаўную веру як роўную веру, якая мае ўласны, альтэрнатьгўны шлях да Божага паратунку [Digiel 2000:19].

Ува ўмовах вайны Рэчы Паспалітай з Маскоўшчынай Швэцыя пастанавіла заняць бок ВКЛ. Гэты крок аўтаматычна азначаў пачатак вай-

31. Дзеяньні швэдзкіх аддзелаў падчас акупацыі войскам на чале зь Ёханам вон Уленброкам (Johan von Ulenbrock) Браслаўскага павету. Травень 1655 чэрвень 1656 г.

ны з Маскоўшчынай, таму прынятае Швэцыяй пасьля кансультацыяў з Радзівіламі рашэньне было досыць важным. 10 ліпеня 1655 г. швэдзкае войска на чале з генэралам Г уставам Адольфам Левэнгаўптам (Gustav Adolf Lewenhaupt, 1619-1656) на вачох урасейскай аблогі ўвайшло ў найважнейшы стратэгічны пункт Падзьвіньня Дзьвінск (швэдзкае Dü­naburg, сёньня Daugavpils). Мясцовая шляхта з захапленьнем прыняла апеку Швэцыі.

Губэрнатар Лівоніі Магнус Дэ ла Гарды (Magnus Gabriel De la Gardie, 1622-1686) выдаў унівэрсал да шляхты ВКЛ, у якім было казана, што «кароль польскі Ян Казімер давёў Вашу краіну да руінаў і ня можа абараніць ВасадМасквы. Мы, швэды, абаронім» [Kubala 1913:86]. Ідучы за прыкладам Швэдзкага каралеўства, швэды зьбіраліся даць волю ўсім сялянам ВКЛ, але нагыкнуліся на шляхоцкі супраціў. За лета 1655 г. швэды авалодалі Жамойцю, часткай Троцкага й Віленскагаваяводзтваў. Агулам колькасьць швэдзкага войска ў ВКЛ складала 7 000 жаўнераў. Вайсковымі дзеяньнямі на абшарах сучаснай Беларусі (паўночная Віцебшчына) кіраваў капітан Ёхан вон Уленброк (Johan von Ulenbrock). 3 аддзелам рэйтараў (117 вершнікаў) пры падтрымцы пяхоты ён у ліпені 1655 г. заняў Браслаўскі павет. Праз памежнае мястэчка Плюсы швэды прайшлі ў Браслаў, адтуль у Друю, Дрысу, Дрысьвяты, Іказьнь і Пеліканы [Pufendorf 1696:§46:85]. Швэдзкі гарнізон атабарыўся ў Друі, на бе-

32. Ініцыятар уніі паміж Швэцыяй і ВКЛ Магнус Габрыэль Дэ ла Гарды. Мастак М. Мэрыян (М. Merian). Малюнак 1649 г. Замак Скуклостэр (Skoklosters slott).

разе Дзьвіны, у кляштары бэрнардынаў Сапежынскай слабады [Ткаchou 1998:34], 28 жніўня 1655 г. у Браславе акт падданства Швэцыі падпісала беларуская шляхта, сьвятарства й месьцічы. Сярод іх былі 116 шляхціцаў Браслаўскага павету, 38 полацкіх і ашмянскіх шляхціцаў (уцекачоў ад маскоўскай акупацыі), тры сьвятары й тры полацкія месьцічы, заможныя купцы [Wisner 2000:202], Пра гэтую падзею Ёхан вон Уленброк даклаў у лісьце да губэрнатара Лівоніі Магнуса Дэ ла Г арды. Сёньня гэты ліст захоўваецца ў Дзяржаўным архіве Швэцыі [Riksarkivet, Esplunda arkiv 1655/1],

Такім чынам, адзін год (ліпень 1655-ліпень 1656) жыхары Браслаўскага павету былі ў складзе Швэдзкага каралеўства. Пра тое, што мясцовае насельніцтва пачало лічыць швэдзкую ўладу легітымнай, сьведчыць прывілей, выдадзены Магнусам Дэ ла Гарды ў Рызе 19 сакавіка 1656 г. беларускаму шляхціцу Мікалаю Вайтовічу на ягоны маёнтак Зайнава. Сёньня лацінскі арыгінал гэтага прывілею захоўваецца ў архіве Летувы [Körner & Tamulynas 1994 №31],

У барацьбе паміж Польшчай, Расеяй і Швэцыяй праваслаўныя беларускія месьцічы Вільні, Полацку, Віцебску былі зацікаўленыя ў хаўрусе з Швэцыяй. Калі Польшча мела порт Данцыг (Гданьск), Жамойць -

прускі Кёнігсбэрг, дык для беларускага гандлю адзіным зручным выхадам у Балтыку была швэдзкая Рыга. Праз Рыгу ў Эўропу йшло зь Беларусі збожжа (са шляхоцкіх маёнткаў! Аўт.), мёд, воск, шкуры, дрэва. Швэдзкая Рыга была галоўным пастаўніком у Беларусь солі, жалеза, медзі, фаянсу, зброі, мармуру, хатніхрэчаў [Konopczynski 1935:21,41]. Дзьвіна была адзіным выйсьцем Беларусі ў Балтыку, таму ўтрыманьне гэтага шляху важная мэта ў вонкавай палітыцы ВКЛ другой паловы XVI-XVII ст., што, у сваю чаргу, абумовіла паляпшэньне дачыненьняў з Швэцыяй.

Пра падтрымку беларускімі месьцічамі швэдаў у вайне 16551660 гг. сьведчаць нешматлікія захаваныя факгы. Напрыклад, заможны полацкі купец Васіль Гіра пазычаў напярэдадні вайны ў Рызе Карлу X вялікія грошы 2 700 талераў «на патрэбу караля швэдзкага» [Gardzeiau 1999 №8]. Акурат віленскія беларускія купцы дапамагалі наладжваць кантакты паміж Янушам і Багуславам Радзівіламі й губэрнатарам Лівоніі Магнусам Дэ ла Г арды. Пра гэта проста кажа ліст Магнуса Дэ ла Г арды да швэдзкага караля Карла X ад 22 ліпеня 1655 г. з Нацыянальнага гістарычнага архіву Швэцыі. Г эта другі ліст, у якім ён паведамляе пра жаданьне літоўскай шляхты [Razowil, Sopiha frän Litwania] атрымаць швэдзкі пратэкгарат. Да таго ж асобна падкрэсьліваецца, што ўсталяваўся гэты кантакт дзякуючы беларускім купцам зь Вільні (vitryska köpman frän Vilna Аўт.) [Livonica II Generalguv i Livland till K. MAI:T 1655-56 A.2 адв.-А.З]. Вядома, што тагачасным бурмістрам Вільні быў Пракоп Дарафеевіч, брат якога Даніла Дарафеевіч быў намесьнікам Віленскага праваслаўнага манастыра Сьвятога Духу. Як было сказана, тры полацкія месьцічы падпісалі акг Швэдзкага падданства ў Браславе. Віленскія праваслаўныя купцы фундавалі свайго патрона Януша Радзівіла. У адказ швэдзкі кароль Карл X 20 сакавіка 1656 г. выдаў унівэрсал з гарантыяй усіх правоў праваслаўнаму насельніцтву ВКЛ.

Падзеі Кейданскай уніі ВКЛ з Швэцыяй 1655 г. (насамрэч былі тры пагадненьні 29.07.1655-Вільня, 10.08.1655-Рыга, 17.08.1655-Кейданы) асьвятляліся ў беларускай [Sahanovich 1995], летувіскай [Sapoka 1990, Туіа 1978], польскай [Kubala 1913, Wisner2000], швэдзкай гістарыяграфіі [Englund 2000]. Таму спынімся толькі на некаторых важных момантах.

Ініцыятарам хаўрусу з Швэцыяй была літоўская шляхта пераважна пратэстанцкага й праваслаўнага веравызнаньня. Акурат яна, выкарыстоўваючы факт пагрозы з боку Масквы, паўплывала на каталіцкі клір і жамойцкую шляхту. Калі пракгычныя пытаньні вырашаў Януш Радзівіл,

33. Карл Xкароль Швэцыі (1654-1660), вялікі князь літоўскі (1655-1656). У траўні 1657 г. Карл X на чале швэдзкага войска прайшоў праз Падляшша й Заходнюю Берасьцейшчыну.

Замак Грыпсгольм (Gripsholm).

Мастак Абрагам Вухтэр (Abraham Wuchter).

дыпляматычныя дачыненьні рэгуляваў Багуслаў Радзівіл. У Дзяржаўным архіве Швэцыі захаваліся 28 лістоў Багуслава Радзівіла да свайго стрыя швэдзкага караля Карла X за 1655-1656 гг. У выніку перамоваў ВКЛ уклала ня акт далучэньня, але роўную унію з Швэцыяй. Згодна з тэкстам «мы, сэнатары йусе станы ВКЛ, абяцаем і даем прысягу ад нашага ймя й імя нашчадкаў нашых захоўваць вернасьць яго Найвышшаму Майстату каралю швэдзкаму як вялікаму князю літоўскаму й пану нашаму ўваўсіхcnpaeax» [Konopczynski, Lepszy 1935], Кароль швэдзкі абвяшчаўся спадчынным вялікім князем літоўскім. Збройныя сілы злучаліся й дзеялі разам супраць Расеі й Полыпчы. Кароль швэдзкі абяцаў аслабаніць захопленыя Маскоўшчынай Віцебскае, Імсьціслаўскае й Смаленскае ваяводзтвы. Г арантавалася свабода сумленьня й веравызнаньня, вяршэнства права. Л ітоўская шляхта дала дазвол швэдзкаму войску ўвайсьці ў ВКЛ ды

заняць Жамойць, Біржы/Birzai, Вількамір/Ukmerge і Упіты/ Upyte [Туіа 1978]. Ад швэдзкага боку дэлегацыю ўзначальваў Бэнгт Шутэ (Bengt Skytte, 1614-1683), якога кароль прызначыў сваім намесьнікам у Вялікім Княстве ды генэрал Генрык Горн (Henrik Hom, 1618-1693). Згодна з дамовай для часовага кіраваньня ВКЛ была створана спэцыяльная рада, сябрамі якой было па 3 шляхціцы ад кожнага павету.

Кейданскую унію падпісалі 1163 беларускія й летувіскія шляхціцы. Для параўнаньня, элекцыю Уладзіслава Васы ў 1632 г. у мірных умовах падпісалі 696 шляхціцаў ВКЛ. Падкрэсьлю, што важную ролю ў перамовах з швэдамі выконвалі шэраг беларускіх рыцараў. Натуральна, бальшыню дробнай шляхты складалі летувісы (асноўная частка Беларусі была захоплена расейскім войскам). Але сярод уплывовай «сярэдняй» шляхты, якая займала не абы-якія пасады і падтрымала швэдаў, вялікую частку складалі беларусы.

Сярод праваслаўных верны супрацоўнік Януша Радзівіла стражнік ВКЛ Рыгор Мірскі, маршалак браслаўскі, чалец атачэньня Багуслава Радзівіла Самуэль Пуцята; падстолі браслаўскі Уладзіслаў Пуцята. Скарбнік браслаўскі Аляксандар Чапінскі падпісаў Кейданскую унію «як пасол усіх абываталяў браслаўскіх». Сярод пратэстантаў зь беларускай шляхты былі стараста ашмянскі Адам Мацей Саковіч. маршалак лідзкі Тахвіль Дунін-Раецкі, палкоўнік войска ВКЛ Гедэон Дунін-Раецкі, ваяводзіч менскі Юры Дунін-Раецкі, стараста старадубскі Самуэль Абрамовіч, харужы чарнігаўскі Габрыэль Гулевіч, харужы віцебскі, галоўны патрон Віцебскага кальвінісцкага збору Ян Храпавіцкі. Сярод уплывовых хаўрусьнікаў Швэцыі й падпісантаў уніі таксама былі: стольнік троцкі Ян Быхавец, стараста гомельскі й прапойскі Адам Слушка, харужы надворны ВКЛ Жыгімонт Слушка, пісар вялікі ВКЛ Ян Станкевіч, стольнік наваградзкі Войцех Дэмбавецкі, падчашы ашмянскі Стэфан Беліковіч, маршалак ашмянскі Ян Дэспат-Зяновіч, стольнік імсьціслаўскі Ян Ядкоўскі, стараста мазырскі Уладзіслаў Палецкі, судзьдзя віленскі, стараста індурскі Павал Данілевіч, Андрэй Сакалінскі, Даніэль Шчука, Стэфан Сарока, Станіслаў Мацкевіч ды шмат іншых. Адзіны прадстаўнік полацкай шляхты харужы полацкі Казімер Корсак, які належаў да славутага арыстакратычнага роду полацкіх баяраў на палёх тэксту Кейданскай уніі ля подпісу дадаў проста ад сябе, што пераходзіць у падданства швэдзкае, «маючы сваю маёмасьць у ваяводзтве Полацкіму кіпцюрах маскоўскіх, а на гэты час тупі будучыяквыгнанец» [Konopczynski, Lepszy 1935:199-220].

34. Шлях швэдзкага войска на чале з Карлам X да Берасьця. Травень 1657 г.

У Кейданах прысутнічаў таксама «беларускі палкоўнік» Кастусь Паклонскі з уласным палком. Гэта выклікла пратэст жамойцкай шляхты, якая празь біскупа П.Парчэўскага патрабавала асобных перамоваў, бо авантурыст Паклонскі разам зь беларускімі казакамі разрабаваў мястэчка Сапежышкі (Zapyskis) [Wisner 2000:210],

Такім чынам, роля ў Кейданскім пагадненьні беларускай (у культурным сэнсе) шляхты была важкай.

Пасьля ўрачыстай цырымоніі абвешчаньня акту ў Кейданах адбыўся баль, на які прыбыў губэрнатар Лівоніі Магнус Дэ ла Г арды. Ён урачыста ўручыў Янушу Радзівілу найвышшы каралеўскі ордэн «Імя Ісуса». Да 1914 г. гэтая ўзнагарода знаходзілася ў Нясьвіскам замку Радзівілаў. Сёньня гэты ўнікальны залаты ордэн з 16 дьіямэнтамі захоўваецца ў стакгольмскім музэі «Каралеўскі цэйхгаўз» (Livrustkammaren). У кальвінісцкім, лютэранскім і праваслаўным храмах мястэчка прайшлі сьвяточныя набажэнствы. На загад Магнуса Дэ ла Гарды з нагоды да-

лучэньня ВКЛ да Швэдзкага каралеўства ў Рызе ды ўва ўсіх зборах Лівоніі адбыліся ўрачыстыя службы [Kubala 1913:90-91 ].

Адначасова патранат над ВКЛ прапанавала Маскоўшчына. На запрашэньне цара Аляксея Міхайлавіча Януш Радзівіл адказаў, што ўжо выбраў Швэцыю, «боўняволі ніколі не бываў... аў нявольніках быці няхочат» [Zaborovskii 1994 28-30].

Кейданская унія падзяліла літоўскую шляхту на дзьве партыі. BaerKa не падтрымала хаўрусу з Швэцыяй ды ўзяла бок Полыпчы. Узначалілі гэтую партыю падканцлер ВКЛ Крыштап Пац, гетман польны Вінцэнт Гансеўскі й ваявода віцебскі Павал Сапега. У Беларусі пачалася грамадзянская вайна. Парушаючы Літоўскі статут 1588 г., кароль Ян Казімер выдаў загад канфіскаваць усе маёнткі Януша Радзівіла на карысьць сваіх літоўскіх хаўрусьнікаў. Жаўнеры пачалі рабаваць маёнткі. 31 сьнежня 1655 г. у Тыкоціне памёр (верагодна, быў атручаны) Януш Радзівіл. У красавіку 1656 г. супраць Швэцыі падняла бунт жамойцкая каталіцкая шляхта, якая зьнішчыла частку швэдзкіх аддзелаў. Швэдзкі ўрад пастанавіў вывесьці ўсе войскі з ВКЛ. Кейданская унія сышла на нішто. На баку швэдаў застаўся толькі Багуслаў Радзівіл з двума палкамі, якія налічвалі 2 000 вершнікаў ды Слуцак адзінае места ВКЛ, якое ня здолела ўзяць расейскае войска. Дзякуючы палітыцы Багуслава Радзівіла Слуцак увесь час лічыўся пад швэдзкім пратэкгаратам. Бурмістар места беларус Самуэль Стэфановіч, губэрнатар шкот Вільям Патэрсан (William Paterson) ды кашталян немец Ян Грос (Jan Gross) знаходзіліся ў сталым кантакце з фэльдмаршалам швэдзкага войска Багуславам Радзівілам. Узначаленая імі абарона Слуцку ад расейскіх жаўнераў і ўкраінскіх казакоў была надзіва пасьпяховая.

3 восені 1656 г. дзеяньні швэдзкага войска перакінуліся на беларускае Падляшша, якое згодна з Кейданскай уніяй вярталася ў склад ВКЛ. Кіраваў швэдзкім войскам фэльдмаршал Багуслаў Радзівіл, у падпарадкаваньні якога былі два швэдзкія генэралы Ізраэль Рыдэргельм (Israel Ridderhielm) і Робэрт Дуглас (Robert Douglas). 8 кастрычніка 1656 г. войска Багуслава Радзівіла, прускага генэрала Георга фон Вальдэка (Ge­org Waldeck) і швэда Ізраэля Рыдэрхельма атрымала цяжкую паразу ля польскага мястэчка Просткі ад войска свайго былога паплечніка Вінцэнта Гансеўскага ды татараў Будзяцкай Арды, ачоленых ханам Суфан Газы (Suphan Gazi). Цяжка паранены ў галаву, Багуслаў Радзівіл трапіў у татарскі палон. Але за 11 дзён, у часе вольнага маршу войска Вінцэн-

та Гансеўскага ў Жамойць, швэдзкае войска на чале з генэралам Густавам Стэнбокам (Gustav Otto Stenbock, 1614-1685) ушчэнт разьбіла гэтае войска ля мястэчка Філіпаў Троцкага ваяводзтва, нечакана аслабаніўшы Багуслава Радзівіла, які ў часе палону, каб пазбавіцца татарскай апекі, даў прысягу больш ніколі не служыць у швэдзкім войску й слова сваё выканаў. Як паведаміла ў кастрычніку 1656 г. парыская газэта «Ga­zette de France», «пасьля сутычкі генэрал Стэнбок знайшоўулесе на адным з вазоў зьвязанага князя Радзівіла» [Wasilewski 1979:71 ].

6 сьнежня 1656 г. у замку Раднот (Трансыльванія) некаталіцкія хаўрусьнікі Швэцыі Трансыльванія, Усходняя Прусія і Ўкраіна уклалі з Карлам X дамову пра падзел каталіцкай Польпічы. Гэта першы ў гісторыі плян падзелу Рэчы Паспалітай. На нарадзе ўдзельнічалі паслы Багуслава Радзівіла Самуэль Прышпкоўскі й Ян Мяржынскі. Інтарэсы Багуслава прадстаўляў таксама лідар украінскіх пратэстантаў Юры Нямірыч. Згодна з дамовай да Швэцыі адыходзіла частка заходняй Беларусі (Віленскае й Троцкае ваяводзтвы), Усходняя Беларусь адыходзіла да Украіны. Са Слуцкага княства й Наваградзкага ваяводзтва стваралася спадчыннае княства Багуслава Радзівіла. Падляшша й Берасьцейскае ваяводзтва адыходзілі да Трансыльваніі [Bely 2001 ].

Выконваючы свае абавязаньні, зацьверджаныя дамовай, увесну 1657 г. хаўрусьнікі пачалі наступ на Польшчу, а ў траўні 1657 г. абклалі Берасьце. Апэрацыяй па аблозе Берасьця кіраваў асабіста швэдзкі кароль Карл X ды швэдзкі генэрал Якуб Казімер Дэ ла Гарды (Jakob Kasimir De la Gardie, 1629-1658). Апроч швэдзкіх зьвязаў Берасьцейскую фартэцыю браліся здабыць вугорскія аддзелы Д’ёрдзя II Ракочы (Gyorgy II Rakoczy, 1621-1660), украінскія аддзелы палкоўніка Антона Ждановіча й «генэрала швэдзкай службы» Юр’я Нямірыча.

Цяжка паранены ў галаву, Багуслаў Радзівіл ня браў удзелу ў кампаніі, але даслаў адзін з сваіх палкоў на чале зь інфлянцкім шляхціцам, «палкоўнікам швэдзкай службы» Эбэрхардам Путкамэрам. 1 красавіка 1656 г. Багуслаў Радзівіл выслаў лісты да шляхты Берасьцейскага ваяводзтва з просьбаю пакласьці зброю ды здаць Берасьце пад пратэкцыю швэдаў [Radziwill 1979:222-223]. Шляхта адказала адмоваю [Тамсама 224—226].

8 траўня 1657 г. празь Мінск-Мазавецкі, Венграў, Гродзіск, Астражаны, Сямятычы, Высока-Літоўск швэдзкае войска на чале з Карлам X выйшла да Берасьця. Моцным берасьцейскім гарнізонам кіраваў кашталян, доктар тэалёгіі каталік Мэльхіёр Станіслаў Савіцкі [Lulewicz 1977:

439] . 3 аблогі Берасьця пачалася бліскучая кар’ера мастака-баталіста й найвыдатнейшага дзяржаўнага дзеяча Швэцыі XVII ст. Эрыка Дальбэрга (Erik Dahlberg, 1625 1703). Будучы генэрал-губэрнатар Лівоніі Эрык Дальбэрг аўтар найцікаўшага дзёньніка паходу Карла X у Беларусь [Dahlberg 1962:61-92; Bely 1999]. АкуратЭрыкДальбэрг, апынуўшыся ў Берасьці як закладнік, правёў агітацыю сярод нямецкіх жаўнераў-наймітаў, зрабіў плян Берасьцейскага замку ды паспрыяў добраахвотнай здачы места Берасьцейскага швэдам 23 траўня 1657 г. У сваім дзёньніку Эрык Дальбэрг занатаваў, што Берасьцейскія муры належаць да найлепшых абарончых замкаў Эўропы. Найвыдатнейшы мастак-баталіст Эрык Дальбэрг пакінуў гравюру «Аблога Берасьця», копія якой упрыгожвае сёньня экспазыцыю Нацыянальнага музэю гісторыі й культуры Беларусі. Унікальнасьць гравюры палягае ў тым, што гэта адзіная дэталёвая выява старога места, ушчэнт разбуранага расейцамі ў XIX ст. падчас пабудовы новай фартэцыі.

У 1660 годзе дамоваю ў польскім мястэчку Аліва ля Гданьску скончылася друтая, альбо малая, Паўночная вайна. Вынікі яе супярэчлівыя для Беларусі. 3 аднаго боку, дзеля Кейданскай уніі Вялікая Літва, у адрозьненьне ад Польшчы, унікла швэдзкіх рабункаў бібліятэкаў і замкаў, бо швэды разглядалі нашу краіну як хаўрусьніцу. Дзякуючы швэдзкаму пратэктарату Слуцак аказаўся адзіным местам Беларусі, якое не пашкодзіла вайна, што абумовіла першынство Слуцку ў беларускай культуры другой паловы XVII XVIII ст.

У выніку войнаў сярэдзіны XVII ст. Беларусь загубіла больш за палову свайго насельніцтва. Што праўда, у адрозьненьне ад расейцаў, швэды не практыкавалі масавага вывазу рамесьнікаў і сялянаў. Але ад наступстваў вайсковых дзеяньняў паміж Швэцыяй і Расеяй толькі насельніцтва Браслаўскага павету скарацілася на 56,8% [Sahanovich 2001:402]. За супрацоўніцтва з швэдамі Варшава беларускіх пратэстантаў абвесьціла здраднікамі. У 1660 годзе згодна з пастановай вальнага сойму 1658 году ўсе арыяне (найбольш радыкальная частка пратэстантаў) мусілі пакінуць краіну. Асяродкам пратэстанцкай эміграцыі стаўся Кёнігсбэрг, дзе Багуслаў Радзівіл зрабіўся губэрнатарам Усходняй Прусіі. Пратэстантам забаранялася ўдзельнічаць у паседжаньнях вальнага сойму, займаць сэнатарскія пасады. Паміж 1660-1664 гт. паміраюць апошнія сэнатары Рэчы Паспалітай ад ВКЛ некаталікі кашталян полацкі Ян Сасноўскі й кашталян віцебскі Тамаш Касакоўскі. На 1668 год усе сэната-

35. Аблога Берасьця швэдзкім войскам на чале з каралём Карлам X. Травень 1657 г. Гравюра Эрыка Дальбэрга (Erik Dahlberg) з кнігі Самуэля Пуфэндорфа (Samuelis de Pufendorf) «Рэбус Карла X...». 1696 г.

ры ВКЛ былі выключна каталікі [Lulewicz 1977:427]. Застаўшыся без уплывовых патронаў, кальвінісцкая царква ВКЛ лучыла пад прэсінг каталікоў. У 1670-х гадох былі зруйнаваныя й зачыненыя каля паловы збораў «Беларускага дыстрыкту» (Менск, Полацак, Віцебск, Шацак, Галоўчын, Сакольня, Сэрвач) [Kriegseisen 1996:109], Кульмінацыяй каталіцкай рэакцыі стала чарговае зруйнаваньне пратэстанцкай катэдры ў Вільніў 1682 годзе [Zwolski 1937].КаліпрыканцыХУІст.уВКЛбылоля 140 пратэстанцкіх парафіяў, у 1655 г. -110, дык у 1696 г. толькі 46 збораў [Sahanovich 2001:94; Kriegseisen 1996:100-101],

Рэпрэсіі нанесьлі моцны ўдар па старабеларускай культуры, бо амаль пры кожнай парафіі існавалі школа й бібліятэка. Шмат беларускіх інтэлектуалаў-пратэстантаў падаліся на эміграцыю. У Кёнігсбэргу апынуўся найлепшы картограф матэматык і гісторык Язэп Нарановіч-Наронскі, у Лёндане гісторык царквы Ян Краінскі, у Амстэрдаме друкар і перакладнік Г альляш Капіевіч, у Маскве філёзаф Ян Мануіл Белабоцкі. Засталася без уплывовых патронаў і праваслаўная царква, якая ў 1667 годзе страціла апошняга патрона-магната Аляксандра Агінскага. Ад 1678 г. больш за 10 гадоў катэдра магілёўскага ўладыкі заставалася бяз пастыра. Акураг у другой палове XVII ст. адбыліся зьмены ў сьведамасьці беларускай шляхты, якая стала суцэльна каталіцкай, ад усьведамленьня сваёй палітычнай самабытнасьці да польскай рэгіянальнай ідэнтычнасьці «паходжаньнем ліцьвін (русін), але па нацыянальнасьці паляк»: gente Lithuanus (Ruthenus) natione Polomis.

2.4.   Паміж молатам i кавадлам:

Беларусь у Вялікай Паўночнай вайне.

Паход Карла XII па Беларусі (1702-1708)

Прыканцы XVII ст. Расея, Польшча й Данія ўтварылі антышвэдзкую кааліцыю, мэтаю якой было пазбавіць Швэдзкае каралеўства панаваньня на абшарах Балтыкі.

Ужо 31 ліпеня 1698 г., вяртаючыся зь «вялікага пасольства» ў Эўропу, Пётар I (1672-1725) у м. Рава-Руская (Украіна) сустрэўся з каралём польскім і вялікім князем літоўскім Аўгустам II (1670-1733), немцам-

36. Маніфэст Казімера Сапегі з абвешчаньнем швэдзкага пратэктарату надусші беларускімі маёнткамі.

Друк. 1703 г.

MANIFEST

St«

Wßew unb ©ombroWna CASIMIR JOHANN SAPIEHA

Palatini fan bet йпЬЗ§ГОІЬЖ[Ь=&ТП № ®rog=Suplentßumß Sitt^turn ампфе«

3n feinem foWoßt aiß beß gongen eapiebiftßen >äaufeß/ Wie and) bet'Vlttßauftßen-*>rtren Senatoren, Dignitarien &c. unb ber ganzen Slobt» tepbenben ßittßaufefien Republic, wie aueßberfetbigen Armee fan bet alten SEerbung/Wieber ben Sublinifcßen Weidiß^dg unb beffen conQitution eingeridjtet/ unb benen Köiiigt. WnamTifeH Фіігд-®егіфі$ iSiiißern ingrofiirci worben.

Jn wcldjem nud> bte Uefacben mit vcrfnlpt warumb bic Herren ßapifben

<сфпр nub Protection angenommen/ unb поф ftine 3l'iebcn«^äTraöaten Vor fa geben EbnnttV publidret ten j-Novembr. Anno 1703,

лютэранінам, які, каб атрымаць польскую карону, перайшоў у каталіцтва. Два маладыя манархі (Пятру было 26 гадоў, Аўгусту 28) дамовіліся пра тайны хаўрус супраць Швэцыі ды ейнага караля-падлетка Карла XII (1682-1718). Як занатаваў перакладнік той сустрэчы, украінскі магнат Ян Ябланіўскі, «каралі падпісалі паміж сабою дамову бяз Рэчы Паспалітай, без магнатаў і шляхты», бо Аўгуст II парушыў векавы праўны ўклад Рэчы Паспалітай, калі прыняў лёсавызначальнае рашэньне бяз згоды на гэта шляхты [Istoria vneshnej politiki 2000:29]. Акурат таму Аўгуст II пачаў Вялікую Паўночную вайну (1700-1721) з дапамогай упаснага саксонскага войска й без дазволу вальнага сойму. У лютым 1700 г. ён напаў на Швэцыю ды аблажыў 10-тысячным саксонскім войскам Рыгу. У сакавіку 1700 г. данскі кароль Фрыдрык IV на чале 15-тысячнага войска напаў на хаўрусьніка Швэцыі герцагства Гальштэйн. Расея пачала рыхтаваць напад на швэдзкую правінцыю Эстлянд.

Аднак 18 траўня 1700 г. Карл XII імкліва напаў на Данію, якая хутка выйшла з вайны, потым цалкам зьнішчыў расейскае войска пад швэдзкаю Нарвай (19 лістапада 1700 г.) і нарэшце разьбіў Аўгуста II, зьняўшы

аблогу з Рыгі (20 ліпеня 1701 г.). У сакавіку 1702 г. Карл XII вырашае распачаць свой першы літоўскі паход. 3 курляндзкага места Лібава (Libau, сучаснае латыскае Liepaja) швэдзкае войска ўваходзіць у Вялікае Княства Літоўскае. Пачынаецца сямігадовы пэрыяд «кружляньня» Карла XII й швэдаў па Рэчы Паспалітай.

У швэдзкай гістарыяграфіі існуюць два пункты погляду што да мэтаў тагачаснай палітыкі Карла XII у Рэчы Паспалітай. Згодна зь першым вайсковыя дзеяньні швэдаў былі прадыктаваныя асабістым авантурызмам Карла XII, яго намерам ажыцьцявіць мару «Dominum mans Baltici»: ператварэньня Балтыцкага мора ўва ўнутранае возера Швэдзкага каралеўства. Пакуль швэдзкае войска ваюе ў Беларусі, расейскае войска захоплівае значны кавалак Эстоніі й Інгерманляндыі. 1 траўня 1703 г. расейцы захапілі места Нюэн (Nyen/Nyenstad) з замкам Нюэшанц (Nyenskans) цэнтар правінцыі Інгерманляндыі, другі па значнасьці пасьля Або (Abo) горад Фінляндыі, ды заснавалі ў Нюэшанц сваю новую сталіцу Санкт-Пецярбург [Kepsu 2000]. У 1704 годзе Расея захоплівае Дорпат (Dorpat, Tartu), места, дзе месьціўся другі паводле велічыні швэдзкі ўнівэрсытэт. Швэдзкае, фінскае ды эстонскае насельніцтва ў паніцы пакідае абжытыя землі. Тутэйшая шляхта літаральна закідвае швэдзкі ўрад лістамі аб дапамозе. У адказ Карл XII забараняе дасылаць новыя швэдзкія аддзелы ў Эстонію й Інгерманляндыю [Englund 1995:34—35].

Тым ня менш частка швэдзкіх гісторыкаў лічыць крокі Карла XII досыць рацыянальнымі. Вайна распачалася на грошы буйных швэдзкіх капіталістаў, якія перадусім былі зацікаўленьія аднавіць старажытны шлях вікінгаў з Швэцыі празь Дзьвіну й Дняпро ў Міжземнае мора. Злучыць наўпрост швэдзкую Рыгу з турэцкім Істанбулам і бязьмежнымі рынкамі Усходу гэтакая была амбітная мэта Карла XII у Рэчы Паспалітай [Hildenbrand 1964:40-64]. Калі прыняць гэтую тэзу, зробяцца зразумелымі крокі Карла XII у Рэчы Паспалітай. Пасланец Турэччыны ў 1703-1708 гг. двойчы сустракаўся з Карлам XII. Турэччына наагул была хаўрусьніцай Швэцыі ў той вайне. Швэды мелі шэраг сымпатыкаў у ВКЛ, на базе якіх паўстала моцная прашвэдзкая партыя Сапегаў. На перамовах Карла XII з украінскім гетманам Іванам Мазэпам Швэцыя і Ў краіна дамовіліся пра стварэньне свабоднага гандлёвага шляху праз Дняпро ў Чорнае мора [Englund 1995:45].

Ці мелі швэды нейкую палітычную падтрымку ў тагачасным беларускім грамадзтве? Звычайна лічыцца, што не, бо бальшыня шляхты

падтрымала тады Расею [Sahanovich 2001:308]. Сапраўды, на баку Расеі ў той вайне былі Рыгор Антоні Агінскі, стараста жамойцкі; Марцыян Агінскі, кашталян віцебскі; Міхал Вішнявецкі, гетман літоўскі; Людвік Пацей, падскарбі літоўскі; Ян Пацей, маршалак надворны літоўскі; Міхал Коцел, ваявода троцкі; Кароль Станіслаў Радзівіл, канцлер вялікі літоўскі; Міхал Халецкі, стараста мазырскі; Жыгімонт Храноўскі, чашнік берасьцейскі, ды іншыя. Але апошняе зусім не азначае, што Швэцыя ня мела свайго ўплыву й падтрымкі сярод палітычнай эліты беларускага грамадзтва.

Асноўным хаўрусьнікам Швэцыі ў Беларусі й Летуве былі Сапегі. Гэты магутны беларускі магнацкі род прайграў так званую «хатнюю вайну» 1700 г. супраць Агінскіх і шляхты. 18 лістапада 1700 г. сапегаўскае войска пацярпела паразу ў бітве ля мястэчка Волкінікі, пры гэтым Міхал Сапега( 1670-1700) быўзабіты, а Казімер і Банадысь Сапегі здолелі ўцячы. Сапегаў абвесьцілі ворагамі Рэчы Паспалітай, пазбавілі пасадаў, канфіскавалі шэраг маёнткаў. Лідарамі роду былі Бэнэдыкт (Банадысь) Паўла Сапега (1643-1707) і ягоны брат Казімер Ян Паўла Сапега (16421720). Важную ролю адыгрывалі іхныясыны: ГеоргіСапега(1668-1732), сын Казімера, і сын Бэнэдыкта Міхал Язэп Сапега (1670-1738). Да радзіны Сапегаў належалі таксама магнаты Дамінік Міхал Слушка (16551713), ваявода полацкі (Тэрэза Слушка была жонкаю Казімера Яна Паўла Сапегі), і стараста менскі Крьпіггап Завіша. Ужо ў верасьні 1701 г. Швэцыя паабяцала абарону ўсім маёнткам Сапегаў, забраных уладаю Рэчы Паспалітай. «Feltherren Saphias gods і Littauen och Samojten» [Konung Karl XII:S. 237,249]. У сакавіку 1702 г. y вёсцы Бецігола ля мястэчка Расіёны (Raseiniai) у Жамойці адбываецца першая сустрэча Казімера Ca­neri з Карлам XII, падчас якой яны дамаўляюцца аб вайсковым хаўрусе [Wisocki-Hochmuth 138]. У кастрычніку 1703 г. «КазімерЯн Паўла Сапега, ваявода віленскі, граф Заслаўя, Быхава й Дуброўны» (Palatin Wilnensis, Graffen auf Zaslaw, Bychow und Dombrowna) выдае маніфэст згодна якому перадае ўсе свае маёнткі ў Беларусі й Летуве пад швэдзкі пратэкгарат, а сам прымае швэдзкае падданства. Тэкст маніфэсту 3 лістапада быў надрукаваны ў Стакгольме, яго асобнік сёньня захоўваецца ўва ўнівэрсытэцкай бібліятэцы Упсолы. У адказ на вальным сойме 1703 г. Сапегаў канчаткова пазбавілі ўсіх пасадаў.

Падэнцыйным хаўрусьнікам Швэцыі была літоўская пратэстанцкая шляхта, якую ў другой палове XVII ст. каталіцкая эліта Рэчы Паспалітай

ізалявала, пазбавіла часткі палітычных правоў ды абвесьціла патэнцыйнымі здраднікамі. Сярод пратэстантаў былі ўплывовыя прадстаўнікі сярэдняй шляхты: мечнік літоўскі Крыштап Казімер Сеніцкі, ягоны брат падстолі Людвік Сеніцкі, палкоўнік Аляксандар Корф, мечнік менскі Яраслаў Мацкевіч, ягоны брат Аляксандар Мацкевіч, харужы ваўкавыскі Юры Аледзкі, ягоны брат пісар гродзкі ваўкавыскі Гедэон Аледзкі, скарбнік літоўскі, лівонскі немец Ян Шрэтэр, лоўчы наваградзкі Ян ВоўкЛанеўскі, харужы старадубскі Міхал Воўк-Ланеўскі, войскі ашмянскі Крыштап Камінскі, чашнік ашмянскі Тамаш Волан ды іншыя. Усе яны, досыць уплывовыя чальцы палітычнай нацыі Беларусі й Летувы, выбіраліся шмат разоў пасламі на вальны сойм, абаранялі кальвіністаў й лютэранаў Беларусі ад сваволі каталікоў і ўніятаў. У вайне паміж Масквою й Стакгольмам іхныя сымпатыі былі, безумоўна, на баку швэдаў.

Разумеючы гэта, Казімер Ян Павал Сапега яшчэ ў 1696 г. пачаў шукаць хаўрусу з пратэстантамі ВКЛ. Кальвінісцкія пастары зрабіліся частымі наведнікамі ў палацах Ружанаў, Горадні й Вільні, што выклікала варожасьць да Сапегаў каталіцкага касьцёлу. Ужо ў 1700 г. генэральны сынод літоўскіх пратэстантаў уважаў Казімера Сапегу за свайго галоўнага патрона [Kriegseisen 1996:251]. У 1703 годзе паралельна Сапегам літоўскія пратэстанты ўсталявалі кантакт з Карлам XII. Амбасадар Прусіі пры Карлу XII перадаў пасланьне з просьбай аб дапамозе аднавіць старыя гарантыі правоў і вольнасьцяў «Notitia circa Liberum Religionis Evangelicae exercitium in Regno Poloniae et Magno Ducatu Lithauniae iisque annexis provinciis» [Kriegseisen 1996:228], Такім чынам, Карл XII добра ведаў пра становішча братоў па веры ў Беларусі. На жаль, дачыненьні беларуска-летувіскіх пратэстантаў са Швэцыяй вывучаны досыць слаба. Напрыклад, амаль невядомыя прычыны абароны Быхава 1707 г., калі браты-кальвіністы Казімер і Людвік Сеніцкія паднялі паўстаньне супраць Расеі й накіравалі ліст швэдзкаму каралю Карлу XII й Казімеру Сапегу з просьбай аб дапамозе. Яе адсутнасьць прымусіла быхаўскі гарнізон капітуляваць. Браты Сеніцкія былі сасланьія ў Сібір, места й замак разбураныя расейскім войскам. Нагадаем, што Сеніцкія належалі да патронаў кальвінісцкага збору ВКЛ і кіравалі Быхавам, які да 1703 г. быўуладаньнемКазімераСапегі. Адзінзь верных хаўрусьнікаў швэдаў іншы пратэстант, курхмістар літоўскі Якуб Гружэўскі, забіты каталіцкай шляхтай у 1709 годзе, верагодна, за супрацоўніцтва з Швэцыяй [Kriegseisen 1996:109],

Нягледзячы на дзяржаўны ціск, кальвіністы й лютэране ВКЛ здолелі ў другой палове XVII пачатку XVIII ст. захаваць уласную арганізацыйную структуру. На 1696 год у ВКЛ было 46 кальвінісцкіх збораў, зь іх палова-набеларускіхэтнічныхземляхВКЛ [Kriegseisen 1996:100-101], «Ядноту літоўскую» (назоў кальвінісцкага збору ў ВКЛ) складалі 6 дыстрыкгаў: Віленскі, Наваградзкі, Беларускі, Жмудзкі, Падаяскі, Завялейскі. На беларускіх землях цалкам месьціліся зборы Беларускага, Наваградзкага й Падляскага дыстрыкгаў. Наваградзкі дыстрыкт складаўся з Слуцку (катэдральны збор), Беліцы, Капыля, Асташына, Любчы, Дакудава, Зарою (ля Любчы), Арлова. Беларускі з Койданава (катэдральны збор), Копыся, Сяменавічаў, Айнаровічаў. Падляскі дыстрыкт улучаў зборы ў Заблудаве, Венграве, Ямне, Нурцы, Непакойчыцах, Сідры.

Беларускія парафіі існавалі таксама і ў Віленскім дыстрыкце: Лебедзева (ля Маладэчна), Жупраны, безумоўна, катэдральны збор усяго Вялікага Княства Літоўскага ў Вільні.

Моцныя лютэранскія грамады існавалі ў Вільні, Слуцку, Гайцюнішках, Венграве. 3-за сталага ціску каталікоў толькі ў другой палове XVII ст. зачыніліся шэраг збораў у Беларускім дыстрыкце: у Менску, Полацку, Віцебску, Шацку, Сакольні, Галоўчыне, Сэрвачы.

У адрозьненьне ад Кароны, дзе пратэстантызм быў пашыраны збольшага ў нямецкіх местах на захадзе краіны ды ў асяродзьдзі дробнай шляхты, у ВКЛ пачатку XVIII ст. пратэстанты захоўвалі ўплывовыя пазыцыі сярод палітычнай эліты. Да «Ядноты літоўскай» у другой палове XVII пачатку XVIII ст. належала 156 радзінаў шляхты ВКЛ і Падляшша [Krie­gseisen 1996:121].У вайне паміж Швэцыяй, Польшчай і Расеяй яны патэнцыйна былі хаўрусьнікамі Карла XII, імкнуліся завязваць са півэдамі кантакты. Пра тое, што дачыненьні былі, сьведчаць перадусім швэдзкія крыніцы, бо па вайне беларуская пратэстанцкая шляхта зьніштажала дакумэнты, за якія можна было атрымаць абвінавачаньне ў здрадзе.

Да прыкладу, у лютым 1708 г. пастары з войска Карла XII сустракаліся зь лютэранамі Вільні. Для аховы лютэранскага збору Вільні Карл Магнус Пасэ (Carl Magnus Posse) выслаў з Лоску аддзел на чале з капітанам Карлам Горнам (Carl Johen Hom) [Posse 1901:302]. Швэдзкі пастар Свэн Агрэль (Sven Agrell) занатаваў у дзёньніку, што ў сакавіку 1708 г. ён сустракаўся з кальвіністамі мястэчка Беліца на Нёмне (Лідзкі павет) і нават чытаў казань жаўнерам у кальвінісцкім зборы: «Under dhenna tijden prädijkade jag en gang för nägra compagnier uti en Calvinsk

kyrkia і Bilitzi wijd Miemen strömmen» [Agrell 1909:10]. Адзін швэдзкі афіцэр пакінуў нарыс лютэранскага збору ВКЛ, які налічваў тады 9 парафіяў: катэдра ў Вільні, зборы ў Слуцку, Гайцюнішках, Венграве (Беларусь); Біржах, Коўне, Кейданах, Жэймах/Zeimai, Таўрогах/Taurage (Летува). Згодна з швэдзкай інфармацыяй пачатку XVIII ст. «Лютэранскі збор трымаецца ў ВКЛ, але гэтыя гаротныя лютэране жывуць пад моцнаю пагрозай і ціскам з боку каталікоў. Яны жаліліся нам са сьлязьмі на вачох аб вялікіх крыўдах і гвалтах. Выглядалі бедна, у кепскай вопратцы, таму што расейскі праціўнік забраўусю іхмаёмасьць. Напрыклад, пакульмы (швэды) быліў Вільні на кватэрах, гэтыя людзі нашай веры моцна радаваліся й выказвалі пажаданьне, каб мы ніколі болый адсюль не зыходзілі» [Lyth:50-51].

У 1706 годзе ў Слуцку (калі там быў Карл XII) і ў 1708 годзе ў Кейданах (зноў пад швэдзкім кантролем) адбыліся генэральныя сыноды пратэстантаў ВКЛ, на якіх яны з надзеяй на лепшую будучыню пастанавілі адбудаваць шэраг занядбаных храмаў. Невыпадкова па вайне й сыходзе швэдаў зь Беларусі духоўны лідар беларускіх кальвіністаў койданаўскі пастар Багуслаў Капіевіч у сваёй праграме рэформы пратэстанцкай царквы ВКЛ раіў абапірацца на ўласныя сілы, будаваць школы, прабіваць стыпэндыі студэнтам на заходніх унівэрсытэтах, падтрымліваць пратэстанцкіх рамесьнікаў, купцоў, бо «Швэцыя больш ня будзе біцца за наслобу лоб з Польшчай»¹ [Kriegseisen 1996:234].

Як мы ўжо гаварылі, патэнцыйнымі хаўрусьнікамі Швэцыі былі месьцічы-купцы беларускага Падзьвіньня й Падняпроўя. Калі Польшча мела ўласны выхад у Балтыку (Данцыг-Гданьск), беларускія месты яго ня мелі, і з гэтай мэтай выкарыстоўвалі швэдзкую Рыгу. 3 прыходам швэдаў гэтая падтрымка ўвасобілася ў шэрагу гучных акцыяў, якія, аднак, па вайне старанна замоўчваліся, бо перамагла Расея й яе марыянэтка Аўгуст II Сас. Да прыкладу, месьцічы Воршы ў 1706 г. (калі швэды былі ў Беларусі) узьнялі паўстаньне супраць расейскага гарнізону, зьнішчылі жаўнераў ды абвесьцілі пра пераход места пад швэдзкі пратэктарат [Feldman 1925:180], Уліпені 1708 г. месьцічыМагілёваўрачы-

⁷ Постаць беларускага сьвятара Багуслава Капіевіча, сваяка славутага Гальляша Капіевіча, вартая напісаньня асобнай кнігі. Падарожнік па краінах Эўропы (Шатляндыя, Ангельшчына, Нямеччына), ён назьбіраў шмат грошай на патрэбы беларускіх адзінаверцаў, уладкаваў шэраг студэнтаў-пратэстантаў ува ўнівэрсытэты Заходняй Эўропы.

ста сустракалі Карла XII і падаравалі швэдзкаму каралю, як патрону, «на чырвоным ручніку ключы ад места». Вялізарнае швэдзкае войска абслугоўвалі зь някепскім для сябе прыбыткам купцы. Сярод іх былі беларускія купцы зь Вільні, летувіскія купцы з Коўны, жыдоўскія купцы, рыскія купцы (як немцы, гэтак і латышы «undeutschen»), літоўскія татары, нямецкія купцы з швэдзкага Шчэціна (Stettin, сёньня Польшча) [Клтіап 1969:629-634],

Антышвэдзкая кааліцыя ВКЛ («рэспубліканты») на чале з Рыгорам Агінскім пачала амаль сынхронна з Сапегамі кансультацыі з галоўным ворагам Швэцыі Расеяй. Узначальваў перамовы зь літоўскага боку буйны каталіцкі герарх канонік віленскі Крыштап Белазор. Гэты факт падкрэсьлівае адвечную антышвэдзкую пазыцыю каталіцкага касьцёлу ВКЛ абодвух абрадаў што да пэрспэктывы пратэктарату пратэстанцкай Швэцыі над Беларусяй. Ужо 3 красавіка 1702 г. у Маскве было падпісана періпае пагадненьне паміж ВКЛ і Расеяй, згодна зь якім у Беларусь уваходзілі 36 000 жаўнераў Пятра I ды на патрэбы «войскалітоўскага» царскі ўрад ахвяраваў шалёныя грошы 40 000 рублёў ды яшчэ 15 000 рублёў канкрэтна канфэдэрацыі рэспубліканцаў. Агінскія (як і кароль Аўгуст II) атрымлівалі сталую грашовую падтрымку з Расеі. Напрыклад, у ліпені 1708 г. у Горках «на войска літоўскае з новым гетманом дано 12 000рублёў» [PIBPV 1951-8-2:513], Дамова рэспубліканцаў з Расеяй фактычна падцінала сувэрэнітэт Рэчы Паспалітай, Згодна з яе сакрэтным пунктам ВКЛ перадавала ў карыстаньне Расеі Друю. Гэтая беларуская цьвердзь (якая належала Сапегам!) мела выключнае стратэгічнае значэньне, бо кантралявала ўвесь рух па Дзьвіне ў Швэцыю. Як адзначыў у 1925 годзе польскі гісторык Юзаф Фэльдман, упершыню ў гісторыі ВКЛ добраахвотна адарвала адвечнаму супраціўніку ўласны кавалак зямлі, што стварыла вельмі небясьпечны прэцэдэнт на будучыню [Feldman 1925:11], Таксама Агінскія абяцалі, што ВКЛ будзе трымаць вечны хаўрус з Расеяй, нават калі Польшча выйдзе зь яго. Невыпадкова ў інструкцыі Пятра I расейскаму амбасадару ў Рэчы Паспалітай Паўлу Патоўцаву (Павел Потовцев) быў пункт: «дамагацца поўнай інкарпарацыі Літвы пад высокуюўладу цара» [Feldman 1925:13],

19 чэрвеня 1702 г. Пётар I пастанавіў зьвярнуцца да беларускіх месьцічаў. У грамаце да «лйтовскйх бургомйстров, райцев, лавнйков, меіцан й всего поспольства» цар абяцаў клопат і палёгкі, ды спадзяваўся, што ўваход вялізарнай расейскай армады не парушыць пакою бела-

SACR/E REG.MAjEST.

SVEGI/E

UNIVERSALES

ad Inclitos Ordines

Magni Ducat. Lithuania:.

von ^^tve^n UNIVERSALES an ticЙс# unb QB^lgcHnic klönte tc^

57. Унівэрсал Карла XII беларуска-летувіскай шляхце. Стакгольм. Друк. 1706 г.

рускіх местаў [PIBPV1889-2 №545]. 9 ліпеня 1702 г. ВКЛ і Расея падпісалі новую дамову, згодна зь якой «Рэч Паспалітая Літоўская» (вяртаньне тэрміну XVI ст. Аўт.) пагаджалася быць «под опекой і помоіцью велйкого царя». Маскоўскі ўрад зноў даваў 30 000 рублёў. Рэспубліканты ў адказ на гэта заявілі, што, нават калі Карона будзе захоўваць нэўтралітэт, Літва будзе змагацца за цара супраць швэдаў [Feldman 1925:15]. Нарэшце, 13 сьнежня 1703 г. была падпісана трэцяя дамова, згодна зь якой Агінскія атрымалі 60 000 рублёў ды згадзіліся «лічыць Сапегаў ворагамі Айчыны нароўні швэдаў». Апошняе азначала пачатак грамадзянскай вайны ў Беларусі й руйнаваньне Агінскімі ды Масквой усіх сапегаўскіх местаў і маёнткаў у Літве. Да таго ж Пётар I абяцаў па вайне «ўшанаваць інтарэсы ВКЛ» [Feldman 1925:45].

У адказ Швэцыя зрабіла захады, перш-наперш скіраваныя на ўмацаваньне хаўрусу з Сапегамі ды пратэстантамі ВКЛ. У канцы 1703 г. швэдзкі ўрад пастанавіў па вайне ўлучыць ВКЛ (Інфлянты, Летуву, Беларусь) у склад Швэдзкага каралеўства [Feldman 1925:75].

Такім чынам, пачалася вялікая палітычная й вайсковая гульня Расеі й Швэцыі, у цэнтры якой воляю лёсу апынулася Беларусь. Становішча нашмаг ускладняла грамадзянская вайна паміж антышвэдзка і прашвэдзка настроенай шляхтай. Ужо ўлетку 1703 г. аддзел Рыгора Агінскага (500 вершнікаў) заатакаваў людзей Казімера Сапегі ля Баранавічаў, але з да-

38. Першы паход Карла XII празь Вялікае Княства Літоўскае. Сакавік красавік 1702 г.

памогаю швэдзкага рэгімэнту апошні здолеў адбіцца. У 1704 годзе стараста менскі Крыштап Завіша ўшчэнт разьбівае аддзелы Рыгора Агінскага пад Друяй [Feldman 1925:142]. Пасьля гэтай паразы Агінскі просіць Пятра як мага хутчэй прыйсьці ў Беларусь.

У сваю чаргу, забойства на загад Пятра I уніяцкіх манахаў у Полацку ў 1705 годзе адштурхоўвае ўніяцкую шляхту ад супрацоўніцтва з Расеяй [Deruga 1936]. Хадзіла пагалоска, што ўніятаў забілі нібыта за сувязь з Сапегам ды швэдамі. Шмат найвышшых уніяцкіх герархаў, напрыклад,

* Месца бітвы 15 лютага 1703 г. паміж швэдзкім войскам на чале з Адамам Людвікам Левэнгаўптам і прарасейскімі зьвязамі беларуска-летувіскай шляхты на чале з Рыгорам Антоніем Агінскім.

пратамандрыт полацкі Лявон Кішка, уцяклі на Валынь [Feldman 1925:151152], Патроху прарасейскія настроі шляхты сталі саступаць на карысьць сымпатыі да Швэцыі. У1705 годзе Рыгор Агінскі піша ліст канцперу Шюцыі Карлу Піпэру (Karl Piper, 1646-1716), што згодны на перамовы з Казімерам Сапегам [Feldman 1925:162]. У1706 годзе на бок шюдаў пераходзіць гетман вялікі літоўскі й кашталян менскі Міхал Вішнявецкі, які зазначыў, «што калі Маскаль выб ’е Швэда, то будзе гэта горшы пратэктар, які адразу Русь (Беларусь. Аўт.) возьме да сябе» [Feldman 1925:224].

Агулам сьпуацыя ў Вялікім Княстве часоў вайны была досыць складаная й заблытаная. У палітычным сэнсе спачатку легітымнымі былі хаўрусьнікі Расеі, бо за імі стаяў праўдзівы кароль Аўгуст П Сас. Ад 1704 г. па выбарах каралём швэдзкага пратэжэ Станіслава Ляшчынскага паўстала альтзрнагыўная, «швэдзкая» сыстамаўлады ВКЛ. «Швэдзкім» вялікім гетманам літоўскім быў Казімер Сапега, «расейскім»—Рыгор Антоні Агінскі. На сойміках паміж беларускай шляхтай тачыліся спрэчкі. У1706 годзе па дамове ў месьце Альт-Ранштат (Alt-ranstädt) Аўгуст II вымушаны быў канчаткова адмовіцца ад кароны. У выніку прарасейская сыстэма ўлады ВКЛ страціла легітымнасьць. Перавага засталася за прашвэдзкай партыяй беларускай шляхты, якая да Палтавы цалкам кантралявала становішча ў ВКЛ. Параза швэдаў пад Палтавай (1709) зноў кардынальна зьмяніла ўвесь расклад беларуска-летувіскай палітычнай эліты.

Паўночная вайна 1702-1708 гг. у Беларусі яшчэ чакае свайго дасьледніка. Таму спынімся толькі на асобных момантах побыту швэдзкага войска ў Беларусі. Як ужо гаварылася, у красавіку 1702 г. швэдзкае войска на чале з Карлам XII упершыню ўваходзіць у межы ВКЛ. Ад Расіёнаў яно рухаецца разам з аддзелам Казімера Яна Паўла Сапегі. Швэдзка-беларуска-летувіскае войска ўваходзіць у Коўна. Адтуль Карл XII празь Мерач/Мегкіпе, Лейпуны/Leipalingis, Сапоцкін, Саколку й Васількаў кіруецца ў Польшчу. Тым часам 5 красавіка 1702 г. адзін швэдзкі аддзел уваходзіць у Вільню. Як падае храніст Віленскага каталіцкага біскупства, «5 красавіка а 4-й гадзінераніцы дзьве тысячы швэдаўувайшліўместа. Вельмі палохалася іх прыходу нашае сьвятарства зь вядомых прычынаў (ціску пратэстантаў. Аўт.ў. Алеўсё абышлося кантрыбуцыяй» [Protokoly aktow kapituly Wilenskiej 1895-1:117). 16 красавіка 1702 г. у захопленую бяз бою швэдамі Вільню з трыюмфам уваходзіць Казімер Сапега [Mömer 1912:7]. 9 траўня 1702г. нейкішвэдзкі аддзел абрабаваў Ашмянскі земскі архіў [Jankowski 1896-1:11-12],

Ужо 3 сакавіка 1702 г. генэрал Магнус Стэнбок (Magnus Stenbock, 1664—1717) дакладаў каралю, што меская рада (купцы. Аўт.) Вільні хоча перайсьці пад пратактарат Швэцыі. Таксама схіляецца да хаўрусу з Швэцыяй«йшатішіяхтызРусі»(]^арусі~Аўг.)[А<і\ег[е\<і 1740-1:197], 15 лютага 1703 г. швэдзкія аддзелы на чале з генэралам Адамам Людвікам Левэнгаўптам (Adam Ludvig Lewenhaupt, 1659-1719) ушчэнт разьбіваюць прарасейскую групоўку літоўскай шляхты на чале з Рыгорам Антоніем Агінскім каля мястэчка Салаты (Saladen у швэдзкіх крыніцах), што на Гарадзеншчыне⁸. У ліпені 1704 г. Варшаўская канфэдэрацыя, арганізаваная Карлам XII, выбірае на пасаду караля польскага й вялікага князя літоўскага ваяводу познаньскага Станіслава Ляшчынскага, а таксама прымае Варшаўскі тракгат. Познань была адным з цэнтраў польскіх пратэстантаў. Артыкул 17 Варшаўскагатрактату вяртаў Сапегам усе пасады й маёнткі. Артыкул 18 даваў права пратэстантам і праваслаўным гадаваць дзяцей у веры продкаў. Артыкулы 19-26 вызначалі швэдзкую Рьпу адзіным морскім портам для ВКЛ, Украіны, Прусіі й Курляндыі. Безумоўна, усе гэтыя палажэньні спрыялі Сапегам, пратэстанцкай шляхце, беларускім купцам, а таксама мацавалі пазыцыі Швэцыі ў Беларусі й Летуве.

У сьнежні 1705 г. Карл XII зноў рушыць у кірунку Беларусі. Ягоная мэта прымусіць прарасейскую частку беларуска-летувіскай шляхты перайсьці на бок швэдаў і Станіслава Ляшчынскага. Першым беларускім мястэчкам на шляху была Сухаволя. Спыніўшыся ў мястэчку Каменка Карл выдае ўнівэрсал да беларуска-летувіскай шляхты (Littauen Noble­ssen). Пазьней тэкст унівэрсалу ў перакладзе на швэдзкую мову надрукаваў храністКарла XII Ёран Нордбэрг (Jöran Nordberg, 1677-1744) [Nord­berg 1740:675-678]. Унікальны арыгінал напісанага на лаціне й на нямецкай мове ўнівэрсалу мне пашанцавала на собскія вочы пабачыць ува ўнівэрсытэцкай бібліятэцы Ўпсолы [Carolina Rediviva, Acta Sveco-Polonica. Palmsk. 96:513-524]. Маніфэст мае назву «ad Inclitos Ordines Magni Ducat Lithuaniae» («Слаўнай эліце Вялікага Княства Літоўскага»). Упершыню ў афіцыйным назове майстату Карла XII зьяўляецца новы радок: «Generosis Ordinibus in Magno Ducutu Lithvaniae» («Генэральны распарадчык Вялікага Княства Літоўскага»). У сваім прывілеі Карл XII абяцаў захаваць усе правы й свабоды шляхты, даць усім канфэсіям надзейную ахову, абараніць ад «маскоўскага барбарызму» (Moscorum barbararum).

⁸ У швэдзкай гістарыяграфіі гэтае сутыкненьне памылкова лякалізуецца ў Прусах.

39. Другі паход Карла XII празь Вялікае Княства Літоўскае. Студзень травень 1706 г.

11 студзеня 1706 г. Карл XII нечакана для расейцаў бярэ ў аблогу Горадню. 15-тысячнае расейскае войска цудам пакідае места, затапіўшы ў Нёмне ўсе гарматы. Пры канцы лютага 1706 г. шюды выходзяць да мястэчка Жалудок на Горадзеншчыне. Тут 3 сакавіка 1706 г. пастаноўлена зрабіць галоўную стаўку Карла XII: «Littauiska staden Scheludok under nära tvd manader Carl XII:s högkvarter» [Gederhielm 209], Выбар Жалудка не выпадковы мястэчка належала Сапегам. Карл XII на 2 месяцы спыніўся ў Жалудку ў кляштары францішканаў. Станіслаў Ляшчынскі —у Васілішках [Adlerfeld 2-1740:205]. 3 Жалудка швэдзкія аддзелырасьцярушыліся па ўсёй Заходняй Беларусі з мэтаю зьнішчыць прарасейскія дружыны Агінскіх і Радзівілаў ды назьбіраць кантрыбуцыі. Каля мястэчка Волкінікі (Летува) палкоўнік Карл Дзюкер (Carl Gustaf Düker, 16631732) разьбівае кааліцыю войскаў Рыгора Агінскага й Станіслава Заранка, узмоцненую расейцамі. Карл Г устаў Крэйц (Carl Gustaf Creutz, 16601728) бярэ вялізную кантрыбуцыю з Горадні. 25 лютага 1706 г. Карл Дзюкер разам зь вернымі Станіславу Ляшчынскаму жаўнерамі ўваходзіць у Вільню. Толькі на віленскіх езуітаў накладаецца кантрыбуцыя для швэд-

40. Швэдзкі кароль КарлХІІ.

У1702-1708 гг. ён тройчы прайшоў па Беларусі. Мастак Я. Вэдэкінд (J. Wedekind). Малюнак 1719 г.

Замак Грыпсгольм (Gripsholms slott).

зкага войска ў памеры 2 000 талераў. Кожны месьціч мог адкупіцца ад рабункаў жаўнераў пэўнай сумай грошай. Згодна з швэдзкімі крыніцамі гэта выглядала тэх:.«ПалкоўнікДзюкер 25 лютагаўступіўу Вільню. Расейцы ўцяклі. Швэды адпачыліў месьце колькі дзён ды наклалі на горад кантрыбуцыю» [Adlerfeld 1740-1:211],

Перамога швэдзкага войска на чале з генэралам Карлам Рэншкёльдам (Karl Gustaf Rehnsköld, 1651-1722) над расейска-саксонскай арміяй Аўгуста II пад местам Фраўштат (Fraustadt) зьмяніла да лепшага становішча швэдаў у Беларусі. Як занатаваў Густаў Адлерфэльд: «Вестка пра перамогу пад местам Фраўштат нарэшце дайшла да ліцьвінаў. Таму паўстанцы, верныя Аўгусту II, адракліся адяго і прысягнулі Станіславу Ляшчынскаму, які своечасова абвесьціў амністыю. Штодзеньу Васілішкі прыбывалі дэпутацыі шляхты ймагнаты, якія давалі прысягу каралю Станіславу. Толькі Радзівіл, закляты вораг Сапегаў, таксама як і Агінскі, не прыехаў, таму намі было вырашана зьнішчыць усе ягоныя (Радзівілавы. Аўт.) уладаньні, якіх было шмат у гэтай краіне, якія й спутошылі польскія ды швэдзкія

жаўнеры» [Adlerfeld 1740-2:211]. Гаворкаідзе пра канцлеравялікага Караля Станіслава Радзівіла (1665-1715). Прарасейску настроены Кароль Радзівіл сустракаўся ў 1705 годзе ў Карэлічах зь Пятром I. У 1704 годзе ён атрымаў ад Аўгуста II Слонім і Слонімскую эканомію, адабраныя ў Бэнэдыкта Сапегі.

У выніку мэтанакіраваных карных апэрацыяў швэдзка-польскіх аддзелаў былі панішчаныя Радзівілавы месты Беларусі: Нясьвіж, Мір, Сьвянцяны, Наваградак, Карэлічы, Слонім. Палітычны вынік гэтых апэрацыяў быў дасягнуты. У чэрвені 1706 г. Кароль Радзівіл перайшоў на бок швэдаў ды ў ліпені сустрэўся з Карлам XII. Пакуль той рабіў конныя прагулянкі вакол Жалудка (падчас адной зь якіх праваліўся ў ваду з-за благога мосту ды ледзьве не загінуў) і прымаў дэлегацыю віленскіх месьцічаў, швэдзкія аддзелы на чале з Карлам Крэйцам захапілі Нясьвіж сталіцу Радзівілаў. Места баранілі ўкраінскія казакі на чале з старадубскім палкоўнікам Міхайлам Міклашэўскім. Згодна з швэдзкімі крыніцамі казакі парабілі барыкады на гандлёвай плошчы места, але швэды пры сутыкненьні забілі 300 зь іх, засталых пабралі ў палон [Adlerfeld 1740-2:214]. Паводле ўкраінскай Чарнігаўскай хронікі шюды, якія «пред тым у мнйшок лядскйх в кляшторе ховалйсь 3 дні» (?!. Аўт.), паздрадніцку пабілі казакоў у часе ранішняй царкоўнай службы: «в Несвйже на консйстенцйй под часутренй, здрадецко шведы напавшй полковнйка Мйклашевского, да зятя его Гамелея і іншых козаків забйлй».

Ад таго, якому шляхоцкаму роду належала тое ці іншае места Беларусі, часта залежаў ягоны лёс расейцы палявалі на прашвэдзкую партыю палітычнай эліты Вялікай Літвы, швэды, наадварот, на прарасейскую. Да прыкладу, Пінск, насупраць цьверджаньням «Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі», ня мог быць «спалены» швэдамі [1999-5:444], бо местам кіраваў «стараста пінскі Бабравіцкі, які належаў да партыі Сапегаў» [Adlerfeld 1740-2:220].

У пачатку красавіка 1706 г. войска Карла XII выйшла з Жалуцка й праз Дзярэчын і Азарніцу 14 красавіка ўвайшло ў мястэчка Ружаны (Ражаны), адну з рэзыдэнцыяў Сапегаў, але «Рыгор Агінскі йрасейцы зьнішчылімястэчка, якое належала Сапегам, і палац, якіляжаўуруінах. Апроч жыдоў, якія трымалі тут ешыбот, мы не сустрэлі тут ніводнага жыхара» [Adlerfeld 1740-2:219], Наступным местам прыпынку караля была вёска Альба, «найзамажнейшая цудоўная сядзіба Сапегаў, дземы якмае быць адпачылі» [Тамсама, 220], 18 красавіка 1706 г.

Карл XII з войскам дзень адпачываў у Бярозе Картускай. Кароль наведаў кляштар картузаў, «які шчодра фундавалі Сапегі» [Тамсама].

Неўзабаве праз Хомск, Дружылевічы й Ставок Карл XII24 красавіка 1706 г. рушыў на Пінск. Тут Карл XII падняўся на вежу кляштара езуітаў (Jesuitemas Closter) (калегіюму? Аўт.), якая была найвышэйшай у месьце (som det högsta і staden), і дзьве гадзіны размаўляў на лаціне зь сьвятаром, рэктарам езуіцкага калегіюму (talade han Latin under tväfullatimmar) [Nordberg:690; KonungKarl XII:s №189:276278]. Ha жаль, падрабязнасьці гэтай гутаркі невядомыя, бо ў вежы бракавала месца для іншага ўдзельніка. Але вядома, што, пазіраючы на бязьмежнае «Палескае мора», уражаны бязьмежнымі прасторамі вады навокал, швэдзкі кароль напісаў на мурох вежы: «non plus ultra» («на тым баку анічога няма»). Надпіс гэты добра ілюструе эрудыцыю Карла XII, бо дэвіз «non plus ultra» доўгі час упрыгожваў дзяржаўны герб Гішпаніі, якая лічылася апошняй краінай тагачаснага сьвету. Але калі Хрыстафор Калюмб адкрыў Амэрыку, дэвіз «non plus ultra» зьмянілі на «plus ultra» («ёсьць яшчэ зямля») [Abrahamson 2000:117]. Пакуль Карл XII каля месяца жыў у Пінску, швэдзкія войскі здабылі перамогу над расейцамі пад Клецкам, пасьля аблогі захапілі Ляхавічы. 12 траўня 1706 г. Карл XII наведаў пратэстанцкую «сталіцу» Беларусі Слуцак места, дзе адбываўся генэральны сынод кальвінісцкага сьвятарства й шляхты. Места належала прынцу Карлу Нэйбургу (Karl Phi­lip Neuburg, 1661-1742), мужу апошняй пратэстанткі з роду Радзівілаў Людвікі Шарлёты Радзівіл (1667-1695), дачкі паплечніка КарлаХЯнуша Радзівіла. Згодна з Адлерфэльдам «КарлХІІне спыніўсяна ночу гэтыммесьце, адным з найбольшыху гэтай краіне, ды вярнуўсязэскортамуПінск» [Adlerfeld 1740-2:232].

23 траўня 1706 г. войска Карла XII, дачакаўшы добрага надвор’я ды сходу вады, рушыла праз Дубаі й Любашоў у кірунку Украіны па сьлядох расейцаў. Каб кантраляваць сытуацыю ў Беларусі, Карл XII пакінуў у Берасьці швэдзкі гарнізон на чале з генэралам Ёханам Мэерфэльтам (Johan August Meijerfeit, 1664—1749). Згодна з швэдзкімі крыніцамі «Пакуль Мэерфэльт стаяў у Берасьці, астатняя частка шляхты ймагнатаў гэтай краіны прысягнула каралю Станіславу, каб пазьбегчы лёсу Радзівілаў» [Adlerfeld 1740-2:233-234], Швэдзкі паход 1706 г. скончыўся ўсталяваньнем кантролю Швэцыі над Заходняй і Цэнтральнай Беларусяй.

41. Апошні «вялікі» паход Карла XII (студзень кастрычнік 1708 г.) і шлях швэдзкага войска на чале з генэралам Адамам Людвікам Левэнгаўптам (жнівень — кастрычнік 1708 г.) празь Вялікае Княства Літоўскае.

У студзені 1708 г. пачаўся апошні вялікі паход. Швэдзкае войска на чале з Карлам XII па трох маршрутах рушыла на Беларусь. Першым мястэчкам на шляху каралеўскай групоўкі ў ВКЛ быў Новы Двор. Канчатковаю мэтай паходу Карла XII былі Масква й дэтранізацыя Пятра I. У пачатку лютага Карл XII авалодаў Горадняй і праз Кульбакі, Ліду, Ліпнішкі, Суботнікі, Гальшаны, Сьвідляны прыйшоў 8 лютага 1708 г. у Смургоні, «невялікае местаўЛітве». Тут было вырашана зрабіць галоўную стаўку швэдзкага караля. Войскі спыніліся побач у мястэчках Лебедзева, Маркава, Кальчуны, Студзень, Суботнікі, Маладэчна. У Смургонях Карл XII правёў 4 тыдні й 6 дзён [Nordberg 1740:848].

Швэды цалкам кантралявалі Заходнюю й Цэнтральную Беларусь. Агулам швэдзкае войска ў Рэчы Паспалітай налічвала 33-34 тысячы жаўнераў [Stille 1918: 291]. Расейская групоўка лікам 57 тысячаўжаўнераў на чале з Барысом Шарамецевым (Борнс Шереметьев) адышла ўва Ўсходнюю Беларусь ды заняла пазыцыі па лініі Чашнікі-Бешанкавічы-Галоўчын. У складзе вялікага швэдзкага войска ў Беларусі былі

таксама польскія аддзелы караля Станіслава Ляшчынскага. У Польшчы засталося 8 000 швэдзкіх жаўнераў на чале з генэралам Эрнэстам Красавам (Emst von Krassow), каб падтрымліваць уладу Станіслава Ляшчынскага [Stille 1918:289],

Асноўны хаўрусьнік Карла XII беларускі магнат Казімер Сапега й ягоны пляменьнік Ян Сапега меў досыць буйное войска, якое налічвала 16000 жаўнераў [Nordberg 1740:849], Варта адзначыць, што Сапегі мелі ўплыў на швэдзкую палітыку. Асабліва трэба вылучаць фігуру дарадцы Карла XII Бэнэдыкта Сапегі. Крыніцы сьведчаць, што акурат князь Бэнэдыкт падказаў Карлу ідэю дэтранізацыі Аўгуста II [Feldman 1925:276], Згодна з швэдзкімі крыніцамі часам уплыў Бэнэдыкга Сапегі (t 12.08.1707) на Карла XII перавышаў уплыў швэдзкага канцлера Карла Піпэра: «hans räd. ofta förmädde lika mycket ellermerän den försiktige Pipers» («ягоныя парады былі больш моцныя, нават мацнейшыя за асьцярожныя Піпэра») [Konung Karl XII:s 1893 №189], Пасьля сьмерці Бэнэдыкта Сапегі ягонае месца ля Карла XII заняў Казімер Сапега, які ні на крок не адыходзіў ад швэдзкага караля ў часе беларускага паходу. Кароль Станіслаў Ляшчынскі абураўся, што падпісваў афіцыйныя паперы апошнім, калі там ужо стаялі вырашальныя подпісы Карла XII (Ca­rolus Rex) і Казімера Сапегі (Sapieha Dux) [Feldman 1925:278-279].

3 18 сакавіка na 6 чэрвеня 1708 г. галоўны табар Карла XII стаяў у Радашкавічах. Тут Карл XII праводзіў вялікія вучэньні для жаўнераў. 11 сакавіка з Радашкавічаў у Вільню выехаў Станіслаў Ляшчынскі. Віленскі магістрат ува ўрачыстай атмасфэры ўручыў ключы ад места. 31 сакавіка 1708 г. у Радашкавічы для ўдзелу ў паседжаньні швэдзкай вайсковай рады прыбыў генэрал Адам Людвік Левэнгаўпт [Adlerfeld 1740-3:9-17], 7 траўня 1708 г. у мястэчку адбыўся экзамен зь лёгікі й філязофіі (logicis och philosophia) для новых лкхгэранскіх пастараў, якія прынялі сан і былі накіраваныя на службу ў Паўднёва-Саксонскі аддзел рэйтараў (Södra Skanska rytteriet) [Westerman: 283], Акурат y Радашкавічах швэды адчулі харчовую праблему: «Мы былі зноўу гэтай краіне, але зямля ня родзіць столькі, колькі трэба нашаму войску. Нават калі б мы пазьбіраліўсю еміну гэтай краіны, яенясталаб...» [Adlerfeld 1740:3-12], У гэткіх неспрыяльных умовах швэдзкія войскі перайшлі да практыкі татальнай канфіскацыі хлеба й іншых прадуктаў харчаваньня ў вёсках і шляхоцкіх маёнтках, чым адштурхнулі ад сябе беларускае насельніцтва. Тады ж сярод простага люду ўзьніклі легенды пра чарадзейства швэдаў,

бо, ведаючы законы тэрмадынамікі, швэды лёгка знаходзілі схаваны ў ямы хлеб.

У траўні 1708 г. у Радашкавічах памёр швэдзкі генэрал Арвід Аксэль Мардэфэльт (Arvid Axel Mardefelt, 1660-1708) [Jeffryes 1953:47]. Неўзабаве ў Радашкавічах быў выбраны новы вялікі гетман стараста бабруйскі Ян Сапега (?-1730). Апошні крок выклікаў рознагалосьсі сярод літоўскай шляхты, бо прыхільнікі Міхала Вішнявецкага хацелі бачыць апошняга на пасадзе гетмана. Замест таго, каб мацаваць пазыцыі, Ян Сапега пастанавіў адпомсьціць сваім ворагам, рабуючы маёнткі Людвіка Пацея, Рыгора Агінскага ды іншых, чым таксама выклікаў незадавальненьне сярэдняй і дробнай шляхты.

У Радашкавічах у швэдзкім табары 15 красавіка 1708 г. польскія магнаты Яраслаў Любамірскі й Януш Вішнявецкі ды таксама шэраг іхнай кліентуры-шляхты прынялі ў палітычных мэтах лютэранства. Магнаты й шляхта нават падпісалі дакумэнт « Wyznanie wiary prawdziwej chrzescijanskiej Ewangielicznej...»[Chodzka 1870:125], Апошні крок ствараў вельмі небясьпечную сытуацыю для каталіцкага касьцёлу, бо ў выпадку перамогі швэдаў палітычная ўлада ў Рэчы Паспалітай перайшла б да пратэстантаў. Таму каталіцкі клір узмацніў антышвэдзкую прапаганду ў рымай грэка-каталіцкіх касьцёлах. Шмат яе сюжэтаў перайшло ў беларускі фальклёр.

6 чэрвеня 1708 г. швэдзкае войска выйшлаз Радашкавічаў і праз Гарадок рушыла на Менск. Станіслаў Ляшчынскі вярнуўся да Польшчы. 8 чэрвеня 1708 г. швэды на чале з Карлам XII увайшлі ў Менск. Далейшы шлях швэдаў ува Ўсходняю Беларусь закрывала 57-тысячная расейская групоўка. Але нечаканым манэўрам празь Сьмілавічы, Ігумен, Бярозу Сапескую (Бярэзіну) войска Карла XII выйшла скрозь балоты й лясы на рэдуты левага расейскага фронту ля мястэчка Галоўчын. Тут адбылася апошняя вялікая бітва, у якой швэды атрымалі бліскучую перамогу. Расейскае войска страціла каля 6000 жаўнераў, усе гарматы, амуніцыю й абоз. Быў забіты расейскі генэрал Вільгельм Швэдэн (Wil­helm von Schweden) і шэраг вышэйшых афіцэраў [Jeffryes 1953:52]. Расейскі генэрал Анікей Рапнін (Аннкей Репннн) быў разжалаваны ў жаўнеры, генэрал Іван Чамбэрс асуджаны на высылку. Гэтая бліскучая тактычная перамога Карла XII, жаўнеры якога з дапамогай пантонаў і пабудаваных грэбляў выйшлі празь непраходныя балоты да пазыцыяў непрыяцеля. Рэляцыі пра бітву ля беларускага мястэчка Г алоўчын (Но-

lofszin), «што месьціцца пасярод лясоў на беразе рэчкі Бабеч, якая цячэ праз гэтую частку Літвы іўпадаеўрэчкуДруч», ёсьць амаль ува ўсіх дзёньніках швэдзкіх вайскоўцаў. У гонар Галоўчынскай вікторыі

3-4 ліпеня 1708 г. у Швэцыі былі выбітыя 2 мэдалі з дэвізам: «Пераможанылясы, балаты й непрыяцель» [Nordberg 1740:856-859]. У Стакгольме й Рызе пра гэтую перамогу былі надрукаваныя тры ўлёткі, якія сёньня захоўваюцца ўва ўнівэсытэцкай бібліятэцы Упсолы «Berättelse frän Fält-Lägret vid Holofczin» (Stokholm, 1708); «Berätellse om staget vid Holofczin» (Stokholm, 1708); «Tidning frän Riga om slaget vid Mohilow» (Riga, 1708).

Нягледзячы на відавочны факт вялікай перамогі, пазьнейшая расейская гістарыяграфія зводзіла бітву пад Г алоўчынам да невялікай сутычкі, якая ня мела жаднага ўплыву на хаду вайны. Пачатак гэткай традыцыі паклаў Пётар I, які ў лісьце да кароннага (польскага. Аўт.) гетмана Адама Сяняўскага цьвердзіў, што насамрэч пад Галоўчынам перамогу атрымалі расейцы, якія захапілі ў палон «100 однйх высшйх офйцеров [...] что й сам король Швецкій едва в трох wiu четырех особах до пехоты своейушел й в велйком опасенйй был» [PIBPV1948-8-1 №2499]. Пасьля паразы пад Галоўчынам расейскае войска ў паніцы пакінула абшары Ўсходняй Беларусі, перайшоўшы Дняпро, не спыняючыся нават у Магілёве. Пра характар гэтага адступленьня, якое расейскі гісторык Я.Тарле назваў «планомерным» [Tarle 1958:167], сьведчыць тое, што ўсе расейскія жаўнеры, якія мелі раны на сьпіне, згодна з загадам Пятра 1, былі асуджаныя на кару сьмерцяй. Незалежны назіральнік славацкі лютэранскі пастар Даніэль Крман, які адразу пасьля бітвы ехаў праз Галоўчын да Магілёва, занатаваў у дзёньніку: «Мы пабачылі па дарозе шмат паламаных вазоўрасейцаў ды безьліч зьмерлых коняў, смурод ад якіх ішоў на мілі, усё гэта цягнулася ажно да самага Магілёва» [Krman 1969:598]. Сёньняшвэдзкаеграмадзтвадобраведаепраперамогу пад Нарваю (у цэнтры Стакгольму ёсьць нават вуліца Нарвы), але забылася пра Галоўчын.

2.5.   Швэдзкі лягер у Магілёве

...золотые днн настоят. ПЁТАР I

Пасьля перамогі надрасейскім войскам каля мястэчка Галоўчын 3-4 ліпеня 1708 г. швэдзкае войска праз 3 дні бяз бою заняло Магілёў. Месячны побыт швэдаў у месьце зь 7 ліпеня па 5 жніўня 1708 г.⁹ дагэтуль застаецца адной з найцьмянейшых старонак Вялікай Паўночнай вайны ў Беларусі. Дарма што гэтыя падзеі добра адлюстраваныя ў тагачасных беларускіх крыніцах. У пазьнейшай расейскай савецкай ды беларускай савецкай гістарыяграфіі запанавалі іх фальшывыя трактаваньні. Таму на падставе беларускіх і швэдзкіх крыніцаў паспрабую рэканструяваць тыя драматычныя здарэньні.

НАПЯРЭДАДНІ

Падчас вайны другое па заможнасьці места Літвы апынулася ў вельмі складаных варунках. Геаграфічнае становішча Магілёва як «усходняе брамы» ВКЛ на шляху да Расеі вызначыла асаблівае значэньне места ў швэдзкіх ды расейскіх вайсковых плянах. Доўгую маскоўскую акупацыю зьмяніла швэдзкая, пасьля якой расейскае войска проста зьніштожыла места.

Як ужо гаварылася, шляхта ВКЛ падзялілася на прамаскоўскую ды прашвэдзкую. У Рэчы Паспалітай былі два каралі. Адзінага войска ВКЛ

⁹ 28.06. 26.07. паводле старога швэдзкага календара. Даты ўсіх падзеяў падаюцца паводле сучаснага календара. Швэдзкі юліянскі каляндар на адзін дзень забягаў за праваслаўны («рускі») юліянскі каляндар. Напрыклад, 28 чэрвеня 1708 г. паводле швэдзкага календара было 27 чэрвеня 1708 г. паводле праваслаўнага календара. Таму розьніца для XVIII ст. паміж старым швэдзкім і сучасным календаром складала плюс 10 дзён (паміж старым праваслаўным і сучасным календаром розьніца ў XVIII ст. складала 11 дзён). Беларусь (Вялікая Літва) з канца XVI ст. перайшла на сучасны грыгарыянскі каляндар за выняткам праваслаўнай царквы. Расея як праваслаўная краіна ўжывала выключна юліянскі каляндар да 1917 году. Пратэстанцкая Швэцыя карысталася сваім варыянтам юліянскага часазьлічэньня да 1753 г. Аўт.

не існавала, нават каб яно існавала, не дало б рады вялізным армадам Пятра I або Карла XII. Бараніць Айчыну са зброяй у руках месьцічы ня мелі аніякай магчымасьці.

Таму, каб захаваць места ад зьнішчэньня, магілёўцам нічога не за-₁ ставалася як з пакораю трываць войскі абедзьвюх імпэрыяў. Да прыходу швэдаў местам звыш трох месяцаў валодалі расейцы на чале з генэралам Аляксеем Меншыкавым (Алексей Меньшнков). Як падае магілёўскі храніст Арэст, «князь Меншыкаў на места Магілёўскае быўмоцна злы, таму месьцічы адразу надавалі яму рознага хабару. Між іншым збан хрусталёвы Гданьскі, у срэбра апраўлены, коштам 1000 злотых» [Arest: LIII].

Прычынай кепскага стаўленьня расейцаў да места была нядаўняя гісторыя, а менавіта магілёўскае паўстаньне супраць расейскага гарнізону ў 1661 годзе, падчас крывавай вайны Вялікага Княства Маскоўскага зь Вялікім Княствам Літоўскім. Мэтаю гэтай вайны з боку Расейскай дзяржавы было канчатковае вырашэньне «літоўскага пытаньня»: зруйнаваньне адвечнага канкурэнта. Вайна вялася брутальнымі мэтадамі. Амаль што палова насельніцтва беларускіх паветаў ВКЛ была выгубленая. Расейскія жаўнеры не шкадавалі нават жонак і дзетак. На перамовах 1655 г. літоўская шляхта закідала расейцам: «..людзей пачалі пасякаць, мужыкоў і жонак імчадзенцаў пабівалі і дамы папалілі... Вінен кароль, вінна панства, a нашы дамы і белагаловы бабы і рабята малыя за што сеч і дамы паліць, недзе такога разарэньня нет сякуць усякага старога і малога і дамы паляць без астатку» [Zaborovskii 1994:27-28]. Больш за ўсіх пацярпелі «адзіныя з расейцамі па веры» ўсходнія Імсьціслаўскае й Віцебскае ваяводзтвы ВКЛ. Зло нараджала помсту. Праваслаўныя жыхары Магілёва выразалі 2000 маскоўскіх (праваслаўных) жаўнераў. Вернасьць краіне была высока адзначана ўрадам ВКЛ. Згодна з пастановай сойму ўсім сябрам магістрату была нададзеная шляхоцкая годнасьць, купцы й рамесьнікі атрымалі правы й свабоды, роўныя сталечнай Вільні. Герб места ўпрыгожыў дзяржаўны герб ВКЛ-Пагоня. Няма дзіва, што, захапіўшы места праз сорак гадоў, расейскія афіцэры марылі пра адплату. Упершыню гэтую думку ў часе балю, зладжанага магістратам у гонар расейцаў, выказаў Меншыкаў. Але яе аспрэчыў уплывовы генэрал Барыс Шарамецеў (Борнс Шереметьев):

«Александр Данйловйч! Полно говорйть на то, су была война, можноразуметь, полна-ста й нашй былй вйноваты.. Посмотрй нынче

город Могйлёв нас самйх й солдат драгун й офйцеров царскйх хлебом-солью кормйт, а беды нам не творйт, а от нйх благодарны. Нехай себе здравствуют» [Arest: LIV].

Але магілёўцы ўвесь час чакалі горшага. Згодна з народным паданьнем толькі заступніцтва цудатворнае іконы Маці Божае ўратавала места ад помсты. Як падае ігумен Арэст, «Меншыкаў меў звычай хадзіць на набажэнства да Брацкае царквы. Дык вось аднагоразу, калі ён абмяркоўваў плян зруйнаваньня Магілёва, абраз Маці Божай упаў далоўкі. Меншыкаў моцна спужаўся ды пачаў ад таго часу хадзіць да царквы Спаса».

3 расейскай вайсковай традыцыі места мелася цалкам задарма ўтрымліваць войска, даючы штодня вялізную колькасьць харчоў і сена. Да таго ж, уцякаючы зь места, расейцы забралі «гару правіянту й 200 бочак солі, каб нічога не пакінуць швэдам». Як сьведчыць хроніка, «дзіўна, як наагул места Магілёўскае вытрывалаўсю гэтую маскоўскую навалу. Што да гэнага заклятага чарвя (Меншыкава. -Аўт.) з кагалам сваім, дык ён літаральна стачыў места» [Тамсама].

Па выхадзе расейцаў месьцічы чакалі швэдаў з надзеяй, пагатоў у сваіх унівэрсалах Карл XII заяўляў, што збавіць Літву ад маскоўскай тыраніі і падтрымае новага караля Станіслава Ляшчынскага.

СУСТРЭЧА

Нягледзячы на перамогу пад Галоўчынам, шлях швэдзкага войска з Радашкавічаў да места Магілёўскага быў цяжкі. Улетку 1708 г. з-за расейскай тактыкі «оголоження» мясцовасьці ўсходнія паветы ВКЛ зрабіліся татальнаю пустэчай, вёскі былі спаленыя («выжжены»), ацалелае насельніцтвахаваласяўлесе [PIBPV 1948-8-1 №2507,2533,2539,2599,2606, 2611, PIBPV 1951 -8-2 № 2599,2604]. Пасьля пажараў пайішіі моцныя дажджы.

Зь лістоў швэдзкіх жаўнераў можна даведацца аб сапраўднай катастрофе Магілёўшчыны. Напрыклад, Карл Магнус Пасэ пісаў: «Наш шлях да места быў вельмі цяжкі. Дождж ішоў звыш 6 тыдняў дарогі ўлетку былі горшыя за лістапад. Адзін Бог ведае, колькі мы намучыліся. Па дарозе мы не сустрэлі аніводнага чалавека. Я сьведчу, што ніхто з нас ня змог купіць аніхлеба, ані пітва» [Posse 314—315]. I яшчэ адно сьведчаньне: «Дарога на Магілёў была жахліваю. Войска здэ-

43. Сьцяг Ётляндзкага зьвязу (Götalands regemente) войска Карла

маралізавалася, усе хацелі есьці, плюс дождж ліў безь перастанку на працягу 6 тыдняў. Кароль пастанавіў надоўга затрымацца ў Магілёве, каб даць войску адпачыць» [Adlerfeld 1740-3:31].

У прыватным лісьце зь Магілёва да сястры Ульрыкі Элеаноры Карл XII пісаў: «Усё гэтае лета было вельмі цяжкае дзеля благога надвор ’я й жудасных дарог. Праціўніка мы амаль ня бачылі й ня бачым, толькі зрэдку мільгаюць лярэчак ягоныямаленькія аддзелы... Калі наша войска ўвайшло ў Магілёў, непрыяцель пакінуўу горадзе невялікую варту, якая неўзабаве зьбегла. Алеяна пасьпела разбурыць мост праз Дняпро й зруйнаваць кладкі... Мы спыніліся табарам каля Магілёва, часткаў месьце, часткаўакалічныхвёсках» [Konung Karl XII:s. Egenhändiga bref 1893:91-93].

Першым y места 7 ліпеня ўвайшоў аддзел малдаўскіх верпшікаў, «валахаў» Карла XII, пад кіраўніцтвам Колкі Сандула. Кожны зь іх паводле швэдзкага вайсковага звычаю меў жмуток саломы на шапцы, каб пазнаць адзін аднаго. Пасьля спусташальнага побыту расейскага войска, месьцічы сустракалі швэдзкае войска з надзеяй. Да прыкладу, адна зь мяшчанак, калі вершнікі праяжджалі праз рынак, закрычэла «швэдам»; «Мосьце панове, баранеце нас ад тых Маскалёў, бо юж яны нам да жывога даелі». Валахі шукалі расейцаў, але тыя пасьпелі разбурыць масты ды схавацца на іншым беразе Дняпра. Адтуль расейскія гарматы абстралялі места, але забілі толькі аднаго магілёўскага месьціча, які неабачліва прахаджаўся ўздоўж ракі [Arest LVI],

8 ліпеня празь Віленскаю браму на кані ўрачыста ўехаў Карл XII. 9 ліпеня магістрат зладзіў на чэсьць Карла баль. Зьвесткі пра гэта захаваліся толькі ў швэдзкіх крыніцах, тым часам як хроніка Магілёва маўчыць, бо пасьля Вялікай Паўночнай вайны каралём Рэчы Паспалітай стаўся прарасейскі Аўгуст II, вораг Карла XII. Згодна з успамінамі швэдзкага вайскоўца Андрэаса Вэстэрмана (Andreas Westerman) «9 ліпеня бургамістар і сябры магістрату сустракалі яго Каралеўскую Вялікасьць. Паводле свайго звычаюяны паднесьліхлеб і соль. Потым Ka-

ралю (як гаспадару места) уручылі на чырвоным ручніку ключы ад места» [Westerman 284], Швэды «сталі табарам з правага боку адместа, пакінуўшы ў самім месьце варту, колькі аддзелаў і генэралаў» [Posse: 315], Местам швэдзкага лягеру сталася Буйніцкае поле, вядомае з XVIII ст. як Карлава даліна.

Як паведамляў храніст швэдзкага войска, «нічога цікавага ў Магілёве ня дзеялася, апрачахіба вылазак калмыкаў, якія пераплываліраку ды кралі нашыя коні. Спыніўшысяў Магілёве, мы нарэшце атрымалі час імагчьшасьць адпісаць лісты нашым сваякам. Кароль пісаўканцлеруў Стакгольм» [Adlerfeld 1740-3:32].

Але з магілёўскіх крыніцаў, шматлікіх лістоў швэдзкіх жаўнераў, данясеньняў расейскае выведкі ў месьце адбылося шмат падзеяў. Па-першае, калмыкі ня проста кралі швэдзкія коні. Насамрэч, як паведамляе ў сваім дзёньніку Я. Норсбэрг, «калмыкі пераплываліраку ды забівалі нашыхжаўнераў» [Norsberg: 197], Беларуская хроніка ўдакладняе: «Гэтыя калмыкі галяком з шаблямі пераплывалі раку ды забівалі швэдаў» [КМ: 273], Ведама, будуючы сваімі гісторыямі «вечны помнік» каралю храніст Густаў Адлерфэльд проста змоўчаў гэты нязручны факт.

Места Магілёўскае, згодна з швэдзкай вайсковай практыкай, мусіла заплаціць так званы «brandskatten» (падатак, нявыплата якога каралася падпалам места). Карл XII гэтак сьцьвердзіў сябрам магістрату неабходнасьць кантрыбуцыі: «Паневажмаскалём давалі, трэба абысьце ймнедалі» [КМ:272]. Кароль падзяліў места на Ібкватэраў, выдаўзгэтай нагоды «ардынант», за якім кожная кватэра штодзённа мусіла выдаваць швэдзкаму войску 12 500 фунтаў хлеба й 960 гарнцаў піва [КМ: 272]. Нягледзячы на стому, у швэдзкім войску сьпярша панаваў бадзёры настрой. Швэдам мроілася блізкая мэта паходу -Расея, Масква. Пра гэта можна даведацца зь ліста афіцэра Ёхана Сэдэргельма (Johann CederЫе1т)братуГэрмунду: «Пійіу табе з Магілёва, спадзяюся, наступны ліст будзеўжо з Масквы!» [Cederhielm: 105].

Адрозна ад расейцаў швзды плацілі за ежу: «нягледзячы на дарагоўлюякумесьце, гэтак іўлягеры, зарэчы страўныя бяз спрэчак плацілі» [Arest LVIII]. Але хутка з харчамі ўзьнікла праблема. Места ня мела магчымасьці доўгі час карміць вялізнае войска (звыш 15 тысячаў жаўнераў). У сваім дзёньніку адзін швэдзкі афіцэр заўважыў: «Колькі аддзелаў спыніласяў месьце, балыйыня стала табарам каля места. Нестае фуражу. Вораг зьеўусё. Мы павінны шукаць ежу для жаўнераў. Ad-

чыняць хлебныя яміны, касіць атаву, зьбіраць і малаціць новы хлеб. Гэта было вельмі цяжка. Да таго ж заўсёбны дождж папсаваў нашыяранейшыя запасы» [Gylienstiem: 55], «Хлебныя» аддзелы швэдаў у пошуках збожжа даходзілі ажно да Шклова [Lyth: 56], Шмат швэдаў «пасьля нэндзы, якую дазналіў паходзе, памерлі адразу, прыйшоўшы ўМагілёў» [Arest: LVII],

У войску пачаліся эпідэміі. Хроніка Магілёва сьцісла паведамляе, што «ў швэдаў памерла шмат коняў, бо паілі іх у Дняпры, пасьля чаго яны здыхалі» [КМ: 272]. Палонныя пад Магілёвам швэды апавядалі расейцам, што ў месьце «ад крывавых ляксаў» памірае шмат жаўнераў, «таму што п ’юць ваду зракі, а піва ня маюць» [TIRVIO №19,171], Загад Карла XII браць ваду з Дуброўны спазьніўся [КМ: 272], Каб спыніць наступства эпідэміі, ён загадаў «зрабіцьумагілёўскім замку шпіталь для хворых» [Cederhielm 1912:91], Адзін з хворых, Ёнас Стольгамар (Jon Stälhammar), які памёр у Магілёве, пісаў да жонкі Сафіі: «Цяперака я вельміхацеў бы апынуцца далёка адсюль. Але гэта немагчыма. Мы цяпер настолькі далёка ад Радзімы, што адзінае выйсьце — імкнуцца выжыць, таму што схавацца няма куды. Божа, памажымне!» [Liljegren 2000:158],

Са зьвестак расейскай выведкі (ад 19 жніўня 1708 г.), «во время бытйя Шведского в Могйлеве погйбло йх шведов с голоду й от мыту с четыре тысяч» [TIRVIO № 170:148-149].

Адзін з расейскіх шпегаў распаўсюдзіў у месьце пісаныя па-нямецку «прелестныя лісты»: «в Могйлеве в швецком войске noулйцам разметал, а йныеу ворот прйбйл» [TIRVIO №79], У цяжкіх умовах на гэтую расейскую прапаганду купіліся нямецкія найміты ў швэдзкім войску (Tysk nation), якія пажадалі перайсьці да расейцаў. Каб супакоіць немцаў Карл XII загадаў надрукаваць улёткі, якія расклеілі ў месьце і ў швэдзкім лягеры. У іх, між іншым, гаварылася: «...Ідзеце йдалей за намі. Мы наймалі васза вашы здольнасьці і maxty дамо вам добрыя грошы за працяг маршу на нашым баку. Памятайце жа, што расейцы шмат вашых суродзічаў-немцаў перабілі як здраднікаў» [Cederhielm 1912:104],

У пошуках сродкаў, у тым ліку для выплаты заробкаў нямецкім наймітам, Карл XII перайшоў да жорсткай палітыкі. Згодна з каралеўскім «ардынантам» (загадам) усе магілёўскія цэрквы павінны былі выдаць срэбра. Каб атрымаць патрабаванае, швэды мучылі «месьцічаўзнатных», бо акурат яны былі старастамі парафіяў і распарадчыкамі царкоў-

ных каштоўнасьцяў. 3 канфіскаванага срэбра (падрабязны пералік якога склаў магістрат) швэды ў лягеры білі манэту [КМ: 273-274], Тым часам, каб працягнуць паход, «швэдзкія і фінскія майстры пабудавалі два масты праз Дняпро (Nieperen) па дарозе на Смаленск» [Posse №18; Arest: LVIII]. Каб забясьпечыць сябе дрэвам, швэды разьбіралі пустыя будынкі «знатных магілёўскіх месьцічаў уздоўж берагоў Дуброўны. Масты пабудавалі ў раёне Папінка, насупраць дому Гараніна й царквы Сьв. Ільлі» [Arest: LVIII],

Зрабіўшы масты, швэды пакінулі вартаваць кожны зь іх па 5 гарматаў, якія схавалі пад купамі з лому. «14 жніўня паводле старога календара кароль швэдзкі перайшоў на другі бок Дняпра па новым мосьце ды начаваўразам з абозам пад гарою на валокахмескіх, якія й цяпер завуць «Зьмена швэдзкая», -паведаміў магілёўскі храніст [КМ: 274], Разам з каралём за два-тры дні места пакінула ўсё войска, разам 10 366 жаўнераў [Norsberg: 197], Дзеля параўнаньня: расейская групоўка ў Беларусі на той час налічвала агулам да 40 тысячаў жаўнераў.

Са швэдамі пайшлі ваяваць колькі месьцічаў, якія добраахвотнікамі запісаліся ў швэдзкае войска. Сярод іх нейкі Андрэй Іваноўскі (TIRVIO №226:259). Напрыклад, у расейскі палон лучылі два магілёўскія шляхціцы, якія служылі ў швэдаў, Аляксандар Загурскі ды Рыгор Жыркевіч [PIBPV 1946-7-2:902; 1948-8-1:2655],

Выходзячы зь места, швэды набралі ў дарогу шмат правіянту ды забралі чальцоў магілёўскага магістрату. Праз колькі дзён шляхетных паноў-радцаў «за 100 чырвоных залатых і 100 талераў бітых адкупіў камісар швэдзкі ягамосьць пан Станіслаў Панятоўскі» [Arest: LX], Згодна з завышанымі падлікамі магілёўскага храніста, чальца магістрату Трафіма Сурты, побыт швэдаў абышоўся месту ў 100 тысячаў талераў. Сурга за прычыненьне гэткіх выдаткаў назваў Карла XII Люцыпарам [КМ:274].

Але горшае чакала наперадзе. Як занатаваў храніст Арэст, «хаця места магілёўскае было абрабаванае швэдзкім войскам, дамы, крамы, цэрквы й касьцёлы — усё засталося ў цэласьці й захаванасьці» [Arest: LX1], Зруйнавалі «праваслаўнаю сталіцу» Рэчы Паспалітай, роўную заможнасьцяй Маскве й Вільні, «браты па веры» расейцы. Пра гэта паведамляе Хроніка Магілёва: «Году 1708 месяца верасьня 8-га дня, на сьвятога мучаніка Сазонта, напярэдадні Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны, Пан Бог, які доўга длякаў караць места за нашы

цяжкія грахі, дапусьціўся да таго, што Магілёў, дарма што быў абрабаваны швэдамі, але захаваў непашкоджанымі дамы, крамы, на Божыя сьвяты абярнуўся за адзін дзень ад агнюўпопел і парахню, бо на загад цара Пятра Аляксеевіча масква, калмыкі і татары ў вышэйпамянёны дзень, роўна зусходам сонца, абкружыліместа зусіх бакоў. [Месьцічы] пазачынялі брамы, па трывозеўдарылі ў званы, раптам заўважылі, што замакужо гарыць. Адчынілі брамы, прасілілітасьці, але дарэмна, толькі дадзена гадзіна вольнага часу і прыстаўлена варта, каб зьнесьці зратушы ў склеп гарадзкія кнігі. Тут калмыкі крамы разьбіваюць, рабуюць, з другога канца паляць, заўважым між іншым, людзей з адзеньня абіраюць, грошы мацаюць, цэрквы адчыняюць, рабуюць, і каліўжо, адным словам кажучы, заняўся замак, кінуліся на прадмесьці і найперш абрабавалі багатыя дамы. А калі агонь заняўся з усіх бакоў, зрабаваўшы места да асновы, ад ’ехалі вон.

У гэты ж час, калі ўжо Божы гнеў, гарачнасьць Божая за грахі людзкія расплыліся агнём паўсім месьце, муж пра жонку, а жонка пра мужа нічога ня ведаючы, хапалі толькі малыя дзеці, кудымаглі прэч зь места ўцякалі, далясоў, даяроў, да Буйнічаў, да Котуша, хаваліся хто дзе мог. А калі места занялося, то некаторыя галасілі: «Гэта ўжо Масква высякае места!». He ў аднаго тады з такога вялікага страху вырываліся з сэрца апакаліпсічныя словы: «Горы-горы, прытуліце нас, бо хто ж сьцерпіць дзень гневу Божага...». У гэты час набожны і скамянелы люд выплакаў апошнія сьлёзы, бачачы, як багата аздобленыя Божыя сьвятыні, арнамэнтаваныя крыжы, Божыя цэрквы патроху, заняўшыся агнём, валяцца на зямлю, царкоўныя купалы, адрамантаваныя зь немалым выдаткам, гараць, а бляхі ад агнянага шалу лятаюць па паветры, як птушкі, званы самі звоняць, гаспадарскія дамы безь ніякага паратунку ў агні ў пыл абарочваюцца, страх гэты цяжка выпісаць, ласкавы чытачу. Дай, Міласэрны Пане, каб да апошняга дня такое няшчасьце мы не дазналі на сабе» [КМ: 273-274],

Адзіная цытадэль праваслаўя ў Рэчы Паспалітай была зруйнаваная на загад «праваслаўнага белага цара» [Arest: LXI-LXII], У выніку Магілёў назаўсёды страціў значэньне найбуйнейшага гандлёвага цэнтру Ўсходняй Эўропы, канкурэнта Данцыгу, Рыгі, Вільні й Масквы. Апавядаючы пра тыя падзеі, магілёўскі храніст падсумаваў, што не ад «лява», але ад «магілы» пайшоў насамрэч назоў места. У пошуках нармальна-

га жыцьця пасьля пажару з Магілёва да іншых местаў сышлі амаль што ўсе купцы [КМ: 274]. Ужо ў 1709 годзе найзаможнейшыя магілёўскія купцы, сябры магістрату паны Казімер й Сымон Маслокі, стала жылі ўва северскім Старадубе. 3 тых часоў месьцічы Магілёва атрымалі сярод беларусаў мянушку «магілёўцы камінары альбо трубалёты», бо ўсё іх багацьце з-за катастрофы «вылецела ў комін».

На жаль, дагэтуль у грамадзкай думцы Беларусі пануе стэрэатып, што Магілёў зьнішчылі швэды, дарма што асноўныя беларускія крыніцы ў гэтым пытаньні былі надрукаваныя за расейскім ды савецкім часамі.

Расейскія крыніцы аб загадзе зьнішчыць Магілёў былі надрукаваныя ў 1948 ды 1951 «сталінскіх» гадох. Публікацыі паспрыяла, напэўна, іх эзопава мова. Быццам баючыся суду гісторыі, Пётар I завуаляваў загад пра зруйнаваньне места. 5 верасьня 1708 г. Пётар I піша ліст да генэрала Радзівона Боўра (Роднон Хрнстофоровнч Боур): «Господйн генералпорутчйк. Пйсьмо Ваше (без чйсла пйсаное) я получйл, на которое ответствую. Первое, чтобы всё (какуже й прежде указ дан вам) пред непрйятелем жечь, не іцедя отнюдь нйчево, а йменно знатных мест (Магілёў. Аўт.)... й Вйтепскййуезд, сйм куды обрагценйе ваше будетразорять без остатку (хотя Польское йлй свое). Впрочем, наказаю словесно сему доносйтелю, почему не йспуская временй, поступайте, понеже золотые днй настоят. Piter» [PIBPV 1948-8-1:118 №2604; 1951 8-2:648]. Такім чынам, загад пра зьнішчэньне Магілёва Пётар I пастанавіў перадаць вусна праз свайго «доносйтеля» ад’ютанта Хведара Барценева (Федор Бартенев), якому даручыў «говорйть наказ і смотреть за его выполненйем». 6 верасьня генэрал Боўр адказаў Пятру: «В Могйлев сего чйсла omnpaewi в партйю майора Вйдмана, с hum драгун 300, казаков 500 й поуказу вашего велйчества прйказал управйть повеленное, a co онымй майором поехал вашего царского велйчества господйн атьютант Бартенев» [PIBPV 1951-8-2:648],

Пасьля выкананьня загаду 10 верасьня 1708 г. генэрал Боўр дакладаў цару: «Отьютанпі Бартенев вчерашнего 9 дня сентября йз Магйлева прйехал в добром здоровье й поуказу вашему йсполнено» (PIBPV 19488-1 №2619). 10 верасьня сваю справаздачу цару напісаў таксама Барценеў: «А местечка (?! Аўх.) Могйлев в замке й предместье все выпалйлй...а от Могйлёва no дороге деревнй й местечка Дрыбйн й Горы все попалйлй» [PIBPV 19518-2:650]. Як бачым, вялізнае мураванае ме-

ста, велічны выгляд якога ўразіў у 1699 годзе расейскага амбасадара, масквіча Пятра Талстоя [Tolstoi 1888:175], Барценеў сьвядома назваў «мястэчкам». Нарэшце 12 верасьня Пётар I, адпісаўшы ўдзячны ліст «К Федору Осшювйчу Бартеневу», паставіў кропку ў гісторыі старога Магілёва: «Пйсьмо твое й венгерское (віно. Аўт.) до нас дошло, за который подарок it за бытье ваше в napmuu благодарен» [PIBPV 1948-81:128 №2621].

Празь нейкі час па катастрофе, ужо на Ўкраіне, Пётар I абвінаваціў Карла XII, нібыта швэды разбурылі й зрабавалі Магілёў. Пра гэта йдзе гаворка ўва «Указе всемумалороссййскому народу» Пятра I ад 6 лістапада 1708г.:

«Король Шведскйй... велйком княжествеЛнтовском церквй православные грабйть й осквернять допуіцал, а йменно: в Мйнску, в Борйсове, особлнве в Могйлеве, как оттуду в войско наше Могйлевское благочестйвые монахй й свяіценнйкй заподлйнно co слезамй пйсалй последуюіцйе мерзостй запустенйя, которые Шведы тамо чйнйлй то йзо всех церквей потйры й оклады св. йкон серебрянные обдйралй й пограбйлй [...] в церквй соборной Могйлевской святейшйй сакрамент тела Хрйстова на землю выброся й оный потйр похйтя, вйно йз оного пйлй. Таго ж й народ [...] лйтовскйй (беларусаў. — Аўт.) такйм де прелыценйям обманув й назвався йм оборонйтелем вольностей» [PIBPV 1948 8:1-№2816:281]. Зьвернем увагу на некаторыя моманты гэтай прапаганды да праваслаўных украінцаў Гетманату. Па-першае, тэкст пісаны пасьля таго, як на загад Пятра I места Магілёўскае разам з усімі праваслаўнымі цэрквамі было разбурана дашчэнту. Па-другое, расейская прапаганда выкарыстоўвае відавочна «фальклёрныя», «знакавыя» антызаходнія сюжэты. Па-трэцяе, расейская ўлада, ведаючы, што афіцыйнаю мовай Украінскага гетманату ёсьць украінская, сьведама зьвяртаецца да ягоных жыхароў на расейскай актавай мове.

16 сьнежня 1708 г. на абвінавачаньне ў разбурэньні Магілёва расейцам адказалі швэды. Ува ўнівэрсале, пісаным да ўкраінцаў, але не маларосаў («Даўкраінскага народу»), пісаным украінскаю мовай, Карл XII на закіды Пятра I зазначыў: «А что оголошаеть о озлобленіі от нас в Мнгрйй, альбо где йнде Греческой веры людей, мерзостнейшій так же есть вымысл, ровное зухвальство, йж церквей превраіценіе нам задаеть, гды святынь Божійх всякое насйліе всегда возбронялісмо, установйвше каранье, еслй бы хто оные насйльстоватй дер-

знул. О церквах Могйлевскйх нйчего нам неведомо, леч то пакй явственнейшое есть лй оные no выходе нашом, безбожнымй Московскймй рукамй ограблены й в пепел обраіцены» [Bantysh-Kamenski 1859-11:209],

Такім чынам, зьвесткі аб зруйнаваньні расейцамі Магілёва дайшлі да швэдзкага войска. Верагодна, на Ўкраіне швэды даведаліся пра гэта ад шматлікіх магілёўскіх уцекачоў. Паказальна, што ў адказе на швэдзкі зварот Пётар I цалкам здымае «магілёўскае пытаньне».

3 лютага 1709 г. расейцы друкуюць адказ ка.«безстыднойунйверсал на Малороссшіском языке[...] выданный за подпйсью й печатью Короля Шведского 16 декабря месяца, прошлого 1708 году», у якім ёсьць толькі кароткая й цьмяная згадка пра беларускія падзеі: «для прйкрытйя показанного грабежу й ругательства Шведского церквей благочестйвых н святынь вЛйтве [...] о чем пространенйе прежде сего обьявлено...» [Bantysh-Kamenski 1859-11:221],

Палітыку замоўчваньня магілёўскай катастрофы 8 верасьня 1708 г., распачатую прапагандай Пятра I, пераняла расейская ды савецкая гістарыяграфія. Пра магілёўскія падзеі Вялікай Паўночнай вайны альбо не гаварылі зусім, як, напрыклад, у фундамэнтальнай манаграфіі Е.Тарле [Тагіе 1958], альбо сьмела вінавацілі ў трагедыі швэдаў. Да прыкладу, апошняе савецкае выданьне «ІІсторня Северной войны» 1987 г., нягледзячы на існаваньне друкаваных крыніцаў, сьцьвярджала, што: «Заняв Могйлев, шведы подверглй город ограбленйю й разрушенйю, но продовольствйя не добылй» [ 1987:78],

На грунце гэтай хлусьні ды хвалях антызаходняй рыторыкі беларускія савецкія гісторыкі стваралі міты пра «оборону Могйлева» ды «заботу Петра Iо горожанах Могйлева» [Ignatenko 1957:46—48]. Да стварэньня антышвэдзкай справы далучыліся й «работннкн культуры». Пасьля другой сусьветнай вайны створаны музей вёскі Лясная, дзе наведнікі маглі ўбачыць карціны, прысьвечаныя мітам Паўночнай вайны кшталту «Белорусскйй Сусанйн» (аўтар М.Бельскі), «Народная война» (А.Казанцаў), «Заппсь добровольцев на россййскую гарнйзонную службу вМогплеве» (Ю.Тулін), на якой магілёўскія месьцічы былі намаляваныя чамусьці ў расейскіх нацыянальных строях [Kopyskii 1958]¹⁰. За

¹⁰ Сёньня музэй зачынены з прычыны моцнага радыеактыўнага забруджаньня вёскі Лясная.

аналягічным прынцыпам збудаваная існуючая дагэтуль экспазыцыя Магілёўскага абласнога гістарычнага музэю.

Фрыдрых Ніцшэ казаў, што часам гісторыкам ня трэба «варушыць праўды» пра былыя канфлікты, войны й несправядлівасьці паміж народамі. Але час казаць праўду, відаць, надышоў. Толькі праўда дапаможа нам рэканструяваць беларуска-швэдзка-расейскае гістарычнае мінулае.

2.6.   Швэдзкая катастрофа пад Лясной

У другой палове жніўня-першай палове верасьня 1708 г. войска Карла XII вымушана затрымалася на абшарах беларускага Падняпроўя. Папершае, швэдзкі кароль не губляў надзеі пайсьці на Маскву. Па-другое, акурат у Вялікай Літве Карл XII меўся сустрэцца з корпусам Адама Людвіка Левэнгаўпта (Adam Ludvig Lewenhaupt). Без абозу Левэнгаўпта працягваць паход на Маскву ня мела сэнсу. Да таго ж галоўнае швэдзкае войска прыкрывала аддзелы Левэнгаўпта, якія не маглі ўчыніць паважны супраціў 40-тысячнаму расейскаму войску.

11 верасьня 1708 г. войска Карла XII спынілася каля Старышаў памежнага мястэчка Вялікай Літвы на смаленскім гасьцінцы. Ісьці далей было немагчыма. «Непрыяцель», як называлі швэды расейцаў, зьнішчыў («выпаліў») усе ўсходнія паветы ВКЛ. Насельніцтва Смаленшчыны было этапавана ў глыб краіны, вёскі таксама спаленыя [PIBPV19488-1 №2599,2606], Навокал ляжалапустэча. Швэдзкаявайсковая апэрацыя ў ВКЛ паступова ператваралася для саміх швэдаў у барацьбу за выжываньне. У гэткіх умовах Карл XII пастанавіў рушыць да свайго новага стратэгічнага хаўрусьніка гетмана Ўкраіны Івана Мазэпы.

Тым часам празь Летуву й Беларусь другі месяц рушыў корпус Левэнгаўпта. У складзе корпусу было 11 450 жаўнераў, якіх набралі ў войска з швэдзкай Лівоніі. Паводле словаў каралеўскага пісара Густава Адлерфэльда «гэты генэрал рухаўся вельмі марудна» [Adlerfeld 1740-3:33]. Паход пачаўся 1 жніўня 1708 г., калі дзьве групоўкі швэдзкіх войскаў, якія рухаліся зь Янішкаў (сучаснае Joniskis) і Загораў (Zagare), злучыліся ў Анікштах (Anyksciai) Віленскага ваяводзтва. Прайшоўшы скрозь летувіскія мястэчкі Аланту (Alanta), Маляты (Moletai),

Лабанары (Labanoras), войска Левэнгаўпта ўвайшло ў беларускія паветы ВКЛ. Швэдзкі генэрал не сьпяшаўся, бо на сустрэчы з Карлам XII у Радашкавічах (красавік 1708 г.) абяцаў прывезьці вялізны абоз з грашыма, амуніцыяй і харчаваньнем. На загад Карла XII ад 14 ліпеня 1708 г., які Левэнгаўпт атрымаў прыканцы ліпеня з Магілёва, ён павінен быў выйсьці ў раён Магілёва, каб злучыцца з Карлам XII каля мястэчка Чавусы [Hallendorff 1902:93], Нічогатак не перашкаджала швэдзкаму генэралу выканаць загад, як прага назьбіраць найбольш кантрыбуцыяў з ВКЛ.

Расейская выведка доўга ня ведала, дзе дакладна знаходзіцца корпус Левэнгаўпта. Напрыклад, 4 жніўня 1708 г. Пётар I пісаў, што «Левенгопт конечно прйехал к королю» [PIBPV 1951 -8-2:513], Але швэдзкі генэрал рухаўся вельмі марудна. Празь Сьвянцяны, Лынтупы, Кабыльнікі й Мядзел 15 жніўня 1708 г. Левэнгаўпт прыйшоў у Даўгінаў, дзе спыніўся ажно на два тыдні (!), да 2 верасьня, бо чакаў збору кантрыбуцыяў зь Менскага ваяводзва ды віленскіх і прускіх купцоў з таварам [Bring 1918: 294], Збор кантрыбуцыі быў звычайнаю зьявай у вайсковай практыцы швэдзкага войска на абшарах Эўропы. Але каб атрымаць кантрыбуцыю з ваяводзкіх местаў ВКЛ (Вільні, Менску, Полацку, Віцебску), Левэнгаўпту трэба было заходзіць у іхныя межы й чакаць, калі вернуцца вершнікі. Таму далейшы шлях ішоў празь Бярозу Сапескую, Пышну, Лепель, Лукомль, Чарэю , нарэшце Талачын (17 верасьня 1708 г.). У кожным мястэчку Левэнгаўпт спыняўся на 1-2 суткі. Да прыкладу, два дні ён бавіў час у дамініканскім кляштары Бярозы Сапескай, мястэчку, якое знаходзілася пад швэдзкім пратэктаратам, бо належала Сапегам. Зь 10 верасьня 1708 г. швэды прабылі колькі дзён («nägra dagar») у Чарэі, зьбіраючы навокал кантрыбуцыю [Petre: 153],

Згодна зь Віцебскай хронікай швэдзкае войска Левэнгаўпта забрала «6 000 талераў кантрыбуцыі, захапіла ў ратушы бурмістра ды 12 іншых важных асобаў, якіхусіх завезьлі да Астроўны (мястэчка ля Віцебску), адкульместа іх выкупіла за 1 000 бітых талераў». Увесь шлях Анікшты-Талачын (каля 400 км) войска Левэнгаўпта прайшло за паўтара месяца (1,08-16.09.1708), прасоўваючыся ў сярэднім у дзень на 8 км. Да прыкладу, Карл XII з Кароны Польскай да Смургоняў (каля 600 км) узімку прайшоў за 41 дзень (з 30.12.1707 па 8.02.1708), прасоўваючыся ў сярэднім 14,3 км у дзень [Hallendorff 1902:96-98].

3 Талачына 18 верасьня 1708 г. вершнікі Левэнгаўпта завіталі ў Магілёў. Месьцічы прасілі прабачэньня, што «ня маюць магчымасьці падзяліцца правіянтам, бо самі церпяць вялікую нястачу дзеля падпалу места маскалямі» [Arest: LXIV],

23 верасьня 1708 г. Левэнгаўпт падышоў да Шклова. Г эта адзінае буйное места Ўсходняй Беларусі, якое яшчэ ня зьнішчылі расейцы (TIRVIO №200). Яно належала адданаму хаўрусьніку Карла XII вялікаму гетману літоўскаму, старасту берасьцейскаму, графу заслаўскаму, быхаўскаму й дубровенскаму Казімеру Яну Сапегу (1642-1720). Гетман добра дбаў пра ўмацаваньні Шклова, якія, хай сабе і драўляныя, лічыліся найлепшымі на ўсходзе ВКЛ. Расейцы авалодаць Шкловам ня здолелі. Хроніка Магілёва паведамляе, што «ў ШкловеЛевэнгаўптузяў вялікі правіянт і кантрыбуцыю грашыма» [КМ: 276]. Апошняе супярэчыць швэдзкім крыніцам. Места шклоўскае было на той час адзінай антырасейскай цытадэльлю на ўсходзе ВКЛ, якою ня здолелі авалодаць войскі Пятра I. Праваслаўны ігумен магілёўскі Арэст наагул напісаў, што «швэды зруйнавалі Стары Шклоў», які пасьля нібыта паўстаў на новым месьце» [Arest: LXIV], Насамрэч Стары Шклоў быў зруйнаваны яшчэ ў 1580 годзе расейцамі. Акурат у Новым Шклове Левэнгаўпт бясьпечна пераправіўся праз Дняпро. Швэдзкі афіцэр Робэрт Пэтрэй (Robert Petre) занатаваў 23 верасьня ў сваім дзёньніку: «23 верасьня нарэшце дайшлі даместа Шклоў (Schlowa), збудаванае цалкам з дрэва й разьмешчанае на рацэ Дняпро (Nieper). Места належыць дабрачэсьліваму гетману Сапегу. 24 верасьня мы перайшлі адсюль праз Дняпро па пантонныммосьце» [Petre: 153],

27 верасьня ўвесь корпус Левэнгаўпта («heia armaden») выйшаў да вёскі Лясная (Jesna) [Bring 1918:302], Даведаўшыся, што Чавусы захапіла расейскае войска, Левэнгаўпт пастанавіў рухацца далей на Прапойск, але на час пярэдыху загадаў зрабіць зь вёскі Лясная варэнбург (warenburg) умацаваны лягер. Загад быў своечасовы, бо на наступны дзень, у нядзелю, на поле каля Лясной выйшлі галоўныя сілы Пятра I на чале з царом. Пасьля палудня пачалася бітва, якую пазьней Пётар I назаве «маткай Палтаўскай перамогі», бо наступная перамога ля Палтавы адбылася за 9 месяцаў.

На сёньня мы маем два супрацьлеглыя трактаваньні бітвы пад Лясной. Згодна з швэдзкай гістарыятрафіяй бітва працягвалася да позьняй начы. Мэтай расейцаў было захапіць зроблены з вазоў абозу швэдзкі ва-

44. Бітва ля вёскі Лясная паміж швэдзкім і расейскім войскамі. Расклад стану на 11-ю гадзіну раніцы 28.09.1708. Швэдзкі плян. Унівэрсытэцкая бібліятэка Ўпсолы (Carolina Rediviva).

рэнбург. Жорсткі рукапашны бой скончыўся нічыёй. Расейцы адышлі ў лес, швэды, падхапіўшы параненых, павярталіся ў свой варэнбург. Калі страляніна скончылася, блакітныя мундуры яшчэ трымалі вёску за сабою [Englund 1995], ВойскаЛеюнгаўптаналічвалакрыхуболейза 11 000 жаўнераў, зь якіх на полі ля Лясной засталося ляжаць каля 4 000. Колькасьць расейскага войска швэды ацэньвалі ў 40 000 жаўнераў. Уночы, каб выратаваць войска, Левэнгаўпт пастанавіў не працягваць ранкам новага бою і сысьці. Але ўсюды навокал былі расейцы. Швэды пусьціліся ў хітрыкі. Яны ціха сышлі ўночы, пакінуўшы цэлы варэнбург з 2000 вазоў, палову гармат і, галоўнае, запаленыя паходні. Калі ўранку расейцы на чале зь Пятром I памкнуліся з аголенымі сьцягамі на швэдаў, яны неўспадзеўкі пабачылі пустытабар [Adlerfeld 1740-3 AI -48; Petre 1901: 159-160]. Дамо слова аднаму з удзельнікаў падзеяў, швэдзкаму жаўнеру

Ф.Вее: «Мы б выйгралі бітву, каліўнас бы было зручнейшае становішча... Левэнгаўпт аддаў загад ісьці ціхалесам да Прапойску, каб там стварыць умацаваны лягер ды даць адпор ворагу. Па дарозегарматы нашыя загрузьлі ў балоце. Два днімы спрабавалі выцягнуць іх. Шмат жаўнераў адстала. Да таго ж мы пакінулі ўсе вазы з маркітанкамі і жыдамі, пры якіх было шмат віна і піва, тытуню й гарэлкі. Кожны з насузяў ежуў хатуль, якой хапіла на тыдзень. 30 верасьня, калімы падышлі да Прапойску, места аказалася зьнішчанымрасейцамі» [Vee 1931:218-219]. Якраз тут ля Прапойску, дакладней, каля вёскі Рудня, расейскі корпус А.Меншыкава нанёс другую цяжкую паразу жаўнерам Левэнгаўггга [PIBPV1948-8-1 №2687], Але Левэнгаўптздолеў усё ж уцячы ад пагоні расейцаў, перайсьці Сож і праз Валасовічы, Немкі й Верашчакі выйсьці на злучэньне з Карлам XII у вёсцы Рухава (Старадубшчына). 11 лістапада 1708 г. Карл XII замест вялізнага войска з абозам і гарматамі ўбачыў 6 000 змучаных швэдзкіх жаўнераў.

Расейская вэрсія падзеяў бярэ пачатак зь лістоў Пятра I пра перамогу пад Лясной ды таксама адозвы («обьявленйя»), якая была надрукавана хутка па бітве пацаркоўнаславянску, расейску й галяндзку ды распаўсюджана ў местах Расеі й Эўропы [PIBPV 8-1 №2840], Гэтыя дакумэнты маюць відавочную тэндэнцыю перабольшваць агульную колькасьць швэдзкага войска й колькасьць забітых швэдаў у паўтара-два разы ды зьмяншаць колькасьць уласных ахвяраў. Калі на наступны дзень па сутычцы (29 верасьня 1708 г.) Пётар I піша пра 16-тысячнае войска Левэнгаўпта й 8 тысячаў забітых швэдаў [PIBPV 1948-8-1 №2681 ], дык потым (6 лістапада) зьяўляецца ўжо лічба ў 20 тысячаў швэдзкіх жаўнераў [PIBPV 1948-8-1 №2704], зь якіх засталося ў жывых толькі 3 [P1BPV 1948-8-1 №2816]. Таксама Пётар I цьвердзіў, што ўперпіыню былі пабітыя «прйродные Шведы» [PIBPV 1948-8-1 №2684], якіхт«6тысяч больше было нас» [PIBPV 1948-8-1 №2704]!

Насамрэч большасьць корпусу Левэнгаўпта складалі швэдзкія грамадзяне няшвэдзкага паходжаньня: этнічныя латышы, эстонцы ды немцы. Каля 12 000 швэдзкім жаўнерам супрацьстаяла магутная расейская групоўка з войскаў Пятра I, А.Меншыкава й Р.Боўра, якая нават паводле расейскіх крыніцаў налічвала больш за 20 тысячаў жаўнераў. Згодна з расейскім гісторыкам Я.Тарле [Tarle 195 8:211 ] яны ля Лясной мелі ўсяго 10 000 жаўнераў, зь якіх загінула 1 110 й паранена было 2 856. Насамрэч больш, бо расейцы атакавалі! Швэдаў, піша Тарле, было 16 000

жаўнераў (насамрэч 11 375), зь якіх загінула 6 000 і ўзята ў палон 3 376 ^н. Насамрэч, згодна з расейскімі крыніцамі, у палоне апынулася па бітве ўсяго 385 швэдаў [PIBPV 1951-8-2:743],

Гэта, бесьпярэчна, была першая буйная расейская перамога над швэдамі ў Вялікай Паўночнай вайне пасьля цяжкіх паразаў пад Нарваю й Галоўчынам.

Іншая рэч, трэба здаваць сабе справу з таго, што тагачасныя расейскія рэляцыі мелі, безумоўна, прапагандысцкі характар. Працягвалася вайна, якая мела статус эўрапейскай. Была праблема Ўкраіны. Але ўсё гэта не перашкодзіла гэтым тэндэнцыйным матэ-

45. Эстонская харугва ў войску Карла XII.

р’ялам трапіць у падмурак расейскай ды савецкай гістарыяграфіі, адкуль яны прыйшлі ў беларускую гістарычную навуку. Акурат Пётар I паклаў пачатак міту пра «партызанскую барацьбу» беларускага народу супраць швэдзкіх захопнікаў. У лісьце ад 6 лістапада Пётар I выказаў прагноз: «едва 1000 человек от сйх дватцать (20) тысяч к королю й в Рйгу войдут, понеже u no лесам мужйкй зело бьют ux» [PIBPV 19488-1 №2704], Менавіта з гэтага кароткага сказу нарадзіўся міт савецкай гістарыяграфіі пра «партызанскую барацьбу» беларускага народу [Тагіе 1958:212] і «белорусскйхмужйков», якія «короткймй й внезапнымй ударамй добйвалй протйвнйка» [Ignatenko 1957:55],

Насамрэч пасьля Лясной ува ўмовах вялікай галечы, як адзначала Хроніка Магілёва, узьнікла іпмат рабаўніцкіх хеўраў з магілёўскай шляхты й сялянаў [КМ: 274], Часьцей за ўсё яны рабавалі швэдзкіх жаўнераў. Да прыкладу, генэрал А.Рапнін дакладаў Пятру I, што «здешнйе (магілёўскія. — Аўт.) мужйкй пешйх шведов грабяпг йружье й платье отбйрают [...] поймалй нашй фуражйры 7 человек (швэдаў.—Аўт.), аружья, сказывают, отнялймужйкй» [PIBPV 1951-8-2:722],

¹¹ Лічба 10 000 расейцаў у расейскай гістарыяграфіі азначала згоду зь першымі падлікамі Пятра I, паводле якіх швэдаў мелася быць 16 000.

Для пошуку швэдзкіх жаўнераў, якія адсталі ад войска Левэнгаўпта, на Магілёўшчыне Пётар I стварыў спэцыяльныя аддзелы з калмыкаў, казакоў ды «смаленскай ійляхты» [PIBPV 1948-8-1 №2687], Акуратказакоў меў на ўвазе Х.Барценеў (Ф.Бартенев), калі рапартаваў Пятру I, што «черкасы шведовполесамзеломногобьют» [PIBPV 1951-8-2:781]. Знойдзеных жаўнераў калмыкі й казакі ў выпадку супраціву забівалі, a калі швэды добраахвотна здаваліся ў палон, бралі іх на расейскую службу. Г этак былыя жаўнеры швэдзкага войска Франц Дупольнд (Franz Duponte) ды Ёхан Опэрдэн (Jochen Operden) былі запісаныя ў Казанскі полк прапаршчыкамі. Расейскія калмыкі рабавалі й абразалі насы й вушы віленскімкупцам.якіявезьлітавары даКарлаХІІ [TIRVIO№199]. Такім чынам, галоўнымі антышвэдзкімі партызанамі былі расейскія войскі, украінскія казакі новага прарасейскага гетмана Івана Скарападзкага ды беларускія крымінальнікі, якія, дарэчы, ахвотна рабавалі й адсталых ад войскарасейскіхжаўнераў [PIBPV 1948-8-1 №2739],

У кастрычніку-лістападзе 1708 г. Магілёўшчына й Імсьціслаўшчына ўяўлялі сабой выпаленую зямлю. Усе месты апроч Шклова былі зруйнаваныя, вёскі спаленыя. Расейцы палілі лясы, каб пазбавіць швэдаў дрэва, зь якогатыя будавалі пераправы (Adlerfeld 1740-3:56). 3 паказаньняў швэдзкіх палонных, захопленых ля вёскі Добрая, вядома, што Карл XII «радй велйкого маршу й голоду многйх больных й мерпгвых оставйл (у Беларусі. — Кўх.)[...] болшая часть оных не погребена осталась, й болезнь de й кровавый понос таковым образом умножйлйсь, что прй некоторыхротах едва no 60 u no 50 человек осталось, которые служйть моглй. Людй же от голоду й болезнй тако опухлй, что едва маршйровать могут» [PIBPV 1951-8-2:633].

Шмат швэдаў загінула альбо адстала на шляху Карла XII у другой палове верасьня 1708 г. са Старышаў праз Малятычы, Крычаў, Лобжу, Касьцюковічы, Канічы на Ўкраіну, першым мястэчкам якой былі Касьценічы (ля Імпііну). Расейская выведка дакладала, што «которым трактом шел Швед й тем трактом везде пометано больных жйвых многое чйсло, такожде й мертвых пометано многое чйсло».

Перад пераправай праз Сож ля Крычава Карл XII адпусьціў усіх жонак швэдзкіх афіцэраў разам з рыскімі купцамі дахаты. Усе яны былі забітыя «ў крычаускімлесе» невядомымі [PIBPV 1951 8-2:632-633].

Тыя швэды, якія адсталі ад корпусу Левэнгаўпта ля Прапойску, здолелі згуртавацца і, ачоленыя вайсковым судзьдзём Ёханам Бэнэке (Johann Ве-

46. Выбар швэдзкіх рэкрутаўу войска Карла XII. Мастак Г. Сэдэрстром (G.Cederström).

Малюнак XIX cm.

пеке), прабіліся напачатку ў хаўрусны Шклоў, а потым швэдзкую Лівонію, куцы ўсяго вярнулася каля 1000 жаўнераў [Vee 1931:219]. Гэты ўчынак можна сьмела назваць геройскім. Бо жаўнеры прайшлі па выпаленай зямлі, без харчовых запасаў, церпячы перасьлед з боку ворага, сотні кілямэтраў Усходняй Беларусі. Пагатоў, мала хто зь іх ведаў мясьціны, таму яны пьггаліся ў тугэйшых людцоў дарогу на Шклоў [Vee 1931:219]. Расейская выведка рапартавала 4 кастрычніка 1708 г., што «пешйх Шведов влесахмножество до самой нашей гранйцы [...] чйнят немалую шкоду й все спрашйвают дорогу на Шклов» [PIBPV19488-1 №2701 ]. Хутка харчы ў швэдаў высіліліся. Згодна зь беларускімі паданьнямі яны «йшлі харчуючыся толькі зьмерзлымі журавінамі». Замест эўрапейскага войска Левэнгаўпта месьцічы Магілёва пабачылі сотні галодных, блага апранутых жаўнераў. Але рухаліся яны не натоўпам, а шыхтамі, і кожны трымаў стрэльбу [КМ: 276],

Пасьля сыходу швэдзкага й расейскага войскаў Усходняя Беларусь уяўляла сабой выпаленую зямлю з тысячамі непахаваных жаўнераў. У такіх умовах хутка пачаліся пошасьці, перадусім чума, ад якой у Беларусі памерла каля 34 000 чалавек [Rudnev 1899:110], Людзі ад голаду елі сабакі. У 1709 годзе за людажэрства ў ВКЛ было пакарана сьмерцяй 8 асобаў [Тамсама].

Гэтыя змрочныя падзеі арыгінальна адлюстравалаХроніка Магілёва[КМ: 276]:

«Дня 18 верасьня 1708 году генэрал Leonhofft пайшоў на Шклоў. У Шклове ёнузяў вялікі правіянт і кантрыбуцыю грашыма ды павярнуў на Лясную, маёнтакягамосьцяў паноў Серафіновічаў, шукаючы караля. На той час войска Маскоўскае вялізнае каля Лясной на тым беразеДняпраўстала, і сам цар ягамосьць Пётар Аляксеевіч быў на той баталіі. Адбылося гэта на першыя прымаразкі. Абкружыла Масква паўсюль таго Левэнгаўпта з абодвух бакоў вершшкамі. Сам цар, ягамосьць кружляючы паміж палкамі, крычэў: “Радейте, братцы, Богу й Государю ”... Шмат швэдаў па пушчах ды лясох паўцякала... Тутэйшай шляхце й сялянам засталося скарбаў шмат, коняў, сукна, вазоўз розным швэдзкім майном. Гэтае войска Швэдзкае нават масты скураныя за сабою вазіла, для пераправы праз рэкі, але ж, бач, усёроўна загінула пад Лясною. За колькі тыдняўля поля той бітвы немагчыма было праехаць, бо наўсуцэль ляжалі трупы, жаўнеры швэдзкія, целы якіх сабакі й дзярлівыя зьвяры грызьлі. Толькі вялікім грудам са стрэльбамі людзі езьдзілі. Тым часам шмат швэдаў «недабойкаў», якіяўлясы паўцякалі, да Магілёва дабраліся. Ішлі празь места зьніякавелыя, зрэдку хто ў барве (уніформе. Аўт.), часьцей у рагожку апранутыя. Але строй трымалі, не натоўпам, але аддзелам па 10—15 па вуліцах маршавалі. Дужа мала хто зь іх дайшоў да Радзімы, бо шмат шляхты й сяляне па вёсках забілі з прычыны таго, што, калі швэды йшлі на Ўкраіну, люд тутэйшы мучылі з-за правіянту».

У бітве 1708 г. пад Лясной загінула каля 4 000 швэдзкіх жаўнераў і колькі тысячаў расейцаў. Думаецца, што сёньня побач з помнікам палеглым расейскім жаўнерам варта паставіць манумэнт і ў гонар загінулых швэдаў.

2.7.   Швэды на землях Беларусі. Грэгэр Лаўрэн Барастус

Адным з наступстваў актыўнай палітьікі Швэцыі ў Рэчы Паспалітай (1588—1709) быў прыход у тагачасную Л ітву этнічных швэдаў. За часоў панаваньня караля (вялікага князя) Жыгімонта ПІ (IV) Васы (1588-1632) швэдзкая каталіцкая эміграцыя ў Рэчы Паспалітай складала 383 асобы,

сярод якіх было 18 дзяржаўных сакратароў і 13 пісараў [Wieselgren 1882:150],

Шмат швэдзкіх эмігрантаў асела ў ВКЛ. Напрыклад, у сэмінарыі пантыфіка Рыгора XIII, якая ўваходзіла ў склад езуіцкай акадэміі, навучаліся 35 швэдаў Каля 1602 г. швэды складалі 17,5 % ад колькасьці ўсіх студэнтаў [Litwin 1993:61-65; Grickevicius 1997:79-82], Сярод іх найлепшы паэта-лацініст Беларусі й Летувы канца XVI першай паловы XVII ст. Грэгэр Лаўрэн Барастус (Greger Larsson, псэўданім Gregorius Laurentii Borastus) i вядомы мастак Конрад Гётке (Konrad Götke), які ілюстраваў выданьні Віленскай акадэміі й маляваў партрэты магнатаў, між іншым, Хадкевічаў, паэт Лаўрэн Бойе (Laurencijus Boije/Laurentijus Boye). Разам зь імі ў Вільні вучыліся іншыя землякі Олаўс Лаўрэцый (Olaus Laurentii), Андрэас Олаі (Andreas Оіаіі), Магнус Аяндэр (Magnus Agander),

47. Адзін з малюнкаў Конрада Гётке, мастака швэдзкага паходжаньня, які ў XVII cm. працаваў уБеларусі.

Пэтрус Монтанус (Petrus Montanus). Перабываньне на стальцы Рэчы Паспалітай каталіка-швэда стварала для эмігрантаў з Швэцыі цудоўныя магчымасьці кар’еры. Шмат зь іх назаўсёды засталося на землях Лету-

вы й Беларусі.

Сябрамі швэдаў па навучаньні ў Акадэміі былі беларусы-ўніяты, будучыя лідары новай царквы. Сярод іх Павал Аўлучынскі (Paulus Ovluczynski), Афанасі Форс (Athanasius Fors), Банадысь Глінскі (Benedictus Glinski), Язэп Градзіцкі (Joseph Grodzicki), Міхал Пашкоўскі (Michael Paszkowski будучы біскуп смаленскі), Рыгор Бянькоўскі (Gregorius Bien­kowski будучы генэральны прадстаўнік уніяцкай царквы ў Рыме) ды шмат іншьіх. Напрыклад, у часе сьвяткаваньняў кананізацыі Сьв.Казімера (1604) сярод 84 беларускіх і летувіскіх студэнтаў, якія рабілі арацыі, былі 4 швэды, 4 датчаніны і 1 нарвэжац [Lipnicki 1858:296-297], У той час існавалі таксама пічыльныя сувязі паміж пратэстантамі ВКЛ і Швэцыі. Каля 25 студэнтаў-швэдаў прыканцы XVI-пачатку XVII ст. вучыліся ў Галоўнай пратэстанцкай школе Вільні, сярод іх будучы настаўнік Януша Радзівіла швэд Лаўрэн Горн (Laurentius Hom) [Kosman 1973],

Наступная хваля вымушанай швэдзкай міграцыі прыпадае на часы Вялікай Паўночнай вайны. Воляю лёсу колькі швэдзкіх жаўнераў застаюцца на землях ВКЛ. Дарма што расейская выведка ў верасьні 1708 г. пахапала ў Магілёве ўсіх параненых швэдзкіх жаўнераў (каля 30 чалавек), аднаму зь іх паталаніла схавацца. Ягоны сын Яраш Швэд узгадваецца ў паперах першай паловы XVIII ст. у сувязі з крымінальнай справай што да бакаляраў Магілёўскага езуіцкага калегіюму, якія, «у жыдоўскім квартале гвалт чынячы, адрывалі стаўні дамоў» [IUM 1888-18:401—402]. Другі швэдзкі жаўнер застаўся ў Віцебску. Ягоны сын Казімер Швэд зрабіў бліскучую кар’еру, стаў сябрам магістрату і атрымаў шляхоцкую годнасьць. Ён нават прадстаўляў інтарэсы Віцебску на вальным сойме РэчыПаспалітайу 1766годзе[ІЦМ 1888-17:81,162].Верагодна,нашчадкі гэтага роду грэка-каталікі Стэфан Швэд, Ісак Швэд ды Павал Швэд жылі ў Віцебску падчас перапісу насельніцтва, зробленага ў 1812 годзе на загад Напалеона Банапарта [ Vits eb ski sshytak 1993-3:122-136,184].

Вымушаная эміграцыя швэдзкіх жаўнераў па Вялікай Паўночнай вайне знайшла адбіцьцё ў беларускім фальклёры. Жыхары вёсак Швэды (Слуцкі павет), Іванічы (Ігуменшчына), Селішча (Стара-Юркавіцкая воласьць Магілёўшчыны, сёньня Заходняя Браншчына) уважалі, што іхныя селішчы заснаваныя швэдзкімі жаўнерамі за часоў вайны [LIP: 545]. ЭтнолягМ.Касьпяровіч у 1929 годзе па выніках экспэдыцыі на Ігуменшчыну адзначаў, што жыхары помняць пра тое, што «швэдзкія войскі праходзілі цераз сучасную Чэрвеншчыну, ёсьць нават паданьне, што вёску Іванічы насяляюць нашчадкі швэдаў, што засталіся тады тут» [Kaspiarovich 1929:43].

У беларускай вёсцы Вярхоўе, што ля мястэчка Шумячычы (колішняе Імсьціслаўскае ваяводзтва ВКЛ, сёньня Смаленшчына, Расея), было занатавана паданьне пра параненага швэдзкага жаўнера, якога выхавала адна сялянская сям’я. Жаўнер ажаніўся і па вайне пастанавіў не вяртацца дахаты. Нібыта ад гэтага швэда й пайшла мясцовая радзіна Швэдавых [Putilov 2000:225]. Дадам, што сапраўды ваколіцы Шумячычаўу верасьні 1708 г. былі месцам цяжкіх баёў паміж войскамі Карла XII і Пятра I.

Падзеяў Вялікай Паўночнай вайны ў Беларусі тычыцца тастамэнт швэда, капітана каралеўскіх драбантаў Сьцяпана Батуры Юр’я Караля Шэлпаха вон Штэтэнбэрга (Georg Schelbach von Stetenberg) (Горадня, датаваны 9 верасьня 1586 г.) да свайго сына Томаша (Tomas Schelbach

von Stetenberg) і ўнука Марціна (Martin Schelbach von Stetenberg):«... w тому ж Тумашу, сыну моему, запйсую маетность свою вечйстую в ■Швецкой земле в повете Упсальском, шеспгь мйл от места Упсальскалежачею...» [Arkhivaryus 2001:71-72]. На думку гісторыкаў Г.Люлевіча й А.Радамана, пісаны па-беларуску швэдзкі тастамэнт, які захоўваецца сёньня ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі, ня мае аніякіх адносінаў да часоў караля Сьцяпана Батуры. Гэты фальсыфікат пачатку XVIII ст., згодна зь якім нашчадкі швэда прэтэндавалі на ладны кавалак зямлі ля Ўпсолы, падроблены ў 1706 годзе ў Горадні швэдзкім афіцэрам войска Карла XII Шэлпахам вон Штэтэнбэргам, зразумела, з дапамогай мясцовага пісара. Гэты дакумэнт выразна сьведчыць пра адзінства эканамічна-праўнай прасторы тагачаснай Эўропы, часткай якой была Беларусь.

На працягу свайго існаваньня беларуска-летувіская дзяржава была часткаю заходнеэўрапейскага сьвету. Згодна з Статутам ВКЛ 1588 г. (артыкул 16, разьдзел 3) усе свабодныя жыхары Княства мелі права выехаць за мяжу. У сваю чаргу, кожны замежнік, калі ён не прадстаўляў варожай краіны, меў права прыехаць на сталае жыхарства ў Літву. Акурат дзеля гэтага ў Беларусі й Летуве ў X VII—XVIII стст. паўсталі нямецкая (Вільня, Горадня, Слуцак), галяндзкая (Нэйдорф, Берасьцейскае ваяводзтва), шатляндзкая (Кейданы, Слуцак) грамады [Ericsonas 2000], Зрэдку гэтым правам карысталіся й швэды. Да прыкладу, у 1777 годзе ў ВКЛ са Стакгольму пераяжджае «майстар канатных рамёстваў» Самуіл Вэбэр (Samuel Weber). Ён зьвярнуўся ў магістрат Вільні з просьбай увайсьці ў склад месьцічаў. Выбар Вільні быў невыпадковы. Папершае, наша сталіца была буйным эканамічным цэнтрам Рэчы Паспалітай. Па-другое, у шматэтнічнай, шматканфэсійнай Вільні існавалі моцныя традыцыі талеранцыі. Па-трэцяе, у месьце існавала лютэранская парафія, якую і пачала адведваць швэдзкая сям’я. 3 матэр’ялаў справы можна даведацца, што швэдзкі рамесьнік паходзіў з заходняй Швэцыі, места Крысьцінагамн (Kristinehamn) правінцыі Вэрмлянд (Värmland). Пра тое, што ён застаўся ў ВКЛ, сьведчыць захаваная грамата, пісаная на пэргамэне па-швэдзку. Гэта адзін з рэдкіх швэдамоўных дакумэнтаў што да гісторыі стасункаў паміж ВКЛ і Швэцыяй. Назаву яшчэ ліст Адама Людвіка Левэнгаўпта (ад 18.01.1705) ды кантрыбуцыйны квіток, які капітан швэдзкага войска Андэрс Робэртсан (An­ders Robbertson) выдаў 25 траўня 1708 г. уладальніку маёнтка Барацын

(Наваградзкі павет) С.Вайніловічу. Сёньня гэтыя дакумэнты захоўваюцца ў архівах Летувы [Körner, Tamulynas 1994:35, 39].

Маладасьледаваным пытаньнем застаецца гісторыя шляхоцкіх беларускіх родаў швэдзкага паходжаньня. Вядома, што бальшыня швэдзкіх шляхціцаў асела на землях ВКЛ у XVTII ст. Тады на службу ВКЛ паступіў швэд Густаў Нолькен (Gustav Nolcken). Ужо прыканцы стагодзьдзя гэты род разгалінаваўся ў Беларусі на два атожылкі: адзін у Наваірадзкім, друті ў Імсьціслаўскім ваяводзтвах. Абедзьве галіны роду хутка зьбеларусіліся. У 1765 годзе кароль Станіслаў Аўгуст надаў праваслаўнаму Івану Нолькену пасаду «стражніка старадубскага». Сын Івана Нолькена, таксама Іван, купіў у 1817 г. маёнтак Баянічы. Другая наваградзкая галіна роду была ўніяцкай. Існуе крыніца 1802 г., якая ўзгадвае а. Аляксапдра Нолькена ды ягоных брагоў Івана, Тахвіля, Восіпа. Іншы беларуска-швэдзкі род Сволкеняў (Svolcken) валодаў у XIX ст. маёнткам Барані Астравецкага павету. Зусім нядаўна супрацоўнік беларускай міліцыі А.Мядзелец выпадкова знайшоў у лесе фамільную капліцу Сволкеняў. Напаўразбураная капліца патрабуе тэрміновай рэстаўрацыі, раскіданыя навокал косьці перазахаваньня [Кантакты й дыялёгі 2001-6:54].

Але найвядомейшым беларуска-швэдзкім шляхоцкім родам у Беларусі была радзіна Ашторпаў. Заснавальнік роду пан Францішак Ашторп (Frans Asturp) быў сынам швэдзкага жаўнера, які па Вялікай Паўночнай вайне застаўся ў Беларусі. Ф.Ашторп робіць выдатную кар’еру ў войску ВКЛ. Узнагародай за службу стаўся маёнтак Дукоры ля Менску. Дзеля сваёй дбайнасьці ў другой палове XVIII ст. маёнтак робіцца найзамажнейшым на Меншчыне, а Ашторпы уплывовай шляхоцкай фаміліяй. Але да поўнага шчасьця Ашторпам не хапала больш вытанчанага радаводу. Біяграфіі звычайнага швэдзкага жаўнера яўна бракавала. Ашторпы падрабілі свой радавод, згодна зь якім яны паходзілі з каралеўскай дынастыі швэдзкіх Васаў (!), а маёнтак Дукоры нібытазаснаваў калісьці рымскі легіянэр Дук (ад лаціны «dux» князь), вой мітычнага Палямона, продка беларуска-летувіскай шляхты.

За Ашторпамі вёска Дукоры ператварылася ў заможнае мястэчка. Прыканцы XVIII ст. Ашторпы пабудавалі ў Дукорах шыкоўны палац, уфундавалі вядомы на ўсю Літву цырк і аркэстру. Нашчадак Ашторпаў Лявон Ашторп у сярэдзіне XIX ст. лічыўся найбольш жорсткім прыгоньнікам. Калі ў 1851 годзе Лявон Ашторп трагічна загінуў (карэта па дарозе зь Менску ў Дукоры зьехала з мосту празь Сьвіслач ля вёскі Пяскі

ў ваду), народ успрыняў гэтую навіну як Божае пакараныіе Ашторпам за жорсткую паншчыну. Менскі паэта Ігнат Легатовіч стварыў з гэтай нагоды эпіграму:

Сьмерць Ашторпа ў Дукорах зробіць зьмену значну. Паны піць кінуць, мужыкі есьць пачнуць.

[VITSBICH 1 956:37-38],

Этнічным швэдам быў сёньня забыты, але калісьці вядомы беларускі мастак Канстанцін Геда (Konstantin Godee, 1851 г. Вільня -1977 г. Буэнас-Айрас). Продкі К.Геды прыехалі ў пачатку XIX ст, з Швэцыі ў Беларусь, якая на той час была правінцыяй Расейскай імпэрыі. Гадаваўся К.Геда ў Магілёве, там жа скончыў рэальную вучэльню. 3 1919 па 1944 г. жыў у Магілёве, выкладаў мастацтва, афармляў гістарычныя кампазыцыі Магілёўскага гістарычнага музэю. У 1944 г. эміграваў на захад. Далёкі суродзіч Канстанціна Геды вядомы сучасны швэдзкі сьпявак Мікаэль Геда (Mikael Godee).

Выхадцы з Швэцыі пакінулі свой сьлед у гісторыі Беларусі. Кожны зь іх шырыў зьвесткі пра сваю краіну сярод беларускага грамадзтва. Згодна з апошнім перапісам жыхарства Беларусі (1999 год) сёньня грамадзянінам нашай краіны ёсьць адзін швэд, які да таго ж валодае беларускаю мовай.

Як мы кагадзе гаварылі, у раньні Новы час швэд Грэгэр Лаўрэн Барастус (Gregorius Laurentii Borastus) здолеў стаць выдатным дзеячом старабеларускай культуры. Імя гэтага выдатнага беларуска-швэдзкага паэта й гісторыка сёньня, на жаль, забытае на ягонай Бацькаўшчыне. He вядомае яно й у Беларусі. Між тым Грэгэр Лаўрэн Барастус (яго сапраўднае швэдзкае прозьвішча Greger Larsson Грэгэр Ларсэн) зрабіў важкі ўнёсак у старабеларускую лацінамоўную літаратуру. Нарадзіўся Грэгэр Ларсэн ля 1577 г. у месьце Нурчопінг (Norrköping) у каталіцкай сям’і. У гэты час у пратэстанцкай Швэцыі каталікоў моцна перасьледавалі, яны, у прыватнасьці, не маглі займаць дзяржаўных пасадаў. Ля 1593 г. Грэгэр Ларсэн выяжджае ў сталіцу ВКЛ Вільню, дзе паступаеў Віленскую езуіцкую акадэмію [Wieselgren 1882:149]. Ларсэн выбраў Вільню таму, што ў той час вялікім князем літоўскім і

каралём польскім быў швэд-каталік Жыгімонт Васа. Г эта заахвочвала эміграцыю швэдаў-каталікоў у Літву. У 1593 г. разам з каралём з Швэцыі прыяжджае каля 400 швэдаў, пераважна каталікі. Сярод іх каронны «швэдзкі» пісар Пэтэр Браск (Peter Brask), гісторык Ёнас Вастэссон (Joannes Vastovius, лацінскі псэўданім), манах-падарожнік Эрык Фальк (Erik Falk). Апошні вельмі цікавіўся ўсходнім хрысьціянствам, адведаў ВКЛ, Турэччыну, Крымскае ханства, Эгіпт, Сырыю, Ерусалім¹².

Шчыльныя стасункі з Швэцыяй мелі віленскія езуіты. Першы рэктар Віленскага калегіюму Станіслаў Варшавіцкі (паляк паходжаньнем) на даручэньне Папы Рымскага зрабіў у 1574 годзе падарожжаў Швэцыю, каб пераканаць швэдзкага караля Ёхана III (Johan III, 1537-1592) прыняць каталіцтва. 3 Швэцыі ў Вільню айцец Станіслаў прывёз адзін з найславутшых швэдзкіх сакрамэнтаў рэліквар Сьвятога Вульфілы. Сьвяты Вульфіла (Wulfila) быў першым біскупам готаў продкаў швэдаў, стваральнікам гоцкага альфабэту. УIV ст. Сьвяты Вульфіла зрабіў пераклад Бібліі з грэцкае на гоцкую мову. У Вільні рэліквар Сьвятога Вульфілы стаўся галоўным сакрамэнтам віленскай капліцы Цела Божага пры касьцёле Сьвятога Яна й найбольш шанаванай сьвятыняй брацтва Цела Божага, якое дзеяла ўва ўсіх местах ВКЛ [Макагіі 202],

Віленскі пэрыяд жыцьця Грэгэра Ларсэна (1593-1611) вельмі цікавы ў гісторыі старабеларускай культуры. Акурат у гэты час у Вільні склаўся моцны гуманістычны асяродак з удзелам каталікоў паляка Пятра Скаргі й ліцьвіна-беларуса Валяр’яна Пратасевіча, беларускіх уніяцкіх дзеячоў Лява Крэўзы й Язэпа Руцкога, праваслаўных Мялета Сматрыцкага, Стэфана Зізанія, Лявона Карповіча, пратэстантаў паляка Андрэя Волана й беларуса Салямона Рысінскага. Усе яны выдатныя дзеячы старабеларускай культуры. Некаторыя зь іх вучыліся разам з маладым швэдам. Відаць, з усімі імі Грэгер Ларсэн пазнаёміўся асабіста, пагатоў што ўтагачаснай Вільні панавала атмасфэра гуманістычных дыспутаў паміж прадстаўнікамі розных веравызнаньняў.

Малады швэд абірае сабе грэцкі псэўдонім Грыгоры Лаўрэн Барастус, які адсылаў да далёкай Радзімы паэта Швэцыі. «Борэас» па-грэцку азначае «поўнач» (швэдзкае «погг»), «Асту» азначае «места» (швэдз-

¹² Расеі няма ў гэтым пераліку таму, што гэтая дзяржава трымала свае межы зачыненымі для каталіцкага кліру.

кае «stad»), Выходзіць «паўночнае места» Norrköping, паэтава бацькаўшчына.

Праз год побыту ў Вільні, у 1594 годзе, Барастус выдае першую кнігу «Panegyrica illustris: mo domino D. Nicolao Christophoro Radzivilo... post auspicatissimo initium Vilnae Palatinatum...» (Vilna, 1594). Гэтая панэгірычная паэма, прысьвечаная Мікалаю Крыштапу Радзівілу Сіротку (1549-1616), колішняму пратэстанту, а потым каталіку. Мікалая Радзівіла ўважалі галоўным фундатарам Віленскай акадэміі. У 1585 годзе ён падараваў Акадэміі берасьцейскую друкарню свайго бацькі.

У 1602 годзе выходзіць другая кніга паэзіі Барастуса «Пауг]уорікоа illustri magnifico domino D. Leoni Sapiehae M. D. Lithuaniae cancellario...» [Braunsberg, 1602]. Гэта панэгірык, або на старабеларускай мове «эпіграма», найславутшаму дзеячу нашай гісторыі канцлеру ВКЛ Ляву Сапегу. Кніга выдадзеная коштам езуіцкага калегіюму, што месьціўся каля Караляўца ў месьце Браўнсбэрг (Braunsberg,Усходнія Прусы сёньня Бранева / Braniewa, Польшча). У 1604 годзе ў Вільні пабачыла сьвет новая кніга паэта, так званы «вянок паэзіі»: «Theatridium poeticum sanctissimoetcastissimopodtaeD. Casimiro...» (Vilna, 1604) [Ericsson 1924:452455],

Шукаць сёньня звесткі пра гэтыя тры Барастусавы кнігі ў каталёгах старадрукаў дарэмна. Ня ведаюць пра іх у Летуве й Беларусі такіх кніг няма ў кнігазборах гэтых краінаў.

Урэшце ў 1611 годзе была апублікаваная адзіная вядомая сёньня беларускім і летувіскім навукоўцам кніжка-панэгірык каралю Жыгімонту Васу «Panegyricus Sigismundi III Poloniae et Sueciae regi invietissimodicatus» (Vilna, 1611). Г эта адзінае віленскае Барастусава выданьне, якое маюць кнігазборы Польшчы, Летувы, Расеі [Index Librorum La­tinorum Lituaniae: 109],

Выданьне ажно чатырох кнігаў лацінамоўнае паэзіі ставіць Рыгора Барастуса на віднае месца сярод паэтаў-лаціністаў Летувы й Беларусі канца XVI пачатку XVII ст.

Прага ведаў заносіць Барастуса ў Рым, дзе ён атрымлівае ступень доктара тэалёгіі. У Парыжы вучоны здабывае годнасьць доктара права. Пасьля студыяў паэт ужо ня вернецца ў ВКЛ. Кароль Жыгімонт Васа прапаноўвае Барастусу высокую пасаду кароннага пісара, так званага «швэдзкага канцлера». На Радзіму Барастус не вярнуўся таксама, але, відаць, увесь час марыў спрычыніцца да добра Бацькаўшчыны. Пра

гэта сьведчыць заснаваньне ім у Кракаве за ўласныя грошы школкі (Bur­sa Borastus) для швэдаў-каталікоў. У бурсе навучалася каталіцкая моладзь як з самой Швэцыі, так і з усходніх правінцыяў Швэдзкага каралеўства: Эстоніі, Латвіі, Інгерманляндыі [Pilichowski 1957:455].

3 успамінаў Альбрэхта Радзівіла акурат «сьвятар Барастус» чытаў у 1632 годзе па-швэдзку канфірмацыйны ліст з нагоды абраньня Уладзіслава Васы каралём Рэчы Паспалітай [Wieselgren 1882:153]. Прыканцы жыцьця Барастус піша гісторыю Швэцыі «Historia Sueciae ab anno Christi 800 ad Ericum fere. Nam et Gustavum attigi rerum et religionii novatorem». Мэтай кнігі было пазнаёміць чытача Рэчы Паспалітай з гісторыяй Швэцыі, асабліва Рэфармацыі за часоў Густава Васы.

Памёр Барастус у 1654 годзе.

2.8.   Беларусь і Летува ў швэдзкай навуковай думцы другой паловы XVI пачатку XVIII ст.

Першым швэдзкім дасьледнікам, які зацікавіўся нашай краінай, быў швэдзкі гісторык Олаўс Магнус (Olaus Magnus, 1490-1557). Нарадзіўся Олаўс Магнус у месьце Лінчопінг (Linkoping) у набожнай каталіцкай сям’і. Стаўшы каталіцкім ксяндзом, ён зьдзейсьніў шэраг вандровак па краінах Паўночнай Эўропы, падчас якіх назапашваў веды пра традыцыі, побыт і культуру мясцовых народаў.

3 пачаткам швэдзкай Рэфармацыі каталік Олаўс Магнус быў вымушаны шукаць прытулку за мяжою. Ён выбірае Рэч Паспалітую, а менавіта Данцыг (Гданьск), дзе пад апекай караля й вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога працягвае навуковую й сьвятарскую дзейнасьць. Абвешчаньне лютэранства дзяржаўнаю рэлігіяй Швэдзкага каралеўства (1527), гвалт над нязгоднымі ксяндзамі (якія цяпер павінны бьілі браць жонак ды рабіцца пастарамі) пазбавіў Олаўса Магнуса магчымасьці вяртаньня на Бацькаўшчыну.

У гісторыю эўрапейскай навукі Олаўс Магнус увайшоў як аўтар двух славутых твораў. У 1539 годзе ў Вэнэцыі (Venice) ён апублікаваў «Carta Marina» першую ў Новым часе дакладную мапу Паўночнай

48. Хрост Ягайлам балтаў-паганцаў у 1386-1387 гг. Гравюра Олаўса Магнуса. 1555 г *.

Эўропы. У1555 годзе ў Рыме (Rome) ён выдаў на лаціне фундамэнтальную «Historia de gentibus septentrionalibus» («Гісторыю паўночных народаў»), Бадай што ўпершыню эўрапейскі гісторык імкнуўся распавесьці не пра палітыку кіраўнічых дынастыяў, а пра культуру й звычаі народаў Балтыкі.

Верагодна, у Данцыгу Олаўс Магнус назьбіраў зьвесткі пра Літву й ліцьвінаў, якія выкарыстаў у сваіх працах [Broberg 1992-1994:136-141], Места Данцыскае ў XVI ст. было важным гандлёвым партнэрам беларускіх купцоў зь Вільні й Полацку. Надрукаваная ў цэнтры тагачаснай цывілізацыі Вэнэцыі «Carta Marino» ўпершыню прадставіла эўрапейскаму чытачу краіны Поўначы, а перадусім Вялікае Княства Л ітоўскае. Выданьне гэтай мапы Олаўс Магнус разглядаў як уступ да «Гісторыі паўночных народаў».

Згодна з тагачаснай ірадыцыяй на абшарах Літвы Олаўс Магнус вылучыў дзьве тэрытарыяльныя адзінкі: перш-наперш Літву (Litvanie) зь Віленскім, Полацкім, Віцебскім і часткай Менскага краю ды Жамойць

' Падчас хроету балтаў была ахрышчаная й рэшта крывічоў-паганцаў з абшараў Панямоньня. Выява «Вужынага караля» на гравюры Магнуса сымбалізуе паганскую міталёгію летувісаў і беларусаў. Зьвязваць гэты вобраз выключна з балцкай традыцыяй памылкова, бо «Вужыны кароль» цэнтральны пэрсанаж міталёгіі лужыцкіх сэрбаў.

(Samogethia) балцкія паветы ВКЛ. Рэгіён з назовам Беларусь (Russia Alba) разьмешчаны Магнусам на поўначы Расеі. Акурат там лякалізавала Белую Русь значная балыпыня эўрапейскіх картографаў XVIXVII стст. Дарма што Олаўс Магнус адлюстраваў толькі заходнюю й паўночна-ўсходнюю часткі ВКЛ, ягоная мапа мае вялікую інфармацыйную вартасьць. На мапе ВКЛ Олаўс Магнус зрабіў некалькі досыць цікавых малюнкаў. Г эта дзяржаўны герб Пагоня, малюнак вялікага князя й караля Жыгімонта Старога. Карціна «Ласаваньне мядзьведзяў» адлюстроўвала важны занятак ліцьвінаў-беларусаў бортніцтва. Шматлікія караблі з Балтыкі, якія Олаўс Магнус намаляваў каля Вільні, у сымбалічнай форме падкрэсьлівалі значную ролю сталіцы ў паўночна-эўрапейскім гандлі. Сёньня ў сьвеце захаваліся толькі два асобнікі гэтай унікальнай мапы: адзін у Швэцыі (бібліятэка ўнівэрсытэту Упсолы), другі у Нямеччыне (месцкая бібліятэка Мюнхэну).

Гістарычнай Літве прысьвечаныя тры разьдзелы кнігі «Гісторыя паўночных народаў». Першы мае назоў «Пра скамарохаў». Аўтар піша: «Русіны і ліцьвіны харобрыя ваяўнічыя народы, найбліжэйшыя суседзі швэдаў і готаў наўсходзе. Яны знаходзяць асаблівае задавальненьне, прыручаючы дзярлівых медзьвядзёў, пасьля чаго гэтыя зьвяры робяцца такімі паслухмянымі, што выконваюць іхны кожны загад. Гэтыя павадыры-скамарохі зь Літвы вандруюць паўсіх заходніх краінах. Кажуць, што яны таксама выконваюць шпіёнскія абавязкі». Олаўс Магнус дадае да свайго апавяданьня два малюнкі беларускіх скамарохаў-мядзьведнікаў, напэўна, першы вядомы малюнак з выяваю беларускіх скамарохаў [Magnus 2000:846-847].

У частцы, прысьвечанай ВКЛ, Олаўс Магнус падрабязна распавядае пра дыпляматычныя сувязі Літвы з Маскоўшчынай. Цікава, што галоўным героем гэтага разьдзелу выступае шляхціц «Матэвуш Баўтрамеевіч Гедройц са знакамітага ў Літве места Вільня». Аўтар апавядае пра «экзатычнае» для эўрапейца падарожжа Гедройца ў далёкую Маскоўшчыну (1551).

Інфармацыя Олаўса Магнуса адзіная грунтоўная крыніца пра гэтае дыпляматычнае падарожжа. Хутчэй за ўсё, падчас побыту ў Польшчы Олаўс Магнус быў асабіста знаёмы з Гедройцам альбо падтрымліваў зь ім сталае ліставаньне. Апавядаючы пра хрост Ягайлам балтаўпаганцаў Олаўс Магнус згадвае вельмі цікавы прыклад паганскай веры: «ля дзяржаўнай мяжы паміж ліцьвінамі і маскавітамі ля шырокага

гасьцінца стаіць стод, які на мясцовай мове завецца “Залатая баба ” (у арыгінале Zlotababa Аўт.), што ў перакладзе азначае “залатая старая ”'³,якой кожны падарожнікмусіць ахвяраваць нейкімалы падарунак» [Magnus 2000:131]. Імя Олаўса Магнуса вельмі папулярнае ў сучаснай Швэцыі. Але спадчына швэдзкага гісторыка мае таксама вартасьць для пазнаньня праўдзівай гісторыі беларусаў.

Актыўная мілітарная ды палітычная дзейнасьць Швэцыі на ўсходзе Балтыкі ў XVII пачатку XVIII ст. выклікала ўздым зацікаўленьня швэдаў да ўсходніх суседзяў. У1620 годзе ў Стакгольме (Holmiae) выдаецца праца доктара тэалёгіі Ёхана Гота Батвіда (Johannes Gothos Bot(h)vidi, 1575-1635) «Ці можна лічыць маскоўцаў хрысьціянамі?» («Theses de qvaestione, utrum Muschovitae sint Christiani?»). Прысьвечаная пачынальніку «ўсходняй палітыкі» каралю Густаву II Адольфу Васу, кніга разьвязвала важнае для швэдзкага кіраўніцтва пытаньне: «хрысьціянскае» альбо «нехрысьціянскае» Маскоўскае гаспадарства. Аўтар дасьледаваньня ўваходзіў у кола паплечнікаў караля. Як вайсковы пастар (будучы біскуп) Батвід суправаджаў швэдзкага караля падчас вайсковых дзеяньняў у Нямеччыне [Tigerström 1986]. Дадатны адказ на зададзенае пытаньне паўстаў у дыскусіі Батвіда з магістрам філязофіі Андрэасам Ёханам Прытцам (Andreas Johannis Prytz, 1590-1655), якога часам памылкова прызнаюць аўтарам твору. Апроч «расейскай праблематыкі» з Батвідавай кнігі швэдзкі чытач мог даведацца пра гісторыю Ў краінскаБеларускай праваслаўнай царквы (Кіеўскай мітраполіі). Батвід, напрыклад, ведаў пра папулярнае сярод нашых кніжнікаў паданьне аб тым, што апосталам Русі быў Сьвяты Андрэй, хрышчоны першаапосталам Пятра. Асобныя бачыны кніжкі прысьвечаныя ролі Бізантыі й Канстантынопальскай патрыярхіі ў царкоўнай гісторыі ўсходнеславянскіх народаў, цяжкаму становішчу экуменічнага патрыярха ўва ўмовах Атаманскай імпэрыі. Паведамляе Батвід таксама пра асьветніцкую дзейнасьць сьвятых Кірылы й Мятода, распрацоўку апошнімі кніжнай царкоўна-славянскай мовы (Linguam Sclavicam).

Вельмі важным для нас фактам у Батвідавай кнізе ёсьць пералік народаў, якія гаворыць на славянскіх мовах. Да шэрагу славянамоўных народаў Батвід залічаў гістарычных «ліцьвінаў»; «Illyricam voco Lin-

¹³ Як вядома, летувіскія землі ніколі не межавалі з Расеяй. Такім чынам, гаворка тут пра Беларусь. Аўт.

49. Беларусь на швэдзкай мапе Паўночнай Эўропы 1626 г. «Orbis Arctoi nova et Accurata Delineatio». Аўтар Андрэас Бурэ (Andreas Bure). Аддзел мапаў унівэрсытэцкай бібліятэкі Упсолы (Carolina Rediviva). Друкуецца ўпершыню.

guam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis» — «Ілірыйскаю (славянскаю) моваю гавораць склавы (сэрбы, славенцы? Аўт.), харваты (Croatis), чэхі (Bohemis), далматы (Dalmatis)¹⁴, ліцьвіны (Lithvanis), русіны (Russ­is), расейцы (Muschovitis), вядомыя таксама адметнасьцю свайго грамадзтва» [Botvidi 1620:аЗ].

Зь цягам часу Батвідаў твор набыў эўрапейскую вядомасьць. Пра гэта сьведчыць другое яе выданьне ў 1705 годзе ў Ляйпцыгу (на лаціне Lipsiae).

У1626 годзе Андрэас Бурэ (Andreas Bure 1571—1646, лацінскі псэўдонім Andrea Bureo Sueco) выдаў мапу «Паўночныя землі» («Orbis Arcto і nova et Accurata Delineatio»), частка якой прысьвечаная ВКЛ. Аўтар быў буйным палітычным дзеячом камісарам Выбаргу (Viborg), кіраўніком групы па дэмаркацыі мяжы паміж Швэцыяй і Расеяй, амбасадарам Швэцыі ў Расіі. Назапашаныя веды ды шырокае кола памочнікаў дазволілі Бурэ зрабіць адну з найлепшых мапаў свайго часу, над якой ён працаваў 23 гады. Што да Вялікай Літвы, дык па дакладнасьці з гэтай мапай можа паспрачацца толькі славутая «Радзівілаўская мапа» работы Тамаша Макоўскага (1613). Усе назовы беларускіх і летувіскіх местаў ды мястэчак перададзены лацінкай згодна з тагачаснай беларускай правапіснай традьіцыяй ды правіламі швэдзкага правапісу. Да прыкладу: Vilna, Slonim, Creva, Kaidonaw, Radoskoviki (чытаецца «Радошковічы»).

Сёньня адзіны арыгінал гэтай вялізнай мапы памерам 160 х 150 см захоўваецца ўва ўнівэрсытэцкай бібліятэцы Ўпсолы [Carolina Rediviva: Kartos Scandinavien, 1619-1650]. 3 гэтага арыгіналу на працягу XVIIXVIII стст. быў зроблены шэраг копіяў. Акурат гэтай мапай карысталіся падчас побыту ў Беларусі Карл X ды Карл XII. Дарма што ў 1936 годзе ў Люндзе мапа выйшла друкам, яна амаль не вядомая беларускім і летувіскім дасьледнікам. Ня згадвае пра яе й апошняе фундамэнтальнае выданьне «Lithuania on the map» [Vilnius, 2001 ].

У 1632 годзе кароль Г устаў II Адольф заснаваў другі ў Швэцыі ўнівэрсытэт у Дорпаце (Academia Dorpatensis). Дорпацкі ўнівэрсытэт (сёньня Тарту, Эстонія) павінен быў рыхтаваць кадры для «кулыурнай экспансіі» Швэцыі на ўсходнім узьбярэжжы Балтыкі. Пасьля сьмерці караля канцлер Швэцыі Аксэль Оксэншэрна (Axel Oxenstierna) заявіў, што ўнівэрсытэт «месьціцца ня там, дзе мае быць, вапей збудаваць у

¹⁴ Сёньня жыхары гістарычнай Далматыі ёсьць часткаю харвацкай нацыі.

гэтым месьце замак». 3 аднаго боку, швэдзкі палітык меў рацыю унівэрсытэт быў разбураны ў 1708 годзе расейскім войскам (адноўлены Расеяй толькі ў 1802 годзе). Зь іншага боку, за кароткі час першага пэрыяду свайго існаваньня Дорпацкая акадэмія зрабілася навучальнай установай, дзе навучалася моладзь з мэтрапольнай Швэцыі, земляў сучасных Латвіі, Эстоніі, Беларусі, Летувы, Расеі, дзе вяліся дасьледаваньні па розных кірунках усходне-балтыцкай праблематыкі.

Акурат у Дорпаце (Tartu) у 1642 годзе пабачыла сьвет першая швэдзкая навуковая праца, прысьвечаная гісторыі Польшчы, Беларусі й Летувы. Г эта забытая сёньня докгарская праца швэдзкага гісторыка Ёханэса Пэтрэюса (Johannes Petrejus Junecopensis) «Гісторыя Польскага каралеўства» («Regnii Poloniae Historia»), шмат старонак якой адведзеныя ВКЛ. Нарадзіўся Еханэс Пэтрэюс (ня блытаць зь іншым вядомым швэдзкім гісторыкам Пэтэрам Пэтрэюсам/Petrejus Peter, Persson Per) у месьце Ёнчопінг (Jönköping) правінцыі Смолянд (Smäland). На жаль, Ё.Пэтрэюс не захацеў зрабіць навуковую кар’еру. Пасьля абароны дысэртацыі ён вярнуўся ў родны кут, дзе атрымаў высокую пасаду ў судзе Ёталянду (Göta hofrätt). Сярод дорпацкіх апанэнтаў Пэтрэюса былі знаўцы ўсходняй праблематьгкі, між іншым, прафэсар грэцкай мовы Ёхан Георгі Гізэль (Johannes Georgis Gezelius). Ягоны суродзіч Інакенці Гізэль (1600-1683) быў рэктарам Кіеўскай калегіі й адным з найлепшых знаўцаў грэцкай мовы ўва Ў краіне XVII ст.

Зразумела, што ў кнізе Пэтрэюса выкладаюцца вядомыя факты з нашай гісторыі. Найцікавейшымі фактамі з гісторыі ВКЛ з швэдзкага пункту гледжаньня былі наступныя: а) каранаваньне Вялікага Князя Літоўскага, Жамойцкага й Рускага (Lithuanian, Semogitia, Roxolaniae) Уладзіслава Ягайлы (Vladislavs Jagello) на польскі сталец у 13 86 годзе й наступны хрост Літвы ў 1387 годзе; б) разгром польска-летувіска-беларускімі харугвамі Тэўтонскага ордэну пад Грунвальдам у 1410 годзе; в) разгром 6 жніўня 1506 г. вялікім князем Аляксандрам татараў пад Клецкам, пасьля чаго вялікі князь памёр: «Alexander DuxLithuannaen 1506 Tartaros vinciepost victoria cmoritur» ¹⁵ [Petrejus 1642:a 9].

Асобная старонка твору прысьвечаная бітве пад Воршай 8 верасьня 1514 г., калі, паводле словаў швэдзкага гісторыка, «ліцьвіны атрымалі

¹⁵ Насамрэч сьмяротна хворы вялікі князь Аляксандар знаходзіўся тады ў Вільні, a войскам камандаваў беларускі магнат, маршалак Міхал Глінскі.

бліскучую перамогу над царом Маскоўскім» [Petrejus 1642:а 9]. Пры гэтым Ёханэс Пэтрэюс зусім не згадаў пра ключавую падзею ў гісторыі Рэчы Паспалітай Люблінскую унію 1569 г. Магчыма, таму, што пытаньне незалежнасьці ВКЛ ад Польшчы тады яшчэ стаяла на парадку дня.

Адрозна ад Люблінскай уніі Пэтрэюс падрабязна спыняецца на Вэндэнскай уніі 1566 г. паміж ВКЛ і Лівоніяй, якая была падпісаная ў 1562 годзе ў Рызе й зацьверджаная ў 1566 годзе на сойме ў Берасьці. Скасаваньне Лівонскага ордэну й пратэктарат ВКЛ над Лівоніяй быў апошнім вялікім посьпехам у самастойнай вонкавай палітыцы ВКЛ [Charopka 1994:67-73], Зь іншага боку, гэтая падзея істотна паўплывала на тагачасную гісторыю Латвіі. Як занатаваў Ё.Пэтрэюс, «5 сакавіка 1562 г.уРыскім замку лівонскія рыцары перадалі ваяводу Віленскаму Мікалаю Радзівілу Чорнаму (Nicolao Radzivillo, Palatino Vilnensi) ключы ad Рыгі ды іншых местаў Лівоніі» [Petrejus 1642:а 9 адв].

Аўтарам асабліва падкрэсьліваўся факт абраньня 6 жніўня 1587 г. швэда Жыгімонта Васы каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Апошнія старонкі працы Ё.Пэтрэюса прысьвечаныя падзеям Смаленскай вайны 1609-1611 ды 1632-1634 гг. Наступная праца швэдзкага гісторыка з гісторыі Беларусі пабачыць сьвет толькі ў 1997 годзе!

Апошнім буйным дасьледнікам беларускай культуры раньняга HoBara часу ў Швэцыі быў Ёхан Спарвэнфэльд (Johann Sparwenfeld, 16551727). Г эты навуковец, дыплямат, падарожнік і палігпёт (ведаў 14 моваў) заклаў асновы швэдзкай славістыкі, славянскую катэдру Ўпсольскага ўнівэрсытэту, якая спраўна працуе з 1687 г. У 1684-1687 гг. Ёхан Спарвэнфэльд жыў у Маскве, сьпярша як супрацоўнік швэдзкай амбасады, пасьля як адмысловы каралеўскі стыпэндыянт для вывучэньня расейскай і царкоўнаславянскіх моваў. У часе побыту Спарвэнфэльд знаёміцца з вучнем Сімяона Полацкага Сыльвэстрам Мядзьведзевым, ад якога даведваецца пра існаваньне яшчэ адной літаратурнай усходнеславянскаймовы-старабеларускай(стараўкраінскай) [Birgegärd 1975: 29-55]. Дзякуючы руплівасьці Спарвэнфэльда ў кнігазборы Ўпсолы захаваліся ўнікальныя беларускія кнігі й рукапісы, якія швэдзкі навуковец прывёз з Расеі. Між іншым, Статут ВКЛ 1588 г., рукапісны слоўнік Сымона Полацкага («Отца Н.Еромонаха Снмеона Полоцкого словннк Полоно-Словенскнй») [Kotliarchuk 2001], «Лекснкон славяно-росскій» Памвы Бярынды (Куцейна, 1653) ды іншыя ўнікальныя друкі. На падставе сабранай калекцыі выданьняў Спарвэнфэльду 1688 годзе распачынае

«працу жыцьця» фундамэнтальны лаціна-царкоўнаславянска-расейска-старабеларускі слоўнік «Lexicon Slavonicum», скончыць які ён здолеў толькі ў 1705 годзе. На жаль, але Вялікая Паўночная вайна, параза Карла XII пад Палтавай і зыход Швэцыі з Усходняй Балтыкі адмоўна паўплывалі на лёс найвыдатнейшага помніка. Толькі ў 1987-1990 гг. рукапіс гэтай працы знойдзены, узорна падрыхтаваны й выдадзены швэдзкай славісткай Уляй Біргегорд [Sparwenfeld: 1987-1990]. Сучаснай беларускай лексыкаграфіі гэтае выданьне дагэтуль не вядомае. Няма гэтага выданьня ў кнігазборах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.

Такім чынам, швэдзкая гуманітарная навука раньняга Новага часу мае вялікія здабыткі ў вывучэньні ВКЛ і старабеларускай кулыуры. Праўда, зыход швэдаў з Усходняй Балтыкі пасьля падзеяў 1709-1710 гг. і зьнікненьне ліцьвінаў-беларусаў з палітычнай ды культурнай мапы Эўропы гвалтоўна перапынілі ў XVIII-XX стст. працэс узаемадзеяньня. Цяпер нашыя народы пачынаюць наноў пазнаваць адзін аднаго. Але, як заўважыў старарымскі гісторык Тытус Лівіюс (Titus Livius): «лепей позна, чымся ніколі».

2.9.   Беларусь пачатку XVIII ст. вачыма швэдзкіх жаўнераў

У архівах і бібліятэках Швэцыі захоўваецца каля 20 дзёньнікаў швэдзкіх жаўнераў з часоў Вялікай Паўночнай вайны, а таксама шмат лістоў, пісаных швэдамі ў Смургонях, Пінску, Радашкавічах, Менску, Магілёве ды іншых местах і мястэчках Беларусі. Дзяржаўная пошта ВКЛ працавала выдатна. Напрыклад, толькі Ёнас Стольгамар у чэрвені 1708 г. адпісаў 6 лістоў зь Менску, якія праз Рыгу прыйшлі ў Швэцыю [Stälhammar: 170-182]. Што да зьместу дзёньнікаў і лістоў, ён тыповы для вайсковага эпісталяру. Асноўныя зьвесткі тычацца пройдзеных мясьцінаў, баёў з расейцамі, побыту, асабістых справаў. Але часам трапляюцца ўнікальныя зьвесткі пра Беларусь. Унікальныя, бо XVIII ст. дагэтуль застаецца малавывучаным пэрыядам гісторыі Беларусі, дасьледаваньні якога толькі пачынаюцца. Каштоўнасьць такіх зьвестак яшчэ ў тым, што зь іх швэдзкі чытач упершыню даведваўся пра Беларусь.

50. Афіцэры Карла XII. Швэдзкі малюнак 1696 г.

КРАІНА Й НАСЕЛЬНІЦТВА

Па-першае, швэды ў Беларусі пачатку XVIII ст. ня ведаюць слова «Беларусь». «Беларусь» ня згадваецца ў швэдзкіх крыніцах часоў Вялікай Паўночнай вайны. Наша краіна мела назоў Літва (Littowen, Littauen). Вылучна гэты назоў сустракаецца ў швэдзкіх дакумэнтах. Ня толькі Вільня, Жалудок, Горадня, Наваградак, Нясьвіж, Слуцак, Менск, Радашкавічы, Смургоні, але й Магілёў, Ворша, Імсьціслаў, Крычаў-месты «літоўскія». Па-друтое, у межах Літвы швэды вылучалі толькі два гістарычна-культурныя абшары, якія мелі, на іх думку, адрозны ад карэннай Літвы характар. Гэта Жамойць (Samogiten) з балцкім насельніцтвам, якая пачыналася «за Вільняй» [Petre 152]; і Палесьсе перадусім Берасьцейскае ваяводзтва, населенае палешукамі [Adlerfeld 1740-2:222,233], Што да тэрмінаў «Беларусь, беларускі», дык гэты цьмяны геаграфічны панятак меў у той час вузкаканфэсійны сэнс. «Беларусцамі» называлі праваслаўных жыхароў Рэчы Паспалітай, прычым не абавязкова продкаў сучасных беларусаў. Праваслаўны з Валыні альбо Львова быў таксама «беларусцам» [Floria 1997:21-24]. Праваслаўная вера жыхароў дзяржавы вызначалася таксама як «беларуская». Да прыкладу, украінскія казакі «запорожскйе де черкасы посылалй на сойм к королю, чтоб йх белорускйе веры король не велел нарушать» [Floria 1997:22].

51. Вялікая Паўночная вайна ў Беларусі. Швэдзкі малюнакчасоў вайны.

Акураттаму адзіная (!)у Рэчы Паспалітай XVIII ст. праваслаўная Магілёўская епархія атрымала ў 1634 г. назоў «беларуская». У нашай старой літаратурной мове XIV-XVI стст. (у крыніцах «рускай», бо на пісьме ўжывала кірылічныя «рускія» літары, альбо «літоўскай», бо была гутарковаю мовай «ліцьвінаў») паняцьці «Беларусь, беларускі» тычыліся да сучаснай поўначы Расеі. Напрыклад: «... у Пскове месьце беларускім» [HSBM 1982-1:271]. У эўрапейскай гістарыяграфіі XVI-XVIII стст. БелаяРусьатаесамляеццазМаскоўшчынай [Mylnikov 1999:64-65]. Напрыклад, у працы швэдаў Нікалаюса Бэргіюса (Nikolaus Bergius) і Гудманда Крука (Gudmondo Krook) «Exercitatio historico-theologica de statu ecclesiae et religionis Moscoviticae» (1704) Белай Русяй называецца noynan Маскоўшчыны, пры гэтым абодва швэдзкія навукоўцы добра ведалі этнапалітычную сытуацыю на мяжы швэдзкай Лівоніі з Рэчай Паспалітай і Расеяй [Mylnikov 1999:64-65].

Упершыню паняцьце «япархіі бела Рускай» у дачыненьні да Магілёўскай япархіі ўжываецца літаральна праз год па легалізацыі праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай, юрыдычна забароненай па уніі 1596 г. Паступова на працягу XVIII ст. назоў Беларусь замацоўваецца за пераважна праваслаўнымі абшарамі Імсьціслаўскага ды часткова Віцебскага ваяводзтваў ВКЛ. Толькі прыканцы XIX ст. (!) гэтае паняцьце пачынаюць ужываць для пазначэньня ўсяго беларускага этнасу.

Такім чынам, на пачатку XVIII ст. швэдзкія жаўнеры яшчэ ня ведаюць «Беларусі» ў яе сучасным значэньні. Разам з тым, швэды выразна адчувалі розьніцу паміж Польшчаю й Літвою. Паводле швэдзкіх крыніцаў, гістарычная Літва гэта не рэгіён Польскай Кароны, але самастойнае гаспадарства, якое перабывае ў фэдэратыўнай лучнасьці з Польшчай. Пра гэта сьведчыць прысутны ўва ўспамінах эпізод пра пераход швэдамі заходняй дзяржаўнай мяжы ВКЛ. Напрыклад, мілітарны пастар Андрэас Вэстэрман занатаваў падчас маршу з Варшавы на Горадню: «24 студзеня 1708 году мы ўвайшлі у межы Літвы, першай вёскай якой была Новая Воля» [Westerman 282]. Швэды, якіярушылі ў Вялікае Княства Літоўскае з боку Аўгустава, прыгадалі, што «мяжою паміж ПольшчаюйЛітвою ёсьцьракаБебра (Biebra) [Sperling: 47], Паказальна, што швэды падалі акурат беларускі варыянт гідроніму, бо па-польску гэтая рэчка сучаснай Беласточчыны завецца Бебжа.

У швэдзкіх успамінах акрэсыііваецца і ўсходняя мяжа ВКЛ. Швэдзкія жаўнеры выдатна разумелі, што падчас вайсковай кампаніі 17021709 гг. яны ў Расею так і ня лучылі. Адзін з удзельнікаў «смаленскага» паходу Карла XII увосень 1708 г. пісаў: «10 верасня, вёска Раёўка. Мы спыніліся за паўмілі ad Pacei (Rysslandh) ля так званай Смаленскай граніцы... якая атрымала гэты назоўтаму, шторазьмяжоўвае Смаленскае ваяводзтва Расеі йЛітву» [Norsberg: 199]. Далей кароль, як вядома, пастанавіў рушыць у кірунку Украіны, гетман якой Іван Мазэпа разарваў хаўрус з Расеяй і ўстаў на бок Швэцыі. «20 верасьня мы нарэшце еыйшлі зь Літвы ў Казаччыну (Kossak land), а менавіта яе правінцыю Севершчыну, першаю вёскайякой была Буда» [Norsberg: 201],

Швэды падчас кампаніі 1708-1709 іт. наагул не пабачылі Расеі. Сьпярша яны рухаліся праз Рэч Паспалітую, пасьля патрапілі ў аўтаномны ўкраінскі Гетманат, стасункі якога з Расеяй былі напружаныя, што скончылася пераходам казакоў на чале зь Іванам Мазэпам на бок Швэцыі. Таму пануючае ў сучаснай расейскай ды швэдзкай гістарыяграфіі вызначэньне гэтага этапу Вялікай Паўночнай вайны як «швэдзкага паходу ў Расею» ёсьць грубай мадэрнізацыяй. Адбываецца накладаньне палітьгчных рэаліяў канца XVIII—XX ст. (перабываньня Беларусі й Украіны ў складзе Расейскай імпэрыі, потым Радзецкага Зьвязу) на пачатак XVIII ст., калі існавалі беларуска-летувіская (ВКЛ) і ўкраінская (Гетманшчына) дзяржавы. Навуковы прафэсіяналізм патрабуе сёньня рапіучага перагляду існуючых стэрэатыпаў.

Якіх насельнікаў пабачылі швэды ў гістарычнай Літве? Па-першае, ліцьвінаў (Li­tauen nation) палітычную нацьпо, шляхту Вялікага Княства Літоўскага. Жыхары беларускіх местаў выступаюць як адзіная рэгіянальная група (віленчукі альбо магілёўцы), якая ў этнічна-канфэсійным пляне распадаецца на каталіцкую (заходняга і ўсходняга абрадаў) бальшыню й меншыню (апошнюю ўтвараюць «грэкі» (праваслаўныя), жыды й жменька пратэстантаў). Сялянаў-беларусаў швэды не вылучаюць наагул. Такі падыход уласьцівы эўрапейскай сьведамасьці XVIII ст. Эўрапейскія сяляне практычна ня маюць нацыянальнасьці да XIX ст. часу

52. Беларускі шляхціц часоў Вялікай Паўночнай вайны. Швэдзкі малюнак.

нараджэньня нацыянальных рухаў і ўзьнікненьня канцэпцыі нацыянальнай дзяржавы. Толькі аднаго разу трапілася нататка швэдзкага афіцэра, якому падалося, што сяляне з-пад Барысава гаварылі зь ім «па-польску» [Cederhielm 1912:62]. Няма дзіва, бо мова беларуская для сучаснага швэда падасца вельмі блізкай да польскай. Цікава, але швэды нічога ня згадваюць пра такую калярытную групу насельніцтва ВКЛ, як літоўскія та-

тары-мусульмане.

Апрача тутэйшага насельніцтва, швэдам запомніліся палякі (Polakarпа) звойска хаўрусьніка, «караля Літвы» Станіслава Ляшчынскага, сьпярша варожых, адлі хаўрусных украінскіх казакоў (Kosackema) пад кіраўніцтвам генэрала Андрэя Апостала.

«Вораг» акурат так, зь вялікай літары швэдзкія жаўнеры найчасьцей называлі войска Пятра I, якое таксама складалася зь некалькіх народаў. Апрача жаўнераў-расейцаў (Ryssema) у швэдзкіх мэмуарах ёсьць

згадкі пра калмыкаў (Kaimucker), татараў (Tatarer), данскіх казакоў (Don Kosacker).

Калі беларускія месты, як пабачым далей, мелі з гледзішча швэдаў выразна эўрапейскае аблічча, дык прырода й клімат краіны нямала зьдзівілі. У ліпені 1708 г., прайшоўшы скрозь беларускія лясы й балаты, Карл Магнус Пасэ пісаў брату з Магілёва: «Намне багата куртак. Усю дарогу даводзілся пераходзіць рэкі праз глыбокія броды па грудзі ў вадзе. Халодны дожджішоў дзеньйноч» [Posse 1882:18]. У сваёй «Гісторыі» сьведка падзеяў швэд Густаў Адлерфэльд гэтак абмаляваў прыроду Беларусі: «Наш чытач, пэўна, ведае, што Літва гэта краіна, у якой наагул лясоў нашмат больш за палёў. Лес, які мы прайшлі сёлета [1708], цягнецца на сотні кілямэтраў бяз жаднай прагаліны. Толькі зрэдкумы сустракалі невялічкія, занядбаныя вёскі, вакол якіх толькілес [...] ніколія ня бачыў такога багацьця дзікіх птушак, паляваньне на якіх незабыўны занятак для паляўнічага» [Adlerfeld 1740-3:12-13].

МЕСТЫ ВКЛ

Вільня. «У Вялікай Літве сталечным местам ёсьць Вільня (Wilna). Места Віленскае стаіць каля ракі Вяльля (Wilia), якая й дала месту імя. Збудавана места вельмі прыгожа, але ня мае добрых умацаваньняў. Купцы места маюць гандаль з Данцыгам, Караляўцом, Гамбургам, Масквою. Угэтыммесьце безьліч кляштараў, якія належацьрозным законам, ёсьць ілютэранскі збор» [Luth: 50-51].

Горадня. «Мы прыйшлі з Мэмэлю (сёньня Клайпэда, Летува. Аўту у места Гарадзенскае. Места гэтаемае колькі прыгожых кляштараў. Найлепшы зь іх той, што належыць езуітам. 3 касьцёлаў найпрыгожшы той, які фундуюць Сапегі. Расейцы абрабавалі гэты касьцёл, а таксама палац Сапегаў, які стаіць побач. Наагул дзеля Сапегаў быў збудаваны кляштар і шмат прыгожых будынкаўу гэтым месьце, як і іншыхместах Польшчы йЛітвы» [Westerman: 282].

Нясьвіскі замак. «Гэты замаклічыцца найлепшыму Польскім каралеўстве, ёнумацаваны чатырма каменнымі вежамі, якасна збудаванымі. Здаецца, кожная дэталь гэтага замку прызначаная для абароны... Грозна выглядалі 17гарматаў жоўтаймедзі й 4 жалезныя. Але

Яго Вялікасьць загадаўгарматы пераплавіць, а вежыўзарваць, таму штоместа належала князюРадзівілу»'⁶ [Adlerfeld 1740-2:230].

Пінск. «Гэтаеместа стаіць у цэнтры краю вялізных балотаў якія тут у пэўную пару году разьліваюцца як мора. Апошняе дае цудоўныя магчымасьці для навігацыі. Месьцічы баржамі зь вялікімі грузамі ходзяць уніз па цячэньні, уместа Кіеў, празраку Піна, якая, дарэчы, іншым шляхам злучаецца зь Нёмнам. Пасярод балотаў высіцца шмат выспаў, якія дапамагаюць тутэйшаму жыхарствурабіць далёкія вандроўкі на звычайных чаўнох. Што да чужынцаў, дык гэтае багацьце стварае сапраўдны лябірынт. Але што да тутэйшых, дыкяны заўсёды даплываюць туды, куды ім трэба, як падарожнікі па каналах Галяндыі.

Умесьце існуе калегіюм езуітаў, якія трымаюць тут аптэку, установу, вельмірэдкуюўгэтай краіне'¹. Насельніцтвамеспіа складаецца зьлюду найразьнейшыхрэлігіяў ізвычак. Але пераважаюць грэкі¹⁸ w жыды. Апошніх наагул тут вялікая колькасьць, і яны маюць сваю бажніцу.

Трэба дадаць, што жыхары гэтай правінцыіразумнейшыя й працаўліўшыя за жыхароў засталых мясьцінаў краіны '⁹. Месьцічы маюць нават сваю мануфактуру «рускай шкуры» (беларускай. Аўт./ вытворчасьць якой лічыцца лепшай у Каралеўстве.

Ніколіяшчэ замежнае войска не заходзіла гэтак далёка. Жыхары верылі, што прайсьці праз тутэйшыя балаты наагул немагчыма, тамубылі вельмізьдзіўленыя, пабачыўшы нас»²⁰ [Adlerfeld 1740-2:224].

Берасьце. «Гэта сталіца Палесься на рацэ Буг, якая, дарэчы, зьяўляецца натуральнаю дзяржаўнаю мяжой Літвы з Польшчай. Места гэ-

¹⁶ Усё ж такі адну зь нясьвіскіх гарматаў працы славутага нямецкага майстра Германа Мольцфэльта (Herman Moltzfelt) швэды забралі. Сёньня яна захоўваецца ў Вайсковым музэі Швэцыі (Armemuseum).

¹⁷ Грамадзкія аптэкі, трыманыя езуітамі, існавалі таксама ў Вільні й Берасьці.

¹⁸ Беларусы-праваслаўныя, якія называлі сябе ў той час «людзьмі грэцкае веры».

” Цікава, што насельніцтва гістарычнай Піншчыны (колішняга Пінскага павету Берасьцейскага ваяводзтва — сёньня гэта край ад Пінску да Турава) дагэтуль вылучаецца сваёй працавітасьцю й заможнасьцю.

²⁰ Заходняе войска, бо, напрыклад, крымчакі альбо расейцы былі ў Пінску. Таксама трэба зважаць на тое, што гэты паход адбыўся ўвесну, калі Палесьсе падчас паводак робіцца натуральнаю непрыступнаю цьвердзяй.

тае слынеў Эўропе найперш сваім жыдоўскім унівэрсытэтам. Штогод тут зьбіраецца мноства жыдоўскае моладзі зь Нямеччыны, Італіі, Маравіі, Сылезіі. Усеяны тут вучацца й атрымліваюць навуковыя ступені.

Ваяводзтва атрымала назоў ад імя гэтага места, але некаторыя ўсёроўназавуцьягоПалесьсем»²' [Adlerfeld2:222,233].

Магілёў. «Рака Дняпро, альбо Барысфэн (Nieper eller Borysthenes), цячэ праз Магілёў, якоеразам з прадмесьцямі на абодвух берагохракі складае даволі вялікае места. Места добра збудаванае й мае заможны, дыхтоўны выгляд. Маеземляны вал, які абкружае коламувесь Магілёў, нават прадмесьце на гэтым беразе ракі таксама абаронена валам» [Cederhielm 90].

Як бачым, для швэдзкіх назіральнікаў беларускія месты мелі цалкам эўрапейскае аблічча. Гэта тычыцца ня толькі архітэктуры, але й сыстэмы адукацыі. Тыпова эўрапейскім было суіснаваньне розных канфэсіяў, наяўнасьць гандлёвых і кулыурных сувязяў з Заходняй Эўропай. Часам зьвесткі швэдзкіх крыніцаў сапраўды ўнікальныя, упаасобку пра пінскую мануфактуру (важны паказьнік разьвіцьця айчыннай прамысловасьці), берасьцейскі жыдоўскі ўнівэрсытэт, магілёўскія ўмацаваньні.

АДМЕТНАСЬЦІ НАРОДНАЙ КУЛЬТУРЫ

Сярод дакумэнтаў швэдзкіх жаўнераў, якія прайшлі празь Беларусь падчас Вялікай Паўночнай вайны, трапляюцца нататкі пра асаблівасьці народнай культуры ліцьвінаў-беларусаў.

Бортніцтва. «Угэтай краіне мы ласаваліся надзвычайнай колькасьцюмёду, якімы называлі па-тутэйшаму «rniod». Ён быўвельмі смачны. Нідзе таксама мы ня бачылі такой колькасьці воску, які быўякасны і танны. Але самі бортнікі часам церпяць ад нападаў медзьвядзёў. Ім цяжка ахоўваць дуплы, якія робяць у дрэвах і ў якіх жывуць пчолы.

Добра вядома, што медзьвядзі ласыя на мёд. Менш вядома, штоў праземёду гэты зьвер здольны забірацца, як альпініст, на

²¹ Берасьцейскае ваяводзтва альбо Палесьсе. Цікавасьць выклікае суіснаваньне адміністрацыйнага й гістарычна-геаграфічнага назову краю.

самыя высокія верхавіны. Але тутэйшыя сяляне прыдумалі дзейсную абарону ад нападаў. Вакол дрэваў уніз і ўверх яны расстаўляюць вострыя калкі, якія фіксуюцца на грубых дошках-насьцілах. Гэтая засьцярога працуе выдатна, перашкаджаючы драпежніку дабірацца да борцяў, поўных смакаты» [Adlerfeld 17403:13].

Бортніцтва архаічны лясны промысел беларусаў, заснаваны на ўтрыманьні лясных пчолак-баровак у штучных дуплах-борцях, вывучаны вельмі добра [Gurkov, Terekhin 1980]. Але швэдзкія зьвесткі каштоўныя тым, што яны даюць дакладнае гістарычнае апісаньне сродкаў аховы борцяў. У іх ідзецца пра «подкур» драўляны памост вакол бортнага дрэва, і «воспы» вострыя дубовыя крукі, якія забівалі ў зямлю і ў подкур. У швэдзкіх зьвестках нічога ня згадваецца пра іншую досыць папулярную ахоўную прыладу «самабітку», падвешаную на вяроўцы ўздоўж камля цяжкую калоду. Калі яе мядзьведзь адштурхоўваў убок, яна вярталася назад і зьбівала ласуна з дрэва. Магчыма, самабітка зьявілася пазней. Апрача гэтага, патрабуе перагляду выснова некаторых дасьледнікаў пра заняпад беларускага бортніцтва з канца XVII ст. [ЕВ: 84], Швэдзкія крыніцы пачатку XVIII ст. сьведчаць іншае.

СМУРГОНСКАЯ АКАДЭМІЯ

«Тут у Смургонях дрэсавалі медзьвядзёў для публічнага паказу. Кажуць, што ўсе скамарохі-павадыры медзьвядзёў, зь якімі яны вандруюць па сьвеце, маюцьу Смургонях сваю Вышэйшую Школу (Högskola), таму гэтае мястэчка для іх «зямля запаветная». Усе скамарохі, як і іншыя рамесьнікі, плацяць падаткі. Але сёньня нікога зь іху школцы невідно, дарэчы, у мястэчку наагул мала мужчынаў» [Cederhielm: 64, Nordberg 1:846].

Мядзьведжыя пацехі былі адвеку складоваю часткай беларускай народнай культуры. 3 пракаветных часоў беларускія правадыры з «вучоным медзьвядзём» хадзілі па местах Польшчы, Нямеччыны, Італіі, Вугоршчыны, Расеі, Швэцыі [ЕВ: 330]. У 1516 годзе італьянскі паэта Людвік Арыёста ў паэме «Шалёны Раланд» прадстаўляе эўрапейскаму чытачу беларускага мядзьведніка. Раланд «ня палохаецца ворага, якмядзьведзь рускага ці літоўскага фокусьніка не пужаецца брэху сабача-

53. Беларускія скамарохі на гравюры Олаўса Магнуса. 1555 г.

га» ²². Пра беларускіх (літоўскіх) скамарохаў-мядзьведнікаў піша ў сваёй «Гісторыі паўночных народаў» (1555) швэд Олаўс Магнус, дадаючы нават дзьве гравюры зь іх выявай [Magnus 2000],

У XVII ст. Радзівілы ставяць скамарошную справу на прафэсійны грунт, заснаваўшы ўнікальную навучальную ўстанову «Смургонскую акадэмію», якая рыхтавала скамарохаў і выхоўвала медзьвядзёў. Школа існавала да падзелаў Рэчы Паспалітай, мела практычны характар і была арыентаваная на заходнеэўрапейскага спажыўца. Увесну скамарохі разыходзіліся па сьвеце. Узімку яны вярталіся ў Смургоні, плацілі падатак Радзівілам і заставаліся тут да вясны. Апрача скокаў, смургонскія медзьвядзі круцілі жорны, лавілі рыбу, сілялі ваду. Канец XVII канец XVIII ст. час росквіту «Смургонскай акадэміі».

У беларускай камэдыі «Вакханалія» (1725) чараўнік Дыяген робіць з пана смургонскага медзьвядзя («каб быў зь яго смургонскі мядзьведзь»), Смургонскі настаўнік з «наравістым вучнем» былі ў XVIIIXIX стст. папулярным пэрсанажам народнага лялечнага тэатру «батлейка». Захавалася нават іранічная прыказка: «вучань Смургонскай акадэміі». 3 упадкам Вялікага Княства Літоўскага пры канцы XVIII ст. супадае заняпад і Смургонскай акадэміі. Яна заняпала, а сама прафэ-

²² У XIV-XVIII стст. беларусы называлі сябе русінамі альбо ліцьвінамі. Прыклад Францішка Скарыны гэтаму сьведчаньне.

сія перайшла да цыганоў [Druts Gessler 1990:46], Таму швэдзкія зьвесткі пра гэтую ўнікальную «зямлю запаветную» беларускіх скамарохаў маюць асаблівую каштоўнасьць.

МОВАЙ ЛАЯНКА

Будучы ў 1708 годзе пад Барысавам, швэдзкі жаўнер Ёхан Сэдэргельм у лісьце да брата Гермунда занатаваў народны беларускі зварот: «Калі ты па-тутэйшаму хочаш папрасіць “дай есьці”, трэба сказаць: “стаўляй на стол” (det star pä bordet). Гэтую цікавую акалічнасьць тутэйшай мовы растлумачыў мне адзін гэташні гаспадар» [Cederhielm: 62].

Іншы ўдзельнік паходу, Ян Норсбэрг, напэўна, ніколі не зразумеў, што крычэлі з муроў Старадубу швэдам казакі (сярод якіх пераважалі беларусы з паходжаньня) [Kotliarchuk 2001,3: 3-5], але, тым ня менш, дакладна запісаў лаянку ў дзёньніку: «Наа, Наа! Sokurfwissine Schwe­de! Japtke Tuoije Mattre!»²² [Norsberg: 202].

Нататкі швэдзкіх жаўнераў пра Беларусь унікальны погляд звонку на беларускую высокую й народную культуру пачатку XVIII ст., сьведчаньне неабыякавасьці швэдаў да культуры нашай краіны ў суровых варунках вайны.

2.10.   Беларусіка ў зборах Швэцыі

Кнігазборы Швэцыі маюць адну з найлепшых у сьвеце калекцыю беларускіх старадрукаў і рукапісаў. Амаль усе яны датуюцца часамі швэдзкай актыўнасьці ў ВКЛ. Перадусім гэта творы на старабеларускай, царкоўнаславянскай, польскай, лацінскай, жыдоўскай, летувіскай, латыскай мовах, створаныя ў ВКЛ.

Даводзіцца часам чуць, што, маўляў, усе гэтыя дакумэнты швэды захапілі ў часе шматлікіх войнаў. Ля вытокаў гэтага стэрэатыпу, магчыма, стаіць гісторык Сямён Пташыцкі, які лічыў, што ў вайну 1655-1660 гг. «швэды захапілі Літоўскую Мэтрыку [...] частка якой патанула ў Балтыцкімморы» [Ptashytski 1887:11]. Даапошнягачасуяго падтрым-

²³ «Гаа, Гаа! Сукіны сыны, Швэды! Я... тваю матку!».

ліваў шэраг беларускіх гісторыкаў, між іншым А.Калубовіч ды Ў.Сьвяжынскі [Sviazhynski 1998:50],

Памылковасьць гэтага стэрэатыпу яшчэ ў 1984 годзе давяла амэрыканская дасьледніца Патрыцыя Грымстэд (Grimsted 1984:12). Як вядома, у вайне 1655-1660 гг. палітычная эліта ВКЛ на чале зь Янушам Радзівілам была хаўрусьніцай Швэцыі. Таму швэды ўспрымалі Летуву й Беларусь як частку новапрыдбанай зямлі, таму й не практыкавалі вывазу культурных каштоўнасьцяў. Калі з Польшчы сапраўды была вывезеная Каронная Мэтрыка, абрабаваны шэраг кнігазбораў, дык Вялікае КнястваЛітоўскаегэткілёстадыненапаткаў [Pilichowski 1957:451-479].

У сваю чаргу, у часе Вялікай Паўночнай вайны швэды лічылі ўладаньні прарасейскіх магнатаў (Агінскіх, Пацаў, Радзівілаў) варожымі, і таму практыкавалі канфіскацыю й вываз пераважна юрыдычных дакумэнтаў. Да прыкладу, у 1702 годзе аддзелы Карла XII абрабавалі архіў Ашмянскага павету [Jankowski 1896:11-12]. Але ўвесь абозны архіў швэдзкага войска быў на загад Карла XII спалены па Палтаўскай паразе [Karlsson 2002:35],

Швэдаў перш-наперш цікавілі юрыдычныя паперы. Ува асабістым кнігазборы губэрнатара Лівоніі (Livland) Магнуса Дэ ла Г арды (Magnus De la Gardie) захоўваліся 4 рукапісы, якія паходзілі з ВКЛ. Гэта інвэнтары каралеўскіх эканоміяў:

- Inwentarz zamku, miasta, miasteczek... Oekonomiey Mohilowskiey (1649);

-  Rewisia Oeconomiey Olitskiey (1649);

— Inwentarz Oekonomiey Grodzienskiey (1650);

-  Rewizye Oekonomiey Szawelskiey ksiqstwa Zmudzkiego (1649).

Усе гэтыя дакумэнты мелі вялікае практычнае значэньне для швэдаў, бо Магілёў, Горадня, Аліта/Alitus й Шаўлі/Siauliai былі каралеўскімі эканоміямі й па Кейданскай уніі перайшлі ўва ўласнасьць швэдзкага караля Карла X. Аніякіх іншых дакумэнтаў з ВКЛ у кнігазборы Магнуса Дэ ла Гарды не было [Annerstedt 1894:88-99].

Між тым зборы толькі ўнівэрсытэцкай бібліятэкі Ўпсолы (Carolina Rediviva) налічваюць сотні помнікаў кніжнай культуры ВКЛ. Паўстае пытаньне: адкуль паходзяць гэтыя кнігі? Па-першае, ужо ў XVII ст. бібліятэка ўнівэрсытэту Ўпсолы купляла кнігі беспасярэдне ў Рэчы Паспалітай, у тым ліку і ў ВКЛ.

Па-другое, бальшыня старадрукаў ды рукапісаў на беларускай ды царкоўнаславянскай мовах з ВКЛ паходзіць з калекцыяў двух выдатных

швэдзкіх славістаў канца XVII пачатку XVIII ст. Перш-наперш гэта філёляг, паліглётЁхан Спарвэнфэльд (Johann Sparwenfeld, 1655-1727), які прывёз у Швэцыю з Масквы Статут ВКЛ 1588 г., слоўнік Сімяона Полацкага, куцейнскае выданьне слоўніка Памвы Бярынды [Birgegärd 1975: 39]. Другім аматарам славянскага прыгожага пісьменства быў швэдзкі лютэранскі пастар з Нарвы, пазьней генэрал-супэрінтэндант біскуп Лівоніі (Livland) Нікалаюс Бэргіюс (Nicolaus Bergius, 1658-1706). Зь ягонага кнігазбору ў бібліятэку Упсолы трапілі ўнікальны рукапіс Стэфана Зізанія «Казанье Кйрйлла, патрйарха йерусалймского об антйхрйсте» (Вільня, 1596), «Зерцало 5огослов«я» Кірыла Транквіліёна (Чарнігаў, 1646), іншыятворы [Davidsson 1975:72-73],

На сёньня буйныя зборы беларусікі ў Швэцыі маюць тры бібліятэкі. Перадусім гэта бібліятэка ўнівэрсытэту Ўпсолы (Carolina Rediviva), каралеўская бібліятэка ў Стакгольме (Kungliga biblioteket) ды месцкая бібліятэка Вэстэрос (Västeräs stadsbiblioteket). Матэр’ялаў кожнай зь іх хопіць на зьмястоўную навуковую манаграфію. Г аворка йдзе пра сотні кнігаў, шмат зь якіх няма ў Беларусі, а некаторыя наагул існуюць у адным асобніку. Толькі ў кнігазборы Carolina Rediviva старабеларускія выданьні рэпрэзэнтаваныя друкарнямі Вільні, Магілёва, Куцейна. Першае месца, зразумела, займае Вільня цэнтар тагачаснай беларускай культуры. Сярод віленскіх выданьняў: Статут ВКЛ (1588); Псалтйрь (1630); Буквар славенскага языка (1645); Полуустав (1695); Молйтвы повседневные (1609); Дневнйк всегдашнйх молйтв (1652); «Грамматйка славянская» Мялета Сматрыцкага (1619).

Асобна вылучу два асобнікі ўнікальнага каталіцкага Катэхізысу (Вільня, 1585; шыфр: Kyrkslav l,Kyrkslav 157). Дагэтуль лічылася, што гэтая кніга, друкаваная па-беларуску, у Вільні цалкам не захавалася. Былі добра вядомыя толькі 10 бачынак, якія належаць кнігазбору Расейскай Нацыянальнай бібліятэкі (РНБ, Санкт-Пецярбург). Гэтая кнігаўяўляе сабою вялізную нацыянальную каштоўнасьць, бо ёсьць першым друкаваным па-беларуску каталіцкім выданьнем. Аўгару гэтых радкоў пашанцавала пагартаць гэтае цікавае выданьне. Нягледзячы на назоў «Кітэхйзмь йлй наоука всем православным хрстіяном к повченйю вельмй полезно з латйнского языка нарусскій языкь ново преложено. Друковань оуВйльнй року(1585) з дозволеньем старшйхь», выданьне гэтае каталіцкае. Падрыхтавалі і выдалі яго віленскія езуіты, пра што сьведчыць клясычная езуіцкая формула: «з дозволеньем старшйхь».

54. Унікальны каталіцкі катэхізыс, друкаваны беларускаю мовай у Вільніў 1585 г. Са збораў унівэрсытэцкай бібліятэкі Ўпсолы (Carolina Rediviva).

У іншых кнігазборах сьвету не зафіксаваны. Друкуецца ўпершыню.

Зроблена гэта было ў мэтах пашырэньня каталіцкіх уплываў сярод праваслаўных Віленпічыны. Тады ў Вільні адначасова выйшлі тры каталіцкія катэхізысы на беларускай, летувіскай і латыскай мовах.

Пра характар катэхізысу сьведчыць перадусім каталіцкі сымбаль веры, у якім згадваецца Папа («намесьнік Пятра»), адзіная «повселенная» сусьветная царква, выкладзена каталіцкая канцэпцыя паходжаньня Сьвятога Духу (ад айца й сына): « Что осьмое: Верую в дух святога. Проповедуя нам во третей тварй Тройцы святыя духа святога йже ото оца й сына походйть едйным праведным й вечным Богом есть [...] томутая церква повселенная есть бо no всемумйруразшырена

Падрабязна тлумачыцца сутнасьць каталіцкага касьцёлу: «Святая царква повселенная: Первое же есть храм божій едйный разумей во едйном дусе Мсусавым Хрвым, во едйной eepe й сакраментах, во едйной главе (!) владетй царквой повселенную то ж есть в на-

стоянію Мсус Хрыстовым намесцу Петровом». Асобная частка прысьвечана «схізматыкам» (праваслаўным): «Которые суть от царквы удалены Надтож схысматйцы которые самй (!. Аўт.ў от едностй й покою повселейнаго удаляются [...] еретйков й схйсматйков, яко поветра злога страшного стеречйся й отрйцатйся треба».

Досыць цікавая мова твору. Каталіцкія перакладнікі атрымалі цяжкое заданьне. Ня маючы права ўжываць царкоўнаславянскую тэалягічную мову, яны пастанавілі карыстацца «простаю рускаю мовай»²⁴. А для гэтага трэба было фактычна ўпершыню распрацаваць беларускую тэалягічную тэрміналёгію. На маю думку, невядомыя перакладнікі цудоўна справіліся з гэтым заданьнем. Для прыкладу працытуем колькі фрагмэнтаў: «Которые добродетелй грехом главным суть протйвны, тых седмь: Покореніе, Гоіность, Чйстота, Ласкавость, Зычлйвость, Мерность і охота ку службе Божіей. Которые же сутьучйнкй телесныя Святый Павел так йх вычйтае: Нечйстота, Скверность, Вйеточность, Каженіе й долохвальство, Чары й спрыязнй, свары, ненавйсть, гнев, свады, незгоды, распры, зайздрость, мужеубййство, паньство, обьяданйе й тым подобйт. Колйко есть учйнков мйлосердных духовных, також седмь: Грешного от греха отводйтй. Неразумнага наказатй. Воплйваму добро порадйті. За бліжнего Господа Бога npocumu. Смутнаго nomeiuumu. Неправды npemepnemu. Досаженйе omnycmumu».

Сярод магілёўскіх выданьняў Carolina Rediviva'. «Буквар славянского языка» (1649), «Псалтйрь» (1693), «Молйтословец» (1695), «Часослов» (1697) ды іншыя. Выданьні Куцейна (ля Магілёва) прадстаўленыя кнігамі «Псалтйрь» (1642); «Дйоптра йлй зерцало...» (1651); «Лексйкон славено-росскій» Памвы Бярынды (1653) [Kjellberg 1951],

Да старабеларускіх друкаў можна залічыць таксама ўнікальны «А1fabetum Rutenorum», выдадзены ў Стакгольме ля 163 8 г. Мэта гэтага выданьня была растлумачыць швэдзкаму чытачу асаблівасьці кірылічнага альфабэту. Як заўважыў Андэрс Шобэрг (Anders Sjöberg), выданьне

²⁴ Старабеларускую мову часам называлі «простаю» не таму, што яна была мовай сялянаў (ёю гаварыла таксама шляхта, магнаты, судзьдзі), але таму, што яна ў параўнаньні з царкоўнаславянскай выкарыстоўвалася выключна па-за царквою, у сьвецкім жыцьці.

мае простую сувязь з старабеларускай пісьмовай традыцыяй, бо ў альфабэце мы сустракаем тыпова старабеларускую літару «э». Гэтая літара, добра вядомая зь беларускіх помнікаў XVI-XVII стст., трапіла ў расейскі альфабэттолькі ў 1735 годзе [Sjöberg 1975:20]. Магчыма, выданьне альфабэту, якое зьбіраліся выкарыстоўваць пастары Эстоніі й Інгерманляндыі, рыхтаваў у Швэцыі невядомы ліцьвін зь ліку палонных вайны 1605-1629 гг. Зь беларускіх рукапісаў Упсольскага кнігазбору адзначым перадусім польска-царкоўнаславянска-старабеларуска-расейскі слоўнік, які належаў Сімяону Полацкаму [Kotliarchuk 2001 ]. Таксама ўнікальны рукапіс «Казаньне Сьв. Кірыла», пісаны ўласнаю рукой знакамітага віленскага праваслаўнага палеміста й казаньніка Стэфана Зізанія. Вялікую цікавасьць выклікаюць два асобнікі «Ірмалягіёна» -беларуска-ўкраінскагарасьпеву XVII ст. [Glubokovskii 1918].

Кніжная калекцыя Carolina Rediviva мае таксама шматлікія выданьні ВКЛ на польскай, жыдоўскай, летувіскай, латыскай мовах. Сярод іх каля сотні дысэртацыяў («Assertiones»), абароненых у Віленскай езуіцкай акадэміі. Адзначым грунтоўную калекцыю пратэстанцкай літаратуры, выдадзенай у ВКЛ. Між іншым, гэткія рэдкія выданьні, як «Katechizm zboröw ewangielickich (Нясьвіж, 1563); «Katechizm albo krötkie [...] zebranie wiary» (Вільня, 1594); «Piesni pospoliteprzy obraniu Ministröw albo Senioröw». Шмат лацінамоўнай паэзіі, друкаванай у Вільні, сярод творцаў якой сустракаюцца выразна славянскія прозьвішчы. Прыгадаем таксама кнігу, якую ня згадвае апошні каталёг польскіх выданьняў ВКЛ XVII ст.²⁵, польскамоўнае праваслаўнае выданьне «Modlitwy Doktorow wedlug S. Wschodniey Cerkwie... W Wilnie, roku 1656», кніжку Міхала Вайніловіча пра імсьціслаўскага ваяводу Яна Агінскага «Snieg і ogien: lasnie oswieceni lerzy woiewodzic Trocki, Ian marszalek Braslawski z Kozielska Oginscy...» (Wilno, 1680), каталіцкі катэхізыс, выдадзены Даніэлем Лянчыцкім у 1585 годзе ў Вільні.

Сярод беларускіх рукапісаў каралеўскай бібліятэкі Стакгольму уніяцкае «Жыцьцё й цуды Сьв. Базыля» («Vita & miracula S. Basilii nova»), пісанае па-царкоўнаславянску зь відавочнымі беларусізмамі («паньство», «Тройца»), Гэты самы канвалют пад нумарам 793 зьмяшчае ўнікальную «Повесть о Таксіоте воіне» на старабеларускай мове. Іншы цікавы рукапіс належаў найвыдатнейшаму беларуска-летувіска-

²⁵ Ivanovic, М. XVII a. Lietuvos lenkiskos knygos. Kontrolinis s^rasas. Vilnius. 1998.

55. Малюнак з рукапіснай кнігі «Казаньне Сьв. Кірыла...», пісанай уласнаю рукой Стэфана Зізанія ў 1596 г. «вь Вйпьно мая 20...». Унікальны асобнік з унівэрсытэцкай бібліятэкі Упсолы (Carolina Rediviva). Друкуеццаўпершыню.

польскаму навукоўцу другой паловы XVIII пачатку XIX ст., матэматыку й астраному, прафэсару Віленскага ўнівэрсытэту Марціну Пачобуту-Адляніцкаму (1728-1810) — «Pamiqtka zlozona w Wilnie 1783 r». Прыгадаем, што M. Пачобута-Адляніцкага, які нарадзіўся на Горадзеншчыне (в.Смалянцы), Францішак Багушэвіч уважаў за першага зьбіральніка беларускага фальклёру.

Сярод друкаванай беларусікі каралеўскай бібліятэкі Стакгольму: «Poemate» Мікалая Сарбеўскага (Vilnae, 1757)', першае выданьне гісторыі Беларусі й Летувы «Historia Lithuanae pars prior» Войцеха Каяловіча (Danzig, 1650); гісторыя беларуска-летувіскіх езуітаў «Lithaanicaruu Societatis Jesu historiarum provincialium partes prima et altera» Станіслава Растоўскага (Vilnae, 1768); «Historia Polonia at M.Ducat Lithuaniae» ў чатырох тамах (Warszawa, 1761) і інш.

Сярод старадрукаў, якія захоўваюцца ў месцкай бібліятэцы Вэстэроз, вылучым наступныя кнігі: поўны збор пратэстанцкай Берасьцейскай Бібліі Мікалая Радзівіла Чорнага «Biblia swi^ta... w Brzesciu Li-

tewskim, druk naktadem Mikolaja Radziwilla» (Берасьце, 1563)^2b; «...Молйтвослов альбо Требнік» Пятра Магілы (Кіеў, 1646); «Latina grammatica», лацінскі правапіс пратэстанта са Слуцку Гальляша Капіевіча (Amsterdam, 1700); Нарыс Полыпчы й Вялікага Княства Літоўскага Андрэаса Цэларыюса (Andreas Cellarius) «Regni Poloniae, Magnuque Ducetus Lituaniae... novissima descripto...» (Amsterdam, 1659); Нарыс Эўрапейскай Сарматыі «Sarmatiae Europeae descripto, quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Moschoviae» АляксандраГваньіні (Alessandro Guagnini, 1538-1614) 1581 r. выданьня. Як вядома, італьянец Гваньіні прыканцы XVI ст. служыў у Віцебску. Таксама прыгадаем першую публікацыю аднаго з найцікавейшых твораў старабеларускай літаратуры «Пэрэгрынацыя..» Мікалая Крыштапа Радзівіла «Hierosylymitana Peregrinate...» (Braunsberg, 1601); малавядомыя «Rituale sacramentorium» (Vilnae, 1648); шэраг кніжак Сымона Полацкага «...Обед душевный» (Москва, 1681), «Вечеря д[у]шевная» (Москва, 1681-1683), «Комйдйя йлй действйе евангельскйя прйтчй о блудном сыне» (Москва, 1685) [Slavica Arosiensia 1957-1961: 1-3].

Унікальныя дакумэнты зь беларускай гісторыі захоўваюцца ў архівах Швэцыі, перадусім Нацыянальным архіве Швэцыі (Riksarkivet). Гэта лісты літоўскіх магнатаў Лява Сапегі, Яна Караля Хадкевіча, Багуслава й Януша Радзівілаў, Казімера Сапегі да швэдзкіх каралёў і генэралаў і арыгінал дзёньніка Лява Сапегі за 1608-1611 гг.

Выдатны збор малюнкаў Марка Шагала захоўваецца ў Нацыянальным Мастацкім музэі Швэцыі (Nationalmuseum) і Музэі сучаснага мастацтва (Modema Museet). Старабеларуская зброя, узнагароды, вопратка, харугвы ў музэях «Каралеўскі цэйхгаўз» (Livrustkammaren) і Скуклостэр (Skokloster).

Кнігазборы, музэі й архівы Швэцыі захоўваюць унікальныя для беларускай нацыянальнай культуры творы, якія абавязкова будуць выкарыстаныя пры наступных дасьледаваньнях.

²⁶ Кнігазборы Беларусі ня маюць поўнага асобніка гэтай кнігі.

3. Вобраз швэда ў беларускай культуры

3.1.   Швэд-чараўнік

Мы любім даўнія паданьні Быліцы сівых песьняроў Няхітрыя іх апавяданьні Аб справах мінулых часоў.

УЛАДЗІМЕР ЖЫЛКА

Створаны народнай культурай беларусаў вобраз «Швэда» неадрыўны ад тэмы чараўніцтва. Згодна зь легендай, занатаванай у другой палове XIX ст. у Ваўкавыску, «у паўночна-ўсходняй частцы места знаходзяцца батарэйныя акопы й насыпы... На думку месьцічаў, гэтыя насыпы зрабілі швэды ў часе вайны з расейцамі. Да таго ж патрэбную дзеля гэтай справы зямлю швэдзкія жаўнеры нанасіліў шапках. Насыпаўшы гару, швэды наклалі закляцьце, згодна зь якім яе можна зруйнаваць толькі тады, калі ўсю зямлю занесьці жаўнерскімі шапкамі туды, адкульяепрынесьлі» [Shein, 1893: №268-446],

Згодна зь іншай тутэйшай легендай «пад гэтай гарою швэды пахавалі свайго генэрала, у гонар якога нанесьлі зямлю шапкамі» [Federowski 1902.2:№382-323]. «Швэдзкая гара» дагэтуль існуе ў Ваўкавыску. Гэта курган увышкі ад 28 да 32,5 м. Пляц гарадзішча амаль круглы, памерамі 55x56 м. Археалягічныя раскопкі ў 1925 годзе пад кіраўніцтвам Ю.Ядкоўскага давялі, што насамрэч гэта месца старога гарадзішча XXIV стст., якое, безумоўна, ня мае ніякага дачыненьня да швэдаў.

Падставы для веры сялянаў у чарадзейную моц швэдаў былі наступныя. 3 пачаткам кожнай чарговай вайны, аж да другой сусьветнай, беларускі люд хаваў жыта ў так званых хлебных ямах. Але швэды добра ведалі законы тэрмадынамікі. Выходзячы раніцай, яны шукалі мясьціны, дзе не было расы (жыта выдзяляла цяпло), потым капалі й заў-

сёды дакладна знаходзілі схаванае жыта [Adlerfeld 111:43; Nordberg:846848].

Натуральна, сяляне тлумачылі гэта выключна чараўніцтвам. Да таго ж па Вялікай Паўночнай вайне ў Беларусі быў вялікі недарод. Народныя забабоны зьвязвалі гэты факт з швэдзкім чараўніцтвам: «Паўсюль, дзе Швэд ішоў, была нужа, па вайне на палёх недарод вялікі колькі гадоў. Таму сялянеральлі свойскія сьвяцілі, вадою сьвятою крапілі ймалітвы набожныя чыталі. Няхутка, але празь некаторы час паслаў Пан Бог наш ласкавы добрае збожжа» [КМ:276].

Войска Карла XII было бадай што адзінае ў тагачаснай Эўропе, у складзе якога вялізная частка афіцэраў хадзіла ў паходы разам з жонкамі й дзецьмі. Былі ў войску й швэдзкія служэбкі-маркітанкі. Усяго швэдзкі табар у 1708 годзе налічваў каля 1 700 жонак, служэбак і дзетак. Вобраз швэдкі-чараўніцы, маркітанкі (служэбкі) у войску КарлаХІІ выразна вымалёўваецца ў балядзе Яна Чачота «Наваградзкі замак» (1818-1819), у аснову якой пакладзеная папулярная на той час у Наваградку легенда: «Наш наваградзкі замак меў калісьці 7 вежаў; на кожнай па колькі гарматаў; вакол замка быў глыбокі роўчак з вадою, які цяпер высах. Кажуць, што, калі швэдзкае войска ўваходзіла ў замак, немаўля адной швэдзкі-маркітанкі ўпала з мосту ды захлынулася. Тая швэдкалшркітанка, яна ж і чараўніца (!), уроспачы закляла ваду, якая з таго часузьніклаўзямлі» [Dmitriev 1853:240], Цікава, штоЯнЧачотмоцна перапрацаваў сюжэт легенды, захаваў вобраз швэдзкі-вядзьмаркі:

Роў той высах у даўнія часы, Праз швэдкі той чары ліхія.

Вобраз чужаніцы-чараўніцы (швэдкі, цыганкі, італьянкі) і схемы «загубленае дзіця—заклятае возера» наагул досыць папулярныя ў беларускім фальклёры [LIP: 1983],

Прыканцы XIX ст. фальклярыст М.Федароўскі запісаў ад народнага казачніка Яна Дзежкі з Сакольшчыны (сёньня ў Польшчы) легенду, згодна зь якой швэды, ня ведаючы беларускай мовы, хутка празь нейкія чары ёй авалодалі:

«Як то было кедысь цяжка на сьвеці, неспакой, от шведзка вайна была, мноства рознага войска цяглося па сьвеці. От тады ішлі якіясьці Сасы, Тарантасы, ня зналі нашай мовы, а мы іх. Бог іх ведае,

якяны гаварылі, толькіўвойдзе дахаты і крычыць: «Пекі курноі», то ледва дамысьліліся, што ёнкажа: «Палі печ!». Забіралі людзям хлеб, авёс, на фурманкі гналі, а некаторыя як паехалі, то і прапалі зь імі заўсім. От, кажуць, зДрыгі неякі Баран Мацей і Балдыка стары прапалі. А возьмуць дзяцей, пазасаджаюць шыямі за лаву, прыціснуць лаваю і падушаць. А старшыя паўцякалі да лесу, дзеўкі ўсе ў лесе сядзелі, бо ня можна было быць дома. Так, бывала, яны падыходзяць пад лес і крычаць:

Крыся, Марыся, жані валэ дадому, жані!

А як катора выйдзе зь лесу, тоўжо яеўхопяць і робяць, што хочуць зь ёю» [Federowski 1935:12]. Цікава, што падобныя легенды беларусы-палешукі складалі й пра туркаў.

Трапілі швэды і ў беларускія легенды пра «мерцяў-ведзьмакоў». Згодна зь легендай, занатаванай П.Шэйнам у вёсцы Лыскава, што на Берасьцейшчыне: «Каля вёскі ёсьць невялічкі лясок з курганамі, які сяляне завуць «акопы». Кажуць, штоў часе вайны паміжрасейцамі й швэдамі на акопах засталося шмат мерцьвякоў, якіх сяляне павінны былі пахаваць. Хаваючы аднаго забітага швэда, мужыкіўбачылі каштоўны сыгнэт. Пачалі здымаць, ня выйшла, таму пастанавілі адцяць таго пальца. Такім чынам завалодалі гэтым сыгнэтам. Але пасьля таго доўгаў вёску прыходзіў уночы бяспалы мярцьвяк, асабліваў тую хату, дзе знаходзіўся сыгнэт. Нічога ня зробіш, вымушаны былі сяляне той сыгнэт разам з пальцавай косткай пакласьці ў магілу» [Shein 1893:446]. У вёсцы Скварцы, што на Койданаўшчыне, людзі гукалі, «што ў швэдзкім кургане пахаваны швэд-жаўнер, які выразаў усю вёску. Каліяго забілі і пахавалі, забыліся пакласьці рукавіцу ў магілу. 3 таго часу швэд-мярцьвяк блукаеўночы па вёсцы ды шукае сваюрэч» [Duchyts 1993:26]. Матыў прэтэнзіі мерцяў на забраную ад іх маёмасьць ёсьць вельмі папулярны ў фальклёры беларусаў, украінцаў ды іншых эўрапейскіх народаў. Створаны народнай культурай, гэты забабон утрымліваў важную маральную норму: бараніў могілкі ад праяваў барбарызму.

Свае легенды маюць шмат якія «швэдзкія» могілкі й курганы Беларусі. Трапіла тэма чараўніцтва швэдаў і ў царкоўныя легенды. Згодна з адной зь іх пасьля пальбы швэдзкіх жаўнераў па абразу Маці Божай у вёсцы Валокі Барысаўскага павету ніхто зь сялянаў ня мог узяць абраз зь зямлі ў рукі. Толькі тады, калі векавы старац прысьніў, што

«толькі дзіця здолее гэта зрабіць [...] абраз паднялі зь зямлі» [Shein 1893:420],

Зразумела, абвінавачаньне швэдаў у чараўніцтве цягнула для апошніх змрочныя наступствы. Магілёўскі храніст піша, што ў 1709 годзе магілёўскія сяляне спалілі цела швэда-ведзьмара на ростанях [КМ:276].

Вобраз «швэда-чараўніка» цалкам адпавядаў народнай мэнтальнасьці. Для беларусаў «чужынец» заўсёды ўяўляў прыбыша зь іншага варожага сьвету. Ворагчужынец заўсёды ў народнай культуры выклікаў страх і асацыяваўся з пагрозай агрэсіі. Жорсткасьць швэдзкіх аддзелаў у Вялікую Паўночную вайну абумовіла ўзьнікненьне шматлікіх паданьняў пра нялюдзкае стаўленьне жаўнераў да насельніцтва. Часам гэтыя паданьні закраналі тэму чараўніцтва. Згодна зь легендай «Адкуль ў нас узяліся кнігаўкі» гэтую птушку, якая часта фігуруе ў чарадзейных казках, завезьлі ў Беларусь падчас вайны швэды: «Пры сустрэчы з чалавекам гэтая кнігаўка (іншая назва «каня») заўсёды гучна крычэла. Тады швэды йшлі на кліч птушак і мардавалі людзей. 1 цяпер кнігаўкі, якубачаць людзей, гучна крычаць» [LIP:69],

Апазыцыя «мы-яны» працавала адносна ўсіх суседзяў за выняткам палякаў, летувісаў ды ўкраінцаў, зь якімі беларусы мелі доўгую супольную гісторыю жыцьця. Чараўнікамі, напрыклад, лічыліся прадстаўнікі этнічных мяншыняў Вялікага Княства Л ітоўскага. У беларускіх замовах ад сурокаў фігуруе як шкадлівае «вока цыганскае, жыдоўскае, татарскае». Часам вобраз чараўніка «швэда» спалучаўся з вобразом чараўніка «татарына альбо турка» [Jelenska 1893:589-590],

Беларусы лічылі чараўнікамі расейцаў-«маскалёў» [Demidovich 1896:112], маскалёў-старавераў [Barszczeuski 1990:98], У беларускім фальклёры чорт выступае часьцей за ўсё ў вобразе «маскаля», «немца», «паніча». Важкую ролю ў вызначэньні чужынца-чараўніка выконвала незразумелая мова («гергатаньне») альбо асабістыя надзвычайныя здольнасьці.

Напрыклад, беларусы Падзьвіньня лічылі чараўнікамі сваіх суседзяўлатышоў. Бо, па-першае, яны гаварылі на незразумелай мове, па-другое, вельмі хутка і ўмела спраўлялі па Дзьвіне свае чоўны-«лайбы». Вяртаўшыся з Рыгі, беларусы звычайна апавядалі гісторыі пра дзіўных латышоў некаторыя вазілі нават да іх гасьцінца [Podbiarezki 1844:79-82],

Згодна з уяўленьнямі беларуса існавалі два асноўныя віды чараўніцтва: спадкаемны й набыты. Інакшая этнічнасьць, іншая прафэсія

(млынар, буднік) давалі падставы лічыць чалавека чараўніком. Беларусы ўважалі, што чараўніцтвагэта пераважна мужчынскі занятак [Nikiforovskii 1897:282-290]. Іншая мова, веравызнаньне, дзіўная зброя й форма жаўнераў швэдзкага войска (якое складалася ня толькі з швэдаў, але і зь фінаў, латышоў, эстонцаў, немцаў) лёгка стваралі вобраз чараўніка.

3.2.   Швэды ў рэлігійных легендах беларусаў

Есть образ мыслей н чувствованнй, есть тьма обычаев, повернй н прывычек, прннадлежавшнх нсключнтельно какому-ннбудь народу.

АЛЯКСАНДАР ПУШКІН

Вобраз швэдаў у царкоўных легендах беларусаў пачынае фармавацца ў раньнім Новым часе (сярэдзіна XVII-пачатак XVIII ст.). Адразу адзначым створаны народнай культурай вобраз швэда быў адмоўны. Шматлікія легенды апавядаюць пра «бязбожнасьць» швэдзкіх жаўнераў -«недаверкаў». Зьяўленьне гэтых легендаў вынік як аб’ектыўных, гэтак і суб’ектыўных прычынаў.

Па-першае, адзначым надзвычай складаную канфэсійную струкгуру беларускага насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага. Культуратворчы этнас ВКЛ ліцьвіны-беларусы быў падзелены ў той час на шэраг хрысьціянскіх веравызнаньняў. Паводле падлікаў дасьледнікаўу XVIII ст. пераважная бальшыня беларусаў (каля 75%) вызнавала ўніяцкую веру, каля 18%-рыма-каталіцтва, 6,5 праваслаўе, 1-1,6%пратэстанцтва [Turonak 1995:78]. Апрача беларусаў у местах жыхарылі жыды (да 20% агульнага насельніцтва), літоўскія татары (мусульмане), летувісы, палякі, немцы (каталікі й пратэстанты). Прыканцы XVII ст. на тэрыторыі Беларусі зьяўляецца папуляцыя расейцаў-стараабрадцаў, якія шукалі ў ВКЛ паратунку ад перасьледу ў Расеі. 3-за стракатасьці этнічнага складу насельніцтва Рэч Паспалітую ў Эўропе называлі «новым Бабілёнам» (Poloniae bene nova Babiloniae).

Апісаная канфэсійная структура беларускага насельніцтва азначае, што для пераважнай бальшыні нашых продкаў як швэдзкія, гэтак і расейскія войскі былі «чужынскія» з гледзішча веры. Зыходзячьі з гэтага, прынамсі, дзіўна выглядае меркаваньне некаторых сучасных беларускіх гісторыкаў, нібыта ў часе Вялікай Паўночнай вайны «бальшыня беларусаў у асноўным праваслаўных (?!), прыхільна (?!) сустрэлі расейскае войска і дапамагалі яму чым маглі ад прадуктаў харчаваньня да сумесных (?!) ваенных дзеяньняў» [GB 1998-1:213]. Зь іншага боку, для жаўнераў Карла XII (у асноўным лютэранаў) і жаўнераў Пятра I (у асноўным праваслаўных, а таксама мусульманаў, будыстаў) уніяцкія цэрквы й каталіцкія касьцёлы, да якіх належалі 93% ліцьвінаў-беларусаў, былі сьвятынямі іншай «чужой» веры. Як ужо гаварылася, швэдзкі бок меў кантакты з пратэстантамі ВКЛ, расейскі бок празь сьвятароў з праваслаўным насельніцтвам. Але гэта не перашкаджала швэдзкім ды расейскім жаўнерам рабаваць касьцёлы й цэрквы. He паталаніла таксама й праваслаўным цэрквам. Напрыклад, у Магілёве іх сьпярша абрабавалі швэды, а потым дашчэнту зруйнавалі расейцы. У 1714 г. беларускае праваслаўнае сьвятарства (архімандрыт Слуцкі Язэп Лапіцкі, прэсьвітар Тураўскі Лявон Салавевіч ды іншыя) жалілася канцлеру ВКЛ Каралю Радзівілу на вялікія кантрыбуцыі падчас Паўночнай вайны, якія зьбіралі як свае, ліцьвіны (Lituanis), так і браты па веры расейцы (Moschis), а таксама швэды (Suecis) [AS 1870-7:172-173], Шмат шкоды нарабілі жаўнеры-дэзэрціры. Расейскі жаўнер элітнага Праабражэнскага палка Ягор Лявонцьеў (Егор Леонтьев), які ўцёк у 1706 годзе з палка ў Полацку, па дарозе «покрал католйцкйй костел в местечке Бешанковічй» [PIBPV 1948-8-1:222],

Пра тое, што ў часе Вялікай Паўночнай вайны беларускае насельніцтва апынулася паміж «молатам і кавадлам», трапна сьведчыць народная прыказка: «Стуль маскалі, а сьсюль швяды, дзе пазбыцца з такой бяды». Пункт погляду адукаванай часткі ліцьвінскага грамадзтва на гэтую праблему выклаў 9 лістапада 1708 г. віцебскі лоўчы Міхал Біруля ды ягоная жонка Настасься ў заяве да Віцебскага гродзкага суду: «Каліў 1708 годзе Найясьнейшы кароль Ягамосьць Швэдзкі шоў з войскам празь Літву, вялікія рабункі чыніў абываталям ВКЛ, нават не спыняючыся перад Сьвятынямі Божымі. Калі генэрал швэдзкі Каніфэр (Gabriel Kanifer) выйшаў з Магілёва празь Віцебск, таксама разнастайныя кантрыбуцыі зь места на войска швэдзкае гвал-

тоўна ўзяў. Але потым з усходняга боку на Віцебскрасейцы, нейкія капітан Салаўёў ды маёр Шышкін з 5 сотнямі казакоў ды калмыкаў. 28 верасьня 1708 г. ранкам расейцы загадалі месьцічам пакінуць горад, даўшы толькі дзьве гадзіны на зборы. Потым запалілі места разам з цэрквамі й касьцёламі. Віцебск абрабавалі, ня толькі маёмасьць усялякую пахапаўшы, але да цела жыхароў распранаўшы бяз жаднае літасьці.

Сьвятыні Божыя Рымскія й Грэцкія, кляштары й манастыры, палацы й двары панскія абрабавалі й папалілі дашчэнту. Рэчы царкоўныя й мескія пабралі ўсе, рэшту спалілі. Люд паспаліты ледзь да лесу пасьпеўуцячы» [IUM 1888-18№21 190-194].

Цікава, іпто, калі ў тагачасных пісьмовых памятках зь іншых паветаў ВКЛ найперш апісваюцца злачынствы расейскага войска, у фальклёры беларусаў Магілёўшчыны й Віцебшчыны захаваўся толькі «швэдзкі» сюжэт. Чаму?

Каб адказаць на гэтае складанае пытаньне, недастаткова прыгадаць цэнзуру, якая панавала ў Расейскай імпэрыі й, натуральна, забараняла публікаваць творы антырасейскай скіраванасьці. Гэты фактар, на маю думку, ня быў вырашальным. Нагадаю, што пануючыя ў ВКЛ каталіцкая і ўніяцкая (грэка-каталіцкая) цэрквы сустракалі першы й другі прыход швэдаў (1655-1657,1702-1708) зь вялікай асьцярогай. Толькі коштам вялізарных высілкаў каталіцкае сьвятарства (абодвух абрадаў) дасягнула ў другой палове XVII ст. канчатковага кантролю над палітычнай элітай ВКЛ. Ліцьвінаў-«схізматыкаў» альбо «дызунітаў» (праваслаўных і пратэстантаў) тады пачыналі ўважаць варожым элемэнтам. Таму каталіцкая прапаганда абодвух абрадаў заўсёды мела моцны антышвэдзкі характар [Libiszowska 1957]. Акурат яна, выкарыстоўваючы фальклёрныя архетыпы, стварала адмоўны імідж «швэдаў-бязбожнікаў». Другі наход швэдаў у пачатку XVIII ст. успрымаўся каталіцкім і ўніяцкім клірам як пагроза існаваньню каталіцкага касьцёлу. Нягледзячы на посьпехі Контрарэфармацыі, на пачатку XVIII ст. у ВКЛ яшчэ існавалі 46 пратэстанцкіх парафіяў. Увесну 1708 г. у швэдзкім лягеры ў Радашкавічах з каталіцтва да лютэранства перайшло колькі шляхціцаў [Chodzka 1870:125]. Г эта азначала, што ў выпадку перамогі швэдаў ВКЛ маглі зноў ачоліць пратэстанты. Пагроза павароту да Рэфармацыі пры дапамозе палітычных захадаў сталася асноўнаю прычынай каталіцкай антьішвэдзкай прапаганды, якая хутка набыла папулярнасьць.

Праўдападобна, посьпеху гэткай прапаганды паспрыяла насьцярожанасьць беларускага простага люду да чужынцаў «іншай веры». Прыгадаем наступныя прыказкі: «Над туркі й татары няма горшай веры» [Federowski 1935-4№8324]. «Няма на сьвецегоршай веры надзлы туркі й татары» [Liatskii 1898:26], Адначасна ў дачыненьні да «сваіх», беларускіх, татараў бытавалазусім іншая прыказка: «Татары -добрыя гаспадары».

У былым Ваўкавыскім павеце была занатаваная прыказка: «А стуль Туркі, а сьсюль Швэды, недзе дзецца зь вялікай бяды». Як бачым, знак роўнасьці паміж туркамі й швэдамі (памылковы з гледзішча сапраўднай гісторыі) адпавядаў народнай лёгіцы. Г этыя ўяўленьні падсілкоўвалі дзеяньні швэдзкіх аддзелаў за часоў Малой і Вялікай Паўночных войнаў. Вядома, што ў 1655-1656 гт., калі швэдзкія аддзелы акупавалі Браслаўскі павет і Берасьце, яны наклалі вялікія кантрыбуцыі перадусім на каталіцкія і ўніяцкія кляштары й касьцёлы [Tkachou 1994:198]. У 1848 годзе наваградзкі ксёндз Міхал Г амаліцкі перадаў гісторыку Яўстаху Тышкевічу швэдзкі ўнівэрсал 1706 г. Загад, пісаны на лаціне, абавязваў усе каталіцкія парафіі Наваградзкага ваяводзтва прывезьці ў Жалудок, дзе месьціўся галоўны швэдзкі лягер, «правіянт і кантрыбуцыю грашыма» («proviantum etpeccuniam»), Выдаў загад у сакавіку 1706 г. швэдзкі кашталян Наваградку Аксэль Спэнс (Axel Spens, 1681-1745), абэрлейтэнант Упляндзкага зьвязу вершнікаў (Upplands kavalleri) [Tyszkiewicz 1846-1:241],

Пра характар швэдзкіх кантрыбуцыяў з уніяцкай царквы сьведчыць сьвяточная рыза грэка-каталіцкага мітрапаліта Юр’я Вініцкага (пачатак XVIII ст.), якая захоўваецца сёньня ў зборах музэю Каралеўскага палацу Стакгольму (Kungliga Slottet). Цікавыя зьвесткі пра швэдзкае стаўленьне да каталіцкага касьцёлу ВКЛ пакінуў у сваім дзёньніку беспасярэдні ўдзельнік падзеяў, сябра Трыбуналу Менскага ваяводзтва, беларускі шляхціц-пратэстант Аляксандар Мацкевіч. Згодна зь ягонымі нататкамі падчас побыту швэдаў у Вільні: «адзін капітан швэдзкі аднойчы запатрабаваў у віленскіх езуітаў кантрыбуцыі сенам. Айцец рэктар запытаў, ці мае капітан паперы ад палкоўніка Карла Дзюкера (Carl Gustaf Düker, 1663—1732), швэдзкага кашталяна Вільні. У адказ швэдзкі капітан закрычаў: «Ах ты, сабака, рашыў афіцэра экзаменаваць!Ятабе на паперы павінен загады прыносіць...» Спужаўшыся, езуіты адразу пабеглі да Карла Дзюкера. Адзначым,

што паміж швэдамі таксама людзі добрыя былі. Дзюкер з павагаю нашых прыняў і загадаў аднаму з афіцэраў капітана таго супакоіць... Але праз колькі дзён загадалі швэды Віленскай акадэміі даць на войска 5 000 злотых ... Дарэмна мніхі хадзілі да лягеру Караля Швэдзкага, просячы літасьці. Дэлегацыю навапі не дапусьцілі да караля» [Tyszkiewicz 1846-1:238]. Цікава, што ў благім стаўленьні да касьцёлу Мацкевіч вінаваціў ня толькі швэдаў, але й каталіцкую частку ліцьвінскай шляхты зь ліку хаўрусьнікаў Карла XII: «.Ведаем добра пра эксцэсы швэдзкія ня толькі ў Кароне (Польскай. Аўт./ але іўВКЛ: як сакрамэнты нішчылі, абразы сьвятыя тапталі, з касьцёлаў аздобу зьдзіралі. Але што вінаваць толькі швэдаў?! Тыя самыя нашыя каталікі былі ўдзельнікамі ўсіх падзеяў, праўду людзі кажуць, што разам са швэдаміў лягеры срэбра касьцельнае дзялілі» [Тамсама].

Калі абвінавачаньні швэдаў у жорсткіх кантрыбуцыях касьцёлаў і цэркваў адпавядаюць рэчаіснасьці, дык іншыя абвінавачаньні ёсьць хутчэй вынікам каталіцкай прапаганды ды цёмных забабонаў. Маем на ўвазе быццам швэды «стралялі ў сьвяпіыя абразы», «хадзілі з сабакамі па цэрквах», «пілі з касьцельных келіхаў», «ставілі коніўхрамах» і г.д. 3 аднаго боку, байкі пра такія паводзіны швэдаў былі вельмі характэрныя для антышвэдзкай прапаганды, а потым замацаваліся ў фальклёры (ці наадварот? Аўт.). Зь іншага боку, сьведчаньняў гэтага кшталту няма ў верагодных гістарычных крыніцах.

Антышвэдзкая прапаганда актыўна выкарыстоўвала згаданыя сюжэты. Да прыкладу, прыгадаем антышвэдзкую прапаганду расейцаў на Украіне. Канцылярыя Пятра I сьвядома прадукавала міты іпто да беларускіх падзеяў. Нібыта Карл XII змушаў праваслаўныя цэрквы ВКЛ перайсьці ў лютэранства альбо ўніяцтва (?!. Аўт.): «Король Шведскйй [...] от веры православной й церквей хрйстйанскйх отлучйть [хотел], обрагцая оныя в кйрхй свой Лютеранскйе й Унйяцкйя (?!. — Аўт.), как он [...] в велйком княжествеЛйтовском чйнйл й церквй православные грабйть й осквернять допуіцал» [PIBPV 19488-1: №2816]. Згодна з расейскімі крыніцамі швэды ў Магілёве «во время службы Божйей с собакамй ходйлй [...] что найсвяіціцее всего й ужаснее в церквй соборной Могйлевской святейшйй сакрамент тела Хрйстова на землю выброся й оный потйр похйтя, вйно йз оного пйлй [...] в одной церквйлошадей поставйлй...» [PIBPV 1948-8-1: №2816,2771],

Падкрэсьлім, што гэткія сьведчаньні адсутнічаюць у Хроніцы Магілёва ды іншых беларускіх крыніцах, якія наагул цяжка абвінаваціць у сымпатыі да швэдаў. Такім чынам, расейцы ў сваёй прапагандзе выкарыстоўвалі папулярныя ў народным хрысьціянстве забабоны. Красьці царкоўны посуд, піць віно з касьцельнага келіха, заходзіць у храм з сабакам альбо заяжджаць на кані -усё гэта адпавядала пашыраным у тагачаснай эўрапейскай народнай культуры стэрэатыпам «блюзьнерства». Зьвесткі пра такія паводзіны чужынцаў сустракаюцца ў фальклёры шэрагу народаў, хоць пік іх пашырэньня прыпадае начасы вялікіх войнаў XVII-XVIII стст.

Адной з распаўсюджаных тэмаў у царкоўных легендах беларусаў ёсьць разбурэньне швэдамі каталіцкіх храмаў. Адзначым, што бальшыня падобньіх зьвестак, частка якіх пасьпяхова перайшла з фальклёру да навуковай літаратуры, не адпавядае сапраўднасьці. Да прыкладу, Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі ў артыкуле пра гісторыю Бярозы Картускай сьцьвярджае, што «у часе Паўночнай вайны 1700-1721 гг. швэдзкіявойскіразбурылі горад, разрабавалі кляштар» [1997-4:170], Насамрэч ані места, ані кляштар швэды не разбуралі, ды зрэшты й не маглі гэта зрабіць, бо Бяроза Картуская належала адданым хаўрусьнікам швэдаў Сапегам. Гэтая тэза цалкам адпавядае швэдзкім крыніцам: «18 красавіка 1706 г. войскі Ягамосьці Караля прыйшлі ў Бярозу Картускую, якая ёсьць найзамажнейшым маёнткам сям ’і Сапегаў. Тут яго Каралеўская Вялікасьць наведаў славуты картэзіянскі кляштар і адпачыў адзін дзень» [Adlerfeldt 1740-2:222], Насамрэч цяпер няісны кляштар, выгляд якога захавала адна з гравюраў Напалеона Орды, быў зачынены расейскімі ўладамі й разбураны жаўнерамі ў 1866годзе [Jarashevich 1997:171],

Зь легенды вынікае, што швэды разбурылі ўніяцкую царкву ў мястэчку Дрысьвяты. Зноў «народнае паданьне прыпісала швэдам чужыя грахі», бо згодна зь інвэнтаром Браслаўскага павету (1783) царква захоўвалася ў добрым стане [Tserashchatava, Jarashevich 1994:8992], Супярэчыць фактам легенда пра тое, што швэды разбурылі ў Горадні ў 1706 годзе Калоскую ўніяцкую царкву, францішканскі касьцёл у Пінску ды іншыя храмы. Ува ўсіх выпадках народная фантазія будавала собскую рэчаіснасьць, якая часьцей за ўсё не адпавядала фактам. Напрьіклад, жыхары вёсю Камаі (Пастаўскі павет) наступным чынам тлумачылі паходжаньне гарматных ядраў у мурох касьцёлу: маўляў, гэта ядры швэдзкіх гарматаў, якія ў часе войнаў білі па касьцёле [Jarashevich

56. Кляштар картэзіянаў у Бярозе Картускай. Малюнак Напалеона Орды.

1997-4:39]. Насамрэч гарматныя ядры ў муры Камайскага касьцёлу ўмуравалі пасьля Малой Паўночнай вайны на загад уладальніка вёскі Пятра Рудоміны-Дусяцкага [Tkachev 1987:213]. Сюжэты празруйнаваньне швэдамі храмаў былі нагэтулькі папулярныя ў фальклёры, што лучылі і ў беларускую літаратуру. Г эткую фабулу мае й «швэдзкі твор» Каруся Каганца «Вітаўка» (1902).

Са швэдамі зьвязана заснаваньне ў 1719 г. Сураскага Дабравепічанскага манастыра (сёньня Заходняя Браншчына, Расея). Ен пабудаваны праваслаўным шляхціцам Аланасам Есімантоўскім як знак удзячнасьці «за ўратаваньне ад швэдаўу Нясьвіжы, у 1706 годзе». Гэты факт сапраўды меў месца [Chernigovskaya Letopis:92].

Згодна зь іншай легендай з прыходам швэдаў у 1708 годзе «заміраточыў» абраз, які належаў старадубскаму месьцічу Цімоху Дульскаму, які даў слова пабудаваць для гэтага абразу царкву. «Швэдзкая» ікона Божай Маці дагэтуль захоўваецца ў царкве Міколы Цудатворцы ў вёсцы Балыкіна (сёньня Заходняя Браншчына, Расея).

Найпапулярнейшым сюжэтам беларускіх царкоўных легендаў пра швэдаў ёсьць пальба швэдзкіх жаўнераў па абразох. Дарма што сюжэту бракуе рацыянальнага тлумачэньня, ён зрабіўся вельмі вядомым у беларускім фальклёры. Прычынаў шмат. Па-першае, вядома, што лютэ-

ранства адкідае культ абразоў як стодапаклонства. Па-другое, сюжэт пальбы «чужынцаў» па абразох наагул для беларускага, расейскага ды ўкраінскага фальклёру. Да пашырэньня плётак спрычыніліся, відаць, і сьвятары. У 1872 годзе ў Валожыне занагаванае паданьне, нібьгга ў 1709 г., калі «швэды па дарозе назад (?!. Аўт.) праходзілі праз Валожын [...] яныўварвалісяў царкву [...] і паставіліўёй коні. Некаторыяз швэдзкіх жаўнераў пачалі былі страляць у абраз Сьвятой Параскевы [...] і за тое [...] асьлеплі. Усьледза швэдаміпрыйшоўаддзелрасейцаў, азьім іх сам расейскі цар Пётар Вялікі. Ен асабіста агледзеў пабітую непрыяцелем царкву» [LIP№313]. Згодна з паданьнем, запісаныму 1879 годзе ў м.Клецак, «швэды ў часе вайны з расейцамі занялі Клецак і падчас побыту ў месьце трымалі свае коніў Пакроўскай царкве. За гэта яны былі пакараныя Богам. Незмаглі вывесьці конізцарквы ды выйсьці самі іўсезагінуліадрасейскага войска» [ОСМЕ 1879-3:129-131].

Узгаданая апазыцыя «пальба ў абраз сьлепата» мае вельмі старыя карані ў фальклёры беларусаў ды іншых славянскіх народаў. PaHeil замест швэдаў у гэткіх легендах фігуравалі татары, туркі ды іншыя «чужынцы». Сярод беларусаў і ўкраінцаў Падляшша ў свой час моцна шанаваўся цудатворны абраз Холмскай Божай Маці (сёньня м.Хельм, Польшча). Як падае легенда, у 1261 годзе ў часе мангольскай навалы хана Бурундая татары стралялі ў абраз. Ад гэтага яны ўсе нібыта асьлеплі, а места захавала свабоду. За доказ цуцу сьвятары дагэтуль паказваюць сьляды ад стрэлаў на правай руцэ Божай Маці. Паводле расейскай легенды праціўнікі Ноўгараду суздальцы асьлеплі ў 1169 годзе, калі стралялі ў абароньніцу места, брамную ікону Божай Маці. Дармаштошвэдзкі генэрал Якуб Дэ ла Гарды (Jakob De la Gardie, 15831652) y часе швэдзкай акупацыі Ноўгарадзкай зямлі дапамагаў праваслаўным парафіям [Tolstikov 2002], у легендзе пра Ціхвінскую Божую Маці ён выступае як галоўны вораг праваслаўя. Швэды, стрэліўшы ў Ціхвінскі абраз, сьлепнуць і даюць лататы.

Ува ўкраінскай легендзе абраз Богаяўленскай царквы Нежына абараніў у 1709 годзе места ад швэдаў. Ікона атрымала народны назоў «Швэдзкі Мікола» й дужа шанавалася ўкраінцамі й беларусамі Севершчыны. Згодна з пазьнейшым надпісам на іконе «свей (швэды. Аўт.) дерзнуша ударнть no йконе копьямй (?!. — Аўт.), внезапно всі слепотою поражены быша». Там жа ў царкве наведнікам паказвалі вялізную «швэдзкую бомбу» [Berezhkov 1909:12].

У XIX ст. гэты самы сюжэт быў адаптаваны для новых чужынцаў. Г аворка йдзе пра французаў, якія ў 1812 г. двойчы прайшлі па Беларусі. Як бачна зь легенды, занатаванай у Марынай Горцы, «калі францускія жаўнеры прыйшліў мястэчка, яны страляліў абраз Божай Маці, за што па волі Богаўсе асьлеплі» [Vitsbich 1956:81].

Дзякуючы гэткім сюжэтам у народнай культуры мацавалася апазыцыя «свае-чужыя». Свойскі, тутэйшы абраз бараніў ад чужых і адначасова лячыў сваіх. Абраз, які цудоўна выратаваў калісьці ад ворага, рабіўся цудадзейным, а парафія-ўладальніца гэтага абразу заможнай. Акурат таму легенды пра цудатворныя «татарскія, швэдзкія, францускія» абразы набывалі папулярнасьць. Рабілася гэта, відаць, не без удзелу мясцовых сьвятароў. Хто быў ініцыятарам стварэньня новай легенды народ альбо сьвятар, сказаць цяжка.

Трохі апрычона выглядае запісаная прыканцы XIX ст. легенда «Пра царквуў вёсцы Валокі» (Барысаўскі павет). Згодна з казачнікам Данілам Тубыльцам, калі «Швэды ці нейкія Туркі прыйшлі да вёскі, увесь народ схаваўся ў царкве. Калі швэды рынуліся ў царкву, то ўбачылі, што ўвесь люд зь сьлязьмі на вачох на каленях моліцца. Тады князь Швэдзкі ды іншыя недаверкі пачалі страляцьу абраз, але нейкая нябачная сіла адкінула паганцаў назад ды раскідала ля царквы. Тыя ж зь іх, хто страляўу абраз, асьлеплі. А сам князь Швэдзкі тут ля самой царквы перакульнуўся ў камень, які дагэтуль завецца «Князь-камень, альбо Швэдзкікнязь» [Shein 1893 №232], Зноў мы сустракаем народнае атаесамленьне «швэдаў» зь іншымі чужынцамі-«туркамі». Апрача гэтага, на традыцыйны фальклёрны сюжэт накладаецца іншы, ня менш традыцыйны. Як вядома, абяртаньне ў камень за нейкія грахі (працу ў Вялікдзень) ёсьць вельмі пашыранай у беларусаў легендай (Mialeshka 1929). Цікава, што вялізарны «Князь-камень» альбо «Швэдзкі князь» захаваўся дагэтуль і зьяўляецца сёньня нацыянальным помнікам прыроды Рэспублікі Беларусі [Lyaukou 1992:142-143].

На тле адмоўнага вобразу швэдаў у царкоўных легендах беларусаў унікальнай выглядае магілёўская легенда «Конь караля Швэдзкага», згодна зь якой Карл XII быў абароньнікам праваслаўнага культу абразоў.

Адным словам, беларускія царкоўныя легенды пра швэдаў кідаюць больш сьвятла на асаблівасьці нашага фальклёру, чымся на рэальную постаць «швэда».

3.3.   Швэдзкія скарбы й курганы

Над берагам павольнай Лані, стагодні сон снуе стары курган... Там прэюць косьці сьмелых Швэдаў, а побач іх ляжыць Маскаль.

СЬВЯТАСЛАЎ КОЎШ

У дасавецкі час Беларусь займала адно зь першых месцаў ува Усходняй Эўропе па колькасьці курганоў. Толькі ў 1876 годзе ў Менскай губэрні згодна зь зьвесткамі статыстычнай управы налічвалася каля 1 000 гарадзішчаў і 30 000 курганоў [Minskiye Gubemskiye Vedomosti 1876:51-52]!

Беларусы называлі й называюць гэтыя курганы «швэдзкія», «францускія», «паганскія», «казацкія», «татарскія» альбо «валатоўкі» [Ser­geeva 1988].

Чаму шмат курганоў завуцца «швэдзкімі». Адкуль такая папулярнасьць? Адказ на гэтае пытаньне ня просты.

3 аднаго боку, назоў «швэдзкія» паказвае на беспасярэднюю сувязь з падзеямі Вялікай Паўночнай вайны. Зь іншага боку, сучасная беларуская археалёгія давяла, што ўсе «швэдзкія» курганы насамрэч ёсьць славянскімі й балцкімі пахаваньнямі часоў сярэднявечча. Паўстае пытаньне, чаму тады магілы сваіх далёкіх продкаў беларусы назвалі «швэдзкія»?

Першы, хто паспрабаваў вырашыць гэтую складаную праблему, быў гісторык і этноляг Яўстах Тышкевіч: «Бальшыню курганоў тутэйшыя сяляне завуць «швэдзкімі», як і амальусе старыя акопы нашага краю. Справа ў тым, што з пачаткам апошняй інвазіі швэдзкайлюд просты пахаваўся палясох і ня бачыў, што швэды ды расеііцы выраблялі. Па вайне, вярнуўшыся дахаты, убачылі шмат сьвежых могілак ды акопаў. Пачалі плесьці пра іх байкі, ды нарэшце самі далі ім веры» [Tyszkiewicz 1842:2], Сапраўды, у часе Вялікай Паўночнай вайны сяляне хаваліся ў лясох. Да прыкладу, на пачатку XIX ст. на Палесьсі пасьля вялікай сушы паляўнічыя натрапілі на невядомую выспу сярод дрыгвы. На ёй былі рэшткі зямлянак, вялікі звон, які ўрос у дрэва. Тутэйшыя палешукі патлумачылі, што 100 гадоў таму, у часе

«швэдзкай вайны тутака хаваліся іхныя дзяды. Неспадзеўкі пайшлі дажджы, людзі ўцяклі, пакінуўшы шмат маёмасьці» [Kotliarchuk 1999:189-190],

Пры гэтым яшчэ ў XIX ст. існавалі сапраўдныя швэдзкія курганы. Як сьведчыў Я.Тышкевіч, «што да сапраўдных швэдзкіх курганоў, дыкя разрыўколькіўмясцохбылыхбігпваў» [Tyszkiewicz 1842:2],

Цікава іншае. Чаму ў Беларусі безьліч «швэдзкіх» курганоў, але зусім нямашака курганоў «рускіх»? Рэч у тым, што «русінамі», «людзьмі рускай веры» лічылі сябе самі беларусы (ды ўкраінцы) праваслаўнай і ўніяцкай веры. Расейцаў («русскнх») просты люд да пачатку XX ст. зазвычай зваў «маскалямі». Няма дзіва, што нават вялізны брацкі курган на месцы Палтаўскай бітвы, у якім расейцы пахавалі сваіх жаўнераў, тамтэйшыя ўкраінскія сяляне клічуць «Швэдзкая гара». Гэта нягледзячы на надпіс на расейскай мове.

Варта падкрэсьліць, што з кожным «швэдзкім» курганом альбо групай такіх курганоў у беларусаў часта зьвязана асобнае паданьне. Так, у 1878 годзе сяляне в.Даросын (Слуцкі павет) апавядалі, «што на швэдзкім кургане «Княжа магіла» да апошняга часу стаяла старое дрэва, на яком былі замацаваны драўляная стрэльба й драўляная шабля. Гэта знак таго, што тут быў пахаваны «швэдзкі князь», што загінуўу часе вайны змаскалямі» [ОСМЕ: 1879-111:98], Каля в.Сакі (Падляшша) ёсьць «швэдзкі» курган. Людзі гукалі, што тут быў «забіты і пахаваны швэдзкі палкоўнік, а зь ім залаты пас, меч і грошы» [LIP: 320],

Увосень 1708 г. войска Карла XII прайшло праз Імглінскі павет (сёньня заходняя Браншчына). Адгэтуль шэраг курганоў пачалі называць «швэдзкімі». Беларускі этноляг Марыя Косіч лічыць, што ля вёскі Расуха існавалі акопы пад назовам «Гарадок». На пытаньне, скуль яны паходзяць, сяляне адказвалі: «Ета швэд шоў тут ваявалі яны». Тутэйшыя ліцьвіны-беларусы верылі, што «на Гарадку швэды схавалі безьліч скарбаў» [Kosich 1902:4],

Гісторыі пра скарбы ў швэдзкіх курганох узьнікаюць ужо за часоў Вялікай Паўночнай вайны. Гэтаму спрыялі бясконцыя рэквізыцыі «на войска швэдзкае», якія жаўнеры Карла XII зьбіралі па ўсім ВКЛ. Кантрыбуцыі вялікім цяжарам накладаліся на месьцічаў, шляхту й сьвятароў. Да прыкладу, з «царкоўнага срэбра» Магілёва «швэды біліўтабары манэту» [КМ:274]. На швэдзкі загад кожны каталіцкі касьцёл і

кляштар мусіў даваць пэўную суму грошай на швэдзкае войска [Tyszkiewicz 1846-11:241], Ужо адразу пасьля зыходу швэдаў зь Беларусі «хеўры з тутэйшай шляхты й сялянаў бадзяліся па мясьцінах швэдзкіх сутычак, шукаючы каштоўнасьці й скарбы» [КМ: 276].

Няма дзіва, што пагалоскі пра нібыта вялізныя багацьці швэдаў ды схаваныя імі скарбы хутка пашырыліся сярод беларусаў. Бальшыня гэтых паданьняў паходзіць якраз з Магілёўшчыны асноўнага тэатру вайсковых дзеяньняў у Беларусі. Згодна з паданьнем пасьля Лясной «швэды скінулі ў Рудні сваю вайсковую зброю ў балота [...] а начальнікі швэдзкія кінуліся даракі Сож ды закапалі там пад сасновым крыжам (!) кучузолата й срэбра...» [LIP:311 ]. У1872 годзе сяляневёскі Старыя Юркавічы на Магілёўшчыне (сёньня Заходняя Браншчына) распавядалі настаўніку А.Піневічу, што ўва ўрочышчы Селішча іх продкі знаходзілі швэдзкія скарбы, якія швэды зарылі, калі атрымалі паразу ў бітве ля ракі Цата [LIP:545].

Забытае сёньня паданьне паходзіць зь вёскі Новы сад (Койданаўшчына). Яно кажа пра схаваныя ад швэдаў (!) скарбы. На вясковым гарадзішчы яшчэ ў другой палове XIX ст. існавала вялізная яма «калодзеж». Сяляне апавядалі, «што калісьціў тым калодзежы была вада, а сам ён быў каменны, накшталт цыстэрны. Алеў часы нашэсьця швэдаў пані, якая жыла тут у замку, не пажадала аддаваць багацьце швэдам. Усе свае скарбы яна паклала ў скрыню ды кінула іх у калодзеж. А за скрыняю й сама скакнула туды, каб ня здацца швэдам. Замак швэды разбурылі. Цэглу замкавую потым выкарысталі на аднаўленьне зборуўКойданаве» [Vasileva 1879:18].

Паводле ўнівэрсальнай фальклёрнай мадэлі, усе швэдзкія скарбы лічыліся «заклятымі». Да «заклятых скарбаў», напрыклад, належалі скарбы швэдзкага пахаваньня ля вёскі Таракані (Кобрыншчына), на якім «у вялікую суботу ад зьмярканьня да поўначы штогод зьяўляліся агняныя языкі. Гэтыя языкіўвесь час зьмяняюць свой колер і бываюць то белымі, то чырвонымі, то сінімі²⁷. Гэта ёсьць ня што іншае, як закапаныя тут швэдамі грошы, якія перасушваюцца па закляцьці ў вялікую суботу. Узяць грошы няцяжка: варта толькі, не шануючы памяці пахаваных тут людзей, разрыць могілкі ды раскідаць ко-

²⁷ Згодна з народнымі забабонамі белы колер азначаў схаванае срэбра, чырвоны — золата, сіні каштоўныя камяні.

57. Рэчы з пахаваньня швэдзкага жаўнера («швэдзкай магілы») часоў Вялікай Паўночнай вайны. XIXcm. Раскопкі Я. Тышкевіча ля Лагойску.

сьці»²* [LIP:735], Беларусы лічылі, што «заклятыя скарбы» ніколі не прыносяць шчасьця. Бяда таму, хто трапіў на скарб на собскае зычэньне. Чакае яго горкая доля. Ня зможа ён перадаць набытую спадчыну нашчадкам і сам хутка згіне. Толькі зрэдку «заклятыя скарбы» самі хочуць аслабаніцца і дзеля чаго шукаюць «выбарнага чалавека», які мусіць сасьніць прарочы сон [Nikiforovskii 1897 № 2305].

Гэтае стаўленьне добра адлюстроўвае наступнае паданьне: «Дзед карчаваў корча ды выкапаў гаршчок з золатам, ды плача.

Чаго ты, дзедку, плачаш?

-Ясьмерць сваю выкапаў» [ЫР:737].

Забабон гэты граў вялікую ролю ў народнай маралі, ахоўваючы старыя могілкі ад угнюшаньня. Але часам прага грошай была мацнейшая за забароны. Да прыкладу, чуткі пра «бочку золата», якую павадкам вывернула з-пад швэдзкага кургану, прывялі да пошукаў швэдзкіх

²⁸ «Вялікая субота» конадзень Вялікадня.

скарбаў у вёсцы Расуха (Імглінскі павет). У 1856 годзе сяляне, узброіўшыся гострымі шыпамі, разрылі швэдзкі курган. Пан Гарасім Сілевіч мусіў даць дазвол, бо спыніць натоўп было немагчыма [Kosich 1902:4— 6], Згодна з паданьнем у часы Вялікай Паўночнай вайны ля вёскі Відзюны швэды схавалі свой вайсковы арсэнал. Паверыўшы гэтай легендзе, тутэйшы пан Котвіч у сярэдзіне XIX ст. пачаў сур’ёзныя раскопкі²⁹. Хадзілі чуткі, што пан нават меў старасьвецкаю швэдзкую мапу. Але дарэмна, нічога не знайшоў [Ustsimenka 1997:43].

У 1858 годзе на загад мясцовага пана сяляне вёскі Дубавіцы (Магілёўшчына) разрылі адзін «швэдзкі» курган на месцы былой бітвы, але нічога не знайшлі [LIP:319]. «Швэдзкі» курган ля вёскі Кайкова (Меншчына) разрыў у 1862 годзе ўладальнік маёнтку Анаполь князь Радзівіл, але ці знайшоў нешта невядома [Minskiye Gubemskiye Vedomosti 1879: 9], У 1860 годзе «швэдзкі» курган ля вёскі Пятроўшчына (Меншчына) разрыў камандзір расейскага гусарскага палка, але ізноў невядома, ці пасьпяхова [Minskiye Gubemskiye Vedomosti 1879:5], У 1865 годзе два «швэдзкія» курганы былі разрытыя лекарам Анацэвіча ля вёскі Каночыц (Меншчына). Зноў пра вынікі нічога невядома.

Зрэшты, зусім нядаўна, у 1998 годзе, побач з вёскай Расухай (радзіма пісьменьніцы й этнолята Марыі Косіч), у вёсцы Алёнаўка невядомыя разбурылі колькі «швэдзкіх» курганоў. Стыхійныя пошукі швэдзкіх скарбаў, якія пачаліся ў 1708 годзе, не перапыняюцца дагэтуль!

Вобраз шукальнікаў увайшоў у беларускую літаратуру. Ён вымаляваны ў апавяданьні Вацлава Ластоўскага «Вясковыя археолягі» (1924). Эліза Ажэшка ў рамане «Над Нёманам» (1887) вывела вобраз адукаванага шляхціца, студэнта-археоляга, які ўвесь час займаецца пошукамі швэдзкіх скарбаў.

Першыя пазытыўныя вынікі ў справе раскопак швэдзкіх курганоў зьявіліся тады, калі за яе ўзяліся прафэсіяналы. У 1842-1860 гг. Я.Тышкевіч і А.Кіркор разрылі каля 200 швэдзкіх курганоў на Лагойшчыне ды ля Галоўчына, дзе ў чэрвені 1708 г. паміж швэдамі й расейцамі адбыліся цяжкія баі. Было знойдзена шмат швэдзкай зброі, асабістыя рэчы (гузікі, сыгнэты, бляшкі, посуд). У адным з курганоў Я. Тышкевіч знайшоў швэдзкі лютэранскі крыж з надпісам, бляшку з швэдзкім гер-

²⁹ 3 роду Котвічаў паходзіць выдатны польска-беларускі ўсходазнаўца Ўладзіслаў Котвіч (1872-1944), аўтар адной зь першых граматыкаў калмыцкай мовы.

бам-«лявом» [Tyszkiewicz 1842:7,53]. На жаль, да сёньня гэта адзіныя буйныя вынікі дасьледаваньня праўдзівых швэдзкіх пахаваньняў у Беларусі.

Маштабнасьць вайсковай прысутнасьці Швэцыі ў Беларусі пацьвярджаюць шматлікія знаходкі манэтаў. У 1844 годзе ў Крэве на вуліцы Смургонскай знойдзены скарб, у складзе якога меліся 684 манэты, у тым ліку швэдзкія соліды каралеўны Крысьціны. Яшчэ такі скарб (62 швэдзкія манэты) быў знойдзены ў Ашмянах. У дваццатыя гады XX ст. на швэдзкіх могілках ля Чачэрску сяляне мэтанакіравана шукалі й знаходзілі«швэдзкіясрэбныягрошы»[ОапгЬуп 1927:60].У 1958годзеўвёсцы Сьвірыдовічы знойдзены вялікі скарб з 1536 манэтаў, схаваны ў гліняным збане і абгорнуты грубым палатном. Сярод манэтаў частка паходзіць з швэдзкіх правінцыяў Усходняй Балтыкі часоў Густава II Адольфа й Крысьціны. Увесну 1970 г. ля вёскі Рамянкі (Ашмянскі павет) сяляне знайшлі скарб часоў Малой Паўночнай вайны 1655-1660 гг. Бальшыню скарбу складалі манэты Карла X, бітыя швэдамі ў вайсковым табары, магчыма, на абшарах Беларусі, на варштатах Кракаўскага манэтнага двара, які швэды захапілі ў 1650 годзе. Толькі ў 1974 годзе рэшткі скарбу (175 манэтаў) трапілі да навукоўцаў [Kolabava 1975:42-45]. У часе археалягічных раскопак гарадзішча вёскі Навасёлкі (Зэльвеншчына) у 1992 годзе знойдзены швэдзкія рыскія соліды Густава II Адольфа й Крысьціны таксама важны паказьнік прьісутнасьці швэдаў за часоў Вя лікай Паўночнай вайны ды швэдзкі эрэ, біты ў Швэцыі ў 1696 годзе.

Відаць, колькасьць знаходак была вялікая, бо ў XIX ст. сярод беларускай шляхты й сьвятарства швэдзкая манэта лічылася добрым падарункам пры адведзінах Балтыкі [AS 1912-14:135].

Папулярнасьць тэмы швэдзкіх скарбаў у беларускай вусна-паэтычнай творчасьці спарадзілі рэальныя падзеі Вялікай Паўночнай вайны. Але створаны народнай кулыурай вобраз гарманійна адпавядаў тагачаснаму беларускага сьветапогляду.

3.4.   Карл XII у народнай культуры беларусаў

3                                 дзедаў да ўнукаў

3                                 бацькоў на дзяцей Ланцугом пляцецца Што было даўней.

ЯНКА КУПАЛА

Як вядома, у часе Вялікай Паўночнай вайны Карл XII наведаў шэраг гарадоў, мястэчак і вёсак Беларусі, сустракаўся з прадстаўнікамі беларускай шляхты, сьвятарамі, месьцічамі, звычайнымі сялянамі. Паступова ў народнай культуры беларусаў ствараўся вобраз магутнага ўладара, адлюстраваны ў шматлікіх паданьнях і легендах, а таксама тапаніміцы.

Між тым, гэтая тэма дагэтуль была па-за ўвагай беларускіх дасьледнікаў. Нават акадэмічнае выданьне беларускага фальклёру не змяшчае ніводнага паданьня пра Карла XII, успамінаючы швэдзкага караля ўскосна, у сувязі з багата прадстаўленымі паданьнямі пра Пятра I [LIP: №303-307,312-313].

Тлумачыць гэткую нястачу трэба хіба ідэалягічнымі прычынамі, ціскам палітыкі на навуку за савецкіх часоў. Ведама, ня ўсе паданьні, іншыя помнікі народнай творчасьці пра Карла XII цалкам праўдзівыя. Але гісторык не павінен зь непавагай ставіцца да фальклёрных крыніцаў.

Абмяркоўваючы паданьні пра Карла XII, па-першае, адзначу адбітае ў іх уяўленьне пра каралеўскую ўладу як гаранту справядлівасьці, абароны ад крыўды й гвалту. Гэткія матывы добра адлюстраваныя ў творы «Конік караля швэдзкага» з унікальнага цыкла магілёўскіх легендаў:

«Швэды, заняўшы Магілёў, манастыр Буйніцкі зруйнавалі, манахаў зрабавалі, разагналі, а царкву старадаўную Ўсьпеньня Багародзіцы разабралі, зь яе дошак парабіўшы кладкі па ямках.

Аднагоразу Кароль швэдзкі, аглядаючы войска й фарпосты, ехаў цераз такую кладку. Раптам конь каралеўскі спыніўся, ня хочучы ехаць далей і надзьмухаючы храпы. Моцна зьдзівіўшыся, Кароль за-

гадаў перагарнуць гэтыя дошкі, і пабачыў на першай выяву Збаўцы, а на другой Багародзіцы. Гэтыя дошкі-абразы, ведама, былі з Буйніцкага манастыра. Загадаў тады Кароль гэтыя абразы далікатна ў бок адкласьці, і адразу конік ягоны пайшоў па кладцы. Пабачыўшы гэта, Кароль пастанавіў разабрацца, хто гэтаўчыніў, а даведаўшыся, хто гвалт зрабіў, даў загад двох вінаватых швэдзкіх жаўнераў за злы ўчынак горлам караці (павесіць), а абразы занесьці ў пусты манастыр» [КМ: 273].

Як бачна, швэдзкі кароль аднаўляе найвышшую справядлівасьць. Чужы кароль-лютэранін (які павінен адмаўляць культ абразоў) ратуе праваслаўныя сьвятыні й карае ўласных жаўнераў (!). Але такія паводзіны з гледзішча народнай культуры беларусаў не былі выключнымі для манарха. Прыгадаем, што вялікія князі літоўскія (каталікі за веравызнаньнем) былі найбуйнейшымі фундатарамі праваслаўных, а потым уніяцкіх цэркваў і манастыроў. Невыпадкова існавала прыказка: «Лепш пакланіццаманарху, чым такому парху» [Shein 1893-2:477]. Дыкжэ ў вобразе швэдзкага караля ўвасобілася народнае стаўленьне да ўлады наагул.

Другое магілёўскае паданьне занатавала вобраз Карла XII «узору» лета 1708 г. 3 назіраньняў месьцічаў: «Кароль швэдзкі быўмалады, ня больш за 30 гадоў, ростам вельмі высокі, шчокі й твар папсаваны воспай, нос доўгі, у плячахмоцны, твар таксама доўгі, косы пад ножніцы стрыжаныя. А ўсе месьцічы шмат разоўяго бачылі (!), дыўсё ў адной вопратцы. Нагавіцы й камзол з ласінай шкуры, шапка гранатавая, сукно гафтанае толькі галуном. I на коніку ня вельмі францаватым езьдзіў» [КМ: 273].

Заўвага «а ўсе месьцічы шмат разоў яго бачылі» сьведчыць пра жаданьне гэтых месьцічаў далучыцца да Гісторыі. Безумоўна, працаўлівым магілёўцам імпанавала пазбаўленая снабізму пурытанская постаць караля. Сапраўды, як сьведчаць крыніцы, Карл XII быў просты ў побыце, жыў не ў палацах, а ў звычайным табары з жаўнерамі. У Беларусі каралю падабалася, «пакуль ня быў нікому знаёмы, безусялякай варты з адным служкам гуляць па месьце». Спыняючыся ў Радашкавічах, Ігумене (цяперашнім Чэрвені) альбо Магілёве, кароль звычайна наведваў мясцовы рынак, размаўляў з простым людам, зрэдку нават купаўся ў акалічных азёрах. Напрыклад, у чэрвені 1708 г. у Ігумене Карл XII «купаўся йледзь незахлынуўсяу мясцовым возеры [...] выратаваў

58. Карл XII. Мастак Г. Рэўтар (G. Reuter). Малюнаку швэдзкім народным стылі. 1746 г.

яго беларускі купец» [Semenov 1905:526]. Цікава, што падрабязнасьці гэтага здарэньня праз 140 гадоў (!) этнографу Паўлу Шпілеўскаму апавёў жыхар Ігумену, які сьцьвярджаў, што ён унук таго самага купца-збаўцы караля [Shpilevskii 1992:218].

Зацікаўленасьць беларускіх назіральнікаў выклікаў каралёў гумар. Да прыкладу, у Магілёве «кароль швэдзкі часта прыяжджаў нарынак, даспгаваў з кішэні назіральную трубу, каб сачыць расейскія пазыцыі за Дняпром». Гэта былі татарскія й калмыцкія аддзелы войска Пятра I, жаўнеры якіх голыя з шаб-

лямі пераплывалі раку і мардавалі швэдаў. Гаворачы з сваімі генэраламі, кароль сьмяяўся й паўтараў: «Шэльмы! Татары

маскоўскія». Камэнтуючы тэкст, беларускі храніст спачувальна заўважыў: «Гэныя татары забівалі швэдаў, калі яны мурог касілі. I страх як цяжка было швэдам па сена езьдзіць, толькі з добра ўзброенай

вартай езьдзілі» [КМ: 273].

Увесну 1706 г., перасьледуючы расейскае войска, Карл XII захапіў Ляхавічы й Пінск. Але штогадавы разьліў палескіх рэкаў (Прыпяці, Гарыні, Сьцьвігі, Піны) не дазволіў яму ісьці далей. Паводле паданьня кароль, пазіраючы зь вежы езуіцкага калегіюму на «палескае мора» й разумеючы марнасьць намераў прайсьці празь яго, з усьмешкай кінуў беларускаму сьвятару: «Я знайшоў свае слупы Геркулесавы». [Tyszkiewich 1846-2:248], Відаць, кароль меў на ўвазе адзінаццаты вычын Геракла-Геркулеса: «Залатыя яблыкі Геспэрыдаў». А Геркулес мусіў узяць на карак нябесны звод (слупы) Атлянту, але ня здолеў гэтага зрабіць.

Завышаная цана хлеба ў Магілёве абумовіла, паводле паданьня, на-

ступны выпадак з жыцьця караля. Неяк, праяжджаючы ля ратушы, дзе

59. Галава Карла XII. Левы бок. Фота 1917 г.

звычайна прадавалі хлеб, кароль спытаўся празь перакладніка ў маладзіцы-прадальніцы: «Колькіхочаш узяць за гэты бохан хлеба? Дзяўчына сказала цану. Тады кароль загадаў перакладніку зважыць бохан. Той дастаў вагі нямецкія, зважыў, выйшла на 9 грошай. Пачуўшы гэта, кароль зазначыў, што ніколі ў жыцьці яшчэ ня бачыў хлеба, які каштуе гэткія шалёныя грошы» [КМ: 273].

Доўгі пастой у 1708 годзе ў Магілёве расейскага, а потым швэдзкага войска зьнішчыў мескі скарб. Паводле падрабязных падлікаў магістрату, кантрыбуцыі склалі агулам 100 тысячаў залатовак фантастычныя грошы для тагачаснай Беларусі. У адчаі храніст назваў расейскага генэрала Аляксея Меншыкава «заклятым чарвём, які пючыць места», а Карла XII «люцыпарам».

Беларускія назіральнікі адзначалі такія якасьці швэдзкага караля, як вялізную ўпартасьць і мэтанакіраванасьць. Зь сьведчаньня храніста ён гэтак сьцьвердзіў сябрам магілёўскага магістрату патрэбу кантрыбуцыяў: «Паневаж маскалём давалі, трэба абысьце й мне далі».

Падчас прыгатовы рэйду ў тыл расейскіх войскаў (у выніку чаго пад Галоўчынам быў разьбіты корпус Анікея Рапніна) у чэрвені 1708 г., Карл XII загадаў пабудаваць празь непраходныя балоты грэблю. Паводле згадак сялянаў, запісаных на пачатку XIX ст., грэблю хутка пабудавалі зь белага пяску швэдзкія жаўнеры. Яшчэ ў пачатку XX ст. гэтая дарога лічылася найлепшым шляхам зь мястэчка Ухалоды ў Г алоўчын. У знак павагі й прызнаньня мясцовыя жыхары назвалі дарогу «Каралеўская грэбля» [Shpilevskii 1992:189]. Таксама доўга служылі людзям пабудаваныя ў 1708 годзе на загад Карла XII масты цераз Сож ля Крычава.

Сярод беларускай шляхты хадзілі чуткі пра незвычайны вайсковы талент Карла XII. Напрыклад, лічылася дзівам, што ў сьнежні-лютым 1705-1706 гт., швэдзкае войска на чале з Карлам XII за два тыдні прайшло шлях з Варшавы да Горадні. He зважаючы на моцны мароз і вялікі сьнег, швэды прайшлі па незнаёмай мясцовасьці 420 кілямэтраў за 14

дзён [Vozgrin 1986:151 ]. Шмат людзі дзейкалі аб выкарыстаньні Карлам XII незвычайных «скураных мастоў» пантонаў. Кіруючы на Севершчыну (Імглін-Старадуб), Карл XII выдаў для беларускага люду ахоўны ўнівэрсал на старабеларускай мове. Г эта адзін з найпазьнейшых помнікаў нашай старой мовы, выціснутай з афіцыйнага ўжытку ў ВКЛ у 1696 годзе.

Неардынарная постаць швэдзкага караля пакінула неабыякавымі беларусаў і пасьля адыходу Карла XII зь Беларусі. Звесткі аб пагібелі караля ў далёкай Нарвэгіі набылі ў беларускім фальклёры чарадзейны працяг. Быццам насамрэч яшчэ да пачатку вайны «старцы» прадказалі, што малады кароль загіне. Дзякуючы сябру магілёўскага магістрату Трахіму Сурту, які занатаваў гэтае паданьне пад назвай «3 былічак народных», мы маем ягоны поўны тэкст:

«Перад выхадам Караля швэдзкага з сваёй краіны ў чужыя нацыі рыбакі пад Караляўцом Прускім лавілі рыбу. Закінулі невад у адным месцы нічога, у другім таксама анічагусенькі. Наапошку закінулі йраптам выцягнулі зь вялікімі высілкамі язя, дагэтуль ніколі нябачанага. Таўшчыні й даўжыні вялізнай, галавазь некалькіміратамі, вельмі пачварны, з лускай неверагоднага колеру, вочы, як агонь, палалі. Карацей, гэта быў монстар, які, калі невад выцягнулі, пачаў скрыгатаць зубамі й зноў мкнуццаў ваду. Але рыбакі не спалохаліся, пачвару палкамі забілі. Затым, паклаўшы на сані, у Каралявец прывезьлі. Зьдзіўляўся народ такой нябачанай істоце. Алелюдзі вучоныя, бывалыя, прасьцей кажучы, старцы прадказалі, што выйдзе Кароль моцны й жахлівы й возьме пад сваю ўладу розныя народы, але да сваёй сталіцы Штэкольму (Стакгольму) ня вернецца.

3 таго язя зрабіліў Караляўцы пудзіла, скуру зьняўшы і ватай набіўшы. Кажуць, яно дагэтуль у старой ратушы вісіць» [КМ: 279], Падкрэсьлім, што сюжэты пра лоўлю розных пачвараў у азёрах досыць распаўсюджаныя ў беларускім і польскім фальклёрах [Barszczewski 1990:95-108; Siemienski 1880:DziwonajeziorzeKrakowskiem].

Памяць пра Карла XII занатаваная ў шэрагу беларускіх тапонімаў. Даліна паміж Магілёвам і Буйніцкім манастыром Буйніцкае поле, месца швэдзкага табару ў 1708 годзе вядомая як «Карлава даліна». Цікава, што дагэтуль мікратапонім Карлава даліна захаваўся сярод тутэйшых жыхароў як назва адной з частак Буйніцкага поля. Уласна поле было ў 1596 г. месцам бітвы паміж харугвамі ВКЛ і ўкраінскімі казакамі

60. Карл XII у саркафагу. Малюнак Г. Гальстром

(G. Hallström). 1917 г.

Севярына Налівайкі, а ў 1941 г. месцам бітвы паміж савецкімі і нямецкімі войскамі. «Карлавым акопам» называлі сяляне рэшты абарончых збудаваньняў каля мястэчка Горкі. Вышэйпамянёны шлях зь мястэчка Ухалоды ў Галоўчын меў назву «Каралеўская грэбля». Вялікі курган каля Чачэрску мае назву «Караліха», яшчэ ў 20-х гадох XX ст. сяляне знаходзілі там «швэдзкія срэбраныя грошы» [Ganzhyn 1927:60]. Пра адно з гарадзішчаў на Маладэчаншчыне хадзіла паданьне, што нібыта ў часе швэдзкай вайны, калі праходзілі войскі, яно было абрана Карлам XII для адпачынку. Пра курганы ля Смургоняў (месца доўгатэрміновага швэдзкага табару ў 1708 годзе) апавядалі, што тут Карл XII меркаваў даць генэральную бітву, але расейцы ўцяклі, і швэдам нічога не заставалася, як рушыць на Палтаву [Duchyts 1993:25—26].

На Брагіншчыне ёсьць вёска «Карлаўка», назва якой, магчыма, паходзіць ад асабістага імя швэдзкага караля. У вёсцы Дзям’янка на Добрушчыне занатаваная легенда, нібы ў старыцы ракі Іпуць загінула «карэта Карла XII» [Rohaleu 1992:100]. Цікава, што ўвосень 1708 г. швэды праходзілі праз гэты раён. Аналягічнае паданьне пра карэту Карла XII занатаваў у 1985 годзе ў вёсцы Глініца (Краснапольшчына) гісторык Ігар Марзалюк. Са словаў Праскоўі Кузьмянковай (1904 г.н.): «карэта Карла загрузлаў балоце Благінь. Сьвеі цягалі, цягалі, выцягнуць ня здолелі. Так і засталася ў балоце, дагэтуль, дзеткі, шукаюць».

Да постаці Карла XII зьвярталіся беларускія пісьменьнікі XVIIIXIX стст. Гэта «Нарыс айчынных непрыемнасьцяў» Яна Аляшэўскага (Віцебск, 1721), паэма «Палтава» Нікадзіма Мусьніцкага (Полацак,

1803), верш «Дума аб Каралю XII» Альгерда Абуховіча (ля 1863), п’еса «Люцынка, альбо Швэды на Літве» Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча (1861).

Ведама, ня ўсе памяткі вусна-народнай творчасьці пра Карла XII праўдзівыя. Але для этноляга гэта не галоўнае. Цікавейшая не гісторыя факту (што адбывалася насамрэч), але гісторыя ўспрыманьня аб’екта. Гаворка ідзе пра этнічную імалёгію, прынцыпы якой абгрунтаваў А.Мыльнікаў [Mylnikov 1996:8-10; Mylnikov 1999:12-16]. Адзначым прысутнасьць асобы Карла XII ня толькі ў фальклёры беларусаў, але й шэрагу іншых эўрапейскіх народаў [Burke 1994:180],

Сюжэтныя тыпы народных успамінаў натуральна вынікаюць з архітэктонікі вуснай творчасьці беларусаў. Гэта матывы хрысьціянскіх легендаў, чарадзейныя казкі, пабытовыя гісторыі, тапанімічныя легенды. Існуюць такія згадкі і ў суседніх народаў. Напрыклад, у эстонскім фальклёры ёсьць паданьне, якое апісвае, як Карл XII садзіць дубы³⁰. Аналягічныя паданьні пра Пятра I ёсьць у расейскім фальклёры. Але іх няма ў беларусаў. Чаму? Адказ просты, паводле беларускіх прымхаў: «садзіць дубы благі ўчынак». Гэта значыць істотна скарачаць сваё жыцьцё, бо дуб забірае моц чалавека [Barszczeuski 1990:213].

Багаты сьлед у фальклёры пра караля-швэда тлумачыцца асаблівасьцямі беларускай культуры. Акурат адметнасьць чалавека, у нашым выпадку іншая этнічнасьць, выклікала сталую цікавасьць да яго ў народзе [Nikifirovskii 1897:282-283]. Да прыкладу, што да каранаваных асобаў у фальклёры беларусаў найвялікшы корпус тэкстаў захаваўся якраз аб манархах чужаземнага паходжаньня: каралеве Боне Сфорцы, Сьцяпану Батуру, Івану Жахлівым, Карлу XII, Пятру I, Кацярыне Вялікай [Kotliarchuk 2000:375-380],

³⁰ Дзякую за гэтую інфармацыю сп. Уно Шульцу (унівэрсытэт Упсолы).

3.5.   Прыказкі беларусаў пра швэдаў

Да не мінуць цябе прыпавесьці старых людзей Ані жэ научыліся суць у прэдкаў сваіх.

Ф PA Н ЦIШ A К СКАРЫНА, 1518

Прыказка ёсьць прыкладам алюзійнага тэксту (ад лацінскага allusio — згадка). У адрозьненьне ад нарагыўнага (апавядальнага) тэксту, прыказка пры дапамозе мэтафары часта прыгадвае адрасату аб агульнавядомай падзеі. Вялікую ролю ў прыказцы выконвае эфэкт згадкі, асацыяцыя зь вядомай падзеяй. Народная культура беларусаў назапасіла пэўныя веды пра швэдаў, Малую й Вялікую Паўночную вайну, што й абумовіла пашырэньне сярод сялянаў і шляхты прыказак на гэткія тэмы ў XVIII-XIX стст.

Урбанізацыя й русыфікацыя, асабліва ў XX ст., моцна разбурылі традыцыйную культуру беларусаў. Прыказкі пра швэдаў перасталі быць зразумелымі і, як наступства, амаль што зьніклі з сучаснага моўнага ўжытку. Між тым яны ёсьць крыніцаю каштоўнае веды пра гісторыю беларуска-швэдзкіх дачыненьняў з народнага гледзішча, цікавым адлюстраваньнем этнічнага стэрэатыпу пра швэда.

1. Зьбіўмяне, як Швэдаў Хадкевіч пад Кіргольмам. Прыказка жыла ў асяродзьдзі беларускай шляхты як мэтафара нечаканага сутыкненьня зь іншым чалавекам. Як вядома, у 1605 годзе, падчас вайны Рэчы Паспалітай з Швэцыяй, Ян Кароль Хадкевіч з Быхава, беларускі магнат і тагачасны гетман ВКЛ, атрымаў бліскучую перамогу над швэдзкім войскам. Раніцай 27 верасьня 1605 г. Ян Хадкевіч, маючы 2500 вершнікаў, 1 000 драбаў і толькі 7 гарматаў, перамог вялізнае швэдзкае войска (10 700 жаўнераў). Згодна зь літоўскімі крыніцамі швэды загубілі 6 000 жаўнераў, у той час як ліцьвіны страцілі толькі 100 чалавек.

Неспадзяваны трыюмф выклікаў фурор літоўскай шляхты. Амаль адразу паэты беларус Крыштап Завіша й швэд Лаўрэн Бойе склалі пра перамогу лацінамоўны панэгірык «Carolomachia...». Кнігу пра «прадказаньне перамогі пад Кіргольмам» і прысьвечаную «Carolum Chod-

kiewicium comitem in Szklow et Bychow» надрукавала друкарня Віленскай акадэміі (Index Librorum Latinorum Lituaniae 1998:106).

Гэтая перамога зь цягам часу абрасла фантастычнымі драбніцамі. Дзейкалі, напрыклад, што насамрэч Хадкевіч моцна баяўся бітвы з швэдамі й длякаў з загадам пра наступ, прапануючы спачатку палічыць швэдаў. Але гусары падштурхнулі гетмана, адказаўшы: «Атакуй, гетмане, палічым адразу, калі паб ’ем». Кіргольмскую перамогу ў XVII-XIX стст. шляхта згадвала як сымбаль харобрасьці гістарычных ліцьвінаў. Нават на апошнім сойме Рэчы Паспалітай (Горадня, 1793) літоўская шляхта ўспамінала пра Кіргольм. Няма ўжо тае шляхты, але прыказка, дзякуючы рупнасьці Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, які занатаваў яе ў камэдыі «Пінская шляхта», назаўсёды засталася ў беларускай мове.

2. За дзедам швэдам. Прыказка азначала падзеі сівой мінуўшчыны. 3 аднаго боку, гістарычная памяць беларусаў адносіла гісторыю дачыненьняў з Швэцыяй да сівой даўніны. Рэч у тым, што ад часу апошняга беспасярэдняга міжэтнічнага кантакту (пачатак XVIII ст.) да першых навуковых этнаграфічных дасьледаваньняў у краіне адбыўся шэраг эпахальных падзеяў. Нагадаем падзелы Рэчы Паспалітай і акупацыю Беларусі Расеяй (1772-1793), паўстаньне Тадэвуша Касьцюшкі (1794), паход Напалеона Банапарта (1812), паўстаньне 1830-1831 гг., скасаваньне прыгону (1861), антырасейскае паўстаньне ў Беларусі й Летуве пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага (1863-1864). Такім чынам, «швэдзкія падзеі» ў народнай памяці набылі адценьне старасьветчыны.

Зь іншага боку, цікава, што ў нашай прыказцы «швэд» ёсьць «дзедам» продкам беларуса (!). Прыгадаем, што пасьля Вялікай Паўночнай вайны пэўная колькасьць швэдзкіх жаўнераў засталася ў Беларусі. У беларускім фальклёры ёсьць зьвесткі пра заснаваньне швэдзкімі жаўнерамі вёсак Швэды (Случчына), Іванічы (Ігуменшчына), Селішча (Гомелылчына). Згодна з занатоўкамі этнографаў жыхары гэтых вёсак «лічылі сябе нашчадкамі (!) швэдаў». Хто ведае, магчыма, першыя запісы гэтай прыказкі былі зробленыя акурат у гэтых мясьцінах.

3. Стуль Маскалі, а сьсюль Швяды, як пазбыцца такой бяды. Гістарычная прыказка, якая дакладна адлюстроўвае настроі беларускага насельніцтва ў часе Вялікай Паўночнай вайны. Хутчэй за ўсё, прыказка

ўзьнікла беспасярэдне ў часе Вялікай Паўночнай вайны, бо ўпершыню цытуецца ў 1721 годзе як «народная прыказка» гісторыкам зь Віцебску Янам Аляшэўскім у працы «Нарыс хатніх непрыемнасьцяў». Зь ідэалягічных прычынаў прыказка ніколі не друкавалася ані ў царскай Расеі, ані ў Радзкім Зьвязе (СССР). У1936 годзе яна апублікаваная ў Польшчы ў чарговым томе фундамэнтальнай працы Міхала Федароўскага «Люд Беларускі».

Як вядома, у выніку Вялікай Паўночнай вайны ад разбурэньняў, спрычыненых расейцамі й швэдамі, а таксама ад хваробаў і пошасьцяў насельніцтва Беларусі да 1710 г. скарацілася на 30-35%. Зіма 1708— 1709 гт. з-за татальнай галечы й эпідэміяў атрымала ў народзе назоў «Рок лебяды». Эквівалент нашай прыказкі існуе ў суседзяў-латышоў. У пахавальных латыскіх галашэньнях гучыць такі акцэнт: «Ідзі на той сьвет, дзе цябеўжо ніколі ня будзе турбаваць ані Расеец, ані Немец».

4. Як надыійлі Швяды, ня сталаўДварчанскім возеры вады. Прыказка падкрэсьлівае чараўніцтва іпвэдаў. Аналягічны сэнс мае легенда пра чараўніцтва швэдаў, якая бытавала на Наваградчыне. Пазьней гэтую легенду апрацаваў Я. Чачот у балядзе «Наваградзкі замак» (1819). Наагул тэма чараўніцтва закляцьце-зьнікненьне вады досыць папулярная ў фальклёры беларусаў.
5. Тутэйшая асіна ня швэдзкая павуціна. Прыказка паходзіць з Усходняй Беларусі. Як лічыў гісторык Яўген Тарле (Евгенлй Тарле), прыказка тычыцца эпізоду Вялікай Паўночнай вайны, а менавіта калі быў горлам пакараны швэдзкі шпег, які паказаў Пятру I памылковы шлях у кірунку вёскі Лясная [Тагіе 1958:231]. Зь іншай інфармацыі гэтым шпегам быў жыд-гандляр, дасланы Адамам Левэнгаўптам да Пятра I з мэтаю пераканаць апошняга, што швэдзкае войска не пераправілася праз Дняпро. Шпег нібыта быў павешаны на асіне. Чаму асіна? Бо ў беларускім фальклёры асіна сымбаль здрады. Акурат на асіне засіліўся Юда Іскарыёт. Беларусы верылі, што гэтае дрэва заклятае Богам. Заклятым дрэвам таксама лічылася вольха, бо нібыта на гэтае дрэва пралілася кроў Юды, і таму яна мае чырвоны колер. Згодна з забабонам беларусаў абодва дрэвы забаронена было выкарыстоўваць у гаспадарцы. Але чаму тады ў прыказцы ўзьнікае «тутэйшая асіна»? Магчыма, прыказка мае намёк на ўмовы бітвы пад Лясной.

Ведама, што акурат лес (каля балота, дзе было багата асінаў) дапамог расейцам атрымаць перамогу. Праз тыдзень пасьля бойкі (6 лістапада 1798 г.) Пётар I раіў генэралу Хведару Апраксіну (Федор Апракснн): «Только зело прошу, что не гораздо (баталйй) на чйстом поле, но прйлесах (!), в чем превелйкая польза, какя сам вйдел, йбо й на сей баталйй (Лясная), ежелй 6 нелеса (!), то б оныя (швэды) вьшгралй» [PIBPV 1948 8-1 №2704],

Ролю лесу ў сваёй паразе прызналі й швэды. Са словаў удзельніка бойкі швэдзкага афіцэра Ф.Вее: «Мы б выйгралі бітву, калі б ня лес і балоты». Таму, магчыма, прыказка ў сымбалічнай форме адлюстроўвае сапраўдныя падзеі таго часу [Vee 1931:219].

6. Швэд пад Лясной загубіў боты й штаны, аў Рудні пакінуў і inan­ity. Г этая прыказка таксама пра галоўную мілітарную падзею Вялікай Паўночнай вайны ў Беларусі бітву пад вёскай Лясная 28 верасьня 1708г.

Параза вялізнага швэдзкага корпусу Адама Левэнгаўпта была нечаканай для беларускіх назіральнікаў. Тлумачачы яе прычыны, храніст суседняга Магілёваў 1708 годзе пісаў, што швэды атрымалі паразу бо, па-першае, «войска Маскоўскае было нашмат болыйае» [КМ: 276]. Цікава, але Пётар I наадварот сьцьвярджаў, пгто швэдаў на 6 000 было болей [PIBPV 1948 8-1 №2704 183].

Па-другое, у расейцаў «Цар асабіста, яго Вялікасьць Пятро Аляксеевіч, кіраваў баталіяй. Заклікаў жаўнераў на змаганьне. Крычаў: «Радейте, братцы, Богу w Государю». Па-трэцяе, нягледзячы на восень, нечакана пачаліся маразы. Урэшце: «Абкружыла Маскваўсяго Леонгофта зусіх бакоў вершнікамі ды й пасекла» [КМ: 276].

Нашая прыказка дакладна адлюстроўвае падзеі пасьля бойкі. Сапраўды, першую паразу швэдзкі корпус атрымаў пад Лясной, але швэдзкія шыхты пачалі арганізаваны адыход. Насамрэч найболыную паразу яны перажылі ля мястэчка Рудня [PIBPV 1948 8-1 № 2687]. Вось скуль: «...а ў Рудні пакінуў і шапку».

Пра гэта падрабязна апавядае іншае беларускае паданьне «Бітва ля Лясной»: «Швэд, разьбіты падЛясной, трапіўу балота Чыстая Лужа. Там патанулі ў дрыгве яго гарматы, коні, людзі, а галоўны начальнік іх Левэнгаўпт кінуўся цераз Брадзілаў мост на Прапойск. [...] Утой жа час налевым баку Сажа, у Старынцы й Краснапольлі,

зьявіліся казакі. Яны не дапусьцілі швэдаў да пераправы й пагналі іх далей, на Рудню. [...] Тут швэды пакідалі свой вайсковырыштунак у балота йразьбегліся палясох, ратуючыся ад пагонімаскоўцаў. [...] Начальнікі швэдзкія кінуліся да Сажа, закапалі там пад сасновым крыжам кучу золата й срэбра. [...] I давайуцякаць па сьлядох свайго караля» [LIP:311], Народнае паданьне, хай сабе вобразна, але дакладна адлюстроўвае падзеі Вялікай Паўночнай вайны.

7. Босы як Швэд. Прыказка-параўнаньне, упершыню занатаваная ў 1920-ягадынаМагілёўшчьшебеларускіміэтнографамі [Тагіе 1958:230]. Ужывалася як мэтафара вельмі кепскага маёмаснага становішча адрасата. Падставаю для ўзьнікненьня прыказкі стала катастрофа часткі швэдзкага корпусу Адама Левэнгаўпта пасьля бітвы ля вёскі Лясная ўвосень 1708 г.
8. Як Швэд пад Палтавай. Беларуская гістарычная прыказка, запазычаная, хутчэй за ўсё, ад нашых суседзяў-украінцаў. Мэтафара абсалютнай няўдачы й нядолі ва ўсіх справах.
9. Kama з Швэдамі. Устойлівы выраз, назоў у беларускай народнай кухні кашы, «мяшанай з скваркамі». Згодна з паданьнем выраз узьнік наступным чынам: «Служыўу аднаго nana парабак, які быў хітрым і зухаватым хлопцам. Але матушка, у сваю чаргу, была вельмі хцівай ды сквапнай. Калі яны прымаліся разам за вячэру, дык пападзя ставіла на стол талерку з кашай каля парабка, а талерку з скваркамі ля свайго чалавека. Заўважыў гэтую абразу парабак і вырашыў абдурыць пападзю. Аднойчы, калі яна зноў паставіла талеркі паасобку, парабак узяў тыя талеркі да сябе й запытаў:

А ці ведаеце вы, як біліся калісьці Швэды з Маскалямі ды Палякамі?

-He.

—Дыкя зараз пакажу. Як Швэды прыйшлі да нас, пачалі яны змагацца з Маскалямі ды пачалі мяшацца, мяшацца, як гэтыя скваркі з кашаю» [Federowski 1903-3-2:210-217],

Калі ў 1843 годзе беларускі гісторык Яўстах Тышкевіч наведаў Стакгольм, ён упершыню ўбачыў вячэру швэдзкай гвардыі ля Каралеўскага палацу. Давалі кашу з скваркамі. Гісторык адразу ўспомніў, што

«нашая назва гэтай ежы — «каша з Швэдамі», якая, магчыма, ад med­day і прыйшла» [Tyszkiewicz 1846-1:59].

Беларуская народная культура захавала шмат прыказак пра швэдаў найзырчэйшае сьведчаньне інтэнсіўнасыді нашых кантактаў з паўночным суседам. Справа сучаснай генэрацыі беларусаў вярнуць у сучасны ўжытак «мудрае слова» продкаў.

3.6.   Швэдзкая тапаніміка ў Беларусі

Ёсьць возера вялікае — Крыж, 1 малое Мядзьведжа Вуха Пад Ушаччу ракою.

Там трыццаць валатовак вялікіх

I трыццаць валатовак меншых. У вялікіх жаўнеры на конях, А ў малых рыцары ў броні. БЕЛАРУСКІ ВЕРШ XIX СТ.

Кагадзе ўжо гаварылася пра папулярнасьць «швэдзкіх» назоваў курганоў ды старых могілак сярод нашага вясковага люду. Зьяўленьне іх сягае да часоў Вялікай Паўночнай вайны, якая пакінула значны адбітак у народнай кулыуры.

Сёньня аўтарскі збор швэдзкіх тапонімаў складае звыш 120 назоваў. Сярод іх назовы курганоў, вёсак, палёў, гасьцінцаў, дарог, вёсак, вуліц, крыжоў, камянёў, колішніх абарончых збудаваньняў, частак лесу. Натуральна, пераважную бальшыню іх складаюць «швэдзкія курганы», вядомыя сярод люду таксама як «швэдзкія могілкі», «швэдзкія магілы» ці «швэдзкія капцы»³¹.

Яны цягнуцца скрозь усю колішнюю этнічную прастору беларусаў: ад Падляшша (вёска Сакі, мястэчка Крынкі цяперашняя Польшча) да Віленшчыны (в.Швэдзкая Дуброва ля Друскенікаўцяперашняя Летува), ад Берасьцейшчыны да Браншчыны (вёска Алёнаўка Унецкага раёну, в.Касенкі Імглінскага раёну цяперашняя Расея).

³¹ Магчыма, літуанізм у беларускай мове, ад летувіскага «kapas» «магіла».

Сярод іх ужо напачатку XVIII ст. былі вядомыя «Карлава даліна» й «Зьмена швэдзка» ля Магілёва, «Швэдава поле» ля вёскі Ваўдуты на Барысаўшчыне. Упадзімер Караткевіч калісьці напісаў пра швэдзкія лужкі «Калюгі» (ад «калоліся штыкамі») й «Пярэстань» («уладкавалі згоду») каля Любчы. Мясьціны гэтыя сяляне лічылі за поле бітвы паміж швэдамі й расейцамі [Karatkevich 1992:134].

Сярод «швэдзкіх вёсак» Беларусі адзначым наступныя: Швэды (Ігуменшчына), Швяды (Вялейшчына), Швяды (Случчына), Шведчына (заходняя Браншчына), Сьведзкае (Рэчыччына). У беларускім фальклёры ўзьнікненьне гэтых вёсачак тлумачылася пасяленьнем тут па вайне швэдзкіх жаўнераў.

Шмат у Беларусі й «швэдзкіх» гасьцінцаў. Найбольш вядомы зь іх «Каралеўская грэбля» шлях зь мястэчка Ухалоды ў Г алоўчын, які лічыўся да другой паловы XIX ст. адным з найлепшых гасьцінцаў Магілёўшчыны. Як вынікае з паданьня, гэтую дарогу скрозь балоты пабудавала ў чэрвені 1708 г. каралеўская гвардыя Карла XII. «Швэдзкая грэбля» існавалатаксама паміж селішчамі Круілае й Цяцерын, што ля Друцку. Сапраўды, швэды ўлетку 1708 г. ішлі праз гэтыя мясьціны.

Да другой паловы XIX ст. у Барысаве існавала вуліца «Швэдзкая», згодна з паданьнем месца прыстанку швэдзкіх аддзелаў у 1708 годзе [Shpilevskii 1992:203],

Сярод «швэдзкіх лясоў» варта адзначыць «Швэдзкія сосны» ля Любчы, «Хвоі швэдзкія» паміж вёскамі Чашын і Мрочкі (Узьдзенскі павет), «Швэдзкі лес» (каля рэчкі Слота, што на заходняй Браншчыне).

Да ўсталяваньня савецкай улады стаялі па Беларусі «швэдзкія крыжы», якія, як верылі людзі, рабілі з каменьня над магіламі афіцэраў швэдзкія жаўнеры. Традыцыя ставіць каменныя крыжы сапраўды існавала за часоў Карла XII, а таксама ў часе вайны. Каменны крыж прастакутнай формы характэрны для лютэранскай Швэцыі XVIII ст. Зь сьведчаньняў краязнаўцаў крыжы мелі замшэлыя, незразумелыя лацінскія надпісы [Vasileuski 1927:42—43], маючы на ўвазе крыж ля вёскі Азярок (Смалявіччына), крыж каля вёскі Плеханы (Аршаншчына), крыж ля вёскі Выверы (Маладэчаншчына). На сёньня захаваўся толькі адзіны «швэдзкі крыж» ля могілак у вёсцы Вільча (Жыткавіччьіна).

Сярод «швэдзкіх камянёў» згадаю паміж вёскамі Сулы й Слабодка (Меншчына) «швэдзкі камень зь літарамі, што іх ніхто прачытаць ня можа», ля мястэчка Лыскаў (Лыскава) былога Ваўкавыскага павету

(сёньня Пружаншчына) [LIP:317]. 3 абарончых збудаваньняў часоў Вялікай Паўночнай вайны адзначым «швэдзкі вал» ля вёскі Гарадзішча (Воранаўшчына), «Г арадок» ля вёскі Расуха (заходняя Браншчына), «Карлаў акоп» (Горкі). Захавалася безьліч «швэдзкіх акопаў»: ля вёскі Старое Сяло (Магілёўшчына), вёсак Азарычы, Дзям’янка (заходняя Бранпічына).

Ёсьць нават колькі вялізных курганоў-гарадзішчаў з назовам «Швэдзкая гара». Маем на ўвазе гарадзішчы ля Радашкавічаў, Ваўкавыска, вёсак Аношкі (Нясьвіжчына) і Ольжава (Лідчына). Усе гэтыя гарадзішчы насамрэч зьяўляюцца помнікамі беларускага сярэднявечча і ня маюць жаднага дачыненьня да швэдаў. Але вядома, што ў часы Вялікай Паўночнай вайны швэдзкае войска выкарыстоўвала старыя гарадзішчы. Акурат на вялізных і натуральных узвышшах швэды часта спынялі свой абоз і цэйхгаўз.

Вялікая колькасьць швэдзкай тапанімікі ў Беларусі сьведчыць пра інтэнсіўнасьць швэдзкае вайсковае прысутнасьці за часоў Малой і Вялікай Паўночных войнаў. Часы гэтыя наклалі вялікі адбітак на народную памяць і фальклёр, таму амаль што з кожным «швэдзкім тапонімам» зьвязаная тая ці іншая легенда, паданьне, байка альбо чарадзейная казка.

3.7.   Вобраз швэдаў у беларускай літаратуры

Стуль маскалі, а сьсюль швяды, як пазбыцца такой бяды.

БЕЛАРУСКАЯ ПРЫКАЗКА

Культура кожнага этнасу заўсёды ўтрымлівае стэрэатыпы пра суседнія народы. Больш за тое, само існаваньне «этнасу» прадугледжвае, што яго чальцы адасабляюць сябе, «сваё» ад «чужога», «чужога мора». Пры сутыкненьні «тутэйшы-чужы» тутэйшы заўсёды «лепшы». Нават калі ён і мае некаторыя хібы, але яны ніколі не разбураюць ягонага пазытыўнага вобразу. «Чужы», насупраць, утрымлівае «пагрозу», таму ён часта варожы, незразумелы й жорсткі [Schmidt 1991:6-11 ].

Храналягічна стэрэатыпы пра швэдаў у беларускай культуры зьявіліся ў адносна кароткі гістарычны тэрмін, а менавіта ў канцы XVIпачагку XVIII ст., часу акгыўных дачыненьняў паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Швэдзкім каралеўствам. Прыгадаем найбуйнейшыя падзеі:

1592-1599 Швэцыя й ВКЛ злучаны пад уладай аднаго караля Жыгімонта III Васы, які ёсьць манархам усіх беларусаў і швэдаў.

1629-1710 паміж ВКЛ і Швэцыяй пралягае адзіная мяжа, якая праходзіць у Падзьвіньні. Швэдзкая Рыга выконвае выдатную ролю ў гандлі беларускіх купцоў зь Вільні, Полацку, Магілёва. У Рызе існуе беларуская царква Сьв. Мікалая мэта паломніцтва беларускіх манахаў.

1655 ува ўмовах вайны з Расейскаю дзяржавай пратэстанцкая эліта ВКЛ на чале зь Янушам і Багуславам Радзівіламі робіць спробу аднаўленьня сувэрэнітэту ВКЛ. Згодна з Кейданскай уніяй з Швэцыяй, ВКЛ разрывае фэдэрацыю з Польскім каралеўствам і кароткі час уваходзіць у склад Швэцыі. Швэдзкія аддзелы ў 1655 годзе займаюць абшары Беларускага Падзьвіньня (Браслаў, Друя, Дрысьвяты).

1657 швэдзкае войска на чале з каралём Карлам X бярэ Берасьце.

1702-1708 «Беларускі этап» Вялікай Паўночнай вайны паміж Швэцыяй і Расеяй. Вялізарнае швэдзкае войска на чале з Карлам XII тройчы праходзіць па Беларусі (1702,1706,1708). Швэды заходзілі амаль што ўва ўсе месты Беларусі.

Асаблівасьцяй беларуска-швэдзкіх дачыненьняў ёсьць тое, што яны пераважна адбываліся ўва ўмовах вайны. Жорсткія дзеяньні швэдзкіх аддзелаў, кантрыбуцыі, руйнаваньні, безумоўна, паўплывалі на фармаваньне стэрэатыпу «Швэда» ў беларускай культуры. Апрача гэтага, да «нэгатывізацыі» вобразу «Швэда» спрычынілася тая акалічнасьць, што ў Рэчы Паспалітай за часоў Контрарэфармацыі была пашыраная непрыхільнасьць да пратэстантаў. У другой палове XVII-XVIII ст. пратэстанты ў прапагандзе Рэчы Паспалітай таўраваліся як здраднікі. Вытокі праблемы трэба шукаць у спэцыфіцы палітычнай эліты ВКЛ. Напярэдадні Люблінскай уніі 1569 г. паміж ВКЛ і Польшчай Літва з гледзішча палітычнай эліты была пратэстанцкаю краінай. Ha 1569 г. з 28 чальцоў

Рады ВКЛ 17 былі пратэстантамі, 5 праваслаўнымі й толькі 2 каталікамі (абодва біскупы) [Ivanova 1997: 58]. Таму для Варшавы «акаталічваньне» палітычных элітаў Літвы мела прынцыповы характар.

У беларускай літаратуры XVII ст. фармуецца корпус антыпратэстанцкіх палемічных тэкстаў. Асабліва ініцыятыўнымі былі ў гэтай справе грэка-каталікі. У дыспутах з пратэстантамі набыў славу смаленскі біскуп Леў Крэўза (родам з Падляшша). Для яго было відавочна, што «Антыхрыст прыйдзе акурат з герэтычных пратэстанцкіх збораў і заходніх краінаў нямецкіх» [Weingart 1926:14]. Пад уплывам каталіцкай прапаганды ў талерантнай калісь Л ітве пачаліся напады на зборы (Вільня, 1574,1611,1639; Наваградак, 1638;Полацак, 1636,1638). Прыходусярэдзіне XVII ст. ды пачатку XVIII ст. швэдаў касьцельная прапаганда тлумачыла Божай помстай за тое, што на нашай зямлі жывуць пратэстанты. Сяляне падчас вайны рабавалі маёнткі пратэстанцкай шляхты. Супрацоўніцтва беларускіх пратэстантаў з швэдамі аўтаматычна выклікала рэпрэсіі супраць іх з боку ўладаў. У 1658 годзе арыяне былі змушаныя пакінуць краіну. Пасьля Вялікай Паўночнай вайны пратэстантызм у ВКЛ канчаткова страціў свае пазыцыі. Пад уплывам каталіцкай прапаганды ў беларускай мове нават зьявілася слова «лютар» са значэньнем «злы, жорсткі чалавек» [Nosovich 1870:198],

Як ужо гаварылася, створаны народнай культурай беларусаў вобраз швэдаў быў адмоўны. Інакш было з старабеларускай літаратурай, некаторыя творы якой разгледзім далей.

СТАРАБЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА

1. Нарыс пасольства ў Швэцыю (Opis poselstwa do Szwecji) Krakow. 1588.

Аўтарам першай кнігі, якая знаёміла беларускага чытача з Швэцыяй, быў Марцін Лесьнявольскі (каля 1554 г. Дарагічын 1593 г. Кракаў). Нарадзіўся Марцін Лесьнявольскі ў Вялікім Княстве Літоўскім, паходзіў з праваслаўнай радзіны. Люблінская унія зьмяніла яго асабісты лёс. Калі бацька й Марцінавы браты былі праваслаўныя, дык Марцін Лесьнявольскі перайшоў у каталіцтва й пісаў па-польску. У 1587 г. ён двойчы наведвае Швэцыю. Мэта ягонага падарожжа схіліць караля Ёхана III (Johan III) на абраньне польскім каралём і вялікім князем літоўскім

прынца Жыгімонта (сына Ёхана й Кацярьшы зь Ягайлавічаў/Katarina Jagellonica, 1526-1583). Настойлівасьць Марціна Лесьнявольскага ў выніку другога пасольства дала посьпех. Згуляўшы на пагрозе абраньня польскім каралём маскоўскага царэвіча Хведара, Марцін пераканаў швэдаў «аддаць» Жыгімонта. Нататкі М.Лесьнявольскага прысьвечаныя збольшага перамовам, але месьцяць таксама нарыс Швэцыі, культуры й традыцыяў народу, уражаньні ад буйных гарадоў (Кальмар, Упсола, Стакгольм).

2. Revel. 1626.

Аўтарам гэтага лацінскага вершу быў Салямон Рысінскі (? Кабыльнікі, Віцебскі павет, ля 1626-Любча). Нарадзіўся Салямон Рысінскі, паводле ўласнага сьведчаньня, «у багатай на лясы Русі на мяжы з суворай Маскоўшчынай». Як ураджэнец тае часткі ВКЛ, якая атрымала назву Беларусь, Салямон Рысінскі бярэ лацінскі псэўданім «Leucorussus», што можна перакласьці як «Беларус». Паэт быў адным з найадукаванейшых людзей у краіне. Абароньнік Рэфармацыі, сьвятар, ён быў шчыльна зьвязаны з кальвінісцкім атожылкам Радзівілаў. Адзін з адданых сяброў Крыштапа Радзівіла Перуна, Салямон Рысінскі быў настаўнікам Крыштапа II Радзівіла й ягонага сына Януша Радзівіла ініцыятараў двух сэпаратных хаўрусаў ВКЛ і Швэцыі (1627,1655). У гісторыю беларускай культуры Салямон Рысінскі ўвайшоў як першы дасьледнік народных прыказак. Ён назьбіраў і выдаў у 1618 г. у Любчы каля 1800 беларускіх і польскіх прыказак.

Як вядома, 5 верасьня 1625 г. швэды захапілі цьвердзь Радзівілаў у паўночнай Летуве Біржы. У гэтых умовах палітычная эліта ВКЛ рыхтуе сэпаратную дамову з Швэцыяй. У Біржах адбываецца таемная сустрэча гетмана ВКЛ, лідара літоўскіх пратэстантаў Крыштапа II Радзівіла й швэдзкага караля Густава Адольфа Моцнага. Акурат гэтая сустрэча, удзельнікам якой быў нязьменны дарадца Крыштапа Радзівіла Салямон Рысінскі, таравала шлях да ўкладаньня дамовы паміж ВКЛ і Швэцыяй у Балдэнмойжа (19 студзеня 1627 г.). 3 нагоды сустрэчы пазьней намаляваная карціна «Спатканьне Крыштапа Радзівіла й Густава Васы», якая ўпрыгожвала галоўную залю палаца ў Біржах за часоў Крыштапа II й Януша Радзівілаў. У той самы час «Кунсткамэра» палаца Радзівілаў у Л юбчы мела ажно два партрэты галоўнага ворага Польшчы Г устава Адольфа Васы.

Як водгук на тыя падзеі Салямон Рысінскі стварае верш «Revel», у якім інакш, чымся польская традыцыя XVII ст., тлумачыць арыентацыю літоўскіх палітыкаў на хаўрус з Швэцыяй. Нагадаем, што ў польскай літаратуры сярэдзіны другой паловы XVII ст. узьнікае так званая «антышвэдзкая» сатыра, у якой арыентацыя пратэстанцкай галіны Радзівілаў на хаўрус з Швэцыяй трактуецца як здрада. 3 тэндэнцыйных польскіх сьведчаньняў вынікае, што ў 1655 годзе ліцьвіньі прадаліся швэдам за 10 тысячаў талераў, загнаўшы Л ітву ў швэдзкія «кайданы» (абгульвалася месца ўкладаньня дамовы Кейданы, сучасны Кейданяй, Летува). Гэты жанр польскай сатыры льсьніўся нянавісьцю да ліцьвінаў-пратэстантаў і поўніўся абвінавачаньнямі іх як герэтыкоў і сэпаратыстаў [Libiszowska 1957:481-527]. У Салямона Рысінскага не сэпаратызм, а патрыятызм рухаў Радзівіламі, калі шукалі паразуменьня з Швэцыяй, яны нашмат мацней за Карону адчувалі пагрозу з Расеі, зь іншага боку, не прымалі ўціску канфэсійных мяншыняў, пратэстантаў і праваслаўных, у Рэчы Паспалітай.

Як падае Салямон Рысінскі, хаўрус паміж швэдамі й ліцьвінамі хаўрус роўнага з роўным. Болын таго, не ліцьвіны, а швэды першыя пажадалі дамовіцца з «знакамітым суседам» Літвою. Салямон Рысінскі піша:

Швэдзкі кароль вельмі зьдзіўлены, дзівяцца й прыдворныя Шыкоўнасьць палаца Радзівілаў засьляпіла іх вочы Адвага ліцьвінаў у сэрцах чужынцаў імпэт выклікае Вобраз паважны, Марс іх мячы й шчыты згартаваў.

Швэдзкі кароль пажадаў пабратацца з знакамітым суседам³².

3. Кароль іпвздзкі афіцэраў свойскіх шукае (Kröl szwedzki oficeröw swych szuka). Роспач швэдзкага караля (Desperatia krola szwedzkiego). 1657.

Аўтар гэтых пісаных па-польску вершаў вядомы беларускі й расейскі пісьменьнік Сімяон Полацкі (Самуйла Пятроўскі-Сітняновіч, 1629, Полацак 1690, Масква). Нарадзіўся ён у заможнай сям’і беларускіх купцоў. Паліглёт (пісаў на чатырох мовах), застаўся ў гісторыі Беларусі сымбалем палітычнага ды рэлігійнага канфармізму. Праваслаўны ад нара-

³² Пераклад Я.Парэцкага.

джэньня, вучыцца ў Віленскай езуіцкай акадэміі, дзе пераходзіць у каталіцтва па ўсходнім бізантыйскім абрадзе (уніяцтва). У часе вайны з Расеяй у родным Полацку Сімяон Полацкі вяртаецца ў праваслаўе, ладзіць урачыстую сустрэчу правадыра расейскіх захопнікаў цара Аляксея Міхайлавіча Раманава (Алексей Мнхайловнч Романов). Абраўшы месцам сталага жыхарства Маскву, Сімяон Полацкі абгрунтоўвае палітычную канцэпцыю захопу Расеяй усіх праваслаўных земляў, з Канстантынопалем-Істанбулам улучна. Паказальна, што ў беларускі пэрыяд жыцьця Сімяон Полацкі быў ляяльны да палітыкі Рэчы Паспалітай. Калі ў Маскве ён пісаў пераважна па-расейску й царкоўнаславянску, дык у віленскі й полацкі пэрыяды па-польску й па-беларуску. Зусім іншай была й палітычная танальнасьць твораў. Прыгадаем малавядомы беларускі верш Сімяона Полацкага. Г эта эпітафія забітаму ў вайне 1654 г. беларускаму шляхціцу Георгію Пласкавіцкаму, у якой расейскія жаўнеры выстаўлены як злыдні й рабаўнікі [Marzaliuk 2001:65-71 ].

Створаныя Сімяонам Полацкім «швэдзкія» вершы не арыгінальныя, грунтам для напісаньня сталася папулярная ў Рэчы Паспалітай польская ананімная антышвэдзкая сатыра. Як і польскія пісьменьнікі, Сімяон Полацкі будуе свае творы ў выглядзе дыялёгу швэдзкага караля Карла X з сваімі маршалкамі й хаўрусьнікамі. У вершах фігуруюць рэальныя гістарычныя асобы й падзеі.

У адрозьненьне ад польскіх аўтараў у вершах Сімяона Полацкага мы ня знойдзем жаднага асуду прашвэдзкай палітыкі Радзівілаў, хоць Януш і Багуслаў Радзівілы ёсьць пэрсанажамі гэтых вершаў (абодва Радзівілы былі галоўнымі фундатарамі праваслаўных парафіяў ВКЛ). Галоўны герой твораў, швэдзкі кароль Карл X, сумуе з прычыны неталані швэдзкай палітыкі ў Літве, наракае, што недаацаніў палякаў, жаліцца на антышвэдзкае паўстаньне ў Жамойці, гульні фартуны, нарэшце, Божую кару:

Блага я зрабіў, што палякаў недаацаніў

Нават іх Літву захапіў

Ян Радзівіл быў нашым хаўрусьнікам Разам з усёй Жамойцю Якая нас каралём вызнала а потым маіх жаўнераў пасекла Мала таго, што самі жамойты ад прысягі адракліся Дык яшчэ маскаля на галаву нам пасадзілі. Дзьвюх дзяржаваў марыў я быць уладаром

I Літва павінна была быць маёю Але фартуна была не маёй Пажадаў узяць чужое, загубіў сваё Інфлянты маскаль папаліў Татары Памор’е

Гэта Боская помста³³.

4. Хроніка Магілёва. Нататкі за 1708 год.

Аўтар хронікі, сябра магілёўскага магістрату Трахім Сурта, вельмі падрабязна апісаў месячны пастой у горадзе швэдзкага войска на чале з Карлам XII (7 ліпеня 5 жніўня 1708 г.). Зразумела, хроніка гістарычны дакумэнт, але «швэдзкія тэксты» маюць мастацкі харакгар, бо месьцяць шэраг паданьняў і легендаў пра швэдаў. Унікальнымі ёсьць паданьні пра Карла XII, постаць якога наагул была досыць папулярная ў літаратуры й фальклёры тагачаснай Эўропы [Kotliarchuk 2001:95-99].

Хроніка бадай упершыню ўводзіць у беларускую літаратуру тэму «чараўніцтва швэдаў»: «Пасьля вайны сяляне нашыяў пошуках пражытку бадзялілся па месцах бітваў [...] Прыйшлі аднаго часу да ямы, пачалі капаць, іраптам бачаць: поўная яма жыта. Пачалі далей капаць, і тутубачылі: швэд ляжыцьу жыце, ды, вырачыўшы вочы, пазірае. Ведзьмака сяляне дасталі ды разам з тым жытам на ростанях спалілі. А дзе швэд ішоў, паўсюль недарод вялікі ў палёх быў, і людзі ральлі сьвятою вадой крапілі».

5. Obraz prawdziwy kröla szwedzkiego Karola ХП. «Pochwala y odpowiedz». 1706.

Аўтарам гэтага твору ёсьць менскі шляхціц (канюшы менскі) пратэстант Аляксандар Мацкевіч. Твор на польскай мове быў зьмешчаны ў ягоным лацінамоўным дзёньніку «Liber manuscriptus, incipiendo ab anno 1706 per me Alexander Mackiewicz. Tribunalus stabili palatinati Minscensis». Гэты ўнікальны дзёньнік сёньня згублены. Але ў сярэдзіне XIX ст. зь ім працавалі Яўстах Тышкевіч і Ігнат Ходзька. Дзякуючы апошняму й захавалася асноўная частка верша [Chodzka 1870:121-123].

Радзіна Мацкевічаў была пратэстанцкай ад XVI ст. Разам з Воланамі, Сьвідамі, Курнатоўскімі, Гружэўскімі, Путкамэрамі, Воўк-Ланеўскімі Мацкевічы культывавалі эвангелічную традыцыю ў ВКЛ, бы-

³² Пераклад аўтара.

лі абаронцамі кальвінісцкага й лютэранскага збораў. Брат Аляксандра Мацкевіча падчашы менскі Яраслаў Мацкевіч быў у пачатку XVIII ст. кальвінісцкім лідарам ВКЛ («акторам генэральным»), Аляксандар Мацкевіч з сваяком стольнікам імсьціслаўскім Крыштапам Мацкевічам былі пратэктарамі (абаронцамі) храму ў Койданаве, які быў катэдральным зборам «Беларускага дыстрыкту Літоўскай супольнасьці» пратэстанцкай царквы ВКЛ [Kriegseisen 1996:107].

Насуперак польскай каталіцкай традыцыі Мацкевіч у 1706 годзе стварае панэгірык Карлу XII:

Вялікага караля, трыюмфы й мужнасьць, За вялікае шчасьце хвалім.

Ягоная гераічнасьць, на зайздрасьць лёсу, Напоўніла краіны сусьвету.

Карл XII кароль гаспадарства швэдзкага, Вялікі пераможца, хоць веку малога...³⁴

Насамрэч пабудова твору яшчэ цікавейшая, бо за эпіграмай ідзе «Адповедзь», якая стварае адмоўны вобраз караля. Апошняя рыса адлюстроўвае глыбокі ідэалягічны падзел што да швэдаў сярод шляхты. Як пісаў Мацкевіч, пратэстанты ВКЛ чакалі швэдаў як збаўцаў, але прыход жаўнераў Адама Левэнгаўпта ў жніўні-верасьні 1708 г. у Мацкевічаў маёнтак ля Бярозы Сапескай выклікаў у яго моцную роспач. У дзёньніку Мацкевіч падае: «Расейцы пад кіраўніцтвам Аляксея Меншыкава паўсюль шляхоцкія маёнткі, месты й вёскі палілі. Потым на гэтае папялішча прыйшоў Швэд, якога мы лічылі Абаронцам. Але швэды пачалірабіць амаль тое... КаліЛевэнгаўпт да нас прыйшоў, рабаваў таксама, нікому ня робячы аніякай палёгкі. Нават снапы жытнія на палёх жаўнеры швэдзкія забралі ды змалацілі» [Tyszkiewicz 1846-11:273-274]. Як вынік, у 1708 годзе Мацкевіч дапісвае да сваёй пахвалы Карлу XII адмоўную «Адповедзь».

6. Нарыс хатніх непрыемнасьцяў (Abrys domowej nieszcz^sliwosci). 1721.

Аўтар гэтага малавядомага твору грэка-каталіцкі сьвятар зь Віцебску Ян Аляшэўскі, які паказаў беларускі погляд на Вялікую Паўночную вайну. Ян Аляшэўскі шмат піша пра падзел беларускай шляхты на прашвэдзкую й прарасейскую партыі, пра нянавісьць расейскага вайсковага кіраўніка Аляксея Меншыкава да ўніяцкае царквы. Згодна зь Янам Аляшэўскім швэды ня спраўдзілі чаканьняў беларусаў на абарону ад расейцаў і таксама блага ставіліся да грэка-каталіцкай царквы (да яе тады належала 75% беларусаў). АкуратЯн Аляшэўскі ўпершыню зацытаваў беларускую прыказку, у якой адлюстраваныя падзеі Вялікай Паўночнай вайны і якую потым забаранілі камуністы:

«Стуль маскалі, а сьсюль швяды, як пазбыцца такой бяды».

[OLESZEWSKI 1 899/1 721 ]

НОВАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА

Варункі творчасьці беларускіх пісьменьнікаў XIX ст. былі неспрыяльныя, таму яны аддаваі перавагу пісаньню паэзіі над прозай, упаасобку гістарычнай. Гістарычныя зьвесткі захоўваў перадусім фальклёр. Першая ў Новым часе «Гісторыя Беларусі», створаная беларусам, для беларусаў і на беларускай мове, пабачыла сьвет толькі ў 1910 годзе (праца Вацлава Ластоўскага). Выключна фальклёр робіцца галоўнай крыніцай ідэяў, тэмаў, сюжэтаў беларускай гістарычнай літаратуры [Jurevich 1999:8-9].

Гэта падкрэсьліваў у прадмове да свайго твору «Люцынка, альбо Швэды на Літве» Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч: «Калі набыўямаленькі мой фальварчык Люцынку, пры аглядзе яго зацікавіла мяне перш за ўсё мясцовасьць; дзеля гэтага стараўся я ад старых людзей, якія здаўнатут жывуць, дапытацца, ці ня мае яна якіх гістарычных паданьняў, і амаль у адзін голас мнерасказвалі, што тут менавіта знаходзіўся калісьці, у старажытныя часы, езуіцкі кляштар з храмам божым і штоў часе нашэсьця швэдаў, за Карлам XII, кляішпар гэты разам з касьцёлам ператвораны быў у груд друзу, а манахі былі змучаны адзіна за тое, што нехацелі паказаць месца, дзе імі былі схаваныя касьцельныя скарбы і так тыя скарбы і да гэтага часуяшчэ знаходзяцца недзеў зямлі».

Ува ўмовах царскае цэнзуры перад жменькай беларускіх пісьменьнікаў, якіх цікавілі гістарычныя тэмы, паўставала складаная дылема. Антырасейскасьць у гістарыяграфіі каралася ў судовым парадку. Вядома, у народзе жыў успамін пра войны з Расеяй, паўстаньне Касьцюшкі. Ведала Беларусь «імсьціслаўскіх недасекаў», г.зн. жыхароў Імсьціслава, нашчадкаўтых, якія засталіся пасьля зьніпггажэньня местарасейскім войскам у 1654 годзе, калі некалі заможнае места ператварылася ў друз. Фрэскамалюнак гэтых падзеяў («Трубяцкая разьніна») цудам захавалася ўва Імсьціслаўскім касьцёле. Яе хацелі зьнішчыць мясцовыя камуністы, «каб не псавала дружбы Беларусі з Расеяй», але ня здолелі разьвязаць гэтага пытаньня дзякуючы савецкаму бюракрагызму. Добра ведалі ў Беларусі й пра татальнае зруйнаваньне расейцамі ў верасьні 1708 г. Магілёва найбуйнейшага цэнтра тагачаснай Беларусі. Вядома было, хто й як разбурыў у 1705 г. Полацкую катэдру Сафійскі сабор, наогул першы храм у Беларусі, і забіў 5 чарняцоў (Пётар I ды ягоныя паплечнікі). Але ўсіх гэтых сюжэтаў няма ў беларускай гістарычнай літаратуры XIX ст., бо пісаць пра такое ў Расейскай імпэрыі было немагчыма.

У адрозьненьне ад гэтага «швэдзкая тэма» зусім бясьпечная. У XIX ст. Швэцыя была мірнаю нэўтральнаю дзяржавай. Краіна адмовілася ад глябальнай усходняй экспансіі й цалкам засяродзілася на ўнутраных справах. Карацей кажучы, Швэцыя была далёка, гісторыя беларуска-швэдзкіх дачыненьняў абрастала легендамі, што давала прастору длятворчасьці.

7. Наваградзкізамак. 1819.

Аўтар баляды Ян Чачот (1796-1847) вядомы беларуска-польскі паэта, сябра Адама Міцкевіча. Закаханы ў беларускую народную кулыуру, Ян Чачот назьбіраў ды выдаў 4 кнігі вусна-паэтычнай народнай творчасьці, у якіх зьмясьціў і ўласныя творы. Аўтар аднаго зь першых навуковых артыкулаў, прысьвечаных беларускай мове, у 1823 годзе арыштаваны, адбыў у высылцы на Урале амаль 20 гадоў і памёр праз 6 гадоў пасьля вяртаньня на Радзіму. Замілаванасьць беларускай народнай культурай назіралася ў Яна Чачота яшчэ ў юнацтве, калі ён разам з Адамам Міцкевічам вучыўся ў Наваградзкай гімназіі. 3 успамінаў Ігната Дамейкі: «Два нашыя студэнты (Ян Чачот і Адам Міцкевіч. Аўт.)зь юнацтва палюбілі нашыя літоўскія (тут беларускія. Аўт.) звычаі і люд. Мястэчка нашае Н. амаль што не адрозьнівалася духам і паэ-

зіяй ад нашых вёсак і фальваркаў. Жыцьцё месьцічаў хутчэй было сялянскім. Сябры хадзілі па кірмашох, фэстах, вясельлях, дажынках, пахаваньнях. Менавіта вясковая хата й народная паэзіяраспалілі іх талент. Адам хутка пайшоў угору да ўзвышша чыстай паэзіі. Ян да сьмерцізаставаўся верны народнай пгворчасьці» [Stankiewicz 1936:5-6],

У аснову сюжэту баляды «Наваградзкі замак» пакладзены захоп швэдамі замку ў 1706 годзе. Зразумела, асноўнай крыніцай дзеля рэканструцыі падзеяў аўтару паслужыў фальклёр ці, словамі Яна Чачота, «гутаркі старых людзей». Камэнтары да баляды не паведамляюць, менавіта якая легенда была падставай твору. Мне пашанцавала знайсьці яе: «Замак Наваградзкі складаў колісь 7 вежаў, на кожнай было па колькі гарматаў, вакол замка быў глыбокі роўчак з вадою, цяпер зьніклай. Кажуць, што, калі швэды забралі замак, немаўля адной швэдкі-маркітанкі (служэбкіў войску) звалілася з моста ды захлынулася. Швэдка-чараўніца, будучы ўроспачы, закляла за гэта ваду, якая з таго часу зьнікла» [Dmitriev 1853:240],

Як бачым, перад намі папулярны ў фальклёры беларусаў чарадзейны сюжэт. Паводле народных уяўленьняў чараўнік гэты альбо не зусім «свойскі» альбо чужы чалавек. Незвычайная прафэсія (млынар, каваль, буднік), сацыяльны статус (шляхціц), іншая этнічнасьць давалі падставу прызнаць чалавека за чараўніка. Шмат такіх легендаў з фабулай «загубленае дзіця-заклятая вада» зьвязана з вобразам каралевы Боны Сфорцы, італьянкі паходжаньнем, жонкі Жыгімонта Старога.

Параўнальны аналіз народнай легенды й літаратурнага твору добра адлюстроўвае творчы мэтад аўтара. Народны міт мадыфікуецца паводле эстэтыкі эпохі рамантызму. Захоўваючы вобраз «швэдкі-чараўніцы», Ян Чачот будуе фабулу баляды на каханьні швэдкі й кашталяна замку. Агульны вобраз швэдаў традыцыйны, г.зн. благі:

Дым па-над Наваградкам віўся клубамі, Людзей выразаў швэд крывавы...

Напэўна, яны мелі цьвёрдыя сэрцы, Паўночныя тыя гіены.

У пазыцыі «тутэйшы-чужы» Ян Чачот сьведама не разбурае дадатнага стэрэатыпу «тутэйшых». Падкрэсьліваецца, што кашталян замку, які з-за каханьня да швэдкі здрадзіў Радзіме, быў чужынцам.

Ня знаю, адкуль ён, зь якога ён роду Відаць, не ліцьвін, не з палякаў: У нас і ня бачылі гэтакіх зроду. Хутчэй, з чужаземных ваякаў.

Што да гістарычнай сапраўднасьці, яна ў балядзе адсутнічае. Заснаваная на фальклёрным матэр’яле, гісторыя міталягізуецца. Замест Карла XII дзейнічае Карл X, які ў Наваградку ніколі ня быў, тым больш ня мог гэта зрабіць у 1706 годзе. Згодна з кантэкстам баляды замак зруйнавалі швэды. Усе наступныя камэнтары літаратуразнаўцаў таксама гавораць пра гэта. Але насамрэч замак зруйнавала ў 1660 годзе расейскае войска на чале з Іванам Хаванскім. У 1706 годзе швэды разбурылі апошнюю вежу ды забралі гарматы. Наагул, тэкст баляды літаральна насычаны вострым адчуваньнем «забытай гісторыі»:

Тут сёньня толькі касьцяк замку Здалёку і ўбачыш Ды на доле гармата.

8. Люцынка, альбо Швэды на Літве (Lucynka, czyli Szwedzi na Litwie. Opowiadania historyczne, w 4-ch obrazkach). 1861.

Аўтар твору найбуйнейшы беларускі пісьменьнік XIX ст. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (1808-1884), вядомы перадусім як творца шэрагу цудоўных камэдыяў ды першы перакладнік на беларускую мову паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш» (выданьне канфіскаванае расейскай уладай). У часе паўстаньня 1863-1864 гг. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч быў арыштаваны. «Люцынка, альбо Швэды на Літве» апошняя кніга пісьменьніка. Як Ян Чачот, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч будуе свой твор на падставе паданьня пра швэдаў, пачутага ад сялянаў уласнага фальварку Люцынка:

Век другі ўжо бытуе ў нас без спадмана Праўда-быль аб нашэсьці ліхім Сюдэрмана.

Апрача сялянскіх паданьняў, аўтар вьікарыстоўваў і шляхоцкія гавэнды. Дарэчы, цудоўна адлюстравана паветра шляхоцкага сойміка Bacoy Вялікай Паўночнай вайны з пытаньнем: які бок падтрымаць ліцьвінам? Швэдаў і Станіслава Ляшчынскага або расейцаў і Аўгуста Саса?

Агульны вобраз швэдаў будуецца на беларускай народнай традыцыі:

Закружыў хіжы птах швэдзкі, з чорнаю зграяй Над Літвою і Польшчай дзяўбе, разьдзірае Кіпцюрамі іх сэрца і кроў выпівае, Нішчыць край і мардуе, людзей забівае;

Мала крыўдзіў, яму зажадалася больш шчэ:

Называе сябе ён «збавіцелем» Польшчы!

«Благім» швэдам, натуральна, супрацьстаяць «добрачэсьлівыя» ліцьвіны:

...На Літве жыў народ, ды такі дабрачынны!

Край быў вольны, заможны жылі, не ўздыхалі!

Цікава, што прысьвечаны твор Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча маршалку Магілёўскай губэрні Стэфану Любамірскаму, якога аўтар называе «сьветлым знаўцам і алштарам народных паданьняў Беларусі». Адзін з продкаў князя Яраслаў Любамірскі быў найбольш пасьлядоўным хаўрусьнікам Карла XII, нават перайшоў у 1708 годзе ў Радашкавічах у лютэранства.

У творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча прысутнічаюць тры пэрсанажы-швэды. Цнатліваму літоўскаму рыцару Уладзіславу Даліву супрацьстаіць швэдзкі ротмістар Ларс (Lars). Вобраз швэда ня мае аніякіх заганаў. Гэта рыцарскі двубой, у якім, вядома, перамога за тутэйшым.

Так два буйвалы б’юцца ў бязьлюднай пустэчы, Аж пакуль зь іх, нарэшце, адзін не загіне.

А Даліва тым часам прызначыў удар свой He ў чало, але ў грудзі адкрытыя Ларса.

I як дуб ён упаў ад сьмяротнае раны, Упусьціўшы з рукі сваёй меч гартаваны.

Другі герой гэта мітычны кіраўнік швэдзкага войска ў Літве Сюдэрман. Камэнтары лічаць, што гэта прыдуманы пэрсанаж. Здаецца, правобразам героя ёсьць швэдзкі кароль Карл IX Сюдэрман³⁵ (1550-

³⁵ Сюдэрман ёсьць беларуска-польскаю формай швэдзкага тытулу Карла: герцаг Сюдэрманлянду (hertig av Södermanland).

1614) суродзіч Жыгімонта III Васы, які скінуў апошняга з швэдзкага стальца. Але фактычна пад Сюдэрманам гаворка йдзе пра Карла XII (!):

Доўгі час стогне наша зямля дарагая, Сюдэрман гаспадарыць на ёй і лютуе. Паліць, нішчыць, люд абдзірае, рабуе... Пнецца новага даць караля Станіслава.

Нарэшце, трэці швэд гэта рэальная гістарычная асоба генэрал Карл Густаў Крэйц (Carl Gustav Creutz, 1669-1728). Бадай, гэта адзіны швэд-пэрсанаж беларускай літаратуры XIX ст., чый вобраз адпавядае рэчаіснасьці. На загад Карла XII улетку 1706 г. Густаў Крэйц і ягоныя аддзелы зруйнавалі шэраг фальваркаў і мястэчкаў Заходняй Беларусі, перадусім тых, што належалі Радзівілам. Мэтай рэпрэсіяў было імкненьне «пераканаць» Радзівілаў узяць бок швэдаў. I яны свайго дасягнулі.

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч падкрэсьлівае ўпартасьць і жорсткасьць Густава Крэйца:

Прагнасьць Густава Крэйца ня ведае межаў, Дзень і ноч б’е з гарматаў па мурох і па вежах.

Думаецца, што гэты твор Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча быў інсьпіраваны паданьнем пра абарону ад «герэтыкоў-швэдаў» польскай сьвятыні — кляштара ў Чэнстахове у сярэдзіне XVII ст. У сутнасьці, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч стварае «мясцовы беларускі варыянт» славутага паданьня.

9. Дума а Каралю XII. Ля 1863 г.

Аўтарам гэтага адзінага напісанага па-беларуску «швэдзкага твору» ёсьць адзін з найцікавейшых беларускіх паэтаў XIX ст. Альгерд Абуховіч (1840-1898). Нарадзіўся Альгерд Абуховіч (пэн-імя «Граф Бандынэлі») на Случчыне — былым цэнтры Рэфармацыі ў Беларусі, у шляхоцкай сям’і кальвінісцкага паходжаньня. Скончыў Слуцкую гімназію, студыяваў ува ўнівэрсытэце Жэнэвы. Атрымаўшы імя ў гонар славутага вялікага князя літоўскага Альгерда, Абуховіч першым з тутэйшых пісьменьнікаў лічыў сябе «беларусам». Удзельнік паўстаньня 1863-1864 гг., ён быў сасланы ў Сібір. Пасьля вяртаньня аддаў усе землі сялянам. За

гэта атрымаў сярод мясцовай шляхты мянушку «Зьбянтэжаны». Як пратэстант і беларускі патрыёт, Альгерд Абуховіч меў благія стасункі з асяродкам спалянізаванай шляхты. Абуховіч аўтар першых у новай беларускай літаратуры ўспамінаў.

«Дума а Каралю XII» створаная напярэдадні паўстаньня, але надрукаваная толькі ў 1916 годзе. Зрэшты, у 1994 годзе філёляг Юрась Пацюпа зьвярнуў увагу, што гэты напаўзабыты твор варты лепшага месца ў гісторыі нашай літаратуры [Patsupa 1994: 73-83]. На маю думку, непапулярнасьць верша перадусім тлумачыцца цяжкасьцю яго разуменьня. Фабула прысьвечаная падзеям Вялікай Паўночнай вайны. Але імёны трох галоўных герояў караля Станіслава Ляшчынскага, Пятра I і Карла XII зашыфраваныя. Перадусім Алыерд Абуховіч выкарыстоўвае забытыя сёньня вобразы беларускага фальклёру.

Зоры паўночы кроўю пылаюць, Сьнежны чырвонюць прасторы; Людзям варожбы ліхі зьвяшчаюць Зораў паўночных разоры.

Насамрэч гэта забытая сёньня старажытная беларуская прыкмета: «Напярэдадні вялікае жудаснае вайны, каліробіцца цёмнаў небе, з паўночнага боку неба пачынае чырванець. Гэта зоры паўночы, якія, чырванеючы, уздымаюцца вышэй і вышэй, запаўняючы ўсю прастору. У небе тады стаіцьмоцны шум, бразгатня ймаланкі» [Pietkiewicz 1938:20].

Галоўны герой верша Карл XII. Альгерд Абуховіч будуе прынцыпова для «падпольнае» беларускае літаратуры вобраз швэдзкага караля. Калі Пётар I выстаўлены як забойца, «мардэрца народаў», Станіслаў Ляшчынскі як «нікчэмны авантурыст», постаць Карла XII асьветлена ідэаламі рыцарства, братэрства й свабоды. У аўтарскай трактоўцы Карл XII імкнуўся «к шчасьцю народаў, дзеля іхнай славы/ Агніста білаў ім сэрцэ...». Гэтыя радкі падобныя да вершу Аляксандра Мацкевіча 1706 г., што падкрэсьлівае, якую трываласьць сярод беларускай пратэстанцкай шляхты мела прашвэдзкая пазыцыя.

Параза швэдаў пад Палтавай (1709), паводле Альгерда Абуховіча, была нацыянальнай катастрофай для Беларусі. Палтава кінула край у няволю: «наша Русь у няволі марнее» кажа Альгерд Абуховіч, маючы на ўвазе захоп Беларусі Расеяй, які адбыўся па сыходзе швэдаў з абша-

ру Ўсходняй Балтыкі. Аўтар кляне «палі Палтавы». Гэты пункт nomaAy Альгерда Абуховіча разыходзіцца зь меркаваньнем сучасньк швэдзкіх гісторыкаў, якія ўважаюць, што параза іхнай краіны пад Палтавай падзея дадатная, бо назаўсёды пазбавіла Швэцыю ад імпэрскіх амбіцыяў, прывяла да адмовы ад «авантурнай усходняй палітыкі» [Englund 1995]. Між тым, Альгерд Абуховіч верыў, што імя Карла XII «расславяць» нашчадкі. Гэтага не адбылося. Карл XII непапулярная постаць у сучаснай швэдзкай гістарыяграфіі. Але народная культура швэдаў дагэтуль захоўвае прыхільнае да яго стаўленьне. Дастаткова згадаць знакаміты раман Астрыд Ліндгрэн «Эміль зь Лённэбэргу», у якім старыя людзі з павагай успамінаюць, як Карл XII выратаваў швэдзкую правінцыю Смолянд ад нашэсьця ваўкоў.

Учытаемся ў верш Абуховіча:

Ось тры малойцы, з асобна кожны, Буйныя думы гналі з укрыцьця;

На поўнач кідалі ўзгляды трывожны 3 мысьлю, што стрэнуць у жыцьці.

Той [Станіслаў Ляшчынскі] каралеўскай жадаў кароны, Ня дбаў аб чэсьць у патомных, Каб толькі д’ядэм меці злачоны На скронях сваіх нікчомных.

Гэты [Пётар I], дзе поўнач, зроджан на цара, Імпэраторам меў стацца, Хоць баранілі народ і вера Айчызьне з грунту зьмяняцца.

Дала абодвым злая фартуна Сваіх дасьцігці намераў: Першы на Польшчу кінуў цалуны, А той расшырыў моц цараў.

Трэці [Карл XII], на стромкай апёршысь скалі, Дзе вілі гнёзды саколы,

Думаў прайначыць злой долі шалі, Ня дбаў аб цяжкі мазолі.

Зоры шырока неба крывавюць, Крывавюць землі і воды, Гэтак шырока твае расславяць, Манарша, імя народы.

К шчасьцю народаў, для іхнай славы Агніста біла ў ім сэрца...

Будзьце ж пракляты, палі Палтавы, I ты, народаў мардэрца!

Памерклі зоры, памеркла слава, Русь³⁶ у няволі марнее:

3 гробу Кароля, з поля Палтавы Устаньце, народаў надзеі!

Апошнія радкі верша Альгерда Абуховіча гучаць як заклік да паўстаньня. Для радыкальна настроенай часткі беларускай шляхты XIX ст. вобраз Карла XII, дарэчы, як і Напалеона Банапарта, быў сымбалем барацьбы з Расейскай імпэрыяй.

Аналіз «швэдзкай тэмы» ў беларускай літаратуры XIX ст. даводзіць залежнасьць літаратурных сюжэтаў ад фальклёрнае традыцыі. Таму беларускім пісьменьнікам даводзілася будаваць вобраз швэдаў, у якім гістарычная рэчаіснасьць адыходзіла на другі плян, а на першы выходзіла створаная народнай культурай «ненавуковая» ўнівэрсальная мадэль «чужога» этнасу. Напрыклад, вобраз швэда ў народнай культуры беларусаў амаль ня розьніцца ад узьніклага па вайне 1812 г. вобразу француза. Адсутнасьць беларусаў у шэрагу гістарычных народаў Эўропы, зьнікненьне нацыі з палітычнай мапы Эўропы XVIII-XIX стст. мела шмат благіх наступстваў, бальшыню зь якіх нацыя не пераадолела і сёньня.

Пабудаваны на мітах, вобраз швэдаў актыўна выкарыстоўваецца ўладамі й цяпер, моцна ўплываючы на грамадзкую думку. У сучаснай Беларусі ўсе грахі дзьвюх Паўночных войнаў звальваюцца выключна на швэдаў На грунце антышвэдзкае, антызаходняе рыторыкі мацуецца міт пра спрадвечную дружбу з «усходнім суседам». Паказальная ў гэтым сэнсе экспазыцыя Магілёўскага краязнаўчага музэю. У ім няма ані згадкі пра татальнае зруйнаваньне места расейцамі, якое адбылося 8 ве-

³⁶ Беларусь.

расьня 1708 г. Наадварот, адведаўшы экспазыцыю, зьяўляецца ўражаньне, што гэта зрабілі швэды. У цэнтральнай частцы экспазыцыі знаходзіцца карціна «Уцёкі КарлаХІІ», на якой кароль, быццам баязьліўца, ратуецца на чаўне зь нібыта паўсталага супраць швэдаў Магілёва. Насамрэч ніякага паўстаньня не было. Карл XII і швэдзкае войска павольна выйшлі зь места па двох пабудаваных мастох праз Дняпро. У сваю чаргу, месьцічы сустрэлі Карла XII бы свайго ўладара хлебам з сольлю, уручыўшы на чырвоным ручніку «ключы ад места». Падчас трыюмфальнага шэсьця швэдзкіх аддзелаў адна з маладзіц нават закрычала: «Дзякуй, што вызвалілі нас ад тых маскалёў».

Народныя паданьні аб зруйнаваньні швэдамі касьцёлаў, цэркваў, кляштараў і манастыроў часта не адпавядаюць рэчаіснасьці. Але гэта не перашкаджае мітам трапляць у навуковыя выданьні. Да прыкладу, швэды ня маюць аніякага дачыненьня да зруйнаваньня францішканскага касьцёлу ў Пінску, кляштару картузаў у Бярозе, уніяцкай царквы ў Дрысьвятах.

Праўда ў тым, што падчас Вялікай Паўночнай вайны беларусы былі паміж молатам і кавадлам, Сцылай і Харыбдаю. Швэды бурылі фальваркі, іншыя ўладаньні Радзівілаў у Заходняй Беларусі, бралі вялізныя кантрыбуцыі. Расейцы руйнавалі месты Ўсходняй Беларусі, палілі вёскі, каб спыніць швэдзкі наступ на Расею. Як вынік, пасьля вайны насельніцтва Беларусі скарацілася на35 адсоткаў[ЕЬ 1985:126],

4. Швэдзка-беларускія дачыненьні ў Новы й Навейшы час

Чаму мы, швэды, зьвяртаем увагу на беларусаў? Чаму Швэцыю сёньня непакоіць лёс Беларусі? Перадусім таму, што гэтая краіна ёсьць нашай суседкай у Балтыцкім рэгіёне; таму, што колькі швэдзкіх грамадзянаў жыве ў Беларусі; зрэшты, таму, што мы, швэды, і беларусы маем супольную гісторыю, пачынаючы з часоў вікінгаў.

ГАННА ЛІНД (ANNA LINDH), M1HICTAP

ЗАМЕЖНЫХ СПРАВАЎ ШВЭЦЫІ. 3 ЧЭРВЕНЯ 2002 Г.

Зьнікненьне пры канцы XVIII ст. Рэчы Паспалітай з палітычнай мапы Эўропы кепска паўплывала на лёс беларуска-швэдзкіх дачыненьняў. У адрозьненьне ад Полыпчы, Летувы, Украіны беларускія ваяводзтвы Вялікага Княства Літоўскага цалкам апынуліся ў складзе вялізарнай Расейскай імпэрыі. Зьвесткі пра самабытны стан беларускай культуры, мовы, палітычныя традыцыі Вялікага Княства Літоўскага паступова забываліся ў Эўропе. Як вынік, асноўны этнас Вялікага Княства Літоўскага ліцьвіны-беларусы пачалі лічыцца ў ХІХ-ХХ стст. маладой негістарычнай нацыяй бяз жадных дзяржаўных традыцыяў. He спрыяла ведамасьці й слабасьць беларускага нацыянальнага руху XIX пачатку XX ст., пра які лучала мала зьвестак у эўрапейскую інфармацыйную прастору. Да прыкладу, найболып вядомы швэдзкі славіст Альфрэд Енсэн (Alfred Jensen, 1859-1921) апісаў, здаецца, усе славянскія народы (у тым ліку ўкраінцаў), апроч беларусаў...

Кантакты паміж Швэцыяй і Паўночна-Заходнім краем Расейскай імпэрыі (тагачасным назовам Летувы й Беларусі) мелі ў XIX пачатку XX ст. эпізадычны характар і зьвяліся збольшага да нефармальных дачыненьняў між асобнымі людзьмі. He зьмянілася іхная сутнасьць і за часоў БССР.

Прыгадаем колькі галоўных момантаў.

У 1843 годзе беларускі гісторык і этноляг Яўстах Тышкевіч зрабіў навуковае падарожжа ў Швэцыю, па выніках якога напісаў і выдаў у 1846 годзе ў Вільні кнігу.

У ліпені 1914 г., напярэдадні першай сусьветнай вайны, пешае падарожжа праз Швэцыю ажыцьцявіла паэтка, першая беларуская фэміністка Алаіза Пашксвіч-Цётка (1876-1916). Уражаньні Цёткі ад Швэцыі й швэдзкага люду яна занатавала ўва ўспамінах і лістох да сяброў. На жаль, толькі невялічкая частка лістоў да Браніслава Эпімах-Шыпілы была апублікаваная ў 2001 годзе выдавецтвам «Беларускі кнігазбор». У адным зь лістоў з Швэцыі яму, датаваным ліпенем 1914 г., Цётка пісала:«.. .Яўжо 70 кілямэтраў адпаўзла ад Stockholm, начую сёньняў сяле Vagnhäradyжaлeзнадарожным гатэлі на трэцім паверсе; кашчыстая. Ураджаяў я яшчэ нідзе такіх ня бачыла, яку Швэцыі. Крыхуўжо знаёмімся зь людзьмі, вучымся іхняй мовы. Зь інтэлігенцыяйусюды можна па-нямецкуразгаварыцца. Лес, возеры, багатыя нівы, надзіў пекныя будынкі, кожны дамок немаль мае тэлефон. [...] Ужо прайшлі 195 кілямэтраў пехатою. Вельмі цікавая старонка. Учора начавалаў Norrköping, фабрычны горад. Сёньня начуемаў Norsholm пры самым Göta канале каля возера Roxen, тры гадзіны паедзем цераз возера параходам. [...] Усяго найлепшага пасылаю з Göteborg. У дарозе вельмі дрэнна вядзецца: маю бабутаварку муж адрывае дахаты, змаркоціўся, каб яго маланка. Мусіць, адна пайду па Нарвэгіі...»

Акурат у Стакгольме ўпершыню на міжнароднай арэне прагучала патрабаваньне незалежнасьці Беларусі. У красавіку 1916 г. беларускія лідары Іван Луцкевіч і Вацлаў Ластоўскі выступілі на міжнароднай канфэрэнцыі «Народы Расеі», якая ладзілася ў Швэцыі, з абгрунтаваньнем палітычнай ды культурнай аўтаноміі Беларусі [Miranovich 1999:25],

За кароткі час існаваньня Беларускай Народнай Рэспублікі (1918) у Капэнгагене працавала дыпляматычнае прадстаўніцтва БНР у Скандынавіі. Кіраўнік місіі Ісак Лур’е ведаў швэдзкую мову [Archivy BNR],

У паваенным часе ў Швэцыі існавала суполка беларусаў «Vitryssland societet» .

26 красавіка 1986 г. «Радыё Швэцыі» першым у сьвеце агучыла жудасную навіну пра аварыю на Чарнобыльскай АЭС. Нагадаю, што тадышнія афіцыйныя ўлады Масквы й Менску схавалі гэтую інфармацыю ад грамадзтва.

Швэцыя адной зь першых краінаў сьвету прызнала незалежнасьць Беларусі 14 студзеня 1992 г. Акурат з гэтага часу пачаўся новы, пасьля XVII-XVIII стст., пэрыяд сталых кантактаў паміж дзьвюма краінамі й народамі.

4.1.   Першая манаграфія пра гісторыю беларуска-швэдзкіх дачыненьняў: Яўстах Ганоры Тышкевіч і ягоныя «Лісты аб Швэцыі» (1846)

Цікавы гэты край Швэдзкі!

ЯЎСТАХ ТЫШКЕВІЧ, 1843

Аўтарам першай і адзінай дагэтуль працы з гісторыі беларуска-швэдзкіх дачыненьняў ёсьць Яўстах Ганоры Тышкевіч (6.04.1814, Лагойск27.08.1873, Вільня), граф з Лагойску, заснавальнік беларускай археалёгіі, музэязнаўства, гісторык, этноляг.

Асоба і творчы даробак Яўстаха Тышкевіча, як часам і ўся спадчына Вялікага Княства Літоўскага, сёньня вельмі па-рознаму трактуюцца ўлетувіскай, польскай і беларускай гістарыяграфіі. Летувісыўважаюць Тышкевіча за знанага летувіскага гісторыка, аўтара кнігі пра Біржы (адно з уладаньняў роду Тышкевічаў у XIX ст.), выдадзенай у перакладзе на летувіскую мову ў 1998 годзе.

Палякі лічаць Тышкевіча выдатным дзеячом польскай навукі й культуры ў Літве XIX ст. [Antonenko 2000],

Але для нас відавочная беларускасьць Тышкевічаў. Яны належалі да разгалінаванага магнацкага «рускага» (беларуска-ўкраінскага) роду Вялікага Княства Літоўскага. У другой палове XVI ст. прадстаўнікі Тышкевічаў займалі важныя дзяржаўныя пасады. Васіль Тышкевіч быў ваяводам падляскім, потым смаленскім, ягоны сын Юркгі (Юры) Тышкевіч кашталянам менскім, потым ваяводам берасьцейскім. Наваградзкі ваявода Фёдар Скумін Тышкевіч быў заснавальнікам Віленскага праваслаўнага брацтва Сьв. Духу, якое яднала заможных віленскіх купцоў і тамашнюю праваслаўную шляхту. Тады бараніць беларускае праваслаўе ад уніі памкнулася багата шляхты «з коларыцарскага брацьці нашае нямала» [Kotliarchuk 1998:7-25], Сямейны склеп Тышкевічаў месьціццаў віленскай царкве Сьв. Тройцы. БацькаЯўстаха Тышкевіча Піюс Тышкевіч апошні рэфэрэндар ВКЛ.

Беларуская галіна роду Тышкевічаў дала ў XIX ст. археоляга Яўстаха Тышкевіча й этноляга Канстанціна Тышкевіча. Украінская галіна Тышкевічаў дала ў XX ст. вядомага грэка-каталіцкага сьвятара Станіслава Тышкевіча й амбасадара Ўкраінскай Народнай Рэспублікі ў Францыі (1918-1921) Міхайлу Тышкевіча.

Яўстах Тышкевіч, гадунец Менскай гімназіі, усё жыцьцё разрываўся паміж Вільняй і радавым маёнткам у Лагойску. Абодва браты, Яўстах і Канстанцін, дачыненьняў зь летувіскім нацыянальным рухам першай паловы XIX ст. ня мелі, летувіскай мовай добра не валодалі. Што да беларускай мовы, дык ведалі яе лепш і шмат цытавалі ў сваіх творах.

Тышкевічы сьвядома ўжывалі выразы «наша Літва», «наша Літва й Беларусь» [Tyszkiewicz, J. 1846-П: 160], «Руская Л ітва» [Tyszkiewicz, К. 1865:62], разумеючы пад «нашаю Літвою» сучасную заходнюю й цэнтральную Беларусь зь Менскам улучна.

Такім чынам, летувісам у сучасным сэнсе гэтага слова Тышкевіч ня быў, гістарычным ліцьвінам нашчадкам супольнай беларуска-літоўскай дзяржавы Вялікага Княства Літоўскага безумоўна.

Навуковыя працы Я.Тышкевіч пісаў па-польску й па-расейску літаратурных мовах нашага краю ў XIX ст. Ня быў Тышкевіч і польскім нацыяналістам. Каб зьняць гэтае пытаньне, дамо слова Мікалаю Кастамараву, які сябраваў зь Я.Тышкевічам: «Яўстах Тышкевічразам з Уладзіславам Сыракомлем і Адамам Кіркорам стварылі віленскі гурток краёвых патрыётпаў. Гэты гурток выклікаў вялікую нянавісьць тамтэйшых польскіх патрыётаў, якія лічылі ў ягонай дзейнасьці здраду агульнапольскай справе» [Kostomarov Avtobiografiia http://tuad.nsk.ru/ ~history/Author/Russ/K/KostomarovNI/avtobiog/glaval0.htm].

Згодна з Тышкевічавым тастамэнтам надпіс на яго помніку на віленскіх могілках «Росы» зрабілі кірыліцай. Для беларускай шляхы ў XIX ст. гэта было не саступкай русыфікацыі, хутчэй, вяртаньнем да сваіх каранёў. Характэрна, што расейцы рукамі віленскага губэрнатара М.Мураўёва-«вешальніка» зьвялі на глум справу жыцьця Я.Тышкевіча Віленскі музэй старажытнасьцяў.

Апошнім часам у сэрыі «Нашы славутыя землякі» выдадзена кніга пра жыцьцё й дзейнасьць Я.Тышкевіча [Kakhanouski, Н., Kakhanouski, A. 1992]. Але дагэтуль ніводная навуковая праца Я.Тышкевіча ў Беларусі не перавыдадзена. Што да кнігі «Лісты аб Швэцыі» віленскага выданьня 1846 г., дык яе наагул бракуе ў кнігазборах краіны.

61. Беларуская шабля XVII cm. Са збораў зброі замку Скуклостэр (Skoklosters slott). Друкуецца ўпершыню.

У пляне зьместу праца Я.Тышкевіча складае тры часткі. Першая гэта аповед пра ўнівэрсытэцкую навуку, бібліятэкі й музэі Швэцыі. Другая прысьвечана беларускім калекцыям у зборах Швэдзкага каралеўства. Нарэшце, апошняя прысьвечана аналізу гісторыі беларускашвэдзкіх дачыненьняў. Відаць таму, што Я.Тышкевіч першы зьвярнуўся да гэткай тэмы ды разьлічваў на працяг дасьледаваньняў, ён адмовіўся ад жорсткай структуры тэксту. Праца нагадвае, хутчэй, навуковы дзёньнік, што адпавядае ейнаму назову.

Пачаў сваё падарожжа 1843 г. Я.Тышкевіч з Даніі. У Шюцыі першым прыпынкам быў багаты сваімі традыцыямі ўнівэрсытэт Люнда/Lunds Universitet (заснаваны ў 1666 годзе). У ЛюндзеЯ.Тышкевіч пазнаёміўся зь вядомым швэдзкім археолягам і заолягам, прафэсарам натуральнай гісторыі Свэнам Нільсанам (Sven Nilsson, 1787-1883), агледзеў музэй, кнігазборы. Ува ўнівэрсытэцкай кніжніцы Я.Тышкевіч адшукаў унікальныя швэдзкія ўлёткі часоў Вялікай Паўночнай вайны ў Беларусі [1:178],

Наступным пунктам у вандроўцы быў замак Скуклостэр (Skokloster), што месьціцца ля Стакгольму. Замак мае найлепшую ў Швэцыі калекцыю эўрапейскай зброі XVII ст. і выдатную бібліятэку. Сярод зброі Я.Тышкевіч атрыбутаваў беларускія парадныя шаблі, упаасобку так званую «шаблю-карабелю». Там жа Я.Тышкевіч выявіў поўны камплект узбраеньня літоўскага лятучага гусара XVII ст., які захаваўся да сёньня. За 147 гадоў наступны беларускі дасьледнік, аўтар гэтых радкоў, трапіў у зачынены для турыстаў збройны арсэнал Скуклостэра. На маё

пытаньне, ці ёсьць у зборах шляхоцкія шаблі зь Літвы, захавальнік калекцыі адразу адказаў «так» ды паказаў дакладнае месца. Адбылося гэта дзякуючы карэктнай атрыбуцыі беларускай зброі, якую зрабіў калісьці Я.Тышкевіч.

Сярод рукапісаў Скуклостэра Тышкевіч выявіў 83 манускрыпты зь Вялікага Княства Л ітоўскага XVII ст., сярод якіх унікальная «Інструкцыя на сойм вальны ў Варшаву пана Яна Пятру Сапегу, старасту ўсьвяцкаму» (№6 ад 17.09.1611) або малавядомы старабеларускі лацінамоўны верш «Пра адбіцьцё Смаленску» 1634г. [1:116].

У Стакгольме Я.Тышкевіч атрыбутаваў шэраг старабеларускіх экспанатаў з Каралеўскага замку, між іншым рызу грэка-каталіцкага біскупа пачатку XVIII ст. Юр’я Вініцкага, якая праходзіла, нягледзячы на вышыты на ёй герб Сас, як адзежа «патрыярха Расейскага», захопленая швэдамі нібыта ў Нарве ў 1700 годзе. Як слушна заўважыў Я.Тышкевіч, Нарва ніколі ня мела свайго ўладыкі, ня кажучы пра патрыярха. Таксама ў Каралеўскім замку Я.Тышкевіч агледзеў булаву з ВКЛ, якая «была здабытая не на полі бітвы, алеў прыватным парадку, бомела аўтэнтычны футарал» (1:166).

У Стакгольме Я.Тышкевіч меў шэраг прыватных сустрэчаў. Між іншым зь сябрам, былым прафэсарам палеанталёгіі Віленскага ўнівэрсытэту Эдуардам Эйхвальдам (Eduard Eichwald), які пасьля ліквідацыі ўнівэрсытэту ў Вільні вымушаны быў працаваць у розных навучальных установах Эўропы. Адбылася таксама сустрэча з францускім кампазытарам Гекторам Бэрліёзам (Hector Berlioz). Рэдкага госьця зь Літвы-Беларусі запрасіў на прыватную аўдыенцыю сам кароль Швэцыі, заснавальнік дынастыі Карл XIV Ёхан Бэрнадот (Karl XIV Johan Bernadotte). Падчас сустрэчы высьветлілася, што кароль быў «цудоўным знаўцам нашаеЛітвы [...]размаўляў пра справы нашага краюзь вялікай дасьведчанасьцю» [11:98]. Крыніцай грунтоўных ведаў швэдзкага караля быў граф з Лагойску, бацька Я.Тышкевіча Піюс Тышкевіч (!), бо за часоў свайго побыту ў Францыі малады Карл Бэрнадот сябраваў з панам Тышкевічам, які меў у Парыжы гасьцінны дом [Тамсама]. У Стакгольме Я. Тышкевіча абралі сябрам Каралеўскай акадэміі літаратуры, гісторыі й старажытнасьцяў (Kungliga Vitterhets Historia och Antikvitets Akademien).

У Гётэборгу (Göteborg) Я.Тышкевіч адведаў мясьціны, павязаныя з Тадэвушам Касьцюшкам. Як вядома, падчас падарожжа Касьцюшкі з

Санкт-Пецярбургу ў 1796 годзе ён з-за хваробы затрымаўся ў Швэцыі. Я.Тышкевіч завітаў у дом, дзе спыняўся Касьцюшка. Г аспадар дому, які хлопчыкам пазнаёміўся з Касьцюшкам (апошні вучыў яго маляваньню), паказаў верш-панэгірык, прысьвечаны Касьцюшку, творцам якога быў будучы лютэранскі біскуп сьвятар вядомы швэдзкі паэт Франц Мікалай Франзэн/Frans Mikael Franzen. Швэдзкі верш у гонар Касьцюшкі меў назоў «Under Kosciuzkoz porträtt. 1796» («Да партрэту Касьцюшкі»).

У гатэлі места Трольхэтан (Trollhättan) Я.Тышкевіч агледзеў запіс, зроблены Касьцюшкам у кнізе ганаровых гасьцей: «Dien benisse cette bonne et brave nation» T.Kosciuszko («Хай Бог праслаўляе гэтую добрую й адважную нацыю» [11:35-36]).

Магчыма, акурат у Швэцыі да Я.Тышкевіча прыйшла думка заснаваць Віленскі музэй старажытнасьцяў, бо ў пляне аховы старажытных памятак Швэцыя была тады эўрапейскім лідарам.

Вельмі цікавыя старонкі, прысьвечаныя ў кнізе гісторыі беларускашвэдзкіх дачыненьняў. Я.Тышкевіч надаў шмат увагі перадусім часу вікінгаў і падзеям Вялікай Паўночнай вайны. Зыходзячы з досьведу ўласных археалягічных пошукаў, ён адзначыў вялікую колькасьць вараскіх знаходак і рунічных надпісаў на абшарах колішняй Полацкай зямлі.

Досыць інтрыгуючымі выглядаюць Тышкевічавы разважаньні пра паралелі паміж беларускім і скандынаўскім фальклёрам. Г этак беларусы й швэды маюць супольнае сьвята Купальле (Midsommar). Кажучы пра калядныя звычаі забіцьця й смаленьня вепрука ды жыта на абрусе, Я. Тышкевіч піша, што швэды маюць такі самы звычай. Да таго ж яны захавалі сэнс абраду. Чаму вяпрук зьяўляецца сымбалем ураджаю? Бо якраз ён, рыючы лычом зямлю, паказаў людзям прыклад, як карыстацца нарогам [II: 106].

Прыканцы вясны скандынавы сьвяткавалі дзень бога Одына, прыносячы яму ў ахвяру коней. Як заўважыў Я.Тышкевіч, беларускія сяляне не пускаюць у гэты дзень на пашу коней, бо перакананыя, што яны загінуць [Тамсама].

Вялікую вартасьць маюць старонкі, прысьвечаныя Вялікай Паўночнай вайне ў Беларусі. У сутнасьці, яны ўяўляюць сабой першую ў Новым часе беларускую трактоўку падзеяў гэтай вайны. Да таго ж Я.Тышкевіч выкарыстоўваў унікальныя крыніцы, у прыватнасьці, пісаныя ў Беларусі дакумэнты швэдзкай вайсковай адміністрацыі, акгы Віленскай каталіцкай капітулы, дзёньнік менскага шляхціца Аляксандра Мацкевіча.

Між іншым, Я.Тышкевіч даў сваю ацэнку падзелу беларуска-літоўскай магнатэрыі на «прашвэдзкую» й «прарасейскую». На ягоную думку, Сапегі гатовыя былі заняпад свайго роду абмыць у братняй крыві Вішнявецкіх, Агінскіх, Пацаў. У сваю чаргу, Агінскія ўзялі бок Аўгуста II й расейцаў «не зь перакананьняў але толькі таму, каб не падаваць рукі ў швэдзкімлягеры Сапегам» [II: 161 ].

Наагул, бачыны Тышкевічавай кніжкі, прысьвечаныя Вялікай Паўночнай вайне ў Беларусі, маюць вялізную вартасьць, бо балыпыня з крыніцаў, якімі карыстаўся аўтар, сёньня ўжо згубленыя.

Цягам другой паловы ХІХ-ХХ ст. праца Я.Тышкевіча адзіная, якая знаёміла беларуса з роляй Швэцыі ў нашай гісторыі. Спадзяюся, што яна будзе перавыдадзеная беларускімі выдаўцамі.

4.2.   Суполка «Беларуская Грамада» ў Швэцыі (1948-1975)

Адной з малавядомых старонак гісторыі нашай дыяспары ёсьць дзейнасьць беларускай суполкі «Vitryssland societet» у Швэцыі ў 1948— 1975 іт.

Стваральнікам суполкі быў Васіль Лукашык, таму варта трохі распавесьці пра гэтага чалавека ды ягоных сяброў.

Нарадзіўся Васіль Лукашык у 1905 годзе (за пашпартам -1911 г.) на Сакольшчыне. Меў бацьку беларуса і матку расейку, дзявочае прозьвішча якой было Цьвярдынская (Твердынская). Гадаваўся ў Беластоку. Пры польскай уладзе В Лукашык там скончыў расейскую гімказію, потым вывучаў паліталёгію ў Віленскім унівэрсытэце імя Сьцяпана Батуры. У Вільні Лукашык бярэ актыўны ўдзел у беларускім руху, сябруе зь земляком Станіславам Грынкевічам.

3 прыходам Саветаў Лукашык стварае на Беласточчыне сетку беларускіх школак. Неўзабаве яго прызначаюць загадчыкам Беластоцкага дзіцячага дому. Зь цягам часу дом перапаўняюць дзеткі рэпрэсаваных саветамі бацькоў (палякаў, беларусаў, жыдоў, расейцаў).

Захапіўшы Беласток, немцы зачынілі дзіцячы дом, да таго ж на вачох дзетак разбураюць клюмбу з кветкамі ў форме «зоркі». Ствараючы цывільную адміністрацыю, немцы ставяць Лукашыка бурмістрам Бе-

62. Стваральнік суполкі «Vitryssland societet» Васіль Лукашык.

ластоку. Але па даносу ён быў арыштаваны гестапа й адпраўлены да канцэнтрацыйнага лягеру Асьвенцім («Аўшвіц»), 3 Асьвенціму Васіль Лукашык уцёк. У Варшаве набыў фальшывыя паперы, але падчас чарговай нацысцкай «зачысткі» быў злоўлены і адпраўлены на прымусовую працу ў Нарвэгію. За Палярным колам разам з палоннымі (перадусім савецкімі й польскімі жаўнерамі) Лукашык будаваў стратэгічна важную для нацыстаў дарогу. Тут, у лягеры, ён стварае беларускую групу. У 1944 годзе сябры групы ў складзе 10 чалавек чыняць пасьпяховыя ўцёкі зь лягеру праз горы ў Швэцыю. Так пачынаецца швэдзкі пэрыяд ягонай эміграцыі.

У1948 годзе Васіль Лукашык як прадстаўнік бе-

ларускае грамады ў Швэцыі быў дэлегатам Першага сусьветнага зьезду беларускай паваеннай эміграцыі, які адбыўся ў Парыжы з 28 ліста-

пада па 2 сьнежня.

Выконваючы пастанову зьезду, у тым самым годзе Лукашык разам зь сябрам Язэпам Федарчуком засноўвае «Беларускую Грамаду»/« Vit­ryssland societet» у Швэцыі. Суполка атрымлівае юрыдычную рэгістрацыю, выдае статут Грамады па-швэдзку й па-беларуску, публікуе свае адозвы ў СМІ.

У1949 годзе «Беларуская Грамада» дапамапіа зладзіць у Мальмё выставу выдатнага беларуска-фінскага мастака Аляксандра Ахола-Вало (Aleksanteri AholaValo, 1900-1998), якіз 1939 да 1950г. жыўу Швэцыі. Трэба трохі больш сказаць пра гэтага мастака. У 1920-1932 гг. Аляксандар Ахола-Вало жыў у Беларусі, вучыўся ў славутай Віцебскай мастацкай школе. Браў удзел у беларускім руху, працаваў у Інбелкульце, кіраваў суполкай мастакоў «Прамень».

Як этнічны фін, у 1932 годзе быў дэпаргаваны з СССР. Аляксандар Ахола-Вало добра вядомы ў Скандынавіі мастак, ён валодаў беларускай, фінскай, швэдзкай мовамі. У 1995 г. наведаў Беларусь, «родны Менск» паводле ягонага выразу, браў удзел у II міжнародным кангрэсе беларусістаў, марыў уладкаваць уласную выставу ў Беларусі [Кіреі 1998].

Праца суполкі йшла цяжка. Моцная польская суполка перацягвала ўсіх беластоцкіх беларусаў (а менавіта яны складалі бальшыню сярод нашых суродзічаў у Швэцыі) да сябе, на падставе іх былога польскага

грамадзянства. Расейская суполка цягнула да сябе, выкарыстоўваючы тую акалічнасьць, што беларусы былі парафіянамі расейскай праваслаўнай царквы ў Стакгольме. Але дзякуючы непахіснай упартасьці, кіраўнічаму таленту Лукашыка й Федарчука беларусы здолелі згуртавацца, працаваць і захаваць сваю арганізацыйную структуру на чужыне, якая воляю лёсу стала новай Радзімай. Сябры суполкі ладзілі рэгулярныя сустрэчы, штогадовыя вячэры, прысьвечаныя Дню Волі (25 сакавіка). Грамада падтрымлівала сувязі з дыяспарай ЗША й Аўстраліі, атрымлівала беларускія газэты й часапісы. Лукашык асабіста супрацоўнічаў з выдаванай у Нью Ёрку газэтай «Беларус» і яе тагачасным галоўным рэдактарам Станіславам Станкевічам.

17 сакавіка 1975 г., за тыдзень да чарговых угодак БНР, Васіль Лукашык раптоўна памёр. 3 прычыны ягонай сьмерці газэта «Беларускі голас» (№ 232 за 1975 г.) зьмясьціла нэкралёг:

Сьв. t пам.

ВАСІЛЬ ЛУКАШЫК

былы дзеяч БСР Грамады і Таварыства Беларускае Школы ў Беластоку. Былы Бурмістар Беластоку. Арганізатар «Беларускай Грамады» ў Скандынавіі. Сябра Камітэту

Вольнае Беларусі, памёр раптоўна 17-га сакавіка 1975 году ў Густаўбэргу ў Швэдыі. Паходзіў з Сакольшчыны.

Хай будзе яму лёгкай чужая зямля!

Сябры

Адыходзілі ў іншы сьвет старыя сябры суполкі...

Так сталася, што на час заснаваньня новай беларускай суполкі «Vitryssland», якая паўстала ў 1998 годзе ў Швэцыі, яе папярэдніца спыніла існаваньне. Але высілкі ейных сяброў не прайшлі марна. Новай генэрацыі беларусаў у Швецыі пачынаць справу было значна лягчэй, бо за ёю была Гісторыя.

4.3.   Швэдзкая літаратура ў сучаснай Беларусі

Яшчэ напачатку XX ст. Максім Багдановіч пераклаў на нашую мову ўрывак з паэмы швэдзка-фінскага паэта Людвіка Рунэбэрга (Ludvig Ru­neberg) «Паво з Садыярві». Але да здабыцьця Беларусяй незалежнасьці адна з найбагатшых эўрапейскіх літаратураў швэдзкая была слаба прадстаўленая ў беларускіх перакладах.

Праз расейскія пераклады беларускі чытач мог пазнаёміцца з творчасьцю Аўгуста Стрындбэрга (August Strindberg) ды Астрыд Ліндгрэн (Astrid Lindgren). Імёны й творчасьць шасьцёх (!) швэдзкіх ляўрэатаў Нобэля заставаліся невядомымі.

Толькі зь сярэдзіны 1980 пачатку 1990 гг. аднавіўся натуральны творчы дыялёг паміж Швэцыяй і Беларусяй.

У 1986 годзе былі апублікаваныя творы ляўрэата Нобэля 1951 г. швэдзкага празаіка Пэра Лягерквіста (Pär Lagerkvist) «Кат», «Карлік», у 1990 г. апавяданьне Муі Марцінсан (Moa Martinson) «Мама выходзіць замуж».

У1990 годзе зьяўляецца першы пераклад на беларускую мову «Браты Ільвінае Сэрца» Астрыд Ліндгрэн. У 1992 годзе альманах «Далягляды» друкуе вершы ляўрэата Нобэля 1916 г. Вэрнэра вон Гейдэнстама (Verner von Heidenstam). У 1994 годзе часапіс «Крыніца» знаёміць чытача з творчасьцю швэдзкага пісьменьніка сярэдзіны XX ст. Стыга Дагэрмана (Stig Dagerman). Усе гэтыя пераклады выкананыя Лявонам Баршчэўскім.

3 1997 г. зьяўляюцца пераклады з швэдзкай літаратуры Валера Буйвала. У часапісе «Крыніца» друкуецца пераклад навэлы Вільгельма Мубэрга (Vilhelm Moberg) «Зямля здраднікаў». У 1997 годзе ўпершыню па-беларуску пераствораны твор ляўрэаткі Нобэля 1909 г. швэдзкай пісьменьніцы Сэльмы Лягерлёф (Selma Lagerlöf) «Пярсьцёнак Лёвэншольдаў». У 1999 годзе часапіс «Крыніца» ўпершыню на беларускай мове публікуе творы клясыка швэдзкай літаратуры Аўгуста Стрындбэрга «Сон» ды «Сага Сэн Г атарда» ў перакладзе Валера Буйвала. Пры апецы Швэдзкага Інстытуту, перадусім супрацоўніцы гэтай установы ў Менску Кайсы Ёбэрг Ліндстэн (Kajsa Öberg Lindsten), у

1999 годзе ўбачыў сьвет зборнік «4+4+4. Швэдзкая й беларуская паэзія. Сустрэча паэтаў у Менску. Люты 1999». Гэтая кніга зьмяшчае ўзаемныя пераклады беларускіх і швэдзкіх літаратараў. Да прыкладу, Алесь Разанаў пераклаў вершы Кэнэта Клемэца (Kennet Klemets) і Крыстафора Леандоэра (Kristoffer Leandoer). Апавяданьне Агнэты Плэель (Agneta Pleijel) «Хто назірае вецер» пераклаў Рыгор Барадулін.

У 1999 годзе ў прыватным менскім выдавецтве «Гронка» выдадзены зборнік паэзіі Крыстафора Леандоэра «Вершы для Эльзы», у якім Рыгор Барадулін зьмясьціў прысьвячэньне швэдзкаму паэту:

Мы землякі па халадэчы, Па рыфмах хісткіх дружбакі. Відаць, яшчэ зь Сярэднявечча У Стакгольме крумкаюць крукі.

А верас мой на баравіне Нардычным позіркам гарыць. Ня ведаю, як на лаціне, Па-швэдзку ўмее гаварыць.

У 2000 годзе пяты нумар часапіса «Полымя» надрукаваў у перакладзе Лявона Баршчэўскага вершы сучасных швэдзкіх паэтаў Інгі-Ліны Ліндквіст (Inga-Lina Lindkvist) і Хокана Сандэла (Hakan Sandel). Рыхтуюцца да друку таксама вершы Томаса Транстромэра (Tomas Trans­trömer).

3 2000 г. у навучальную праграму беларускай сярэдняй школы (8-я кляса) уваходзіць скандынаўская гераічная сага «Старэйшая Эда».

Нарэшце, у 2000 годзе для дзетак-беларусаў у Вільні коштам аўстрыйскіх грамадзянаў (!) накладам 10 000 асобнікаў выдадзена апавяданьне славутай Астрыд Ліндгрэн «Усе нашы дзеці з Булербю» ў перакладзе Л.Баршчэўскага.

Такім чынам, за кароткі тэрмін (1986-2001) дзякуючы ў асноўным альтруістычным высілкам перакладнікаў швэдзкая літаратура патроху становіцца даступнай беларускаму чытачу.

Але глыбокае знаёмства з творчасьцю Аўгуста Стрындбэрга, Астрыд Ліндгрэн, Сэльмы Лягерлёф яшчэ наперадзе. Невядомай у Беларусі застаецца творчасьць ляўрэатаў Нобэля 1974 г. паэтаў Эйвінда Ёнсана (Eyvind Johnson) і Гары Марцінсана (Harry Martinson), ды так-

сама ляўрэата Нобэля 1931 г. празаіка Эрыка Аксэля Карльфэльда (Erik Axel Karlfeldt).

4.4.   «Швэцыя» ў Беларусі й «Беларусь» у Швэцыі: агляд сучасных культурных і гуманітарных дачыненьняў

10 гадоў таму, 14 студзеня 1992 г., Каралеўства Швэцыя ўстанавіла дыпляматычныя зносіны з Рэспублікай Беларусяй. Швэцыя адна зь першых краінаў сьвету, якая прызнала незалежнасьць нашай краіны. У лістападзе 1999 г. была адчынена амбасада Беларусі ў Швэцыі.

На жаль, дагэтуль Беларусь (Vitryssland) (нагадаем, у зваротным перакладзе з швэдзкай гэта гучыць як «Белая Расія») застаецца для швэдзкага грамадзтва малавядомай і экзатычнай краінай Эўропы. Цікавасьць простых швэдаў да Беларусі абуджаюць выпадковыя падзеі.

Калі палітычныя стасункі паміж нашымі краінамі не па віне Швэцыі цяпер знаходзяцца ў замарожаным стане, то гэтага нелыа сказаць пра гуманітарныя сувязі паміж прадстаўнікамі нашых народаў.

Г алоўнай швэдзкай фундацыяй, якая падтрымлівае кулыурныя й навуковыя праекты з замежнымі краінамі, ёсьць Швэдзкі Інстытут (SI Svenska Institute!; www.si.se), добра вядомая ў сьвеце аўтарытэтная дзяржаўная ўстанова Швэцыі. Асноўнай мэтай Швэдзкага Інстытуту ёсьць пашырэньне ведаў пра Швэцыю за мяжой краіны ды разьвіцьцё культурных і навуковых кантакгаў паміж Швэцыяй ды іншымі краінамі эўрапейскай супольнасьці, перадусім дзяржавамі Балтыкі.

У 1999 годзе Швэдзкі Інстытут у межах праекту «Сяброўства дзеля культуры» (Partnership for Culture) выдаў шэраг кнігаў, прысьвечаных Беларусі. Да прыкладу, зборнік беларускай сучаснай паэзіі ў перакладзе на швэдзкую мову «Ätta vitryska poeter» («Восем беларускіх паэтаў») зь вершамі Алеся Разанава, Ніны Мацяш, Рыгора Барадуліна ды іншых. У тым самым годзе выйшла кніга ўраджэнца Беларусі (Пінску) знакамітага польскага падарожніка Рышарда Капусьцінскага «Вандроўка ў Пінск» («А visit to Pinsk»), Швэдзкім Інстьпутам выдадзена вялікая мапа Швэцыі на беларускай мове. Таксама на беларускай мове падрыхтава-

ны шэраг выданьняў пра гісторыю беларуска-швэдзкіх дачыненьняў, аўтарамі якіх зьяўляюцца Шэль Абрагамсон (Kjell Albin Abrahamson) і Андрэй Котлярчук.

У 2000 годзе Швэдзкі Інстытут прыняў прынцыпова важнае што да Беларусі рашэньне: у ягонай дзейнасьці Рэспубліка Беларусь лічыцца краінай Балтыцкага абшару. Г эта значыць, што ў актыўнасьці Швэдзкага Інстытуту навуковыя й культурныя праекты зь Беларусі маюць разам з краінамі Балтыкі, Польшчы, Нямеччыны, Паўночна-Заходняй Расеі першачарговую значнасьць.

У жніўні 2001 г. пры падтрымцы Швэдзкага Інстытуту ў менскім Музэі сучаснага мастацтва адбылася першая выстава швэдзкіх мастакоў. Пасьля, згодна з гэтым праектам, тры выставы беларускіх мастакоў прайшлі ў Швэцыі. Галоўны рэжысэр Нацыянальнага тэатру імя Янкі Купалы Валеры Раеўскі, працуючы над пастаноўкай выдатнай п’есы Аўгуста Стрындбэрга «Эрык XIV», наведаў у жніўні 2001 г. Швэцыю.

Сёньня тут найбольш вядомы імёны трох беларусаў. Гэта першы прэзыдэнт краіны Аляксандар Лукашэнка, выдатны спартоўца Уладзімер Самсонаў і, канечне, народны пісьменьнік Васіль Быкаў. У 1990 годзе Швэдзкі Інстытут выдаў чарговую кнігу В.Быкава «Кар’ер» (Vasil Bykau. Grustaget). За апошні час шэраг артыкулаў пра Васіля Быкава надрукавалі буйныя швэдзкія газэты (Uppsala Nye Tidningen, Östergöta Correspondenten, Norrköpings Tidningar). Літаратурны крытык Стэфан Скот (Staffan Skot) y артыкуле пра творчасьць Васіля Быкава піша, што пісьменьнік, бязумоўна, ёсьць найвыдатнейшым празаікам сусьветнай літаратуры, які цалкам адышоў ад гераічнай тэмы, каб насьледаваць старажытнаму правілу рыторыкі: «калі табе сапраўды ёсьць што сказаць, гавары цішэй, і тады цябе будуць слухаць». Са словаў аўтара, Быкаў адкрыў для чытача сапраўдную атмасфэру вайны зь яе гратэскным абсурдам па-за межамі чалавечай штодзённасьці. У верасьні 2000 г. вялікае інтэрвію Васіля Быкава журналісту Мікаэлю Вінярскаму (Michael Winiarski) надрукавала буйнейшая газэта Швэцыі «Dagens Nyheter». У 1990 г. у перакладзе на швэдзкую пабачылі сьвет творы Алеся Адамовіча. У 1997 г. па-швэдзку выйшаў з друку раман Сьвятланы Алексіевіч «Чарнобыльская малітва» (Bön för Tjemobyl), за які годам раней яна атрымала прэмію Швэдзкага ПЭН-клюбу. Вядомы швэдзкі рэжысэр Ян Даніэльсан (Jan Danielson) зьняў стужку пра Белавескую пушчу.

Існаваньне незалежнай Беларусі на палітычнай мапе Эўропы патроху абуджае зацікаўленасьць у навуковых колах Швэцыі. У1997 годзе доктар філязофіі Барбара Торнквіст-Плева (Barbara Tömqvist-Plewa) з унівэрсытэту Люнду падрыхтавала і выдала першую наву ковую манаграфію пра гісторыю Беларусі й беларускую мову (Spräk och identitet і Vitry ssland). Кніга імгненна зьнікла з паліцаў кнігарняў, таму ўжо ў 2001 годзе выйшла другім накладам.

У 1999 годзе вядомы швэдзкі журналіст Шэль Абрагамсон, які значны час працаваў у Беларусі, падрыхтаваў папулярную кнігу пра Беларусь ды гісторыю беларуска-швэдзкіх дачыненьняў (Vitryssland: 89 mi­llimeter frän Europa). Яна таксама хутка зрабілася бібліяграфічнай рэдкасьцю. Швэдзкім Інстытутам рыхтуецца другое выданьне гэтай кнігі пашвэдзку, па-беларуску й па-расейску.

Шмат артыкулаў, прысьвечаных сучаснай моўнай сытуацыі ў Беларусі апублікаваў прафэсар, дырэктар Інстытуту Славістыкі Ўпсольскага ўнівэрсытэту Свэн Густаўсан (Sven Gustavsson). Беларускую літаратуру перакладае па-швэдзку Кайса Ёбэрг Ліндстэн (Kajsa Öberg Lind­sten) і Зьміцер Плакса (Dmitry Ріах). У сваю чаргу, як ужо гаварылася, у Беларусі швэдзкую літаратуру перакладаюць Лявон Баршчэўскі ды Валер Буйвал.

Улетку 2001 г. на Беласточчыне фундацыя «Villa Sokrates» на чале зь вядомым беларускім і польскім пісьменьнікам Сакратам Яновічам зладзіла навуковую канфэрэнцыю «Беларусь Швэцыя Расея: трыялёг культур» з удзелам беларускіх ды швэдзкіх гуманітароў. Першы беларуска-швэдзкі гістарычны сымпозыюм рыхтуе Нацыянальны навукова-асьветны цэнтар імя Францішка Скарыны.

3 1998 г. у Швэцыі працуе беларуская суполка «Vitryssland-Беларусь», ачольвае якую вядомая швэдзкая фотажурналістка Марыя Сэдэрбэрг (Maria Söderberg). Акурат гэтае грамадзкае аб’яднаньне папулярызуе зьвесткі пра Беларусь і беларускую культуру ў Швэцыі, упаасобку праз свой зьмястоўны сайт у Сеціве (www.vitryssland.nu), а таксама ладзячы шматлікія сэмінары й вячоркі. У гасьцёх «Vitryssland» былі Васіль Быкаў, Алесь Разанаў, Уладзімер Някляеў, Павел Шарамет. Дзякуючы дзейнасьці «Vitryssland» больш за 10 швэдзкіх грамадзкіх арганізацыяў знайшлі партнэраў у Беларусі ды распачалі гуманітарныя праекты.

Вялікая колькасьць швэдзкіх фундацыяў падтрымлівае гуманітарныя праекты ў Беларусі. Сярод найбуйнейшых «Швэдзкае міжнароднае

агенцтва разьвіцьця супрацоўніцтва «SIDA» (www.sida.se), якое нядаўна прафінансавала ачыстку Дзьвіны-Даўгавы. Шэраг праектаў мае «Швэдзкі цэнтар разьвіцьця няўрадавых аб’яднаньняў» Forum Syd (www.forumsyd.se). Напрыклад, разам з грамадзкім аб’яднаньнем «Калегіюм» (Пінск) «Forum Syd» цяпер ажыцьцяўляе праект па барацьбе з наркаманіяй у Беларусі. Падтрымкай дэмакратычных рухаў у Беларусі займаецца «Міжнародны цэнтар Улафа Пальмэ» (Olof Palmes Intemationälla centrum; www.palmecenter.se).

Мэта ўсіх фундацыяў дапамагчы беларусам стварыць актыўнае, дэмакратычнае, некарумпаванае грамадзтва.

Сёньня сталыя сувязі зь Беларусяй маюць шэраг звычайных швэдзкіх няўрадавых аб’яднаньняў. Часта па першым азнаямляльным візыце яны пачынаюць дапамагаць сваім партнэрам у Беларусі. Да прыкладу, швэдзкая недзяржаўная арганізацыя «Дапамога Эрыка» (Erikshjälpen) падаравала раённай больніцы Бярозы новы самаход «хуткай дапамогі» маркі «Вольва», лекі ды мэдычнае абсталяваньне. Швэдзкая партыя «зялёных» (Miljöpartiet de Gröna) разам зь беларускай экалягічнай арганізацыяй «Экалайн» з 1997 г. праводзіць праект, мэта якога барацьба з наступствамі чарнобыльскай катастрофы. Швэдзкая арганізацыя пэнсіянэраў «PRO» (пэнсійны ўзрост у Швэцыі для мужчынаў і кабет 65 гадоў) навязала кантакты з пэнсіянэрскімі арганізацыямі Віцебску.

3 кастрычніка 2001 г. Рада беларускіх маладзёвых суполак разам з нацыянальнай радай моладзі Швэцыі распачала двухгадовы адукацыйны праект «Wake-up» («Падыміся»), мэта якога дапамога разьвіцьцю няўрадавых арганізацыяў Беларусі. Беларускіх партнэраў мае «Балтыцкая праграма» (The Baltic University Programme) унівэрсытэту Упсолы, якая лучыць звыш 140 ВНУ краінаў Балтыкі.

1 лютага 2002 г. у Менску распачаў працу Скандынаўскі адукацыйны цэнтар, які будзе спрыяць вывучэньню студэнтамі швэдзкай мовы, гісторыі, культуры, эканомікі Швэцыі. Г эта сумесны праект Унівэрсытэту Паўднёвага Стакгольму (Södertöms högskola), Швэдзкага Інстытуту й Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту (Менск).

Партнэраў у Беларусі таксама мае швэдзкая недзяржаўная арганізацыя «CRAC» (Creative room for Art and Computing, www.crac.org), мэта якой падтрымка супольных праектаў y артьістычным асяродку.Сумесны праект ажыцьцяўляюць Каралеўскі тэхнічны ўнівэрсытэт (Kungliga Tekniska Högskola КТН) і Полацкі ўнівэрсытэт.

У сакавіку 2002 г. з мэтай наладжваньня кантакгаў з гістарычнымі музэямі Беларусі Менск і Полацак адведала дэлегацыя Дзяржаўнага гістарычнага музэю Швэцыі (Statens Historiska Museum). Яшчэ ў 1996 годзе швэдзкія археолягі прайшлі беларускім шляхам з «варагаў у грэкі» па Дзьвіне й Дняпры. У 2002 годзе ў Інстытуце гісторыі НАН адбылася першая сустрэча беларускіх і швэдзкіх археолягаў, мэта якой сумеснае вывучэньне часу вікінгаў у Беларусі.

Урад Швэцыі ўхваліў стратэгію тэхнічнай дапамогі Беларусі на 20032004 гг. Адпаведна стратэгіі вызначаныя наступныя сфэры дапамогі: праекты ў сацыяльным сэктары, зямельны кадастар, падтрымка малога й сярэдняга бізнэсу, ахова навакольнага асяродзьдзя, студэнцкі абмен, інавацыі, падтрымка навукова-вытворчых аб’яднаньняў, падтрымка СМІ. Мяркуецца, што аб’ём фінансаваньня тэхнічнай дапамогі для Беларусі будзе складаць штогод 10-20 млн. швэдзкіх кронаў.

Тавараабмен паміж краінамі склаў за студзень-лістапад 2001 г. $70 млн. Сёньня ў Беларусі працуе сусьветны лідар у вытворчасьці мэблі канцэрн «ІКЕА».

Толькі маруднасьць дэмакратычных працэсаў ды рынкавых пераўтварэньняў у Беларусі перашкаджаюць працэсу збліжэньня дзьвюх нашых краінаў. Паводле дасьведчанага ў беларуска-швэдзкіх справах журналіста Шэль Абрагамсона: «ШвэдзкіЯ бізнэсоўцы ня вельмі ахвотна наладжваюць гандлёвыя кантакты зь Беларусяй, таму што ў гэтай краіны зачаста мяняюцца законы ды выдаюццаўсё новыя дэкрэты».

Хзк блізкае геаграфічнае становішча Швэцыі й Беларусі, багатая супольная гісторыя даюць надзею на добрыя пэрспэктывы супрацоўніцтва ў будучыні.

КРЫНІЦЫ й БІБЛІЯГРАФІЯ

У працы аўтарам выкарыстаныя рукапісныя матэр ’ялы з:

Бібліятэкі ўнівэрсытэта Ўпсолы (Carolina Rediviva)

Нацыянальнага гістарычнага архіву Швэцыі (Riksarkivet, Stockholm)

Нацыянальнага гістарычнага архіву Беларусі (НГАБ, Менск)

Расейскай нацыянальнай бібліятэкі (РНБ, Санкт-Пецярбург).

Расейскага дзяржаўнага архіву старажытных актаў (РГАДА, Масква)

Abrahamson, К. А. 2000. Vitryssland : 89 millimeter frän Europa. Stockholm, Fischer.

Abrahamson, K. 2001. Vitryssland och Sverige / Bialorus i Szwecja / Беларусь i Швэцыя. Annus

Albaruthenicus. Krynki, 43-56.

Abrahamson, K. 2002. Sverige och Vitryssland / Швэцыя й Беларусь /Швецня н Беларусь.

Stockholm.

Adlerfeld, M.G. 1740. The military history of Charles XII. King of Sweden. Volume 1-3. London.

Agrell, S. Dagbok 1707-1713. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 5. Lund. 1909, 1-368.

Alekseev, L.B. (Алексеев Л.В.) 1966.Полоцкая земля IX XIII веков: очеркн нсторнн Северной Белорусснн. Москва.

Ambjörsson, R., Gaunt, D. (red). 1984. Den Dolda historien. Malmö.

Antonenko, B. 2000. Eustachy Tyszkiewicz historyk i obywatel Wilna. Nasza Gazeta. № 41 (530).

Apine, J. 1995. Baltkrievi Latvija. Riga.

Arbman, H. 1943. Birka : Untersuchungen und Studien. 1, Die Gräber. Stockholm.

Arbman, H. 1961. The Vikings. London.

Arcihovskij, A.V. (Арцнховскнй, A.B.) 1938 Лекцнн no археологнн. Часть 2. Москва.

Arest= Запнскн н гумена Ореста. 1867. 1871. Археографйческйй сборнйк документов.

относяіцйхся к ucmopuu Северо-Западной Русй, йздаваемый прй управленйй Вйленского учебного округа. Т. 2. Т. 5. Внльно.

Arkhiu uniyatskich тйгараШай=Архіў уніяцкіх мітрапалітаў. Даведнік. Менск-Полацак, 1999.

Arkhivaryus=ApxiBapbiioc. 2001. НГАБ. Менск, 71-72 (публікацыя Н. А. Барсукова).

Arkhivy BNR=Apxißbi Беларускай Народнай Рэспублікі. 1998. Т1. Кніга 2. Minsk-New YorkPrague-Vilnius

Amestedt, С. 1894. Uppsala Universitets biblioteks historia untill är 1702. Stockholm, 88-99.

А8=Археографнческкй сборннк документов, относяшнхся к нсторнн Ссверо-Западной Русн.

Впльно. Т.5. 1871; Т. 10. 1874; Т. 12. 1900; Т. 14. 1912.

Augustyniak, U. 2001. Dwor і klientela Krysztofa RadziwiHa (1588-1640). Warszawa.

Avdusin, D. A., Tikhomirov, M. N. (Авдуснн, Д. A., Тнхомнров, M. H.) 1950. Древнейшая русская

надпнсь. Вестнйк Академйй Наук СССР. 4.

Avdusin, D. А. (Авдуснн, Д. А.) 1967. Варяжскнй вопрос по археологнческнм данным.

Археологйя СССР. Москва.

Avdusin, D. А. (Авдуснн, Д. А.) 1972. Гнёздово н Днепровскнй путь. Новое в археологнн. Москва, 159-169.

Avdusin, D. А. (Авдуснн, Д. А.) 1974. Скандннавскне погребення в Гнёздове. Вестнйк МГУ.

Нсторйя, № 1.

Avdusin, D.A. (Авдуснн, Д.А.) 1987. Варяжскнй вопрос по археологнческнм данным. Археологйя СССР Москва.

Avdusin, D. A., Pushkina, Т. А. (Авдуснн, Д. А., Пушкнна, Т. А.) 1989. Трн погребальные камеры нз Гнёздова. Нсторня н культура древнерусского города. Москва, 193-233.

Bantysh-Kamenski, D. (Бантыш-Каменскнй, Д.) 1859. йсточннкн малоросснйской нсторнн. Часть II. (1691-1722), Москва.

Bardach, J. 1988. О dawnej і niedawnej Litwie. Poznan.

Barshcheuski, J. (Баршчэўскі, Я.) 1990. Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях. Менск.

Batskau dar. Belaruskia narodnyia kazki (Бацькаў дар. Беларускія народныя казкі) 1985. Менск.

Beck, С. Bref till J. Beck. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 9. Lund. 1913, 279-281.

Bektineev, Sh. (Бектннеев, Ш.) 1992. Полоцкне гнрькн-разновесы. У: Гісторыя і археалогія

Полацка і Полацкай зямлі. Полацк, 5-6.

Bely, А. (Белы, А.) 1999. Невядомыя эпізоды «невядомай вайны», або Ваенныя дзеянні Швецыі супраць ВКЛ у 1656-1657 гг. вачыма Эрыка Дальберга. Спадчына. № 3, 114-129.

Bely, А. (Белы, А.) 2001.Радноцкі дагавор 1656. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. 1.

Менск, 69.

Bente, М. 2000. Birka. Växjö.

Berezhkov, М. N. (Бережков М.Н.) 1909. Нежннскне предання, относяшнеся к 1709 Полтавскому году. Нежнн.

Birgegärd, U. 1975. Лекснкографнческне работы й. Г. Спарвенфельда u нх место в нсторнн русской лексмкографнн. Slavica Lundensia. V.3. Lund, 29-55.

Botvidi, I. 1620. Theses de qvaestione utrum Muschovitae sint Christiani. Holmiae (Stockholm).

Braun, F.A. (Браун, Ф.А.) 1902: Фрнанд н Шнмон, сыновья варяжского князя Афрнкана.

Мзвестйя Отделенйя русского языка й словесностй. Санкт-Петербург. Т. XII.

Кннга 1. 359-365.

Bring, S. 1918. Karl XII. Stockholm.

Broberg, G. 1992-1994. Olaus Magnus Svenskt Biografiskt Lexikon. V.28. Stockholm, 136-141

Bulkin, V. A. (Булкнн, B.A.) 1975. Большне курганы Гнездовского могнльнмка. Скандннавскнй сборннк. Т. 20. Таллннн, 134-145.

Bulkin, V.A. (Булкнн, В.А.) 1975. Большне курганы Гнездовского могнльннка. Скандйнавскйй сборнйк. Таллннн, В. 20, 134-145.

Bulkin, V.A., Lebedev, G.S. (Булкнн, В.А., Лебедев, Г.С.) 1974. Гнездово н Бнрка (к проблеме становлення городов). Культура феодальной Русн 11-17 вв. Ленннград.

Burke, Р. 1994. Popular culture in Early Modem Europe. London.

Cederhielm, J. Bref till sin broder Germund. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 6. Lund. 1912, 1297.

Cederhielm, J. Bref till sin broder Germund. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 8. Lund. 1913, 139257.

Chakvin, I. U. (Чаквін, 1. Ю.) 1989. Нарманы. Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя. 337-338.

Chamiauski, М. (Чарняўскі, М.) 1998. Ян Кароль Хадкевіч. Правадыр крылатых

вершнікаў. Менск.

Charopka. V. (Чаропка, В.) 1994. Вэндэнская Вунія. Спадчына. № 5, 67-73.

Chernigovskaya ЕеЮрІ5=Черннговская летопнсь. Кйевская старйна. Май. 1890.

Chodzka, I. 1870. Podania Litewskie. Wilno.

Dahlberg, A-M. 1995. Kungliga prakt i Livrustkammaren. Stockholm.

Dahlbergh. E. 1962. Erik Dahlberghs dagbok. Stockholm.

Dauhiala, Z. (Даўгяла, Зм.) 1928. Стары Менск. Наш Край. №3. (30).

Davidsson, К. 1975. Собранне славянскнх рукопнсей в Бнблнотеке уннверснтета в Уппсале.

Slavica Lundensia. V.3. Lund, 57-86.

Davidsson, K. 1975. Собранне славянскмх рукопнсей в Бнблнотеке уннверснтета в Уппсале.

Slavica Lundensia. V.3. Lund, 72-73.

Degiel, R. 2000. Protestanci i Prawoslawni. Patronat wyznaniowy RadziwiHow birzahskich nad Cerkwiq prawoslawnq w ksi^stwie Shickim w XVII w. Warszawa.

Demidovich, P. P. (Демндовнч, П. П.) 1896. йз областн верованнй н сказаннй белорусов.

Этнографйческое обозренйе. № 1, 91-120.

Deruga, A. 1936. Piotr Wielki a unici i unja koscielna, 1700-1711. Wilno.

Dmitriev, М. А. (Дмнтрнев, М.А.) 1853. Несколько слов краткого нсторнческого обозренмя русско-лнтовского Новогрудка. Вестнйк Ммператорского Русского географйческого обіцества.

Doroshenko, V. (Дорошенко, В) 1985. Торговля н купечество Рнгн в XVII веке. Рнга.

Dounar-Zapolski, М. (Доўнар-Запольскі, М) 1994. Гісторыя Беларусі. Менск.

Druts, Е., Gessler, А. (Друц, Е., Гесслер, А.) 1990. Цыгане. Москва.

Dychyts, L. (Дучыц, Л.) 1980. Маскавіцкае гарадзішча (ХІ-ХІІІ стст.) Весьці Акадэміі наеук БССР.&4.

Dychyts, L. Melnikova, Е. (Дучнц, Л. Мельннкова, Е.) 1981. Надпнсн н знакн на косгях с городнша Масковнчн (Северо-Западная Белоруссня). Древнейшйе государства на meppumopuu СССР. Матерйалы й йсследованйя 1980 года. Москва.

Duchyts, L. (Дучыц, Л.) 1993. Архсалагічныя помнікі ў назвах, вераваннях і паданнях беларусаў. Менск.

Dychyts, L. (Дучыц, Л.) 1993-2. Варагі. Энцыклапедыя. Археалогія і нумізматыка Беларусі. Менск, 113.

Dzakson, T.N. (Джаксон, Т.Н.) 1986. Нанменовання Древней Русн н Новгорода в древнескандннавской пнсьменностн: о возннкновеннн топоннмов garpar н holmgarpr. Скандйнавскйй сборнйк. Выпуск 30. Таллнн. 85-95.

Dzakson, Т. (Джаксон, Т.) 2000. Нсландскне королевскне сагн о Восточной Европе (середнна XI середннаХІІІ). Тексты, перевод, комментарнн. Москва.

Dziamovich, S. (Дзярновіч, С.) 1998. Аб знаходжанні нарманаў у Полацку ў XI—XII стст.

Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Полацак. 90-91.

ЕВ= Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя. 1989. Менск.

ЕЬ= Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. 1985. Менск.

Edberg, R. 2001 Vikingaresan till Polteskiuborg. Populär arkeologi. 3(19), 36-37.

Englund, Р.(Энглунд, П.) 1995. Полтава: рассказ о гнбелн одной армнк. Москва.

Englund, Р. 2000. Den övervinnerlige. Om den svenska stormartstiden och en man i dess mitt. Stockholm, s. 200-223.

Ericsson, G. 1924. Borastus Gregorius Laurentii. Svenskt Biografiskt Lexikon. T. 5, 452-455.

Eriksonas, L. 2000. The lost Colony of Scots: Unravelling overseas connections in a Lithuanian town. Ships, Guns and Bibles in the North Sea and the Baltic States c. 1350-c. 1700. East Lothian, 173-187.

Europe Orientalis. Polska i jej wschodni sqsiedzi od sredniowiecza po wspölczesnosc. Torun, 35-52 Federowski, M. Lud bialoruski na Rusi Litewskiej. 1897-1981. T. 1-8. Krakow, Warszawa.

Feldman, J. 1925. Polska w dobie wielkiej wojny polnocnej 1704-1709. Krakow.

Floria, B. (Флоря, Б.) 1997. O некоторых особенностях развнтня этннческого самосознання восточных славян в эпоху средневековья раннего Нового времснн. Россйя-Украйна: йсторйя езаймоотношенйй. Москва, 9-27.

Forssman, J. 1967. Scandinavische spuren in der Altrussischen spräche und duchting. München.

Fursov, M., Chulovskii, S. (Фурсов, M., Чуловскнй, C.) 1892. Дневннк курганных раскопок в пятн уездах Могнлевской губерннн. Могнлев.

Gaunt, D. 2001. Kinship: thin red lines or thick blue blood. Family life in Early Modem Times 1500-1789. V.l. New Haven and London, 257-287.

GB= Гісторыя Беларусі ў дзьвюх частках. 1998. Ч. 1. Пад рэд. Я. К. Новіка і Г. С. Марцуля. Менск.

Glubokovskii, Е. (Глубоковскнй, Е.) 1918. Опнсанне славянскнх рукопнсей, хранятнхся в уннверснтетской бнблнотеке в Упсале. Манускрнпт. Carolina Rediviva.

Grickeviöius, A. 1997. The seminary of Gregory XIII in Vilnius (1583-1655) Lithuanian Historical Studies. №2, 72-96.

Grimsted, P. 1984. The «Lithuanian Metrica» in Moscow and Warsaw: Reconstructing the Archives of the Grand Duchy of Lithuania. Cambridge, Massachusetts.

Gurevich, F. D. (Гуревнч, Ф. Д.) 1981. Древннй Новогрудок. Ленннград.

Gurevich, F. (Гуревнч, Ф.) 1990. Скандннавскне находкм натеррнторнн Белорусснн. Скандйнавскйй сборнйк. Таллннн, В. 33, 110-121.

Gurin, М. (Гурнн, М.) 1997. Развнтне металлургнн железа в Беларусн. Гісторыка-археолёгічны зборнік. Менск. 11:93-98

Gurkov, V.S.,Terekhin, S.F. (Гурков,В.С., Терехнн,С.Ф.) 1980. Бортнінчество в Белорусснн. Мннск.

Gustavsson, S. 1995. Belarus: a multilingual state in Eastern Europe. Language, minority, migration. Uppsala, 39-74.

Gyllenstiema, N. Berättelse om Polska och Ryska krigen 1702-1709. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 8. Lund. 1913, 15-124.

Hallendorff, G. 1902. Karl XII:s och Lewenhaupts operationer är 1708. Uppsala Universitets Ärsskrift. 1-142.

Hanzhyn, A. (Ганжын, A.) 1927. Мястэчка Чачэрск, Гомельскай акругі (геаграфічна гістарычны нарыс). Наш край. №1.(16).

Hardzeieu, М. (Гардзееў, М.) 1999. «Под час небеспеченства од Москвы...» (актавая кніга полацкага магістрату за 1656-1657 гг. як крыніца па вывучэньні вайны 1654-1667 гадоў). Беларускі гістарычны агляд. Т. 6. Сш. 1-2 (10-11).Менск.

НВ=Гісторыя Беларусі ў 6 тамах. 2000. Менск

Hildenbrand, C-G. 1964. Svensk expansionspolitik. Historia kring Karl XII. Stockholm, 40-64.

Н5ВМ=Гістарычны слоўнік беларускай мовы. В.1-20..., Менск 1982—

Hummerhielm, A. Dagbok 1707-1708. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 10. Lund. 1914, 1-191.

Ignatenko. A.P. (Мгнатенко, А.П.)1957 . Участне белорусского народа в борьбе протнв шведскнх захватчкков в годы Северной войны. Вопросы Нсторйй БССР. Ученые запйскй. В. 36.

Index Librorum Latinorum Lithuaniae Saeculi Septimi Decimi. 1998. Vilnius.

Ingelman-Sundberg, C. 2000. Boken om Vikingama. Stockholm.

Istoria vneshnej ро1йікі=йсторня внешней полнтнкн Росснн. XVIII век. 2000, Москва.

Istoria Sevemoi уоіпу=йсторня Северной войны 1700-1721 ( й. й. Ростунов, В. А. Авдеев, М. Н. Оснпова, Ю. Ф. Соколов). 1987. Москва.

1UM= йсторнко-юрнднческне матерналы, нзвлеченные нз актовых кннг губерннй Внтебской н Могнлевской н нзданные под редакцней А. Сазонова, Д.й. Довгялло, Н. Мешерского, М. Веревкнна). Внтебск, В. 11-32, 1880-1906.

Ivanova, L. (Іванова, Л.) 1997. Рэфармацыйны рух на Беларусі (2 пал. 16-1 пал. 17 ст). Беларускі гістарычны часопіс. №2, 54-72.

Ivanovic, М. 1998. XVII a. Lietuvos lenkiskos knygos. Kontrolinis s^raSas. Vilnius.

Jacoby, J. 1959. Boguslaus Radziwill: der Statthalter des Grosseen Kurfürsten in Ostpressen. Marburg. Lahn.

Janin, V. (Янян, B.) 1981. Денежно-весовые снстемы русского средневековья. Москва.

Jankowski, Cz. 1896. Powiat Oszmianski. Materjaly do dziejow ziemi i ludzi. Cz.l. Petersburg.

Jansson J. 1987. Communication between Scandinavia and Eastern Europe in the Viking Age. Untersuchungen zu Handel und Vorkehr der vorund frühgeschlichen Zeit in Mittelund Nordeuropa. Göttingen.

Jansson, 1. (Янссон, й.).1996. The Vikings Heritage. A dialogue between cultures. Наследне варягов. Дналог культур. Boräs.

Jarashevich, A. (Ярашэвіч, A.) 1997. Камайскі касцёл. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.4. Менск, 39.

Jefferyes. J. 1954. Letters to the Secretary of State, Whitehall from the Swedish Army, 1707-1709. Ed.by Ragnhild Hatton. Stockholm.

Jelenska, E. 1893. Szwedzi, Tatarzy, Turcy w wyobrazni ludu bialoruskiego. Wisla. T.8, №3.

Jesch, J. 1991. Women in the Viking age. Woodbridge.

Johansson, A. Melin, J. Hedenborg, S. 2001. Sveriges historia. Stockholm.

Jones, S. 1997. The Archeology of Ethnicity. Constricting Identities in the Past and Present.

Routledge. London and New York.

Jurevich, L. (Юрэвіч, JI.) 1999. Камэнтары. Літаратуразнаўчыя артыкулы. Менск.

Kainov, S.U. (Каннов, С.Ю.) 1999. Ланцетовндные наконечннкн стрел нз раскопок Гнездова.

Раннесредневековые древностй Северной Pycu й ее соседей. Санкт-Петербург, 49-62.

Kakhanouski, Н. Kachanouski, А. (Каханоўскі, Г., Каханоўскі, А.) 1992. Руплівец нашай старасвеччыны. Менск.

Kan, А. (Кан, А.) 1996. Швецмя н Россня в прошлом н настояшем. Москва.

Karatkevich, U. (Караткевіч, У.) 1992. Зямля пад бслымі крыламі. Менск.

Karlsson, Ä. (Карлсон, О.) 2002. Карл XII. Stockholm.

Karras, R. 1989. Slavery and Society in Medieval Scandinavia. New Haven-London.

Karskii, E. (Карскнй, E.) 1930. Русская правда no древнейшему спнску. Ленннград.

Kaspiarovich, J. (Касьпяровіч, Я.) Чэрвеншчына. Наш край. Менск. № 5-6 (56-57).

Kepsu, S. (Кепсу, С.) 2000. Петербург до Петербурга. Нсторня устья Невы до основання города Петра. Санкт-Петербург.

Kharlampovich, Р. (Харламповіч, П.) 1927. Манэтныя скарбы, знойдзеныя ў Беларусі ў зборах Бсларускага дзяржаўнага музэя. Гісторыка-археолягічны зборнік. Менск, 1927, №1, 303345.

Kipel, Z. (Кіпель, 3.) 1998. Нізкі паклон Аляксандру Вало. Кантакты й дыялогі. 6: 20-22.

Kjellberg, L. 1951. Catalogue des imprimes slavons. Des XVIe, XVIIe, et XVIIIe siecles conserves a la Bibliotheque de L’universite Royale P’ Uppsala. Uppsala.

Klaczowski, E. (Клачоўскі, E.) 1994. Беларусь, Літва, Украіна ў «Атласе» грамадска-рэлігійнай гісторыі Рэчы Паспалітай. Беларусіка. Albaruthenica. В.З. Менск.

Kletnova, E.N. (Клетнова, Е.Н.) 1916. Раскопкн Гнездова левобережного. Смоленская старйна. Выпуск 3. Часть 2. Смоленск.

КМ= Могнлевская хроннка Трофнма Романовнча Сурты н Юрня Трубннцкого. 1980. Полное собранйе русскйх летопйсей. Т.35. Летопйсй белорусско-лйтовскйе. Составнтель н редактор Н.Н. Улашнк. Москва.

Kolabava, I. N. (Колабава, I. Н.) 1975. Раменнікаўскі манэтны скарб. Помнікі гісторыі й культуры Беларусі. № 3, 42-45.

Kolberg, О. 1968. Dziela wszystkie. Bialorus-Polesie. Т. 52. Wroclaw-Poznan.

Konopczyhski, W. 1935. Polska a Szwecja. Torun.

Konopczynski, W., Lepszy, K. 1935. Akta Ugody Kiedanskiej 1655 roku. Ateneum Wilenski, R.10, Wilno, s. 173-224.

Konung Karl XII:s. Egenhändiga bref af Emst Carlson 1893, Stockholm.

Kopyskii, Z. (Копысскнй, 3., Клок, Л., Мнгулнн, Н.) 1958. Бнтва под Лесной в 1708 году. Мннск.

Korzukhina, G. (Корзухнна, Г.) 1963. К нсторнн нгр на Русн. Советская археологйя. №4, 85101.

Kosich, М. N. (Коснч, М.Н.) 1902. Лнтвнны-белорусы Чернмговской губерннн, нх быт н песнн. Санкт-Петербург.

Kosman, М. 1973. Reformacja і Kontrreformacja w Wielkim Ksi^stwie Litewskim w swietle propagandy wyznaniowej. Wroclaw.

Kosman, M. 1978. Protestanci i Kontrreformacja. Z dziejöw tolerancji w Rzeczypospolitej XVI-XV11I wieku. Wroclaw.

Kostomarov, N. (Костомаров, H.) 1885. Автобнографня. Русская мысль. № 5, 190-223.

Kotliarchuk, A. (Котлярчук, A.) 1998. Православная церковь в Велнком княжестве Лнтовском.

Весьнік Беларускага праваслаўнага экзархату. В.1. Мснск, 7-25.

Kotliarchuk, А. (Котлярчук, A.) 1999. Шведы в этннческой нсторнн н преданнях белорусов.

Скандйнавскйе чтенйя 1998 года. Санкт-Петербург. 187-194.

Kotliarchuk, А. (Котлярчук, A.) 2001. Карл XII у гісторыі і паданнях Магілева. Мінулая і сучасная гісторыя Магілева. Магілёў, 95-99.

Kotliarchuk, А. (Котлярчук, A.) 2001-2. Польска-царкоўнаславянскі слоўнік Сімяона Полацкага ў зборах Carolina Rediviva. Кантакты і дыялогі. № 6, 31-32.

Kotliarchuk, А. (Котлярчук, A.) 2001-3. Беларусы Бранскага краю. ARCHE. №2, 155-161.

Kotliarchuk, A. 2002. «Barfora som en svensk» vitryska ordspräk om svenskar. www.vitryssland.nu

Kotliarchuk, A. 2002-2. The image of Swedes in the Belarusian literature. Annus Albaruthenicus. Krynki, 79-92.

Kriegseisen. W. 1996. Ewangelicy Polscy, Litewscy w Epoce Saskiej (1696-1763). Warszawa.

Krman, D. 1969. Intinerarium (cestovny dennik z rokov 1708-1709). Bratislava.

Kubala, L. 1913. Wojna Szwedzka w roku 1655-1656. Lwow.

Kurbatov, A.V. (Курбатов, A.B.) 1999. Наследпе М.К.Каргера: коллекцня коженных предметов нз раскопок 1957 г. на Верхнем замке Полоцка. Раннесредневековые древностй севера Pycu й ее соседей. Санкт-Петербург, 100-116.

Körner, S., Tamulynas, A. 1994. Lithuania-Sweden, Visby.

Labuda, G. 1960 Zrödla, sagi i legendy do najdawniejszych dziejöw Polski. Warszawa.

Laskavy, G. (Ласкавый, Г.) 1992. Мечн Полоцкой землн (Х-Х1ІІ вв.) Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Полацк, 40-41.

Lastouski, V. (Ластоўскі, В.) 1926. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Спроба паясьніцельнай кнігапісі ад канца X да пачатку XIX стагодзьдзя. Коўна.

Lebedev, G. (Лебедев, Г.) 1996. «йз варяг в грекн» под парусом н на веслах. Восточный путь.

Журнал любйтелей старйны. № 2. 16-20.

Les manuscrits slaves de la Bibliotheque Royale de Stockholm. Par A. A. de-Roubetz. Manuscript. Kungliga Biblioteket. Stockholm.

Letapis Аугааткі=Легопнсный сборннк, нменуемый летопнсью Авраамкн. ПСРЛ. Москва, 2000.

ЕІ-1989=Латнноязычные нсточннкн по нсторнн Древней Русн. Германня. ІХ-первая половнна ХП в. 1989. Москва, Ленннград.

LI 1990= Латнноязычные нсточннкн по нсторнн Древней Русн. Германня. Середнна XIIсереднна XIII в. Москва, Ленннград.

Liatskii, Е. (Ляцкнй. Е.А.) 1898. Матерналы для нзучення творчества н быта белорусов.

Пословнцы, поговоркн, загадкн. Москва.

Liaukou, Е. (Ляўкоў, Э.А.) 1992. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. Менск.

Libiszowska, Z. 1957. Antyszwedzka literatura propogandowa z czasöw «Potopu». Polska w okresie drugiej wojny pölnocnej 1655-1660. Warszawa, s.481-527.

Liljegren, B. 2000. Karl XII. En biografi. Lund.

Е1Р-1983=Легенды i паданні. 1983. Склад. М.Я.Грынблаті А.І.Гурскі. Менск: Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру.

Lipnicki, A. 1858. Zycie, cuda, i czesc swi^tego Kazimierza krölewicza polskiego, wielkiego ksi^cia Litewskiego. Wilno.

Lithuania on the map. 2001. Vilnius.

Litwin, H. 1993. Przynaleznosc narodowa alumnöw Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582-1798.

Miqdzy Wschodem a Zachodem. Warszawa, 61-65.

Lukaszewicz, J. 1843. Dzieje kosciolöw wyznania helweckiego w Litwie. T.2. Poznan.

Luksaite, 1.1999. Reformacija. Lietuvos Didziojoje KunigaikStysteje ir Mazojoje Lietuvoje.

Vilnius.

Lulewicz, H. 1977. Sklad wyznaniowy senatoröw swieckich Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego za panowania Wazöw. Przeglqd Historyczny. T. LXVIII, ч. 3, 425-445.

Lyth, M. Dagbok 1703-1722. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 2. Lund. 1903, 1-99.

Machinskii, D.A. (Мачннскнй, Д.А.) 1997. Ладога/Aldeigja: релнгнозно-мнфнческое сознанне н нсторнко-археологнческая реальность (VIII—XII вв). Ладога й релйгйозное сознанйе.

Матерйалы 111 чтенйя. Санкт-Петербург, 156-167.

Magnus, О. 2000. Historia om Nordiska folket. Stockholm.

Makarii (Макарнй). 1996. Нсторня русской церквн. Кннга пятая. Нсторня Западнорусской нлн Лнтовской мнтрополнн. Москва.

Mallek, J. 1990. Polscy, Litewscy studenci na uniwersytecie krolewieckim. Europa Orientalis. Torun, 177-185.

Marzaliuk, I. (Марзалюк, I.) 2001. Невядомая спадчына Сімяона Полацкага. Край. Магілёў, 6571.

Mats, G., Rune, Е. 1994 Han for Österut till Gärdarike. Nordboma och Ryssland under vikingatider. Stockholm.

Medvedev, M. 2000. Belarusians about Swedes, www.vitryssland.nu

Meleshko, V. I. (Мелешко, В.Н.) 1971. Военные разорення н восстановленне сельского хозяйства на востоке Белорусснн во второй половнне 17 первой половнне 18 века. Ежегоднйк аграрной ucmopuu Восточной Европы. Внльнюс.

Meletinskii, Е.М. (Мелетннскнй, Е.М.) Top. Мнфы народов мнра. Т.2. Москва, 519-520.

Melnikova, Е., Sedova, М., Shtykhov, G. (Мельннкова, Е., Седова, М., Штыхов, Г.) 1983. Новые находкн сканданавскнх руннческнх надпнсей на террнторнн СССР. Древнейшйе государства на meppumopuu СССР. Матерйалы й йсследованйя 1981 года. Москва.

Mialeshka, М. (Мялешка, М.) 1929. Камень у вераваннях і паданнях беларусаў. Менск.

Milutin, В., Shadyro, V. (Мнлютнн, Б., Шадыро, В.) 1994. Находкн монет нз поселення Прудннкн. Гісторыка-археалягічны зборнік. № 5. Менск, 255-262.

Mironowicz, A. 1997. Prawoslawie і unia za panowania Jana Kazimierza. Bialystok.

Miranovich, J. (Мірановіч, Я.) 1999. Навейшая гісторыя Беларусі. Беласток.

Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae. Zbiör pomniköw Reformacyi. Wilno, 1911.

Moszynski, K. 1967-1968. Kultura Ludowa slowian. Cz 1-2. Warszawa.

Murzakevich, N. (Мурзакевнч, H.) 1804. Нсторня губернского города Смоленска от древнейшнх времен до 1804 года. Смоленск.

Mylnikov, A.S. (Мыльннков, А.С.) 1996. Картнна славянского мнра: взгляд нз Восточной Европы. Этногенетнческне легенды, догадкн, протогмпотезы XVI-начала XVIII века. СанктПетербург.

Mylnikov, A.S. (Мыльннков, А.С.) 1999. Картнна славянского мнра: взгляд нз Восточной Европы. Представленмя об этннческой номннацнм н этннчностн XVI-начала XVIII века. Санкт-Петербург.

Mörner, С. Berättelse om sina krigföretag. 25.02.1702-9.07.1702. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 8. Lund. 1913,2-11.

Nadson, A. 1968. The Memoirs of Theodor Jeulasheuski. The Journal of Byelorussian Studies London, 1/4: 269-348.

Nemtsau, A. (Немцаў, A.) 1928. Помнікі старасьветчыны ў Асіповіцкім раёне. Асіповіцкіраён Бабруйскай акругі. Менск.

Nikiforovskii, N. (Ннкнфоровскнй, Н.) 1897. Простонародные прнметы й поверья, суеверные обряды н обычан, легенды, сказання о лнцах н местах Внтебской Белорусснн. Внтебск.

Nikolaev, N. (Ннколаев, Н.) 1983. Меч X века нз Гродно. Древнерусское государство й славяне. Мннск. 81-82.

Nordberg, J. 1740. Carl den XII tes Historia. Del 1. Främ 1862 till Junii Mänad är 1709, Stockholm.

Norsberg, J. Dagbok 1700-1710. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 3. Lund. 1907, 185-250.

Nosovich, I. (Носовнч, H.) 1870. Словарь белорусского наречня. Санкт-Петербург.

Novikov, G.A. (Новнков, Г.А.) 1991. Скандннавскне амулеты нз Гнездова. Смоленск й Гнездово (к ucmopuu древнерусского города). Москва, 175-200.

Nowak, М. Т. Szwedzka mapa przemarzu wojsk Karola XII w 1708 roku z Kujaw na Bialorus. Europe Orientalis. Polska i jej wschodni sqsiedzi od sredniowiecza po wspölczesnosc. Torun, 197-209.

ОСМЕ-1878=Опнсанне церквей н прнходов Мннской епархнн. Т.1. Мннскнй уезд.

Oleszewski, J. 1899 (1721) Abrys domowej nieszcz^sliwosci. Wydal Franciszek Ksawery Kluczycki. Krakow.

Opisanie=OnHcaHHe рукопнсей Санкт-Петербургской духовной академнн. Составнл А.Абрамовнч. Выпуск 1. Санкт-Петербург, 1905.

Pachkaeu, М. 450 years of Protestantism in Belarus, http://www.cus.cam.ac.uk/--np214/reform.htm Padbiareski, R. (Падбярэскі, P.) 1844. Лісты пра Беларусь. ІЛляхам гадоў. Менск, 1994, 249-269. Padokshyn, S. (Падокшын, C.) 2000. Унія, дзяржаўнасць, культура. Менск.

РатіаІ5=Памяць. Жыткавіцкі раён. Менск, 1994.

Pankratova, M.V. (Панкратова, М.В.) 1997. Грнм Эгнр «Сагн о Хрольве Пешеходе» н стародорожская мнфоэпнческая траднцмя. Ладога й релйгйозное сознанйе. Матерйалы 111 чтенйя. Санкт-Петербург, 7-12.

Pashkevich, U. (Пашкевіч, У.) 1995. ВКЛ у Паўночнай вайне (1700 1721 гг). Беларускі гістарычны часопіс. №3, 163 171.

Paszkiewicz, Н. 1963. The making of the Russian Nation. London.

Patsupa, J. (Пацюпа, Ю.) 1994. Гратэскі i арабескі. Свіцязь. № 3. 73-83.

Pauli, U. 1995. Mellan Moskva och Warszawa. Malmö.

Pendzich, B. 1998. The burghers of the GDL during the war of 1654-1667: resiliency and cohesion in the face of Muscovite annexation. Dissertation, Georgetown University Press.

Perkhavko, V. (Перхавко, B.) 1992. Западнодвннская магнстраль н связн Древней Русн с западнославянскнмн землямн. Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Полацк, 48-49.

Petre, R. Dagbok 1702-1709. Karolinka Krigares Dagböcker. V. 1. Lund. 1901, 1-284.

Petrejus, J. 1642 Regnii Poloniae Historia. Dorpati.

Petrenko, V. (Петренко, B.) 1970. O бронзовых «фнгурках внкннга». Нсторйческйе связй Скандйнавйй u Россйй. Ленннград, 253-261.

Petrukhin, V. (Петрухнн, В.) 1983. Об особенностях славяно-скандннавскнх этннческнх отношеннй в раннефеодальный пернод (ІХ-ХІ вв.) Древнейшйе государства на meppumopuu СССР. Матерйалы й йсследованйя 1981 года. Москва.

P1BPV= Пнсьма н бумагн нмператора Петра Велнкого. 1889.Т.2.Санкт-Петербург;1946. Т.7. В. 2;

1948. Т.8. В.1. 1951. Т. 8. В. 2. Москва-Ленннград.

Pietkiewicz, Cz. 1938. Kultura duchowa Polesia Rzeczyckiego: materiaiy etnograficzne. Warszawa.

Pilichowski Cz. 1957. Straty bibliotek i archiwöw polskich podczas «szwedzkiego potopu» 16551660. Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T.2. Wroclaw, 451-457.

Pivavarchyk, S.B. (Піваварчык, С.Б.) 1996. Панямонне ў раннім сярэднявеччы (X—XIII стст.).

Беларускі гістары чны зборнік. 6:19-21.

Pivavarchyk, S.B. (Піваварчык, С.Б.) 1999. Да этнічных працэсаў' на Панямонні ў раннім сярэднявеччы. Беларускі гістарычны зборнік. 11:235-245.

Poretskii, J. (Порецкнй, Я.Н.) 1983. Соломон Рысннскнй. Мннск.

Posse, С. Dagbok 1707-1709. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 1. Lund. 1901, 287-350.

Potin, V. M. (Потнн, B. M.) 1968. Древняя Русь н европейскне государства в X—XIII вв. Ленннград.

Pradmovy=Пpaдмoвы і пасляслоўі паслядоўнікаў Францыска Скарыны. 1991. Менск.

Pritsak, О. 1981. The Origin of Rus’. Volume 1. Old Scandinavian Sources other than the Sages. Harvard.

Protokoly aktöw kapityly Wilenskiej. Опйсанйе рукопйсного отделенйя Вйленской публйчной бйблйотекй. Внльна, 1855. Выпуск 1. №17:117-120.

PSRL= Полное собранне русскнх летопнсей. 1997. Т. 1. Москва.

Ptaszycki, S. (Пташнцкнй, С.) 1887. Опнсанне кннг н актов Лнговской Метрнкн. Санкт-Петербург.

Pufendorf, S. 1696. Samuelis liberi baronis de Pufendorf De rebus a Carolo Gustav Sveciae rege gestis commentariorum, libri septem elegantissimis tabulis aeneis exornati cum triplici indice. Norimbergae.

Pushkina, T. A. (Пушкнна, T. A.) 1972. O проннкновеннн некоторых украшеннй скандннавского пронсхождення на террнторню Древней Русн. Вестнйк МГУ. Мсторйя, № 1. 92-94.

Pushkina, Т. А. (Пушкнна, Т. А.) 1974. О Гнёздовском поселеннн. Вестнйк МГУ. Нсторйя, № 1. 87-93.

Pushkina, Т.А. (Пушкнна, Т.А.) 1979. Резная кость Гнездова. Всесоюзная конференцйя no йзученйю ucmopuu, эконолшкй, языка й лйтературы Скандйнавскйх стран й Фйнлядндйй. Петрозаводск.

Pushkina, Т.А. (Пушкнна, Т.А.) 1981. Скандннавскне веіцн нз Гнездовского поселення.

Советская археологйя. 1981-3:285-290.

Putilov, В. N. (Путнлов, Б.Н.) 2000. Петр Велнкнй в преданнях, легендах, анекдотах, сказках, песнях. Санкт-Петербург.

Rabtsevich, V., Stukanou, А. (Рабцэвіч, В., Стуканоў, А.) 1974. Манэты Арабского Халіфата на тэрыторыі Беларусі. Помнікі гісторыі й кулыпуры Беларусі. № 4.

Radziwill, В. 1979. Autobiografia. Warszawa.

Rier, J. (Рнер, Я.) 1976. Нзученне курганов в Могнлевском Поднепровье. Советская археологйя. №2, 188-190.

Rohaleu, А. (Рогалеў, A.) 1992. Сцежкі ў даўніну. Менск.

Romanov, Е. (Романов, Е.) 1898. Матерналы по нсторнческой топографнн Внтебской губерннн. Уезд Велнжскнй. Могнлев.

Rudnev, J. (Руднев, Я.й.) 1898. Русская земля (прнрода страны, населенне н его промыслы). Т. 7. Белорусско-Лнтовское Полесье. Санкт-Петербург.

Ryabinin, Е. (Рябнннн, Е.) 1980. Скандннавскнй пронзводственный комплекс 8 века нз Старой Ладогн. Скандйнавскйй сборнйк. Таллннн. Выпуск 25, 161-178.

Safonoviös chronik im Codex AD 10 der Västeräser Gymnasiabibliothek.

Uppsala, 1952

Sahanovich, H. (Сагановіч, Г.) 1995. Невядомая вайна 1654—1667. Менск.

Sahanovich, Н. (Сагановіч, Г.) 1998. Полацк і нямецкая калонія на Дзвіне (паводле хронікі Генрыха). Беларускі гістарычны агляд. Т.5, Сш. 1(8), 3-25.

Sahanovich, Н. (Сагановіч, Г.) 2002. Нарыс гісторыі Беларусі. Менск.

Sakharau, S.P. (Сахараў, С.П.) 1940. Народная творчасць латгальскіх і ілукстэнскіх беларусаў. Рыга.

Sankina, S. (Санкнна, С.) 2000. Этннческая ксторня средневекового населення новгородской землн по данным антропологнн. Санкт-Петербург.

Sannikov, A. 1998. Policy of Belarus in the security context of the Baltic Sea region. Hard and soft security in the Baltic Sea region. Edited by Robert Jansson. Stockholm: Olof Palmes internationella centrum, 46-58.

Sapoka, A. 1990 (1938) 1655 metu Kedainiq sutartis arba §vedai Lietuvoje 1655-1656 metais. Vilnius;

Saveleva, E. (Савельева, E.) 1983. Олаус Магнус н его йсторня северных народов. Ленннград.

Sawyer, В. 2000. Kvinnor och familj і det fomoch medeltida Skandinavien. Göteborg.

Sawyer, P. 1971. The age of the Vikings. London.

Sawyer, P 1985. Birka, the Baltic and beyond. Society and trade in the Baltic during the Viking Age.

Visby, 165-170.

Schmidt, J. 1991. Funkcje i wlasciwosci stereotypow etnicznych, refleksje teoretyczne. Acta Universitatis Wratislaviensis. 1136. Historia LXXIX. 6-11.

Schramm, G. 1982. Normannische Stützpunkte in Nordwestrussland. Etappen einer Reichsbildung im Spiegel von Namen. Beiträge zur Namenforschung 17-3:283-284.

Schultz, A. 1889. Das höfische Leben zur Zeit der Minnesinger. Leipzig.

Sedov, VV (Седов, B.B.) 1999. Становленне первых городов Северной Русн н варягн. Раннеславянскйе древностй Северной Pycu й ее соседей. Санкт-Петербург, 206-210.

Sedykh, V. (Седых, В.) 1997. Большне курганы Древней Русн. Гісторыка-археалагічны зборнік, 1997, №11, 28-32.

Semenov,У.Р.=Россня. Полное географнческое опнсанне нашего Отечества. 1905. Т. IX. Верхнее Поднепровье н Белоруссня. Подред. В.П. Семенова. Санкт-Петербург.

Sementovskii, А. (Сементовскнй, A.) 1867. Памятннкн старнны Внтебской губерннн. СанктПетербург.

Semyanchuk, G. (Семянчук, Г.) 1996. Фармаванне тэрыторыі Полацкай зямлі ў ІХ-ХІ стст. Europe Orientalis. Polska і jej wschodni sqsiedzi od sredniowiecza po wspölczesnosc. Torun, 35-52.

Shadyro, VI. (Шадыро, В.Й.) 1986. Раскопкн селшца Прудннкн. Археологйческйе открытйя 1984 г. Москва, 350-353.

Shahmatov, О., Krimskii, Ag. (Шахматов, О., Крнмскнй, Аг.) 1924. Нарнсн з історіі украі’нськоі мовн та Хрестоматія з пам’ятніків пнсьменськоі старо-украініціні XI-XVII ст. Кнів

Shchepkin, Е. (ІЦепкнн, Е.) 1915. Варяжская вера. Одесса.

Shein, Р. (Шейн, П.В.) 1893. Матерналы для нзучення быта н языка русского населення СевероЗападного края. В трех томах. Т.2. Сказкн, анекдоты, легенды, предання, воспомннання, пословнцы, загадкн, прнветствня, пожелання, божба, проклятня, ругань, заговоры, духовные стнхн н прочее. Санкт-Петербург.

Shlubski, А. (Шлюбскі, Альгерд) 1927. Матэрыялы да беларускай бібліяграфіі. T.IV. Этнаграфія. Менск.

Shmidt, Е.А. (Шмндт, Е.А.) 1970. Об этннческом составе населення Гнездова. Советская археологйя. 1970-3.

Shpilevskii, Р.М. (Шпнлевскнй, П.М.) Путешествне по Полесью н Белорусскому краю. 1992. Мннск.

Shtykhov, G. (Штыхов, Г.) 1975. Древннй Полоцк IX—XIII вв. Мннск.

Shtykhau, G. (Штыхаў, Г.) 1993. Полацк. Энцыклапедыя. Археалогія і нумізматыка Беларусі, Менск, 506-507.

Shtykhau, G., Kazei, V. (Штыхаў, Г., Казей, В.) 1993. Ізбішча. Энцыклапедыя. Археалогія і нумізматыка Беларусі. Менск, 281-282.

Shutoi, V.E. (Шутой, В. Е.) 1976. Малонзвестный нсточннк по нсторнн Северной войны. Вопросы ucmopuu. № 12.

Sielicki, F. 1985. Literatura biaioruska do konca XVIII wieku. Wroclaw.

Siemienski, L. 1880. Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie. Poznan.

Simpson, J. 1967. Everybody Life in the Viking Age. London. New York.

Sizov, V.I. (Снзов, B.H.) 1902. Курганы Смоленской областн. Гнездовскнй могнльннк блнз Смоленска. Матерйалы no археологйй Россйй. Санкт-Петербург, №28.

Sjöberg, A. 1975. Первые печатные нздання на русском языке в Швецнн. Slavica Lundensia. V.3.

Lund, 9-28.

Sjöberg, A. 1985. Orthodoxe Mission in Schweden im.l 1. Jahrhundert Society and trade in the Baltic during the Viking Age. Visby, 69-78.

Skurat, K. (Скурат, К.) 1974. Даўнія беларускія меры (лексічны аналіз). Менск.

Slavica Arosiensia. Katalog over slaviska handskrifter och tryck fran 1500-, 1600-, och 1700-talet i Stiftsoch Landsbiblioteket i Västeräs. Utarbetad av Eugeniusz Gawrys’. Västeräs, V. 1. 1956;

V.2. 1960; V.3. 1961.

Society and trade in the Baltic during the Viking Age. Visby, 1985.

Sparwenfeld, J-G. 1987-1990. Lexicon Slavonicum. Edited and cemented by Ulla Birgegerd. V. 1-4. Uppsala.

Sperling, P. Dagbok 1700-1710. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 3. Lund. 1907, 1-100.

Spicyn, A.A. (Спнцын, A.A.) 1905. Гнездовскне курганы в раскопках С.Й.Сергеева. Нзвестйя Археологйческой KOMuccuu. Выпуск 15. Санкт-Петербург.

Sprawozdanie z poszukiwan w Szwecyi dokonanych z ramienia Akademii Umiej^tnosci przez E. Barwinskiego, L. Bikkenmajera i J. Losia w Krakowie. 1914.

Stankiewicz, S. Pierwastki bialoruskie w polskiej poezji romantyeznej. Czqsc 1. (do roku 1830). Wilno.

Stender-Petersen, A. D. 1953. Varangica. Aarhus.

Stille, A. 1918. Taget mot Ryssland 1707-1709. Bring, S. Karl XII. Stockholm, 283-339.

Stälhammar, J. Bref till sin fru Sofia Drake 1700-1708. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 7. Lund. 1912, 1-192.

Svanidze, A. (Сванндзе, A.) 1999. «Хроннка Эрнка» н нсторнческне реалнн средневековой Швецмн. Хронйка Эрйка. Москва, 143-172.

Sverdlov, M.V., Shaskolskii, І.Р. (Свердлов, М.В., Шаскольскнй, Й.П.) 1986. Культурные связм Росснн н Швецнн в IX-XVI вв. Скандйнавскйй сборнйк. Выпуск 30. Таллннн, 113-124.

Sviazhynski, U. (Сьвяжынскі, У.) 1998. Беларусікаў Швэцыі (паводле вынікаў паездкі ў 1993 г.).

Замежная архіўная беларусіка. Менск, 50-54, 302.

Szacherska, S. М. 1972. Uczeni szwedzey na emigraeji w Polsce. Odrodzenie i Reformacja w Polsce.

17. 17. Wroclaw.

Szalagowski, A. 1904. Walka o Bahyk (1544-1621). Lwow.

Tarle, E. (Тарле, E.) 1958. Северная война н шведское нашествне в Россню. Москва.

Tatur, G. (Татур, Г.Х.) 1892. Очерк археологнческнх памятннков на пространстве Мннской губернкн н ее археологнческое значенне. Мннск.

Tazbir, J. 1957. Nietolerancja wyznaniowa і wygnanie arian. Polska w okresie drugiej wojny pölnocnej. T.l. Warszawa, 249-301.

Tazbir, J. 1977. Bracia polscy na wygnaniu. Studia z dziejöw emigraeji arianskiej. Warszawa.

Thömqvist, С. 1948. Studien über die nordischen Lehnwörter im Russischen. Uppsala.

Tigerström, H. 1986. Johannes Botvidi: en östgöte i Gustav II Adolfs tjänst. Borensberg.

Tkachev, M. (Ткачев, M.) 1987. Замкн Белорусснн. Мннск.

Tkachou, M. (Ткачоў, М.А.) 1994. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2. Менск.

Tolstikov, А. (Толстнков, A.) 2002. Русское православне в шведской внешнеполнтнческой рпторнке н пропаганде в первой половнне 17 века (у друку).

Tolstoi, Р. (Толстой, П.) 1888. Путевой дневннк. Русскйй архйв, №2, 175-200.

Tömquist-Plewa, В. 1997. Spräk och identitet і Vitryssland : en Studie i den vitryska nationalismens historia. Lund.

Tömquist-Plewa, B. 2001. Vitryssland : spräk och nationalism i ett kulturellt gränsland. Lund, Studentlitteratur.

TRVlO=Tpyau ймператорского Русского военно-нсторнческого обтества. 1905. Т. 1. Документы Северной войны. Полтавскнй пернод (нюль-октябрь 1708 года). Санкт-Петербург.

Trypucko, J. 1958. Polonica Vetera Upsaliensia. Catalogue. Uppsala.

Tserashchatava, V, Jarashevich, A. (Церашчатава, B., Ярашэвіч, A.) 1994. Рэнесансавы алтарны абраз «Пакланеньне вешчуноў» з Дрысьвят. Помнікі мастацкай культуры Беларусі эпохі Адраджэньня. Менск, 84-92.

Turonak, J. (Туронак, Ю.) 1995. Фармаваньне сеткі рыма-каталіцкіх парафіяў у Беларусі(13871781). Беларускі гістарычны агляд. Т. 2. Сш. 2. Менск.

Tvaranovich, М. (Тварановіч, М.) 1928. Старасьветчына Мазыршчыны ў матэрыяльных помніках . Наш край. № 8-9 (35-36), 37-44.

Tyla, А. (Тнла, А.А.) 1978. Кейданская уння 1655 года между Велнкнм княжеством Лнтовскнм н Швецней. Скандйнавскйй сборнйк. Т. 23. Таллннн, 68-79.

Tyla, А. (Тнла, А) 1979. Обсужденне отношеннй co Швецней на сеймнках Велнкого княжества Лнтовского в XVII в.: VIII всесоюзная конференцйя no йзученйю ucmopuu, экономйкй, языка й лйтературы Скандйнавскйх стран й Фйнляндйй: Тезйсы докладов. Петрозаводск, 81-83.

Tyla, А. (Тнла, A) 1987. Борьба лнтовскнх н шведскнх феодалов нз-за Лнвоннн в конце XVI начале XVII в: полнтнческне н экономнческне последствня для Лнтвы. Автореферат на сойсканйе ученой степенй доктора йсторйческйх наук. Внльнюс.

Tyszkiewicz Е. 1842. Rzut oka na zrödia archeologii krajowej, czyli opisanie niektorych zabytköw starozytnosci odkrytych w zachodnich gubemiach Cesarstwa Rosyjskiego. Wilno.

Tyszkiewicz, E. 1846. Listy o Szwecji: (Brev om Sverige). V.l-2. Wilno.

Tyszkiewicz, K. (Тышкевнч, K.) 1865. O курганах в Лнтве н Западной Русн. Археологнческое нсследованне. Внльна.

Tyszkowski, К. 1927. Z dziejow wyprawy Zygmunta 111 do Szwecji w roku 1598. Lwow.

Uddgren, H. E. 1950. Karolinen Adam Ludvig Lewenhaupt:hans krigföring i Kurland och Litauen 1703-1708. Stockholm.

Ustsimenka, I. (Усціменка, I.) 1997. У кожнага з нас свае Міхалішкі. Беларусь, Расія, Японія.

Беларусіка. Albaruthenica. Выпуск 8. Менск, 43-44.

Vacar, N. 1955. A bibliographical guide to Belorussia, Cambridge: Harvard University Press.

Vasileuski, D. (Васілеўскі, Д.) 1927. Помнікі старасьветчыны на Аршаншчыне.

Наш край. Менск, №2(17).

Vasileva, А. (Васнльева, А.Я.) 1879. Легенды н поверья в Мннской губерннн. Мйнскйе губернскйе ведомостй. №9—11.

Vasmer, М. (Фасмер, М) 1964—1973.Этнмологнческнй словарь русского языка, с дополненнямн О. Н. Трубачева. Т. 1-4, Москва.

Vee, F. 1931. Боі під Ліснім і під Полтаваю за шоденннком шведського лейтенанта Ф. Вейе.

Академія наук УРСР. Історічно-філологічнйй Відділ. Запіскі. Кн.26. Кнів, 213-227.

Vitsbich, J. (Віцьбіч, Ю.) 1956. Плыве з-пад Сьвятое гары Нёман. Мюнхен.

Vitsebsky sshytak= Спнсок жнтелей Внцебска 1812 года. Віцебскі сшытак. 1993. № 3, 122-136.

Vozgrin, V. (Возгрнн, В.) 1986. Россня н европейскне страны в годы Северной войны. Москва.

Vykhota, VA. (Выхота, В.А.) 1999. Нямецка-беларускія моўныя паралелі. Менск.

Wasilewski, T.1973. Zdrada Janusza Radziwiila w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy. Odrodzenie i

Reformacja w Polsce. Volume 18. Warszawa, 125-147;

Weibull, J. (Вейбуль, Й.). 1998 Коротка історія Швеціі. Стокгольм.

Weingart, М. 1926. Manualnik Grigorija Kujbedy z roku 1652. Bratislava.

Westerman, A. Själfbiografiska anteckningar 1705-1722. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 7.

Lund. 1912, 257-303.

Wieselgren, H. 1882. Gregorius Borastus. Historisk Tidskrift. Stokcholm, 149-158.

Wiiuk-Koialowicz, A. 1669. Historiae Lituaniae. V.2. Antverpiae.

Wilbur, E. 1947. A History of Unitarianism. Socinianism and its antecedents. Cambridge, Massachusetts. Harvard University Press.

Williams, G. 1980. The Polish Brethren. Scholars Press. Part 1., 287-313. Part 2., 659-669.

Wisner, H. 2000. Janusz Radziwill 1612-1655. Wojewoda wilenski. Hetman wielki litewski.

Warszawa.

Wisner, H. 2001. Rozejm w Baldenmojzie (1627). Lietuva ir jos kaimynai. Nuo normanu iki

Napoleono: straipsniu rinkinys. Vilnius, 266-277.

Wisocki-Hochmuth, L. Dagbok 1700-1708. Karolinska Krigares Dagböcker. V. 2. Lund. 1903, 103304.

Zaborovskii, L. (Заборовскнй, JI.) 1994. Велнкое княжество Лктовское н Россня во время польского Потопа. Москва.

Zaiats, U. (Заяц, Ю.) 1992. Полоцкне событня «Сагн об Эймунде». Гісторыя, археалёгія Полацка і Полацкай зямлі. Полацак.

Zaprudnik, J. 1993. Belarus: at a crossroads in history. Boulder, Westview Press.

Zaprudnik, J. 1998. Historical dictionary of Belarus. Lanham, Md., Scarecrow Press.

Zhamov, U.E. (Жарнов, Ю.Э.) 1991. Женскне скандннавскне погребення в Гнездове. Смоленск й

Гнездово (к ucmopuu древнерусского города). Москва, 200-221.

Zhuchkevich, VA. (Жучкевнч, В.А.) 1968. Топоннмнка Белорусснн. Мннск.

Zhuchkevich, V.A. (Жучкевнч, В.А.) 1974. Краткнй топоннмнческнй словарь Белорусснн. Мннск.

Zverugo, J. (Зверуго, Я.Г.) 1975. Древннй Волковыск. Мннск.

Zwolski, В. 1937. Zburzenie zboru ewangelicko-reformawanego w Wilnie w 1682. Ateneum

Wilenskie, V.XII, 482-514.

Асабовы паказьнік

Абрагамсон Шэль / Abrahamson Kjell Albin 227-230

Абрамовіч Мікалай 75

Абрамовіч Самуэль 82

Абрамовіч Ян 65

Абуховіч Альгерд 188,209-212

Агінскі Аляксандар 88

Агінскі Марцыян 91

Агінскі Рыгор Антоні 91, 95-100, 102, 106

Агінскія 91, 95,96, 101, 156,221

Агрэль Свэн / Agrell Sven 93

Адлерфэльд Густаў / Adlerfeld Gustav 101,

103,          113, 120

Ажэшка Эліза 180

Алаў 39

Алег/Helgar 51

Аледзкі Гедэон 92

Аледзкі Юры 92

Альбэрт 10

Альгерд 210

Аль-Масудзі 4

Аляксандар 143

Аляксей Міхайлавіч / Алексей Мнхайловнч

84, 201

Аляшэўскі Ян 187, 191,204

Анастасься 43, глядзі таксама Рагнеда,

Гарыслава

Апостал Андрэй 149

Апраксін Хведар / Апракснн Федор 192

Арнольд зь Любэку / Arnold von Lubeck 10,

18

Ары Стары 39

Арыёста Людвік / Ariosto Ludovico 153

Арэст 110, 111, 115, 122

Асмунд / Osmund 46

Атлянт 184

Аўгуст II Сас 88, 89, 93,95, 99, 101,105,112, 207, 221

Аўлучынскі Павал / Ovluczynski Paulus

129

Афрыкан 47

Ахола-Вало Аляксандар /Ahola-Valo

Aleksanteri 222

Ашторп Лявон 132

Ашторп Францішак / Asturp Frans 132

Ашторпы 132, 133

Аяндэр Магнус / Agander Magnus 129

Бабравіцкі 102

Багдановіч Максім 224

Багушэвіч Францішак 161

Батура Сьцяпан 65, 130, 188

Барадулін Рыгор 225, 226

Барастус Грэгэр Лаўрэн / Borastus Gregorius

Laurentii, Larsson Greger 129, 133-136

Барценеў Хведар / Бартенев Федор 117, 126

Баршчэўскі Лявон 224, 225, 228

Батвід Ёхан Гот / Bot(h)vidi Johannes Gothos

139,          142

Белабоцкі Ян Мануіл 88

Белазор Крыштап 95

Беліковіч Стэфан 82

Бельскі М. 119

Біргегорд Уля / Birgegärd Ulla 145

Біргер Ярл / Birger Jarl 18

Біргіта / Heliga Birgitta 50

Біруля Міхал 168

БогшаЛазар 50

Бойе Лаўрэн / Boye Laurencyus, Boye

Laurentijus 70, 129, 189

Боўр Радзівон / Боур Роднон Хрнстофоровнч 117, 124

Бранд Вандроўнік 39

Браск Пэтэр / Brask Peter 134

Брачыслаў / Bertsilejf 10,38

Будны Сымон 64, 77

Буйвал Валер 224, 228

Бурундай 174

Бурэ Андрэас / Bure Andreas 142

Быкаў Васіль 227,228

БыхавецЯн 82

Бэнэке Ёхан/ Beneke Johann 126

Бэргіюс Нікалаюс / Bergius Nicolaus 147, 157

Бэрліёз Гектар / Berlioz Hector 219

Бянькоўскі Рыгор / Bienkowski Gregorius 129

Бярында Памва 144,157

Вайніловіч С. 132

Вайтовіч Мікалай 79

Валадар Глебавіч 48

ВаловічГанна 65

Валовіч Юры 76

Валовіч Яўстах 72

Валовічы 64, 65

Вальдэк Георг фон / Waldeck Georg 84

Вальдэмар Вялікі / Valdemar den Sto^e 48

Вальдэмар IVI Valdemar IV 19

Варшавіцкі Станіслаў 134

Baca Густаў Эрыксан / Vasa Gustav Eriksson 59

Вастэссон Ёнас / Vastovius Joannes 134

Васы/Vasa 132

ВееФ./Vee, F. 124,192

Вініцкі Юры 170, 219

Вінярскі Мікаэль / Winiarski Michael 227

Вішнявецкі Міхал 91,98, 106

Вішнявецкі Януш 106

Вішнявецкія 221

Віцьбіч Юрка 42

Волан Андрэй 134

Волан Тамаш 92

Вольга/Helga 47, 51

Воланы 202

Воўк-Ланеўскі Міхал 92

Воўк-ЛанеўскіЯн 92

Воўк-Ланеўскія 202

Вэбэр Самуіл / Weber Samuel 131

Вэстэрман Андрэас / Westerman Andreas 112,

148

Гамаліцкі Міхал 170

Гансеўскі Вінцэнт 83

Гаральд / Harald 5

Гарды Магнус Габрыель Дэ ла / Gardie

Magnus Gabriel De la 78-83, 156

Гарды Якуб Дэ ла / Gardie Jakob De la

73, 174

Гарды Якуб Казімер Дэ ла / Gardie Jakob

Kasimir De la 85

Гарыслава 42, глядзі таксама Рагнеда,

Анастасься

Гасьнеўскі Хрызастом 70

Гваньіні Аляксандра / Guagnini Alessandro

162

Геда Канстанцін / Godёe Konstantin 133

Геда Мікаэль / Godёe Mikael 133

Гедройц Матэвуш Баўтрамеевіч 138

Гейдэнстам Вэрнэр вон / Heidenstam Verner von

224

Гельмольд / Helmold 4

Геракл-Геркулес 184

Гётке Конрад / Götke Konrad 129

Гізэль Ёхан Георгі / Gezelius Johannes Georgis

143

Гізэль Інакенці 143

Гіра Васіль 80

Глінскі Банадысь / Glinski Benedictus 129

Глябовічы 65

Гогенцолерн Элізабэт / Hohenzollem Elizabeth 76

Горн Генрык / Hom Henrik 82

Горн Густаў / Hom Gustaf 72, 73

Горн Карл / Hom Carl Johen 93

Горн Лаўрэн / Hom Laurentius 129

Градзіцкі Язэп / Grodzicki Joseph 129

Грос Ян / Gross Jan 84

Гружэўскі Якуб 91

Гружэўскія 202

Грым Эгір / Grim Egir 41

Грымстэд Патрыцыя / Grimsted Patricia 156

Грынкевіч Станіслаў 221

Гулевіч Габрыэль 82

Гурын М. 56

Гурэвіч Ф. 35,36

Густаў II Адольф Baca / Gustav II Adolf Vasa

59,61,71,76, 139, 181, 199

Густаўсан Свэн / Gustavsson Sven 228

Дабранскі Андрэй 75

Давыд, княжыч полацкі 49

Дагэрман Стыг / Dagerman Stig 224

Дальбэрг Эрык / Dahlberg Erik 86

Дамейка Ігнат 205

Данілевіч Павал 82

Дарафеевіч Даніла 80

Дарафеевіч Пракоп 80

Д’ёрдзь II Ракочы / Gyorgy II Rakoczy 85

ДзежкаЯн 164

Дземятровіч Паўла 75

Дзюкер Карл / Düker Carl Gustaf 100, 170

Друцкі-Сакалінскі Самойла 72

Друцкія-Сакалінскія 65

Дуглас Робэрт / Duglas Robert 84

Дук 132

Дульскі Цімох 173

Дунін-Марцінкевіч Вінцэнт 188, 190, 204,

207-209

Дунін-Раецкі Гедэон 82

Дунін-Раецкі Тахвіль 82

Дунін-Раецкі Юры 82

Дупольнд Франц / Duponte Franz 126

Дучыц Людміла 17

Дэмбавецкі Войцех 82

Дэспат-Зяновіч Ян 82

Елізавета / Ellisiv 5

Енсэн Альфрэд / Jensen Alfred 214

Еўлашэўскі Хведар 65,66

Ёнсан Эйвінд / Johnson Eyvind 225

Ёхан Ш/Johan III 69, 134, 198

ЖарноўЮ. 24

Ждановіч Антон 85

Жыгімонт 1 Стары 136, 138, 206

Жыгімонт II Аўгуст 65

Жыгімонт III Васа 68, 69, 72, 128, 134, 135, 144, 197, 199

Жыркевіч Рыгор 115

Завіша Крыштап, паэт 70,189

Завіша Крыштап, стараста менскі 91, 97

Загурскі Аляксандар 115

Заранка Станіслаў 100

Збараскі Ежы 73

Збараскі Стэфан 67

Зізані Стэфан 134, 157, 160

Зоф’я Менская 48

ІванЖахлівы 66,188

Іваноўскі Андрэй 115

Ігар / Ingvar 49, 51

Ігар Дальняход / Ingvar Vittfame 6

Ізяслаў 43

Імрэ 49

Ірына / Ingegerd 5, 8, 48, 49, 51

Іштван 49

Кадран 39

КазанцаўА. 119

Каліноўскі Кастусь 190

Калубовіч Аўген 156

Кальвін Жан 64

Калюмб Хрыстафор 103

Камінскі Крыштап 92

Каніфэр Габрыель / Kanifer Gabriel 168

Канстанцін Парфірародны 25

Капіевіч Багуслаў 94

Капіевіч Гальляш 88, 162

Капусьцінскі Рышард 226

Карл IX / Carl IX 69,70,208

Карл X Густаў / Carl X Gustaf 76,77, 80, 85,86, 103, 156, 181,201,207

Карл XII / Karl XII 63, 89, 90-95, 99-105, 110115, 118-122, 124, 126, 130, 142, 146, 148, 156, 168, 171, 175, 177, 182, 183-188, 195, 197, 202-204, 207-213

Карл XIV Ёхан Бэрнадот / Karl XIV Johan Bernadotte 219

Карлінскі Марцін 73

Карльфэльд Эрык Аксэль / Karlfeldt Erik Axel 226

Карповіч Лявон 134

Карскі Яўхім 2,55

Карусь Каганец 173

Касакоўскі Тамаш 86

Кастамараў Мікалай 217

Касьпяровіч М. 130

Касьцюшка Тадэвуш 190, 205, 219, 220

Кацярына Вялікая 188

Кацярына зь Ягайлавічаў / Katarina Jagellonica 199

Кіркор Адам 30, 180, 217

Кірыла Тураўскі 47

КішкаЛявон 98

Кішка Мікалай 72

Кішкі-Цеханавецкія 65

Клемэц Кэнэт / Klemets Kennet 225

Колка Сандул 112

Корсак Казімер 82

Корф Аляксандар 92

Корф Мікалай 72

Корцан Ян 70

Косіч Марыя 177, 180

Котлярчук Андрэй 227

Коцел Міхал 91

Краінскі Ян 88

Красаў Эрнэст / Krassow Emst von 105

Крман Даніэль 108

Крук Гудманд / Krook Gudmondo 147

Крысьціна / Kristina 77, 181

Крэйц Карл Густаў / Creutz Carl Gustaf 100, 102, 209

КрэўзаЛеў 134,198

Кузьмянкова Праскоўя 187

Кукша 45

Курнатоўскія 202

Лапіцкі Язэп 168

Ластоўскі Вацлаў 180, 204, 215

Лаўрэцый Олаўс / Laurentii Olaus 129

Леандоэр Крыстафор / Leandoer Kristoffer 225

Левэнгаўпт Адам Людвік / Lewenhaupt Adam

Ludvig 105, 120-124, 126—128, 131, 191193, 203

Левэнгаўпт Густаў Адольф / Lewenhaupt

Gustav Adolf 78

Легатовіч Ігнат 133

Лесьнявольскі Марцін 198,199

Ліндгрэн Астрыд / Lindgren Astrid 211, 224, 225

Ліндквіст Інга-Ліна / Lindkvist Inga-Lina 225

Ліндстэн Кайса Ёбэрг / Lindsten Kajsa Öberg

224, 228

Ліхадзей 43

Луі XIII / Louis XIII 76

Лукашык Васіль 221-223

Лукашэнка Аляксандар 227

Лупу Васіль / Lupu Vasil 75

Лупу Марыя 75

Луцкевічіван 215

Любамірскі Стэфан 208

Любамірскі Яраслаў 106,208

Людвік 4

Люлевіч Генрык 131

Лютэр Марцін 63

Лявонцьеў Ягор / Леонтьев Егор 168

Лягерквіст Пэр / Lagerkvist Pär 224

Лягерлёф Сэльма / Lagerlöf Selma 224, 225

ЛяўданскіА. 12,21

Ляшчынскі Станіслаў 98-100, 104-106, 111,

149,          207, 210

Магнус Олаўс / Magnus Olaus 136-139, 154

Мазэпа Іван 90, 120, 148

Макоўскі Тамаш 142

Мардэфэльт Арвід Аксэль / Mardefelt Arvid

Axel 106

Марзалюк Ігар 187

Марцінсан Гары / Martinson Harry 225

Марцінсан Муа / Martinson Moa 224

Маслок Сымон 117

Маслок Казімер 117

Мацкевіч Аляксандар 92, 170, 202, 203, 210, 220

Мацкевіч Крыштап 203

Мацкевіч Станіслаў 82

Мацкевіч Яраслаў 92,203

Мацкевічы 169,202,203

Мацяш Ніна 226

Меншыкаў Аляксей / Меншнков Алексей 110, 111, 124, 185, 203,204

Міклашэўскі Міхайла 102

Мірскі Рыгор 75, 82

Мірскія 65

Міцкевіч Адам 205, 207

Мольтфэльт Герман / Moltfeit Herman

151

Монтанус Пэтрус / Montanus Petrus 129

Мубэрг Вільгельм / Moberg Vilhelm 224

Мураўёў М. 217

Мусьніцкі Нікадзім 187

Мыльнікаў А.С. / Мыльннков A. С. 188

Мэерфэльт Ёхан / Meijerfeit Johan August

104

МядзелецА. 132

Мядзьведзеў Сыльвэстар 144

Мяржынскі Ян 75, 85

НалівайкаСевярын 187

Напалеон Банапарт 130, 190, 212

Нарановіч-Наронскі Язэп 88

Нарушэвіч Крыштап 72

Нарушэвічы 65

Насовіч Іван 53, 54

Недзьвіцкі Балгграмей 65

Нільсан Свэн / Nilsson Sven 218

Ніцшэ Фрыдрых / Nietzsche Friedrich 120

Нолькен Аляксандар 132

Нолькен Восіп 132

Нолькен Густаў / Nolcken Gustav 132

Нолькен Іван 132

Нолькен Тахвіль 132

Нордбэрг Ёран / Nordberg Jöran 99

Норсбэрг Ян / Norsberg Jan 113, 155

Нэйбург Карл / Neuburg Karl Philip 103

Някляеў Уладзімер 228

Нямірыч Юры 85

Одын / Odin 220

Оксэншэрна Аксэль/Oxenstiema Axel 142

Олаі Андрэас / Olaii Andreas 129

Опэрдэн Ёхан / Operden Jochen 126

Орда Напалеон 172

Паклонскі Кастусь 83

Палямон 132

Палецкі Ўладзіслаў 82

Палхоўскі Серапіён 62

Панятоўскі Станіслаў 115

Парчэўскі Пётар 83

Пасэ Карл Магнус / Posse Carl Magnus 93, 111, 150

Патоўцаў Павал / Потовцев Павел 95

Патэрсан Вільям / Paterson William 83

ПацКрыштап 84

ПацМікалай 65

ПацейЛюдвік 91, 106

Пацей Іпаці 67

ПацейЯн 91

Пацы 156,221

ПацюпаЮрась 210

Пачобут-Адляніцкі Марцін 161

Пашкевіч Алаіза (Цётка) 215

Пашкоўскі Міхал / Paszkowski Michael 129

Пётар I 88, 89, 95-97, 102, 104, 108, 110, 117119, 122-126, 128, 130, 149, 171, 174, 182, 188, 191, 192, 210

Піневіч A. 178

Піпэр Карл / Piper Karl 98, 105

Плакса Зьміцер / Plax Dmitry 228

Пласкавіцкі Георгі 201

Плетэмбэрг Вальтэр 72

Плэель Агнэта / Pleijel Agneta 225

Полацкі Сімяон (Пятроўскі-Сітняновіч

Самуйла) 144, 160, 162, 199-201

Пратасевіч Валяр’ян 134

Прытц Андрэас Ёхан / Prytz Andreas Johannis 139

Прышпкоўскі Самуэль 85

Пташыцкі Сямён 155

Путкамэр Эбэрхард 85

Путкамэры 202

Пуцята Самуэль 82

Пуцята Ўладзіслаў 82

ПушкінаТ. 17,23

Пэтрэй Робэрт / Petre Robert 122

Пэтрэюс Ёхан / Petrejus Johann 143, 144

Пэтрэюс Пэтэр / Petrejus Peter, Persson Pär 143

Рагвалод (Рангвальд) / Rangvald 8, 40, 42, 50, 51

Рагнеда / Ragnhild 38, 40, 42, 43, 45, 47, 48, 50, 51

Радаман Андрэй 131

Радзівіл Альбрэхт 136

Радзівіл Багуслаў 75-76, 79-87, 162, 197, 201

Радзівіл Кароль Станіслаў 91, 101, 102, 168

Радзівіл Крыштап «Пярун» 70

Радзівіл Крыштап II 71-73, 76, 199

Радзівіл Людвіка Шарлёта 103

Радзівіл Мікалай Руды 64

Радзівіл Мікалай Крыштап «Сіротка» 135, 162

Радзівіл Мікалай Чорны 64, 144, 161

Радзівіл Януш 73-77, 80, 82, 105, 129, 156,

162,          197, 199,201

Радзівілы 65, 78, 83, 100-103, 150, 154, 156,

180,          199-200, 209,213

Раеўскі Валеры 227

Раецкі Гедэон 73, 75

Разанаў Алесь 225, 226, 228

Раманаў Е. 30

Рапнін Анікей / Репннн Аннкей 106, 125, 185

Расьціслаў 49

Ржэтоўскі Эразм 70

Робэртсан Андэрс / Robertson Anders 131

Рудомін-Дусяцкі Пётар 173

Рунэбэрг Людвік / Runeberg Ludvig 224

Рурык / Rörik 7

Руцкі Язэп 67, 134

Рыдэргельм Ізраэль / Ridderhielm Israel 84

Рыер Я. 29

Рэншкёльд Карл / Rehnsköld Karl Gustaf 101

Савіцкі Мэльхіёр Станіслаў 85

Сазонт 115

Сакалінскі Андрэй 82

Саковіч Мацей 82

Саксон Граматык / Sakse (Saxo) Grammaticus 37

Салаўёў / Соловьев 169

Салавевіч Лявон 161,168

Салямон Рысінскі 75, 134, 199, 200

Самсонаў Уладзімер 227

Сандэл Хокан / Sandel Häkan 225

Сапега Бэнэдыкт (Банадысь) 91,101, 105

Сапега Георгі 91

Сапега Казімер Ян Паўла 91, 92, 96-98, 105, 162

СапегаЛеў 65,72,73, 135, 162

Сапега Міхал Язэп 91

Сапега Павал 84

Сапега Пётар 219

Сапега Ян 72, 104-106

Сапегі 65, 90-92, 95-97, 99, 100, 102, 105,

121,          150, 172, 221

Сарбеўскі Мікалай 161

СарокаСтэфан 82

СасноўскіЯн 86

Сафановіч Хвядос 4

Сьвятаслаў 49

Сеніцкі Казімер 92

Сеніцкі Людвік 92

Сілевіч Гарасім 180

Скарападзкі Іван 126

Скарга Пётар 70, 134

Скарына Францішак 56, 154

Скот Стэфан / Skot Staffan 227

Скумін Тышкевіч Фёдар 216

Сласкі Сымон 70

Слушка Адам 82

Слушка Дамінік Міхал 91

Слушка Жыгімонт 82

СлушкаТэрэза 91

Сматрыцкі Мялет 134, 157

Спарвэнфэльд Ёхан /Sparwenfeld Johann 144,

157

Спэнс Аксэль / Spens Axel 170

Станіслаў Аўгуст 132

Станкевіч Станіслаў 223

Станкевіч Ян 82

Стольгамар Ёнас / Stälhammar Jon 114, 144

Стрындбэрг Аўгуст / Strindberg August 224, 225

Стэнбок Густаў / Stenbock Gustav Otto 85

Стэнбок Магнус / Stenbock Magnus 99

Стэткевіч Ян 75

Стэўнір 39

Стэфановіч Самуэль 84

Сурта Трахім 186, 202

Суфан Газы / Suphan Gazi 84

Сфорца Бона 188, 206

Сыракомля Ўладзіслаў 217

Сьвіды 202

Сьвяжынскі У. 156

Сьвятаполк 51

Сьвятаслаў 49

Сьвяты Андрэй 139

Сьвяты Афрыкан 47

Сьвяты Вульфіла / StWulfila 134

Сьвяты Конут / St:Knut 47

Сьвяты Магнус / St:Magnus 47

Сьвяты Сымон / St:Simon 47

Сьвятыя Кірыла й Мятод 139

Сьляпнёў Рыгор 28

Сэдэрбэрг Марыя / Söderberg Maria 228

Сэдэргельм Ёхан / Cederhielm Johann 113, 155

СядоўУ. 24

СяняўскіАдам 108

Талстой Пётар / Толстой Петр 118

Танскі Севярын 72

Таргіль 39

Тарле Яўген /Тарле Евгеннй 108, 119, 124, 191

Торвальд 39

Торнквіст Клара /Thömqvist Klara 52

Торнквіст-Плева Барбара / Tömqvist-Plewa

Barbara 228

Транквіліён Кірыла 157

Транстромэр Томас / Tranströmer Tomas 225

Трыгвасон Улаф / Tryggvason Olaf 6

Тубылец Даніла 175

ТулінЮ. 119

Тур/Тог 23, 29, 32, 38, 40-45

Тытус Лівіюс / Titus Livius 145

Тышкевіч Васіль 216

Тышкевіч Канстанцін 31,32,217

Тышкевіч Піюс 216,219

Тышкевіч Станіслаў 217

Тышкевіч Юркгі (Юры) 216

Тышкевіч Ян Скумін 72

Тышкевіч Яўстах Ганоры 170, 176, 177,180, 193, 202, 214, 216-221

Тышкевічы 216

Тэафіль 4

Уладзімер / Valdemar 8, 18, 38,42,45, 47,48, 51

Уладзімер Полацкі, Валодша 10

УладзіслаўІУ Васа 20, 82, 136

Уладзіслаў Ягайла / Vladislavs Jagello 143

Уленброк Ёхан вон / Ulenbrock Johan von 78, 79

Ульрыка Элеанора / Ulrika Eleonora 63, 112

Ульфбэрт 13

Урангель Герман / Wrangel Herman 72

Усяслаў Чарадзей 10,40, 51

Фальк Эрык / Falk Erik 134

Фалькунгі / Folkkungaätten 18

Фасмэр М. /VasmerM. 55

Федароўскі Міхал 164,191

Федарчук Язэп 222

Форс Афанасі / Fors Athanasius 129

Форшман Ю. / Forssman J. 52

Франзэн Франц Міхаэль / Franzen Frans Mikael 220

Фрыдрык IV 89

Фрыдрык Вільгельм / Friedrich Wilhelm 76

Фрыянд / Friand 47

Фэльдман Юзаф 95

Хаванскі Іван 207

Хадкевіч Ян Кароль 67, 70, 162, 188, 189

Хадкевічы 65,90, 129

Халецкі Міхал 91

Хведар / Федор Нвановнч 199

Ходзька Ігнат 202

Храноўскі Жыгімонт 91

Храпавіцкі Ян 82

Хэердал Typ / Heyerdahl Thor 42

Цэларыюс Андрэас / Cellarius Andreas 162

Цяпінскі Васіль 64

Чалоўскі С. 29

Чамбэрс Іван / Чамберс Нван 106

Чапінскі Аляксандар 82

ЧачотЯн 164,191,205-207

ШагалМарк 162

Шарамет Павел 228

Шарамецеў Барыс / Шереметьев Борнс 104,

110

Швэд Ісак 130

Швэд Казімер 130

Швэд Павал 130

ШвэдСтэфан 130

ШвэдЯраш 130

Швэдэн Вільгельм / Schweden Wilhelm von

106

Шобэрг Андэрс / Sjöberg Anders 159

ІПотконунг Улаф / Skötkonung Olof 8, 48

НІпілеўскі Паўла 184

Шрам Г. / Schramm G. 37

ШрэтэрЯн 92

Штэтэнбэрг Марцін Шэльбах вон / Stetenberg

Martin Schelbach von 131

Штэтэнбэрг Тамаш Шэльбах вон / Stetenberg Tomas Schelbach von 130

Штэтэнбэрг Юры Кароль Шэлпах вон / Stetenberg Georg Schelbach von 131

Шутэ Бэнгт I Skytte Bengt 82

ШчукаДаніэль 82

Шышкін/Шншкнн 169

НІышкін К. 21

ШэйнПавал 165

Эймунд / Eumund 38

Эйрык/Eirikr 41

Эйхвальд Эдуард / Eichwald Eduard 219

Эпімах-Шыпіла Браніслаў 215

Эрык XIV Baca / Erik XIV Vasa 59

Эўфрасіньня Полацкая 50

Юдаіскарыёт 191

ЯбланіўскіЯн 89

Ядкоўскі Ю. 163

Ядкоўскі Ян 82

Якаўкін I. /ЯковкннН. 50

Якуб Ібрахім абн 33

Якуб Колас 53

Ян Казімер 76-78

Ян Хрысьціцель 39

ЯнінВ. 33

ЯнкаКупала 40

Яновіч Сакрат 228

Яраслаў / Jartsilejf 5, 38, 48

Геаграфічны паказьнік

Або / Äbo 90

Азарніца 102

Азарычы, вёска 176

Азёры, вёска 33

Азяркі, вёска 195

Айнаровічы 93

Аланта / Alanta 120

Алёнаўка, вёска 180,194

Аліва 86

Аліта / Alytus 156

Альба, вёска 102

Альтмарк / Altmark 59, 74

Альт-Ранштат / Alt-ranstädt 96

Амстэрдам 88

Амэрыка 103

Анаполь 180

Ангельшчына 1,39,44,58

Анікшты / AnykSdiai 120,121

Аношкі, вёска 196

Антоніенбург, вёска 32

Арабскі Халіфат 27

Арлова 93

Аршаншчына 195

Асташын 93

Астра, рака 28

Асгражаны 85

Астроўна 121

Асьвенцім / Auschwitz 222

Атаманская імпэрыя 139

Аўгустава 147

Аўсбург 33

Аўстралія 223

Ашмяны 180

Ашмянскі павет 156, 182

Ашэрадэна / Aizkraukle 42

Бабеч, рака 107

Балдэнмойжа / Baldenmuize 72, 76, 199

Балтыка / Baltikum 2,4, 5, 9, 34, 36, 39, 43, 59, 68, 72, 88, 94, 137-139, 142, 181, 226, 227 БалтыкаЎсходняя 5,144, 181,211

Балтыцкае мора / Östersjön 2,4, 8, 10, 18, 26, 32, 36, 61, 90, 155, 227, глядзі таксама Балтыка

Балыкіна, вёска 174

Баранавічы 96

Барані 132

Барацын 130

Барысаў 149, 155, 195

Барысаўскі павет 165,175 Барысаўшчына 195

Баянічы 132

Бебра / Biebra, рака 148

Беларусь / Vitryssland 5, 7, 8, 10, 14, 16, 17, 19, 20, 26-30, 32, 33, 36-38, 41, 42, 50, 51, 54, 56-59, 65, 70, 73, 76, 78-80, 84, 86, 88, 90, 94-97, 99-102, 104, 109, 115, 117, 120, 126-133, 135, 138-140, 142, 143, 145-148, 150, 152, 155-156, 162, 165-167, 170, 172, 173-179, 181-183, 185, 186, 190-192, 194201, 204, 205, 208-210, 212-215, 217-224, 226-230, глядзі таксама Літва, Вялікае Княства Л ітоўскае

Беларусь Заходняя 104, 209, 213 Беларусь Усходняя 26,85, 104, 106, 108, 122, 127, 191, 213

Беларусь Цэнтральная 26, 104

Беларусь / Russia Alba 138, 147

Беласток 221, 223

Беласточчына 46, 148, 221, 228

Белгарад 40

Беліца 93

Беразьнікі 21

Берасьце 32, 33, 50, 64, 85, 87, 104, 144, 151, 170, 197

Берасьцейскае ваяводзтва 85,131,146, 151, 152

Берасьцейская фартэцыя 85 Берасьцейшчына 32,46, 165, 194

Бецігола / Betygala, вёска 91

Бешанкавічы 25, 104

Бізантыя 2, 5, 25, 28, 49, 139, глядзі таксама Грэцыя

Бізантыйская імпэрыя 5

Біржы / Birzai 22, 72-74, 76, 77, 82, 94, 199, 216

Бірка/Вігка 1,4, 8, 13, 16, 19,22,25,28,34, 44, 51, 57

Благінь 187

Блякінге / Blekinge 59

БНР (Беларуская Народная Рэспубліка) 215, 223, глядзі таксама Беларусь

Богуслэн / Bohuslän 61

Брагіншчына 187, 195

Брадзілаў мост 192

Браншчына 194-196

Браслаў 15,78,80,197

Браслаўскі павет 78-80, 87, 170, 172

Браслаўскіраён 15

Браслаўскія азёры 15,16

Браўнсбэрг, Бранева/ Braunsberg, Braniewo 135

Брацлаўскае ваяводзтва 67

Брэмэн / Bremen 59

БССР (Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка) 214, глядзі таксама Беларусь

Буг 32,33,36, 151

Буда, вёска 148

Будзяцкая Арда 84

Буды 2

Буйнічы 116

Буйніцкі манастыр 182, 183, 186

Буйніцкае поле 114, 188

Бурге / Burge 46

Быхаў 9,70,91,92, 189

Бяроза Картуская 103, 172, 213, 229

Бяроза Сапеская 106,121,203

Бярэзіна, рака 30, 45, 106

Вагнгэрад / Vagnhärad 215

Вадстэна / Vadstena 50

Валасовічы 124

Валожын 174

Валокі, вёска 165,175

Валынь 67, 97, 146

Варшава 66-68,87, 148, 185, 198, 219, глядзі таксама Польшча

Васілішкі 100

Васількаў 98

Ватыкан 66

Ваўдуты, вёска 195

Ваўкавыск 31,34,36,162, 196

Ваўкавыскі павет 170,195

Венграў 77,85,93,94

Верашчакі 124

Вець, вёска 28

Відзюны 180

Вількамір / Ukmerge 82

Вільня / Vilna, Vilnius 21, 50, 64, 65, 70, 75, 79, 80, 87, 92-95, 98-100, 105, 110, 115, 116, 121, 129, 131, 133-135, 137, 138, 142, 146, 150, 151, 157, 160, 170, 197, 198, 214, 216, 219, 221, 225

Віленскае ваяводзтва 78, 85, 120, 137 Віленшчына 194

Вільча, вёска 195

Вісла, рака 32

Вісьбю/Visby 1,19,46

Вітэнбэрг / Wittenberg 62

Віцебск 4, 10,21,51,64,65,68,71,79,88,93, 121, 130, 137, 163, 168, 169, 187, 191, 229 Віцебскае ваяводзтва 68, 72, 81, 110, 147 Віцебская губэрня 30 Віцебскіпавет 199

Віцебшчына 19, 27, 42, 78, 179

Віцьба, рака 21

Волкінікі / Valkininkai 91,100

Волхаў 8

Воранаўшчына 196

Ворша 9, 94, 142, 143, 146

Вугоршчына 49, 153

Вуша, рака 45

Выбарг / Viborg 142

Выверы, вёска 195

Высока-Літоўск 85

Вэндэн / Cecis 68

Вэнэцыя 136, 137

Вэрмлянд / Värmland 131

Вэстэроз / Västeräs 161

Вялікае Княства Літоўскае 10,21,50, 51, 5456, 59, 63-67, 77, 80-82, 84, 86-96, 98, 99, 103, 109, 110, 120-122, 127, 129-135, 137, 138, 144, 145, 146-149, 153-156, 160, 166171, 177, 186, 188, 190, 196-199, 201,203, 214, 216, 217, 219, глядзі таксама Беларусь, Літва

Вялікая Брытанія 44

Вялікая Літва 66-68, 86, 102, 120, 142, 150, глядзі таксама Літва

Вялікі Ўсходні шлях / Storösterled 4,9, 10, 16, 19, 20, 26,37, 39, 44, 45,56

Вяліскі павет 30

Вяльля 21, 150

Вярхоўе, вёска 130

Вята, рака 19

Гайцюнішкі 93,94

Галоўчын / Holofczin 88, 93, 104, 106, 108, 109, 111, 125, 180, 185, 187, 195

Гальшаны 35, 104

Гальштэйн / Holstein, герцагства 88

Галянд / Halland 61

Галяндыя 151

Гамбург 150

Гара, вёска 33

Гарадзілава, вёска 30

Гарадзішча, паселішча 32

Гарадзішча, вёска 196

Гарадок 106

Гардарыка / Gärdarike 4, 5,9

Гарынь, рака 184

Гарыслаўка 42

Гельгё/Helgö 2

Герцыке / Gersika, Jersika 9,42

Гетманшчына 148,

глядзі таксама Украіна

Гётэборг / Göteborg 215,219

Гішпанія 62, 73, 103

Глініца, вёска 187

Гнёздава, Сьвінецак / Symes 5,7,16,19,20-

26, 32, 56

Гомельшчына 190

Горадня 30, 34, 50, 92, 100, 104, 130, 131, 146, 148, 156, 172, 185, 190

Гарадзеншчына 95, 100, 161

Горкі 95, 187, 196

Готлянд/Gotland 1, 10, 13, 16-18, 19,22,25, 27, 30, 34, 35,39, 46,51,57

Гродзіск 85

Грузія 6

Грыпсгольм, замак / Gripsholm 82, 102

Грунвальд 143

Грэцыя 5,49

Губскаяпушча 32

Гуркавічы, вёска 30

Густаўбэрг / Gustavsberg 222

Гусыньня,вёска 33

Дакудава 93

Далярна / Dalama 61

Далятычы 75

Данія /Danmark 39,48, 59, 89, 218

Данцыг, Гданьск / Danzig 76, 79, 87, 94, 116, 136, 137, 150

Дарагічын 198

Даросын, вёска 177

Даўгінаў 121

Даўгмаля / Daugmale 57

Дзьвіна / Duna, Tuna, Dyna 4,7-9,10,16,18, 19, 26, 28, 31,33, 42, 39, 42, 52, 68, 71, 72, 79, 80, 90, 95, 166, 229

Дзьвінск / Dunaburg, Daugavpils 10, 18, 42, 68, 71, 78

Дзябро, возера 15

Дзям’янка, вёска 187

Дзярэчын 102

Дзясна, рака 45

Дняпро / Nepr 4, 8, 9, 26, 31-33, 39,45, 57, 90, 108, 111, 113, 115, 122, 127, 152, 184, 191, 213, 229

Добрушчына 187

Дорпат / Dorpat, Tartu 90, 142, 143

Друйка, рака 16

Друскенікі / Druskininkai 194

Друцак 9, 13, 57, 195

Друя / Drofn 39, 78, 95, 97, 197

Дрыбін 31

Дрыса 42, 45, 78

Дрыса, возера 45

Дрысьвяты 78, 172, 197,213

Дубавіцы, вёска 180

Дубаі, вёска 103

Дуброўна, рака 115

Дуброўна, вёска 91

Дудуткі, вёска 40

Дукоры, вёска 132,133

Ерусалім 39, 50, 134

Ёнчопінг / Jönköping 143

Ёрвік, Ёрк / Jorvick, York 1, 39, 58

Ёта канал / Göta kanal 215

Ёталянд / Götaland 143

Жалудок 100-102, 146, 170

Жамойць / Samogethia, Samogiten 74, 78, 82, 85, 91, 137, 146, 201, глядзі таксама

Летува

Жлобін 9

Жупраны 93

Жыткавіччына 195

Жэймы/Zeimai 94

Жэнэва 209

Заазер’е 21

Заблудава 75, 93

Загоры / 2agare 120

Зайнава 79

Зарой 93

Заслаўе (Ізяслаў) 38,42,43,45,48,91

Захад 1

ЗША 223

Зэльвеншчына 181

Іванічы, вёска 130,190

Ігумен (Чэрвень) 106,183

Ігуменшчына 130, 190, 195

Ізьбішча, вёска 32

Іказьнь 78

Ільмень, возера 8

Імглін 126, 186

Імглінскі павет 177, 180, 194

Імсьціслаў 65, 146,204

Імсьціслаўскае ваяводзтва 68, 81, 110, 130, 132, 147

Імсьціслаўшчына 126

Інгерманляндыя / Ingermanland 59, 90, 119,

136, 160

Індыя 2

Інфлянты 45, 67-69, 71, 74, 96, 202, глядзі таксама Лівонія, Датвія

Іпуць, рака 187

Істанбул

глядзі Канстантынопаль

Ісьляндыя / Island 39

Італія 152, 153

Кабыльнікі 75, 121, 199

Кавалі, вёска 9

Казьянкі, вёска 14,27

Кайкова, вёска 180

Калодзецкая, вёска 29

Кальмар / Kalmar 199

Кальчуны 104

Камаі,вёска 172

Каменка, вёска 99

Канічы, вёска 126

Каночыц, вёска 180

Канстантынопаль / Miklagärd 5, 10, 38, 39, 139, 201

Капыль 93

Капэнгаген 215

Каралеўская грэбля 189

Каралявец / Königsberg 64, 72, 80, 86, 88, 135

Карлава даліна 187

Карлаў акоп 188

Карлаўка, вёска 188

Карона Польская 70, 72, 73, 76, 93, 96, 121, 148, 171, 200, глядзі таксама Польшча

Карпаты 7

Карэлічы 102

Карэлія / Keksholm län 7, 59

Касенкі, вёска 194

Каспля 9

Касьпійскае мора 5

Касьценічы 126

Касьцюковічы 126

Каўшарава, вёска 21

Кейданы / Kedainiai 74, 75, 77, 80, 83, 94, 131, 200

Кіеў / Könugärd 5, 7-11, 19, 35, 38, 39, 46, 151

Кіеўскае ваяводзтва 67

Кіеўская Русь 37

Кіеўская зямля 38

Кіеўская мітраполія 139

Кіргольм / Salaspils 70, 189, 190

Кіслае, вёска 29

Клецак 104, 143,174

Кобрыншчына 178

Койданава 93, 142, 178, 203

Койданаўшчына 165, 178

Копысь 93

Котуш, вёска 116

Коўна / Kaunas 94, 95, 97

Кракаў / Krakow 32, 33,45, 136, 198

Краслаўка / Kraslava 42

Краснапольле 192

Краснапольшчына 187

Круглае, селішча 195

Крымскае ханства 134

Крынкі 194

Крысьцінагамн / Kristinehamn 131

Крычаў 126, 146, 185

Крэва 142,181

Кукейнос / Koknese, Kockenhusen 9, 67, 68, 70, 72

Кульбакі 104

Кульбачына, гарадзішча 34

Курляндыя / Kurland 99

Курэваніхі 25

Куцейна 157, 159

Кушляншчына 21

Лабанары / Labanoras 121

Лагойск 32,216,217,219

Лагойшчына 180

Ладага 2, 5,48

Ладаскае возера 8

Латвія / Letland 5, 68, 70, 74, 136, 143, 144, глядзі таксама Лівонія, Інфлянты

Латгалія / Latgala 18, 43, 74, глядзі таксама Інфлянты

Лебедзева, вёска 93,104

Лейпуны / Leipalingis 98

Лепель 121

Летува / Litauen 59, 79, 91, 92, 94, 96, 99, 120, 129, 131, 132, 135, 136, 143, 156, 161, 190, 194, 199, 200, 214, глядзі таксама Жамойць

Лёндан 77, 87

Лібава / Libau, Liepaja 90

Лівонія / Livland 10, 18, 59, 65, 67, 69, 70-74, 78, 79, 83, 86, 120, 127, 144, 147, 156, глядзі таксама Латвія, Інфлянты, Латгалія

Л іда 104

Лідзкі павет 93

Лідчына 196

Лінчопінг / Linkoping 136

Ліпнішкі 104

Літва / Littowen, Litauen, Litvania 65, 67, 69, 70, 71, 75, 77, 94, 96, 104, 107, 109, 111, 128, 131, 132, 134, 137, 138, 143, 146, 149151, 168, 197, 198, 201, 207, 216, 217, 219, глядзі таксама Беларусь

Лобжа 126

Лоск 93

Лудчыцы, вёска 29

Лукомль 29-31, 121

Лынтупы 121

Лыскава, вёска 31,165,195

Львоў 146

Любашоў 103

Любча 76, 77,93, 195, 199

Люнд/Lund 142,218,228

Люцынка 207

Ляйпцыг 142

Ляпёхі, урочышча 43

Лясная / Lyasnaya 119, 120-125, 128, 178, 191-193

Ляхавічы 103, 184

Магілёў 9, 64, 68, 71,94, 109, 108-118, 121, 122, 125, 127, 130, 133, 145, 146, 150, 152, 155, 157, 168, 171, 177, 182-186, 195, 197, 205, 212, 213

Магілёўская губэрня 208

Магілёўшчына 111, 126, 169, 178, 180, 193, 195, 196

Маладэчна 93. 104

Маладэчаншчына 187, 195

Маляты / Moletai 120

Малятычы 126

Маравія 152

Маркава 104

Марына Горка 175

Маскавічы 11, 15-19, 25, 30, 32

Масква 77, 80, 92, 95, 96, 104, 113, 115, 116, 138, 144, 150, 157, 200, 201, 215, глядзі таксама Расея

Маскоўшчына 59, 63, 67, 77, 78, 81,84, 138, 147, 199

Вялікае Княства Маскоўскае 110

Менка, рака 29,32

Менск 13, 30, 31,32, 51, 65, 88, 93, 106, 132, 133, 145, 146, 215, 217, 222, 224, 229

Менскае ваяводзтва 121

Менская губэрня 28, 175

Менскі край 137

Менскі павет 31

Меншчына 132, 180, 195

Мерач / Merkine 98

Мёрскі раён 19

Міжземнае мора 90

Мінск-Мазавецкі 85

Мір 102

Мітава / Jelgava 70

Мрочкі, вёска 195

Муравельнік, гарадзішча 34

Мухавец, рака 32

Мэларэн / Mälaren, возера 1

Мэмэль, Кляйпэда / Klaipeda 72, 74, 150

Мюнхэн 138

Мядзел 121

Наваградак 10, 34, 35, 54, 65, 66, 68, 75, 102, 146, 163, 170, 190, 198, 204-207 Наваградзкае ваяводзтва 85, 132

Навасёлкі, вёска 21,181

Нарва/Narva 88, 108, 125, 157,219

Нарвэгія / Norge 39, 186, 215, 222

Нармандыя 1,36,38

Нежын 174

Непакойчыцы 93

Нёман 31,34,36,93, 100, 151

Новая Воля, вёска 148

Новы Двор, вёска 28, 29, 104

Новы сад, вёска 178

Новы Шклоў 122

Ноўгарад / Holmgärd 2, 5, 8, 9, 10, 11, 19, 38, 44, 57, 174

Ноўгарадзка-Кіеўскае княства 2

Ноўгарадзкая земля 38, 174

Нурцы 93

Нурчопінг / Norrköping 133, 135, 215

Нуршгольм / Norsholm 215

Нью Ёрк 223

Нэйдорф 131

Нюешанц / Nyen, Nyenskans 90

Нюстад / Nystad, Uusikaupunki 63

Нява, рака 8

Нямеччына / Tyskland 28,45, 138, 139, 152

Няміга 40

Нясьвіж 64, 102, 146, 160, 172

Нясьвіжчына 196

Нясьвіскі замак 83

Ольжава, вёска 196

Орля, вёска 75

Пагост 45

Падзьвіньне 20, 42-45, 53, 78, 94, 166, 197

Падляшша 67, 69, 84, 85, 93, 174, 177, 194, 197, 198

Падняпроўе 44,45, 120

Палесьсе 46, 146, 152, 177

Палата, рака 21

Палтава 62,98, 122, 145, 187, 193, 210, 211, 212

Памэранія / Pommeran 59

Панямоньне 31,34,35,36

Парыж 135,219,222

Пеліканы 78

Піна, рака 32, 151, 184

Пінск 32, 33, 102-104, 145, 151, 172, 184, 213, 226, 229

Плеханы, вёска 195

Плюсы 78

Пнеўшчына, вёска 31

Познань 99

Полацак / Pal[l]teskia, Pallteskiuborg 4-11, 13, 14, 16, 18-22, 26, 27, 30, 32, 37-39, 46, 51, 56-58, 64, 67, 68, 71, 79, 88, 93, 97, 121, 137, 168, 197, 198, 200, 230 Полацкае ваяводзтва 68, 72

Полацкае княства 2, 7-11, 14, 18, 26, 37-39, 41,43,44, 46, 50, 56, 68

Полацкая дзяржава 10,11,20

Полацкая зямля 18, 220

Полацкая Русь 37

Полацкі Верхні замак 13

Полаччына 42

Польшча / Polen 33, 45, 62, 65-67, 73, 77, 79, 81, 84, 86, 88, 92-95, 97, 105, 106, 135, 138, 143, 144, 148, 150, 151, 153, 156, 162, 164, 194, 197, 199, 203, 208, 214, 227

Прага 32, 33, 45

Прапойск (Слаўгарад) 45, 122, 124, 126, 192

Просткі 84

Пруднікі 7, 11, 16, 19, 20, 30, 32

Пружаншчына 197

Прусія 67,76,92,99

Прусія Ўсходняя / Ostpreussen 85, 86

Прыладажжа 19

Прыпяць 32,33,36, 184

Пскоў 147

Пышна, вёска 121

Пяскі, вёска 133

Пятроўшчына, вёска 180

Рава-Руская 88

Рагачоў 9

Рагачы, вёска 33

Рагнедзіна 41,43,45

Рагнедзь, возера 45

Радашкавічы 105, 106, 111, 121, 142, 145, 146, 169, 183, 196, 208

Раднот 85

Раёўка, вёска 148

Ракаўцы, вёска 35

Рамянкі, вёска 182

Расея 2, 5, 7, 19, 21, 26, 30, 36, 45, 59, 63, 78, 81,86-93,95-97, 109, 113, 124, 136, 138, 142-144, 147, 148, 153, 190, 191, 194, 197, 200, 201, 205, 210, 213, 227, 228, глядзі таксама Масква

Расейская дзяржава 110,197

Расейская імпэрыя 133, 148, 169, 203, 205, 212, 214

Расіёны / Raseiniai 91,98

Раслаўшчына 43

Расонскі раён 42

Растоў 7

Расуха, вёска 177, 180, 196

Рдзіца, рака 29

Рогвальда й (Р)Ягнеды, гара 45

Роксэн / Roxen, возера 215

Рудня, вёска 124, 178, 192, 193

Ружаны 92, 102

Русь 1,2, 4, 5, 7, 9, 10, 11, 14, 18, 20, 24, 26, 28, 38, 39, 41, 43, 49, 51, 58, 98, 139, 199, 210

Рухава,вёска 124

Рыга / Riga 10, 18, 20, 43, 51, 68, 70-74, 76, 80, 83, 94, 99, 108, 116, 125, 144, 145, 165, 197

Рыская затока 8

Рым 50, 129, 135, 137

Рэч Паспалітая 3, 59, 62, 67, 69, 70, 72, 74, 76, 77, 85, 86, 89-91, 96, 104, 106, 109, 111, 115, 116, 127-131, 136, 144, 146-148, 153, 156, 166, 190, 197, 200, 201, 203, 214, глядзі таксама Польшча, Вялікае Княства Літоўскае

Рэчыца 9

Сакі, вёска 177, 194

Саколка 98

Сакольшчына 164,221,223

Сакольня 88, 93

Салаты / Saladen 99

Самарканд 33

Санкт-Пецярбург 34, 64, 82, 90, 157, 220

Сапежышкі / ZapySkis 82

Сапоцкін 98

Саслаўль 43

Себеж 43

Севершчына 148, 174, 186

Селішча, урочышча 130,178,190

Сібір 209

Сігтуна / Sigtuna 8, 13, 30, 44, 46, 57

Скандынавія / Skandinavien 4, 11, 17, 18, 19, 24, 34, 36, 46, 49,215, 222, 223

Скварцы, вёска 165

Сконе / Skäne 59

Скуклостэр, замак / Skokloster 162, 218, 219

Слабодка, вёска 195

Слонім 35, 102, 142

Слонімская эканомія 102

Слота, рака 195

Слуцак 21, 57, 75, 77, 84, 86, 93, 94, 103, 131, 146, 162

Слуцкае княства 77,85

Случчына 190, 209

Случ, рака 21

Смаленск / Smale[n]skia, Milinskia 10, 19,21, 24-26, 37, 51, 115,219

Смаленскае ваяводзтва 81,148

Смаленскае княства 56

Смаленшчына 120, 130

Смалявіччына 195

Смалянцы, вёска 161

Смольня, рака 21

Смолянд / Smäland 143,211

Смургоні 104, 121, 145, 146, 153, 154, 187

Сож 124, 126, 178, 185, 191, 192, 193

СССР 148,190,222

Ставок 103

Стакгольм / Stockholm 2, 10, 14, 50, 91, 92, 108, 113, 131, 139, 157, 159, 161, 170, 186, 199, 215, 219, 222

Старадуб 117, 155, 186

Старадубшчына 124

Старая Ладага / Aldejgjuborg 1, 5, 8, 14, 19, 38, 41,57

Старое Сяло, вёска 196

Стары Дзедзін, вёска 28

Стары Шклоў 122

Старынцы 192

Старышаў 120, 126

Старыя Юркавічы, вёска 178

Стражавічы, вёска 27

Стрэшын 9

Студзёнка, вёска 30

Студзень, вёска 104

Суботнікі 104

Сулы, вёска 195

Сураж 9

Сухаволя 99

Сылезія 152

Сырыя 134

Сыцылія 1

Сьведзкае, возера 45, 195

Сьведзь, рака 45

Сьвенск, вёска 45

Сьвенскі манастыр / Svensk kloster 45

Сьвень 45

Сьвеўлівы, возера 45

Сьвеялянд / Svealand 18, 44

Сьвідляны 104

Сьвінец, рака 21,24,25

Сьвірыдовічы, вёска 181

Сьвіслач 133

Сьвядзёра, возера 45

Сьвянцяны / Svenöionys 102, 122

Сьмілавічы 106

Сьцьвіга, рака 184

Сэрвач 88,93

Сямятычы 85

Талачын 121, 122

Таракані, вёска 178

Таўрогі / Taurage 94

Торунь 72

Трансыльванія 85

Трокі/Тгакаі 65

Троцкае ваяводзтва 78, 85

Трольхэтан / Trollhätan 220

Трондгейм / Trondheim 61

Typ, рака 45

Тураў 32,41,42,45, 151

Тураўскае княства 50

Турэччына 90, 134

Тыкоцін 84

Узьдзенскіраён 195

Украіна / Ukrajina 19, 26, 67, 74, 85, 88, 99, 103, 118-120, 125, 126, 143, 148, 171,214

Унецкіраён 194

Упіты/Upyte 82

Уплянд / Uppland 5, 18, 39, 43, 44-^6

Упсола / Uppsala 5, 13, 23, 44, 57, 91,99, 131, 138, 139, 142-144, 157, 199

Урал 205

Усход 1,5, 8, 11,90

Усьвіца, вёска 28

Усьвяты 9,30

Ухалоды 185, 187, 195

Фінляндыя / Soumi 14, 30, 34, 36, 63, 90

Фіны / Soumalainen 2, 116

Фінская затока 8

Франопаль, вёска 30,33

Францыя 219

Фраўштат / Fraustadt 101

Фрэдрыкшальд / Fredrikshald 63

Хазарскі каганат 2,4

Хедэбю / Hedeby 28

Хельм 174

Хомск 103

Царірад, глядзі Канстантынопаль

Цяцерын, селішча 195

Чавусы 121, 122

Чарнігаў 157

Чарэя 121

Чарняўка, рака 43

Чарніца, рака 43

Чачэрск 181, 187

Чашнікі 29, 104

Чашын, вёска 195

Чорнае мора 2,4, 5, 8, 9, 26, 32, 34, 39, 90

Чэнстахова 209

Шаставіцы 19,25

Шаўлі / Siauliai 156

Шацак 88,93

Швсдчына, вёска 195

Ш вэдзкая Дуброва / §vendubre, вёска 194 Швэды, вёска 130, 190, 195

Швэцыя/Sverige 2, 4, 5, 8, 9, 13, 14, 16-19, 22. 25, 27, 35, 36, 37, 39, 41,44, 46, 50, 51, 57, 59-63, 67-81, 84, 86, 89-99, 103, 108, 128, 129, 131, 133, 134, 136, 138, 139, 142-145, 148, 153, 155-156, 160, 161, 181, 190, 197200, 205, 211, 214, 215, 218-223, 226-230

Вялікая «Халодная» Швэцыя 37, 41 Швэдзкае каралеўства 55,62,68,69,72,78, 79, 83, 88, 96, 136, 197,218

Швяды, вёска 195

Шклоў 114, 122, 126-128

Шумячычы 130

Шчэцін / Stettin, Szczecin 95

Эгіпт 134

Эстонія, Эстлянд / Estland 59, 69, 89, 136, 143, 160

Эўропа 21, 32, 34, 38, 56, 59-63, 66, 72, 77, 80, 86, 89, 121, 124, 137, 152, 164, 167, 202, 214, 219, 226-228

Эўропа Заходняя 1, 58, 68, 152

Эўропа Паўночная 59,136

Эўропа Ўсходняя 1,7, 13, 14,17,21, 23, 39, 57, 116, 176

Ямна 93

Янішкі / JoniSkis 120

Яраслаўскае Паволжа 14,19

Villa Sokrates 228

Summary

One thousand years of common history unite Sweden and Belarus. However to the Swedish, Belarus remains the most little known coun­try in Europe. There are several reasons for this. The primary one can be ascribed to the fact that during the modern period, Belarus did not exist as a separate entity on the map of Europe. During this time Belarus had no sovereignty, being initially a province of the Russian Empire and then later, the Soviet Union. Moreover, contacts between Belarus and Sweden have always been asymmetric. During the era of the Vikings (9th—12th centuries) as well as in early modern period (17th to the beginning of the 18th centuries) the Swedes were active on the territory of Belarus. At the same time only a few Belarusians managed to reach the shores of Sweden.

First Stage of contacts: the Viking Age

The Scandinavian arrival in Belarus occurred between the 9— 12th cen­turies. During this period the Vikings acquired control of the eastern trade routes, among which the route from the Baltic through the river Dzvina (Duna in old Swedish) and Dniapro into the Black Sea and Byzantium was the most important. The Belarusian Slavs «Kryvicy» («kryv» means «blood») and «Dryhavicy» («dryhva» means «marsh»), who lived in these lands, named the new guests from Sweden «Rus’», having copied this name from the one the Finno-Ugric people used for Swedes (in Finish «Rootsi»). The Vikings were also known as «Varahi» (varangians-merchants) and «Svieji» (from Svealand).

Around 980, two independent Scandinavian kingdoms appeared on Belarusian soil. These were the Polacak (Palteskia in old Swedish) and Turaü Duchies. According to the chronicles the first dukes were Scandinavians. Their names also bear witness to this fact. In the land of «Kryvicy», in Polacak, Ragnvald began to reign. In the land of

«Dryhavicy» the founder of the town Turaü was the Viking Tor. Tor’s duchy soon became part of Kievan Rus’. However, the Duchy of Polacak with Ragnvald’s dynasty remained independent during the 1012th centuries (with the exception of a very brief interlude) and is considered to be the first real state in Belarusian history.

Contemporary historians of the Viking Age usually attach less im­portance to Polacak/Palteskia, mentioning only Kyjiv/ Könugärd, and Novgorod/Holmgärd. Meanwhile, according to the Scandinavian sa­gas Rus’ was divided into three parts, with three capitals: Novgorod, Kyjiv and Polacak. Only in these towns were there Sofia churches copies of the most revered temple in the Byzantine Empire, which again signified the independent status of the local dukes.

In final decade of the tenth century the Duke Valdemar of Kyjiv and Novgorod who was Swedish by origin, occupied the Kingdom of Pola­cak with Viking support and destroyed the town (later it was recon­structed in another place.) Valdemar killed Ragnvald and married his daughter Ragnhild.

In spite of this Polatsak acquired independence even as soon as in the time of Izyaslaü, who was Ragnhild’s son. The whole of the 11th century was marked by the continual struggle of Polacak against Kyjiv and Novgorod. The independence and strength of Polacak was obvi­ous due to its control over the most important part of the eastern trade route, which made it possible to reach both the Black Sea and the Ca­spian Sea.

The considerable weight of the Scandinavian presence in Pola­cak Kingdom in 10-12th centuries is found not only in written sources but also by data drawn from such diverse disciplines as archaeology, ethnography, topography and linguistics. The Scandinavian archaeo­logical finds are comparable in number to those, discovered in Novgorod and Kyjiv. Namely, one can speak about Swedish, not Scan­dinavian artefacts, as all the objects discovered have their analogues on the territory of modern Sweden. Scandinavian complexes have been found along the Dzvina Dniapro and besides the waterway in the basin of the river Nioman, as well as in the area of land between these two water systems. Besides, numerous Swedish objects are present in the areas of the permanent Scandinavian colonies in the Polacak King­dom: namely, Maskavicy and Prudniki.

The archaeological potential of these centres differs considerably from those discovered in other ancient towns of Belarus (Bierascie, Brest), where there has never been a Scandinavian presence.

Among Scandinavian artefact one encounters different types of weapon (swords, helmets, spears, arrows), jewellery (the pendant with Tor’s hammers, metal pins and rings), Scandinavian coins and every­day things (padlocks, small weights, shoes, combs, icebreaker ten­dons). The important signifier of these objects is the runic inscription, discovered in Polacak. A great many of them have been found in Maskavicy near to Polacak more than 80 to date!

Scandinavian artefacts are present in cultural layers of different periods. Male as well as female objects are among them. These things certainly belong to the Scandinavians as they reveal a distinct style of clothing, embody images from Scandinavian mythology, and have direct analogues in ancient Swedish towns.

From my perspective, I would argue that the character of relations between the Swedish Vikings and the Belarusian Slavs was peaceful. This can be demonstrated by the absolute absence of any remarks in the chronicles about invasive raids. The control over the international trade route ensured stability. Scandinavians created a state (Polacak King­dom), the internal policy of which was peaceful. In contrast to the wealthy peoples of England, France and Italy, such raids were senseless for the Eastern Slavs, whose culture was overwhelmingly agricultural.

Which positive features did the ancient Swedes bring to Belarusian culture of old?

The ancient trade centres along the eastern route, founded by Scan­dinavians, became prosperous towns, especially Polacak. Moreover, it is difficult to imagine the development of the Polacak state, especially, its juridical system (Rus’kaya Pravda) without the Scandinavians’ presence. Thus, Scandinavian influence is evident in the subsequent development of the old Belarusian juridical monuments of the Grand Duchy of Lithuania.

Swedes also brought more advanced technologies and ways of working with iron and jewellery to Belarus. It is no accident that the Scandinavian departure in the beginning of the 13th century, coin­cided with the powerful regression of the region, which was observed up until the 17th century.

The Dzvina trade route, which was founded by Scandinavians, func­tioned until the end of the 19th century. The Germans, who replaced the Scandinavians in the 13th century, adopted all of the Swedish nomen­clature.

Scandinavians also played an important role in the Christian birth of Belarus. In Scandinavian interments we encounter the first objects of the Christian cult (crosses and candles). The Viking Tor christened the population of Turau. Ragnhild founded the first cloister in Belarus and was considered a local saint.

During this period the Belarusian language incorporated some Scandinavian words, 90% of which belonged mostly to trade and state vocabulary. For instance:

Bahor in Belarusian «bätgarr», in old Swedish; «bätshake»

in modern Swedish

Birka (a wooden stick used for counting) from the name of the

Swedish town Birka.

Biazmien besman

Buda bod

Drabant drabant

Drot trad

Hose gäst

Handal handel

Hielm hjdlm

Hrydz hird

Kofta kofta

Kruk krok

Marmur marmor

Marsalak marskalk

Skarb skatt

Skrynia skrina

T(C)ivun thiun in old Swedish etc.

This vocabulary emphasises the specific character of the old Be­larusian-Swedish contacts.

Eleven Scandinavian names are still used today in contemporary Belarus: lake Svieülivy, (from Svei-Swedes and Livs), lake Rahniedz, the town Rahniedzina; the river Svien, Sviensk’s cloister and so on.

Belarusian folklore has retained legends about the Swedes, Vikings, the dukes Tor and Ragnvald, and the princess Ragnhild. The Scandina­vian names: Rohvalad/Ragnvald, Rahnieda/Ragnhild, Ihar/Ingvar, Uladzimier/Valdemar, Volha/Helga and Irena/Ingegerd are found in a dic­tionary of contemporary Belarusian names. While the Vikings took the name Sviatapolk/Svantepolk from Belarus (today known as Svante).

An independent observer, the Emperor of Byzantium, Constantan wrote in his chronicle «About nations» that the Vikings and their Belarusian Slavs («their tributaries whose names were «Kryvicy») had settled peaceful and mutually profitable relations. In spring and sum­mer during «big water» (when the passage system of the Eastern route was functioning) the Scandinavians traded in distant countries. In relation to this, it was the Slavs who made and supplied them with ships.

In autumn and winter the Scandinavians returned and exacted tribute from the population: in Slavonic «polyude», in old Swedish «hyra». This light tribute included honey, wax and animal skins, which all soon became objects of international trade.

Second Stage: Modern period

During this period Belarus was an integral part of European civilisation, occupying the eastern boundaries of the European wolrd.

All Belarusian lands from the 14th century onwards formed the largest part of the Grand Duchy of Lithuania (from now on the GDL). It was in the GDL that the Belarusian nation proper was formed. The official and literary language was old Belarusian. The Belarusian nobility held several state posts. Belarusian merchants from Vilnia, (Vilnius in Lithuanian) and Polacak, Mahilou, Viciebsk conducted large-scale international trade, as well as through Riga with Sweden.

The first book in the history of the GDL was issued in Vilna in 1522-1525. It was the Bible, which was translated and printed in old Belarusian by the humanist Francisak Skaryna, who had met with Mar­tin Luther. In 1562 the Protestant Symon Budny published Luther’s Catechism in Belarusian.

At that time the name «Belarus» didn’t exist and the country was simply referred to as Lithuania, the territory of which consisted of four historical provinces: Samogitia, Lithuania, Polesia (Palessie) and Belarus. The modern Lithuanian Republic was consist of Samogitia and in half of «Lithuania» («Litva» in Belarusian). The other half of historical Lithuania along with Palessie and Belarus was used to cre­ate the modern Republic of Belarus. The state border between Belarus and Lithuania has only existed for 10 years and it is one of the newest borders in all of Europe. This means that historical Lithuania (The Grand Duchy of Lithuania) was actually a Lithuanian-Belarusian State. Nowadays the difference between historical Lithuania and the modern Lithuanian Republic is unknown to Sweden. In contrast, the Swedish scientists of early modern period understood it quite well. For example Juhan Botvidius, the bishop of Linkoping, wrote in one work (1620) that: «Slavonic is the common language for Croatians, Bohe­mians, Dalmatians, Poles, Lithuanians (it means the Belarusians), Moskovitians, Ruthenians (Ukrainians).»

From 1569 until the end of the 18th century Belarus was part of the Polish-Lithuanian Commonwealth. In comparison with Catholic Po­land, in the GDL authority rested with the Protestants in the second half of the 16th century—first half of the 17th century. From the end of the 16th century there was a strong Calvinist and Lutheran minority, sup­ported by the Belarusian-Lithuanian nobility. The Belarusian Lutheran Church has existed from the mid-16th century to the present day.

In the time of the Counter-Reformation, Janus Radziwil, Grand Hetman of the GDL and Bahuslau Radziwil, the Duke of Slucak, asked the Swedish king Charles X to help the Protestants of Lithuania and Belarus politically. In August 1655, a union between Sweden and the GDL was agreed.

The Great Northern War of 1700-21, was a period during which Charles XII with his main grouping of Swedes was stalled by Russian forces in Belarus for a number of years. More specifically, in 1703, the great Belarusian-Lithuanian nobleman Jan Sapieha asked the Swed­ish king Charles XII to help Lithuania and Belarus politically. Throughout this time Sweden carried out an active policy in Belarus. There is a number of the Swedish decrees concerned BelarusianLithuanian nobility and this territory’s local population.

The major dates:

1587 the Swedish Prince Sigismund Vasa (Zyhimont Vasa in Belarusian) was appointed as the king of Poland and the Grand Duke of Lithuania, i.e. he became the monarch of all Belaru­sians and Swedes. The Belarusian nobleman Marcin Lesniavolski was a member of the Polish-Lithuanian delegation to Sweden in 1587. The description of his travels to Kalmar and Stockholm became the first detailed and accurate information about Sweden in Belarus.

1592-1599 Sweden and the GDL were under the domination of one king. During this time about one hundreds Swedes came to Lithuania and Belarus (the GDL)

1622-1710 Belarusian lands in the GDL and Sweden have a common boundary line via the territory near the modern border between Latvia and Belarus.

October 1655 the union of Kiejdany (Kedainiai in modern Lithuania) was agreed, by which the Protestant and Orthodox Lithuanian-Belarusian nobility broke off relations with Catho­lic Poland and where the GDL along with Sweden formed a federal state for a short period of time.

1702-1708 in the course of the Great Northern War, Belarus became the theatre of operations between the troops of Charles XII and Peter the Great. The Swedish army (about 35 thousand men) alights upon the territory of Belarus on three occasions (1702, 1706, 1708).

Practically all Belarusian-Swedish contacts took place during this rather short period. Swedish Riga played an important role in the development of the Belarusian economy of the 17th century. Belarusian merchants delivered honey, furs, animal skins, there and along the Dzvina to Riga. Metal goods, copper, faience, the «Swedish marble» were all used in building the churches. The Belarusian church

of St. Nikolai existed in Riga. Each year the monks from Polacak went on a pilgrimage to Swedish Riga. So, the Belarusians and Swedes knew each other well.

It was not by accident that the Belarusian Orthodox merchants from Vilna supported the alliance of the GDL and Sweden. In 1655 they helped to establish contact between the governor Livonia Magnus De La Gardie and the Chancellor of the GDL Janus Radziwil. After the Kiejdany union merchants provided the Swedish king Charles X with finances. As a result in 1655-1656 the Swedish army by lead Magnus De la Gardie occupied the territory of present day Lithuania and Western Belarus. In May 1657, the Swedes captured Brest (Bierascie), led by Charles X. Erik Dahlberg was there and made an engraving "The Swedish encirclement of Brest”, a unique view of old town.

From the 17th century the famous artist Konrad Götke, a Swede by origin, worked in Belarus. Another Swede (a catholic-immigrant) Greger Larsson (Gregorius Borastus) studied in Vilna Jesuit Academy in 1600-1604 and became prominent as a poet Latin scholar, who was the author of poems dedicated to the Lithuanian-Belarusian no­bility. For example, one book was dedicated to the most famous old Belarusian political figure the Chancellor of the GDL Leo Sapieha. The famous poet of Belarus and Lithuania was Swede Laurentijus Boye. Many Swedes (priests, teachers, artists) were living at this time in the GDL (Belarus and Lithuania), for example: Laurentius Horn, Laurentius Boye, Petrus Montanus, Magnus Agander, Andreas Olaii, Olaus Lauretii and others.

In the Swedish Dorpat University (now Tartu University) theses devoted to the history of the GDL were defended, one, for example, by Johannes Petrejus from Jönköping.

In 1626 the Swede Andreas Bure, prepared one of the best maps of Belarus and Lithuania. Two Swedish scholars: Johan Sparwenfeld (1655-1727) and Nicolas Bergius (1658-1706) collected a rich li­brary of unique old Belarusian books, which is now kept in Uppsala.

After the Great Northern War several Swedish soldiers remained in Belarus. One of their descendants Kazimir Sven became the burgomas­ter of Viciebsk, another, Francisk Asturp the richest landowner. The descendants of Swedish officers formed two well-known noble fami­lies in Belarus: the Nolcken and Svolcken families.

More than twenty diaries, written by Swedish officers between 1702-1708, have been preserved in Belarus a valuable source pro­viding descriptions of the land at the beginning of the 18th century.

«The Swedish theme» was very popular in modern Belarusian lit­erature in the 17th 19th centuries. This was a group of works from people such as Salamon Rysinski, Symon Polacki, Alaksandar Mackevic, Jan Alaseüski, Trafim Surta, Nikadzim Musnicki, Jan Cacot, Vincent Dunin-Marcinkievic and Alhierd Abuchovic.

Thus, in Alhierd Abuchovic’s poem «Ballad about Charles XII» the romantic image of the Swedish king is presented. This poem was writ­ten in 1863-1864 during the Belarusian and Lithuanian uprising against tsarist Russia, under the leadership of Kastus Kalinoüski. Alhierd Abuchovic took part in it. According to the author’s words: Charles XITs defeat near Poltava buried Belarusian hopes for freedom and independence.

Swedes have left a huge imprint on Belarusian folklore. There are more than one hundred stories, legends, and proverbs about Swedes. There are many (around one hundred) «Swedish places» on the terri­tory of Belarus.

The common image of «Swede-magic» was also popular. In these legends the Swedish soldiers surprisingly find bread hidden in soil, know the Belarusian language, and were able to drain the reservoirs.

Legends about Charles XII are also remarkable. The king appears to be the guarantor of justice in one of them. One day whilst travelling along the road in Mahilou he came to a bridge constructed of religious icons of the Orthodox faith. When his horse refused to cross the bridge Charles XII interpreted it as an omen that the guilty Swedish soldiers who had taken the icons from the monastery should be punished. The legend-prophecy about the king’s death is also extraordinary. It turned out that the whole country knew about the king’s future death in Norway long before his arrival.

Special topics include stories about the Swedish soldiers, who stayed to live in Belarus. There are even two villages, where the inhab­itants consider themselves to be the offspring of Swedes.

Nine Belarusian proverbs about Swedes have survived. Among them, are the following:

• In the times of old-Swede (that is long ago, in Swedish «När eldkvarn brann»);
• The Russians are from there, the Swedes are from there, there is no place to hide from great trouble (the situation at the time of the Great Northern War);
• As soon as the Swedes came, water in the lake of «Dvarcanskaje» disappeared (the theme of the magic of the Swedes)
• The Swede lost his boots and trousers in the battle of Lasnaja, near Rudnia he dropped his cap (the Swedish defeat near Lasnaja—28.09.1708. where about 4000 Swedes died);
• Barefooted like the Swedes (about 1000 Swedish soldiers tried to reach Swedish Livonia after the catastrophic battle near Lyasnaya. They moved without food along the land, which had been burnt out by the Russian Army);
• As the Swede by Poltava a synonym for absolute misfortune.

In 1846 the only monograph devoted to the history of the Belarusian-Swedish contacts, «Letters about Sweden», was published. Its author, the well-known Belarusian historian Jaustach Tyskevic had visited Sweden in 1843, and was a member of the Royal Academy of literature, history and antiquities of Sweden.

In 1914 the outstanding Belarusian poet Alaiza PaskievicCiotka visited Sweden and walked across the whole country. A little-known fact is that it was in Stockholm, in April 1916 that the Belarusian question appeared on international scene for the first time. Two Belarusian political leaders Ivan Luckievic and Vaclau Lastouski, who were members of the social-democratic party of Belarus «Hramada» made an application for the political and cultural autonomy of Belarus at the «Peoples of Russia» conference.

Third Stage: since 1991

The restoration of Belarusian sovereignty in 1991 (remember the Kingdom of Polacak, the Grand Duchy of Lithuania, the Belarusian

Democratic Republic of 1918) stimulated the renewal of BelarusianSwedish contacts. Sweden was one of the first countries in the world, which recognized the independence of Belarus, on the 14th of the January 1992. It is regretful that the political changes in Belarus in 1996 redused the contacts to the level of «people diplomacy» (con­tacts between ordinary people).

The «Vitryssland» society now functions in Sweden. Its leader Maria Soderberg is the spokesman for Belarusian culture in contem­porary Sweden. There is also a Swedish-Belarusian society «Col­legium» in Belarus (Pinsk). Two Belarusian interpreters Valer Bujval and Lavon Barsceüski translate modern Swedish literature into Belarusian. In Sweden Kajsa Öberg Lindsten and Dmitry Plax translate modern Belarusian poetry into Swedish.

In 1997 Dr Barbara Törnqvist-Plewa (Lund University) prepared the first scientific monograph about Belarus in Swedish. A popular book about Belarus from Kjell Albin Abrahamson was issued in 1999. Both of them were well received by Swedish readers. Prof Sven Gustavsson (Uppsala University) has published several articles about the Belarusian language, and its culture and literature in Swedish sci­entific journals.

Sweden’s archives and libraries are of great interest to the Belarusian researchers within Humanities. The collection of old Belarusian books the Library of the Uppsala University («Carolina Rediviva») is richer than the analogous collection in the National Library of Belarus. Unique documents are kept in the National Ar­chives of Sweden («Riksarkivet»).

The National Museum and Modern museum have the paintings of Marc Chagall who was born in the Belarusian sity Viciebsk where the Chagall museum now is situated.

There are also many Swedish NGO organizations, which are cur­rently working in Belarus. Some of them are trying to help develop various aspects of a civil society in Belarus, while others provide help for those that have suffered from the terrible consequences of the Chernobyl accident. It should be remembered that Belarus absorbed 70 percent of the radioactive contaminants spewed out by the reac­tor. The development of a stronger variant of civil society in Belarus also is also something that will require Sweden’s help, as the situa­

tion in Belarus is very important for the stability of the Baltic region as whole.

Finally, sharing many aspects of a common history and geographi­cal position (the two biggest rivers of Belarus flow into the Baltic Sea) let us hope for the prospect of a future of enhanced co-operation be­tween our peoples.

Swedes in Belarusian history and culture

Contents................................................................ vi

Preface.................................................................. ix

Acknowledgements............................................... xii

Chronological table............................................... xiii

List of illustrations................................................ xvii

1. The age of the Vikings in Belarus: the end of 9th to the beginning of 13th century.............................................................. 1

1.1.     The Scandinavian colonisation of the Great Eastern Fairway           1

1.2.     Scandinavian centres in Belarus: Polacak, Maskavicy, Prudniki, Hniozdava/Svinieck............................................ 7

1.3.................... Viking remains found in Belarus 26

1.4.     Polatsak and the Duchy of Polacak in Scandinavian sagas   37

1.5............... The Vikings and Belarusian folklore 40

1.6................ Scandinavian toponomy in Belarus 44

1.7................................................................ The Scandinavian layer in ancient Belarusian culture................................... 46

2. The Early Modern Period.................................. 59

2.1.           The Great Duchy of Lithuania and the Kingdom of

Sweden from end of 16th to the beginning of 18th century          59

2.2.      The Great Duchy Lithuania and Sweden 1600-1629: the struggle for Livonia............................................................. 68

2.3.      The union of Kiejdany between the Great Duchy of Lithuania and Sweden in 1655............................................... 74

2.4.      Between the hammer and the anvil: Belarus in the Great Northern War. Charles XII's Great tour of Belarus (1702-1708).. 88

2.5...................... The Swedish Camp in Mahilou 109

2.6.................... The Swedish disaster at Lasnaja......... 120

2.7.     Swedes in Belarusian lands. Gregorius Laurentii Borastus (Greger Larsson)........................................................ 128

2.8.     Belarus and Lithuania in the Swedish scientific thought of the second half of 16th-18th centuries..................................... 136

2.9.     Belarus of the early 18th century as seen through the eyes of Swedish soldiers......................................................... 145

2.10... Belarusian materials in Swedish collections......... 155

3. The image of the Swede in Belarusian culture.. 163

3.1............................................. Swede-sorcerer......... 163

3.2............. Swedes in Belarusian church legends......... 167

3.3............. Swedish treasures and burial mounds......... 176

3.4............... Charles XII in Belarusian folk culture......... 182

3.5................. Belarusian proverbs about Swedes......... 189

3.6.................. The Swedish typonomy of Belarus......... 194

3.7.. The image of Swedes in Belarusian literature......... 196

4. Swedish Belarusian contacts in more recent times 214

4.1.           The first monograph about Belarusian-Swedish

relations: Jaustach Tyskievic and his “Letters about Sweden”     216

4.2....... “Belarusian society” in Sweden (1948-75)......... 221

4.3........ Swedish literature in present day Belarus......... 224

4.4.           “Sweden” in Belarus and “Belarus” in Sweden: a survey

of contemporary cultural and humanistic relations 226

Sources & Bibliography....................................... 231

Name index........................................................ 243

Index of geographical names............................... 250

Summary in English............................................ 258

Contents in English............................................. 270

швэдзкі інстытут (si) ёсьць фінансаванаю зь дзяржаўнага бюджэту ўстановай, заданьне якой пашырэньне за межамі краіны ведаў пра грамадзкае й кулыурнае жыцьцё Швэцыі, спрыяньне культурнаму ды інфармацыйнаму абмену зь іншымі краінамі й развою міжнароднай супрацы ў галіне асьветы й навуковых дасьледаваньняў, а таксама помач у навучаньні швэдзкай мовы за мяжой. Інстытут рыхтуе размаітыя публікацыі пра розныя аспэкты швэдзкага грамадзтва. Гэтыя публікацыі можна атрымаць у прадстаўніцтвах Швэцыі за мяжой або беспасярэдне ў Інтэрнэце.

У швэдзкай кнігарні прапануюцца выдадзеныя на колькіх мовах кнігі, брашуры, інфармацыйныя бюлетэні, цудоўна ілюстраваныя падарункавыя выданьні пра Швэцыю, шырокі выбар мастацкай літаратуры Швэцыі і дзіцячыя кніжкі, а таксама відэакасэты з навучальнымі курсамі швэдзкай мовы.

Svenska Institute!

Skeppsbron, 2 Stockholm, Sweden

Box 7434, SE-103 91 Stockholm, Sweden

Phone+46-8-789 20 00

Fax+46-8-20 72 48

E-mail si@si.se

Internet www.si.sewww.sweden.se

SVENSKA

INSTITUTE?

Навукова-папулярнае выданьне

Андрэй Котлярчук

Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў

Праект вокладкі: Антон Баранаў Рэдактура: Валер Булгакаў Макетаваньне: Гальяш Патаповіч Карэктура: Тацяна Архіпенка Падбор ілюстрацыяў: Андрэй Котлярчук Адказны за выпуск: Зьміцер Колас

Падпісана ў друк 15.10. 2002. Фармат 62x84/16. Афсэтны друк. Папера афсэтная. Гарнітура Times New Roman. Ум. друк. арк. 22,4. Наклад 2000 асобнікаў. Замова 02210.

УП “Выдавецтва Энцыклапедыкс”.

Ліцэнзія ЛВ №395 ад 27.02.2002 г.

Вул. К. Маркса, 15, Менск, 220050.

Надрукавана з гатовых пазытываў замоўцы ў друкарні «Прынткарп». ЛП № 347 ад 11.05.1999.

Вул. Старабарысаўскі тракт, 40, Менск, 220141

Андрэй Котлярчук (1968 г.н.) гісторык, дакгарант унівэрсытэту Паўднёвага Стакгольму (Södertörns högskola). Спэдыялізуепда на беларуска-летувіска-швэдакіх і беларуска-расійскіх дачыненьнях XVII-XVIII стст. Аўтар манаграфіі “Празднмчная культура в городах Росснм м Белорусснн XVII века: (хршшапьные ііеремонлн н крестьянская обрядаость” (СПб., 2001).

3 кнігі Андрэя Котлярчука мы даведаліся, што праца Яўстаха Тышкевіча “Listy о Szwecji” 1846 году была першай манаграфіяй, прысьвечанай беларуска-швэдзкім дачыненьням. Аўтарава праца “ІПвэды ў гісторыі й купьтуры беларусаў” ёсыів другой падобнага кшталту. Кніга — унікальная прапа, якая зробінв паважны ўнёсак у разьвіпьпё ведаў пра беларуска-швэдзкія кантакты ды. таксама сігрычыніівда да абуджэньня ўзаемнай запікаўленасьпі абодвух народаў.

Барбара Торкнвіст-Плева

Докгар філязофіі

Унівэрсытэт Люнду (Швэіцяя)

Андрэй Котспярчук