Трынаццаць дзён

Анатоль Кудласевіч

Трынашіаць дзён

(зборнік духоўнай прозы і паэзіі)

Мінск «Галіяфы» 2044

УДК 821.161.3-3

ББК 84(4Бен)

К88

Кудласевіч, А.

К88 Трынаццаць дзён: зборнік духоўнай прозы і паэзіі / Анатоль Кудласевіч. — Мінск : Галіяфы, 2014. — 318 с.

ISBN 978-985-7021-57-4.

У зборнік духоўнай прозы і паэзіі Анатоля Кудласевіча «Трынаццаць дзён» уваходзяць творы, якія часткова друкаваліся ў перыёдыцы або выходзілі асобнымі выданнямі. Кніга зацікавіць періп за ўсё людзей увацаркоўленых або тых,' хто толькі набліжаецца да царквы і пачынае самастойна шукаць адказы вечныя пытанні. Аўтарскае крэда палягае ў думцы, што літаратура павінна абуджаць душу і розум чалавека, каб скіраваць яго да вечных каштоўнасцей і пракавечных ісцін, кажучы па іншаму, літаратура і мастацтва, калі яно сапраўдііае, падгптурхоўвае чалавека да храма». Вечныя пытанні быцця, пытанні жыцця і смерці, месца чалавека на зямлі, яго адказнасць перад Богам і перад напгіадкамі — усё гэта хвалюе аўтара: рэлігія, філасофія, чалавек — асноўныя тэмы зборніка.

Для шырокага кола чытачоў.

УДК 821.161.3-3

ББК 84(4Бен)

ISBN 978-985-7021-57-4

© Кудласевіч A. Н., 2014

© Афармленне. ПВУП «Галіяфы», 2014

1

Трынаццань дзён з дзённіка Антона Кудлатага

Прадмова ад аўтара

Я не ведаю, што гэта: аповед ці нераказ, сіюведзь ці нронаведзь, адкрыццё ці духоўны вопыт? Я нічога не выдумаў, а ўсё, што анісваецца, перажыў на самай справе. He наііісаць гэта я не мог, але пытанне: ці я нісаў? Дакладней, я нроста запісваў — гэта мой выратавальны круг, кінуты вышэйшай Сілай, каб я змог выплысці да людзей.

Таго, хто сумняваецца, што гэта чысцюткая праўда, адсылаю да людзей, якія сутыкаліся са мной з 26 кастрычніка на 7 лістапада мінулага года, або да тых літаратараў, якія штодзённа запісваюць свае ўражанні і думкі. Колькі ні гірымушаў сябе, не мог рэгулярна весці такія занісы, а толькі тады, калі нейкія Сілы абступаюць мяне з усіх бакоў сцяною і ў мяне застаецца вузенечкі віхлясты калідор, па якім я выбягаю да сябе нармальнага, — вось у такія часы я і ханаюся за «дзённік» і запісваю ўсё, што са мной адбываецца.

Наколькі гэта магчыма для чалавека, захаваў усё так, як было ў маіх абрывістых і ліхаманкавых занісах: штосьці згубілася, штосьці я нарваў і выкінуў ці спаліў — яго ўжо ніколі не вернеш, як нельга павярнуць назад нават імгненне нашага жыцця. Я захаваў усе словы, думкі (нават недарэчныя), якія прыйшлі ў «тым» стане, захаваў наслядоўнасць занісаў і храналогію датаў, калі гэта адбы-

валася. Адзінае, што нрыўнёс ад сябе, — гэта архітэктоніка. Безумоўна, ленш было б надрукаваць так, як было ва ўрыўках, напісаных маёю рукою: на пачках цыгарэт, на старонках кніг, газет і часопісаў (што траплялася пад руку), нават на шпалерах і на далоні сваёй рукі, — але гэта немагчыма таму, што мой почырк магу чытаць толькі я і нішу іншы раз не толькі словамі, а і знакамі, «меткамі», вядомымі толькі мне «вузлякамі на памяць». Безумоўна, рукапісны варыянт лепей пераконваў бы ў тым, што я не ўмею хлусіць у такіх рэчах.

Шмат загадак і таямніц звязана і з машынапісным тэкстам. Калі пачаў пераводзіць рукапіс на машынку, са мной і вакол мяне таксама адбываліся непаразуменні і дзівосы, па якіх я вывяраў і перанравяраў нравільнасць і нраўдзівасць шляхоў свайго тэксту. Напрыклад, сарваліся са сцяны і ўпалі дзве кніжныя паліцы (я сам іх прыбіваў здаравеннымі дзюбялямі!), уііалі ў пядзі ад галавы майго сына, які гуляў на падлозе з цацкамі; або, калі я выдрукоўваў «д’яблава кола» — ноччу прыснілася, што ўзарвалася машынка «Ятрань», выбухнула, нібы ядзерная бомба, а на другі дзень, калі ў гадзіны чатыры ночы жонка зазірнула ў кабінет, а я сяджу і ўсё выстукваю «кола», — яна моцна пакрыўдзілася і раззлавалася, не паспела легчы ў ложак, як тут жа лопнула лямпачка, — я зразумеў, яна мае рацыю — ужо запісаўся не ў той бок, хуценька намаліўся і ў пасцель: «Прабач, я вінаваты. Больш не буду, вунь мой анёлак нават лямпачку ў кабінеце разбіў, каб ты не хвалявалася».

Я даўно зразумеў: выпадковасцей няма! Вынадковасці ўяўленыя, і толькі тады — калі яшчэ глядзіш на свет цялеснымі вачыма. Калі пачынаеш хоць крышачку разумець штосьці, бачыш, што нават муха, якая села табе на руку, або абліцовачная плітка, што сарвалася са сцяны як бы сама сабою, настолькі абгрунтаваная ў сваім палёце і надзенні, настолькі выцякае з мільярдаў прычын і вынікаў, з усяго твайго жыцця, настолькі падпарадкаваная вышэйшай логіцы, што сапраўды «ні адзін волас не ўпадзе» без волі Божай. Вось вам і «яблык Ньютана», які пераварочвае светапогляд: трэба ж упасці на тую галаву, у тыя думкі і ў той час — ці не зашмат суііадзенняў?

Я захаваўусё, наколькі мог, адзінае, паўтараю, што нрыўнёс ад сябе, — архітэктоніка. У сваё апраўданне скажу, што гэта таксама не «выпендрож» і літаратуршчына — рабіў дзеля таго, каб максімальна наблізіць машынапісны варыянт да рукапісу і перадаць тое, што немагчыма данесці звычайнай фразай. Пісалася ўсё на адным дыханні: і «крыж», і «клетка», і ўсё астатняе — адно, з чым прыйшлося паваждацца, гэта «круг долі», менавіта тады — і «машынка» ўзарвалася, і лямпачка лопнула, і шмат чаго іншага здарылася. Хутчэй за ўсё «круг» — гэта пастка, у якую заціснулі маю душу і энергію (першапачатковы сэнс я захоўваў

у любым вынадку, проста ўтрамбоўваў гэты сэнс у зададзеную форму). Варыянтаў «кола» было сем ці восем, а мо і ўсе трынаццаць, я не лічыў: чым больш намагаўся ўдасканаліць «кола», тым больш яно навялічвалася ў памерах, як снежная гурба, станавілася вуглаватым, тым больш заставаўся я незадаволены вынікам, і тым большае жаданне ўзгаралася зрабіць яго беззаганным, без сучка і задзірынкі. А потым я зразумеў, што мяне «злавілі» якраз на жаданні славы, на тым, каб ніхто і ніколі не змог нерасягнуць мяне ў майстэрстве, на ганарыстасці, на якую куіііўся і сам Люцыпар.

На маю думку, гэтая рэч без нашкоджанняў будзе існаваць толькі ў беларускім літаратурным сусвеце, яе нельга перакласці на іншую мову, хаця б таму, што ў беларускай мове слова «Ісус» складаецца з чатырох літар, а ў рускай з няці; што слова «вось» у роднай мове гэта і ўказальная часціца, і стрыжань, на якім штосьці круціцца, што «справа» — гэта значыць з нравага боку і, калі сказаць па-руску, то гэта яшчэ і «дело» і г. д., што ячшэ раз нераконвае: беларус, паляк, (латыш, іспанец...) можа вытлумачыць і сназнаць сябе, спасцігнуць нейкія ісціны толькі той мовай, якую даў Бог, таму што ііерад тым Ён даў яму душу беларуса або іспанца, а ўжо нотым ён пачаў вучыць СВАЮ мову як адэкватнае адлюстраванне беларускай ці іспанскай душы, замацаванае ў слове. Вывучаючы мову — спазнаеш сябе, а спазнаваць сябе праз іншую мову — тое ж самае, што калоць дровы хірургічным скалыіелем. Мова не цацка, мова — Дух!

Шмат таямнічага звязана і з машынапісным тэкстам, і я папрашу рэдакцыю, калі гэта магчыма, — накінуць маю нумарацыю старонак! Чаму? He ведаю, напэўна, і яны штосьці значаць? Іначай нельга, так трэба. Чаму? А чаму я быў 13 дзён як у ліхаманцы? Чаму ўсё ііачалося менавіта 26 чысла? Чаму я жыў у 26-м пакоі, калі насіў мянушку Кудлаты? Чаму, калі ад майго ўзроста адняць 26, то атрымаем 7 гадоў, час, калі вядуць дзіця на ііершую сіюведзь? Чаму скончылася «ліхаманка» з 6-га на 7-е лістанада? Чаму ў 1917 годзе ў гэтыя чыслы рэвалюцыя? Чаму «дэманічнае нанадзенне» было ў «сатанінскі» дзень? Чаму 13 дзён — гэта нрорва, якая ляжыць наміж старым стылем летазлічэння і новым? Чаму верш, ахвяраваны Сысу, начынаецца на 13-й старонцы? Чаму нраваслаўны крыж выпаў на старонку № 33? Чаму мне зараз 33 гады? Чаму лік 13 праследуе мяне заўсёды? — я не ведаю, вы — таксама, дык няма чаго мяняць і нумарацыю старонак: так далі мне, так вы навінны перадаць у часоііісе іншым.

А начыналася ўсё звычайна: 20 кастрычніка насварыўся з жонкай, a 26 яна сказала: «Хопіць! Маё цярпенне скончылася...» — ііазней я нрачытаўу Першым Пасланні Аіюстала Паўла Карынцянам: «Для мяне найменьшая рэч, як судзіце пра мяне вы, ці як судзяць людзі; я й сам не суджу сябе», прачытаў і падумаў,

вазьму кавалак жыцця, як ёсць, без прыхарошванняў, як нрыйдзе, без гірыўкрас, і пакладу на паперу, можа пасля гэтага штосьці зразумею, і сустрэнуся з сабой маладым і наіўным, колішнім, якога любіў калісьці за дабрату і шчырасць, які баяўся біць чалавека ііа твары і, дурны, мучыўся, што — баязлівец, які любіў усіх людзей і гэты свет і так верыў у людскую дабрыню, што мог бы ўзысці за гэтую веру хоць на самую Галгофу, і з якім я размінуўся недзе, якога згубіў, і якога любілі людзі, таму што ён яшчэ нічога не ведаў, а жыў толькі сэрцам, — можа, калі пакладу кавалак жыцця на панеру, то і сустрэнуся з сабою, з тым, з якім размінуўся?

1

— Хопіць, — сказала жонка, — маё цярненне скончылася! Калі для цябе работа ўсё, а сям’я — толькі нрыдатак, дык і жыві работай: забірай канагіу ў кабінет, гатуй сабе ежу, мый бялізну, адзенне... A то, як я нагляджу, ты нядрэнна ўладкаваўся на ўсім гатовенькім...

Усё ж такі яна дапамагла мне перацягнуць канану. He ісці ж мне было прасіць аб гэтым суседа? Навошта выносіць смецце з хаты: мы калісьці ўблытвалі ў сямейныя праблемы родных і суседзяў — нічога добрага з гэтага не атрымлівалася. Ну і цудоўна, падумаў я, нарэшце вольны! Трэба прымаць жыццё такім, якім яно нрыходзіць. Што будзе — таго не мінеш. Здолее, адважыцца, каб развесціся, хопіць у яе на гэта сілы — калі ласка. Трымаць не буду, але сам і пальцам не ііаварушу для разводу. А не — дык нлынь жыцця некуды вынясе, знойдзе сабе рэчышча: не можа вада біцца ў адну і тую ж загату, каб урэшце не разбурыць яе дашчэнту!

Да нядаўняга часу я думаў, што работа, санраўды, галоўная ў маім жыцці, і заўсёды гаварыў жонцы: «Зразумей, калі цябе яшчэ не было, то моё захапленне, мая творчасць жыла ўва мне, дакладней, я жыў ёю. Калі б не творчасць, на-першае, мы нават не сустрэліся б з табою, а на-другое, сядзець бы мне ў якой-небудзь псіхушцы да канца дзён маіх. Уратавала твочасць. Мяне няма без творчасці як чалавека, а ты яшчэ крыўдуеш: не магу ж я секчы сук, на якім сяджу? Калі мне дадзена, я навінен аддаць, гэта ж не маё, бо яшчэ прыйдзецца трымаць адказ перад Тым, ад Karo атрымаў дар, — гэта шлях майго выратавання.

Вядома, як усе грэшныя людзі, я шмат нарабіў памылак у жыцці, не ведаю, ці магчыма іх выправіць. Ну, скажыце, хто дадумаўся б да такога: «Любая, — гаварыў я адразу ж пасля пранановы, каб выходзіла за мяне замуж (трэба ж быць такім дурнем!), — любая, — кажу, — я хачу, каб ты ведала: я паэт, а потым ужо

чалавек, муж, бацька...». (Чамусьці я часта размяжоўваў у сабе чалавека і паэта. Доўга вагаўся, што ж нершаснае і галоўнае? Падумаў аднойчы: самае галоўнае — чалавек, а ўжо потым ён ці паэт, ці слесар, ці хто іншы... Але нрыходзіць час і ўсё пераварочваецца з ног на галаву, пачынаеш разумець, што твой асноўны чалавек, — гэта паэт у табе. Паэзіяй ты апраўдаешся нерад Усявышнім. Тады ўсё чалавечае становіцца такім нікчэмным і неабавязковым, а з нункту гледжання абывацеля: такой брыдой! Але хто такі звычайны чалавек? Чалавек, які жыве мудрасцю гэтага свету. А сказана было: той, хто для свету стане дурным, будзе разумным нерад Богам, хто не адрыне «мудрасць» гэтага свету — не сназнае мудрасці Божай).

Падступіць іншы раз з усіх бакоў, і здаецца, калі не сядзеш зараз за пісьмовы стол, надыдзе канец свету, або выбухнеш вулканам, што клякоча ўнутры. Так я і жыў, разрываючы сябе ііаміж паэтам і чалавекам. Рэдка ўдавалася прымірыць гэтых двух ворагаў, хіба толькі як знаходзіў іх у гармоніі, і данаўняў паэт чалавека, і толькі тады мог лічыць сябе шчаслівым.

Дык вось і кажу жонцы: калі добра ў мяне будзе складвацца ў творчасці — добра будзе і ўсёй сям’і, мала таго, як бы я ні любіў цябе, як бы ні любіў тых дзяцей, што народзяцца потым, хачу, каб ты ведала, калі аднойчы нытанне стане рубам: або сям’я, або работа — для мяне галоўнае апошняе. Вядома, не нраца за хлеб штодзённы, а менавіта «магчымасць нісаць» і ўсё, што з гэтым звязана. Пачуўшы такія словы, жонка, нанэўна, як і ўсякая жанчына, надумала: «Ты гавары-гавары, вось наставяць у нашпарце нячатку, надыдзе і мая чарга сказаць важкае слоўца, і тады па-іншаму засняваеш: зробім з цябе чалавека!» — і па першым часе ніколі не ўспамінала той размовы. Хто ведае, можа жыццё пагоршала, можа што іншае, але за аношні год я не аднойчы чуў: «Канечне, у цябе ж сям’я на семнаццатым месцы», або: «Калі б ты навярнуўся да мяне тварам, то быў бы самым шчаслівым, я табе ўсе ўмовы стварыла б для працы, ты сам не ведаеш, колькі губляеш, заняўшы такую назіцыю!» Што яна вярзе, думаў я, нібыта не клікаў яе ў сваю творчасць, нібыта не хацеў зацікавіць яе тым, што пішу? Ці мо не данамагаю па хатняй гаспадарцы? I па крамах бегаю, і грошай не нрапіваю, а над добры настрой магу нават вячэру згатаваць ды бялізну памыць... Можа, праўду кажуць людзі, чым больш жанчыне аддаеш часу, тым хутчэй яна хоча зарабаваць цябе цалкам, каб дыхаў і жыў кожнай думкай толькі ёю адной? Я ж таксама мог бы выкласці на яе рахунак тысячы прэтэнзій, але ж маўчу. Няўжо яна думае, што ідэальная? I ці многа мне трэба? Толькі б не ііерашкаджала, не заходзіла ў кабінет, калі я за пісьмовым сталом, не клікала, адрываючы ад працы, глядзець «Вакол смеху» — і ўсяго толькі... Ну, прабачыла б іншы раз маю неахайнасць: не

выгаворвала б, што не туды нешта наставіў ці не зачыніў дзвярэй, — вось і ўсё! Напэўна, я чагосьці не разумею, і вось вынік: яна нрынесла прасцірадлы, коўдру і падушку — шпурнула ўсё гэта на канапу:

— Жыві тут! Гэта таксама будзеш мыць сам. — «Ці магу я да разводу карыстацца электрычнай і ілітой? — з’едліва сі іытаў я». — Пакуль дазваляю, а там і іагляджу: калі не будзеш нрыбіраць пасля сябе, кугііш керагаз і будзеш гатаваць ежу ў кабінеце.

Нічога, падумаў я, паразводзіцца дый перастане. Колькі разоў я сам парываўся развесціся, колькі разоў яна награжала разводам, аднак жывём жа да гэтага часу? Што «кумедзь ламаць», вырашыў я, добрая яна жонка, ідэальных няма зусім, ды і сын у мяне, якога люблю вельмі, грэх гэта вялікі, накідаць дзяцей сіротамі, але калі ўжо ёй так няўсцерп — хай паспрабуе, я і пальцам не паварушу для разводу. А шчасце, на якое я раней спадзяваўся, сямейная гармонія — дык яе няма ў жыцці, цвёрда ў гэтым нераканаўся. Усё прыдумкі, не дзеля гэтага чалавек нрыходзіць на зямлю. Для нечага большага. Галоўнае, з якімі рахункамі нрыйдзем у вечнасць, як будзем трымаць адказ перад Госііадам?

Калі пасля авансу яна запатрабавала 25 працэнтаў на сына як аліменты, я зразумеў: на гэты раз усё сур’ёзна — развядзецца! Што ж, падлічыў я: заява, надзел маёмасці, суды — гэта можа цягнуцца гадамі, але на горшы выпадак у мяне ёсць два-тры месяцы, іх трэба скарыстаць...

2

(26 кастрычніка 1994 гола)

I я засеў за працу. Час прыспешваў. Адзінае, на што мог спадзявацца пры разводзе, — інтэрнат: шум, бязладдзе, ненрасынныя н’янкі і вечны нрахадны двор, калі заставацца сам-насам змагу толькі глыбокай ноччу.

Спачатку разбіраў свае нанеры, корпаўся ў старых рукаііісах, адбіраў найбольш важныя і расфасоўваў іх у папкі. Потым тры ночы запар унісваўся ў навелу, высільваўся, каб нарэшце зладзіць з галоўным героем. Нічога не атрымлівалася. Герою навелы раптам адкрылася будучыня, ён становіцца прарокам і ў той жа час забывае сваё мінулае. Матэрыял распаўзаўся і раснухаў, і я ніяк не мог давесці яго да ладу, разабрацца з героем было цяжка: уявіце сабе чалавека, які помніць толькі будучыню? 3 гора і злосці на сябе вырашыў наніцца. Пасля работы найшоў у Дом літаратара... Шукаў Сыса, які заўсёды там ашываўся. Як цудоўна было раней, калі іірацаваў бар, яго заўсёды можна было там знайсці вечарам за столікам. Вакол Сыса заўжды кучкаваліся свае хлопцы. Шмат змянілася аіюшнім часам, але нехта казаў, нібыта працуе кафэ?

...А першы раз я ўбачыў Сыса ў 1989 годзе на свяце маладой літаратуры ў Іслачы. Фестываль працягваўся дні чатыры. Ен нрыехаў, здаецца, на другі дзень. Яшчэ да прыезду толькі і гаворкі было, што пра яго: «Сыс зрабіў... Сыс сказаў... Сыс пасварыўся... пахваліў, пакрыўдзіся, раззлаваўся...». Вядома, я заінтрыгаваўся: што за фрукт такі гэты Сыс? I вось яго нарэшце прывезлі начорнай «Волзе». Увесь натоўп маладых літаратараў рваўся на вуліцу сустракаць свайго куміра. Нехта схахміў і кінуўся па-лакейску адчыняць дзверцы, сагнуўшыся да зямлі ў паклоне. Усе мы любім пажартаваць, асабліва ў маладосці. Вечарам зладзілі «кануснік». I тут я ўбачыў нешта, што ніяк не ўкладвалася ў маё ўяўленне пра нармальныя чалавечыя паводзіны. Уразіла не тое, што Сыс, вычвараючыся, выкінуў зусім непрыстойны жарт, а здзівіла, што ўсе гэта нрынялі як належнае: глядзелі яму ў вочы і люба ўсміхаліся. He знайшлося чалавека, які б запярэчыў. Я настолькі быў шакіраваны нечаканасцю, што таксама прамаўчаў. Але пасля бяссоннай ночы раніцай на ганку выказаў яму настуіінае:

— Як ты думаеш, мог бы той чалавек, што забіваў цвікі ў рукі Хрыста, нанісаць верш, каб расчуліць іншага?

— He ведаю... — сказаў ён праз паўзу. Ён прагаворваў словы, быццам абсмоктваючы іх у роце, нібы ўзважваў кожнае на языку. — А хто забіваў цвікі?

I тут мяне ўзарвала. «Я не ведаю, што ты там за паэт такі, — закрычаў я, — тут усе гавораць: геній, геній... Я не ведаю, я цябе не чытаў! Я не чытаў ЦЯБЕ — у цябе не можа быць вершаў!»

—■ Дарма, — абарваў ён.

— Чаму дарма? Я што — дурны? Я бачыў, які ты чалавек, і з мяне досыць! Ты маёй душы нічога не зможаш даць. Я не чытаў і ніколі не буду чытаць тваіх вершаў! Загюмні гэта! — здаецца, я крычаў тады і гаварыў апантана.

Жахаюся сябе ў такія моманты, нейкі чорны дух агіаноўвае мяне, цалкам забірае нада мной уладу, і праз які час мне становіцца страшна: мог бы зрабіць ненапраўнае... А ён стаяў і толькі ўсміхаўся: «Давай лепш снрачацца вершамі», — сказаў нарэшце.

— Як гэта вершамі? — асекся я, — я не нішу вершаў на зададзеную тэму.

— Дык лепш, чым дарэмна крычаць тут, сеў бы і нанісаў верш.

...Так і разышліся. Але насля размовы ён стаў чорны, як хмара, хоць мне здавалася, што яго немагчыма «нрабіць» ніякімі словамі. Да гэтага смяяўся, жартаваў, адкідваў нумары, а тут ходзіць моўчкі, і нішто не можа яго вывесці з унутраннай зацятасці. Усе толькі й пытаюцца: «Анатоль, што з табою? Што здарылася? Хто цябе накрыўдзіў? Чаму ты такі?» Я адчуваў, што віною наша размова на ганку. Мне зрабілася не па сабе: што я ведаю нра яго, пра гэтых

людзей? (Я тады ўпершыню трапіў у беларускамоўнае літаратурнае асяроддзе. Гаварыў на трасянцы, і ўвогуле было адкрыццём, што па-беларуску пішуць, размаўляюць, чытаюць цудоўныя вершы і нават сняваюць песні пад гітару. Мне здавалася, што жывая беларуская літаратура засталася ў мінулым. А тут маладыя хлопцы майго ўзросту...). На душы было брыдка. А яшчэ горшала ад таго, што ён не «выдаваў» мяне. Я нікога не разумеў і не знаходзіў свайго месца. To здавалася, што я адзін дурны сярод іх, а ўсе яны разумныя і нешта спазналі такое, да чаго мне ніколі не дарасці, то ўяўлялася, што ўсе гуляюць у нейкую гульню, а я жыву сапраўдна, то наадварот, нібыта я распачаў і раскруціў якісьці сцэнарый... Гэта нельга было спісаць на нявонытнасць багемных зносін: за нлячыма было два гады Літаратурнага інстытута... Адзіны чалавек, з якім я знайшоў агульную мову, — гэта малады празаік Андрэй Худзенькі. Я таксама любіў Талстога, які быў для яго кумірам, што нас і зблізіла. Помню: прачынаецца Андрэй раніцай, штосьці шукае пад надушкай, выварочвае навалачку, заглядвае ў тумбачку і раіітам:

— Ну гэтыя нісьменнікі і свінні!

— Што такое? — здзіўляюся я. — Гэта ж схаваў пад надушку бутэльку гарэлкі, а нехта ўкраў. Ты не бачыў, хто заходзіў сюды, калі я спаў?

— He... — адказаў разгублена: «Яшчэ падумаюць, што я сцягнуў іхнюю гарэлку?» — заненакоіўся я, толькі гэтага мне і не хапала, а ўголас дадаў: — Здаецца, ніхто не заходзіў.

Напэўна, Сыс. Гэта яго работа. Больш ніхто, акром яго, — вырашыў ён.

I калі я снытаўся ў Андрэя, што за паэт гэты Сыс, — той адказаў: «Добрыя вершы ў яго, начытай абавязкова». Адзіны чалавек, які быў мне сімнатычны, і той гаварыў суііраць майго цвёрдага пераканання. Значыцца, я штосьці зрабіў не так або чагосьці не разумею, ад таго і няма спакою ў душы.

Перад ад’ездам я падышоў да Сыса: «Анатоль, прабач... Я, можа, нагаварыў што лішняе, ты не бяры да сэрца...»

Ён толькі махнуў рукою, ат, маўляў, не варта ўвагі — але, здаецца, пасвятлеў тварам.

Тады на ганку, калі ён праііаноўваў спрачацца вершамі, я ўсё-такі запісаў яго адрас, хоць быў упэўнены, што ён не спатрэбіцца мне. I па прыездзе ў Давыд-Гарадок (жыў у той час на Палессі) адразу куніў яго «Агмень». Прачытаў. Хоць і адкрываў кніжку з патаемнай злараднай зласлівасцю і цвёрдым скепсісам, што не знайду на старонках вершаў. Перачытаў яшчэ: «Есць жа вершы, ёсць жывое слова ад сэрца! Вядома, гэта не Цютчаў, якога прымаю цалкам, шмат тлумнага і незразумелага, але ж ёсць дзесятак вершаў, якія «гірабіваюць»! Гэтага хопіць,

каб называцца наэтам». Вось і паўстала нерада мною праблема: чалавек і наэт, геній і ліхадзейства — як ужываецца гэта ў адной асобе?

3

Дзесьці праз год нераехаў жыць у Мінск. I не збіраўся ж, здаецца, жаніцца, але закруціўся ў віры кахання і нанесла...

Праз мецяц снрава дайшла да вяселля. Нанэўна, такі мой лёс, якога не ўцячэш. Неяк, нерапісваючы адрасы ў новы нататнік, выявіў, што Сыс жыве ў тым жа інтэрнаце, што і мы. Пытаюся ў жонкі, ці ведае яна такога паэта Анатоля Сыса?

— А чаму ж не, ён жыве паверхам ніжэй, у нас на тэлебачанні нрацуе.

— Што ён за чалавек?

Жонка адказала не адразу, неяк сумелася: «Пачакай, я найду начышчу зубы, памыюся, а потым скажу». Калі вярнулася з умывальні, на хаду выціраючы ручніком рукі, адразу ж падышла да паліцы, стала на дыбачкі і дастала яго новую кніжку «Пан лес» — «До убожества безлнка моя мысль нред Верой в Ннку» — прачытаў я дарчы надпіс па-руску, што мяне здзівіла, таму што ведаў яго як анантанага нацыяналіста, ён заўжды здзекваўся з рускамоўных беларусаў: «Звініце, я на русском мову не разумею». Маю жонку звалі сапраўды Верай, але двухсэнсоўнасць у надпісе азадачыла мяне:

— Дык гэта табе надпісана? — жонка кіўнула галавою. — Напісаў бы гіроста: Садоўскай Веры Іванаўне, ад такога-та, a то не разбярэш: ці жартам, ці ўсур’ёз? Ён, нанэўна, шмат думае аб сабе?

— He ведаю, у нас былі з ім канфлікты, але ён мяне паважае.

Мы занрасілі яго на мой дзень нараджэння. Ён зрабіў выгляд, што бачыць мне ўнершыню, а можа, сапраўды забыўся, таму што, калі назней я нагадваў яму выпадак у Іслачы, Анатоль гаварыў: «Не разумею, нра што ты гаворыш. Ужо каторы раз, ты, напэўна, мяне з кімсьці блытаеш? Нічога не номню! — ён хапаўся дзвюма рукамі за галаву, нібы намагаўся далонямі закрыць вушы, — адчаніцеся вы ад мяне, самі штосьці наблытаеце, а нотым чэпіцеся з нытаннямі». Як ні намагаўся, я не мог зразумець, што робіцца ў яго душы: калі ён гаворыць сур’ёзна і шчыра, а калі іграе нейкую завучаную ролю. Мяне вельмі здзівіла: ён сцвярджаў, што да 27 гадоў зусім не ніў гарэлкі і цярпець не мог, нават ненавідзеў н’яных дюдзей. Але чаму ён зараз не нрасыхае? Сяды-тады я спускаўся ў яго пакойчык, і амаль заўсёды там быў хто-небудзь з ягоных сяброў: нілі гарэлку або піва. Я не ведаю, калі ён нрацаваў, і ці нрацаваў увогуле? Можа, таму і піць

начаў, што нічога не пісалася? Кніжкі гурбамі як папала валяліся тут і там, было прадчуванне, нібы гаспадар збіраецца хутка нераязджаць на новае месца, што ён тут часова, але нраходзіў месяц, два, нрайшоў год, а ён не нерасяляўся. Яшчэ некалькі разоў мы запрашалі яго ў госці: за сталом ён гаварыў мала, больш маўчаў, паглыблены ў свае думкі, а калі аднускаў ці то жартам, ці то ўсур’ёз якое-небудзь брыдкае слова, то маім вушам гэта чулася настолькі фальшыва і штучна, што я гатоў быў званітаваць тут жа за сталом. Брыдкаслоўе не пасавала яго інтанацыі, здавалася, брыдкасловіць не ён, а той, хто ў ім сядзіць. Разгадаць яго немагчыма, вырашыў на тады я, але бясспрэчна тое, што ён, як кожны паэт, ранімы, а ўсё астатняе — толькі знешняя абарончая абалонка. Шчырай размовы ў нас ніколі не атрымлівалася. Для мяне ён заставаўся загадкай. Снытаешся што-небудзь, вымавіць у адказ два-тры словы, і — маўчанне. Спачатку гэта мяне раздражняла, а пасля звык. Калі доўга не бачыш яго, хочацца сустрэцца, а насядзіш побач хвілін пяць — і адчуваеш няёмкасць, нават цяжар на душы і думаеш: як бы гэта пайсці, але так, каб не пакрыўдзіць яго. Было адчуванне, што ён чытае думкі і бачыць людзей наскрозь. To раптам здаецца мёртвым чалавекам, то іншым разам — самы жывы з усіх нас. Вельмі добра заіюмніўся нераезд на новую кватэру: мы ўдвух узвалаклі на трэці наверх усю нашу няхітрую мэблю — тады ў ім бачыўся чалавек. Аднойчы я вырашыў, што мне разбірацца з чужою душою, тут і са сваёй не заўсёды як след уладуешся, і надумаў: «Анатоль добры наэт, нармальны чалавек, які дапаможа ў цяжкую хвіліну і ні нры якіх умовах не здрадзіць (я амаль фізічна адчуваў гэта) — але яго мала хто разумее... Трэба прымаць Сыса такім, які ёсць».

Чамусьці многім хочацца бачыць сваіх наэтаў акуратненька нрычасанымі, у манішцы, пры матыльку, у адпрасаваных іюртках і накрухмаленай кашулі — а на тое забываемся, што Высоцкі быў алкаголікам і наркаманам, Ясенін забіякам, непераборлівым у жанчынах і амаль алкаголікам, што співаўся Стральцоў і Сербантовіч, што Дастаеўскі хадзіў у лахманах і суткамі нраседжваў за карцёжнымі сталамі, прагульваючы ганарары за яшчэ ненапісаныя кнігі, заганяючы сябе ў кабалу, што Талстой — высокі мараліст і непраціўленец — усё жыццё здзекваўся са свайго сямейства і памёр, як самы аіюшні грэшнік, без споведзі і прычасця, што нават Пушкін у паводзінах быў невыносным чалавекам: трынаццаць разоў страляцца на дуэлі — хіба ж гэта нармальна? I хто такія паэты, як не прадвеснікі Царства Божага? Як не тонкі чуллівы нябесны арган? Ці не таму Гасподзь праводзіць іх на самым днішчы жыццёвага некла, што любіць іх, як сваіх дзяцей? Каб яны аднакутавалі тут і пазбеглі апраметнай пасля жыцця? «Не здаровыя патрабуюць урача, а хворыя». I хворыя не яны, а вы, усе

вы, што вечна задаволеныя жыццём і сабою, усе вы, што ведаеце, як трэба рабіць, а як не трэба, вы, што судзіце паэтаў! Вы, што лічыце сябе здаровымі, а іх вар’ятамі, — яны хоць ведаюць, што «мнр во грехе лежнт», а што ведаеце вы? Ці не хадзіў Хрыстос сярод мытнікаў і грэшнікаў, ці не ніў разам з імі віно? А каго першага ўваскрасіў, каго найпершага забраў з сабою ў царства нябеснае, яшчэ нават патрыярхі іудзейскія трывалі пакуты ў прадонні? Ну, адкажыце, вы ж усё ведаеце, вы так лёгка судзіце, хто вінаваты, хто не, ну ўспомніце? А першага забраў з сабою разбойніка, што быў укрыжаваны праваруч Госпада.

А вам хочацца бачыць сваіх паэтаў прыпудраных і акадэмічна беззаганных і не заўважаць іх балячак і язваў, а яны ж таксама былі жывымі людзьмі! Калі б вы не наводзілі на іх знешні глянец, не прыкрывалі, нібы каляровымі лапікамі, іх чалавечую брыдоту напісанымі творамі, можа самі даўно сталі б больш дасканалымі, таму што ідэал любімцаў не быў бы такі недасягальны: звычайныя простыя людзі, якія змагаліся са сваімі заганамі, а не сядзелі склаўшы рукі.

Дык вось, трэба прымаць Сыса такім, які ёсць.

Перайшоўшы на працу ў Бюро прапаганды мастацкай літаратуры, я крыху ўведаў Анатоля і з творчага боку. Скажу толькі, што ніхто не ўмее чытаць сваіх вершаў, як ён... Сыс валодаў нейкай магіяй уздзеяння на людзей, нейкім гіпнатызмам. Толькі выйдзе, яшчэ і слова не прамовіў, толькі ўперыцца іюзіркам у прастору — мёртвая цішыня ў зале: усе чакаюць, вось-вось здарыцца цуд. I цуд надыходзіў: ён пачынаў чытаць вершы. Яго слухалі, намагаліся не прапусціць ні аднаго слова, лавілі кожны гук, інтанацыю. Іншы раз ён шчыра і па-чалавечы цёпла распавядаў пра свае прыгоды людзям, якіх бачыў упершыню. Гэта падкунляла. Менш здольныя паэты навінны былі яму зайздросціць. Яго нельга было не любіць у такія моманты: кудысьці выветрываўся яго заўсёдны эпатаж, дзесьці знікала прыліплая да твару акторская маска. На той час ён нідзе не працаваў, а на выступленні пагаджаўся зрэдку — сякія-такія грошы за гэта плацілі: не ведаю, з чаго і на што ён жыў...

4

Я адчуваў, што Сыс шукае свае пагібелі, ці можа мне толькі здавалася: ён знарок рабіў так, каб усе адвярнуліся ад яго, і — потым ужо... Я не ведаю, чаго ён хацеў, але ўявіў, калі б ад мяне адвярнуліся ўсе, хто любіў (а яго трымалі на шчыце ўсе першыя гады перабудовы), калі б мяне выкінулі за дзверы, як вашывага ката, — пайсці на самагубства было б няцяжка... Мне блюзнілася, ён дабіваўся менавіта гэтага, але такім чынам, каб усе засталіся вінаватымі, каб

усе пакутавалі. Смерць сапраўднага наэта, калі яна ляжыць на сумленні многіх людзей, нрымушае і ўнукаў уздрыгануцца і закрычаць у гневе і росначы: «Куды вы глядзелі?!»

Тады і напісаўся верш, які два гады трымаў мяне на ўзводзе і змушаў дзень

і ноч думаць пра яго.

АНАТОЛЮ СЫСУ Музаю чорнай вянчаны, Заручаны д’ябальскііч злом, Брыдзеш у разгуле п’яным I душы вядзеш на злом. А Юда — не той, хто чорны, I жыд — не гарбаты нос, А той, хто ў вясёлых жорнах Расплюшчыць славянскі лёс. I ты сярод іх найпершы Прыблудны Іскарыёт: За трыццаць прадажных вершаў На здзек аддасі свой род. I што ў цябе там, пад маскай, — Са скурай хіба сарваць: Жыдоўская хіжасць ласкі, Пярэварацень, паяц? Па душах людскіх і сэрцах, Нібы пад нагамі брук. А потым паплачаш вершам — I ўсё гэтак лёгка з рук. Папера і болей сцерпіць, Баліць не табе — жывым! Скажы, ты не пішаш вершы Крывёю чужой душы?

Я наўмысна браў за жывое, ведаў, што будзе балець, думаў, можа, хоць гэтым змушу ўстрапянуцца яго і задумацца. Перадрукаваў верш на машынцы, павесіў на дошку аб’яў у Доме літаратара і адзін экзэмпляр аднёс яму ў бар. На другі дзень якраз быў з’езд ТБМ, Дом літаратара гудзеў, як вулей. Праз палову гадзіны заходіць Сыс, працягвае руку:

— О, вялікі беларускі паэт, здароў! — (Рукі я не надаў). — А чаго так? — раз-

губіўся ён.

— Вось, калі адкажаш мне дастойна вершам, тады і пацісну табе руку.

— Што, усе?! Усе ад мяне адвярнуліся?

Мне яго зрабілася шкада, хацелася падысці, як тады ў Іслачы, і сказаць: «Прабач, Анатоль, не бяры да сэрца» — ён санраўды застаўся АДЗІН, а мне так хацелася, каб ён зноў пасвятлеў... Але я стрымаўся.

Неўзабаве зноў перастрае мяне на калідоры і неяк вінавата цягне руку: «Ну, што ты?» — але, як толькі паціскаю ягоную руку, — ён адскоквае ўбок, нібы ўкушаны: «Ая тваім вершам смаркачы выцер!»

— А мне што да гэтага? Што хочаш, тое і рабі.

— Можаш размножыць і хоць на верталёце раскідвай свае вершы, а мне ўсё гэта цьфу, — смачна сплёўвае ён, грэбліва скрывіўшы губы, і махнуў рукою каля прарэхі, — вось да гэтага месца.

— Ну, толькі ў мяне й праблем, што Сыс... Ты што думаеш: ты пуп зямлі? У мяне сваіх турбот поўны рот, хопіць з цябе і аднаго верша. Адкажы, ну што ж ты?

— Я ананізмам у паэзіі не займаюся!

— Вось якраз ты ім і займаешся. Успомні: чатыры гады назад у Іслачы ці не ты гаварыў, давай спрачацца вершамі? Я напісаў, чарга за табою!

I тут гіадскочыла адна жанчына і таксама накінулася на яго, ёй падалося, што мы збіраемся зводзіць рахункі на-мужчынску: «Што, біцца надумаў! Я табе пакажу, ты, алкаголік і п’янтос! Ты нічога больш не нанішаш, а вось ён пісаў і будзе пісаць...» Яна вьшлюхнула на яго ўсе ранейшыя крыўды, якія раней цярпліва нераносіла.

Усе мне паціскалі руку, гаворачы: «Малайчына! Так яму і трэба! Даўно пара было» — але радасці не было. Падтыкала запытацца ва ўсіх, хто віншаваў мяне: «Ці не вы хацелі яго бачыць менавіта такім? Ці не вы зрабілі яго такім сваім улюлюкваннем, ці не ваша віна ў гэтым?» Я баяўся, што мой верш маглі выкарыстаць не зусім сумленныя людзі, якіх заўсёды шмат круцілася вакол Сыса, і, скарыстаўшы момант, зусім дабіць... Трэба сказаць, не далёка быў ад ісціны. Літаральна на другі дзень надыйшоў адзін з функцыянераў Саюза нісьменнікаў і сказаў: «Давай напішам калектыўны ліст яго маці, каб яна дала дазвол на прымусовае лячэнне ўЛПП».

—Вы што, падурэлі? Як можна? Ніякага ліста я падшсваць не буду, ён жа Паэт! Хто вас падвучыў?! I не ўздумайце рабіць гэта.

Mae трывогі напярэдадні аказаліся небеспадстаўнымі, яго, нібы ваўка, пачалі абстаўляць сцяжкамі і з улюлюканнем гнаць на «паляўнічых». Я адчуваў, што нехта хацеў нашымі рукамі пазбавіцца ад Сыса і казырнай картай разлічвалі

зрабіць мяне, зрабіўшы выснову, што ён мне ў чымсьці здорава насаліў. He ведаю, каму гэта было трэба. На шчасце, ён выйшаў на мяне і праз дзень-другі, нібы нічога не здарылася, падаваў па-ранейшаму руку, а пра верш сказаў толькі: «Напісаў, дык тваё права» — і дарэмна паляўнічыя, разлічаныя па нумарах, сляпілі вочы свае, чакаючы «звера» ў падрыхтаваную пастку.

Пра той верш мы з Сысам больш не гаварылі. Але неяк праз паўгода, калі ён прыехаў з «гарошкаўскіх вакацый» (летам надоўга з’язджае ў сваю вёску), і вось па прыездзе адразу зайшоў да нас, і за шклянкай гарэлкі сказаў:«Давайце вып’ем за тое, каб мы ніколі не забывалі адзін аднаго, а заўсёды помнілі. Вось я цэлае лета быў у Гарошкаве, і кожны дзень вы былі са мною: і ты, Ядзя, і ты, Арына, і ты... I як мне прыемна было ад думкі, што вы таксама помніце мяне, — і раптам звярнуўся толькі да мяне, — ты што, думаеш, я не помню, што ты напісаў? Думаеш, мне не баліць?»

Потым, і ў бары, і пры будзённых сустрэчах, і ў час, калі ён рэдагаваў мае апавяданні, зноў ніколі не вяртаўся да гэтай размовы.

5

(1-га йі 2-га лістапада 1994 года — тады яшчэ ў кафэ журналісты лалзілі нейкі банкет, можайе спытайь пра гэта ў Трафімчука, Стрыжака, Жалязоўскага, Супрунчука...)

...I вось я ішоў у Дом літаратара, каб проста напіцца, забыцца на сваю сямейную драму, адагнаць дакучлівыя вобразы і хады недапісанай навелы, якія праследавалі мяне. Я шукаў Сыса. Увогуле, заўважыў даўно, калі ён ад’язджае на некалькі месяцаў у Гарошкаў, жыццё ў Саюзе пісьменнікаў застойваецца, нібы ў балоце, быццам усе пісакі, упадаючы ў анабіёз, зусім сканалі ў спячцы: пачынаеш фізічна адчуваць смурод. Сыс — нібы індыкатар на подласць, як лакмусавая паперка, што выяўляе гніласць і брыду чалавечых адносін. Пры ім, мне здаецца, ніхто не адважыцца двурушнічаць і шукаць свае карысці, прыкрываючыся любоўю да радзімы: што думае, тое і гаворыць.

З’явіўся ён нечакана, у светлым і, здаецца, цеснаватым касцюме, адразу падышоў да мяне. Я з радасцю павітаўся: моцна ціснуў і трос яго руку. За лета ён амаль не змяніўся, толькі крыху пакруглеў твар, ды на носе выскачыла бліскучая чырванаватая гуля ці свішч — так і карцела: прапароць яго голкаю і выпусціць гной, белы стрыжань якога віднеўся якраз пасярэдзіне балячкі. Праз хвілін пяць мы ўжо сядзім утрох за столікам кафэ: Андрэй Худзенькі, Анатоль і я. Гаворым пра новую «Крыніцу», часопіс, два нумары якога нядаўна выйшлі. Анатоль ска-

заў, што ноччу пасварыўся з-за часопіса з Някляевым.

— Ачаго яны на кожнай старонцы: «Я», «Мы», «Ты» — што за мудрагелістасць такая? — сгіытаўся я. — Для чаго гэта?

— Ну, гэта нібы на «эўрапейскім» узроўні. Там яшчэ і «Яно» ёсць, — засмяяўся Худзенькі.

— Ай, сабраліся адны жыды, — сумна нрагаварыў Сыс.

— Во, ты ж таксама назваў у сваім вершы Сыса жыдам, -— звярнуўся да мяне Худзенькі, — няўжо ён не пакрыўдзіўся? А, Анатоль? — падскокваў Андрэй на табурэтцы, смыкаючы яго за рукаў.

Сыс маўчаў. Мне таксама было няёмка, што краналі балючае.

Праз нейкі час ён падняў на мяне мутнаватыя ад гарэлкі вочы: «Напішы абвяржэнне ў „ЛіМ“»...

— Як гэта?... Я думаў, хоць ты разумееш...

— О-о! — запляскаў у ладкі Худзенькі, — усё-такі накрыўдзіўся! Малайчына! Гэта ж трэба, Сыса прабраў... А што, на самай справе, напішы. Надрукуюць... Калі дзеля рэкламы... во, тады яны пакруцяцца..

У той вечар мы напіліся. I гэта было агюшняя ноч, у якую я спаў снакойна.

6

(Вечар 4-га лістапала 1994 года — праваслаўныя Дзяды, і ноч з 4-га на 5-е)

А яшчэ праз дзень, вечарам жонка сказала, што ў нас чатырохгадовы юбілей: «Адсвяткуем апошні раз...» Паклікалі суседзяў. Пасядзелі. Выгіілі. Пагаманілі. I калі яны разышліся, я засеў за нрацу. Вырашыў: нанішу артыкул, выкажу свае думкі наконт прызначэння літаратуры і наснрабую растлумачыць, паказаць гэта на гірыкладзе верша, ахвяраванага Сысу, які не так зразумелі. Здаецца, я намацаў некалькі базісных ісцін. Яны простыя.

«Што ёсць ісціна?» — нанісаў я і задумаўся. He, я пастаўлю словы Пілата ў загаловак. Гэта будзе канцэпцыя: я не бачу на гэтым чалавеку віны, я ўмываю рукі — гэта вы хочаце яго распнуць, і яго кроў будзе на вашым сумленні. Ад загалоўка будзе прасочвацца ўвесь падтэкст. Напісаў я так: «Не аднойчы пераконваўся, што лепш за ўсё мне працуецца на ўзводзе, калі палец увесь час на спускавым курку, націснеш — і стрэліць! Ты нават не ведаеш, куды: у сябе самога, у сябра ці ворага... Творца, як граната, з якое вырвалі чаку: адзін, два, тры... дзесяць секунд -— выбух! I вось гэтыя дзесяць секунд да выбуху і ёсць санраўдны момант творчасці».

Хачу звязаць думкі словамі, асэнсаваць тое, што адчувае душа, — а слоў няма.

Ісціна выслізгвае, як рыбіна з невада. Каб апісаць праўду сэрца, мала адных слоў, думаў я, ёсць звычайныя простыя словы, але не заўсёды прачытваецца сэнс, азначаны імі, іншы раз ён не ўгадваецца. Калі я пачну перачытваць гэтыя ж словы ў другім душэўным стане, можа так здарыцца, што яны змярцвеюць, пададуцца пудзіламі ісціны — грубыя каркасы, прадзьмутыя скразнякамі бессэнсоўя. Чаму так? Тыя ж самыя словы, а робяцца пустапарожнімі?! Ім не даеш веры, чагосьці бракуе. He хапае галоўнага: душэўнай інтанацыі, гарэння. Схапіць ісціну словамі — тое ж самае, што злавіць камара ў сілок для птушак або прывязаць за нітачку сонца: гэта немагчыма. Ці не з гэтай прычыны сам Хрыстос не запісаў ні слова? Чаму так? Мы словамі ўсё ж такі здольны даносіць нейкі сэнс. А чаму не заўсёды бачым прыгажосць вакол сябе, а толькі калі-нікалі заўважаем яе? Чаму трэба пражыць трыццаць вёснаў, каб толькі аднойчы ўбачыць і сказаць, што прыйшла ВЯСНА? Хто яго ведае. Напэўна яшчэ і таму, думаў я, што словы як разменная манета ў зносінах паміж людзьмі: ад частага ўжывання трацяць сваю вагу, сціраюцца і абясцэньваюцца. Золатам сэнсу, што закладзена ў Слова Усявышнім, аплачваюць брыдоту і гніль матэрыяльнага існавання, ужываючы словы дзе трэба і не трэба, да месца і наўздагад, без меры і ўсякай патрэбы... Вось чаму маўчанне — золата.

«Адна з мэт паэзіі, — запісаў я, — вяртаць словам страчаны сэнс, напаўняць іх згубленай вартасцю.

Ёсць боязь, што словамі можна напалохаць ісціну, панатыкаўшы іх, нібы чучалаў; пустыя і падробныя, яны паглынаюць святло, рассейваюць промні ісціны ў прасторы. Мэта мастацтва — так выкласці на тканіне твора словы-люстэркі, каб яны кучна давалі святло.

Тлумачыць напісаны верш — марны занятак. I я не буду гэтым займацца, хоць мог бы абараніць кожны радок і вобраз, абгрунтаваўшы адзіны верш мноствам бясспрэчных ісцін і сілагізмаў, але для гэтага патрэбна было б напісаць яшчэ дзесяць тамоў сваіх пачуццяў і думак, каб вам стала зразумела, альбо апісаць усё жыццё амаль ад нараджэння, каб вы прынялі маю ісціну... I ўсё адно: вам не забаліць тое, што баліць мне. He вырывайце верш з кантэксту жыцця, і калі ўжо сапраўды хочаце зразумець хоць нешта, то нрачытайце хаця б папярэдні верш.

Няпраўда, што ёсць элітарная паэзія. Такой не існуе! Усе людзі дыхаюць аднолькавым паветрам (элітарнага прырода не нрыдумала), усе глядзяць вачыма, умеюць радавацца прыгажосці — усім баліць! Элітарнасць? — гэта апраўданне, калі ніхто не разумее, прыкрыццё слабасці, гэта вывернутыя словы, нібы люстэркі, павернутыя да чытача не срэбнай паверхняй, а смаліста-чорнай. Сма-

ла нічога не адлюстроўвае, яна проста аберагае ад дранін срэбнае напыленне. Нельга ўявіць сімфонію, гарманічнае суладдзе гукаў, калі яны не выцякаюць адзін з аднаго, не папярэджваюць і не прадвызначаюць наслядоўнасці, калі яны не ўпарадкаваны і не аб’яднаны агульнай мэтай: будзе нроста нясцерпны шум, какафонія — так і са словамі ў літаратурным, быццам бы ў „элітарным творы“», — напісаў я і задумаўся.

«Вядома, — пісаў далей, — у кожнай душы свой вопыт, сваё разуменне і адчуванне мастацтва, асабовая, калі хочаце (не люблю гэтага слова) інтэлектуальная падрыхтаванасць, але калі чалавек прыходзіць з жывою душою (не думаю, што ёсць мёртвыя!), то яна хоць слабым водбліскам, але адсвечвае... Паэзія ажыўляе душы».

На гэтым я скончыў пісаць і зноў наглыбіўся ў думкі: навошта літаратура, калі ёсць Евангелле, Слова, дадзенае Богам? Навошта людзі высільваюцца, нішучы свае дробненькія і нікчэмныя «дабравесці»? Ці на самай справе ДАБРАвесці? Можа, ім толькі здаецца так? Творчасць — ці не самы вялікі грэх? Упадобіцца Тварцу, спрабуючы падправіць, удасканаліць, палепшыць створанае? Ці не ад д’ябла ўся літаратура, ці не ад празмернай чалавечай ганарлівасці і славалюбства? Мы называем сябе ўлюбёнцамі багоў, а ці не з’яўляемся паслугачамі і наймітамі «Князя мнра сего», які адвеку імкнецца нашкодзіць і разбурыць створанае. Ці не гіасыльныя цемры, каб уводзіць чалавека ў зман? Чаму я пішу, хто дазволіў мне, хто даў мне права несці ўласную ісціну? Хіба яна нечым лепшая ад іншых? Я ж ведаю, што самы горшы за ўсіх — я, дык што магу прынесці светлага людзям? У Бібліі ёсць усё! Няма нічога новага пад гэтым сонцам. Што я магу дадаць да сказанага? Але ж ёсць літаратура, нікуды не дзенешся ад гэтага: чытаюць і будуць чытаць. Я сам упершыню ўзяўу рукі Біблію з падачы Талстога, якога налюбіў, якога Царква аддала анафеме... Але ж ён і падштурхнуў мяне? Я паверыў спачатку яму, а потым ужо, сасмягнуўшы, дакрануўся да вечных ведаў. Мяне ўражвае, што Евангелле не ўсе разумеюць, не ўсе нават чыталі — у многіх застаўся сорам, прышчэплены часамі цемрашальства: нібыта толькі цёмныя людзі вераць у Бога. Калі я спытаўся ў аднаго «паэта», які мае нават вучоную стуііень доктара філалагічных навук: «Ці чыталі вы Біблію?», то ў адказ пачуў, што ўсё няма часу. Божа мой, Божа, падумаў я, і гэты чалавек, якому хутка паміраць, гэты чалавек, які піша вершы і дысертацыі гіа мовазнаўстве і літаратуры, — няўжо не ведае, што амаль уся еўрапейская літаратура ад біблейскага? 3 гэтага боку мая маці больш дасведчаны і адукаваны чалавек, хоць і скончыла чатыры класы і за ўсё жыццё прачытала толькі тры кнігі, але ў тым ліку і Вечную. Літаратура не патрэбна як агюшняя ісціна, літаратура павінна гаварыць, надказваць, наводзіць, што ёсць

Евангелле. На ўсёй сусветнай літаратуры павінен стаяць (ды і стаіць, але не кожны і не заўсёды здольны прачытаць яго) надпіс: ЧЫТАЙЦЕ СЛОВА БОЖАЕ! Яна як указальнік на дарозе жыцця, што скіроўвае да пракавечных ісцін. Але ж ёсць іншая... чорная літаратура? Якая гаворыць адваротнае. Усё правільна, таму што літаратура — злепак, адлюстраванне рэчаіснасці, як і ў жыцці, так і ў літаратуры ідзе вечная барацьба светлых і дэманічных сіл.

Я зразумеў, што верш, напісаны два гады назад, вытлумачыць немагчыма. Каб расставіць правільныя акцэнты для разумення верша другімі, патрэбна растлумачыць, што такое літаратура, чалавек, жыццё... Але ж зноў: растлумачыць не тое, што ёсць на самай справе, а растлумачыць так, як гэта адкрываецца мне, і каб чытач з маёй званіцы, па-новаму прачытаў той самы верш, — гэта немагчыма. Тым больш мне, слабаму і грэшнаму чалавеку. Трэба проста напісаць другі верш, вырашыў я, можа пасля яго штосьці праясніцца? Я ўзяў чарнавік і напісаў першае, што прыйшло ў галаву:

Ці ведаеш ты сваю глыб?

Ці бачыш яе так, бы відушчыя, Вешчуны і прарокі?

Сусветы хістаюцца ў цябе пад нагамі, А што калі гэта апошні шанец?

Ці чуеш ты, ці ты аглух?

Араптам трэсне зямная вось — I што тады?

Аты ж мог...

Ці ведаеш ты?

«Што ведаеш? — падумаў я, — штосьці не тое: тлумна і незразумела! Немагчыма выказаць сябе і растлумачыць тое, што ведаеш».

А што я ведаю? Нічога. He ведаю, не знаю, нічога не ўмею... He магу выказаць... Няма слоў, няма думак, няма пачуццяў... Як няма? Ёсць жаяны, ёсць. Ёсць!!! Як змагчы з імі? I тут я ўспомніў, што днём купіў два нумары «Крыніцы». Едучы ў аўтобусе, прачытаў слова Кірыла Тураўскага ў перакладзе Разанава, нават здзівіўся яшчэ: як гэта ён адважыўся Святога ператлумачваць на сучасную мову? Але пераказ не рэзаў слых. Калі я зусім бяздарны, падумаў, то трэба паглядзець, як пішуць іншыя. Прачытаў Асташонка — штосьці ёсць: але ж каго яны чакаюць? Можа, мяне? Хто ідзе да ix? А магчыма, гэты я павінен прыйсці? Таксама цёмна... I што за мудрагелістасць на кожнай старонцы: «Я», «ТЫ», «МЫ»? Ад чыйго імя гавораць яны гіад рубрыкай «Я», да каго звяртаюцца пад указальнікам «ТЫ»? Успомніліся словы Андрэя Худзенькага: «Барыс Пятровіч — гэта

„НАШ“» — што ён меў на ўвазе? Што ж там напісаў Пятровіч? Я трымаў часопіс у руках, перагортваў старонкі, торкаўся вачыма то ў адно, то ў другое месца. Я нешта адчуваў, нейкая падспудная ісціна нрабівалася да мяне звонку, такая ж ісціна вырывалася насустрач з глыбіняў маёй душы, намагаючыся злучыцца ў адну НЕПАДЗЕЛЬНУЮ. Іншы раз здавалася, я выразна бачыў Нешта, але баяўся прызнацца ў гэтым сам сабе.

Што яны згаварыліся з гэтымі «Я», «МЫ», «ТЫ»? Навошта гэта? Як добра, што яна паставілі Ніцшэ на старонцы «ЁН», але было б лягчэй прадыхнуць зараз, калі б Ніцшэ стаяў пад займеннікам «ЯНО». Як усё-ткі трэба быць асцярожным са словамі!

Прабач, Госпадзе, грахі мае! Даруй слабасць маю. Што ж я не веру? Эх, які брыдкі. Агідны сабе!! Які нікчэмны! Дрыжу за сваю шкуру, сябе шкадую... Які я мізэрны і слабы... Слабы, Госнадзе, дык дай сілы, дай моцы мне!!! Блаславі...

Госпадзе, зноў я знайшоў гэтую ісціну. I ўсё так проста. Так зразумела. Чаму ж людзі... Ці я зноў звар’яцеў, зноў тое ж самае, што было... Зноў тысячы супадзенняў. Што гэта, Госпадзе? Ратуй мяне, Божа мой! Ці я не такі, як усе, ці ўсе не такія, як я? Памажы мне, Госпадзе, не крыўлю перад Табою, Ты ж ведаеш! Як на духу, усю праўду... Знаю, як нясцерпна гэта, як страш... Жах! Няўжо я зноў памыляюся? Ці зноў звар’яцеў? Беражы мяне, Божа, барані ад зло... Хай тое ліха на балота ды ў куіі’е! Што рабіць, Госпадзе, каб не скруціўся розум у гэтым д’яблавым коле? Знаю, каго Ты хочаш пакараць, таго пазбаўляеш розуму, але ж калі я хачу, каб усім было добра? Калі па Тваіх словах? Няўжо і гэта вар’яцтва? Як і ТОЙ восенню... Няўжо павядеш мяне па старых шляхах... А ты ж на крыжы. Я што, хіба нрыняў Твой крыж? Твае пакуты? Мне ж не баліць пакуль, ды і што такое фізічны боль у параўнанні з пакутай душэўнай...

Я лёг на канагіу. Выключыў святло. Думкі не давалі спакою, выйшлі з-пад маёй улады, здавалася, яны прыраслі да пачуццяў і бунтавалі душу. Я адбіваўся ад іх, увесь час гаварыў тры малітвы: «Ойча наш», Ісусаву малітву і малітву Мытара: «Будзь літасцівы, Божа, і да мяне грэшнага...» Тры малітвы, якія ведаў на памяць. Але, о жудасць! Нават словы малітваў, якія добра ведаў, блыталіся. Заснуць я не змог. Колькі нрайшло часу? — не ведаў... Быццам глытаў разам з паветрам расплаўленае жалеза: то ўскокваў, то зноў кідаўся на пасцель...

Уключыў святло. Зноў ухапіў «Крыніцу». Знайшоў «Планіду» Пятровіча... Чытаю... Тое ж самае... I ён ведае! У яго тое ж кола, з якога трэба вырвацца. Тыя ж праблемы: зачараванае кола, кругаварот жыцця, замкнуты ланцуг падзей і здарэнняў, кругавая парука людзей і дзеяў, парука ў хлусні і няшчырасці — словам, квадратура круга, і для таго каб выжыць, трэба рашыць гэтую задачу. Я плакаў...

Пачуў, што нехта ходзіць у суседнім пакоі. Жонка? Асцярожна падкраўся да дзвярэй і зачыніўся на замок. Здаецца, не чула майго галашэння? Д’яблава кола! У кожнага чалавека гэта падобна. Як лёгка дыхалася «Глінай» Разанава, але ж ён нейкі там рэрыхавец... Ці ходзіць у царкву Пятровіч?...

Дастаў дзённік. Што ж было ў мяне ТОЙ восенню? Чытаў, перагортваў старонкі, пераконваўся: усё тое ж самае! Паўтараецца!!! Я зноў ступаю на свае сляды. Я пазнаў іх: такія ж хісткія і безнадзейныя, акропленыя потам і крывёю, такія ж спешныя і адпакутаваныя — я на сваіх слядах! Гэта мае, пакінутыя калісьці, калі я спяшаўся, уцякаючы ад сябе самога, калі хацеў збегчы ад свайго лёсу, і жыццё наноў завярнула мяне на старую дарогу: я ступаю след у след, я пазнаю сваю мінулую хаду — вось сляды, да краёў поўныя чырвонай вадзіцы — то кроў мая, цёплая, і пара падымаецца над слядамі, і паветра яшчэ не ахалодала ад колішняй ліхаманкі... Я зноў на сваіх слядах.

«Значыць, вясною?!» — бліснула думка. He! He... He хачу! Мяне ловяць у пастку! Яны хочуць залыгаць мяне. Хто яны — не ведаю, але адчуваю іх чорныя цені за спінаю... збоку... яны вісяць над маім ложкам, адбіраюць словы малітваў... чытаюць мае думкі, сочаць за кожным рухам...

Столькі супадзенняў сёння. А ўчора? Падумаў пра Жука — і праз пяць хвілін сустрэўся з ім у метро... Пра Трафімчука падумаў, што добра было б убачыць яго, — і вось спадкаў адразу ж каля Дома літаратара. Што гэта? Усё робіцца само сабою. Канешне, другую ноч не сплю. Столькі суііадзенняў за той дзень! За тую ноч і за гэты дзень, і за гэтую ноч, што не хочацца класціся спаць. Цёмная ноч-зладзейка забярэ ўсё. I ці можа паўтарыцца ТОЕ ж імгненне яшчэ раз? I ці будзе залежыць ад мяне?

Я ўхапіў чарнавік і таропка пачаў пісаць.

Баюся, што прасплюся, прачнуся заўтра і ўсё зноў зробіцца будзённым і шэрым.

Здаецца, вечна не клаўся б спаць і вечна трымаўся б за хвост ісціны. А навошта спаць?

Але жусе спяць.

Так спакон веку было.

А хто не клаўся ў пасцель дзень, два ці тры — той, напэўна, вар’яцеў... А можа сон, гэта прыдумка?

Можа, калі не класціся спаць — дык і наступае вечнасць. Можа, гэта і ёсць уваскрашэнне: не спаць!

Ну, пэўна ж, я вар’ят — не слухайце лепш.

Спіце!

Але ж нехта гаварыў, што хоча ўваскрэснуць, а яшчэ НЕХТА... Даруй, Госпадзе!

Думайце самі, мне за вас не ўваскрасаць, кожны ўваскрасае паасобку!

7

I тут нешта грукнулася на вуліцы. Я ўскочыў, доўга трывожна ўглядаўся ў акно — нічога: цёмная ноч. Цішыня. Гора «спіць»? А чаму ж маю душу раздзіраюць крыкі?

Ухапіў чарнавік, каб прачытаць напісанае, доўга круціў яго ў руках і не мог разабрацца: дзе ж гіачатак? Мяне здзівіла, што радкі былі выраўнены не з таго боку, як звычайна. Гэта азадачыла, і ў той жа час мурашкі забегалі па спіне, ад чагосьці нетутэйшага стала страшнавата, пакуль я не зразумеў — усё проста: калі пісаў, на чарнавіку ляжаў тоўсты слоўнік, а я настолькі быў захоплены, што не заўважаў гэтага і рука, даходзячы да перапоны, аўтаматычна адскоквала на пачатак. «Я магу вырвацца з кола сваім словам!» — падумаў я.

«Дык мы ўсе разам, ці кожны паасобку? На гэтым трымаюцца сусветы. Ці кожны асобна, — думаў я, — у дамавіне-кокане? У сваёй шкарлугііне? Калі разам — дык давайце нешта рабіць! А калі кожны ў сваёй шкарлупіне — дык трэба трушчыць і выходзіць на свет Божы. Пакуль не разарвецца кокан — матыль не навучыцца лётаць», — падумаў я і пачаў пісаць далей. Словы клаліся як заўгодна.

У пакутах нараджаецца новае,

Праз пакуты пазнаецца вечнае,

і толькі цераз пакуты ўваскрашэнне!

А недзе Сыс сядзіць, таксама боль у яго, і таксама, магчыма, не спіць.

???

He, ён проста нажэрся гарэлкі і «вырубіўся»...

Божа, Божачка, ці я звар’яцеў, ціўсе...

Анатоль Сыс: «Напішы абвяржэнне!» Ага, але ж тваё імя па бацьку ЦІХАнавіч? Гэта значыць: ціха, ціха... цьшш... Абы ціха, абы асцярожна і не ўпасці куды ў яям-уу!

У-уух!!!

Мне зноў зрабілася страшна, жах заварочаўся ў душы. Няўжо я адзін такі ненармальны? Няўжо адзін нічога не разумею? Усе людзі як людзі, адзін я нібы пракажоны... Хіба мне больш за ўсіх трэба? Страшна кранаць свае вершы: што там — бездань душы, ці зеўра, праз якую адчыняецца прадонне космасу? «Замрнте, проклятые кннгн!»

Калі сляпы вядзе сляпога, ці не ўнадуць яны разам у ЯМУ? Яму трэба верыць... Трэба верыць, заплюшчу вочы.. I вось яно, бяздонне, перада мною: яны навучыліся хлусіць і падманваць — я не развучыўся гаварыць параўду. Як выблытацца з гэтага? Я пісаў і, пішучы, заўважыў, што ў літарах часта паўтараецца «я», «м» і «а», што значыць я м а, і пачаў выдзяляць іх пры друкаванні, чым далей пісаў, тым цяжэй мне было выбрацца, дапісацца да кропкі, тым глыбей я загрузаў у сэнсе ямы. Я доўга не мог скончыць той верш, атрымлівалася, што я сцвярджаў, выдзяляючы літары: Я — яма, або вінаваціў людзей, у тым, што яны ямы, а мне не хацелася ні таго, ні другога. I было там яшчэ выслоўе: Яму вер і не трапіш у яму, — можа яно і ўратавала мяне, таму што душа, нібыта нравальвалася ў бездань.

Так, я баюся чорных людзей, пра якіх згадваў у тым вершы і якія падманам могуць пасадзіць у псіхушку... Усе ведаюць, што яны ненармальныя, не такія, як усе, але баяццца прызнацца ў гэтым. He людзей я баюся, а д’яблаў, што валадараць людзьмі. He кожны ведае, што ў ім сядзіць? Але ж паэты... Іх так і ўспрымаюць... Ну і што? Усе пад Богам! Але кажуць: душа захварэла... А можа, яна выздаравела? Адкуль вы ведаеце, можа, у вас заўжды хворая была і засталася такою? Чаму ж вы п’яце сасмяглымі губамі словы і песні, спароджаныя нібыта хворымі душамі паэтаў? (У восеньскім садзе, абцяжараным пладамі, яблык падае на галаву Ньютана, і ён з гэтай прычыны адкрывае закон сусветнага прыцягнення. Але ж яблыкі падалі на зямлю і да Ньютана? Мільёнам людзей падалі на галовы — ніхто не адкрыў, значыць, Ньютан вар’ят? He? Але ж яблыкі падаюць? Няўжо, каб адкрыць закон касмічнага прыцягнення душаў, яблык павінен упас-

ці ў сусвет? Такога закону пакуль не існуе. Але ж душы людскія прыцягваюцца ўвесь Час... Значыць, мы вар’яты? Архімед бег голым на вуліцы і крычаў «Эўрыка!» — пэўна, вар’ят! Ніхто не бегае на вуліцы галышом, але ёсць рычаг Архімеда, ёсць законы яго, а што застанецца насля цябе, разумнік? А ці забыўся, за каго нрымалі такія, як ты, Хрыста? — начытай Евангелле, усіюмні).

Кажуць, душа захварэла, а можа яна выздаравела?

Чаго баюся я?

Чорных і злых дэманаў, што круцяць людзычі, як ім уздумаецца і хочацца.

Яны нацкуюць на мяне добрых людзей, і людзі пасадзяць мяне ў псіхушку...

Але ж паэты заўжды вар’яты, калі яны сапраўдныя.

Я бачыў сёння іх тут усіх, калі жонка не спала, яны прыходзілі да мяне з першых і другіх «Крыніцаў»: сядзелі і вялі гамонку да трэціх пеўняў. Вось толькі аднаго Юду я выгнаў за дзверы...

Някляеў?.. Разанаў?.. Пятровіч...

Як плакаў я, Пятровіч, над тваёю «Планідаю», горкімі слязьмі... Наватжонка, напэўна, пачула, але прытварылася...

Аднаго Юду я выгнаў за дзверы.

He люблю яго,

ён сам гаварыў (а можа не ён?), што трэба забіваць слабых. Ен — нішто!

Але чаму я баюся назваць імя яго?

Страшна памыліцца,

наватяго (нішто) не ічагу забіць!

А раптаіч, гэтае нішто, і ёсць — «Я»?

Якім важкім можа быць слова!! Як цяжка бывае падняць адно-адзінёханькае слоўца над сваёю душой. Якую адказнасць павінны несці мы, тыя, хто гаворыць гэтае слова, асабліва калі гаворым не аднаму чалавеку — многім, тыя, хто засявае насенне слоў у душы чалавечыя. «За кожнае слова дасце адказ!» Як трэба баяцца легкадумнасці ў слове. Я зразумеў, чаму такім маўчуном быў мой дзед Мікалай, за ўвесь дзень ад яго можна было пачуць два-тры сказы — ён ведаў, што такое СЛОВА. Мог гадзінамі корнацца каля сваіх вулляў, назіраючы за працай пчол, і як раздражняла яго маё балбатанне. «Трэба падумаць, нерад тым як сказаць, —

вучыў дзед мяне, — сказаў, як звязаў, нібыта адрэзаў, каб ніхто не паправіў. Словы як цагліны: ляжыць адно да аднаго ў падмурку, і нішто іх не можа зрушыць. I хата стаіць. А што было б, калі б нанакідалі цэглы, як ты слоў?..». Эх, дзед Мікалай, дзед Мікалай, як табе там цяпер?

Класціся спаць ці не? I тут я ўсіюмніў, што сёння ж нраваслаўныя Дзяды. Асяніны. Успомніў сваіх памерлых: Міколу, Пятра, Паўла, Антончыка, Івана, Данілу... Дзяды, яны глядзяць на мяне. Яны чакаюць! Спадзяюцца...

Госпадзе, няхай будзе так, як Ты хочаш.

Сяджу і не сплю —

Гэта і ёсць вечнасць? (He!)

А так хочацца на дыбачках падкрасціся да маёй жоначкі і паглядзець: спіць яна ці не?

Але велычі асцярожна, каб не разбудзіць незнарок перад тым, як падкрасціся.

Калі я не сплю — і яна павінна не спаць.

Калі мне баліць — ёй таксама.

А можа, цяпер усе людзі не спяць?

Толькі таму, што я не сплю...

У іх жа ёсць душы!

Яны такія ўпэўненыя, што ёсць.

Яны кожны дзень крычаць пра гэта.

Я ўсё чую, хоць яны і не ведаюць!

He магу ж я класціся спаць, калі на мне завязвалася.

A то лягу спаць — і...

Ненармальна гэта! Але усё адно пайду ціхенечка-ціхутка на дыбачках і паслухаю: спіць жонка ці не? Як мякка ступаюць босыя ногі, якая цёплая падлога:

Спаць? — He! Спаць? — He!

Спяць? — Так! Спяць? — Так.

Спяць? — He... Спаць — He!

Усяго дванаццаць крокаў да ісціны, а колькі можна не спаць, вы ведаеце? Вечнасць? Што ж маўчыце?.. — я ішоў у спальню, на хаду шукаючы нрычыну, па якой быццам бы мне трэба зайсці. Уключыў святло. Праз імгненне жонка расплюшчыла вачы: «Што ты?».

— Ды вось, гадзіннік спыніўся... А ты спала?

— Ну вядома. Пытаецца яшчэ. Цішэй, малога разбудзіш!

Я так і не зразумеў: спала яна ці не? — я надмануў, што быццам бы гадзіннік

спыніўся, а яна — таксама схлусіла, што нібыта снала...

Сяджу і не сплю.

Гэта і ёсць вечнасць! (?)

Можа, сёння ўсе людзі не спяць,

Толькі таму, што я не сплю!

А я лягу спаць зараз,

А на мне ўсе вузлы заціснутыя былі...

А сёння ж праваслаўныя Дзяды,

А я не сплю з каталіцкіх:

Жонка жу касцёле хрышчаная...

He даюць Дзяды заснуць, таму што і другі паэт не спіць! Хочуць Дзяды ўваскрашэння!!!

Ад каталіцкіх да праваслаўных так ічала, А мы пальцам баімося паварушыць... Падумаеш, не паспаць тры дні — смехата! Давайце разам закрычым на ўсю зямлю: «Ну, Уваскрэсніце, Дзяды!!!» — Іх жа столькі палегла за нас —

Без споведзі, без прычасця... Што ж мы?

Яны ж толькі праз нас могуць падняцца, Іх жа надзея ў нашых душах жыве;

Калі мы кожны паасобку не ўваскрэснем — і Яны Памруць на векі вечныя.

Можа, штосьці ў гэтым ёсць? Як бяжыць час... «Час — гэта тое, што праходзіць: было, ёсць, будзе — усе гэта час?» — «Не, час — гэта тое, што я пражываю. Без мяне не будзе часу. Як не будзе яго без цябе, без нас. Калі б не было на зямлі нікога — не было б і часу. Хто сачыў бы за ім? Я — вымярэнне і мера. Я быў, я ёсць, і буду. Я — вечны!». Але ж не могуць на адным чалавеку завязвацца ўсе вузлы зямныя? А Хрыстос жа ўзяў на сябе накуты? Дык ён жа Бога-Чалавек! А я — чалавек Бога. Яго Крыжам мы ўратуемся, і кожны нясе свой крыж. Ёсць нейкая тайна ў Крыжы Гасноднім, падумаў я, нават у самім знаку крыжа: вось бы паспрабаваць укласці словы верша ў крыж, можа тады што-небудзь стала б зразумелым?

Раптам!!! Разуменне ўсіх людзей адразу. Куды ні торкнешся — усё ведаеш... Напэўна, так вар’яцеюць.

«Дык гэта ж не знікае, калі ўжо было аднойчы? — падумаў я і тут жа дадаў: — А хто яго ведае...»

Мне чуліся абрыўкі нейкіх дыялогаў і спрэчак: «Так не можа быць: каб усіх ды

адразу, цалкам увесь свет і абняць», — гаварыў адзін голас.

— А чаму б і не? Што мы ведаем пра сябе і нра сусвет?... I для чаго? I як? — пярэчыў другі.

Усё зразумела з самім сабою: вельмі нроста тут, адзін на адзін; вельмі складана там, з людзычі — дзе ісціна: тут? Там? Пасярэдзіне, паміж людзьмі і мною? Дзе? — ісцін не можа быць дзве. Мяне зноў уразіла трыадзінства ў пытаннях і ў адказах. Зноў трыадзінства Божае, якім нрасякнута ўсё! Я вырашыў паказаць гэта графічна і сеў за машынку:

Чаму вельмі проста тут адзін на адзін?

I чаму велычі складана там?....

Дзе ж можа быць

I

С

Ц і н ?А?

Ці тут? Ці там?

Ці яна пасярэдзіне?

I тут ісціна. I там яна. I пасярэдзіне.

Паспрабуй падняць — і развяжацца нун. Гэта прыходзіць не часта, можа, раз у трынаццаць, ці ў дзесяць гадоў — хто іх лічыў? Гэта было аіюшні раз, таму што да 2000-га (???) засталося толькі шэсць з налавінаю.................................................................................. А мне трыццаць тры гады — I сёння Дзяды

ПРАВАСЛАЎНЫЯ

Я адчуваю, што на НЕБЕ чакаюць ад мяне нейкага рашэння. Назіраюць за маімі паводзінамі, што недзе там ідзе страшэнная барацьба за маю душу, і кожная думка кладзецца на шалі вечных вагаў: ці за, ці супраць... Ці светлае, ці чорнае. Там НЕБА, там ведаюць УСЁ! Мне некалі накажуць, што адбываецца ў гэты момант на самай справе, калі я адстукваю на машынцы, выліваючы з літараў свайго сэрца форму ПРАВАСЛАЎНАГА КРЫЖА, некалі нотым, калі душа адляціць ад грэшнага цела і буду стаяць я на апошнім, на Страшным Судзе перад ПРАСВЕТЛЫМ л і к а м

я г о

I С Ц I Н Ы:

ХРЫСТОВАЙ АДЗІНАЙ.

ІСЦІНА — ГЭТА МЕЧ ДВУГОСТРЫ. ІСЦІНА, ГЭТА ЗМЯЯ 3 ДВАЙНЫМ ДЖАЛАМ, УХОПІШ ЯЕ ЗА БРЫДОТНЫ ХВОСТ, КАЎЗАНЕЦЦА РУКА, ВЫПРУГНЕЦЦА, ВЫСЛІЗНЕЦЦА ГАДЗЮКА I ПЫРСНЕ АТРУТАЮ ПРОСТАЎВОЧЫ, ДЖГАНЕЎ ТВАР I СМЕРЦЬ! КАЛІ ЎЖО ХАПАЦЬ ГЭТУЮ ГАДАЎКУ, ДЫК ТОЛЬКІ ЗА ГАЛАВУ НІЖЭЙ, ЗА ШЫЮ, КАБ УСЁЙ МОЦАЙ ЗАЦІСНУЦЬ ЯЕ ТРЫКЛЯТУЮ, КАБ АДНО ЗДРЫГАНУЛАСЯ, ЗАБІЛАСЯ Ў СУТАРГАХ I

ВЫСАЛАПІЛА РАССЕЧАНАЕ ДЖАЛА. НЯХАЙ СЦЯКАЕ, КАПАЕ СМЕРТАНОСНЫ ЯД НА ЗЯМЛЮ, — НЯХАЙ УГНОЙВАЕ ГЛЕБУ, ЦЯПЕР ЁН УЖО НЕШКАДЛІВЫ.

^МОЖА, ШТО ВЫРАСЦЕ ДОБРАЕ ПАСЛЯ АД

\ ЯГО СА ЗЛЯКАНАЙ ЧУ-

^Х ЖОЙ ДУШЫ, НТЖЭЙ НОГ—

ГОСПАДА, 3 ЧЭРАПА АДАМА, ЯКІ ЛЯЖЫЦЬ ПАД КРЫЖАМ, УВАСКРЭСНЕМ, КАЛІ HE РАСПНЁМ ЗНОЎ. БОГАВА КРОЎ ЦУРЧЫЦЬ КОЖНЫ ДЗЕНЬ НАНОВА, I МАЦНЕЙШАЯ ЗАЎВЕСЬ ДЭМАНІЧНЫ ЯД ХЛУСЛІВАЙ ПРАЎДЫ ЧАЛАВЕЧАЯ ВЕЧНАЯ ІС-ЦІ-НА ІСЦІНА!

Калі я адстукаў на машынцы знак крыжа, мне зрабілася спакайней, болып упэўнена я адчуў сябе. Я адчуў, што Сіла за мною, хоць не мая Сіла, але яна мяне абароніць. Мусібыць, прыйшла ў маю душу Вера. Вера — аснова. Аснова — доўгія ніткі, што намотваюцца на калаўрот кроснаў. Якой даўжыні аснова — такім будзе і сувой палатна. Вера — гэта аснова жыцця. Яна пранізвае ў чалавеку ўсё ад начатку да канца, ад калыскі да труны. На веру, нібы на аснову, тчэцца жыццёвы сувой нашай долі, толькі дзякуючы веры, аснове, кладуцца на палатно лёсу вясёлкавыя ўзоры і арнаменты. Выцягні з палатна аснову — яно расгіадзецца на шматок каляровых нітак. Знікне суладдзе і гармонія.

Нават немаўлятка робіць першы крок з прычыны веры: ходзіць маці, бацька, людзі, якія навокал, — а яно такое падобнае да іх... Яно верыць у тое, што будзе хадзіць!

Чалавек ніколі не навучыўся б ні чытаць, ні пісаць, ні шмат чаго іншага, калі б не верыў, што гэта магчыма. Вялікая вера — вялікія здзяйсненні! Вера — гэта павадыр, які вядзе сляпога чалавека па дарозе лёсу, гэта аснова, на якой трымаецца палатно долі.

А чалавек менавіта сляпы, і вышуквае, і бачыць тое, што яму не патрэбна. Мой супакой быў кароткім. Я доўга ўглядаўся ў крыжовы меч ісціны і заўважыў, што з нравага боку крыжа тры словы «Ад», на-беларуску: «пекла». Чаму з правага? 3 правага павінен быць нраведнік? Што я наблытаў? Зноў неразбярыха!

I я зноў ухапіўся за дзённік. Так, гэта было восенню 83-га года, таксама ў лістападзе. Сёння 94-ты. А заўтра субота: я таксама навінен ісці ў цырк. Жонка даўно ўжо, яшчэ да сваркі, узяла білеты, так што не адкруцішся — абяцаў! Я лічыў: колькі ж гадоў прайшло? Лічыў і не мог зрабіць нростае арыфметычнае дзеянне: думкі блыталіся, не давалі засяродзіцца. Рукі трэсліся. Спачатку атрымалася 9 гадоў, потым 10 і, нарэшце, інтэрвал наміж гадамі аказаўся 13. Можа, таму я гіамыліўся, што напісаў гады слуіючкам і хутка зусім заблытаўся, які прамежак, паміж якімі гадамі я пралічваю ў даны момант часу. Потым я адначасова пралічваў адрыўкі гадоў восені 82 года і вёснаў 84 і 86, звязаныя з духоўнымі катаклізмамі, вядомымі толькі мне аднаму. Штосьці прыпадала на вясну 96 года і на 99 год. Калі атрымалася «13» — зразумеў: гэта канец!

Я адчуў, яны злавілі мяне. Гоняць на загубу. Як мне вырвацца з гэтага кола? Але ж я магу не пайсці ў цырк? Жонка не зразумее. Усё зноў заблытваецца і ўскладняецца. Калі пайду — усё вырвецца з-пад майго кантролю, так мне ўяўлялася. Назад ходу не будзе, думаў я. Можа... Мне што навучыцца лгаць? Падмануць? А ці змагу?... Заўтра, не, сёння ранкам перад цыркам, трэба прарвацца ў царкву. Гэта важна: на споведзь! Тады я быў без Бога, з Богам усё будзе іначай. Ён не пакіне, уратуе. Божа, не дай аступіцца, завядзі мяне заўтра на споведзь.

Госпадзе, Ісусе Хрысце, Сыне Божы, памілуй мя.

«Барані мяне сваім крыжам насподнім... Насподнім?» — жахнуўся я вымаўленага слова. Дык якому крыжу я малюся, якога Бога прашу?

Я зноў выключыў святло. Але праз хвіліну надхапіўся, нейкая сіла шаптала і падказвала мне: пішы, пішы, пішы... Занатоўвай, a то зноў усё нераблытаеш і забудзеш. Мой розум пралічваў тысячы варыянтаў, шукаючы мне выратавальны шлях: адно, адзінае выйсце! Яно павінна быць!

Усё паўтараецца. Вечны калаўрот, як у таго праклятага Ніцшэ, але я не хачу прымаць яго халодную, ганарлівую «ісціну». Мне добра з Богам.

Я зноў ступаю на свае сляды. Вечнае вяртанне — гэта тупік, лабірынт. Дзе ж ты, нітачка Арыядны, — пуцяводная ніць? Туііік!

Ёсць тупіковыя сітуацыі, але няма безвыходных. Выйсце заўсёды ёсць! Павінна быць! 3 тупіка можна навярнуць назад.

Радуйся, калі ідзеш з тупіка зваротным шляхам, ты ўсё адно рушыш нанерад. Адмоўны вопыт таксама натрэбны. He апякаючыся, не навучышся баяцца агню — і тады згарыш аднойчы.

Па тупіку праходзяць двойчы: першы раз, як заходзяць у яго, ідуць з уііэўненасцю, што гэта пуцявіна вядзе да мэты, і другі раз, калі вяртаюцца назад з веданнем, што гэтая дарога выводзіць з тупіка. Калі ступаеш на сляды свае, выходзячы з тупіка, ты ўсё роўна ідзеш наперад. Да мэты. На сляды свае?.. Я на слядах... Але... Але як вырвацца з круга? 3 вечнага круга вяртання?

Ці ёсць у крузе пачатак? Дзе ў крузе канец?

3 якой кропкі ні пачынай рух, яна праз нейкі час стане канцом. Няма ў крузе пачатку — няма і канца. Круг — гэта сістэма, якая пачынаецца і канчаецца ў кожнай кропцы часу адначасова.

Ці ёсць пачатак майго жыцця? Нараджэнне. А да народзінаў дзе мой пачатак? He было б бацькі — не было б і мяне. Мой выток ад бацькі. Але бацька таксама быў камусьці сынам. Да бацькі мой начатак у дзядоў (а сёння ж яны, Дзяды!)... I так бясконца. Няма ў мяне пачатку. Дзе ж канец? Я намру... Але Хрыстос сцвярджае і пераконвае подзвігам (і я веру Яму), што душа ўваскрэсне і будзе жыць вечна!

Чалавек — гэта сістэма, якая пачынаецца і канчаецца ў кожнай кропцы часу? Чалавек — гэта прамая? Але куды вядзе яго шлях? Чалавек — гэта...

«Дарога — гэта гасцінец, па якім я іду», — сказаў адзін голас. «Не! Дарога — гэта тое, што я праходжу. Гасцінец будзе і без мяне, а без маёй хады шляху не будзе...» — запярэчыў другі.

Чалавек — гэта крыж! Яму трэба верыць, яго несці, ім ратавацца. Трэба ісці!

Начхаць мне на іхнія кругі і петлі, на гэта д’яблава кола, найду нацянькі! Да лямначкі мне, што сатаннё каламуціць ваду, пайду напралом, напрасткі, я засвячу гэта чортава кола і выведу іх на чыстую ваду! Што мне з таго: дзесяць, трынаццаць? Плюнуць! I расцерці!

Памажы мне, Госпадзе! I я зноў засеў на машынку.

вось

МОЙ ЛЁС, ВОСЬ ЁН — вось

КРРРУЦІЦЦАI РРРЫ-ЫПІЦЬ,

ГРУКАЕ, КОЦІЦЦА КОЛА ЗА МНОЙ, КОЛА ДОЛІ МАЁЙ НАСЦІГАЕ: БЛІЖЭЙ I БЛІЖЭЙ. ІЎСЁ ДАЛЕЙІ ДАЛЕЙ АДБЯГАЕ ДЗЁН ЛІХІХ КАЛАЎРОТ, ФАТУМУ КРУГАЗВАРОТ. БО Ў ТАКІ Ж САМЫ ВОСЕНЬСКІЧАС, ЯК I ТРЫНАЦЦАЦЬ ГАДОЎ НАЗАД, HA МНЕ ЯНО ЗНОЎ. ЗНОЎКУ ПАДАЕ

3 ДРЭЎ ШЭРХЛАЕ ЛІСЦЕ... А БЫЦЬ МОЖА, ДЗЕСЯЦЬ ЛЕТАЎI ЗІМ ПРАЙШЛО?

БО НІХТО I НІКОЛІ IX HE ПАДЛІЧВАЎ? HA МНЕ ЯНО ЗНОЎ! ПЛАНІДЫ СВАЁЙ HE ПАЗБЕГ, ЦЯПЕР ГРУВАСЦІЦЦА ЗНОЎ НА ДУХ МОЙ, ДУШУ I НА ЦЕЛА, HE УЦЯЧЭШ АД ЯГО, ЗРАБІЛА ПАЭТАМ      «Я» УСЯРЭДЗІНЕ КОЛА, НІБЫТА ВАВЁРКА ВЁРТКАЯ Я

I ЗНАДВОРКУ, ЗА КОЛАМ «Я», і вооосьДЗІВА: КРУГАМ МЯНЕ СПАРАДЗІЛА, АЛЕ ПРАЛЕЗ ПРАЗ ЯКІЯ ПАКУТЫ, ЯК ГЛІНА — ВЕДАЕ ТОЛЬКІ МАЦІ: «ЯК I ЗАЙЦАМ БЫЎ „Я“, ЯК БЫЎ ПАЯЦАМ, I ДЛЯ ЗДЗЕКУ САБРАЎ НАРОД» — ЧЫТАЎЯ КАЛІСЬЦІ ЎСЫСА,— ЦІКАВА, ЦІ CAM ЁН ПАЗБЕГНУЎ «КРЕСТА КОЛЕСА»? А КОЛЬКІ Ж ГАДОЧКАЎ МНЕ

ПРЫЙШЛОСЯ АЧОМВАЦЦА, КАБ ЗНОЎ ПАЧУЦЬ У САБЕ ЧАЛАВЕКА, ЯК ЗАГРАБАЎ Я ВЯСЛОМ ПАЭЗН НАЗЛОМ (НА ЗЛО ВОРАГАМ ГЛУХІМ), ВЯСНОЙ ПАЭЗНГРОБПАЖЫЦЦЁВАЙ ПЛЫНІ, НІБЫ Ў «ГРОБ» ГРОБ Я, КАБ НАРЭШЦЕ СКАЗАЦЬ САБЕ, ШТО ТАКІЖ, ЯК I ЎСЕ АСТАТНІЯ,

АЛЕ Ж, ЯКІМ БОЛЕМ ДАЛОСЯ МНЕ ГЭТА, I ВАКОЛ ЯКОЙ ТАКОЙ ВОСІ ЦЯПЕРАКА Я КРУЦІЎСЯ

I СКРЫПЕЎ СПЕЎ ПЯРОМ СМЕРЦІ — ВОСЬ I ВЫСЬ ГЭТАЙ ДОЛІIДАЛІ СПЯВАЕ ТОЛІК, I ЗНАЕ

БОГ

I боль мой крыху суцішыўся зноў і адышоў. Я доўга ўглядваўся ў круг сваёй долі — ён атрымаўся нейкі квадратны: «Квадратура круга, — падумаў я, нёвырашальная задача, а квадратура крыжа — непасільная». Колькі ж было гэтых

кругоў у маім жыцці? Адно крыху ўсцешыла і яшчэ раз абнадзеіла: Бог апынуўся за колам. Значыць, гэта мяне д’ябал круціў? He, цяііер ён нікуды не дзенецца: ваяваць дык ваяваць!

«Хто душу сваю пакладзе за другі свая, — мовіў мой Цар Хрыстос, — той у ііашане будзе і займее вянец жыцця вечнага». Як сплаціць мне пазыкі Табе, вечны раб Твой, і вечны прыслужнік у Слова Твайго, дай мне зброю ў рукі, дай мне Духа Святога, барані шчытом веры і шаломам малітвы мяне ахіні, я пайду на вайну, мо з яе не вярнуся ніколі, пракавечны даўжнік — упаду галавою ў траву-налыны, ты мяне не пакінь сярод жарсцяў зямных, добрым словам тады намяні, буду плакаць калі пад лазоравым купалам неба, Ты мяне не шкадуй, бо бядою гартуецца воля, я пайду на вайну, мо назад не вярнуся ніколі, дай мне моцы, Гасподзь, дай мне сілы Свае пад заплаканым небам Айчыны, Ты прымі, атулі, нібы блуднага сына свайго... Я найду на вайну... я пайду... я іду...

Кажуць: праз вызначаныя прамежкі часу вырак снасцігае чалавека. Якая працягласць гэтых прамежкаў — дакладна ведаюць на НЕБЕ. Можа, для кожнага існуе свой інтэрвал паміж ударамі лёсу? Я не ведаю! Адно спазнаў дакладна — гэта тое, што заблытаўся ў сваім жыцці, заблудзіўся сярод віхлястых сцяжынак лёсу, і вочы разбягаюцца, і галава ідзе кругам, заблытаўся ў сабе і ўлюдзях, адно я пэўна ведаю: штосыді падобнае здаралася ўжо аднойчы, ці дзесяць, ці трынаццаць гадоў назад, цяпер я ўжо знаю, як мне выйсці на светлы шлях, я знайшоў сабе павадыра, ён выведзе з лабірынта. Я зрабіў клетку, і хутка заганю туды злодзея, што завязвае людзям вочы, што заблытвае іх жыццёвыя шляхі, там, у КЛЕТЦЫ, ён пакажа свой агідны твар, выявіць сваё наганае аблічча і вышчарыць зубы гнілыя свае. Ён доўга круціў мяне, але Святое Пісанне гаворыць: не капай ямы другому!

Чаго хочуць, што чакаюць ад мяне на гэты раз — я таксама не ведаю! Для нагляднасці нараўнаю ўдары Судзьбіны-долі так: першы раз — нібы ўкус камара, другі — быццам шэршань гваздануў цябе ў лоб; трэці — нібыта абухом на галаве, чацвёрты і — заганяе на вушы ў зямлю... пяты... шосты... сёмы... Колькі іх можа быць?! He знаю! Але прадчуваю, які страшэнна-магутны і жахлівы, Ha­nada, бывае апошні ўдар, пасля смерці, ад якога залежыць усё. Каб назбегнуць яго: рабіце добра справу сваю, рабачаямі будзьце, жывіце па сумленню і добра справу рабіце, таму што справай сваёю мы апраўдаемся перад Госпадам і снравай сваёю ж і асудзімся!

Бог — гэта справа, якую мы робім. I справай мы апраўдаемся перад Усявышнім. 3 правага боку быў укрыжаваны разбойнік, першы з роду людскога, якога Сын ЧАЛАВЕЧЫ ўваскрасіўз памерлых. Як разабрацца, дзе права, дзе лева,

спытаеце вы, — гэта проста зусім і складана. Каб не было памылкі і самападману, зрабіце маленькую справу: уявіце сябе на месцы Хрыстовым, на Крыжы на Гасподнім, сураспніцеся з ім (бо іншага шляху для нас не існуе да ўваскрэсення) — і стане ўсё зразумела вам: глядзіце на свет не ад сябе вы, з крыжа назірайце вачыма, глядзіце на тэкст мой не ад сябе вы, а з тэксту глядзіце вачыма на словы, на свет і на дзеі свае, душою глядзіце і розумам, сэрцам і Духам — і стане ўсё зразумелым: дзе права, дзе лева, і дзеяй і справай якой апраўдацца нам перад Хрыстом, таму што:

* *

* *

* *

БОГ — СПРАВА і...

I вось я, і кола крыжа ў дваццаць тры не заўважыў, і туТ

Сам без Яго падказкі, наўрад ці адчуў бы яГО, хоць цяпеР Узрост мой на радасць не той, бо зараз мне трыццаць трЫ Сёння зноў прагнуў злавіць і звязаць мяне вораг — гэта ёН Бог — гэта справа, Ён з правага боку, а злева заўжды сатанА Ойча дзякуй Табе, бо Я маю цяпер іншую правую сілу і моЦ

Госпада нашага сілу Хрыста абарону — рагаты супраць куЦ Што, хочаце ўведаць яшчэ вы пра інтэрвалы ўдараў крыжа і колА А? Бог наш справа і на крыжы. Прамая дарога ў пекла, болей ніЦ He скажу вам — умейце літары чытаць, ягамосць, і радкі лічыцЬ ...СЛОВА! *

* *

Я адстукаў клетку на машынцы і шмат чаго зразумеў для сябе, многае адкрываю ў тэксце і па сённяшні дзень. Дзесяць радкоў — дзесяць запаведзяў: Ісус Бог, акравершам як бы спускаецца з нябёсаўна зямлю, але для таго, каб Ен стаўнашым Богам, чалавеку трэба падымацца да Яго разумення, калі Бог зрабіў сем крокаў да чалавека, даючы людзям ШАНС, то вымагае чалавека падняцца хаця б на тры крокі ўверх, тады і атрымаецца ІСУС БОГ НАШ. Дзесяць запаветаў і лік трынаццаць, якія графічна выдзяліўлітарамі акраверша (з «левага»-«правага» боку — усё залежыць як чытаць і як разглядаць «клетку»: сураспніцеся!). Але ж якім было маё здзіўленне, калі з «боку «Сатаны-Трынаццаці» я адлічыў трыццаць тры інтэрвалы і трыццаць трэці якраз нрайшоў насярэдзіне Хрыста. Той, каму адкрыта, усё зразумее, хто сляпы і не бачыць, я не магу яго зрабіць відушчым, я грэшны чалавек і не магу ацаліць ад слепаты — можа, схадзіце ў царкву, калі жывяце ў Мінску — на Прытыцкага ёсць Вялікая царква «Усіх тужлівых радасць»,

у маленькай палатцы, на ўзбоччы дарогі, але насярэдзіне Жураўлінага Шляху; можаце наведаць Кафедральны Сабор, ён на ўзгорку стаіць, на Плошчы Волі... Дарэчы, цэркаўку заўсёды на высокім месцы будавалі, наблісквае на сонцы залатымі куііаламі, адсвечвае чырвоным золатам вечнага жыцця, і б’юць званы, звоняць: бом! бом!! бом!!! Склікаюць сляных і невідушчых, каб бачылі.

А каму зусім не адкрыта, і хто зусім сляпы і невідушчы і мае каменнае сэрца, адколатае з помніка якому-небудзь нравадару, хай гюмніць, што Бог навучыць болем. Хай моліць і просіць Бога, каб Ен вывучыў праз боль, пакуль ёсць яшчэ час, пакуль не грымнуў удар у апошні раз. Кінь чытаць маё трызненне і бяжы да царквы, не думай, што будзе час, што яшчэ наснееш, што ў іншы раз...

Іншы раз бывае карысна не толькі чытаць, але і лічыць, не толькі грошы, гады-барышы, але і словы, радкі, нават інтэрвалы, каб разабрацца або яшчэ раз пераканацца ў Хрыстовай ісціне.

Мы нічога не ведаем, мы робім так, як звыклі, мы вечныя рабы звычак, каб вылушчыцца са старой скуры, бывае карысна чытаць і наглядзець на свет новымі вачыма, а затым, выцершы ногі свае аб прывычку, атросшы пыл з вобуя свайго, прачытаць, нанрыклад, зверху ўніз, або знізу ўверх, — тады іншым разам шмат чаго зразумееш і яшчэ раз нераканаешся ў праўдзе Божай і ў праўдзе сэрца свайго.

Тады я кола не заўважыў,

Таму што яно было маленысім,

А я быў велычі маладым,

I мне было проста нясцерпна і цяжка:

Мяне вязалі!

I толькі азірнуўшыся на пражытае,

ІІраз колькі год я зразумеў:

Штосьці было са мною...

Штосьці ад мяне хацелі і чакалі...

Што?!

Я так і не даўмеўся.

Першы раз праехала —

I я стаў паэтам.

Усе знакі гавораць, што яно зноў на мне

I трушчыць костку майго Духу.

Госпадзе, дай сілы супрацьстаяць, дай моцы мне, Блаславі!

8

(Ранійа 5 лістапала 94 гола)

Я зноў выключыўсвятло. Чытаўпра сябе малітвы. Падумалася: калі засну, хоць на пяць хвілін, — гэта стане маім канцом. He! Колькі гадзін? Палова шостай! Рана яшчэ... Але я ўстаў і начаў апранацца. Пакінуў жонцы запіску: «Я ПАЙШОЎУ ЦАРКВУ». Баяўся, каб што-небудзь не нерашкодзіла трапіць туды. Доўга чакаў аўтобуса, падалося: спыніўся час — мне захацелася бегчы напрасткі, а гэта кіламетраў сем: «Толькі б нічога не здарылася і я траніў у царкву», — непакоіўся я. Вам смешна? Што магло здарыцца, пытаеце вы? У вас што, сястра ў войску служыць, ці страха паехала? Пытаюцца яшчэ, іш ты? Нічога не магло б здарыцца? Вы што?! А калі б мяне зарэзалі па дарозе да царквы? Што б тады? Га? А калі б я трапіў пад колы аўтамабіля? Калі б забралі ў міліцыю ці, скажам, абвінавацілі, што я ў той цёткі кашалёк з грашыма ўкраў — і сведкі б маглі знайсціся. А што, сказалі б, стаяў побач, можа і ён? Я ж не на гульбішча еду, а ў царкву, а гэта вам не жартачкі. Гэта па вечнае жыццё. Гэта не ў піўнушку схадзіць. Ведаеце, колькі небяспечнага падсцерагае нас на кожным кроку? Ведаеце? Асабліва калі ідзеш у царкву (легіёны не дрэмлюць, як мая маці казала), сотні дэманаў высільваюцца, каб не пусціць вас, гэта вам не уркаган за вуглом у цёмным завулачку — гэта дэман. Ён падсуне тысячы прычын і думак, і людзей нават надашле, абы вы сказалі: «Потым, будзе яшчэ час!» А часу — раз! — і не застанецца ні кроплі: цюкбразь! — грымнулася цагліна на галаву, і панеслі вас уперад нагамі без споведзі і прычасця, ну і цяперака, дзе ваш час? I святкуе прадонне сваю перамогу. He думайце, я не з пужлівага дзесятка, але... але... але... Але калі думаеш пра вечнае, але калі ідзеш у царкву, калі адчуваеш, што па вечнае жыццё ідзеш, і ведаеш, які цяжар грахоў нясеш за плячыма, — зведайце, як боязна тады і жахліва!

Яшчэ ў аўтобусе я заплакаў. I як толькі выскачыў на прыпынку Пятра Глебкі — ірвануўся да царквы. Людзей было мала. He так даўно пачалі збірацца: у печках «буржуйках», што служаць для абагрэву «палаткі» зімой, разгараліся нядаўна распаленыя дровы.

— Мне патрэбна да Святога Айца! Мне трэба на споведзь!

Людзі спачатку здзіўлена паглядвалі на мяне: «Усім, маўляў, патрэбна на споведзь, усе па гэта прыйшлі», — выразна гаварылі іх маўклівыя твары. Я ведаў, што ён павінен быць за царскімі «варотамі», але ўварвацца ў святая святых мяне штосьці не пусціла.

Мяне супакоілі, сказалі, што бацюшка хутка прыйдзе. Яго, напэўна, нехта паклікаў, таму што сапраўды ён неўзабаве падышоў да мяне.

— Што здарылася?

— Ведаеце, Святы Айцец, мне трэба спавядацца!

— Пачакайце, праз хвілін дваццаць пачнём.

— Мне трэба зараз! Неадкладна, я баюся, штосьці можа здарыцца і я не паспавядаюся, і тады загіну. Гэта сур’ёзна, у мяне было раней так, я адчуваю гэта.

Я нешта гаварыў яшчэ, а бацюшка стаяў і слухаў, і, калі я нарэшце, замаўчаўшы, паглядзеў яму ў вочы, ён сказаў:

— He бойцеся, вы пад абаронай царквы, Гаснодзь вас не накіне, нічога не здарыцца. Супакойцеся. Ніхто вас не дасць у крыўду. Тут вораг не мае ўлады, яго валадарства там, за дзвярыма. Вы прыйшлі да Bora, а ён усясільны, усяміласцівы... Я раней крышку сёння пачну, дзеля вас. Станьце каля іконкі і ціхенечка маліцеся пра сябе, Ён усё чуе і бачыць. Калі начнецца споведзь, гаварыце ўсё, што хацелі сказаць, не саромцеся, усе мы грэшныя, адзін Гасподзь беззаганны, галоўнае — не баяцца выкласці свае грахі перад Богам, шчыра пакаяцца ў іх... — бацюшка гаварыў размерана і спакойна, ціха, але нераканаўча, мне падалося нават, што яму нехта расказаў усё, што адбывалася са мной ноччу, што ён ведае ўсё, што мне натрэбна і як мне данамагчы.

I санраўды праз нейкі час наступіла цішыня, я супакоіўся, унэўніўся, няхай зараз трэсне зямля напалам, ці землятрус які задарыцца — усё адно я паспавядаюся сёння. Адстаяў службу. Вярнуўся дахаты. Жонка сустрэла не так непрыязна, як напярэдадні.

— Ну, дзякаваць Богу, нрыйшоў, — уздыхнула яна, — а сын ускочыў раніцай і адразу ў кабінет: «А дзе nana, папа найшоў, папа найшоў? Папа прыйдзе яшчэ?» — я таксама спалохалася адразу, толькі потым ужо тваю запіску ўбачыла.

Паснедалі разам. Прадстаўленне ў цырку пачыналася акурат пасля абеду. У запасе было яшчэ гадзіны тры. Думкі мае сцішыліся, ураўнаважыліся і больш прыземліліся. He ведаю для чаго, я вырашыў аддрукаваць на машынцы з дзясятак сваіх начных верлібраў, каб была нейкая сувязь і цэльнасць. Я адчуваў патрэбу падзяліцца з кім-небудзь начным кашмарам і адкрыццём. Мне падалося, што нейкая вялікая і дагэтуль наснасціжная ісціна рапатам адкрылася перада мною ва ўсёй велічы.

Падумалася раптам, чаму чалавек так адстойвае сваю праўду, маленькую ісціну, спрачаецца, сустракае ў штыкі аргументы, якія прыводзяцца супраць, раздражняецца нават, калі пярэчаць яму, -— не таму, што ў яго дрэнны характар, не, а ўсё ад таго, што хоча суладдзя. Хочацца чуць адгалосак унутранага чуцця і бачання ісціны ў іншых чалавечых сэрцах. Чым больш у цябе аднадумцаў, тым мацней ты стаіш на зямлі. Я спрачаюся не ад жадання быць вышэйшым за кагось-

ці, разумнейшым, не ад прагі пахвалы людской — начхаць мне, што падумаюць і скажуць людзі, спрэчка ад памкнення яшчэ раз выверыць і пераправерыць знойдзеную ісціну, і калі чуеш станоўчы адгалосак у іншых сэрцах — тады становішся больш угіэўненым у сабе, тады ўжываешся ў рэчаіснасць напоўніцу ўсім розумам і душою без аглядкі. Жаданне быць зразуметым, падзяліцца з кім-небудзь таксама ад гэтага. «Можа ў цырку сустрэну каго знаёмага, — падумаў я — тады верлібры якраз і спатрэбяцца».

«Што там Ніцшэ наплёў?

Есць нейкія пробліскі...

Але мне здаецца, што гэта штосьці гнілое і смярдзючае,

Калі ён Бога адмовіў,

Які выратаваў мяне сёння ў царкве:

Людзі бачылі гэта.

Так, з гною растуць кветы,

Але гэта не гаворыць аб тым,

ІПто глеба, на якой стаім,

Павінна мяшацца з Небам і быць, прабачце, з гэтага саічага...

Каб мы ў ім па калена, па пуп, па глотку...

Хопіць ужо, наглыталіся!

Што, Ніцшэ ўкрыжоўвалі, ці выўсе Юды???????

Ніц жа за ім няма,

ЗаНіцшэ,заім— НІШТО!» — адстукаў я на машынцы, разбіраючы свае каракулі.

Нарэшце я назваў яго імя, дык ён і сам называў сябе Антыхрыстам — гэта яго сапраўднае імя, і яшчэ імя ўсёй падобнай філасофіі і літаратуры.

Верлібры — заблытаная рэч, імі можна круціць, як хочацца, мы, напэўна, не разумеем верлібраў, можа сам Пан Бог ратуе сваіх наэтаў верлібрамі? Я ж так ясна бачыў Нешта ў цемрыве ночы... Што гэта? Як паказаць гэта? Калі гавораць дзве сілы, сутыкаюцца паміж сабою два варагуючыя полюсы — у час такога дыялогу, як паміж супрацьлеглымі зарадамі, ўзнікае іскра. Можа, гэта і ёсць ісціна?

— Што вы ўсё выкручваеце алегорыям рукі, — запісаў я, — туману напусжаеце! Усе вы, так званыя паэты і філосафы, робіце выгляд, быццам сапраўды нешта ведаеце...

— А чаму б і не? Ведаем! Скажы я табе праўду ў лоб — ты ж не паверыш! Гэта ж проста, як Божы дзень: зверху яно ляжыць. Вось і вымушаны я напускаць туману, каб ты праз вобразы дакапаўся да таго, што ляжыць зверху: такясна

ўсё і проста. Але сонца слепіць вочы — можа, ты хоць праз туман убачыш? Той дакапаецца і ўбачыць ісціну, хто думаць навучыўся, хто не ўмее — для таго туман ніколі не рассеецца. Але ў кім яшчэ трымціць жывая душа, таго мы спачатку плакаць навучым (прымусім?)! Душа, што ўмее плакаць, — вучыцца думаць.

Я паставіў кропку, але запісанае не зусім задаволіла мяне: адкуль яно? Чыя размова? Кавалак нечага вялікага. Так можна пісаць кіламетрамі, і ўсё адно знойдзецца чалавек, якому будзе здавацца, што нешта ёсць там... а на самай справе — звычайная гульня словамі і жангліраванне вобразамі. «А пад паэта закасіць лягчэй, чым сена косяць», — пісаў мой цёзка нядаўна.

Трэба нешта простае і зразумелае, накшталт нравілаў альбо афарызмаў.

1. Праз не магу — нельга! — запісаў і задумаўся. Правільна, уся бяда чалавека, што ён хоча і праз «не магу!», думае, можна скочыць вышэй за сябе самога, укусіць свой локаць, прабіць галавою сцяну, што можна не спаць цэлую вечнасць... і г. д.
2. Нельгаўсё адразу: патроху і націху! — нісаўя далей іўсміхнуўся,успомніўшы выпадак з дзяцінства. (Мне тады было гадоў сем, вярталіся з дзедам з сенакосу і пачулі, як у возеры нешта квола боўтала, падышлі: здаравенны шчупак трымаў у пашчы вялізнага карася, ніяк не мог справіцца з ім, выбіўшыся з сіл, ён ляпаў хвастом па вадзе каля берага — дзед з разгону брохнуўся ў ваду і грудзямі наскочыў на рыбін, грабнуў уверх рукамі і выкінуў абедзвюх на бераг. Радасныя, мы неслі дахаты неспадзяваны ўлоў, і, пасміхаючыся ў вус, дзед сказаў тады: «Во, заглынуць хацеў, а цяпер самога з’ядуць, так і з чалавекам, які шмат глынуць хоча»),
3. Чалавек спачатку шукае кнігу па назве, потым па прозвішчы таго ці іншага аўтара, а некалі будзе шукаць адно СЛОВА!
4. Ён гаварыў: напішу, наііішу, напішу... потым, потым, потым... Але так і не напісаў нічога, таму што жыў у абсурдзе, а трэба было нроста схадзіць у царкву.
5. He люблю абсурду — гэта не маё! Але як часта кажу: потым...

б. Баюся, баюся, баюся... Мурашка прапаўзе па стале, а мне страшна: раптам яна не туды ступіць і Сусвет разарвецца на часткі... Як добра, што ёсць Бог у небе для ўсяго і царква на зямлі толькі для чалавека.

7. У царкву не ідуць, а пруцца, душачыся сваімі грахамі, што сплываюць салёнымі слязьмі і прарываюцца скрозь слёзы, уцякаюць ад грахоў, і паганяюцца таксама грахамі — нібы бізуны, сцёбаюць яны па спіне і балюча б’юць па пятках... I нясуць, цягнуць, валакуць за сабою і ў сабе цяжэзныя грахі ў царкву... I не пускаюць у царкву таксама грахі...

(Дзень 5 лістапала 94 гола)

Мне зноў зрабілася страшна, і я кінуў пісаць.

Ехаць у цырк, тым больш пасля ачышчэння, насля царквы не хацелася, можа нават блюзнерствам было б паехаць пасля такога? (3 першымі хрысціянамі рымляне распраўляліся амаль што на цыркавых арэнах сваіх амфітэатраў).

Я спрабаваў заікнуцца жонцы, маўляў, з’ездзілі б самі, а я лепш адпачыў бы дома, але яна і слухаць не хацела.

Неахвотна пачаў збірацца. Каб не «накруціць яе на новы віток» незадаволенасці і не раззлаваць канчаткова, апранаў тое, што яна гаварыла, і не спрачаўся. Што будзе — тое і будзе! Запіхнуў у кішэню верлібры, узяў нататнік з адрасамі і тэлефонамі, на ўсякі выпадак паглядзеў, ці ёсць грошы.

Горад мне здаўся чужым. Я нават не мог арыентавацца: дзе знаходзіцца цырк? Яна ведае — хай вязе. Прыглядаўся да людзей, прыслухваўся да іх гамонкі — ці не зразумелі яны што за гэтую ноч? Усё будзённае: звычайныя размовы, штодзённыя клопаты і праблемы. Ніхто не трывожыцца, ніхто не гаворыць пра душу і не думае пра вечнасць. Яны што, усе спяць? Ходзяць, гавораць, нешта робяць і спяць на хаду? Няўжо яны не адчуваюць набліжэння? Гэта ж можа здарыцца ў любы момант? А яны? — толькі востраць думкі і цюкаюць імі адзін аднаго, для свайго шкадлівага задавальнення, цюкаюць, быццам сапраўды нешта ведаюць лепш за астатніх, быццам у іх наперадзе тысячагоддзі жыцця і ўсё яны япгчэ паспеюць зрабіць.

Каля цырка выйшлі: я здзівіўся яшчэ, што цырк аказаўся ўсяго толькі метраў семсот ад Дома літаратара, хоць заўсёды ведаў гэта, але на момант выскачыла з галавы.

Мяне вабна паклікала воля: прайсці на праспекце Францішка Скарыны, і можна сустрэць Сыса, ці на крайні выпадак — якога-небудзь Пазнякевіча, гэта ж так проста. I дзянёк такі цудоўны, усё адно як бабіна лета: сонца, людзі, глыбокае сіняе Неба. Як я люблю, калі ападае лісце, калі яно шамаціць пад нагамі, калі спяваюць тужлівую песню, адлятаючы ў вырай, жураўлі. Некалі і мы, кожны з нас гіаляціць за нябеснымі птахамі шляхам апошнім... Туга на сэрцы: як крычаць жураўлі! Мо клічуць нас услед за сабою? А лісце падае, кружыцца, шоргаецца пад нагамі. Вунь бы прайсціся ў парк Горкага ўсёй сям’ёй і проста пасядзець на лавачцы. I гэты дзень ніколі больш не паўторыцца, і я запомніў бы яго на ўсё жыццё, успамінаў бы і там, за аблокамі: як весела шчабеча і смяецца сын, падкідаючы апалае лісце ўгару і надстаўляючы светлую галоўку, як заліваецца срэбным званочкам: «Мама, папа, глядзіце, я зрабіў дожджык! Дожджык не „вы-

макае“ мяне. Дожджык з лісцікаў...». А мы сядзелі б з жонкай і ўсміхаліся б, і нам было б добра. I яны заіюмнілі б гэты дзень... Але ёсць нейкія білеты ў цырк... Цесная, душная будыніна, што зрабілі людзі, а тут такі дасканалы свет навокал... Але...

— У колькі пачынаецца?

— У тры гадзіны.

Я зірнуў на гадзіннік: «Сорак хвілін да пачатку!»

— Давай пагуляем?

— Яшчэ чаго не хапала! — незадаволена бзыкнула жонка.

— Ну што я буду сядзець там цэлую гадзіну? Давай білет, ніхто ж не зойме маё месца. Я знайду вас...

Глянуў у квіток, і нешта абарвалася ўсярэдзіне: 13 рад, 31-е месца, — прачытаў я. «Цырк — гэта пастка, мне не трэба туды ісці».

— He хочаш — як хочаш, а я пайду прайдуся, — услых сказаў я.

9

(Лзень і вечар 5 лістапада 1994 гола)

I не хлусіў, я так і думаў: калі не сустрэну нікога — вярнуся назад. Няхай будзе не мая воля: чалавек адчувае, калі надманвае, — схаджу да Дома літаратара, а там — будзе бачна. Мне трэба было надзяліцца з кім-небудзь страшнай TaftHaft, якая апякала мяне, была ўпэўненасць, што я абавязаны сказаць камусьці. «А раптам гэта не набытак бяссоннай ночы, а мой непасрэдны доўг, ускладзены на плечы, і некалі потым мяне спытаюць: што ж гэта — Я прыадкрыў табе таямніцу, каб ты пераканаў іншых, Я выбраў цябе для гэтай ролі, а ты не адчуў волі маёй, збаяўся... Збаяўся быць асмяяным, ці ты не чытаў, як Мяне лічылі за вар’ята?» — думаў я. Ну хоць бы якога паэта сустрэць і сказаць ні то жартам, ні то ўсур’ёз: «Давай уваскрэсім намерлых?!» — не зразумеў бы, можна было б ляпнуць для апраўдання, маўляў, шыза зайшла, сунерідэя: мне стала б лягчэй... Паэт зразумеў бы, магчыма... Аблягчыў бы маю ношу — але ўжо адказнасць была б раздзелена на дваіх.

Як на тое, нікога не сустрэў гіа дарозе. У Доме літаратара таксама — не знайшоў нікога са знаёмых. Я шукаў Сыса. Пазваніў з дзяжурнага тэлефона яго суседцы, што жыла наверхам ніжэй, яшчэ званіў камусьці, але адказам — толькі доўгія гудкі...

Падняўся на другі паверх у кафэ. Снытаўся: ці не бачылі Сыса?

— Ен казаў, каб ты да яго прыехаў!

— Сур’ёзна? — уразіўся я. — Адкуль ён ведаў, што я буду яго шукаць? Дакладна? Ён нікуды не з’ехаў?

— Ну, казаў жа, што будзе дома, калі хто будзе пытацца.

Ах вось яно што? Я выскачыў на вуліцу. He стаў тлуміць галавы, чым лепш даехаць да Чарвякова, а пайшоў пешкі (добра, што прыхапіў нататнік з адрасамі, з маёй дзіравай памяццю не знайшоў бы яго кватэры). Да «Белай вежы», думаў я, а там ужо патраплю. Падумалася: не блага было б узяць бутэльку гарэлкі — і ўсміхнуўся гэтай думцы: «Эх, вы, гіаэты?» Куды я іду? — уваскрашаць чалавецтва! Як жа можна так легкадумна рабіць сур’ёзную снраву на п'яную галаву. Вось наша галоўная немач і памылка: усё добрае замочваем і абмываем і ўсё вялікае пачынаем у час п’янкі або пасля перапою.

Гарэлкі я, праўда, не ўзяў. Сур’ёзныя справы робяцца нацвяроза, нават калі яны ўяўныя і прывідныя.

Сыс сапраўды аказаўся дома.

— Ты?! — здзівіўся ён, адчыняючы дзверы. — Вось ужо каго не чакаў сёння, дык гэта цябе... Усё-такі ты мяне любіш! Праходзь!

— У мяне тут ідэя...

— Што такое?

— Разумееш... Як бы гэта табе сказаць... Ну, словам... Бачыш, ішоў да цябе — усё было ясна, а цяпер баюся, што не зразумееш... Ты толькі не смейся, я можа буду гарадзіць дурноту...

— Ды гавары ты і не стой у парозе. Праходзь. Я зараз чайнік пастаўлю. — Я распрануўся, сабраўся з духам і, калі ён вярнуўся з кухні, выклаў яму: — Давай уваскрэсім чалавецтва! Ты толькі не смейся, гэта гучна сказана, але я сур’ёзна, усё сходзіцца... Я пралічыў, не ведаю праўда, што для гэтага трэба канкрэтна рабіць?.. He, піць не буду! He налівай. Разумееш, трэба дагіамагчы, — я паказаў рукою ўверх, — без нас не атрымаецца ўваскрашэння! Ты не ведаеш, што рабіць? Нешта трэба... Можа спытацца ў каго?... Тут у мяне вершы, паглядзі, ці не праясніцца што...

— Пакладзі іх куды-небудзь, я іютым нагляджу.

— Ну і Бог з імі, — кінуў я вершы на стол, адразу страціўшы цікавасць да іх, — потым. Жонка ў цырк пайшла, а я збег, не мог жа я адразу ў цырк пасля ўсяго... Можа, першы раз у жыцці падмануў, ха-ха-ха! Хаця не... Разумееш, трынаццаць гадоў таму, у такі ж самы час, восенню, я гэтак жа хадзіў у цырк... А сёння не змог, пасля царквы... I добра, што так. У цябе. Разумееш? Скажаш, супадзенне? He, хлоігчык, ці не зашмат? У мяне запісана ўсё... Хоніць! Колькі можна круціцца ў д’яблавым коле? Трэба штосьці рабіць! Во, глядзі, пашпарт, бачыш, трынац-

цаць, трыццаць адзін, зноўтрынаццаць... дваццаць тры... Ты не крыўдуеш за верш той? He... Малайчына, значыць усё разумееш. Дык вось, трынаццаць... Ну, гэта не так важна, хоць і гэта, усё да аднаго. Адкуль мы знаем, што важна, а што не? Бог ведае. У Давыд-Гарадку я жыў у трыццаць першым пакоі, на Ваўпшасава дом быў 31, на Гамарніка пакойчык таксама N 23, а цяпер, успомні, якая мая кватэра?

— Адкуль я ведаю.

— Ты ж дапамагаў пераязджаць? Мэблю насілі. Тройка, адзінка і двойка заўсёды прысутнічаюць. Які нумар, ну?

— Што я кампутар: усё запамінаць? Будзе трэба — знайду. Ну і што, калі ў цябе кватэра пад трынаццатым нумарам, што з таго зменіцца?

— Анічога! У мяне кватэра N 231, але гэта мала што гаворыць, хоць можа і гэта нейкую ролю іграе, разумееш? Мне трыццаць тры гады! Бачыш, бачыш, які ў мяне быў квіток у цырк? — дэманстраваў я білеты, як нейкі неабвяргальны доказ. — 13-ы рад, 31-е месца. Разумееш, гэта ўсё знакі, той чытае, хто бачыць, разумееш? Трэба штосьці рабіць!

— Ты не крыўдуй, — вяла нрагаварыў ён, — але я нічога не разабраў з таго, што ты нагарадзіў...

— Сур’ёзна? — я прыгледзеўся да яго: «Не, здаецца, не надманвае». — Ты што, не верыш у Бога?

Ён маўчаў.

— Я думаў, ты... Гэта нельга сказаць у лоб, навінна заставацца недаказанасць, каб кожны чалавек узрастаў самастойна, даходзячы, высільваўся сваім розумам і душой...

— Давай лепш вып’ем! Прыбег, разбудзіў тут...

— He, не, не!.. Я не буду піць, a то страха наедзе... Разбудзіў? Я вунь трое сутак не сплю, і нармальна...

...I ўсё ж мы вынілі...

— Дык ты што, уцёк ад жонкі? — спытаўся ён як даўмеўшыся.

— Канечне! Надакучыла ўсё. He разумее яна...

— Вы ўсё роўна як дзеці, наробіце дзялоў, а мне за вас аддувайся.

— Яна ў цырк пайшла... He мог жа я пасля споведзі... Ну, дык «гіадымем» памерлых?! Дапаможам? Учора ж былі Дзяды...

-— Сур’ёзна? А я і не ведаў... Дзяды.

■— He даюць Дзяды заснуць! Хочуць Дзяды ўваскрэсення! А колькі можна не спаць, ты ведаеш? Што ж маўчыш?

— Ты што, шызануўся ці нрыкідваешся? — Ен схадзіў на кухню і прынёс чайнік, які даўно ўжо свістаў там. — Ты быў у бальніцы?

— А ты што, хіба не быў? Калі не быў, значыць, вар’ят!

— Бляха! Да мяне адны шызанутыя ліпнуць, як мёдам для вас намазана, — з крыўдай і адчаем прагаварыў ён.

— He хвалюйся, я — нармальны! Што дрэннага ў тым, што я хацеў, каб усім было добра? Аюдзі злыя былі... Ці ты ў Бога не верыш? — тады іншая справа і другія меркі... Проста мяне не зразумелі тады... I ты быў, я ведаю, іначай не прыйшоў бы да цябе. А дурных увогуле няма, Толя! Ёсць шалёныя, «беснаватыя» па-руску. Гэта жахліва! Яны ўсе вар’яты і ненармальныя, гэта ім нічога не трэба, абы жывот набіць! Ці можа ты іхняю меркаю хочаш мераць нас? Вочы разуй, Толя! I кінь піць!

— Сынок, хопіць мяне вучыць! Ты з сабой разбярыся спачатку. Давай лепш вып’ем яшчэ, зараз Галубовіч навінен нрыйсці.

Мы дапілі гарэлку. Курылі і пілі гарбату. Праз паўгадзіны прыйшоў Галубовіч. Дапілі астачу. Гаварылі пра жыццё, паэзію і нра Бога. Анатоль даў мне яшчэ грошай на бутэльку, доўга і нудна тлумачыў, як знайсці гастраном: «Пойдзеш прама, потым направа, сто метраў убок і праз дворык...».

— He тлумі галавы, што я — малы? Спытаюся. Язык да Кіева давядзе, а як вельмі доўгі, то і да Калымы, галоўнае — запісную не забыцца з тваім адрасам.

Я ішоў і радаваўся, які малайчына Сыс, як ён усё талкова разумее, а толькі прыкідваецца недалёкім, і як мне патрэбна зараз, каб не глядзелі на мяне сямікапеечнымі вачыма... Успомнілася, як у час «улазін-наваселля» насля двухдзённага банкетавання скончылася гарэлка, кінулі жэрабя: вынала ісці Сысу. I як усе разгубіліся, кожны шкадаваў, нанэўна, што жэрабя вынала не яму, баяліся за Сыса: тлумачылі, як не заблудзіцца. I пасля таго, як ён выйшаў, жонка мая сказала: «Не трэба з ім насіцца, як дурні з пісанаю торбаю, ён такі ж чалавек, як і мы...» (Усётакі, якая яна ў мяне разумніца!). I як мы радаваліся, калі ён прыйшоў з цыгарэтамі і гарэлкай, жывы і здаровы.

Я таксама не заблудзіўся. Мы вынілі яшчэ і за Дзядоў... У хуткім часе заснуў моцным сном, упершыню за апошнія трое сутак. Прачнуўся, ужо было позна: гарэла святло, за вокнамі стаяла глыбокая ноч — разбудзіў гучны голас Грышановіча. Потым яны павезлі мяне дахаты. I так затлумілі галаву таксісту, што той спыніўся пасярод горада, разгублены, не ведаючы, куды далей ехаць і дзе ён увогуле знаходзіцца. Мне прыйшла думка: «Калі сабраць трынаццаць аднадумцаў, аб’яднаць іх Святой ідэяй — можна перавярнуць свет, калі трынаццаць душ зліваюцца ў адну — прыходзіць тайна. Апосталаў з Хрыстом было менавіта столькі. Нас толькі трое, і то — якімі вачамі глядзіць на нас шафёр, як на нейкі цуд». Мне здалося, што ў яго душы расначалася вялікая работа.

Жонка сустрэла ветліва. Непаразумення і разводаў як і не было. Я пачуваў сябе шчаслівым: іграў на гітары; Грышановіч голасна чытаў свае доўгія вершы; шафёр быў збіты з панталыку незвычайнай кампаніяй; а Сыс, як заўсёды, сядзеў у сваім сховішчы, цікаваў за тым, што адбываецца, і час ад часу кідаў нейкія фразы. Здаецца, яму таксама было добра, ён радаваўся, напэўна, што зрабіў нас шчаслівымі. Праз гадзіну яны наехалі, і мы засталіся з жонкай.

Як добра, што я прымірыўся з Верай. Ціхая, спакойная радасць ахінула мяне сваёй пяшчотай. Лагодна і ўтульна. Я прыгрэўся і нрытуліўся да сваёй жонкі: усім сэрцам верыў — усё будзе добра.

Я быў паміж сном і рэальнасцю ў дрымотным стане. Велічныя і высокія думкі. Упэўненасць у заўтрашнім дні. Супярэчлівы заціснуты вузел паволі пачынаў разблытвацца, так мне падалося. Чаму такі спакой і упэўненасць? Нешта стаіць за мною, моцнае і магутнае, вялікая сіла, што не дасць аступіцца і сарвацца ў прадонне. Як добра, калі не пакутуеш сумленнем, калі прымірыўся з усімі, пакаяўся. Як цудоўна, што ёсць у небе Вялікае і Святое... Дзякую Табе за ўсё: за жонку, за сына, за гэтае жыццё, якім Ты адарыў мяне, за сяброў, што не падвялі ў цяжкую хвіліну, не пасмяяліся і зразумелі: што і як трэба рабіць; за ўсіх людзей, з якімі жыву на гэтай зямлі... Якія ж яны добрыя, людзі!

10

(Ноч з 5 на 6 лістапада 1994 года)

Я не ведаю, спаўя ці мроіў наяве — але мне было добра, супакойна і сціхотна. Я адчуваў, што Нехта думае пра мяне, Нехта клапоціцца і аберагае. Напэўна, людзі завуць Яго Богам. Ён Нябачны, Неспасцігальны і Вечны, Ён Нязменны, Бязмежны, Бясконцы і Усюдыісны; Усёведны, Звышмудры і Усемагутны, Добры, Святы і Праведны, Ён Сапраўдны і Справядлівы, Ён Творца гэтага свету, Ахоўнік яго і Вышэйшая Сіла і Воля, Ён Доўгацярплівы і Літасцівы — усё гэта Бог. Ён ненавідзіць зло і карае няпраўду, але Ён хоча ратунку для ўсіх, таму што Ён ёсць Любоў, і Сына Свайго аддаў на ахвяру за нашы грахі, Ён Святло, — Бессмяротны, Нятленны і Вечны. За ім тайна і неразгаданасць, бясконцасць і ўсёабдымнасць. Куды падзелася мая заўсёдная хваравітая цікаўнасць? Я ведаю цяпер: не ахапіць мне Яго ўсяіснасці. Як з ім добра і ўпэўнена. Жыццё стварае новыя законы. Зямля, зоры, сусвет — усё падуладна і ўпарадкавана Яго гарманічным законам. Маленькая зёлачка — і яна цягнецца да сонца. Сусвет. Вечнасць. Любоў. «Мнр двнжнм любовью». Яна гіранікае ўсюды. Усім кіруе. Нешта і я значу ў гэтым вялізным сусвеце? I я натрэбен. Дзякую Табе за ўсё.

«Жыццё стварае новыя законы», творыць... жыццё стварае... Жыццё куе... Жыццё куе свае законы, жыццё куе свае законы...

Жыццё, жы-ц-цё-ё — цягучае, цякучае і салодкае, нібы мёд. Жыццё куе свае законы! Што за гэтымі рукамі? Тайна... Вечнасць... Быццё... Якія яны далікатныя, плывучыя і цякучыя, як само жыццё. «Жыццё куе свае законы» — гэта яны пішуць. Для мяне? Навошта? Запомніць гэта? Жыццё куе свае законы. Жы-ццё ку-е-е сва-е-е за-ко-о-ны. «Нтак, не заботьтесь о дне завтрашнем, нбо завтрашннй день сам позаботнтся о своем, довольно у каждого дня своей заботы». Жыццё куе свае законы. Што заўтра будзе... «Не рассуждай, не хлопочн». Што заўтра будзе... «Дневные раны сном лечт. Што заўтра будзе — невядома. «А завтра быть чему-то...». Спазнаеш заўтра. Запомніць гэта? «Запомні». Запаведзь? Першая? He. He! Першая: возлюбн Бога... Кожнаму свая? Жыццё куе свае законы. Жыццё... А колькі іх павінна быць, запавядзей? Дзесяць. А дзе ж астатнія? «Усяму свой час». Майсею дзесяць давалі? «Не спяшайся». Жыццё куе свае законы. «Запомні хоць гэтую». Жыццё... «Дай руку, калі хочаш. Лічы. Загінай пальцы». На. «Жыццё куе свае законы» — адзін. «Любі Бога» — два. «Любі бліжняга» — тры. «Не забі» — чатыры. «Не крадзь» — гіяць. «Не чужалож» — шэсць. Сем. «Колькі налічыў?». Сем, але ж павінна быць дзесяць? Я добра помню: десяць, гэта грахоў сем, а запаведзяў дзесяць! «Добра, добра, дзесяць, але ўсгюмні хоць гэтыя сем». Хмг. «Чаму рука сціснутая?». Лічыў. «Што лічыў?». Загіаведзі. «Колькі там?». Сем. «Успомні!». He магу. «Ну, бач ты які? Давай спачатку: жыццё куе свае законы...». Адзін. Але ж першая не гэтая? — любі Бога! «Мне лепш знаць, што для цябе павінна быць першым». Добра, буду, як скажаце. «Для цябе важней зараз гэта — жыццё куе свае законы — жыві кожны дзень па-новаму. Прыслухвайся да жыцця. Яно дасць на ўсё адказ. Прыслухвайся да свайго сэрца — яно не падмане. Бачыў тайну? Круціў? Круціў! Што зразумеў? «Нічога». Што ведаеш? «Нічога». А вось глядзі, ты кажаш — круціў, удумайся ў слова. «Ну, што ёсць у гэтым слове: слова як слова, нічога цікавага». Эх ты! Глядзі, слухай: круціў, круціў, круціў... Чуеш, як варочаюцца жорны вечнасці? Мелюць хлеб: кру-крукру — рыпяць яны, зямныя жорны, трушчаць зерне... «Ага-ага! Чую». А потым: ціў — гэта вось ціўкнула, на якой жорны круцяцца, чуеш, як ціўкнула вось? Круціў, ціў... Зразумеў? Кру-ціў, кру-ціў! Бачыш тайну? «Ага!». Нават тут, у простым слове, а колькі слоў ведаеш? Колькі ўсіх? I ў кожным — тайна. Глядзі, колькі слоў, як пяску марскога, як зорак на небе. Бачыш у кожным тайну? Бачыш рэчышча мовы сваёй? Глыбей, глыбей. Бачыш? Яшчэ глыбей. Вось тры ракі зліваюцца ў адну. Бачыш рэчышча славянскіх моў? Зразумеў? Яшчэ глыбей! Бачыш, усе словы цякуць з аднаго вытоку? Чуеш сэнс? Бачыш, адкуль выплываюць словы?

I куды нлывуць? I дзеля чаго? Чуеш вялікае рэчышча моў? Бачыш яго? Жыччэ. Жыццё. Жнзнь.

Лібэн. Любіць. Кохаць. Кахаць... Мутэр. Мать. Матка. Матуля. Маці. ДнтЯ. Дытына. Дзіця. Дзецко. Отец, Ойцец. Бацька. Ойча. Яхве... Бачыш, у кожным слове тайна. Атабе запаведзі падавай, як напісана. За-па-ве-дзі. Букі, ведзі. Вядзі! Ведаць. ВЕды. ВясцІ Вясці зА... Занаведзі. Дух дыхае, дзе хоча. Літара забівае — Дух жыватворыць. Даю — бяры, і не пытайся. Падай руку: адзін, два, тры, чатыры, пяць... Што ў кулаку? Колькі? «Пяць». Усіюмні — не магу... Хоць адну? Нічога не помню! Зусім тугіы я. «Вось бачыш? Запомні нершую: жыццё куе свае законы». Я іх у кабінеце павешу, як лозунгі, добра? «Як будзе трэба, так і зробіш. Жыццё...». Але, Госпадзе, можа я лепш вершам запомню? «Як хочаш». Я назваў Цябе гэтым іменем? Гэта і ёсць Ты? «Ну давай вершам, як лягчэй».

Жыццё куЕ свае законы — бачыш, як яно куе? Бачыш, якія законы? Якія яны далікатныя? Цякучыя. Як мяняюцца...

На кожны дзень, на кожны дзень — чуеш, як ляскаціць? Нібы ў кузні: на кожны дзень, на кожны дзень — ляскаціць: дзень, дзень, дзень... Як не падобны адзін дзень на другі! Дзінь! Дзень — дзінь, дзень — дзінь — бяжыць час.

Што заўтра будзе, невядома — адчувае тайну заўтра? Ты думаеш, будзе снег, а ідзе дождж, ты збіраешся ісці ў госці, а захварэў і сядзіш дома. Заўтра — гэта маё, я ведаю, ты — не; заўтра ў цябе будзе выпрабаванне, не забудзься ўспомніць Імя маё. Няма іншага Імені пад сонцам, якім чалавек уратуецца... няма імені іншага... няма імені... не забудзься...

Ачас цячэ, а час ідзе — адчуваеш, як цячэ час? Які ён іілынны і цякучы, нібы мёд жыцця. Чуеш, як ён ідзе? Ці-кі-тА, ці-кі-тА, ці-кі-тА! Дзінь! Цікае гадзіннік вечнасці. Ці-кі-так, ці-кі-так! Толькі так. Час ідзЕ, час цячЭ, як жыццЁ. Я — жыццё! Я — законы жыцця. Я — кую законы на кожны дзень. Я — кожны дзень. Я — заўтра. Заўтра, якое не вядома табе. Заўтра не забудзься ўсномніць. Я — час, які цячэ. Я — час, той, што ідзе, набліжаецца... Я вечнасць... Я зА... Я ііА... Я вЕ... ДЗІ      »•

Прачнуўшыся раніцай, я доўга думаў: што было са мною ноччу? Дзівосныя рукі нешта пісалі. Гэта я сніў? Але ж добра помню, як расплюшчваў вочы, помню, мацаў руку сваю — яна была сціснутая: у ёй нешта было... Я снрабаваў успомніць: што там? — і не мог. Нібы я раскручваў сусвет, нібы мне дазволілі зазірнуць у таямніцу. Нехта нісаў для мяне вершы: далікатна, неназойліва. Якія дзівосныя рукі! Як я любіў гэтыя Рукі: неадрыўна глядзеў бы ўсё жыццё, як яны пішуць вершы. Яны тварылі ўсё ад пачатку? Прыйшоў на памяць радок маёй аднакурсніцы: «В руцы Госгюда попросясь...». В руцы Господа...

(6 лістапада 1994 года. Лнём.)

Днём я пайшоў у Кафедральны Сабор. Была нядзеля. Заўсёды раней, калі я заходзіў у царкву, адчуваў сябе няёмка, нібыта голы наказваўся на людзях. Звыклай скаванасці не было, наадварот: я трымаўся проста і свабодна, і ў той жа час узвышаны душэўны стан: велічныя і ўзнёслыя думкі, урачыстасць і святочнасць — гэтыя пачуцці перапаўнялі мяне. Хрыстос за «царскай брамай» настолькі падаўся жывым і цялесным, што я нават прыўзняўся на дыбачкі і зазірнуў праз галовы людзей: «А хто ж там стаіць? Хто гэта такі нрыгожы?»

«Святый Боже, Святый Крепкнй, Святый Безсмертный, помнлуй нас!

Святый Боже, Святый Крепкнй, Святый Безсмертный, помнлуй нас!!

Святый Боже, Святый Крепкнй, Святый Безсмертный, по-мн-луй на-а-ас!!!» — спявала пеўчая.

«Слава Отцу н Сыну н Святому Духу, н ныне н прнсно н во векн веков. Амннь» — падхогілівала людское рознагалоссе.

Гэта быў Хрыстос: аб’ёмнае, фізічнае адчуванне яго выявы бачылася мне ў мроіве ладану. «Жывы Бог!! Ён Жывы!!!» — крычаў я ў сэрцы сваім. Я нават не здзівіўся б, калі б Ён раптам узяў дый выйшаў да людзей, што маліліся перад амбонам. Вунь Ён, за прастолам, у горным месцы, у зялёным плашчы паверх плячэй, з працягнутаю ўперад рукою, увесь у парыве свайго сэрца ідзе да людзей. Я адчуваў Яго прысутнасць і тут, усярэдзіне храма. Паглядзеў па баках: лікі святых, іконы, абразы гэтак жа абнавіліся і былі нібы жывыя. Чаму я раней не бачыў гэтага? У царкве лунаў Дух Святасці. А спевы, спевы! — вось дзе сапраўды анёльскае славаслоўе, нябесная музыка. Уздым. Узнёсласць. Веліч Боскай усёмагутчасці. Усёабдымнасць! Служба скончылася.

Я рушыў дахаты інакшы. Глядзеў на ўсё па-новаму. I раптам да мяне даляцеў плач. Галасіла жанчына каля ўвахода ў метро, што непадалёк царквы.

— Што з вамі? Што здарылася?

— Ключы, ключы... — захліпалася яна, — выцягнулі ў аўтобусе, укралі. Ад складоў, ой-ой! Ключоў, ключоў столькі... гэта ж замкі трэба мяняць, дзе я грошы вазьму, мяне ж з работы выжануць... і ад кватэры... Як я ўлезу... Што мне ра-бііць... — галасіла яна.

Я здзівіўся супадзенню: у нятніцу гэтак жа насеяў недзе ключы. Гэта не проста супадзенне, падумаў я, і ўбачыў прамую сувязь наміж здарэннямі. Жанчына,

магчыма, таксама ішла ў царкву, ды з-за ключоў так і не патрапіла. Гады тры назад, калі я збіраўся на першую сіюведзь, — выпадкова амаль не спаліў накойчык у інтэрнаце: забыўся выключыць кіпяцільнік, ужо пачалі гілавіцца фіранкі — я з жахам падумаў тады: ці да споведзі мне было б, калі б сапраўды загарэлася? «Гэта ўсё д’ябальскія хітрыкі, каб адцягнуць нашу ўвагу ад галоўнага...» — падумаўя.

— Жанчынка, не хвалюйцеся, не плачце... Ключы дробязь, можа знойдуцца яшчэ, прычына не ў ключах, прычына ў вашай душы. Я пазаўчора таксама згубіў ключы, гэта не выпадковасць, гэта нейкі знак... Трэба было так, гэтага ўжо не паправіш. Схадзіце лепш, намаліцеся, гэта д’ябал ловіць вашу душу ключамі, душу вашую ловіць: галоўнае душа, яе трэба ратаваць...

На кароткі час словы, здаецца, пранялі яе, жанчына сцішылася, але потым яшчэ галасней запрычытала:

— Што ж я буду раб-і-іць? Ку-уды-ы-ы ж я пайду! — я адчуваў сваю бездапаможнасць паправіць што-небудзь, данамагчы ў чалавечай бядзе. — Мяне ж з работы выганяць. Столькі замкоў, столькі замкоў... Дзе ж я вазьму гро-ша-ай...

Я памкнуўся дастаць аношнія дзве тысячы, што былі ў мяне, але стрымаўся: якія ж гэта грошы — смех, хіба што дзве шрубкі на іх куніш: давяду яшчэ да большага адчаю.

— He плачце, ну... Чым жа мне вам дапамагчы? Давайце завяду вас дахаты. Дзе вы жывяце? Вы не даедзеце ў такім стане, куды ехаць?

Аказалася, што яна была са сваёй маці (старэнькай бабулькай, апранутай, нібы манашка, ва ўсё чорнае) — яна моўчкі і цярпліва нераносіла даччынае гора: сціснутыя ў гірамую лінію губы, здаецца, гіабялелі ад напругі.

«Ой, колькі ж яшчэ на свеце бяды, — надумаў я, — на кожным кроку нас падсцерагае спакуса і небяспека, колькі гора людскога і слёз чалавечых навокал, рана я начаў радавацца. Колькі яшчэ работы, каб наблізіць царства... Царства нябеснае бярэцца намаганнем, талакою бярэцца царства...».

He спяшаючыся, я пераходзіў ад прынынкуда нрыпынку. Углядаўсяўлюдзей. Нібыта прачнуўся ад жахлівай спячкі: убачыў сябе, ранейшага, збоку. Заўсёды некуды спяшаўся, мітусіўся туды-сюды, як чаўнок у кроснах, нібы аўтамат з зададзенай праграмай. Быццам зомбі: чалавек-робат. He бачыў вакол сябе нікога. Мне здавалася: людзі таксама заўсёды спяшаюцца, блытаюцца над нагамі — а яны ў той час жылі размераным, спакойным жыццём, нрыглядаліся адзін да аднаго, заханляліся прыгажосцю. Чатыры гады я насіўся па гэтых вуліцах, нібы ўчадзеўшы, нікога і нічога не заўважаючы. Угіершыню за апошні час я ішоў з пу-

стымі рукамі: ні дыпламата, які стаў часткай майго цела, ні авоські з прадуктамі, ні сумкі — вольныя рукі! Яшчэ жартаваў, дурнота, хваліўся: «Усё маё са мною!» А ўсе гэтыя гады навокал жылі людзі, якіх я не бачыў: смяяліся, плакалі, глядзелі ўлюбёнымі вачыма адзін на аднаго і, напэўна, здзіўляліся, бачачы мяне, мітуслівага дзівака...

Маленькі хлопчык на прыпынку, растапырыўшы рукі і смешна раскарачыўшы крывенькія ножкі, чыкільдаў за галубамі: падбягаў, калываючыся, да птушак, нахіляўся і ўсё хацеў злавіць рукамі. «Хоп!» — нляскаў ён далонькамі. А яго маці стаяла воддаль і ўсміхалася.

О, як я ганарыўся сваімі заўсёднымі справамі, вечнай заклапочанасцю, як пагарджаў тымі людзьмі, што не ўмеюць выкарыстоўваць свой час, людзьмі павольнымі, што ўсякую справу робяць засяроджана і абдумана. А я? Ускочыў у аўтобус і радаваўся, што паспеў менавіта на гэты, дагнаў яго, сэканоміў пяць хвілін: уткнешся ў часопіс ці кнігу, чытаеш, выскачыш на прыпынку — і бягом, бягом, упохапкі... На работу, у краму, дахаты! I — за працу, хутчэй за працу! Увесь час нешта трэба тэрмінова зрабіць, баішся некуды спазніцца, не паспець. А ці трэба спяшацца? Можа лепш спыніцца, зазірнуць у душу і спытацца: «А што ж я хачу?» О, як ганарыўся я, што ўмею плённа выкарыстоўваць час — ні адной вольнай хвіліны, каб агледзецца, адумацца. А яны ж заўсёды назіралі за мной. Якую ісціну я мог даць ім? Чаму я мог навучыць добраму? Яны ведаюць лепш за мяне, як трэба жыць! Хіба, назіраючы мяне збоку, заўсёды затурканага, заведзенага чалавека-аўтамата, могуць яны паверыць таму, што я пішу? He... Чалавек, што носіць у сабе ісціну, не такі: ён ходзіць павольна і асцярожна, нібы цяжарная жанчына, баючыся, каб не пашкодзіць тое, што выношвае ў сабе, — такому чалавеку няма куды спяшацца, ён ужо знайшоў галоўнае.

Я бачыў аднойчы ў юнацтве двух манахаў, даўно гэта было, але, нібыта ўчора, так і стаяць перад вачыма: два чырванашчокія манахі, у чорным адзенні, нават з невялікімі жывоцікамі, але жываты не выклікалі агіды, а наадварот — пацеху: нібы дзіцячыя... У выразе іх твараў сапраўды свяцілася ісціна! Вось хто нясе праўду Божую. Якія прасветленыя абліччы былі ў манахаў, нібы лікі святых, што сышлі з абразоў, як павольна, паважна і памяркоўна аб нечым яны размаўлялі паміж сабой, якімі вачыма глядзелі на свет і на людзей. Тады, стоячы ў Століне на прыпынку, я падумаў: «Гэтыя людзі штосыді ведаюць. Вось бы і мне даведацца тое ж... А можа падысці і спытацца: што знаеце вы, манахі? Навучыце мяне жыць! Як мне стаць такім жа, як вы?»

(Вечар 6 лістапада 94 года)

Дома жонка сустрэла з радасцю ў вачах, здаецца, і не сварыліся нядаўна. Яна выйшла на вуліцу тэлефанаваць свайму брату, а я застаўся з сынам. Стаяў ля акна і глядзеў на вуліцу. Па радыё гучала песня. Неяк нязвыкла на-новаму гучала песня і вяшчала радыё.

Колькі іх, памерлых, загінуўшых? Нас, жывых, — жменька. I ўсе яны чакаюць, каб мы дапамаглі ім сваёю малітваю. Ім не было калі спавядацца, пакласці на сябе хроснае знаменне, яны загінулі за нас, а мы навінны адмаліцца за іх.

Гучала песня, цудоўная шчымлівая мелодыя на словы Гамзатава пра салдат, якія ляцяць журавамі ў вечнасць.

О, Госпадзе, веру ў тваё ўваскрэсенне! Яны ўстануць аднойчы ўсе да аднаго: святыя і пакутнікі, тысячы простых людзей, загінуўшых за Тваю справу. Устануць аднойчы мае продкі, усе адышоўшыя прыйдуць, уваскрэснуць памерлыя, Госпадзе, і без Твайго імені на вуснах, Госпадзе, даруй ім, я жыву таму, што яны пакутавалі, ім, можа, не было калі памаліцца, але яны сумленна пражылі жыццё, Госпадзе, не пакінь іх!

Веру ў Тваё ўваскрашэнне, верую ў Цябе, Ісусе Хрысце, бачыў сёння ў царкве: ТЫ ЖЫВЫ I ВЕЧНЫ!

Няўжо і ад мяне залежыць, каб яны ўваскрэслі? Няўжо і я магу наблізіць царства нябеснае? Вечнае царства...

Прыйшла жонка. «Можа па сто грамаў на вячэру?» — спыталася яна. Як мне не хацелася разбаўляць настрой гарэлкай, але, баючыся, што яна зноў пакрыўдзіцца, я пагадзіўся.

Мы селі за стол. Яна парэзала дробнымі скрылікамі сухую каўбасу, дастала з лядоўні салат і зняла з пліты гарачую бульбу, ад якой падымалася пахкая пара, а я наліў у шклянкі гарэлкі.

— Давай, за нашу сям’ю, за нас і за сына! — дзынкнула шкло.

Вынілі. Я расказаў жонцы, што бачыў у царкве. Ужо каторы раз за гэтыя суткі глядзеў на яе і не пазнаваў. Мне было дзіўна: чаму раней мы не разумелі адно аднаго? Нібыта гаварылі на розных мовах. Увогуле, чаму людзі не могуць паразумецца? He таму, што ў іх няма жадання (пры адсутнасці жадання не ідуць на кантакт), а таму, што жывуць на розных паверхах быцця і спрабуюць зносіцца паміж сабой: чуюць урыўкі слоў і сказаў, але не знаходзяць сувязі, не бачаць твару таго, хто гаворыць, не ўлоўліваюць адценняў інтанацыі... Гэта тое ж самае, што чытаць тэкст з аднымі галоснымі або зычнымі. Вельмі цяжка зразумець

адно аднаго, калі там, дзе ў першага над галавою столь, у другога тое ж месца ўжо пад нагамі. Немагчыма, жывучы на розных паверхах быцця, аднолькава бачыць ісціну: з вышыні Эйфелевай вежы чалавеку адкрываецца ўся панарама Парыжа; са скляпення ён бачыць смецце перад акном ды мураша, які ўзбіраецца па травінцы.

Людзі, што жывуць на розных паверхах быцця, ніколі не зразумеюць адно аднаго: паразуменне бывае толькі на лесвіцы, калі адзін агіусціцца, а другі падымецца — так адбылося і ў нас, праўда, я не ведаю: хто зрабіў ласку і хто першы падняўся ці апусціўся да другога? Аказалася, што мы ўдваіх хочам аднаго і таго ж. Яна гаварыла маімі словамі, гаварыла тое, чаго я намагаўся ад яе чатыры доўгія гады.

— He трэба нічога ўскладняць, — гаварыла жонка. — Калі гэта бутэлька, як яе ні круці, усё роўна яна і застанецца бутэлькай, але лепш, каб яна стаяла на донцы. Можна, канечне, паспрабаваць паставіць і на рыльца, але рана ці позна яна ўпадзе, а калі і пастаіць крыху — дык будзе стаяць дагары. Навошта яе ставіць дагары? Мне трэба зусім нямнога: лагоды і крышачку цеплыні, як і ўсякай жанчыне, каліва ўвагі. Усё астатняе прыйдзе само. У нас сын, за якога мы адказваем перад Богам, якога павінны выгадаваць і выхаваць, каб ён стаў нармальным чалавекам. Хочаш працаваць, калі ласка, я табе ўсе ўмовы ствару для працы, але каб работа не засланяла асноўнага: сям’і! Каб ты хоць час ад часу заўважаў, што побач з табой жывыя людзі. Уся твая творчасць — гэта смецце, выкідыш, аборт сапраўднага жыцця.

Яна гаварыла праўду, і я пагаджаўся. Я ўтіершыню ўбачыў наша адзінства, зразумеў: мы адно. Убачыў сямейную еднасць, як трыадзінства Божае: я — айцец, вось сын мой, якому пайшоў чацвёрты год, але які ўжо ўсё разумее і адчувае імгненныя рухі душы; вось жонка мая — усюдыісны дух, які адухаўляе і дыхае, дзе хоча. Бог на зямлі, сярод людзей — гэта наша сям’я. Недарэмна, думаў я, адно з царкоўных таінстваў — вянчанне, ды і сама царква часта параўноўваецца з жаною, а Хрыстос — муж яе. Мне здалося нават, што жонка чытае мае думкі: не паспею засумнявацца ў чым, як яна тут жа: «Ну што ты зноў, не думай пра гэта!» — абрывае мяне. Сапраўды, можа, мы багі, якія спусціліся на зямлю, каб паглядзець, што змянілася сярод людзей за апошнія дзве тысячы гадоў? — падумалася мне. Што мы павінны рабіць? 3 якой мэтай прыйшлі да людзей? Якая яна ў мяне прыгожая, мая багіня! А хто ж у нас галоўны? Ну, калі бацька я, дык пэўна, што я! Але ж мы АДНО ў трох асобах, мы тры часткі аднаго цэлага, якое называецца сям’я!

(Ноч з 6 на 7 лістапада 94 года)

Пасля вячэры селі перад тэлевізарам. Ішла кінакамедыя, знятая яшчэ да вайны: рэвалюцыйны час, энтузіязм нрацоўных, нераацэнка ўсіх каштоўнасцяў — але звярнуў увагу я, што ні мне, ні жонцы не смешна: твары сур’ёзныя і застылыя, нібы высечаныя з каменю. «Хто ж так глядзіць камедыю?» — падумалася мне, нейкія ненармальныя мы, гатовыя ледзь не заплакаць.

— Пераключы на другую нраграму, — ііапрасіла жонка, пэўна, адчуўшы маю заклапочанасць.

— Таму так успрымаецца, — паспрабаваў растлумачыць я, — што фільм антырэлігійны, тады з гэтага смяяліся, а зараз трэба нлакаць і жахацца свайго вар’яцтва.

Па другой праграме паказвалі канцэрт. Маладая спявачка выводзіла сакавітым голасам лірычна-тужлівую песню. Я патануў у мяккім крэсле. Сын валтузіўся каля маіх ног з цацкамі, побач сядзела жонка — і ў той момант, калі я прыўзняў рукі, каб сашчапіць іх за галавою, — убачыў: тое ж самае адначасова са мною робіць на экране спявачка! Гэты жэст мы рабілі адначасова. «Як Крышна», — падумалася мне міжволі. Гэткая ж іюза была ў Крышны, калі ён ствараў сусветы — я бачыў гэта калісьці на малюнку «Бхагавадгіты» ў той час, як чытаў яе. Мой сын неўзабаве гіачаў няшчотна туліцца да мяне, быццам баючыся, што я хутка знікну. I тут я адчуў у сабе нейкую чужасную прысутнасць. Пазней, успамінаючы гэты момант, мне часта нрыходзіла ў галаву фраза «н бес вошел в него» — здаецца, яна з Бібліі, па-іншаму я не магу ахарактарызаваць гэты момант. «Што ж будзе далей?» — цікавасць засмактала мяне ў небяспечнае і невядомае. Я бязвольна паднаў пад валадарства нейкай варагавітай сілы, расслабіўся і, вывучаючы яе, праводзіў эксперымент на сабе: нільна прыслухоўваўся, што ж адбываецца са мною? Сын валтузіўся і поўзаў па мне — і нраз яго мне бачылася ўсё, дакладней, нейкая іншая сіла паказвала мне праз яго. Я бачыў, як зарадзілася жыццё, як выходзілі з вады жывыя істоты, як па часе яны самаўдасканальваліся і дарасталі да чалавека. Вось сын бегае гіерада мною, як малпачка, вось узяў палку і збівае арэхі... А вось проста і гаворыць: «Я абіз’янка, бачыш?» (Але ж гэта тэорыя эвалюцыі па Дарвіну, якую я адхіліў у свой час?!). Што гэта, зноў пастка, што ўмела расставілі для мяне? — я не знайшоў адказу. Але што ж будзе далей? Мне здаецца, я бачыў бездапаможнага і кволага чалавека, што спрабуе вырвацца ў космас. Жонка таксама адчула: са мною адбываецца нешта нядобрае. «Антон, што з табою?» — устрывожылася яна, тузала за рукаў, але я маўчаў. Ляжаў

на падлозе пад валадарствам невядомага і прыслухоўваўся да сябе. Сын поўзаў па мне і гэтым, як мне падавалася, наказваўузаемаадносіны паміж людзьмі: вось ён сеў на галаву, і я пачаў задыхацца, ён стаў на мяне нагамі — і я зрабіў выснову: калі сын падрасце і стане на ногі, мне будзе цяжка дыхаць — вечная праблема бацькоў і дзяцей.

-— Антон, што з табою!

Я заплюшчыў вочы і ўбачыў святло: «Н увндел свет велнкнй, н восснял свет», — міжволі наплылі словы Дабравесця.

— Антон, што з табой?!! — крычала яна, схіліўшыся нада мной. — Кінь гэта!!! Зараз жа выкінь!!! (Пазней, успамінаючы гэты момант, яна гаварыла, што ёй здалося, быццам у мяне гараць мазгі, галава ахопленая жарам і палае). А я адчуваў бессэнсоўнасць існавання ўсяго жывога, спустошанасць і выхаладжанасць усякага сэнсу і мэты — тугу і самоту сусветна-планетарных абдымкаў, нечалавечую журботу, якую нельга ўявіць у звычайным стане.

Я лёг на спіну, раскінуўшы рукі. Часта такія малюнкі ёсць на вокладках папулярных часопісаў: зямны шар або космас з арбітамі спадарожнікаў і сузор’яў, на фоне якога чалавек з раскінутымі рукамі і шырока разведзенымі нагамі. Я нічога не рабіў, але раптам сама сабою паднялася рука, і гэтак жа бязвольна ўпала (я не варушыў ніводным мускулам!), тое ж здарылася з нагою. Мне стала вусцішна, было прадчуванне, што зараз мяне могуць забраць кудысьці навекі, проста ў целе.

— Антон! Антон!! Ты чуеш мяне?!! — крычала зверху жонка.

Я ўстаў — і тут быццам з мяне дасталі душу. Я прыставіў палец да сваіх ByeHa^ ведаў, што калі паспрабую нешта сказаць, усё парушыцца, ды і што я мог сказаць, калі сам яшчэ не разабраўся: што гэта? Яна абханіла мяне ззаду рукамі, потым забегла наперад, пачала трэсці. Самі сабою зрабіліся некалькі фрыкцыйных рухаў: «Што гэта значыць? Мне паказалі, з кім я павінен жыць па закону?» Раптам падкасіліся ногі, і я асеў на падлогу. Трэба шукаць ратунку! Мне зрабілася невыносна, я кідаўся туды-сюды па кватэры і помню, калі зірнуў у люстра — адбіўся ад яго, як сонечны прамень. Напэўна, тое, Нешта, што апанавала мяне, не хацела бачыць сябе ў люстэрку ці баялася, каб я не ўбачыў яго. У такім стане чалавек не можа доўга быць, мне стала зразумела, чаму людзі іншы раз кідаюцца ў акно: калі не знаходзіш выйсця — выхад можа заставацца адзін... Я кідаўся з пакоя ў пакой, не ведаючы, што рабіць. 3 жахам заўважыў, што маёй уласнай волі з кожным імгненнем застаецца ўсё менш і менш: калі спачатку я сам не хацеў гаварыць, каб не спалохаць Нешта, то цяпер адчуў — япічэ трохі і не змагу вымавіць слова ніколі. Застануся навечна ў турме. Ніколі не растлумачу, што

было са мною, ніхто не зразумее: я страчу сувязь з гэтым светам назаўсёды, буду толькі іірысутнічаць целам, як звар'яцелы. Як жонцы даць знак, каб яна дапамагла мне?

Ухапіў чысты аркуш ііаперы і пачаў маляваць алоўкам праваслаўны крыжык («Так становяцца мастакамі!» — міжволі надумалася мне), — гэта было выйсце: нешта адступілася ад мяне на імгненне, хто ведае, можа адзінае, таму што душа пачала як бы вяртацца: я адчуў у час малявання крыжа — у грудзях цяплее. Жонка стаяла за сгііною, потым схілілася і заглянула мне ў вочы, потым на крыж. Папера парвалася. Паміж маляваным крыжам і маёй душой была жывая сувязь. «А як жа кронка?» — нібы «кодам» надумаў я, спрабуючы разабрацца з медытацыямі і выхадамі ў астрал. Пачаў ставіць кропку ў крыж, нратыкаў алоўкам, нібы дзідай, і адчуў, што, калі я праколваю крыж, адначасова адчуваю боль над рэбрамі, быццам хтосьці коле туды. Я ўстаў Погляд каўзануўся на сценах.

— Што з табою? — яшчэ раз спыталася жонка.

Я хацеў нешта паказаць на мігі. Але пачала пабольваць галава, зразумеў: мне нагадалі, пагразілі, што ёсць яшчэ і фізічны боль.

I тут міжволі прагаварылася: «КРЫ!!!...» — я сналохаўся і задушыў апошні склад намаганкем волі, якая яшчэ засталася, упэўнены, што ён быў бы: «ШНА», а потым з мяне наліліся б словы, я стаў бы чаёйсьці магутнай зброяй, аракулам цёмных сіл. He ведаю, што было б на самай справе, але знаю, што гэта была мяжа, да якой мяне падніхнулі, данамогшы зрабіць нершы крок, нотым быў бы другі, трэці, сёмы...— мяжа, за якой я страціў бы сваю душу навечна.

У пошуках падмогі я зноў мітусліва пачаў глядзець па баках, і вочы спыніліся на выяве Спаса Нерукатворнага, які ў свой час быў на праваслаўным календары і, калі год скончыўся, я акуратна абрэзаў лічбы і прыклеіў вобраз на шпалеры. Я глядзеў на Спаса — такі ж самы, толькі аздоблены па краёх перлінамі, вісеў на выхадзе царквы «Усіх тужлівых радасць». Упіваўся вачыма ў ікону. Сілы і воля началі аднаўляцца. Душа адтайвала, у грудзях цяплела.

— Маліся!!! — нарэшце змог выкрыкнуць я.

I з усёй моцы бразнуўся лбом перад іконаю — яшчэ раз!!! Яшчэ!!!

Спешна маліўся і хрысціўся. Жонка забылася нават, як кладзецца каталіцкі крыж, і, разгубленая, стаяла пасярод пакоя, не ведаючы, што рабіць... Душа паступова вярталася... Увесь гэты час сын глядзеў на мяне спалоханымі, шырока адкрытымі вачыма і маўчаў. (Потым, нраз колькі дзён, ён часта падыходзіў да іконы, гразліва патрасаў пальчыкам і гаварыў: «Божанька сварыцца...», а ў вачах была такая глыбіня і не дзіцячая дасведчанасць, што халадок закрадаўся ў маю душу).

— Ой, я нічога не зразумела, — снахапілася жонка, — што гэта было?

— Ух, гэта жах! — ускочыў я з каленяў, спрабуючы растлумачыць, — я быў на самым дне пекла, гэта не перадаць, я бачыў яго, гэта сатана, мы паказалі яму дулю — вось яму, хай выкусіць! Маліся, чаго ты стаіш, маліся!..

I мы ўпалі на калені нерад Спасам Нерукатворным.

...Цяжка выказаць, што было са мною. Думкі і пачуцці вярталіся, і, нібыта нядаўна народжаны, я вучыўся думаць і адчуваць. Як толькі расшалонаў, якой небяспецы гіадвяргаўся, як толькі спасцігнуў, Хто выцягнуў мяне з гэтага пекла і ўратаваў, — я адразу глянуў на свой пісьмовы стол і даў клятву... Да канца дзён маіх...

Прачытаў малітвы і заснуў.

Раніцай балела шыя, так моцна гваздануўся галавою аб падлогу. Яшчэ не пакінула прадчуванне, што мае думкі ведаюць недзе наверсе, чытаюць іх, адсочваюць і чакаюць ад мяне нечага. Што я навінен рабіць? Калі мяне выбралі для той місіі, пра якую нават страшна падумаць, няхай запаляцца вунь тыя тры акны. Няхай нададуць знак. Я чакаў цэлых нятнаццаць хвілін, паглядаючы на гадзіннік, — запалілася толькі адно...

Я стаяў ля акна і глядзеў на нрыцішаны Божы свет. Вымытае, як крышталь, неба. Горад толькі пачынаў прачынацца: запальваліся вокны ў суседнім доме, сёй-той ужо сгіяшаўся на працу. Расчынаўся новы дзень. Як доўга не вяртаўся я да людзей. Як моцна спаў, нібы ў летаргічным сне.

Я зразумеў, што такое творчасць. Узяў гітару і заспяваў сваю любімую песню: пра восень і пра сына... Пра свой лёс.

Спраўляла восень атрасіны, імжэла восень, Аты не бойся, любы сыне, зімы не бойся. Стаяць дрыготкія асіны, трапечуць лісцем, Спраўляе восень атрасіны, і вецер свішча.

Я зноў плакаў, як некалі тады, два гады назад, калі нісалася песня, але слёзы ўжо былі інакшымі: чыстымі, радаснымі і, нанэўна, салодкімі, як шчасце.

Папросіць восень у нябёсаў сабе спагады.

Лісток абросены з бярозы дадолу падаў.

I клін журлівы, жураўліны ляцеў у вырай...

Аты не бойся, любы сыне, любові шчырай...

Я зразумеў, што такое творчасць. Мяне ратавалі і рыхтавалі да гэтай восені яшчэ два гады таму назад, я нлакаў за два гады да гэтага дня аб сённяшніх сваіх пакутах. Мне далі песню, каб я ўратаваўся ёю.

Я ўзяў чысцюткі, белы-белы аркуш паперы і заііісаў чатырохрадкоўе:

Я ратаваўся сам, турбуючыся сынам — Таму, напэўна, людзі любяць «Атрасіны»? Ці трэба песні жыццём і ветрам наспяваныя з ліста? — Пад небам вечным нам трэба верыць і любіць Хрыста.

I быў ранак, і мне было добра: я зразумеў, што такое творчасць. I яшчэ я зразумеў, што ў нас страляюць на ўзлёце, калі мы чыстыя і прасветленыя рвёмся ў нябёсы. Брудныя мы нікому не патрэбны, нават тым, што палююць за душамі: брудныя мы і так іхнія.

I быў ранак...

А днём на працу пазваніў айцец Уладзімір. Аказалася, што я няправільна назваў на споведзі свой хатні адрас, калі дамаўляўся з ім. Вечарам ён прыехаў і асвяціў кватэру. Мы пілі віно «Монастырская нзба» і доўга гаварылі. Зайшоўшы ў мой кабінет і глянуўшы на пярэстыя паліцы з кнігамі, айцец Уладзімір спачувальна пахітаў галавою і мякка прамовіў: «Ой-ёй! Што тут у вас робіцца... У агонь іх, у агонь». Позна вечарам я праводзіў яго да аўтобуснага прыпынку. I ўжо, калі ён быў у аўтобусе, заўважыў, як бацюшка праз шкло перахрысціў мяне на дарогу.

I было жыццё... I праз колькі дзён раніцай я доўга перабіраў у кабінеце свае кніжкі, іх назбіралася добрага паўмеха. «А можа... — падумалася мне, — у нас жа нават на хлеб не засталося?..». He, як жа гэта я буду смяротнай атрутай гандляваць... Яны ж амаль не загубілі мяне. Толькі туды! Я ўзваліў мех на плечы, а потым нёс цяжкую ношу далёка ад людскіх вачэй, ад жылых пабудоваў... I доўга гарэў ачышчальны агонь...« Дрэва, што не дае плода добрага, сякуць і ў агонь кідаюць», — успомніліся мне словы Дабравесця. «Праўду, праўду кажу вам, яны ўжо panep атрымліваюць тое, што заслужылі, — гаварыў некалі Хрыстос,— па пладах і ўведаеце іх». Доўга гарэла цалючае полымя... «Вось вам, «нсчадне ада», вот вам, — прыгаворваў я, — гарыце! Вы хацелі загубіць маю душу? Вось мая плата!» — падграбаў я палкаю кнігі ў вогнішча, — вось вам, Іса, Муса, Сын Майрам, як жа ты добра гарыш, Каран, — гэта вам за тое, што пісалі, быццам нам прымроілася, што ўваскрос Хрыстос, што ўкралі Яго, што Ён быў усяго толькі прарокам...» А вось і табе: «Бхагавадгіта», «Жамчужына ўпанішад», «Навука пра самасвядомасць» — харэ-харэ! Гары гарам! Вось вам — «Агні-Ёга», вось твой агонь, «Правазвесніца агню» і «Абшчына»... А гэта ты, вялікі тэасоф, Штэйнэр? Давай-давай, прагарай! Я рваў гараскопы Вронскага, адрываў тоўстыя вокладкі тамоў Ніцшэ і Блавацкай ды іншых аўтараў, якія пасягалі на Святыню, якія пасеялі ў маёй душы злое і ганарлівае насенне, сумненне ў той Праўдзе, якую я чуў сэрцам з маленства. Скручваліся старонкі, гарэлі словы, некалі падкрэсленыя мною, усыпаныя маімі знакамі зачаравання і пакланення, чытаныя і перачытаныя ў часы

бяссонных начэй. Вы зрабілі сваю справу, данамаглі разабрацца, што ўся ваша пісаніна — трызненне і хлусня, вы скіравалі да сапраўднай Ісціны — болей вы не патрэбныя, цяпер вы — вяроўка, якая аблытвае ногі. Доўта гарэў агонь... «Праўду кажу вам, яны ўжо атрымліваюць сваё» — няхай спраўдзіцца яшчэ раз Тваё Слова, Госпадзе Ісусе Хрысце, прымі маю пасільную ахвяру на алтар славы Тваёй. О, як яны гараць, як кідаюцца попелам у вочы! He падабаецца, ага? Ідзіце туды, адкуль прыйшлі! У агонь вечны! Там ваша бібліятэка. Гары агонь у славу Тваю, Госпадзе!

Старонкі скручваліся сначатку ў трубачкі, дымелі, насля нахопліваліся вясёлым агеньчыкам, і полымя з’ядала літары, малюнкі, розныя дэманічныя знакі і сімвалы. Праз палову гадзіны засталася гурбачка шэрага попелу. Наляцеў вецер, расшкамутаў шматкі згарэлай паперы. Я данамог яму: разгроб попел палкаю, праверыў, каб не засталося ніводнай літары, насычанай атрутай пагібелі. «Якім судом судзіце, такім і вас будуць судзіць!» — няхай паляць мае кніжкі, усе да адной, калі яны зробяць камусьці дрэннае! Кніга — пацяруха, парахня, попел... «Таму што полымем выпрабоўваюцца благія і добрыя справы». Тое слова не згарыць, якое засталося ў сэрцы, тое СЛОВА ад Бога, што не баіцца агню.

Так, я дзікун! Затое я, магчыма, уратую сваю душу, я зрабіў для гэтага першы крок, я ўжо ХАЧУ ўратаваць — а гэта не мала. А вы, культурныя, чытайце, чытайце... Дачытаецеся! Займайцеся медытацыямі і выхадамі ў астрал — бокам усё гэта выйдзе вам, практыкуйцеся, вы яшчэ не ведаеце, што гэта! Да каго шчэміцеся? Спахопіцеся, ды гюзна будзе! «Се грядуЬ Я дзікун, а вы, цывілізаваныя, прылеіілівайце вочы свае да блакітнага д’ябла: «галава ў хаце, хвост на страсе»... Раскашуйце — не за гарамі, хутка, хутка ўжо іірыйдзе!

...He, усё ж я спалю свае дзённікі і кіну курыць цыгарэтны фіміям д’яблу, яны пакуль яшчэ трымаюць мяне гэтым — хай нацешацца, але велычі хутка і гэтая ўлада нада мной скончыцца.

Холадна, холадна! Які пранізлівы вецер на гэтай зямлі. Холадна на зямлі, не сагрэцца... Але — якое сіняе неба!

Я ішоў назад лёгкі, светлы і чысты, як у дзяцінстве, калі мама сілай вымывала мне твар з мылам. Свяціла халоднае сонца, але было сіняе-сіняе неба над галавою. Я ішоў і чытаў пра сябе немаведама адкуль нахлынуўшыя словы:

Жыццё куе свае законы:

На кожны дзень, на кожны дзень!

ПІто заўтра будзе — невядома, А час цячэ, а час ідзе...

Стварае новыя законы

Ha кожны дзень жыццё!

Пражыць павінен ты сягоння — Спазнаеш заўтра адкрыццё.

I свяціла сонца... I было жыццё.........................................................

Пастскрыптум

Вось мой адказ таму чалавеку, які сказаў; не пішы, можа, гэта цябе д’ябал снакушае? Вось не мой адказ — за мяне сказалі Апосталы: «Служыце адзін аднаму кожны тым дарам, які атрымаў», — нрачытаў я ў Першьім насланні Пятра, вось мой адказ служыцелю Гасгюдняму. «Умілаваныя! He цурайцеся вогненнай сііакусы, дзеля выпрабавання вам пасыланае, хоць бы дзіўнае здарылася вам», — нрачытаў я ў тым жа Пасланні. Дзякую Вам, айцец Уладзімір, гэта Ваш цёзка тысячу гадоў назад ахрысціў паганскуіо Русь, але ж можаце нрачытаць і гэтае ў Пасланні Паўла да Рымлянаў: «Калі ж на дадзенай нам ласцы маем розныя здольнасці, дык калі гірароцтва, прароч па меры веры; калі служэнне, служы; калі навучаеш, вучы...».

Але ніхто не мае права сказаць паэту: не пішы! Гэта тое ж, што сказаць чалавеку: не дыхай! Паэт не можа не пісаць! Калі Бог забярэ дар — ён і без вашай падказкі перастане і ніколі, паверце, не вымавіць ні слова — не ад сябе ён піша. Калі піша — значыць, Бог дае і патрабуе ад яго.

Чым паэт розніцца ад звычайнага чалавека? — ды нічым! н такі ж, як і ўсе астатнія, толькі Бог азначыў яго, і даў яму цяжар крыжа, і падараваў талент і сказаў: «Не законвай яго ў зямлю!» — а толькі тым адметны, што двойчы перажывае сваю радасць, і гэтым шчаслівы; тым ён інакшы ад іншых, што яму трэба адважыцца і другі, і трэці раз ступіць на крывавыя сляды свае, але ступае ён, як і ў першы раз: зноў можа праваліцца ў прадонне і не ведае, ці вернецца назад жывы і здаровы!

Хто даў мне права ўслаўляць Імя Госпада? А Той даў права, Хто даў і жыццё. I за гэта з мяне спытаецца, а не з вас. А хто вам даў права гаварыць, калі не вы давалі мне?.. Я ўсіюмніў, усномніў, што падумаў у першае імгненне, калі мяне ўратаваў «Спас Нерукатворны», усіюмніў, якую клятву даў тады, зірнуўшы на нісычовы стол, — і цяпер не забуду ніколі.

Ладуючы рукапіс для часопіса, я зноў пусціўся ў невядомае і неспазнанае.

Быў такі момант, калі хацелася скончыць так:

Я распнуў сваю ісціну на крыжы,

Загнаў Сатану ў клетку і замкнуў яго там,

А потым вярнуўся і доўга ганяўся за д’яблам па чортавым коле, Пакуль не скруціўся розум, —

I Люцыпар, збіўшы замкі, выскачыў з клеткі і злавіў мяне

У апошні раз, і тады ісціна мая паблякла...

Але калі даверыў гэтыя словы панеры, раптам з жахам заўважыў, што гэта не проста верш, a — акраверш, першыя літары радкоў якога складваліся ў здзеклівае нанярэджванне: Я — 3-А-П-І-Ў...

Гэта быў яшчэ адзін, і, відаць, не апошні ўрок. Зарана я ўявіў сябе пераможцам, і таму перад тым, як настаўлю кропку, кажу вам свой запавет, здабыты і зразуметы на краі бездані: бойцеся зачараваных кругоў і не ганяйцеся за Сатаною па чортавым коле, не рабіце яму клеткі і не намагайцеся смяяцца з яго, a то пасмяецца ён з вас, як пасмяяўся некалі з Гогаля, які спаліўвае рукагіісы...

Той, Хто даў жыццё, даў нрава казаць гэтыя словы, даў сілы і абарону, таму скончу так, як і было задумана раней.

Слава Яму! Слава Айцу, і Сыну, і Святому Духу, цяпер і ўвесь час, і на векі вякоў. Амін.

(Часопіс «Крыніца», 11, № 6-1995 г.)

2

Сустрэча з Ярасветам

1

Чорны, як ноч, і стары, як жыццё, крумкач прашумеў цяжкімі крыламі і важка аііусціўся на каржакаватую таполю. Пад яго цяжарам галіна пругка пахілілася долу. Калі ён перамінаўся і надстаўляў пад кручкаватую глюгу то адну, то другую шурпатую лапу, цярэбячы дзюбай паміж кінцюроў, адрываў шматкі заскарузлай скуры ці варушыў крыламі, якія снаўзалі ўніз, уладкоўваючы іх на спіне, — галіна гойдалася, хістаючы ў цемрыве змрочны абрыс вешчай нтушкі.

«Кар-р», — выцягваў сваю шыю груган, і розгалас крумкачовага крыку разлятаўся па наваколлі: «Ка-арр! Кар-рр-р!» — і, здавалася, сама цемра адгукаецца на гэты крык.

* * *

Другую ноч чалавек не мог заснуць: нравальваўся ў нейкае забыццё — яно межавалася з мроівам, — і зноў расплюшчваў вочы. Было прадчуванне чагосьці значнага, вось-вось нешта навінна здарыцца, ён быццам чакаў нечага вельмі важнага для сябе, да чаго даўно ўжо рыхтаваўся. Як кажуць, корпаўся ў пражытым і перажытым. Вось і сёння — даўно пераваліла за поўнач, але сон не ішоў.

Успамінаўся ўчарашні жах. «Мусіць, я крычаўучора? — падумаўчалавек, — пэўна крычаў! Інакш маці не прыбегла б з суседняга пакоя... А раптам яна пачула сэрцам? Здарася ж так раней, што за дзясяткі кіламетраў адчувала, што робіцца ў маёй душы...».

Цемра сціснулася, вязка згрудзілася на падлозе, стаілася цішынёю, быццам у яе пераняло дыханне, і напружана затрымцела чаканнем, нібы звер, зрыхтаваўшыся да рыўка...

Нешта прашамацела на вуліцы, і неспадзявана бліз акна закрычала варона.

2

Учарашнюю ноч ён таксама праседзеў на гэтай жа галіне. Крумкач пільнаваў надыход чалавечай смерці. Ён адчуваў яе набліжэнне за некалькі дзён. I ўчора, і сёння прылятаў сюды, уладкоўваўся на старой таполі і віжаваў за суседняй хатай, каб атрымаць асалоду ад набліжэння чаруючага подыху кашчавай, хоць даўно ўжо чалавечая смерць не прыносіла яму ніякай спажывы, але ён усё адно прагна чакаў. Прылятаў сюды, і сто, і дзвесце гадоў таму... Груган насычаўся памяццю.

* * *

Ён тады быў блізкі да самагубства. Уявілася: жыццё скончана, далей ён проста не зможа граць сваю ролю ў ганебным фарсе. Навошта жыць, калі тая, адзіная, якую кахаў да бяспамяцтва і да вар’ятва, з якой звязваліся ўсе ягоныя мары і спадзяванні, так бессаромна, пры людзях... I не плёткі: на свае вочы... Як прыкра гэта, балюча і брыдка. Пасля такога жыць нельга, і ён вырашыць проста: рассячэ заблытаны вузел раз і назаўсёды, каб потым не падманвацца ілюзіяй. Навошта быць нікчэмным баластам для чыёйсці самазадаволенасці? Досыць! Ён зможа! Толькі б вартаўнік не ўбачыў... I раптам сярод ночы — тэлефонны званок: рэзкі, пранізлівы і патрабавальны.

— Сынок, што з табою?! — пачуўся ўтрубцы ўстрывожаны голас маці.

«Адкуль яна ведае, што я тут? Адкуль дазналася, што я рашыўся? Я ж ні з кім пра гэта не гаварыў», — ён зірнуў на гадзіннік: стрэлкі паказвалі чатыры гадзіны раніцы.

— Момо, як ты адчула? — толькі і змог выдыхнуць — і страсянуў са сваіх рук заціснутую ў кулаку вяроўчыну.

Тады маці аберагла яго, сама таго, мажліва, не ведаючы, уратавала: ён так і не адважыўся на апошні, адчайны крок. Званок прывязаў да жыцця, надарыўся,

можа, адзінай нітачкай, якая стрымала на краі пагібелі, не дазволіла сарвацца ў бездань і вывела потым з тупіка. Праз дзень маці гаварыла, што ноччу прысніўся страшны сон — іірачнулася: трывожна! Першая думка: штосці з табою! Супакоілася толькі тады, калі гіачала круціць тэлефонны дыск.

Гэта было даўно. А сёння за акном крычала варона.

3

Даўно ўжо адлязгалі звонкімі мячамі крывавыя сечы, расцягнулі ваўкі па гушчарах абгрызеныя белыя косткі мужных ваяроў — вырасла на гэтым некалі нустым месцы вялікая вёска. Але гарачай намяццю пабоішча яшчэ дыхаюць нетры гэтай зямлі, і, здаецца, цёплая пара надымаецца над сялянскімі хатамі ды лунае ў наветры салёны водар крыві. Уваскрасаюць у памяці чорнай птушкі відочныя малюнкі сытых трапез: вочы... вочы апошняга воіна, якія ён выпіў дзвесце ці трыста гадоў таму... Ніколі не забыць ix! О, якімі салодкімі яны былі... Уявілася ў той час крумкачу, што ён н’е сіняе неба, ён, чорны як ноч, выпіў са славянскіх светлых вачэй воіна сіняе неба. Хіба мог ён надумаць тады, што гэта будзе апошні глыток нябёсаў? Крумкач уніваўся намяццю...

* * *

Чалавек нашнарыў рукою на стале, адшукаў шнур і ўключыў настольную лямпу. Прыўстаў, дацягнуўся да кніжнай наліцы, узяў тоўстую кнігу, паклаў яе на калені, падагнуўшы ногі пад сябе, каб было зручней пісаць, і праз хвілінку на вокладку лёг чысты аркуш нанеры.

«Але што ж такое душа? — напісаў ён і паглыбіўся ў сябе. — Кажуць, душа — гэта тое, што ад Бога. А цела? Яно што, хіба ад д’ябла? Таксама ж Бог дае (усміхнуся сваёй думцы: чаму менавіта з чырвонай гліны? Намёк на колер крыві?). — Што ж першаснае: душа ці цела? — нісаў далей чалавек. — Бог зляніў чалавека, а потым удзьмухнуў у яго жывую душу: значыць, цела гіершаснае? Але ж ці быў гэты бяздушны злепак, звычайны кавалак чырвонай гліны, толькі знешне падобны да чалавека, ці быў ён па сваёй сутнасці чалавекам? Што ж першаснае? Ці не з гэтага пытання пычынаюцца спрэчкіўсіх філасофскіх сістэм: душа з’яўляецца потым, калі чалавек вырастае і ў яго развіваецца свядомасць, або яна існуе ад самага начатку, і чалавек толькі з часам начынае разумець і адчуваць яе? Калі так, то навошта тады займацца выхаваннем дзіцяці? Усё бессэнсоўна! Калі з самага пачатку ёсць душа, не прывучыш чалавека рабіць дабро і назбягаць зла: усё гэта

альбо ёсць, альбо няма ад нараджэння. Чалавек жа не можа змяніць душу? Душа даруецца Богам, дык ад чаго ж столькі зла на зямлі? Адкуль яно бярэцца? Хіба Творца аднаму дае добрую душу, а другому — злую? I калі так, то ці вінаваты сам чалавек у сваіх грахах, атрымаўшы ад Бога дрэнную душу? Можа, акрамя божага семені падсяваецца яшчэ і д’яблава, як самасейнае зелле на жытнёвым полі, і калі чалавек забывае клапаціцца аб сваёй душы, дык буяе і глушыць астатняе злыбеда, як гарчак на ніўцы нерадлівага гаспадара, як васількі ў жыцце: нібыта прыгожыя, а на сваёй сутнасці — шкодныя. Але ж многа залежыць і ад самога чалавека. Яму даецца выбар, і выбар гэты — жыццё. Шлях яго шырокі: ад аднаго краю да другога, ад граху да святасці. I як чалавек нройдзе жыццёвы шлях — тую ж долю і зазнае. сць выбар, і чалавек у ім гаснадар: як жыць, да чаго хіліцца — усё ж такі вырашае сам».

Аловак заніс над паперай, нібы раздумваючы, што пісаць далей.

Чалавек не памятаў, навошта нрызвычаіўся занісваць думкі. Ужо гады тры, як бяссоннымі начамі браў чысты аркуш паперы і прывязваў думкі словамі. Але спачатку думку патрэбна было злавіць, як ловіць каўбой дзікага мустанга, трапна накідваючы на яго шыю ласо. Злавіць і звязаць, як звязваюць буйнага вар’ята, каб ён не нашкодзіў (думкі таксама бунтуюць душу), злавіць, звязаць і разгледзець, як разглядвае цікаўны заолаг якіх-небудзь матылькоў: а што яны сабой уяўляюць? Для ўсяго гэтага выкарыстоўваліся словы: прывязаная словамі да паперы думка ўжо не ўяўлялася такой жудаснай, а была хутчэй безабароннай і гіростай. Гэта дапамагала. Калі ў галаве праяснялася і заблытанае пытанне станавілася зразумелым, ён тут жа камечыў скрэмзаныя аркушы і больш ніколі да іх не вяртаўся. Часта напісанае дапамагала зразумець сябе. Але сёння выгірабаваная метода не спрацоўвала. Нешта зрушылася. Чалавек грыз аловак, сплёўваў чорную ад графіту сліну і ніяк не мог разабрацца са сваёй душою

« сць цела, ёсць душа, а ёсць яшчэ і Дух, — зноў занісаў ён, — якую ролю выконвае Дух? Глумленне над ім недаравальна ні ў гэтым веку, ні ў будучым. Можа, ён першааснова ўсяго існага?»... «I Дух Божы насіўся на водамі...» Нехта казаў, што цела — гэта храміна душы, значыць, сама душа — гэта, магчыма, скарбонка Духу? Але для чаго такая складанасць?» — чалавек адклаў спісаны ліст і задумаўся. Зноў успомнілася ўчарашняе: прыснілася ці адбывалася на самай снраве? Пачыналася як звычайны сон: цягучае паглыбленне ў дрымотнае надсвядомае быццё, але потым начало чаўпсціся штосьці невытлумачальнае: ні сон, ні ява, ні прывід, ні мроя... нешта сярэдняе.

4

Гэта было гадоў дзвесце ці трыста таму (нтушкі не ўмеюць лічыць), яму тады было ўсяго гадоў трыццаць, і ён нічога яшчэ не ведаў. Старыя крумкачы, якім даўно пераваліла за трэццюю сотню, яшчэ за тыдзень пачалі злятацца на лысую паляну. Першы прыляцеў важак — няцьсот гадоўяму было, і ён прыляцеў сюды паміраць. Агледзеў наляну мутным надслепаватым вокам, уцягнуў у сябе паветра — кожная жылка затрымцела ў старэчым целе, кожная жылка адказала яму на пытанне: «Тут!»

«Кар-рр-р!» — закрычаў крумкач. I самыя старыя крумкачы за дзясяткі кіламетраў пачулі ягоны кліч. Груганы гуртаваліся ў нлойму. Пад вечар іх сабралася вельмі шмат. На другі дзень прыляцелі крумкачы сярэдняга ўзросту. Шэсць дзён зляталіся крумкачы на паляну.

Малодшы з іх, чорны як ноч, цяпер сядзеў на галіне каржакаватай таполі, — прыляцеў тады амаль самы апошні, на сёмы дзень. Дрэвы ад мноства птушак здаваліся жывымі і былі таксама чорнымі, хоць і стаяла сярэдзіна лета. Аноўдні і з правага, і з левага боку завылі ваўкі, дзесьці заенчылі лісіцы. Важак насцярожыўся і, сабраўшы ўсю моц, гучна каркнуў тры разы: »Kap! Kap! Кар!» — чуццё і аіюшні раз не падманула яго. Птушкі ўстрывожыліся, сотнямі пазляталі з дрэваў і з карканнем насіліся над палянай — тысячы галодных глотак зліваліся ў адзін жудасны рык, нібы пад зямлёю абудзілася і зарычэла вялізная драпежная звяруга. Ад мноства чорных крылаў зацьмілася сонца, падалося, што насунулася ноч. Сгіачатку ледзь чутна, а нотым усё мацней і мацней залязгала дзесьці зброя, заіржалі коні, пачуўся тупат тысяч і тысяч чалавечых ног, конскіх канытоў, скрып калёс. I з левага і з правага боку набліжаліся войскі. Важак нрадбачыў правільна: будзе сеча!

* * *

... н быццам узбег па трапе і ўціснуўся ў кабіну не то самалёта, не то нейкай ракеты. Чалавек добра памятаў, што атрымаў важнае заданне: хто яго даваў — ён забыўся, але само заданне павінна быць выканана. Рвануў на сябе штурвал, і машына, разбегшыся па ўзлётнай паласе, набрала хуткасць і паляцела.

У ілюмінатары заміргацелі зоркі.

«Тут ёсць нейкі падман, — падумалася яму, ■— сяджу ў кабіне (за шклом!), — а валасы трэпле вецер! Куды я лячу? — успыхнула думка, — што ад мяне хочуць? Мне патрэбна назад! Там, унізе, без мяне здарыцца штосьці важнае...». н добра

помніў, што, адлятаючы, накінуў нейкую частку сябе на зямлі, з якой заставаўся звязаны (гэта і непакоіла), быццам раздвоіўся і цяпер знаходзіўся адначасова ў двух месцах. «Так не можа быць! He бывае гэтак, — думаў чалавек, ■— гэта нешта звышнатуральнае і незвычайнае». Невядомая сіла як магнітам цягнула яго да долу, а другая, такая ж таямнічая і магутная, несла наперад. Хоць ніколі ў жыцці не лётаў ні самалётам, ні іншым анаратам, чалавек налёг на штурвал усім целам і навольна змяніў курс. «Хутчэй, хутчэй!» — прыспешваў наслухмяную машыну. I неўзабаве зноў апынуўся на зямлі. Штосьці нязвычайнае адразу ўразіла яго.

«Што ж гэта? Што?!» За той час, як яго не было, тут здарылася нешта жахлівае, быццам адбыўся нейкі жудасны сусветны катаклізм. «А можа, прайшлі мільёны гадоў за час майго палёту? — спужаўся чалавек. — Куды я прыляцеў: у мінулае, калі нічога яшчэ не начыналася, ці ў будучае, калі ўжо даўно ўсё скончылася?». Людзей не было, не было нават жывёл і раслін — мёртвая прырода вакол. За кароткі, як надалося яму, час усё некуды знікла. Чорная, абгарэлая зямля над нагамі. Сям-там паблісжваюць згасаючыя агеньчыкі: клубы дыму, якімі плюецца агонь напаследак, атрутай выядаюць вочы. Вязкі, свінцова-хісткі туман, і нікога наўкола — аніводнай душы. Адзін! Цягучая, прылінлая цішыня абстушла яго з усіх бакоў. Як зацкаваны звер, кідаецца ён з аднаго боку ў другі ад невядомай, але адчувальнай небяснекі: «Куды зніклі людзі? Чаму яны забыліся пра мяне?» Штосьці падобнае ён адчуваў калісьці ў дзяцінстве, як заблудзіўся ў лесе, — касмічная туга па жывым нрацяла наскрозь: я адзін на зямлі і нікога не будзе ніколі, вечна... Ух, якая ж ты страшэнная, вечнасць у адзіноце! I ўсё ж такі ён і далей унарта нрабіраўся скрозь клубы дыму з надзеяй напаткаць каго-небудзь. Хацелася спытаць: а куды ж усе згінулі, што здарылася тут без мяне? Хацелася падзяліцца з кім-небудзь уражаннем аб палёце альбо, нарэшце, проста ўпэўніцца, што ёсць акром яго жывая душа ў гэтым свеце. I рантам яму ўявілася агромністая зямля: бязлюдная і пустая, чамусьці плоская і ііатрэсканая, у чырвоных расколінах, адкуль шугала полымя, і ён на гэтай зямлі — а д з і н ! Жывёльны жах, нібы вужака, брыдотна заварочаўся ўсярэдзіне...

Раптам каля вачэй з трэскам выбухнула святло — чалавек адхіснуўся ад нечаканасці і засланіў вочы рукою.

— Што з табой, сынку? — данеслася аднекуль знізу.

Зірнуў уніз і ўбачыў, што стаіць на ложку з паднятымі ўгару рукамі, а каля ложка ў начной сарочцы — устрывожаная маці:

«Яна нешта пыталася ўмяне?» — дайшло дачалавека гіачакальным іюзірку маці. — Ой, — уздыхнуў ён, страсаючы рэшткі навалы, — не ведаю, кашмар нейкі. Што здарылася з ім, ён сапраўды не ведаў, не мог гэтага растлумачыць і пазней.

5

Пасля абеду войскі спыніліся. Першыя стрэлы арбалетаў распужалі птушак — але яны толькі адляцелі воддаль, уселіся на дальнія дрэвы і віжавалі за сечай, якую так прагна чакалі. Залязгалі мячы, зазвінела цеціва лукаў, рассынаючы градам смертаносныя стрэлы; як маланкі, то тут, то там праляталі, пабліскваючы металёвымі наканечнікамі, дзіды. Палілася нершая кроў...

Бой не сціхаў і ноччу: то там, то тут чуліся трывожныя крыкі і стогны параненых.

Раніцай, як толькі развіднела, войскі навылазілі са сваіх сховішчаў і з новай сілай ухапіліся за мячы. Трава на наляне зрабілася чырвонай ад крыві. Птушкі пакуль не асмельваліся набліжацца, назіралі здалёк. Да гюлудня ўсё скончылася. I ў адзін, і ў другі бок пабрылі натомленыя, пакалечаныя і нараненыя славяне — іх засталося на жменьцы, хоць дзень таму войскі налічвалі тысячы. Невядома, што прывяло іх на поле братазабойнай сечы... А груганы пасля абеду лавінай пазляталі з дрэваў на паляну. Пачаўся крывавы жор. У гушчарах, чуючы спажыву, мацней завылі ваўкі, але да ночы пакуль не адважваліся вылазіць з кустоўя. Сп’янеўшы ад яшчэ цёнлай крыві, захлынуўшыся ёю, сканаў нарэшце стары крумкач. Малады груган падляцеў да белакурага хлопца і смела анусціўся яму на грудзіну. Хлопец быў яшчэ жывы, хоць і не варушыўся, — жывымі былі яго сінія вочы. Груган заварожана ўглядаўся ў вочы чалавеку, а пасля дзеўбануў...

* * *

Цэлы дзень і іакутаваў ад загадкавага здарэння. He дапамагло разабрацца і тое, што ён пісаў учора пра душу. Другую ноч ён не мог забыцца. Праверыў градуснік — амаль зашкальвае. Цела гарыць, быццам яго аблілі варам. Заснуць нельга. I вось у яго дрымоту настойліва пранікаюць абрыўкі фраз, часта без аніякай сувязі з’яўляюцца малюнкі перажытых успамінаў, бачаных некалі кінафільмаў — потым усё гэта раптам знікае. Часам ён расгілюшчвае вочы і бачыць перад сабою цьмяныя сцены пакоя, кніжную паліцу збоку ды акно, завешанае гардзінай. I сцены, і пабеленая крэйдай столь, здаецца, душаць сваім цяжарам. Хочацца вырвацца з гэтай цеснай клеткі на волю. Аднекуль зверху (ці гэта здаецца?) далятае ніколі не чуты, непаўторны гук: быццам дзесьці трывожна забілі ў набат, потым нібы тысячы званоў адначасова загаварылі і спляліся ў адным перазвоне. 3 кожнай хвіляй гук узмацняецца, пераходзіць у дакучлівае гудзенне, і калі дасягае самай высокай і непрыемнай ноты (захацелася нават заткнуць вушы), ча-

лавек адчувае, што цела сціскаецца, нібы жалезным скафандрам. Скура робіцца цвёрдай і халоднай, а сэрца, здаецца, вось-вось выскачыць з грудзей, нібы гарбузік са сціснутай у руцэ мякаці. Ён бачыць, што «скафандр», які душыць яго, неўзабаве выцягваецца ў даўжыню, ператвараецца ў цьмяную шахту-калідор. Чалавек з цяжкасцю праціскаецца праз гэты калідор, дзе ў канцы мігціць далёкае і выратавальнае святло. 3 такой упарстасцю, з якой змяя вышчэмліваецца са старой скуры, ён прадзіраецца праз загадкавы тунэль — святло набліжаецца марудна. Высільваецца, паўзе і цягнецца — ні канца ні краю. Здаецца, яму вечна прабірацца... Яркі ўсполых блакіту прыходзіць як збавенне. Калідор скончыўся. У гэты момант яму ўявілася, што нарэшце сабраў сваё «я» (нібы пры выбуху, яно разляталася ў розныя бакі), скруціўся ў танклявую нітачку, нрайшоў праз «кропку» і апынуўся па другі бок (ён не ведаў яшчэ: па другі бок чаго?) — але адразу адчуў, што ён ужо не «тут», а дзесьці ў іншым месцы, дзе лёгка і свабодна.

Чалавек адіілюшчыў вочы: ложак, сцены пакоя, дзверы — усё, што ўбачыў, звычайнае, але чамусьці рэчы адбіваюць фасфарычным мігценнем, быццам аднекуль падсвечвае месячнае святло. «Дзякуй Богу, кашмар скончыўся», — падумаў чалавек. Ад перажытага захацелася піць. Чалавек гіадняўся з ложка і азірнуўся: на пасцелі нехта ляжаў. Ён гадоў дзесяць спаў адзін, і таму дзіўным было ўгледзець на сваім ложку яшчэ некага, акрамя сябе. Схіліўся над незнаёмцам, зазірнуў яму ў твар і здрыгануўся ад нечаканасці: «Што гэта? He можа быць! Я!.. Я тут і я там? Гэтага не можа быць!»

На ложку і сапраўды ляжаў ён, ляжаў крышку бокам, падклаўшы пад галаву руку — яго нават зацікавіла: ён першы раз бачыў сябе сонным... Але ж як гэта: ён стаіць і ён жа назірае за гэтым?.. Вось тут, каля свайго ж ложка, стаіць! Штосьці неверагоднае! Містыка! I тут ён заўважае, што зрабіўся вёрткім і рухавым — усё выконвалася без ніякага намагання, нібы само сабою, гуляючы. I зноў здзіўленне — ён адначасова бачыць чатыры сцяны пакоя, падлогу пад сабою і столь уверсе — што такое? Быццам ён з’яўляецца вялізным сферычным вокам, якое аднамомантна глядзіць ва ўсе бакі. Неўзабаве чалавек адчуў што ў накоі ёсць яшчэ нехта трэці, што той «нехта» пільна сочыць за ім.

Чалавек насцярожыўся, прыслухаўся...

«Не бойся! Я нрыйшоўтабе дапамагчы», — пачулася чалавеку.

«Але хто ты? Я не бачу цябе», — адказаў чалавек.

— Я твой нрадзед Іван, паглядзі, вось я.

— Ён жа памёр гадоў сем таму, як ты можаш быць ім?

— Вось жа я. Я не намёр, а скінуў сваё цела. I прыйшоў табе дапамагчы... Хіба ты не ведаў, што чалавек не ўмірае?

— He. Hac y школе вучылі, што Бо... — «Што Бога няма!» — хацеў дадаць ён, але яго рэзка спынілі, быццам нябачная рука шчыльна закрыла рот.

— Замоўкні!!! He гавары! Нічога накуль не гавары. Слухай, — абарваў яго той, хто назваўся нрадзедам, — цяпер будзеш ведаць. Тут трэба быць вельмі асцярожным са словамі, з думкамі, ты зусім безабаронны тут. А вага словаў у нас, заўваж, — не тая, што на зямлі. Помні гэта!

Чалавек зірнуў туды-сюды, каб зразумець: адкуль далятаюць думкі? Ля дзвярэй ён прыкмеціў невялічкае светлае воблачка. «Дык вось ты які!» — падумаў чалавек.

— Такі ж, як і ты, — начулася яму, — я сябе бачу такім, якім быў у жыцці, а ты мне здаешся такім, якім ты бачыш мяне.

«Дзіўна, — адзначыў чалавек, — я ж яму нічога не гаварыў, а толькі падумаў пра сябе... Ён угадвае мае думкі? He паспею падумаць, як ён ужо ведае, што я хачу гірамовіць».

— Так і ёсць. Табе нічога і не трэба гаварыць. Толькі засяроджана думаць, — адказаў на яго разважанні прадзед, — і нічога дзіўнага ў гэтым няма. Ты яшчэ не ведаеш, што мы з табою адно і тое ж.

— Дык мы ж розныя людзі?!

— Як паглядзець... Розныя мы для сябе, і кожны з нас помніць толькі сябе, а для Бога мы з табою — адно!

— Слухай, як гэта атрымалася, што я тут з табою размаўляю і вось там, на ложку ляжу?

— Гэта проста: на ложку цябе зараз няма. Чалавек можа быць толькі ў адным месцы, там ляжыць тваё цела — гэта не асноўнае, гэта ёсць не ты... Самае галоўнае для цябе зараз — рыхтуйся да сустрэчы з Ярасветам, — дайшло аіюшняе да чалавека. I воблачка, якое назвалася нрадзедам, рантам знікла. Чалавек занепакоіўся: «Ці не снілася гэта мне?» Нельга сказаць, што ён чуў голас прадзеда ці бачыў, чытаў яго думкі, — не! Усё адбывалася адначасова: і быццам бы чуў голас, і чытаў думкі, і бачыў іх... Прадзед думаў, а нраўнук у той жа час глядзеў і слухаў, што той думае, нібы знаходзячы прадзедавы думкі ў сваёй сутнасці. Прадзед думаў для праўнука, а нраўнук, наадварот, для свайго продка, быццам у іх на дваіх была адна галава.

Хто такі Ярасвет? Што гэта за стварэнне? Можа, ён і ёсць Бог? Але прадзед так і сказаў бы: рыхтуйся да сустрэчы з Богам, а то — «з Ярасветам...».

— Ярас-вет! Ярас-свет! Ярасвет! — паўтарыў ён незнаёмае слова колькі разоў. — Ярасвет, Ярасвет, Ярасвет! — як бы клікаў чалавек кагосьці на дапамогу.

I вось неспадзявана накой напоўніўся святлом. Здалося, што ў нравым кутку пад столлю ўзыйшло сонца. Стала ўтульна, суцішна і цёпла. Сонца струменілася дабрынёй. Лёгкае ласкавае пачуццё зыходзіла ад Яго і зычлівымі, мяккімі і далікатнымі хвалямі ахутвала члавека. Яму на імгненне адкрыліся ўсе таямніцы светабудовы: «Вось як яно ўсё зроблена! — застыў чалавек у радасным здзіўленні, — які цуд, ой-ёй-ёй!».

Усё было зусім іншым, як вучылі ў школе: прасторы і сусветы пераліваліся, вынраменьваліся і ўваходзілі адно ў другое, зліваючыся і зноў размяжоўваючыся. Успрымалася гэта не ў наслядоўнасці і ў дынаміцы, як мы ўсгірымаем на зямлі, а адразу схоплівалася сутнасць з’яў і дзеянняў. Адначасова бачыўся і начатак, і канец усяго існага.

— Дык, значыць, ты і ёсць той самы Ярасвет? Гэта Ты мне ўсё наказаў?

— Гэта мільярдная доля таго, што ёсць!

Чалавек адчуў, што Ярасвет глядзіць на яго з замілаваннем, як маці на сваё дзіця: «Ён не зробіць мне дрэннага!». Чалавеку было іірыемна купацца ў добразычлівых промнях гэтай загадкавай істоты.

-— А ну, расказвай, што ты тут натварыў? — быццам бы снытаўся Ярасвет, хоць гэта было лішняе, таму што Ён усё ведаў, але чамусьці патрэбна было начуць адказ ад самога чалавека.

— Калі? — не зразумеў чалавек.

— Ну вось там, у жыцці, — быццам удакладніў надказкай Ярасвет.

Чалавек збіраўся адказаць, што не ведае, якім чынам апынуўся за целам. Як раптам праваруч ад яго засвяціўся экран, і на ім хутка замільгацелі жывыя малюнкі: маленькі хлоіічык ляжыць у калысцы, прачынаецца і пачынае гуляць з цацкамі; вось ён ужо робіць першыя крокі — надае, устае, зноў надае — хістаючыся, трымаецца за табурэтку; вось плача, снужаўшыся сабакі... а зараз корпаецца ў пясочку. «Дзесьці я бачыў гэтага хлопчыка», — падумаў чалавек. Штосьці вельмі знаёмае, блізкае і роднае адчулася яму ў гэтым хлончыку... Вось хлопчык ужо і надрос, бяжыць у школу... Шкада, што са спіны не бачна твару. Пачакай, прыпамінае чалавек, вось зараз ён зачэпіцца за дрот і раздзярэ руку. Так і ёсць: хлончык ляціць стрымгалоў і праз хвіліну, скрывіўшыся ад болю, закрывае акрываўленую руку... «Адкуль я ведаў загадзя? Ой, дык гэта ж было са мною! Гэта ж я!» — зноў здзіўляецца чалавек.

Глядзіць на Ярасвета: «Ты. А хто ж яшчэ... Паглядзім-паглядзім, хто ты?» — смяецца той.

«Як добра, дзякую табе, ты вярнуў мяне дзяцінства», — радаваўся чалавек. «Я! Гэта я!!! Ха-ха-ха! — смяяўся ён, успамінаючы сваю нершую няўмелую рыбал-

ку. — Гэта я! Я!!» — заходзіўся ў заханленні і пазнаваў ііадзеі назнейшага жыцця. Чалавеку было вельмі прыемна назіраць сваё жыццё з боку, яшчэ большай насалодай перапаўнялася душа, што разам з ім глядзіць на яго жыццё высокая духоўная асоба. Чалавек заўважыў, што Ярасвет з найвялікшай радасцю ўспрымае яго добрыя ўчынкі. Хацелася, каб добрага ў жыцці было як мага больш. Вось чалавек у жменьцы нясе дзясятак трускавак для маці, не з’еў сам, як астатнія хлопцы, а нясе ажно за шэсць кіламетраў (ёй будзе прыемны такі клонат). «Глядзі, глядзі,якіяўдзячны! Бачыш, якідобры?!» — быццам крычыцьчалавекЯрасвету». Ен не думаў, што гэтыя даўно забытыя трускаўкі нададуцца такімі значнымі, што могуць прынесці столькі насалоды, што за ягадамі стаіць нешта большае: гэта ўжо учынак! «Глядзі, глядзі, які я міласэрны, якое ў мяне добрае сэрца, як шкадую галубка! Ты бачыш, я плачу над жывой істотай? А вось тут, глядзі, незнаёмай бабульцы памагаю сумкі несціЯк добра, што я гэта зрабіў тады, цяпер — такая радасць ад гэтага. А сначатку да таго ж сорамна было надыйсці і ўзяць тыя сумкі, і як перасцерагаўся, каб не ўгледзеў хто-небудзь з сяброў — і не падняў на смех, яшчэ, чаго добрага, цімураўцам пацвельваць будуць...».

Але што гэта... «Няўжо? — замірае чалавек. — Няўжо і гэта надгледзелі?». Ён сцяўся, схіляе галаву, каб далей не бачыць, — але нозірк нельга адвесці, не прыкрыць вачэй — іх няма, і яны ёсць усюды. Несусветны сорам прабірае яго... О, ён усё аддаў бы, каб далей гэтае праклятае «кіно» не круцілася! Дарэмна — панарама няўмольна набліжаецца да яго ганебнай таямніцы — вунь там, за вуглом, ён і робіць гэта... Яму думалася тады, што ніхто на цэлым свеце не даведаецца, і вось жа... «Не хачу! He хачу, каб ты глядзеў! — кідаецца чалавек да Ярасвета. — Гэта не я, я не такі! He глядзі туды! Я ж тут, каля цябе, тут я сапраўдны!» — снрабуе чалавек адракчыся ад сваіх учынкаў: адракчыся ад самога сябе.

— Гэта дрэнна! I ты ведаў нра тое, яшчэ тады, калі рабіў. Але горш дрэнна не тое, што ты ўсё ж такі не вытрымаў, паснрабаваў, а тое, што адмаўляешся ад відавочнага. Гэта толькі кветачкі, глядзі, глядзі далей, што робіш ты! Вось дзе сапраўдны грэх, бачыш, які ты?

— Я гэтага ніколі не рабіў, — гаворыць чалавек, бо дакладна ведае, што не надманвае на гэты раз, — гэта няпраўда!

— Ну, у цябе ўсё яшчэ наперадзе! Гэта будзе, яшчэ наспееш зрабіць. Глядзі, глядзі, якім ты будзеш.

...Жыццёвая нанарама скончылася нечакана, як і началася. Зрабілася ціха. Чалавек чакаў. Прагляд доўжыўся нейкае імгненне, не больш, хоць і гірайшло ўсё жыццё — гэтае імгненне расцягнулася ў часе: столькі разнастайных пачуццяў, што, здавалася, ён на-новаму, яшчэ раз неражыў сваё жыццё.

Чалавек чакаў: чакаў вынікаў, магчыма, прысуду.

«...Што гэта было? Ты мне паказаў маё жыццё? Адкрыў, што было і што будзе пасля? Дзеля чаго? — баязліва нытаўся чалавек, снрабуючы высветліць, прадвызначыць вырак, адгадаць свой далейшы лёс. — Я дзесьці чуў, што ў момант смерці перад вачыма людзей нраходзіць усё, перажытае імі. Для чаго ты мне паказаў усё гэта?».

— Таму, што гэта і ёсць смерць, — зразумеў чалавек адказ Ярасвета.

— Як? — застыў ён нытаннем. — Ты мяне заб’еш?

— Няўжо ты яшчэ не зразумеў, што намёр ужо? — адказаў Ярасвет. — Хоць... яшчэ і можаш жыць, вядома, калі моцна захочаш. Але ж ты бачыў, якім будзеш.

— Я не хачу паміраць так нечакана! — запратэставаў чалавек. — Я хачу яшчэ жыць! Хачу прывычнага.

— А навошта? I дзеля чаго? Каб стаць яшчэ горшым, чым ты ёсць зараз? Ты ж бачыў, што будзе далей. I заіюмні: смерць заўсёды будзе нечаканасцю. I табе ўсё будзе мала і мала, і заўсёды будзеш прасіць адтэрміноўкі і не нажывешся ніколі, не надыхаешся... I чым болей будзеш жыць, тым цяжэй табе будзе, тым больш пачнеш загрузаць у пазыкі, якія трэба снлочваць... тым цяжэй табе будзе нотым адарвацца ад свайго свету... і гэтага не мінеш. I зноў будзеш стаяць перада мною, перад выбарам далейшага, і зноў будзеш прасіцца. Трэба адважыцца! Адзін раз, насля будзе лягчэй. Усё адно не назбегнеш выбару: днём раней, днём назней — але гэта нічога не зменіць, да гэтага нрыйдзеш! Сёння ты малады, моцны, а пасля...

— Няўжо, няўжо я нічагуткі не змагу выправіць у тым, што ты мне наказаў?

— Рэдка каму ўдаецца паправіць штосьці ў тым, што павінна адбыцца... Хоць... Усё можа быць. Ты вольны ў выбары і зараз, і потым у жыцці.

Чалавек стаяў і не мог адважыцца. Назад у цела не хацелася — там цесна, няўтульна і цяжка, там гэтак усё загіаволена і замаруджана, а тут — усёмагутнасць, тут разуменне сутнасці рэчаў, сябе і сусвету... Вось толькі невядома, што ж там далей? Чаму на гэты крок патрэбна адважыцца? I як жа ісці мне цяпер па жыцці, пасля ўсяго ўбачанага, калі вярнуцца назад: буду ўсё ведаць, бо шмат бачыў... Буду ведаць, што мяне чакае заўтра, буду глядзець, як паволі насоўваецца злыбеда, і нават ведаць, колькі слёз прыйдзецца выплакаць. Буду ведаць, дзе чакае шчасце мяне. А ці ж шчасце гэта, калі ведаеш? Жыццё стане нейкім анраснелым і не цікавым.

— He хвалюйся, калі ты збаішся зараз і выбераш пажыць яшчэ, ты забудзешся нра гэтую сустрэчу і ніколі не здагадаешся, што чакае цябе заўтра, і будзеш

спасцігаць зямную мудрасць на круніцах, радуючыся кожнаму адкрыццю, як звычайны чалавек. I радавацца будзеш кожнаму новаму дню. Гэта закон, мы не можам парушыць яго. Але ж помні, усё адно прыйдзецца стаяць нерад выбарам, некалі трэба адважыцца пераступіць парог. Прыйдзеш да гэтага.

— Калі так, — адказаў чалавек, — дык навошта адкладваць на потым, днём раней, днём пазней, калі да гэтага ўсё адно мушу прыйсці, то давай ужо зараз. Неадкладна! Пайду далей, куды там трэба ісці? — здаецца, вырашыў нарэшце ён,

— Што ж, ты атрымаеш, што заслужыў. У цябе быў час... Я чакаю цябе. Да сустрэчы... — на гэтым словы-думкі Ярасвета абарваліся.

Ён знік. Растварыўся ў паветры, быццам і не было яго толькі што, быццам усё гэта зноў жа — толькі нрымроілася чалавеку.

Чалавек агледзеўся. «Не, не мроя, не сон — вось жа цела маё, асобна ад мяне, і вось жа я: па-за целам!». Ён прыномніў апошнія словы Ярасвета: «Я чакаю цябе... да сустрэчы», — значыць, трэба збірацца? I замітусіўся, заспяшаўся, нібы баючыся спазніцца некуды. «Ці нічога я не забыўся тут? — і раптам усномніў: — Маці! А як жа маці? Яна не перажыве маю смерць!».

«Гоп! — усвядоміў знянацку, што стаіць пасярод бацькоўскай спальні, і паспеў здзівіцца яшчэ: Як жа ўваходзіў сюды? He номню, як адчыняў дзверы? Як зачыняў...».

Маці з бацькам ціха-мірна ляжалі ў ложку, быццам нічога і не здарылася. Сон быў глыбокі. Чадавек снрабуе дабудзіцца, дакрычацца да бацькоў: «Мамо! Мамо... уставай, мамо, чаго ты спіш? Я адыходжу. Мне трэба... Што ж вы не чуеце? Тато, Тато! Уставайце! Чаму ж вы спіцё?» — ледзь не плакаў ён ад крыўды: бацькі маўчалі. Голас, відаць, не даходзіў. I тут чалавек зрабіў яшчэ адно жахлівае адкрыццё: рука, якой спрабаваў растармашыць маці, свабодна праходзіла нраз яе цела! He сутыкалася з ім, а ўваходзіла, паглыблялася, нібы ў ваду. Зразумеў: сувязі няма!

Хай бы гэта было сном... Ён апошні раз наглядзеў на бацькоў і зноў падумаў пра сваё цела: «Я тут і я там?» — толькі захацелася пераканацца ў гэтым, яшчэ раз упэўніцца ў неверагодным, як тут жа агіынуўся ў сваім пакоі. I новае адкрыццё ўразіла нечаканасцю: ён прайшоўу сваю снальню праз сцяну! Перанёсся сілаю думкі: не наспеў падумаць, з’явілася толькі жаданне яшчэ раз упэўніцца — і вось, калі ласка, ён ужо стаіць тут.

Цела нерухома ляжала на ранейшым месцы, магло падацца, што яно спіць. Чалавек прыгледзеўся: а ці ж дыхае ён? Цішыня.

«Мусіць, пара?» — успомніў чалавек свой абавязак. Прыўзняўся над целам, паглядзеў на яго зверху, прайшоў праз столь, дах і памкнуўся ўгару. Панясло,

закруціла... Ён вінтом уразаўся ў неба. Замігцелі зоркі. Чорны, невядомы космас, як вялізная дагістарычная жывёліна, усмоктваў у сваё чэрава.

Хуткасць узрастала: крогіачкі зор сгіачатку нератварыліся ў невялічкія працяжнікі, а потым расцягнуліся ў суцэльныя лініі.

Дзікі, драпежны космас, здавалася, рагатаў, патрасаючы сусветамі, над жменькай кволага жыцця. Таямнічыя варожыя стыхіі шкамуталі бедную душу, уцягвалі ў пякельныя беспрасветныя дзіры, да вар’яцтва раскручвалі ўчорных вірах... «Гібель! Куды мяне нясе? Трэба спыніцца! He хачу! Затрымацца... Мне яшчэ трэба на зямлю, туды, дзе засталося цела. He зараз, хоць на хвілінку назней. Спакою хачу, хоць дзянёк яшчэ пабыць у зямным суладдзі, пад абаронай цела. Мне яшчэ трэба дажыць, выправіць свае памылкі, я ж ведаю цянер, што такое намылка! Адпакутаваць за грахі, навучыцца... можа, тады будзе інакш. Толькі не цяпер! Назад! Няхай гэта здарыцца потым, некалі потым... Пазней...».

Але затрымацца цяжка — паўсюль пустэча.

Чалавек сцяўся, скурчыўся, падабраў рукі пад жывот, сагнуўся ўсім целам да каленяў, нібы прыняў позу эмбрыёна, нібыта ён яшчэ ва ўлонні маці, не нарадзіўся... О Божа, рух запавольваецца! «Няўжо магчыма?» — варухнулася ў душы слабое спадзяванне; развярнуўся ў суіірацьлеглым напрамку і толькі начаў ліхаманкава шукаць выйсце назад — у імгненне вока анынуўся на зямлі, на ложку, у сваім целе.

Ен не мог зразумець, што ўратавала яго, што дазволіла спыніць шалёны лёт, крутнуцца назад і скінуцца на зямлю, ці так было наканавана з самага пачатку: в я р н у ц ц а. Ці ён зрабіў нешта зусім нядаўна, ужо не ў целе, што прымусіла вякамі адпрацаваную механіку нябёсаў даць збой і дазволіць яму скарыстаць адтэрміноўку. Няўжо па-за целам зрабіў нейкі ўчынак на сваю карысць? Чаму такая жудасць была ў палёце? Жахлівае мяне чакала там, куды я ляцеў, ці пакутківа-невыносным з’явіўся сам касмічны палёт? Што чакала мяне, чаго я так баяўся?

Некалі потым, праз гады жыцця, ён нечакана ўспомніць гэтае здарэнне да драбніц. Але гэта будзе нотым, яшчэ не хутка, праз страшэнны нравал жыцця.

А пакуль што, як толькі вярнуўся на ложак, ён усвядоміў, што ляжыць з адплюшчанымі вачыма, але быццам надвешаны ў нрасторы. Сцены пакоя, усе рэчы ходзяць ходырам. Усё круціцца вакол яго, нібыта ён цэнтр усяго сусвету. Гукі, надзвычай выразныя і ясныя, б’юць па вушах. Калі ён кранае коўдру — шум падаецца снежнай лавінай. «Шэрх, шэрх, шэрх...» — паўзе муха на столі. «Шэрх-шэрх! Шухі-шухі-шухі!» — ён чуе, як яна нерабірае магнатымі лапкамі. «Бух!» — узрываецца насычаным шамаценнем цішыня: гэта ён ударыўся лок-

цем аб сцяну. Але ўсё паціху занавольваецца і, нарэшце, спыняецца. Непрывычнае знікла, усё стала звычайным.

6

Крумкач наталяўся памяццю... Ён не ведаў тады, што вочы, якія выпіў некалі, будуць апошнімі чалавечымі вачыма. Але смерць заўсёды вабіла яго... I цяпер ён таксама, як дзвесце ці трыста гадоў таму, як крумкач, які сканаў на пабоішчы, уіііўшыся крывёю, цяпер ён таксама адчуваў задоўга набліжэнне смерці. Ён гатовы быўчакаць хоць цэлую вечнасць, абы толькі яшчэ раз выпіць з вачэй сіняе неба, якое ў апошняе імгненне чалавечага жыцця чамусьці неракульваецца туды.

На ўсходзе ўжо развіднела. Каркнуўшы яшчэ раз, крумкач узмахнуў крыламі і зляцеў са старой таполі.

* * *

«Пранесла!» — першае, што выдыхнуў чалавек, і знясілена праваліўся ў глыбокі сон. Раніцай прачнуўся здаровым: хваробы як не было. (Калі гэта, сапраўды, была хвароба). I сябры, і знаёмыя заўважылі, што ён вельмі змяніўся агюшнім часам. «Цябе як падмянілі!», «Цябе не пазнаць!», «Ты стаў іншым!» — нанерабой здзіўляліся яны. А сам ён толькі паціскаў плячыма: не ведаю, такі ж самы, як і быў. Нічога не ведаю...

I быў ранак... I быўдзень... I быў вечар... I прыйшоў другі дзень. I настаўтрэці і чацвёрты... I надыйшло жыццё са сваімі штодзённымі клопатамі і засланіла ісціну. I чалавек забыўся на сваю сустрэчу з Ярасветам. Забыўся і ііачаў жыць, як і раней. Праўда, аднойчы вельмі здзівіўся, калі заўважыў, што амаль увесь час перад акном яго дома на таполі сядзіць стары воран.

7

I зноўчорны, як ноч, і стары, як жыццё, крумкач, нрашумеў цяжкімі натомленымі крыламі, важка апусціўся на старую таііолю. Ён прылятаў сюды кожную ноч сорак гадоў запар. Галіна, на якую заўсёды садзіўся, —■ высахла, таму што кожную ноч крумкач калечыў старое дрэва вострымі кінцюрамі.

Чалавек адчыніў акно, высунуўся ў ноч. Воран варухнуўся, гіавярнуў галаву на бок і, бліснуўшы слепаватым вокам, замёр. Здалёк можна было падумаць, што ён прырос да дрэва.

— Чорны воран, — пракрычаў чалавек, — чаму ты так любіш сіняе неба? — Кар-ар! — адказаў крумкач. «Кар-ар!» — адгукнулася начное рэха.

* * *

I ўсё ўсплыло раптам, гіраз сорак гадоў жыцця, калі ўнук расказаў чалавеку пра свой жудасны «сон». Чалавек успомніў сваё — і яму стала прыкра і балюча: як жа так? Ён забыўся на самае важнае і галоўнае — жыў, як давядзецца, не думаючы ні аб чым, а недзе там, у чорным космасе, яго ўжо даўно чакаюць. I трэба прыйсці і прайсці няпройдзены адрэзак шляху, на які не ханіла смеласці ў маладосці. I там аіюшняе... Ён даўжнік! Як жа так? Яго ж папярэджвалі? Адпушчаны авансам... I зноў не пасііеў. Забыўся. Што ж там? Цемрадзь... Пагібель... Канец... Канец? О, Божа...

(Часопіс «Маладосць». № 11,1996 г.)

3

Ад Крыжыка да крыжа

1

За паўгода да таго, як споўнілася трыццаць тры гады, ён згубіў свой нацельны крыжык. Звычайная дробязь, але абставіны, нры якіх не стала крыжыка, стрэмкай заселі ў душы. Крыжык быў Віктаравым равеснікам і доўгі час ляжаў, загорнуты ў анучку, на дне абабітай каванымі арнаментамі скрыні разам з яго метрыкамі, са шлюбным пасведчаннем бацькоў і з матчыным медалём «За трудовую доблесть». I вось аднойчы (яму было тады гадоў 26) Віктар звярнуўся да маці.

— Ці ёсць той крыжык, з якім мяне хрысцілі?

— He ведаю... Трэба паглядзець. Павінен быць дзесьці, — прыпамінала яна. — А навошта ён табе раптам спатрэбіўся?

— Хачу насіць! — адказаў Віктар.

Маці не стала распытваць, чаму гэта раптам сыну захацелася насіць крыжык. «Ці мала якая мода прыходзіць, вунь і артысты на сябе наначаплялі, не тое што раней хаваліся, каб пахрысціць дзіця», — а ўслых сказала толькі:

— Глядзі ж, не згубі, дрэнная прыкмета. На ўсё жыццё памятка. — I палезла ў скрыню.

Доўга перакладала прапахлыя нафталінам сувоі палатна, задаволена перабірала «амерыканскія» хусткі, разгортваючы, гіераглядала вышываныя сурвэткі,

ручнікі ды адрэзы матэрыі і, нарэшце, выцягнула снадыспаду невялікі пудэлак, сцягнула гумку, якой ён быў перахонлены, і зняла накрыўку.

— Тут іх два, адзін Святланін, другі твой, — муляла яна зашкарузлымі пальцамі белы і жаўтаваты крыжыкі, нібы правяраючы іх на сапраўднасць. — He ведаю нават, каторы чый? Далібог, не магу сіюмніць.

Віктар выбраў сабе медны і адразу паверыў, што менавіта гэты павінен быць ягоным. Пачапіў крыжык на сярэбраны ланцужок, кунлены загадзя ў горадзе, і павесіў на шыю. Колькі іюмніць, з таго часу ніколі не здымаў яго, хіба што аднойчы нарваўся ланцужок: нерапаяў нанова звяно і зноў адзеў.

2

He скажаш, што Віктар быў набожным чалавекам, у царкву хадзіў зрэдку, маліўся калі ўспомніцца, але рэлігія цікавіла яго заўсёды. Ледзь не кожны дзень дадумваўся ён да вечных нытанняў: для чаго даецца жыццё? Што такое ўвогуле чалавек? Ці можна ведаць будучыню? Аіюшняе турбавала больш за ўсё, і дакладней было б сказаць так: «Ці можна ЗМЯНІЦЬ будучыню, нейкім чынам паўплываць на яе?» Ці мае чалавек уладу над часам? 3 гэтай нрычыны Віктар перачытаў усе прароцтвы, якія мог знайсці: паштудзіраваў цэнтурыі Настрадамуса, дакапаўся нават да звестак дэльфійскіх аракулаў, пачаў захапляцца гараскопамі, варажбой і шмат якой іншай чартаўшчынай, сгірабуючы зазірнуць у заўтрашні дзень. Аднойчы выпадкова натыкнуўся на цікавы гістарычны факт, уразіўся страшэнна, хоць гэта і магло быць простым супадзеннем: аказалася, што Аляксандр Македонскі гэтак жа, як Ісус Хрыстос, памёр у трыццаць тры гады — раптоўна захварэў на ліхаманку і сканаў, а праз год насля яго смерці памёр Арыстоцель, які з маленства выхоўваў палкаводца. Абодва, і Сын Божы і Аляксандр Вялікі, расііачалі, так бы мовіць, сусветную вайну — адзін заваяваў зямлю мячом, другі наланіў духоўна, і абодва памерлі ў трыццаць тры. Пазней яму трапіў у рукі аркуш з параўнальнымі біяграфіямі Напалеона і Гітлера, Вашынгтона і Кенэдзі: параўнальны акцэнт ставіўся на ўзросце палітыкаў, калі яны прыйшлі да ўлады або здзейснілі штосьці значнае — суііадзенняў было шмат. Пагадзіўся ён і з Хлебнікавым, што існуе «закон накаленняў», «законы імнерый і войнаў» і што людзей з аднолькавымі задачамі ў розныя гістарычныя часы спасцігае падобная ж доля. Усё паўтараецца праз аднолькавыя нрамежкі часу ў гісторыі, а ўзрост 33 гады, у любым выпадку, — ракавы, нават былінны Ілля Мурамец і той мусіў «трыццаць тры гады сіднем сядзець на нечы», накуль калікі перахожыя не папрасілі падаць вады.

3

Віктар ганарыўся тым, што ён «нраваслаўны», і лічыў Новы Запавет самай вялікай кнігай у гісторыі чалавецтва; часта як сведчанне сваёй «царкоўнасці» гіаказваў крыжык, якому было столькі ж гадоў, колькі і яму. I вось, зусім недарэчна, крыжыка не стала. Гэта было ўжо пасля таго, як ён скончыў філасофскі факультэт МДУ і, накінуўшы дома жонку і трохгадовага сына, вырваўся на волю, дакладней на тыднёвы сімпозіум на нытаннях сучасных філасофскіх і новых рэлігійных нлыняў.

Жанчына, што яму глянулася на сімнозіуме, сярэдняга росту, з моцнымі акруглымі формамі, светлымі валасамі і, як ні дзіўна для бландзінкі, з чорнымі, як вуголле, вачамі, — падышла да яго першай. Адкрытыя, бессаромныя выбліскі вачэй, прыхаваная ў закутках таўставатых дрыготкіх вуснаў усмешка абяцалі многае... I Віктар загарэўся нажадай да чужога жаноцкага цела: кроў ускіпела, і з пачуццямі цяжка было саўладаць. «Крыжык нібы сведка, — няўзнак падумалася яму, — ат, нічога, калі атрымаецца, то здыму ўіютайкі і пакладу ў кішэню». Кахання з «белакурай» так і не атрымалася. I крыжык Віктар не здымаў, ён добра гэта номніў: мільганула толькі думка — але нраз дзень, выходзячы з душа, правёў рукою па шыі і здзівіўся, што рука ненрывычна гладка каўзанулася гіа скуры. Похапкам намацаў нальцамі і ўстрывожыўся: «Так і ёсць!» — крыжык знік. Ірвануўся ў душ, следам забег у прыбіральню, аблазіў і нерашукаў на ўсіх месцах, дзе толькі мог згубіць яго — дарэмна, крыжык не знайшоўся. Нібыта ўкрадлівы шэпт адказаў на яго разважанні: «Калі табе так замінаў крыжык — мы яго забралі, будзь зусім без крыжа...». Можа, словы былі іншымі, але сэнс іх Віктар пачуў дакладна: мы не будзем цябе няволіць, жыві як хочаш, ты вызвалены ад якіх бы то ні было абавязкаў. Такая неснадзяваная воля нрынесла страх і трывогу.

Крыжык згубіўся не так сабе. Гэта нейкі знак. Нешта навінна здарыцца. Гэта Нешта зламысна чакала і цікавала за ім наперадзе. «Калі і як адбудзецца?». Віктар адчуваў набліжэнне чагосьці неназбежнага. Таму і ўхагііўся так нрагна за рэлігійна-тэасофскія і філасофскія чытанні, баючыся сустрэчы з невядомым. Чытаў усё занар, што хоць якімсьці чынам сцвярджае манагюлію на валоданне ісцінай. Намагаўся выйсці ў астрал: практыкаванні не давалі выніку, і ён кінуў займацца медытацыяй. Калісьці, яшчэ ў дзяцінстве, у яго быў выхад у іншасвет, здарылася гэта вьшадкова, але Віктар добра запомніў, што на той бок цела будучыня адкрыта як на далоні — там не існуе нраблем сэнсу: усё становіцца зразумелым.

Кожны чалавек хоць сяды-тады хоча адным вокам зазірнуць: а што ж будзе заўтра? Вандруючы па спякотнай пустэльні, падарожнік, напэўна, менш пакутуе

ад смагі, чым Віктар хацеў ведаць будучыню. I вось нейкі шлях, да якога ён доўга прабіваўся, блукаючы ў патаемных джунглях свядомасці, раптоўна адкрыўся перад ім. Чамусьці атрымалася зусім не так, як мроілася, ён ажыццявіў, падалося Віктару, запаветнае, ды страціў разам з тым штосьці не менш каштоўнае.

4

«Дзе я?!» — першае, што прыйшло ў галаву Віктару, калі ён расплюшчыў вочы. Агледзеў пакой — усё незнаёмае... 3 цікавасцю пачаў разглядваць шпалеры на сценах, рэпрадукцыі карцін, мэблю, уважліва ўзіраўся ў металічную з трыма шклянымі плафонамі люстру. «Як я тут апынуўся? Як жа мяне завуць? I ўвогуле, хто я такі?» — усё дарэмна: памяць маўчыць. Побач з ім «незнаёмая» жанчына: падклаўшы руку пад галаву, яна пакуль яшчэ соладка сггіць. Зараз яна прачнецца і пачне лаяцца, быццам ён нечым абавязаны ёй, — усё гэта Віктар прыпомніў, гэта толькі яшчэ павінна здарыцца... Але ж, калі... Значыць, яшчэ не было? Адкуль тады ён ведае? Хіба ж можна прыпомніць тое, што толькі адбудзецца?

Жанчына расплюшчыла вочы.

— Во, дрыхне... Колькі будзеш мучыць мяне? — маўчыць некаторы час, потым у яе вачах з’яўляецца вільгаць, і неяк з прыхліпам быццам выціснула з сябе: — за-вя-заў белы свет!

— Прабачце, — азываецца нарэшце Віктар, — хто вы? Як завуць вас і што гэта за пенаты?

— Прыехалі, еці тваю маць! Дафіласофстваваўся! — Яна хутка змахвае даланёй выступіўшую было слязу. — чаго нрыдурваешся? Ці зусім здзяцінеў ужо? Сапраўды, звар’яцеў са сваёй філасофіяй... Ва ўсіх мужы, як мужы, ці табе ў хаце, ці на рабоце, а гэты... Кабель пракляты... Пра-бач-це, як вас за-вуць, — перацвяліла яна. — Ух, брыдота, вочы б мае цябе не бачылі!

Жанчына нацягвае на сытае цела халат, з цяжкасцю зашпільвае гузікі — яны выкручваюцца і становяцца старчаком, Віктару здаецца, што зараз яны з трэскам паразлятаюцца ў розныя бакі. Яна нешта гаворыць і гаворыць — але зразумець сэнс цяжка. Словы беснерастанку вылятаюць з чырвонага слінявага рота, быццам ноччу камары з кустоўя: яму цяжка асэнсаваць іх. «Чаго яна хоча?». Словы ўпіваюцца ў нешта для яго святое і, здаецца, джаляць, кусаюць і смокчуць кроў. Ен не можа даўмецца, з чым звязаны шквал абвінавачванняў, не разумее яго прычыны. «I хто яна такая, па якім праве?» — думае ён. 3 яе папрокаў аказваецца, што ўчора ён павінен быў здаць бутэлькі, забраць нейкага Сцёпку з дзіцячага садзіка, атрымаць аванс і купіць бульбы, масла і хлеба — вынікае, што

нічога гэтага ён не зрабіў. «Чаму ў мяне столькі абавязкаў? Цікава, што яна сама рабіла?» — надумаў Віктар, але прамаўчаў.

— Дакуль я буду трываць такі здзек? Досыць! Накарміў! — нрагаварыла яна, дакладней — нракрычала. — Сёння ж нанясу заяву на развод! Я нагляджу, як ты сам пражывеш... Мый за ім, нрыбірай, есці вары... Што я, рабыня якая? Канешне, на ўсім гатовенькім можна і філасофстваваць, і аўтатрэнінгі, бач ты яго, вычвараць... Сёння ж панясу! Калі для цябе сям’я на апошнім месцы — жыві сам. Я аднаго не разумею: чаго ты жаніўся?

— Аракулы не жэняцца, а жрыцы не выходзяць замуж...

— Ды што з табой гаварыць, — абрывае яна, — навошта я, дурніца, выпінаюся? Усе вы казлы!.. Мне натрэбен муж, чуеш ты, мужчына, а не летуценнік-філосаф! Якая карысць ад тваіх заняткаў, каму яны патрэбны!.. Ну, чаго маўчыш?! Мыш пракаўтнуў?!

Ен адмахваецца ад яе, нібы ад дакучлівага сабакі, што злоўчваецца цапнуць за руку. «Як добра, што нічога не помню, не звязаны ніякімі абавязкамі з гэтым страшыдлам», — уздыхнуў Віктар, снаўзаючы з ложка. Рукі машынальна каўзануліся пад ложак і пачалі шнарыць па надлозе, накуль не натыкнуліся на пантофлі, і толькі зараз Віктар зразумеў, што шукаў менавіта іх.

— Глядзі, — звярнуўся да жанчыны чамусьці на «ты», надумаўшы: «Нанэўна, з мінулага?», а ўголас дадаў, — асцярожней крыху на разваротах, a то зараз гузак наб’еш!

Ён ведаў, што папярэджваць жанчыну — марна траціць час, жанчына ўсё жыццё зачэнліваецца і падае праз адзін і той жа парог, ёй, мусібыць, гірыемна падаць. Можа, нават знарок зачэнліваецца? Бо любіць начуццё болю, таму што толькі праз боль адчувае, што жыве па-санраўднаму — ёсць вінаватыя (той, хто панярэджваў), а гэта так неабходна некаторым асобам, каб выплюхнуць на кагосьці злосць.

Сапраўды, у настуііны момант жанчына няёмка нацягнула ручку дзвярэй на сябе і адначасова хістнулася ў гіраём, не наспеўшы як след адчыніць дзверы, — удар прыйшоўся пад левае брыво: «Вох! — усклікнула яна, — чорт пракляты, накаркаў!».

— Я не ведаю, хто вы, але нраз пяць хвілін на кухні вы разаб’еце цэлы стос талерак... Калі можна, дык асцярожней крыху, a то зноў нрыйдзецца шукаць вінаватага.

— Звіхнуўся! Тут плакаць трэба, а ён выпендрожы строіць... Нічога, хутка ты ў мяне па-іншаму заспяваеш! Я табе абяцаю! — пракрычала яна і пайшла на кухню.

Віктар навольна апранаўся: нацягваў на сябе накамечаныя штаны, адзяваў праз галаву нацёрты вязаны швэдар — а з кухні далятала лаянка. Ён ужо ведаў, што будзе гіраз хвіліну, якія словы пракрычыць жанчына. Глядзеў на сябе ў люстэрка, быццам на незнаёмага чалавека, і вывучаў: аброслы чорнаю барадою, схуднелы так, што мангольскія скулы і гарбаты нос ненатуральна вытыркаюцца ўперад, здаюцца прыклеенымі. Яму не падабаецца ягоны твар: увагі вартыя толькі вочы, пакрытыя каламутнай нлёначкай, але гараць, нібы жарыны, і адсвечваюць фасфарычным бляскам. «Такімі ж зарослымі былі, нанэўна, біблейскія прарокі, — думае ён пра сябе. — Іоў, Іярэмія, Ісая... вось і я таксама, — Сівіл...».

— Сівіл? — ужо ўслых наўтарае ён, і голас неяк нрасіпеў ці нрасыкаў, нібы ў гадзюкі, якой прышчамілі галаву. — Сівіл!

Ён успомніў нарэшце сваё сапраўднае імя, яго завуць Сівіл. Штосьці зрабілася з памяццю: гіамятаў толькі будучыню, быццам мінулае і будучае памяняліся месцамі. Забыўся, што было ўчора, але добра ведаў, што будзе праз месяц, год... Пра мінулае ён пакуль што мог толькі здагадвацца, як у звычайным стане чалавек робіць гірыкідкі аб будучым.

Страшэнны грукат даляцеў з кухні, а наўздагон яму пачулася галашэнне той самай крыклівай жанчыны — вось яна ўжо і на гіарозе:

— Што ты вычвараеш, ідал ліхі! — махае рукамі перад самым носам, але баіцца крануць твар. — Ты іх купляў? — нагрозліва патрасае ў наветры кулакамі.

— У чым я вінаваты? — ён зашмаргнуў шнуркі чаравікаў, устаў і працягнуў руку да вешака. — Што вы маеце да мяне? Вы ж самі разбілі талеркі. А я толькі нанярэджваў... Я ўсё жыццё нанярэджваў! Вунь і цяпер, у вас на кухні сметніца гарыць! Пажар тушыце! Заналку ў вядро кінулі... Яно і загарэлася. Тушыце ііажар, позна будзе!

Яна спачатку нічога не разумее: стаіць, не ведаючы, што рабіць, а гютым зыркае яму ў вочы, ускрыквае, нрыкрыўшы рот рукою, як бы запіхваючы назад слова, што гатовае было сарвацца з языка, і бяжыць на кухню.

Сметніца гарыць на самай справе. Пластмасавыя бакі размякчэлі і гілавяцца на блакітным агеньчыку. Жанчына хапае сметніцу, бяжыць з ёю ў ванны пакой. «Зноў накаркаў... Як у ваду глядзеў! Ён жа не заходзіў на кухню! Хіба ўбачыў праз сцяну? Відушчы! Ага, — бліснула і апякла думка, — гэта ж у газеце днямі было, як хлопчык паднальваў рэчы... I ён навучыўся...». Рука сутаргавата хапаецца за кранік, з-пад якога вырываецца струмень вады. Шыпенне, нара, дым... Загаловак газетнага артыкула: «Цуды нсіхікі», які яна чытала днямі, так і стаіць гіерад вачыма. «I ён туды ж... Я зараз накажу яму гэтыя штучкі!»

Ужо калі ён стаяў анрануты каля дзвярэй, яна зноў наляцела на яго.

— Я Сівіл! — адкідае ён жанчыну сваім дзікім крыкам.

Ад нечаканасці яна адхіснулася, нібы ёй смалянулі ў вочы полымем гіаяльнай лямпы. «Я прарок Сівіл!!!» — штосілы крычыць Віктар. У яе вачах зноў з’яўляецца жывёльны страх, а ён пакідае яе, разгубленую і знямелую, гіасярод пакоя і выходзіць на вуліцу.

Калі б ён пастаяў хоць крыху на лесвічнай нляцоўцы, то пачуў бы, як жонка зайшлася крыкам.

5

Жыццё чалавека адносна часу можна параўнаць з вандроўнікам, які ідзе па дарозе задам: не ведае, што чакае яго нраз хвіліну, у будучым, але добра бачыць пройдзены шлях. Мінулае — яно ляжыць перад вачыма памяці, як на далоні, праўда, чым далей намагецца чалавек ахапіць зрокам пройдзены ў часе шлях, тым менш звязаныя малюнкі бачыць. «Сівіл» уваходзіў у жыццё не так, як звычайны чалавек: ён ішоў тварам у будучыню, не бачыў таго, што засталося за спінаю, у мінулым, а пры жаданні мог заглянуць на хвіліну, на год, а то і на цэлых дзесяць гадоў наперад. Яму ўявілася, што ў ягоных руках магутная зброя, ён вывядзе чалавецтва на прамую дарогу (ён такі адзін!), выправіць усе людскія лёсы і памылкі, папярэдзіць глабальныя катастофы. Ён ведае тое, да чаго чалавецтва марна цягнецца ўсю сваю гісторыю: яму адкрыта будучыня!

«Сівіл» зайшоў у парк, сеў на лаўку, агледзеўся. Лістота на дрэвах кранулася жаўцізной, яшчэ тыдзень-другі і закруціць восень апалае лісце ў паветры, зашамаціць яно, зрудзелае і высахлае, пад нагамі праз месяц, а яшчэ праз колькі часу дрэвы будуць калыхацца аголеным сіратлівым голлем і чакаць першага снегу.

Лаўка. Колькі людзей будзе сядзець на ёй, пакуль струхлее з часам: па адным, па двое і трое; удзень, вечарам і ноччу; восенню, зімой і летам, у дождж і ў спякоту; маладыя, старыя і зусім яшчэ дзеці... Колькі людзей пераседзіць на гэтай просценькай лаўцы, пакуль яе нарэшце не звязуць на гарадскую звалку і не спаляць з-за непатрэбнасці? Увесь стракаты калейдаскоп падзей пракруціўся ў яго перад вачыма, як на кінастужцы. «А нехта ж сядзеў тут і да мяне, раней?» — падумаў ён, але мінулае маўчала, быццам ён толькі што нарадзіўся, літаральна сёння раніцай, калі ўбачыў побач з сабой незнаёмую жанчыну, усвядоміў сябе. «Сівіл» разглядаў драўляныя перакладзіны на спінцы, пафарбаваныя ў зялёны колер, і неўзабаве лаўка падалася яму знаёмай: па нейкай драпінцы, выпаўшым сучку пачаў адкрываць, што ён тут часта сядзеў раней. Пакрыху вярталася памяць: як маятнік вялізнага гадзінніка, хістнуўшыся ў адзін бок, даходзіць да са-

май верхняй кропкі, завісае на імгненне і зноў вяртаецца на свой след, так ён начаў успамінаць сябе.

«Гэта ж мая лавачка! Я і ўчора тут прасядзеў наўдня!». Нібы выбліскам маланкі асвяціўся ўчарашні дзень — усіюмніў усё да драбніц, стала нават сорамна. Успомнілася пазаўчарашняе, і памяць нанесла далей у нражытае: армія... інстытут... школа (фрагменты, дробязі, урыўкі); садзік, калыска... Нараджэнне... дамавіна... Цемра... «Дамавіна?». Пахаванне... «Хаваюць мяне?». Я заблытаўся: куды я — будучыню, ці ў мінулае? Было ці будзе? Я?... я... Я! Было! Я прыйшоў з цемры ў святло? Чаму так? Што гэта зноў? Зноў я? Дзед... дарослы... юнак... дзіця... смерць... Зноў у дамавіне? Дамавіна! Стары... дзіця... калыска... дамавіна... Нараджэнне — смерць! Нараджэнне, смерць, нараджэнне... «Да таго, як я нарадзіўся, — я намёр?» — аформілася нарэшце нытанне. Памёр, а пасля гэтага зноў нарадзіўся? Далей... Хутчэй! Яшчэ далей! Стоп! Назад! Хоніць! Толькі гэтае жыццё. Адсякаю лішняе. Забываю! Вось я, сённяшні! Як добра без цяжару! Як лёгка дыхаецца! Якое яснае сонца! Аблокі, як і тысячы гадоў назад, — яны тыя ж самыя. Я жыву! Я ёсць! Адзін...

Голуб падляцеў да ног, яго можна было дастаць наском чаравіка, калі выцягнуць нагу. «Сівіл» вывернуў кішэню і вытрусіў на далонь колькі семкаў сланечніка: «Цып-цып-цып!» — голуб адбег, смешна наварочвае галаву, пазіраючы на яго чырвоным вокам, асцярожна дзяўбе семкі, што ўпалі на зямлю, а нотым нясмела падкрадаецца, дзюбае ў далонь і тут жа, узмахнуўшы крыламі, шпарка адскоквае.

Ен шчаслівейшы чалавек. I ніякі н< Сівіл — звычайны беларускі хлопец (чаму ён усё яшчэ лічыць сябе хлопцам, калі ўжо за трыццаць?). А тоўстая кабеціна, што раніцай сварылася з ім, — яго жонка Надзя. «Сцёпка, Сцёпка... — успомніў Віктар, — я ж не забраў яго ўчора з дзіцячага садзіка... Бедны мой хлопчык, напэўна, чакаў мяне, плакаў...».

Вось мой горад, мая сталіца, невялікі гарадок па сутнасці, але адсюль пачнецца!.. На памяць прыйшлі радкі Уладзіміра Караткевіча: «На Беларусі Бог жыве...» — і гэты Бог ён, Віктар Тарашкевіч! Ён выратуе чалавецтва! Зробіць усіх шчаслівымі! «На Беларусі Бог жыве! Людзі, чуеце, Бог жыве на Беларусі! — хочацца крычаць яму. — Гэты Бог — я! Радуйцеся са мною». Вось чаму так накутавала Беларусь? I Чарнобыль гэты, як коршак з чорнымі крыламі, упіваецца атрутнымі кіпцюрамі ў душы маіх люзей...

А вы ўцякалі, ганьбілі яе — а яна, Беларусь, апляваная і гірыніжаная, — выратуе вас усіх. Яна навучыць вас любіць! Святое нараджаецца ў муках, у пакутах павінна нараджацца новае. А гаварылі: няма такога народа, няма такой мовы...

Вы аднрэчвалі яе і строілі кпіны... Эх, вы! Паглядзіце на паэтаў беларускіх: птушкі маюць гнёзды, лісы маюць норы свае — адным ім, абылганым і зняважаным, няма месца на радзіме сваёй, адны яны як выгнаннікі і ііракажоныя сярод свайго народа, адны яны як дзве кроплі надобныя і паўтараюць лёс Божага Сына. «А як жа з уваскрашэннем? Як падняць астатніх?» — падумаў Віктар. Кожны чацвёрты загінуўшы, кожны другі, магчыма, сагнецца ў пакаленнях пад цяжарам чарнобыльскай навалы. I рантам дзікая думка гірарэзала свядомасць: іх жа няма, памерлых! He было ніколі! Яны вандруюць па целах, нібы вязні па турмах. Галасы маіх продкаў крычма крычаць ува мне, клічуць, просяць, патрабуюць уваскрашэння!

Вось ён, мой прадзед Іван, гаворыць мне, я гэта добра гюмню, хоць быўяшчэ зусім маленькім: «Дзіцятка, у табе маё спадзяванне і надзея — у гэтых мазолістых руках праўда зямлі і Божая праўда...». Ці не нам прамаўляў Ісус: «Я наслаў вас жаць тое, над чым вы не працавалі, — іншыя працавалі, а вы нрыйшлі на працу іх... каб жнец і сейбіт разам радаваліся». Вось яны, дзяды мае: Мікалай і Пятро, клічуць мяне таксама, гукаюць з дамавіны: «Унучак, мы схадзілі за цябе на Калыму, мы адстаялі сваё і тваё чалавечае. Ці не мы вучылі цябе: не здрадзь! He забі! Будзь чалавекам! Мы аднакутавалі за гэта, цяпер твая чарга: данамажы нам падняцца!». О, як нрыцягвае долу зямля і не пускае падняцца ў неба. Але ж і крылы дае зямля?..

Ці я не разумею штосьці?.. Госпадзе, памажы мне!

Віктар апусціўся наўколенцы і прыпаў тварам да зямлі. Рэдкія прахожыя здзіўлена азіраліся на яго. Адна малітва, адна спаконвечная малітва: Ойча Нябесны!.. няхай будзе воля Твая і на Зямлі, як на НЕБЕ...

Так-так, штосьці гіеракруцілі яны, сначатку і на зямлі, а іютым ужо, як на небе — таму што там Яго воля заўсёды... Так даваў гэтую малітву Хрыстос, хто меў права вучыць інакш? Два словы пераставілі месцамі — і пекла падымаюць за аблокі...

6

«Чаго я сяджу тут? Трэба ратаваць іх».

Ён выбег на плошчу Перамогі: «Яны перамаглі тады, я павінен перамагчы сёння». Прайшоў па праспекце Францыска Скарыны: «Ен даў ім Божае слова на іхняй мове — яны чакаюць, што ім дам я». Каля нешаходнага перахода, што ля моста праз Свіслач, прыпыніўжанчыну, якая збіралася ўжо ступіць на дарогу, чакаючы зялёнага святла.

— Жанчына! Тут не хадзіце, лепш падземным нераходам метро, тут блізка, два крокі ўсяго.

— Чаго гэта? — здзівілася яна, нерахонліваючы ў правую руку сумку з бульбай і пакетамі кефіру.

— Пераходзьце там... Я ведаю, што будзе: калі не пойдзеце праз пераход — вас саб’е машына...

Жанчына вылупіла вочы на Віктара, углядвалася ў яго якую хвіліну, потым зноў перакінула сумку ў левуіо руку, а ўказальным нальцам нравай, сагнуўшы яго крукам, настукала тры разы па сваім ілбе.

— Ходзяць тут прыдуркі розныя, — твар яе агідна перасмыкнуўся, — лезуць у вочы!

Быццам нлюнула Віктару пад ногі і пайшла, пайшла сваёй дарогай, ані кроку ўбок... «Куды ж яна? — надумалася Віктару. — Я ж сказаў: нельга!».

— Жанчына! — прахрыпеў ён, і падалося: усё наваколле раскалолася ад грому ягонага голасу. — Жанчына! Вярніцеся!

— Адчапіся, балван! — кінула тая нраз нлячо. — Ходзяць тут усякія, у псіхічку такіх трэба.

Віктар хацеў дагнаць яе і адцягнуць назад, але на імгненне зазірнуў у будучыню і зразумеў: дарэмна! Жанчына нахабна шнацыравала на той бок вуліцы, дзе каля самай броўкі і павінна ўсё здарыцца... А вунь і машына ўжо ляціць з-за павароту. Віктар адвярнуўся, каб не бачыць...

Завіскацелі тармазы — кароткі ўскрык. Цішыня. Падалося на момант, што спыніўся час, а нотым бягуць, бягуць людзі. «Жывая!.. Нічога з такой не здарыцца», — даляцела да Віктара з натоўпу. Ён хацеў падыйсці і прыпомніць жанчыне, што папярэджваў яе, дарэчы, няхай будзе нраўдзівым сведкам яго прароцтва. Трэба збіраць іх, нрароцтвы, каб паверылі. Зараз такія тэхналогіі: усё можна пралічыць, усіх можна нераканаць. Сёння лягчэй, чым калісьці...

— Ды вар’ят нейкі, — ачомаўшыся, лямантавала жанчына, — прычапіўся, затлуміў галаву... А вунь ён стаіць! Лавіце яго! Трэба ў міліцыю здаць.

Віктар з усіх ног кінуўся назад у нарк. «Зарэгістраваць» сведчанне не ўдалося. Ён пачаў ужо сумнявацца: можа, і праўда, калі б ён не папярэдзіў жанчыну — не падляцела б яна пад колы аўто? Можа, у гэтым здарэнні вінаваты і ён, дакладней, у аварыю загадзя быўупісаны і ягоны ўчынак? Аварыя магла б не здарыцца, калі б ён не дапасаваў да падзеі сваёй волі. Але ж ён хацеў дабра.

Зноў усеўся на сваю лаўку, спачатку нервова і пужліва азіраўся па баках, баючыся, што яго сапраўды шукае міліцыя. А нотым гіачаў суііакойвацца: «Што я такога зрабіў? He піхнуў жа пад колы тую жанчыну? Наадварот, папярэджваў

яе. Усё добра, — супакойваў сябе Віктар, — у мяне ж на лбе не напісана, што я ведаю таямніцу бягучых дзеянняў. I хто паверыць такому?

3 лаўкі назіраў за тым, што дзеелася навокал, каб яшчэ раз пераканацца ў веданні будучыні. Вырашыў не ўмешвацца, а проста сачыць. Нейкая птушка нрысела негіадалёк на галінцы і пачала шчабятаць. «Зараз пераляціць вунь туды», — як бы падумаў-загадаў Віктар, нанружана чакаючы, глядзіць на чырвоны клёнік — і праз хвіліну птушка ўспырхвае і садзіцца якраз на тую галінку, якую ён свідраваў вачыма. Вунь за агароджай парку ідуць на тратуары насустрач два чалавекі, і ён наперад ведае, што яны сустрэнуцца, пастаяць хвіліны тры і пойдуць далей разам да гастранома — так і ёсць. Колькі ні правяраў сябе — усё сыходзілася, як ён і прадбачваў.

Трэба ісці гіагаліць твар, a то, сагіраўды, надобны да вар’ята. Так здарылася, што па дарозе дахаты яшчэ раз хацеў папярэдзіць няшчасны выпадак. Толькі апусціўся на сядзенне аўтобуса, сказаў жанчыне, што сядзела гюбач, каб яна асцярожней выходзіла, — тая здзіўлена паглядзела на яго і нечакана рассмяялася.

— Шкада, але вы нрыпазніліся крыху, я ужо замужам.

— У вас будуць непрыемнасці, калі не наслухаецеся... Лепш праз заднія дзверы выходзьце, раптам абыдзецца.

Яна ў адказ толькі ўсміхнулася. Віктар зразумеў: гаварыць і даказваць што-небудзь — марна, яна не зразумее. Некалькі разоў жанчына спрабавала наладзіць размову, але ўсе сем прыпынкаў Віктар зацята маўчаў. Урэшце, збіраючыся выходзіць, яна гулліва наглядзела на яго, стоячы каля сярэдніх дзвярэй. А як толькі выскачыла з аўтобуса — нага нязручна крутнулася на броўцы, і, растапырыўшы рукі, яна паляцела потырч. Аўтобус яшчэ з хвіліну стаяў, і Віктар бачыў, што нейкі мужчына ў шыракаполым капелюшы надбег, дапамог надняцца, а яна, стогнучы і вохкаючы, устала, прыціскаючы да грудзей зламаную руку. Віктар ведаў, што ў Першай хірургічнай ёй накладуць гіпс, праляжыць яна каля двух месяцаў (костка доўга не будзе зрастацца), а за гэты час муж пачне гуляць і гіраз паўгода яны развядуцца, -— а пакуль Віктар глядзеўу яе вочы, ноўныя нянавісці і злосці. Яму стала прыкра ад такога позірку і ён апусціў галаву.

Заглянуў у будучыню: чаму так? Яму не вераць! Ім непатрэбны такія веды. Ён прадказвае аўтакатастрофы і сам жа застаецца вінаватым, і ўсё роўна гінуць людзі — усе ідзе так, як і навінна было ісці без яго. Жыццё цячэ сваім ходам. Ну і што з таго, што ён ведае за дзень, месяц ці нават за год аб трагедыі? Яго высілкі застаюцца безвыніковымі, ён анічога не можа змяніць. He мае ўлады над будучым, нават ведаючы яго, таму што, каб змяніць заўтра — трэба, каб людзі змяніліся ўнутры сёння. Аказалася, што веды — гэта нуль. Голыя веды не маюць

сілы, патрэбна вера, вера тысяч і тысяч людзей — нішто іншае не можа змяніць свет. Патрэбен страх Божы! «Чым устрашыць іх?!» — падумаў ён.

Ёсць лёс, наканаванасць, ёсць жудасныя перапляценні мільярдаў прычын і вынікаў, канцы якіх губляюцца ў дагістарычным мінулым. Выходзіць, для таго, каб выратаваць людзей сухагруза «Эстонія», трэба, каб нятнаццаць вякоў назад вікінг Берг пайшоў у панядзелак направа, а не ўлева — тады б ён сустрэў Яску з праславянскага племені і ажаніўся б з ёю. У шэсцьдзесят сёмым пакаленні іхніх патомкаў нарадзіўся б чалавек, які быў бы зараз міністрам грамадскага флоту Эстоніі, ён своечасова і паставіў бы сухагруз на рамонт. Але гіаўтары тысячы гадоў таму, ранкам, у панядзелак, вікінг Берг пайшоў налева і не сустрэўся з Яскай, размінуўся навечна, у іх не нарадзіліся дзеці — такога міністра ўвогуле ні ў Эстоніі, ні ў Галандыі — на ўсёй зямлі няма. Чалавецтва з мільярдаў магчымых шляхоў ступіла і прайшло адным. Той шлях, вынік якога без аварыі, — не пройдзены чалавецтвам, таму што вікінг найшоў налева. Каб прадухіліць гібель сотні, нават смерць аднаго чалавека, трэба перанісаць гісторыю ўсяго чалавецтва, трэба, каб мільёны людзей, што жылі некалі на зямлі, па-новаму перажылі свае жыцці з пагіраўкай «Берг пайшоў направа», — і толькі тады было б іначай....

О ты, загадкавы вікінг, дзе шукаць цябе? Якімі пяскамі пазаносіла твае сляды? Якія ветры цалавалі тваю галаву? Чаму ж ты найшоў не ў той бок? Чаму не сустрэўся з Яскай? Але ж і яна магла пайсці ў другі бок? Ад Яскі таксама залежала: быць ці не быць аварыі. У дваццаць чатыры бакі магла яна скіравацца — і дваццаць чатыры разы па-новаму крутнулася б гісторыя ўсяго чалавецтва: так ці гэтак. I толькі тады было б іначай. Але гэта ўжо была б новая гісторыя, новыя, іншыя людзі, і нас з вамі, магчыма, і не было б на свеце.

Маем тое, што маем, — і ў няшчасці, у горы, і ў смерці ўсякага чалавека кожны з нас вінаваты асабіста. Няма чужой бяды. Калі мы пад адным сонцам — няма! Усе знітаваны паміж сабой, як нупавінай, звязаны крэўнай і роднаснай сувяззю, і таму, напэўна, так шчыміць сэрца, калі рухаецца па вуліцы пахавальная працэсія або чуецца жалобная музыка пахавання, таму ные ў грудзях, што разумеем: нас стала менш. Адчуваем сваю віну нерад намерлым: а раптам, калі б ведалі яго, калі б сустрэліся з ім раней, — ён мог бы яшчэ жыць? Адчуваем смутак, бо гэты чалавек, якога вязуць на катафалку, ніколі ўжо не падорыць нам радасці, не ўсцешыць у горы, не данаможа — ён назаўсёды пайшоў, навекі сыходзіць з гэтай зямлі... Мы абяднелі! Нас абкрадае кожная смерць: ці памірае чалавек на Далёкім Усходзе, ці на Ямайцы, ці ў цэнтры Еўропы — усё адно нейкая крупіначка нашай душы, натэнцыяльная яе магчымасць, маленькі зародачак чагосьці адмірае назаўсёды, так і не рэалізаваўшыся. Кожны чалавек унікальны

і непаўторны, і, магчыма, толькі вось гэты і мог бы абудзіць нейкую часціначку нашай душы, якая, не развіўшыся, навекі намерла ў нас разам з яго смерцю...

7

Віктар нагаліў твар, нотым спаласнуўся над душам, апрануў белую кашулю, гальштук і свой адзіны нрыстойны, як ён любіў жартаваць, шлюбны касцюм. Аўтобуса доўга не чакаў — падыйшоў як па заказу.

Жонка сядзела ў загсе і ўжо каторы раз перапісвала нейкую паперку. Віктар убачыў яе, як толькі адчыніў дзверы: яна была павёрнута спінаю да дзявярэй, але спераду, перагароджваючы доўгі стол напалавіну, люстэркам адсвечвала шкло, у якім адбіваўся яе заплаканы твар.

Віктар ціха падышоў збоку і апусціўся каля яе на калені. Маўчаў. Яна гладзіла яго па валасах і ніяк не магла сунакоіцца. Потым скамячыла нанеркі і кінула іх на стол, затым зграбла рукой у сметніцу: «Пойдзем!». Праз пяць хвілін яны выйшлі на шумную вуліцу: іхнія вочы свяціліся шчасцем — можна было падумаць, што яны толькі што набраліся шлюбам.

Вечарэла. Сонца пачынала хавацца за высокімі гмахамі дамоў. Людзі, сняшаючыся з працы, штурмавалі аўтобусы і трамваі, ныралі ў разяўленыя пашчы падземных пераходаў і заварочвалі ў расчыненыя дзверы гастраномаў і камерцыйных лавак. Усе абганялі Віктара з Надзяй — яны ішлі нетаропка і здзіўлена глядзелі на мітуслівых і паспешлівых людзей.

— Давай ніколі больш не спяшацца, — сказала яна.

— Давай, — кіўнуў ён у знак згоды. — Надзя, а дзе ты Сцёнку гіакінула?

— У суседзяў...

Памаўчала з хвіліну, а нотым, быццам усномніўшы, дадала: «Я нічога ім не расказвала, проста папрасіла, каб паглядзелі».

— Ну і добра. Малайчына! — сказаў Віктар, прыхінаючы яе да сябе.

(Штотыднёвік «ЛіМ»)

4

Вазоны

(апавяданне)

Ранняя вясна. Адліга. Снег, утрамбаваны за зіму, нератварыўся ў цвёрдую і коўзкую скарынку. Іду на нрацу. Дыхаецца на ноўныя грудзі. Паветра бадзёрае, п’янкое. На многіх тварах блукае сціхотная ўсмешка. Усміхаюцца мне ці, можа, маладой вясне? Хочацца ўсім гаварыць ласкавыя словы. Хочацца множыць радасць і весялосць. Узбіраюся на горку: ногі слізгаюць назад, не слухаюцца... Падаю, падхопліваюся і зноў падаю. Сяджу на лёдзе і смяюся. Гледзячы на мяне, усміхаецца пажылая жанчына. Хочацца жыць вечна.

Прахадная завода. Цэх. Гул матораў і станкоў. Шумяць вентыляцыйныя люкі. Пераапранаюся ў робу. Атрымліваю заданне. Рыхтую рабочае месца для працы. Правяраю кандуктар. Стаўлю свярдзёлак, моцна заціскаю натрон, уключаю станок: «Паехалі!». Работа сгюрыцца. Гатовыя дэталі з бразгатам ляцяць у скрынку. Зліваюся са станком. Хочацца спяваць.

Перакур. Хлопцы па чарзе расказваюць анекдоты. Смяёмся дружна. Калі дзверы адчыняюцца — дым клубамі вырываецца на вуліцу. Напарнік заўтра збіраецца на рыбалку. Здзіўляюся: «Заўтра — свята?» Я і забыўся: сёння ж кароткі дзень!

Зноў нрацуе станок. Мерна гудзе матор, надаюць у скрынку гатовыя дэталі. Час ляціць непрыкметна: левая рука хапае дэталь, ііравая — кандуктар, замацоўваю дэталь баранчыкамі, свідрую адтуліны, адкручваю кандуктар — кідаю дэталь у скрынку. Дэталь, кандуктар, дэталь... Прыходзіць заханленне ад працы: радуюся ўладзе над металам, радуюся маладосці, сіле, здароўю і заўтрашняму святу.

Перакур. Думаю: «Схадзіць бы перад святам у царкву». Тут жа вырашаю: найду сёння ж. Тушу цыгарэту, іду на сваё месца. Работа, неракур, работа... Прыходзіць другая змена. Праца скончана. Здаю гатовыя дэталі, прыбіраю смецце і нрыстасаванні. Складваю свярдзёлкі, ключы і замыкаю ў сейфе. Скідаю робу. Асцярожна шлёпаю босымі нагамі па плітцы, баючыся паслізнуцца. Струмень вады ў душавой напаўняе цела энергіяй. Апранаю чыстае, развітваюся з калегамі.

Вуліца. Сонца. Многа сонца. Яно сленіць вочы. Хлапчук, нрысеўшы каля лужынкі, хвошча па вадзе дубчыкам. У дробных пырсках зіхаціць вясёлка. Людзі прыжмурваюцца і нагадваюць сабою кітайцаў. Весела журчаць ручаі. Пах-

не расталым снегам, быццам кавуном. Прахожыя, абмінаючы лужы, скачуць па тратуары. Уснамінаю, што скончыліся цыгарэты. Трэба кугііць...

* * *

Бываюць дні ці хвіліны, калі зліваешся з сусветам. Ты і наваколле — адно цэлае. Адчуваеш сябе жывой кропелькай у вялізным і бязмежным акіяне жыцця. Быццам абуджаешся ад доўгай спячкі. Здаецца, што сам нябесны Анёл атуляе цябе бялюткімі крыламі, быццам пацалуе нячутна ў вочы і на ўсё начынаеш глядзець па-іншаму: затрымціць натхнёная душа, радасна затрапеча сэрца. Усё разумееш і на ўсё адгукаешся. Але рантам здараецца штосыді нязначнае, нейкая ненрыкметная дробязь — абрываецца нешта і страчваецца сувязь, знітаванасць з сусветам, нібыта толькі што снілася жыццё, усынанае ружовымі пялёсткамі, сонечнае і шчаслівае — надыходзіць звычайная шэрая будзёншчына, сумная і нецікавая. Разумееш тады, што ўсяго імгненне таму разам з табою жыў і радаваўся Анёл.

* * *

Кіёск. Мілавідная жанчына ў акенцы.

— Дзень добры! Вясна прыйшла!

— Добры! — адказвае яна і ўсміхаецца. — Што будзеце браць?

— Пачак «LM».

Кладу грошы. Падае пачак. Тут жа разрываю абгортку, надчэнліваю пазногцямі цыгарэту, прыкруваю, начак кідаю ў дьшламат.

Падае рэшту і начак цыгарэт.

Развітваюся і крочу і іа вуліцы.

Спахопліваюся: яна ж дала два пачкі! Пералічваю рэшту, зазіраю для пэўна-сці ў дыпламат: так і ёсць, адзін начак у дыпламаце, адзін у кішэні. Памылілася. Вяртацца не хочацца, крочу далей. «Такой бяды, колькі яны людзей надманваюць...». Падумаў, для сунакаення, ды адчуваю: нешта знікла. Сонца? He, усё гэтак жа ярка свеціць. Знік •— настрой! Я згубіў радасць і бадзёрасць духу. Там, ля кіёска. He, пазней, калі нераканаўся, што яна памылілася. Трэба вярнуцца, хоць і не хочацца, ужо даволі далёка адыйшоў. «Не ўсе ж падманваюць. Камерсанты — усе! — спрабую пераканаць сябе. — Яны жывуць гэтым: танней куіііць, даражэй прадаць — падмануць, адным словам. Вунь, хоць бы мой знаёмы, так проста й гаворыць: бізнес ёсць бізнес, не падманеш, не заробіш». Ну і што? Але ж

настрой сапсаваны. Яна ўкрала маю весялосць! Ха, украла, — яна заплаціла за радасць, якую я накінуў там, куніла мой вясновы настрой. Вярнуся, забяру сваю радасць.

Вяртаюся. Аддаю назад цыгарэты:

— Вы памыліліся. — «Не можа быць! — узбуджана, нават неяк гіакрыўджана нярэчыць яна, — я вам усё правільна дала». — Вы далі два пачкі, а я занлаціў за адзін, — спакойна тлумачу ёй.

Яе вочы акругляюцца, зіркнула вінавата, націснула нлячыма: «Дзякуй!» — кінула, як абявязковае, але вочы — збянтэжана-разгубленыя.

— Глядзіце, — кажу, — вясной можна пратаргавацца.

— Нічога, як-небудзь абыдзецца.

Крочу далей. Настрой вярнуўся не зусім. Штосьці ўсё адно ненакоіць. «Ну, вядома, яна магла падумаць, які я дурань: вярнуўся за кіламетр, каб аддаць цыгарэты...». Акурат гэта і засмучае. Ну і няхай!

У царкве людзей няшмат. Запальваю свечку, капаю расплаўленым воскам у дзірачку падсвечніка, замацоўваю. Доўга гляджу на агонь. Нехта казаў, што пастаўленая ў царкве свечка — гэта малітва, якая надымаецца да Бога. Успамінаю: купал царквы будуецца накшталт вогніка свечкі. Купал — малітва. I сама царква — малітва. I кожны чалавек — непаўторная малітва. I ўсё вялікае жыццё — несканчоная вялікая малітва Творцу. Хто як хоча, так і жыве. Хто як умее — так і моліцца.

Пачынаецца служба. Вагаюся: застацца ці не? Гавораць, грэх выходзіць з царквы, калі ііачынаецца служба. А калі трэба? Ці мала што могуць гаварыць? Аднаму грэх, а другому — не. Адзін мёртвых «у суботу» да жыцця вяртае, а іншыя жывых увесь тыдзень забіваюць. Падыходжу да царкоўнай крамкі. Доўга разглядваю кнігі, абразы, крыжыкі і медальёны.

— Ці ёсць у вас абразок Анёла-ахоўніка?

— Ёсць. Толькі вось такі, — бабулька нрацягвае невялікую іконку на картонцы.

— Дзякуй! Колькі з мяне?

Разлічваюся і выходжу на вуліцу. Сонца схавалася. Сумна. Некалькі жабракоў працягваюць рукі. Праходжу міма. Пячэ думка: у мяне ж яшчэ засталіся грошы. Вяртаюся назад. Даю колькі паперак крайняму, ускудлачанаму, з вялікай барадой дзеду. Ён хрысціцца і ківае галавой у знак надзякі. «Ленш даваць, чым прасіць». Толькі аднойчы я напраўду адчуў, што такое міласціна і якой яна павінна быць. Сядзела бабулька ў нераходзе — ікона Божай Маці на грудзях, хустка на галаве і рукі худзюсенькія, кожная жылка над скурай прасвечваецца. Мне яе

чамусьці стала шкада, проста па-чалавечы. Паклаў грошы — нерахрысцілася, і раптам так радасна стала. Я падумаў тады, як добра, што ёсць гэтая бабулька, якой і я магу нечым дапамагчы.

Па дарозе да прыпынку паслізнуўся і наляцеў стырчма. Штосьці я часта надаю сёння... Падняўся. Атрэсваю ад вады і бруду паліто. Прыходзіць думка: я ўііаў не таму, што паслізнулася нага, а таму, што ііадумаў дрэнна пра аднаго знаёмага. Толькі бліснула думка — і адразу ж паляцеў на зямлю. Прычына хавалася ў дрэнных думках пра чалавека, а падзенне — толькі вынік думання, падказка. Калі зразумеў гэта, значыць, ёсць яшчэ каля мяне Анёл. Робіцца добра.

У аўтобусе дастаю з дынламата куплены ў царкве абразок. Захапляюся выявай нябеснай істоты. Штосьці ёсць тут. Нешта няўлоўнае. Ці ў мяккіх рысах твару, ці ў някідкіх колерах і фарбах, ці ў лёгкіх крылах за ягонымі плячыма, ці ў перакрыжаваных на грудзях руках, ці ў ноглядзе снагадлівых вачэй? Штосьці тужлівае і журботнае, шкадобнае і клапатлівае. Аўра таемнасці. Анёл нібы глядзіць у глыбіню душы. Плача, гледзячы на мяне, на ўсім чалавецтве і па мне асабіста. У яго абліччы бачыцца тайна, якую немагчыма перадаць словамі: таямніца чалавечага быцця і боскай любові.

Бываюць такія хвіліны, калі радуе нават нязначная дробязь, калі радуешся ўсяму, што жыве і дыхае. Так і сёння: нобач Анёл, адчуваю яго прысутнасць, у руках цёплы абразок, дома мяне чакаюць жонка і дзеці — словам, наперадзе жыццё, невядомае, адвечнае і шчаслівае...

* * *

Вячэраем без сына, ён ходзіць на шахматны гурток і вяртаецца нозна. «Калі толькі ўрокі паспявае вучыць», — думаю я.

Надзейка хітруе, не хоча есці:

— Мамулечка, я болей не хачу. Мы ў садзіку «кусалі».

— Дачушка, трэба есці, трэба. Вырасцеш хутчэй, — спрабуе ўгаварыць жонка.

— А я не хачу вырастаць. Хачу быць маленькай. Дзяцей усе па галоўцы гладзяць, цукеркамі частуюць, а старых ніхто не любіць.

Маўчым. «Тата, — паварочваецца да мяне, — а ты ведаеш, чаму снег растае?»

— He. — «Цікава, што яна адкажа?» — ну і чаму? — пытаюся.

— Яго траўка знізу падаграе.

Усміхаемся разам з жонкай. Размешваю гарбату. Заўважаю, што кручу лыжку супраць гадзіннікавай стрэлкі. Нехта казаў, што ўсё трэба рабіць за сонцам. Супраць сонца робяцца толькі чорныя снравы. Я раней і не заўважаў. Цяпер ве-

даю, але цяжка нераламіць прывычку. Перавучвацца заўсёды цяжка. Нязручна размешваю лыжкай у адваротным напрамку, за сонцам.

— А Рудкоўскі Жэня мяне за валасы цягаў, — з важным выглядам паведамляе Надзейка.

— Еш! — строга загадвае жонка, — не з’ясі, калыханку глядзець не будзеш.

— А што ты яму сказала? — цікаўлюся ў дачушкі.

— А я сказала, што жанчын трэба любіць. Кветкі там усякія прыносіць, падарункі... I ніхто жанчын за валасы не цягае. Я ж жанчына, праўда, татка?

— Праўда, ііраўда...

Дапіваю гарбату, дзякую і іду ў кабінет. Дастаю з дыпламата кнігу (яе далі на адзін, заўтрашні святочны дзень). Толькі збіраюся з асалодай разгарнуць — званок у дзверы. Адчыняю. На нарозе — суседка.

— Добры вечар. Я да тваёй гаснадыні.

— Праходзь. Яна на кухні.

Зноў іду ў кабінет. Другі раз бяру ў рукі кнігу. Прачытваю старонку, не болей — заходзяць у пакой удзьвую: жонка і суседка.

— Мы да цябе, — паведамляе жонка.

— Хочам азеляніць твой кабінет, — тлумачыць суседка, — ты ж ведаеш, у нашага Сцёпкі алергія. Што ўжо толькі не рабілі!.. He можам даўмецца. А сёння рантам ііадумала: можа, ад вазонаў? Дык хачу хоць на нейкі час перанесці да вас усе вазоны і паглядзець, ці не мінецца алергія ў малога.

— Ты не супраць, калі сюды, на кніжныя паліцы наставім? — пытаецца жонка.

— I шічат гэтых вазонаў у цябе?

— Ды не, гаршкоў сем набярэцца, — адказвае суседка.

— Ну, нясіце, — пагаджаюся я, — што з вамі зробіш.

Суседка падносіць гаршчочкі, жонка, узлезшы на табурэтку, расстаўляе іх на кніжных паліцах. У кабінеце адразу свяжэе ад зеляніны, рубіцца ўтульна. He ведаю, чаму, але мне раптам хочацца пахваліцца абразком, які набыў у царкве, нібы падзяліцца радасцю адкрыцця.

— Што табе бачыцца ў выразе яго твару? — пытаюся ў суседкі. '

Мелькам кідае нозірк, націскае плячыма: «Нічога!» Але потым усё ж нытаецца: «А што гэта за ікона?»

— Анёл-абярэжнік, — адказваю. Мяне чамусьці разбірае няўсцерпны сверб: — Няўжо ты нічога не заўважаеш у наглядзе Яго вачэй?!

Маўчанне.

Зноў пацепвае плячыма: «Ікона як ікона», — усміхаецца яна.

Іскрынкі смеху ў вачах мне бачацца зялёна-халоднымі і калючымі.

— Што ты нрыстаў да чалавека, — застунаецца жонка.

На гэтым трэба было б спыніцца, бо гэта быў момант залатой сярэдзіны, калі яшчэ ўсё збалансавана і нічога не нарушана. Але...

— Ну паглядзі яшчэ раз! — не адступаюся я.

— Чаго ты да мяне прычапіўся са сваёй карцінкай! — ужо амаль крычыць суседка. — Што я павінна тут убачыць? — Яна гіачынае злавацца.

I правільна робіць: я хачу, каб яна ўбачыла тое, што адкрылася мне, а гэта — немагчыма. Тым не менш мяне нясе далей: «Няўжо ты не бачыш, што Анёл іілача па тваёй душы, няўжо не адчуваеш касмічнага жалю па чалавеку?»

Суседка крыўдліва фыркае. Разумею, я сказаў нешта абразлівае. Хоць і позна, але да мяне нарэшце даходзіць, што не трэба было ўвогуле паказваць ёй абразок. Сорамна за свой язык. Ёсць рэчы, якія трэба берагчы ад чужых вачэй, ёсць думкі, якія не трэба вымаўляць услых. На жаль, мы гэта велычі гюзна разумеем, калі ўжо нічога нельга паправіць. Так і тут: слова — не верабей.

Суседка найшла пакрыўджанай, быццам бы я зганьбіў і абразіў яе. Жонка на кухні мые носуд: чуваць, як журчыць вада і грукаюць талеркі, па грукату вызначаю, што яна таксама злуецца на мяне. Дачка гуляе з цацкамі ў маім пакоі. Кніга цікавая — я гэтак учытаўся, што не заўважаю нічога навокал.

Рантам да мяне далятае надазроны шоргат — тут жа ўздрыгваю ад рэзкага грукату. Снуджаны крык дзіцяці. Кідаюся на крык, надхонліваю на рукі дачушку. Вочы — разгубленыя... Надзейка заходзіцца плачам.

Прыбягае жонка, мокрымі рукамі вырывае з маіх рук дзіця.

— Дачушка, што з табой? Што здарылася?

— Паліцы ўпалі, — аглядваю я.

— Цьфу-цьфу! — сплёўвае жонка, — згінь ды пранадзі ўсё благое!.. Галоўку разбіла, дзіцятка маё, ціха-ціха... Куды ты глядзеў? Што стаіш!

— А што рабіць?

— Бінты нясі хутчэй! Перакіс там, у аптэчцы...

Малая накрыху суііакойваецца. Ранка невялікая. Апрацоўваем яе перакісам вадароду, забінтоўваем галоўку.

Праз хвілін дзесяць: «Мамачка, я не баялася. Яны ііадаюць, а там — лялька, я за ляльку спужалася. Потым галоўка забалела. Ужо не баліць, ты не хвалюйся, мамачка, перастала ўжо», — улагоджвае Надзейка маці.

— Што гэта за гаспадар такі? — папракае жонка. — Маглі б зусім дзіця забіць.

— Хіба я вінаваты? Адкуль мне ведаць, што яны абваліцца могуць.

— Прыбіў на саплях, вось і зваліліся.

— Што ты гэта кажаш! Ты ведаеш, што такое дзюбель? Вось, паглядзі, чым яны былі папрыбіваны.

— Колькі вагі ў тых вазонах, а бачыш, што здарылася... — разважае ўслых жонка.

— А ні нры чым вазоны. Гэта, лічы, тры лішнія кніжкі на паліцы. Тут іншае.

Я са здзіўленнем даследую прычыну. Неверагодна: паліцы сарваліся са сцяны, а на іх, здаецца, сядзець можна было! Усё гэта дзіўна. Спачатку ўнала верхняя, ударыла на ніжняй, і разам з вазонамі абедзве паляцелі на надлогу. Два гаршчочкі разбіліся...

— Пайду скажу, няхай забірае, — гаворыць жонка і кіруецца да суседзяў.

Суседку гэта не на жарты здзіўляе, але здзіўленне нейкае істэрычна-хваравітае, да нездаровасці бадзёрае і сумнеўнае.

— Я ж не суііраць была, — нібы апраўдваецца нерад суседкай жонка, — але калі і дзесяці хвілін не нрайшло... Бачыш, не вытрымалі. To і не трэба, каб яны ў нас стаялі.

— Нейкія вы дзівакаватыя людзі. Усё ў вас праз Паўночны нолюс. Прыкметы, забабоны... Прабачце, канечне, што так атрымалася. Я ж не снецыяльна... Хто ж ведаў, што ў вас усё так складана, — цянер быццам бы начынае анраўдвацца суседка.

Яна збірае чарапкі. Носіць вазоны да сябе. Нарэшце забірае аіюшнія: «Я сама падмяту», — гаворыць жонка.

Усё гэта даволі дзіўна: прынесла з ііаўгадзіны назад — разбіла дзіцяці галаву, і цяпер валяюцца на ііадлозе дзве раскурожаныя паліцы. Нібы снецыяльна і нрынесла, каб закруціць гэты гармідар.

Аглядаю паліцы, закручваю шрубкі, папраўляю скасабочаныя падзеннем бакавіны. Кніжку наўрад ці дачытаю — нечаканая работа зблытала ўсе планы. Сугіакойваю сябе хоць тым, што не злуюся на суседку. Магчыма, звычайная вынадковасць, збег абставін. Яна ж таксама не вінавата. Але з галавы чамусьці не выходзіць думка пра абразок. Шукаю новыя дзюбелі. Надзейна забіваю ў сцяну, правяраю. I раней гэтак жа моцна ўкалочваў. Клічу жонку.

— Ідзі паглядзі, як трымаюцца, a то скажаш іютым...

— He трэба было ёй паказваць ікону! — унэўнена гаворыць жонка, нібы даўно для сябе разгадала нрычыну здарэння.

Каторы ўжо раз здзіўляюся супадзенню нашых з жонкаю думак — вось і не вер насля гэтага ў тэлепатыю. Маўчу. Разумею: так і ёсць — не трэба было паказваць...

* * *

Раніца. Снег за свята амаль увесь растаў, нератварыўся ў брудна-рудую кашыцу. Пахмурна. Ідзе дробны дождж. Настрой кепскі, але — мушу ехаць на працу. У аўтобусе цесна. Побач — жанчына. Штосьці знаёмае падаецца ў яе твары. Можа, бачыў дзе? Раптам усміхаецца і яе вочы сустракаюцца з маімі.

— Вясна прыйшла! — гаворыць яна.

— Якая ж гэта вясна? Гразюка і слата. — Пазнаю ў жанчыне гандлярку з кіёска. — Гэта вы? У нашым раёне жывяце?

— Ara. А я вас адразу прызнала. Рэдка ў наш час вяртаюць назад, калі аблічышся, — «Час такі...» — сумна прагаварыў я.

Нейкае імгненне маўчым. Аўтобусныя шыны з шумам рассякаюць лужыны — пырскі фантанамі разлятаюцца ў бакі.

— Надвор'е сёння кепскае, — каб нейк надтрымаць размову і загладзіць недарэчнасць маўчання, гавару я, — і настрой благі.

— Нічога, — усміхаецца яна, — насля абеду будзе сонейка.

— Адкуль вы ведаеце? — «А вось паглядзіце. I ўспомніце мяне».

3 аўтобуса выходзім разам. На гіравах знаёмага надаю ёй руку. Усміхаецца, дзякуе. Праз квартал разыходзімся: яна —у свой кіёск, я — на завод. Хоць сонца яшчэ не відаць, але на душы робіцца цяплей. Аказваецца, надораная аднойчы чалавеку радасць абавязкова вяртаецца назад. А мы так часта сумняваемся ў гэтым. Так, калі ёсць Бог на небе, пасля абеду абавязкова павінна быць сонца.

Зноў хочацца жыць. Хаця б да абеду... Каб наглядзець: пакажацца з-за хмар сонейка ці не?

(Штотыднёвік «ЛіМ»)

5

«Жэзл Жалезны», або Глядзійе, такога не бывае!

(Фантастычная навела з перасйерагаючай рэальнасйю)

Замест пралога

Новая ўлада адмяніла грошы і ўвяла індывідуальныя магнітна-пластыкавыя карткі. Тут і пачалося самае жудаснае... Ніхто не адчуваў сябе вінаватым. Усе рашэнні цяпер прымаліся АКС (Агульнай Камн’ютарнай Сеткай) — стагоддзямі чалавецтва аблытвала сябе разнастайнымі сеткамі шасейных і жалезных дарог, ірыгацыйнымі сеткамі каналаў, сеткамі электранерадач, тэлеграфнымі і тэлефоннымі сеткамі сувязі, радыёсеткамі і тэлевізійнымі і, у рэшце рэшт, злавіла-такі жывую душу ў сеткку камп’ютарную. Прыходзіў чалавек, скажам, у магазін ці на рынак, тыкаў у шчалужыну індывідуальную пластыкавую картку, а аўтамат выдаваў кароткі адказ: «Адмоўлена!» — бо дзесьці там, у цэнтральным камп’ютарным інтэлекце планеты гэтага чалавека выкраслілі са спісу жывых. Выкрасленага чакала немінучая смерць — на сваю картачку ён нідзе не змог бы цяпер набыць ні адзення, ні ежы, ні нават шклянкі чыстай вады; тых, хто мог падзяліцца з іншым усім неабходным, было няшмат, таму што кожная пакупка фіксавалася АКС, пры перарасходзе нумар картачкі аўтаматычна блакіраваўся. Так розум паўставаў супраць душы. Першымі пачалі паміраць якраз самыя ча-

лавечныя, здольныя да спачування, самыя гуманныя, а бяздушныя эгаісты, што матывуюцца ў жыцці перш за ўсё халодным разлікам, выжывалі. Чалавецтва ўніфікавалася.

Але нерад тым, як увесці ў дзеянне АКС, новая ўлада выдала агюшні загад № 26-33/666, гіаводле якога знішчаліся ўсе матэрыялы «аб незвычайным феномене Пятровіча». Канфіскоўваліся газеты і кнігі, вышукваліся відэа і аўдыакасеты — усё, звязанае з падзеямі, гіра якія я збіраюся расказаць, забіралася, звозілася ў спецыяльныя месцы і сгіальвалася. За некалькі месяцаў пасля абнародвання загада таямнічым чынам зніклі і непасрэдныя сведкі надзей. Я не ведаю, чаму забыліся пра мяне. Калі разважаць лагічна, а толькі на гэта і здольны розум машыны, я нершым павінен быў трапіць над колы аўтамабіля ці загінуць на аперацыйным стале пад хірургічным скалыіелем. Дзіўна, але я ўцалеў. Магчыма, таму, што ў той далёкі час не зусім разумеў, чаго дабіваўся Пятровіч. Гэта яшчэ раз даказвае, што розум, якім бы дасканалым ні быў, не можа ахапіць неабдымнае — дзесьці ён абавязкова дасць збой. Тады і ўступаюць у сілу Законы, прадвызначаныя Вышэйшай Іерархіяй...

Было гэта ажно ў далёкім 1999 годзе. Я толькі што прыйшоў з войска, з трэскам гіраваліў устуііныя экзамены ў інстытут і вымушаны быў уладкавацца вучнем токара на завод. Маім настаўнікам і нрызначылі Сідарава Івана Пятровіча, пра якога збіраюся расказаць. Падзеі разгортваліся нрыблізна так, як я іх апісаў, не ручаюся, нраўда, за літаральную дакладнасць (хто ў нашым свеце адважыцца паручыцца хоць за што-небудзь?) — сутнасць не ў словах, а ў тым, што стаіць за Словам! Усё гэта адбылося аднойчы, а маўчаць я не магу, мне за семдзесят — адбаяўся сваё. Адчуваю абавязак расказаць гэта людзям, бо я адзіны са сведкаў; наколькі змагу, перадам тое, што чуў і бачыў на свае вочы; расказваю так, як зразумеў, — асэнсоўваць жа і рабіць вывады прыйдзецца вам самім, бо не магу ўкласці ў ваша сэрца СВАЙГО разумення. Мая справа маленькая, як у таго неўня — пракукарэкаць, а насля няхай хоць і ранак не надыходзіць, няхай і сонца не ўстае... Я сказаў — і гэта галоўнае для мяне, бо не дарэмна ж я застаўся яшчэ жыць на зямлі.

1

Сідараў Іван Пятровіч пачаўлятаць. Была звычайная вясна канца тысячагоддзя. Як сёння прыгадваю, што 26 мая 1999 года ён і паляцеў над зямлёй! He, не ў думках і марах, не ў снах ці мроях, як гэта калі-нікалі здараецца з усякім — а ў целе! Самым натуральным вобразам паляцеў у сваім фізічным тулаве узляцеў у паветра,

быццам птушка, толькі што крыламі не махаў — іх не было, крылаў. Пятровіч і сам толкам не мог растлумачыпь цяпер: чаму гэта здарылася менавіта з ім?

«Ну, ішоў на працу... — блытана расказваў назней незлічоным экспертам, якія ніяк не маглі паверыць у цуд, хоць на некалькі разоў на дню ён увачавідкі дэманстраваў звышнатуральную здольнасць, — ну, можа, спазняўся крыху... Можа, галава... Так! Галава неяк на-асабліваму набольвала насля нахмелля. А, можа, што іншае?..».

Напружваў памяць і цьмяна прыгадваў, што падалося раптам, быццам зямля пад нагамі хістанулася на імгненне і стала дыбкі: нерасталі цокаць абцасікі. «Аглух!» — было нершай думкай. (У яго цудоўныя абцасікі, надбітыя тытанавымі падкоўкамі, у якія ён умудрыўся завальцаваць набядзітавыя ўстаўкі. Пятровіч сам вытачыў іх на такарным станку і вельмі ганарыўся сваёй працай: яны гэтак меладычна пазвоньваюць, асабліва калі ідзеш на брукаванцы, — «Цок-дзынь! Цок-дзынь! Цок-дзынь!» — ён прывык да музыкі сваіх гіадковак, куды ні скіруешся, а «Тытан», знай сабе, выспеўвае: «цок-цок-цок!..», а «Пабядзіт» яму ў адказ: «дзынь-дзынь-дзынь!» — і ўсё гэта зліваецца ў гарманічную музыку крокаў: «Цок-дзынь! цок-дзынь!..» — заўсёды так... А тут: нязвыклая вуху цішыня!). I чамусьці ў гэтага вось, што ідзе насустрач, вочы, як два здаравенныя нерсікі, так і вылазяць з арбіт!

«Штосьці не тое творыцца ў свеце!» — падумаў так Пятровіч, глянуў уніз і здзівіўся ад неверагоднасці, не снужаўся — ён гэта добра запомніў, — а менавіта здзівіўся: ногі не кранаюцца зямлі, бо ён крочыць на паветры. А яно такое нругка-пружыністае і храбусткое, як малады сняжок, так і нарыпвае пад нагамі, а ўсе астатнія, акрамя таго, з вылупленнымі вачыма, што так і застаўся стаяць наўзботіы з разяўленым, як кораб, ротам: усе астатнія — гэта ж проста жах! — нават не заўважаюць, што ён лунае ў гіаветры. Яны знаходзіліся ўжо ніжэй, акурат там, дзе ў Пятровіча былі ногі, -— у такт хады пагойдваліся іхнія галовы. Затурканыя штодзённымі клопатамі, яны нічога ўжо не здольныя былі ўбачыць — адна беспрасветная доля наперадзе. Так заўжды: галоднай куме толькі хлеб і наўме.

О! лепей бы яны і не заўважалі нічога! Бо рантам адзін з іх, вольны гуляка, бомж ці рыфмаплёт які, так і зароў на ўсё горла:

— Глядзіце! Ляціць ён! — і паказаў на Івана Пятровіча брудныч пальцам.

I толькі пасля гэтага ўсе астатнія, быццам нрачнуўшыся, адразу ж убачылі, што Сідараў Іван Пятровіч (токар чацвёртага разрада Завода Аўтаматычных Ліній Пнеўмаагрэгатаў, на абрывеятуры «ЗАЛП», закаранелы халасцяк і вьшівоха, але даволі-такі сімпатычны чалавек, да таго ж — сэрцаед і бабнік) крочыць у паветры.

— Глядзіце! Ляціць ён! Ляціць ён, глядзіце! Ляціць! — шматгалоссем зашумеў натоўіі і натапоршчыўся, як сгіужаны дзікабраз іголкамі, працягнутымі ў бок Івана Пятровіча рукамі.

Ой! Што тут пачалося! Адзін ускрыкнуў і, ляннуўшы сябе на сцёгнах, падскочыў ледзьве не вышэй галавы, нечакана заржаўшы, як жарабец; другі ўпаў на зямлю і замалаціў нагамі, нібы ад прыстуііу кішэчных колікаў; трэці ў страху заплюшчыў вочы і аслупянеў усё адно, як ногі прымарозіў да асфальту; а чацвёрты, наадварот, уцягнуў галаву ў плечы і драпануў ва ўсе лапаткі, падняўшы за сабой клубы пылу; пяты нерахрысціўся, узвізгнуў, бухнуўся на калені і начаў адбіваць паклоны на ўсе бакі свету; шосты замахаў, як вятрак, рукамі...

«На ўзлёт пайшоў!» — падумаў пра сябе Пятровіч.

2

Вестка маланкай абляцела горад. Дзіву даешся, да чаго імгненна разыходзяцца некаторыя чуткі, хаця нават нры тагачаснай тэхнічнай аснашчанасці асаблівага цуду тут не было.

На заводзе ЗАЛП успалашыліся. Яшчэ не паспеў Пятровіч дайсці да прахадной, як болышасць завадчан ужо ведала: у адзін момант завод праславіўся на ўвесь горад. Дзясяткі тры самых цікаўных скучкаваліся перад галоўным уваходам і чакалі з’яўлення токара сёмай брыгады. Начальнік аховы нерваваўся, штохвіліны выходзіў з будкі, чамусьці браўся рукой за казырок фуражкі і, гіадышоўшы бліжэй да людзей, крычаў у натоўіі:

• — Разыходзьцеся! Разыходзьцеся! A то зараз неранішу ўсіх па гірозвішчах і перадам дакладную генеральнаму дырэктару. He нарушайце рэжым і распарадак, разыходзьцеся!

— Няўжо вам самім не цікава ўпэўніцца, што гэта так? — даляцеў з гушчы людзей жаночы голас.

— Ён-та ў любым выпадку ўпэўніцца, не пройдзе ж гэты лятун міма прахадной.

— А што, — засмяяўся нехта, — яму можна і ііраз агароджу, калі ён сапраўды лятае.

— Разыходзьцеся! — настойваў начальнік аховы, — не парушайце парадак, разыходзьцеся.

Сустрэлі Пятровіча як санраўднага героя. Нехта пазнаў яго яшчэ здалёк. «Ідзе!» — праняслося ііаміж людзей. «Вунь ён, глядзіце!» Усталявалася нязвычная цішьшя, усё замёрла, затым хтосьці нечакана выкрыкнуў: «Ура!», якое тут жа

падхагііў нехта другі, насля трэці... Асобныя выкрыкі перараслі ў шматгалоссе і паступова зліліся ў шуме апладысментаў.

Начальнік аховы перагарадзіў Пятровічу дарогу.

— Гэта праўда? — спытаўся ён.

— Што? — Пятровіч усміхнуўся неяк загадкава, здаецца, яго сінія вочы на імгненне зрабіліся празрыстымі, як крышталь.

— Ну, што гэтае самае... Усе тут гавораць, — ён памахаў рукамі, як дырыжор перад аркестрам, — ну, што лятаеш ты. Праўда?

— Праўда.

— Пакажы! — не паверыў начальнік аховы і ажно прысеў ад нечаканасці.

— Дайце дарогу.

Начальнік уханіўся за фуражку і шарахнуўся ўбок, натоўті пужліва расступіўся, утварыўшы жывы калідор.

Спачатку ўсе выразна чулі: цокалі па асфальце абцасікі, потым на нейкі момант крокі суправаджаліся нязвыклай цішынёй, ненатуральнасцю ці што, а затым толькі ўсе заўважылі, што з кожным крокам Пятровіч надымаўся вышэй і вьшэй, быццам узбіраўся на нябачную горку; каля ўваходу ў свой цэх ён апусціўся на зямлю, зноў застукалі падкоўкі і ён знік за дзвярамі. Яшчэ хвіліну натоўгі стаяў уражаны відовішчам, а пасля хутка разбегся па сваіх цэхах.

У сёмай брыгадзе токараў, якой кіраваў строгі брыгадзір Кавалёў Піліп Альфрэдавіч, за нрацу ўзяліся толькі пад абед. Кожныя дзесяць хвілін прыбягаў хто-небудзь з суседніх брыгад і Пятровіч вымушаны быў дэманстраваць сваю здольнасць: падскокваўуверх на метры паўтара, завісаў на некалькі секунд і зноў апускаўся на зямлю.

— Усё. Сеанс скончаны! — гаварыў ён, але толькі ўключаў станок, як зноў прыбягаў чарговы цікаўны і пачыналіся доўгія ўгаворы, каб ён паўтарыў сеанс.

Піліпу Альфрэдавічу хутка надакучыла гэта і ён павесіў на дзверы вялізны замок.

Па-рознаму ўспрынялі жыхары горада неверагодную навіну. Нагірыклад, Будзімір Недавольнаў — цікаўны чалавек, які ва ўсім намагаўся дайсці да глыбіннай сутнасці, — вырашыў, што ў такім незвычайным лятунстве павінен хавацца вышэйшы сэнс: любая, нават самая нязначная надзея, лічыўБудзімір, з’яўляецца маніфестацыяй духоўнага явішча — усё жыццё нерапоўнена вышэйшым сэнсам і таямнічымі сімваламі, намёкамі, падказкамі — на жаль, чалавек не заўсёды здольны чытаць знакавы тайнапіс быцця; а павярхоўны журналіст Прыліііайла, аматар смажаных фактаў і сенсацыйных артыкулаў, у феномене «Пятровіча» ўбачыў грознае нрадзнаменаванне канца, што праявіцца апакаліпсічным ката-

клізмам, і адразу ж гіачаў шукаць тлумачэнне: якім неімаверным чынам перавернуцца тры апошнія лічбы года, тры дзявяткі, што азначыць сабою пачатак паўнаўладдзя «Звера» над нумарам 666? Многім жа іншым жыхарам здарэнне проста дало яшчэ адну гіадставу для ўласнага гонару: «Во! He дзе-небудзь, а ў нашым Энскучалавек паляцеў!» — гаварылі яны.

Некаторыя называлі яго імя і прозвішча, месца гірацы, а былі і такія, што, спасылаючыся на асабістае знаёмства, з ненай на губах даказвалі, што ўсяго тыдзень таму выпівалі разам у гарадскім скверыку, і тут жа раптам успаміналі, што Пятровіч заўсёды быў нейкім дзівакаватым, не такім, як усе астатнія людзі. «Вось хоць бы апошнім разам, — нрыгадваў адзін з іх, — разлілі гэта мы па шкаліках гарэліцу, усё чын-чынаром, а ён, Пятровіч, значыць, вазьмі дый скажы, ні з таго ні з сяго, дарэчы: «Ну што? Паехалі!» А я яму ў адказ: «Ты проста-такі як Гагарын...»

I вось сёння гэты «Гагарын» лятаў, як Ікар, над горадам Энскам. Навіна траніла ў мясцовыя газеты і нейкім чынам прасачылася на радыё і тэлебачанне. Горад шумеў, як вулей у час раёўкі. Хто верыў, хто — не зусім, але ўсе гаварылі толькі пра гэта. Сёй-той нават умудрыўся ўцячы з нрацы і прыбегчы на тратуар, якому мясцовыя вастрасловы паспелі прыляпіць назву «Багдановічская касмадрома», бо ён акурат цягнецца ўздоўж вуліцы Максіма Багдановіча, калі ісці да Нямігі, то з боку Опернага тэатра. Адсюль і ўзляцеў унершыню токар чацвёртага разраду. Шмат людзей назбягалася сюды з тайным снадзяваннем, што раптам паляцяць і яны! Такія рызыканты наразалі кругі на тратуары, сноўдаліся ўздоўж і ўпоперак вуліцы, краталі рукамі чыгунную агароджу, нюхалі паветра, абмацвалі пальцамі асфальт і бардзюры, спадзеючыся знайсці прыкметы таямнічай анамаліі ці натрапіць на звышактыўную кронку, стуіііўшы на якую, тут жа можна ўзляцець у неба.

А вечарам жыхары Энска скучкаваліея каля тэлевізараў, каб яшчэ раз пераканацца, што не з’яўляюцца ахвярай спланаванага якой-небудзь скрытай камерай глабальнага розыгрышу, ці хаця б зразумець, як сябе паводзіць пры сустрэчы з «энскім Ікарам» — усе рантам пачулі абвяржэнне! Такога не чакаў ніхто. Тым больш той, хто быў сведкам відовішча. Праўду кажуць, ніколі не ведаеш, што паднясуць табе афіцыйныя крыніцы інфармацыі і што ты можаш у тэле ўбачыць.

Выстуііаў салідны вучоны са шматлікімі навуковымі стуііенямі і званнямі: не міргаючы, глядзеў з блакітнага экрана шклянымі, як у лялькі Барбі вачыма і гаварыў, гаварыў, гаварыў... Пераканаўча гаварыў, чорт бы яго пабраў!

— Чалавек лятаць не можа. Ён не страказа, не жук і не птушка... He лятае чалавек і кропка. Усё гэта выдумкі. Такога, каб чалавек лятаў, не існуе і не можа быць, таму што такога ў нрынцыпе не бывае, пгго чалавек лятае. Хіба толькі

«ў карцінах Шагала ў наветры „шагала“ невядомая істота пад назвай чалавек. Але, па-першае, Шагал сваё адшагаў, а па-другое, такую мазню і шагісціку мастацтвам нават цяжка назваць — прымітывізм». У прыродзе ж — чалавек не лятае! Гэта толькі здаецца некаторым. I тлумачыцца агульным іісіха-гіпнозам: аднаму, напрыклад, падалося, што ён бачыць, як другі чалавек ляціць над зямлёй, вось ён і крыкнуў (тут галоўнае, што ён нераканаўча крыкнуў: ён жа не ведаў, што яму прымроілася? Ен думаў, чалавек на самай снраве ляціць, і паверыў у цуд), крыкнуў! I тое ж самае ўбачылі іншыя. Так тлумачыць навука. Вывад: не верце сваім вачам. Нічога звышнатуральнага няма — масавы гіпноза-псіхоз! Час цудаў прайшоў Мы ж з вамі — не цемрашалы якія-небудзь? Канец дваццатага стагоддзя! He верыць ва ўсё гэтакае і да таго падобнае — іірызнак цывілізаванага чалавека! Мы ж — разумныя людзі!

Ад такога разгорнутага навукова-камнетэнтнага тлумачэння ў многіх скруціліся ў трубачку вушы, не нроста сансаваўся настрой, было адчуванне, што ўсіх трымаюць за дурняў. «Ці тут падманулі, ці там?» — вырашалі адны заблытаную дылему, а другія, якіх звьгіайна называюць «хадзячай газетай», з палёгкай уздыхнулі: ніяк не маглі яны змірыцца з тым, што іншыя разнеслі навіну ў масы — такія ўвогуле ніколі, нікому і нічому не вераць, але чамусьці вельмі крыўдзяцца, калі не вераць ім.

Атрымлівалася, што тэлебачанне — гэта Вялікае Ашуканства: «Галасуй ці не — а ўсё адно прайграеш, бо ў прамым эфіры галасы ж не падлічваюць».

Спадару Недавольнаву і тут убачыўся глыбінны сэнс, які не хутка зробіцца здабыткам бяздумнага натоўпу, а журналісту Прыліпайлу надумалася, калі б раптам усе сведкі да вечара ўрэзалі дуба, то зараз, насля непрыкрытай хлусні, яны гіеравярнуліся б у сваіх дамавінах — апошняе навяло яго на інтрыгуючыя паралелі, і Прыліпайла ўзяўся за нанісанне артыкула.

— Я казала табе, што ўсё гэта лухта! А ты, як алень з Баранавіч: «Лятае, лятае...» — здзекавалася якая-небудзь хатняя Клеапатра са свайго легкадумнага Цэзара, які, магчыма, з такой сур’ёзнай нагоды ўііершыню прыйшоў цвярозым дахаты: — Піць трэба меней! — дабівала Цэзара Клеапатра.

Углядаючыся ў блакітнае д'яблавае вочка, што, закінуўшы хвост на страху, зазірае ў кожную хату і вурдалакам высмоктвае кроў нашых жаданняў, многія і многія, за рэдкім выключэннем, адразу ж паверылі таму, што гаварыў салідны вучоны. Слушна нехта заўважыў, што з «часоў вынаходніцтва Гутэнберга сатана пасяліўся ў друкарскай фарбе», — магчыма, яму надакучыла жыць у чорнай цемры, таму ён і перасеў на мікрасхемы, бліжэй да святла, бо яшчэ большую ўладу, чым друкаванае слова, займела над душамі людзей квадратная галава Лю-

цыфера: нават тыя, хто бачыў днём усё на свае вочы, вечарам засумняваліся: «А ці ж быў хлопчык?»

Здарэнне падалося сном. Даволіжясна сказалі: гіпноза-псіхоз! Ці псіхоза-гіпноз? Урэшце рэшт — аніякай розніцы: ці савою аб пень, ці пнём па саве — дураць галаву, адным словам, і канцы ў ваду. Вось толькі сакраментальнае пытанне пасля такога гарбом завісае ў паветры: чаму верыць? Надзейней, канешне ж, — сабе! Толькі сабе самому. A то раптам заўтра нехта нрылюдна пачне праходзіць праз сцены — і гэтае прыйдзецца ўспрымаць як дадзенасць? He! I яшчэ раз не! Бо «яны» якраз такога і чакаюць... Трэба ж на некага спісаць крадзяжы і выкрунтасы, падман і рабаўніцтва, ад якіх галава кругам ідзе. Усё гэта спісаць? Дудкі! He дачакаецеся! Кожнаму прыйдзецца адказваць за сябе, рана ці позна, а наступіць час за ўсё трымаць адказ, нават тады, калі разам з вантробамі сцібрылі і жывую душу. A то пусці адзін раз цуд у хату — да Другога Прышэсця не выправадзіш яго, ні праз дзверы, ні праз акно. Няма дурняў! Няхай пашукаюць іх у іншых месцах, толькі не ў Энску.

3

Ранішнія газеты ўсе да адной, як па камандзе, далі абвяржэнне. Але яшчэ і друкарская фарба не высахла, а многія жыхары зноў сталі сведкамі: Сідараў Іван Пятровіч ляцеў на работу. I зноў, як і ўчора, усё паўтарылася. Дарэчы, даўно сказана: «Што было, тое і будзе — і няма нічога новага пад сонцам». Як толькі гэты паўтор не надакучыць таму, хто не заўважае, што ўсё жыццё здае адзін і той жа экзамен на чалавечнасць і кожны раз з трэскам правальваецца — Экзаменатар толькі дзіву даецца: «Ну да чаго ж тупыя людзі сталі трапляцца апошнім часам!»

Зноў газеты наперабой закрычалі аб «феномене». У вячэрняй прэсе з’явілася некалькі фотаздымкаў, дзе Пятровіч быў зняты на фоне помніка Пушкіну. А вечарам па тэлебачанні (зноў жа!) ужо іншы акадэмік і прафесар, доктар нейкіх навук, як дзяцел, далдоніў адно і тое ж:

— Такога не бывае, што чалавек лятае!

«Доктар» спасылаўся на сусветныя аўтарытэты такіх жа, як сам, дактароў, на агульную гісторыю чалавецтва, якая ўжо пры яго жыцці мянялася некалькі разоў кардынальна (ды хіба маюць «дактары» здаровую памяць, калі забываюць сёння, што гаварылі ўчора? — сама назва вучонай ступені гаворыць аб тым, што навукі чалавечыя невылечна хворыя), напаследак «лекар» пагразіў камусьці кампетэнтнымі органамі — апошні аргумент аказаўся найбольш дзейсным.

I большасць зноў яму паверыла, што яшчэ раз пацвердзіла здагадку: чалавек як біялагічны від развучыўся думаць і жыць сваім розумам.

А праз некалькі дзён у курылцы завода ЗАЛП я стаў сведкам гарачага абмеркавання аношніх падзей. Пошук ісціны, відаць, быў у самым разгары, бо ўсе трое: Фядоткін, Дзячок і Прашчалыгін не сядзелі, як звычайна, на лавачцы, раз-пораз выпускаючы шызыя клубы цыгарэтнага дыму, а стаялі адзін насупраць другога купкай. Фядоткін крышку воддаль, расчырванелы, моцна жэстыкуляваў рукамі — ён якраз гаварыў:

— Нічога дзіўнага тут няма! Лятае. Падумаеш! Тэлепартацыя, тэлекінэз — усё гэта даўно вядома і апісана. Вунь, чыталі пра Анастасію? Гэты, як яго... Мегрэ піша: раз! — і на другім баку возера. Адным махам.

— Расказваюць, што Серафім Сароўскі ў малітоўным экстазе таксама прыпадымаўся над зямлёй, Матавілаў нісаў, — уставіў Дзячок, празваны так брыгадай за схільнасць звесці любую гаворку да царкоўнай традыцыі.

— Вось! I Серафім, — падхапіў Фядоткін: — Дзіўнае ў іншым. Калі сем пятніц на тыдні — гэта сапраўды невытлумачальна. 3 імі ўсімі там, на тэлебачанні і ў газетах, адбываецца нешта болыш неверагоднае, чым з нашым Пятровічам. Няўжо яны не заўважаюць, не разумеюць, што выглядаюць круглымі ідыётамі? Мой малы і то смяецца, інакш як «Тупілаўцы-Тэлепузікі» іх і не называе.

— Відаць, ёсць «Нехта», — падняў Прашчалыгін уверх указальны палец, — каму вельмі не даспадобы, што Пятровіч увогуле адважыўся лятаць.

— Канешне! — падхагііў Фядоткін.

— Той «Нехта», пэўна, вялікі начальнік, высока сядзіць і далёка глядзіць, мо ён і кіруе ўсімі гэтымі...

— Усім пярэстым аркестрам сродкаў масавай інфармацыі, — знайшоў вызначэнне Фядоткін, — так сказаць, дабіваецца суладдзя, сімфоніі...

— А вы ведаеце, — уклініўся ў размову Дзячок, — ёсць Сімфонія на Стары і Новы Запавет, кніга такая, па якой можна па адным слове знайсці любое месца ў Бібліі. Напрыклад, бярэш слова «рост», глядзіш нумар раздзела, нумар верша, адкрываеш Біблію і чытаеш: «Не давай у рост брату твайму, а іншаземцам давай у рост...».

— Ды сціхні ты са сваімі біблейскімі «цыкатамі»! — абарваў Фядоткін. — Кіраваць то ён кіруе, а вось нотнай граматы, на вялікі жаль, не ведае і да таго ж рытму не адчувае: узмахне неўпапад дырыжорскай палачкай, а замест сімфоніі — адна какафонія, суцэльны дысананс.

— Высачэзна ж тады ён ускарабкаўся! — заключыў Прашчалыгін.

— Высока. Але ці ведае, як балюча падаць з вышыні? Касцей не збярэш! — узмахнуў Фядоткін рукой, быццам сцягнуў за калашыну таго, хто і запраўляе ўсімі сацыяльнымі метамарфозамі. — Яно і вядома, грамадствам лягчэй кіраваць, калі ўсе ходзяць на дзвюх нагах, нажадана нават строем, а не вітаюць у аблоках, як наш Пятровіч.

— 3 «хождення по водам яко гю суху» і пачынаюцца ўсе сацыяльныя хваляванні, — фальцэтам прасняваў Дзячок.

— Ёсць у гэтых хваляваннях штосьці ад акіянічнай хвалі, а «мірская молва, — кажуць людзі, — как морская волна». He разлічыўшы сіл нагоняць хвалю, глядзіш — от! — і дзевяты вал накочваецца з усімі катаклізмамі ды апакаліпсісамі.

— Апакаліпсіс пачаўся ў 1914 годзе, — упэўнена абвясціў Дзячок.

— Цунамі, адным словам, — Фядоткін непрыязна глянуў на Дзячка, — абрушыцца, вось і накрыла ўсіх да адзінага. He ўратуешся цяпер у каўчэжку. Надта цяснюткай зрабілася зямля: у Вашынгтоне свіснуць, а ў Белградзе вушы затыкаюць. Абарзелі ўканец амерыканцы.

— Няма на іх бацькі Сталіна! — Прашчалыгін сціснуў кулак і награзіў камусьці ўдалеч.

— Так, — кіўнуў у знак згоды Фядоткін, — дзядзька Джо іх хутка нрыструніў бы. Чытаў нядаўна, Чэрчыль прызнаваўся, калі Сталін заходзіў у залу Ялцінскай канферэнцыі, усе яны ўскоквалі са сваіх месцаў, ставіліся па стойцы смірна, а рукі самі выцягваліся па швах, — і Прашчалыгін і Дзячок задумліва заківалі галовамі, а Фядоткін нечакана звярнуўся да мяне: — Ён табе нічога не расказваў?

— У сэнсе? — не зразумеў я пытання.

— Ну, чаго ён лятае?

— Ды не. Нічога не гаварыў. А самому неяк няёмка ў душу лезці.

Прызнацца, назней я не аднойчы дакараў сябе за нерашучасць, можа, Пятровічу сапраўды патрэбна была падтрымка ў той момант, а я, спасылаючыся на падманлівую сціпласць, рабіў выгляд, што нічога не здарылася.

Калі я вярнуўся з курылкі ў цэх, Іван Пятровіч стаяў каля такарнага станка і сачыў за разцом, з-пад якога спіраллю выкручвалася гарачая стружка, праз імгненне яна накрывалася вясёлкавым колерам, нераломвалася і падала пад ногі. Ён глянуў на мяне сумнымі вачыма, і мне зрабілася яго шкада: нейкі невымоўны боль прачытаўся ў ягоным іюзірку, калі б не шум станка, можа і адважыўся б спытаць пра галоўнае.

Пятровіч заціснуў дэталь, уключыў станок на лічбавае праграмнае кіраванне.

— Ідзі працуй. Я адладзіў праграму, — гірамовіў ён і адступіўся ад станка, даючы мне месца. — Пайду адпрашуся ў Каваля.

Я заняў яго месца, а Пятровіч пайшоў шукаць брыгадзіра Кавалёва. Яму захацелася на свежае паветра, на свабоду, моцна захацелася паглядзець на свой горад зверху, аж пад лыжачкай засмактала: за жыццё нават на самалёце не лятаў, а тут грэх не скарыстаць такую магчымасць. У цэху, каб не выклікаць непатрэбнага ажыўлення, Пятровіч стуііаў каля самай падлогі, збоку і не заўважыш, што падэшвы не заўсёды датыкаюцца зямлі. Брыгадзіра знайшоў у кабіне майстра.

— Піліп Альфрэдавіч, можна цябе на хвілінку? Сгірава ў мяне, — адвёў яго ўбок і прашаптаў у самае вуха, — трэба ў адно месца злятаць. Адпусціш?

Кавалёў доўга глядзеў у твар, быццам нрыпамінаў, хто перад ім, а іютым шкадобна паківаў галавой.

— He. Зусім не тое, што ты падумаў, — паправіўся Пятровіч, — піць не буду, не бойся.

Рэдка адмаўляў Піліп Альфрэдавіч, калі ўяго нрасілі па-чалавечы, але не даваў спуску, калі хто наравіў узяць падманам ці нахабствам.

— Так і быць, гуляй. Скажу, што за кандуктарамі на склад наслаў. Толькі глядзі, каб ахова на прахадной не засякла. Дарэчы, як ты збіраешся прашмыгнуць?

— Звычайна, як бацян, — зірнуў Пятровіч на свае ногі і ўсміхнуўся.

— Ат, блін! Я й забыўся, што ты лятаеш.

Была якраз пятніца, кароткі дзень. У мінулую нядзелю ў горадзе здарылася трагедыя, якая нрыкавала да сябе ўвагу жыхароў. Магчыма, нас прывучаюць любіць жыццё і праз пакуты, бо толькі пасля таго, як змучыцца душа ў балючых стратах, па-іншаму пачынаем цаніць імгненне і, калі нарэшце знаходзім спакой, аглядаючыся назад, толькі цяпер задумваемся аб вечным.

4

На прыступках перахода метро «Няміга» — аплаўкі свечак і кветкі; людзі запавольваюць хаду; берэт, прыклеены да сцяны скотчам, і фотакартка маладога амапаўца ў чорнай рамцы; выразкі газетных артыкулаў, малюнкі, надпісы на сценах і на шматках наперы, якія шкуматае вецер... Сцятыя болем твары людзей.

Будзімір Недавольнаў углядаецца ў надпісы, у вочы кідаюцца фразы: «Омон вас спасал!», «Это Армагеддон!», «Даруйце нам, што не змаглі дапамагчы!», «Скорбнм, ііомннм вечно», «Простн Нрка, што отпустмла руку». Людзі замаўкаюць, твары — суровыя, у вачах — адчай і разгубленасць.

Нядаўна тут адбылася жудасная трагедыя: азвярэлым натоўпам было затаптана некалькі дзясяткаўчалавек. На другі ж дзень сталі з’яўляцца надпісы. Пераход метро зрабіўся месцам нейкага містычнага пакланення, культавым сімвалам...

Будзімір углядаецца ў юныя твары на фотаздымках: большасць з іх дзявочыя, прыгожыя, з цёплымі ўсмешкамі, напэўна, яшчэ не цалаваных вуснаў; чыстыя і адкрытыя вочы, на-маладому бесклапотныя выразы твараў, у якіх ні адна рыска не перасцерагае аб набліжэнні ненапраўнага. Нейкім шостым пачуццём ён намагаецца зразумець сэнс трагедыі: «Чаму? Чаму менавіта гэтае зялёнае дзяўчо стала ахвярай натоўпу?» Будзімір глядзіць на аркуш паперы перад сабою — прыгожым каліграфічным почыркам выведзены радкі, а збоку намалявана свечка: агеньчык вось-вось згасне. Сярод мноства наднісаў гэты кароткі верш адразу ж прыцягнуў яго ўвагу:

Ожндая последннй экзамен,

Я не верю, что всё ж повезёт: Мне увндеть свонмн глазамн, Как толпа превратнтся в НАРОД!

Халоднай суровасцю павеяла ад вершаваных радкоў. Яшчэ ўчора іх не было. Падумалася, што аўтар чатырохрадкоўя праз юначую наіўнасць і велізарнае расчараванне зразумеў тое, што ніяк не мог усвядоміць ён, Будзімір Недавольнаў. Мудрасць не мераецца ўзростам.

— He шукайце сэнсу там, дзе яго няма.

Будзімір азірнуўся на пачутыя словы: каля яго стаяў мужчына невысокага росту, у акулярах з металічнай аправай і таксама чытаў верш.

— А як жа вы растлумачыце ўсё гэта? — спытаўся Будзімір. Мужчына паціснуў плячамі і паправіў акуляры.

— Ніяк, — коратка выдыхнуў ён, — проста няшчасны выпадак.

— I ў гэтым няма ніякага сэнсу? — здзівіўся Будзімір.

— Які можа быць сэнс? — у сваю чаргу перапытаў незнаёмец. — Так здарылася. Што тут зробіш?.. Шкада, канешне.

— Тады ніякага сэнсу няма і ў тым, што ўсе мы жывем на гэтай зямлі.

Мужчына паціснуў плячамі і зноў узяўся рукой за дужку акуляраў.

—Так, — сумна выціснуў з сябе, — няма...

— He. Так не бывае, — цвёрда сказаў Будзімір. — Усё нясе свой сэнс. Павінна мець нейкае значэнне і мэту. I калі смерць аднаго, чуеце, нават аднаго чалавека па-вашаму — нішто, то ўвогулё ўсё жыццё, усё жыццё ў прынцыпе не мае ніякай цаны. Я вось думаю, — Будзімір паказаў на верш, які яны толькі што чыталі, — людзьмі мы павінны зрабіцца. У гэтым — соль жудаснай трагедыі. Зразумець нешта трэба. Усім трэба зразумець. Трагедыя — толькі вынік доўгага развіцця, самі ж прычыны хаваюцца значна глыбей, магчыма, у душы кожнага з нас. Мы навінны абудзіцца да жыцця, бо мы і жывём іншы раз, усё адно як спім. Прачынацца трэба.

Вось у метро, там унізе, дзе электрычкі ходзяць, упершыню сёння заўважыў, надпіс там: «На Нямізе снапы сцелюць галовамі, малоцяць цапамі харалужнымі, на тоце жывот кладуць, веюць душу от цела» — пра што гэта? Пра крывавае пабоішча, якое ўчынілі тут Яраславічы, ці пра сённяшняе? Пра нас з вамі? Гэта са «Слова аб палку Ігаравым», а быццам бы і нра нас з вамі адначасова. Быццам бы пра гэта, — Будзімір абвёў навокал рукой, — і глядзіце, зноўусё паўтарылася ў найгоршым варыянце. Тут, на Нямізе, паўтарылася. Ці ў гэтым не павінен хавацца вышэйшы сэнс? Ёсць! Ён ёсць, гэты сэнс!

Дзе ж тады яго шукаць, калі не тут? У чым? А вы кажаце — няшчасны выпадак... He. Тут нешта болыш сур’ёзнае. На сценах пішуць і пішуць... Чытайце: «I на небе патрэбны прыгожыя нявесты». Вось і вы сюды нрыйшлі, і я тут стаю... А ўсе астатнія... Для чаго? Навошта? Чытайце: «Мы сталі Ангеламі», або вось: «Ніхто не хацеў умераць, ніхто не мог выбіраць».

— Памылка. Правільна будзе «умнрать»...

— He, гэта не памылка. «Смерць» і «Мера» — аднаго кораня словы, праз такія памылкі прасвечваюць глыбіні быцця. Памерці, — значыць, умераць жыццё, прайсці праз дазволеную Меру, вычарпаць яе. Дзе смерць, там ёсць і смердзь... Штосьці ў гэтым плане. Можа, для гэтага вы сюды і прыйшлі... Нешта цягне сюды. Паглядзіце, усе штосьці адчуваюць, але не могуць пакуль зразумець: што гэта і для чаго яно? Кажуць, месца тут праклятае. Гэта ж на Тройцу здарылася. У царкве свечкі тухлі... А «яны» шабаш зладзілі тут. I фірма, якая піва бясплатна раздавала, называлася «Альварыя» — лічы што, «Кальварыя»! Могілкі такія ёсць. Вось вам і брацкая магіла. А вы кажаце — усё выпадковасць. Надпіс у метро, Тройца, свята піва, якое фірма «Альварыя-Кальварыя» прэзентавала, навальніца, стоўпатварэнне...

Кажуць, маланка ў светлафор лупанула — вось і спужаліся ўсе, і пабеглі...

У нас на працы адзін чалавек расказваў, што за некалькі гадзін да гэтай мясарубкі лістоўкі раздавалі, змест якіх: «Гэта гвой аіюшні забег! Ты павінен паспець. Прыбяжыш гіершым — значыць, ты ііа-сапраўднаму круты!» Гэта ж замбіраванне, у падсвядомасць убівалася падрыхтаваная праграма. Бачыце, колькі выпадковасцяў пераплялося?

— I ўсё адно, не шукайце сэнсу, — мужчына ўсміхнуўся і дзіўнавата пакруціў галавой, — дзе яго няма.

— He! — упэўнена прамовіў Будзімір. — Сэнс ёсць: «На тоце жывот кладуць, веюць душу ад цела...»

5

За складамі рос высокі бур’ян — гэта было самае бязлюднае месца тэрыторыі завода. Туды і павярнуў Пятровіч, аглядзеўся — ці ніхто не сочыць за ім — і сігануў праз агароджу. Апынуўшыся на волі, з палёгкай уздыхнуў на поўныя грудзі: «А добра ўсё-такі жыць на белым свеце!» — падумалася яму.

Спачатку вырашыў перакусіць, a то, не дай Бог, закружыцца галава ў вышыні ці свядомасць страціш — так і нлюхнешся, як жаба, далоў, касцей не збярэш! Ён успомніў, што ёсць танная сталоўка на Машэраўскім праспекце, 17. Нырнуў у метро і праз хвілін сорак выйшаў на Нямізе.

Стаяла снякота. У такія пагожыя дні жанчыны скідаюць з сябе ледзьве не ўсё адзенне, застаюцца адно ў празрыстых сукенках ды кароценькіх спаднічках — маладое пругкае цела так і вылузваецца з абдымкаў матэрыі, нрасвечвае нраз тонкую тканіну і пацвельвае здаровым задорам: кроў распальваецца!

Заглядацца на чужых жанчын Пятровіч цяпер меў поўнас маральнае права: некалькі дзён таму ад яго назаўсёды сышла яго палюбоўніца Светка, а з ёй ён сустракаўся гады тры, збіраўся нават ажаніцца, уснрыняла яго палёт занадта ўзбуджана і радасна:

— Нарэшце! — выдыхнула яна на другі ж дзень вечарам, калі прыйшла да Пятровіча. — Я ведала, што на нас павінна зваліцца шчасце.

I тут жа пачала ўгаворваць Пятровіча, каб ён звольніўся з завода, стаў-такі нарэшце інтэлегентным чалавекам і пайшоў куды-небудзь, дзе яму будуць плаціць вялікія грошы.

— Што ты крыўляешся? Хіба я нешта не так гавару?

— Святлана, ты сапраўды нясеш ахінею. Навошта звальняцца з завода?

— Ды зразумей ты, колькі табе там плацяць? Капейкі. А тут кландайк адкрываецца. Ведаеш, якія грошы грабуць усякія там Чумакі-Кашпіроўскія? Патрэбна толькі ўмела выкарыстаць гэтую магчымасць. Можа, атракцыён які адкрыць, ці яшчэ што-небудзь экстравагантнае наладзіць.

— He! — цвёрда выгукнуў Пятровіч. — Я класны токар, у мяне чацвёрты разрад. Я не клоун і ніякіх атракцыёнаў ладзіць не буду.

Такі адказ пакрыўдзіў Святлану не на жарты, яна маўчала хвілін пятнаццаць.

— Гэта тваё цвёрдае рашэнне? — строга спыталася нарэшце.

— Крэмень.

— Тады і заставайся сам, заставайся назаўсёды камнем.

He развітаўшыся, ляснула дзвярамі. А на другі вечар зноў прыйшла і зноў сгірабавала пераканаць Пятровіча, што ён павінен кардынальна змяніць сваё

жыццё. Ён не пагаджаўся ні на якія ўгаворы і не прыслухоўваўся да яе аргументаў. Успыхнуў скандал. Яна абазвала Пятровіча «стаеросавай дубінай», «бязмозглым дурнем», «вар’ятам» і ўвогуле «цюфяком і не мужчынам».

— Бачыць цябе не хачу болей! — плюнула ў ягоны бок і выйшла з кватэры, не забыўшы перад тым ляснуць з усёй сілы дзвярамі.

Пятровіч ведаў, цяпер пайшла назаўсёды, а калі б і вярнулася, то выгнаў бы пасля такога, хоць раней многае спускаў з рук, але апошніх слоў не даруе.

I вось зараз, ідучы па Машэраўскім, ён па-новаму нрыглядаўся да ўсіх жанчын. «Во, пайшла як пава!» — правёў ласым гюглядам ладную кабету.

Умеюць жа хадзіць некаторыя жанчыны! Быццам карабель па моры плыве, рассякаючы хвалі, быццам сонца па небе праходзіць, адорваючы ўсіх святлом. I тут Пятровіча асяніла думка: уявіў і сэрца ёкнула. Ён развярнуўся, прыўзняўся на чалавечы рост, дагнаў маладзіцу, параўняўся разам з ёю, ды так і ляцеў зверху, заглядваючы ў прарэз сукеначкі паміж грудзей.

Нехта голасна засмяяўся і паказаў на Пятровіча. Маладзіца заўважыла, адхіснулася са страхам, затым усміхнулася і засаромелася, ці толькі выгляд зрабіла, што ёй няёмка? Пагрозліва намахала пальчыкам. Было ў гэтым жэсце штосьці гуллівае, тэатральна-паказное — відаць па ўсім, ёй спадабалася такая арыгінальная ўвага. Многія жанчыны, самі таго не заўважаючы, ловяць палкія мужчынскія позіркі, у якіх прарываюцца жарсці, гіадобныя старажытным, тым неўтаймаваныміамальдрапежным,штопрымушаюцьусіюмніцьнештародавае, ад плоці і крыві, амаль жывёльнае. Такія мужчынскія вочы запамінаюцца на ўсё жыццё — яны даюць сілы заставацца жанчынай і ў няцьдзесят, і ў шэсцьдзясят гадоў. Што ні кажы, а інстынкт нрацягнення роду — адзін з наймагутнейшых!

Нечакана раздаўся свіст міліцэйскага свісцёліка — рэзкі і пранізлівы. Пятровіч цопнуўся на зямлю. Азірнуўся: на скрыжаванні стаяў гаішнік і махаў у яго бок жэзлам. He любяць яны вольнасцяў на Машэраўскім... Пятровіч шмыгнуў за вугал высотнага дома, абагнуў яго і выйшаў з другога боку: гаішнік цяпер стаяў да яго спінай.

Чарга ў сталоўцы была невялікай, чалавек пяць. Доўга вывучаў Пятровіч меню, набранае на камп’ютары дробным шрыфтам, і неўзабаве прычмокнуў языком: «А што гэта ў вас за блюда? — пацікавіўся ён, — Аргенціна прыпушчаная. Там правільна напісана?»

— Канешне. — Раздатчыца, таўставатая жанчына ў белым халаце, непрыязна бліснула ў яго бок вачыма.

— А што гэта?

— Як што? Рыба! -— сказала так, быццам даводзіла элементарную ісціну.

— Рыба?! — здзівіўся Пятровіч і не стрымаўся ад смеху: — Рыба! Ха-ха! Гэта рыба?! Ха-ха-ха! — рагатаў ён. — Рыба!

— Што вы заладзілі, як ненармальны. He разумею, нічога смешнага. Рыба.

— Добра, што не казёл, хе-хе... Рыба, як у даміно.

— Вам даваць? — перапытала, чакаючы адказу, а затым дадала: — Мы ж не самі даём назвы. «Аргенціна прыпушчаная» — параная рыба, нрыпушчаная на гарачай пары. Даваць вам?

— Не-не! — схамянуўся Пятровіч. — Дзякуй! Такіх блюдаў я не ўжываю, хмг! Але й рассмяшылі вы мяне, — паспрабаваў ён загладзіць, магчыма, занадта гучны свой смех: — Вось «Амерыку ўкрутую» з’еў бы з вялікім задавальненнем. Ёсць такая?

— He. «Амерыкі ўкрутую» няма. — Цяпер засмяялася раздатчыца. — У нас ёсць спецыяльны цэх, які дае назвы. Нам што напішуць, тое і прадаём.

— Шкада. Вельмі шкада, што няма «Амерыкі». Даўно пара падсмажыць ці ў кіпені выварыць. Зажраліся праклятыя янкі. Так што закажыце ў сваім цэху такое блюда. А што? Веянні часу. «Амерыка ўкрутую» — толькі для крутых. Цудоўная назва. Галоўнае арыгінальная, і цану можна заламіць, будзь здароў!

6

Было чатыры гадзіны. Проста з берага Камсамольскага возера ён пакрочыў у неба: ступаў над гладдзю вады, быццам па нябачнай лесвіцы, спакойна і ўпэўнена. Дзейства прывабіла цікаўных, яны скучкаваліся невялікім натоўпам і, задраўшы галовы, углядаліся ўвышыню. Натоўіі разрастаўся, як снежны ком. «Яшчэ абвінавацяць у несанкцыяваным мітынгу», — надумаў Пятровіч і вінтом урэзаўся ў аблокі. «Глядзіце, штопарам пайшоў!» — «Во, дае! — узбуджана загаманілі знізу, — то крочыць, то ляціць».

Праз хвіліну Пятровіч стаў падобным на чалавека, які планіруе на дэльтаплане, а праз другую — увогуле на маладога бусліка.

3-пад аблокаў усё ўбачылася па-новаму: знаёмыя вуліцы і праспекты, паркі і скверы набылі велічнасць і імклівасць, а людзі, наадварот, здрабнелі і ўпадобіліся мурашам. Такімі малюпасенькімі здаваліся яны цяпер з галавакружнай вышыні, такімі бездапаможнымі, што Пятровічу сталі смешнымі і вартымі жалю іх прывідныя планы валадарання над Прыродай: «Мы все гляднм в наполеоны, двуногнх тварей мнллноны!» — успомніў ён радкі, вывучаныя калісьці ў школе.

Чаму Бог не даў чалавеку крылаў? Магчыма, адрываючыся ад зямлі, хоць зрэдку ён пераконваўся б у сваён нікчэмнасці і мізэрнасці, убачыў бы, што свет,

у якім жыве, — хісткі, кволы і нетрывалы і ўсё ж такі нрыгожы! Да болю ўваччу іірыгожы! Глядзець і не наглядзецца. Няўжо гэтага мала? Усім ханіла б месца пад сонцам. Чаму ж людзі ніяк не прыйдуць да згоды і суладдзя хаця б наміж сабою, не гаворачы гіра іншых жывых істот, што насяляюць зямлю. I трапляюцца вылюдкі, якія намагаюцца захапіць і сваё, і чужое месца — адсюль і ўсе беды, усе войны.

Нешта зашумела з правага боку. Пятровіч азірнуўся на пошум — аж дух заняло: паўнеба запаланілі чайкі! Сотні, тысячы птушак вьшлывалі аднекуль з-пад небасхілу і дружнай чарадой цягнуліся за горад. Жывое птушынае мора бурліла і клекатала, пераклікалася дзясяткамі галодных глотак, ускінала частым мігценнем крылаў, ад узмахаў якіх свістала і клубілася паветра. I раптам кідалася ўсёй плоймай уніз, a то рэзка ўздымалася велізарнай хваляй увышыню, напаўзаючы на сонца. Дзівоснае відовішча захапіла ў палон, на момант Пятровічу здалося, што і ён зрабіўся чайкай: уся шматтысячная чарада, ад бліжняй птушкі да самай дальняй, быццам злілася з ім у адзін жывы арганізм з адзінай душой і розумам. Чайкі, не баючыся яго, спачатку ляцелі побач, а потым усё часцей некаторыя з іх палахліва зыркалі на Пятровіча, нечакана ўскрыквалі, а затым спуджана шарахаліся ў бок. Іх хваляванне перадавалася суседнім, затым наступным і так па ланцугу да самага краю. Уся велізарная чарада выгнулася, як агромністая змяюка, галава і хвост якой губляліся ў неабсяжных далячынях, дзесьці там, з абодвух бакоў за небакраем. Але ад кароткай з’яднанасці з птушынай плоймай, калі чайкі памылкова прынялі яго за свайго, адчулася адзінства з усім жывым на зямлі, і душа перапоўнілася радасцю: захацелася раздзяліць яе з кімсьці, аддзячыць усім, каго ведаў і не ведаў, усім, хто жыў на гэтай зямлі, жыве і будзе жыць на ёй вечна. Падалося, у нечаканай радасці перапляліся тысячагоддзі, а можа, нават мільёны гадоў сляпога развіцця і пошуку, і ён знайшоў, яму адкрылася вялікая Таямніца — ён павінен перадаць яе іншым. Тут і ўзышла ў свядомасці, як маладое сонца, светлая думка: «А ці не можа атрымацца з цяперашняй маёй здольнасці якой-небудзь карысці Радзіме? Такімі праблемамі, верагодна, займаецца царква».

Пятровіч падымаўся вышэй і вышэй. Чайкі засталіся далёка ўнізе, хутка сціхлі іх крыкі — цішыня і бязмоўе абступіла з усіх бакоў. Толькі белая пена, серабрысты накіп аблокаў ды лапікі бяздоннай сінечы ў чыстых нрагалінах, выбліскі сляпучага сонца і страхотная маўклівасць невымерных глыбінь. I Тайна навокал, нязведанасць, а яшчэ — Вялікае Маўчанне Таго, што вечна прысутнічае і ў маленькім сэрцы, і ў бясконцым Сусвеце. На нейкі момант ён разгубіўся, як калісьці ў дзяцінстве, заблудзіўшыся ў незнаёмым лесе, адчуў безабарон-

насць ад небяспечнай блізкасці Невядомага, Жывога і Усеўладарнага: «Дзе ж зямля: зверху ці ўнізе?.. Куды ляцець?»

Страх адступіўся. Нечакана Пятровіч вынырнуў з-пад аблокаў, што акружылі цесным кальцом, і зноў убачыў горад. Ён падаўся цяпер велізарным кратэрам вулкана: дакуль сягала вока дыміліся трубы заводаў і кацельных, выставіўшы чорныя жэрлы, пыхкалі смярдзючым дымішчам домны і цеплавыя электрастанцыі — здалося, увесь горад ў адно імгненне можа выбухнуць смертаносным агнём. Цягучы смог знізу душыў жывое.

Зніжаючыся, скіраваўся ў бок Кафедральнага сабора. Быццам Нябесны Ангел спусціўся каля царкоўнай лаўкі; жабракі і бяздомныя, што сядзелі на прыступках храма і прасілі міласціну, чамусьці адварочвалі ў бок вочы, быццам саромеліся ці баяліся, пачалі часта хрысціцца і шаптаць малітвы.

7

Служылі вячэрню. Пятровіч прайшоў скрозь рэдкі натоўіі бліжэй да алтара, прачытаў пра сябе «Ойча наш» і стаў разглядаць абразы, фрэскі і лікі святых на іканастасе.

Трэба сказаць, што ён меў адну загадкавую асаблівасць: на дух не пераносіў нічога чужароднага, замежнага, цьмянага і ўвогуле малазразумелага. Такая асаблівасць душы праяўлялася літаральна ва ўсім. Вось, хоць бы малітва — ён прачытаў яе без апошняга слова «Амінь», якім канчаюцца многія кананічныя тэксты, а замест гэтага сказаў: «Хай будзе так!» — проста і зразумела. Чамусьці засумняваўся аднойчы Пятровіч у цьмяным «Амінь», навошта гаварыць яго, калі ёсць СВАЕ? I ці не гіадсунулі гэтае слова наўмысна ворагі роду чалавечага?

Ён нерачытаў даволі шмат кніжак, а яшчэ велычі многа думаў, разважаў, супастаўляў хоць здавалася б, навошта яму гэта? Але Пятровіч ведаў, напрыклад, што ў Егіпце Новага царства быў нейкі Амон (Амун) — бог егіпцян, гаспадар багацейшых храмаў, якому нрыносіліся велізарныя ахвяры, у тым ліку і чалавечыя — сотні, тысячы людзей аддавалі фараоны на ахвярнік Амона. Ці не схавалі нейкую страшэнную тайну егіпецкія жрацы ад непасвячоных, тайну, якая да гэтага часу можа быць у дзействе? Бо менавіта ж з Егіпту выйшлі ўзбунтаваўшыя іудзеі, ды яшчэ з карамі егіпецкімі, абрабаваўшы былых сваіх збавіцеляў. А Слова — гэта ж вам не жартачкі!

Словам Сусветы створаны і творацца да гэтага часу. Праз слова душа чалавечая ўзрастае да нябёсаў і словам жа прыніжаепца да рабства, да жывёльнага стану, да чарвяка; слова — двугостры меч у руцэ ваяра, вогніва, якім выкраса-

ецца Агонь Духу ў чалавечым сэрцы. «Словам водзіць Гасподзь на сечу!» — сказаў паэт. Словам можна забіць аднойчы і ўвесь род чалавечы... Усё можа быць. Бойцеся, людзі, слоў, сэнс якіх не можаце да канца зразумець. Ці не выкарыстоўваюць такія словы тыя, хто гірагне вашай пагібелі? Як хварабатворныя вірусы запускаюць ў ток крыві гнілыя і пашкоджаныя словы, каб захварэла Жыццё невылечнай Смерцю, каб усё жывое нератварылася ў смердзь. Слугі кашчавай усюды і заўсёды сеюць мерцвячыну. Слова — гэта вельмі сур’ёзная рэч, каб адносіцца да яе легкадумна.

Вунь, хоць бы і цяпер, — рынніся не ў той бок, пераступі мяжу дазволенага ўладай, як тут жа «Амон» і павяжа, вядома ж, не егіііепкі — свае вясковыя хлопцы, але чамусьці па абрэвіятуры назва карных падраздзяленняў сучаснасці супала з іменем бога фарысейных егіпцян. Многае ў гісторыі накрыта чорньм змрокам. Змяшалі Неба з гразёю — і кормяць такой падманнай «манкай» бяздумнае чалавецтва: «карміць» значыць вязаць па руках і нагах «кармай» жалезных грахоў — вось і адрыгваецца цяпер «Амон»...

Як бы там ні было, думаў Пятровіч, але спачатку штосьці патрэбна назваць словам, затым гэтае штосьці ўваскрасае з нябыту, набывае плоць і кроў і матэрыялізуецца ў свеце.

«Амінь». А. Мень, што нарваўся на недарэчную экуменічную смерць... Японсжая секта Аум-Сінрыко, што труціла зарынам людзей у такійскім метро; хвалёны эзатэрычны «оум» — усё гэта, верагодна, словы аднаго д’ябальскага ланцуга. Усё магчыма ў гэтым свеце. Бо ці не зашмат атрымліваецца супадзенняў? У тым жа Апакаліпсісе чытаем: «Так гаворыпь Амінь, Санраўдны Гасподзь, які быў ад пачатку свету...» Хто ведае, хто можа ведаць: хто ж там быў ад Пачатку і як гучала Яго імя? Ці, можа быць сапраўдным Госнадам Амінь, якога прызываюць у канцы кожнай малітвы хрысціяне? Чалавек Праўды прыходзіць адкрыта днём, а злодзей пад нокрывам цемры: не праз дзверы — праз акно, прыкрываючыся чужым іменем. Думайце! Мне за вас не ўваскрасаць. Кожны ўваскрасае паасобку, кожны адкажа за сваё! Ніхто не панясе чужыя грахі, нават Сын Божы не зможа панесці ваша, бо накінуў вам С в а б о ду !

Таму Пятровіч і лічыў, што Хрыстос і Хрысціянства — не зусім тоесныя паняцці, а магчыма нават і супрацьлеглыя. Чамусьці нават у Сімвале веры не знайшлося ніводнага слова, нрамоўленага Хрыстом. I дзе ўвогуле можна знайсці гарантыю свайго ратунку? He было яе і не будзе нідзе, апроч вашага ж сэрца і думак. Дзве тысячы гадоў нрайшло. Ці гэтак вы ўтіэўнены, што тыя, хто ўкрыжаваў Хрыста, пакінулі Яго Слова вам некранутым, была ж велычі вялікая снакуса выправіць на сваю карысць. Часу хапала ўдосталь: тэксты Дабравесцяў кананізуюцца толькі

ў 325-м годзе. «Літара забівае, толькі Дух жыватворыць» — не забывайцеся гэтых слоў Збавіцеля. Дзе гарантыя, калі самі вучні Яго пасля смерці Настаўніка збіраюцца на пастаянную малітву ў прытвор храма Саламона? Ці пусціць сёння Праваслаўная царква паслядоўнікаў Мухамада ў свой храм? А равінат пускаў першых хрысціян у свой галоўны храм... У гэтым жа Саламонавым храме збіраўся і сінедрыён, які асудзіў Іешуа на Галгофу. I ў гэтых фактах вы знаходзіце гарантыю? Ваша права — і ваш суд... Але ж ёсць яшчэ і будзе Суд Божы, часта прамаўляў Пятровіч, спрачаючыся з кім-небудзь, таму я і веру болей свайму сэрцу, а не ўсякім вымарачным Аміням: «Хай будзе так!» — проста і зразумела.

Адчынілася Царская брама, і перад Пятровічам ва ўсёй прыгажосці разгарнулася фрэска Хрыста ў зялёным аблачэнні. Некалькі гадоў таму, калі ўглядаўся ў гэтую фрэску, Пятровічу раптам падалося, што яна Жывая, з плоці і крыві, — тады ж ён інтуітыўна адчуў і зразумеў: для чаго на Зямлю прыходзіў Хрыстос і чаму менавіта такім чынам здзейсніў высокі Подзвіг.

Пятровіч і не заўважыў, як прыўзняўся над рэдкім натоўпам багамольцаў, адумаўся тады, калі свяшчэннік нечакана пагіярхнуўся на словах малітвы і сустрэўся сур’ёзным і строгім позіркам з яго вачыма.

Ён асцярожна апусціўся на падлогу храма. Hi свяшчэннік з выразным славянскім тварам і сталіста-сінімі вачыма, ні бабулькі, што лагодна-сугіакоена нашэптвалі цёплыя малітвы, не здзівіліся яго палёту, быццам бы кожны дзень яны былі сведкамі, як у Праваслаўных храмах «ходзяць гю облэцех яко но суху»; а можа, акрамя суровых вачэй, што загадалі Пятровічу апусціцца на зямлю, ніхто, заглыблены ў сябе, і не заўважыў, што Пятровіч парушыў прывычныя законы прыцягнення і ў час невымоўнай малітвы прыўзняўся над зямлёй.

Даўно ён прыкмеціў, што сапраўдныя святары, без «тараканаў» у галаве і псеўдарэлігійнай муці, як на надбор бываюць якраз з характэрнымі славянскімі рысамі твару. Гэта ўсё адно як закон. Калі ж нейкім невядомым чынам у царкоўную іерархію зашываецца які-небудзь «Амень», то яго адразу ж можна вызначыць, як пана па халявах, і па цікаўна-карыслівым носе — такія не свяшчэннікі, а папы. Поп, ён і ёсць non! Што з яго ўзяць? Як не круці ты яго, па-іудзейску ці па-руску чытай, спераду ці ззаду, а ўсё тое ж самае: non талакняны лоб! I чаго яны крыўдзяцца, не разуічеў Пятровіч, калі іх так называюць? Па вялікім рахунку і «поп добры работнік, калі ты сам не балда», хоць гэта крышку і разыходзіцца з сюжэтам казкі вялікага паэта. I гэтак пнуцца яны, карыслівыя, і так напружваюцца, каб абкруціць простага мужыка вакол іудзейскага пальца, што аж вочы на лоб лезуць; і тое ж вам не СОН, а чысцюткая ііраўда, што HOC гогалеўскага штабс-капітана Кавалёва аказваецца потым у бохане хлеба яко-

га-небудзь Цырульніка, а затым і ў царкве, як паложана, для віду службу выстаіць, бо мае ад такіх метамарфоз усё той жа Якаўлевіч дабротны гешэфт.

Вось і задумайся, чалавеча, з якіх палесцін у праваслаўную малітву ўпаўзаюць усялякія «аміні» і на чыю карысць яны правяць службу! He простая гэта задача, бо правільнае рашэнне пакажуць нам толькі пасля смерці, але тады, на вялікі жаль, будзе позна...

8

Выйшаў Пятровіч на вуліцу, глянуў на чырвонае сонейка, што апускалася за небасхіл, і зразумеў: у прынцыпе, дарэмна патраціў час — у царкве карысці Айчыне, хоць ілбом зямлю нрабі, на грошык не выпрасіш — усё адно: нічога не чуюць папы, акрамя звону злата ці шабуршэння доларавых куііюр у ахвярніках, дрэнныя яны работнікі... Днём з агнём не адшукаеш сярод іх хоць аднаго сапраўднага Свяшчэнніка.

«А ці не з’ездзіць мне ў Акадэмію Навук?» —спытаўся ў сябе самога Пятровіч; пастаяў хвіліну, любуючыся прыгажосцю Божай Маці на франтале Кафедральнага сабора, падзівіўся гульнёй промняў заходзячага сонца ў пазалоце аблачэння і спусціўся ў падземны пераход метро Няміга. Тут ён і пазнаёміўся з чалавекам, што назваўся Недавольнавым Будзімірам Гадзінавічам, які крута змяніў ход думак Пятровіча.

— Што ж гэта робіцца, вы паглядзіце, — звярнуўся да яго новы знаёмы, — нас падманваюпь на кожным кроку.

— А ў чым справа?

-— Гляньце, што яны напісалі: «53 рубцы на сэрцы Беларусі!»

— Ну і... — не разумеў Пятровіч, — у чым вы бачыце надман?

— Вы што? Іх жа было ПЯЦЬДЗЯСЯТ ДВА! А тут?

Пятровічу хацелася неяк супакоіць Будзіміра, адчувалася, што той пачынаў з такой дробнай прычыны залішне нервавацца.

— Разумееце, на другі дзень, здаецца, ці на трэці памёр яшчэ адзін чалавек. У бальніцы. Вось і дадалі да ліку.

— Толькі адзін? — выбліснуў Будзімір калючымі вачамі. — Хіба толькі адзін? Іх, можа, дзесяць памерла з таго часу. Хто іх лічыў? Можа, яны кожны дзень паміраюць пасля такога стрэсу. Чытайце: «Я быў тут 30-га і ўсё бачыў, звяжыцеся са мной». Адчуваеце накал? Тады трэба кожную раніцу пісаць новую лічбу. Але ж гэта скажэнне! Уяўляеце? У той дзень загінула пяцьдзясят два чалавекі, гэта вельмі важна, а тут напісана 53!

— А па-мойму, ніякай розніцы.

— Гэта на-вашаму. А ёсць яшчэ і па-санраўднаму, так, як было. Пяцьдзясят два — гэта вам не ііяцьдзясят тры, магчыма, што паміж гэтымі лічбамі — бездань.

— Вы мяне, канешне, прабачце, — усміхнуўся Пятровіч, намагаючыся прыдаць усмешцы лагоднасці, — але я нічога не разумею. Якая розніца ў гэтых лічбах? I чаму вас гэта так хвалюе? Я не бачу тут ніякага крыміналу і падману.

— Добра. Чакайце... — Будзімір уханіў у рукі тоўстую кнігу ў чорнай вокладцы, што ляжала на поручні, — «Біблія», — пасііеў гірачытаць Пятровіч ціснёныя залатыя літары, а новы знаёмы пачаў хутка перагортваць старонкі: — Зараз, зараз я знайду... Чытайце! — ткнуў ён нарэшце пальцам.

— Я ёсць Альфа і Амега, — прачытаў уголас Пятровіч і запытальна паглядзеў на Будзіміра Гадзінавіча.

— Глядзіце далей, — зашаргацелі старонкі, і праз нейкі час палец зноў упёрся ў тэкст. — Чытайце! — загадаў ён.

— Пасі народы Жазлом Жалезным.

— Вось! — падхапіў Будзімір, — пасі народы Жазлом Жалезным.

— Я ўсё адно не разумею... Што вы хочаце гэтым сказаць?

— Усё проста, — Будзімір Гадзінавіч развёў у бакі рукі, быццам паказваючы, наколькі ўсё проста: — Усё проста для таго, — удакладніў ён, — хто ўмее чытаць Сімвалы. «Альфа» — першая літара грэчаскага алфавіта. Дарэчы, услухайцеся ў само слова АЛФАВІТА: «віта» — гэта жыццё! — Пятровіч усміхнуўся, — не смейцеся! «Амега» — агюшняя літара. Хрыстос называе сябе Альфай і Амегай. Што гэта значыць? Першым і апошнім, пачаткам і канцом. Вось, дарэчы, у стараславянскай азбуцы нершая літара называлася «Аз», і калі нам сёння затыкаюць рот, то ў старажытнасці... Затыкаюць рот, маўляў, «я — апошняя літара алфавіта», то нашы продкі маглі абсекчы такі выпад нростай фразай: «Затое Аз — першая!» — сказаць і далей рабіць сваю справу на сумленні. Канцы звесці з гіачаткам. Чалавек на ўсё мае права, калі ён пад Богам. Бо «Аз» — гэта таксама Я. Разумееце? Кірыл і Мефодзій больш шкоды нрынеслі, чым карысці, скажу болей вам па сакрэту, яны былі спецыяльна засланы Рымам, каб усё змяшаць, пераблытаць... Гэта асобная тэма. Ну вось, хоць бы з гэтай кнігі — «Мне отміценне н Аз воздам!»

— Але якая паміж усім гэтым сувязь. Вы пачалі... штосьці пра лічбы хацелі... Пераскочылі на іншае.

— Пачакайце. Дык вось. Чаму «насі народы Жазлом Жалезным»? I чаму гэты Жэзл Жалезны? Глядзіце, два словы пішуцца з вялікай літары. Жэзл — зразумела: сімвал улады. Але чаму Жалезны? He ведаеце? Слухайце!

У перыядычнай сістэме Мендзялеева жалеза стаіць 26-м па ліку. Толькі гэты метал мае ў структуры будовы атама 26 электронаў і 26 пратонаў. Цянер усвядомілі, чаму Жэзл называепца Жалезным?

— He.

— Правільна. Усё не так проста. Ёсць эзатэрычныя веды, герметычныя, што значыць закрытыя, тайныя... Скажам, ёсць Веды, якімі рухаецца свет і гісторыя. Вы ж згодны, што гісторыя — кіруемы працэс? Гісторыю робяць людзі, правадыры плямёнаў, народы — якія людзі, такая і гісторыя; але ёсць людзі, што ведаюць болей за астатніх, магчыма, ім толькі здаецца, што яны ведаюць нешта больш істотнае, чым іншыя. Але нават калі ім толькі здаецца так, то вядуць яны сябе адпаведна таму, быццам сагіраўды ведаюць ісціну. Кажуць, нават у KaMem ёсць жыццё, нават крышталі маюць свядомасць. Вы не задумваліся, чаму, пачынаючы з каменнага веку і да цяперашняга ўключна, для забойства выбіраецца менавіта жалеза? Людзі, якім уяўляецца, што яны ведаюць болей за іншых, намагаюцца падыгрываць Выпэйшай сутнасці — небяспечнае гульбішча. Скажам так, напэўна, яны ведаюць, чаго хоча Бог. А магчыма, толькі ўяўляюць сабе, што ведаюць, ці прымаюць за Бога іншую сутнасць. Гэта не так важна.

Вы задумаваліся калі-небудзь, чаму міжнародны жаночы дзень святкуецца 8-га сакавіка? Ну, скажаце, Клара Цэткін там... I гэтак далей. Але выбрана гэтая дата! I не выпадкова, я скажу. Сем — лік Гармоніі і нябеснай дасканаласці: сем нот, сем колераў вясёлкі, сем цудаў свету... Дарэчы, нават сем шыйных пазванкоў у чалавека, і першы з іх называецца «Атлантам», так-так, той самы Атлант, што трымае на сваіх плячах Зямлю, утрымлівае і два наўшар’і галаўнога мозга. Да вашага ведама, усе пазваночныя ад пацука якога-небудзь да жырафа маюць па сем шыйных пазванкоў — вось яна, Гармонія Светабудовы і агульная для ўсіх мелодыя Гасподняй Меры. Музыка сфер! А што такое восем? Па гукавому сэнсу (этымалагічная філасофія) — гэта тая ж васьмёрка: воСЕМ! — сімвал жанчыны — 8! Жаночы сілуэт падобны да васьмёркі, нраўда ж? А калі графічны сімвал жанчыны пакласці на гарызантальную плоскасць, то атрымаем знак бясконцасці — °°! Зноўжа, ДВАЦЦАЦЬ ШЭСЦЬ — гэта: 2+6=8. Ёсць звычайная арыфметыка, а ёсць і вышэйшая матэматыка. Два памножыць на два — не заўсёды дае чатыры. Ёсць тэорыя скрыўленых прастор. Скажам, ёсць эўклідава геаметрыя, а ёсць і неэўклідава: дзве паралельныя нрамыя дзесьці ў бясконцасці перасякаюцца, перакрыжоўваюцца. Восем і знак бясконцасці ў вечнасці скрыўленых прастор у адносінах да часовага свету, дзе «адзін дзень, як тысячу гадоў і тысячу гадоў, як адзін дзень», — у суме даюць крыж. Галгофа! Зноў Галгофа! Яна ніколі не канчаецца. Ніхто не можа панесці чужыя грахі. 3 Хрыста

Галгофа, што перакладаецда з яўрэйскай як «месца чараноў», «лобнае месца», — толькі пачалася, а канчаецца на кожным з нас. Хрыстос, быццам антычны Зеўс, шнурнуў вогненную маланку ў чалавечы розум, і мышленне пачало мяняцца. Кожны нясе свой Крыж па сіле сваёй. Дзве тысячы гадоў людзі праходзяць праз Галгофу, праз уласную галгофу.

А цяпер глядзіце, чаго мяне так узбунтаваў падлог. Дата: 30.05.99 г. — натоўпам было затаптана 52 чалавекі. Пяцьдзясят два — гэта: 5+2=7; гэта: 52=26x2! I яшчэ, калі скласці лічбы даты, нулі не ўлічваюцца, атрымаем той жа самы лік: 3+5+9+9=26! А яны пішуць 53, а гэта значыць, хочуць прарвацца ў вечнасць, бо 5+3=8. Разбураюць гармонію здарэння. Скажэнне пайшло, аберацыя; Няміга — гэта другое, а можа, нават Трэцяе панярэджанне. Гэта начатак канца. Амега тысячагоддзя! Жэзл Жалезны! «Бог нічога не мяняе з людзьмі, пакуль людзі самі не памяняюць таго, што ў іх...» — так гаворыць Каран, ці вось: «Маісею было дадзена Пісанне і Разлічэнне, вы Пісанне пакінулі людзям, а Разлічэнне схавалі...», ці тое ж самае гаварыў ім і Хрыстос: «Вы схавалі ключы ад Царства Нябеснага, і самі не ўваходзіце, і іншых не пускаеце... Ваш Айцец Д’ябал!» Гэта не проста супадзенне на Нямізе, гэта духоўны Чарнобыль у дзействе. Дарэчы, ці хоць іюмніце, калі здарыўся, а дакладней, калі быў «арганізаваны» Чарнобыль?

— Кожны год дваццаць шостага красавіка праходзіць «Чарнобыльскі шлях», у восемдзесят шостым годзе.

— Добра, хоць гэта помніце, а то я чытаў нядаўна кніжыцу, дзе і чарнобыльская дата зблытана. Дваццаць шостага. Хочаце, пакажу вам сінхроннасць Чарнобыля і Нямігі, гэтых дзвюх падзей, якія, на першы погляд, нічым не звязаныя паміж сабой, але маюць адну вагу на нябесных шалях і зроблены ў адной духоўнай плоскасці? Глядзіце, запісваем іюўную дату Чарнобыля: 26.04.1986 г. — гэта: 2+6+4+1+9+8+6=36. Дата Нямігі: 30.05.1999 г. — гэта: 3+5+1+9+9+9=36! Што такое трыццаць шэсць? 36=3+6 — 9! Звялі да і ірасцейшай лічбы. Дзевяць — сімвалічная лічба Бога, гэта апошняя лічба нулявога ііарадку. Што такое 36? Адніміце ад гэтай лічбы дзесяць, па колькасці божых Занаведзяў, і зноў атрымаеце Жалезны Жэзл: дваццаць шэсць. А колькі было расстраляна Антантай бакінскіх камісараў? 26! Аякога чысла робіцца Кастрычніцкая рэвалюцыя?

— Сёмага лістапада.

— Няўжо? Смех дый годзе, і сотні гадоў не прайшло, а вы ўжо забыліся дату. Што ж гаварыць пра падзеі двухтысячагадовай даўніны? Рэвалюцыя называецца Кастрычніцкай, а чаму ж яна святкуецца ў лістагіадзе? Дзе звычайная логіка?

— Ну, там жа... Змянілі стыль летазлічэння.

— Вось бачыце, пачалі здагадвацца, яны заўсёды ўсё заблытваюць. Па старому стылю рэвалюцыя адбылася з 25-га на 26-е кастрычніка, ноччу дваццаць шостага. Таму і завецца Кастрычніцкай, хоць і адзначаецца ў лістанадзе. Прыйшлі да ўлады і змянілі стыль летазлічэння, каб праўда адразу ж у вочы не кідалася, каб раптам не здагадаўся хто-небудзь. Замуцілі ваду, адным словам, яны заўсёды каламуцяць чыстыя крыніцы: арфаграфічную рэформу правялі — літары павыкідалі... Укрыжавалі рускую азбуку, як Хрыста, бо засталося ў ёй толькі 33 літары. А было ж калісьці — 44 у Кірыліцы, 39 у Глаголіцы, і ажно 147 літар налічвала Усеясветная Азбука, была і такая. А Кіеўская азбука, якую Яраслаў Мудры запісаў на сцяне Сафійскага сабора як сінтэз усіх рускіх азбук, як ключ-шыфр, квінтэсенцыю, каб перадаць нашчадкам Духоўны Занавет, налічвала 26 літар. Бачыце? Нашым продкам усё патрэбна было, а нрыйшлі чужаніцы да ўлады і ўсё пераблыталі, усё для таго, каб не зразумелі мы, што іграюць яны ў небяспечныя гульні, каб ніхто не змог выкрыць правілаў іх крывавага гульбішча. Вось так, малады чалавек, вось так. Думайце.

Каб не здавалася ўсё гэта вам прыцягнутым за вушы, ведайце, што і Барадзінская бітва адбылася 26-га чысла, і Аляксандр Сяргеевіч Пушкін, Першы Паэт Расіі таксама нарадзіўся 26-га, у маі месяцы, нават ААН — дзень заснавання арганізацыі гірыпадае на дваццаць шостае чысло... I што мы маем сёння ад ААН? Каму яна стала служыць? Вось так, — Будзімір Гадзінавіч Недавольнаў зірнуўу вочы Пятровіча журботным іюзіркам, нейкая касмічная туга ўбачылася Пятровічу ў яго сініх бяздонных вачах.

— Дык калі вы так шмат ведаеце, усё можаце растлумачыць, — не адводзячы вачэй прамовіў Пятровіч, — можа, падкажаце мне, што гэта значыць?

I ён прыўзняўся над зямлёй, спачатку на гіядзю, а затым быццам падскочыў на метры два і завіснуў у паветры.

— Ого! — здзівіўся Будзімір Гадзінавіч, — цікава-цікава. Ану, спусціцеся, калі ласка, — загадаў ён, і Пятровіч цопнуўся на прыстуіікі перахода, — і вы запраста так можаце?

Пятровіч гіаціснуў нлячыма.

— Цудоўна! — прыцмокнуў языком Недавольнаў. — А я, ведаеце, бачыў па тэлебачанні, але не верыў. Думаў, трукацкі выкрунтас, піар-ход для задурэння галавы.

— Дык што гэта значыць?

— Трэба падумаць, трэба падумаць... — пашкроб ён патыліцу, — і даўно вы лятаеце?

— 3 канца мая. Дваццаць шостага чысла, якраз серада была.

— Так. Нешта, здаецца, праясняецца. Бачыце, і тут якая сімволіка: 26-га мая нарадзіўся Пушкін, у сераду Юда Хрыста прадаў, а ў пятніцу Яго на Крыж узнялі... Так што тут сур’ёзныя паралелі вымалёўваюцца. А самі вы нарадзіліся калі?

— Трынаццатага мая 1961 года.

— Ага. Сімвалічна, вельмі сімвалічна. Гагарын у космас паляцеў у 61-м дванаццатага, камета Галея, здаецца, пралятала ў той жа год, а зараз вы лятаеце. Трынаццаць — гэта лік аіюсталаў з Хрыстом. Памнажаем на два, бо ёсць матэрыяльны і духоўны свет, і зноў атрымаеш 26. Ага, і 26-га, значыць, паляцелі, а 13-га, значыць, нарадзіліся. «13» — часта называюць чортавым тузінам. Гэта лухта і глупота! У д’ябла нічога свайго няма, усё, што ёсць, належыць Госпаду. Дарэчы, слова «Ісціна» Даль тлумачыць як «ёсціна», гэта значыць: усё, што ёсць, — Ёсціна, Ісціна. Таму «13» —ніякі не тузін, тым больш не чортаў. Аік «13» (сцвярджае «Унутраны Жрэц СССР»), запісаны ў дзесяцічнай сістэме злічэння, гэта «10» + «3». Але «10» у дзесяцічнай сістэме злічэння гэта «Адзінка» першага парадку, вышэйшая за ўсе лічбы ад «0» да «9» нулявога парадку. Гэта значыць «13» — «1» вышэйшага нарадку + «3» (тройца) нулявога парадку, што лічбава сімвалізуе сістэму першасных адрозненняў у Сусвеце: Адзіны Гаснодзь і тварная Светабудова, якая ўяўляе сабой трыадзінства матэрыі-інфармацыі-меры. Па-іншаму «13» = «Бог троіцу любіць», толькі не блытайце з хрысціянскай Тройцай, якой засланяюць Адзінага, бо гэта абсурд, калі яго запісаць арыфметычна: 1=3. Нашы продкі таксама ведалі Тройцу, яшчэ да Хрысціянства ведалі, яна называлася Трыглавам, але над Трыглавам стаяў Род — Адзіны Паўнаўладны Госпад. Словам, думайце самі. Ёсць нейкі сэнс ва ўсім гэтым. Чакайце, зараз падлічу. Ага. Так і ёсць. Глядзіце! — Будзімір зноў выхапіў з нагруднай кішэні блакнот і аўтаручку, — глядзіце сюды. 13.05.1961 г. — напісаў ён, — а цяпер складваем 1+3+5+1+9+6+1=26! Разумееце, дваццаць шэсць! Вось Ён, Жэзл Жалезны вашай долі, кропка Амегі, вось яна — ваша Галгофа!

— Дык што ж усё гэта значыць канкрэтна для мяне? Вы так і не сказалі...

— Я сказаў галоўнае. А на астатняе вы самі павінны сабе адказаць. У вас свой лёс. Лепш гіаслухайце прыпавесць. Жыў адзін манах, займаўся ўсякімі духоўнымі практыкамі. За многа гадоў навучыўся хадзіць па вадзе. I дачуўся раптам, што ёсць жанчына, якая таксама дасягнула шмат у духоўным развіцці — яна левіціравала, вось так, напрыклад, як вы. Прыйшоў манах да яе і гаворыць, давай злучым маё ўменне хадзіць па вадзе і тваё ўменне лятаць у паветры, спалучым гэта і атрымаецца звышчалавек, а можа, нават і сам Бог. А жанчына адказала яму: «Тваёй здольнасцю хадзіць па вадзе карыстаецца і жучок вадамерка, а маёй

здольнасцю лятаць валодае муха. Нічога звышнатуральнага ў гэтым няма. Сэнс жыцця ў іншым...», — Будзімір нрымоўк.

— Аможа, — задумліва прагаварыў Пятровіч, — можа, мнез’ездзіць...Я збіраўся да таго, як вас убачыў, ехаць у Акадэмію Навук. Можа, вучоныя што-небудзь маглі б растлумачыць?

— Смешны вы чалавек. Вам дадзены Дар, а вы — вучоныя... Што яны могуць? Даецца Дар — даецца і разуменне гэтага дару: для чаго і навошта? Усё даецца для вашай жа душы. Зазірніце ў сваё сэрца, прыслухайцеся да голасу сумлення і розуму і спытайце ў сябе самога. Тады і Бог вам адкажа.

— А раптам разуменне, як вы сказалі, дадзена іншым? Хіба не можа быць так? Мне дадзена толькі гэта, — Пятровіч зноў ўзляцеў на некалькі метраў у вышыню, а затым, апусціўшыся долу, дадаў: — А астатнія, адным словам, іншыя, не я, — павінны зразумець, для чаго гэта дадзена мне і як гэта скарыстаць?

— Глядзіце самі. Такімі падыходамі і разважаннямі прывыклі пасвіць чалавецтва, дакладней даіць яго на сваю карысць. — Будзімір Недавольнаў пагардліва насміхнуўся, — пастухі заўсёды пасуць і дояць. Асцерагайцеся, каб вас не выкарысталі. Але глядзіце самі, a то раптам?.. Такога, на маю думку, канешне ж не бывае, што каўбаса страляе, але... Усё можа быць. А можа і не быць!

9

Пятровіч хадзіў па калідорах Акадэміі Навук, заходзіў у розныя пакоі — мяняліся назвы аддзелаў, шыльды на дзвярах, мяняліся, як у калейдаскопе людзі, якія велычі ўважліва выслухоўвалі яго, ківалі мнагадумнымі галовамі, але нічога не тлумачылі. У адным месцы яго ўзважвалі, у другім абмервалі, у трэцім нешта запісвалі ў журналы і здымалі паказанні прыбораў, дзесьці надключалі да цела невядомыя датчыкі і прымушалі рабіць фізічныя практыкаванні, а дзесці пралятаць праз спецыяльныя прыстасаванні і зноў нешта запісвалі ў дзённікі і журналы. Але ўсюды рэакцыя вучоных была амаль аднолькавай: адны пашкробвалі за вухам, другія папраўлялі на носе акуляры ці шматзначна ківалі галовамі, а ў рэшце — проста разводзілі рукамі.

— Эх! — уздыхнуў згорблены дзядок і шаііялява прагаварыў: — Быў бы Саюз! У Маскве такое хутка вырашалася...

Вечарэла. Пятровіч выйшаў з Акадэміі, мінуў акадэмічны дворык, агарожаны фігурнай рашоткай з чыгуну і, павярнуўшы наіірава, скіраваў на вуліцу Сурганава. Здалёк данесліся гукі рытмічнай музыкі. «Вялікае слова — музыка! — падумалася

Пятровічу, — верагодна, Зямля ў Сусветнай Актаве спявае толькі аднюсенькую нотку „ля“: Зям-ля-я-я-я-я...». Затым яшчэ падумалася, што ягоныя прыгоды добра было б падарыць якому-небудзь пісаку: падарыў жа, нанрыклад, Пушкін Гогалю сюжэт «Рэвізора» і «Мёртвых душ»? «Эх, — уздыхнуў ён скрушна, — каб падарыць сюжэт, для гэтага трэба быць, на крайні выпадак, Пушкіным, тады і Гогаль знойдзецца».

3 абодвух бакоў вуліцы нечакана запаліліся ліхтары. Зрабілася светла, хоць голкі збірай.

«Барыс Пятровіч!» — данеслася да яго слыху праз шум вечаровага горада. «Барыс Пятровіч!» — пачулася яшчэ раз.

Ен павярнуўся на крык. 3 другога боку вуліцы на тралейбусным прыпынку стаялі двое мужчын: адзін, хударлявы і высокі, выбліскваў у святле ліхтароў шкельцамі акуляраў, а другі, нізкарослы, у капелюшы, з акладзістай бародкай, быў падобны на казачнага гнома; Пятровіч так і ахрысціў яго пра сябе «Гном».

— Прабачце. Гэта вы звалі Барыса Пятровіча? — спытаўся ён, гледзячы па чарзе то на аднаго, то на другога. — Можа, хто-небудзь з вас і ёсць Барыс Пятровіч? Мне ён вельмі патрэбны.

Мужчыны пераглянуліся і засмяяліся.

-— He, — адказаў Гном, — мы не звалі. Вы не так зразумелі нас. Гэта я крыкнуў, у сэнсе, маўляў: «Борісь, Петровіч!»

— Даруйце, я можа, штосьці не так разумею... Ён тут ці не? —і мужчыны зноў паглядзелі адзін на аднаго, Гном-барадач паціснуў нлячыма.

— Цябе ж учора па тэліку паказвалі? Ты ж Пятровіч, так?

— Што ты ваньку валяеш? — спытаўся Гном.

— Я не гляджу тэлевізар.

— Ды ён гэта, ён! — выбліснуў шкельцамі хударлявы. — Ты ж лятаеш? Ці мы памыліліся?

— Ну, лятаю, — нехаця прызнаўся Пятровіч.

— Я ж казаў табе, — уставіў Гном. — Мы разумеем, Пятровіч, табе цяжка. Усё на цябе зараз навалілася. Але не здавайся.

— He трусь, беларус! — падбадзёрыў хударлявы.

— Адным словам, борісь! Змагайся па-нашаму, — Гном паляпаў яго па плячы, — і не хавайся. I не вер усякім там Барысам. Мы, беларусы, як зубры. Разумееш? Адны ў белым свеце. Адны. Але помні, што і адзін у полі воін, калі гэта роднае поле.

Пятровіч усміхнуўся неяк вінавата, ён так і не зразумеў, чаго ад яго чакаюць людзі, а калі сапраўды чакаюць, то чаму не скажуць проста і зразумела? I яму чамусьці захацелася растлумачыць гэтым двум, чаго ён увогуле падыйшоў да іх.

— Ведаеце, іду гэта я і чую, нехта заве Пятровіча. А ёсць такі празаік, Барыс Пятровіч, так падпісваецца, псеўданім, напэўна? Я і надумаў, што гэта яго завуць. — Гном з хударлявым засмяяліся. — Дзякуй за надтрымку, канешне. — Пятровіч з надзеяй паглядзеў на іх: — Але што мне рабіць? Можа, вы ведаеце?

— Э-э-э... — пакруціў галавою хударлявы і сцепануўся, — па гэтым пытанні з нас дарадчыкаў не атрымаецца.

— Калі б мы самі ляталі, — Гном узмахнуў рукамі, — мы б ведалі, што рабіць. Так што ты — хазяін-барын.

— Сам сабе галава. Ну, шчасліва табе, Пятровіч! — I яны па чарзе паціснулі яму руку, а Гном-барадач нават капялюш нрыўзняў на развітанне.

Яны ўскочылі ў тралейбус, які падышоў, і затым, як добраму знаёмаму, памахалі напаследак рукой.

Пятровіч вярнуўся на Сурганава. Музыка гучала мацней. Верагодна, дзесьці гюбач былі танцы. Яшчэ здалёк ён заўважыў люмінесцэнтную шыльду на будынку з правага боку, музыка даносілася адтуль. Падышоў бліжэй і прачытаў: «ДЫСКАКЛУБ ЮЛА» — апошняя літара «А» была перавернута дагары, і атрымлівалася лацінскае «V» — «Вікторыя» або знак перамогі. Такі знак-сімвал з двух растапыраных пальцаў «прыкінутая» моладзь заўсёды тыркае ў экран тэлевізара з такім выглядам, быццам кідаецца на амбразуру. «Юла — па-беларуску гэта будзе ваўчок, — падумаў Пятровіч, — цікава, хто і як прыдумляе цацкі для дзяцей? I чаму адзін народ называе цацку „юлой“ а ў другога тая ж самая цацка завецца „ваўчком“?»

Калісьці Пятровіч вычытаў, што, напрыклад, славуты Ванька-ўстанька вынайдзены ў часы мангола-татарскага прыгнёту; давалі дзецям гэткага ўставунчыка і гаварылі: «Гэта Ванька, бачыш, як ні прыгнеш яго, а ўсё адно ўстае Ванька. Так і ты ў жыцці ні перад кім не згінайся: ні перад панам, ні перад ханам». Вось і ўстаў аднойчы рускі Ванька ва ўвесь волатаўскі рост на Куліковым полі, каб пастаяць за сваю зямлю і волю. Вывучылі дзяцей! Дарэчы, усё з дзяцей і пачынаецца. Якую ж цацку сёння трэба прыдумаць, каб скінуць чужаземны прыгнёт? Амаль не заўважаюць славяне, што знаходзяцца ў аблозе чужацкай ідэалогіі, што ўселіся на іхнім карку заморскія чужынцы. Узяць хаця б тую ж Барбі, з якой любяць гуляць дзеці «новых рускіх», — яна зроблена са славутай амерыканскай прастытуткі... He разумеем мы пакуль, што адсюль і пачынаюцца нашы беды.

Пятровіч стаяў перад шыльдай на Сурганава і прамаўляў услых слова «юла», спрабуючы адчуць смак літар на языку: «Юла, юл-ла, ю-ю-л-л-л-а-а-а...» — паўтараў ён. Уразіла, што з абодвух бакоў назвы дыскаклуба былі намаляваны велізар-

ныя чырвоныя літары 26, верагодна адрас, а гострыя стрэлкі, быццам дзідамі, праціналі наскрозь вывеску дыскаклуба. «Заходзь, маўляў, і круці Зямлю музыкай сваёй душы! Тут Тайна Быцця...» — быццам звяртаўся нехта да таго, хто разумее.

Ці ведаў мастак, выпісваючы літару за літарай і лічбу за лічбай, якім планетарным сэнсам могуць напоўніцца яго творчыя жарты для нейкага Пятровіча, што атрымаў неспадзяваную здольнасць і заблытаўся ў вузле фатальных супадзенняў пасля размовы з Недавольнавым Будзімірам Гадзінавічам? «Ведаў?» ці «не?» — аніякім чынам веданне ці няведанне аўтара не ўіілывае на канчатковы вынік яго працы, на зроблены «твор», бо часцей за ўсё сапраўдны аўтар з’яўляецца сутворцам Таго, хто стварыў усё, што бачыць вока, аўтар — інструмент або Небеснага Творцы, або пякельнага перасмешніка. I ўсё дзеецца так, як павінна дзеяцца, усё ёсць таму, што яно павінна быць. Ці заўсёды мы разумеем, напрыклад, чаго ідзе дождж? Чаму раптам ва ўнісон сакравенным думкам неба расколваецца маланкай, прымушаючы нечакана ўздрыгнуць, быццам хтосьці падслухаў нас і прыгразіў громам. I чаму ўвогуле ёсць жыццё?.. I чаго яно такое, а не інакшае?.. I, галоўнае, для чаго? Які яго вышэйшы сэнс? Ці ўмеем мы без памылак чытаць іерогліфы нябёсаў? «Здрабнелі людзі, — заключыў Пятровіч, — нават сюжэт няма каму аддаць!»

Ен ужо станавіўся славутасцю, хоць яшчэ нічагусенькі не зрабіў карыснага для Радзімы, — але на дыскатэку яго пусцілі без грошай: пазналі...

Выблісквала рознакаляровае святло, рытмізаванае тактамі музыкі, дрыгаліся, нібы ў канвульсіях, маладыя дзяўчаты і хлопцы. Дыскатэка надалася Пятровічу занадта шумнай, незразумелай аказалася і песня, сэнс якой зводзіўся да наступнага: тапталі нейкага «лодачніка»...

«Я убью тебя, лодочннк! Я убью тебя, лодочннк!» — хрыпеў прастужаны саліст.

Час ад часу дыск-жакей выключаў музыку, і тады ўвесь азвярэлы натоўп, разрываючы галасавыя звязкі, падхопліваў прыпеў:

— Я убью тебя, лодочннк! — і дружна ўскідваў угару сціснутыя кулакі.

Пятровічутакі адпачынак хутка надакучыў, ён любіўяснасць, а зразумець, хто такі «лодачнік» і за што паддаваўся экзекуцыі абалваненага музыкай натоўпу, ён не мог. «Што за ічелодыі гіайшлі, быццам усе дэбілы якія-небудзь!» — падумаў так і не стаў чакаць наступнай песні.

Праціснуўся да выхаду, выйшаў пад начное неба, усыпанае зоркамі, удыхнуў на поўныя грудзі халаднаватага паветра і вырашыў: калі і круціцца Зямля музыкай чалавечых сэрцаў, то не такімі неснямі, якія спяваюцца на сучасных дыскатэках.

Праз гадзіну быў дома. Павячэраў і бухнуўся на ложак. Заснуў хутка. А пад раніцу прысніўся Ульянаў-Ленін. Картавым голасам правадыр рабочага класа тлумачыўямуўсне: «Пятговіч! Лодачнік — гэталакаматыўгэвалюцыі! Лодачнік — гэвалюцыянег, іх мільёны і мільёны, яны дгожжы ўсіх гэвалюцый...». Паўдня затым Пятровіч абдумваў словы правадыра, а насля махнуў рукой на ўсіх лодачнікаў і правадыроў: сон ён і ёсць сон, калі верыць ім, можна зусім застацца без носа, як тое аднойчы здарылася з гогалеўскім героем.

10

У любым грамадстве ёсць людзі падкія на ўсякую свежую навіну: хлебам не кармі такіх, але запішы ў якую-небудзь суіюлку, дай пастаяць у пікеце пратэсту ці паставіць свой іюдіііс пад мемарандумам. Пятровіч быў далёкім ад палітыкі і лічыў, што яна — занятак людзей з велізарнымі комплексамі, словам, у нейкай ступені — забаўка для ідыётаў; але кошцы гулі, а мышцы слёзы — колькі крыві і слёз пралілося з-за таго, што палітыку аддалі на водкуп вылюдкам? Адзін знаёмы аднойчы даказваў, што злыя геніі чалавецтва — амаль усе нізкарослыя, лічы што карлікі, гэтым і тлумачыцца, маўляў, празмерная смярдзючасць іх дзеянняў: галава ў такіх людзей знаходзіцца блізка каля аднаго месца. Але, нягледзячы на апалітычнасць, для Пятровіча настуіііў перыяд сур’ёзных вынрабаванняў: заўсёды так, хто ўцякае ад палітыкі, таго яна сама даганяе, як гавораць, рахманых лёс вядзе, а ўпартых цягне за валасы.

3 2б-га мая прайшло некалькі тыдняў. Як грыбы ііасля дажджу разрасліся шматлікія таварыствы, адны назвы чаго каштавалі: «Сільфо», «Фаэтон», «Камета», «Дзедал», «Са-Кры-Лю» (Саюз крылатых людзей)... Пятровіч да іх не меў ніякага дачынення. Усе яны, безумоўна, за нэўную плату, абяцалі жадаючых навучыць пераадольваць сілу зямнога прыцягнення. Жадаючых знаходзілася шмат. З’явіліся і паслядоўнікі вучэння «Івана Пятровіча», і, зноўжа, рабочы «ЗАЛПа» не напісаў пакуль аніводнага радка, што зусім не бянтэжыла інтэрпрэтатараў, якія з няўзнак прамоўленага слова высмоктвалі цэлыя філасофскія сістэмы. У друкарнях да выдання рыхтаваўся «ІНТЭРПАЛ» (Інструкцыі першага палёту) — і, зноў-такі, невядома хто і калі іх укладаў. Было адчуванне, што сотні, а можа нават тысячы розных людзей, стаіўшыся, чакалі нейкага ўмоўнага знака і, калі раптам пачулі, што «чалавек паляцеў над Энскам», — тут жа, як па камандзе, хваравіта ўхапіліся за справу, быццам нябачны рэжысёр узмахнуў палачкай і крыкнуў: «Матор!» — усё закруцілася ў ліхаманкавым рытме. Так, дарэчы, пачынаюцца ўсякія сацыяльныя катаклізмы: кручэнне, якое разварочваецца

ў чалавечай свядомасці, немагчыма прыпыніць, як нельга спыніць і кручэнне планеты.

На Пятровіча пачалі насядаць. Спачатку яго выклікаў у кабінет начальнік цэха завода ЗАЛП Цырульнік Абрам Якаўлевіч і грозна асадзіў з нарога:

— Вы мне свае жартачкі кіньце! Ніякіх лятанняў! У нас дзяржаўнае прадпрыемства, — чаканіў ён фразы, — мы не нацерпім надобных вольнасцей. За прахадной народу хоць пруд прудзі. Знойдзем замену. He нрыслухаецеся да голасу начальства, — Цырульнік тыцнуў пальцам уверх, быццам намерваўся прапароць неба наскрозь, — не нрыслухаецеся, прыйдзецца развітацца.

— Але ж я... — паспрабаваў запярэчыць Пятровіч, ды так і застаўся стаяць з раскрытым ротам.

— Ніякіх «але»! — абарваў яго Абрам Якаўлевіч. — Кропка! Або з заўтрашняга дня вы не лятаеце, або... Або... — не змог ён падабраць патрэбнага слова.

Пятровіч выйшаў з кабінета абураным: чамусьці некаторыя начальнічкі лічаць, што іхні асабісты загад — закон для ііадначаленых. Пятровіч і рад бы, але ўжо не мог хадзіць як звычайныя людзі. Немагчыма ж на самай справе кантраляваць кожны свой крок і рух? Як толькі ён на імгненне адключаўся ад такога кантролю і адпускаў душу за няўлоўнай думкай і — сам таго не заўважаючы, мог ужо высока ляцець над зямлёй. He ведаў ён, чаму такое здаралася, не мог безумоўна ведаць і як пазбавіцца гэтага наслання.

Праз некалькі дзён да яго надышоў брыгадзір Кавалёў, быў якраз пачатак працоўнага дня, і Пятровіч збіраўся ўключыць станок, каб прыступіць да работы.

— Пачакай, — сумна прагаварыў Пілін Альфрэдавіч, — кінь гэта. Цябе выклікаюць у аддзел кадраў.

Па інтанацыі, з якой былі сказаны словы, Пятровіч адчуў: патыхнула паленым, за яго ўзяліся ўзур’ёз.

У аддзеле кадраў паказалі загад, завізаваны генеральным дырэктарам, Пятровіч прабег вачыма тэкст і зразумеў: генеральны матываваўся дакладной запіскай Цырульніка: «Сідараў Іван Пятровіч звольнены за парушэнне нрацоўнай дыстыпліны», — прачытаў ён уголас і здзівіўся:

— Якое яшчэ парушэнне?

— Вас жа папярэджваў Абрам Якаўлевіч?

— «Парыкмахер»? Ну, папярэджваў. Дык што з гэтага?

— Вы не паслухаліся. Пляма на ўсім калектыве.

— Людцы мілыя, як жа мне паслухацца, калі гэта немагчыма! Калі б вам сказалі не дыхаць, вы выканалі б такі загад?

— У мяне такіх праблем не бывае. Так што крыўдуйце на сябе.

Інспектар аддзела кадраў піхнула ў руку Пятровіча працоўную кніжку з адгіаведным артыкулам і дэманстратыўна адвярнулася да акна.

Цэлы дзень Пятровіч лятаў над Энскам накрыўджаны на ўвесь свет: «Хіба ж вінаваты я, што лятаю? Хіба вінаваты людзі, што такімі, а не іншымі нарадзіліся?»

11

Вечарам газеты зноў давалі абвяржэнне, хаця рабілі гэта не зусім звычайным чынам: нагірыклад, «Крыўда» замест таго, каб напісаць, што ў такім і такім нумары інфармацыя газеты не аднавядае рэальнасці, маўляў, нросім гірабачэння ў чытачоў за намылку — газета выкрывала ў фотамантажы аўтараў «Праўды», а тая ў сваю чаргу абвінавачвала «Крыўду» ў нелюбові да людзей і непатрыятызме, а яшчэ — у наўмыснай надтасоўцы фактаў. Па тэлебачанні выступаў чарговы вучоны муж, навуковыя ступені і званні якога займалі тытрамі дзве трэці экрана і закрывалі твар выступоўцы па самыя вочы.

А Пятровіч у гэты час, зусім далёкі ад інфармацыйных баталій, прызямліўся каля свайго дома.

У двары чакала прадстаўнічая груна экснертаў, журналістаў, нсіхолагаў і вучоных, адным словам, розных асоб з ненармаваным рабочым днём. Некалькі тыдняў занар прыходзілі яны сюды як на службу. Пятровіч мог бы ўляцець у сваю кватэру і праз балкон, але спяшацца не было куды, і ён вырашыў развеяць гнятлівы настрой. Экснерты ўсё яшчэ сумняваліся ў сапраўднасці яго палёту, напэўна, сумненне было іх службовым абавязкам.

Ён гірыўзняўся над зямлёй, накружыў хвіліну над галовамі натоўііу, які дзясяткамі вачэй сачыў за кожным яго рухам, і раптам коршунам спікіраваў на самага надзьмутага і важнага чыноўніка, сарваў з яго галавы капялюш і ўзмыў у вышышо.

— Эй, вы! Аддайце! — закрычаў той. — Аддайце канялюш! Гэта што яшчэ за безабразія! Фуліганства!

— Які яшчэ капялюш? — смяяўся Пятровіч, — няма ніякага капелюша.

— Усе бачылі: падляцелі і ўхагіілі.

— Дык усё-такі паддяцеў? Няўжо? Вы запратакаліруйце свае словы, a то зноў будзеце ахінею ў снраваздачах несці.

Чыноўнік злоўчыўся, надскочыў і хацеў схапіць Пятровіча за нагу: «Аддай!» — аж закалаціўся ён ад злосці.

— Ого! Які борзды нан, — здзекаваўся Пятровіч.

Праз хвіліну капялюш хістаўся на агульнай тэлевізійнай антэне, яна ад нечаканай абноўкі зрабілася падобнай на страшыдла, нават вароны з дзікім карканнем кінуліся з даху ўрассыпную.

Пад з’едлівыя кгііны астатніх гіыхлівы чыноўнік закульгаў да нажарнай лесвіцы.

— Уся справа ў капелюшы! — наўздагон яму пракрычаў Пятровіч, — або ў тым, што знаходзіцца пад капелюшом. Калі кацялок не варыць — кашы не зварыш і дарэмна жывеш на зямлі. Каб адрозніваць сваё ад чужога, трэба жыць сваім розумам. Чужымі рукамі толькі жар заграбаць. Вось вы ўсе, — звярнуўся да астатніх: — Чаго сюды прынёрліся? Чаго вы кожны дзень ходзіце? Бачыце, лятаю я, лятаю! I скажыце ўсім, хто вас паслаў, што гэта так. He тлуміце галовы людзям. Нічога дзіўнага ў гэтым няма. А вы бачыце цуд і не хочаце верыць. Бо нязручна з такім цудам, трэба ж вытлумачыць. А хіба не цуд, што вы дыхаеде і ходзіце на зямлі? Хіба гэта не цуд, што вы жывяце, думаеце, адчуваеце? Я, можа, таму і паляцеў, што заўжды жыў сваім розумам, а не натхняўся запазычанымі думкамі. У вашых галовах вайна наміж левым і правым паўшар’ем. Мой палёт — вынік, а да прычын не даканаецеся, пакуль не зразумееце саміх сябе.

Усе гэтыя эксперты за некалькі тыдняў добра ўеліся ў ііячонкі: і кроў на аналізы бралі, і сліну, і ўзважвалі, і абмервалі яго, прымушалі пралятаць нраз нейкія трубы, і ўсё распытваліся, а чым гэта ён харчуецца, як думае і што адчувае — а карысці Айчыне, як таго чакаў Пятровіч, так і не знайшлі. Даследавалі нават радавод Сідаравых і выявілі, чым нямала здзівілі ўсю радню, што яны — нашчадкі Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна. Тут жа ў цэнтральнай газеце з’явіўся артыкул з грувасткай назвай: «Нашчадак Першага Паэта Расіі (A. С. Пушкіна) Сідараў Іван Пятровіч спраўдзіў прароцтва М. В. Гогаля».

Аўтар Прыліпайла (на што ўжо некаторыя прозвішчы транна характэрызуюць сваіх носьбітаў) самым сур’ёзным чынам агаломшваў чытачоў: «Гогаль — Вялікі Прарок! На Сідараве збываецца яго прароцтва. А прароцтвам Мікалая Васільевіча трэба верыць, — распінаўся Прыліпайла і сыпаў, як гарох з мяха, факты і цытаты: — Аўтар «Вечароў...», «Носа» і «Міргарада» (чаму ён выбраў гэтыя творы? — засталося невядомым) — адзіны са славутых пісьменнікаў, які перавярнуўся ў дамавіне! I прасіў жа дурняў у «Завяшчанні», папярэджваў: «Пакуль не з’явіцца яўных прыкмет труіінага разлажэння — не хавайце! He стаўце номнікаў!» He паслухаліся. He паверылі. Дык хоць цяпер нрыслухайцеся, дзвесце гадоў гірайшло! Пагрэйцеся над Сонцам рускай наэзіі, можа, адтае душа ваша і хоць адну разумную думку спародзіць: „Зачем ты послан был, н кто тебя послал?“ — не да месца цытаваў ён Пушкіна. — Іначай вас будуць „резать нлн

стрнчь“! Большага не заслугоўваеце. Зразумейце і прыслухайцеся да Гогаля: „Эх, тройка! Птнца тройка, кто тебя выдумал...“»

Аднаму яму вядомым шляхам Прыліпайла прыходзіў да вываду, што «Энскі лятун» (токар чацвёртага разраду завода ЗАЛП Сідараў Іван Пятровіч) — толькі першая ластаўка. Што «хутка ўвесь рускі народ пачне лятаць», што славяне для гэтага і створаны, каб лятаць. А выводзіў сваё меркаванне ўсяго толькі з некалькіх фраз, якія меў неасцярожнасць выказаць Мікалай Васільевіч адносна Аляксандра Сяргеевіча: «Пушкнн есть явленне чрезвычайное н, может быть, едннственное явленне русского духа: это русскнй человек в его развнтнн, в каком он, может быть, явнтся через двестн лет». Калі з артыкула можна было б выкінуць «божы дар цытат», там засталася б адна яешня: напрыклад, у факце, што адзін з фотаздымкаў зроблены на фоне помніка паэту, Прыліпайлу ўбачылася не выпадковасць, а жалезны закон рэчаіснасці! Калі ж генеалагічныя жукі ўздоўж і ўпоперак аблазілі радаслоўнае дрэва Сідаравых і выявілі сваяцтва па мацярынскай лініі з наэтам, Прыліпайла лікаваў! На яго думку, усё сходзілася: час працаваў на яго канцэпцыю.

Ад распаленага ажыятажу да сваёй асобы Пятровічу, у прынцыпе сціпламу чалавеку, жылося з кожным днём цяжэй. Калі раней яго налёт выклікаў па большасці здзіўленне і зацікаўленасць, або на крайні выпадак жудасць і свяшчэннае трапятанне, то няпер знаходзіліся і такія, што пры сустрэчы прылюдна кідалі ў ягоны бок камяні ці падскоквалі і хапалі за ногі, спрабуючы сцягнуць далоў. Яго паказвалі псіхіятрам, псіхолагам і ваенным спецыялістам: псіхіятры нічога не выявілі, псіхолагі нічога не зразумелі, а ваенныя ўсё спрабавалі выведаць нейкі сакрэт, якім Пятровіч «ну, ніяк не хоча падзяліцца!». Адна жоўтая газетка абазвала яго «агентам міжнароднага імперыялізму» — абвінавачвала Пятровіча ў палітычнай і сацыяльнай нестабільнасці, у інфляцыі, зніжэнні нараджаемасці і экалагічным крызісе, а царкоўныя іерархі аж са скуры вылузваліся і крылі анафемамі «ўсялякія лятанні і тых, хто імі цікавіцца...» — яны без дакору сумлення спалілі б любога летуна на гарадской плошчы, калі б гэта было Сярэднявечча.

Кожны вечар паўтаралася адно і тое ж, нават словы знаходзіліся аднолькавыя, быццам вычытваліся ў агульнай інструкцыі:

— А ці не здаецца вам, што вы нейкі асаблівы чалавек? -— дапытваўся, напрыклад, адзін з іх.

— He, — коратка адказваў Пятровіч, — нічога мне не здаецца.

—Адзевыпрацуеце? — «Назаводзе ЗАЛП!» — Ого! — шматзначна здзіўляўся эксперт: — У гэтым штосьці ёсць. Так-так! Ёсць. Трэба падумаць... А ці не думаец-

ца вам, што выспасціглі сінтэз невядомага накуль навуцы закону? Скажам, гэткі сімбіёз аэрадынамікі, зямнога гірыцягнення, гравітацыі і энтрапіі? Ну, штосьці...

— Сказаць усё можна, але ж прыйдзецца і адказваць за свае словы. Ніякага закону я не адкрываў, лятаю сабе і ўсё.

— А як гэта ў вас атрымліваецца? Ці можна такому навучыцца? I што з гэтага можа атрымацца?

— Я і сам хацеў бы ведаць: што можа атрымацца? Пакуль жа выходзіць аглушальны пшык і нічога болей.

Пятровіч, здаецца, гаварыў праўду. Хіба ён сам сябе вучыў лятаць? He! А хіба людзі, калі задумацца, самі сябе вучаць хадзіць і дыхаць паветрам? Зноў жа — не! Усё гэта даецца з нараджэннем. Усё прыходзіць у свой час. I калі не вучыў сэрца гнаць токі крыві па артэрыях, не вучыў сонца свяціць, а зямлю круціцца, дык адкуль чалавеку ведаць: і куды? і навошта? і што з гэтага можа атрымацца? Вось спыталі аднойчы сараканожку, як яна не заблытаецца ў дваццаці парах ног, — так з таго часу і не зрабіла ніводнага кроку.

Але адзін раз Пятровіч нрагаварыўся, што яшчэ з дзяцінства ведаў: ён умее лятаць! Што ўвогуле ў людзей калі-небудзь вырастуць пад рукамі крылы — так, менавіта пад рукамі: даўным-даўно, яшчэ маленькім, ён убачыў пад мышкамі свайго бацькі маленькія чорныя валосікі і спытаўся: «Тато, а што гэта ў цябе?» — «Крылы растуць», — пажартаваў бацька, а яму так радасна стала, што і ў яго некалі вырастуць крылы, і ён будзе лятаць, як птушка, — высока-высока... Людзі могуць лятаць, думаў Пятровіч, яны ўмеюць, толькі, на жаль, забыліся, як гэта робіцца, а ён проста ўспомніў... Успомніць трэба сябе — гэта галоўнае!

— Мне думалася, — гаварыў Пятровіч, і чамусьці слёзы наварочваліся на вочы, — калі я палячу, людзі адразу ж успомняць: і яны ўмеюць! Яны захочуць быць лепшымі. Будуць радавацца, што адзін з іх ужо лятае — гэта дасць сілы астатнім. Але я падмануўся. Аказалася: ніхто нікому не патрэбен. Чужы поспех раздражняе і злуе. «Чаму не я першы?» — думае кожны. Так не павінна быць. Калі мы не зменімся, не перайначым сябе ў чалавечнасць, то хутка і хадзіць развучымся, застанецца толькі поўзаць... — так гаварыў Пятровіч у рэдкія хвіліны шчырасці і адчаю, але ніхто не мог яго зразумець, нават я ў тыя далёкія часы не мог здагадацца, што і патрэбна яму была зусім дробязь: крышачку чалавечай цеплыні, спачування і веры ў яго светлую мару.

У вачах абсалютнай большасці ён быў небяспечным аматарам, носьбітам раздору і смуты: лятае сам — гэта яшчэ паўбяды, але раптам яму ўздумаецца навучыць яшчэ каго-небудзь? Раптам гэта, як хвароба, перадаецца іншым? Што тады рабіць? Людзі падзеляцца на тых, хто можа лятаць, і тых, хто —• не: на вышэй-

шых і ніжэйшых. Пачнецца вайна. Таму і пераконвалі эксперты, што Пятровічу толькі здаецца, што ён лятае, таму і цынічная ўхмылка не сходзіла з іхніх вуснаў, каб надаць пустапарожнім словам большай вагі і маральнай абгрунтаванасці. Таму і самі яны, нават стоячы ўнізе, слаба верылі, што Пятровіч усё ж такі — над імі, што чалавек усё-такі — ляціць, так ім было зручней, не заўважаць відавочнага, а дома, утыкнуўшыся ў тэлевізар, увогуле забываліся пра ўсё на свеце.

Надзьмуты чыноўнік лез гіа лесвіцы за сваім капелюшом, ён дабраўся ўжо да палавіны. Пятровічу чамусьці зрабілася яго шкада, гэтага затурканага будзёншчынай і службовымі абавязкамі чалавека. Ён падляцеў да антэны, зняў капялюш, разагнаўшы асмялеўшых варон, вярнуўся і падаўяго ў працягнутую чыноўнікам руку. «Даруйце мне!» — сказаў і паляцеў на свой балкон.

12

Дома ўключыў тэлевізар. Усггомніў, што месяцы тры не глядзеў у скрынку. Выстугіаў якраз той «Нехта», што кіруе ўсімі газетамі і часопісамі, радыё і тэлебачаннем, фатографамі і журналістамі і ўсімі-ўсімі чыноўнікамі, якія ўваходзяць у розныя камісіі, саветы і прэзідыумы, і ад якіх нічагуткі не залежыць, бо ўсе яны глядзяць у рот аднаму спадару «Ікс». Пятровіч вылічыў яго па голасе і па інтанацыі: і манера гаварыць, і жэсты, і думкі яго імгненна разыходзіліся па ўсіх СМІ, і, што самае крыўднае, нічога разумнага і здаровага праз халопскае сіта не праходзіла. «Нехта» гаварыў якраз пра Пятровіча:

— Вы мне гэтае разгільдзяйства кіньце! — стукнуў ён па стале рукою, ледзьве не скінуўшы мікрафон. — Паразводзілі тут, панімаеш, гільдзіі ўсякія. Хто бачыў, што ён лятае? Хто? Ну?! Ніхто не бачыў, а ўсе гавораць... Пакладзіце мне на стол хвакты, хвакты пакладзіце — і мы хутка разбярэмся з рознымі летунамі. Іх месца за кратамі. Вы думаеце, ён бясплатна лятае? Як бы не так. Ведаем, хто яму плаціць, усё ведаем. Разбярэмся! У нас народу хоць пруд прудзі. Ніякіх лятанняў! —амаль слова ў слова паўтарыў «Нехта» выказванне Абрама Якаўлевіча, што Пятровічу няўзнак падумалася: «А ці не кіруе сам Абрам Якаўлевіч Цырульнік гэтым гаваруном?»

— Мне далажылі ўчора, немаўля з балкона звалілася... Можа, яго гэты лятун і спіхнуў? А хто адкажа? Лятаць забаронена! Гэта парушае парадкі. Няма такога закона? Будзе! Заўтра збярэцца прэзідыум і аднагалосна прыме. Ва ўсіх ёсць дзеці. Кожны хоча гарантыі... Хтосьці павінен за ўсё адказваць. Калі, панімаіш, яшчэ раз пачую, усіх пасаджу, панімаіш, туды, куды трэба, панімаіш. Там іхняе месца. Такога не бывае, што чалавек лятае.

Іван Пятровіч выключыў тэлевізар. Яму зрабілася нрыкра і крыўдна. «Ен жа хацеў як лепш. Чаму ж тады...». Нечакана пачала расніраць злосць, нальцы сціснуліся ў кулакі: «Эх! — ускрыкнуў ён, размахнуўся і з ўсяе сілы садануў кулаком у сцяну: — Гады! Гніды! Мразь!» — грукаў ён у сцяну.

Касцяшкі назбіваліся да крыві... А сцяна як стаяла, так і стаіць. «Сцяна неразумення, — гіадумаў Пятровіч, — самая глухая!»

Зайшоў у ванны пакой, адкруціў кран з халоднай вадой і падсунуў пад струмень акрываўленую руку — вада зрабілася ружовай. Доўга выціраў рушніком разбітыя пальцы, зашпурнуў рушнік у куток і нрайшоў на кухню. Адчыніў халадзільнік, дастаў адтуль пляшку «Белавежскай», што была прыхавана для гаецей, адкупорыў зубамі і хвіліны тры цадзіў невялікімі глыткамі, робячы перадышкі. Выкінуў пустую гіляшку ў сметніцу, неравеў дыханне і, хістаючыся, панлёўся да ложка: упаў на яго не раснранаючыся і гіраваліўся ў забыццё.

13

На другі дзень Сідараў Іван Пятровіч, як чорная хмара, сунуўся на працу. Нічога не радавала, нават тое, што на асфальту меладычна вызвоньвалі ягоныя цітанавыя падкоўкі з пабедзітавымі нанайкамі: «Цок-дзынь! Цок-дзынь! Цокдзынь!» — спявалі мелодыю крокі. Ен так любіў раней музыку сваёй хады, але навошта яна цянер, калі развучыўся лятаць нават у думках?

Брыгадзір Кавалёў Пілін Альфрэдавіч, убачыўшы Пятровіча ў цэху, здзіўлена вырачыў вочы:

— Як ты прайшоў?

— Цераз прахадную.

— Але цябе ж звольнілі.

— Што?! — Пятровіч уханіўся за галаву: — Звольнілі? Зусім выскачыла з галавы. А чаго ж гіроііуск?.. Чаму не забралі пропуск? I за што яны мяне?

— За парушэнне дысцыпліны... Ну... ты ж лятаў. I гэты, «Парыкмахер»... Яны забаранілі, а ты не паслухаўся.

Твар Пятровіча зрабіўся суровым, бледным і, гіадалося, цвёрдым, як мармур.

— Скажы, якое яны маюць права? — выкрыкнуў штосілы Пятровіч. — Хто даў ім такое права, скажы? Усе яны, гэтая набрыдзь, што жыруе на нашай крыві... He. Так не пойдзе. Давай работу! — загадаў брыгадзіру Пятровіч. — Пляваў я на іхнія загады! Я тут жыву! Гэта мая зямля! Паіюмняць яны. Буду судзіцца з гэтымі гадамі! Няхай дрыжаць, сукі! Няхай ведаюць, хто тут сапраўдны гаспадар. Яны нам за ўсё адкажуць, — распаляўся Пятровіч, — тут мае дзяды ляжаць. Тут

мая зямля. Я ім, блін, накажу тытанікі, я ім накажу круі цкі-муцікі! Пакуль жыву — ні адной прыблудзе не спаць сгіакойна гіад маім сонцам! Вось! А не дапаможа суд — вось мой Аргумент! — Пятровіч сціснуў у кулак руку, ажно костачкі хруснулі, і з учарашніх ранак пырснула кроў, ён памахаў акрываўленым кулаком, быццам пагражаючы некаму зверху. — Вось мой Аргумент! — паўтарыў ён і павадзіў чырвоным кулаком нерад самым носам Піліііа Альфрэдавіча, быццам і брыгадзір быў у чымсьці вінаваты...

Замест эпілога

Я не ведаў тады, чаго дабіваўся Пятровіч. Кожны дзень, сустракаючыся з начальнікам цэха, замест іірывітання, ён пачынаўгаварыць штосьці незразумелае:

— Што, нархаты, нагастрыў лыжы?

Або агарошваў «Парыкмахера» нечаканым пытаннем: «Ну, і як табе, паразіт, смак нашай крыві?.. Склаў ужо чамаданы ці не?»

Ён сапраўды падаў на Абрама Якаўлевіча ў суд. I суд яго анраўдаў, выплацілі нават кампенсацыю. Усёй брыгадай адзначалі перамогу. А Цырульнік не вытрымаў штодзённага здзеку і нерайшоў на іншы завод. Больш мы яго не сустракалі.

Праз паўгода я паступіў у адзін з інстытутаў, і нашы шляхі з Пятровічам разышліся назаўсёды. Праз гады ўсё забылася.

Толькі нядаўна я начаў нарэшце разбірацца, дакладней, толькі здагадвацца, што было ў тых далёкіх надзеях. Толькі нядаўна, калі новая ўлада наладзіла паляванне на сведкаў — падключыла краіну да АКС (Агульнай Камн’ютарнай Сеткі) і ўвяла магнітныя карткі...

(Часопіс «Маладосць», 2001 г.)

6

ЗДЫМАЙ EOUIKI!

(апавяданне)

Сцяпан Ягораў, драматург, і Іван Зубчык, рэжысёр, лічы што за чубы хапаюцца, калі пускаюцца ў чарговы дыспут. Любяць яны спрачацца. Хлебам не KapMi, а дай зубы пачасаць ды паязыкаваць. Ягораў нават злавацца пачаў, а Зубчык знай сабе гне праз калена непрымірымую рэжысёрскую лінію і ні на крок не адступаецца:

— He! I не кажы, братка. Творчасць — гэта гульня! Чалавек па натуры сваёй гулец. Спачатку ён гуляецца з соскаю, потым з цацкамі, затым у футбол гуляе, валейбол... Хто на што майстар. Адзін гуляецца шахматамі, а другі — жанчынамі. А твае пісьменнікі проста гуляюць у літаратуру. Ёсць такая гульня па сваіх нравілах.

— Як ты не разумееш, — раздражняўся драматург, — літаратура — не жартачкі! Творчасць — вельмі сур’ёзная рэч. Гэта, калі хочаш ведаць, бальзам жыцця, яго эсэнцыя, канцэнтрат вышэйшаё пробы. Сто тысяч вольт! Бздрык! — нраскочыла іскра —адзін нопел і застаўся.

— He трэба. He трэба высаканарных слоў, — смяяўся Зубчык: — Яшчэ Шэкспір сцвярджаў: жыццё — тэатр, а людзі ўім акцёры. Калі ты называеш літаратуру жыццём, то чым назавеш само жыццё? Зразумей, дзядзька, ёсць людзі, якія не чытаюць ніякіх кніжак і жывуць, дзякуй богу. Нядрэнна жывуць, я табе скажу.

Так што літаратура, як бы ты ні нярэчыў, — усяго толькі забаўка. Пустышка для дзіцяці, не болей. Пісьменніку няма чаго рабіць, вось ён і гуляецца словамі, сюжэтамі, выдуманымі героямі... Ачаму б і не? Калі за гэта яшчэ і нлоцяць. Кажу, як прафесіянал, хто-хто — а рэжысёры ведаюць, што такое гульня на-санраўднаму! Яе толькі арганізаваць натрэбна, хаця б наводле Станіслаўскага. Калі гуляцца ўмела, то і гледачу, у нашым выпадку чытачу, гэта цікава, і ён, на сутнасці сваёй, здавальняе тыя ж самыя ігравыя натрэбы душы. Бо разумее ад пачатку, калі бярэ кнігуўрукі: ёсць такая гульня — адны нішуць, другія чытаюць... Сумна жыць у гэтым свеце, вось і бавяць час.

— He! Я не згодзен з табою! — катэгарычна заключыў драматург і прыкусіў ніжнюю губу.

Усім відам ён наказваў, што болей не жадае нрацягваць бясконцую спрэчку, але ў рэжысёра, відаць, свярбелі цэнтры нервовай сістэмы, адказныя за налеміку, таму ён зноў і зноў шукаў зачэпку для далейшых словатрэнняў.

— Няўжо ты думаеш, дзядзька, што літаратура здольная хоць нешта змяніць у чалавеку, у самім жыцці?

— А чаму б і не? Чаму б не!

— Ага, валі валом! Колькі кніжак напісана, мільёны тамоў, мільярды... Чалавек ужо анёлам стаў бы, ці Госнадам Богам, калі б літаратура хоць штосьці магла. Але ж яна — звычайная гульня, не болей. Пагуляў — адпачыў, і забыўся... Вось і ўся карысць. Ці іюмнім мы свае дзіцячыя гульні?

— Я номню, — неяк ціха і задумліва прагаварыў драматург. Глядзеў кудысьці ўдалеч шклянымі вачыма і, здавалася, не заўважаў нерад сабою Зубчыка: — He ведаю, ці можа змяніць чалавека нанісанае слова, але тое, што гэта не гульня, — перакананы... Нанісанае звязана з душой чалавека. He машынапіс, не камп’ютарны набор, а так, калі рукою выводзіш літары. Навука такая ёсць — графалогія, характар вызначаюць па нанісанні літар. Дарэчы, як ты раснісваешся? Пакажы, — і Ягораў нрацягнуў чысты аркуш наперы.

Зубчык усміхнуўся, жавануў доўгі вус і наставіў унізе іюдпіс з мудрагелістымі закруткамі: «Ну і якім табе бачыцца мой характар?» — Характар як характар. — Ягораў усміхнуўся таксама, але неяк загадкава. — Звычайны, чалавечы характар... Што ж, подпіс ёсць. Гэта добра. Ведаеш, калі я нішу я не гуляюся, а жыву гэтым: і плачу, і смяюся са сваімі героямі, — ён нечакана сценануўся і матануў галавой.

— Ды кінь ты важнасць на сябе напускаць: жы-ы-ву-у! — выразным жэстам адрэзаў ананент.

— Хочаш, дакажу справай?

— Я табе ўсё адно не наверу. Я ведаю: гэта гульня! I нічога акрамя гульні. Пасля фінальнай сцэны трагедыі акцёры за кулісамі ажываюць, выходзяць на паклон да публікі, а затым ідуць дахаты вячэраць. I ніхто не здзіўляецца, што гэта не так. Ніхто не наракае на іх, што яны на самой справе не памерлі. Усе прымаюць правілы гульні. Так і ў літаратуры.

— Паверыш! — Сцяпан Ягораў зноў усміхнуўся сваёй загадкавай усмешкай. — Паверыш, нідзе не дзенешся. Мусіш паверыць. Пачакай, зараз збяруся з думкамі.

Рэжысёр Зубчык стаяў насупраць драматурга і напружана чакаў, сам не ведаючы чаго. Ягораў, абхапіўшы галаву рукамі, засяроджана думаў. Надышла пара творчай засяроджанасці. Паўза зацягнулася.

— Ну! — не ўтрымаўся Зубчык, — я чакаю. Даказвай!

— Даказаць?

— Канешне.

— He будзеш крыўдзіцца?

— He дзіця, — паціснуў плячыма рэжысёр, — на крыўдлівых ваду возяць. Чаму, дарэчы, так гавораць? — Цяпер паціснуў плячыма Ягораў: «Добра, — выдыхнуў ён, — ты гаворыш, літаратура — гульня. Давай і мы з табой пагуляемся ў драматургію: напішам разам п’есу».

— Я ж не драматург, каб пісаць п’есы. Я іх стаўлю, увасабляю на сцэне. Іншы раз мяне, як добрага артыста, запрашаюць сыграць тую ці іншую ролю.

— Вось, ты і згуляеш героя. Табе гэта блізка.

— Як гэта?

— Вельмі гіроста. Літаратура, па тваіх жа словах, — гульня. Вось і пагуляй на славу. У суаўтарстве пагуляемся. Пісалі ж Ільф і Пятроў, ці браты Стругацкія... Што мы, горшыя?

— А ганарар?

— Ганарар? Хмг! Дзіўны ты чалавек, — пасміхнуўся Ягораў. — Людзі плоцяць вялікія грошы, каб пагуляць, напрыклад, у казіно ці на скачках, а ты хочаш наадварот: атрымаць задавальненне, ды яшчэ і грошы ў дадатак. Можа яго зусім не будзе, ганарару. Проста ты зразумееш, сутыкнуўшыся з санраўднай творчасцю, што прыгожае пісьменства нешта больш сур’ёзнае, чым гульня...

— Прапанова, канешне, зманлівая. — Зубчык задумаўся, і раптам зацікаўлена: — I пра што будзе п’еса? У які тэатр аддадзім і якому рэжысёру?

— Да п’есы яшчэ далёка, тым болей да пастаноўкі. Хаця б адну сцэну выпісаць. Прыступаем. — «Ну?» — Што ты нукаеш? He запрог, а паганяеш. Вось сітуацыя: я абвінавачваю цябе — ты ўкраў мой партманет з грашыма!

— Што? Партманет? Я?! Табе не сорамна? Столькі гадоў працуем разам, і ты мог падумаць на мяне?

— О! Ты ўсё так сур’ёзна ўспрымаеш?! Дзіўна нават, што аблюбаваў такую легкадумную тэорыю літаратуры! Неверагодна! Я табе сітуацыю вымалёўваю. Мы іграем характары персанажаў п’есы! He іграем нават, а жывём па-сапраўднаму. Ну, табе, канешне, зручней іграць. Ты ж не браў мой партманет?.. Так. I не павінен прызнавацца. А я абвінавачваю цябе ў тым, чаго ты не рабіў. Сітуацыя парадаксальная. Паглядзім, што з гэтага атрымаецца. Згодзен?

— А-а-а! — махнуў рукою Зубчык. — Валяй.

Ягораў сеў за машынку, заправіў аркуш наперы, які да гэтага трымаў у руках, і застукаў па клавішах: «Так,— уздыхнуў ён, — паехалі. Зверху, як і паложана, два нашыя прозвішчы. Назавём п’есу «Пратаколдазнання». Вось так. Прыступаем: „Іван, ты не браўмой партманет з грашыма?!“» — прабеглі пальцы па клавіатуры. — Вось! Гатова. Тут мы паставім клічнік з пытальнікам.

— А мне што рабіць?

— Як што? Іграй! Для цябе ж літаратура — гульня. Адказвай на нытанне. Вось тут я друкую прозвішча «Зубчык» і стаўлю двухкрон’е... Які ты няўцямны! Я пытаюся ў цябе: Іван, ты не браў мой партманет?.. Гэтая фраза тут запісана, паглядзі.

Зубчык падышоў бліжэй і заглянуў праз плячо ў аркуш паперы.

— А-а-а... He браў, — коратка адказаў ён.

— Вось так. Тое і запішам: «Не браў». Тут усё будзе загіратакаліравана, так сказаць. Цяпер задаю другое пытанне і здзіўляюся: »Не можа быць!» — высоўваю абвінавачванне і тлумачу свае падазрэнні: »Я выходзіў — ён на стале ляжаў. Нікога не было акрамя цябе. Вярнуўся яго няма». Цяпер ты, калі ласка!.. Ты адказвай!

— Ну пішы, — прыняў гульню Зубчык, — Сцяпан, я на стале яго не бачыў.

— Добра. Цудоўненька! «Кінь прыдурвацца» (гэта я табе гавару), Іван, прызнавайся па-добраму. Я ж ведаю, што ты ўзяў... Твая чарга, — амаль выкрыкнуў Bropa^ адстукаўшы словы на машынцы і жвава павярнуўшыся да Зубчыка.

— Пішы. Я табе яшчэ раз кажу, што твайго партманета я не бачыў, — цвёрда прагаварыў Зубчык з ноткамі крыўды ў голасе, — і не браў, — заключыў ён.

— I так зразумела, лішнія словы: калі не бачыў, то вядома, што і не браў. Нельга ж узяць, не бачачы. Нейкі шэры ты і аднаабразны. Нецікава гуляешся. Дзе гульня розуму? Палёт фантазіі? Заладзіў адно і бубніш... Але няхай будзе так, як сказаў. Хто на што здатны. Я табе зноў: А хто ж, на тваю думку, мог узяць? Ты заставаўся ў пакоі адзін. Партманет пранаў. Вось тут на стале ляжаў, — Ягораў паляпаў для дакладнасці гіа стале, — Я за табою даўненька заўважаў. Даўненька...

Усталявалася цішыня. Зубчык задумаўся яшчэ болей, чым раней. Палез у шуфлядку, дастаў нейкую паперку, пакруціў у руках і паклаў назад. Ягораў сачыў за кожным яго рухам.

— У цябе сур’ёзна прапалі грошы?

— Што я буду жартаваць такімі рэчамі? — здзівіўся Ягораў, — прапалі! Канешне прапалі.

— Тыў кішэнях паглядзі, — усхвалявана прапанаваў Зубчык.

— Глядзеў. Пуста... — грукацеў ён клавішамі машынкі. — He трымай мяне за дурня, — злобна прагаварыў Ягораў. — Хіба я абвінавачваў бы цябе, калі б не быў упэўненым, што грошай няма. Давай, твая чарга...

Зноў Зубчык адчыніў і зачыніў шуфлядку стала. Устаў і надышоў да Ягорава, паглядзеў надрукаваныя сказы, сеў назад у крэсла і заёрзаўся на месцы.

— Хто ж могузяць?

— He ведаю, — сумна прагаварыў Зубчык.

— Так і запішам: »Не ведаю!»

— Ты што, і гэта пішаш?

— А як жа? Усё пішу, што ты гаворыш.

— «Сцяпан, калі ты лічыш, што я ўзяў твой партманет, — лічы! — голас яго дрыжаў абурэннем, — але, па-мойму, ты памыляешся».

— Хмг! «Па-твойму яшчэ не ёсць ісціна. Нікога ж не было тут, акрамя цябе. Значыць, узяў ты! He мог жа я ўкрасці ў самога сябе?» — адстукаў на машынцы Ягораў.

He мог, — выдыхнуў рэжысёр і замаўчаў.

У шыбіны акна дробна барабаніў восеньскі дождж, ад парываў ветру шкло час ад часу падзынквала. Зубчык сядзеў задумлівы і нейкі непрыкаяны.

Чаго маўчыш? Мне лічыць гэта прызнаннем? — усміхнуўся Ягораў: — Ды не думай так доўга! Ты ж не думаеш у жыцці, гаворыш гіершае, што прыйдзе ў галаву, — прыспешваў ён, — не любуйся сабою і не намагайся выглядаць прыгожа. Па справе гавары, так, як на душу нрыходзіць.

— Добра-добра, — сцепануўся Зубчык, — я зразумеў: гэта проста гульня! I амаль узрадавана дадаў: — Пішы: »Колькі грошай у цябе прапала?»

Я думаю, ты іх добра падлічыў, мае грошы. У цябе ж быў час. Ты заставаўся адзін, — адстукала машынка на белым аркушы.

Мой час належыць толькі мне. Яго за грошы не купіш.

Нават калі ты лічыш мае грошы, украдзеныя табою?

Нават калі лічу і твае грошы, — здаўся Зубчык.

— Прызнаўся? — спачатку здзівіўся, а потым узрадаваўся драматург, — ты прызнаўся. Аддавай!.. А чаго ты чырванееш? «Аддавай грошы!».

У гэты момант і зайшлаЛарыса Пятроўна (таксама рэжысёр): «О, вы тут кіпучую дзейнасць разгарнулі!» — сказала яна.

— А як жа! Працуем! Сяго-таго на чыстую ваду выводзім, — мімаходзь кінуў Ягораў, — давай, Іван, твая чарга.

Зубчык неяк унутранна падцягнуўся, пашкроб за вухам і болей для Ларысы Пятроўны, чым для суаўтара, вырашыў бліснуць інтэлектам і абазнанасцю ў вобласці прыгожага пісьменства:

— Я кожны дзень аддаю людзям частку сябе, калі ты гэтага не заўважаеш і працягваеш абвінавачваць мянеў крадзяжы, то грош табе цана. Ну, як я цябе?

— Цудоўна. Мяне не цікавяць твае часткі, якія раздаюцца направа і налева, — падхапіў Ягораў, — Мяне цікавяць грошы, якія ты ўкраў. Аддавай партманет!

Лырыса Пятроўна прыслухалася і насцярожылася.

— Позна! Я ўжо купіў на іх боцікі, — Зубчык дэманстратыўна выставіў перад сабою нагу ў новым боціку.

— Спадзяюся, мой партманет ты не загнаў на рынку?

— Партманет быў такім зашмальцаваным, што я выкінуў яго ў сметніцу. А боцікі магу аддаць. Ты заўважыў, што я сёння прыйшоў у новых боціках?

— Канешне заўважыў. I мяне гэта адразу здзівіла і насцярожыла: ты заўсёды пазычаеш на піва і цыгарэты, а тут — дарагія боцікі, — грукацелі клавішы машынкі: «Хлусня! — кінуў Зубчык, — разы чатыры ўсяго пазычаў у цябе» — Як бы не было, але пазычаў. Таму я адразу падумаў, што гэта твая работа. Ларыса Пятроўна не магла ўкрасці. Яе не было ў пакоі. I гэтыя боцікі па праву належаць мне. Грошы не вернеш. Так што здымай боцікі!

Зубчык разгублена заварочаў галавой, Ларыса Пятроўна ўскочыла з месца, чмыхнула, затым упала ўсім целам на табурэт і нервова затуііала нагамі.

— Здымай! — не адступаўся Сцяпан: — А чаго ты крыўдзішся? Здымай боцікі, яны ж куплены на мае грошы! Ты сам прызнаўся.

Ларыса Пятроўна зноў ускочыла і забегала па пакоі.

— Што ў вас тут робіцца? He разумею, — увабрала яна галаву ў плечы. — У цябе, Сцяпан, грошы прапалі?

— Уся зарплата з партманетам. Скураны партманет, чырвоны такі, даволі прыстойны яшчэ і зусім не зашмальцаваны. Цікавая сітуацыя вымалёўваецца, вось — ударыў ён па аркушу паперы, — палюбуйцеся.

— Ты сам вінаваты, — выглянула яна праз рэжысёрскае плячо ў вочы драматурга: — Колькі разоў табе Маргарыта Львоўна гаварыла: не кідай партманет абы дзе. Вось і згубіў недзе.

— He згубіўся. Укралі. Вось ён і сцібрыў, — паказаў вачыма на Зубчыка Ягораў: — I прызнаўся. Будзеце сведкам, Ларыса Пятроўна.

Рэжысёр заліўся чырванню.

— Але ж нельга так абвінавачваць чалавека ў крадзяжы. Можа, гэта і не ён?

— Як жа не ён? Ён, гляньце, сам і прызнаўся, ужо і боцікі кугііў. Тут усё запісана, запратакаліравана, так сказаць. Яшчэ дату паставіць, вось так, — і гатова. — Ягораў выцягнуў з машынкі аддрукаваны аркуш, — вось яго подпіс стаіць. Бачыце, пратакол дазнання. Пайду ў аддзяленне, там з яго хутка здымуць мае боцікі.

— Гэта мае! — пракрычаў у гневе Зубчык.

— Але ж куплены яны на мае грошы. Ці не так? Ты сам прызнаўся. Вось, калі ласка, пачытай. Твой подпіс? — твой! Значыць, мае боцікі! Здымай!

Ягораў пераможна трос у паветры аркушам паперы, Зубчык збянтэжыўся і, здаецца, здзірванеў тварам. Такога зыходу ён не чакаў і ледзь чутна прашаптаў збялелымі вуснамі: «Ты збіраешся гэтую паперку выкарыстаць?»

— А то як жа? Абавязкова! Для гэтага і задумана. Гэта ж дакумент. Пратакол дазнання. Вось і подпіс твой, які азначае, што ты з усім, што тут напісана, пагадзіўся.

— Гэта подла! — выкрыкнуў Зубчык.

Непрыемная і гнятлівая цішыня ўсталявалася ў пакоі. Зубчык сіпеў у нос і разгублена блымаў вачыма. I раптам цішыню разарваў рогат Ягорава.

— Ну, што? Даказаў я табе?

— He разумею?

— Што літаратура не гульня, а жыццё! Бачыш, што атрымліваецца, калі пачынаеш гуляцца ў літаратуру? Прыходзіцца здымаць свае боцікі. Партманет ляжыць у мяне ў кішэні, а ты ўжо збегаў на рынак і купіў боцікі.

— Але ж так нячэсна... Боцікі на самой справе мае. Я ўчора іх купіў на аванс. А тут... Ну. Ты ж прапанаваў: роль трэба сыграць...

— Гэта якраз ты гаварыў пра ігру. Літаратурай трэба жыць. Яна нешта больш сур’ёзнае, чым звычайная гульня. Згодзен?! Я адзін раз пагуляўся і бачыш, што атрымалася? А ты, хоць і сцвярджаў, што ўсё гэта гульня, усё-такі не змог гуляць, а ўжыўся ў вобраз. Гэта і даказвае: літаратура нешта больш сур’ёзнае, чым простая гульня.

Ларыса Пятроўна пераводзіла позірк то на аднаго, то на другога.

— He ведаю... Сам не ведаю, як гэта так атрымалася... — паціскаў плячыма рэжысёр і нарэшце усміхнуўся: — Твая праўда.

— Што іпатрэбна было даказаць! — заключыў драматург, — мы нічога не ведаем! Абсалютна нічога, — і на вачах здзіўленай Ларысы Пятроўны і Івана Зубчыка,

які рантам пасвятлеў тварам, парваў аддрукаваныя аркушы на дробныя шматкі і выкінуў у сметніцу. — Вось так, даражэнькі, думай, нерад тым як сцвярджаць што-небудзь. А тое, што напісана і выдадзена, нельга вось так запраста парваць і выкінуць у сметніцу.

(Часопіс «Беларуская думка»)

7

ХАЛАСТЫ

(раман ў жанры палітычнага памфлета)

Пралог

Рабаўнікі і прастытуткі, забойцы і гвалтаўнікі, шукальнікі лёгкай снажывы і палітычныя авантурысты, фінансавыя банкруты, махляры, дзелягі і сектанты, набрыдзь усёй зямлі і прайдзісветы ўсякіх масцей і колераў, зрыгнутыя Старым светам з чалавечых грамадстваў, хлынулі праз Атлантыку і прысмакталіся да новага кантынента. Як п’яўкі балотняй твані, адчуўшы свежую кроў, прывабіліся яны спачатку «залатой ліхаманкай», потым «чыкагскімі бойнямі», затым «амерыканскай марай», а ў апошні час — лёгкім гешэфтам грамадзян «супер-дзяржавы», прагавіта высмоктваючы з бабулькі Еўропы і астатняга свету энергію, сілы і фінансы.

Пад канец XIX стагоддзя Новы Свет выбухнуў шалёным будаўніцтвам. Здаецца, само неба спужалася і адхіснулася да надчарэўя зорак — новабудоўлі хмарачосаў кавалак за кавалкам заглытвалі блакіт нябёсаў, нарасталі, як сталактыты, загіаўняючы празрыстае паветра пярэстай мазаікай цэглы, бетону і жалеза. Высачэзныя гмахі падабраліся пад самае неба, і цяпер невялікія хмурынкі, a то і агромністыя разлапістыя хмары засмоктваліся скразнякамі ўсярэдзіну і пра-

носіліся праз шкілеты будынкаў, выплываючы з супрацьлеглага боку расшкамутанымі і пашчыпанымі.

Горад назвалі Нью-Ёркам. Гэты мегаполіс усхапіўся на зямной скуры нечакана, як ракавая пухліна, і начаў распаўзацца хворымі клеткамі збудаванняў, паядаючы прастору, павялічваўся ў памерах, як вадыр з гноем — вось-вось лопне і распаўсюдзіць навокал смуродлівы чад, атруціўшы яшчэ жывое наваколле.

Чым сталася гэтая язва цывілізацыі для Сусвету? Незагойнай ранай? Каменем спатыкнення? Яблыкам раздору ці пладом спакусы? Час усяму знаходзіць адпаведнае месца, бо ніколі не дрэмле неба — сочыць за кожным зямным рухам.

11 верасня 2001 года назавуць пачаткам новай эпохі. Сімвал амерыканскай магутнасці, будынкі-блізнюкі, абрушыліся літаральна за некалькі гадзін. Амерыканец, як і ўсякі жыхар планеты, адчуў сваю безабароннасць. Гэтая дата — яшчэ і фінальны апагей самага вар’яцкага гіерыяду, калі чалавечая цывілізацыя зляцела з катушак і пусцілася ва ўсе цяжкія. Кароткае замыканне. Усполых святла. Шалёнае тэхналагічнае развіццё, а з духоўнага боку — інвалюцыя, дэградацыя і рэгрэс. Што чакае нас у недалёкім будучым? Ніхто не ведае адказу...

Відавочна адно: падзенне вялікіх імперый пачынаецца з ледзь адчувальных зрухаў, якія з цягам часу перарастаюць у тэктанічныя, і тады ўжо нішто не можа спыніць агульны лавінападобны абвал. Самая маленькая цаглінка дзяржаўнай пабудовы — сям’я, але ў гэтым мікраскапічным, у параўнанні са шматнацыянальным дзяржаўным арганізмам, утварэнні як у люстэрку адбіваюцца глабальныя працэсы, якія (дайце час!) вырвуцца гарачай лавай клакатлівага вулкана і абрушацца на ўсё грамадства.

* * *

Другі дзень пасля тэракта. На вуліцах сапраўднае вавілонскае стоўпатварэнне. Некалькі кварталаў вакол руін Сусветнага гандлёвага цэнтра шчыльна ачэплены паліцэйскім кардонам. Два чалавекі, адзін з камерай на плячы, другі з мікрафонам у руцэ, праціскаюцца праз натоўп.

Груды скарожанага жалеза і перакручанай арматуры, асколкі разбітага шкла, абломкі бетону і бітай цэглы. Языкі полымя і клубы дыму. Усюды кучкуюцца ўзбуджаныя людзі. Пажарныя заліваюць вадой ачагі агню. Палісмэны з салдатамі адціскаюць ашаломлены натоўп ад эпіцэнтру здарэння.

Прайшла чутка: не ўсё так проста ў гэтым тэрарыстычным акце. Пра сапраўдныя прычыны і сапраўдных арганізатараў большасць ніколі і нічога не даведаецца. Відавочна адно: усё не так, як бачыцца, і зусім не так, як падаецца

сродкамі масавай інфармацыі. Палітыка — баба скрытная: на кожны выпадак падрыхтавана адмысловая маска.

Тэлежурналіст шукае вачыма аб’ект для здымак, побач топчацца незадаволены аператар: «Дык што тут здымаць? Так і будзем стаяць, як сычы?»

— Я сказаў, пачакай! — крычыць журналіст, абсякаючы рукой магчымае пярэчанне.

Воддаль заўважае задумлівага святара: на яго шыі недарэчна матляецца бінокль, а за спінаю на экране рэкламнага шчыта круцяцца кадры хронікі. Высадка саюзных войскаў у Нармандыі; сустрэча на Эльбе; бамбардзіроўка Хірасімы; касманаўты на месяцы... Абрушваецца Берлінская сцяна... Расстрэл «Белага Дома» ў Расіі. Амерыканскі марскі флот у раёне Персідскага заліва. Аперацыя «Бура ў пустыні». Бамбёжка Югаславіі. Акупацыя Ірака... «Трыумфальны поступ Амерыкі» — так можна назваць кадры дакументальнай хронікі. Але па законах звьгчайнай логікі і драматургіі — нельга было прыдумаць горшага месца і часу для падобнага з’явішча. Пэўна, тут кіруюцца сваім «здаровым амерыканскім сэнсам», які цяжка асэнсаваць.

— Здымай пакуль гэта, — журналіст паказвае анератару на кадры хронікі, — ды глядзі, каб чытаўся кантэкст. Бяры другі і трэці план. А я зараз...

Праз натоўіі карэспандэнт прабіраецца да святара, якога запрыкмеціў, і прадстаўляецца на ломанай англійскай мове: «Мг. Arlou. Belarusian TV: can you say some words to belarusian TV?»

Святар падымае сумныя вочы, у ix — туга і боль: «Interview? The Belarusian TV? I have not misheard?». — «Yes! Belarusian TV!!! — чамусьці крычыць журналіст. — «Чаму ж не. Можна і на роднай мове, — гаворыць ён, здзівіўшы журналіста. — Я сам беларус. Раманоўскі прозвішча. А завуць Янкам. I мову добра ведаю... Бацькі з’ехалі яшчэ да вайны з Гітлерам. Горад Валожын».

— О, ведаю! Гэта побач з Мінскам, — радуецца рэпарцёр. — He думаў сустрэць земляка. Дык як з інтэрв’ю, спадар Раманоўскі, згодны? Што вы думаеце пра ўсё гэта? — абводзіць рукамі навокал, — я зараз клікну аператара, — і зазывае таго рукой.

Паводзячы з пляча камерай па баках, як стынгерам, праз людскую гурму іірасоўваецца аператар. Расстаўляецца трынога штатыва: «Ну што, гатовы? — спраўляецца журналіст і робіць адмашку. — Мікола, паехалі!»

Амаль нячутна стракоча камера, міргае зялёным вочкам індыкатара, Арлоў з мікрафонам стаіць каля святара. Агіератар наводзіць аб’ектыў: «Мы знаходзімся каля будынкаў Сусветнага гандлёвага цэнтра, — гаворыць журналіст у камеру. — Учора, 11-га верасня, тэрарысты здзейснілі жудасны акт. Зараз раён ачэпле-

ны паліцэйскімі. Туды нікога не пускаюць. Але нам пашанцавала сустрэць на вуліцах Нью-Йорка свайго земляка, Янку Раманоўскага. Такая цесная, аказваецца наша планета. Спадар Раманоўскі, што вы думаеце нра ўчарашнія падзеі?» Буйным планам твар святара: «Эх, Амерыка... Амерыка! — варушацца бледныя вусны. — Колькі гонару было ў гэтым слове: А-ме-ры-ка!!! Дзе цяпер твая гордасць? Дзіўная твая гісторыя... Адкрыў цябе Калумб, а назву ты ўзяла ад Веспучы... Хрыстафор заплаціў за адкрыццё ланцугамі зняволення. Лепш бы не адкрываў... Небяспечна адчыняць вечка скрынкі Пандоры. Заблытана ўсё ў тваёй душы. Вось і цяпер разгубіліся: «Божа, ратуй Амерыку!» — крычаць. Грошы не пахнуць! — гавораць. А вы паглядзіце, — паказаў рукою на нейкага валацугу, які нёс перад сабою на пузе манітор ад камп’ютара, а затым — вачыма на купку людзей, што нешта шукалі і выцягвалі з-пад завалаў. — Яшчэ як пахнуць! Вабяць, смярдзяць, але прыцягваюць да сябе. Вось такая сёння і наша Амерыка».

«Вельмі добра, што ўзгадаў скрынку Пандоры, — падумаў пра сябе журналіст, — можна будзе правесці цікавую паралель».

— На ўвесь свет верашчаць: людзі змяніліся! Тысячы загінулі. Але ці змяніліся? Я так не думаю... Шэсць мільярдаў не мяняюцца ў адзін міг.

«Цудоўна! Пачну сюжэт з шасці мільярдаў».

— He любоў і голад кіруюць светам, не. Гармонія і Справядлівасць! Сказаў жа нехта: мурашка не туды стуіііць, — надымае ўгару тонкі палец, — і сусвет разарвецца начасткі... Якая сувязь, спытаецеся, паміж малюпасенькай кузуркай і чалавекам? Ёсць яна, сувязь гэтая... Ёсць! He заўжды заўважаем яе. Яблык Ньютана помніце? Трэба ж было ўпасці ў такія думкі! I Ньютан адкрывае закон... А яблыкі ж падалі і да яго? I зараз надаюць яблыкі... Цянер ужо і самалёты. Але ніхто нічога не адкрывае.

«А можа, і добра? — разважае пра сябе Арлоў. — Пачну з думкі пра яблыкі. Пра сувязь чалавека з малюпасенькай кузуркай».

— I крыло мухі мае вагу. А хто такі чалавек у Сусвеце? — пытаецца Раманоўскі і сам жа адказвае. — У параўнанні са Светабудовай — мурашка, не болей. A то і зусім нешта мізэрнае: атам, мікралептон... А вось, скажыце, і ён нешта значыць перад Усявышнім. I думкаю сваёю, быццам дыяментавай голачкай, вышывае па канве лёсу. 3 нябыту выяўляе надзеі, нібы нрамень святла з цемры выхоплівае іх. Сто вякоў мінула б — і не было б нічога. А чалавек падумаў — і падзеі з’явіліся. Ён гірынудзіў іх быць!

У хуткім часе каля Арлова і Раманоўскага згуртавалася куііка цікаўных. Сёйтой крыўляў і паказваў у камеру «рожыцы», строіў рожкі і высалапліваў язык.

— Эх, так і ты, краіна мая, Амерыка! — глыбока ўздыхае Раманоўскі: — Ці зразумела хоць што-небудзь? Ці чуеш: навальніца нанлывае з грымотамі — бліскаюць маланкі, грозна ракочуць грамы...

Арлоў паказавае анератару «стоп»: дзве перакрыжаваныя рукі.

«Знайдзіце які-небудзь ёмкі вобраз Амерыкі, — звяртаецца да Раманоўскага. — Я не ведаю, што гэта будзе. Можа арол ці зорка? Якія асацыяцыі ўзнікаюць у вас нры слове Амерыка?».

Адмашка рукой. Камера зноў наплывае на Раманоўскага:

— Мне мая дзяржава, Амерыка, нагадвае мужчыну ў росквіце сіл. Менавіта так. Адгадаваў мускулатуру і іграе моцай: не ведае куды дзяваць сілу! — (Арлоў выстаўляе ўверх вялікі палец, маўляў, «супер!»). — Вось і буяніць! Бо ён — мужчына. Але халасты. Без жонкі, лічы што — без цара ў галаве. Халасты патрон толькі сутрасае наветра. Шуму многа, а карысці? Вось так і Амерыка. Патрон патрэбна жаніць куляй, тады ён зробіцца баявым. I, заўважце, не за сферы ўплыву ідзе бойка, не за рынкі збыту і сыравіну. Гэтая больш сур’ёзная бітва: за душу чалавека. Вечная барацьба дабра са злом...

Сюжэт для канала навін атрымаўся выключным. Сёе-тое Арлову прыйшлося выкінуць, наспех зманціраваць і нерагнаць на Мінск. А вечарам яны сядзелі з Раманоўскім за рэстаранным столікам, і «амерыканец» раснавёў пра сваё жыццё, якім неймаверным чынам ён зрабіўся нраваслаўным свяшчэннікам.

— У мяне ж таксама жонка была, — уздыхнуў глыбока і цяжка. — I я гэтак жа не разумеў тады. Але цяпер ведаю: ёсць Бог на свеце. Ёсць!! Іначай чым растлумачыш? Сотыя долі секунды, — наказвае сутыкненне двух цел: адна рука апускаецца ўніз, другая ляціць насустрач — і сутыкненне! Замкнуўся лёс. — Замаўчаў раптоўна. Позірк адсутны, быццам скіраваны кудысьці ўдалеч: ці глядзеўся ў самога сябе, ці чытаў малітву. — Яна загінула. У аварыі. Я лічыў, няшчасны выпадак... Толькі цяпер разумею: няма вьшадковасцяў! He існуе іх. Усё — заканамерна. Законам сэрца мераецца, законам сумлення. I не рок, не фатум, — Бог ёсць. Над намі. I тут вось, у сэрцы, Бог. Давайце, за намін душы! Паднялі шклянкі. He чокаючыся, моўчкі выпілі. Закусілі. I гіраз невялікую паўзу Раманоўскі начаў расказваць.

— 3 Фларыды шафёр на дасвецці выехаў. Колькі сутак гнаў фургон свой, а яна... (на хвіліну б назней, ці раней выйшла — і не было б нічога!), трэба ж было: цюцелька ў цюцельку выскачыць, сесці ў «Мустанг» свой і рвануцца з месца! Толькі з двара на трасу выруліла, і ў адно імгненне, — нляскае ў далоні, — хлоп! Аоб у лоб сутыкнуцца. Два жыцці неракрыжаваць: два крыжы на магілы. Да секунды былі пралічаны два лёсы, да міліметра — тысячы кіламетраў. I вось

так нечакана... Упершыню я спатыкнуўся тады з такой непасціжнасцю. Але нейкім шостым пачуццём ужо тады адчуў: усё нясе сэнс і мае прычыну. I ўсё гаворыць, што ёсць... Ёсць! Існуе сувязь паміж мурашкай, чалавекам і цэлым сусветам. Праз думку чалавечую.

— Я ж паліцэйскім быў, копам... Забойца спачатку забівае сябе. Бо перад тым, як руку падыме на бліжняга, дашчэнту вынішчае сваю душу. Гэта зараз — свяшчэннік. Бо зразумеў: не таму гаспадару служыў! Думкі выпраўляць трэба. Іначай усё гэта калі-небудзь праваліцца ў Тартар і зчэзне навечна. I быццам бы і не было нас. Нібы і не жылі на гэтай зямлі. Душу людскую лячыць трэба. Тут вось карнявішча ўсясветнага гора.

I эмігрант расказаў гісторыю, якая спачатку падалася мне неверагоднай, але з цягам часу не аднойчы прымушала задумвацца.

1

Бацькі пакінулі ў спадчыну для Сары толькі невялікі пакой у трушчобах, прозвішча Зельцман, якое не заўжды служыла на карысць, ды неімаверную здольнасць выжываць сярод розных абставін і неспрыяльных умоў. Бадай, гэта і была найлепшая спадчына, закладзеная ў генах, — нязломны аптымізм і вера ў тое, што жыццё павернецца сонечным бокам і падсуне нарэшце неабходны шанс. Як ваўчыца за ахвяру, намертва схопіцца яна за шанец, падкінуты лёсам, і не адпусціць, пакуль ён не выведзе да бязбеднага жыцця. Тым больш што прырода не зрабіла яе агіднай, хутчэй наадварот.

Вось і сёння вечарам Сара выйшла, лічы што на паляванне, каб не прапусціць свой шанс. Ашукаць яго, канешне ж, лепш заўсё ўрэстаране, куды збіраюцца багатыя мужчыны, каб патраціць лішнія грошы.

Заказала бакал таннага віна і пачала вывучаць пярэстых наведвальнікаў установы. Гаманкая кампанія мужчын нападпітку адразу прыцягнула ўвагу. Спрактыкаваным вокам прыкмеціла: грошы (і не малыя!) у іх ёсць — у аднаго на дарагім гальштуку дыяментавая шпілька, у другога запанкі са смарагдамі, а трэці паблісквае швейцарскім гадзіннікам за тысяч пяцьдзясят зялёных.

Краем вуха Сара непрыкметна прыслухоўваецца да іх размовы: «Жонку вучыць трэба!» — гаворыць адзін. — «Згодны. Жанчыны ўвогуле — бязглуздыя стварэнні». — «Так. Але ў кожнай ёсць свой выбрык, свая радзімая плямка. Джымі, ты ж нядаўна ўкруціў фразу, што ў любой бабы — свае вошы, калі не рудыя, то чорныя».

«Га-га-га!» — рагочуць субяседнікі, дзяўчына азірнулася і, цяпер не тоячыся, разгледзела ўсю кампанію. Яны неракульваюць шклянкі з наноем, і вось адзін наводзіць мутнымі вачыма і, быццам нешта ўсномніўшы, нечакана ікае словам: «Джэк! Ты так і не расказаў, як уганяеш сваю строгія ў рамкі».

— А што тут расказваць, — вальяжна адкідваецца на спінку крэсла Джэк, задаволены ўвагай, праводзіць далонню па твары, быццам наўмысна дэманструючы залаты хранометр, абвяшчае: — Здымаю са сцяны вінчэстэр і цісну на курок. — «А калі заб’еш?» — здзіўляецца субяседнік. — Дурань ты! Вінчэстар — не заражаны. Сорак пяты калібр! Толькі клацаю затворам. Ёй і дастаткова: адразу з капытоў. А нотым такой лагоднай становіцца, хоць да раны нрыкладвай. — «I напраўду, дурныя бабы!». — Яна, бачыш ты, прагне моцных эмоцый. Во!

Твар дзяўчыны за стойкай зацікаўлены. Адварочваецца і яшчэ раз уважліва аглядвае камгіанію, затрымаўшы позірк на тым, хто «клацае затворам». Дапівае бакал і выходзіць з рэстарана.

Дзёрзкі д’ябальскі план прыйшоў снантанна, як азарэнне. Трэба было толькі высветліць некаторыя дэталі. Вырашыла не адкладваць.

Седзячы ў кафэ насупраць, каб не кідалася ў вочы, Сара бавілася кавай і пільна сачыла за ўваходам у рэстаран, з якога нядаўна выйшла. Тры ііустыя кубкі ўжо стаялі перад ёй. Падыйшоў афіцыянт і паставіў на стол чацвёрты. Але яна не паспела нат дакрануцца да яго.

Першым з рэстарана, хістаючыся, паказаўся Джэк. Сара адсунула ад сябе кубак, занырнула рукой у сумачку, выцягнула грошы — кінула іх на стол, і вопрамет кінулася на вуліцу.

Хвост адыходзячага таксі прымусіў чартыхнуцца. Міжвольная радасць ледзь прыкметна прабегла на твары, калі швейцар расчыніў дзверы насцеж і саступіў дарогу: паказаліся сабутыльнікі. Аднаго з іх (яна адразу ўзяла гэта на заметку) звалі Джымі. Да яго і кінулася цяпер, яшчэ не ведаючы, што будзе рабіць далей.

— Прабачце, Джымі! — уханіла таго за руку, — а дзе Джэк?

— О-го! — здзіўленна акругліліся п’яныя вочы. — Адкуль ты мяне ведаеш? — «Ведаю, ведаю», — заківала яна галавой. — Джон, глянь, якая спакуслівая авечка мяне ведае, — спрабуе аблапіць за талію. — Мы з табой яшчэ сёння, ік, яшчэ пабляяем... — Джымі! — далікатна адхіліла яна мужчынскую руку. — 3 вамі толькі што быў Джэк. Дзе ён падзеўся? Джэк, Джэк... Мгн!.. Хабарт?. — Так. Джэк Хабарт, — радасна падхапіла.

— Джон, дзе Хабарт!? Куды падзяваўся Джэк?!!! Джэк, дзе ты-ы!

— Дровы! ■— развязна адказаў Джон і ўдакладніў, — ужраўся, як бінджюжнік. Ен паехаў... павезлі яго дахаты.

— Ой! Якая гірыкрасць! Як жа цяпер быць?! — і дадала расчаравана: — He паснела. Трэба тэрмінова яму перадаць, — налянала на сумачцы. — Я не ведаю, дзе ён жыве. Вельмі тэрміновая снрава.

— Джон, дзе жыве Джэк? Дапаможам такой мілагляднай авечачцы.

— Дзесятая стрыт, дом шаснаццаць.

Сара наснех падзякавана і, апярэдзіўшы п’янтосаў, юркнула ў таксі, што ніскнула тармазамі, чым не мала збянтэжыла Джона і Джымі...

Некалькі дзён наводзіла снраўкі і збірала звесткі. А яшчэ нраз колькі дзён з самай раніцы яна ўжо сачыла за домам Хабартаў. Старалася застацца непрыкметнай. Яна бачыла Джэка, калі той усеўся ў аўтамабіль і наехаў на працу, заўважыла ў акне яго жонку. Асабліва ўзрадавала тое, што ў іх ёсць сын-студэнт, нрасачыла, дзе ён вучыцца. Пасля збору гэтых звестак яе план цалкам выкрышталізаваўся і набыў акрэсленыя рысы. I яна нрыступіла да ўвасаблення яго ў рэальнасць.

2

Любое грамадства, як радзімых плямак, не можа пазбавіцца бяздомных валацуг, беспрацоўных, жабракоў і ўвогуле людзей лішніх. Грамадскія інстытуты намагаюцца не заўважаць іх, бо ўжо адным сваім існаваннем такія маргіналы выяўляюць хваробы грамадскага ладу, яны існуюць у аўтаномным свеце, паралельна асноўнай жыццёвай нлыні, і нрымушаюць звяртаць на сябе ўвагу толькі ўчасы грамадскіх катаклізмаў, калі становяцца занадта актыўнымі ці калі нехта з чалавечага мурашніка яшчэ раней зацікавіцца іх асабістым жыццём або насмеліцца гвалтоўна нерарваць ненрыкметнае іншым існаванне. Дагэтуль лішнія нікому не замінаюць. Часцей за ўсё ў катэгорыю выкінутых з жыцця транляюць адзінокія старыя, якіх у свой час тое ж грамадства выціснула да апошняй кроплі, а цяпер з-за ненатрэбнасці — выкінула на ўзбочча.

Калідорная лесвіца на аіюшнім паверсе канчаецца невялікай нляцоўкай, на столі нрамавугольны люк, да яго прыстаўлена металічная драбіна, якая выводзіць на дах. Постаць са спіны ўзбіраецца на прыступках. Рыняць іржавыя петлі адчыняемых дзвярэй. Пакатая страха дома. Выцяжныя люкі і антэны. Варкочуць галубы. Гулкія крокі на даху. Лапаценне крылаў снужаных птушак. Двор унізе выглядае цацачна-карыкатурным. Вокны суседняга дома насуііраць.

У акне ледзьве праглядваюцца абрысы кватэры. На надваконні гаршчок з накаёвай кветкай. У нраёме акна іюстаць старой жанчыны. Бабулька ў наношаным халаце падыходзіць да рукамыйніка. Перабірае іюсуд, знаходзіць кубак,

налівае з крана вады і вяртаецца да акна. Струменьчык, у якім танцуюць сонечныя зайчыкі, льецца над карэнне кветак.

Нехта, відаць, зацікавіўся існаваннем самотнай старой.

3

Гісторыя — кіруемы нрацэс. Кожны чалавек па меры свайго разумення нрацуе на сябе і па меры неразумення на таго, хто разумее больш. Гэта тычыцца як асобнага чалавека, так і чалавечых грамадстваў у цэлым. Але яшчэ з нракаветных часоў у гісторыі з’явіўся народ, які налічыў, што ведае значна болей за астатніх, і супрацыіаставіў сябе чалавецтву. Ці гэты народ, як і большасць, узнікнуў натуральным чынам, ці шляхам нланамернай селекцыі быў штучна выведзены егіпецкімі жрацамі для нейкай таямнічай мэты — цяжка сказаць, але яшчэ ўчасы разгорнутых паганскіх нантэонаў, чалавечых ахвярапрынашэнняў і шматаблічных бостваў — народ вызнаваў Адзінага. Гэтым народам было семітскае племя яўрэяў, якое лічыла сябе богаабраным, і якое, пэўна, вырваўшыся з-пад улады жрацоў і фараонаў, пры зыходзе з Егіпта абрабавала сваіх жа збавіцеляў (ці селекцыянераў-стваральнікаў?) егіпцян. У нетрах яўрэйскага народа выспела ліхвярская ідэя суднага працэнта, зафіксаваная ў Другазаконні: «Не давай у рост брату твайму... а іншаземцам давай у рост, каб «гасіюдзь бог» твой блаславіў цябе ва ўсім, што робіцца рукамі тваімі на зямлі, у якую ты ідзеш, каб завалодаць ёю... I будзеш валадарыць над многімі народамі, а яны над табой не будуць валадарыць... Тады сыны іншаземцаў будуць узводзіць сцены твае і цары іх будуць служыць табе...». Узброіўшыся паразітарна-захопніцкай, чалавеканенавісніцкай дактрынай і інструментам суднага працэнта, апынуўшыся ў рассеянні, прадстаўнікі яўрэйскіх кланаў раптам аказаліся за спінамі правіцеляў усіх краін, дакладней, па-над урадамі многіх дзяржаў зямлі. Існуе мноства тэорый сусветнай змовы, у тым ліку і апошняя — «тэорыя залатога мільярду», згодна якой зямное насельніцтва планамерна вынішчаецца сацыяльнымі катаклізмамі і войнамі, хваробамі, наркотыкамі і алкаголем, мутагенным ырадуктамі харчавання, бо нехта зноў палічыў сябе разумнейшым за астатніх і падлічыў, што болей мільярда насельніцтва планета не вытрымае, астатніх нажадана ўбамбіць у нершабытнаабшчынны лад. Але ніводная тэорыя па фактаграфіі больш не аднавядае сутнасці глабальнага кіравання гіасродкам фінансавага дыктата, як тэорыя, распрацаваная яўрэйскімі (егіпецкімі) жрацамі болей дзвюх тысяч год таму. Hi Першая, ні Другая Сусветныя войны напрамую не закранулі Амерыку, яна ваявала на чужой тэрыторыі і ў асноўным яўрэйскімі грашыма, якія па

сваёй сутнасці і з’яўляюцца крывяноснай сістэмай шматлікіх грамадскіх катаклізмаў, рэвалюцый і войнаў. Крывавы гешэфт завяршыўся ядзернымі выбухамі Хірасімы і Нагасакі і нрынёс сунерджяржаве астранамічныя барышы.

У асяродак жорсткавыйнага народа дзве тысячы год таму быў пасланы Сын Божы, які выкрыў каварныя планы, сказаўшы: «Маісею было дадзена Пісанне і Разлічэнне, вы Пісанне далі людзям, а Разлічэнне схавалі... Вы схавалі ключы ад Царства Нябеснага, і самі не ўваходзіце, і іншых не пускаеце...». I з гэтага ж асяроддзя (па прароцтве Хрыста) павінен выйсці Антыхрыст.

Тысячы тысяч якіх-небудзь ледзь нрыкметных грамадскіх устаноў і арганізацый, гуманістычных таварыстваў і клубаў, аб’яднанняў і суіюлак раскіданы па целе зямлі, працуюць на агульную ідэю і як павуціннем звязаныя наміж сабой, нябачнымі ніткамі сходзяцца ў сховішча кланаў старадаўніх знахараў. Гэта падаецца трызненнем і хімерай, але звярніце ўвагу на шматлікія факты гісторыі, якія відавочна паказваюць на існаванне таямнічай закуліснай сілы, што ніколі відавочна сябе не паказвае і не засвечвае сваіх планаў, паглядзіце, як з века ў век рэалізуюцца задуманыя ў старажытнасці і нранісаныя ў Бібліі каварныя планы. У адну з такіх устаноў і накіравалася дачка беднага яўрэйскага племені, бо калі і шукаць ратунку, то толькі сярод сваіх.

Медная ручка дзвярэй нацёрта да бляску, самі дзверы акаваны і аздоблены старажытным арнаментам. На ручку кладзецца жаночая рука. У цёмнавалосай дзяўчыне лёгка пазнаецца Сара, якую мы бачылі ў рэстаране.

3 вуліцы ў акне выразна праглядваецца сілуэт мужчыны: твар абрамляе акладзістая, чорная лапата барады, на галаве ярмолка. На надваконні сямісвечнік. Наша знаёмая зайшла ўсярэдзіну, гіадыходзіць да гаспадара пакоя і нешта расказвае. Энергітычна жэстыкулюе рукамі. Ён уважліва слухае. Праглядваецца адчай наведвальніцы. «Равін» (так па знешнім выглядзе можна вызначыць занятак барадача) яе супакойвае. Нешта памяркоўна тлумачыць, разгортвае пергамент старажытнага світка, водзячы пальцам па радках снрава налева, чытае тэкст. У вачах наведвальніцы разгубленасць. Ён адсоўвае шуфлядку стала, дастае і працягвае залаты пярсцёнак у выглядзе тэтраграмы. Яна бярэ, пакручвае ў руках, разглядваючы, і паслухмяна накладае на палец. Нарэшце дзякуе і сыходзіць.

Суровы погляд з-пад касматых брывей суправаджае наведвальніцу да дзвярэй; калі яны зачыняюцца, равін надае ў крэсла: на твары самазадаволеная ўсмешка, далоні паціраюць адна адну.

«Чаго яна заходзіла сюды? Што прывяло? Якія гіарады начула ад таямнічага чалавекаўярмолцы?» — гэтыя пытанні застаюцца без адказу, як і многае, звязанае з гісторыяй і бытам абранага народа.

Па тратуары ў два бакі рухаецца людскі наток. Тоўстыя, худыя, высокія і нізкарослыя, мужчыны і жанчыны, дзеці і старыя, парамі, па адным і цэлымі кункамі стракаты натоўп плыве насустрач. Сара, відавочна заклапочаная тым, што пачула ад «вучыцеля» (равіна), як самнамбул брыдзе скрозь натоўн, часта натыкаючыся на людзей. Сёй-той, злавіўшы адсутны нозірк, састунае дарогу. Гараць рэкламныя шчыты. Здалёк прачытала надіііс на краме: «Зброя», гіадышла да вонкавай вітрыны — адлюстраванне адбіваецца ў шкле, а за шклом — пісталеты, вінтоўкі, карабіны... Пальцы гуляюцца з надораным нярсцёнкам. Пярэсты натоўіі праходзіць праз яе, абцякаючы з двух бакоў.

Надвячорак. Запаленыя фары дарагіх аўтамабіляў ў некалькі налос нясуцца гіа вуліцы. Успыхваюць ліхтары. Будынак рэстарана ў стылі ампір нагадвае казачны церам: на вокнах і каля ўвахода зіхацяць гірлянды лямначак, акурат як навагодняя ёлка. Каля дзвярэй замест дзеда мароза — разапрануты ў блёсткавае адзенне і надзьмуты гонарам швейцар. Ён нават не глянуў на Сару, якая падышла, патапталася побач і адыйшла прэч.

Зашаргацелі шыны па асфальце. Лімузін дзюбнуўся перадам і сііыніўся. Сара аглянулася. Бакавое шкло бязгучна апусцілася. Высунулася рука, усыпаная каштоўнымі пярсцёнкамі, выбліснулі дыяменты — яна заўважыла прызыўны жэст. Падышла і схілілася над чорным квадратам акна, агледзела дарагую машыну і нясмела снытала: «Я — Сара Зельцман. Вас нрыслаў Імануіл Якаўлевіч?» Пачуўшы станоўчы адказ, уціснулася на задняе сядзенне. Мужчына не адварочваўся, нават твару яго не разгледзела, як скрозь сон даляцела да яе нечаканае нытанне: «Колькі трэба?»

— Пяць! — выгіаліла першую лічбу, якая нрыйшла ў галаву, не думала, што ўсё адбудзецца так хутка, — пяць тысяч. — «На які тэрмін?» — снытаўся незнаёмец. — На наўгода, — сказала і заўважыла, што ён гіачаў адлічваць грошы. — «Праз паўгода аддасі дваццаць няць, — на яго плячо ляпнуўся пачак долараў. — А калі дзесяць? — хутка сныталася яна. — «Аддасі сто, — было адказам. — Тады сем, — унэўнена сказала Сара. — Мужчына дададаў да пачка яшчэ некалькі дзясяткаў буйных купюр і, не адварочваючыся, зноў нрацягнуў грошы цераз іілячо. — «3 цябе сорак дзевяць тысяч. 3 кожным штрафным месяцам працэнты павялічваюцца і сума падвойваецца. Табе ўсё зразумела?».

Яна схапілу пук грошай: «Зразумела!» — кіўнула галавой і куляй выскачыла з машыны.

Злачынец і паліцэйскі — два бакі аднаго медаля, спароджанага агульнай з’явай: нершы парушае грамадскія законы і парадак, другі стаіць на іх варце. Пры іншым збегу абставін і іншых жыццёвых умовах злачынец з паліцэйскім лёгка маглі б памяняцца месцамі, бо належаць ад аднаго нсіхалагічнага тыну.

Невядома, як склаўся б лёс Янкі Раманоўскага, эмігранта ў другім накаленні, калі б ён не наступіў у паліцэйскую акадэмію. Служба ў наліцыі выводзіла яго з другасортных людзей і надавала значны сацыяльны статус. Цяпер можна было не браць у разлік таго, што бацькі дарослымі эмігравалі з Еўропы, — паліцэйская форма, якую анранаў і насіў з гонарам, відавочна сведчыла: ён слуга дзяржаўнай сістэмы, яе гірадстаўнік. Хоць Раманоўскі нарадзіся тут, але ніколі не адчуваў сябе наўнапраўным грамадзянінам Злучаных Штатаў. I што такое адчуваць сябе амерыканцам? Hi родавых каранёў, ні моцных нацыянальных традыцый, ні тысячагадовай гісторыі, ні святынь народа, ні роднай зямлі, налітай крывёю і нотам продкаў. Нічога гэтага амерыканец не ведае. Зямля, адабраная ў мясцовых нлямён, вайна за незалежнасць і вайна паміж ноўначчу і іюўднем, — вось і ўсё, што нрыходзіць на намяць сярэдняму амерыканцу. А яшчэ — ганарлівая ныха і гульня мускуламі, як новая нацыянальная адметнасць, і навага да сілы; ніетэт перад круглай сумай банкаўскага рахунку, бо зялёны долар для большасці амерыканцаў даўно заняў месца царкоўнага алтара. Hi табе летаніснай гісторыі, ні паданняў, што губляюцца вытокамі ў сівой даўніне, усё адбылося зусім нядаўна, якіх-небудзь дзвесце гадоў — вось і ўся гісторыя, якой, дарэчы, амерыканцы зусім не цікавяцца. Бабкі, баксы, бабло і мані — вось да чаго імкнецца, чаго прагне і на што моліцца грамадзянін супердзяржавы. Канешне ж, не ўсякі грамадзянін, бо няма нравіл без выключэнняў.

Звычайна Раманоўскі падымаўся на золку. Няспехам нрыводзіў сябе ў гіарадак, піў каву, седзячы на кухні каля акна, глядзеў на вуліцу. Вось урбаністычны ланшаф азараецца промнямі ўзыходзячага сонца, яно мільёны разоў адбіваецца ў аконных шыбінах. Будынкі ад гэтага становяцца чырвонымі.

Паліцэйская машына прыпаркоўваецца на стаянку, дзе ўжо стаіць паўтара дзясятка такіх жа службовых аўто. Вось ужо Янка Раманоўскі паціскае руку дзяжурнаму афіцэру і ўзбягае па лесвіцы. Ідзе кілідорам... Адмыкае ключом дзверы, заходзіць у пакой. Фуражка з лёту транляе на кручок вешака. Рукі перабіраюць і складваюць паперы на стале ў тры акуратныя стосікі. Пачынаўся звычайны працоўны дзень.

Capa заходзіць y магазін парфумы. Наведвальнікаў няшмат, тры-чатыры, але каля кожнага круціцца цэлы рой менеджараў, кансультантаў і прадаўцоў. Яна зразумела, што трапіла ў адзін з самых дарагіх магазінаў. Хацела было памкнуцца назад, але не наспела — нерад ёю гіаўстала прыгожая, апранутая ў строгую ўніформу жанчына-кансультант: «Рады вітаць вас у нашым магазіне. Вы зрабілі правільна, што зайшлі. Мы шчаслівы, што можам вам дапамагчы. Што жадаеце набыць? Што вас цікавіць? Туалетная вада, намада, духі?» — як гарох з меха пасыпаліся пытанні.

— Разумееце мне патрэбны... Я чула ёсць такія... ну, для гэтай справы. Духі для сэксуальнага спакушэння.

— Вы звярнуліся па адрасу, — усміхаючыся, наведаміла кансультант. — Вам пашанцавала. Літаральна ўчора мы атрымалі новую калекцыю лініі «Бліц-Сэкс». Назва гаворыць сама за сябе. Сакрэт у тым, што духі гэтай экстравагантнай лініі ўтрымліваюць спецыфічныя пахучыя рэчывы, афрадызіякі. Больш вядомая назва рэчыва — ферамоны. А яшчэ прасцей — гэта віягра для надсвядомасці, якая б’е па абанянні вашага мужчыны. Гэты пах выклікае неадольны сэксуальны юр. Такому водару не здольны працівіцца ні адзін мужчына. Ваш абраннік гюйдзе за вамі, як над гіпнозам. Сунакоіцца толькі ў вашай пасцелі. Ён будзе прагнуць гэтага наху, гэта значыць, вашага цела, і не супакоіцца, пакуль не завалодае ім. Гэтыя духі можна смела назваць ядзернай зброяй кахання.

— А колькі яны каштуюць.?

— А колькі каштуе само каханне? — адказала гіытаннем кансультант. — Скугіыя плацяць двойчы. Нашы духі — бясцэнныя! Яны дораць пакуннікам магчымасць шчасця і валодання. Цана ў дадзеныіч вынадку не мае значэння.

— Колькі? — настойлівей паўтарыла Сара.

— Сёння ў нас невялікая скідка. Вам нашанцавала. I, дарэчы, вам як першаму накупніку гэтай выкштальцонай лініі яшчэ адна скідка. Так што гэта абыйдзецца... Усяго толькі ў семсот долараў.

У Сары акругліліся вочы. Яна гатова ўжо была развярнуцца і пайсці. Але тут нечакана нерад ёй з’явіўся другі кансультант — мужчына. Усміхнуўся на трыццаць два зубы, чамусьці надміргнуў і сказаў:

— Бярыце! He пашкадуеце. Фірма гарантуе стопрацэнтную ўдачу. У вас атрымаецца. Па сабе ведаю, «Бліц-Сэксу» супрацьстаяць немагчыма. Мужчынская налова чалавецтва будзе валяцца каля вашых ног. А гэта салідныя мужчыны з вялікімі грашыма. Заіілаціце адзін раз, каб усе астатнія разы — яны самі аплочвалі любыя вашы жаданні.

I Capa палезла ў сумачку na грошы.

— Вы зрабілі правільны выбар, — сказала жанчына.

— Чароўны выбар, — падцвердзіў мужчына, — цяпер вашы спакушальныя здольнасці непераможны.

Дома яна спаласнулася пад душам. Доўга апраналася, надбіраючы перад люстэркам найболей сэксуальнае адзенне. I калі ўжо была гатовай, успрыснула ўсю сябе дарагімі духамі «Бліц-Сэкс».

7

Сонца ў зеніце. У такі час многія жыхары горада з вуліц і нлошчаў хаваюцца ў цянёк парасонаў вулічных кафэ, рэстаранчыкаў і сталовак.

Па лесвіцы, што вядзе на дах, зноў нехта ўзбіраецца. У руцэ — цяжкі чахол. У ракурсе зверху людзі падаюцца нрынлюснутымі. Пальцы надрыгваюць, расшнуроўваецца чахол і дастаецца вінтоўка. Рамы акон у маноклі прыцэла: нершае акно, другое, трэццяе... Патрон заганяецца ў патроннік. Праз мушку нрыцэла іюгляд вяртаецца да першага акна.

Бабулька ўключае пліту. Ставіць каструлю. Падыходзіць да акна. Рассоўвае фіранкі, кранае нальцамі лісточкі вазона, глядзіць на двор.

Палец павольна цісне на спускавы кручок. Звініць разбітае шкло. Цела асядае на падлогу.

Дах. Хуткія крокі па страсе... Лесвіца. Нехта збягае на прыступках.

Дзверы кватэры. Мужчына (ці гэта жанчына?), апрануты ўчорны камбінезон і маску, з разбегу стукаецца іілячом, дзверы расчыняюцца насцеж. Невядомы забягае на кухню. На падлозе каля акна разбіты гаршчок з паламанай кветкай, побач рассыпаная чорная зямля. Чырвоная лужына крыві павялічваецца, выцякаючы з-пад мёртвага цела бабулькі, падбіраецца да зямлі і ўбіраецца глебай.

Сілуэт ценю хістаецца ў залу. Рукі чалавека ў пальчатках ліхаманкава адчыняюць дзверы шафаў, тумбачак і шыфанераў, высоўваюць шуфлядкі сталоў. Нарэшце знаходзіцца тое, што шукалася: скарбонка з залатымі рэчамі і каштоўнасцямі, грошы. Усё гэта распіхваецца на кішэнях. Зачыняюцца дзверы. Крокі на лесвіцы.

Вуліца сленіць вочы. Лязгаюць дзверы аўтамабіля. Заводзіцца матор, і машына, віскатнуўшы тармазамі на павароце, ўліваецца ў аўтамабільны паток.

8

Званок тэлефона ў паліцэйскім участку. Янка Раманоўскі здымае трубку. Слухае... I вось ужо ён разам з нанарнікам выбягае на вуліцу. Некалькі наліцэйскіх машын, уключыўшы сірэны, зрываюцца з месцаў.

Capa стаіць y скверыку каля каледжа. Пэўна, некага чакае, бо час ад часу паглядвае на галоўны ўваход. Выходзіць купка студэнтаў, яна праводзіць іх вачыма. Выбегла яшчэ некалькі чалавек. Важна пратэпаў салідны мужчына, верагодна, выкладчык. А вось паказаўся бачаны ёю раней, хударлявы і высокі юнак. Яна ўся наструнілася, сцялася, як для кідка. I калі студэнт выйшаў на галоўную вуліцу, памкнулася да яго і сутыкнулася, быццам ад хуткай хады. Ад сутыкнення з яе рук вылецелі і рассыгіаліся па зямлі кніжкі. Студэнт адчувае сябе вінаватым. «Прабачце», — гаворыць, прысядае і дапамагае збіраць кнігі. Так яна пазнаёмілася з малодшым Хабартам і пачала здзяйсняць свой вераломны нлан.

Хударлявая жанчына, скура ды косці, ногі — як два градуснікі ў шклянцы — ледзьве цягне з супермаркета набітую пакункамі сумку. На выхадзе яе сустракае дужы мужчына гадоў пяцідзесяці.

— Джэк? — здзіўляецца яна, — што здарылася? — але перадае сумку.

— Нічога не здарылася, Лусія! —упакоўвае сумку ў багажніку.

У дальнім кутку багажніка віднеецца скамячаны чорны камбінезон і пальчаткі. — Ніяк не чакала сустрэць цябе.

Садзяцца ў машыну. «Хіба ты не рада?» — пытаецца ён. — «Рада, канешне ж рада. Проста не прывыкла, каб ты дапамагаў». — «Табе не дагодзіш... Скончыў раней працу. Сёння пятніца, — тлумачыць муж, уключае перадачу і кранаецца з месца, — здагадаўся, што ты тут. Вось і сустрэў».

Паліцэйскія аглядаюць месца злачынства. Шчоўкаюць фотаапаратам, здымаюць адбіткі пальцаў. Раманоўскі падыходзіць да акна, разглядае на шкле дзірку ад кулі. Погляд скіроўваецца на дах суседняга дома: «Біл, хадзі сюды!» Падыходзіць напарнік. Раманоўскі абводзіць пальцамі дзірку на шкле і гіаказвае вачыма на дах.

— Трэба пачакаць заключэння балістыка, — заключае Біл.

— Безумоўна. Але што нам перашкаджае зрабіць агляд зараз?

Яны падняліся на дах па той жа лесвіцы, па якой з гадзіну таму ўзбіраўся злачынца. Гільзу знайшлі праз хвілін пяць: «I без балістыка разабраліся. У нашай справе своечасовасць — вядучы фактар гюспеху, — заключае Раманоўскі, ляпаючы далонню ў падстаўленую Білам руку.

Акно аўтамабіля. Лусія заўважае наліцэйскія машыны: «Глядзі, колькі паліцыі нагналі! Нешта здарылася».

— Цікава! Дваццаць хвілін назад гіраязджаў — не было нікога, — Джэк прыпаркоўваецца, — зараз даведаюся.

Падыходзіць да аднаго з паліцэйскіх, той нешта тлумачыць, паказвае на дах. Лусія назірае з кабіны. Муж вяртаецца і садзіцца за руль: «Бабульку забілі, — па-

ведамляе амаль абыякава, — толькі што, хвілін дзесяць таму». Аўтамабіль зрываецца з месца.

Рэстаран. За сталом Арлоў з Раманоўскім, на стале закуска і бутэлька гарэлкі. Вочы святара быццам бы ўглядаюцца кудысьці ўдалеч.

— He было ніякіх улік. Нізавошта не зачаніцца, — разводзіць рукамі Раманоўскі. — Адна гільза і дакладнае месца стральбы. Такія снравы называюць «таплякамі», гадамі ляжаць без зрухаў. Але раптам неверагодным чынам гісторыя раскруцілася сама сабою.

9

Кватэра Хабартаў. Адмысловая вешалка з кусцістых рагоў аленя. На рагах — плашчык і канялюш. На сцяне чучала галавы дзікага кабана. Некалькі іюпельніц раскіданы на падлозе. 3 сумкай у руцэ заходзіць Джэк, за ім следам — Лусія.

Ідуць на кухню. Джэк ставіць сумку на стол. 3 налёгкай уздыхае, адчыняе халадзільнік, дастае банку ніва, адкуіюрвае, прагна глытае некалькі глыткоў і ставіць назад.

Праходзіць у залу. Шчоўкае выключальнікам. У прасторнай зале скураная канапа: над спінкай вісяць наляўнічыя трафеі — чучалы жывёл і птушак, паміж імі — вінчэстар. Кідаецца ў вочы шматлікая колькасць нонельніц: на сталах, крэслах і табурэтках, a то і нроста на надлозе іюнельніцы розных памераў і колераў: шкляныя і фарфоравыя, металічныя і гліняныя; іх занадта многа, ёсць даволі арыгінальныя, напрыклад, вось гэтая — чалавечы чэраіі у натуральную велічыню (ці не сапраўдны!) з праломленай зверху дзіркай: нонел збіваюць акурат паміж паўшар’яў мозга. Джэк садзіцца на канапу, бярэ ў руку пульт, цісне кнопку — усныхвае экран тэлевізара.

Столік завалены газетамі і часонісамі, квітанцыямі і нрывычнымі ў гэтай кватэры понельніцамі. Шарыць рукою, шукаючы праграмку.

Шмат вазонаў і пакаёвых кветак: каля камн’ютара, каля акна і па вуглах.

У адной руцэ часопіс, у другой — дыстанцыйны пульт. У перапынках паміж пераключэннямі заглядвае ў часопіс. Ёсць такая хвароба: чалавек не можа глядзець болей пяці хвілін адно і тое ж, такія людзі адначасова глядзяць канцэрт, мастацкі філыч, сочаць за навінамі і за якім-небудзь чэмніянатам. Напрыклад, сын Хабартаў Сэм адразу ж праглядвае семдзесят чатыры амерыканскія каналы, пераключаючы іх у парадку ўзрастання або ўбывання. Ён паднадае ііад дыягназ «аматар аднаго кадра». Джэк глядзіць адначасова не болей няці каналаў, пераключае іх не ў строгай паслядоўнасці, як «кадравікі», а матывуецца нейкім сэн-

сам. Яго дыягназ можна вызначыць так: «аглядальнік з’явы». Таму і ў праграмку час ад часу заглядвае.                                                  ⁴

У праёме дзвярэй з’яўляецца Лусія. Спачатку моўчкі непрыязна назірае за мужам, а іютым рантам накідваецца: «Джэк! Колькі разоў паўтараць: месца абутку ў абутковай скрынцы!». Муж абыякава нераключае канал. «Ты зноў не памыў талеркі! — чуецца ўжо з кухні жончын голас». Ён чмыхае, уздымае бровы і нарэшце рэагуе: «Ну і?..»

— Што значыць: «ну і»? — Лусія ўжо стаіць перад мужам.

Як толькі так хутка паснела вярнуцца з кухні?

— Канец свету? — крывіцца Джэк усмешкай. — Я сёння сустракаў цябе і мы прыйшлі разам.

— Толькі сёння. А трэба, каб заўсёды так было. Я не рабыня ў цябе, не наймічка!! — яе рукі нервова падрыгваюць. — Колькі разоў паўтараць адно і тое ж?! На абрусе ў сталовай попел! Паназбіраў гэтых пасудзін, а попел усё роўна паўсюль валяецца. Сэм дома не курыць.

Высокі як жардзіна і такі ж хударлявы, як шланг, ды яшчэ сутуліцца нры хадзьбе — так выглядае іх сын, аб’ект насмешак і кі іінаў для аднакурснікаў. Ён нават цыгарэту трымае пацешна — так, як трымаюць аўтаручку, што даволі нязручна і смешна выглядае. Вось і зараз сядзіць на лаўцы, неяк скасабочыўся, падцягвае да вуснаў цагляны пуіісік фільтра, прагна зацягваецца. Пэўна, кагосьці чакае, бо час ад часу пакручвае па баках галавой і аглядваецца.

Па тратуары крочаць ладныя жаночыя ножкі: кароткая снаднічка, чырвоныя калготкі сетачкай. Ножкі падыходзяць да Сэма. Ён падымаецца насустрач. Моўчкі нрацягвае стодоларавую кунюру. Ножкі аддаляюцца, а ён, расчараваны, глядзіць са шкадаваннем услед.

— Гэта твая работа! — крычыць Лусія. — Мы жывём дваццаць сем гадоў, і ніводнага разу...

— Божа мой! Болей чвэрці стагоддзя, — перабівае Джэк, нстрыкае каналам і лыбіцца. — Як я толькі ўсё гэта вытрымаў?! Хоць іюмнік заказвай.

— He ёрнічай! — жонка нсіхуе і злуецца. — Чуеш, дваццаць сем гадоў! Да кожнага дня нараджэння я дарыла попельніцы. Твае сябры нрыносяць іюнельніцы. 3 камандзіроўкі нрывозіш — попельніцы, з адначынку — іюнельніцы, попельніцы... Яны ўсюды! Скажы, навошта? Сто разоў кляўся, што не будзеш кідаць недакуркі ў вазоны. Столькі гадоў вяду барацьбу. I ўсё марна. Паглядзі, лісце завяла...

Магазін сувеніраў. У вачах рабаціць ад шматлікіх люстраных вітрын. За нрылаўкам малады франт-менеджар назірае за наведвальнікамі. У адным з люстэркаў вітрыны адбіваецца Сара, яна разглядае бюсты і статуэткі. Бярэ ў руку адну статуэтку, другую. Цянер яе цяжка пазнаць. У знешнім вобліку, адзенні і манеры трымацца адбыліся значныя перамены, да таго ж — стала рыжавалосай. На ііальцы выблісквае пярсцёнак «тэтраграма». Падбягае франт: «Вам дапамагчы? — пытаецца ён, — мяне завуць Майкл, а вас?» Яна гулліва ўсміхаецца ў адказ: «Сара, — называе імя і затрымлівае позірк на супрацоўніку, быццам ацэньвае. — Буду рада дапамозе».

— Для сябе ці ў падарунак? пытаецца Майкл і, злавіўшы гуллівы позірк, падступае бліжэй.

— У па-да-ру-нак, — расцягваючы словы, адказвае яна і ўсміхаецца.

«Яму ці ёй?». — «Яму, — спакусліва строіць вочкі Сара. — «А колькі гадоў? Чым захапляецца?».

— Гадоў? — паціскае яна нлячыма. — Нат не ведаю. Мне іюпельніца патрэбна. Ён збірае попельніцы. А захапляецца... здаецца, гіаляваннем.

Як фокуснік-ілюзіяніст, Майкл выхоплівае з-за спіны бронзавую статуэтку: «У такім выпадку вось тое, што вы шукаеце! Артэміда! Багіня налявання. Твор мастацтва», — і ўпіваецца поглядам у глыбокае дэкальтэ пакупніцы: з выразным намёкам праводзіць пальцам па голых грудзях статуэткі, якая сядзіць чамусьці ў позе «лотаса». Грудзі Сары ўздымаюцца ад хвалявання. «А вось вам і іюпельніца», — тыркае пальцам (зноў жа — з празрыстым намёкам) у складкі спадніцы багіні, якія ўтвараюць ёмістасць страхвання попелу, — арыгінальна, забаўляльна. I непаўторна!». Перастрэльваюцца поглядамі: ён — палкім і прагным, яна — гуллівым, загадкавым і інтрыгуючым.

— Бронзавая, — канстатуе Сара. — Напэўна, дорага каштуе?

— Ды не, што вы? Семдзесят даляраў. Але для вас — скідка! Сёння якраз акцыя. Вам гэта абыйдзецца... усяго трыццаць пяць зялёных.

Другі супрацоўнік магазіна запакаваў попельніцу, перавязаў каляровым бантам і падае ёй, а Майкл нахабна зырыцца: «Вы зрабілі правільны выбар! Дзякуем! — гаворыць ён і падміргвае, — можа, телефончык пакінеце?»

Сара падсоўвае да сябе касавы чэк, бярэ ў збянтэжанага касіра з рук аўтаручку, піша нумар тэлефона і працягвае паперку Майклу. Мілавідна ўсміхаецца на развітанне. Ідзе да дзвярэй і каля выхаду аглядваецца, Майкл махае рукою з квітком чэка і праводзіць ласым позіркам.

У студэнцкай сталоўцы за сталамі вясёлы гоман і смех. На водшыбе, седзячы бокам да астатніх, у адзіноце абедае Сэм. Да яго століка надсядае непрыгожая, амаль брыдкаватай знешнасці дзяўчына ў акулярах. Побач — выбух рогату. Сэм адварочваецца да нечаканай суседкі спіною і паскорана арудуе лыжкай.

А ў кватэры Хабартаў Джэк нрацягвае абыякава нстрыкаць каналамі, быццам Лусія размаўляе з нябачным нрывідам. Мужчынская няўвага болей за ўсё абражае жанчын. Заўважым, каналы пераключаюцца ў строгай наслядоўнасці адзін за адным: ці мы намыліліся ў вызначэнні першапачатковага дыягназа, ці прагрэсуе сама хвароба?

— He ў тэлевізар, сюды глядзі! — крычыць штосілы Лусія, разгортваючы куст вазона. —■ Лісце жоўтае ад нікатыну.

— Ага! Як яйца кітайца, ха-ха-ха!

— Ён яшчэ і смяецца. Ды ты нроста здзекваешся! — Падыходзіць да разеткі і вырывае вілку. — 3 табой можна гаварыць сур’ёзна? Вечна зводзіш усё ў нлоскасць пошлых жарцікаў!

Твар Джэка робіцца суровым: «Уключы тэлевізар!» — загадвае ён. — «I не падумаю!!!». — «Калі ласка!» — робіць націск на аношнім слове, дакладней, проста выплюнуў па-англійску адно: «Please!»

Усё ж такі мы знаходзімся на далёкім кантыненце. Калі ты, чытач, жывеш у якой-небудзь Арызоне ці Орландо — далёкай для цебе будзе якраз Еўрона: усё залежыць ад пункту гледжання, і ўсё ў нашым свеце адносна.

— У гэтым доме хто-небудзь будзе прыслухоўвацца да таго, што гавару я? Колькі разоў паўтараць: прыйшоў — нераапрануўся! Туфлі ў абутковую скрынкупаставіў. Закурыў, — нопельніцуўрукі ўзяў! Паеў, — талеркі за сабою памыў. Няўжо гэта цяжка?

He мае розніцы, дзе жыве аўтар і дзе жыве чытач. Усе жанчыны аднолькавыя. Амерыканкі нічым не адрозніваюцца ад афрыканак ці еўранеек. Магчыма, амерыканкі адрозніваюцца ад еўрапеек некаторой звыкласцю да камфорта ды сгіажывецкай разбэшчанасцю? А ў астатнім — усе людзі ходзяць галовамі ўверх, усе шукаюць аднаго: паразумення і звычайнага чалавечага шчасця. Паўсюль адны і тыя ж праблемы. Ячшэ ў дзевятнаццатым стагоддзі славуты рускі граф заўважыў, што «усе шчаслівыя сем’і аднолькавыя, а кожная няшчасная сям’я няшчасная на-свойму». I калі ў адносінах Джэка і Лусіі, паважаны чытач, табе раптам убачылася штосьці роднаснае і знаёмае, калі прычэнкі і прыдзіркі амерыканкі так знаёмы табе, быццам спісаны з тваёй жонкі, значыць, так яно і ёсць і, магчыма, твая сям’я пакуль што шчаслівая. Сям’я Хабартаў таксама, нанэўна, шчаслівая. Нейкага адметнага гора, арыгінальна-вычурнай і непаўторнай злы-

бяды, якая б вылучыла іхняе сямейства з мільёнаў сем’яў чалавечага роду, гіакуль не існуе. Звычайная тыповая сям’я сярэдніх амерыканцаў. Ну, можа, і не зусім сярэдніх, бо рабіць грошы Джэк умее і яго гадавы даход складае некалькі соцень тысяч долараў. Столькі ён каштуе — Джэк Хабарт, адсюль і яго фанабэрыя.

Але вернемся да сямейнай ііарачкі, бо за час нашай размовы Джэк паспеў шпурнуць часопіс пад ногі Лусіі і перайсці на крык: «Уключы тэлевізар!!!»

— I не па-ду-ма-ю! — прычмоквае яна языком.

(Зноў яна нічога не разумее. Я ўжо і не ведаю: калі сапраўды нічога не цяміць, а калі толькі прыкідваецца дурною? А калі нрытвараецца, што яна прытвараецца, быццам усё разумее, хаця на самой справе — ні ў зуб нагою, а муж думае, што яна тым часам проста іграе ролю. Даўно заўважана, што насамрэч разумная жанчына ніколі не выстаўляе, як штык, нерад мужам свой розум).

Джэк амаль ужо супакоіўся і саўладаў з сабою і цяпер назідальна з доляй іроніі павучае жонку: «Хоць зрэдку вучыся абцяжарваць свой розум пробліскам думкі».

— А навошта? Мне і так добра, — нарыруе Лусія, — з тобой жа немагчыма гаварыць сур’ёзна.

— Якраз наадварот. Я вельмі сур’ёзна стаўлюся да жыцця. Але ў адрозненне ад некаторых не разменьваюся на дробязі.

• — Дык для цябе мае заўвагі, •— не вартыя ўвагі дробязі?!

— Менавіта так: мікраскапічная драбяза...

— Гэтая драбяза згрызла трыццаць гадоў майго жыцця!

— Дробязь і ў Афрыцы дробязь. Але я штосьці не чуў, каб дробязь была зубатай! А колькі разоў я табе даводзіў: нельга перарабляць чалавека! Няўжо ты лічыш, што сама — хадзячы ідэал? Я ж таксама магу выказаць сто пудоў прэтэнзій. Але не раблю гэтага! —■ «Бо няма за што», — пераможна заключае Лусія. — Адкуль такая самаўііэўненасць! — узрушваецца муж, — проста ведаю, што дарослага не перавыхаваеш. Марная трата часу. Позна перарабляць, калі дзеці пішчаць перасталі. — Якты збрыдзеўсваімі блазнаваннем! Вось тутужо, — бярэцца двума пальцамі за горла, — як костка са сваімі нрывычкамі. Ты ніколі мяне не разумеў. Нават не намагаўся.

Лусія крыўдзіцца і замаўкае. Падае ў крэсла, закрывае твар рукамі. Калі зноў пачынае гаварыць, — у інтанацыіі болей не чуеццакрыўды: пара скінута, быццам і не было спрэчкі. «Дарэчы, у адной разумнай кнізе я гірачытала, — гаворыць яна, — нішто так не патрабуе выпраўлення, як мужаў характар. Ты ж чурбан неабчасаны. Хто ты быў бы без мяне?».

— Без зняваг можна?!

Джэк зноў грозна насуплівае касматыя бровы. Яна зрабіла нершы крок для

прымірэння, а ён, мала таго што глухі, але яшчэ і сныніцца не можа:

— Разумныя кніжкі чытаеш, толькі пішуць іх дурні. Перарабляйся я пад твае прыхаці — не быў бы я Джэкам Хабартам. Няўжо цяжка паварушыць звілінамі і ўцямяшыць гэта ў свае курыныя мазгі?

— Куды нам цягнуцца да твайго інтэлекту. Оксфардаў не канчалі.

— Ніхто не перашкаджаў, — націскае нлячыма Джэк, — і я быў не супраць. Ты магла вучыцца і атрымаць дьшлом. Сама выбрала такі лёс. — Дэманстратыўна бярэ ў рукі понельніцу, дастае цыгарэту і прыкурвае ад запальнічкі. — Бачыш, закурыў — узяў нопельніцу. Удар ніжэй іюяса.

— Ты пра што? — Натуральнае здзіўленне Лусіі ўводзіць яго ў разгубленасць, а Лусія санраўды зараз не разумее! — «Я нра інтэлект», — удакладнівае муж. — Было б куды біць, — артыстычна чмыхае жонка, — ііа-мойму, ты гуляеш без усялякіх нравіл. Для дурняў, хоць і дыпламаваных, — законы не нішуць. Дарэчы, табе нара з’ездзіць да свайго псіхааналітыка.

— Папрашу без абраз. Хоць наважай таго, хто цябе забяснечвае.

— Паііракаеш кавалкам хлеба? I не сорамна? Ды ты... а я... Гэта твой мужчынскі абавязак, — знайшла што сказаць жонка. — Так робіць большасць. Спакон веку было: мужчына на маманта хадзіў, а жанчына ў нячоры агонь падтрымлівала, дзяцей нараджала...

— Ну-у! I дзе твае дзеці? Аднаго прыдурка вырадзіла і радуешся?

Відавочна, бацька не любіць сына. Гэта не натуральна, але так ёсць. Джэк і сам цяпер не змог бы растлумачыць свае адносіны. Неяк склалася само сабою. Сначатку крыўдзіла, што пасля нараджэння дзіцяці жонка ўсю ласку і няшчоту, якая раней належала толькі яму, неранесла на немаўля. Пазней злавалі дзіцячыя канрызы, затым, калі сын надрос, Джэк заўважыў, што яго раздражняе літаральна ўсё: наводзіны сына, манера гаварыць і трымацца, нават звычайная інтанацыя магла давесці бацьку да шаленства. Сын — іюўная яго суіірацьлегласць, хадзячы напрок бацьку, які не дадаў дзіцяці любові. Джэку здавалася, сын наўмысна здзекваецца з яго, а Сэм, адчуваючы бацькоўскую няміласць і ненрыязнасць, вельмі хутка начаў іілаціць той жа манетай. Вырас у нягеглага недарэку, да таго ж — яшчэ і куслівага.

1 1

У аўдыторыі каледжа нрафесар за кафедрай чытае лекцыю:

— ...і вось тут вы ўзбройваецеся двума данаможнымі момантамі: усмешкай і кампліментам. Усміхайцеся і гаварыце кампліменты, знайдзіце за што пахваліць свайго кліента. Яму будзе нрыемна, падкрэсліце яго значнасць, толькі рабі-

це гэта шчыра, і ён куіііць ваш тавар. Усміхайцеся! I яшчэ раз усміхайцеся!!!

Студэнты на лаўках займаюцца хто чым, адзін увогуле дзяўбе носам — спіць. Выкладчык перастае гаварыць, здымае акуляры і, старанна праціраючы шкельцы насоўкай, назірае за студэнтам. Аўдыторыя заціхла і начала пераглядвацца, чакаючы завяршэння інцыдэнта. Прафесар угняздзіў акуляры на пераносіцу, заглянуў у сніс журнала і нечакана выклікнуў: «Сэм Хабарт! Устаць!!!» — рогат аўдыторыі ў адказ. Сусед штурхае студэнта ў бок, той надхопліваецца пад агульны смех аднакурснікаў, глядзіць на выкладчыка няўцямнымі вачыма.

— Што я толькі што сказаў? — пытаецца прафесар.

— Вы сказалі: «Сэм Хабарт! Устаць!» — бяздумна наўтарае студэнт.

Аўдыторыя зноў выбухнула смехам: «А цяпер можаце сесці, — загадвае настаўнік, і Хабарт паслухмяна апускаецца на лаўку, — я толькі зразумець не магу, чаго вы сюды ходзіце. I навошта бацькі плацяць грошы за вучобу. Спаць дома абышлося б значна танней».

А ў кватэры Хабартаў тым часам працягваецца высвятленне адносін: «I запомні, Лусія, я — не большасць, я — Джэк Хабарт!»

— Хабарт — не Напалеон Хіл. Дзе тыя мільёны, якія ты абяцаў?

-— Што мог, тое зрабіў. I зарабіў. Большага не заслугоўваеш. Калі б сама была другой, то і я прыносіў бы іншыя грошы. Твае абавязкі — не толькі кухня, а яшчэ і сёе-тое, на што ты часта забываешся.

— Я з годнасцю нясу свой крыж жонкі і маці.

— А абавязак кахання? — гаворыць Джэк.

— Сэкс?! — ўзлятаюць здзіўленнем бровы Лусіі, — ты маеш на ўвазе сэкс?!

— Я сказаў каханне. Сэкс і жывёлы маюць.

— Каханне, ха-ха! Штосьці раней ты не гаварыў нра гэта. Табе быў патрэбен толькі сэкс, сэкс і сэкс... I нічога акрамя сэксу. — Лусія злуецца, а нотым, як за выратавальнае кола, хапаецца за думку: — А каханне, між іншым, зусім не абавязковая ўмова шлюбнага кантракта. He здатныя на здаровы сэкс, як фігавым лістком, прыкрываюцца каханнем.

— Лусія, давай гірытрымлівацца разумных ііравіл.

-— Хіба ж могуць нечага там нрытрымлівацца кабеты, назбаўленыя розуму?! Яі; ты мяне завеш?

— Курыца. Так яно і ёсць: квокчаш і квокчаш... быццам адзіная на ўвесь свет знесла яйка. Ды і якая гэта абраза: курыца і жанчына — дзве істоты, роднасныя інтэлектам. Я ж не крыўджуся, калі чую: «стары казёл»!

— А чаго крыўдзіцца? Усе мужчыны — казлы! Толькі і розніцы: у адных рогі

ад нараджэння, а другім — настаўляюць.

— Таму і жыву не па тваёй канстытуцыі. Дарэчы, — шматзначна задумваецца ён, — ужо даўно...

— На што гэта ты намякаеш?

— Канстатую факт. Твая канстытуцыя равесніца пячорнага веку. Клімакс — справа сур’ёзная. Да таго ж — незваротная. Сама сказала: сядзіш у пячоры і чакаеш нейкага хобата. Мамантавага, гы-гы-гы!

Жонка аглядвае свой хударлявы стан, раздражнёна абсмыкае сукенку. «Чым гэта табе не падабаецца мая канстытуцыя?»

— Састарэла. Зараз іншы густ і іншыя запросы. — «Што?! — непадробная крыўда чуецца ў голасе Лусіі. — Ды я на сем гадоў маладзейшая!». — Але канстытуцыя ўсё ж такі састарэла.

— А ты кожны дзень зацверджваў бы новыя? Новыя і новыя... Я так і ведала: ты ходзіш на бок!

— I назад, хе-хе! — прыкрывае муж далонню рот.

— Памыйнік, вось ты хто! Я таксама магу... I такіх рагоў табе панастаўляю, як у паўночнага аленя, у дзверы не пралезеш.

— Заб’ю! — спакойна гаворыць муж.

— Ненасытны блуднік. Ненаеда! Вось ты хто. Да мяне заляцаліся такія жаніхі! I тварам, і таварам... А цяпер, бач ты яго, калі я змардавалася на кухні, канстытуцыя мая не даспадобы, — усхліпвае. — Выціснуў мяне, як лімон, да апошняй кроплі выпіў мае сокі, вурдулак! Усе свае лепшыя гады... — у вачах блішчаць слёзы.

— Хопіць, Лусія! — пахмурнее муж, — надакучыла.

— He, не хопіць! Я буду гаварыць. А ты маўчы і слухай. Лепшыя гады аддала табе. Выпраўляла на працу, сустракала кожны дзень. Падладжвалася пад твой настрой, намагалася дагадзіць, угадаць жаданні. А цяпер я не патрэбна? — яна пачынае плакаць: — Так, не патрэбна?! А ты ў той час транжырыўся на вывучэнне іншых заканадаўстваў, свіння! Блудлівы казёл! Больш прывабных і падатлівых. Ты думаеш: я забылася? Паміраць буду, але ўспомню... Я нарадзіла табе сына, а ты ў гэты час... Брыдка ўзгадваць. А сын?.. Ты зусім не займаўся Сэмам.

— Хо-піць! — ужо крычыць Джэк, але яна не можа спыніцца.

Сапраўды, жанчыны — дзіўнаватыя стварэнні. Сорак гадоў помняць пра тое, што дрэннага зрабіў іх сужэнец і чаго добрага не зрабіў, зусім не заўважаючы, што ён шматкроць перакрыў свае недаробкі штодзённай працай і клопатам. I як жанчыны могуць жыць з такім цяжарам на душы? Дзясяткі гадоў песцяць у сэрцы застарэлую знявагу ці абразу — нейкі суцэльны мазахізм. Складваецца ўражанне: ніводная жанчына не даравала ніводнай здрады, ні аднаго дрэнна-

га ўчынка, асабліва тым, каго кахае. Цяпер зразумела, чаму ўседаравальны Гасподзь Бог усё ж такі — мужчынскага роду. Вось таму Лусія, як санраўдная жанчына, месіць і месіць адну і тую ж ваду ў сямейнай стуііе.

— Лавелас! Грэхаводнік! I ты мне тут рот не затыкай. Дваццаць сем гадоў я чакала цябе... Выштукоўвалася каля нліты. Забывалася нра сябе: жыла тваімі марамі, перажывала няўдачы, глядзела на ўсё тваімі вачыма. Зусім забылася, што і я — жанчына! Што і я — жывы чалавек! I такая твая ўдзячнасць?!

У адказ Джэк спакойна і амаль абыякава гаворыць, што яна магла б наняць домработніцу, маўляў, зараз панаехала многа эмігрантаў, якія не дорага запросяць і згодны на любую працу, але жонка ў разумнай прананове мужа бачыць зусім нечаканае.

— Ага, маладую і прыгожую! — крычыць штосілы яна, — каб ты заняўся вывучэннем яе канстытуцыі? Дудкі!

12

У невялікім скверыку каля каледжа Сара з Артэмідай у руцэ сядзела на лаўцы і чакала Сэма. Знарок закінула нагу на нагу, снакушаючы калготкамі ў сетачку куііку студэнтаў. Для многіх адносіны Сары і Сэма былі невытлумачальнымі. Што іх магло звязваць? Яе — імпазантную, кідкую і сэксуальную, і яго — з пароды «пусці — павалюся», ані знешнасці, ні інтэлекту. Такія адносіны падаваліся на крайні выпадак дзіўнаватымі.

Студэнты стаялі непадалёк, перагаворваліся і крадком кідалі ў бок Сары хут-кія і ласыя гюзіркі. Паказаўся Сэм, і з боку студэнтаў у яго спіну наляцелі здзеклівыя кепікі: «I што янаўім знайшла?», «Бабло!» — чуецца адказ, «Болей там нічога няма, хі-хі-хі!», «А вось бабла — не лічана!», «Але ж акрамя таго, што на рахунку ляжаць грошы, натрэбна, каб у мужчыны яшчэ нешта і стаяла», «Дык хіба мала такіх, у каго стаіць?»

Сэм падхонлівае Сару пад руку і амаль сілаю цягне за сабою. Але яна не надта і спяшаецца пакідаць «прыстралянае» месца, некалькі разоў нахаду аглядваецца на студэнтаў. Хтосьці з іх гулліва махае ў след рукою.

— Паглядзі, што я куніла, — разварочвае нарэшце «Артэміду» і пакручвае перад яго тварам — «I колькі?» — цікавіцца Сэм. — Дзевяноста чатыры доллары, — не міргнуўшы вокам, хлусіць яна.

Як ні спрабавала Сара ашчажаць назычаныя з данамогай рэкамендацыі «равіна» грошы — і не заўважыла, як яны разыйшліся. Некалькі паходаў па шапіках і дарагіх буціках надалі яе гардэробу большую разнастайнасць, не со-

рамна заявіцца хоць на нрыём да каралевы, але пачак зялёных значна пахудзеў Завушніцы, нярсцёнкі, кулончыкі і ланцужкі, бранзалеты і брошкі, няхай і не вельмі дарагія, але такія неабходныя аксесуары жаночай нрывабнасці, зрабілі яго яшчэ меншым. А яшчэ сотні розных дробязей, без якіх не абыходзіцца ніводная жанчына і якія неранаўняюць касметычкі і дамскія сумачкі, накінулі з фінансавага занасу лічаныя кушоры.

Таму яна змушана была фарсіраваць надзеі. I калі Сэм нарэшце адважыўся пазнаёміць яе з бацькамі, выцягнула з яго першую сотню. He магла ж яна для надарунка яго бацьку траціць свае грошы, а на бацькоў, кроў з носа, але неабходна было зрабіць такое ўражанне, каб у іх сківіцы наанадалі, снадабацца і ачараваць — лічы што наўснравы зроблена.

13

А бацькі тым часам нрацягвалі бясконцую і нудную спрэчку. Джэк нервова круціць нультам у руках:

— Рэўнасць — гэта хвароба! Невылечная, — гаворыць і стрыкае каналамі. — Ты ніводнага разу не сцягнула мяне з налюбоўніцы.

— Яшчэ чаго?! Хутчэй цябе выцягнуць нагамі ўперад.

— Я ніколі не даваў табе іювада.

— Маўчы ўжо! У цябе гэтых навадоў, як нравадоў у Пентагоне, — не можа супакоіцца жонка. — Няхай я і курыца, але разумею, усё разумею...

Прычэнкі жонкі мелі рэальную надставу. Яна часткова ведала, а болей здагадвалася, што ладныя жаночыя ножкі нерагарнулі не адну старонку амурнай гісторыі мужа, аднак лічыла — усе гэтыя старонкі абсліняўленыя. Адна яна засталася для мужа непрачытанай кнігай. Гэта і крыўдзіла. He магла дараваць такой несправядлівасці і не жадала з гэтым мірыцца.

Муж нервова стрыкае каналамі. Прыныняецца на эратьгіным шоу. Лусія заўважае гэта і падыходзіць да тэлевізара, загароджвае сабою экран: «Ты не будзеш пры мне глядзець гэтыя сцёгны і грудзі! Саромсўся б, стыдоба! Пры жывой жонцы...».

Таксі снынілася. Сара ііадставіла шчаку для нацалунка, Сэм дэманстратыўна чмокнуў на развітанне: «Пазвоніш і скажаш дакладна, у колькі гадзін прыходзіць», — гаворыць яна і садзіцца на задняе сядзенне, а ён, схіліўшыся над вадзіцелем, называе адрас і гірасоўвае нраз фортку грошы таксісту.

* * *

Крутнуўшыся на адной назе, жонка сханіла рукою шнур і вырвала вілку з разеткі. «Аусія! Mary я хоць дома адпачыць на-людску?!» — крычыць Джэк.

— He можаш! Пакуль не будзеш заўважаць, што побач жывыя людзі. Адпачыць? А што ў гэтым доме магу я?! Калі я адпачываю, ты хоць раз спытаўся? Hi выхадных, ні нрахадных. Што хачу я? Што мне падабаецца, ці не падабаецца? Мяне хто-небудзь пытаецца?!

— Ты знарок выводзіш мяне. Такое ўражанне, што любіш, калі я выходжу з берагоў. Зноў хочацца захлынуцца эмоцыямі? Зразумей, я жахаюся сябе ў такія моманты!

Яна смяецца, на нешта яўна правакуючы мужа, але смех падаецца хваравітым, а словы — зусім бязглуздымі: «Каму не любы сусветны натоп? Асабліва, калі муж збудаваў надзейны каўчэг».

— Збудаваў. Чаго табе не хапае?

* * *

Адзін зусім не дурны амерыканскі псіхолаг («разумны псіхолаг» — надзвычай рэдкае сналучэнне слоў) напісаў цэлую кнігу і растлумачыў: чаму паміж жанчынай і мужчынам узнікае ненаразуменне? Аказваецца — усё проста: яны з розных нланет — жанчыны родам з Венеры, а мужчыны — з Марса. Гавораць на розных мовах, таму і не могуць прыйсці да згоды. Мужчына ў сварцы шукае нрычыну канфлікту, хоча знайсці выйсце і прананоўвае гатовыя рашэнні, а жанчына канфліктуе толькі дзеля таго, каб на яе звярнулі ўвагу. Хоча ўпэўніцца яшчэ раз, што яе кахаюць, што яна ўсё яшчэ некаму патрэбна. Усё нроста: слухай жанчыну, з усім пагаджайся і галоўнае — не нерабівай яе, не давай ніякіх гатовых рэцэптаў, яны ёй зусім не натрэбны. Выгаварыцца — зноў будзе ласкавай і абыходлівай. Шкада, што Джэк не чытаў кніжкі суайчынніка, бо нешта ўсё спрабуе даказаць жонцы, пераканаць яе ў чымсьці. Ёй гэтага не трэба. Звычайнай увагі, не болей: ну, пашкадаваў бы, сказаў бы ласкавае слоўца, пагладзіў па галоўцы, і досыць. Але муж не здольны нават на такія дробязі, хоць яна і гаворыць пра гэта адкрытым тэкстам: «Цеплыні і чалавечнасці!»

— Прафесіяналы будуюць Ноеў каўчэг, аматары — Тытанік, — нанесла яго ў зусім невядомы стэп.

— Свістаць усіх наверх! Лопаецца канструкцыя. Тытанік ідзе на дно.

— Табе грэх скардзіцца на маю канструкцыю. У ролі жабрака заўжды выступаў я: — «Гэта было раней! — анраўдваецца жонка». — Гэта было заўсёды: ты перакрэслівала мае жаданні! У цябе балела галава, ці іншае штосьці, ты заўжды была стомленаю...

— А зараз, калі я распаляюся, — ты аказваешся няздатным. Прыкідваешся стомленым. Цяпер галава баліць у цябе. Згарэлі ўсе дровы, ха-ха-ха! — «Не скажы. Сякія-такія паленцы яшчэ засталіся». — Стручкі, а не паленцы! — абсякае яна. — Маленькія пупышкі, вось. I тыя, што засталіся — адсырэлі і не гараць.

— Усяму свой час, Лусія! Каб цябе раскачагарыць — секвой патрэбен, сібірская тайга. He магу ж я, як дваццаць гадоў таму, па пяць разоў за суткі.

— Сам прызнаўся, ха-ха! He можаш! Прадзіравіў каўчэжац? Ха-ха! А ўсё таму, што шоргаўся ў іншых месцах.

Магчыма, меў рацыю і аўстрыйскі псіхолаг Зігмунд Фрэйд, які ўсю псіхалогію звесіў ніжэй пупа, якурат у месца геніталій, звёўшы ўсе патрэбы душы чалавечай да таямнічага «лібіда» і «сублімацыі».

— Ну, ведаеш...

— Так-так, ведаю. Усё ведаю! I дзе, і з кім.

— Адыдзі! — груба адграбае жонку рукою і, тыркнуўшы вілкай у разетку, уключае тэлевізар. — Здакучыла, зануда!

— I не падумаю! — Упірае рукі ў бёдры і загароджвае фігурай экран. — Бач ты, яму надакучыла? Надакучыла я?! Ды ты на мяне маліцца павінен!

Адчыніўшы дзверы сваім ключом, Сэм яшчэ з парога пачуў крыкі бацькоў: стаіўся і прыслухоўваецца да сваркі. 3 маленства ў сямейных скандалах ён прымаў бок маці, а бацька ўяўляўся яму варожай і драпежнай пачварай.

— Лусія!! Я сказаў адыдзі! — гучыць у голасе пагроза, — а то зараз!

— Што? Што зараз? He баюся я цябе, не баюся!

— Лусія!!! — раўнуў нечакана Джэк і яго вочы ўмомант наліліся крывёю. — Заб’ю!

Раптоўна зрываецца з месца, падскоквае да сцяны і заграбае лапаю вінчэстар. Жонка смяецца, але кідаецца ў знакі, што ад смеху засталася пустая абалонка, нейкі ён схематычны, энергітычна мёртвы. «Ён не зараджаны!» — спрабуе ўсміхнуцца яна.

— Я перазарадзіў учора, — сур’ёзна гаворыць Джэк і дапаўняе, — карцеччу на дзіка: — «Не веру!». — Паверыш, калі дзірку ў галаве зраблю. Мне астабрыдлі твае сцэны. Яшчэ тым разам вырашыў: заб’ю і канец маім пакутам. Пазбаўлюся раз і назаўсёды! Каб духу твайго тут не было!

Перасмыкае затвор і падымае ствол, марудна прыцэльваецца.

На парозе нарэшце паказваецца Сэм.

— Джэк! — роспачна ўскрыкнула яна і загарадзілася рукамі ад накіраванай на яе зброі. «Памры! I здохні!» — выдыхнуў ён.

Клацае затвор. Муж аглядае вінчэстар: «Асечка? Хмг! — і гэтак натуральна здзіўляецца, збянтэжана аглядаючы зброю, што становіцца зразумела: сапраўдны артыст у гэтым доме ён — Джэк Хабарт. — Тваё шчасце», — выціскае неабходныя словы.

— Дурань! — адбівае рукою ствол Лусія, кідаецца да мужа і луніць худымі кулачкамі па грудзях, — дурань, дурань, дурань!

— Ну, хоніць. Спыніся! Перастань... I не разводзь макроту.

Колькі часу яны стаяць абняўшыся: Лусія схіліла галаву на грудзі мужа, а ён, прытрымліваючы яе за нлечы, гладзіць валасы. Кранае вуснамі шыю, штосьці нашэптвае. Сын назірае з суседняга накоя, хітае галавой і пацепвае плячыма.

«Джэк», — суііакойваецца яна, — «Што яшчэ?». — «Ты сапраўды мог бы забіць мяне?». — «Запраста. Як тую куранатку».

I яна адчувае: муж на гэты раз жартуе. Пераконваецца, што ён усё яшчэ не абыякавы, можа, і не кахае так палка, як раней, але ж яна для яго і не пустое месца, калі здольна так узрушыць. Лусія навучылася чытаць яго жэсты і рухі, міміку, здалёк вызначаць настрой на адной хадзе, калі яшчэ і твару разглядзець немагчыма. Сын, назіраючы наводзіны бацькоў, нічога гэтага не разумее, яму падаецца ўсё пустым блазнаваннем.

— Значыць, усё яшчэ кахаеш? — уздыхае Лусія.

— Karo ж мне кахаць? Ты мой леншы лад праўлення, мая манархія.

— Канстытуцыйная?.. Ці якая там яшчэ ёсць? — смяецца жонка: — «Абсалютная!». — О! Абсалютная — гэта добра.

Бліжэй за ўсё наблізіўся да разумення чалавечых адносін чэх Эрык Берн, які абгрунтавана і доказна сцвердзіў: людзі гуляюць у гульні. Але, калі б так проста было раскласці жыццё на нсіхалагічныя схемы і сцэнарыі, то было б зусім не цікава жыць. Усё можна было б пралічыць, прагназаваць і загадзя прадбачыць. Жыццё вабіць тайнай і непрадказальнасцю, нрыцягвае невядомасцю. Выкажу крамольную думку: нават Госгіаду Богу вядома не ўсё! Такога натрабуе логіка самога жыцця. Бог пакінуў людзям свабоду выбару, значыць, разам з гэтым пакінуў для сябе невядомасць будучага, бо нейкую частку ў здзяйсненні цалкам аддаў на волю чалавека. I гэта бачыцца справядлівым. Бо калі інакш, калі ўсё было б наканавана, а лёс загадзя занісаны на нябёсах, то навошта тады патрэбна жыццё чалавека? Яно страчвае сэнс. Ды і Творцу было б нецікава назіраць за такім жыццём.

Зноў адчыняюцца дзверы, і сын нерашуча тоіічацца на нарозе, пэўна, нешта хоча сказаць, але не можа адважыцца. Нарэшце звяртаецца да маці:

— Мне натрэбна пагаварыць і... нараіцца.

— А з бацькам ты раіцца не жадаеш? — бліскае вачыма ў бок сына.

— Джэк, не трэба. Навошта чапляцца да словаў? — відавочна, што маці хвалюецца: толькі ўсё наладзілася...

Сын становіцца ў позу: «Я заўтра хачу прывесці знаёмую. Як бы гэта... Хачу пазнаёміць... Яна з вамі хоча пазнаёміцца».

— Ацяліўся нарэшце. Але я так і не зразумеў: ты хочаш прывесці, ці яна сама хоча прыйсці?

— Джэк! — амаль узмалілася Лусія, — спыніся!

— I я хачу прывесці, і яна хоча прыйсці, — папраўляецца Сэм. Наша жаданне супала. Прыйдзем разам. Маці, вы там гэта... Стол накрыеце?

— Ага! Яна хацела б і прыйсці, і назнаёміцца, і паесці на халяву.

— Джэк!!! Як табе не сорамна? — муж вінавата змаўкае. — Сынок, у колькі вы збіраецеся прыйсці? — «Вечарам, у дзесяць гадзін». — Добра, не хвалюйся, мы ўсё зробім.

— Лусія! Але ж у адзінаццаць у нас прэзентацыя? — абураецца муж. — Гэта велычі важна. Апасля — фуршэт. Ты ж абяцала.

— Накрыем стол, пасядзім крыху і пойдзем на тваю прэзентацыю.

* * *

Сэм выходзіць за дзверы: кароткая, у некалькі прыступак, лесвіца, утульны дворык, калітка — вуліца...

Паток аўтамабіляў. Ён крочыць гіа тратуары. Заварочвае ў кафэ. Наведвальнікаў няшмат. Падыходзіць да стойкі, заказвае ніва і разлічваецца.

Джэк не змог утрымацца, каб не упікнуць жонку: «Тваё выхаванне!», — і Лусія завялася з паўабарота, гатовая зноў сарвацца з тармазоў:

— Ніхто ў цябе не адбіраў права займацца сынам, яго непасрэдным выхаваннем. Ты думаў: усё прыйдзе само сабою? Але так не бывае. Нішто не бярэцца з ніадкуль. Сэм столькі гадоў чакаў бацьку, але бацька быў заняты іншымі справамі. Сын узяў і вырас. I ў цябе не спытаўся.

— Хопіць, Лусія! На новы круг?.. Я зарабляў грошы. Сама ведаеш, трэба было выплачваць крэдыты...

— Патрэбна было займацца сынам. Раней трэба было займацца. Навошта твае грошы, калі сын адбіваецца ад рук?

Што ж, шаноўны чытач, прыйшоў час пакінуць цябе аднаго з нашымі амерыканскімі героямі. Гісторыя пачалася, і аўтарская іірысутнасць як старонняга назіральніка і неабходнага каментатара ці суддзі мне падаецца лішняй. Гэта ж не футбольны матч, не спартыўнае снаборніцтва, дзе хтосьці абавязкова павінен сачыць за правіламі. Гэта жыццё. Яно часам гуляе без усялякіх правіл, час-

цей само стварае сабе законы і правілы і само ж затым тыя правілы парушае, каб на ўласных парушэннях прадэманстраваць новы вышэйшы закон.

цяпер на кожнага жыхара планеты можна скласці пухлае дасье. Усе знакі гавораць: «Бліз пры дзвярах...». I ёсць людзі, якім думаецца, што яны ведаюць шляхі развіцця чалавецтва, быццам накіроўваюць іх — і ўсё робяць, каб падрыхтаваць новае царства, разграбаючы перад невядомым шлях. Пра такіх людзей сказана было дзве тысячы гадоўтаму: «Не ведаюць, што твораць».

Да гэтых людзей, заціснутая жыццёвай неабходнасцю, і звярнулася Сара, каб узяць у пазыку шчасце, таму і выбліскваў цяпер на яе пальцы пярсцёнак з тэтраграмай, як знак далучанасці да абраных. «Сара, я хачу прыехаць!» — пачула яна голас Сэма і коратка сказала «Нельга!»

— Чаму? Зноў нельга? Чаму ты не хочаш? — амаль плакаўся ён у трубку, — я дамовіўся з бацькамі. Заўтра будуць чакаць. Давай сустрэнемся ў скверыку а палове дзясятай.

Яна паклала трубку на рычаг. Дапіла віно. Зашпурнула пляшку ў сметніцу, сметніца перакулілася ад удару і са звонам бутэлек зрыгнула знутры цэлую гурбу смецця. Гаспадыня ляніва заплюшчыла вочы і, не распранаючыся, правалілася ў сон.

Начны горад. Рэдкія аўтамабілі на вуліцы. П’яны Сэм, хістаючыся на гнуткіх нагах, пляцецца дахаты.

Раніца. Джэк хапае партфель і выходзіць у двор свайго дома. Лусія з кватэры глядзіць яму ўслед. Перад тым як сесці ў машыну, ён зірнуў на дах суседняга дома, заўважыў там двух паліцэйскіх, якія быццам бы нешта шукалі там і вынюхвалі. Глянуў на сваё акно, махнуў жонцы рукой.

Лусія стаіць каля акна, бласлаўляе ад’язджаючы аўтамабіль мужа хросным знаменнем. Аглядвае шыбіну акна і праводзіць зверху пальцам па шкле — застаецца чыстая паласа: «Трэба заказаць, каб памылі вокны», — думае яна.

Пасля працы Джэк спусціўся ў падвал, прынёс у залу нешта грамоздкае, зачахлёнае чорным брызентам. Развязаў зашмаргі і выцягнуў з чахла драўляны круг дыяметрам метры са тры, затым, абклаўшыся вакол сябе рознымі прыстасаваннямі і інструментам.і, узяўся прыкручваць ножкі. Пераварочвае і ставіць пасярэдзіне круглы стол. Лусія пакрывае стол чырвоным абрусам. Джэк прыносіць з кухні некалькі пудэлкаў: дастае і расстаўляе на абрусе фужэры і кілішкі, раскладвае відэльцы, нажы і салфеткі. Следам жонка ўносіць талеркі з салатай, вяндлінай і іншай закускай.

Стрэлкі гадзінніка паказваюць дзесяць вечара. Акурат паспелі: сталі здалёк,

15

На парозе Сэм — пад ручку з маладой рыжай дзяўчынай. «О, якія госці!» — вітаецца Джэк. Сэм гіадштурхоўвае дзяўчыну ўперад:

— Знаёмся, гэта Сара.

— Вельмі прыемна, — тэатральна расшаркваецца і прадстаўляецца: — Джэк, бацька гэтага аболтуса!

— Сара, — згінаецца ў паклоне дзяўчына, — знаёмая вашага сына.

У дзвярным праёме паказваецца Лусія: «А вось і я», — уздыхнула з палёгкай і скрыжавала рукі на грудзях.

Сэм бярэ пад локаць дзяўчыну і падводзіць: «Гэта мая маці».

— Лусія! — гаворыць яна і аглядвае госцю, ацэньваючы нозіркам.

— Сара, — ківае галавой тая і здзіўляецца. — Якое рэдкае імя!

— О так. Mae бацькі родаіч з Партугаліі. 3 гэтым іменем звязана цэлая легенда. Калі вам цікава, раскажу потым.

— Маё імя таксама легендарнае. Сарай звалі жонку Аўраама.

— Таго, які быў прэзідэнтам? Аўраама Лінкольна? — жартуе Джэк.

— О, калі б такая радня, не было б ніякіх нраблем... Біблейскі персанаж.

— I многа у вас праблем з прычыны генеалагічнага дрэва?

Сын незадаволена касавурыцца, крывіць твар і, глянуўшы на маці, нешта паказвае на мігі, быццам просіць заступніцтва.

— Ды, здаецца, ніякіх, — дзяўчына трымаецца разняволена і самаўгіэўнена, — я мела на ўвазе, што сваяцтва па лініі гірэзідэнта, у які б час ён ні быў пры ўладзе, зняло б усе праблемы, знаёмыя амерыканцу.

— Вы ж з вуліцы, — умешваецца Лусія. — Сэм, пакажы госці дзе памыць рукі.

— Я тут вам, — з паказным наіграным сорамам Сара разгортвае паперу, дастае статуэтку Артэміды і нрацягвае Джэку, — невялікі падарунак падрыхтавала.

Той бярэ попельніцу, разглядвае і здзіўляецца: «О! Дзякуй!» — ставіць статуэтку на трумо і, апярэджваючы сына, кідаецца да Сары.

— Ролю гіда я і сам выканаю з вялікім задавальненнем. Усё-такі — гаспадар гэтага дома! Так сказаць, паўнаўладны прэзідэнт.

— Цудоўная кватэрка, — ацэньвае госця, аглядваючы інтэр’ер. — Самі будавалі?

— Ды не, што вы — будаўнікі. Я толькі грошы плаціў. Жах! Колькі пайшло на будаўніцтва. Тры крэдыты афармляў. Але зрабілі ўсё па вышэйшым класе. Суііер!

— Любіш ты хваліцца, — усміхаецца жонка. — Рушнік там, на вешалцы.

Джэк зводзіць госцю ў ванны пакой. Сын тым часам падбягае да маці: «Мам, ён усё сапсуе сваімі падкалупкамі, стрымлівай крыху яго, — пераводзіць дыханне. — Ну, як табе яна?».

— Цяжка, сынок, вызначыць з першага разу. Знешне — нішто сабе. I апранута з густам.

Джэк з пачуццём уласнага гонару на правах гаспадара праводзіць госцю ў ванны пакой.

— Рукамыйнік. Вось тут рушнічок. Мыльца. Праходзьце, — пранускае папярод сябе госцю. — Водар вашай парфумы кружыць галаву. Калі ласка! — і раптам, здзіўлена. — Ой! Што гэта ў вас?! — сцірае рукой ззаду нябачную пляму, госця бянтэжыцца, — пэўна прыхінуліся дзесьці, — тлумачыць ён, а затым тонам знатака ацэньвае, — пругкая!

Сара шматзначна ўсміхаецца, папраўляе грудзі рукамі, быццам бессаромна выстаўляючы, прапаноўвае тавар, маўляў, я і тут нішто сабе.

— О! Яна ўмее апранацца, — салаўём заліваецца Сэм каля маці, — ідзем па вуліцы, мужчыны, аглядваючыся на яе, галовы сабе скручваюць. А мне прыемна. Ведала б ты, як ганарова ісці побач з ёю.

3 ваннага пакойчыка паказаваецца бацька. Сэм уважліва прыглядваецца да Сары, якая падаецца яму занадта ўзбуджанай. Праз хвіліну ўсе моўчкі садзяцца за стол. Цішыню парушае бацька: «Я заўважыў, сын, у цябе неблагі густ».

— Твая школа, — Сэм нарэшце задаволены: яго пахваліў бацька.

— Дзякуй за камплімент, — шчабеча Сара.

— Частуйцеся. Гэты салат я прыдумала сама.

— Пачакай, Лусія. Спачатку віна?

— Хіба што кропельку, — сцігіла ўсміхаецца госця.

— Гэта «Кагор» — цудоўнае марачнае віно. Паглядзіце, які насычаны рубінавы колер! Сотню даляраў аднаму эмігранту адслюнявіў за пляшку. Яго яшчэ называюць царкоўным. У Расіі такім віном прычашчаюцца. Добрае чырвонае віно, вельмі карыснае, багатае вітамінамі і мінеральнымі солямі. Я да краёў, а вы па магчымасці.

— Ну, калі яно такое цудоўнае... тады дзякуй, — ківае галавой Сара і звяртаецца да гаспадыні. — Дык што вы гаварылі пра сваё імя?

— Пра імя? — кранае за руку мужа, — мне палавіну... Хопіць.

— А Сэм віна не любіць. Яму толькі кропельку на днечка, — жартуе Джэк і сапраўды пліскае ў фужэр сына грамульку. — Пераліў, мабыць? Ведаеце, цярпець не можа чырвонага віна. Ён у нас непітушчы. Праўда?

— Канешне, праўда. — Сэм з выклікам бярэ бутэльку са стала і дэманстратыўна далівае сабе ў фужэр. — Але не ўсё гіраўда, што ты гаворыш. Я ўжо дарослы.

— Бачыце, Сара, якая моладзь пайшла? Адбіўся ад рук: бацька для яго — не аўтарытэт. Вырас з падштаннікаў, намагаецца выскачыць у самастойнасць. Ну, за знаёмства!

Бакалы збягаюцца з усіх бакоў, чокаюцца і звонка звіняць.

— Дык вось, вы ныталіся, пра маё імя, — гаворыць Лусія, калі ўсе выпілі і пачалі закусваць. — У мяне партугальскія карані. Бацькі там нарадзіліся, мястэчка Фаціма. He ведаеце? Вы ешце, ешце... Чым багаты...

— Дык вось у 1917 годзе каля Фацімы здарыўся «Цуд Сонца». Магчыма, чулі што-небудзь? Не?.. Уяўляеце, яшчэ раней тром пастушкам нашага мястэчка з’яўляўся сам Архістраціг Міхаіл. Вучыў малітвам: дзесяцігадовую Лусію, васьмігадовага Францыска і сямігадовую Жансіту. А пасля ім шэсць разоў з’яўлялася Божая Маці. Гэтую з’яву і гіразвалі «цудам сонца». Тысячы людзей збіраліся паглядзець. Газеты захлёбваліся. Людзі з’язджаліся з усёй Еўропы. Агюшні раз сышлося каля сямідзесяці тысяч. Але што цікава, кожны раз Матка Боская з’яўлялася трынаццатага чысла: у маі, чэрвені, ліпені... Так ажно да 13 кастрычніка, у Расіі тады здарылася рэвалюцыя. А яшчэ гавораць, што лічба 13 — чортаў тузін. Слухайце, што было далей. Праз два гады намёр Францыска, праз год не стала Жансіты. А Лусія выжыла. Вырасла і пайшла ў манахіні. Жыве да гэтага часу ў манастыры. Гавораць, праз Лусію было дадзена прароцтва. Яно і па сёння захоўваецца ў Ватыкане. Калі быў замах на панціфіка, Іаан-Павел Другі адразу ж са шпіталя запрасіў «справу Фацімы». Нешта ў свой час было не выканана з патрабаванняў Божай Маці. Наведаў іютым у манастыры і саму Лусію. Вось мяне бацькі і назвалі ў яе гонар.

— Вельмі цікавая гісторыя, — здзіўляецца Сара, але кідаецца ў знакі, што здзіўленне паказное. — Я нічога не ведала пра такое.

— Пра гэта наша Лусія, — падымае галаву ад талеркі Джэк, — дарэчы, зусім не манашка, вельмі любіць распавядаць.

— А што тут такога? — паводзіць жонка плячом. — У гэтым няма ніякай ганьбы. Магчыма, чалавеку цікава.

— Мне сапраўды было цікава. I не ведала, што ў наш час такое магчыма?

— Менавіта што? спраўляецца Джэк. — Ну, цуды ўсялякія?.. — О, яшчэ не тое дзеецца на свеце, — ставіць кропку Лусія.

— He хачу вас расчароўваць, — асцярожна гаворыць госця, — але я ў цуды не веру.

— Дарэмна, — амаль абыякава заключае Лусія.

— Веру толькі ў тое, што можна памацаць рукамі, убачыць на свае вочы, веру ў рэальнасць. Я — рэалістка.

— Правільна! — падхоплівае Джэк. — Я таксама рэаліст. А наша Лусія кожнаму расказвае байку пра партугальскіх пастушкоў. Падмурак жыцця — рэальныя адчуванні і патрэбы. А не нейкія там мроі-летуценні. Скажыце?

Ён і сам не ведаў, які чорт паджыгнуў зрабіць гэта: падтыкнула выцягнуць нагу з туфля і падвесці пад сцягно гэнай маладухі, і далікатна так — пагладзіць. О, які агністы зырк вачэй! Як павольна разаграецца старая кроў. А яна?.. Так лёгка паддалася: успыхнула свечкай, зардзелася як ружа і прамаўчала.

Сара спачатку падумала, што нага належыць маладому Хабарту, хоць зусім і не чакала ад такога цюхляка чагосці падобнага, але тютым, калі нарэшце зразумела, чыя ножка прабіраецца ўсё вышэй, — зусім расхвалявалася.

Твар гаспадара і твар госці: агністы зырк вачэй дзяўчыны і абыякавы твар старога лавеласа. I ў той жа момант яго нага прабіраецца ўсё вышэй і вышэй...

— Канешне-канешне, — спяшаецца адказаць Сара, каб ніхто нічога не заўважыў. Кінуўшы хуткі позірк на Сэма, яна адчула раптам нястрымна-кіпучую агіду да яго нікчэмнасці: ніколі ён не падорыць такой насалоды. He дадзена яму: не той і не такі. Яна і не разлічвала на нейкія асаблівыя мілосці з пасынкам, ён патрэбен быў зусім для іншай мэты. А вось бацька... 3 гэтым можна і фліртануць, похадзя пазабаўляцца. Як ён паядае яе вачыма. Як бунтуецца кроў! «О-оў! Што гэта ён робіць? — чытаецца ў яе вачах, — страціў усякую асцярожнасць». Бярэ свой недапіты бакал (трэба ж нечым заняць рукі?), пакручвае на выцягнутых пальцах, быццам разглядае на шкле насечкі узору, нарэшце выпівае: «Са-праўды смачнае віно», — прамаўляе з прыдыханнем. Тыцкае наўдалую відэльцам у талерку, амаль ускрыкнула: «I салат, о-оў!» — прыпаднялася, ловячы насалоду, і прыціснулася ўсім корпусам да краю стала, каб ніхто не заўважыў гульні:

— Дзякуй! О-о-оў! Вельмі смачны. Я і не чакала...

— Наша Лусія — кухонная чараўніца! — гаворыць гаспадар, быццам пад сталом нічога асаблівага не адбываецца. — Сама прыдумляе рэцэгіты.

— Праўда? О-оў! — міжвольна рэагуе Сара на ласку. — Як гэта цудоўна... выдумляць новае... Такі вытанчаны, пік-кантны... смак.

— Цалкам ядомы, — гулліва заключае гаспадар, — многім даспадобы. Галоўнае рассмакаваць.

— О, так-так! — прычмоквае языком госця. Смаката. Увесь цымус у нечаканасці!

«Што ж ён за штукар?» — гэтае пытанне ўсё болей пачынае турбаваць госцю. Маці з сынам, два ёлуііні, толькі сківіцамі арудуюць, а ён — праз пяць хвілін зна-

ёмства распачаў такую небяспечную гульню. Праўда, яшчэ ў ванным пакоі, калі яна рукі мыла, перад тым як падаць рушнік, ненарокам крануўся яе шырокай даланёй. Яна аж наструнілася ад нечаканасці, «Вы што?» — хацела спытацца, але прачытала ў вачах столькі замілавання, такой ласкай праменіліся вочы, што яна разгубілася. Ды і выгляд старога Хабарта здаўся такім нявінным: ён жа мог і выпадкова так даткнуцца да ягадзіцы? Глянула ў вочы і не прамовіла ні слова, толькі грудзі на руках узважыла, спакушаючы яшчэ болей. Аказваецца, у ванным пакоі ён толькі запусціў пробны шар, а сапраўдная гульня гіачалася тут.

— Ніхто яшчэ не атруціўся, — Джэк усміхаецца, хавае нагу ў свой абутак. — «Перапішаце рэцэпт? — колькі бессаромнасці ў яе поглядзе! — Мне асабіста. Я хацела б добра раскаштаваць».

— Перапішу. Абавязкова перапішу ўсе рэцэпты. У мяне іх шмат.

Лусія надымае галаву і са здзіўленнем глядзіць на мужа: «Адкуль ты ведаеш мае рэцэпты, Джэк? — сцепанула плячыма. — Ніколі не цікавіўся».

— Вядома ж, ведаеш ты. Але ж перапісаць іх магу і я.

— Можаш і перапісаць, — нагаджаецца Лусія, — госці будзе прыемна.

— Усім буду хваліцца, што гэты рэцэнт нрыдумала маці Сэма.

— Навошта ўсім гаварыць? — шчыра здзіўляецца Лусія. — Я ж для душы. Як бы вам сказаць, нешта накшталт хобі. Люблю выдумляць розныя стравы. Джэку падабаецца, ды і самой цікава эксперыментаваць на кухні.

— Гэта нам не ўласціва, — разважае Сара, — дома нрымаць гасцей, самім рыхтаваць стол. Амерыканцы прывыклі есці на хаду: у танных кафэ, рэстаранчыках хуткага харчавання. Першы раз у такіх гасцях: увесь стол сервіраваны гаспадарамі! Мне вельмі спадабалася ўсё, што вы нашчыравалі.

— Мне таксама, мама, падабаюцца твае стравы.

— He можа быць, Сэм! — язвіцельна заўважае бацька. — Першы раз чую! Сын хваліць гастранамічныя здольнасці «maman»!

— Ну чаму? Я заўсёды так гаварыў.

— А чаму ж бегаеш па Макдональсах?

«Хто ж ён на самай справе, гэты стары грэхаводнік? Безпачуццёвы і абыякавы цынік, як і большасць мужчын яго гадоў, — паглядвае з цікавасцю на Джэка, — ці палкі і вопытны любоўнік?».

— Шукаю свежых уражаняў. Падабаецца ветлівае абыходжанне, сэрвіс, новыя людзі, — бубніць пад нос сваё апраўданне Сэм.

— Старая ісціна: чым горш гатуе повар, тым ветлівей абслугоўваюць афіцыянты. — Госця зайшлася смехам, сын з маці недаўменна пераглядваюцца. Лусія запытальна зірнула на Джэка: ён нічога такога не заўважыў? He. Глянуў на

жонку, як авадня адагнаў. Лусіі падалося нават, што яна пачула яго заўсёднае: «Курыца бязмозглая! Вечна табе нешта здаецца». Адзін Джэк дакладна ведаў прычыну істэрычна-нервознага смеху госці. Так, ён добра ведаў гэты юрлівы шал маладых асобін, іх знерваваны перарывісты смех. Уявілася нават, застанься ён адзін на адзін з гэтай маладухай, — о, як бы гэтая жыдовачка выкручвалася перад ім, чаго б толькі не вырабляла... «Булька ў носе!» — недарэчна ўсномнілася адна колішняя гісторыя: давёў падкую малодку да такога стану юрлівасці, што ў тае аж бурбалка з носу выскачыла, звьгчайная булька, як у дзіцяці. I адразу ж збрыдзела тая асобіна яму — ўвесь імпэт быццам ледзяной вадой астудзілі.

— 3 Сарай мы таксама пазнаёміліся ў кафэ, — знайшоўся што сказаць сын.

«Гэтая Сара таксама здольная выпусціць з носа бурбалку, — думае гіра сябе Джэк, — здаравенную такую надзычуць, як дзеці шарыкі з жуйкі робяць — “пух!” і знікла ўсё зачараванне».

— Capa, а вы працуеце ці яшчэ вучыцеся? — пытаецца Лусія.

— I вучуся, і працую адначасова. Прыходзіцца ўзгадняць, круціцца, усюды паспяваць.

— Во, бачыш?! — нават прыўстаў Джэк з крэсла. — Вось гэта сапраўдная самастойнасць. А наш Сэм — толькі вучыцца. He верыць, што школа — месца, дзе шліфуюць булыжнікі, а дабротныя алмазы — раскрышваюць.

«Ха-ха-ха! — зноў нервовы смех Сары непрыемна разануў Лусію, яна нават уздрыгнула — Велычі арігінальнае назіранне», — сказала госця.

«Ці не клеіцца яна да майго Джэка? — насцярожылася Лусія. — Надта ўжо хоча звярнуць на себя ўвагу і спадабацца. Наіюрыстая!».

— He хоча працаваць. Лянуецца, — катэгарычна заключае Джэк.

— Што ты нападаеш на хлопца, — уступаецца за сына маці. — Яшчэ паспее нанрацавацца. Усё жыццё нанерадзе.

— Для некаторых яно раптам апынаецца ззаду. Зусім нечакана так дзюбне смажаным пеўнем у адно месца.

— Маці, ты ж ведаеш — гэта яго любімы канёк. Проста я лічу галоўным — атрымаць дыплом, а праца нікуды не ўцячэ. Праца, якая добра аплочваецца.

— Вядома. Таму і сядзіш на бацькавай шыі. Чакаеш прыбытковага месца, хаха! Вось дзе ты ў мяне! Вось тут! — паляпаў даланёй па сваім карку.

«Джэк! Стрымлівай сябе. У насчужы чалавек!». — «Маўчу... Але нечым жа трэба займаць госцю?».

— Што падумае пра нас Сара, — не можа сугіакоіцца Лусія. — Чалавек першы раз у гасцях... Вы даруйце выбрыкі нашага гаспадара. Ён розныя конікі можа выкідваць.

— Нічога-нічога! Усё нроста выключна, — гаворыць госця.

А нра сябе гіадумала: «Можа, які-небудзь прыдуркаваты гэты стары Хабарт? Маньяк, ці вар’ят? Але ж дзесьці нрацуе, дом збудаваў... А раптам у яго такі пункцік: кожнай госці пад спадніцу падсоўваць сваю нагу. Рантам і жонка гэта ведае? «Выбрыкі нашага гаспадара... конікі можа выкідваць» — ці не намёк гэта, што яна ўсё ведае?». Сара з цяжкасцю аддзірае лінучыя думкі, што лезуць у галаву, і пераводзіць размову на іншае: «А вы — паляўнічы?» — спыталася.

— Быў калісьці... Хаця, мілая госця, і сёння люблю гэтую снраву. Вельмі люблю.

Зноў нага Джэка над сталом, цянер ўжо босая, палезла пад спадніцу: «Гэта таксама хобі...», — тлумачыць ён, гучна стукаючы нажом па талерцы, адразае кавалак вяндліны: дзынь-бразь, дзынь-бразь! — і ў такт арудаванню нажом — патаемная валтузня пад сталом.

Разгублены твар Сары: «Ой! — вырываецца стогн з грудзей, яна злавіла хуткі запытальны іюзірк Лусіі. — Прабачце, зуб! Штосьці цвёрдае траніла, магчыма каменьчык». — «У грэчцы іншы раз транляюцца», — вінаваціцца гаспадыня. — «У нас увогуле сям’я хобітаў, ха-ха-ха!» — рагоча гаснадар.

— Ну і да чаго твой смех? — пачынае злаваць жонка.

Яе раздражняе незразумелая ўзбуджанасць мужа. Адчувае: нешта не тое творыцца за гэтай бяседай, а што канкрэтна, уцяміць не можа. Таму і злуецца. Джэк хавае сваю нагу ў абутак і з наказной крыўдай звяртаецца да жонкі: «Лусія, а дыхаць мне можна?»

— Можна, толькі асцярожна. I, калі ласка, без нрыдыханняў.

— Як вы назваліся, Сара? — цяпер ужо звяртаецца ён да госці. — Ara, Сара, жонка Аўраама. Дык вось! — Дастае нагу і зноў начынае нахабную гульню. — Вельмі рэдка ўдаецца выкраіць дзянёк-другі для любімай снравы. Я нрацую брокерам у адной фірме. Работа забірае ўвесь вольны час...

— Але ж паснелі набыць, о-оў!.. Столькі наляўнічых трафеяў, — наказвае на чучалы жывёл і птушак.

— У асноўным гэта трафеі маладосці. Але і зараз магу нацэліць вавёрцы ў вока. — Hara над сталом падбіраецца вышэй. Твар Джэка нахабна ўсміхаецца: — У самую зрэнку. Ведаеце, такая маленечкая чорная плямачка...

«Оо-оў!» — не можа стрымацца Сара, зноў хапаецца за шчаку, і зноў Лусія перасмыкае нлячыма, нэўна, падсвядома адчуўшы фальш зубнога болю: жанчыны так стогнуць ад чагосьці іншага.

He, нічога падазронага накуль не заўважыла.

— He тое, што некаторыя маладыя. Яшчэ ўсякаму магу даць фору.

— Зноўхарахорышся, корч стары! — пераходзіць на грубасць жонка: — Куды ўжо ты варты. Хіба што на распал?

— I ты яшчэ сумняваешся, вавёрка мая вярціхвосткая? — надзіва ласкава раптам звяртаецца Джэк да жонкі.

Сара адчула: нага пад сталом, што гулялася з ёю, нечакана знікла. Прыгледзелася да Лусіі: чаго так раптам наструнілася старая вобла?

«Так, — гаворыць тая, — асабліва калі ў вавёркі ладная канстытуцыя».

Госця смыкаецца на крэсле, не можа усядзець, быццам вожыка прыціснула да спінкі. Спіхвае локцем з края стала відэлец: «дзын!» — бразгаецца відэлец на падлогу, і Сара са словамі «Прабачце, калі ласка!» нырае галавой пад абрус і ў імгненне вока заўважыла: босая нага Джэка пад спадніцай жонкі. Каля пустога чаравіка валяецца шкарпэтка. I рэзанула пад сэрца раўнівая думка, ужо і відэлец сціснула за чаранок, пальцы хруснулі: парануць, як шампурам, у такое мяса. Але ў той жа момант нага баязліва занырнула ў чаравік.

— Прабачце, — яшчэ раз вінаваціцца Сара, выціраючы відэлец салфеткай, — зусім не чакала. He ведаю, як атрымалася.

— Нічога страшнага. Пакладзіце, — супакойвае Лусія, — я прынясу другі.

Лусія ідзе на кухню і праз хвіліну вяртаецца з новым відэльцам. Сара дзякуе. Усе замаўкаюць. Чуваць як стукаюць прыборы.

— Мы, амерыканцы, ганарымся сваёй канстытуцыяй, — гаворыць госця, — яна лепшая ў свеце. Ведаеце самую распаўсюджаную амерыканскую мару? — Джэк пераглядваецца с Лусіяй, а Сэм падымае вочы на Сару: — Быць багатым, жыць доўга-доўга і шчасліва, а памерці маладым.

Усе дружна смяюцца. Смех сціхае гэтак жа нечакана, як і пачаўся. Hi да чаго раптам без ніякай сувязі Сэм устаўляе: «А мне гіаляванне не падабаецца! — у голасе чуецца запаздалая крыўда. — Гэта маё крэда. Нельга забіваць жывое!»

— Гэтую станцыю даўно праехалі, — абсякае бацька. — I якое ў цябе яшчэ можа быць крэда?!

— А вось такое можа і быць. А вось такое і крэда! — упарціца сын.

— Будзь хаця б паслядоўным. Антрэкот унлятаеш — ажно за вушамі трашчыць! Будзь тады вегетарыянцам, шамай гурочкі, капустку. Вось такусе! — грукае канцом відэльца па краю стала. — Уся цывілізацыя грунтуецца на хлусні і падмане: на словах адно, а на справе ■— зусім іншае. Падлог, фальш, двудушша — тры кіты, на якіх трымаецца сёняшні свет. Ачацвёрты, самы вялікі кіт — грошы. А нашаму Сэму, бач ты, шкада забіваць жывое! He душа — дом міласэрнасці.

— Ая, наадварот, люблю паляванне, — паведамляе Сара, пэўна, каб упікнуць Сэма. — Толькі паляўнічы мае права называцца мужчынам! Сённяшні свет так

распешчаны дабротамі цывілізацыі, усюды замяняльнікі, канцэнтраты, сурагаты, хімія, сінтэтыка — нічога нрыроднага не засталося. Увогуле мала санраўднага. — Выразна глянула на Джэка: ці не да яго аднесла аіюшнія словы? — Ведаеце, нават у камп’ютарных гульнях я выбіраю стралялкі.

— О! Сур’ёзна? — падхопліваецца Джэк. — I я гэтак жа! За гэта і вын’ем! Хоць і не тыя ўжо гады, але...— кідае на сына нядобры іюзірк. — Вельмі рэдка ўдаецца... Праблематычна выбрацца, то хоць каля камп’ютара душу адвядзеш.

— Канешне, канешне,— яхідна ўхмыляецца сын, — можна практыкавацца і ў стральбе па жывых мішэнях, — і выціскае з сябе саматужны смех.

— Што за практыкаванне такое? — надымае вочы Сара. — He разумею.

— А гэта, Сэм, — надае голас маці, — зусім не да месца. I зусім не смешна... Ну, маладыя людзі, накідаем вас адных. — Лусія падымаецца.

— На вялікі жаль, — надхопліваецца следам Джэк, — нам трэба ісці. Мы запрошаны. Але ж трэці тост, Лусія, — спахонліваецца нарэшце ён, — сама неабходнасць! — налівае віно ў бакалы. — За любоў і за каханне... За жанчын! Мужчыны вьшіваюць стоячы. Дзецям не абавязкова ўставаць нават пры гуках амерыканскага гімна. Так што, сынок, можаш пасядзець.

Сэм падхонліваецца амаль што рыўком, дэманстратыўна вынівае. «Дрэнна, што вы адыходзіце», — выказвае шкадаванне Сара.

— Нам трэба на банкет. Нічога не наробіш. Вернемся заўтра. Так што кватэра ў вашым раснараджэнні. Вам і карты ў рукі, ды ўсе — казырныя, — гаворыць Джэк, стоячы ў парозе і данамагаючы Лусіі анранаць наліто. — He тушуйся, Сэм! Глядзі, каб не было за цябе сорамна. Пакажы паляўнічы занал. Я б такую дзічыну абавязкова падстрэліў, — і падміргвае госці на вачах сына і жонкі, — пацэліў бы проста ў зрэнку.

16

На вуліцы Джэк з Лусіяй працягваюць снрачацца. Вось яны падыходзяць да машыны, Джэк жэстыкулюе рукамі, нешта горача тлумачыць жонцы. Расчыняе дзверы і наказвае рукой на задняе сядзенне, але Лусія садзіцца на пярэдняе. Зачыняюцца дзверы.

— Лусія, не займайся глунствам! — агрызнуўся Джэк, учаніўшыся ў руль машыны. — Я ж не вінаваты. Маладухі млеюць ад аднаго майго знешняга выгляду. Толькі млеюць, а ты карыстаешся. Ганарыцца павінна...

Лусія, адвярнуўшыся, моўчкі глядзіць у акно. У чарговы раз ёй хочацца верыць яго анраўданням. Пераконвае сябе ў тым, што яе надазрэнні беспадстаў-

ныя. Калі жанчына сапраўды кахае, верыць любым адгаворкам свайго абранніка, у любую байку паверыць, бо так хочацца думаць, нішто не нерашкодзіць яе шчасцю.

Сара пыхкала цыгарэтай, трымаючы ў руках гюпельніцу ў выглядзе чалавечага чэрана, і назірала за імі з акна кухні, пакуль машына не схавалася за наваротам.

Укруціла недакурак у дзірку чэрапа і доўга разглядвала, як з «мазгоў попельніцы» струменьчыкам узвіваўся шызы дым дагараючай цыгарэты.

«Нейкі дурдом. Што да чаго?» — не можа супакоіцца Сара. Сам д’ябал глузды паскручвае ў такой сямейцы. Усяго яна наглядзелася ў трушчобах, у негрыцянскіх кварталах, але зусім не чакала сутыкнуцца з такімі выніндрыкамі ў фешэнебельным раёне. Суцэльная каламуць. Тым ленш, думае яна, гэта яшчэ і лепш для яе задумы. Хаця ёсць і небяспека, бо такія людзі непрадказальныя. Іх паводзіны нельга пралічыць. Што ўзбрыдзе ў галаву, тое і робяць. Але яна снравіцца і абавязкова даб’ецца свайго.

Урэшце адыходзіць ад акна. «Якія ў цябе цікавыя бацькі», — парушае маўчанне, якое ўжо зацягнулася.

— Звычайныя, — адказвае Сэм.

— He скажы, мне яны спадабаліся.

— Я думаю, ты ім таксама. Асабліва бацьку, — бярэ ў рукі талеркі са стала і на хаду прапаноўвае: — Давай назаносім у халадзільнік.

Сара ўзяла аберуч самае вялікае блюда з салатай і гіайшла следам за Сэмам на кухню. «А ты што, мо прыраўнаваў?» — сныталася нахаду.

— Не-а. Але ты была такая ўзбуджаная...

— Быццам бы ты нешта здольны заўважаць? Проста я хвалявалася. Ці табе хацелася, каб я была сумная? I нудотная?

— Зусім не. Я рады, што табе снадабалася.

— Сэм, а што ты гаварыў нра стральбу на жывых мішэнях? — спытала яна, калі яны прыбралі стравы са стала і зайшлі ў залу. — Я нічога не зразумела. Маці так стушавалася, ды і бацька твой разгубіўся.

— Нічога асаблівага. Сямейныя тайны мадрыдскага двара. He хачу пра гэта.

— У вас такая таямнічая сям’я, загадкавая нроста. У кожнага сваё хобі. Хобіты, ха-ха! Ты чытаў гэтага... як яго? Толкіена, пра хобітаў?

— Нічога я не чытаў, — ён не задаволены. — Так чакаў моманту адзіноты, а яна...

Нарэшце, адны... Няўклюдна нрыхінаецца шчакою да Сары.

— He спяшайся. Цэлая ноч наііерадзе... — Задумалася на хвіліну і спыталася раптам: — Цікава ўсё ж такі, што за стральба па жывых мішэнях?

— Hy, Capa! Я ж сказаў: не хачу пра гэта гаварыць.

— А ты раскажы. Бо так хачу я, — бярэ яго за руку і заглядвае ў вочы.

— Ну, добра. Так і быць, — лёгка здаецца ён, — слухай. — Устае і падыходзіць да сцяны: — Бачыш гэты вінчэстар? «Ну!» Як толькі яны пачынаюць сварыцца, бацька зрывае яго са сцяны і цэліцца ў маці. Яму нрыемна ўганяць яе ўстрах. — «Незразумела,якгэтацэліцца?» — пытаеццаСара. — Звычайна.Успыхне сварка, а яны ўзнікаюць на пустым месцы, бацька ўзводзіць куркі і цэліцца ў маці: «Заб’ю, сучка! Толькі мазгі выляцяць!» — крычыць і клацае затворам.

— Гэта ж пагроза, замах на жыццё. У такіх выпадках выклікаюць паліцыю.

— Якая ж ты дурная! Ён жа не зараджаны. Патроны ў спецыяльнай скрынцы. Толькі страх наганяе. Такая гульня ў іх. Я падазраю, ён увогуле садыст нейкі. Ты заўважыла яго здзекі нада мной? Ненавіджу яго! Лепш давай гаварыць пра каханне, — садзіцца каля яе на калені і цалуе рукі.

— Пачакай, начакай... Куды спяшацца? Раптам яны вернуцца? А кватэрка нішцяк сабе. Добрая кватэрка. Вось бы ўсё было нашым. — «Бацькі памруць і ўсё дастанецца мне». — О, дык калі тое свята будзе?

Яна замаўкае. Падыходзіць да акна. Да нечага прыглядваецца на вуліцы. Затым зусім нечакана звяртаецца да Сэма з пытаннем: «А колькі твайму бацьку гадоў?».

— У тым годзе дзве пяцёрачкі гіамяняў.

— Усяго толькі пяцьдзясят пяць. Мужчына ў росквіце. Ведаеш, а мне ён спадабаўся як мужчына. Ёсць у ім нешта такое... брутальнае.

— Кінь так жартаваць.

— Я не жартую: моцны і дужы. Мужны. Нават прыгожы. Даволі-такі яшчэ сімпатычны мужчына. Буська! I на мяне глядзеў не як на тваю знаёмую, а як на прывабную жанчыну.

— Тым горш. Ён слабы на перадок.

— Так гавораць пра жанчын, — засмяялася яна, — а нра мужчын штосьці кшталту: у корань пайшоў. Мужчына не слабы, калі можа.

— Ну, ты ж зразумела, што я хацеў сказаць. Асцярожней з ім... Ён калісьці ніводнай спадніцы не пранускаў.

— Малайчына! Так і трэба. He тое, што ты. А ведаеш, твой бацька, Джэк Патрашыцель, наступіў пад сталом на маю нагу.

— He можа быць!

— Ужо было! — Сэм насуіілівае бровы і Сара адстуііаецца. — Жартую, канешне.

Ёй надабалася гуляць яго настроем, кранаць нервы, быццам іграць на струнах. Настрой Сэма мяняўся літаральна за некалькі секунд, што сведчыла пра яго

неўраўнаважаннасць. Было прыемна адчуваць сябе паўнаўладнай гаспадыняй яго пачуццяў. Калі гэта ўдавалася, яна ўпэўнівалася: з яго дапамогай даб’ецца таго, што задумала, і ўсё атрымаецца нроста выключна.

— Ад яго чаго заўгодна можна чакаць — стары бабнік.

— He такі ён ужо і стары, як табе здаецца. Мужчына ў росквіце сіл, у самым саку. Як ён сказаў: яшчэ любому маладому дасць фору.

Сказала і прасачыла за рэакцыяй: гіацэліла ў яблычка. Сэм зноў насупіўся, як мыш на круііы. Маўчыць і крыўдзіцца. Ну, і няхай сабе!

— I табе дасць фору, увогуле за пояс запхне, -— прагаварыла са здзекам.

— Сара, кінь займацца глупствам, a то зараз...

— Што зараз? Што зараз?! Ты дагаворвай, — падстугіілася бліжэй.

Ён неяк адразу ж абмяк, як спушчаны капшук: куды і злосць гіадзявалася? Мякчэючы, зусім лагодна дадаў: «Вазычу і зацалую цябе».

— А гэта толькі з майго дазволу, — гулліва памахвае пальчыкам.

Ён спыняецца каля яе ў нерашучасці. «Так і быць: дазваляю! — адкідваецца яна на крэсла, — рабі, што хочаш!». Сэм падае перад ёю на калені, абдымае бёдры: «Пачакай, пачакай, раптам яны вернуцца?» — стрымлівае яго парыванне Сара.

— Машына ад’ехала. Прыедуць толькі раніцай... Цэлая ноч наперадзе. — «Цэлая ноч», — шэітча Сара і нарэшце абдымае яго.

О! Як бы палка зараз яна абняла не гэтага зялёнага хлапца, у якога яшчэ і пачуцці не выспелі, а сціснула ў абдымках яго бацьку... Але трэба іграць сваю роль. Гуляць умела, нават прафесійна. Трэба холадна абдымаць, цалаваць і не паддавацца пачуццям. Ад гэтага залежыць поспех яе справы.

17

Прахапілася яна сярод ночы. Устала з пасцелі, аглянулася — Сэм спіць. Выйшла на кухню, набрала нумар і ціхім голасам выклікала таксі. Апранулася і выйшла за дверы. Павагалася крыху, затым дастала ключ, утыркнула ў шчалужыну замка і правярнула, шчоўкнула шчаколда, і яна схавала ключ у сумачку. Павагалася крыху, задумалася — зноў дастала ключ і адмыкнула дзверы.

Таксіст чакаў каля жалезнай брамкі.

Пра «бздык» з вінчэстарам яна ведала даўно, дзівацтва старога Хабарта засела ў мазгавыя звіліны і не давала снакою. I менавіта ў такім дзівацтве яна разгледзела для сябе галавакружную магчымасць, якую можна скарыстаць. I тады ніхто не падкапаецца.

3 паўгода падбіралася да кватэры Хабартаў. Але гэты Сэм аказаўся такім цюхлям — цалкам драўляны і аморфны хлопчык, і той клюнуў бы на яе прыманкі, а ён, быццам у кіпені выварана, абсалютна нічога не заўважаў і не бачыў. Пень пнём, хоць малады, ды струхнелы.

I вось яе мэта нарэшце пастугюва пачала здзяйсняцца: распаліла юнака каханнем да сябе, уцерлася ў знаёмства, а сёння, можна сказаць, увайшла ў сям’ю. Амаль паўдарогі пройдзена. Застаўся самы складаны і рызыкоўны адрэзак шляху. Тым даражэй будзе дасягнутая мэта, тым большую асалоду выкліча яна потым, калі ўсё дасцца ў рукі. Хутчэй бы, бо ўжо набліжаецца тэрмін і трэба разлічвацца з пазыкай.

Усё сходзілася, дакладней, падцверджвалася і складвалася як мага лепш. Калі б і хацеў, то не прыдумаў бы лепш. Цягіер у яе свядомасці вымалёўвалася некалькі цудоўных варыянтаў здзяйснення свайго плану. Адзінае, што крыху засмучала і пужала яе, гэта тое, што да дрыжыкаў рантам захацелася блізкасці са старым Хабартам, не здолела яна саўладаць са сваімі пачуццямі.

Села ў таксі і назвала адрас: «Трыццатая авеню» — і машына рванулася з месца. Спыніліся ў «чорным квартале». Сара разлічваецца і выходзіць на вуліцу. Адмыкае свой пакой. Распранаецца. Глядзіць на сябе ў люстэрка. Загадкава ўсміхаецца. Успомніліся сэксуальныя гульні пад сталом — некалькі яркіх кадраў як на экране прабеглі ў свядомасці. Патушыла святло і лягла спаць.

18

Камп’ютарныя гульні падобны да наркотыка: зацягваюць чалавека ў віртуальную рэальнасць, а затым без астатку забіраюць у свой палон. Без чарговай дозы такога допінгу чалавеку ўжо цяжка вытрымаць. Думаецца яму, крышачку толькі пазабаўляюся, дзесяць хвілін, не болей, а глядзіш — тры гадзіны прасядзеў загіар. Галава трашчыць як чамадан... I якая карысць ад усяго гэтага? Усё, вырашае чалавек, кіну займацца глуііствам. Але заўтра паўтараецца паііярэдні сцэнарый.

Захварэў на віртуальнасць і стары Хабарт. Вось і сёння вечарам садзіўся за камп’ютэр з думкай прайсці толькі адзін узровень, а трэцюю гадзіну пальцы ліхаманкава луііяць па клавіятуры.

На сярэдзіну манітора выскокваюць розныя пачвары, ён цісне клавішу — раздаецца характэрны гук, які ў камп’ютарных гульнях абазначае стрэл, успыхвае святло і пачвара з крыкам падае. Узамен параненай ці забітай аднекуль выскоквае іншая. Зноў чуецца стрэл.

3 бульбінай у руцэ і сталовым нажом у другой уваходзіць Лусія: «Не ведаю, Джэк, штосьці мне ў ёй не падабаецца».

— Ты пра каго? — не разумее ён.

— Пра Сару. Была ў нас нядаўна ў гасцях.

-— А-а-а! Я падумаў пра місс Эксплоўры... Ці не таму, што яна яўрэйка?

— Зусім не. Ты ж ведаеш, я — не антысемітка. Галоўнае, каб чалавек добры быў, а якога колеру ў яго скура — справа дзясятая.

— He скажы. He хацеў бы я, каб мае ўнукі былі сера-бура-малінавымі.

— А па мне — хоць у гарошак ці ў палосачку. Абы душа была. А вось да дзяўчыны гэтай, да Сары, не ляжыць маё сэрца. He такая жонка патрэбна Сэму.

— Яму ніякую не падбярэш. Бо ён — цюхля. А ў гэтай хватка, будзь здароў! Паставіць яго на месца. Я ўвогуле здзіўляюся: што яна ў ім знайшла?

— Нейкае шостае пачуццё надказвае мне, што не такая яна нростая і шчырая, як падае сябе.

— Амне, наадварот, спадабалася: попельніцу надарыла. Паляваннем цікавілася. — «Гэта мяне і насцярожвае». — А што канкрэтна? — «Як бы гэта сказаць, — задумваецца на хвіліну Лусія, — без мыла гатова ў адно месца залезці. I стравамі маімі гэтак ужо ненатуральна захаплялася. Але ж рэцэгіт так і не перапісала».

— А ты і пакрыўдзілася? — смяецца Джэк: — Мы ж найшлі... Яна магла і забыцца.

— А ўсё роўна нешта мне падказвае: не такая простая штучка-дручка гэтая Сара. Здаецца, усё гэта напускное.

— Здаецца, што зямля трасецца....

— Дай Бог, — зноўзадумваеццаЛусія. — Эксплоўры — таксама надутая фіфа!

— Вось тут цалкам згодны. Індзюшаціна! Але ад такой асобіны многае залежыць. Прыйдзецца цярпець яе выбрыкі: жонка майго шэфа. Што там у нас сёння на вячэру? — «Калдуны», — чуе ў адказ і здіўляецца. — А гэта што яшчэ за стварэнне, добра хоць не канібалы.

— Ха! Пальчыкі абліжаш. Адна эмігрантка з Беларусі перапісала рэцэпт.

— Беларусь... А дзе гэта?

— Паглядзі па сваім камп’ютары. Лічы, што ў Расіі. Чарнобыль іюмніш? Вось гэта там — усе яны ў Сэсэсэры. Якой бы нацыянальнасці не былі — доўга ім яшчэ быць рашэн.

— Рускую кухню я люблю. Ну, ідзі калдуй. Прадэгустую твой новы шэдэўр. У мяне пад лыжачкай ужо смактун завёўся.

Лусія выходзіць. Джэк працягвае гуляць на камп’ютары.

Двор дома Хабарта. Знадворку нехта дзергануў ручку дзвярэй. Націснуў кнопку званка.

Званок у дзверы. Адчыняе Джэк — на парозе паліцэйскі:

— Сяржант Раманоўскі, — прадстаўляецца служывы.

—Джэк Хабарт! Чым магу быць карысным? — з-за спіны Джэка выглядвае Лусія.

— Справа такая. Некалькі дзён таму на суседняй вуліцы забілі старэнькую бабульку. Мы апрошваем суседзяў. Шукаем сведкаў, можа, хто што бачыў. Дзе вы былі, нанрыклад, у нятніцу наміж трыма і пяццю гадзінамі?

Джэк задумваецца: «Пятніца? Сёння ў нас што? Серада. — Глядзіць на Лусію: — Я ж цябе сустракаў. Помніш, ехалі назад і бачылі наліцэйскіх?»

— Так. Гэта было якраз у пятніцу. Пасля абеда. Я ячшэ здзівілася. Джэк рэдка мяне сустракае. А тут ён працу раней скончыў... Мы былі разам.

— Можна удакладніць час? У колькі гадзін вы сустрэліся?

— У дзве гадзіны скончыў работу, — успамінае Джэк, глядзіць на Лусію, — у тры быў каля суііермаркета. Чакаў жонку каля гадзіны. Там і сустрэліся. Ехалі назад — там ужо стаялі вашыя людзі.

— Добра. Дзякуй за дапамогу. Калі раптам што ўспомніце, вось мая візітка. Званіце, — працягвае Джэку візітку, казырае і выходзіць.

Лусія ідзе на кухню. Джэк вяртаецца да камп’ютара, на хаду выкідвае візітку ў сметніцу, затым вяртаецца, дастае, разглядвае і запіхвае ў кішэню.

Празнекалькі хвілінузалузаходзіцьСэм, нейкізаклаіючаны.Убачыўшыбацьку прыліплым да манітора, з’едліва заўважае: «Зноў кіпучая дзейнасць?»

— А хто мне можа перашкодзіць? — адумаўшыся, больш грозна дадае. — Ты, бачу, зусім абнаглеў: бацьку заўвагі робіш?

— У цябе вучуся. Ты ж кроку не зробіш без папроку, без падкавырак. Нават пры чужых людзях.

— Вучыўся б добраму, кавырака! A то дзень у дзень б’еш лынды, — не адрываючыся ад клавіатуры, упэўнена гаворыць бацька. — А такой дзейнасці я выдзяляю не болей гадзіны ў суткі.

— Папракаеш кавалкам хлебам? — агрызаецца сын.

— I буду папракаць, пакуль не возьмешся за розум, — устае з крэсла і надыходзіць да Сэма, — другія на тваім месцы ўжо даўно бабкі косяць.

Сэм бярэцца рукой за галаву: «Ужо ўзяўся!». — «Там пустое месца», — уздыхае Джэк.

— Можна падумаць, ў цябе запоўнена шэрым рэчывам, — вышчараецца сын.

— Выйдзі вон, сасунок! — чырванее бацька. — «Вон?.. Калі ласка. Mary і зусім пайсці». — Цюхля! Ты мне япічэ пагражаеш. Ідзі і не прыходзь. Вон!!! — «I пайду! А ты — пашкадуеш!». — Наадварот! Ён мне яшчэ будзе пагражаць.

Сэм парываецца бегчы і сутыкаецца ў дзвярах з маці: «Ты куды, сынку? Я стэйк сасмажыла. I калдуны сёння». — «Няхай ён сам іх жарэ!». — «Сэм! Вярніся! — крычыць наўздагон Лусія, але дарэмна.

— Туды яму і дарога, — вяртаецца Джэк да камп’ютара.

— Джэк, што тут здарылася?

— Анічога. Паставіў вырадка на месца. Характар надумаў паказваць.

— Нельга так з сынам, Джэк! Гэта ж наша дзіця.

— Каб паказваць характар, спачатку патрэбна яго выпрацаваць. Зрабіць самога сябе. Толькі так з ім і неабходна. Іншай мовы ён не разумее. Іначай гэтая поскудзь зусім на галаву сядзе.

— Замаўчы! I не смей так пра сына гаварыць!

— Вырадак! — б’е па клавішы, раздаецца стрэл. — Адроддзе! — чарговы стрэл. — Інвалід па галаве. — стрэл. — Ты яго такім нарадзіла. Гэта ўсё спадчыннасць твайго дзядулі. Гэта ваш наганы род.

— Сціхні! крычыць Лусія.

— Інвалід, вырадак! Дэгенерат!!! — стрэл, стрэл, стрэл...

— Як табе... Стыдайся! — Лусія надыходзіць і з размаху б’е мужа па галаве. — «Так?! — ускоквае Джэк з крэсла. — Гэта твае адносіны да мужа?». — Крыху лепшыя, чым адносіны бацькі да свайго сына.

— Ах ты сучка! Ды я зараз цябе, — падыходзіць і здымае са сцяны вінчэстар. — Каб вочы мае не бачылі, — узводзіць куркі.

Падымае ствол і доўга цэліцца. Лусія паказвае язык, а затым скручвае дулю: «Вось табе, вазьмі! I сам застрэлься».

— Сука, здохні! — клацае спускавым курком, але разрадкі не атрымліваецца.

У дадатак да ўсяго Лусія нлюе мужу ў твар: «Нават застрэліць не можаш па-сапраўднаму!» — кідае ў папрок і выходзіць з накоя.

Гучна ляснулі дзверы. Джэк чапляе вінчэстар на сваё месца, падыходзіць да камп’ютара і вяртаецца да пакінутай гульні, нібы нічога не адбылося. Зноў пальцы лупяць гіа клавіатуры, зноў усныхвае святло ў момант выстралаў.

Выстралы, выстралы, выстралы... I рантам яму на маніторы ўвачавідкі ўбачыўся дах дома. Мушка прыцэла. Выстрал, звон разбітага шкла... Ен на хвіліну задумаўся, але праз некаторы час зноў загучалі камп’ютарныя выстралы. Нарэшце выключыў камп’ютар і задумаўся.

19

Чаму ён адважыўся пераступіць мяжу і забіць чалавека? He паквапіўся ж ён на тыя дванаццаць тысяч, што знайшоў у старой? Амаль столькі ж зарабляе

кожны месяц. Без усялякага шкадавання параскідаў знойдзеныя залатыя рэчы па суседніх кварталах. Па-нершае, небяспечна было трымаць дома яўныя паказчыкі ўчыненага злачынства, ні жонцы не надарыш, ні ў ламбард не здасі. Рызыкоўна, а раптам яны снахапіліся і ўжо правяраюць. Яго разлік быў просты. Калі хто-небудзь знойдзе каштоўнасці і, нічога не ведаючы, здасць у ламбард ці прадасць каму-небудзь, а следства нейкім чынам выявіць гэтыя каштоўнасці, то само сабою саб’ецца на падманны шлях.

He, не дзеля грошай ён пераступіў мяжу. Пасля пяцідзесяці жыццё ўбілася ў прывычную нудную каляіну, з якой не выскачыць. Усё шэра і будзённа, да астабрыдласці адзін дзень надобны на другі. Туга і самота ўзяла за сэрца, не прадыхнуць! Нудотны і аднаабразны быт: работа — дом, работа — дом, работа... Раней хоць на паляванне выбіраўся, а цяпер...

А цяпер яму, Джэку Хабарту, спадкаемцу канкістадораў і старацеляў, першапраходцаў і адкрывальнікаў новага кантынента, натомку лаўцоў удачы і адчайных рызыкоўных людзей, гіаляўнічых за чалавечымі скалыіамі, якія выразалі мільёны чырвонаскурых індзейцаў і мексіканцаў, зганяючы карэнных насельнікаў з пракавечных тэрыторый у рэзервацыі, расчышчаючы тым самым пляцоўку для будаўніцтва дзяржаўнага ўтварэння, якое здзівіць свет неверагоднай тытанічнай магутнасцю, беспакаранай нахабнасцю і цынізмам, яму, грамадзяніну гэтай супердзяржавы, якая на ўвесь свет наганяе жах, прыходзіцца цягнуць лямку звычайнага абывацеля, негірыкметнага клерка сярэдняй фірмы. Стала проста сумна жыць на белым свеце. Душа прагнула навізны, хацелася чагосьці новага, таямнічага і не спазнанага раней. А ўзамен — шэрая бясколерная будзённасць.

Ён лічыў сябе смелым мужчынам, моцным і дужым. I дзе, на чым і ў якіх абставінах праверыць свой характар і ўііэўніцца, што ты чагосці санраўды варты. I вось аднойчы на наляванні дзікая думка ўцямяшылася ў галаву: а змог бы ён забіць не дзіка, не зайца ці касулю, a — чалавека? Прыйшла аднойчы такая думка, быццам з бездані якой выскачыла і ўчапілася ў свядомасць, як клешч, успрыснула ў яго кроў маніякальную атруту: змог бы ці не?

Ён змог. Выбраў ахвяру, усё дакладна спланаваў і — здзейсніў! Цяпер ён паважае сябе, ён — моцны. Але, відаць, у чымсьці пралічыўся, бо ў душы варочаўся страх. Ды і паліцэйскі гэты так глядзеў на яго, быццам зазірнуў на самае дно душы і падгледзеў яго думкі. Нейкім шостым пачуццём ён пачаў адчуваць, што кола вакол яго пачынае сціскацца. Стала цяжка дыхаць.

Джэк зайшоў на кухню, Лусія завіхалася каля пліты. Ён расчыніў халадзільнік і дастаў недапітую бляшанку піва.

— Дэрбент з нашага аддзела на аперацыю лёг, прабадная язва, — гіаведаміў жонцы. — А ў яго пуцёўка была на два тыдні. Танна прадасць. Можа, з’ездзім? Нервы нікудышнымі сталі.

Лусія святлее тварам: «Я б з вялікім задавальненнм. Але ж грошы...».

— He турбуйся. Мне далі прэмію за адзін кантракт. Грошы ёсць!

— Вось і цудоўна. А калі ад’язджаць?

— Праз два дні.

— Тады выдатна! Трэба болей адначываць.

Праз два дні Джэк з жонкай ужо пакавалі рэчы. Нагружаныя чамаданамі і сумкамі выйшлі на вуліцу, Джэк утрамбаваў рэчы ў багажнік, усеўся за руль. Лусія доўга развітваецца з сынам.

— Вось табе яшчэ тры сотні, — працягвае грошы, каб не заўважыў Джэк: — На два тыдні навінна хапіць. Галоўнае, харчуйся добра.

Цалуе сына. Садзіцца ў машыну. Джэк заводзіць машыну і кранацца з месца, нраз хвіліну аўто знікае за наваротам.

20

Доўга жонка не магла даўмецца, чаго рантам муж зрабіўся такім шчодрым: за апошнія паўгода ўжо другі раз адпачываюць на ціхаакіянскім узбярэжжы. Джэк спрабаваў аджартавацца, але на гэты раз жарты не нраходзілі. Лусія нешта загіадозрыла і пачала турбавацца. Тады ён схлусіў, што дзесяць гадоў таму паклаў у адзін фонд няць тысяч долараў з нрэміі, якую выплацілі за тэрміновую працу. Маўляў, не гаварыў пра гэта раней, бо хацеў парадаваць нечаканым сюрпрызам. I вось за дзесяць гадоў вырасла даволі прыстойная сума. «Не дай бог здагадацца ёй, чые гэта грошы і якім чынам аказаліся ў мяне, — думаў пра сябе Джэк. — Але ні адна жывая душа ніколі нічога не дазнаецца. Штосьці плявузнуў аднойчы сын... Наўрад ці ён здагадаўся, не таго розуму. Сказаў дзеля краснага слоўца. А мо гэта ўсё яна, гэтая жыдовачка падвучыла яго? He проста так яна круціцца каля іх сям’і некалькі месяцаў. Цікуе, а раптам Джэк сябе выдасць? He дачакаецеся! He на таго нарваліся: ты за руку злаві, а свае здагадкі засунь у адно месца. I хто ты такая, каб версіі розныя на мне выпрабоўваць?».

Джэк недалёка быў ад праўды. Неяк, у першыя дні знаёмства, Сара зняла са сцяны вінчэстэр. Панюхала ствол.

— О, дык твой бацька нядаўна на паляванне ездзіў?

-— 3 чаго ты ўзяла? Ён ужо гадоў тры нікуды не выбіраўся.

— А чаму ж порахам патыхае?

Сэм падышоў і ўсунуў у ствол свой нос: «Нічым тут не пахне. Звычайнае масла для зброі. Нічога болей не чую».

— А ты прынюхайся! — загадала Сара, — добра ўцягні паветра.

Ен прынюхаўся яшчэ раз і паціснуў нлячыма. «Ты хоць ведаеш, — спытаўся, — як пахне порах?»

У адказ Сара пачала так удала хлусіць, быццам бы яна — майстар спорту па стральбе, з сямі гадоў рэгулярна наведвала цір і ўдзельнічала ва ўсіх школьных спаборніцтвах, што на ўсё жыццё запомніла парахавы смурод і ні з чым яго не зблытае. А ўсё таму, што яна выкшталцоная ў гэтай справе, а трэнерам па стральбе быў ветэран В’етнамскай вайны, чалавек сур’ёзны і патрабавальны: да таго муштраваў іх, што яе хоць сёння можна запісваць у марскую гіяхоту. Пасля кожнай трэніроўкі яны гадзінамі драілі стралковую зброю, каб ніводнага патышку пораху не заставалася пасля страляніны.

I калі яна ў чарговы раз прымусіла Сэма усунуць дзве дзіркі носа ў ствол, той сапраўды пачуў гарэлы порах у вінчэстары. Пасля такой апрацоўкі няцяжка было ўбіць яму ў галаву: не ўсё так гладка, калі бацька не ездзіў на паляванне, значыць — выкарыстоўваў зброю ў іншым месцы! Магчыма, ён ужо страляў па маці баявымі патронамі. Страляў, ды прамахнуўся. Так хацелася ёй нусціць маланку варожасці паміж бацькам і сынам, бо нішто лацвей і арганічней не ўпісвалася ў яе планы.

Але думцы пра «снробу забойства маці» Сэм ніяк не хацеў верыць, як ні пнулася Сара ўнушыць, што гэта так. Напорыстасць з яе боку дала зусім іншы вынік. Сэм нечакана звязаў «пах пораху» бацькоўскага вінчэстара з забойствам, якое адбылося не так даўно ў суседнім квартале і пра якое ён выпадкова дазнаўся. I, як ні дзіўна, сам таго не ведаючы, быў недалёка ад ісціны.

21

Акіян уздымае хвалі і накочвае іх на бераг. Вада шабуршыць па гарачай гальцы і кранаецца босых ног. Над залівам крычаць чайкі.

Лусія ляжыць пад нарасонам ад сонца. Вочы закрытыя. Сонна пацягваецца і расплюшчвае вочы: перад ёю аднекуль з’яўляецца Сэм. «А ты як сюды трапіў, сынок?» — здзіўляецца яна. — «Ды ёсць справы», — сказаў і чамусьці схаваўся за выступам скалы. Яна не верыць сваім вачам. Следам з вялізным нажом у руцэ выбягае раз’юшаны Джэк: «Дзе ён, гэты ўблюдак!!!» — крычыць, паводзячы ў бакі драпежным іюзіркам. I яна, спужаўшыся, паказвае вачыма за скалу і адразу ж ёй робіцца брыдка, што выдала сына. Джэк кідаецца за выступ. Чуецца пранізлі-

вы крык. Праз хвіліну ён выходзіць адтуль, увесь акрываўлены, трымае за валасы адрэзаную галаву сына. Лусія нямее ад жаху. «Вось, глядзі! — паказвае галаву, — ты абараняла яго! А я ж казаў табе: ён смокча нашую кроў. У мяне кроў сіняя, а ў цябе — зялёная». 3 раны сочыцца рознакаляровая кроў, ён трусіць галавою перад тварам жонкі і абпырсквае яе сінімі і зялёнымі кроплямі. «Што ты нарабіў!!! Гэта ж наш сы-ын!!!» — крычыць Лусія.

I прачынаецца на ложку пансіяната. Побач тарашчыць вочы Джэк: «Што з табою? Ты так роспачна крычала». — «Сон! Гэта быў сон, але які жудасны сон мне прысніўся», — уздыхае яна.

Чайкі крычаць гучней. Кідаюцца у прыбярэжныя хвалі. Мора бунтуецца, напэўна, збіраецца ураган...

22

Сэм у кватэры адзін: разваліўся ў крэсле і з асалодай смаліць цыгарэту. Рэзкі званок у дзверы прымушае яго сарвацца з крэсла і махаць у ііаветры рукамі, снрабуючы разагнаць дым. Падыходзіць да дзвярэй, наўмысна марудна возіцца з замком, нарэшце адчыняе — на парозе Сара. Уцягвае носам паветра, з хітраватай усмешкай заглядвае яму ў вочы. Сэм адводзіць іюзірк.

— Ты не рады? — здзіўляецца яна і насуплівае бровы. — «Што за пытанне? Канешне, рады. Але я думаў, ты пазней».

— У вочы глядзі! — загадвае яна, надыходзіць ушчыльную, кладзе рукі на плечы і паварочвае яго да сябе. «Ну? Чаго табе? — з выклікам пытаецца Сэм».

— Зноў траўку курыў?

— Вельмі захацелася, аж нрыпякло, — чуецца нясмелае апраўданне.

— Эх, ты! Мы ж дамаўляліся... I грошы ў цябе на гэта ёсць.

— Hy, Сара, гавару ж табе: кепскі настрой, хоць ты ўдавіся.

— Яшчэ што прыдумай! Хаця... Калі надумаеш, не забудзься намыліць вяроўку. Гавораць, так лягчэй.

Праходзіць і садзіцца ў крэсла: «Эх, ты! Усё ўціхара кайф ловіш. А я, дурніца, марыла... He можаш трымаць сваё слова».

— Mary, усё я магу! — крыўдзіцца ён, як маленькі хлопчык.

Уключае відэамагнітафон і прымірэнча прапаноўвае: «Можа, парнушку паставіць? Пабавімся?»

— Не-а, — абыякава адказвае Сара.

— Што ж табе ўключыць? — падлабуньваецца ён, спрабуючы загладзіць віну, і нібы толькі ўспомніўшы нешта: — Слухай, я тут падумаў, падрыхтаваў табе, —

палез у кішэню і дастаў блішчасты белы ключ. — Вось, зрабіў дублікат ключа. Для цябе асабіста.

— Якога ключа? Ад кватэры? Навошта? — яна бярэ ключ без асаблівай радасці, неахвотна, быццам зрабіўшы пазыку, кідае ў сумачку.

— Табе лацвей будзе заходзіць, калі будзеш мець свой ключ. He трэба чакаць каля дзвярэй. Няхай гэты дом будзе часткова і тваім.

— Дзякуй, канешне, за давер. Хоць мне гэты ключ і не натрэбны. Але калі ты хочаш, то няхай будзе. У мяне для цябе таксама ёсць падарунак. Ідзі сюды, пакажу штосьці.

Сэм падыходзіць, заглядвае праз плячо, яна расціскае далонь: там медыцынскі шпрыц і дзве маленькія ампулы. «Што гэта?» — непадробна здзіўляецца ён і з жахам адхістваецца, быццам убачыў у яе далонях гадзюку.

— Дурань! Сапраўдны кайф. Вось што гэта. Даўно збіралася пачаставаць цябе. Гэта табе не траўка, забірае заборыста, да чорцікаў. Паспрабуем?

— Але ж гэта наркотык! — крычыць ён.

— Анаша, па-твойму, лякарства?

— Але ж і не нарката на вялікім рахунку.

Сара падсоўвае да яго раскрытую далонь. «Страшна!» — пацепваецца ён.

— А яшчэ крыўдзішся, што я называю цябе цюхлем. Усе спрабуюць і ніхто пакуль не намёр.

— А рэклама? I ўвогуле я баюся ўколаў.

— Ты як дзіцятка! Верыш рэкламе і баішся ўколаў. Можа цябе ў Дыснейлэнд звазіць? Пазабаўляцца, пагуляць у пясочку... I чаму цябе вучаць у каледжы? — Збівае пальцам вадкасць на кончыку ампулы, адломвае шкляны пупсік. — Гэта зусім не баліць. Тым больш, што ў мяне лёгкая рука. — Набірае вадкасць у шпрыц, кладзе побач на крэсле, расшпільвае сумачку і дастае ватку, змочвае яе духамі. — Усе хваляць мае здольнасці. Руку агалі. — «Што? — не разумее ён, — прама зараз?» — He, нраз чатыры месяцы. Закасай рукаў!

Сэм загортвае рукаў кашулі, працягвае аголеную руку, адварочваецца, перакрывіўшы твар ад уяўляемага болю, і заплюшчвае вочы. Сара тыркае іголкай шпрыца ў лакцявы выгіб: «Галоўнае патрапіць з нершага разу ў вену, — прыгаворвае яна, — вось так. Каб кроў у шпрыцу паказалася. Вось, і... — Павольна цісне на шток поршня, уводзіць наркотык. — Цянер усё гатова: адкінься і чакай кайфа. Кайф па-рознаму і на-ўсякаму прыходзіць».

Паўтарае напярэднія маніпуляцыі з ампулай і ўводзіць наркотык сабе. Праходзіць не болей хвіліны. Сэм адкрывае вочы, здзіўлена аглядае накой: «Хмг!» — зыркае ён па баках.

— Выкінь у сметніцу, — загадвае Сара.

— Што? А-а-а, — пакорна бярэ з яе рукі пустыя ампулы, выносіць на кухню. Праз хвіліну вяртаецца: — Хмг! Сапраўды кайф. У мяне дзіўны настрой! Як бы вызначыць?.. Во, эйфарыя!

— А ты байўся, — задаволена канстатуе яна, — усё окей, нармалёва.

Перад яго вачыма ўсё рантам нанлыло і ператварылася ў мрою. «Так лёгка зрабілася, хочацца лятаць і скакаць», — круціцца па зале Сэм.

— Музыку ўключы!

— Што? Музыку? — гірыслужліва кідаецца да музычнага цэнтра і ўключае на ўвесь гук, недарэчна абвясціўшы нерад тым: — Музыка!

I нечакана зайшоўся дзікім рогатам. Яго цела трасецца, Сара адхістваецца назад, уціскаецца ў крэсла. He зводзіць з яго трывожных вачэй. А ён рагоча і рагоча. Паглядзіць на Сару, і зноў жудасны рогат. Здаецца, нават сцены кватэры падрыгваюць ад яго гамерычнага рогату:

— Цішэй! — крычыць Сара, — ціха!!!

Сэм суііакойваецца не адразу. Затым рэзка пацішвае гук і тлумачыць: «Разумееш, у меня раптам засвярбеў ногаць. Я хацеў сказаць табе пра гэта. А гютым думаю, як жа ногаць можа свярбець? Гэта ж не скура — ногаць! I такі смех забраў мяне. Жывот лопаецца. He магу спыніцца. Пагляджу на цябе — вочы па яблыку — зноў мне смех. Супакоюся, толькі хачу растлумачыць, чаму смяяўся. А чаму? Таму, што ногаць зачасаўся. А як жа гэта так? He можа ён свярбець, пазногаць. I зноў ржачка».

— Ты здурэў? — падняла мутныя вочы, — не дам табе болей. Небяспечна.

— Так-так, — рагатнуў Сэм, — я сапраўды здурэў. Небянечна, калі ногаць свярбіць. Усё да фені-рэні-бэні, елі варэнікі. Раз, два, тры, чатыры, пяць... Выйшаў зайчык пагуляць, — балбоча ён і рытмічна падскоквае ў такт.

— Хопіць! Ідзі сюды, Сэм, — кліча яго Сара і расшпільвае гузікі.

Амаль адным рэзкім рухам расхінае матэрыял блузкі — вялікія цяжкія грудзі вывальваюцца з-пад адзення, яна падхоплівае іх рукамі, узважвае на далонях і быццам прапаноўвае яму: «Паглядзі! Паглядзі, што ў мяне ёсць». Уміг ацверазеў ён ад такога відовішча, кінуўся вопрамет да яе, бухнуўся на калені перад крэслам, і нацягнуўся тварам, рукамі да нругкіх грудзей. «Ты некалі абяцаў мяне зацалаваць. Хачу цалавацца!»— смяецца Сара.

О, як вабна ўмее яна смяяцца! Сэм нрыпадымаецца з каленяў, упаўзае паміж белых нагоркаў грудзей тварам і абхонлівае іх рукамі. Сара закідвае галаву назад і заплюшчвае вочы. А ён цісне, жмякае гэтыя ііухкія камякі, быццам хоча цалкам схаваць сваю галаву паміх белых пагоркаў, цягнецца да гарачых вуснаў. Але

яна застаецца зусім безуважнай да яго памкненняў. I ўсё ж такі нарэшце яны зліваюцца ў доўгім пацалунку. Час ад часу Сара раснлюшчвае вочы і, калі б у гэты момант хто-небудзь мог назіраць за ёй з боку, то адзначыў бы: яе розум зусім не заняты ііяшчотай блізкасці. Па вачах відно, што яе турбуе нешта іншае.

— Табе добра, Сэм? — чуецца гірытворна-ласкавы голас. — «Не тое слова. Я на сёмым небе». — А хочаш так кожны дзень? — «Што за пытанне, канешне хачу. Хачу вечнага кайфу». — Для гэтага патрэбны грошы. У твайго бацькі шмат грошай? — «О! — крывіцца ўсмешкай ягоны рот: — У яго грошай — куры не здзяўбуць. Птушкаферма патрэбна». — Вельмі добра. Выдатна, — падсумоўвае Сара. — Як бы нам зрабіць так, каб ўсе грошы сталі нашымі? Кожны вечар можна было б так.

Наркотык, які, здавалася, саступіў прыродным пачуццям, зноў забурліў у крыві і пачаў дзейнічаць. Розум замуціўся. Сэм анынуўся ў нейкай прастрацыі і дрэнна разумеў, што робіць і што гаворыць. Зноў хацелася рагатаць, прыдурвацца і вычварацца. Словы страцілі сэнс: «Гэта проста, як параная рэпа», — зляцела з яго языка фраза, гіэўна, нехта нашантаў збоку.

— Што проста? — здзівілася Сара, — і як гэта зрабіць?

Ен рагатнуў неяк ненатуральна, як камн’ютарны монстар: «Забіць!»

— Забіць? — чмыхнула Сара. — Здурнеў! Ты звар’яцеў.

— Хы-хы! Я здурнеў: забіць! Я вар’ят... Ты не баішся мяне? А што тут такога? Старыя павінны састунаць дарогу маладым, каб не перашкаджаць нам радавацца жыццю. А зрабіць проста — забіць! Ха-ха! Рыфма! Я цяпер як паэт.

23

Бераг мора. Уздымаюцца магутныя марскія хвалі. Хутка пачнецца шторм. Джэк з Лусіяй, прыкрываючыся ад дажджу, бягуць у пансіянат. Бліскаюць маланкі, грыміць гром. Сыпануў буйны дождж. Праз якую хвіліну, да ніткі прамоклыя, яны стаяць каля акна і назіраюць за ліўнем: «Джэк! Давай з’едзем раней. Мне трывожна. Ды і сны нейкія пайшлі. Хвалююся за Сэма». — «Ara. I тут ён не дае нам спакою. He выдумляй нават. Грошы заплачаны».

У гэты ж час у кватэры Хабартаў працягвалася вакханалія:

— Некаторыя паэты пісалі вершы толькі пад наркатой, — сур’ёзна гаворыць Сара. — Цярпець не магу вершаў. — «Таму што недалёкі». — Ненавіджу літаратуру, філасофію і рэлігію... Усе гэтыя вумнікі тлумяць людзям галовы, абы набіваць свае кішэні, — зусім цвяроза заключыў ён, і Сары падалося, што яго дурман ад наркотыка цалкам выпетрыўся.

— Ты глядзі, здагадаўся. А музыку ты любіш? — «Гледзячы якую. Хіба што металіка, цяжкі рок». — Тады, маэстра, бакал віна! Цяжкі бакал віна.

— Рады старацца, мая валадарка. Усё для цябе зраблю! Нават роднага бацьку заб’ю! Ха-ха-ха! Я стаў паэтам. Ты чула? Як складна прагаварылася? Ура! Я пачаў гаварыць вершамі. Дазвольце адрэкамендавацца: славуты і сусветна вядомы паэт — Сэм Хабарт! — выкручвае мудрагелісты рэверанс.

— He. Тады ўжо лепш шклянку віскі. I траўкі. У цябе ёсць яшчэ траўка?

— Ёсць! Ёсць траўка і ёсць лаўка. Ха-ха-ха! — зноў ненатуральны рогат.

Ён куляй кідаецца на кухню, а яна засталася ў зале адна. Рэдка ўдаецца назіраць, якая метамарфоза адбываецца з чалавечым тварам, калі ён застаецца сам-насам са сваёй душой. Твар Сары на момант зрабіўся непрыгожым, нават агідным, вусны скрывіліся ў мярзотнай усмешцы, у вачах бліснуў ці то жах, ці то гнеў, ці то пагарда. Можна было толькі здагадвацца, якія думкі калабродзілі ў розуме. Янаўважліва аглядае сцены накоя, затрымлівае позірк на вінчэстары, быццам намагаецца запомніць кожную дэталь, затым адкідваецца на крэсле-гушкалцы на спіну і пачынае гойдацца. За некалькі імгненняў да таго, як з’явіцца Сэм, на яе твар наплыве прыветлівая і добразычлівая маска. Ён увайшоў, трымаючы ў адной руцэ пачатую бутэльку і шклянкі, а ў другой — дзве запаленыя цыгарэты. I яна зноў стала мілавіднай, ласкавай і прыгожай.

— Ваша віно, мадам, — глядзіць на шклянку, — не, віскі! I ваша траўка. Траўка, загіраўка, прытраўка! Траўка-прыпраўка! Ха-ха!

— Бацінак-паўбацінак — дрэнная рыфма, — смяецца Сара.

Бярэ з яго рук запаленую цыгарэту, глыбока зацягваецца: «О, суцэльны кайф. Хай бы ён не канчаўся, — забірае з рук Сэма бакал: — За наш будучы дабрабыт! — і спустошвае шклянку. — Ты не хочаш піць за нашае шчасце?»

— Хачу, хачу... — мітусіцца ён і залнам заглытвае віскі. — Уся сярэдзіна гарыць.

— Агонь кахання тушаць толькі пацалункамі, — шматзначна адзначае яна.

Сэм зноў падае перад яе крэслам на калені, абхонлівае аберуч сцёгны і, заплюшчыўшы вочы, напаўзае ўверх, імкнучыся сустрэць працягнутыя для пацалунка вусны. Але не знаходзіць іх.

Калі каханне і разумных людзей зводзіць з глузду, што ўжо гаварыць пра людзей недалёкіх, якія зусім слепнуць і нічога ўжо не здольны ні бачыць, ні разумець.

24

Цесны непрыбраны пакой Сары. Навокал смецце і бруд. Пад сталом пустыя пляшкі. На ложку Сара, гюбач з ёю — Майкл з магазіна сувеніраў. Абое цяжка дыхаюць.

Ужо месяцы два як яна пачала сустракацца з Майклам. Заглянула неяк у магазін сувеніраў і ён адраз ж клюнуў: правёў дахаты і застаўся на ноч.

— Дай сотку, — гаворыць Сара.

— Навошта столькі? — здзіўляецца Майкл.

— Трэба. Калі шкадуеш, то можаш пазьгчыць.

Ен нехаця дастае партманет, адлічвае сто долараў, кідае на тумбачку каля ложка. Сара зграбае грошы і кладзе ў сумачку.

— Гэта падобна на плату за паслугі.

Але Сара не звярнула ўвагі на рэпліку, дастала з сумкі жоўты ключ, потым другі — белы, склала іх разам і параўнала нарэзы, яны аднолькавыя. Сабе яна даўно зрабіла дублікат ключа і цяпер злавалася, што пагадзілася ўзяць прапанаваны Сэмам ключ.

— He парся ты! — гаворыць нарэшце Майклу, — вельмі хутка ў нас будзе шмат грошай. I з’едзем куды-небудзь далёка-далёка...

Майкл крывіць рот у скептычнай усмешцы, устае і нехаця моўчкі апранаецца.

А тым часам Джэк з Лусіяй, загарэлыя і вясёлыя, выгружаюць рэчы з машыны. Адчыняюць дзверы сваёй кватэры.

Праз якія паўгадзіны Сара спынілася каля шыльды «Магазін зброі», павагалася з хвуліну і зайшла. 3 вуліцы было відаць, як яна размаўляе з прадаўцом, ён даставаў патроны, паказваў на выбар то адзін калібр, то другі, то трэці... Штосьці доўга тлумачыў, паказваючы жэстамі. Яна толькі паціскала гілячыма, з чаго можна было зрабіць выснову, што ніяк не можа зразумець. Нарэшце прадавец зброі паківаў галавой, згроб патроны назад у скрынку і схаваў іх у шуфлядцы стала.

Сара выходзіць. Зноў з’явілася на ганку пад шыльдай.

25

Калі зайсці ў кватэру Хабартаў вечарам, калі амаль усе дома, то гаснадара хутчэй за ўсё можна застаць у двух месцах: каля тэлевізара ці за камп’ютарам. Вось і сёння ён уталопіўся ў блакітную скрынку і нават не заўважыў, што хвілін пяць са з’едлівай усмешкай за ім назірае сын.

— Ты зноў уставіўся ў скрынку? Быццам у гэтым акенцы долары выдаюць. А як жа твае неадкладныя справы?

Джэк пстрыкае пультам, гасне святло тэлевізара. Пакой апаноўвае паўзмрок. Ён устае са свойго крэсла і падыходзіць да сына: «Агрызацца начаў? Бацьку заўвагі робіш? А ці не залішне асмялеў апошнім часам?».

— У цябе вучуся, — гаркае сын і запальвае ў накоі святло.

— А цяпер сядзь! — «Мне няма калі!» — Я сказаў сядзь! — гнеўна загадвае бацька. — Пагаворым.

— Я сііяшаюся, — гаворыць абыякава і спакойна, — спазняюся на факультатыў.

— Сядзь!!! — нечакана ўзрываецца абурэннем Джэк.

Сэм хутка падае ў крэсла: «Ну, сеў! Што яшчэ ты хочаш ад мяне?

— Так. Слухай сюды, пенцюх! Ты захацеў у турму?

— He разумею, пра што ты?

— Зразумееш, калі пасадзяць.

Сын парываецца ўстаць, але бацька аберуч уціскае яго ў мякаць крэсла.

— Сядзі! I не рыпайся! He касі тут пад нрыдурка. Ты ведаеш, што маці знайшла ў сметніцы?

— I што яна там магла такое знайсці? Аж самому цікава... — «Ампулы! — паведаміў Джэк, гледзячы ў вочы сына».

— Ну і што? — не адразу адказаў той. — А я тут гіры чым?

— Я табе пакажу «ну і што»! Гэта значыць: ты колешся наркотыкамі.

— 3 чаго ты ўзяў? — натуральна здзіўляецца сын.

— He трымай мяне за дурня, — насядае бацька.

— Я не жадаю размаўляць на гэтую тэму.

«Шчанюк! — не стрымаўся Джэк і змазаў сына па твары даланёй наводмаш. — Цюхляк! Я табе пакажу, не жадаю размаўляць!».

— За што?! — ухапіўся за шчаку сын.

Адчыніліся дзверы, і на шум з кухні выбегла маці. Устрывожаная кінулася паміж мужам і сынам, але не ведае, што рабіць і што тут адбылося.

— Было б за што — забіў бы! — не зважаючы на жонку, крычыць Джэк і ніяк не можа супакоіцца. — Ды што тут думаць? Здам у паліцыю, вось і ўсе справы. — «А я цябе — за мардабойства! I за здзекі». — Сасунок! — і другая гучная поўха звініць па другой шчацэ.

• — Джэк! Хопіць! Што ты робіш? Хіба ж гэта метады? — абураецца маці, — ты яго зусім заб’еш!

— А ты сваімі цюцюлюканнем выпесціла наркамана.

— Можа, янгчэ і няма нічога страшнага? — слабое спадзяванне чуецца ў голасе Лусіі. — Усё неяк растлумачыцца. Сэм, чаму ў нашай сметніцы аказаліся ампулы?

— У сметніцы? — задумваецца Сэм, — ампулы?

— У сметніцы. Я знайшла сёння... Сыночак, не маўчы. Скажы што-небудзь, — ёй так хочацца, каб усё аказалася нянраўдай: у голасе гучыць не просьба — мальба.

— А што яму гаварыць? Паймалі за руку — цяпер не адапрэцца.

— Адкуль ампулы? — падступае бліжэй маці, — кажы праўду, дзіцятка. Прызнайся нам. Мы гіавінны ведаць.

— Маці, я не хацеў пра гэта гаварыць, — пашкрабвае пальцам нос і адводзіць у бок вочы. — He хацеў... Але калі так усё абярнулася — слухайце: у Сары цукровы дыябет. I яна ўводзіць сабе інсулін.

Джэк з хвіліну маўчыць, намагаючыся зразумець сказанае, і, нарэшце, усё яго цела кідае ў раптоўны рогат.

— Што тут смешнага? — адцягвае Сэм пальцам каўнерык кашулі, быццам ён перашкаджае дыхаць. — Смяяцца з хваробы грэх.

— Нічога. Разумных і здаровых паслалі да разумных, а табе — калека ў святочным пакеце.

— Сэм, гэта праўда? — падступае бліжэй маці, — на яе твары цепліцца радасць, — гэта нраўда, сынок? — «Праўда», — пацверджвае той. — Вось бачыш, — чамусьці радасна гаворыць Лусія да Сэма, і раптам спахопліваецца. — А як жа дзеці? Яны ж таксама могуць нарадзіцца хворымі? Гэта перадаецца?

— He ведаю. Я не хацеў гаварыць...

— Ага, складвай баечкі. Так я табе і паверыў.

— Ну, хіба з ім можна гаварыць сур’ёзна? Ён нікому не верыць.

— Джэк, чаму ты? Гэта падобна на праўду. А ты кінуўся ў наніку. Рукі распусціў... He можа такога быць! Канешне, праўда. Цяпер я разумею. Вось бачыш, а ты адразу: наркаман... Наш сын ніякі не наркаман. У Сары цукровы дыябет, усё проста. Мой сын не можа быць наркаманам. Ён не з такіх... Сынок, але навошта яна табе хворая?

— Я ж кахаю яе, — ціха адказавае ён, і на гэты раз гаворыць праўду.

— Яна ж, напэўна, і нарадзіць не зможа? — задумалася маці.

— Плакалі твае ўнукі, ха-ха-ха!

— Твае, дарэчы, таксама. He разумею, чаму ты радуешся?

— He веру я яму! He веру ніводнаму слову! Ён вешае лапшу на вушы, а ты і рада слухаць. Я глядзеў — чыстыя ампулы. Скажы, сыне, з якога гэта часу на ампулах сталі заціраць наднісы? Ці наша фармацэўтычная прамысловасць трапіла ў разрад сакрэтных?

— Адкуль мне ведаць. Я сказаў тое, што ёсць: у Сары цукровы дыябет. I яна ўводзіць сабе інсулін.

— Цікава, і куды ж яна яго калола гэты інсулін?

— Я не збіраюся тут апраўдвацца перад табою. — Сэм задумаўся на хвіліну і нечакана дадаў. — Вядома куды — у руку.

— Вось бачыш, а ты казаў! — радуецца маці.

— He веру яму, ён — наркаман!.

— Ты хацеў бы мяне бачыць такім!

— Сплю і бачу, усё жыццё марыў, каб сын калоўся.

— Сэм, не звяртай увагі, — пагладжвае маці сына рукою па плячы і супакойваецца сама. — А ты, Джэк, хопіць! Сныніся нарэшце! Усё высветлілася. Лепш закажы брыгаду, каб памылі вокны, столькі святла дарэмна палім. Ці мне самой і гэтым займацца?

— Што высветлілася? Што цудоўна? — не здаецца Джэк. — Цудоўна тое, што ён, як тая вужака, вельмі цудоўна выкручваецца.

— А ты не думаў, бацька, што я магу быць забойцам? He так даўно ў суседнім квартале забілі бабульку... Дык можа гэта я і грохнуў яе?! Ты не думаў так? Чаму б і не? У нас ёсць зброя.

— У цябе для гэтага занадта тонкая кішка. Для забойства патрэбен характар, рашучасць, мужнасць, нарэшце. А ты ў нас — слізняк, аднаклетачнае стварэнне. Хлюпкая амёба. Адно слова — цюхля!

— Затое ў цябе занадта тоўстая кішка. На роднага сына руку надымаеш. Адно скажу толькі, ведай: можа, ты сам і грохнуў тую бабульку? Ты ж у нас мужны...

Джэк не верыць сваім вушам: «Што?! Што ты сказаў?»

— Тое, што чуў. На наляванне ты не хадзіў, а са ствала вінчэстэра смярдзела порахам. Свежым. Вось так. Я не такі дурны, як ты думаеш. Так што ў паліцыю магу схадзіць я, і сёе-тое намякнуць ім, нроста так для разважанняў: маўляў, ці можа патыхаць порахам, калі з вінтоўкі даўно не стралялі? Няхай думаюць, гэта іх работа. А зараз я пайшоў на заняткі. У мяне лекцыі.

— Сапляк! Ты чула, што ён сказаў?

— Джэк, ён пажартаваў. Гэта ж твой сын!

— He сын, і не мой — а твой вырадак!

— Каб ты здох! — кідае з парога Сэм і, выходзячы з дома, моцна ляскае дзвярыма.

26

Офіс канторы, у якой працуе Джэк. Ён сядзіць задумлівы за сталом. Падыходзіць да шэфа, штосьці тлумачыць яму, здалёк не чуваць. Хутка вяртаецца за свой стол, наводзіць парадак. Выбягае на вуліцу.

На калідоры каледжа студэнты зубраць надручнікі. Ідуць экзамены. Сярод студэнтаў, але як бы і сам па сабе — Сэм. Да яго падыходзіць Сара. Ён

здзіўляецца. «Праходзіла міма, — тлумачыць яна, — і забегла. А ты надоўга сёння?». — «На жаль, дапазна. Я звычайна здаю агюшнім». Некаторыя са студэнтаў пачынаюць строіць Сары вочкі. Сэм бярэ яе за руку і амаль сілай цягне за сабой на вуліцу.

Джэк адпрасіўся ў шэфа пасля абеду. Спаслаўся на неадкладную справу. Сеў у сваю машыну і паехаў дахаты. «Толькі б нікога не было дома!» — не давала спакою думка.

Апошнім часам усё пачало тварыцца неяк сікась-накась. А да гэтага было так надзейна, з такой упэўненасцю глядзеў ён у заўтрашні дзень. Усё перавярнулася з ног на галаву пасля таго, як сын прывёў у дом гэтую пачвару. Столькі праблем пачало валіцца ў адну кучу — галава кругам.

Адамкнуў кватэру, агледзеўся — нікога! I адразу кінуўся ў залу, ускочыў на канапу, зняў са сцяны вінчэстар. Абагіёрся нрыкладам на надлогу, схіліўся і прынюхаўся: «Сапраўды патыхае гарэлым порахам». Як гэта ён так неахайна і неакуратна? Роўна два месяцы нрайшло. А што калі б... Страшна падумаць, што магло б здарыцца. Трэба выцраўляць.

Спускаецца з вінтоўкай у падвал. Адчыняе скрынку з боепрыпасамі. Дастае неабходныя прыстасаванні і гіачынае арудаваць шомпалам. Шмулюючы, час ад часу прынюхваецца, і зноў працуе. Стаіць і стаіць невытраўны смурод пораху. «Напэўна, здаецца?» — так і ёсць: гарэлы іюрах убіўся ў свядомасць.

У офісе на стале Джэка доўга звоніць тэлефон. 3 суседняга стала падыходзіць суіірацоўнік і здымае трубку: «Хабарта? На жаль, не магу дапамагчы, яго няма. Ён адпрасіўся і паехаў дахаты». Выблісквае персцень з тэтраграмай, жаночая рука кладзе трубку на рычаг.

Джэк павесіў вінчэстар на месца. Зноў спусціўся ў кладоўку, адчыніў скрынку, упакаваў шомпал, масла, пералічыў гіатроны, замкнуў скрынку і схаваў ключ у сваю схованку: у кішэню старога камбінезона.

Праз хвілін ііяць, цалкам супакоены тым, што разруліў своечасова адну са сваіх праблем, уключыў тэлевізар. Утыркнуўся ў газету з праграмай і пачаў стрыкаць каналамі.

27

3 таксі высоўваюцца жаночыя ножкі. У двары прынаркаваны аўтамабіль Джэка. Ножкі ўздымаюцца па прыстуііках на ганак дома Хабартаў. Рука дастае з сумачкі ключы, вагаецца крыху і праз хвіліну хавае назад у сумку. Кнопка званка. Палец у манікюры цісне кнопку.

Чуецца званок. Джэк не рухаецца з места. Доўгі і настойлівы званок паўтараецца. Падымаецца раздражнёным рыўком, адчыняе дзверы. 3 заплюшчанымі вачамі на шыю кідаецца Сара: абхоплівае дзвюма рукамі за галаву і лезе цалавацца. Джэк, адпіхваючыся ад яе рукамі, адстуііае назад. Сара расплюшчвае вочы.

— Ой, вы? Прабачце, — сумелася спачатку, але хутка ўзяла сябе ў рукі, — я думала, гэта Сэм. Мы дамовіліся сустрэцца ў тры гадзіны, — хлусіць яна.

— А я падумаў... He стой у парозе, праходзь. Сэм яшчэ не прыязджаў. Можа, табе кавы? — перайшоў ён на «ты».

— He ведаю. Няёмка атрымался...

— Нічога страшнага. Калі зайшла, то праходзь ужо. Віна? Чырвонага?

Сара загадкава ўсміхаецца, нраходзіць і садзіцца ў крэсла: «Хіба што “Кагору”. Царкоўнага, як ты казаў. Хаця мы і не манахі, праўда?» — авалодваючы сабою, гаворыць яна.

Яна выдатна ведала, што Сэм затрымаецца ў каледжы, здае іспыты. Сама толькі што адтуль. Пазваніла на працу Джэку, дзе ёй сказалі, што яго не будзе. Тут і ўзнікла гэтая думка... Усё яна, здаецца, пралічыла, але не чакала такой рэакцыі старога. Так, на ўсялякі вынадак, загадзя гіадрыхтавала гэтую нершую фразу, якую сказала. На ўсялякі выпадак, не думала, што прыйдзецца яе гаварыць. Таму спачатку сапраўды разгубілася, бо зусім не чакала такога зыходу. Надта ж ён адпіхваў яе рукамі, быццам спужаўся. Уяўлялася, толькі кінецца на шыю, толькі апячэ вуснамі — і ніякіх слоў болей не трэба будзе. Яны закруцяцца ў віры пахаплівай блізкасці. А ён рукамі піхае, адштурхоўвае яе. Нешта здарылася тут, і яна не ведае, што. Бо што ж тады пад сталом было? Адразу ж зруйнаваліся ўсе межы, яна гатовая была кінуцца да яго ў абдымкі на вачах у жонкі. Нічога ужо яна не разумее ў гэтай сямейцы, заблыталася. Чаму ён так доўга маўчыць? Я ж усё ўжо сказала — мяч на яго баку».

А Джэка зараз турбавала зусім іншае: якую ролю іграе Сара ў кардынальных зменах, што адбыліся з яго сынам. Ен стаў занадта агрэсіўным.

— Канешне-канешне, козачка, мы не манахі. — Дастае з бара пачатую бутэльку, адкаркоўвае; затым у другую руку бярэ два бакалы, прапусціўшы паміж пальцаў шкляныя ножкі, налівае да наловы і падае адзін ёй са словамі: — Чырвонае-чырвонае, як жаночыя...

Сара з палёгкай уздыхае, бярэ бакал і глядзіць праз яго на свет: «Ці як... жаночае самае-самае...».

—Самае інтымнае, ты хацела сказаць?

Яна смяецца і гіадымае бакал: «Вельмі надобны колер, ідэнтычны. Усё-та ты ведаеш, Джэк. Джэк-Патрашыцель!»

— Чаму гэта я патрашыцель? — шчыра здзіўляецца ён.

— Кіно такое ёсць. Аты ж — паляўнічы. О, як ты мяне распатрашыў тады. Ледзьве да аргазму не давёў. I не пабаяўся, што жонка заўважыць.

Ен задаволена рагоча: «Я яшчэ не тое магу... Можам наўтарыць у разняволеных абставінах, — як бы прапаноўвае ён, — ты ведаеш, я палюю не толькі на дзічыну».

Яна смяецца ў адказ аднымі вуснамі: вочы, як заўважыў Джэк, занадта халодныя і трывожныя: «Не хацела б аказацца тваім паляўнічым трафеем, — задумалася на імгненне і шматзначна дадала: — Ці ахвярай».

«Што гэта? Выпадкова зляцеўшае слова, ці празрысты намёк на цьмяныя абставіны? He ўсё тут проста... He ўсё. Вось і Сэм учора ляннуў. Няўжо яны падазраюць мяне, згаварыліся і збіраюцца шантажыраваць?».

— He веру. Ты ілжэш! Як раз менавіта гэтага ты і хочаш. I дзеля гэтага прыйшла зараз. Ты любіш быць выпатрашанай, — падступае бліжэй Джэк. — Скажы, любіш моцных і дужых мужчын? Такіх, як я? Чытаю ў тваіх вачах, што прагнеш валадарства. Я менавіта з такіх. I заўважыў гэта адразу ж, як толькі Сэм прывёў цябе. Яшчэ там, у ванным пакоі.

Зноўяна смяецца... I штосьці ў гэтым смеху падаецца Джэку злавесным. Гэта не проста смех жанчыны, смех дэмана, але... «Магчыма, ты гаворыш праўду, але ўсё ж такі неяк...» — чуе ён яе словы. I голас падаецца яму такім не натуральным, нейкім вымучаным — штучны і наіграны голас. Менавіта так размаўляюць монстры ў камп’ютарных гульнях. «Не, яна ўсё-такі “булька ў носе”, вось зараз з гэтага глюгаватага носу выскачыць саплівы пухір, вялізазны такі, і... Цфу ты! Лезе ў галаву ўсякая брыда. Можа, залішне падазроным я зрабіўся? Старэю... Паглядзі, Джэк, якія грудзі ў маладухі! Як хоча яна цябе, амаль што стогне», — AyMae ён, накручвае сам сябе, каб распаліць жаданне, каб заварушылася, налілася крывёю яго мужчынская годнасць, і тады — яму ўсё да лямпачкі: мараль, прыстойнасць... Тады ў шалёнай юрлівасці здаволіць свою мужчынскую похаць, а пасля ўсяго зваліцца на канапу... I зноў адчуе сябе маладым.

— Ідзі да мяне, авечка мая! Ну! Ідзі! Я зараз цябе абшчаперу.

Стогн вырываецца з яе грудзей, яна падае, быццам падкошаная, назад у крэсла, абронены бакал з бразгатам коціцца да дзвярэй. «Прытвараецца!» — чытаецца ва ўсмешцы Джэка. А яна з’язджае з крэсла, наўзе да яго ног і абхоплівае іх рукамі... «Джэк, што ты са мной робіш?!» — яе голас дрыжыць.

— Толькі тое, што ты сама хочаш, — кладзе далоні на яе галаву, рукі коўзаюцца па твары, пагладжваюць шчокі — Ну што, касатачка, хочаш спазнаць, што такое сапраўдны мужчына? Хочаш?

У адказ чуецца томны стогн. Ён падхоплівае яе пад пахі, прыпадымае і падцягвае да свайго твару, прыпадае да вуснаў: «Хачу! Джэк, я хачу цябе!» — занадта ўзбуджана стогне яна.

Моцна сціскае рукою за грудзі. Затым раптам падымае і закідвае на плячо. Нясе, быццам бервяно, груба шпурляе на канапу: «Джэк! Джэк-Патрашыцель! Што ты робіш са мной?» — а ён навісае зверху, расшпільвае рамень на штанах.

— Ну, хутчэй, — крычыць яна, — хутчэй! — і сама похапкам расхлістваецца, распраўляецца і раскідвае сваё адзенне.

Ляціць на падлогу блузка, спадніца... Ладнае голае цела распаўзаецца на канапе і вабна падрыгвае ў чаканні. I раптам рух яго нальцаў запавольваецца: «Сара, а ты чыстая?» — яна ашаломлена нетактоўным пытаннем, няўдала спрабуе звесці ўсё ў вобласць жарту.

— He хвалюйся, Патрашыцель! Чыстая як шкельца. Нічога не падчэпіш.

Джэк кладзецца побач, пагладжвае яе далонню: «Дзетка, не заві мяне так. Добра?... Сэм казаў, што ты хворая».

— Што?! Што Сэм гаварыў?!! — яна прыпадымаецца на канапе, заглядвае ў вочы: — Сэм так сказаў? — перасмыкаецца ад агіды. — I якую хваробу мне прыпісаў?

— Нешта там такое гарманальнае...

Зноў вышчараецца і рагоча: «Так і сказаў?»

— Так. Быццам у цябе не хапае гармонаў, цукровы дыябет ці што? I ты вымушана кожны дзень іх уводзіць.

— Чые-чые — а яго гармоны я яшчэ не снрабавала. А вось тва-а-ае... — яе галава борзда кідаецца да яго ног: ён і не чакаў такога прыту.

— Пачакай! — адпіхвае яе рукамі. — He спяшайся. Толькі не цяпер.

— Чаму, Джэк? He мучай мяне. Я хачу цябе. Уся згараю!

— Такое я прыпасаю на дэсерт. Спачатку два выстралы дуплетам, — загадкава пасміхаецца ён.

— Што яшчэ за дуплет?

— Ты шмат чаго не ведаеш... Буду цябе вучыць. Стральба з двух ствалоў адначасова.

— О-о-ў! — усклікнула яна, акідваючы позіркамі пакой. — Дзіўна. Цікава. А дзе мы возычем другі ствол? — уражана: — А ў цябе іх цэлых два?

— He пужайся! Ніякіх анамалій. Адзін у звычайнай пазіцыі, лічы што класічнай, а другі... інсулін!

— Што гэта яшчэ за інсулін? Нават не чула пра такую пазіцыю.

— He ведаеш пра інсулін?... Я цябе шмат чаму навучу.

Яна адкідваецца на сніну. Наўмысна выстаўляючы жаночыя вабнасці, цвеліць імі. Джэк намагаецца не глядзець на яе, панурыць вочы...

— Я ў гіалоне тваіх загадкавых пазіцый і нрапазіцый. Ідзі, ідзі сюды! — Раскідвае рукі ўшыркі, Джэк затрымлівае погляд на лакцявым выгіне і яго быццам абдалі кіпенем.

— Дык мы, даражэнькая, колемся?!

— Так сабе... Балаўство, — нехаця адказвае яна. — Ад жыццёвай тугі і самоты... Чаго ты раптам абламаў кайф? Ну?! — і прыглядваецца да яго, — чаму здзірванеў? — нічога не разумее яна. — Чаму мой рыцар яшчэ не скінуў свае даспехі і не агаліў дуплетную зброю, ха-ха-ха! Я хачу любавацца ёю.

Гэта і стала для Джэка апошняй кропляй: «Так, гульня скончана. Устаць!»

— He разумею? — «Устаць, сучка!!!» — раўнуў ён яшчэ раз.

— Якія грубыя ласкі! Гэта ўжо нават не ўзбуджае, — спрабуе наказаць крыўду, ператварыць у жарт з яго боку, які яна разумее, але гатова дараваць.

Але ён нечакана хапае яе за руку і сцягвае з кананы: «Ты думала, я тут буду з табой трахацца?! Так?! Ах ты курва прыблудная!!! Слухай сюды і запамінай. Пакінь Сэма ў сгіакоі. А не накінеш...».

Сара ўстае, накідвае блузку і нацягвае спадніцу, павольна з выклікам зашпільваецца: «Ну і што ты мне зробіш, калі не пакіну?»

— Разарву твае вішнёва-кагорныя вусны ад вуха да вуха! Зразумела? Здам паліцыі як наркаманку.

— Які ж ты паганец! Навошта тады было ўсё гэта? — паказвае на канапу.

— Табе не зразумець сваім абкарнаным разумком. Я нанярэдзіў. А цяпер — пайшла вон! Вон!!!

— Гад! — вышчарылася номстай праз зубы. — Ты мяне яшчэ папомніш!

Падхонліваецца, працягвае рукі, спрабуючы ўчапіцца яму ў валасы, затым плюе ў твар і, вывернуўшыся з-над яго рукі, выбягае за дзверы.

— I не ўздумай пераступаць парог гэтага дома, курваўка шалаўная! — крычыць ён наўздагон: — Застрэлю, як тую гадаўку, каб духу твайго не было!

28

Сара шпарка крочыць на тратуары. Яна на нешта рашылася. Шыльда «Магазін зброі». Заходзіць усярэдзіну гіамяшкання. «Сорак пяты калібр, для вінчэстара, — гаворыць і працягвае грошы, — калі ласка, пачак натронаў».

— Я хацеў бы, каб вы паказалі дазвол на ўтрыманне зброі.

Яна моўчкі дастае пяцьдзясят долараў, кладзе на прылавак і паўтарае просьбу. Прадавец хавае палціннік у кішэню, умомант зрабіўшыся згаворлівым, выклаў перад ёю пачак патрэбных патронаў.

Джэк набірае нумар: «Алё! Фірма “Чысты свет?” Прыміце, калі ласка, заказ на мыццё вокан. Так..; Колькі акон? Ды ўсе: чатырнаццаць. А па тэлефоне гэта нельга аформіць? Добра. Хутка буду. Заўтра, а другой палове дня? Занісваю адрас».

29

Пустая кватэра. Са спальні Сэма чуецца голас Сары: «Ну, хопіць-хопіць! Прысмактаўся. Зноў будуць губы як трубы», — выслабаняецца з абдымкаў.

— Сара, яшчэ крыху, — туліцца да яе Сэм. — «Я сказала: на сёння хопіць! Ты павінен мяне слухацца. A то пакрыўджуся і ўвогуле пайду».

— Сарачка, буду слухацца. Толькі заставайся. Мы на цэлы вечар свабодныя. Бацькі прыедуць позна. Я потым выклічу таксі.

— Сэм, адкуль грошы? Ты нідзе не працуеш, сядзіш на бацькавай шыі.

— Ну вось, я яму стукаю ў галаву і ён змушаны мяне фінансаваць. Але часцей гэтым займаецца маці.

— А што, сапраўды бацька, калі сварыцца з маці, зрывае гэтую штуковіну са сцяны? — «Я ж расказваў раней. He хачу болей пра гэта». — А я хачу. Хачу, каб ты яшчэ раз паказаў і задумаўся: з гэтага вінчэстара твой бацька хацеў забіць тваю маці. Задумайся. Ты сын ці не? — утаропілася ўяго вачыма, — я чакаю! — «Што?» — не разумее Сэм. — Пакажы, як ён рабіў! — «Не хачу», — крыўдзіцца, як дзіця, і адварочваецца.

— Слабак! Я загадала — паказвай! Іначай увогуле пайду.

— Сара, прашу цябе, застанься! — ён становіцца вартым жалю.

— Ну што з табой рабіць? Ты нецікавы. Я хачу разыграць сцэну. Во! Давай сыграем, як быццам бы ў спектаклі. Ты быў у тэатры? — «Вадзілі...». — Вось і мы зараз сыграем сцэну: скандал тваіх бацькоў. Я — твая маці, а ты — бацька. Злы Джэк-Патрашыцель.

— У мяне не атрымаецца, я не ўмею.

Яна рашуча падымаецца, як плёткай, сцябае яго трыма словамі: «Тады я пайшла!» — каля дзвярэй спынілася, дастала з сумачкі ключ і паклала яго на тумбачку. — Забяры свой ключ. Мне ён не патрэбны.

Сэм падае каля яе на калені і абхоплівае рукамі яе ногі, у голасе мальба, а ў вачах слёзы: «Сар-ра!»

— Адыдзі! Ну чаго табе яшчэ? — раздражнёна бзыкае яна.

— Застанься, калі ласка! Ну ка-лі лас-ка! — голас лебязіць, столькі халуйства і прыніжэння чуецца, што нават Сары, гэтай круцельцы, становіцца брыдка.

— А што тут з табой рабіць? Нат сцэну не можаш згуляць. Я і так і гэтак выкручваюся, абы нам весела было, а ты ўпрэшся як баран і ні з месца. Увогуле, ты нейкі старамодны, нафталінам, фу, прапах.

— Добра-добра, — жвава падхопліваецца Сэм, забягае ўзалу іздымае са сцяны вінтоўку. — He. Спачатку яны сварацца. — Вешае зброю на месца. — Пачынае звычайна маці. Вось так. Я гляджу тэлевізар. Заходзіць маці — успыхвае скандал. «А з чаго пачынаецца?» — не простая цікавасць у вачах Сары. — Я і не ведаю? На пустым месцы, як і большасць сварак. А з нічога! 3 любой дробязі. Напрыклад, бацька чаравікі не туды паставіў, ці яшчэ што.

— Якая яна ў вас зануда... Чаравікі? Я ўсё зразумела. Давай!

Сара знікае за дзвярыма кухні і гіраз хвіліну з’яўляецца ў халаце Лусіі. Як жа хутка яна ўмее пераўвасабляцца, уваходзіць, выдзьмуўшы грудзі і гледзячы зверху ўніз: «Так, Патрашыцель! Чаму не згатавана вячэра?»

— Сара, маці не заве бацьку Патрашыцелем. Твая прыдумка. Гэта першае. А-а-а, па-другое: вячэру гатуе маці. Зразумей, бацька цэлы дзень працуе. Прыйдзе і ўторкнецца ў тэлевізар, а маці дома адна — яе гэта злуе. Яна таксама стамілася, але ніхто не заўважае і не хоча яе бачыць...

— А ты, аказваецца, псіхолаг? Я і не ведала, — натуральна здзіўляецца, а затым — спахопліваецца: — Добра, я ўсё зразумела. Давай, па-новай!

Сэм бярэ ў рукі пульт тэлевізара, цісне кнопкі: «Што там у нас сёння? О, рэгбі!» Сара знікае на кухні і праз хвіліну ўваходзіць мажнай паходкай.

— Джэк, ты зноў па вушы ў д’яблавай скрынцы? — гаворыць пісклявым дыскантам. — Колькі можна глядзець адно і тое ж!? Зайшоў нядаўна, нават не паздароўкаўся. He заўважыў мяне. А ў мяне цэлы дзень галава балела.

Сэм паказвае вялікі палец: «Цудоўна!»

— Што цудоўна? — абураецца яна. — Цудоўна, што баліць галава? Табе не сорамна! Нахаба! Патрашыцель! Дуплет!

— Лусія, я заняты. He перашкаджай мне глядзець чэмніянат.

— Ты заняты? А я кажу, што ў мяне баліць галава!

— Пакліч доктара, або на крайні выпадак — ветэрынара, хі-хі!

— Гэта мог бы зрабіць муж.

— Муж глядзіць тэлевізар. — «Не муж, а свіння!» — удакладняе яна». — Што?! Ах ты сука! — «Кабель!» — крычыць Capa. — А ты курва!

— Ах, гэта я — курва? Ды я... Ды я...

— Курва, шкурка, нрашмандоўка!!!

— Сам дэгенерат!!! Ах ты дэградэнт!!! Экспрапрыятар!!!

Ускоквае з крэсла: «Мяне абражаць?! — бегае гіа пакоі, шукаючы, што ўхапіць у рукі. — Ды я цябе навучу, сучка ты гэтакая! — глядзіць на вінчэстэр, — зараз жа заб’ю!»

— Страляй, вампір! Крывасмок!! Дракула!!!

Заскоквае на канапу і зрывае са сцяны вінчэстар. «Заб’ю!!!» — крычыць штосілы Сэм так, як гэта робіць бацька.

— He пасмееш, — зусім спакойна гаворыць Сара. — Сядзеш у турму.

— Ну і няхай! Сяду, але адной сучкай будзе меньш.

Перасмыкае затвор, ускідвае ствол і... Сказаў следам словы, якія быццам токам ударылі Сару, няхай бы сапраўды стрэліў, але ён выпаліў іх перад тым, як націснуў на курок, менавіта тыя самыя словы: «Ах ты! Курваўка шалаўная! Каб духу твайго тут не было, застрэлю, як гадаўку!» — клацнуў затвор.

Сара падае ў крэсла і закрывае рукамі збялелы твар. «Няўжо яны згаварыліся? I гуляюцца са мной?» — ліхаманкава нраносіцца думка. Губы падрыгваюць. Паволі авалодвае сабой, супакойваецца. Сэм стаіць насуііраць разгублены: «Што з табой? Сара, што здарылася?» — дапытваецца ён.

Думкі пачалі блытацца... Усё змяшалася. Дзе праўда, дзе мана? Дзе ўяўная небяспека, а дзе не вартыя ўвагі домыслы і ііадазрэнні? Але яна не адступіцца ад сваёй задумы, яна ўсё давядзе да канца. I тады, тады ўсё будзе ў яе жыцці выдатна. У яе будуць грошы.

Збянтэжаны і вінаваты... «He! He можа такі прыкідвацца, яму не дадзена».

— Спужалася я. Думала, ты выстраліў, — прамовіла ўслых.

— Дык я ж гаварыў: ён не зараджаны, — вінаваціцца Сэм.

Абапіраецца прыкладам ад падлогу, заглядвае ў ствол, затым прынюхваецца некалькі разоў да ствала.

— Усё адно мурашкі па сніне забегалі. А калі б зараджаны быў?

— Забіў бы, — гаворыць ён і зноў нюхае ствол.

— Ну і жарты ў цябе. Я крыху не намерла.

— Дык ты ж сама хацела сыграць сцэну. — «Ці мала што я хацела?..».

— Прабач, што напужаў, — вешае вінтоўку на месца, але перад тым як зачапіць за кручок, япічэ раз засунуў нос у ствол і нюхнуў.

— Што ты ўсё прынюхваешся? Патыхае порах адтуль, патыхае.

Ен паціскае гілячыма: «Цяпер ужо не так моцна. Чуецца свежае ружэйнае масла. Ды і не мог бацька страляць па маці!». — «Хто яго ведае, твайго бацьку».

— Калі і страляў, то ў іншым месцы, — задумліва гаворыць Сэм.

— Сэм, а чаму ты сказаў гэтыя словы? — спыталася і пільна сочыць за выразам яго твару. — «Якія словы?» — не разумее ён. — Перад тым як стрэліць, ты сказаў...

— He гюмню, што я там сказаў. Нешта ляпнуў пад руку.

Твар Сары зрабіўся сур’ёзным, у вачах выбліснула злосць і нянавісць: «Ты лічыш мяне недаразвітай? Дурачка з завулачка? Так? He на тую нарваліся. Я ведаю: вы тут згаварыліся суііраць мяне».

Сэм глядзіць на яе, быццам зусім апупеў, — нічога не можа ўцяміць. Але Сара не была б Сараю, ёй патрэбна стонрацэнтная ўнэўненасць, таму і накідваецца на яго: «Чаму ты абазваў мяне тымі брыдкімі словамі? Хіба я заслужыла такіх адносін? Так зняважыў мяне?!» — і натуральныя слёзы амаль прыснулі з яе вачэй.

— Сара, Сарачка, якія словы? На што ты крыўдзішся? — снуе ён перад ёю, як чаўнок у кроснах, не ведаючы, куды сябе дзець і што рабіць, толькі б перастала крыўдзіцца. — Ты ж сама папрасіла. Гэта ж проста гульня. Чым я вінаваты?

— Гульня, — усхліпвае яна, — але ж мы не дамаўляліся, што ты будзеш зневажаць і абражаць мяне. Ты нрынізіў маю годнасць. Проста здзекваўся нада мной. Я яшчэ так пералякалася, думала, сапраўды стрэліла. А ты яшчэ сказаў: курваўка шалаўная, застрэлю, як тую гадаўку. Чаму ты так сказаў, Сэм, чаму?

Ён задумваецца, а гютым, быццам узрадаваўся знаходцы, апраўдваецца: «Усё проста, Сара. Мы гулялі. А бацька ў гневе так часта крычыць. Вось гэтыя словы мімаходзь і вырваліся».

— Дык гэта ты не на мяне гаварыў? — прыкідваецца яна зусім ужо дурною, але ён і гэтага не заўважае і сур’ёзна тлумачыць: «Ну канешне, Сара! Гэта была гульня. Звычайная гульня, толькі і ўсяго».

— Ая падумала, што ты на мяне крычаў, — звівае далей сваю нітку. — I з хаты выганяў, каб духу твайго тут не было, сказаў ты. А яшчэ і спужалася... Я вельмі спужалася, думала, ты ўсур’ёз і вось-вось заб’еш мяне бедную. А я ж так цябе люблю, Сэмік ты мой, так люблю...

Слёзы замілавання цякуць па твары Сэма: нрабач, калі пакрыўдзіў, гавораць яго вочы, даруй, калі вінаваты, я не хацеў гэтага!

Сара адчувала: яна цалкам валадарыць гэтай нікчэмнай істотай, кіруе яго пачуццямі. Так і было на самой снраве. Сэм, аслеплены каханнем, зусім страціў розум. Разважаць цвяроза ён наўрад ці быў здольны і раней.

— I бацька заўсёды клацае гэтай штуковінай? — вынытвае яна асцярожна.

— Заўсёды. I ведаеш, маці таксама кожны раз пужаецца. А затым істэрыка, слёзы і... пацалункі.

— Ну, тады я цябе таксама зацалую, — кідаецца на яго, завальвае на падлогу: — У мяне з’явілася ідэя! — «Што яшчэ за ідэя?» — даносіцца да яе прыдушаны голас, яна толькі рагоча ў адказ, скача на ім, цягае і смыкае за валасы, ён не паспявае адбівацца ад такога напору: «Згвалтаваць цябе — вось якая ідэя!»

30

Стомленыя і паўголыя яны ляжалі на падлозе. Кожны заняты сваімі думкамі. Але знешне здавалася, што паміж імі сапраўды ёсць каханне.

— Бачыш, як цудоўна, — заглядвае Сара ў вочы, — калі мы адны. Ніхто не перашкаджае. Эх, — уздыхнула горка, — заўсёды б так. Праўда?

— О так, — твар Сэма раптам пахмурнее, быццам нешта ўспомніў — He хацеў гаварыць табе, Сара. Маці знайшла ў сметніцы ампулы.

— Якія ампулы? Што?! Ампулы!!! — яна аж падскочыла, упала наўколенцы і абаперлася рукамі аб падлогу, як драпежная жывёліна. — I ты маўчаў?!! Ідыёт!!! Ты выкінуў ампулы ў сметніцу?

— Ты ж сама так загадала.

— Ну і... доўбня! — сплюнула, клацнула зубамі, — я ж думала, ты выкідваеш смецце.

— Адкуль я ведаў?

— Прыдурак. Казёл недарэзаны! Такі ж, як і твой бацька. Трэба было выкінуць на вуліцу, раструшчыць, перад тым як выкідваць.

— Я сказаў, што ў цябе цукровы дыябет. Што ты ўводзіла ін’екцыю інсуліну. Што гэта твае ампулы. Такі гарманальны прэпарат, дыябетыкі яго колюць. Мой аднакурснік сядзіць на інсуліне. У яго дыябет. Вось я і прыдумаў, што сказаць.

— А-а-а... Вось яно што, — захітала галаваю. Інсулін. Значыцца, гармоны... Цяпер мне ўсё зразумела. Ты зрабіў мяне хворай?

Ён увесь час блытае яе карты. Праўду кажуць, што дурням шанцуе. А можа, не такі ён і дурны, як ёй здаецца? He залезеш жа пад чарапную каробку, не заглянеш, што робіцца там.

— Калі спытаюцца, ты пацвердзі.

— Канешне, канешне. Абавязкова скажу, што вельмі люблю гармоны, што ў мяне не хапае гэтага самага... — «Інсуліну. Скажы, што ўрачы прапісалі».

— Канешне, урачы. А хто ж яшчэ. Інсулін дуплетам. Сэм, я ўвогуле не хачу сустракацца з тваім бацькам. Давай дамовімся: папярэджвай мяне, калі ён будзе дома. Твой бацька подлы чалавек. Можа і забіць мяне за тое, што я цябе ка-

хаю. Яму, бачыш ты, не надабаюцца нашы адносіны. Напэўна, антысеміт. Людзі дробнага інтэлекту заўсёды антысеміты. I што ім зрабілі яўрэі?

Раптам ён увесь страгіянуўся: «Я вось што думаю. Яго можна прыструніць. Ёсць тут адна рэч. Я доўга сумняваўся, але здаецца мне...».

— Здаецца, што певень нясецца, — перабіла яна. — Ты вось што ведай, твой бацька здольны нагаварыць нра мяне абы чаго, абы разлучыць нас. Але ты не вер яму. Ён хоча разбурыць наша каханне.

— Ды і які ён бацька. He бацька ён мне. Хіба родны бацька рабіў бы так?

— Можа быць, ты і не яго сын? Зусім не падобны.

— Хутчэй бы скончыць каледж і вырвацца з гэтага пекла. Пайду працаваць, буду сам сабе гаспадар.

— А ты ўмееш? — спытался яна. «Што?» — не зразумеў Сэм. — Ну, працаваць ты ўмееш? — засмяялася Сара, — ты спрабаваў зарабляць грошы?

— А што тут складанага: працуй сабе ды працуй...

— А чаму ж зараз не працуеш?

— Сара, — крыўдзіцца ён, — зараз я вучуся.

— Адно другому не перашкаджае. Ты хоць ведаеш, што незалежнасць дорага каштуе? Вось ты нарадзіўся, усё ў цябе ёсць. Ніколі не галадаў, жыў у дастатку. А ці здолееш самастойна забяснечыць сябе і сваю будучую жонку, напрыклад, хаця б мяне? Ты ж не спрабаваў.

— Смешнае пытанне. Скончу каледж, дадуць дыгілом, знайду працу... працуй сабе і лічы баксы. Абы галава на месцы была ды рукі.

— Дурань ты, і дурнем памрэш.

— А ты надта разумная, — крыўдзіцца Сэм.

— Разумная ці не, але адно ведаю дакладна: ад дабра не ўцякаюць. Хто пачынае з нуля? Толькі дурні. У цябе і так усё ёсць. Ёсць стартавы капітал. Што яіпчэ табе трэба?

— Я не хачу карыстацца яго сродкамі, — адрэзаў Сэм. — Няхай здушыцца сваімі грашыма.

— Таму і кажу, што ты дурань, — кідае абыякава, —Ты — адзіны сын! Па закону ўсё, што тут ёсць, рана ці позна будзе належаць табе. Яно і зараз часткова належыць.

Яна дастала цыгарэту, пстрыкнула запальнічкай. Сэм падсунуў да яе попельніцу, зацягнулася некалькі разоў і, нарэшце, таямніча прагаварыла: «Ёсць некалькі метадаў, каб наблізіць час валодання спадчынай».

— He разумею. Як гэта можна наблізіць?

— Вось і доказ. He разумееш. Яшчэ і крыўдзішся, калі я называю цябе дурнем. — «Ну, ведаеш!» — выклікнуў ён. — Што ведаеш, што ты ведаеш? — бліснула вачыма Сара. — Скрыўдзіў тут мяне, зганіў. Страху нагнаў, збэсціў брыдкімі словамі, яшчэ і бзыкаеш? Гэта мне трэба крыўдзіцца, а не табе. Мне! Ты разумееш гэта ці не? Ты можаш быць гаспадаром свайго лёсу?

Яна зноў рэзка ўстала, скамячыла цыгарэту ў попельніцы, абсмыкнула на сабе кароткую спаднічку, паказваючы, што зараз нойдзе.

— Канешне, магу. Я ўсё магу, — скарагаворкай выгіаліў Сэм. — «Усё-ўсё?!!» — перапытала яна, быццам сюсюкаючыся з малым дзіцём, нацвельваючы яго. — Усё! — цвёрда выгаварыў ён.

— А чаму ж сам не ўладуеш сваё шчасце?

— Якім чынам? He разумею.

— Зноў ён нічога не разумее. Ты дурны ці прыкідвашся? Гэта вельмі лёгка зрабіць. Адважыцца трэба. Ды тут і смеласці не натрэбна. Толькі рашэнне. Сэм, калі б твая маці раптам памерла, а бацьку насадзілі б у турму — каму нерайшла б уся спадчына?

— Усё засталося б мне. Ты ж сама казала — я адзіны спадкаемца.

— Вось так. А ты сядзіш і чакаеш. Палец аб палец не ўдарыў, каб наблізіць наш час. Ты хоць цікавіўся, колькі грошай у твайго бацькі на рахунку?

Сэм паціснуў плячыма, звёў бровы на пераносіцы, што павінна было засведчыць яго роздум: «Я думаю, тысяч пяцьсот зялёных! Ен зрабіў некалькі буйных здзелак, адразу ж паклаў грошы ў банк і не чапае іх».

— Пяцьсот тысяч! Паўмільёна! Гэта ж такія грошы! А што ты зрабіў, каб атрымаць іх? Здольны толькі ныць і плакацца. Я люблю мужных мужчын і рашучых. Ты быў бы вольным чалавекам: сам па сабе. Нічога нікому не вінен. А грошы... Разумееш! Якое гэта было б шчасце! Мы паехалі б на Багамскія астравы, ці на Канары, ці яшчэ куды-небудзь. У Еўропу, нагірыклад. Ты быў у Еўропе? — «Не». — Ты бачыў Калізей? — «Нідзе я не быў і нічога не бачыў!» — раздражнёна агрызнуўся Сэм. — А жыццё праходзіць, лепшыя гады ляцяць, — паддавала зыру яна. — Лепшыя! А ты нічога не робіш, каб наблізіць нашае шчасце. I што тут рабіць — нейкая дробязь...

— Дык што трэба рабіць, што? — нават надскочыў ён на сваім месцы. — Скажы! Дзеля цябе я гатовы на ўсё!

— На ўсё?! Ты? Велычі сумняваюся, бо ты — цюхля!

I ён зноў падціснуў хвост, пазычыўшы вочы ў сабакі: «Няхай, няхай крыху пазлуецца, — думае яна, — няхай прабярэ крыўда да пячонак, а я вось ласкавай стану, ці наадварот, яшчэ больш раз’юшуся, у гнеў і ў роспач увяду...».

— Дык што трэба рабіць? перапытаў ён яшчэ больш рашуча.

Снакойным голасам, як даўно вядомую ісціну, Сара будзённа нрамовіла: «Зусім дробязь. Для начатку хаця б зарадзіць гэты вінчэстар. Бацька спусціць ку-рок і яго насадзяць у турму. I ты гаснадар. Грошы твае. Што тут складанага?»

— Дык ён жа заб’е маці? Сара, што ты гаворыш?! Гэта ж забойства!

— Якое яшчэ забойства? Няшчасны вынадак. Ты ні нры чым. He ты ж націснуўна курок, не ты ж забіваўбы... Ён! Аўнрынцыпе, тыжмог, скажам, зарадзіць вінтоўку і ііроста забыцца выняць адтуль натрон. Мог жа забыцзіа? — дапытвалася яна. «Ну, мог бы», — нясмела выціснуў ён. — Дык у чым твая віна? Ніякага забойства. Ты чысты. Але адразу станеш гасгіадаром свайго лёсу. Ніхто табе не ўказ. A то скардзішся тут на яго, як той... не ведаю хто. А ты не думаў, што ён завядзе палюбоўніцу? Што там завядзе, яна і так ужо ёсць у яго. Безумоўна ёсць. Упэўнена ў гэтым. I ўсё даўно перапісана на яе імя. А калі знянацку няшчасны выпадак — ён і не паспее аформіць нанеры, — на хаду нрыдумляе новуіо версію, выстаўляючы неаправяргальныя доказы, якія навінны падштурхнуць яго да дзеяння. — Там іншыя працэдуры ўстуііаюць у сілу, іншы механізм... Тады ты станеш законным спадкаемцам. Так многія робяць. А інакш — уся снадчына дастанецца палюбоўніцы.

— Бацька так не зробіць! — крычыць ён амаль у росначы.

— Адкуль такая ўііэўненасць? Тым больш што ён і не твой бацька? Ты сам казаў. Усе сапраўдныя мужчыны так робяць: усе заводзяць каханку. А каханка, маладая і прыгожая, хіба ёй патрэбны стары ііянёк? He. Яе цікавяць грошы, толькі грошы патрэбны і гарантыі. Дзеля гэтага яна згодна і пацярпець гадоў пяць, каб забяспечыць сваю будучыню. I ведаеш, ад такіх налюбоўніц як раз і гінуць мужчыны. Яны ўмеюць падлавіць зручны момант. Сынане атруты ў суіі, і няма твайго бацькі. А ўсе грошыкі да яе нерайшлі. Кінуўся ты ў банк, а на рахунку нуль цэлых хрэн дзесятых. Hi цэнта! Усе знікла. А Джэк, твой бацька, якраз з такіх мужчын, якія не могуць жыць без каханак. Бо маці — старая вешалка. Навошта яму такая? Ён даволі шляхетны, прывабны і спакуслівы, яму хочацца маладой. Я б сама з ім нераспала. Мужчынам за пяцьдзясят заўжды хочацца маладых. Сівізна ў бараду — чорт у рабрыну. У твайго бацькі ўжо ёсць любоўніца. Я ўпэўнена, што ёсць!

— Адкуль ты можаш гэтае ведаць? — ледзь не плача Сэм.

— А чаму ты сумняваешся? Гэта ж чысцюткая праўда! Але як хочаш, няхай яна атруціць твайго бацьку раней, чым ты яго пасадзіш у турму. Выбірай! Любая на яе месцы траване. I тады ты — жабрак, — яна вытрымала наўзу: — А так і бацьку ад смерці ўратаваў бы, і грошы б былі твае.

— Такога не можа быць. Ён кахае маці.

— Кахае, ха-ха! Смешна сказаць! Дохлую воблу кахае. А ты любімы сын, хаха-ха! Байструк — вось ты хто, а не родны сын. Ты хоць ведаеш, што Джэк — не твой бацька? Няхай зробіць генетычную эксгіертызу на ідэнтыфікацыю. Папрасі! I сам убачыш, як ён адрэагуе, — яна заўважае, што Сэм агарошаны паведамленнем, і дабівае яго. — Калі б ён быў твой бацька, то чаго яму баяцца?

— Хто табе такое сказаў?

— Ды гэта ўсе гавораць! Увесь раён. Адзін ты нічога не ведаеш.

— Замаўчы, Сара! Іначай зараз застрэлю цябе!

— Вось-вось, забіць нявінную істоту ты можаш, а вярнуць страчаную справядлівасць — не! Слюнцяй! Цюхляк! — «Я?!» — ён прыўстаў з крэсла. — А хто ж яшчэ? He можаш! — накінулася яна.

-— Я ўсё магу! — становіцца ён у позу.

— На словах. А ты дакажы справай.

— I на справе магу, — упарціцца Сэм.

—Дакажы. Хаця б наспрабуй! Папрасі зрабіць генетычную ідэнтыфікацыю. I сам убачыш, што я сказала праўду. A то гаворыш: бацька, бацька... Кожны дзень чужы табе чалавек можа забіць родную маці. I ты нічога не робіш, каб спыніць гэта. He, ты не сын! Я думала, ты ведаеш, таму і церпіш здзекі. Ты павінен усталяваць справядлівасць: абараніць маці... Гэта ж проста: зараджаеш вінчэстар, і калі бацька сарве яго, каб папужаць, а можа і забіць, — выклікаеш паліцыю. Вось і ўсе! Паліцэйскім тлумачыш, што бацька хацеў забіць маці.

— А калі ён сапраўды заб’е яе?

— Ну сундук ты набіты барахлом. Як з табой цяжка! Ты ж сам гаварыў, ён толькі пужае.

— Так, але ж куркі ўзводзіць.

— I што за праблемы? А?! У паліцыі будзе факт замаху. Пакладзі сыры патрон, каб ён не выстраліў. Але каб вінчэстар абавязкова быў зараджаны.

— Як гэта сыры? — не разумее Сэм.

— Слухай, — радуецца Сара новай знаходцы. — Паліцэйскія правяраюць зброю і — бац! Пераконваюцца: ён хацеў забіць. I яго тут жа забіраюць за краты. Ці ў псіхушку. Нармальны чалавек не будзе страшыць жонку такім калібрам.

— Ага, так. He зусім разумею толькі, што за сыры натрон?

— Бярэцца патрон і выварваецца ў кінені. 3 паўгадзіны. Такі натрон ніколі не выстраліць, ён і не халасты, бо ёсць куля, і не страляе.

— Ого! — здзіўляецца ён, — гэта знаходка.

— Вось бачыш, і забіваць нікога не трэба. I рызыкі ніякай. I грошы твае. А так усё адно налюбоўніца яго атруціць. Знянацку атруціць. I грошы прападуць, і бацькі не будзе...

— А раптам ён усё ж такі стрэльне?

— 3 якое гарачкі? Сыры порах не гарыць, капсуль сансаваны... А ты разлічышся за свае крыўды. Адпомсціш яму за маці. I за тое, што ты не яго сын. I надстрахуешся на ўсякі выпадак. Бо ён, я так скажу, яшчэ-даволі сімпатычны, знойдзе маладую палюбоўніцу, і нлакалі твае грошы. — «Не бываць гэтаму». — Калі ты не будзеш варон ротам лавіць, не будзеш цялём. Можа ўжо і ёсць, можа і грошы ўжо не твае, а палюбоўніцы.

— Ілжэш! — крычыць Сэм, і Сара накідваецца на яго з новай сілай.

— Я ілгу? Я? Гэта я ілгу? Доўбня! He хацела табе гаварыць, бо ўсё адно не наверыў бы, а цянер скажу: твой бацька заляцаўся да мяне. — «Не можа быць!» — Зноў за сваё. А ты спытайся, як можна дуплетам адхадзіць жанчыну? Запомні гэтае слова: «дуплетам» — так і сгіытайся. I гіаназірай за яго рэакцыяй. Сам зразумееш, заляцаўся ці не. Ён гладзіў мяне вось тут. I вось тут, паміж грудзей. Я нрыходзіла аднойчы, не застала цябе — ён быў адзін. He хацела гаварыць, напароўся сваёй уііартасцю. — «Не веру», — збялелымі вуснамі прагаворвае Сэм». — А як сабе хочаш, — не адпускае яго нервы Сара, намотвае, як лейцы на руку. — He верыш, вазьмі і нравер. Ен гладзіў... I, ведаеш, мне было нрыемна. He тое, што з табою. Ён мужчына яшчэ хоць куды.

— Замаўчы! — крычыць Сэм.

— Сунакойся! Я адвергла яго. Кажу: «Як вам не сорамна? Вы гатовы пераспаць з будучай нявесткай?» А ён: «А што тут такога? Хто здыме ііробу? Мы ж не скажам Сэму. Гэты цюхляк і ведаць не будзе» — вось што ён мне сказаў. А як на каленях поўзаў тут перада мной і выпрошваў. Вось які. А ты думаеш, ён мне проста так кампліменты рассынаў за сталом. Ды ён, калі мне рушнік надаваў у ванным пакойчыку, ведаеш, што ён зрабіў?

— Сара, замаўчы!

— Ён залез мне пад спадніцу! I, зноўжа, ха-ха! Мне было нрыемна.

— Хопіць! Замаўчы, я сказаў!!!

— Ты свайму бацьку рот затыкні. А я цярпець не буду, калі ты не можаш адгюмсціць і за мяне! I за маці! Заставайся. А я найшла.

— Куды ты, Сара? Застанься! — ускочыў ён з крэсла і кінуўся да яе.

— А што мне бавіць час з такім цюфяком. Ты можаш зрабіць хоць які-небудзьучынак? Ціцябехапаетолькіназаляцанкі?Брыдкамне,брыдка,Сэм!Ты такі баязлівец! Я люблю мужчын рашучых, адважных. Здольных нават і на забойства

дзеля кахання, дзеля мяне. А ты... Ды і якое гэта забойства? Няшчасны выпадак, нават калі вінчэстар і выстраліць. He болей таго. Нават калі следства пачнецца, можна прызнацца, што загнаў патрон у патроннік, а потым забыўся дастаць. За бяспамяцтва нікога не судзяць. Мог жа ты выпадкова забыцца і не выцягнуць патрон? Мог?.. Вось і я кажу, мог! Няшчасны выпадак і ніякага крыміналу. Але падумай, якія перспектывы адкрываюцца.

— Замаўчы, Сара! Прашу... Мне страшна.

— А гаворыш, не баязлівец. У цябе штаны мокрыя! — засмяялася яна.

— За-маў-чы!!! — нырскае ён слінаю.

— Вось гэта ты можаш: накрычаць на слабую жанчыну. Я маўчу. I пайшла. Ключы твае вось, на тумбачцы пакінула. А ты думай. Усё! Сядзь на месца. I не праводзь мяне.

Ляснулі дзверы. Сэм нерухома сядзіць у накоі адзін, абхапіўшы галаву рукамі.

31

Джэк зноў дапаў да камп’ютэра. Цэлы вечар тузаецца на табурэтцы нерад маніторам і стукае пальцамі па клавіатуры. Нагружаная сумкамі, уваходзіць Лусія, заглядвае ў залу і праходзіць на кухню. Праз хвіліну вяртаецца ў залу.

— Джэк, табе не сорамна! Сядзіш за стралялкамі, дарослы мужык...

— Я прыйшоў з працы, я стаміўся... Mary хоць дома адпачыць?

— Прыйшоў і адпачываеш. А мая работа не канчаецца. Hi выхадных, ні прахадных. Хоць бы хто паспагадаў.

— Я ж казаў табе — наймі домработніцу: польку якую, ці з Расіі. Яны не дорага запрошваюць.

— Можа нам узяць і вахавацеля для Сэма?

Калі д’ябал хоча паздзеквацца з чалавека, то знойдзе для гэтага магчымасць. Так здарылася, што Сэм аказаўся выпадковым сведкам гаворкі бацькоў. Маці выйшла з кухні ў залу, а ён толькі зайшоў у прыхожую: распрануўся, хацеў прайсці ў залу, але, пачуўшы сваё імя, насцярожыўся і наструніў вушы: «...і няхай чужы чалавек выконвае і бацькоўскія абавязкі. Учора званілі з каледжа. Ён гіраваліўся на экзамене. Калі не падцягне хвасты — яго выключаць».

— Туды яму і дарога. Грошай толькі шкада: столькі ўвярнулі за вучобу.

— I гэта гаворыць бацька: вырашаецца лёс сына, а ён нлача гіа грашах.

— Так. Я нлачу, таму што я і плачу! Ведаю, як яны дастаюцца.

— Грошы табе засцяць свет. Сын збіваецца з тропу, а табе да лямпачкі.

— Мне здаецца, ён даўно ўжо заблудзіўся ў трох соснах, а мы і не заўважылі. А-у! Сэм, дзе ты?

— Ты ніколі не любіў Сэма.

— А за што яго любіць? За хамства і дармаедства?

— Хаця б за тое, што ён наш сын, — чуецца Сэму голас маці.

— Гэта твой сын і твой пестунец. А для мяне — гэта наразіт і клешч, які смокча маю кроў.

— Як табе не сорамна, — упаўшым голасам гаворыць яна.

— He, не сорамна. Калі і сорамна, дык толькі тое, што ён носіць маё прозвішча.

Сэм стаіць за звярыма і яшчэ болей нрыслухоўваецца. «Ага! — думае ён, — нраўду казала Сара: я не родны сын?! Так яно і ёсць!».

«А ўсё таму, што ты — не бацька, — даносяцца словы маці, — бацька так не гаварыў бы!». Сэм ускіпае яшчэ большай злараднасцю, не вытрымлівае і выходзіць са свайго сховішча: «Я ўсё чуў! Я чуў вашу размову!»

— Ах, і ты тут? Ну і добра. Слухай!!! — крычыць Джэк і зноў звяртаецца да Лусіі: — Чуеш! Гэта ты яго распусціла! I не давай яму болей грошай! He зломак, няхай сам зарабляе. А так ён ніколі не зразумее, як яны дастаюцца.

— He трэба мне твае грошы! Я натрабую генетычную экснертызу!

— Што ты гіатрабуеш? — сумеўся бацька.

— Экспертызу на генетычную ідэнтыфікацыю! — выпаліў сын.

— Што ты вярзеш, ідыёт! Ты чула, Лусія?

— Так-так! Патрабую! Зрабі гентычную экспертызу на ідэнтыфікацыю асобы і сумяшчальнасць. А яшчэ: мне належыць трэцяя частка ўсяго, што ляжыць у банку. Так што, будзь ласкаў, перавядзі грошы на мой рахунак.

— Што?! А гэта ты бачыў? — скручвае дулю Джэк і настаўляе ў бок сына. — Застрэлься!

— Сам застрэлься, надонак! Як ты застрэліў тую бабульку!

Бацька знерухомеў: ногі адзірванелі, вочы наліліся крывёю. Яшчэ адно слова і, здаецца, ён санраўды задушыць сына голымі рукамі.

— Сэм, што ты гаворыш? Якая бабулька, якая экспертыза? — залямантавала маці і заплакала. — Божа мой, Божа! А што ж мне рабіці... — занрычытала яна і заплакала ўголас. Села на канапу, а нотым утіала тварам на падушку.

— Родныя бацькі так не робяць, — не можа спыніцца Сэм, — і я хачу ведаць. Хачу справядлівасці. Вось, няхай ён цяііер адкажа, што значыць, адхадзіць жанчыну дуплетам?

— Дуіілетам?! — аж падскочыў на месцы Джэк, як уджалены.

— Так, дуплетам! — насмеліўся сын, — я хачу ведаць, што гэта такое?

—Ха-ха-ха! — нервова смяецца Джэк, — дуплет, такі ж валет, як і ты. Цяпер мне зразумела, адкуль растуць рожкі! Я гаварыў табе...

— Я пра ўсё даведаюся сам. I ведай: пасаджу цябе ў турму.

I сын выходзіць. I так балюча на гэты раз ляскаюць дзверы, што абое страсянуліся, быццам гукавая хваля іх ударыла токам.

— He, ты чула? Ты бачыла? I хіба гэта не вырадак?!

— Замаўчы!!! Што вы робіце са мною, Джэк? — і Лусія зарыдала, так як рыдаюць па смерці роднага чалавека. — Чым я саграшыла гіерад табой, Божа? За што мне такая кара? За што?...

32

Начны горад. П’яны Сэіч, хістаючыся, пляцецца дамоў. Доўга не можа гіатрапіць ключом у шчалужыну замка. Нарэшце адмыкае дзверы. Сунецца ў свой пакой. Падае ў ложак і, не распранаючыся, адразу ж засынае.

Раніца. Сонца свеціць у вокны. Сэм падымаецца з насцелі, валасы ўскудлачаны, вочы гірыпухлыя. Садзіцца на край ложка. Маршчыніць твар, нэўна, успамінае, што адбылося ўчора. Падымаецца, ідзе на кухню. Ставіць на пліту каструлю з вадой. Доўга глядзіць на ваду. Уключае пліту. Назірае, як са дна падымаюцца паветраныя бурбалкі. Спускаецца ў падвал. Дастае са схованкі ключ. Адмыкае скрынку з боепрыпасамі. Вымае некалькі патронаў. Заходзіць на кухню. Кідае патроны ў каструлю з каляхуючай вадой. Вылівае ваду ў ракавіну. Апякаючы рукі, выграбае са дна няць гіатронаў.

Здымае са сцяны вінчэстэр. Зарадзіў патроны у магазін. Павесіў зброю на ранейшае месца. Адышоўся крыху ў бок, наглядзеў, схіляючы то ў адзін, то ў другі бок галаву. Вярнуўся і паправіў на сцяне вінтоўку. Узяў у рукі некалькі попельніц, напоўненых недакуркамі, павытрушваў попел і параскідаў недакуркі па кватэры. Вось ён стаіць каля кітайскай ружы, вагаецца імгненне, затым хапае за ствол і рэзка нахіліў кветку: хрумстнула жывая нлоць, на пераломе паказваецца зялёны сок. Хутка апранаецца. Выходзіць.

Ідзе па вуліцы. Падыходзіць да тэлефоннай кабінкі. Набірае нумар.

33

Цесны пакой Сары. Званок тэлефона. Рука з нярсцёнкам здымае трубку. Голас Сэма ў трубцы: «Сара, я ўсё зрабіў». — «Не разумею, — чуе ён голас каха-

най. — Вы пра што?». — «Гэта я, Сэм, — крьгіыць у трубку. — Я ўсё зрабіў, як ты казала». — «Прабачце. Вы памыліліся нумарам». Кладзе трубку. Заходзіць у спальню. На ложку ляжыць Майкл.

— Апранайся. На мяне звалілася неадкладная справа.

Ён нехаця падымаецца з ложка. Нацягвае на' сябе штаны. «Колькі на гэты раз пазычыць?». — «Стольнік!» — гаворыць яна і паказвае вачыма на тумбачку. Майкл адлічвае грошы і кладзе ў попельніцу.

Раскіданыя Сэмам недакуркі валяюцца на надлозе. Зламаны вазон. У кватэры пуста. Скрыгаціць замок, праварочваецца ключ. He, гэта не Сэм. На нарозе Сара. Стаіць, аглядваецца, кідае хуткія позіркі на кватэры.

Асцярожным крокам праходзіць у залу, спыняецца гіасярэдзіне. Хуткі позірк чорных вочэй аглядае пакой. Падыходзіць да канапы, узбіраецца на яе і здымае са сцяны вінтоўку. Дастае магазін, вымае тры патроны і кладзе ў кішэню. Высоўвае папярод сябе дамскую сумачку, шабуршыць маланкай, расшпільвае і дастае гіатроны, запраўляе ў магазін вінчэстара. Вешае зброю на сваё месца. Адышлася, утаропілася вачыма ў сцяну: глядзіць доўга, быццам гаворыць заклінанне. Нарэшце, гэтак жа ціха сыходзіць.

Праз хвіліну зноў паказваецца ў праёме дзвярэй, што вядуць у залу. У руках — запальнічка. Падыходзіць да акна, выглядвае на вуліцу. Бярэ гардзіну, прыцягвае да сябе. Пстрыкнула запальнічкай: узвіўся віхлясты цагляны агеньчык — надносіць да гардзіны і трымае... Гардзіна не хоча займацца агнём. У тым месцы, дзе яна трымала вогнік запальнічкі, матэрыял нравальваецца, з’яўляецца дзірынка, па краях якой начынае плавіцца матэрыя. Схавала занальнічку. Дзірынка тым часам расце, сіне-зялёны абадок агеньчыка зжырае ўзоры матэрыялу, — вось ужо на тым месцы анлавілася дзірка з добрую далонь. Некалькі разоў трахнула шторай, збіла гіолымя. Памацала гарачае месца рукою, пахукала на пальцы. Выглянула ў акно: ці няма нікога на вуліцы? Усё ціха. Асцярожна выйшла, быццам і не было яе тут.

Шчоўкнуў замок зачыняемых дзвярэй. Ці не гірымроілася ўсё гэта? He, скразняк пагойдвае гардзіны, пасярэдзіне зеўрыць здаравенная дзірына.

34

Двор перад домам Хабартаў. Аднекуль спяшаецца Лусія. Глянула на вокны — у доме гарыць святло. Заходзіць на кухню, ставіць сумкі ў парозе. I тут толькі заўважае мужа: сядзіць за сталом і штосьці есць.

— Мог бы i начакаць. Абы жывот набіць, — Джэк нехаця адрываецца ад талеркі, бярэ сумкі і ставіць каля халадзільніка. Вяртаецца на сваё месца і працягвае есці.

— Калі нам намыюць вокны? Яшчэ белы дзень, а ва ўсім доме гарыць святло. Электрычнасць не дармовая.

Яна выходзіць з кухні, Джэк чуе, як у пакоях шчоўкаюць выключальнікі. Праз хвіліну вяртаецца:

— Божа мой, калі гэта скончыцца! — закрывае твар рукамі.

— Што здарылася, Лусія? — бярэ яе за рукі, — на табе твару няма.

— Мне хочацца ўзяць вось так і стукацца галавою ў сцяну. Ад адчаю і безвыходнасці.

— Што такое? He разумею цябе.

— Дзе ж табе зразумець, — гаворыць яна, а ў вачах — слёзы. — Гэта ты зламаў кітайскую ружу ў зале? Што яна табе зрабіла?

— Якая ружа? Ты што!?

— Ты, ты гэта зрабіў! Яна цябе заўсёды раздражняла, — знясілена анускаецца на табурэт і пачынае ўсхліпваць.

— Клянуся! I нальцам да яе не дакрануўся, — апраўдваецца муж.

— Ілжэш! Паглядзі, — надхонліваецца і бяжыць у залу, ён — следам за ёю, — твой недакурак.

— Лусія! Паўтараю: не, не і яшчэ раз не!!! — становіцца нобач каля жонкі і разглядвае зламаную ружу. — Я яе не чапаў. Праўду кажу.

— А хто натрусіў попелу? Зноў не ты? — кідаецца яна на зале: — Гэта ўсё твая работа. Божа мой, чым я саграшыла?! Атут, Божа! Што гэта яшчэ? — падыходзіць да акна і бярэ ў рукі гардзіну. — Я не вынесу гэтага! Глядзі сюды, бачыш якая дзірышча. Чым табе замінала гэтая гардзіна? Вырашыў наздзеквацца нада мною?

— Лусія! Нічога гэтага я не рабіў! надыходзіць да жонкі і бярэ з яе рук гардзіну, прыглядваецца: — Тут жывым агнём высмалілі. Бачыш, краі аплавіліся. Але, Лусія, гэта не я. Навошта мне такое? — хапае са стала попельніцу і, як доказ, паказвае. — Глядзі сюды, трэці дзень складваю акуркі ў попельніцу. He толькі цыгарэты тушу, нават попел збіваю.

Яна маўчыць. Погляд адсутны.

— Я здагадваюся, чыя гэта работа, — гаворыць Джэк, — і на гэты раз я ва ўсім разбяруся. Гэта яны! Яны згаварыліся наміж сабой.

— Але за што?... Чаму?... Нічога не разумею. За што нам такая кара? Скажы, Джэк, у чым мы ііравінілася?

— Гэта яе помста. Я не гаварыў табе раней: яна спрабавала спакусіць мяне. Вось тут, на гэтай канане.

Лусія здзіўляецца, насцярожваецца і нерастае плакаць. «I што было наміж вамі? — выціснула з сябе. —Прызнавайся, наскуднік!».

— А нічога не было. Я зрабіў воднаведзь. I сказаў, каб болей не бачыў яе ў нашай кватэры, каб яна гіакінула Сэма ў снакоі. Вось яна і пачала іюмсціць.

— He веру... -— выдыхнула Лусія.

— Я сам сабе не веру, Лусія. Можа, першы раз у жыцці. Брыдка стала. Заляцаецца да сына і гатовая пераспаць з яго бацькам.І як такія людзі жывуць?! Як яны Бога не баяцца?

— Наглядзяцца порнафільмаў, думаюць — гэтак і ў жыцці.

— Дык трэба расказаць Сэму, адкрыць вочы.

— Усё адно — не паверыць.

— Нейкі ён не ў сабе. Гаварыць сам з сабою начаў. Штосьці яго гняце і душыць. Зусім чужы стаў. Баюся я за яго, Джэк. Як бы што не зрабіў з сабою.

— Сара яго і гняце, і душыць. I накручвае яго. Ты ж чула, яе ён пытаўся, колькі тысяч на банкаўскім рахунку? Раней гэта яго не цікавіла. Яна падбівае. Грошы яе цікавяць... Таму і на іглу пасадзіла. Ён снаў, і я наглядзеў: колецца! Усе вены сколатыя. Наркаманам лягчэй круціць і варочаць.

— Можа, да ўрача звадзіць? — спыталася з надзеяй.

— Ага! Возьмеш за ручку і навядзеш як козліка, — крывіцца ўсмешкай Джэк. — У паліцыю трэба, а не да ўрача.

— Ты здурэў. Роднага сына ў турму?

— Лепш у турму, чым у труну, — цвёрда гаворыць Джэк.

— Можа, яшчэ адумаецца? — чуецца слабое снадзяванне ў яе голасе.

— Няма чым. Клёнак бракуе. Затлуміла яму галаву, зусім глузды скруціліся. — Заскрыгатаў замок у дзвярах, рыннулі завесы. — Цішэй, здаецца, прыйшоў.

Уваходзіць Сэм. Прайшоў міма бацькоў у сваю снальню, нават не наздароўкаўся. Яны так і засталіся стаяць насярэдзіне залы ў разгубленасці.

— Эй, чалавек! — аклікае бацька, — ты не растлумачыш маці, хто спаліў гардзіну і хто зламаў кітайскую ружу?

Сын паказаваецца ў праёме дзвярэй: вочы бегаюць, — так, ва ўсякім разе, падалося і Аусіі, і Джэку.

— Больш няма каму. Ці ты, ці твая Сара.

— Што вы чапляецеся да Сары, што яна вам, у сун насрала?

— Ого! Як ты з бацькамі стаў размаўляць. Дзякуй, сынку.

— Я табе не сын.

— Добра, нясынку. Але хто з вас сналіў гардзіну? Наскрозь. I хто зламаў вазон?

— Сынок, што з табой здарылася? — снрабуе ўзяць ласкай маці.

— Нічога! Са мной нічога не здарылася! Гэта з вамі ўсімі нешта наздаралася. А са мной — нічога! He наліў я ніякай гардзіны. Колькі можна ўзводзіць на мяне нанрасліну?

— Сынок, можа да ўрача схадзіць? Цяііер добрыя ўрачы. Ёсць такія, што лечаць ананімна. Ніхто і ведаць не будзе.

— Hi да якага ўрача я не пайду! I не рабіце мяне вар’ятам.

— Вось бачыш. Я ж казаў, — пераканаўча выгаворвае Джэк, — трэба адразу ў паліцыю звяртацца. Урач тут не данаможа.

Пачуўшы пра паліцыю, Сэм кідае хуткі позірк на вінчэстар, відавочна ііужаецца ён і нямее, нарэшце выціскае з сябе нытанне: «У наліцыю?»

— А куды ж яшчэ? Тут толькі паліцыя і можа разабрацца.

Сэм раптоўна абмякае. Пачынае штосьці, занінаючыся, лапатаць: «Дык гэта... што ўсё... Я, ды я... Вы ведаеце...»

— Ведаем. Канешне, ведаем, — снакойна канстатуе бацька, — і даўно ведалі. А ты што ж думаў: так усё ненрыкметна і нройдзе?

— Ведаем, сынку, ведаем. Гэта бяда і вялікая гора.

— Я, я... Разумеце, я... — зусім разгубіўся ён, зіркае ліслівымі вачамі на бацькоў. — Яны ж сырыя... у кінені... гэта быў жарт.

Выглядбездапаможны,вартыжалю.Ённеведае,яксябеііаводзіцьіштогаварыць. Бацька навісае зверху, як гільяціна, а сын задыхаецца, ловіць ротам паветра.

— Нічога сабе жарты! Сарачка твая, замест таго, каб лячыць сябе ад цукровага дыябету, уводзіць табе ў вены наркотык. Ты надсеў на іглу?

Нарэшце сын спраўляецца з сабой, дапяўшы, што гаворка зусім пра іншае. Крыху не выдаў сябе. «Куды гэта я мог падсесці?» — агрызаецца ён.

— He куды, а на што. На іглу. Пакажы вены.

Сэм адступіў да дзвярэй.

— Пакажы, ну!.. Баішся. Убачыш яе — гіерадай: ці скручу абоім галовы, ці ў турму здам. Каб я больш не бачыў гэтую сучку ў сваім доме! Чуеш, так і перадай. — «Гэта і мой дом!» — спрабуе запярэчыць сын, але бацька цынічна аб’яўляе. — Была ў сабакі хата. Хіба што пасля маёй смерці-

— Сэм! Сынок! Я б табе нараіла, — спрабуе ўмяшацца маці.

— He лезьце ў маё жыццё! — злятае ён з тармазоў. — Надакучыла! He лезьце! — і выбягае прэч з кватэры.

Прэч ад бацькі і маці, нрэч ад людзей: нікога не бачыць і нікога не чуць... Прэч, прэч...

35

Па тратуары даўгавязая фігура Сэма рассякае натоўн. Прахожыя шарахаюцца ад яго ў бок.

У кафэ каля каледжа спінай да дзвярэй сядзіць Сара. Падыходзіць Сэм, садзіцца насупраць. «Сара, я болей не магу так! — слёзна гаворыць ён, — мне здаецца, яны ўсё ведаюць».

— Гэта табе толькі здаецца, — яе голас цвёрды і ўпэўнены.

— Яны надазраюць мяне. Робяць выгляд, што нічога не здарылася, а самі... Гуляюць, як кошка з мышкай.

— Заткніся, дурань! Надакучыла!

— Я не магу! — ён гатовы занлакаць.

— Хопіць ныць, бесхрыбетнік!

— А калі патрон выстраліць? Калі раптам?..

— Тады цябе пасадзяць за краты, — спакойна гаворыць Сара, — а я буду выступаць сведкам. Зразумеў? Хоніць нра гэта. Афіціыянт ідзе. Вазьмі што-небудзь гіеракусіць. Што-небудзь звычайнае. На твой густ і сродкі. 3 густам у цябе заўсёды праблемы, а сродкі маглі б быць значна большыя. Табе не хапае рашучасці.

Падбягае афіцыянт, навісае над столікам. Сэм бярэ з яго рук меню: «Вось гэты салат, — тыцкае нальцам, — дзве адбіўныя. А гэта ў вас што?»

— Грыбы смажаныя ў смятане. — Дзве норцыі, і... — глядзіць на Сару.

— Што-небудзь выпіць? — спрабуе ўгадаць жаданне афіцыянт.

Сэм ловіць станоўчы ківок галавы ці хутчэй рух вачэй і дадае: «Два віскі з содавай» — афіцыянт гэтак жа жвава знікае, як і з’явіўся.

— Зразумей, гэта сначатку страшна. Чорт не такі жахлівы, як яго фатаздымкі, — вярнулая да перарванай размовы. — Тым болып, ты нічога не будзеш рабіць. Скарыстаеш сітуацыю. Астатняе зробяць абставіны. Усе, хто дабіўся чагосьціўгэтымсвеце,скарыстоўвалісітуацыю.Кожнамудаеццашанс,выкарыстаеш— ты на кані, празяваеш — пад канём. Табе выбіраць. Людзі, якія твораць лёс уласнымі рукамі, спараджаюць спрыяльныя абставіны і ўмовы, а затым умела скарыстоўваюць, — на вачах Сэма яна зразумела, што нясуць заказ, і замаўчала.

36

Рабочыя лазяць на даху, чапляюць трасы, нацягваюць страховачную сетку.

Афіцыянт расстаўляе на стале гірынесеныя талеркі.

— Можна адразу разлічыцца? — вымае Сэм партманет.

— Сямнаццаць долараў і пяцьдзясят цэнтаў, — Сэм адлічвае грошы і хавае партманет.

Афіцыянт рэціруецца.

— Ты не слухаў мяне? — уздыхае Сара, — ніколі не чуеш, што табе гавару. — На твары Сэма недаўменне. — Трэба верыць у тое, што робіш. Калі верыш, то заўсёды дабіваешся задуманага! Ты хочаш стаць свабодным? — робіць глыток віскі: — Заможным і забяспечаным?

— Канешне, хачу. Але не хачу, каб здарылася ненанраўнае і патрон выстраліў, не хачу, каб ён забіў маці...

— Дурань! Цішэй гавары. — Дапівае віскі і пачынае закусваць. — А што, у цябе ёсць іншы план?

— Іншы? He... Няма ў мяне ніякага плану.

— Дык чаго ерапенішся? Няма плану — слухай мой! I выконвай. За свабоду, тым больш фінансавую, трэба заплаціць цану. Бяснлатным бывае толькі сыр у мышалоўцы. Зразумеў? Нічога ты не зразумеў. Нічагуткі! У табе бракуе рашучасці, мужнасці... Звычайнай кемлівасці. Цябе стрымлівае страх, наралізуе цалкам, таму што ты — цюхля! Так-так. Ты не любіш гэтага слова. Але траішую мянушку прыляіііў твой бацька. Страх снараджаецца нявер’ем у свае сілы. Патрэбна вера. — «Я разумею, але...» — снрабуе нешта сказаць Сэм, але яна не дае дагаварыць. — Ніякіх «але»! Або робіш тое, што гавару я, або мы развітваемся. Назаўсёды. Калі хочаш дасягнуць мэты — ідзі ўііерад і не аглядвайся. Усё мае свай кошт. Цану твайго вынадку я абмалявала. Патрэбна ахвяра. Спачатку аддаць, каб іютым атрымаць. Запомні гэта.

— Разумею. Але, Сара, ці не занадта вялікая такая цана?

Яна ўстала, абапёрлася рукамі на край стала, быццам на кафедру, і цвёрда заявіла: «У мяне болей няма да цябе ніякіх снраў. Забудзь, што я гаварыла. He было нічога. Кронка. 3 табой я толькі марную час. Болей мы не ўбачымся. Няма патрэбы. Бывай».

I яна выходзіць з кафэ. Сэм парываецца было намкнуцца за ёю, а потым садзіцца, залнам выпівае віскі, доўга глядзіць на талерку, — адштурхоўвае яе на край стала, рэзка ўстае і выходзіць.

37

Устрывожаная Лусія адна ў кватэры, не знаходзіць сабе спакою: сноўдаецца з месца на месца. He можа назбавіцца трывогі. Глядзіць у акно: можа, хто ідзе?

Няма нікога. «Звоняць!» — як снрасоння даходзіць да яе. He! Гэта не ў дзверы — тэлефон! Рэзкі і нранізлівы званок. Схапілася за сэрца. Нешта павінна здарыцца. Здымае трубку.

— Алё. Слухаю! — у трубцы голас Сары, яна адразу ж гіазнала яго. «Але што яна гаворыць? Такога не можа быць?!» — мяняецца тварам Лусія: — Што вы гаворыце, Capa? I чаму я павінна вам верыць? — разгублена гаворыць у трубку. — Так, ёсць. На сцягне... Ну і што? Гэта нічога не даказвае... Так. Ну і... Такога не можа быць... — прыціскае трубку да грудзей.

Асцярожна кладзе на рычаг, быццам баючыся, што тэлефон узарвецца. Стомлена садзіцца ў крэсла. Глядзіць на тэлефон. Устае. Узбуджанна ходзіць з кутка ў куток, час ад часу аглядваецца на тэлефон, быццам ён жывы і можа накінуцца на яе.

Зноў званок. Але яна надбягае і машынальна зрывае трубку тэлефона, чуваць доўгія гудкі. Паклала трубку на рычаг і бяжыць да дзвярэй. Адчыняе — на парозе Джэк: «О, ты дома?» — здзіўляецца муж.

— Дома! — з крыўдай адказвае Лусія.

— А я на ўсякі вынадак названіў, не хацеў адмыкаць ключамі. He спадзяваўся, што застану цябе, — быццам апраўдваецца ён.

Словы здаюцца ёй надазронымі: «А дзе ж я, на-твойму, павінна быць?» — пытаецца яна.

— Вядома, дома. Проста звычайна ў гэты час ты бегаеш па супермаркетах... Што з табой здарылася, Лусія? Твар як налатно.

— Са мной нічога, Джэк. А вось што з табою? Я хацела б ведаць. — «Не разумею аб чым ты?» — патунляе ён вочы.

I гэта надаецца жонцы дзіўнаватым, яе падазрэнні ўзмацняюцца, нерарастаюць у перакананасць: «Не выкручвайся! Прызнавайся!».

— У чым, Лусія? — не разумеючы, што ад яго патрабуюць, цяпер ужо насамрэч абураецца муж, — учым нрызнавацца?

— Ва ўсім. Расказвай усё! Гавары, што ў цябе было з Сарай? Яна званіла. Толькі што... Сказала: ты хацеў яе згвалтаваць.

— Ды ты, баба, здурнела! Яна так і сказала? От сучка! Лусія, не глядзі на мяне такімі вачыма. Я табе расказваў. Усё было наадварот: яна вязалася да мяне, яна хацела спакусіць. He я — а яна! I я даў ёй крутую водпавець.

— Чаму ж тады яна звоніць і шантажыруе мяне? Судом награжае. Зусім збэсціла. Па якім нраве, скажы? Хто даў ёй нрава так размаўляць?

— Лусія, сунакойся, — нервова захадзіў ён узад і ўперад па накоі. — Я не павінен адказваць за паводзіны нейкай прашмандоўкі. Хто яна нам? Яна акруціла

нашага сына, затлуміла галаву, наркаманам яго зрабіла, а цяпер і да цябе гіадбіраецца?

— Ая не веру табе, Джэк! Я веру ёй.

— Дзень добры! Прыехалі. Дажыліся! — яго рукі апускаюцца ўздоўж тулава, як плёткі.

— Адкуль яна ведае, што ў цябе на сцягне радзімы знак? — пытаецца жонка.

— Радзімы знак? — яго бровы паўзуць уверх.

— Так. Пляма! На правым сцягне. Такія дробязі не ўгледзіш праз штаны?

— Лусія, няўжо ты не бачыш, што яна ўсімі нраўдамі і няпраўдамі падбіраецца да нашага сына? Ёй напляваць з высокай званіцы на Сэма, на ўсіх нас. Яе цікавяць грошы! Няўжо гэта не зразумела: яна паквапілася на нашыя грошы, на гэты дом... Гэта ж відавочна. Ці вы зусім аслеплі?

— Я ўсё бачу, усё... Але мне не зразумела: адкуль твая палюбоўніца, гэтая прашмандоўка, ведае, што ў цябе на правым сцягне радзімы знак? Адкуль?! Я цебе пытаюся! Адкуль такія звесткі?!

— He крычы на мяне, Лусія!

— Прыпёрла да сцяны? Адказвай на пастаўленае пытанне: адкуль?

— Лусія, гэтую нлямку ведаюць усе нашы знаёмыя. Яна магла спытацца ў любога.

— He выкручвайся. Ведаю тваю тактыку: перавярнуць усё з ног на галаву.

— Можа, Сэм паказваў фатаздымкі... Во, так і ёсць. Помніш, у нас ёсць фатаальбом з Гаваяў? Там якраз я ў плаўках. Яна ўбачыла радзімы знак, запомніла і... Цяпер выкарыстала і шантажыруе. Маўляў, бачыла мяне голага. Усё проста, Лусія! He паддавайся на такія танныя штучкі.

— Божа мой! Як у цябе ўсё проста. А я, дурніца, закаціла сцэну рэўнасці. Як проста, — гаворыць яна і кідаецца да шуфлядкі шыфанера, адчыняе і выхоплівае альбом. — Вось фотаздымкі, калі ласка! Знайдзі той, дзе бачны радзімы знак. Знайдзі!

Джэк бярэ альбом у рукі і нервова гартае старонкі: «А вось хоць бы тут...».

— Ды тут нават твару твайго не відно. Сорак метраў, не меньш...

— А я бачу: вось ён, радзімы знак! Няўжо табе не відно?

— Сэм, не прыдурвайся. Я нічога тут не бачу. Дзе? Дзе тая нлямка?

«Зараз, зараз знайду іншы, — ліхаманкава гартаюцца старонкі альбома, ледзьве не адрываюцца лісты. Некалькі фотакартак вывальваецца і падае на падлогу: «Вось тут... He? Можа, гэты? Тут, не...Вось тут...».

— Нічога там няма. I нічога ты не знойдзеш.

Ён шпурляе альбом на падлогу: «А я і не буду нічога шукаць. Цябе водзяць за hoc, а ты паддаешся».

— Канешне, водзяць за нос. Згодна. У тым ліку водзіць і ўласны муж.

— Лусія, хопіць! Мне гэта надакучыла.

— А мне астабрыдла ўжо. Ты снаў з ёю? Скажы, ты трахаў яе? — прыступіла яна да яго.

— Здурнела баба!

У замочнай шчыліне праварочваецца ключ. Ручка анускаецца ўніз, і адчыняюцца дзверы: на парозе Сэм. Занятыя разборкай бацькі не адразу заўважаюць яго. «Адкуль яна ведае пра знак на бядры?!» — істэрычна крычыць Лусія.

— Надакучыла! агрызаецца Джэк. — Зараз, зараз ты ўсё пачуеш.

Устае рыўком, падбягае да кананы і заскоквае адной нагой, дацягваецца да вінчэстара. На гэты раз робіць усё механічна, на падсвядомым узроўні, безпачуццёва. Недзе там, у надсвядомасці жыве намяць: пасля такога рытуалу іх адносіны мяняюцца і ўсё неяк нармалізуецца.

— He баюся! Hi кронлі цябе не баюся! — крычыць Лусія. — Хоць застрэль мяне на гэтым месцы! Мне ўсё астабрыдла.

— I застрэлю. Учора зарадзіў, — раўнадушна гаворыць ён і здымае вінчэстэр.

— Брыдка. Як гэта ўсё брыдка, — крычыць Лусія: — На-да-ку-чы-ла!!!

Джэк саскоквае з кананы, становіцца насунраць Лусіі, надымае вінтоўку і нраз мушку прыцэла заўважае ў дзвярах Сэма. Ён увесь сцяўся, нанружыўся ў чаканні стрэлу, — і тут у Джэка нарэшце варухнулася нешта новае, бліснула нечаканая думка і ён сказаў:

— А я зараз застрэлю твайго вырадка, — і наводзіць вінчэстэр на сына.

Сэм бляднее тварам. Яшчэ імгнее і Джэк націснуў бы на курок, але раптам яму самому становіцца агідна ад ўсяго, што ён робіць. Жыццё ўбіла яго ў прывычную каляіну: ён паўтарае ўчынак за ўчынкам толькі таму, што калісьці, матывуючыся нейкім неўтаймоўным нарывам, у такім дзеянні знайшоў палёгку. Але зараз пачуцці быццам змярцвелі. Нібыта ён сам і не жыве ўжо, а гіроста паўтарае механічныя дзеянні, якія калісьці запатрабаваліся жыццёвай неабходнасцю, гіаўтарае нустую абалонку жыцця, голую схему, але сэрца не адгукаецца:

— Цьфу! —сплеўвае Джэк, — ану вас усіх да едрэнінай бабці!

Яму ўсё надакучыла... Амаль званітавала ад усіх гэтых сітуацый. Зашпурнуў вінчэстар на канапу і выбягае нрэч з кватэры. Яму астабрыдла ўсё... Кіруецца ў начны бар: напіцца да чорцікаў... Забыцца на ўсё! Адключыцца.

Сэм стаіць як укапаны, разгублена блымае вачыма.

— Чаму ён не ўзвёў куркі? — сама ў сябе пытаецца Лусія, падыходзіць да зброі, бярэ дзвюма рукамі, і доўга дзюбае ствалом пад столю, спрабуючы зачапіць за кручок і вярнуць вінчэстар на месца.

«Божа! Гэта жах!» — хапаецца за галаву сын, уціскае галаву ў плечы і выбягае следам за бацькам.

38

Зноў Лусія застаецца адна ў кватэры. «Чаму ён не зрабіў так, як рабіў заўсёды?» — здаецца, пытаецца яна і не знаходзіць адказу. Калі б ён клацнуў куркамі, усё было б прывычна. А тут...

Яна зноў не знаходзіць сабе месца. Дзеля чаго ўсё? Дзеля чаго яна? Чаму ў сям’і такія пачварныя адносіны? I яшчэ большая трывога хвалямі накочваецца на яе. Позірк бессэнсоўна блукае, не можа ні за што зачапіцца. Што рабіць? Як ратавацца ад усяго гэтага? Нешта павінна здарыцца... Бярэ тэлефон, набірае нумар знаёмай суседкі Элізабет, не сказаць, што сяброўкі, проста суседкі, з якой час ад часу бавілі час.

Выйшла ў двор. Аглядваецца. Рабочыя ўсё падрыхтавалі для мыцця вокан: нацягнуты сеткі, надвешана люлька на трасах — вось-вось прыступяць.

Сэм сядзіць у кафэ, у якім нядаўна сустракаўся з Сарай. Нервова гіаглядвае на гадзіннік. Ён зноў вызваніў яе, і яна, як заўсёды, спазнялася. Штохвіліны аглядваецца на ўваход. Рукі цярэбяць адна адну, хрумсцяць костачкамі пальцаў. Нарэшце яна з’яўляецца. Ён перастае выкручваць свае пальцы, як прыкладны школьнік кладзе рукі перад сабою на стол, але яны заўважна падрыгваюць. Сара павольна гіраходзіць паміж столікаў, садзіцца насупраць, уважліва і доўга моўчкі глядзіць у твар.

— Слухаю цябе, — нарэшце гаворыць яна і буравіць вачыма. — Чаго табе яшчэ трэба? Я ўсё сказала.

— Сара, я не магу так болей! Ты не хочаш сустракацца. He адказваеш на званкі. Што я магу адзін? Хоць ты схадзі ў наліцыю і ўсё раскажы.

— Ты з’ехаў з глузду! Што ты будзеш там расказваць? Ты не ўтварыў ніякага злачынства, не забіў, не згвалтаваў, не ўкраў... Чаго табе няймецца?

На нейкі момант яе сэрца кранулася спагадай — выходзіць, яна ж сама і BinaBara ў яго пакутах: падбухторвала, асцярожна ііадводзіла да ўсяго гэтага. Але ж ён пагадзіўся, — і зрабіў! Цянер яму няма агіраўдання, а ў яе паступова страчвалася цікавасць.

— А ўсё таму, што ты бесхрыбетны, — гаворыць са здзекам, — слізняк!

— Мне здаецца, яны ўсё ведаюць. Толькі робяць выгляд, што нічога не здарылася.

— Я не разумею, ты пра што? — прытвараецца Сара. — He загадвай рэбусы.

— Я пра вінчэстар... Пра сыры патрон...

— Які янгіэ сыры натрон? Які вінчэстар? — і выказвае такое натуральнае здзіўленне, што Сэм разгубіўся. — Ты звар’яцеў! Што ты вярзеш?! Першы раз чую. I што ты хочаш ад мяне? У вас дома ёсць вінчэстар? Ты наляўнічы?

— Ты ж сама падказала зарадзіць сырым патронам. Каб не выстраліў. I такім чынам...

— Сэм, я не ведаю, пра што ты гаворыш? I запомні: я нічога табе не падказвала! — голас гучыць сурова, нават пагрозліва. — Калі ты і зрабіў што-небудзь, у чым я вельмі сумняваюся, дык толькі сам. Заіюмні: ты ўсё зрабіў сам. Зразумеў?

— Канешне-канешне, зразумеў, — бармоча ён, — я ўсё зразумеў...

— А-а-а... Вось ты пра што... Пра вінчэстар. Бацька зрывае яго са сцяны і цэліцца ў маці. Ці налохае, ці сапраўды хоча забіць? Ты пра гэта? Дык я тут пры чым?

— Так... А сёння ён цэліўся ў мяне. Ты надказала выварыць у кінені патрон, каб ён не выстраліў.

— I ты зрабіў? — «Ну канешне!» — радасна ківае ён галавой. — Дурань! Гэта быў жарт. He болей таго!

Сэм не верыць сваім вушам: «А я падумаў...».

— Хіба ты можаш думаць, ха-ха-ха! Ты не здольны, ха-ха! рагоча яна насля кожнай фразы. — У цябе не хапае клёгіак, ха-ха-ха!

— Тады я выму натрон і скончацца мае пакуты?

— Выняць? Ха! Навошта?... — забаўляецца яна. — Твае пакуты на гэтым не скончацца. Ніколі не скончацца. Ведаеш, чаму? Таму, што ты ні на што не здатны. Ты як кісель... У табе няма цвёрдасці і рашучасці. Мужчына навінен мець стрыжань. Сапраўдныя мужчыны ніколі не адмаўляюцца ад задуманага, усё даводзяць да лагічнага завяршэння. I ўсяго дабіваюцца ў жыцці. А ты неўдалота. Але ў цябе ёсць яшчэ шанс стаць мужчынам. Мізэрны шанец. Я табе гаварыла: люблю мужных і дужых. Люблю рашучых...

Падыходзіць афіцыянт, згінаецца ў наклоне і працягвае меню.

— Мы нічога заказваць не будзем! — шнурляе Сэм накладзенае меню.

— Але так нельга, — не звяртаючы ўвагі на нервы кліента, з усмешкай гаворыць афіцыянт. — Вы навінны што-небудзь заказаць.

— Нічога мы нікому не павінны! — «Ёсць правілы, — гэтак жа спакойна і ветліва даводзіць афіцыянт, — ваш столік маглі б заняць іншыя».

— Паглядзіце, колькі свабодных! У вашую травілаўку ніхто не заходзіць. Адны мы сядзім. Будзеце так сябе паводзіць, нагі нашай тут не будзе! Хто ты такі? Дырэктара мне! Паклічце дырэктара! — штосілы крычыць ён.

— Сэм, спыніся, — супакойвае Сара і падкрэслена ветліва гаворыць афіцыянту: — He звяртайце ўвагі, жартуе. Прынясіце, калі ласка, дзве колы.

Афіцынт паслушна сыходзіць. «Гатоў быў біцца з ім», — канстатуе Сара.

— А чаго ён прычапіўся? — агрызаецца Сэм. — Нікому я нічога не навінен. I нічога не абавязаны заказваць. У мяне няма грошай.

— Гэта твае праблемы, а не яго. Я разлічуся.

— Учора маці не выдзеліла ані цэнта. Сказала, я ўжо магу сам зарабляць. Увесь свет паўстаў супраць мяне. Усім я перашкаджаю, усе мяне вучаць...

Афіцыянт прыносіць на падносе дзве шклянкі колы, ставіць на столік. Сара разлічваецца: «Не крыўдуйце на яго, — кідае ў бок афіцыянта, — ён сёння не ў гуморы. Некалькі гадзін таму, з-пад яго носа снлыла спадчына. Паўмільёна долараў! Уяўялеце?!»

Сэм не верыць сваім вушам, увесь выцягнуўся, як гліст: што яна такое гаворыць: «Ого!» — здзіўляецца тым часам афіцыянт і глядзіць на Сэма цікаўнымі і снагадлівымі вачыма, — ніколі не бачыў такіх грошай.

— Вось і ён цяпер іх таксама ніколі не ўбачыць. А мог бы карыстацца.

— Маё спачуванне, — схіляе афіцыянт ў бок Сэма галаву. — Даруйце, — дадае з усмешкай.

— За што? — нічога не разумее Сэм.

— He ведаў пра ваша гора. Разумею, разумею... Такія грошы на дарозе не валяюцца.

— I яму болей ніколі не ўбачыць бацькоўскіх грошай, — зларадна гіаддае яна жару. — Усё дасталася нейкай палюбоўніцы яго бацькі. Уяўляеце? А я ж папярэджвала яго, але гэты дурань не верыў. I сёння бацька ўсё пераігісаў на яе імя, на сваю каханку. Чужому чалавеку падарыў, а яму, — зневажальна кіўнула ў бок Сэма, — не пакінуў ні цэнта.

«Не можа такога быць!» — штосілы крычыць Сэм.

Шклянка з колай надскочыла ад удара, выпліснулася рудаватым ручайком на стол і зашьшела ііаветранымі бурбалкамі.

— Ужо ёсць, — усміхаецца Сара, — ідзі і правер у банку. Ты спазніўся.

Сэіч хапаецца рукамі за галаву і куляй вылятае з кафэ.

39

Нельга сцвярджаць, што лішак зла абавязкова нераходзіць з колькасці у якасць, мяняючы такім чынам адмоўны зарад на станоўчы, гэта значыць, што не заўсёды празмернае зло пераходзіць у сваю суіірацьлегласць, дабро. Зло ў чалавецтве, як і дабро, не можа быць абсалютным, хоць асобныя людзі могуць быць цалкам дэманізаванымі. Але як часта здараецца, што душа, ўнаўшы да самага днішча пекла і насыціўшыся злом пад завязку, да не магу і самага нельга, рантам надвяргаецца нечаканай метамарфозе, нешта зрушваецца ў ёй і яна абарочваецца на добрае. Калі ніжэй ужо нельга падаць, міжвольна пачынаецца пастугювае ўзыходжанне.

Нешта надобнае здарылася і з душой Сары. Так п’яніца, калі розум муціцца алкаголем, але арганізм яшчэ здольны сунраціўляцца, насля чарговай чаркі раптам званітоўвае і яму становіцца лягчэй. Сара сядзела ў пустым кафэ, абыякава круціла ў руках залаты пярсцёнак з кабалістычным сімвалам і не магла адказаць сабе на пытанне: дзеля чаго? Хіба дзеля грошай? Але ці варты яны таго, каб пражываць не сваё жыццё, а ўпрагацца ў нейкую прывідную хімеру? I так раптам захацелася нейкага іншага, чысцейшага жыцця, свежага паветра... Усяго толькі імгненны нарыў, зрух думак, не болей, але яго хапіла, каб вырвацца з зачараванага кола. Так маленькага каменьчыка, які падае з кручы, дастаткова, каб выклікаць цэлы камняпад.

Праз нейкі час яна ўжо стаяла перад дзвярыма са старажытным арнаментам. Зайшлаўсярэдзіну, насустрач ёй з радаснай усмешкай падняўся «равін». Але яна сарвала з пальца залаты пярсцёнак-«тэтраграму», размахнулася штосілы і зашпурнула ў яго бок — равін не паспеў закрыцца ад яе рукамі, у вачах прамільгнуў жах. Пярсцёнак праляцеў колькі метраў і стукнуўся проста ў яго лоб, адскочыў, як ад пустога бубна, і ўпаў на надогу. Доўга круціўся, як ваўчок, на падлозе з дзіўнаватым шыпеннем, накуль нарэшце не спыніўся. Сара выскачыла з гэтай таямнічай установы, зачыніла за сабой цяжкія дзверы і, свабодная ад нейкіх абавязкаў, лёгка дыхаючы, найшла на вуліцы.

Спачатку Сэма апанаваў гнеў. Уварваўшыся ў сваю кватэру, ён пачаў крушыцьнаўколабацькавыяпогіельніцы,гнуць,ламаць,шалёнатаптацьнагамі.3атым падабраўся страх, які перайшоў у жудасць... Мітусіўся з кутка ў куток, з пакоя ў пакой па кватэры, як злоўлены ў пастку звярок. To сядзе, то раптам ускочыць, то падбяжыць да вінчэстара, сарве яго са сцяны, то зноў павесіць на месца...

Лусія нраходзіла праз двор свайго дома, рабочыя мылі вокны.

«Што? Што рабіць? — выкрыквае ўголас Сэм, але голас дрыжыць. — Трэба быць рашучым. Трэба адважыцца і давесці ўсё да канца. Няўжо гэта праўда? Я

не дарую... Ён папомніць у мяне... Зарадзіць баявым натронам. Зараз жа! I тады... He! Толькі так: забіць яго. Зарадзіць. I застрэліць».

Кідаецца да сцяны з вінчэстарам, сныпяецца на паўдарозе: бязвольна апускаеццаў крэсла. «Але што ж? Што?.. He! Я гэта зраблю... I ўсім адпомшчу!».

Ускоквае з крэсла і кідаецца да дзвярэй. На парозе сутыкаецца з маці.

— Ты куды, сынку?! адхіснулася ад дзвярэй Лусія, ледзьве не збіў яе з ног. «У бездань!» — крычыць сын.

— Божа мой, што ж гэта робіцца... — шэпча яна.

Хацела было намкнуцца за сынам, але куды? Прайшла ў кватэру. Hori не трымаюць, ватныя. Бязвольна асела ў крэсла. Затым надхопілася рыўком і бухнулася на калені. Апантана пачала маліцца, шалёна біць паклоны і хрысціцца.

Металічная лесвіца выводзіць на дах, па ёй узбіраецца Сэм.

Сара некуды спяшаецца па вуліцы.

40

У парозе стаіць Джэк, ён п’яны. Глядзіць на жонку. He можа даўмецца — збіты з панталыку, шакіраваны ўбачаным: «Ты здурнела, старая?! Эй! Лоб разаб’еш».

Лусія быццам не чуе і іірацягвае маліцца. Толькі Бог і можа дапамагчы....

Дах, выцяжныя люкі, антэны. Пакатая страха. Сэм узбіраецца на дах.

Сара бяжыць па вуліцы...

— Ніколі не бачыў, каб ты лбом... Ну, хопіць! — Джэк ашаломлены паводзінамі жонкі. — Я сказаў хопіць! Давай есці!

Лусія падымаецца з каленяў, глядзіць, быццам не пазнае мужа. «Вось хто вінаваты!» — мільгае здагадка ў вачах.

— Есці?! — выціснула з болем, — а не падавішся?!

«Што?!» — Джэк робіць грозны выгляд, але жонку ўжо не спыніць.

— Табе б толькі жэрці, жывёліна! Ты хоць што-небудзь здольны бачыць? 3 нашым сынам штосьці робіцца. Чуе маё сэрца, нешта нядобрае. А табе б толькі жэрці і жэрці.

Ен стаіць і хістаецца, утаропіўшыся нозіркам у жонку. «Хопіць! — развязна абрывае яе словы, — не хачу чуць болей, ік, нра гэтага вырадка!».

— Аўсё твая работа! Твая неўтаймоўная похаць! Твой эгаізм!

Погляд Джэка нацягнуты туманам, але да яго нешта пачынае даходзіць.

— Калі б ты не спакусіў яе! — крычыць Лусія, — калі б ты думаў пра сына...

— Маўчаць, ік! Курыца! — яго накуль яшчэ хістае, але ўвесь ён ужо напружыўся.

— He, я не буду маўчаць. Я раскажу ўсяму свету, да чаго ты дакаціўся. Я яшчэ і ў тваю кантору схажу... Няхай ведаюць, няхай усе ведаюць.

— Сучка! Гэта ўжо... — пляцецца ў залу, — счас мы ўсё, ік, паправім. Усё выправім, ік! — цягнецца за вінчэстарам, — угонім, ік, у патрэбныя рамкі. Раз і назаўсёды!

Марудна возіцца са зброяй. Яму ніяк не ўдаецца нерасмыкнуць затвор, як нервовы цік перашкаджае ікаўка.

Сара яшчэ хутчэй бяжыць на вуліцы.

Сэм разганяецца па даху дома: бухаюць глухія крокі; лаіючучы крыламі, разляетаецца зграя галубоў і ўзвіваецца ў неба.

Джэк нарэшце спраўляецца з затворам. Паводзіць ствалом у бакі, шукаючы жонку.

Сэм страшна крычыць і скача са страхі дома.

Сара забягае ў двор, чуе крык, надымае галаву. Сналоханыя рабочыя на надвешанай люльцы, што мылі вокны, задзіраюць галовы і адхістваюцца ў бакі.

За імгненне да таго, як навінен быў клацнуць снускавы механізм, чуецца жудасны і страшэнны крык. Штосьці ў гэтым крыку падалося Лусіі блізкім. Рванулася матчына сэрца... Ханаючыся за галаву ад жахлівага нрадчування, яна адбівае ствол рукою.

«Не, крычыць не Лусія! Яна ў накоі. Крык даносіцца аднекуль звонку». Усё гэта адбылося ў нейкія імгненні, якія цяжка абасобіць, вычляніць і асэнсаваць. Усё злілося, снаялася адной нанружанай дзеяй. Джэк умомант ацверазеў. Але крык пачуўся на сотыя долі секунды раней выстрала, гэта ён выразна загюмніў. Палец ужо ціснуў сгіускавы кручок, выстрала яшчэ не было, а той страшэнны роў ужо біў па вушах...

Маланка вырвалася з вінчэстэра. Грымнуў стрэл. Звініі (ь разбітае шкло. Клубы дыму. I Джэк, і Лусія зас і ылі ў здранцвенні.

— Што гэта было? — здіўляецца Лусія.

— Выстраліла, — паціскае нлячыма Джэк. Ён зусім цвярозы: — Ты жывая?!

— Быў крык!

— Чаму яно выстраліла? — не можа зразумець Джэк.

— Ты чуў, крычаў нехта? Так страшна крычаў.... Ой! Сэрца, — Лусія хапаецца рукою за грудзі і асядае на надлогу.

Абое глядзяць на разбітае шкло.

3 рыштавання падае бідон з вадой. Знявечанае цела Сэма ляжыць на рыштаванні. Унізе на бардзюрыне каля дома ляжыць Сара: з-над рыжых валосоў цячэ струменьчык крыві.

Праз разбітую шыбіну ў кватэру заглядваюць дзве галавы сгіужаных рабочых. Лусія ўскідваецца, рвецца да акна: жудасная здагадка як агнём абпаліла нутро: — Сэм?! Гэта Сэм. Сэ-эм. Сэ-э-э-эм!!! — крычыць яна і падае, страціўшы прытомнасць.

Эпілог

Амаль пустая зала рэстарана. За адным столом, паклаўшы галаву на рукі, спіць п’яны, за другім сядзяць двое. Над іх галовамі тытунёвы смог. Попельніца поўная акуркаў. Некалькі пустых бутэлек. Усё гаворыць аб тым, што яны праседзелі тут цэлую ноч. Многа пустых кубкаў ад кавы.

— Куля пацэліла проста ў голаў. Левае паўшар’е мозга разнясло ўдрызг! — гаворыць Раманоўскі. — Гэта была самая заблытаная справа, якую мне давялося разглядаць. I яна стала аношняй у маёй паліцэйскай кар’еры. Аб гэтым можна справіцца ў наліцэйскім упраўленні штата. Ды і ў газетах таго часу шмат пісалі... Суд прысудзіў Джэка да трыццаці гадоў.

— Джэка? — здзівіўся Арлоў, — а чаму не Сару?

— Так, Джэка... Гадоў сем праседзеў у турме. Памёр нядаўна. Куля з вінчэстара аказалася ідэнтычнай той, якой забілі бабульку. Двайное забойства. А ў яго сына не атрымалася б скончыць самагубствам. Упаў бы на рыштаванне ці страховачную сетку — застаўся б жывы. Маці, адбіўшы ствол, паслала кулю ў галаву сына і паставіла перад судом мужа. Мне страшна зрабілася насля ўсяго. Я не расказаў яшчэ. Неверагодна! Але гэта містыка. Усё адбылося раптам. Я падумаў тады: калі такое магчыма, то ёсць Бог на свеце. Ёсць Бог! I кожны атрымлівае сваё.

— А як жа Сара? Яна пазбегла кары? Ці вам удалося вывелі яе на чыстую ваду? Яна ж таксама вінаватая, — спытаўся з цікавасцю Арлоў.

— He нам судзіць, хто вінаваты і з каго віна знятая. «Мне отміценне, н Аз воздам». Адзін з запаветаў: не судзі, і не судзімы будзеш. Ёсць Суддзя, які ніколі не памыляецца. Кожны атрымлівае сваё. Але справядлівасць часта зусім не тое, што думаем мы. Бог не хутка вяршыць суд. Сара бегла з пакаянным сэрцам... Хацела адкруціць назад усё, што з такой сцярвознасцю закручвала. Але час не павернеш. Ужо да пад’езда падбегла. Пачула крык. Затым раздаўся выстрал... Яна не паспела зразумець, што адбылося... Мёртвае цела Сэма, уііаўшы на рыштаванне, збіла 40-кілаграмовы балон з вадой. Але гэты балон не стаў апошнім судовым вердыктам у жыцці Сары Зельцман. Тады яна выкруцілася, можа таму, што за гадзіну да гэтага раскаялася? Атрымала лёгкае сатрасенне мозга, галаву разбіла... Паехалі ў адно месца, — падняўся Раманоўскі, — тут зусім блізка. Вы ўжо былі там.

Выйшлі на вуліцу, накуль злавілі таксі, Раманоўскі працягваў свой расновед: «Ёсць у чалавечым лёсе фатальныя хвіліны. Уся светабудова нанружваецца тады ў чаканні: што зробіць гэты чалавек у настунны момант? Таму што ад ягонага дзеяння многае залежыць. Адной судзьбінай, як вузлом, перанлятаюцца жыцці десяткаў, соцен, a то і тысяч людзей. Праз учынак гэтага чалавека намерваецца сцвердзіць сябе будучыня. Вы не разумееце нра што я?»

Нарэшце яны злавілі таксі і ўладкаваліся на заднім сядзенні. Як толькі машына кранаецца з месца, Раманоўскі, былы паліцэйскі і цянерашні святар, нрацягнуў свой расказ: «Быў у мяне сябар. Вы яго ведаеце, Уладзімір Набокаў — рускі пісьменнік. Мы з ім доўга сябравалі. Мяне заўсёды здзіўляла, што ён ніколі не называў дакладную дату свайго нараджэння. Наўмысна блытаў людзей, уводзіў у зман. Я вынадкова гэта заўважыў. Адзін дзень нараджэння святкавалі вясною, а нраз некалькі гадоў раптам вынадае на восень. Гэта і кінулася мне ў знакі. Я снытаўся: чаму так? I ведаеце, як ён растлумачыў свае паводзіны? Ёсць, гаворыць, у чалавечым лёсе ахілесава пята, іх некалькі трапляецца за жыццё. Гэта самае слабое месца... Валодаючы ўсякай там зорнай містыкай-кабалістыкай, ведаючы дакладную дату нараджэння, можа падлавіць такі момант чалавека, калі ён цалкам безабаронны, адкрыты ўсяму космасу, і забіць яго адным словам! Вось так і Сара натраніла на ахілесаву пяту Сэма. Ну вось мы і прыехалі.

Яны выйшлі на вуліцу. Займаўся ранішні золак.

— Сем гадоў нрайшло, — гаворыць Раманоўскі, падыходзячы да доўгай шыльды, зробленай на скорую руку з рэкламных шчытоў, — I вось глядзіце, спадар Арлоў, што дзеецца ў свеце.

Нягледзячы на ранні час, вакол адмысловай дошкі аб’яў гуртаваліся людзі. Нешта наклейвалі ці, наадварот зрывалі панеркі, але большасць учытвалася ў пранумараваныя спісы. «Вось яе прозвішча», — наказаў Раманоўскі і тыцнуў пазногцем у бясконцы спіс. Насунраць нумра 669 было напісана: «Сара Зельцман». Арлоў гіадняў галаву ўверх, нрачытаў загаловак: «Снісы людзей, якія маглі знаходзіцца на момант тэрарыстычнага акта ў разбураных будынках».

— Дык яе магло і не быць тут? — услых сказаў ён, — маглі знаходзіцца...

Святар усміхнуўся: «Калі Гасподзь хоча даць каму-небудзь знак, то робіць гэта выразным чынам. У чалавека не застаецца сумненняў. — Ен гіачаў нешта шукаць па кішэнях, засоўваючы руку то ў адну, то ў другую. — У той дзень я быў недалёка. Тут побач знаходзіцца мой нрыход. Ішоў на сваіх пастырскіх справах. Так нечакана ўсё гэта здарылася. Адзін самалёт, другі... Збегліся людзі... і я пабег, уцягнуты натоўпам».

— Ведаеце, я збіраю біноклі. У мяне іх штук дзвесці. Добрыя біноклі. Гэта захапленне з юнацтва. Яно дапамагае зразумець: усё, што мы бачым, — ілюзія! Паглядзіш у бінокль на дваццать крат — бачыш адну карціну, перавернеш яго — карціна зусім іншая. Літаральна за гадзіну перад здарэннем я набыў марскі бінокль часоў Другой сусветнай вайны. I першае, што ўбачыў, накіраваўшы на будынак, была Сара Зельцьман. Яна знаходзілася дзесьці на дзевяностых паверхах. Вышэй таго месца, куды ўрэзаліся самалёты. Я адразу назнаў яе. Яна амаль што не змянілася, толькі насівела. За хвілін дзесяць да таго, як будынак абрушыўся, яна выкінула з акна панерку. Я прасачыў, куды нанёс яе вецер. А потым будынак нечакана абрушыўся. Так што яна не ўратавалася.

Учора я знайшоў тую паперку, якраз перад вашым інтэрв’ю. Вось яна, — з гэтымі словамі ён разгарнуў аркуш паперы: вялікімі друкаванымі літарамі па-англійску было напісана ўсяго некалькі слоў: «Прабач мябе, Сэм Хабарт! Выбачайце, людзі! I даруй, Божа, грахі мае. Сара Зелыіман».

Уключыўся гіражэктар. Зноў успыхнуў экран летняга кінатэатра, і па белым палатне пабеглі кадры хронікі — трыумфальнае шэсце Амерыкі ў дваццатым стагоддзі.

Высадка саюзных войскаў у Нармандыі. Сустрэча на Эльбе. Бамбардзіроўка Хірасімы. Запуск касмічнай ракеты. Абрушваецца Берлінская сцяна. Расстрэл «Белага Дома» у Расіі. Амерыканскі марскі флот у раёне Персідскага заліва. Аперацыя «Бура ў пустыні». Бамбёжка Югаславіі. Акупацыя Ірака... Гараць будынкі Сусветнага гандлёвага цэнтра. Павольна вырастае ядзерны грыб.

Нельга было прыдумаць больш недарэчнага месца для падобнай дэманстрацыі. Пэўна, амерыканцы кіруюцца нейкай сваёй логікай...

— Эх, Амерыка, Амерыка... Куды цябе нясе? — з болем прамовіў Раманоўскі.

3 боку кінатэатра загучала музыка, ўсё гучней і гучней даносіцца мелодыя амерыканскага гімна, здалося раптам, яна запоўніла ўсю нрастору. Стала невыносна. На самай высокай ноце, калі на кадрах кінахронікі ўздымаўся ядзерны грыб, гук рэзка абарваўся. Настуіііла мёртвая цішыня. Нібыта аглохнуў на хвіліну ўвесь свет...

Цішыня... I ў гэтай ранішняй цішыні нечакана заспявала нейкая адзінокая птушачка. Адкуль яна тут, сярод каменных будынін?

Раманоўскі і Арлоў аглядваюцца, быццам шукаюць кагосьці.

А на ўсходзе навольна падымаецца малінавы дыск Сонца. Пачынаўся новы дзень.

8

«Сонкус»

(Сучасная містэрыя ў двух пралогах, васьмі карйінах і двух эпілогах)

ДЗЕЙНІЧАЮЦЬ:

У ЗАЛАТЫМ АБЛАЧЭННІ: Архангелы Міхаіл, Гаўрыіл і Рафаіл.

У СЯРЭБРАНЫМ УБРАННІ: Кірыла Тураўскі, Еўфрасіння Полацкая, іншыя беларускія святыя.

У СЯРЭБРАНА-БЕЛЫМ, 3 ЗАААТЫМІ КРАПІНКАМІ I ЧОРНА-ШЭРЫМІ ЛАПІКАМІ: паэт.

У БЕЛЫМ АДЗЕННІ: Дзед Ягор, унук дзеда Ягора і Гандзя.

У ШЭРА-БЕЛЫМ АДЗЕННІ: Бугаёў (другі прахожы).

У ШЭРЫМ АДЗЕННІ: Першы нрахожы, Трэці прахожы, Першы вясковец, Другі вясковец, Вяскоўка, сяржант міліцыі, міліцыянеры.

У ЧОРНА-ШЭРАЙ ВОПРАТЦЫ: Прэзідэнт, Сакратарка.

8. У ЧОРНАЙ УНІФОРМЕ: Міністр замежных спраў Заскокін, рэзідэнт контрразведкі Шукевіч, галоўны ідыёлаг Недаглуздаў, галоўнакамандуючы генерал Мордачысцік, гісторык Верадовіч, міністр эканомікі Пралічылкін, бюракрат ад літаратуры Аітарчук, міністр унутраных спраў маёр Дубінкін.
9. Чорныя і Белыя цені.

МЕСЦА ДЗЕЯННЯ: зямная Рэспубліка Беларусь і нябесная Белая Русь.

ЧАС ДЗЕЯННЯ: канец дваццатага стагоддзя, 1995 год.

П РАЛОГ НА НЯ БЁСАХ

(Нябесная Белая Русь. На воблаках тры архангелы: Міхаіл, Гаўрыіл і Рафаіл.

Міхаіл углялаеййа ўлалеч. Алнекуль даносіййа люлское шматгалоссе / пошум дольнага свету. Паступова разрозненыя галасы зліваюййа ў сулалную малітву

Святому Луху)

Царю Небесный, Утешнтелю, Душе нстнны, нже везде сый н вся нсполняяй, Сокровніце благнх н жнзнн Подателю, прнндп н вселнся в ны, н очнстн ны от всякня скверны, н спасн, Блаже, душн наша!

(Аціхаюць галасы малітвы, зноў гамоніць людское шматгалоссе).

МІХАІЛ.	Імгненні пераплецены вякамі. На нітку часу, нібы вузялкі,
ГАЎРЫІЛ.	Завязваецца доля чалавекаў. I не разблытаць лёс людзей рукамі — Народ цячэ нраз моўную раку.
РАФАІЛ.	Бо слова валадарыць над Сусветам...

(Выблісквае маланка, грыміць гром — замаўкае людское шматгалоссе).

МІХАІЛ.	Галоўнае, Архангелы — не страціць міг, Калі жывое слова ў часе транна моўлена.
РАФАІЛ. МІХАІЛ.	Навошта клікаў нас, Архістраціг? Мяркую, што чакае ўсіх вынрабаванне. Туды глядзіце, дзе чырвоныя аблокі,
ГАЎРЫІЛ. РАФАІА. ГАЎРЫІЛ.	Здаецца, зноў гурбой ідуць славяне? He распазнаць пакуль... Адсюль далёка. Па строях аблачэння — Вавілон! Сказаць адразу можна: розныя эпохі...
РАФАІЛ. МІХАІЛ. ГАЎРЫІЛ.	Сур’ёзная, быць можа, снрава... Ды ў нас — закон! Да Бога ўсе цяпер сняшаюцца за славай: Мяжа тысячагоддзяў...
РАФАІЛ. МІХАІЛ. ГАЎРЫІЛ. РАФАІЛ. ГАЎРЫІЛ. РАФАІЛ.	Хто ж сёння на надходзе? Ну так і ёсць! Браточкі, зноў Кірыла. Славянскі златавуст усім саборам! О, Божа ж мой! Ну як яму не сорам? Яшчэ зусім нядаўна крылы За іх Чарнобыль адбіралі Херувімы — Яны ізноў. Скажы, Гаўрыле,
ГАЎРЫІА. МІХАІЛ.	Налётацца шчэ не паспелі ўволю? I не кажы... Ну ўсё, даволі! У нас Закон. Яго нікому рушыць не магчыма,
		Hi Ўладам, Сілам, нават Серафімам —
ГАЎРЫІЛ.		А мы ўсяго Архангелы. Хоць раз з якое б Англіі Прыйшлі.
РАФАІЛ. ГАЎРЫІЛ.		А можа, дасць Гасподзь, і пройдуць міма? А ўжо ж! Чакай, кішэнь трымай шырэй, He ведаеш ты гэтых нілігрымаў: Да сёння трызняць Трэцім Рымам.
РАФАІЛ. ГАЎРЫІЛ. РАФАІЛ.		Глядзі, пайшлі яшчэ шнарчэй. He, Рафаіл, не пройдуць міма. Я адчуваю: быць бядзе, Калі сюды святы ідзе.
МІХАІЛ.		Увага ўсім! I слых трымайце востра, Ён златавусным зваўся пры жыцці — Пераканаць яго не проста.

(Усполых бліскавіцы, раскаты грому. Міхаіл падыходзіць і бярэ Кірылу Тураўскага за руку).

ТУРАЎСКІ. МІХАІЛ. ГАЎРЫІЛ.	Кірыле, стой! Пусці! Ну, Гаўрыіле! Стаяць, святы! Табе не сорам
ТУРАЎСКІ.	Зноў да прастола ўсім саборам? Дазволь прайсці, Пасланнік Божы, трэба! (Намагаецца абмінуць Архангелаў)
ГАЎРЫІЛ.	Рафаіл! Чаго стаіш? Пусці такіх, дык скора 3 зямлёй зусім змяшаюць неба.
РАФАІЛ.	Стаяць усім! Праз вас глынулі гора: Вось толькі ўчора нам вярнулі крылы, Абліччы прыадкрылі толькі ўчора, Каб насалодзіць іюгляд божай пекнатой, — А вы зноў лезеце на неба....

МІХАІЛ. (у бок) Пехатой.

ГАЎРЫІЛ. ТУРАЎСКІ.

Сумленне ж мець патрэбна! Дазвольце нам цадняцца да Царыцы, Каб справе ўсеагульнай не спыніцца.

РАФАІЛ.

ГАЎРЫІЛ. МІХАІЛ. ТУРАЎСКІ.

РАФАІЛ.

ГАЎРЫІЛ.

ТУРАЎСКІ.

МІХАІЛ.

РАФАІА.

ТУРАЎСКІ.

МІХАІЛ.

ПОААЦКАЯ.

МІХАІЛ.

ГАЎРЫІЛ.

ТУРАЎСКІ.

РАФАІЛ.

ГАЎРЫІЛ.

На неба лезеш ты, як бацька хросны Самому Госпаду Ісусу.

Ужо здаволены мы восемдзесят шостым.

Ты зноў нрыйшоў прасіць за беларусаў?

Калі мы дбаем аб агульным росце, To да канца вякоў жыць просьбай мусім. Мы нацярпеліся мінулым разам.

Ніколі гэтакай абразы

3 пачатку веку не было:

Архангелы пазбавіліся крылаў!

Вы хочаце сказаць, што мы ўчынілі зло?

Сказалі ўжо.

I ты ўсяму віной, Кірыла!

Даруйце мне, калі я вінаваты.

Але, мяркую так: Архангелам

Пабыць не шкодна і без крылаў,

Як гэта дапаможа ўратаваць дзве-тры душы — Абразы ў гэтым я не бачу, Калі сам Бог Ісус Хрыстос

Прыняў на трыццаць тры гады

Знясіленае цела чалавека з той жа мэтай.

Таму прайсці дазвольце да Царыцы, Каб слова стала чыстаю крыніцай. Царыцы час нам трэба шанаваць, Вы не адны...

Ці ж не адну мы справу робім?

Вы не адны пад валадарствам Дзевы.

Зноў асабіста? Чаму не праз малітву?

Малітвай шмат разоў я падымаўся да Прастола Яшчэ з Барыса-Глебскага стаўгіа.

А справа велычі далікатная.

Нікчэмных спраў пад небам не трымаюць, Мы многія на месцы вырашаем.

Як пагляджу, Кірыле, імкнешся ўзяць рэванш?

Жыццё зямное безвыездна нраседзеў на Балоні — А зараз гойсаеш гіа небе і надбухторваеш Сабор на змову, нібыта беззаконнік.

ТУРАЎСКІ.	Ну што ж, тады раскажа Еўфрасіння, Яна ў жыцці хадзіла шмат: Пяшком дайшла аж да Ерусаліма.
ПОЛАЦКАЯ. МІХАІЛ.	He ведаю, Прасветлы, ці зможаш ты дапамагчы? Кажыце ўсё адразу: што вас на неба прывяло? Рука мая суды Гасподнія трымае!
ПОЛАЦКАЯ.	Няма спакою нам. I чым далей — тым горай. Баліць душа за род славянскі наш. Мінулым разам прасілі кары мы — Паслаў, Прасветлы, ты мячом агністым кару,
ГАЎРЫІЛ.	Наслаў Чарнобыль ім — яны яго не зразумелі... Хіба штодзень варочаць чашы гневу? Дык трэба ж сэрца мець, жанчына!
ПОЛАЦКАЯ.	Любіць магу — спрачацца я не ўмею. Ён мне нярэчыць без прычыны...
ТУРАЎСКІ.	Маўчу... Далей працягвай ты, Кірыле. Удзячны, Еўфрасіння, за давер. Табе ж, Архангел Гаўрыіл, заўважу так: He тактоўна, не даслухаўшы, рабіць выснову, Тым больш, сястра такую ж белую лілею, Адзнаку чысціні ў руках трымае, Як і ты. I Ангелам завецца, хоць чын і меншы мае.
РАФАІЛ.	Ты не крыўдуй, Кірыле, а зразумей і нас... А ганарыцца чынам ангельскім, што Богам Дараваны — не прыстала. Мы ведалі... (Запытальна глядзіць на Міхаіла)
МІХАІЛ.	Скажу без сораму, што зведаў я Архангела, падобнага мне чынам, Які за крылы амаль да пекла не сцягнуў Твайго накорнага слугу. Але ж, — не быў бы я Архістрацігам — Яшчэ мы сыйдземся з драконам у аіюшняй сечы,
ТУРАЎСКІ.	Тады яму за ўсё адіюмшчу! Даруй і мне за дзёрзкасць! Мы воіны твае. Але накуль на землях Белай Русі Ёсць хоць адзін магчымы ратнік воінства нябеснага,
		Час не наблізіцца да номсты дэманам — I мы таксама прагнем гэтае расплаты.
МІХАІЛ. ТУРАЎСКІ.		Ну, слухаем цябе. Дык вось, сястра сказала: Няма спакою нам. Чаму?.. Я растлумачу. Апошняя вайна, што чвэрць народу праглынула, Хоць пачалася ў чэрвені і дня дваццаць другога (Як і прадвызначыў Архангел Гаўрыіл з дазволу Госпада), А ўсё адно ніхто з людзей чамусьці не заўважыў, Што роўна дзвесце семдзесят і пяць гадоў таму, Дакладней, у тысяча шэсцьсот шэсцьдзесят шостым, Было зацыченне ў гэты ж дзень; Зацьменне сонца — Богава знаменне! Тады і пахіснулі Русь Святую, над корань секлі, I мары светлыя пра Трэці Рым развеяліся дымам. Пра гэта добра Авакум нры Нікане нісаў, Што «тайна беззаконня пачалася», Калі Гасподзь наш на Галгофе, на Крыжы сканаў. I, не здолеўшы трываць накутаў Сына (Заўваж, што і тады было знаменне!), Айцец свяціла дзённае прыкрыў рукою, I пачаліся землятрусы гіа ўсёй зямлі... Дарэчы, магу са «Слова на Вялікдзень» Прывесці гэтакія ж словы, дай Божа памяць:

«...Яко человек распннаем бе, н яко Бог н солнце номрачн н луну в кровь преложн, н тма бысть по всей землн: яко человек восішв, н нспустн дух, но яко Бог землю іютрясе, н камень распадеся...»

МІХАІЛ. ТУРАЎСКІ.	Прычым тут землятрусы? Іх у балотах зроду не было. He разумееш ты мяне... Пачну з канца другога. Яно вядома, цяжка ўразумець маўленне грэшнае людзей Таму, хто вечна быў чысцюткім духам. Ты плоці аніколі сам не зведаў — Дзе ж разумець табе зямныя снравы? Таму й нрашуся да нрастола.
МІХАІЛ.	Пачні з канца другога,
ТУРАЎСКІ.	Канцоў у Бога многа... Няма спакою нам. I чым далей, тым горай.

Турбуюць, моляць, нросяць нас і патрабуюць He чаго-небудзь — справядлівасці нябеснай! Зпадыспаду імкнуцца нрасветлыя князі Айчыны нашай: Валхвы, Баян, кудзеснікі — ўсе тыя, што слоў не ведалі Хрыста (ці ж гэтым вінаваты?), але дабром жывілі сэрцы. Яны жыццё і нам далі.

Стагоддзямі аралі нівы душаў чалавечых, Каб зерне светлае Хрыстова, каб Слова вешчае святое На гэтай ніве нрарасло і гілод дало...

(Абводзіць рукою навокал, паказваючы сабор беларускіх святых)

МІХАІЛ.	Ты бачыш плод — вось колькі Богам улюбёных! Табе вядома быць павінна, Калі Гасіюдзь з Крыжа спусціўся ў пекла, To нраведнікаў вызваліў з палону. Але не ўсе тады гатовымі былі, не ўсе даснелі. Хрыстос накінуў ім надзею: шлях праз Слова, Якое кожныя языкі збіраюць у скарбонку Духу. Што нам да тых наганаў —
ТУРАЎСКІ.	Няхай ратуюцца праз мову і культуру. У гэтым вось і снрава, бо горай ім
ПОЛАЦКАЯ. ТУРАЎСКІ.	I ўсё цяжэй за годам год у вышнія абшары гіадымацца. I могуць прашчуры навек налоннымі застацца. А ў гэтым мы таксама вінаваты: Прыйшлі, як нам Збавіцель завяшчаў, He ўзорвалі, не палівалі нотам, Бо глеба ўжо гатовая была: Пасеялі — ўзышло! Дык нам бы дзякаваць аратых... Але замест падзякі мы за іншае ўзяліся.
ПОЛАЦКАЯ.	Я сам нраклёнам аддаваў паганскія законы, Прымхі, забабоны — як бытта ўсё там шкоднае было... Нібыта людзі могуць з нустога месца нрарастаць Да Божай славы?
ТУРАЎСКІ.	Як не чытай Стары ці Новы Запавет мартышцы He зробіцца людзінай! Дык вось, мы адвяргалі, нішчылі, налілі...

МІХАІЛ.

РАФАІЛ.

ТУРАЎСКІ.

ПОЛАЦКАЯ.

ТУРАЎСКІ.

ПОЛАЦКАЯ. ТУРАЎСКІ

ПОЛАЦКАЯ.

ТУРАЎСКІ.

Мо, грэх і быў... Быў час занадта жорсткі.

Але ж валхвы хіба нам нерашкодаў не чынілі?

I вось тады насенне іншае падкінута было...

А праз стагоддзі нрарасло... I буйны плод дало.

Цянер ікнулася. Хто ж ведаў ці гадаў тады, Што гэтак можа абярнуцца нраз гады.

Дык што там здарылася?

Чарнобылем я асабіста рахаваўся,

Скажу, пакрыху справа рухаецца. Народ цярнлівы, Мяркуем, што ачысціцца ад чорнае навалы.

He, Рафаіл! He ў гэтым справа.

Бяда і гора там не ў «налыновай зорцы».

Бо сёння на маёй радзіме ўздымаюць руку на святое, Як Каін нож на брата Авеля. О гора нам!

I чым далей, тым горай! Як мне нранрадзеду

Адкрыта ў вочы наглядзець, калі я сам спрыяў таму (Выходзіць так!), што сёння іх адсекчы могуць на-жывому? «Бросают ныне жребнй меж собой», як колісь, Ведаем з Пісанняў, кідалі стражнікі

На рызы чыстыя Хрыста. Кідаюць жэрабя на мову...

А мова ці не ёсць адзежына душы?

А то й сама душа.

Дзядоў жа сэрца снарадзіла наша слова, Дакладней нават будзе: Слова — Дух! Кідаюць жэрабя і вырашылі так, што мова родная Ім мачыхаю стала і болей не патрэбная...

Ты ведаеш, Прасветлы, што значыць гэткая выснова? Прамой дарогаю да некла забяснечваецца шлях. Заблытаны шляхі і не дайсці да ўсціны ніколі!

«О rope, руская земля, ужель ты за холмом?»

I застанешся там навек, як за кітайскаю сцяною?

Hi днём няма спакою нам, ні ноччу. Просім кары!

He простай кары патрабуем, натрэбен суд сначатку.

Потым — кара! Каб на зямлі маглі нарэшце усвядоміць: Усе мы звязаныя з імі не роднаснай крывёю,

He сваяцтвам, а Словам, снароджаным славянскаю душою. Прашу раскрыжаваць народ мой страхам боскім!

ПОЛАЦКАЯ. Усе мы нросім! Просім!

МІХАІЛ.	(Апускаюцца на калені. Бліскае маланка, грыміць гром.) Так-так. Снравы цяжкія. Ёсць некалькі магчымых варыянтаў.
ГАЎРЫІЛ.	Гаўрыіл, ці ёсць на той зямлі ў цябе паэт? Ды ёсць адзін... Штосць ніша... Хоць і жыве як бажавольны, Ды Музай часта паланёны. Ая нашэптваю бывае.
МІХАІЛ.	Так, ёсць такі наэт. He любіць анічога акром волі. Табе не нрывыкаць разносіць добру вестку,
ГАЎРЫІЛ.	Пашлі яго ў народ, няхай ідзе па гарадох і весях I будзіць люд. А ён і так там з году ў год:
МІХАІЛ.	Начуе проста ў нарку гарадскім. Вось і цудоўна! Адразу ж звяжамся мы з ім. Рафаіл, ты будзеш хворых лекаваць,
РАФАІЛ. МІХАІЛ.	Ну, тых, чыя душа яшчэ жывая. Я згодзен. Снраву добра знаю. А ты, Кірыл, вядзі сабор святых сваіх Бліжэй да родных гоняў і да тых, За каго просіце сягоння. Мы клікнем, Як спатрэбіцца памога.
МІХАІЛ.	(Святыя адыходзяць. Архангелы застаюцца ўтрох.) Ну што, братове, рызыкнём крыламі?
ГАЎРЫІЛ.	Скажу, нібыта нерад боем: з Богам! Бярэм адказнасць на сябе мы самі:
РАФАІЛ. ГАЎРЫІЛ. МІХАІЛ. РАФАІЛ. ГАЎРЫІЛ. МІХАІЛ.	Дзе б наша не нрапала! Нанерад? I з запалам! Клін выганяе клін! Амінь! Амінь! Чакай! Папраўкудай прамоўлю напаследак:
УТРОХ.	Калі найшла такая маята — Замест «Аміня» будзем гаварыць:»Хай будзе так!» Хай будзе так!!!

(Гоман людскога шматгалосся. На сцэну ўрываюцца Белыя цені і пачынаюць галавакружны танец. Заслона.)

П РАЛОГ НА ЗЯМЛІ

(Гарадскі парк. На лавачцы чалавек апрануты ў лахманы — гэта вандроўны паэт. Паступова рассейваецца змрок. На сцэну з розных бакоў выбягаюць Белыя і Чорныя цені. Пачынаюць кружыцца каля паэта, нахіляюцца над ім, спрабуюць заглянуць у твар, пагладзіць па галаве, цягнуць да яго рукі...

У мройнай дымцы тулшну, здаецца, паказваецца постаць аднаго з Архангелаў — Чорныя цені знікаюць, Белыя працягваюць танец. Адначасова са з’яўленнем Архангела аднекуль зверху даносіцца голас: на фоне херувімскіх спеваў — магутны, уладарны іў той жа час спагадлівы голас.

Паэт у сне адмахваецца рукамі. Быццам спрабуе развеяць прывід, нешта мармыча сабе пад нос: ці гэта малітва, ці замова, ці прорсьба?..

На працягу зямнога пралога па сцэне з рэплікамі ці моўчкі праходзяць усе героі містэрыі, часам яны спыняюцца каля паэта, які спіць. Напэўна, яны сняцца яму, а можа і не — яныў яго сэрцы, усе людзі, якіх ведаў ён, з якімі сустракаўся ў жыцці, ці яшчэ сустрэнецца.)

ГОЛАС РАФАІЛА.Было напачатку Слова, I слова было святлом... Ласкава яно свяціла, Як сонца вясеннім днём. Клікала слова ў неба, Птушкай нясло ў аблокі — Ды стала надзённым хлебам, Цяпер не ўзляціць высока, Бо выгналі людзі слова 3 таемных куточкаў сэрца —I адкідаюць мову, Як хлеб пацвілы і чэрствы. Гандлююцца роднай мовай, Быццам на рынку купцы — Было на начатку слова, He будзе яго ў канцы.

ПАЭТ. (прачынаецца) Што гэта? Хто тут гаварыў? Мроя, сон?.. Дзіўна. «Было напачатку слова... не будзе яго ў канцы»? (Паціскае плячыма, пазяхае і зноў завальваецца на лавачку. Выбягаюць Белыя і Чорныя цені, танцуюць... З’яўляюцца некаторыя дзеючыя асобы містэрыі.)

УНУК. Дзеду, што за чалавек там на лавачцы?

ДЗЕД. О! Гэта бажавольны чалавек, унучак.

УНУК. У яго няма сваёй хаты?

ДЗЕД. Уся зямля яму домам. Святы чалавек.

УНУК. А чаго ён такі брудны?

ДЗЕД. Гмх! He ўсё, што блішчыць, — золата! Але сапраўднае золата — і з іюпелу высвечвае. Ты пытаешся, чаму брудны? Унучак, ці ж гэта бруд, які можна вадою змыць? Санраўдны бруд ніколі не змываецца. Бойся такога бруду. Хмг! А з іншага боку, мядзведзь ніколі не ўмываецца, а ўсе яго баяцца. Чысціня не заўсёды ііаказчык якасці.

УНУК. О, дзеду, я таксама не буду ўмывацца, і мяне баяцца будуць.

ГОЛАС ГАУРЫІЛА. Як сокамі жывіцца колас на нолі, I цягне да сонца саспелае зерне — Так словам расце між людзей чалавек I слова ўздымае да зорак праз церні.

ПАЭТ. (Адмахваецца нібы ад заедзі і пераварочваецца на дрцуті бок. Аціхае музыка, стаіліся Чорныя і Белыя цені.) Акыш!... Прычаніліся! Так словам расце чалавек... і слова ўздымае... Так словам расце міжлюдзей... так словам расце... да зорак нраз церні. «Жыццё — камень на баране. Цягну і нешта сею... А лёс напругай б’е мяне... Я ў іюлі і згібею»

(Засынае. Зноў гучыць музыка, працягваецца танец Белых і Чорных ценяў.)

ГОЛАС МІХАІЛА. Адвечна-юныя законы

На кожны дзень куе жыццё.

Што сёння ў схове невядомым —

Уразіць заўтра адкрыццём.

Так дзень за днём цякуць стагоддзі Прывычным рэчышчам падзей, I вось, нарэшце, ён прыходзіць, Той нечаканы — Новы дзень: За небакраем сонца ўсходзіць, I кругам пойдзе галава — За небакраем сонца ўсходзіць, Ды не адно ўзыходзіць — два!

(Сціхаюць гукі херувімскіх спеваў. Некаторы час яшчэ танцуюць цені, але іх засталося мала, нібы дзве-тры адбіліся ад агульнай гурмы... Вось знікаюць і апошнія. Цішыня...

На сцэне з’яўляюцца героі містэрыі.)

ПЕРШЫ ПРАХОЖЫ. У вас цыгарэткі не будзе?

ДРУГІ ПРАХОЖЫ. Калі ласка!

ПЕРШЫ ПРАХОЖЫ. Дзякуй. А што за тьшус на лавачцы разлёгся?

ДРУТІ ПРАХОЖЫ. Вар’ят. Цалкам розум скруціў. Такога ленш не чанаць.

ПЕРШЫ ПРАХОЖЫ. Можа, чалавеку снаць няма дзе? А заналку можна?

ДРУГІ ПРАХОЖЫ. Прысмаліце ад цыгарэты. Эканоміць трэба. Эканоміка павінна быць.

ТРЭЦІ ПРАХОЖЫ. Зараз такіх шмат дзе валяецца. Праніў усё, вось і скітаецца. Скацінус інтэлігентус, развялося ix! I куды ўлады глядзяць?

ПЕРШЫ ПРАХОЖЫ. Дзякуй за цыгарэтку.

ДРУГІ ПРАХОЖЫ. Дзякуй? Добрыя грошы — «дзякуй», лепш у кішэнь пакладзіце.

ПЕРШЫ ПРАХОЖЫ. (усміхаецца) За аганёк дзякуй. Пабягу. He спазніцца б.

ДРУГІ ПРАХОЖЫ. Гэта ж і мне трэба.

ТРЭЦІ ПРАХОЖЫ. А вар’ята сапраўды ленш не чанаць.

(Сыходзяць са сцэны. Следам паказваецца Гандзя, потым выходзіць дзед.)

ДЗЕД. Гандзя, ты майго надшыванца не бачыла?

ГАНДЗЯ. Здаецца, прабягаў толькі што. Ягор, а што за людзі там?

ДЗЕД. He бачу, дзе?

ГАНДЗЯ. Ды вунь там. Глядзі, ганарлівыя і надзьмутыя, як індыкі.

ДЗЕД. Ага, бачу. Індзюк птушка заморская.

ГАНДЗЯ. Па рылу відаць, што не нростых свіней людзі.

ДЗЕД. Гмх! Тых жа свіней, Гандзя, толькі насівей. Дзе ж мой унук гіадзеўся? На работу збірацца трэба, а ён гойсае недзе. Бульбу акучваць сабраўся. Акурат пара.

ГАНДЗЯ. Гэта ж і мне ўжо час уставаць, а я трэція сны сню.

ДЗЕД. Глядзі, як тараканы забегалі. Ахоўваюць. Пайшлі далей ад граху, a то ненарокам і нас заграбуць.

(На сцэну ўрываюцца людзіўуніформе, становяцца паўкругам у ачапленне.

Паказваецца прэзідэнт са світай.)

ПРЭЗІДЭНТ. Што за галота там разляглася?

МОРДАЧЫСЦІК. Жабрак. Бяскрыўдны чалавек у прынцыне.

ПРЭЗІДЭНТ. Такія самыя небяспечныя. Яны і робяць рэвалюцыі. Нямачаго губляць, акрамя ўласных кайданоў. Так гаварыў класік. Гісторыю трэба ведаць, шаноўныя!

ЛІТАРЧУК. Пісака... Ва ўсе энохі былі пісакі.

ПРЭЗІДЭНТ. Мяне не цікавяць іншыя эпохі. Толькі ў нашу эпоху ёсць прэзідэнт, выбраны народам, народны прэзідэнт.

МОРДАЧЫСЦІК. Так точна! (шчаўчок абцасаў).

ЛІТАРЧУК. Мы шчаслівыя тым, што жывём разам з вамі. Будзе хоць пра што мемуары пісаць.

ПРЭЗІДЭНТ. Пі-са-кі... Ведаем мы. Быў адзін такі. Пракламацыі вершамі пісаў. Да чаго дадумаўся, іюскудзь! Як такая думка толькі ў галаву ўлезла. У цябе, Літарчук, такая думка памясцілася б у галаве?

ЛІТАРЧУК. У мяне? (разгублена) He задумваўся. А вы як лічыце?

ПРЭЗІДЭНТ. Я лічу тое, што не зарабляў, і жну тое, што не сеяў.

ЛІТАРЧУК. Вось і я так, як скажаце, як скажаце, так і ўлезе

ПРЭЗІДЭНТ: Ведаю: прадасцё за тры грошы.

ЛІТАРЧУК. Hi за якія грошы. Толькі загадайце, любую думку ўцісну ў галаву. Няхай лепш галава трэсне, чым не ўлезе ііажаданая вам думка.

ПРЭЗІДЭНТ. Ведаю, усё ведаю. Яна ў вас безразмерная?

ЛІТАРЧУК. Што?

ПРЭЗІДЭНТ. Галава.

ЛГГАРЧУК. He. Але... Утрамбуем, дзеля дзяржаўнай патрэбы.

ПРЭЗІДЭНТ. Глядзіце. A то... Самі ведаеце што.

ЛІТАРЧУК. Памерці гатовы за вас. Хоць на амбразуру. А нісаку таго мы надзейна прыхавалі, спадар прэзідэнт! Днём з агнём не адшукаюць. Хі-хі-хі!

ПРЭЗІДЭНТ. Хо-хо-хо!

МОРДАЧЫСЦІК. Хе-хе-хе!

ЛІТАРЧУК. Ху-ху-ху!

ВЕРАДОВІЧ. Ха-ха! Фактычна, гэты нікому не перашкаджае, ха-ха!

ПРАЛІЧЫЛКІН. Хе-ху! Можна было б, таварыш нрэзідэнт, хе-ху, надатак за выкарыстанне лаўкі сгіагнаць. Хе-ху, хе-ху! Зноў жа бюджэт...

ПРЭЗІДЭНТ. Ух, ты! Малайчына! Займайцеся, маць вашу! За што я вам грошы плачу? Эканоміка навінна быць...

ПРАЛІЧЫЛКІН. Эканомнай.

ПРЭЗІДЭНТ. Проста быць навінна эканоміка. Яе ведаць трэба.

ЗАСКОКІН. За мяжой такое забараняецца законам. Чалавек вольны пакласці сябе снаць там, дзе яму ўздумаецца, хоць на коміне спі — ніхто слова не скажа.

ПРЭЗІДЭНТ. Закон, хо-хо-хо! Спадар, Заскокін, закон для вас — Я! Зразумела? A то панаездзіліся, паскакалі па замежжах, а толку з гулькін нос.

МОРДАЧЬІСЦІК. Так точна. (Шчаўчок абцасаў).

ПРЭЗІДЭНТ. А Заскокіну?

ЗАСКОКІН. Безумоўна, зразумела: закон — вы, а Вы — гэта закон.

ПРЭЗІДЭНТ. Разабрацца! Каб не мазоліў вочы.

ШУКЕВІЧ. Ёсць!

МОРДАЧЫСЦІК. Ёсць!!

ДУБІНКІН. Ёсць!!!

ПРЭЗІДЭНТ. Чыстамордзік, забярыце вы яго ў салдаты, ці што?

МОРДАЧЫСЦІК. Мордачысцік, таварыш прэзідэнт!

Прэзідэнт. Блытаю ваша нрозвішча заўсёды. Але ж і цаца!

МОРДАЧСЦІК. Нічога-нічога... Мне нават і ганарова гэта. Усё-такі ўвага з вашага боку. Шкада, ён ужо адслужыў.

ПРЭЗІДЭНТ. Тады знясіце гэтую лаўку. Парк выкарчуйце!

ВЕРАДОВІЧ. 3 радасцю. Але нельга! Архітэктурны номнік фактычна.

Прэзідэнт. А я сказаў льга! Льга і кронка! Каб ніякіх косак і працяжнікаў. Я сам номнік. Хто тут закон?

УСЕ ПАЧАРЗЕ. Вы. Вы! Вы!!!

ПРЭЗІДЭНТ. Вось і выконвайце! Ці вы не законапаслушныя? Заяўляю тады з усёй адказнасцю: падбярэм месцы для вас не вельмі аддаленыя, а вашы месцы заменім людзьмі больш згаворлівымі. Будзеце, хе-хе, у Белавежскай пушчы сосны лобзікам піліць. Хо-хо-хо!

(Сыходзяць са сцэны: спачатку, шнырачы па вуглох і аглядваючы тупікі, ахова прэзідэнта, а следам — і сам ён са світай.)

ПАЭТ. (Прачынаецца. Садзіцца на лаўку і доўга ўглядаецца ў неба.) Якія дзіўныя сны. Нябесны голас дэкламаваў вершы. Сон ці не сон? Так уяўна ўсё бачылася: архангелы, святыя... Людзі. Міністры, сам прэзідэнт... Хо-ха-хі! Хо-ха-хе-хі! Ржуць, як коні мяса наеўшыся. Эх, каму натрэбны мае мроі? Цягну і нешта сею... Я ў іюлі і згібею... Мой сын загінуў на вайне...

(Задумліва) Вось і ноч на зыходзе. Яшчэ адна ноч прайшла... Ноч, дзень, ноч... Дзінь-дзень! Дзінь-дзень! Дзінь-дзень! Дзінь! Так нраходзіць і жыццё: на гадзіннік паглядзі, дзе твой час надзеўся, дзе? Стрэлкі ловяць небыццё: дзінь-дзень! Дзінь-дзень! Дзінь...

Хмг! Каторую ноч адно і тое ж сніцца... Нічым не абудзіць іх... Але голас, такі дзівосны голас! Ён гаварыў, што... (Зноў углядаецца ў неба) Няўжо і там таксама ёсць жыццё? He... Немагчыма такое. Няўжо?

Птушкі помняць гнёзды свае і вяртаюцца з выраю на радзіму, лісы ведаюць норы свае, пчолы шукаюць вуллі... А людзі... Мой сын загінуў на вайне. Цягну і скруху сею. Ён згінуў па маёй віне. Я ж ваяваць не ўмею...

Людзі? Ат, дзе накормяць, там і добра. Зараз нрачнуцца і набягуць. Пабягуць. Усё нодбегам, спехам ды нрыскокам. Упохапкі і без аглядкі. Дзівакі! Усё, што трэба чалавеку, ён носіць з сабою. Часам здаецца, яны ператварыліся ў робатаў. Нават танцы такія пайшлі. (Дэманструе танец з механічнымі рухамі.) У царкву, як на работу ходзяць. Мода такая найшла. Прэстыж. Сняшаюцца. Баяцца спазніцца. Куды? Хіба можна збегчы ад сябе?

Чырванее наўсходзе. Во, пабегліўжо, набеглі...

(Танцуе танец з механічнымі рухамі. Раптам праз нейкі час рэзка паварочвае галаву на Усход, потым гэтак жа хутка зыркае на Захад — і ў здзіўленні застывае.

Горад тым часам абуджаецца, з вуліцы далятаюць гукі аўтастрад, галасы прахожых, віскат тармазоў, сігналы аўтамабіляў, тупатп соцен ног.

На сцэну ўрываюцца Чорныя цені, пачынаецца ліхаманкавы танец. Сярод чорных ценяў адзін, заблудзіўшы, Белы цень. Спрабуе вырвацца з віхурнага кругавароту.

Да паэта падыходзіць нарад міліцыі, заломваюць рукі і выводзяць са сцэны.)

ПАЭТ. За што? Пусціце! За што?! Мне ж баліць! He чанайце мяне! Пус-ціце!! Я ж наэ-э-эт...

KAPUIHA ПЕРШАЯ

(Воддаль віднеецца вёска. Поле, наякім. дзед з унукам абганяюць бульбу.)

ДЗЕД. Што, унучак, падрыхтаваліся да Івана Купалы?

УНУК. А як жа, дзеду. Дваццаць шэсць шын нрыцягнулі ўчора з калгаснага двара. (У час размовы унук глядзіць на дзеда і ідзе задам.)

ДЗЕД. Глядзіце, вартаўнік убачыць, нанячэ крапівой па мяккім месцы. Вунь у мяне веласінедных сем штук, забярыце. А на калгасным двары не чапайце, бяда можа быць.

УНУК. Мы ж дрэнныя шыны бярэм. Хіба яны каму натрэбны?

ДЗЕД. Так бывае: ляжыць — нікому не трэба, а возьмеш — шмат гаснадароў набяжыць. Загадка, браце, вучыся! (у роздуме) I мы калісьці агонь на Купалле раскладалі. Карчоў, бывала, надзярэм, ламача ўсякага... усё, што пад руку трапляецца, накідаем у кучу — да неба агонь шугаў. Санраўднае Купалле. Эх (уздыхае), быў Іван, а стаў Балван, а ўсё вінцо вінавата... (ідуць моўчкі) Што гэта ты задам ходзіш?

УНУК. Цябе слухаю.

ДЗЕД. Хмг! He рабі сгіраву з канца, не нацягвай хамут з хваста. Але і то добра, што вачамі слухаць вучышся.

УНУК. (Разварочваецца da дзеда спінай і раптам зноў паварочваецца да яго тварам.) Дзеду, глядзі! Што гэта са сланечнікам?

ДЗЕД. Паламаў, дык бог з ім...

УНУК. He! Ён круціцца! Нібы жывы... Туды-сюды галавою паварачае.

ДЗЕД. Тпру! (не зважаючы) Хлопча, куды вядзеш? Тнру! Бачыш, па баразне. Во, бульбу папсаваў.

УНУК. Ды сланечнік (здзіўлена) туды-сюды.

ДЗЕД. Сам не бегай туды-сюды па гюлі, як ашпараны.

УНУК. Але ж такога не бывае.

ДЗЕД. Бывае, што і вош кашляе. He выдумляй абы што: глядзі ў два ды не разбі лба! Вядзеш каня, дык вядзі, няма чаго на баках зыркаць ды па іголі гойсаць. Колькі цябе вучыць? Скончыш баразну, тады і скажы што хочаш. Но, но! Пайшла, любая!

УНУК. Як жа так? Гэта ж цуд нейкі. (Ідуць моўчкі.)

ДЗЕД. Тпр-ру! Стой. Вярні каня ў гэтую. Вось так. Ну, што ў цябе там? Чаго роў, як рэзаны певень?

УНУК. Сла-неч-нікі... Яны — круцяцца! Глядзі, дзеду, і тут... I там! I гэты круціцца!

ДЗЕД. (аглядаецца) Ого! (прысвіснуў) I нраўда, дзіва дзіўнае... Што гэта з імі? Круцяцца...

УНУК. I тут круціцца, і там... Яны ўсе круцяцца. (Здзіўлена аглядаюць поле.)

ДЗЕД. Так яны гатовы зусім кружэлкі паадкручваць. He збярэш тады насення.

УНУК. Дзед, два сонцы!!!

ДЗЕД. Што?!

УНУК. Два сонцы, дзеду, глядзі. Два сонцы!

ДЗЕД. Ог-го!!! I нраўда... Два!!

УНУК. Вось адно, а вунь другое.

ДЗЕД. Адно, другое — два!!

УНУК. Два. Слухай, дзед, што ж гэта будзе? Ай-яй-яй! Пабеглі хутчэй у вёску людзям скажам. Мы іх гіершыя ўбачылі. Я нершы ўбачыў!

ДЗЕД. Чакай, унучак. Чаму тут радавацца?

УНУК. Што ж-та будзе? Што будзе?!!

ДЗЕД. Сапраўды: дзіва дзіўнае. Са сланечнікамі ўсё зразумела. Сланечнік, ён жа за сонцам кружэлак наварочвае, так? А тут цэлых два. Вось і разгубіўся, бедалага, не ведае, за якім сачыць. Так што тутусё прыроднае. Гмх! Але адкуль другое ўзялося?

УНУК. Чаго ж стаім? Пабеглі хутчэй!

ДЗЕД. Куды яшчэ?

УНУК. Людзям скажам. Гэта ж дзівосы, цуд. А я так глядзь — і бачу два сонцы: не можа быць, думаю, два. Пабеглі!

ДЗЕД. Яіігіэ чаго? Выдумаў, бач ты яго. А бульбу хто абганяць будзе? Дзед Піхто? Узяў каня — працуй. A то сёння два сонцы, а заўтра чатыры месяцы ўзыйдзе... Работа сама не зробіцца. Думай, унучак. Ёез розуму галава кацялок, і кашы ў ёй не зварыш, хе-хе! I конь прастаіць. Няма калі лётаць па вёсцы, не матылі, не птушкі пералётныя. Нібыта без нас не ўбачаць людзі, што два сонцы на небе. Маюць жа вочы...

Давай, вядзі каня ў гэную... Неча гойсаць, работу рабіць трэба. Но-но! Пайшла, любая, но!

(Унук нехаця пляцецца разам з канём. Ідзе неяк паўбокам, задраўшы галаву ўгору. Зашчапіўшыся за бадылле, ляціць стрычама.)

KAPUIHA АРУГАЯ

(Прыёмная прэзідэнта: на сцяне ваўвесь рост партрэт прэзідэнта прыўсіх рэгаліях улады, за сталом, нібы сыйшоўшы са сцяны, сам прэзідэнт. Званок. Бачком, быццам уцякаючы ад каго і аглядаючыся назад, у дзверы праціскаецца сакратарка.)

САКРАРКА. Добрай раніцы, снадар прэзідэнт. Там, там...

ПРЭЗІДЭНТ. Добрай.

САКРАТАРКА. (Вінавата ўсміхаецца) Я нават не ведаю...

ПРЭЗІДЭНТ. Павінны ведаць! Вы сакратар прэзідэнта, якога выбраў народ. He дырэктарыка якога-небудзь заводзішка — нрэзідэнта! Усенародна абранага. УСЕНАРОДНА!

САКРАТАРКА. Я разумею, пан нрэзідэнт, але...

ПРЭЗІДЭНТ. Ніякіх але! Слухаю вас.

САКРАТАРКА. Вы навінны ведаць: у небе два сонцы!

ПРЭЗІДЭНТ (здзіўлена і радасна) Два? Але ж я пакуль што на зямлі. Дзякуй за дасціпны жарцік, але пра другое сонца можам і вечарком набалакаць, хі-хіхі! Калі адно схаваецца. (Раптаіч становіцца сур’ёзным). Што ў вас?

САКРАТАРКА. Я ж і кажу, пан нрэзідэнт, цэлых два сонцы!

ПРЭЗІДЭНТ. Бачу, вы ўііарты на жарты, хе-хе!

САКРАТАРКА. Я не жартую: два!!!

ПРЭЗІДЭНТ. Хопіць! Гэта ўжо нават не смешна. Вы з кім размаўляеце, дазвольце спытаць? Што вы тут круцікі-муцікі заладзілі, панімаіш? Га? Я ўсё-такі

на дзяржаўнай насадзе. Вам зразумела? Я ў вас пытаюся, вам зразумела, што вы размаўляеце з нрэзідэнтам?! Я тут не хіханькамі-хаханькамі займаюся, а вырашаю пытанні дзяржаўнай важнасці! Дзяржаўнай!

САКРАТАРКА. Так, сііадар нрэзідэнт, але я думала...

ПРЭЗІДЭНТ. Думаць за вас буду я. Колькі гэта можа працягвацца? Вось так. Можаце ісці. Пачакайце. I япгіэ: ніякіх «снадароў», «паноў» — я адмяніўусіх учарашнім указам. Прывыкаць трэба. У нас усе роўныя, але самы раўнейшы за ўсіх... Вам не трэба гаварыць, хто. Самі ведаеце. Вы разаслалі інструкцыі па этыкеце? Не!!! Вось і выконвайце свае ненасрэдныя абавязкі. Устроілі, панімаіш, тут жарцікі-кампліменцікі. (Сакратарка выходзіць, звоніць тэлефон.) Слухаю. Прэзідэнт на провадзе... Што? Што-о?! Хто сказаў? Ах, самі бачылі... У нляшку менш трэба заглядваць! Хоніць! Размова скончана. Падрыхтуйце справы да здачы. Прасніцеся і да мяне. Паразмаўляем аіюшні раз. (Клацае трубкай.) Устроілі, панімаіш. (У кабінет урываецца запыханы генерал.)

МОРДАЧЫСЦІК. Спа... спа-сна.. Таў... Там... Таварыш прэ-нрэ... «Прэцындэнт», таварыш іірэзідэнт!

ПРЭЗІДЭНТ. Хто дазволіў?

МОРДАЧЫСЦІК. Прабачце. Выключныя абставіны.

ПРЭЗІДЭНТ. Генерал Чыстамордзік! Слухай і занамінай: ніякія абставіны не даюць права ўрывацца ў кабінет прэзідэнта без нанярэдняга дакладу, да нрэзідэнта, якога выбраў народ, да першага чалавека дзяржавы! Без дазволу? Ану, кру-гом! Шагам марш!

(Генерал выходзіць. Стуку дзверы, яны адчыняюцца і ён зноў заходзіць.)

МОРДАЧЫСЦІК. Можна?

ПРЭЗІДЭНТ. Можна Машку цераз... Адставіць! Зайсці як паложана. Як заходзяць да вышэйшага па чыну, да нрэзідэнта і галоўнакамандуючага. Я навучу вас заходзіць у кабінет. Вайсковец называецца. Кру-гом! Шагам арш!

(Генерал зноў выходзіць. Званок па ўнутраннай сувязі.)

ГОЛАС САКРАТАРКІ. Спадар нрэзідэнт!

ПРЭЗІДЭНТ. Слухаю.

ГОЛАС. Да вас просіцца на прыём галоўнакамандуючы ўзброеных сіл генерал Мордачысцік.

ПРЭЗІДЭНТ. He галоўнакамандуючы, а выконваючы абавязкі галоўнакамандуючага. Галоўнакамандуючы тут я! I... Чаму пусцілі без папярэдняга дакладу?

ГОЛАС. Вінавата, снадар прэзідэнт! Прабачце.

ПРЭЗІДЭНТ. (мякчэй) Добра-добра... (амаль ласкава) Сонейка, я адмяніўусіх

«спадароў» і «паноў». Адмяніў раз і назаўсёды. Паўтараць не буду.

ГОЛАС. Прабачце, забылася... Разумеце, як толькі вас убачу, адразу на ўсё забываюся. Вы ж у нас такі, такі...

ПРЭЗІДЭНТ. Ну-ну-ну.. Зайдзіце да мяне.

ГОЛАС. Даруйце маю жаночую слабасць. Вы ж у нас такі мужчына, такі мужчына...

ПРЭЗІДЭНТ. Ну-ну-ну! Зайдзіце. (Убягае сакратарка.)

САКРАТАРКА. Я... я не ведаю... Вы наша сонца, таварыш прэзідэнт! У агонь гатова за вас, у ваду кінуцца, хоць куды...

ПРЭЗІДЭНТ. Добра-добра... (вельмі ветліва) I вы даруйце, што накрычаў на вас. Але ж і нрыдумалі, хе-хе, з сонцам маю на ўвазе. Дзякуй, дзякуй! Ведаеце, запрацуешся, і не да жартаў. Перастаеш іх разумець. Як ні як — дзяржаву ў руках трымаю. А яна ж, гэта вам не гэтае і не тое... Я вось што, сонейка...

САКРАТАРКА. Памерці гатова за вас, таварыш прэзідэнт!

ПРЭЗІДЭНТ. He трэба. He трэба пакуль паміраць. Я тут вырашыў заробак падняць вам. На пяць мінімальных. Згодны? Так сказаць, за выдатную працу.

САКРАТАРКА. Ой, як можна... Як можна не пагадзіцца. Вялікае вам дзякуй, любімы вы наш! Яшчэ болей люблю вас. Што б мы без вас рабілі?.. Хоць на амбразуру! У пекла за вас пайду.

ПРЭЗІДЭНТ. Ну-ну-ну! '

САКРАТАРКА. А што сказаць Мордачысціку?

ПРЭЗІДЭНТ. Хто гэта?

САКРАТАРКА. Ну... Выконваючы абавязкі галоўнакамандаючага. На нрыём просіцца.

ПРЭЗІДЭНТ. Часова выконваючы. Былы часова выконваючы, золатка. Ты першая, хто даведаўся пра гэтую навіну.

САКРАТАРКА. Дзякую за давер. Рада старацца. Дык што сказаць яму?

ПРЭЗІДЭНТ. А-а-а! Скажыце... Прыму ў другой палове дня.

САКРАТАРКА. Ён вельмі настойвае. Узрушаны такі. Гаворыць, справа дзяржаўнай важнасці. Першаступенная.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух ты! Нават так? Быццам ён здольны разабрацца, што дробязь, а што сапраўды важна. Што ж, добра. Сам нагірасіўся. Няхай заходзіць.

I запомні, золатка: я адмяніў ўсіх «спадароў». Звяртацца да мяне толькі «таварыш». У нас усе роўныя, панімаіш. Але раўней за ўсіх... (задумваецца і махае рукой) Клічце.

САКРАТАРКА. Як можна? Як можна раўняцца з вамі! Нам?

ПРЭЗІДЭНТ. Між іншым... Вам можна звяртацца, як гэта вы сказалі? Во, сонейка.

САКРАТАРКА. Служу прэзідэнту!

ПРЭЗІДЭНТ. Добра служыце.

САКРАТАРКА. Да дамавіннай дошкі! Да магілы!

ПРЭЗІДЭНТ. Паглядзім, паглядзім... Клічце генерала. Быўшага генерала. (Сакратарка вылятае куляй, заходзіць генерал і па-вайсковаму шчоўкае абцасамі.)

МОРДАЧЫСЦІК. Гаспадзін маршал! (Шчаўчок абцасаў) Дазвольце далажыць!? (Шчаўчок. Прэзідэнт ківае галавой на кожны шчаўчок, а шчаўчокза кожнай рубленай фразай.) Пан нрэзідэнт! (шчаўчок) Давераныя мне войскі. (шчаўчок) Знаходзяцца ў баявой гатоўнасці! (шчаўчок). У іюўнай баявой (шчаўчок), гаспадзіна маршал! (два шчаўчкі) I, нан нрэзідэнт! (тры шчаўчкі, выцягваецца ў струнку.)

ПРЭЗІДЭНТ. Во-ось... Вось так. Адразу адчуваецца, зайшоў вайсковец. A то распусціліся, панімаіш! Я вам гайкі пазакручваю і разьбу назрываю. Заіюмні, генерал! (шчаўчок) Звяртацца да мяне толькі ТАВАРЫШ! Я адмяніў учора ўсіх паноў і спадароў — гэта раз. Заходзіць у кабінет толькі з папярэднім дакладам і па запісе — гэта два. Прэзідэнт вам не базарная баба. А сакратар для вас усё адно што прэзідэнт, калі мяне няма. Гэта, нарэшце, тры. He да каго-небудзь, да нершага чалавека дзяржавы заходзіш. Табе зразумела?

МОРДАЧЫСЦІК. (грукат абцасаў) Так точна. Без дакладу не заходзіць! (грукат абцасаў)

ПРЭЗІДЭНТ. I яшчэ... He думай, калі ты камандуеш ўзброенымі сіламі, то сіла на тваім баку. Што ты ўжо і ўласным прэзідэнтам можаш памыкаць. Былі такія, дакамандаваліся. I дзе яны цяпер? Думай. Добра думай. Так, войскі падпарадкоўваюцца табе, а ты — мой надначалены. Без майго загаду ні кроку, ні ўзад ні ўперад — гэта чатыры. Зразумела? He чую!

МОРДАЧЫСЦІК. Так точна, таварыш маршал-прэзідэнт!

ПРЭЗІДЭНТ. Што «так точна»?

МОРДАЧЫСЦІК. Без вашага загаду ні кроку! (шчаўчок абцасаў).

ПРЭЗІДЭНТ. Вось так. Я вас навучу богу маліцца. A то спачатку без дакладу ўрываюцца, а нотым путчыкі-папутчыкі розныя. Так панімаіш?

МОРДАЧЫСЦІК. Так точна! (грукат абцасаў.)

ПРЭЗІДЭНТ. Што «так точна»?

МОРДАЧЫСЦІК. Путчыкі-папутчыкі (шчаўчок абцасаў, паўза) як вы сказалі, так і ёсць. Вінаваты! (шчаўчок) Без загаду ні кроку. (Два шчаўчкі.)

ПРЭЗІДЭНТ. Вось так. Ведаем мы гулі ентыя... Улада ў маіх руках. Усіх вас у бараноў рог скруціць магу. Я вас назначыў, памылкова назначыў камандуючымі, магу і раззначыць. У мяне генералаў хоць нруд нрудзі... Дыстьшлінаваных, між іншым.

Чаму дазволіў сабе, парушаючы «субкардынацыю», уляцець без дакладу? Як у канюшню. Ты ведаеш, што такое «субкардынацыя»?

МОРДАЧЫСЦІК. Так точна.

ПРЭЗІДЭНТ. Ну?

МОРДАЧЫСЦІК. Гэта калі заходзіць з дакладам. Калі да сакратаркі, як да прэзідэнта, калі прэзідэнта няма... гэта...

ПРЭЗІДЭНТ. Карацей.

МОРДАЧЫСЦІК. Субкардынацыя — тое, што я парушыў.

ПРЭЗІДЭНТ. Правільна. Калі каардынацыя парушаецца, гэта і ёсць субкардынацыя. Нам аб’явілі вайну?

МОРДАЧЫСЦІК. He!

ПРЭЗІДЭНТ. Парушылі паветраную прастору?

МОРДАЧЫСЦІК. He!

ПРЭЗІДЭНТ. Што вочы вылупіў? Чаго рваўся да прэзідэнта? He маўчы, калі пытаюся?

МОРДАЧЫСЦІК. Разумееце... на небе... (насмельваючыся) у небе... у паветранай прасторы над дзяржавай выяўлены аб’ект. Мы яго... мы яго з зенітных установак «эС-300», але...

ПРЭЗІДЭНТ. (Робіць жахлівы выгляд) Што? I тут без дазволу?! Адкрылі агонь?

МОРДАЧЫСЦІК. Вінаваты. Я... тут...

ПРЭЗІДЭНТ. Спадзяюся, на гэты раз не спартыўны самалёт?

МОРДАЧЫСЦІК. Два. Іх было два, таварыш маршал! Маршал-спадар-таварыш-прэзідэнт! Два.

ПРЭЗІДЭНТ. Два? I два збілі?

МОРДАЧЫСЦІК. Ну-у-у...

ПРЭЗІДЭНТ. Жах! Дзікуны! Што ты рыпаешся? He перабіваць! Звольню, усіх звольню к чортавай матары! Сёння ж набяру новую каманду. Як нам глядзець у вочы захаду? Што сказаць сусветнаму грамадству? Мяне й так нікуды не пускаюць. А цяпер што?! Што?! Дзікуны! Рвань!! Я ў вас пытаюся, хто дазволіў збіваць самалёты?!

МОРДАЧЫСЦІК. Мы іх не збілі, спадар маршал!

ПРЭЗІДЭНТ. Што?! Хрэн рэдзькі не слашча! Яны парушылі паветраную прастору, а вы сядзелі ў бліндажах і назіралі?! I вы не збілі?! Рас-страляю, Усіх пад адну грабёнку!!

А калі яны адбамбіліся дзе-небудзь пад Шкловам ці Бабруйскам? Вы ведаеце, што тады пачнецца? Хто адкажа? Хто? Гэта была звычайная праверка спецслужбаў нашай боегатоўнасці.

МОРДАЧЫСЦІК. Вы не так зразумелі. Дазвольце растлумачыць, што...

ПРЭЗІДЭНТ. Маўчаць! Ты хочаш сказаць, што я тупы? Так? Ты на гэта намякаеш? Што прэзідэнт, якога выбраў народ, з першага разу не разумее? Ды я тры інстытуты скончыў, два тэхнікумы, ды я... я зараз акадэмік! I я не разумею? Я вам пакажу, шваль ста-ліч-на-я. Раз’еліся, нінімаіш!

МОРДАЧЫСЦІК. Дазвольце...

ПРЭЗІДЭНТ. He дазваляю! Ты ў мяне спытаўся, калі адкрываў агонь? He. Гэта ўжо перманентны здзек. I гэта не нершы раз. Снартыўныя самалёты збіваеце, а ваенны бамбавоз нранускаеце на нашу тэрыторыю. Аб’явіць наветраную трывогу! Аб’явіць татальную мабілізацыю! Мы ім пакажам, як нарушаць нашы межы! А вас... цябе, генерал, сёння ж у турму. He, цябе будзе судзіць ваенны трыбунал. Паказальным судом. Па законах ваеннага часу. Здаць паўнамоцтвы!

’ МОРДАЧЫСЦІК. Ёсць! Але...

ПРЭЗІДЭНТ. Ніякіх але. Выконваць, маць тваю...

МОРДАЧЫСЦІК. Так точна, таварыш маршал. У турму! Без загаду ні кроку.

ПРЭЗІДЭНТ. Чакайце. Паспееш насядзецца. Спачатку далажы абстаноўку і спакойна, не гані коней — загнаных лошадей нрыстрэльваюць.

МОРДАЧЫСЦІК. Вы не зусім... Як бы гэта сказаць?... Вы правільна ўсё зразумелі, але не з таго боку... Справа ў тым, што-о-о...

ПРЭЗІДЭНТ. Карацей! Ён ужо нанёс бомбавы ўдар? Кажы, колькі ахвяр?

МОРДАЧЫСЦІК. Два. Два-а-а...

ПРЭЗІДЭНТ. Два трупы ўсяго? А-а-а! Два бомбавыя ўдары? Ды я цябе за гэта!

МОРДАЧЫСЦІК. На небе ўсходзіць два сонцы! (Грукат абцасаў, застылы твар.)

ПРЭЗІДЭНТ. (Доўга глядзіць на генерала, уважліва разглядае яго зусіх бакоў.) Добра, добра, генерал! Два дык два... А як у цябе там з арыентацыяй?

МОРДАЧЫСЦІК. Спутнікавая.

ПРЭЗІДЭНТ. Ага, у спутнікі набіваешся... Аепш дыктатарам быць. Дык кажаш, два? Адно на небі, а другое... другі сонца, значыць на зямлі.

МОРДАЧЫСЦІК. Два на небі!

ПРЭЗІДЭНТ. На небі? Я не спрачаюся: два сонцы, два генералы, два бамбавозы... Што гэта з вамі ўсімі сёння? Трызніце? Як, дарэчы, твая хвамілія?

МОРДАЧЫСЦІК. Мордачысцік, снадар нрэзідэнт. Вы яшчэ заўсёды блытаеце, то Чыстамордзік, то Чыстацісцік, то...

ПРЭЗІДЭНТ. А завуць вас як?

МОРДАЧЫСЦІК. Вася.

ПРЭЗІДЭНТ. Ага, Вася значыцца, Вася... Можа табе кенска? Чаго-небудзь баішся?

МОРДАЧЫСЦІК. He. Цудоўна сябе адчуваю, нан маршал! Дзякую за клопат. Я нічога не баюся, я — салдат. Баюся толькі свайго прэзідэнта.

ПРЭЗІДЭНТ. Салдат, значыца. Ага-ага, цудоўна кажаце... Дрэнна, канешне, што нікога не баіцеся, дрэнна... А раней за сабой падобнага не заўважалі? Ну, што не баіцеся нікога, што два сонцы рагітам?

МОРДАЧЫСЦІК. He. Першы раз, гаснадзін маршал! Раней такога не было.

ПРЭЗІДЭНТ. Ага, гэта добра, панімаіш, што не было. Ты не хвалюйся, у нас медыцына добрая, не развалілася яшчэ, нанімаіш... Залечаць. Я вось таксама...

МОРДАЧЫСЦІК. Вы не верыце? Я ж сур’ёзна!

ПРЭЗІДЭНТ. Якія ж тут могуць быць жарты, нанімаіш? I я сур’ёзна. На маім месцы не жартуюць, генерал.

МОРДАЧЫСЦІК. Два сонцы! Два!! Два сонцы, снадар нрэзідэнт, два!! Два!!!

ПРЭЗІДЭНТ. He крычы так, не глухі. Два дык два. Падумаеш — навіна. Заўважаў, даўненька заўважаў за табой... (сам сабе) Эх, падсунулі. Праклятая апазіцыя падсунула, каб разстрызвоніць па ўсіх еўропах. I ён кіруе арміяй?! А калі б ракеты пусціў? Труба! (да генерала) Здаць наўнамоцтвы!

МОРДАЧЫСЦІК. Так точна! (грукат абцасау) Здаць два сонцы на небе. Ёсць! Два сонцы здаць. Без загаду ні кроку. Ёсць! На небе два наўнамоцтвы! Уволіць... У турму!

ПРЭЗІДЭНТ. Што з табой, зусім з катушак зляцеў?

МОРДАЧЫСЦІК. Вы ж слова не даяцё сказаць: шагам марш! Ракеты к бою! Два прэзідэнты, два генералы, два сонцы і паўнамоцтвы — здаць! Ёсць! (грукат абцасаў) Так точна! Прэ-нрэ... «Прэцындэнт», таварыш-спадар прэзідэнт-маршал! Два сонцы!

ПРЭЗІДЭНТ. Ты што, здзекваешся, дурань!?

МОРДАЧЫСЦІК. Так точна (грукат абцасаў). Гэта не цяжка праверыць. 3 вашага кабінета іх добра бачна. Разсуньце шторы.

ПРЭЗІДЭНТ. Так бы адразу і сказаў, a то мяне за дурня тут трымаеш. Глядзі, Мордагразнік! Гэта быў твой аіюшні даклад-жарцік. (на хаду) Значыцца, з бомбавымі ўдарамі пранесла — і то слава богу. А з сонцамі мы хутка разбярэмся. (Падыходзіць да акна, збіраецца рассоўваць шторы — амаль адначасова звоняць дзясятак тэлефонаў: адзін, другі, трэці... Аглядаецца на тэлефоны. Бяжыць да стала, хапаецца за трубкі. Па ўнутранай сувязі чуюцца галасы): «Таварыш прэзідэнт, дзіва! Два сонцы!» — «Узыходзяць два сонцы. Чакаем загаду. Устаноўка Град не бярэ. Можа, паспрабаваць ракетай сярэдняй дальнасці? Чакаем загаду». — «Іх два, гаспадзін маршал! Адно з усходу, другое з захаду» — «Два! Два!!» — «Два сонцы» — «Дзіва!» (Прэзідэнт падбягае да акна і нарэшце рассоўвае шторы. Праз акно

бачна два сонцы. Генерал задаволенна ўсміхаецца, нібы яго толькі што ўзнагародзілі ордэнам. Прэзідэнт паварочваецца да генерала вочы вялікія.)

ПРЭЗІДЭНТ. Ух ты! А гэта не слава богу. Чаму ж ты адразу не далажыў?

(Абодва: і здзіўлены прэзідэнт і радасны генерал бранзавеюць у здранцвенні.)

KAPUIHA Т Р Э U Я Я

(Вёска і поле, на якім дзед з унукам.)

ДЗЕД. Вось, скончылі работу. Цяпер можна і сонцамі заняцца. A то, помню, было калісці: метарыт у Ворэхаўне ўпаў. Прама з неба цопнуўся. Уся вёска кінула сенакос і пабегла глядзець. Ну і што, выгледзелі дзіва? Навальніца як хлынула... Ва ўсіх сена прапала. Ужо гатовенькае сянцо было — і вось енты цуд як на бяду, метарыт! Згніло сянцо. А я сваё ў стажок скідаў. Хоць бы што. А метарыт енты і так бачыў. I сёння там ляжыць, ідзі і глядзі колькі табе трэба.

УНУК. Што там метэарыт, тут два сонцы!

ДЗЕД. Я і тады, унучак, думаў, што не з усякай хмары гром, а толькі маланка, а і выблісне ды не грымне, а калі і грымне — ды не ў нас, а і ў нас — дык наўдачу не заб’е, а толькі абсмаліць! Так і тут. Трэба, унучак, усякую работу даводзіць да ладу. А не так: цапу-лапу, кінулі-рынулі — пабеглі глядзець. Калі будзеш бегаць з канца ў канец ды на дзівосы глядзець — жыццё і праляціць куляй. Выстраліш — не паймаеш. Пшык, і няма яго, жыцця, гіаміраць трэба.

УНУК. Дзед, а гэта часта бывае, каб два сонцы адначасова?

ДЗЕД. Бывае, што і мядзведзь лятае, толькі не ўгару, а пад гару. А два сонцы? Не-а. He помню я такога. Хоць і дасталося чарвяку на вяку, першы раз у жыцці. Метарыт быў. Зацямненне было. Гэта значыць, зусім сонца схавалася — зацямненне называецца. Думалі, канец свету прыйшоў: уяўляеш, цемра сярод дня раптам згусцілася, нібы ноч надыйшла...

УНУК. А што такое канец свету? Можа гэта і ёсць ён, канец?

ДЗЕД. Які ж гэта канец, калі з абодвух бакоў свеціць? Я кумекаю, тут пачатак нечага... Канец, калі зоркі пападаюць з неба, сонца знікне, «саўюцца нябёсы ў скрутак» — цемра егіпецкая! А тут цэлых два... Нешта значаць гэтыя сонейкі. Пачатак. Калі канец — усяму дзелу вянец, нікуды не збяжыш? Тады ў душу спускацца трэба, «царствіе ўнутры вас ёсць». На ўсё, унучак, у душы адказ трэба шукаць. Глыбокая яна, душа. А можа і санраўды суд пачнецца? Пара ўжо, a то толькі грозьбы...

УНУК. А дзе ён будзе суд? Ці пусцяць паглядзець?

ДЗЕД. Хе-хе. Смешны ты малы.

УНУК. I пракуроры і адвакаты прыедуць?

ДЗЕД. Вось такіх, кажуць, і ёсць царствіе. Суд — гэта калі душа судзіць. Вядома, малы ты яшчэ, толькі вучышся слухаць сумленне. Яно голас мае. He разумееш граху. Няма яго ў цябе накуль. А суд гэты страшным завецца, таму што апошні ён.

УНУК. А чаму ён страшны? Там што пужаюць чым-небудзь? Нібы ў фільмах жахаў?

ДЗЕД. Вось бачыш, незразумела для цябе. Няма чаго баяцца... Бязвінная душа, як галубок чыстая. На судзе тым, думаю, душу судзяць. А можа і сама душа сябе судзіць? А пракурор на небе. Ці мо адвакат ён? Заблыталіся людзі, адным словам: Гасподзь. 3-за яго ўся каніцель і пачалася. Адны гавораць так, а друтія гэтак — вось і ваююць дзве тысячы гадоў. He жывуць, а даказваюць адно аднаму. У кожнага свая праўда. Чаго спрачацца? He разумею. Жыць трэба. Розныя душы, розная і праўда гэтых душ. I суд, пэўна, розным і ўсякім будзе. Кожнаму сваё.

Нешта значаць гэтыя сонейкі. Знак нейкі. Вось выгіражам каня, можа ў цэркаўку збярэмся. Напаіць каня трэба. Таксама грэх калі скаціну без дагляду пакінуць, а толькі пра сябе думаць. He ведаем з чые ласкі жывем. He мае мовы яна, немы язык — не скажа. Чалавек для яе ўсё адно што Бог. Мы за яе думаць павінны. А Бог, напэўна, і за нас думае іншы раз.

УНУК. Дзеду, а як душу судзяць?

ДЗЕД. Хто ж ведае, унучак. He памёршы — не зразумееш: што там? Адтуль ніхто яшчэ не іірыходзіў. Шмат баюць людзі, ды ўсё байкі. He прайшоўшы праз суд, не скажаш, які ён. Пэўна, кожны сам сябе судзіць. Па сваіх справах: чаго хацеў, на што спадзяваўся — тое і мае. Вунь бантыст усіх пеклам пужае — яму і будзе пекла. Упэўнены. He жадай таго людзям, што сабе не хочаш. Чалавек сам рыхтуе свой суд.

УНУК. А калі я нікога не судзіў, то і мяне судзіць не будуць?

ДЗЕД. Так, пэўна. Але ёсць яшчэ і Божы Суд. Лепш самому сябе строга судзіць, тады, магчыма, Бог апраўдае. Бог та Бог, дый сам не будзь плох. Бо калі чалавек лічыць, што ён заўсёды правы, то Бог возьме і асудзіць такога. Хаця не ведаю я — гэта мой суд... А Божы можа інакшым быць. Які ён правільны? Пакуль жывем — наш, памрэм — Божы. Што скажу табе: не ўмірае чалавек, проста праходзіць праз смерць. Смерць гэта нарог, дзверы, за якімі іншы свет. Душа пакідае цела, як птушка гняздо. Але сначатку трэба навучыцца лётаць. Бо калі галапупец лётаць намерыцца, тут жа вываліцца з гнязда, бразнецца аб зямлю і капец яму. Так і з чалавекам — цела гэта адно, а душа іншае. А ёсць яшчэ і Дух. Здароў, Гандзя!

ГАНДЗЯ. Здароў, Ягор! А што гэта вы ііляцецеся як на паслязаўтра.

ДЗЕД. А куды спяшацца?

ГАНДЗЯ. Вунь усе ў царкву пабеглі. Светапрадстаўленія, кажуць, пачалася.

ДЗЕД. Хто кажа?

ГАНДЗЯ. Суседка мая, баптыст... Людзі кажуць, Ягор.

ДЗЕД. Для тых, хто так гаворыць, можа і ііачалася.

ГАНДЗЯ. Старшыня машыну выдзеліў. Як селядцоў набілася.

ДЗЕД. А ты чаго ж засталася?

ГАНДЗЯ. He магу я так. Душыцца там. Як ламануліся ўсе, куды ўжо мне з нагою. Мар’ю Бултаву крыху насмерць не заціснулі. Усё кінулі. I гэты, сусед мой Руды, усё жыццё краў, а на суд дык ііершы пабег. Больш награшылі, так я табе скажу, Ягор.

ДЗЕД. Блізка царква, ды далёка ад Бога.

ГАНДЗЯ. I то праўда. Каб ты бачыў, Ягор, што тут чаўплося... 3 матамі-пераматамі, са сваркай. I расказаць каму сорамна. Старшыня як убачыў, што два сонцы заззяла, адразу машыну даў. To ж не дапрасіцца бывала. I сам на сваім «козліку» першы да бацюшкі паскакаў

ДЗЕД. Ёсць людзі, а ёсць людзішкі. Заўжды так было. Дык ты, Гандзя, чаго ж усё-такі не паехала?

ГАНДЗЯ. I сама не ведаю, Ягор. He пусціла штосьці. Вось хаджу з двара да двара: то веснічкі прычыню, то курэй з гарода турну. У Сцяпаніхі пірагі з печы дластала. А вы чаго ж?

ДЗЕД. Таксама клопаты. Бульбу абганялі. Скаціну ўпарадкуем, можа і збярэмся... Але ж я не пасціўся, не рыхтаваўся... Хто ж ведаў што два сонцы ўзыйдзе.

ГАНДЗЯ. А што ты думаеш, Ягор, пра гэтыя сонцы?

ДЗЕД. Цяжка сказаць. Боскае гэта. Як там у іісальме: «Хто на даху, хто ў полі — не сгіяшайся». Адзін забіраецца, а другі застаецца. Забіраецца, Гандзя, а не сам ідзе. Чыя гэта карова рыкае?

ГАНДЗЯ. Суседкі маёй. Пайду хоць вады дам. Усё ж кінулі-рынулі, пабеглі душы ратаваць. Я ўсё жыццё пра душу думала. Здаецца мне, Ягор, што з аднаго нрысесту душу не ўратуеш. Курыца і тая некалькі тыдняў на яйках сядзіць. А тут — душа! Ці можна ў царкву з бухты-барахты, як Панцялей у краму за гарэлкай пасля п’янкі.

ДЗЕД. Твая праўда.

ГАНДЗЯ. He па-людску гэта. У царкву рыхтавацца трэба. Храм Божы! А яны як па дэфіцыт пабеглі... Бог ім суддзя. He можу я так. Вядома, цёмная баба, што

з мяне ўзяць? He пайшла! Калі не заслужыла ў Бога нічога за жыццё, то й гэта ўжо не дапаможа.

ДЗЕД. Усё так. Тут трэба павольна спяшацца. Колісь дзед Якаў, помніш яго?

ГАНДЗЯ. A то ж, забудзеш хіба такога.

ДЗЕД. Дык ён, бывала, казаў, сабака скора дзеці робіць, ды сляныя. А па радзіву што перадаюць?

ГАНДЗЯ, Што яны могуць перадаць? Тут яны не спецыялісты. Кажуць, афіцыйнае сабшчэнне будзе. Разводзяць рукамі. А насля абеду прэзідэнт нараду склікае, міністраў, начальнікаў ентых, маўляў, такога ніколі не было. «Экстраанамальная» сітуацыя, вось! A то мы без іх, Ягор, не ведаем, што ўііершыню такое.

ДЗЕД. Я што кумекаю, Гандзя. Людзі як баюць: дасць бог грошык, а чорт дзірачку, і пакоціцца Богаў грошык аккурат у чортавую дзірачку.

ГАНДЗЯ. Да чаго ты гэта? Мудрона неяк гаворыш, Ягор.

ДЗЕД. Што тут мудронага: даваў Бог клад, ды не ўмелі ўзяць. A то яшчэ кажуць, як Бог глядзіць на сляпога, так і сляпы на Бога.

ГАНДЗЯ. Нічога ўжо не разумею.

ДЗЕД. Пойдзем мы ўжо, Гандзя. Каня выпрагці трэба. Дзе ж мой унук падзеўся? Андрэй! Андрэй-ка!!

ГАНДЗЯ. Ды вунь, з дзецьмі гуляе.

ДЗЕД. Гэта ж Купалле сёння. Рыхтуюцца.

ГАНДЗЯ. Пайду і я. Зажану карову, рыкае бедная.

KAPUIНА ЧАйВЁРТАЯ

(Гарадская плошча: прахожыя і паэт)

ПАЭТ. Пачакайце, людзі! Куды вы спяшаецеся? Няўжо вас не здзіўляе, я ж гаварыў раней... Бог пачуў мяне. Бачыце, іх два! Куды ж вы?.. Загінеце ўсе. Паглядзіце ўверх: на небе два сонцы! Вы ж не сляпыя, людзі!

ПЕРШЫ ПРАХОЖЫ. Ну бачым, бачым! Што з гэтага. Чаго крычыш? Каўбасы не прыбавіцца ад гэтых сонцаў. Ці, можа, гарэлка падзешавее? Якая нам карысць ад лішняга сонца? Толькі што загар хутчэй брацца будзе.

ПАЭТ. Гэта падказка набёсаў. Нас хочуць папярэдзіць. Нешта з намі не так, людзі! Каяцца трэба. Можа апошняя магчымасць надыйшла. Трэба ўспомніць: хто мы? Для чаго жывем? Трэба знайсці сябе! Хутка канец!

ДРУГІ ПРАХОЖЫ. Розум свой спачатку знайдзі. Награшыў — вось і кайся. Мне няма ў чым. Нікога не забіў, не краў...

ПАЭТ. Хіба ты бязгрэшны.

ДРУГІ. Якія ў мяне грахі? Адкуль ім узяцца?! Працуюю з ранку да вечара. Хіба работа грэх?

ПАЭТ. Шчаслівы.

ДРУГТ. Якое там шчасце. Хіба нры сённяшнім жыцці можа яно быць?

ПАЭТ. I ты не пакутуеш сумленнем? Ніколі?!

ДРУГІ. А з чым яго ядзяць, сумленне? Яго ўвогуле няма — выдумка інтэлігентаў. Я ж не дурны. Якая карысць ад пакутаў? Ніякай! Грошай не даюць. Вось калі б за накуты плацілі, тады калі ласка! 3 году ў год мучыўся б.

ПАЭТ. Пачакай. Штосьці мне твой твар знаёмы...

ДРУГІ. Я ж сюдою кожны дзень на работу хаджу. А ты тут на лавачцы. Бугаёў маё прозвішча.

ПАЭТ. Бугаёў?

ДРУГІ. Так, Бугаёў. Звычайнае прозвішча, што тут такога? А я цябе ведаю: ты — вар’ят, хі-хі! Вершычкі пішаш, пракламацыі...

ПАЭТ. Вар’ят? Ха-ха! Цікава, нершы раз чую такое пра сябе. Хто табе сказаў?

ДРУГІ. Хлопцы гаварылі.

ПАЭТ. Кажаш, Бугаёў? Чакай, штосьці прыпамінаецца...

ДРУГІ. He крыўдуй. У вас жа, паэтаў, страха заўсёды набакір. На вас паглядзіш, хоць пасмяешся. Ёсць жа, маўляў, людзі дурнейшыя за мяне. Інстытуты паканчалі, а розуму не набылі. Нічога ім не гіатрэбна. Я нават спрачаўся з хлопцамі, што ніякі ты не вар’ят, нроста рабіць лянуешся, вось і прыдурваешся... Вершычкі, песенькі... He крыўдуй, што я цябе назваў так.

ПАЭТ. Успомніў. Крытык Панцялей Бугаёў ці не сваяк табе часам?

ДРУТІ. He адзін Гаўрыла ў Полацку.

ПАЭТ. Быў такі вядомы крытык, маю першую кніжку зарэзаў.

ДРУГІ. Зарэзаў?!

ПАЭТ. Так, ушчэнт разбіў, толькі асколкі пасыпаліся.

ДРУГІ. Ого! Шкляная была ці што?

ПАЭТ. Ха-ха-ха! Раскрытыкаваў, значыць.

ДРУГІ. Ге-ге! Можа і ў нашым родзе вялікія людзі былі?

ПАЭТ. А бацьку твайго як звалі?

ДРУГІ. Іванам. Іванавіч я. Дзям’ян Іванавіч Бугаёў.

ПАЭТ. Ну а дзеда?

ДРУГІ. Дзеда? Майго дзеда звалі... Як жа? Цьфу! Выскачыла з галавы.

ПАЭТ. He помніш хіба?

ДРУГІ. He, не помню дзеда. Але ён ніякім крэцінам не быў. Коз пасвіў у кал-

race. Ён, можа, і граматы не ведаў. Выскачыла зусім... Саўрасій? He. Севасцьян?.. He, не так. Савасій, пэўна, так.

ПАЭТ. I ты не помніш дзеда?

ДРУП. Навошта? Ён жа памёр. Я васьмігодку скончыў, ён і сканаў. Даўно памёр. Што ты вылупіўся на мяне? Памёр ён, чаго табе яшчэ?

ПАЭТ. Ды я табе зараз...

ДРУГІ. Што ты, што ты! Калі жыў, дык помніў, а зараз выскачыла.

ПАЭТ. Я табе зараз выскачу!

ДРУГІ. (Адскокваючыў бок) Ты і гіраўду вар’ят.

ПАЭТ. I ён гаворыць, бязгрэшны! Чаго неба копціш, трыбух! Ух, зараз бы вось так, мокрае месца!

ТРЭЦЁ Ты чаго, чаго да людзей чэпішся? У паліцыю такіх здаваць трэба. Парадак парушаюць.

ДРУГІ. Ваша праўда, допыт учыніў: як дзеда звалі?

ТРЭЦІ. Сімулянт няшчасны. Нідзе не працуе, да людзей чапляецца. Чаго прыстаў да хлопца?!

ДРУГІ. Хо-хо-хо! Што я з нябожчыкам гаварыць буду? Як дзеда звалі, пытаецца. Праўду казалі, вар’ят ён, не верыў на сваю галаву. Яшчэ абараняў прыдурка.

ТРЭЦЁ Лодыр ён, лодыр! Я б гэтых пісьменнікаў на кожным слупу вешаў. Гэта ўсё яны ваду каламуцяць. Дзень у дзень сядзіць на пераходзе, вершычкі людзям чытае. Старцуе, адным словам. Раней бы з вамі не цацкаліся, усіх бы на Салаўкі саслалі. A то развялі дэмакратыю, маць вашу.

ПЕРШЫ. Яна і ёсць матка іхняя. Бо спарадзіла іх — дэмакратыя, языкі ім паразвязвала. Свабоду слова ім надавай. I гэты ж туды: вучыць уздумаў. Саджаць такіх трэба.

ДРУГІ. Во-во! У турму, каб падалей ад людзей.

ТРЭЦІ. Так-так! А я зусім на кол саджаў бы такіх.

ДРУГІ. Каяцца, гаворыць, трэба. А сам хто? Хто сам?

ПАЭТ. (He звяртаючы болей на іх увагі) Мне была відзежа. Людзі, я чуў голас. Паспейце змяніцца! Хутка канец! Калі зробіце намаганне, можа, тады Гасподзь і злітуецца.

ПЕРШЫ. Усе хочуць быць прарокамі. Бач, як заладзіў.

ПАЭТ. Няўжо не адчуваеце, што блізка канец?

ДРУГІ. Мой канец заўсёды пры мне і заўжды блізкі на гэтую справу.

ПАЭТ. Ніколі не было такога: два сонцы! Глядзіце!

ПЕРШЫ. Чаго крычыш на ўсю іванаўскую? Што тут адчуваць? Падумаеш, два сонцы? Калі б дзве зарплаты, тады іншая справа.

ПАЭТ. Гэта знак. Дапамога. Можа, апошні шанец.

ПЕРШЫ. Ага. Дапамога! Ху-ху! Гуманітарная. Як мёртваму прыпаркі... Ёсць улады, няхай і рашаюць. Мы надаткі нлоцім, няхай думаюць: чаму два сонцы раптам з’явілася? Няхай растлумачаць мне, простаму чалавеку, што я павінен рабіць. Можа, ад гэтых сонцаў парасонам прыкрывацца трэба, можа там радыяцыя якая?

(Падыходзіць нарад міліцыі.)

СЯРЖАНТ. Так. Несанкцыяніраваны мітынг! Хто дазволіў?

ПЕРШЫ. Мы нічога, нічога...

ДРУГЕ Гаворым сабе, проста гаворым.

ТРЭЦЬ Вось. Сонцы абмяркоўваекм..

СЯРЖАНТ. Абмяркоўваейце дома на кухні. Няма чаго паніку сеяць, панімаіш, бучу чыніць тут. Разысціся!

ТРЭЦЬ Мы з работы ідзём.

СЯРЖАНТ. Ведаем, усё ведаем. Нават тое, куды ходзіце пасля работы.

ПЕРШЫ. А што і пагаварыць нельга?

СЯРЖАНТ. Калі ёсць санкцыя, паднісаная ўладамі, калі ласка, хоць глоткі нанадрывайце. А так — больш трох не збірацца! Я чалавек службовы. Ці, мо, не зразумела гавару?

ПЕРШЫ. Што гэта за законы такія?!

СЯРЖАНТ. Пагаварыць хочацца, так? Ты на ўладу крычаў? Ты! Ты падаткамі папракаў? Ты! Пойдзем у аддзяленне. Значыць, ты і ёсць галоўны зачыншчык!

ПЕРШЫ. Я? Ды я ўвогуле слава КПСС! Нідзе нікому...

СЯРЖАНТ. Пройдзем у аддзяленне, грамадзянін! Там заадно і пагаворым.

ПЕРШЫ. Гэта ён усё заварыў! (паказвае на паэта). Я не вінаваты. Гэта памылка!

СЯРЖАНТ. Улада не памыляецца! Ты хочаш сказаць, што ўлада, выбраная народам, памыляецца? Так? Улада можа памыляцца? Чаго зенькі вылугііў? Разысціся! Пяць хвілін даю на зборы! Вернемся зараз, будзеце тут, на сябе крыўДуйце!

(Узяўшы Першага пад рукі, зводзяць яго са сцэны.)

ПАЭТ. Чаго ж свайго сябра не абаранілі? He заступіліся?

ДРУГЕ Якая табе справа?

ПАЭТ. Мне да ўсяго ёсць снрава. Папомніце яшчэ мяне! Усгюмніце, ды позна будзе.

ТРЭЦІ. Ды хто ты мне будзеш тут? Знайшоўся адстаўной казы барабаншчык. ДРУГІ. Хто ты такі? Каб распытваць нра майго дзеда ?

ТРЭЦІ. Ен толькі нрогіаведзямі корміць. А нам хлеб патрэбен, разумееш ты?

Хлеб. Чорны ці белы. Хлеб! I гарэлка.

ДРУГІ. Табак, бабы і грошы... У нас «Кілішак» працуе, той таксама як перап’е — розныя прывіды бачыць. А нядаўна зялёных чалавечкаў на прахадной угледзеў. Ху-ху-ху! Тут яго і заграблі.

ТРЭЦІ. Пляваць мне на тваю душу. Ты мне тут дай пажыць. Я на небе і без Бога разбяруся.

ДРУТІ. Хі-хі-хі! Атрымаў. Мессія. На сябе раглядзі!

ТРЭЦІ. Прарокаў наспладзілася: Вісарыён, Марыя-Дэві, Крышнамурці ўсякія... Вас бы ўсіх у наш цэх. A то морды параз’ядалі!

(Вяртаецца нарад міліцыі.)

СЯРЖАНТ. Хто-хто морды гіараз’ядаў?

ТРЭЦІ. Я... ну... Гэта...

СЯРЖАНТ. Вам, бачу, з нершага разу не зразумела? Зноў мітынгуеце?

ДРУТІ. Ды мы нічога. Гэта ўсё ён! (Паказвае на паэта) Яго забірайце.

СЯРЖАНТ. Прашу мне не ўказваць, каго забіраць. Я пры выкананні. Сам разбяруся. Пройдзем, вось вы ўдваіх, пройдзем у аддзяленне.

ТРЭЦІ. He пайду. Нікуды не пайду!

СЯРЖАНТ. Возычем сілай. Вы ведаеце, што бывае пры супраціўленні ўладам?

ТРЭЦІ. Нічога не ведаю... Але як скажаце, як скажаце...

ДРУГІ. А яго чаго ж не забіраеце?

СЯРЖАНТ. Ха! А што з яго ўзяць? Адны аналізы. Бомж і жабрак. Бралі ўжо, нават штрафу няма чым заплаціць.

(Нарад міліцыі зводзі/ць са сцэны Другога і Трэцяга. Паэт застаецца адзін. Шум вуліцы, іранічныя галасы, смех і кпіны. Магчыма, танец Светлых і Чорных ценяу.)

ПАЭТ. (у роздуме)

Шкада, што думка добрая й цяпер, Нібыта прарастае скрозь асфальты, Калі з глыбінь народу мкне наверх — To не гіускае бюракратаў галька.

Трэба запісаць. Што ж гэта творыцца? «Што ж то дзеяцца на свеце, што не роўна дзеле Бог?» Вам проста дураць галаву — таму: не страляйце больш Ba-

рон ротамі... Паглядайце лепш на трон: хто там е?.. Хмг! I гэта запісаць можна. Хаця... Дрэнна, вельмі дрэнна! Хто там е з разумных?... Ха! А лепш за ўсё трымацца прэзумпцыі... А лепш за ўсё трымацца нрэзумпцыі не-ві-на-ва-тас-ці. Але ж патрэбна мне далей ісці... Пайду! Пайду да прэзідэнта. Дзяржава пачынаецца з яго... Псуецца рыба з галавы... А як, скажыце, думаеце вы?.. Смярдзіць жа рыба з галавы, дзяржаву ўвасабляе прэзідэнт — хто ж растлумачыць гэты інцындэнт? Дрэнна. Стыль, зусім бадай вульгарны стыль, бо ў душах мёртвы штыль...

KAPUI НА ПЯТАЯ

(Кабінет прэзідэнта. На ўзвышшы, як на троне, сядзіць сам прэзідэнт, ніжэй стаяць усе вышэйшыя чыны дзяржавы: міністры і генералы.)

ПРЭЗІДЭНТ.Так,чубрыкі,слухацесюды. Заяўляюзусёйадказнасцю!Рассаджвайцеся пакуль. Усе па сваіх месцах. Таварышы, адпаведна займаемай пасадзе. Будзем прытрымлівацца «рэкламенту».

ЛІТАРЧУК. Фактьгіна, не зразумела: хто ёсць хто?

МОРДАЧЫСЦІК. Так точна! Тут многа новых твараў.

ПРЭЗІДЭНТ. Што я гаварыў?

МОРДАЧЫСЦІК. Што будзем прытрымлівацца...

ПРЭЗІДЭНТ. Ага! Значыць, будзем прытрымлівацца «рэкламенту» і «субкардынацыі». Так, чаго ж не сядаеце? Прашу па сваіх месцах.

МОРДАЧЫСЦІК. Тры тыдні нрайшло насля аіюшняга наседджання. Шмат змянілася за гэты час.

ПРЭЗІДЭНТ. А-а-а... (цісне кнопку на стале) Зразумела. Даруйце. Мы правялі невялікую рэарганізацыю апарата. Зараз я вас усіх неразнаёмлю. (заходзіць сакратарка.)

САКРАТАРКА. Выклікалі, спадар прэзідэнт?

ПРЭЗІДЭНТ. Абвясціце прысутных... Зачытайце спіс новых назначэнняў, каб ведалі, каму і куды садзіцца. Вы разумееце, шаноўныя, час вельмі складаны, патрабуюцца штомесячныя, панімаіш, рэарганізацыі анарата. Калі ласка, сонейка!

САКРАТАРКА. Генерал Мордачысцік. (Устае, шчаўчок абцасаў. Садзіцца.) Камандуючы аб’яднанымі ўзброенымі сіламі дзяржавы.

ПРЭЗІДЭНТ. Ён нязменны, адзін з самых старых у анараце. Працуе другі квартал. Камандаваў узводам, ротай... Камандаванне ўзброенымі сіламі атрымаў за выключныя заслугі нерад прэзідэнтам. Сядай, генерал. (устае) Тваё месца па правую руку ад мяне. (Мордачысцік з гонарам займае месца.)

САКРАТАРКА. Спадар Заскокін (тойустае) — міністр замежных спраў. Працуе тры месяцы.

ПРЭЗІДЭНТ. Зарэкамендаваў сябе не з лепшага боку, так і не нрарваў інфармацыйную блакаду. А на цябе ўжо ёсць «камнрамант».

ЗАСКОКІН. Гэта зайздроснікі! Праціўнікі тонкай дыпламатыі.

ПРЭЗІДЭНТ. Сядай, сядай. Разбярэмся з усімі тоўстымі і тонкімі абставінамі, панімаіш, а пакуль табе слова не давалі. (Заскокін займае месца.)

САКРАТАРКА. Спадар Шукевіч (устае) — рэзыдэнт контразведкі, начальнік крымінальнага вышуку і іншых сыскных агенстваў.

ПРЭЗІДЭНТ. Ад мяне па левую руку. А вам, рыбачка, заўвага: я адмяніў некаторыя словы. (Шукевіч з высока паднятай галавой праходзіць да месца.)

САКРАТАРКА. Вінавата, таварыш іірэзідэнт. Больш не буду.

ПРЭЗІДЭНТ. I яшчэ. Інфармацыя для ўсіх. Калі мяне няма на месцы, мае паўнамоцтвы аўтаматычна пераходзяць да сакратара. (Сакратарка абводзіць прысутных знішчальным поглядам, усе недаўменна пераглядаюцца і паціскаюць плячыма.)

САКРАТАРКА. Удзячна за давер, таварыш прэзідэнт. Апраўдаю. Служу прэзідэнту! (выцягваецца па стойцы смірна) Нованазначаны галоўны ідыёлаг прэзідэнта, таварыш Недаглуздаў. (Падымаецца з месца.)

ПРЭЗІДЭНТ. Гэта дзякуючы яму, таварышы, мы адмянілі архаічную сімволіку дзяржавы на прагрэсіўную. Сядай, Недаглуздаў, вось сюды.

САКРАТАРКА. Гісторык — сііадар Верадовіч. (устае і садзіцца) Міністр эканомікі — Пралічылкін (устае і садзіцца), і галоўны, найгеніяльнейшы пісьменнік дзяржавы нашага любімага, звышнайгеніяльнага і абаяльнага прэзідэнта, таварыш...

ПРЭЗІДЭНТ. Усенароднаабранага.

САКРАТАРКА. Усенароднаабранага і ўсенародналюбімага.

ПРЭЗІДЭНТ. Гэта прашу ўлічыць і заўсёды помніць. Электарат за мной!

САКРАТАРКА. Таварыш Літарчук (устае, раскланьваецца на ўсе бакі, садзіцца.)

ПРЭЗІДЭНТ. Падзякуйце яму, таварышы! Мы маем сіводня спіс геніяльных і таленавітых людзей дзяржавы. Геніяльны, праўда, у нас... Вам вядома хто. Маем таксама поўны і абгрунтаваны спіс забароненых слоў.

САКРАТАРКА. I... Хто ў нас там застаўся? А-а-а. Міністр унутраных спраў, начальнік міліцыі (шчаўчок абцасаў), камандуючы ўнутранымі войскамі (два шчаўчкі абцасаў), маёр Дубінкін (тры шчаўчкі абцасаў).

ПРЭЗІДЭНТ. Сюды, з нравага боку. Тут ваша месца. Вось так. Дзякуючы Дубінкіну мы развіталіся з апазіцыяй, памахалі ручкай. Расквіталіся. Мы адзіная дзяржава, у якой апазіцыі няма, і след астыў. Так. Заўсёды вось так садзіцца

па сваіх месцах. Сонейка, прадажных журналістаў не пускаць. Увогуле — нікога не пускаць. У нас закрытае савішчанія.

САКРАТАРКА. Я магу ісці?

ПРЭЗІДЭНТ. Пачакайце. Маёр Дубінкін, ты аддаў раснараджэнне аб трайным узмацненні рэжыма бяспекі?

ДУБІНКІН. Так точна! (шчаўчок абцасаў.)

ПРЭЗІДЭНТ. Каб ніякіх «баўкотаў», мітынгаў, акцый пратэсту... Ніякіх зборышчаў на вуліцах і плошчах.

ДУБІНКІН. Забяспечым.

ПРЭЗІДЭНТ. Дзякую за службу.

ДУБІНКІН. Служу прэзідэнту!

ПРЭЗІДЭНТ. Вольна. Сядай. Прыступім. (Аглядае прысутных).

САКРАТАРКА. Мне ісці, таварыш прэзідэнт?

ПРЭЗІДЭНТ. Канешне. Што за пытанне. У нас жа закрытае савішчанія, дык і закрыйця дзверы. Каб ніводнай жывой душы сюды не нускалі.

САКРАТАРКА. Ёсць. Ёсць!!! (выходзіць.)

ПРЭЗІДЭНТ. Так, таварышы, прыступаем. Я сабраў вас па надзвычайнай справе. Вы ведаеце, што... Як тут падступіцца, каб не паступіцца гонарам першага прэзідэнта.

ВЕРАДОВІЧ. Фактычна, можна з самага галоўнага.

ЛІТАРЧУК. I так далей і да таго надобнае.

ПРЭЗІДЭНТ. Прашу неўказваць. Станеце намаё месца, будзеце сядзець, яквады ў рот набраўпіы... Але вы ніколі не станеце, бо тут сяджу я. А захочаце стаць, то пасаджу, самі ведаеце куды. Мяне выбраў народ. Я ўвасабляю волю народа.

ЛІТАРЧУК. Мы хацелі як лепей.

ПРЭЗІДЭНТ. А атрымалася як заўсёды. I не перабіваць, калі гаворыць я! Першы і ўсенароднаабраны. Дзе «субкардынацыя»? Вось, калі ласка! (рассоўвае шторы.) Даперабіваліся. Палюбуйцеся! Дажыліся: два сонцы! Што гэта такое, я снрашваю? I адказваю: мы маем тое, з чым ні адной уладзе не даводзілася сутыкацца. А адказваць за гэтая безабразія павінны вы. У мяне ёсць, канешне, сваё тлумачэнне, але я хацеў бы спачатку выслухаць вашы адгаворкі. 3 каго гіачнём? Так, безумоўна, пачаў я. Цяпер ваша очырэдзь. Вам жа не дарэмна дзяржава грошы плоціць? I не малыя, я скажу, грошы. Іх адрабляць трэба. Дык вось усё зразумела і нічарта не панятна. Як мы выглядаем на міжнароднай арэне? Так, слухаю міністра замежных спраў. Заскокін, табе слова. Што чутно ў суседзяў? Якія меры прымаюцца, скажам, у Швейцарыі, Германіі, Францыі? Ты звязваўся з акрэдытаванымі пасольствамі?

ЗАСКОКІН. Так. Але...

ПРЭЗІДЭНТ. Ну і раскажы нам, якія захады нрымаюцца на Захадзе? ТТТто ўзыходзіць, хе-хе, на Усходзе? Хо-хо-хо!!

МОРДАЧЫСЦІК. Хе-хе-хе!

ЛІТАРЧУК. Ху-ху-ху! Афарызмы харызмы.

ВЕРАДОВІЧ. Ха-ха! Захады на захадзе, ха-ха!

ПРАЛІЧЛКІН. Хе-ху! Хе-ху-ха!

ЗАСКОКІН. Спадар прэзідэнт, справа ў тым, што злева...

ПРЭЗІДЭНТ. Хо-хо-хо!!

МОРДАЧЫСЦІК. Хе-хе-хе!

ЛІТУРЧУК. Ху-ху-ху! Афігенныя афарызмы.

ВЕРАДОВІЧ. Ха-ха! Справа ў тым, што злева... Ха-ха!

ПРАЛІЧЫЛКІН. Хе-ху! Хе-ху-ха!

ПРЭЗІДЭНТ. Адставіць! (грукаерабром далоні па стале.) Адставіць, раз і навсігда. Адставіць гэты зварот. A то ўсіх к сценкі пастаўлю. Зазірніце ў спіс забароненых для ўжывання слоў. Устроілі, гіанімаіш.

ЗАСКОКІН. Прабачце, я думаў...

ПРЭЗІДЭНТ. Індык таксама думаў... Вы міністр — вам думаць не паложана і шкодна. Выконваць дырэктывы не разважаючы — вось задача міністра. Дырэктывы прэзідэнта.

ЗАСКОКІН. Але ж...

ПРЭЗІДЭНТ. У нас тут усе роўныя, але раўнейшы за ўсіх — я! Ніякіх спадароў! Хочаце танцаваць пад дудку правых нацыяналістычных сіл? Цікава, цікава, колькі яны вам плацяць за «спадароў»? Га?

ЗАСКОКІН. (Ускоквае з месца). Ніхто мне не гілаціў!

ПРЭЗІДЭНТ. А чаго ўскочыў? Хто свінню краў, у таго і ў вушах вішчыць. Так? Сядзь, a то пасаджу... сам знаеш куды.

ЗАСКОКІН. Акрамя зарплаты, таварыш прэзідэнт, ніякіх сродкаў фінансавання не маю.

ПРЭЗІДЭНТ. He брашы. Дапусцім... Можам дапусціць і такое. А жонка? Зяць? Яны таксама нічога збоку не маюць? Праверым-праверым! Усё пераправерым, нават нраверанае ўжо. Сядай-сядай! Рана яшчэ турбавацца. Але я думаю так, калі для цябе пастановы нрэзідэнта, якога выбраў народ, — нішто, то і на руку ты не чысты. Ну, чаго вады ў рот набраў? Слухаем...

ЗАСКОКІН. (Садзіцца). Прашу прабачыць, забыўся. Толькі ўчора вечарам прынеслі інструкцыі і спісы забароненых слоў. He паспеў завучыць. (Устае.) Дык вось, спа... вінаваты яшчэ раз, таварыш прэзідэнт.

ПРЭЗІДЭНТ. A то я не ведаю, што рыльца ў пушку. Я магу любога з вас пасадзіць. Віна знойдзецца. Лю-бо-га! Было б жаданне, артыкул надбярэцца.

ЗАСКОКІН. Я не пра гэта. He пра словы забароненыя хачу. Пра сонцы.

ПРЭЗІДЭНТ. Як кажуць, бліжэй да цела. Чаму ў нас два сонцы?

ЗАСКОКІН. Снрава ў тым, што ў суседніх джяржавах другога сонца не выяўлена, таварыш прэзідэнт! Калі мы звярталіся да...

ПРЭЗІДЭНТ. Вось табе і раз! Прыехалі. Дажыліся. Гэта праўда?

ЗАСКОКІН. Як Божы дзень, спа-... Прабачце, таварыш прэзідэнт! Калі мы звярталіся, спад... Даруйце, таварыш нрэзідэнт! Па тэлефоне калі звязваліся з нашымі насольствамі, спа-... Чорт бы мяне набраў!

ПРЭЗІДЭНТ. Пабярэ, набярэ.

ЗАСКОКІН. He разумелі яны нас, «спаварыш трэзідэнт»!

МОРДАЧЫСКІК. Хе-хе-хе!

ЛІТАРЧУК. Ху-ху-ху! Трызненныя афігізмы.

ПРАЛІЧЫЛКІН. Хе-ху-ха! Хе-ху-ха!

ПРЭЗІДЭНТ. Вас цяжка зразумець. Ха-ха! (Усе дружна раточуць як пасля дасціпнага анекдота.)

ЗАСКОКІН. He разумелі, нра што мы гаворым, спа-спа... спадзяваліся, што мы жартуем. Проста смяяліся.

ПРЭЗІДЭНТ. Ты бачыш, што і мы смяемся. Мальчышка! Нічога сур’ёзнага сказаць не можаш. А можа гэта, так сказаць, дэзынфармацыя? Зразумеў! Ім добра заплацілі. Вось яны і нрыхавалі сваё сонейка. Фальсіфікацыя відавочная ж. Сядзь, Заскокін, з цябе як з казла малака.

He можа ж такога быць! Неба адно на ўсіх, а сонцаў — толькі ў нас два, а ў іх, бач ты, капіталістаў праклятых — адно. Ілгуць. I ў іх павінна ж столькі быць, колькі ў нас. Што скажа разведка? Штосьці тут не зусім чыста і ясна... Ну?

ШУКЕВІЧ. Таварыш прэзідэнт! Мушу, так сказаць, я магу, так бы мовіць, кажучы па-іншаму, гаварыць, што агенты «ікс № 1917-ць», «ігрэк № 1941-шы» і «зэт № 1991-шы», так сказаць і, кажучы, так бы мовіць, кажучы па-іншаму гаварыць, што агенты з нумарацыяй, асабліва пачынаючы з нумара 1993-га і па № 1999-ты, так сказаць, між іншым, і між імі агентурная сетка за нумарам «Пі 3,14 сотых», а яшчэ, так сказаць, агент «не ні нашча», так сказаць, прабачце, памыліўся...

ПРЭЗІДЭНТ. Хопіць! Хопіць гэтых шыфраваных нумароў і вышэйшай матэматыкі, спадар Шукевіч! Канкрэтна. Дзяржаўная справа не любіць левых заскокаў, патрабуе канкрэтнасці і канкрэтыкі. Па справе, так сказаць, калі можна так сказаць.

ШУКЕВІЧ. Дык вось, так сказаць, я і гавару па справе, так сказаць, калі можна так сказаць.

ПРЭЗІДЭНТ. Лепш было б зусім не гаварыць!

ШУКЕВІЧ. Легіш было б зусім не гаварыць, як вы сказалі, што агенты колькасцю ста дваццаці васьмі чалавек, так сказаць, калі можна так сказаць, даслалі шыфроўкі, так сказаць. Тэксты дэшыфруюцца. Але і з паловы расшыфраваных данясенняў, так сказаць, калі можна так сказаць, зразумела, так сказаць, лепш было б зусім не гаварыць, як вы сказалі, што ў ста дваццаці васьмі дзяржавах, дзе акрэдытаваны нашы разведчыкі, так сказаць, калі можна так сказаць, так бы мовіць... Так?.. ЕІІто ж та? А, ага! Так сказаць, разведчыкі знаходзяцца там, пад крышай, нрабачце, страхой, так сказаць, над дахам прыкрыцця, так бы мовіць, нібыта консулаў, аташэ, паслоў, вадзіцеляў таксі, аднаго новара, чатырох вартаўнікоў, трох...

ПРЭЗІДЭНТ. (Грукае рабром далоні па стале.) Адставіць! Вы мне тут усю агентурную сетку засвеціце. Заўтра палова міністраў пабяжыць у апазіцыю... Канкрэтна, я сказаў. He цягніце рэзіну, генерал. Усё адно бюджэт у яме. He сёння, дык заўтра вылецім у трубу. I дадатковых сродкаў, на якія разлічваеце пералічэннем, не атрымаеце. Hi капейкі! Мне народ даверыў бюджэт, і я яго не падвяду пад манастыр. Вось так, так сказаць, калі можна так сказаць... Цьфу ты! Разведка павінна быць самаакупаемай! Хопіць транжырыць народныя грошы. Што прынёс твой вышук у дзяржаўную казну? Ну? Пшык на алеі! Што данесла яна, разведка твая, не ўкраўшы па дарозе? Ну, што?!

ШУКЕВІЧ. Так сказаць, калі можна так... Цьфу ты! У суседніх дзяржавах сонца не выяўлена.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух ты! Зусім няма сонца?

ШУКЕВІЧ. Ёсць, так сказаць... Цьфу ты! Яно адно, як і паложана па штату.

ПРЭЗІДЭНТ. Вашы дзеянні? Тлумачэнне?

ШУКЕВІЧ. Думаем, так сказаць, калі можна так сказаць. Цьфу ты! Верагодна, што гэта дыверсія варожай разведкі.

ПРЭЗІДЭНТ. He разумею?

ТТТУКЕВТЧ. Шпіён, так сказаць, калі можна так сказаць. Думаем, так ска-..

ПРЭЗІДЭНТ. Цьфу ты! Раней трэба было думаць, калі ўнас, якулюдзей, адно сонца было, а цяпер... Цяпер дзейнічаць трэба. За што ты атрымліваеш дзяржаўныя грошы? I не малыя, я скажу, грошы. Генерал, я ў цябе пытаюся.

ШУКЕВІЧ. Па штату, так сказаць, паложана.

ПРЭЗІДЭНТ. Сядзь! Пасаджу, усіх пасаджу на бабы. Хопіць. Сядзь, я сказаў! He табе. Ты сваё адгаварыў, так сказаць, нічога так і не сказаўшы. Генерал Чыстамордзік!

МОРДАЧЫСЦІК. Мордачысцік, спадар прэзідэнт!

ПРЭЗІДЭНТ. Падумаеш, цаца! He так назваў, ха! Хоць чыгуном, абы ў печ не ставіў. Ха! А вось за спадара не дарую.

МОРДАЧЫСЦІК. Вінаваты, таварыш маршал прэзідэнт!

ПРЭЗІДЭНТ. Сам ведаю, што вінаваты. Так, вы снрабавалі ліквідаваць сонца? Вашы действія? Яно ў мяне як бяльмо на воку. Гэта ж пазорышча.

МОРДАЧЫСЦІК. Спрабавалі, але на вялікі жаль...

ПРЭЗІДЭНТ. Hi ў кога няма, а ў нас з’явілася. He чую адказу.

МОРДАЧЫСЦІК. Таварыш маршал прэзідэнт! (грукат абцасаў) Спрабавалі дастаць ракетай.

ПРЭЗІДЭНТ. Ну?

МОРДАЧЫСЦІК. Сярэняй дальнасці. Безвынікова. Ракеты, не даляцеўшы, згараюць датла.

ПРЭЗІДЭНТ. А кантынентальнай спрабавалі?

МОРДАЧЫСЦІК. Без асобага на тое загаду мы...

ПРЭЗІДЭНТ. А хто пытаўся ў мяне загаду выставіць сонца? Га?! На ўвесь свет мяне выстаўляюць дурнем. I так нікуды не нускаюць. А цяпер? Што мне рабіць цяпер з гэтым пазорышчам?

ШУКЕВІЧ. Ёсць ідэя. Можна?

ПРЭЗІДЭНТ. Валяй.

ШУКЕВІЧ. Калі сонца толькі ў нас... то і вылезці яно павінна было, так сказаць, з нашай зямлі. Так? Дзірка! Павінна быць дзірка!

ПРЭЗІДЭНТ. Хоць нешта сказаў. Ну і далей што? Ха! Ух ты! Так. Яе трэба замураваць і канцы ў бетон. Замураваць!!

НЕДАГЛЕЗДАЎ. Дазвольце, таварыш прэзідэнт.

ПРЭЗІДЭНТ. He дазваляю... Але валяй, што тут зробіш.

НЕДАГЛУЗДАУ. Па ўсіх нравілах лагічнага мыслення, забетаніраваць дзірку можна, канешне, але ж... Лагічны вынік: куды сонца схаваецца на ноч? Настуніць вечны дзень.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух ты! Які надарунак. Вось гэта эканомія. Гэта ж выхад з энергітычнага крызісу. Навошта нам расійская нафта? Навошта атамная станцыя?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Можна сэканоміць на начным асвятленні.

МОРДАЧЫСЦІК. Сугіраць логікі не гіаіірэш. Але што вы збіраецеся замуроўваць, спадар Недаглуздаў?

НЕДАГЛУЗДАУ Дзірку, з якое вытыркнулася гэтае праклятае сонца.

МОРДАЧЫСЦІК. Mae салдаты і салдаты маёра Дубінкіна абследавалі кожны «санцымектар» беларускай зямлі — не знайшлі ніякай дзіркі. Няма чаго бе-

таніраваць. (Удумліва і сур'ёзна) Генеральны штаб думае, што гэта зброя варожай арміі. Дакладней нават (перасцерагальна) сакрэтная зброя.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух ты-ы-ы... Можа быць, можа быць. Вакол нас адны ворагі. Так і сочаць за намі, так і падпільноўваюць, каб адабраць уладу. Што скажаш, таварыш Недаглуздаў? 3 пункту гледжання навукі і ідэялогіі, ці не спутнік-шпіён гэтае сонейка?

НЕДАГЛУЗДАЎ. Думаю, не. Хаця тое, што дзіркі няма, шмат мяняе. Можна сказаць, не сказаўшы нічога кепскага, не зразумейце мяне памылкова, калі дзіркі няма, значыць, яно нрыйшло зверху!

ПРЭЗІДЭНТ. Эўрыка!

НЕДАГЛУЗДАЎ. Упала, так сказаць, на нашы галовы. Спусцілася вертыкальна.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух ты! Вертыкаль? Значыць, і там вертыкаль! А гэта ж я першы выдумаў — укралі. Кругом адны варугі. Чакайце, на што гэта вы намякаеце?

НЕДАГЛУЗДАЎ. Я не намякаю. Проста засведчыў факт, што наша камандная структура, дакладней, ваша, таварыш нрэзідэнт, бярэ пачатак у нябёсах. Гэта яшчэ раз падцверджвае геніяльнасць Вашых ідэй, калі можна так сказаць.

ПРЭЗІДЭНТ. Сказаць то можна, але трэба і адказваць за свае словы. А што скажа гісторык Верадовіч? Так сказаць, пра сонца?..

ВЕРАДОВІЧ. Фактычна, гэта выключны выпадак, факт. Такога не павінна быць, факт. Але фактычна такое ёсць — гэта нераканаўчы факт, а супраць фактаў «дэ факта» не вельмі разгонішся, бо «дэ юрэ» фактаграфія кульгае. Калі б не было гэтай нарады па прычыне наяўнасці другога сонца, можна было б і сумнявацца ў наўнасці такога факта. Але ж нарада ёсць, значыць і два сонцы ёсць —■ гэта ўсё факты найноўшай гісторыі. Якія сёння ж стануць і пісьмовымі, і навуковымі.

ПРЭЗІДЭНТ. Разумна, канешне, але пажадана было б болей канкрэтна. Па сутнасці перакідка з пустога ў нарожняе. Дзяржаўная справаздача патрабуе канкрэтыкі і канкрэтнасці.

ВЕРАДОВІЧ. Вінаваты, фактычна... Калі гаварыць канкрэтна, то канкрэтыка можа быць рознай. Але ў гісторыі быў факт. Хаця можа гэта і вымысел, фактычна — гэта пісьмовы факт з пісанняў, так сказаць, задакументаваны ў Бібліі. Забабоны фактычна, але там напісана, што Ісус Навін сныніў сонца. Факт. Такая канкрэтыка.

ПРЭЗІДЭНТ. Дык найдзіце гэтага Навіна — і снрава з канцом. Папрасіце, загадайце ад майго імя... Заплаціце яму, яўрэі грошы любяць, добра адваліце.

ВЕРАДОВІЧ. Ну... Як бы... He факт, што ён спыніў, гэта сумніўна, а факт, што гэта зафіксавана ў пісьмовым дакуменце: не скончыў, маўляў, бітву і загадаў сонцу спыніцца. Факт. Вось такая канкрэтнасць.

ПРЭЗІДЭНТ. Якім чынам загадаў? Калі? Няўжо і сонцы надііарадкоўваюцца дэкрэтам прэзідэнтаў?! Дык што мы тут засядаем, шманы нраціраем і нічога не штанаем? Зараз я выдам дэкрэт, пісьмовы загад, прылажу пячатку, іюдігіс і...

ВЕРАДОВІЧ. Фактычна, калі канкрэтыкі болей, то Ісус Навін не быў прэзідэнтам.

ПРЭЗІДЭНТ. Тым больш у мяне козыраў. Я веруючы гіраваслаўны атэіст, бо многіх, што стаяць сёння са свечкамі ў царкве, я б на пушачны выстрал да царквы не падпускаў. А ён нават прэзідэнтам не быў.

ВЕРАДОВІЧ. Яны не ведалі дэмакратый. Лічыўся так сабе невялікім правадыром ізральскага народа... Але сонца паднарадкавалася...

Прэзідэнт. Усё зразумеў. Вы намякаеце, што мне неабходна прайсці абрад абразання? Ды я вам па самыя вушы паабразаю галовы за такое, на самае нельга! Я ведаю, хто ўрот, а хто не ўрот. Я не люблю тых, хто ўрот.

ВЕРАДОВІЧ. Ніяк не, таварыш нрэзідэнт! Ніякім разам! Проста давожу канкрэтыку канкрэтнай энохі, канкрэтнага факта, як вы і хацелі.

ПРЭЗІДЭНТ. Далей што?

ВЕРАДОВІЧ. Што? А-а-а... Гэта адбылося каля няці тысяч гадоў таму, калі быць канкрэтным. Калі верыць фактам.

ПРЭЗІДЭНТ. Гмх! Дык верыць? Ці не верыць? Яўрэі чаго хоч навыдумляюць, абы кішэнямі даляры набіваць.

ВЕРАДОВІЧ. Ну, так. Усё задакументавана.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух ты! Нічога сабе. Вось табе і на! Пяць тысяч гадоў таму. Ух ты! I там яны першымі ўлезлі. Чакайце! Дык што ж гэта атрымліваецца? Дзікуны маглі спыніць сонца, а мы сваёй тэхнікай, навейшымі тэхналогіямі не можам сцягнуць яго з небасхілу. He! Гэтая халява ў вас не нройдзе. Хаця б адпіхнуць яго на якую Польшу. He! Вы здзекваецеся, спадары, з мяне. Я ва ўсім разбяруся. I з усімі! Што гэта за хфакцікі такія?! Адкуль яно ўзялося? За што я вам грошы плачу? Плачу і плачу! За слёзы свае плачу. Рэформы не ідуць! Эканоміка ляціцьутрубу! Крызіс! Эканамічны, сацыяльны, налітычны... Крызісулады. Правыя муцяць ваду. Левыя ловяць у ёй асятрыну і прадаюць красную ікру і чорную. Кішэні сабе набіваюць. А вы не можаце расправіцца з нейкім незразумелым нелегальным сонейкам? Хто дазволіў?! Хто тут кіруе?! Інфляцыя, дэнамінацыя, голад, холад... Хутка есці не будзе чаго, дармаеды! Што вы зрабілі, каб накарміць народ? Усіх назвальняю! Усіх над завязку! Пад адну грабёнку. Набяру новую каманду і буду па-новаму камандаваць. Дакуль у маёй дзяржаве будзе чварыцца бог ведама што. I гэта пад жыватом Еўропы? Колькі можна цярпець? Народ вас не зразумее. Вас зробяць казламі аднушчэння, не мяне — вас! Яшчэ невядома,

як на гэта паглядзіць Эўропа: што там дзеяцца ў яе падбрушшы? Па галоўцы не нагладзіць. Нам перакрыюць кісларод, закрыюць пастаўкі. I так абвінавачваюць, што мы ва ўсе бакі зброю распрадаём, а калі яшчэ і сонца з’явілася — чаго чакаць? Амба! Расія не дасць нафты. Агульны рынак і савет Еўропы пакажа дулю. 3 макам і са смакам пакажа, яшчэ і пряпярчыць зверху. Валютны фонд зрэжа крэдыты па самую макаўку. Вы гэтага хочаце? Хто за ўсё адкажа? Толькі не я! Я ўсенароднаабраны. Мне народ верыць. А вам?.. Чаму ў вас два сонцы? Калі ў гэты час у якой-небудзь Азіопе няма ніводнага і людзі ііухнуць без святла і здыхаюць у цемры? Хто дазволіў такое? Разгільдзяйства, я так скажу. Разгільдзяства, таварышы генералы і міністры! Ніводнай думкі. У вас галовы мякінай панабіваны! Мне зноў за ўсё аддувацца? Дудкі! Што? Што вы руку цягнеце? Чаго ўсталі? Сядзь, a то назаўсёды насаджу.

Упэўнены, яны праўдзіва лгуць. У іх таксама ёсць сонцы. Вешаюць лапшу. А вы вушы развесілі. Яны кажуць, у нас нічога няма. Маўчаць, як рыбы аб лёд. Маўляў, няхай дурныя беларусы самі раздолбваюцца. А мы гіаглядзім, якое выйсце лепшае. Загонім эканоміку у трубу і амба! Гэта ж рэсурсы. Патрацім усё, што можна было праесці. А яны на гатовенькае, хоп, і за дзве шчакі ўплятаць будуць. Чаго зноў устаў не па уставу? Га?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Ёсць адна думка, таварыш нрэзідэнт.

ПРЭЗІДЭНТ. Адна думка. Сядзь, a то сядзеш назаўсёды. Вы павінны гэтымі думкамі парасіцца кожныя чатыры месяцы, як свіння парасятамі. He адной, а дзясяткі думак ваша галава варыць павінна. Вось так. Па вас даўно турма нлача, спадар Пралічылкін! Наеліся вашымі думкамі. На рыгу цягне. Дубінкін не дасць схлусіць. Трэцяя рэформа правальваецца ў нрорву. А вы сабе вілу адгрохалі. Я хацеў бы спытаць: на чые грошыкі?

Чаму я, першы чалавек краіны, жыву на адну зарплату. А вы фірмы паадкрывалі, фазэнды збудавалі, будзь здароў і не кашляй! Утрая большыя фазэнды, чым лядовыя палацы, што мяне ўвекавечаць. Заўтра ж прадставіць усім дэкларацыі аб даходах. Усім!

Толькі ў кішэні цягнеце, і ўсё з маёй, з дзяржаўнай казны. Улічыце, што ўсе абяцанкі, якія я даваў народу, я выканаю. Будзеце пішчаць як вужы на скаварадзе. Народ за мяне нрагаласаваў, і я не дазволю яму галасаваць у пакутах. Вы ўсе сядзеце ў турму. Ён мяне падтрымае. А з вас за ўсё снытае. Да якой пары я буду прыкрывацца і аддувацца за вас? Ух! Умучыўся з вамі... Усіх у расход хутка пушчу.

МОРДАЧЫСЦІК. Правільна! Дысцыпліна аснова асноў! Я цалкам надтрымліваю крытыку.

ЗАСКОКІН. Вы — геній! Геній вы, «спаварыш трэзыдэнт»! Прамова вымалявалася ў прыстойных рамках, хаця і з вострым крытычным пафасам. Вытанчаная дыпламатыя.

ВЕРАДОВІЧ. Фактычна, крытыка правільная. Я таксама «за». А розным забабонам, што напісалі яўрэйчыкі ў Бібліі, верыць не абавязкова. He маглі яны спыніць сонца. Брахня!

ПРЭЗІДЭНТ. Ой, палягчала. А то я ўжо думаю: няўжо?...

ВЕРАДОВІЧ. Канешне брэшуць, ім галоўнае гешэфт заграбці — дзеля яго, яны на ўсё пойдуць.

ЛІТАРЧУК. Ды кінь ты свае энтысіметызмы. Адарваў ад галоўнага. Я хацеў дадаць, што і стыль у таварыша прэзідэнта выбраны дакладны, убойны стыль. Сціслы, лагіідарны і вобразны. Ну проста афарыстычны, рассыпаеце афарызмы, як гарох з мяха. У вас вялікія літаратурна-публіцыстычныя здольнасці, таварыш прэзідэнт, ці ведаеце?

ПРЭЗІДЭНТ. Ну я... Усё ж такі... He лапцем шчы хлябтаў.

ЛІТАРЧУК. Мы падумваем у камітэце, каб вылучыць вас кандытатам на Нобелеўскую прэмію... па літаратуры.

ПРЭЗІДЭНТ. А што, я пісаў вершыкі.... Калісьці. Нават друкаваўся. Але хопіць, хопіць... He да гэтага січас. Дзякуй, канешне, за гіадтрымку. Дзякуй, што правільна зразумелі. A то, бывае, гаворыш, гаворыш, надрываешся як пракляты — ніхто ні ў зуб нагой. Ну, што вы там хацелі, Пралічылкін? Якая такая думка ў лабавую атаку на вас пайшла?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Думка такая, таварыш прэзідэнт: гэтую сітуацыю можна выкарыстаць.

ПРЭЗІДЭНТ. Ну?!

ПРАЛІЧЫЛКІН. Прыкінуўшы, трэба павялічыць, напрыклад, уезд у дзяржаву, на ўвазе маю кош уязной візы, гэтак прыблізна... Прыкінуўшы як след, падлічыўшы як два, прыкладна... каб не накладна было, у разоў тысячу, а можа нават у дзесяць тысяч. Тады б мы вывелі эканоміку з крызісу.

ПРЭЗІДЭНТ. Які печаны дурань наедзе за такія грошы?! Ты з дуба ўпаў?

ПРАЛІЧЫАКІН. Паедуць! Яшчэ як наедуць. Ламануцца проста. Людзі любяць дзівосы і цуды. А тут...

ПРЭЗІДЭНТ. He, ён угіаў з дуба, ці камбайнам у дзяцінстве нераехалі.

НЕДАГЛУДАУ. А што, яшчэ ў старажытнасці гаварылі: хлеба і відовішчаў!

ПРАЛІЧЫЛКІН. Правільна зразумелі маю думку: хлеба ў нас малавата, ёсць відовішча — яно і накорміць! Яны гавораць, што ў іх няма двух сонцаў. Вось і абавязаны, каб падцвердзіць гэтую ісціну, прыехаць да нас і наглядзець.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух ты! Ха! Ого-го-го! А што, можа і не ўпаў. Нарэшце хоць адну думку спарадзіла ваша ялавыя галава. Карова, якая цялят не прыносіць, называецца ялаўка, — ведаць патрэбна сельскую гаспадарку.

ПРАЛІЧЫЛКІН. Трэба толькі разумна падлічыць, галоўнае не пралічыцца. Наладзіць рэкламу другога сонца, распіярыць.

ПРЭЗІДЭНТ. Гэта ідэя! Можна сказаць, нацыянальная ідэя. Няўжо мы нарэшце зможам звесці канцы з канцамі?

ПРАЛІЧЫЛКІН. He толькі звесці, але і закруціць зможам, не толькі з канцамі, але і з пачаткамі. Патрэбна агарошыць свет. Дайце! Дайце мне рэзерўныя сорак мільярдаў і праз які тыдзень, нрыкінуўшы як след, а падлічыўшы як дзесяць, BapHy вам сорак тысяч мільярдаў.

ПРЭЗІДЭНТ. Ого-го-го! Зноў дайце! Дзе я вазьму? Каб хто сказаў — на. He! Усе: дай-дай-дай! Во табе (паказвае дулю) сорак саракоў.

ПРАЛІЧЫЛКІН. Ну... резерўныя. Усё роўна скрадуць.

ПРЭЗІДЭНТ. Ага. Уключыць станок? Дык і папера, шаноўныя, штосьці каштуе. He дам. (Адварочваецца ад усіх.)

ПРАЛІЧЫЛКІН. Дайце. Дай. Вы ж разумееце, вы ж эканаміст. Трэба Сорак мільярдаў.

ЗАСКОКІН. Таварыш прэзідэнт, у развагах Пралічылкіна ёсць рацыянальнае зерне, калі яно прарасце, дасць важкі плод. А з пункту гледжання міжнароднай выкшталцонай дынламатыі гэта, можа, адзіны правільны выхад.

ВЕРАДОВІЧ. Фактычна, гістарычная фактаграфія і факталогія разам з метадалогіяй прымушае да прыняцця такога рашэння. Вы ж бліскучы гісторык, таварыш прэзідэнт. Каб выняць, трэба папярэдне ўкласці. Трэба даць.

ПРЭЗІДЭНТ. Даць? Ага, лёгка сказаць. А вы ведаеце, як гэта цяжка адрываць свае кроўныя. А калі заўтра вайна? Рэвалюцыя? 3 чаго прыкажаце плаціць наёмнікам? He трэба пароць гарачку. Узважыць неабходна, ці можна рызыкаваць... Перспектывы, канешне, зманлівыя, але ж... А ці паедуць за такую суму да нас? Гэта не авантура? Як з рублёвай зонай. Паедуць турысты да нас. А можа мы прадзешавілі? He прагарэць бы.

ШУКЕВІЧ. Так сказаць, калі можна так сказаць, за мяжой любяць круізы, турнэ... Экскурсіі ўсякія.

ПРАЛІЧЫЛКШ. А мы цэны ўверх! Канкурэнцыі ніякай, у нас манагюлія. Няхай плацяць капіталісты праклятыя. Хочаш бачыць другое сонейка — плаці. Паедуць. Вунь жа нядаўна, міліянер гэты — нават у космас паляцеў, страхоцце. А тут жа ніякай рызыкі, занлаціў — і глядзі сабе, хоць вочы спалі.

ПРЭЗІДЭНТ. Выходзіць, гэтае сонца — залатая жыла.

ШУКЕВІЧ. Залатое дно, так сказаць, калі можна так сказаць.

ПРЭЗІДЭНТ. А я сказаў жыла. I кронка. Будзе так, як я сказаў: жыла!

(Уваходзіць паэт, яго ніхто не заўважае ў час спрэчкі і ён прыпыняецца каля дзвярэй.)

ПРЭЗІДЭНТ. Дазвольце мне, так сказаць, калі можна так сказаць, фактычна зацвердзіць факт, што мы прагаласуем нравільна... Вырашым тым самым справу дзяржаўнай важнасці і выведзем эканоміку, можна сказаць, з крызісу і з усіх спадарожных дэфолтаў. (Заўважае паэта.) А цябе хто сюды пусціў? У нас закрытае савішчанія. Ахова! Куды глядзіць ахова?! Хто ты?

ПАЭТ. Я? Паэт Сук.

ПРЭЗІДЭНТ. Ха-ха-ха! Ух, ты! Калі б ты сказаў, што настух свінней ці коз, я яшчэ зразумеў бы. А то паэт сук. Ха-ха! Дык па-твойму выходзіць, што я — прэзідэнт сабак? Хе-хе...

ПАЭТ. Можа і так. Толькі дадаць трэба: шалёных сабак. Нічога дзіўнага. Прозвішча маё такое: Сук!

ПРЭЗІДЭНТ. Сук? Хі-хі. Сук...

ПАЭТ. Так. Піліп Сук. I туды і назад — Піліп, туды Сук, на якім вы сядзіце і які надсякаеце: бум-бразь, — і галавою ўніз: хрась! Амба. А назад чытаецца «кус», гэта значыць, калі ўзяцца з іншага боку, можна нешта адкусіць. Кус атрымаўся б, кусок вечнага жыцця, а так: Сук... Цюк-цюк, сякераю, а гютым ботам бразь — і крышка. Ад дамавіны крышка, вечка. Капец, канец, трындзец...

ПРЭЗІДЭНТ. Штосьці цьмяна гаворыш, нічога не разумею.

ПАЭТ. Вобразы, вобразы... Абразы ды абразы — гэтым і жыву.

ПРЭЗІДЭНТ. Так. Дзе Аітарчук?

ЛІТАРЧУК. Я тут.

ПРЭЗІДЭНТ. Хто такі паэт Сук? Ці ёсць чалавек гэты ў спісе таленавітых людзей, які ты склаў па майму загаду для службовага карыстання?

ПАЭТ. Наўрад ці... У спісе для ўрада не знойдзецца месца такому нябогу, як я. Паэтаў ад Бога пагоняць з парога. Бо спісы складае эліта, што вечна лыкае з карыта, і рада для ўрада па спісах распісваць сябе.

ПРЭЗІДЭНТ. Замаўчы ты! А ты чаго ў рот вады набраў, Літарчук?! Ёсць ён у снісе?

ЛІТАРЧУК. Ведаеце, усё залежыць ад дэфініцый... I гэтак далей і да таго падобнае. Што такое талент? Літаратура? Паэзія? А увогуле: чалавек — што ёсць ён у гэтым свеце? Паэзія — гэта лірычная рэалізацыя таленту, вядома, паэтычнага таленту. Іншым словам, таксама дэфініцыя. I чалавек дэфініцыя, у сэнсе лексічнай адзінкі, але сам чалавек не дэфініцыя, у сэнсе сутнасці яго. Бо чалаве-

ку трэба жыць, і жыць добра, а для гэтага натрэбны грошы. Грошы — галоўная дэфініцыя жаданняў. За грошы ўсё купляецца, і чалавек жыве. Хто як можа, так і жыве: хто добра, хто — кепска, каму як прыйдзецца, так і жыве. Як набяжыць. Але ўсё, паўтаруся, залежыць ад дэфініцый. Возьмем для прыкладу дэфініцыю «грошы» — яна не пэўная, не дакладная. Па-беларуску — гэта скажоная дэфініцыя. Ведаем з арфаграфіі, што ў беларускай мове «О» пераходзіць у «А», — і гэтак далей, і да таго падобнае... Як чуеш так і пішаш. Атрымліваем грашы, а не грошы. Грашы і будзеш мець грошы, і не грашы — а вялікія грашышчы, баксы. I не назоўнік гэта, а дзеяслоў загаднага ладу. I гэтак далей і да таго падобнае.

ПРЭЗІДЭНТ. Век бы слухаў. Глядзі, паэт Сук, хі-хі! Якія таленавітыя людзі ў прэзідэнцкім урадавым спісе. Як па пісанаму гаворыць. Дарэчы, Літарчук! Дык ёсць у спісе Сук? Вось гэты паэта?

ЛІТАРЧУК. Я ж і кажу: усё залежыць ад дэфініцыі «грашы»! А ён хоча жыць па праўдзе, не хоча грашыць. А калі, як выказаўся я вышэй, нельга не грэшачы жыць, нельга без грошай, то ён, Сук гэты, сваім існаваннем сцвярджае, што і жыць не хоча. I не жыве, калі не грашыць. Як жа без грошай, без грахоў?.. Мы думалі, ён памёр даўно.

ПРЭЗІДЭНТ. Цудоўна. Якія граматныя рэчы. Але я так і не зразумеў: ёсць Сук у спісе таленавітых людзей дзяржавы?

ЛІТАРЧУК. Адкуль яму там узяцца. Няма. Паэта (у бок паэта, сыкаючы) Сс-сука ў спісе няма. Усё залежыць ад дэфініцый, я ж і кажу...

ПАЭТ. А я што казаў?

ПРЭЗІДЭНТ. Вось бачыш, ты не таленавіты чалавек. Няма цябе ў спісе. Ачаго ж адразу да прэзідэнта? Га? Кругом шагам арш! Стаіць?! Бач ты яго. Стаіць. Ахова!

ПАЭТ.                  Як гэта ўсё на праўду не падобна...

Магчыма, так сабе падумаеце вы:

«Нібыта пабылі ў краіне дапатоннай...» — I ўсё ж не скочыць вышай галавы.

(Паціскае плячыма і выходзіць.)

ПРЭЗІДЭНТ. Што ён сказаў? Пра чыю галаву, ці не нра маю часам? ЛІТАРЧУК. He звяртайце ўвагі: трызненне!

ПРЭЗІДЭНТ. Ходзяць тут сукі ўсякія... Кусаюцца, у вочы лезуць. Так, шаноўная грамада, ставім на галасаванне. Я думаю, знойдзем кансэнсус. Кворум у нас ёсць, і мы не дапусцім нонсэнса.

ПРАЛІЧЫАКІН. Таварыш прэзідэнт, навошта двойчы рабіць адну справу. Мы прагаласавалі ўжо. Знайшлі кансэнсус.

ПРЭЗІДЭНТ. Калі?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Калі вы размаўлялі з тым вар’ятам.

ПРЭЗІДЭНТ. А-а-а...

ПРАЛІЧЫЛКІН. He трацілі дарма часу.

ПРЭЗІДЭНТ. Ну і якія вынікі?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Аякія вам натрэбны.

ПРЭЗІДЭНТ. Адказ гэта ці пытанне?

ЗАСКОКІН. Якія могуць быць пытанні.

ШУКЕВІЧ. Адказ вядома.

ДУБІНКІН. Вы ж за ўсё адказваеце.

НЕДАГЛУЗДАЎ. Прагаласавалі так, як вы падумалі.

ВЕРАДОВІЧ. Таму што нам думаць забаронена.

МОРДАЧЫСЦІК. Як вам трэба, так і прагаласвалі.

ВЕРАДОВІЧ Знайшлі ваш кансэснсус.

ПРЭЗІДЭНТ. Малайцы, мальцы! Хвалю за службу, самцы!

УСЕ РАЗАМ. Служым прэзідэнту!

(У кабінет урываюцца Чорныя цені. Усё кружыцца ў віхуры гукаў і рухаў.

Пад заслону па радыё аб’яўляецца пастанова йрэзідэнта. Уся світа са шчаслівымі тварамі слухае пастанову.)

ГОЛАС. 3 сягодняшняга дня ўсім жыхарам прайсці перарэгістрацыю па wee­py жыхарства. Уводзіцца прагрэсіўны падатак на дабаўленае сонца. Свочасова паведамляць аб прыездзе замежных гасцей. Усім мытным службам павялічыць уязную візу ў сто дваццаць разоў. Праезд з горада ў вёску і наадварот таксама абкладаецца падаткам і прыраўніваецца да ўязной візы замежных краін. Парушэнні караюцца ў адпаведнасці з заканадаўствам, якое распрацоўваецца. Усім атрымаць спісы забароненых слоў. I не ўжываць снісавыя словы ні ў побыце, ні на рабоце, ні нават у сне. Парушэнне караецца штрафам, які прыраўноўаецца да ўязной візы замежнай краіны. Уводзіцца прэзідэнцкае праўленне.

(Світа пляскае ў ладкі. Заслона.)

KA Р UIН А ШОСТАЯ

(Той жа гарадскі парк і лавачка. На лавачцы сядзіць паэт Сук, падпёршы галаву рукамі. Да яго падыходзіць Другі прахожы.)

ПАЭТ. Ужо выпусцілі?

ДРУП. А чаго ж яны будуць трымаць? Штраф спагналі — і будзь здароў, каціся мячыкам!

ПАЭТ. Таму мяне ніколі і не забіраюць. Няма чым плаціць. Хоць грошы і не пахнуць, але служывыя носам чуюць, дзе можна пажывіцца.

ДРУП. Ведаеш... Я хацеў сказаць... Панрасіць цябе, ці што... Прабач мяне.

ПАЭТ. За што?

ДРУГІ. За ўсё... Мне раптам сорамна стала. Гэта ж мне навінна балець, што я не помню імя дзеда. А мне хоць бы што. Чалавек жа не жывёліна, праўда? Паеду ў вёску, распытаю ў старых... Можа, дакументы якія знайду. Генеалагічнае дрэва зраблю разам з сынам, павешу на сцяну на самым відным месцы. Гэта ж калі я не помню дзеда, і мяне ўнукі забудуць, так? Якое ж тады кароткае жыццё, калі не імкнецца яно ўвабраць у сябе мінуўшчыну і не прарываецца ў будучыню нраз унукаў, нашчадкаў.

ПАЭТ. Галоўнае, што ты гэта сам зразумеў.

ДРУГІ. Дзякуй табе. Калі б не ты...

ПАЭТ. Быў бы іншы. Шчасліва табе. (Другі зыходзіць са сцэны і яго месца займае нарад мілгцыі, становяцца ўтрох паўкругам, засланіўшы паэта ад залы. Праз хвіліну зыходзяць і яны.)

ПАЭТ. Падурэлі яны ці што? Пяць разоў за дзень дакументы гіравяраюць.

(Паказваюцца святыя.)

ТУРАЎСКІ. Рыцару сціла маё вітанне!

ПАЭТ. Дзень добры! Божа мой, Кірыла?.. Як жывы.

ТУРАЎСКІ. Пазнаў, пазнаў... Ая і ёсць Кірыла Тураўскі — уласнаю пярсонай.

ПАЭТ. Хіба ўваскрэслі продкі? Ці Прышэсце пачалося?

ТУРАЎСКІ. Да ўваскрасення вам яшчэ далёка. Дзякуй Богу, што даў адтэрміноўку. Мы ў госцікі на некалькі гадзін. 3 сястрою Еўфрасінняй.

ПАЭТ. I вы? Дзень добры Вам, Застунніца святая.

ПОЛАЦКАЯ. Вітаю я цябе, гаротнік слова.

ПАЭТ. 3 якой іірычыны гэтакі нам гонар, што вы да нас, сюды на грэшную зямлю?

ПОЛАЦКАЯ. Бяда нас прывяла, вялікая бяда.

ПАЭТ. Што чую я, няўжо і там ёсць беды?

ПОААЦКАЯ. Няба ў нябёсах горасцяў і бед. Hi жэняцца, ні замуж не выходзяць, але... I радасці вялікай накуль што мы не можам адчуваць. Бо тут карэнне засталося, а ў каранях зямных хаваюцца нябесныя нраблемы.

ТУРАЎСКІ. I ты, паэт, нам дагіаможаш разрашыць дылему часу.

ПАЭТ. Я б з радасцю. Ды як?

ТУРАЎСКІ. Хто ж можа лепш, як не наэт, разблытаць моўную праблему?

ПАЭТ. Праблему ведаю. Але ж ці слухае хто-небудзь беднага вар’ята?

ТУРАЎСКІ. Сказаць павінен ты. А з іх спытаецца за тое, што веры не далі, што не паслухаліся моўленага слова.

ПОЛАЦКАЯ. Бо грэх тады на чалавеку, як чуў абвінавачванне другога, і сам, адвергнуўшы папрок, праўдзівасць слова гіадмяніў хлуснёю. Калі паэт ёсць на зямлі, што плача словам — ёсць грэх на людзях гэтага народа, што зневажаюць мову. За ўсё адкажуць перад Богам — Ён строгі Судзія.

ТУРАЎСКІ. Спыніўся рух і рост, і слова болей не ўздымае. Магчыма, цяжка зразумець табе нябесныя праблемы — ды тое ёсць, што ёсць. Скажу па-простаму, ты бачыш сам, што сэнс са слова выхаласціўся, так як з калосся выбіваюць малацьбой літое зерне, палову з пацярухай пакідаюць, — так сэнсам слова абнікчэмнела. Гандлююць словамі, нібы манетай меднай, усё змяшалася: дабро і зло. I цяпер, калі б з людзей хто і наважыўся дайсці да ісціны праз слова — не зможа аніяк. Таму што разабрацца немапыма: дзе праўда, дзе мана? Схавалі праўду і замкнулі на семдзесят замкоў, нібыта злодзея якога кінулі за краты, і ісціна ўцякае ад людзей. А ўсё таму што мову родную забылі, і грэбуюць, і ганьбяць... бэсцяць... Дарэчы, ты ж наэт, дык наспрабую вобразам сказаць, праз адно слова. Ну, што Пілат спытаўся ў Хрыста?

ПАЭТ. Пілат?... А, ну гэта ж... Во: што ёсць ісціна?

ТУРАЎСКІ. А цяпер прыслухайся да апошняга слова.

ПАЭТ. Ну, слова як слова... Ісціна, ісціна...

ТУРАЎСКІ. Ісці да ісціны натрэбна, дайсці да ісціны! Шукаць і зразумець яе праз слова, каб потым словам да нябёсаў вырастаць. Ну, зразумеў?

ПАЭТ. Прабачце, не зусім.

ТУРАЎСКІ. Бач, не зразу меў, хоць і наэт... А як жа мець павінны іншыя, якія на паўжыцця ад слова адстаюць? Яшчэ раз слухай: ісці на... Ісці на...

ПАЭТ.А-а-а!

ТУРАЎСКІ. Ага. Вось бачыш, як запляміліся сэнсы. Што толькі нлакаць застаецца. Ачалавек павінен радасцю крыліцца. Адкуль жа радасці ўзрасці, як не са слова? Вось хоць бы звычайнае ўзяць слова радасць, якой душа за воблакі ўзлятае.

ПАЭТ. У роднай мове тайну мне нрыадкрываеш.

ТУРАЎСКІ. Бо словам творацца сусветы. Ты іюмніш як называлі егіпцяне Бога Сонца?

ПАЭТ. Бог Сонца? Ра — ён зваўся Ра.

ТУРАЎСКІ. Вось так. I самае натхнёнае начуцце сэрца: ра-дасць! Бог дасць, калі па-нашаму сказаць.

ПАЭТ. Я адчуваў, што скарбы ў кожным слове ёсць. Але каб так? — ніколі не чакаў.

ТУРАЎСКІ. Есць скарбы, ды яшчэ якія! А вы тут рэферэндумы на мову. Як можна так?! Зусім скруцілі мазгаўню! Па-нершае, калі б пастух распытваў у авечак, дзе пасвіць іх, — яны яго б даілі паціхеньку, ды стрыглі воўну. А па-другое, як можна нараўноўваць мову родную з чужой? «В одну телегу впрячь едва лн можно коня н трепетную лань», — так Пушкін некалі нісаў. Тут цяжка растлумачыць, тут адчуваць патрэбна сэрцам. Бадай, што быка на індыка памяняць. Вось так і тут. Жыла і жыціме мова, не вамі кончыцца народ. Але ўжо з году ў год не можаце вы болей да ісціны высокай падымацца, а ўсё таму, што не сярпом зжынаеце на жатве, махаеце сякерай, а дровы колеце вяслом. Ці разумееш ты мяне?

ПАЭТ. Чаго не ўцяміў галавой, дык тое сэрцам адчуваю.

ТУРАЎСКІ. Прыйшлося нам да вас снускацца, каб абудзіць яшчэ жывыя душы. Ты ведаеш як у бары растуць грыбы? Ці дрэва як над неба кронай узрастае?

ПАЭТ. Звычайна, знізу ўверх.

ТУРАЎСКІ. Вось так звычайна, знізу ўверх. Пупышка першая, зрабіўшыся галінкай, на самым вільчыку красуецца, але што здарыцца калі, карэнне знізу нерасохне?

ПАЭТ. Загіне дрэва.

ТУРАУСКІ. Вось так: загіне. Бо што карэнне ёсць, ці голле ніжняе? To дзеці, ўнукі, праўнукі, якія сваім жыццём і жыцці нродкаў падымаюць. Бо хто раней сыйшоў з зямлі, аддаўшы цела роднай глебе, душою ўзвіўся у нябёсы. Мы ўсе падпорка праайцу Адаму, і чалавецтвам выправіць нравіны першы грэх. Жывое жывіцца жывым і сілу мае. Цяпер ты разумееш, што ў небе гэтак жа сныніўся рух над нашаю зямлёю. Вось, да месца слова — «рух», «то бншь двнженье...». Дух на іудзейскай мове, уважліва паслухай, ёсць «Руах», ііа-арамейску гэта «руха», а па-арабску «рух» таксама. Аўсё перакладаецца, як Дух, як вецер! Цяпер заўважыў нітачку?

ПАЭТ. Ну так.

ТУРАЎСКІ. Так слова беларускае стаіць блізёханька да Ісціны Хрыстовай! I не таму, што беларускае бліжэй да Госпада, о не! Але для беларусаў па крыві і сэрцу, па прыродзе — няма бліжэйшай мовы. А ІСЦІНА то дзея словаў, і прылічыць яе магчыма к дзеяслову, як Пушкін некалі сказаў: глаголом жгн сердца людей! Ад Бога быў паэт.

ГІАЭТ. Дык мёртвым не баліць — даўно вядома. Як растлумачыць гэта трупам?

ПОЛАЦКАЯ. Сам будзеш сведкам. Вось наша тлумачэнне сонца. (Паказвае на сонца. Падыходзіць нарад міліцыі.) А ўслед ляцяць каметы і будзе суд... Пакуль што не агюшні, а так сабе, нейкі прамежкавы.

СЯРЖАНТ. Зноў мітынгуеце? Ці вы не чулі пра дэкрэт, ці вы яго не прачыталі: больш трох нідзе, нікому і ніколі не збірацца?

ПАЭТ. Мы глупства не чытаем.

СЯРЖАНТ. Ого, крамола! Дазвольце дакуменцікі.

ПАЭТ. Колькі можна? Ўжо шосты раз за дзень.

СЯРЖАНТ. Калі патрэбна будзе, праверым і сто дваццаць шэсць. Пашпарт!

(Паэт нехаця працягвае пашпарт, сяржант вывучае старонкі, прыдзірліва разглядае фотаздымкі і чытае, быццам па складах.)

СЯРЖАНТ. А вашы дакументы, спадары астраномы?

ПАЭТ. Гэта мае людзі. Яны са мной.

СЯРЖАНТ. Грамадзянін Сук, (вяртае пашпарт) да вас не звяртаюцца! Вашы дакуменцікі.

ТУРАЎСКІ. Мы праездам.

СЯРЖАНТ. Квіток на аплату пошліны. Калі вы з-за мяжы, квіток анлаты падаткаў па ўязной візе, і ў інвалюце, калі ласка. Калі нелегалы, дык мы гэта можам дамовіцца на некалькі тысёнцаў.

ПОААЦКАЯ. Ды мы тутэйшыя.

СЯРЖАНТ. (Глядзіць са здзекам) Бачу, такія вы тутэйшыя, як я Маргарэт Тэтчэр. Бедуіны якіясці...

ПАЭТ. Вы што, не пазнаёце іх? Гэта ж нашы святыя!

СЯРЖАНТ. Ха! На гэтым участку я сам пана рымскі, і цар, і Бог, і воінскі начальнік і герой. Псіхушка на іх плача. Там Цэзар ёсць, два Леніны і шэсць Напалеонаў. Ёсць нават Іісус.

ТУРАЎСКІ. He багахульствуй, раб!

СЯРЖАНТ. Што-што? Што ты сказаў, стары? Ты ведаеш, што я пры выкананні? А ты мяне абразіў!

ТУРАЎСКІ. Чарвяк ты, і не ведаеш пра гэта!

СЯРЖАНТ. Усё, бедуіны! Вы мяне дасталі. (Хоча ўхапіць Тураўскага за руку.) Іван, Сцяпан! Схапіце іх!

ТУРАЎСКІ. Ізыдзі, сотана! І-зы-дзі вон!

СЯРЖАНТ. (па рацыі) Камандзір, прышліце амапаўцаў. Тут бедуіны дэбош устроілі. Цягне на міжнародны скандал. Так, тры чалавекі ў парку (да святых) Хвіліначку, мы зараз разбярэмся, хто праў, хто вінаваты, і хто з нас грэшны, хто святы. Вось нашы аргументы важкія. (Паляпвае па далоні міліцэйскай дубінкай. Пранізліва гучыць міліцэйская сірэна.)

K A P LI I Н А СЁМАЯ

(Вёска. На лавачцы каля плоту сядзіць Гандзя. Да яе падыходзіць дзед Ягор.)

ДЗЕД. Ну што, Гандзя, не прыйшлі яшчэ з царквы?

ГАНДЗЯ. Вунь, кажысь, ідуць па дарозе.

ДЗЕД. Ага, здаецца, так... Вецер папутны, прама ў зубы.

ПЕРШЫ ВЯСКОВЕЦ. А чаму гэта вы ў царкве не былі? Ай-яй-яй! Грэх які на душу ўзвалілі.

ДЗЕД. Наўздагон не накланяешся, а гіерад смерцю не надыхаешся. Штосьці раней я цябе там не бачыў.

ПЕРШЫ ВЯСКОВЕЦ. Ну і што? Галоўнае, што нерад судом трапіў. Бацюшка казаў, хто сёння ў царкве не быў, той навекі выкраслены з кнігі жывых. Да сёмага калена.

ГАНДЗЯ. Ягор, што ён вярзе такое. Дзе ж справядлівасць тады?

ДЗЕД. Сабака брэша —вецер носіць. Язык без касцей вось і меле. Ды ўсё адна пацяруха. Было ў Бога спадзяванне на дурня, а дурань узяў дый паразумнеў: у царкву падаўся. Ента, сам Гасподзь Бог тую кніжку бацюшку даверыў?

ПЕРШЫ ВЯСКОВЕЦ. Чаго зубы скаліш. Бяжы ў царкву, накуль не позна. Можа яшчэ і запіша. Светапрадстаўленія ж пачалася.

ДЗЕД. Куды ўжо нам... Да соннага папа на споведзь не ходзяць.

ГАНДЗЯ. Яго, Ягор, пэўна, разумны індзюк выседзеў.

ДЗЕД. I не кажы, Гандзя, пераседжанае яйка заўсёды баўтун.

ПЕРШЫ ВЯСКОВЕЦ. Нехрысці.

УНУК. Я ж казаў, што трэба кідаць работу.

ПЕРШЫ ВЯСКОВЕЦ. Вуснамі немаўляці прамаўляе ісціна — а ён, бач ты, пень старагаловы, зубы на сонцы сушыць.

ДЗЕД. Ды не на адным, а на двух сонцах. Людзей слухай, унучак, а свой розум май. А ты давай-давай, шуруй адсюль, спасенец! Красно і пярэста гаворыш, ды ўсё пустацветам.

ДРУГІ ВЯСКОВЕЦ. Што ты, Яўхім, размаўляеш з ім? Іудзеі такіх пабівалі камнямі. Сказана: не мячыце бісер нерад свіннямі.

ДЗЕД. Другі вынайшаўся. Паглядзі, Гандзя, на новаяўлена святога. Ці не ўчора ён у тваім хлявушку валяўся п'яным і цяля калашыну аджавала? А цяпер у праведнікі падаўся. Выць табе ваўком за тваю авечую прастату.

ДРУГІ ВЯСКОВЕЦ. He спакушай мяне! Я святых таінстваў спадобіўся.

ДЗЕД. Спадобілася цяля гіаспакушаць тваю калашыну. Пара апахмяляцца ісці.

ВЯСКОЎКА. Вай-вай-вай! Прапалі людзі! Ах, Божухна, загінулі грэшныя.

ДЗЕД. Чаго галосіш, як па нябожчыках?

ВЯСКОУКА. Вас, дурных, шкада. Чаго ж гэта вы ў царкве не былі? Там сёння ў вечнае жыццё запісвалі.

ГАНДЗЯ. (абыякава) Я тваю карову адвязала, крыху не засілілася. Рыкала, дык я вады дала. Ты што, не наіла яе з ранку?

ВЯСКОУКА. Што там карова. Пранадзі яна пропадам. He патрэбна болей яна. He сеюць, не аруць на нябёсах. Бацюшка казаў, хутка рэкі малочныя пацякуць... Бог выведзе сваіх улюбёных... Што ж ты, Гандзя, не ііайшла? Шкада мне цябе, ой як шкада, вай-вай!

ГАНДЗЯ. Карову сваю нашкадуй: скура ды косці засталіся.

ДЗЕД. А цябе не возьмуць у рай!

ВЯСКОУКА. Чаму ж гэта? Мяне запісалі, сямнаццатая па спісу.

ДЗЕД. Туды пускаюць толькі чыстанлосных.

ВЯСКОЎКА. Ціпун табе на язык. (Паказваецца прэзідэнт са світай.)

ДЗЕД. Унь, паглядзі, за табою ўжо Ангелы прыйшлі.

ВЯСКОЎКА. Ой, людцы, гэта ж наш любімейшы гірэзідэнт. А я ж яго таксама запісала. Пабягу паздароўкаюся.

ДУБІНКІН. Грамадзяне, разыдзіцеся. Усім разысціся. Тут зараз будзе праходзіць гірэзідэнт і галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі дзяржавы.

ДЗЕД. Ну, паздароўкалася? Бяжы хутчэй, ён пацалавацца з табою хоча.

ВЯСКОУКА. Трапло старое, памаўчаў бы.

ГАНДЗЯ. Пайшлі, Ягор. Далей ад начальства, бліжэй да Бога.

ДЗЕД. I то праўда. (Зыходзяць са сцэны. Апошняй, аглядаючыся, збягае вяскоўка.)

ПРЭЗІДЭНТ. Бюджэт навялічваецца?

ПРАЛІЧЫАКІН. Вельмі марудна...

ПРЭЗІДЭНТ. Чаму?... Вы абяцалі, панімаіш, што памножыце выдадзеную суму на тысячу.

ПРАЛІЧЫДКІН. Абяцаў. Але ж... He хочуць плаціць надаткі.

ПРЭЗІДЭНТ. Хто канкрэтна не хоча, назавіце прозвішчы.

ПРАЛІЧЫЛКІН. Ды ўсё злоўчваюцца неўзаметку наглядзець на наша сонца, кантрабандным, так сказаць, спосабам. Адзін, напрыклад, вочы павязаў чорнай хусцінкай і гаворыць, я не гляджу на ваша сонца, таму падаткі нлаціць не буду. На сонца ж пячатку не паставіш і замок не павесіш.

ПРЭЗІДЭНТ. Я прасіў усіліць рэжым. Граніцу на замок, каб ні адна мыш не прашмыгнула. Каб ніводнай дзяржаўнай капейкі не прапала дарам. Гэта адзіная магчымасць, панімаіш, выцягнуць эканоміку з крызісу.

МОРДАЧЫСЦІК. Усё зробім, таварыш прэзідэнт! Ніводная капейка не пранадзе. Кардоны выстаўлены, войскі ў баявой гатоўнасці. Але штосьці слабавата едзе замежны госць.

ДУБІНКІН. Слаўная гірэзідэнцкая міліцыя арыштоўвае ўсіх ііадазроных. Але грошай у казну пастуііае катастрафічна мала.

ПРЭЗІДЭНТ. Трэба і не надазроных арыштоўваць, больш будзе грошай.

ДУБІНКІН. Будзем арыштоўваць усіх!

ПРАЛІЧЫЛКІН. I яшчэ. Мала квіткоў надрыхтавалі. Яны наедуць, як піць даць паедуць, не хвалюйцеся, яшчэ сезон не пачаўся, пакуль здалёк нрыглядаюцца.

ПРЭЗІДЭНТ. Я не хвалююся, гэта вам трэба хвалявацца. Бо я заяўляю з усё адказнасцю, што вам мала не накажацца.

ПРАЛІЧЫЛКІН. А квіткоў усё адно малавата.

ПРЭЗІДЭНТ. Якіх япгіэ квіткоў?

ПРАЛІЧЫЛКІН. На анлату іюшлін. Міністр папяровай прамысловасці патрабуе паняровага загаду. Гаворыць, ніводнага кілаграма паперы не выдам без подігісу гірэзідэнта. Вось так.

ПРЭЗІДЭНТ. Яму мала майго тэлефоннага званка?

НЕДАГЛУЗДАУ. Кажа, телефонную размову да справы не надшыеш. Яму, маўляў, за вас, таварыш маршал, у турму садзіцца не ахвота.

ПРЭЗІДЭНТ. Ах, так! Сядзе сам па сабе і за сябе.

ПРАЛІЧЫЛКІН. Так-так! Даўно нара, таварыш прэзідэнт. Неахвота, гаворыць, аддувацца за гірэзідэнта: сёння ён нрэзідэнт, а заўтра — конюх.

ПРЭЗІДЭНТ. Так і сказаў?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Так, конюх, гаворыць.

ПРЭЗІДЭНТ. Хопіць паўтараць ужо. Снадабалася, бач ты! Падрыхтаваць загад... Два. Адзін аб звальненні напяровага міністра з займаемай пасады, а другі аб яго арышце. Усім зразумела? I на канюшню яго, на канюшню!

ПРАЛІЧЫЛКІН. Так точна!

НЕДАЛУЗДАЎ. Вядома, усё зразумела.

ПРЭЗІДЭНТ. Так будзе з усякім, хто не будзе наднарадкоўвацца і баяцца сесці за гірэзідэнта ў турму. Я гэта заяўляю з усёй адказнасцю.

ВЕРАДОВІЧ. За гонар навінны лічыць: пасядзець заместа прэзідэнта.

ПРЭЗІДЭНТ. Што ты сказаў? Пасядзець на месцы нрэзідэнта?

ВЕРАДОВІЧ. Як можна надумаць такое? Я сжазаў насядзець за вас у турме.

ПРЭЗІДЭНТ. Ах, вось што. Пахвальна.

НЕДАГЛУЗДАЎ. Вось гэтае месца, таварыш генералісімус. Вёска ўсё адно бес-

перспектыўная. Дамы назносім, расчысцім нляцоўку, крэслы наставім...

ПРЭЗІДЭНТ. Колькі чалавек плануеце нрымаць за адзін раз?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Тысяча трыста за сеанс.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух, ты! Здорава, панімаіш! А колькі будзе каштаваць квіток?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Тысячы дзве даляраў.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух, ты! Ого! Якія грашышчы! Добра. Але я думаю, трэба надняць кошт. Скажам, тысячу і тры долары. Тры долары на надаткі.

ПРАЛІЧЫЛКІН. Зробім. Але, спадар нрэзідэнт, мне б яшчэ мільярдаў дваццаць.

ПРЭЗІДЭНТ. Што?! Хіба мала таго, што атрымалі?

ПРАЛІЧЫЛКІН. Малавата... Грошай ніколі не хапае. Можа таму і не едзе замежны інтурыст, што на рэкламу пашкадавалі, трэба раскруціць, распіярыць, раздурыць...

ПРЭЗІДЭНТ. Тавар выключнай якасці не патрабуе рэкламы. У нас унікальнае сонца, такога болей няма нідзе. Якая янгіэ рэклама?! Якая можа быць канкурэнцыя? Манагюлія, олухі! Так што ніякіх грошай больш не атрымаеце! Мілігііздрыкі няшчасныя. Кропка. He, клічнік! I ні капейкі болей.

ВЕРАДОВІЧ. Я думаю, снадар гірэзідэнт, сонейкі яшчэ можна выкарыстаць.

ПРЭЗІДЭНТ. Якім чынам?

ВЕРАДОВІЧ. Мільярдаў дваццаць на распрацоўку праекта натрэбна.

ПРЭЗІДЭНТ. He дам! Зноўдай! Ніводнай капейкі. Вы нас усіх у трубу загоніце.

ВЕРАДОВІЧ. Ну, таварыш нрэзідзенцік, двац-цаць мільярдаў...

ПРЭЗІДЭНТ. He!

ВЕРАДОВІЧ. Што вам стоіць надмахнуць.

ПРЭЗІДЭНТ. Тнру!

ШУКЕВІЧ. Таварыш прэзідэнт, мы ў штабе контразведкі нарадзілі ідэю.

ПРЭЗІДЭНТ. Ну?

ШУКЕВІЧ. Паіірасіце застацца толькі сілавых міністраў. Абмеркаваць трэба вузкім колам, каб не было ўцечкі інфармацыі.

ПРЭЗІДЭНТ. Усе свабодныя. Маёр Дубінкін і генерал Чыстамордзік, застаньцеся.

МОРДАЧЫСЦІК. Я Мордачысцік!

ПРЭЗІДЭНТ. Ух, ты! Ца-ца! Зразумеў, што цябе нросяць застацца, і хопіць. А ты куды, рэзідэнт?

ШУКЕВІЧ. Дык вы ж сказалі, усім пакінуць.

ПРЭЗІДЭНТ. Акрамя сілавых міністраў. Разведка — гэта сіла, інфармацыя — гэта зброя, хто ёю валодае, валадарыць светам.

ШУКЕВІЧ. А-а-а!

ПРЭЗІДЭНТ. Бэ-э-э! Што за ідэя?

ШУКЕВІЧ. Сонейка гэтае можна выдаць за звышсакрэтную зброю.

ДУБІНКІН. Пусціць пагалоску. Што мы вынайшлі новую звышмагутную зброю. Напрыклад, псіха-лінгва-нейтронна-ментальную. Такім чынам можна будзе шантажыраваць суседнія дзяржавы.

МОРДАЧЫСЦІК. He толькі суседнія, увесь свет.

ДУБІНКІН. I сваю не шкодзіла б пашантажыраваць, зусім ад рук адбіліся.

ПРЭЗІДЭНТ. Што нам дасць такі шантаж?

ШУКЕВІЧ. Як што?! Мы ііашлём ультыматумы ўсім дзяржавам свету: калі хочаце міру — плаціце наяўнымі. Пералічвайце на нашы рахункі гіалавіну гадавога бюджэту. Вось так! А калі не, то... Ого-го-го!!!

ПРЭЗІДЭНТ. Што то? Што ого-ого-ого?

ШУКЕВІЧ. (махае кулаком.) Ого-го-го!

ПРЭЗІДЭНТ. (Глядзіцьу той бок.) He зразумеў?

ДУБІНКІН. (Здымае чаравік і б’е па спіне Мордачысціка.) Ого-го-го!

МОРДАЧЫСЦІК. Пакажам кузькіну маць, так сказаць, калі можна...

ПРЭЗІДЭНТ. А-а-а! Так бы адразу і сказалі. Дык шантажыруйце, усе казыры вам у рукі. Толькі лепш не «ого-го», а больш сціпла «эге-ге».

МОРДАЧЫСЦІК. Зразумела. Нанужаем іх, што разнясем на кускі. Нібыта гэта бомба ў мільярд разоў страшнейшая за вадародную... Пералічаць.

ПРЭЗІДЭНТ. Думаеце, панімаіш, пералічаць?

ШУКЕВІЧ. А дзе яны дзенуцца.

ДУБІНКІН. Без сумневу, жыць-та хочацца.

МОРДАЧЫСЦІК. Абавязкова.

ПРЭЗІДЭНТ. Ух, ты! Добра! Выдатненька. Заўтра збярэм генеральны штаб і ўсё вырашым. Можа ваша ідэя акажацца больш дзейснай, чым турпраект таварыша Пралічылкіна. Заўтра будзем думаць, каб не пралічыцца. Хаця я ўжо ўсё рашыў і падумаў. А зараз, спадары сілавыя міністры, слухайце мой загад: усіліць рэжым! Каб ніводнай дзяржаўнай капейкі не прапала. I прыстугііць да шантажу!

ШУКЕВІЧ. Ёсць!

ДУБІНКІН. Ёсць!!

МОРДАЧЫСЦІК. Ёсць!!!

УСЕ РАЗАМ. Служым прэзідэнту дзяржавы!!!

(Разварочваюцца і маршыраваным крокам зыходзярь са сцэны, следам за імі, спрабуючы падабраць нагуў такт, маршыруе прэзідэнт.)

K A Р LI I H A ВОСЬМАЯ (Аддзяленне міліцыі: за сталом маёр Дубінкін, нарад міліцыянераў прыводзяць наэта і святых.)

СЯРЖАНТ. Вось, таварыш маёр, без квітка на аіілату ношлін. Без дакументаў. Пры затрыманні аказалі супраціўленне.

ДУБІНКІН. Так, зразумела... Хаця не нанятна: чаму без дакументаў? Вы чыталі ўказ прэзідэнта?

ПАЭТ. Якія ў іх могуць быць дакументы? Яны ж адтуль (паказвае пальцам у неба.)

ДУБІНКІН. 3 ААН?

ПАЭТ. He. Бярыце вышэй.

ДУБІНКІН. Няўжо з сусветнай яўрэйскай арганізацыі?

ПАЭТ. Ды не, з неба яны.

ДУБІНКІН. Маўчаць, ідыёт! У цябе не пытаюцца. За сваё адказвай. Так, хто такія будзеце?

ТУРАУСКІ. Я Кірыла Тураўскі, празваны ў народзе Златавустам.

ДУБІНКІН. Ага, значыць, залацішкам нрамышляеце? Добра. А вы?

ПОЛАЦКАЯ. Полацкая Еўфрасіння. Святая.

ДУБІНКІН. Знаёмыя, знаёмыя нрозвішчы. Цікавыя паганялы? Чуў штосьці нра вас... Кірыла Тураўскі і Еўфрасіння Полацкая... Па якой жа справе вы нраходзілі?

СЯРЖАНТ. Можна ў картатэку.

ТУРАУСКЕ Па снраве Праваслаўнай царквы.

ДУБІНКІН. А-а-а... Гандаль алкаголем? У Енархіі цэлы склад выявілі. Бясіюшлінны гандаль. Так?

ТУРАУСКІ. He. Мы з сястрой гэтага дурману не ўжываем. I не гандляры, у наш час гандлем толькі жыд займаўся.

ДУБІНКІН. Што гэта за антысемітызм? Што за расііальванне міжнацыянальных адносін? Як вашы нрозвішчы? Па пашпарту.

ПОЛАЦКАЯ. Мы ж сказалі.

ДУБІНКІН. Вы мне тут жарцікі кіньце! Разумееце, дзе знаходзіцеся?

СЯРЖАНТ. Можна ў картатэку глянуць і вызначыцыірозвішчы на «клікуках»?

ДУБІНКІН. Знай сваё месца, сяржант! Так-ак... Дзе нраігісаны?

ТУРАЎСКІ. На небесі.

ПОЛАЦКАЯ. Беларускі ўдзел Госнада нашага Ісуса Хрыста і яго Найсвяцейшай Маці Дзевы Марыі.

ДУБІНКІН. Karo ты прывёў? Гэта ж недавумкі нейкія.

СЯРЖАНТ. Можа іх у Навінкі? Прыкідваюцца. У КэПэЗэ іх, таварыш маёр, папарацца крыху — мігам пасмірнеюць.

ДУБІНКІН. Пашнарты ёсць?

ТУРАЎСКІ. Дазвольце спытаць, князь, што такое пашпарт? Каторы раз нейкі ўсё пашпарт пытаюцца.

ДУБІНКІН. Златавуст, што ты вальку валяеш? Косіш пад дурня. А потым скардзяцца самому прэзідэнту, што я голас павышаю. (Выходзячы з сябе, але з паказной цярплівасцю і ласкай) Пашпарт — дакумент, які падцверджвае асобу чалавека, які прыпісвае чалавека да вызначанага месца жыхарства. Глядзі, якое ў мянее цярпенне!

СЯРЯОШТ. Жалезнае.

ТУРАЎСКІ (паглядваючы на дубінку) Я б сказаў гумовае. Хіба на гэтай зямлі людзям на слова ўжо не вераць? Патрабуюць нейкай паперкі.

ДУБІНКІН. Маўчаць! Хто дазволіў крытыкаваць нарадкі дзяржавы?! Гэта яшчэ адзін артыкул.

ПОЛАЦКАЯ. He баіцеся кары нябеснай?

ДУБІНКІН. У іх што, крыша надта высокая? Што яны ўсё небам пужаюць.

СЯРЖАНТ. Ды не, здаецца. Заграблі ў гарадскім парку. Рэчаў ніякіх не было, нават без мабільнікаў. Якая ў іх можа быць крыша, бамжоўскі падвал.

ДУБІНКІН. Ха-ха! За пагрозы пры выкананні яшчэ артыкульчык. Я аднаго баюся, сударыня, калі мяне здымуць з работы. Усё астатняе для мяне — трын-трава.

ТУРАЎСКІ. Дажыліся. На роднай зямлі нейкай «прыпіскі» патрабуюць.

ПОЛАЦКАЯ. Браце, Кірыле! Досыць ужо. Трубі трывогу, нара!

СЯРЖАНТ. Таварыш маёр, што гэта з сонцамі?

ДУБІНКІН. Бачу-бачу...

СЯРЖАНТ. Яны сходзяцца.

ДУБІНКІН. He сляпы.

СЯРЖАНТ. Зліліся. Глядзі, цяпер адно.

ТУРАЎСКІ. (Грукае посахам у зямлю.) Слухай, зямля бацькоў! Моц продкаў і прашчураў, што пад прастолам Госпада майго крычыць аб справядлівасці: дакуль! Дакуль славянскі Дух цярпецьме гэты здзек?! Дакуль?!! Паўстань магутны Дух ад Белай Русі — і зачыні ім вусны.

ПОААЦКАЯ. Усе на суд! На плошчу Волі! Да Свята-Духава сабора.

ТУРАЎСКІ. Усім загадваю я валадарным Словам, уладаю, мне дадзенай Архангеламі Бога, усім на суд! (грукае посахам.)

ПАЭТ. Кірыле, што здарылася з імі?

ТУРАЎСКІ. Нічога страшнага. Яны ў жыцці занадта шмат бяздумна балбаталі языкамі — прыйшла нара адказ трымаць, і заняло ім мову.

ПОЛАЦКАЯ. I змушаны на суд ісці, нібы авечкі безгалосыя.

ТУРАЎСКІ. Мо хоць цяпер уразумеюць, якімі скарбамі валодалі ў жыцці. ПОЛАЦКАЯ. Пайшлі, паэце, з намі.

ТУРАЎСКІ. На суд паглядзіш.

ПОЛАЦКАЯ. I з цягам часу што-небудзь можа і напішаш.

ПАЭТ. Дазвольце зараз. Вось толькі нарадзіліся радкі.

ТУРАЎСКІ. Давай, парадуй сэрца рытмам.

ПОЛАЦКАЯ. Санраўдны верш нібы малітва.

ПАЭТ.                  Хлусня, што ўсе шляхі вядуць у Рым.

Я тысячы дарог пакінуў за плячыма, Прайшоў зямлю, нібыта пілігрым, Ніводзін шлях не скіраваў да Рыма. Дарэмна ўсё!... I час ляціць наперад, Як птушка неразумная ў сіло — Наступіць дзень — знямее ў сэрцы вера, Даспее ў электронным вочку зло... Жыццё цячэ...

Жыццё распісана ў нанерах: Інструкцыяй, законам і мяжой — Ды зноў вясной вада зрывае бераг, Да сонца зноў праз камень прабіваецца жывое! Што гаварыць — калі змярцвела слова?

Што прычакаць — як замест сэрцаў — спуд? Жыццё цячэ! I час ляціць нанова — А ўсе шляхі, як не круці, вядуць на Суд!

(Танец Светлых і Чорных ценяў. Панура, як жывёлы на забой, апусціўшы галовы, ідуць людзі. Цягнуцца калонамі: міністры і чыноўнікі, прэзідэнт, міліцыянеры, прахожыя... У многіх, за выключэннем некаторых, завязаны павязкаю рот, вочы або вушы. Можна прыдумаць іншыя адзнакі пакарання, напрыклад жывёльныя хвасты, рогі, капыты. Кары пазбеглі адзінкі, сярод якіх дзед Ягор, Гандзя, Унук, Другі Прахожы. Яны перагаворваюцца паміж сабой, з чаго можна зрабіць выснову, што мова адабралася не ва ўсіх.

На ўзвышшы сядзіць Кірыла Тураўскі і Еўфрасіння Полацкая, каля іх ног ■— паэт.) ТУРАЎСКІ. Ну як, паэце, нараіш суд вяршыць?

ПАЭТ. Калі спыталіся ў мяне, лічу, што трэба навучыцца па прыродзе: усе расліны знізу цягнуцца да сонца.

ПОЛАЦКАЯ. Разважыў правільна паэт: ад дробных спраў — да больш вялікіх, ад люду простага — да першага ў дзяржаве чалавека.

ТУРАУСКІ. Каму больш дадзена, з таго і запыт большы, хто быў апошнім — стане першым.

ПОЛАЦКАЯ. Каб розную і ўсякую на свеце спраўдзіць праўду.

ПАЭТ. Яшчэ дадам. Да прэзідэнта, помню, не дастояцца ў чарзе, няхай сягоння пачакае.

ТУРАЎСКІ. Пачнём? Хто першы? А ты куды? Назад! Ты сёння, прэзідэнт, адным з апошніх будзеш, каб зведалі нарэшце людзі, што й прэзідэнтаў судзяць.

(У ланцужок выстройваюцца дзеючыя асобы містэрыі. На сцэну выбягаюць Белыя цені і пачынаюць танец. Усё кружыцца. Калі цені раптам разбягаюцца, то адкрываецца: пасярэдзіне лаўкі на сцэне ляжыць паэт — гэтакжа, як і ў пачатку містэрыі.)

ЭП ІЛОГ НА ЗЯМЛІ

(Паэт прачынаецца, садзіцца на лаўку і здзіўлена аглядаецца навокал.

Падымае галаву і ўзіраецца ў неба.)

ПАЭТ. Прыснілася?... Няўжо? Няўжо існуюць такія дзіўныя сны? Але ж... дзе праходзіць мяжа паміж сном і рэальнасцю? Столькі пачуццяў спаліў толькі што... Няўжо гэта звычайныя мроі? I калі чалавек жыве па-сапраўднаму: у сне ці калі расплюшчвае вочы? Бо душа многіх толькі і прачынаецца ў начных кашмарах, а днём яна, як лодыр, завальваецца спаць.

Якія дзіўныя сны...

Птушкі помняць гнёзды свае... А што гюмніш ты, чалавеча? Ці ведаеш, што ніколі не паміраеш?... Вечны вандроўнік прасторы і часу. Брыдзеш з мінуўшчыны ў будучыню праз стагоддзі і энохі, не помніш нават, што было ўчора, і заўтра робіш сённяшнія памылкі. Нічога не помніш. Ці не забыўся дарогі назад, да сваёй вечнай дамоўкі? Што прынясеш туды ў сваім сэрцы? Што значыць імя тваё, ЧАЛА-ВЕК??!

(Выбліск маланкі, раскаты грому, людское шматгалоссе...)

Вось так бывае сапраўды:

Было, ці толькі будзе, Як панясуць нас на клады

I ў рэшце рэшт — засудзяць? Прамовіць Вечнасці Суддзя: «Ты жыў не так, як трэба!» Дзе анынуся, людцы, я, Калі не пусціць Неба? Абарані мяне, зямля, Калі аношнім шляхам У сінь нябёс памкнуся я Безабаронным нтахам. Зямля бацькоў, зямля дзядоў, Ты атулі мяне, як сына. Усё вяртаецца дамоў Сваёй апошняю часінай.

(Гоман людскога шматгалосся. Выбліск маланкі і раскаты грому. Паэт хрысціцца. Апускаецца на калені і цалуе зямлю.)

ЭПІЛОГ НА НЯБЁСАХ

(Нябесная Белая Русь. На воблаках тры Архангелы: Міхаіл, Гаўрыіл і Рафаіл.)

МІХАІЛ.	Так слова валадарыць над Сусветам, Што словам вырастаюць чалавекі I робяцца багамі праз гады. Падзякуем вандроўнаму паэту — Ён будзіць Дух, як сонца будзіць рэкі Пасля зімовай спячкі, ломячы ільды.
ГАЎРЫІЛ.	Скажы, Архістраціг, Пазбавілі нас крылаў назаўсёды?
МІХАІЛ.	0, не! Нічога назаўсёды не бывае, Хоць кажуць, часам і мядзведзь лятае...
РАФАІЛ. МІХАІЛ.	Ды пад гару, калі дармовы мёд збірае. Вось я і гавару: Прыступкай нам у вечным станаўленні Паслужаць беларускія прыгоды. А крылы?...
РАФАІЛ. МІХАІЛ.	Адрастуць і праз паўгода. Каб Богам стаць, трэ апусціцца на калені,

Бо нават дрэва, падпіраючы аблокі, Спачатку ў глебу падае насеннем. А чалавек да ісціны высокай Падняцца можа толькі роднай мовай, Бо слова для яго, нібы для птушкі крылы. Арлу арлінае, салоўку — салаўінае. Адвечна так. Ніколі не было, Каб ластаўка арлінае прымерала крыло. Вось так і тут, нібы для птушкі крылы Для чалавека слова, як бы святло ад сонца. Стагоддзямі маліўся Дух Кірылы I хутка шлях расчыніцца ў бясконцасць, I слова да вышынь уздыме беларусаў.

ГАЎРЫІЛ.          Містэрыю паэту падарылі

А самі засталіся зноў без крылаў.

РАФАІЛ.             Ахвяраваць жа нечым мусім.

МІХАІЛ.              He аднаму паэту гіадарылі, а ўсяму народу

Мы ахвяруем нравам на свабоду, Каб разам вольнымі ўзляцець, нібы буслы над хатай, Каб і апошні чалавек аднойчы стаў крылатым.

(Выбліск маланкі, раскаты грому, гоман людскога шматгалосся.)

(Заслона)

СУЛАДНЫЯ ГАЛАСЫ КІРЫЛЫ ТУРАЎСКАГАI ЕЎФРАСІННІ ПОЛАЦКАЙ ЧЫТАЮЦЬ МАЛІТВУ: Ойча наш Нябесны! Сьвяціся імя Тваё, прыйдзі валадарства Тваё ды станься воля Твая, як у небе, так і на зямлі. Хлеба нашага штодзённага дай нам сёння, і выбач нам нравіны нашы, як і мы выбачаем вінаватым прад намі, і ня дай нас у спакусу, але збаў нас ад злога.

Бо Тваё ёсць валадарства, і сіла, і слава, Айца, і Сына, і Святога Духа, цянер і ўвесь час і на вякі вякоў. Амін.

К A Н Е U

(1996-1997 гг.)

9

Трыпціх «Снегавікоў»

(новатвор, запавет)

(Неабходнае тлумачэнне)

«Снегавік» — фігурная форма верша па аналогіі са звычайным снегавіком, падобным да чалавека. Сцвярджаюць, што Бог — Трыадзіны, а чалавек створаны па «вобразу і падабенству», траісты: Дух, Душа, Плоць.

Верхні «круг-трохкутнік» верша-снегавіка над № 1 — як бы аўтарскі зварот да чалавечага духу; сярэдні круг снегавіка (№ 2) — размова з чалавечай душой, і апошні ніжні круг (№ 3) — зварот да плоцкага чалавека. Паўсфера пад нумарам чатыры, на якую абапіраецца «чалавек-снегавік», — наша Зямля, створаная Усявышнім з данамогай чатырох першародных стыхій. Трыадзіны чалавек разам з нланетай сукупна даюць сямёрку, як трывалае гарманічнае цэлае. Калі да Зямлі (4) дадаць чалавека (3) і данасаваць Усюдыісны Божы Дух (1) то толькі тады адкрываецца бясконцая вечнасць.

3 верша вынікае, што вечнасць чалавека залежыць не толькі ад нябёсаў, але і ад зямлі: уратуе чалавек Маці-Карміцельку — будзе жыць вечна; а не выканае цяперашняя цывілізацыя свайго асноўнага нрызначэння — чалавецтва растане як звычайны снегавік у часе: новы сусветны натон вынішчыць аблудных сыноў чалавечых — і ўсё вернецца на пачатак...

Верш можа падацца грубым, нават брутальным — але не будзьма крывадушнымі! Мы прыстойна дагаварыліся да таго, што гатовы знішчыць усё жывое дзеля таго, каб баляваць сёння.

Хопіць! Прыйшоў час моцных слоў і дзёрзкіх рашэнняў.

Снегавік першы жонйы Веранійы

1

Я НЕБА АТЫ — ЗЯМАЯ! КАЛІ Ж СА СВАІХ НЯБЁСАЎ ТЫ ЗАХОЧАШ ПАЛІЦЬ МАЮ ЗЯМЛЮ, HE ПАЛІВАЙ ЯЕ СЛЯЗАМІ, КАЛІ ЛАСКА! I HE СПАЛІ ДАШЧЭНТУ ЖЫВОЕ, ЯКОМУ БАЛІЦЬ.

2

Калі захочаш, каб на нашай Зямлі расцвіла Папараць-Кветка He спалі яе жалобнымі слязамі ў попел, палівай вясёлкамі Дажджамі радасці, бо РА-ДАСЦЬ усё, калі на дабро просіш.

3

Калі нрагнеш, каб я спусціўся з нябёсаў высокіх і босымі нагамі дайшоў да Ніцай зямлі тваёй, і крылы табе падарыў, якія ўздымуць у сонечныя нябёсы — Можаш па мне заплакаць тады, але не слязьмі бяды, а слязамі Жывай Вады, і Гаючыя кроплі сцякуць на карані парастка Дрэва Жыцця, і прарасцём з табою

У

4

ВЕЧНАСЦІ

Снегавік другі старэйшаму сыну Міколу

1

Я не-ба і ты неба, але пакуль, сынок, слухайся Бацьку, які зроБІЦЬ з цябе Салдата і Воіна! I НІКОЛІ HE ЖЫВІ ЧУЖЫНСКІМ РОЗУМАМ!

2

Я — Неба, а ты — Зямля! Слухайся бацьку, саплівец! Рукі паадбіваю, калі будзеш лезці да агню! Ведай жа: Агнём можна спаліць увесь свет, або растапіць ільды Арктыкі. Што рабіць тады нам са сваім небам і зямлёй? ПАЧУЙ СВАЁ СЭРЦА, ДЗІЦЯТКА, ЯКОЕ ПАЛАЕ АГНЁМ ЛЮБОВІI ПЛАЧА ГОРКІМІ СЛЯЗАМІ ЗА РОДНУЮ ЗЯМЛЮ ПРОДКАЎ, ЗЯМЛЮ БАЦЬКОЎТВАІХ IДЗЯДОЎ ПАЧУЙ, СЫНЕ, ВЫПЯЧЫ ВІЛЬГАЦЬ ПЛОЦІI ПРЫХОДЗЬ ДАМОЎ

3

Сынок, запомні і ведай Веды дзядоў! Ёсць на зямлі людзі, якіх трэба расЦіснуць, як гнідаў. Ворагаў не трэба Баяцца, бо ты салдат мой і Воін Неба. ТАК ШТО, СЫНКУ, ІДЗІ ПАВУЧЫСЯ СТРАЛЯЦЬ! ХТО Ж АБАРОНІЦЬ МАТУЛЮ, МАЦІ-РАДЗІМУI ЗЯМЛЮ НАШУ, КАЛІ НЕЧАКАНА НАСТУПІЦЬ ЧАС

4

В Е Ч Н A С Ц I

Снегавік трэйні малодшаму сыну Андрэю

I ты HE ДАЙ ГЭТКАГА HI КОЛІ, ГОСПАДЗЕ. HI АНДРЭЮ! НІКОМУ HE ДАЙ!

1

Няма ў табе Неба пакуль, адна маладая Зямля, якая яшчэ не зрабілася нівай. Мы цябе на руках пагушкаем, а ты ціха засні. Мы табе калыханачку паспяваем, а ты слухай. Мы пра цябе казачку раскажам, а ты ўсяму вер. I вернеш да нас Чалавека, і да высокага Выраю вырасцеш!

2

Няхай бы вочанькі не бачылі твае, сынку, што такое вайна ЗА СВАЮ ЗЯМЛЮ.

Вучыся, дзіцятка, ваяваць за сваё жыццё і за вечнасць СВАІХ ПРОДКАЎ.

Умей пастаяць, сыне, за Сваіх Багоў і за Сваё Неба пад Сонцам, КАЛІ ПРЫЙДЗЕ ЧАС ВЕЧНАСЦІ.

3

He бабская гэта справа! Так трэба! Колькі ж можна гаварыць адно і тое ж! Вось з-за такіх, як вы, і гіражралі сваю

4

ЗЯМЛЮ ВЕЧНАСЦІ

10

Вертыкаліі*

(новатвор, спроба праройтва)

Жыццё куе ceae Законы:

На кожны дзень, на кожны дзень...

Што заўтра будзе невядома.

А час цячэ, а час ідзе...

Стварае Новыя Законы На кожны дзень Жыццё!

Пражыць павінен ты сягоння Спазнаеш Заўтра Адкрыццё!

(Часопіс «Крыніца», Антон Кудлаты. «Трынаццаць дзён з дзённіка» )

* ВЕРТЫКАЛІЯ аўтарскі новатвор. Адна з асноўных прыкмет «вертыкаліі» — выдзяленыя шрыфтам словы, якія звычайна стаяць асобна ад іншых радкоў, складваюцца ў канцы верша ў заключны радок, а вертыкальна чытаюцца зверху ўніз. На думку аўтара, такая вершаваная форма найлепей падыходзіць да тэкстаў прароцтва, у такой форме мае значэнне і нумар радка, і колькасць радкой у адным з нранумараваных сектараў, і лічбавы эквівалент сэнсу кожнай вертыкаліі.

вертыкалія першая

НАРАДЖЭННЕ 23—23

1. Ёсць вертыкалія, ёсць! Вер ты, калі Я ёсць!

ЧУЕШ,

Я ёсць заўжды! Цябе ж можа не быць ніколі, калі няма Сёння.

2. Ты рэдка бываеш дома. Спачатку знайдзі ў сэрцы Маё:

АЗЬ

ЕСМЬ, і тады скажаш: «Есн, Ты ЕСН! — I толькі нагэтаму есмь ast».

3. Дзе твой дОМ? Дзе твае скарбы? Ведаю Я — там і душа раскрыжаваная.

ЕСМЬ

Толькі АЗТЬ — і нічога акрамя Мяне. Кажу, каб і ты Ведаў.

4. Азь есмь Ast: Альфа і Амега. Ёсць Планета ПЛАН гэта: 7-«ля».

У гэтым

Мой нлан: Зямля толькі нота «ля» ў адной з сямі актаў.

5. Пяццю начуццяічі снасцігай Творцу Жывога, Адзінага Дойліда СУСВЕТУ

Ёсць мая Сям’я, Гармонія: Сем вялікіх Я, і крыж на безмежных сэрцах.

У мяне два Сыны, Дачка і чатыры стыхіі — сем, са мною ВОсем.

б.  Але мрояцца людзям шасцёркі, якіх можа не быць на Маёй волі: «Лік іх шэсцьсот шэсцьдзесят шэсць, імя ім — легіён». Лічбу Я ведаю. He спадзявайся, што іменна ты чысты і не падаўся да іх у найміты, Калі сам не халодны і не гарачы, а цёнлы, з тэмнературай 36,66...

Даю Слова: «ВО-СЕМ», жанчыну (8), якая стаіць у бясконцасці (°°), — I зноўусе да Крыжа прыходзяць: (+). Няма іншага Шляху. Вось Маё слОВО людзям:

7. ЧУЕШ, АЗЬ ЕСМЬ У ГЭТЫМ СУСВЕЦЕ!

вертыкалія другая

СПАСЦІЖЭННЕ 31—54

1. 3 днём нараджэння цябе, чалавек! Ты зразумеў: СПАСЦІЖЭННЁ

Адбываецца толькі праз Адзінага! Гэта Закон для ўсіх.

2. Запомні: з табою нічога, нідзе і ніколі не

АДБЫВАЕЦЦА

Выпадкова. Гармонія высявае плён кожнаму здарэнню, і плод выспявае.

3. Нават птушка не заснявае без сур’ёзнай нрычыны і, тым больш, HE

Скажа табе чалавек патрэбнага слова, калі не захачу Я.

4. Я хачу тое, што і ты, бо Я — гэта ты ў росце да ідэала.

ТОЛЬКІ

Я заўсёды хачу, а ты часам нічога не жадаеш, калі не даю Я.

5. Прасі і атрымаеш. Навучыся прасіць на дабро, бо Я — Закон для цябе, ПРАЗ

Які пазнаецца грэх. Але я не законы, бо Сам іх ствараю.

6. Я ёсць жыццё, якое творыць законы. Сусвет — гэта лічбы. Я жыццё для

ЦЯБЕ —

Для іншых Я магу быць і смерцю. Але я не смерць, хоць і мераю МЕРАЙ.

7. Я над Вечнасцю і ў Жыцці, над Часам і ў Прасторы, і Я ж —

ЗАКОН

Для аднаго і смерць для другога: усё, што пад Сонцам — ёсць Я!

Выбірай, што табе даспадобы. Ты вольны, бо выбіраеш сам.

8. Але помні: што абіраеш, тое табе і будзе — мера за Меру!

Ахвяруеш жыццём — і не ўбачыш смерці: будзеш жыць вечна.

Пашкадуеш жывот, і забяру жыццё: смерць сустрэнеш і памрэш назаўсёды. Сем разоў падумай і адзін раз скажы, што ёсць бясконцасць.

Ты нічога не ведаеш. Я ведаю ўсё: ёсць Ісціна і ёсць ПРАЎДА! Разваж сем разоў, разМЕРАЙ і адзін раз HE скажы, што ёсць Бог, Скажы, яго няма. I табе нічога не будзе. Скажы, я не бачыў Яго, I будзеш жыць, калі нгчыра прамовіў. Шчырасцю расцеш.

Бойся жанчыны бясконцай. He бойся толькі Мяне, і сябе не бойся.

9. СПАСЦІЖЭННЕ АДБЫВАЕЦЦА HE ТОАЬКІ ПРАЗ ЦЯБЕ — ЗАКОН!

ТЛУМАЧЭННЕ 23-77+1(8)

1. Калі ёсць дактары навук —

ЗНАЧЫЦЬ:

Навукі чалавечыя моцна хворыя.

2. Навукі, якія патрабуюць урачоў, —

КАМУСЬЦІ

Надоўга калечаць чалавечы розум.

3. Людзей з хворым розумам

ТРЭБА

Лячыць уласнаю смерцю.

4. Каб вылечыцца смерцяй, трэба

ЗРАБІЦЦА

Мудрэй за сябе ранейшага.

5. Пакуль не знаходзіцца Чалавек, Здольны аб’яднаць і прымірыць УСЁ, —

БОГАМ

Выбіраюцца варыянты знішчэння.

6. Таму што ўсё размерана Мерай:

Ад навукі хварэе і сам чалавек,

Адчалавечай пошасці захварэла Прырода, Якая, нібы навітуха, стаяла ПРЫ РОДАх чалавека I песціла ў ім надзею свайго будучага збаўлення. Адхворай нрыроды заразілася планета Зямля.

7       ЗНАЧЫЦЬ: КАМУСЬЦІ ТРЭБА ЗРАБІЦЦА БОГАМ!

8. (Каб зноў спусціцца ў адавае некла зямлі і стварыць Вечнасць!)

вертыкалія чайвёртая

ПРЫВЯЗАНАЕ ТЛУМАЧЭННЕ 59—116

1. Адзіным выбіраюцца варыянты зніпгіэння ці, Па-іншаму, — апакалінсіса, які ужо даўно ідзе.

зямля

He вытрымае болей ранейшага зла: агонь на сябе кліча!

2. Зямля, якая цябе баюкала казкай, нрыгажосцю і дабрынёй узгадавала, ЯКАЯ

Помніць цябе маленькага, цянер часта нрыцягальна

I вабна заве на начах твае босыя ногі на згубу душы.

3. ЦЯБЕ,

Які нарадзіўся ў 61-ым годзе, нятага ВЕРАсня,

I не нрысніў, а аднакутаваў шчырую ВЕРУ,

I жонку ж тваю празвалі ад вечнасці ВЕРАнікай,

4. Цябе, народжанага вёскай ТОЛмачава, з татарскага значыць «тлумачыць», У глухім куточку зямлі СТОЛінскай, дзе стол з ведамі чакае і іябе, Цябе, імя якому выбралі ТОЛя, каб і ўЛОТа ты навучыўся,

УСКАРМІЛА

5. Чысцінёй чалавечых сэрцаў маленькая налеская вёска, Якую цяжка адшукаць у балотах і на маі іах Радзімы.

ЁСЦЬ

Суседняя вёска над Туравам з назвай загадкавай ВЕРАсніца.

б.  Аднойчы надумаў ты, што «ВЕРА — усё адно як ТОЛ, закладзены ў душы Людзей на жыццё вечнае, і ВЕРА — ЛОТ для вымярэнняў глыбіняў Духу». Гэтую думку даў табе Я, каб болей ніколі ты не баяўся, бо навокал Гамора.

твой

Бацька быў камуністам, атэістам быў —

Якому ж богу маліцца табе сёння?

7. БОГ

Часам нічога не чуе, хоць крьгіма крычы, толькі вечнасцю слухае Ён.

А навокал жывыя людзі, і збег ракавы абставін,

Што хочацца выбухнуць ядзернай бомбай, і ўсё скончыць!

Бацька (так людзі казалі) у Мяне не верыў, аде дабрынёю жыў

I ніколі не нішчыў святыняў Роду. Што могуць ведаць людзі нра гэта?

Нічога! Я забраў яго да Сябе, забраў праз тры дні...

Ты тады закаханым быў і, стаўшы дарослым, у бацькі спытаўся:

«Тато, што такое сумленне? Панко, ці ёсць Бог на небе?

Бацька, ці быў на зямлі Іісус Хрыстос?» —

Снытаўся _— і не начуў адказу... Праз тры дні бацька загінуў,

Адказы забраў з сабою у дамавіну. Роўна нраз год накараў іх Чарнобылем Я...

9. ЗЯМЛЯ, ЯКАЯ ЦЯБЕ ЎСКАРМІЛА, ЁСЦЬ ТВ0Й БОГ.

ПРЫЦЯГНЕННЕ РОДУ 24-140

1. Калі не пачуў адказаў ад бацькі —

ТЫ

Пачаў тараніць пытаннямі Неба.

2. Маўчала неба. Неба нема крычма крычала ў сэрцы тваім: ПАВІНЕН

Сам адказаць на ўсе пытанні!

3. Уведаў: ніхто ні за кога не зможа

МАЛІЦЦА,

He зразумее пакуль: чаго жыве на зямлі?

4 .1 ты ўсвядоміў: цябе не было б без бацькі!

СВАЙМУ

Паверыўшы сэрцу, сваёй Любові паверыў, і з верай у Чалавека Ты пакланіўся нізка, да самай зямліцы

5 .                                                    РОДУ

Цябе не было б без маці і бацькі, без іх кахання,

Цябе не было б без дзядоў Пятра і Міколы, без іхніх накут за Праўду, Цябе не было б без бабы Марусі і бабы Мар’і, без іхняй веры, Цябе не было б без прадзедаў: Паўла, Івана, Васіля і Антона, Цябе не было б без прабабак: Ганны, Параскі, Васілісы і Лісаветы, Цябе не было б без жонкі тваёй Веранікі і без сястры Надзеі, Цябе не было б без сёстраў Святланы і Пашы, без сына Андрэйкі, Цябе не было б без сына Міколы, без друга адзінага Славы, Цябе не было б без Роду людзей, без Сонца... I без Мяне не было б!

7 ТЫ ПАВІНЕН МАЛІЦЦА СВАЙМУ РОДУ.

РЭАІГІЙНАЕ ТЛУМАЧЭННЕ 31-171

1. Што табе да нейкага Іешуа, калі і ты Мой Сын? Што табе да Яго,

КАЛІ

Тройчы цябе ўкрыжоўвала жорсткая Калі-Юга, а Ісус зацята маўчаў.

2. Ці не можа быць так, што Іса, сын Майрам, — старыя байкі, бо

HE ЗАЎСЕДЫ

Ен дапамагае табе, хоць ты і нрыняў Яго сэрцам? Думай!

3. Толькі тое, што дае табе крылы для палёту і што

ЖЫВІЦЬ

Моцай падняцца над зямлёю, — і ёсць на сёння твой бог. Веруй!

4. Дваццаць вякоў прайшло — а хто бачыў Госнада? Жыві!

ХРЫСТОС,

Магчыма, выдумка фарысеяў, кніжнікаў і левітаў? Помні!

5. Кажуць, Ён гаварыў сваім вучням: «Я шлях!

СТАНЬЦЕ

Такімі, як Я. Навучыцеся ад Мяне: Я — Ісціна!» Шукай!

б. А Я — ПРАУДА! Каб зрабіцца Сынамі Праві і называцца Сынамі

БОЖЫМІ

Трэба сначатаку пачуць у сабе не жывёліну — а Чалавека. Слухай!

7. Усе вы дзеці Зямлі, і кожны — Ісціна. Усе з’яўляецеся камусьці

СЫНАМІ

Два таці ў чалавеку: Зямля і Жанчына — дзве маці:

Адна нарадзіла і выхавала, другая ўскарміла і нрыгажосць гіадарыла.

8. Два бацькі валадараць сэрцам кожнага чалавечага сына:

Бацька зямны і Бацька Нябеснай Айчыны, але адна Праўда!

Ты сын свайго бацькі і маці, яны — дзеці тваіх дзядоў...

I так без канца — у гэтым няма ратунку, бо і дзяды мелі сваіх бацькоў. ЧАЛАвек, спароджаны жанчынай (8), ПРАГНЕ сігануць у бясконцасць (°⁰). Зямля — ваша Маці. Айцец ваш — Неба над галавою: Адзіны ПраВЕДНЫ. Karo выбраць табе ў намагатыя, калі захварэла Зямля-Матухна?

Вось і восем слоў, вакол восі якіх Я кручу сусветы і свет людзей:

9. КАЛІ HE ЗАЎСЁДЫ ЖЫВІЦЬ ХРЫСТОС — СТАНЬЦЕ БОЖЫМІ СЫНАМІ!

СВЯТЛО 51-202

1. Слова хлусіць не ўмее,

Слова свеціцца сэнсам,

СЛОВАМ

Водзіць Гасподзь на сечу!

2. Рукі ілгаць не могуць, Рухі не ўмеюць падманваць —

РУХАМ

3. (Ruah)* Поўніцца рэхам сонца.

Свецяцца людзі ноччу,

На сёмыя ўсходзяць нябёсы —

РУКАМІ

Чакаю службы. Свяціце Духам.

4. Цыклы Mae лічыце,

Слухайце грукат сэрца —

РЫТМАМ

Душу лячыце.

5. Слова зніжайце ў сэрца, Дыхайце светлым словам, —

РАБІЦЕ

Заўсёды смела.

6. Толькі аднойчы ноччу

Вам не заснуць гвалтоўна —

ПРАЎДЫ

Пачуеце славу.

7. Я падыйду — і ўспомніш,

Я пакажу — і знаеш:

СПРАВУ

He робіць Гасгюдзь налева.

8. Вось тваё золата — Слова,

I серабро — Маўчанне.

9. САОВАМ, РУХАМ, РУКАМІ, РЫТМАМ РАБІЦЕ ПРАЎДЫ СПРАВУ.

* Яўрэйскае слова «ruah» мае два зпачэппі: і «Дух», і «вецер»; «Дух» па-арамейску «ruha», па арабскай мове — «ruh» (pyx), піто ўперакладзе з родпай мовы па рускую азпачае «двнжеппе».

ХРЫСТОС 35-235

1. Справа Мая на зямлі і ў нябёсах — Жыццё і Радасць.
2. Але ў дуалізме хісткае сэрца чалавека цягне заўжды налева. мой
3. Хрыстос прыходзіў зрабіць вас сонечнымі Сынамі Бога: He паверылі вы, што РА-дасць усё, калі на дабро нросіш! I запісаліся ў рабы ЛЮ-тай ЦЬІФЕРЫ, левабаковай логікі.

сын

4. Праўды — гэта не той Езус, якога ведаюць рэлігіі

I з якім спрабуюць гандлявацца і заключаць дамовы.

Кожнага чалавека Ён укрыжаваў і гаворыць: «Зыйдзі з крыжа!», Ён

5. РАСКРЫЖАВАЎ

На зямлі бясконцасць няці пачуццяў. Karo ўсКАРМІла Ісціна, таго і Звязала кармай. Ніхто не нанясе чужое: кожны сваё нясе сам.

He можа слон жывіцца нектарам, хоць і мае хобат. Ляжыць

6. БЯСКОНЦАСЦЬ

На вашай плоці, нрыбітая хрыстовымі цвікамі. Ратунак

7. ЗЯМАІ
8. Жанчына, якая здымае сляпых хрыстосікаў з крыжа пакут.

9                                                    ДАЧКА

Прыйдзе і стане сорамна мужчынам, што не дарабілі сваю сгіраву.

Мала сапраўдных чалавекаў на зямлі засталося, але ёсць яшчэ ПРАУДА: Мужы абабіліся, а жанчыны забыліся, як нараджаюць багоў.

ПАДЫМЕ

10. Сямігаловы ЛЮ-ты ЦЫФЕР лапу злабы — і ўспомняць, што такое вайна. Вырадзіўся Род чалавечы: няма каму пастаяць за зямлю ПРОДкаў.

Маўчыць Дух вечнасці — увесь чалавек зрабіўся прахам.

ВЕЧНАСЦЬ

11. Зробіць снравядлівую снраву, калі выйдзе да вас дачка Праўды, Бо Яна — Сястра Вытокаў і Дзіця Сонца, не дам яе ў крыўду. Абароніць Яе Зямля-Матухна, і ўсякі звер лясны і нябесны нтах.

12 .1 ўспомніце, што і вы — Людзі, таму што ведае Прашчур ваш дарогу

У НЯБЁСЫ.

13. МОЙ СЫН РАСКРЫЖАВАЎ БЯСКОНЦАСЦЬ ЗЯМЛІ — ДАЧКА ПАДЫМЕ ВЕЧНАСЦЬ У НЯБЁСЫ.

ЖЫЦЦЁ 21-258

1. Жывое баіцца агню. Але дзякуючы Агні жыве агонь: вечны зніч арыяў.

АГОНЬ

Звязвае людзей з багамі, бо і ў нябёсах гарыць: спраміце сцязю Яго!

2. Агонь яднае людзей Любоўю, бо палымнее і ў чалавечым сэрцы.

НАРАДЗІЎСЯ

I ў водах шматлікіх, і ў нябёсах высокіх узнік сам сабою,

3. Сам сябе снарадзіў ад самога сябе, і ў чарацінку ўвайшоў Праметэя, I ЗЫЙШОЎ

На зямлю Трыадзіным, каб сэрцы любоўю спаліць,

4  .1 ў Храме зацепліўся свечкай грамнічнай, каб

ПЛАКАЦЬ ПА ЛЮДЗЯХ

Слязамі гарачымі з воску, што нчолкі збіралі па кветках зямных.

5  . А людзі не ўзгадваюць Лотаву жонку і самі даўно скамянелі.

іспАліць

Мярцвячыну Агні, датла спаліць тое, што не стала душою жывою, Бо смерць разсмярдзелася, не нрадыхнуць — смерці просіць для

б .                                                     ГАДАЎ

Каменных Карміцелька-Маці Зямля: навінна агнём ачышчальным Пазбавіцца набрыдзі ўсякай, каб і дзеткам ласкавае сонейка грэла, А не 7, не 12, па словах жрацоў, што ўспыхнуць аднойчы і сналяць жывое дашчэнту.

7 АГОНЬ НАРАДЗІЎСЯ I ЗЫЙШОЎ ПЛАКАЦЬ ПА АЮДЗЯХ 8.       I СПАЛІЦЬ ГАДАЎ

(Верасень 1997, верасень 1998, сакавік 1999 года.)

(Усебеларускі літаратурна-мастацкі альманах «Гоман», № 3 за 2006 г.)

Змест

1. Трынаццаць дзён з дзённіка Антона Кудлатага................................ 3
2. Сустрэча з Ярасветам.................................................................... 61
3. Ад Крыжыка да крыжа.................................................................... 77
4. Вазоны........................................................................................... 90
5. «Жэзл Жалезны», або глядзіце, такога не бывае!.......................... 98
6. Здымай боцікі!.............................................................................. 137
7. Халасты........................................................................................ 145
8. «Сонкус»....................................................................................... 241
9. Трыпціх «Снегавікоў»................................................................... 302
10. Вертыкаліі................................................................................... 306

Літаратурііа-мастацкае выданне

Кудласевіч Апатоль

Трынаццаць дзён

Адказны за выпуск Зміцер Вішнёў Карэктар Віктар Лупасій Вярстальнік Яйа Быліна Дызайн Яўгеііія Багдановіч

Пры афармленні вокладкі выкарыстана карціна Р. Вашкевіча

Падпісана ў друк 19.11.2014.

Фармат 70x84' Панера афсетпая. Друк афсетпы. Гарнітура NevaC. Ум. друк. арк. 21,4. Ул.-выд арк. 17,8.

Наклад 500 ас. Замова 2452

Прыватпае. выдавецкае ўнітарпае нрадпрьіемства «Галіяфы». Заніс № 1/48 ў Дзяржаўным рэестры выдаўцоў, вытворцаў і раснаўсюджвалыйкаў лрукавапых выдаппяў. Вул. Валгаградская, 6-24, 220023, г. Міпск.

E-mail: vish@bk.ru, http://galiafy. by/

Друкарня ТДО «НоваПрынт» Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі, выдадзенае Міністэрствам інфармацыі РБ 25.02.2014 за №2/54. Вул. Геалагічная, д. 59/4, к. 10, 220138, Мінск.

* * *

Што ж так да зорак прыцягвае нас? Можа, і праўда: мы — дзеці нябёсаў? Прагна і пругка чакаем Свой Час, Каб пазбіваць басанож

серабрыстага Космаса росы?

Часта на шчасце я знічкі лічыў

I асаблівасць такую заўважыў: Толькі прывабіць душу далячынь Зорных шляхоў, як адразу ж (Колькі б да гэтага зор не хапаў) — Грунт пад нагамі пасля цалаваў!

Колькі ж разоў я ляцеў стрымгалоў: Бухаў з размаху аб цвёрдую глебу Іскры з вачэй... Божа мой!

Колькі ж разоў нам патрэбна упасці, Каб вынянчыць Неба ў душы, a — не прапасці, I зорнай дарогай аднойчы вярнуцца дамоў.

«Гэтую маленькую карцінку сто гадоў таму я падараваў Анатолю Сысу. Ён, узрадаваны, тыдзень паіў увесь інтэрнат БДТМІ. Калі я працверазеў, прыйшоў у Дом Літаратара і папрасіў карцінку назад, Сыс адказаў: "Я шчаслівы, што яна пабыла са мной увесь гэты час". Пасля гэтага мы пілі яшчэ тыдзень. Мікола Сцепаненка таму сведка. Карцінка "Ладдзя" дасюль у мяне».