У краіне райскай птушкі

У КРАІНЕ РАЙСКАЙ ПТУШКІ
Мінск «ЮНАЦТВА» 2000
УДК 882.6-93
ББК 84(4 Бен)6-44
М 36
Для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту
Мастак У. М. АНІСЬКА
ISBN 985-05-0445-5
© Аніська У. М., афармленне, 2000
ЧАЛАВЕК ІДЗЕ
Старадаўнія часы.— Царства звяроў.— Ці людзі? — Няўдалае паляванне.— Падвячорак з пацука.— Начлег на дубе.
Гэта было даўно-даўно... Можа, мільён гадоў назад. Дакладна сказаць нельга, але прыблізна навука ведае, калі і як гэта было. Ёсць сведкі з таго часу: розныя знакі, рэчы, расліны, косці, каменні, нават самыя пласты зямлі, якія досыць праўдзіва могуць расказаць цікавыя гісторыі з таго часу. Трэба толькі навучыцца іх разумець...
3 такіх помнікаў і склалася гісторыя, аб якой тут гаво-рыцца.
У тыя часы наша Еўропа мела зусім не такі выгляд, як цяпер. Мора займала ўсю сучасную Паўднёвую Еўропу і даходзіла да Альпаў, а ў нас — да нізоўяў Дняпра і Волгі.
Каўказскія, Крымскія горы, Альпы, Апеніны тады толькі што пачыналі падымацца ад зямлі. Усюды дзейнічалі вул-каны, нават у такіх месцах, дзе цяпер аб гэтым ніхто і не думае, напрыклад, у сучаснай Германіі, Англіі. Казбек, Эль-брус выкідалі агонь, попел, лаву.
Паступова, павольна, на працягу соцень тысяч гадоў Еўропа прымала той выгляд, які мае ў нашы дні.
6
I клімат быў іншы, значна цяпЛейшы, напрыклад, як цяпер у Паўночнай Афрыцы.
Адпаведна гэтаму і расліннасць была больш разна-стайная і багатая. Фігавыя і лаўравыя дрэвы раслі разам з хваёвымі. Разам з дубам, клёнам і вязам падымаліся пальмы, а нашы бярозы і вербы стаялі побач з міртамі, магноліямі і алеандрамі.
Уся гэтая расліннасць складала велізарныя лясы, якія займалі большую частку Еўропы. Насельнікамі гэтых лясоў былі ўсялякія звяры, з якіх адны дайшлі да нашага часу бадай што такімі самымі, як былі, другія значна змя-ніліся, а трэція зусім зніклі, і іх цяпер называюць “дапа-топнымі”.
Былі і стэпавыя прасторы, дзе вольна бегалі стэпавыя звяры.
Нідзе толькі не відаць было слядоў чалавека. Нівод-нага чалавечага жылля не было ва ўсёй краіне. Аніводна-га чалавечага слова не чулася на ўсёй прасторы. Анівод-нага паляўнічага не сустракалі звяры на сваёй дарозе.
Гэта было сапраўднае “царства звяроў”. Яны былі гас-падарамі ўсяе зямлі...
Але вось на адной палянцы з’явіўся гурток нейкіх ства-рэнняў, якія ішлі на дзвюх нагах. Можа, гэта і ёсць людзі?
He, здаецца, гэта малпы, бо ўсё цела іх пакрыта поў-сцю. Галава доўгая, выцягнутая спераду назад, а зверху нібы прыплюснутая. Ілба, бадай, зусім няма, а які ёсць, дык не разбярэш, дзе ён пачынаецца. Hoc таксама пляска-ты, пераноссе ледзь прыкметнае. Вочы сядзяць надта глы-бока, а косць над імі выступае наперад, як страха.
Падбародак ледзь вызначаецца, а вялізныя сківіцы высунуліся наперад, як і ў кожнага добрага звера.
Рост іх быў невялікі, плечы шырокія, а рукі занадта доўгія. Hori ж, наадварот, вельмі кароткія.
Адным словам, зусім не такі выгляд, як у нас з вамі.
Але з другога боку, калі добра прыгледзецца, то і ад малпаў яны значна адрозніваліся. Перш за ўсё, яны ўвесь час хадзілі і стаялі толькі на дзвюх нагах і хадзілі цвёрда, амаль што прама, абапіраючыся на зямлю ўсёй падэшвай.
Малпы ж, як вядома, ніколі гэтак не ходзяць. Калі ім і здараецца прайсціся на дзвюх нагах, дык усяго некалькі крокаў, але і тады яны ступаюць на зямлю толькі бакамі падэшвы, як часам ходзяць дзеці з вельмі крывымі на-гамі.
Адна толькі хада паказвала ўжо, што гэтыя істоты ні ў якім разе не могуць быць малпамі.
Ды і другія адзнакі таксама аб гэтым сведчылі. На-прыклад, рукі хоць былі і даўжэйшыя за нашы, але ж ка-рацейшыя ад рук малпы. Апрача таго, відаць было, што і трымаюцца рукі вальней, як у малпаў. Калі наша сучас-ная чалавекападобная малпа ідзе на дзвюх нагах, яна ру-камі дастае да зямлі, нават абапіраецца імі перад сабой, закідваючы ногі за рукі. А тут зусім іншая справа. Відаць было, што гэтыя стварэнні прывыклі ўжо рабіць рукамі разнастайныя рухі.
Далей, калі галава і морда зусім не падобны былі да чалавечых,— затое таксама адрозніваліся і ад малпавых. Хоць лоб быў маленькі, але ўсё ж такі большы і, галоўнае, не такі пахілы, як у малпы.
I ўрэшце, самая галоўная адзнака — гэта велічыня чэ-рапа, альбо, праўдзівей сказаць, аб’ём мазгоў, што могуць у ім змясціцца. Самая разумная і вучоная сучасная малпа мае аб’ём мазгоў напалову меншы ад гэтага чалавека1.
Такім чынам выходзіць, што перад намі не малпы, a нешта накшталт людзей. I сапраўды: гэта былі першыя істоты, якім больш-менш можна было ўжо даць назву чалавека.
He адразу яны з’явіліся гэткімі. Мільёны гадоў прайшлі, пакуль яны зрабіліся такімі, якімі мы тут іх ба-чым. Таксама, як шмат соцень тысяч гадоў павінна было прайсці пасля іх, пакуль мы зрабіліся такімі, якія мы ця-пер ёсць.
Доўгі час людзі нічым не адрозніваліся ад малпаў, a яшчэ раней,— наогул ад жывёл. Можа, выпадкова іх дзя-ды трапілі ў іншыя ўмовы жыцця, дзе давялося больш быць на зямлі, чымся на дрэвах, дзе рукі іх пачалі прывы-каць да другой працы, дзе ім трэба было больш папраца-ваць мазгамі,— і патомкі іх ужо крыху пачалі адрозні-вацца ад іншых сваякоў.
Доўгі час гэтыя адзнакі былі вельмі нязначнымі. Але паступова яны рабіліся ўсё болей і болей выразнымі. I нарэшце прыйшоў такі час, калі ясна стала відаць, што гэтыя істоты — не звяры.
А калі прыпомнім, што на нашых вачах, на працягу
1 Сярэдні аб’ём чэрапа сучасных чалавекападобных малпаў — 600 куб. см, а ў гэтых істотаў — 1200 куб. см. Сярэдні аб’ём чэрапа сучасных людзей 1400—1600 куб. см.
8
малога часу, чалавек можа зусім змяніць пароду жывёл, паставіўшы іх у іншыя ўмовы жыцця, калі мы звернем увагу, што тая самая жывёла і нават сам чалавек і цяпер у розных месцах, пры розных умовах жыцця, набываюць інакшы выгляд,— тады ўсім нам будзе ясна, што на пра-цягу мільёнаў год змены павінны быць дужа значнымі. Гэта і даводзіць нам навука аб гісторыі чалавека.
* * *
Гурток складаўся з 25—30 асоб. Тут былі і жанчыны з дзецьмі на руках і на карку, і падлеткі, і мужчыны розна-га ўзросту, у тым ліку адзін стары.
У руках яны нічога не мелі, нічога не неслі. Яны жылі яшчэ таксама, як усе іншыя жывёлы: вандравалі з месца на месца, шукаючы корму.
Адны выграбалі рукамі нейкія карэнні, другія шукалі на дрэвах плады, трэція стараліся злавіць і знайсці што-небудзь жывое: чарвяка, жука і гэтак далей.
Нялёгка было напасвіцца такім чынам. Шмат часу трацілася на гэты падвячорак. I ніводным словам яны яшчэ не перакінуліся паміж сабой.
Пасля адзін за адным пачалі збірацца на палянку, каб адпачыць. Усеўшыся на карачкі, яны моўчкі глядзелі на-перад і, здаецца, ні на што не зварачалі ўвагі. Ціха было каля іх. Толькі дзеці, гуляючы, часам узвізгвалі. Ад да-рослых жа не чуваць было аніводнага слова.
Можа, яны нямыя?
He, не нямыя яны, а проста не ўмеюць яшчэ гаварыць.
I нічога дзіўнага ў гэтым няма. Мы ведаем, што ма-лыя дзеці не адразу пачынаюць гаварыць. А калі пачына-юць, дык толькі таму, што ўвесь час каля сябе чуюць га-ворку. А каб яны ні ад каго не чулі ніводнага слова, тады і не ведалі б мовы.
Ад каго ж мог пачуць мову першы чалавек? Значыцца, ён і не мог навучыцца. Ды каб ён цяпер нават пачуў мову, то ўсё роўна навучыцца б не мог, бо язык яго яшчэ не прыстасаваны да таго, каб гаварыць. Праўда, некалькі слоў, калі можна так назваць некаторыя іхнія гукі, яны ведалі. -Напрыклад, яны добра ведалі слова “га”, якое звычайна вымаўляў важак, калі даваў знак ісці далей ці папярэдж-ваў аб небяспецы, ці наогул хацеў звярнуць увагу сваіх сяброў на якую-небудзь з’яву.
9
Каб перакласці гэты гук на нашу мову, то ён азначаў бы разам шмат нашых слоў, напрыклад: “Увага! Сюды! Збірайцеся! Глядзі! Ідзём! Сцеражыцеся! Слухайце! Стой! Пачакайце! Цішэй!”
Сонца пяшчотна асвятляла палянку. Людзі спакойна адпачывалі і, здаецца, адчувалі сябе прыемна. Дзеці бегалі, гулялі. Маткі даглядалі сваіх маленькіх дзяцей, выбіралі з поўсці трэсачкі альбо яшчэ што.
Але дзіўная рэч: усе яны чамусьці былі нейкія сум-ныя. За ўвесь час ніхто з іх яшчэ ні разу не ўсміхнуўся. Нават маткі песцілі сваіх дзяцей неяк сурова. А хлоп-чыкі гулялі, бегалі, куляліся, нібы выконвалі якую сур’ёз-ную работу. А разам з тым відаць было, што яны адчува-юць сябе досыць добра.
Што такое з імі здарылася?
Нічога. Проста яны яшчэ не ўмелі смяяцца.
Умовы іхняга жыцця былі такія, што вельмі мала было прычын, якія б спрыялі развіццю гэтай здольнасці. Сярод лясных жыхароў нашы людзі былі самыя слабыя, самыя няшчасныя. Яны не маглі памерацца сіламі з вялікімі звярамі. He мелі тых зубоў і кіпцюроў, што маюць дра-пежнікі. Нават бегаць не маглі так хутка, як бегаюць не-каторыя жывёлы. Кожны звер, які цяпер і духу чалавеча-га баіцца, тады мог пакрыўдзіць чалавека. А як было пра-карміцца, пражыць? He да смеху тут...
А здольнасць смяяцца, як і ўсе іншыя здольнасці, не звалілася сама з неба. На гэта таксама патрэбны і доўгі час і адпаведныя ўмовы. Недарма ж да нашага часу нівод-ная жывёліна не навучылася яшчэ смяяцца.
Сярод гуртка вызначаўся адзін мужчына трохі вышэй-шага росту, відаць, дужэйшы за іншых і нават, здавала-ся, нібы з твару разумнейшы. Гэта быў павадыр, важак гуртка.
Ніхто яго, вядома, не выбіраў, не прызначаў. Склалася яыо само сабой, калі ён у бядзе першы кідаўся на ворага, калі ён першы заўважаў небяспеку, папярэджваў аб ёй, калі ён клапаціўся аб усім гуртку. У такія мінуты кож-ны быў яму ўдзячны, слухаўся яго,— і такім чынам ён зрабіўся важаком.
Ён стаяў, абапёршыся аб дрэва, і, здаецца, нешта такое думаў. Але ці мог ён наогул думаць так, як мы гэта сабе ўяўляем?
Вядома, не. Калі мы прыслухаемся да сябе, то заўва-жым, што нашу думку выклікаюць словы. Мы думаем словамі, мы як быццам словамі ў думцы гаворым. А калі
10
ён не ўмеў гаварыць, значыцца, не ўмеў і думаць. У яго галаве мільгалі нейкія няясныя вобразы, але звязаць іх у адну складную думку ён не мог, як не мог выказаць яе словамі.
Вось каля яго пакруціўся дванаццацігадовы хлопчык, яго родны сын. Павадыр паглядзеў на яго, у вачах нешта засвяцілася, нібы ён хацеў штосьці прыпомніць, але зараз жа гэта прайшло,— і бацька зноў забыўся, што гэта яго сын.
Раптам у лесе нешта шаснула — і на палянку выска-чылі дзве казы. Угледзеўшы чужых, яны спыніліся ў здзіўленні, а ў гэты самы момант некалькі мужчын кіну-лася да іх. Але рукі толькі слізганулі па поўсці — і жывё-лы зніклі. Нялёгка было нашым людзям паляваць з го-лымі рукамі.
Такая няўдача, відаць, засмуціла іх. Хоць твары і нельга было назваць свядомымі, але ж і на іх адбілася нейкае расчараванне.
Разам з тым прачнуўся голад, і яны зноў пайшлі шу-каць спажывы. На гэты раз нейкія шчасліўцы знайшлі нават птушынае гняздо з яечкамі ды злавілі крата.
На адну жанчыну натрапіў звярок, падобны да нашага пацука. Угледзеўшы небяспеку, ён скруціўся ў вузел і прыкінуўся мёртвым. Але гэта не памагло. Жанчына ўсё роўна ўхапілася за яго, адразу разарвала і пачала есці. Зубамі яна адрывала кавалкі і давала свайму дзіцяці.
Звярок быў так званы “сумчаты” пацук, які яшчэ і цяпер жыве ў Паўднёвай Амерыцы, у Аўстраліі. Парода сумчатых з’яўляецца адной з самых старадаўніх. Яшчэ і цяпер захавалася некалькі відаў, да якіх належыць, на-прыклад, вядомы аўстралійскі кенгуру. Усе яны маюць тую асаблівасць, што самкі даношваюць сваіх дзяцей у асобай сумцы, якая мае выгляд кішэні і знаходзіцца на грудзях самкі.
Тым часам надыходзіў вечар. Трэба было падумаць пра начлег. He першы раз былі людзі ў такім становішчы, і яны добра ведалі, што самым бяспечным месцам у гэ-тым выпадку з’яўляецца дрэва.
Адзін за адным палезлі яны на шырокі дуб. У гу-шчыні яго знайшлося досыць зручных месцаў, нават для жанчын з дзецьмі.
Некаторы час чуўся трэск і шолах сярод галін, потым усё сцішылася. Людзі “паляглі” спаць.
Ішла ноч, цёмная, парная. У лесе пачалося другое, нач-ное жыццё. Прарэзліва крыкнула нейкая птушка; зазві-
11
нелі камары і мошкі. Дзесьці забрахала гіена, і здалёку пачуўся рык ільва.
Потым пачаў набліжаода нейкі страшэнны шум, нібы землетрасенне якое. Усё бліжэй, бліжэй. Можна было ска-заць, што гэта ломяцца дрэвы і, відаць, дрэвы не малыя. Па лесе ішоў цяжкі тупат, ад якога ўздрыгвала зямля.
Людзі ўстрывожыліся, заварушыліся.
Вось грукнула бліжэйшае дрэва, і верхавіна яго пава-лілася проста на дуб. Узняўся крык, пісканіна — некалькі чалавек звалілася на зямлю.
Тыя, што зваліліся, толькі ўгледзелі, што каля іх прайшлі нейкія жывёлы, вялізныя, як горы...
Шум і трэск паступова сцішыліся. Жывёлы прайшлі. Людзі зноў палезлі на свае месцы. Добра яшчэ, што ніхто не пацярпеў. Супакоіліся.
Але на захадзе зноў пачало грукацець. Гэта ўжо на-бліжалася навальніца. Усё святлей бліскала маланка, усё мацней грымеў гром,— і ўрэшце ён так грукнуў над гала-вой, што ўсе людзі пасыпаліся на зямлю. А тады пайшоў заліўны дождж.
Можна сабе ўявіць, што павінны былі перажыць нашы людзі. Вядома, яны і да гэтага часу сустракаліся з такой з’явай, але зразумець яе, нават проста прывыкнуць яны, пэўна, не маглі і кожны раз палохаліся зноў.
Гэты бляск, гэты грукат, гэтая таемная сіла — там, дзесьці высока на небе,— кожны раз выклікалі ў іх той жах перад невядомай магутнай сілай, ад якога пазней на-радзіліся ў дзікуноў рэлігіі.
Дождж ішоў усю ноч. Людзі туліліся пад дрэвамі, дры-жалі ад холаду, і, здавалася, ніколі не будзе канца гэтай цемры...
Так пачынаў чалавек сваё жыццё. Той чалавек, які цяпер лётае ў паветры, плавае пад вадой, перагаворваецца праз усю зямлю з другімі людзьмі, кіруе прыродай.
Той, які сваім розумам і працай дайшоў да ўсяго, што мы маем...
II
У дарозе.— Забыты!..— Смерць ад насарога.— Паляванне голымі рукамі.— Баляванне.
Дождж спыніўся толькі раніцою.
3 якой радасцю сустрэлі нашыя людзі першыя пра-менні сонца! Нават іх морды неяк скрывіліся ад прыем-
12
насці. Гэта былі першыя пачаткі, першыя спробы ўсміхнуц-ца. Але нам на гэта нават брыдка было б глядзець.
Сонца падымалася; рабілася ўсё цяплей. Людзі павы-лазілі на сонца, грэліся, сушыліся, некаторыя зноў пачалі засынаць. Але голад быў мацней за сон. Трэба было ісці далей.
Важак крыкнуў і пайшоў наперад, у лес. За ім па-цягнуліся ўсе астатнія.
Нібы чарада жывёл, пасоўваліся яны наперад, то разы-ходзячыся, то зноў сыходзячыся. Ніякіх галасоў не разда-валася сярод іх. Чутно толькі было, як трашчала пад на-гамі сухое галлё.
Кожны быў заняты сваёй справай: як знайсці што-небудзь такое, каб можна было з’есці.
Часам наперадзе раздаваўся трывожны крык важака.
Тады ўсе збіваліся ў гурток і азіраліся, адкуль пагра-жае небяспека. Яны нават не маглі паказаць яе рукою. Яны і гэтага не ўмелі рабіць.
I зноў трэба адзначыць, што гэтая, здаецца, такая про-стая рэч таксама дарма не даецца і патрабуе іпмат часу, вопыту і розуму.
Што мы ўсе сказалі б, каб дзе-небудзь убачылі, як, ска-Жам, сабака паказаў лапай, што вось там бяжыць заяц? Мы гэта палічылі б за такі цуд, якога яшчэ свет не ба-чыў.
I сапраўды, яно было б незвычайным цудам. Значыц-ца, мы і не можам патрабаваць ад нашых першых людзей, каб яны адразу маглі перагаворвацца рукамі.
Досыць ужо і таго, што яны калі-нікалі пачыналі ўжо гэтак рабіць. Убачыўшы, напрыклад, плод на дрэве, чала-век крыкне і, сам таго не ведаючы, пасуне руку ў той бок. Але тут ні ў якім разе нельга сказаць, што ён захацеў паказаць рукою, бо наступны раз ён так і не зробіць.
Альбо, убачыўшы блізка каля сябе ворага, ён ад жаху працягне наперад руку. Але другі раз, калі небяспека бу-дзе далей, ён ужо не здагадаецца паказаць на яе.
Толькі важак ужываў гэты рух часцей. Яго пасада была ўжо такая, што часцей з’яўлялася патрэба як-небудзь па-пярэдзіць сваіх таварышаў. Але і ён пакуль што рабіў гэта несвядома, як калі прыйдзецца.
Лес рабіўся ўсё гусцей і цямней. Дрэвы падымаліся так высока, што іх верхавіны ледзь былі відны і так шчыль-на перапляталіся, што не прапускалі сонечнага святла. Сярод белага дня ўнізе быў змрок, як увечары.
13
Зямля была чорная, вільготная. Нават трава не расла без святла.
Людзі мімаволі паскорылі крок, каб хутчэй выйсці з гэтага непрытульнага месца.
Ужо даўно адзін стары дзядуля напружваў усе сілы, каб не адстаць ад чарады. Увесь час ён цягнуўся ззаду. A цяпер яму прыйшлося зусім цяжка. Людзі адыходзілі ўсё далей і далей.
Стары спатыкаўся, валіўся на зямлю, зноў падымаўся. Hori дрыжалі, падкошваліся. Але адлегласць ад сваіх няў-хільна павялічвалася ды павялічвалася.
Ён пачаў бегчы, але зараз жа зноў паваліўся.
Вось ужо толькі апошнія постаці людзей далёка мільга-юць сярод дрэў. Жудасная цішыня ахапіла старога. Тупы жах напоўніў яго мазгі. Ён не разумеў, што такое робіцца, але ўсёй сваёй істотай адчуваў нешта страшнае.
Ён выдаў хрыплы, але слабы гук. Рэха адгукнулася — і зноў усё ціха.
Зноў падняўся, пабег — і зноў зваліўся. Hori млелі, увесь ён засопся. Так хацелася хоць бы крыху адпачыць, але ён адчуваў, што нельга, што, нягледзячы ні на што, трэба ісці наперад, да сваіх.
Зноў падымаўся, зноў валіўся, пакуль не адчуў, што ўжо зусім не можа падняцца.
Тады ён пачаў паўзці. Вочы яго былі накіраваны ў той бок, куды пайшлі яго сыны і ўнукі. Ужо даўно нікога не было відаць, а ён усё поўз, поўз наперад...
Стары малпападобны твар гэтае няшчаснае істоты трос-ся, крывіўся, вочы зрабіліся вільготнымі, але... і плакаць ён яшчэ не мог. Нічога яшчэ яны не ўмелі.
Тады перад яго памутнеўшымі вачыма заблішчалі якіясьці другія вочы. Бліснулі з аднаго, з другога боку, усё бліжэй, бліжэй... Вось ужо чуецца ляскат зубоў і глухое бурчанне... Потым страшэнны боль у плячах — і ўсё па-цямнела...
А яго сыны і ўнукі тым часам усё ішлі ды ішлі напе-рад і нават не ведалі, што кагосьці не хапае з іх чарады...
Праз некаторы час яны падышлі да балотнай нізіны, за якой ішла ўжо больш высокая і сухая мясцовасць.
Заставалася перайсці на той бок. Але гэта можна было зрабіць толькі ў адным месцы, дзе якраз стаяла чарада нейкіх звяроў — нязграбных, з доўгай галавой, стаячымі вушамі, маленькімі вочкамі і з выцягнутай верхняй гу-бой. Іх можна было б палічыць або за вялікіх свіней, або за маленькіх сланоў.
14
Гэта былі тапіры, якія цяпер захаваліся толькі яшчэ ў Паўднёвай Амерыцы.
Людзі спыніліся і не ведалі, што рабіць. Вопыт і па-чуцце ім казалі, што гэта ціхамірныя жывёлы, а не дра-пежныя. Але хто іх ведае, што яны там сабе думаюць?
Пастаялі, паглядзелі — здаецца, нічога. Тапіры стаяць сабе спакойна і нават не звяртаюць увагі на людзей. Можна паспрабаваць.
Асцярожна пасунуліся наперад, падышлі зусім блізка. Тыя стаяць сабе, з цікавасцю пазіраюць на людзей,— a самі ні з месца.
Нічога не зробіш, трэба абмінаць ix. А дзеля гэтага трэба лезці ў балота бадай што па шыю.
Кбжнай “свінні” павінен быў чалавек даваць дарогу ды яшчэ радавацца, што яго не чапаюць...
Толькі што яны перабраліся на той бераг, як збоку нешта затрашчала і з гушчару проста на іх выбег насарог. Ён быў раззлаваны, цяжка дыхаў, у баку была глыбокая рана, адтуль бегла кроў. Адразу відаць было, што ён толькі што вырваўся з бойкі. А ў такіх выпадках насарог напа-дае на кожнага, каго ні сустрэне.
He паспелі нашы людзі апамятацца, як насарог, схіліўшы галаву, кінуўся на іх. Пачуўся дзікі крык, усе кінуліся хто куды. Большасць мігам апынулася на дрэ-вах...
Але адна жанчына з дзіцем не паспела.
Насарог падхапіў яе сваім страшэнным рогам і так кінуў праз сябе, што яна адляцела далёка і стукнулася яшчэ галавой аб дрэва. Дзіцянё адарвалася ад яе і ўпала перад зверам. Насарог растаптаў яго нагою і пабег далей.
Калі ўсё сціхла, людзі злезлі з дрэва і абступілі ня-шчасную жанчыну. Яна была ўжо мёртвая. Бок яе быў зусім разадраны... Галава ўся скрываўленая.
Напружана глядзелі людзі на гэтую ахвяру, краталі яе, варочалі галаву, рукі. Такая смерць на іх вачах асабліва ўразіла людзей; відаць было, што яны нешта перажывалі, адчувалі, думалі... Цьмяныя былі гэтыя пачуцці і думкі, але пад уплывам такого здарэння яны ўзварушыліся, уз-мацніліся, і адно гэта ўжо было карысным практыкаван-нем для розуму і сэрца першабытнага чалавека.
Але такая нязвычная ўнутраная праца не магла ў іх цягнуцца доўга. Цікавасць і ўвага хутка прайшлі; адзін за адным адвярнуліся яны ад жанчыны і зараз жа забы-ліся аб здарэнні.
Пра дзіця ніхто не ўспомніў, ніхто не пацікавіўся, ці
15
жывое яно, ці не, таму толькі, што яно ляжала воддаль і не трапіла на вочы.
Лес парадзеў, і нашы падарожнікі выйшлі на палянку ля крыніцы. Тут зрабілі прывал. Ніхто не ведаў, што з іх гуртка трох ужо не хапае...
Адны селі адпачываць, другія зноў пайшлі “пасвіцца”, трэція падышлі да крыніцы напіцца. Там яны лажыліся на жывот і, апусціўшы галаву, пілі проста з крыніцы.
Наогул яны баяліся вады, і толькі які-небудзь надзвы-чайны выпадак мог прымусіць іх лезці ў раку ці возера.
Тым часам важак з адным са сваіх таварышаў (бу-дзем зваць яго Краг) адышлі далей убок, каб прасачыць якой здабычы.
3 правага боку, бліжэй да крыніцы, быў густы зараснік, з левага — рэдкі лес. У адным месцы яны заўважылі, што праз зараснік да крыніцы ідзе сцежка. Відаць было, што яе зрабілі звяры, якім трэба было хадзіць на вадапой.
Нібы мімаволі спыніліся яны на гэтым месцы і па-чалі азірацца, чагосьці чакаючы.
Праз некаторы час яны заўважылі, што па лесе яшчэ досыць далёка ідуць жывёлы, падобныя да аленяў, толькі з маленькімі рагамі. Яны, відаць, накіроўваліся ў гэты бок.
Важак схіліўся, насцярожыўся. Потым таргануў за руку свайго таварыша, і абодва яны схаваліся ў кустах. Прыціхлі і пачалі чакаць.
Алені набліжаліся спакойна, але каля кустоў пярэдні раптам спыніўся і стаў прыслухоўвацца. Паляўнічыя па-чалі ўжо баяцца, што яны ўцякуць.
На шчасце, ветрык падзьмуў у другі бок. Алені больш нічога не адчувалі і, супакоіўшыся, пайшлі па сцежцы. Тады важак кінуўся да пярэдняга на шыю, са страшэннай сілай сціснуў рукі і нават яшчэ ўчапіўся за шыю зубамі. Алень скокнуў убок, але чалавек моцна вісеў у яго на шыі. Зараз жа падскочыў Краг, ухапіў аленя за галаву і пачаў яе круціць. Пальцы яго разадралі храпу, выціснулі вочы ў аленя — і абодва чалавекі разам з аленем пакаціліся на зямлю, але ні на адзін момант не адпускалі сваіх рук.
Алень абараняўся з апошніх сіл, кусаўся, біў нагамі і нават параніў важаку бок капытом, але нішто не памага-ла. Яны ўсё болей і болей задзіралі галовы ўверх і разам з тым круцілі ўбок. Урэшце косці шыі храснулі, рухі але-ня пачалі слабнуць — і ён сціх...
Тады абодва чалавекі падняліся, выпрасталіся, і з гру-дзей іх вырваўся зычны крык перамогі.
На гэты крык збегліся ўсе і, убачыўшы такую багатую
16
здабычу, пачалі крычаць і скакаць вакол мёртвага аленя. Твары іх страшэнна крывіліся: гэта азначала радасць і смех.
Нялёгка было голымі рукамі забіць аленя, але не ляг-чэй было і разабраць яго. Каля аленя пачалася тузаніна. Кожны стараўся як найхутчэй ухапіць сабе кавалак, але як гэта зрабіць?
Адны прабавалі разадраць скуру кіпцямі, другія зу-бамі, трэція стараліся адламаць ногі. Яны штурхаліся, агрызаліся і, здавалася, вось-вось не на жарт паб’ювда.
Патроху ў некалькіх месцах яны зрабілі дзіркі зубамі. Потым з вялікай цяжкасцю дралі рукамі. Скура была моцная, мокрая, выслізгвала з рук, а людзі, што цягнулі яе, часта ляцелі дагары нагамі. Тады зноў пашыралі дзірку зубамі.
Але справа не пайшла байчэй і тады, калі яны дабра-ліся да мяса. Усё роўна адрываць яго рукамі было вельмі цяжка. Усё роўна прыходзілася болып працаваць зубамі.
Жудасна было глядзець на “баль” гэтых стварэнняў.
У гэты момант, здаецца, знікла і тое нямногае чалаве-чае, што ў іх было. Дзікі погляд, выскаленыя зубы, скры-ваўленыя морды і рукі і застыўшыя кавалкі крыві на поўсці...
Рэдка ім, бяззбройным, выпадала такое шчасце, і яны стараліся ўзнагародзіць сябе за тыя галодныя дні, якія ў іх былі так часта.
Вось патроху ўсе пад’елі, супакоіліся. I разам з тым пачаў змяняцца іх выгляд. I позірк, і выраз твару, і кож-ны рух зрабіліся іншымі. Зноў было відаць, што гэта ўсё ж такі людзі.
Толькі вось крывавыя вусны і наогул кроў на целе рабілі непрьіемнае ўражанне. Гэта нават адчувала і адна дзяўчына, гадоў пятнаццаці, крыху зграбнейшая за другіх. Яна ўвесь час старалася адцерці гэтую кроў. Потым, пады-шоўшы да крыніцы, каб напіцца, яна неяк паспрабавала пацерці цела мокрай рукой і зараз жа заўважыла, што кроў лягчэй адстае. Тады яна яшчэ і яшчэ пачала чэр-паць ваду і такім чынам абчысціла сабе рукі, грудзі, але... твар яна не дадумалася абмыць, бо не бачыла яго. I наша першая красуня, хоць і стала чысцейшай за другіх, але так і засталася з акрываўленым тварам.
Гэты дзень яны скончылі зусім “па-чалавечаму”. Яны былі пад’еўшыя і спакойныя, што рэдка здаралася ў іхнім жыцці. Яны не адчувалі цяпер ні холаду, ні голаду, не
17
бачылі небяспекі. Ім не трэба было ўжо думаць аб ежы, яны мелі вольны час.
I цяпер яны ўжо не сядзелі так моўчкі і сумна, як раней. Яны хадзілі і наглядалі то за тым, то за другім. Час ад часу яны звярталіся адзін да аднаго з нейкім гукам, нібыта словам.
Праўда, не заўсёды сусед разумеў, што хацеў выказаць яго таварыш, але гэта невялікая бяда. Добра ўжо тое, што яны спрабавалі выказаць сваё ўражанне.
Вось нізка над галавой з шумам праляцеў бусел. Ча-лавек паглядзеў, і ў яго неяк сам сабою вырваўся гук “жу”. Сусед яго таксама заўважыў птушку і таксама механічна паўтарыў “жў”. I вось яны ўжо зразумелі адзін аднаго, абодва ведаюць, што гэтае “жу” азначае вось гэтую ляту-чую жывёлу. А калі пасля таго праляціць нейкі шпак ці грак, то яны таксама могуць сказаць “жу”.
Праўда, можа, у гэты самы час другія два чалавекі ска-залі другое “слова”, можа, яны сказалі “гу”. Але гэта не бяда: усё роўна і ў тых, і ў другіх гэтае слова зараз жа вылеціць з галавы і трэці раз яны знойдуць ужо зусім новае слова...
Адзін, другі, трэці, дзесяты раз так здарыцца, але ўрэш-це ўсё ж такі застанецца нейкае слова, якое ўхопяць ужо больш людзей, якое потым будуць усе ведаць. Гэтае слова будзе ў іх азначаць наогул усё тое, што ляціць.
Але не з такіх паасобных і выпадковых слоў ствары-лася мова чалавека. Яна пачала развівацца толькі тады, калі людзі свядома ўзяліся за калектыўную працу. Калі пазней яны, скажам, капалі вялізную яму, каб злавіць ма-манта, то тут ужо аяіяк нельга было абысціся без слоў, якія неабходны ў працэсе такой работы. Без такіх слоў яны не толькі не маглі б зрабіць агульную работу, але нават і прыступіць да яе.
Аднак гэта было значна пазней. А цяпер мы прысут-нічаем пры самых першых кроках чалавека, пры самых першых яго гуках. Цяпер яны не маглі б сказаць многіх слоў, нават і прыдумаўшы іх, бо язык і горла не былі яшчэ да гэтага прыстасаваны.
Тым часам надыходзіў вечар, ціхі, мяккі. Можа, пер-шы раз у сваім жыцці гэтыя людзі маглі звярнуць увагу на хараство прыроды: і на ружовы колер захаду, і на строй-ныя кіпарысы, што выразна вызначаліся за рэчкай, і на першыя зоркі, што адбіваліся ў вадзе.
Паказаўся месяц. Ён таксама здаваўся сёння нейкім ласкавым і добрым. Людзі сачылі за ім вачыма, і думка
18
іх, якой бы яна яшчэ ні была, усё ж такі падымалася кры-ху вышэй і далей ад штодзённых клопатаў. У глыбіні душы нараджалася болып высокае чалавечае пачуццё...
Пад такім уражаннем яны сёння і на дрэвы не лезлі, a паляглі спаць тут жа, пад кустамі, на сухім беразе кры-ніцы.
He ведалі яны, што нядоўгае будзе іх шчасце.
III
Напад гіенаў.— Барацьба за здабычу.— М астадонты. —
Засталіся людзям “рогі ды ногі”.— Чарапаха.— Вялікія вынаходкі, якія засталіся незаўважанымі.— Чалавек у багне.— Бойка насарога з махайродамі.
Ноч праходзіла. Людзі спакойна сабе спалі і не чулі, што нешта набліжаецца. Ужо некаторы час здалёк былі чуваць нейкія непрыемныя галасы, нібы гаўканне, нібы рогат. Гукі паўтараліся, мацнелі, але ніхто з людзей іх яшчэ не чуў.
Прайшло яшчэ некалькі хвілін — і вось у цемры за-мільгалі постаці нейкіх жывёл, трохі падобных да сабак, але болып прыткіх, з тоўстай шыяй, са спадзістай спіной. Уздоўж усёй спіны тырчала нібыта грыва, а папярок ба-коў відаць былі рудыя палосы.
Гэта былі гіены, якія і цяпер жывуць у Афрыцы. Гэ-тыя агідныя звяры кормяцца болып усялякай падлаю і рэдка нападаюць на людзей, нават калі тыя і спяць. Гіены пачулі труп аленя і асцярожна пачалі падбірацца да яго. Адна за адной падышлі і сталі прагна грызці мяса.
Бурчанне і хруст разбудзілі людзей. Яны трывожна закрычалі, паўскаквалі на ногі.
Гіены спалохаліся і адбегліся назад.
Людзі сабраліся каля аленя і нарыхтаваліся абараняць сваю здабычу.
Але гіены раззлаваліся і не хацелі адыходзіць; яны толькі зайшлі з другога боку і зноў пачалі набліжацца. Вось яны ўсё бліжэй і бліжэй, вось ужо відаць бліскучыя вочы, чуецца скрыгат зубоў, вось ужо засталося некалькі крокаў...
Што было рабіць няшчасным, бяззбройным людзям? Адысці і аддаць сваё багацце? He, гэтыя звяры не такія
19
ўжо страшныя, каб адступаць перад імі. Лепш кулакамі ды зубамі абараняцца...
I ўсе разам, нібы дагаварыўшыся, кінуліся яны на раз-бойнікаў. Напад быў такі грозны і шумны, што гіены пе-рапалохаліся, завярнуліся назад і зніклі ў цемры.
Лёгка ўздыхнулі нашы людзі. Поспех надаў ім бадзё-расці і смеласці. Лішні раз яны пераканаліся, якую пера-вагу дае дружны агульны наступ. Да гэтага часу толькі гэта адно іх і падтрымлівала, замяняла ім зброю.
Але гіены зусім не думалі пакідаць поле бойкі. Праз нядоўгі час яны зноў пачалі набліжацца, праўда, больш асцярожна і павольна, але няўхільна. Калі надышоў кры-тычны момант, людзі зноў кінуліся на іх.
Так было некалькі разоў. Усю ноч гіены трымалі лю-дзей у трывозе.
Набліжалася світанне. Становіпгча не змянілася.
Тады з лесу пачуўся новы шум, як быццам набліжала-ся цэлае войска. Трашчала галлё, ламаліся дрэвы. Нарэш-це паказаліся нейкія велізарныя звяры, падобныя да сла-ноў. Яны ішлі якраз у гэты бок, відаць, на вадапой. Гіены адышліся крыху далей, а людзі пабеглі назад. Але, уба-чыўшы, што звяры не звяртаюць на іх аніякай увагі, людзі супакоіліся, спыніліся і пачалі назіраць, што будзе далей.
Жывёлы гэтыя, хоць і падобныя былі да нашых сла-ноў, але ростам пераўзыходзілі іх прынамсі ў два разы. Даўжыня іх цела дасягала васьмі — дзесяці метраў. Гала-ва была даўжэйшай, як у сланоў, а хобат значна карацей-шы. Галоўнай жа адзнакай былі біўні. Іх было чатыры: зверху і знізу па два; яны былі роўныя, вытыркаліся пра-ма наперад, як калы, прычым ніжнія былі кароткія, a верхнія мелі тры-чатыры метры даўжыні.
Гэта былі так званыя мастадонты, якіх цяпер ужо няма на свеце. I, мусіць, адной з галоўных прычын іхняга знікнення і былі гэтыя недарэчныя біўні, якія перашка-джалі ім браць ежу. Яны маглі ўзяць толькі тое, што зна-ходзілася над зямлёй, вышэй ад зямлі, напрыклад, лісце, плады. Знізу ж яны нічога не маглі ўзяць, бо біўні-калы ўпіраліся ў зямлю, і нават хобат не мог дапамагчы, як да-памагае нашым сланам, бо хобат мастадонта быў кара-цейшы за верхнія біўні.
Параўняўшыся з трупам аленя, пярэдні мастадонт мімаходзь падхапіў яго сваімі біўнямі і кінуў далёка ўбок. Зараз жа падскочылі гіены і разарвалі яго на кавалкі.
А людзі павінны былі толькі глядзець, як гэтыя ства-рэнні даканчвалі іхнюю спажыву, так цяжка здабытую...
20
Мастадонты напіліся і прайшлі назад, а гіены тым часам зусім скончылі аленя, пакінуўшы людзям толькі “рогі ды ногі”.
Зноў трэба было пераходзіць на падножны корм; зноў цэлыя дні траціць на шуканне рознае, болып-менш страў-нае дробязі.
Скончылася свята, зноў пачаўся будзень. Такі выпа-дак, як здабыча цэлага аленя, мог здарыцца не хутка, можа, праз шмат месяцаў.
Зноў разышліся ва ўсе бакі, зноў пачалі лавіць жукоў, чарвякоў і розных дробных жывёл, зноў пачалі шукаць плады, лісце і карэнні.
Гэтыя карэнні яны, вядома, выкопвалі рукамі і толькі ў тых выпадках, калі гэта лёгка было зрабіць. Калі цяж-ка — яны кідалі і шукалі другога.
Але здараліся такія выпадкі, калі ежы было мала і шкада было кідаць. Тады яны болып тузаліся над імі. Адна дзяўчына, калупаючыся такім чынам, неяк няўмыс-на ўхапіла трэсачку і пачала капаць ёю. Яна адразу адчу-ла, што праца ідзе значна хутчэй і лягчэй. Тады яна такім спосабам выкапала і другі корань.
Але, калі яна перайшла на другое месца, дык ужо і забылася аб сваёй вынаходцы. Яна не дамыслілася ні ўзяць з сабой сваёй прылады, ні пашукаць там іншае, а таксама поркалася рукамі, як і раней.
Бывалі і з другімі такія самыя здарэнні, і таксама яны канчаліся нічым. Чалавек блукаўся каля самага вялікага моманту свайго жыодя, таго моманту, калі ён вось-вось пачне карыстацца прыладай і гэтым самым адразу выпе-радзіць усе другія стварэнні на зямлі.
Але не так гэта лёгка і хутка робіцца, як здавалася б. Нездарма ж да гэтага часу ніводная жывёліна не навучы-лася свядома карыстацца прыладамі.
Дзеля гэтага трэба ўмець наглядаць і рабіць вывады на будучае. А гэта і мы з вамі не заўсёды ўмеем рабіць.
Аднаго разу нашы людзі ўбачылі нейкую жывёліну, гладкую, круглую. Паўзла яна па зямлі вельмі павольна і нязграбна, і людзі зараз жа заўважылі, што баяцца яе няма чаго. Гэта была наземная чарапаха.
Людзі акружылі яе, пачалі разглядаць, але яна зараз жа спынілася, уцягнула ў сябе галаву, лапы і хвост і не варушылася. Пакраталі яе — цвёрдая, як камень, падсту-піцца нельга. Спрабавалі былі прасунуць руку ў дзіру — драпаецца.
Тады адзін хлопец — будзем зваць яго Ра — неяк
21
узяў галіну і сунуў яе ў дзірку. Чарапаха заварушылася, высунула ногі і галаву і пасунулася наперад, прама на хлопчыка.
Той спалохаўся, падняў уверх руку з галінай і... вы-цяў ёю чарапаху па спіне. Раздаўся зычны гук — і сухая галіна разляцелася на кавалкі.
Чарапаха зноў схавалася. Так і гэтак спрабавалі да яе прыступіцца, але хутка пераканаліся, што нічога з ёю не зробіш,— і пакінулі яе.
I ніхто не ведаў, што толькі што адбылося самае вялі-кае дзеянне ў гісторыі ўсяго чалавецтва: чалавек першы раз падняў узброеную руку на звера. I гэтае вялікае вына-ходства так і засталося незаўважаным...
Па дарозе ім давялося абмінаць вялікае дрыгвянае балота. Яно зарасло травой, зелянелася, бы луг, але як толькі хто прабаваў ступіць туды нагой — зараз жа яго ўцягвала багавінне.
За некалькі крокаў ад берага на купіне стаяў бусел і спакойна глядзеў на людзей, нібы ведаючы, што да яго не дабярэшся. Але Краг не вытрымаў спакусы і кінуўся да бусла. Той узляцеў, а чалавек загруз у балоце і пачаў апус-кацца.
Людзі ішлі міма і не звярталі на яго ніякай увагі.
Краг убачыў, што справа дрэнная, і пачаў трывожна крычаць. Трывога перадалася другім. Людзі згрудзіліся на беразе, замітусіліся, замахалі рукамі. Некаторыя пра-бавалі былі падысці да Крага, але зараз жа павінны былі вярнуцца назад.
Краг біўся, спрабаваў вызваліцца, але паступова, няў-хільна апускаўся ўсё глыбей і глыбей. Прайшло некалькі хвілін, марудных, цяглых. Людзі стаялі, глядзелі і, нарэш-це, пачалі траціць цікавасць. Некаторыя адвярнуліся ў другі бок, другія ўжо адышліся. Можна было чакаць, што ўражанне і ўвага аслабнуць і ўсе пойдуць сабе далей.
А небарака тым часам апусціўся да плеч.
Блізка ад яго ляжала сухая верхавінка маладога дрэў-ца, якое зламалася і ўпала адным канцом на балота, a другі застаўся на беразе. У апошні момант Крагу ўдалося ўхапіцца за гэтую верхавіну, і ён пацягнуў яе да сябе.
Друті канец заварушыўся на беразе, нібы запрашаючы пацягнуць за яго. Але... людзі стаялі сабе і глядзелі або мітусіліся без сэнсу. I толькі праз некаторы час важак ухапіўся за канец і пачаў цягнуць. Тады ўжо і другія прынялі ўдзел.
Але нялёгкая справа выцягнуць чалавека з балота.
22
Цягнулі ўсе, хто толькі мог зачапіцца. I па іх тварах відаць было, што не толькі фізічнай сілай яны працуюць, але і галавой. Яны адчувалі вялікі сэнс гэтай справы і навочна бачылі карысць гэтае жардзіны як прылады.
Вось ужо выцягнулі да пояса. Краг трымаўся жалез-нымі рукамі за верхавінку, але раптам яна адламалася...
Людзі пакаціліся на зямлю, не ведаючы, што здарыла-ся. Потым падняліся, збянтэжана пачалі пазіраць адзін на аднаго, але што далей рабіць,— не ведалі.
А Краг тым часам зноў пайшоў уніз. Вось ужо па шыю... вось ужо да падбародка... ужо і рот у балоце, і крыкі сціхлі... толькі вочы глядзяць смяротным позіркам, просячы сваіх братоў аб ратунку...
Настаў самы крытычны момант. Ці здагадаюцца нашы людзі зрабіць тое, што яны павінны зрабіць?
Можа, цяпер хто-небудзь з нас усміхнецца над такім пытаннем, але хай ён памятае, што і каля яго знойдуцца рэчы, якіх ён не здагадаўся яшчэ скарыстаць, хоць вало-дае вопытам усяго папярэдняга чалавецтва. А для пер-шага чалавека гэта была задача больш складаная, як pa-nep выдумаць якую-небудзь новую, незвычайную ма-шыну.
Выратавала жаночае сэрца. Агу, тая самая дзяўчына, аб якой мы казалі крыху вышэй, з нейкім натхненнем кінулася наперад, ухапіла жардзінку і працягнула яе да рук Крага.
Тады ўжо ўсе ўхапіліся і з вялікім намаганнем вы-цягнулі небараку з багны. Ён быў блізка што непрытом-ны і доўга яшчэ, нават лежачы ўжо на сухім беразе, моцна трымаўся за канец дрэва.
Адчувалася, што ўсе былі задаволеныя гэтым поспе-хам і ўважліва даглядалі пацярпеўшага.
He меншай увагай карысталася і “ратунковая прыла-да”. Дзеці цягалі яе і так і гэтак, урэшце зусім зламалі і доўга яшчэ махалі галінамі, не ведаючы, што ўжо гэтая гульня ёсць вялікае дасягненне.
Нават важак звярнуў на гэта ўвагу, узяўся за дубец, патрымаў яго, але, не ведаючы, што з ім рабіць, кінуў у балота.
Зноў яны падышлі да вялікага моманту і зноў прайшлі міма...
Тым часам Краг зусім ачуняў, падняўся і адчуваў сябе досыць добра.
Але каб людзі ўмелі смяяцца, яны, пэўна, не стрымалі-ся б ад смеху, гледзячы на Крага. Сярод сваіх касматых
23
братоў ён адзін быў “гладкі”; ліпучая гразь, пакрыўшая яго цела, цяпер засохла і надала яму такі выгляд, што нават сур’ёзныя таварышы неяк здзіўлена глядзелі на яго і пацешна крывілі свае морды.
Павалакліся далей. Мінулі балота, зноў увайшлі ў гус-ты лес. Важак пільна азіраўся, бо ён ведаў, што ў гушчары заўсёды можна чакаць неспадзяванай небяспекі.
I сапраўды: не мінула і гадзіны, як раздаўся асабліва зычны і трывожны крык важака. Адразу ўсе замітусіліся і, нават не ведаючы яшчэ, адкуль і якая пагражае бяда, апынуліся на дрэвах.
Тады толькі разгледзелі, што паміж дрэў мільгаюць нейкія рудыя звяры, падобныя да нашых тыграў, толькі значна большыя. Гэта былі самыя страшныя драпежнікі не толькі таго часу, але і наогул. Завуць іх махайродамі. Апрача сілы, спрытнасці і лютасці, яны вызначаліся яшчэ сваімі вельмі вострымі ікламі-кінжаламі, сантыметраў пятнаццаці—дваццаці даўжыні, загнутымі і шчарбатымі.
Ільвы і тыгры перад імі былі нікчэмнымі, але чамусьці гэтыя махайроды даўно ўжо згінулі і лічацца “дапатоп-нымі”, тады як слабейшыя ад іх ільвы і тыгры засталіся.
Апошнія людзі ледзь паспелі ўзлезці на дрэвы, як дра-пежнікі абхінулі іх. Махайродаў было штук восем—дзе-сяць. Відаць, яны былі вельмі галодныя, бо не адыходзілі ад дрэў, на якіх сядзелі людзі, увесь час пазіралі на іх і нават станавіліся на заднія лапы, каб дастаць да іх. Жу-дасна было глядзець, як яны круціліся навокал.
Адзін з іх неяк падскочыў і зачапіўся пярэднімі ла-памі і зубамі за ніжэйшую галіну. Ён круціўся, блытаўся, матаючы заднімі нагамі ў паветры. Людзі падняліся вы-шэй і з жахам сачылі за яго рухамі. Але, нарэшце, ён абарваўся і зваліўся на зямлю.
Другія прабавалі грызці дрэвы, так што трэскі ляцелі з-пад іх страшэнных іклаў. Але праз некаторы час яны супакоіліся і паляглі пад дрэвам. Здавалася, яны пара-шылі чакаць, пакуль хто сам злезе...
Мінула гадзіна, другая. Махайроды і не думалі ады-ходзіць. А калі некаторыя і адыходзілі, то зараз жа зноў вярталіся. Відаць было, што яны зрабілі тут прыпынак на доўгі час.
Яшчэ гадзіна прайшла. Становішча людзей рабілася дрэнным.
Тады яны паспрабавалі пашукаць іншага выхаду — уцячы па дрэвах, як малпы.
Важак пералез на суседняе дрэва; за ім яго тавары-
24
шы. Потым перабраліся на трэцяе. Горш за ўсіх было маткам з дзецьмі, але неяк перайшлі і яны. А далей было ўжо горш. Наступнае дрэва стаяла не так блізка, каб усе маглі лёгка перайсці. Спрытны Ра пераскочыў на сусед-нюю галіну, але яна так нахілілася і расхісталася, што іншым няварта было і думаць следаваць за ім.
Каб нашыя людзі маглі разважаць, то цяпер пэўна па-шкадавалі б, што яны яшчэ мала падобныя да малпаў.
Тым часам махайроды пачулі шум у галлі і кінуліся ў гэты бок. Далейшая дарога быда адрэзана...
Але вось у лесе пачуўся шум. Драпежнікі паўскаквалі і прыслухаліся. Сярод дрэў паказаўся насарог. Раптам махайроды кінуліся да яго і абкружылі з усіх бакоў.
Насарог глуха зароў, схіліў галаву і рынуўся на пярэд-няга. Той адскочыў, а ў гэты самы момант чатыры пары іклаў прабілі бруха насарога ў чатырох месцах.
Страшны роў пракаціўся па лесе, і насарог, як шалёны, пачаў кідацца ва ўсе бакі. 3 роспачы ён выявіў такую спрытнасць, якой нават нельга было і чакаць ад гэткага нязграбнага волата. Але толькі аднаго ворага яму ўдало-ся разарваць сваім рогам, тады як сам ён атрымаў не менш дзесятка ран.
Хоць і страшэнныя былі гэтыя раны, але для такой вялізнай таўстаскурай жывёліны яны не былі яшчэ смяр-тэльныя, бо не папсавалі ўнутраных органаў. Бойка пра-цягвалася...
Насарог знішчыў яшчэ аднаго ворага, затое сам ён меў выгляд нейкай кучы мяса, якое кавалкамі вісела з усіх бакоў. Ён сабраў апошнія сілы і пабег наперад. Але хутка грукнуўся на зямлю, і на яго населі махайроды.
Тады толькі людзі асцярожна злезлі з дрэў і ціхенька пайшлі далей.
IV
Нянасце.— Прытулак у пячоры.— Выгнаныя.— Дзіўнае з’явішча.— Агонь згас...
Ужо некалькі дзён цягнецца дажджлівае надвор’е. Сонца выгляне на кароткі час і зноў схаваецца, не паспеў-шы асушыць зямлю. Асабліва вільготна і халодна ў лесе ўначы. Доўгія гадзіны сядзяць людзі дзе-небудзь пад дрэ-вам, прытуліўшыся адзін да аднаго, каб сагрэцца. Па ўсім целе безупынна цячэ вада; пад імі лужыны. А ноч цяг-нецца, цягнецца бясконца...
25
Надыходзіць дзень, таксама хмарны і дажджлівы, і прыносіць з сабой толькі голад. Маўклівыя, хмурыя, ба-дзяюцца людзі навакол, здавальняючыся ўсім, што трапіць у рукі. Няма ўжо таго таварыства паміж іх, што заўважа-лася перад гэтым. Няма тых “гутарак”, тых рухаў. Мала ўжо чалавечага на іх звярыных тварах: усё часцей і час-цей выбухае злосць. Два хлапцы пасварыліся з-за нейкай жабы, ледзь адзін аднаму горла не перагрызлі.
Пьступова пачалі яны выходзіць з вільготнага лесу, накіроўваючыся ў той бок, дзе мясцовасць павышалася. Лес парадзеў, надвор’е крыху праяснілася, і яны ўбачылі перад сабой ужо інакшую мясцовасць: замест лесу цяг-нуўся шэраг камяністых узгоркаў, сярод якіх было пара-скідана шмат велізарных скал. За некалькі крокаў ад іх дзве такія скалы, наваліўшыся адна на адну, стварылі нібы-та страху ці будку, у якой можна было схавацца ад даж-джу. I калі ў гэты момант зноў запырскаў дожджык, людзі, зразумела, накіраваліся ў гэтую пячору. 3 якой прыем-насцю мокрыя, змораныя людзі размясціліся ў сухой пя-чоры! Здавалася, што яны адразу забыліся на голад і на холад, і на ўсе іншыя ліхасці. Яны расселіся і разлягліся на сухой зямлі і, можа, першы раз у сваім жыцці адчувалі сябе “як дома”.
А там, па-за сцяной, надвор’е разгулялася не на жарт. Асабліва злаваў вецер, які намерваўся перайсці ў буру. Набліжаўся грукат грому.
Нарэшце і кроплі дажджу пачалі дасягаць сярэдзіны пячоры. Тут толькі заўважылі, што з другога боку, крыху вышэй, таксама была дзірка, праз якую і дасягаў дождж. Але бяда была невялікая: прытуліліся па кутках — і ўсё добра.
Бура тым часам мацнела; гром грукацеў ужо над са-май пячорай. Але ж затое як прыемна было адчуваць, што цябе гэта не тычыцца, што тутака суха і ціха, у той час як там...
Але вось на шэрым фоне ўваходу вызначылася ней-кая вялікая цёмная маса, спынілася, быццам здзіўленая,— пачуўся грозны, хрыплы рык. Гэта з’явіўся “гаспадар дома”, так званы пячорны леў. Хаця нельга было назваць яго царом тагачасных звяроў, але для тагачасных людзей ён у кожным разе быў цар.
Як ашалелыя, кінуліся людзі ў другі канец пячоры, дзе, на іх шчасце, было другое выйсце. А следам за імі загрукацеў грозны рык звера. Рык гэты напоўніў усю
26
пячору і заглушыў усё: і жудасныя крыкі людзей, і шум буры, і нават грукат грому.
На другім жа канцы людзі ў гэты момант ціскаліся, душылі адзін аднаго. Кожны хацеў уцячы першым. У важака ў гэты час з’явіўся чалавечы дух: ён адштурхнуў тых мужчын, якія заціскалі жанчын і дзяцей, зменшыў натоўп, і, дзякуючы гэтаму, усе ўмомант уцяклі. Гэтаму дапамагло яшчэ і тое, што леў, не ведаючы, якія там ворагі і колькі іх, крыху стрымаўся. А калі ён скокнуў, дык пас-пеў толькі крыху закрануць апошняга чалавека.
Але ўсё ж без бяды не абышлося. У гэтай мітусні ў адной жанчыны выслізнула з рук паўгадовае дзіцяня. Яно пішчала там, у пячоры, адно, а матка тулялася ля дзіркі, не ведаючы, што рабіць. Сэрца яе разрывалася ад жалю, не-калькі разоў яна пасоўвалася наперад і, здавалася, гатова была кінуцца да льва. Але яна адчувала, што гэта будзе дарэмна. Тым больш што яна засталася адна: яе тавары-шы ўжо ўцяклі.
Яны беглі ў лес, не азіраючыся. У іх вушах усё яшчэ стаяў страшэнны рык ільва. Да гэтага далучаўся грукат грому і блісканне маланкі. Яны спыніліся пад шырокім дрэвам, цесна збіліся ў гурток і так стаялі, дрыжучы ад жаху і холаду. Дождж ліў як з вядра. У гэты час леў-пераможнік размяшчаўся ў сваім уласным доме. Ён на-ват не забіў дзіцяці, а толькі з цікавасцю прыглядаўся да гэтага незнаёмага стварэння. Дзіцяня жалобна пішчала, махала ручкамі і ножкамі. Леў асцярожна крануў яго, потым перавярнуў на другі бок. Дзіцяня пачало яшчэ болып крычаць.
Урэшце ўсё гэта надакучыла льву, і ён прыдушыў дзіця-ня сваёй цяжкай лапай. Ен быў сыты, спакойны, у цяпле. Нішто яму не пагражала. Яму не трэба было вельмі “ла-маць галаву”, каб пражыць. На гэтых нікчэмных двух-ногіх істот, якія тут яму трапіліся, ён у другі раз нават не звярнуў бы ўвагі.
Калі крык дзіцяці спыніўся, маці адышла ад пячоры і накіравалася ў той бок, куды пайшлі ўсе. Страта дзіцяці адчувалася ў яе сэрцы. Але куды горш зрабілася, калі яна апынулася адна сярод цемры і буры. Яна ніколі не была ў такім становішчы. Яны заўсёды трымаліся адзін аднаго. Толькі такім чынам яны ўсе і маглі існаваць. I ў гэтым была будучая перавага чалавека над такім моцным зве-рам, як леў, які ніколі чарадой не ходзіць.
Добра яшчэ, што нашы людзі ад страху беглі проста і спыніліся пад першым дрэвам. Толькі такім чынам маці
27
натрапіла на іх; інакш яна б загінула, як гэта не раз зда-ралася ў іх жыцці. Моўчкі далучылася яна да гуртка, на што ніхто не звярнуў увагі. Аб яе горы ніхто нават не ведаў. Усе адчувалі толькі, што ім наогул дрэнна, паасоб-ных жа падзей яны сабе не ўяўлялі. Толькі ў двух-трох чалавек засталіся некаторыя вобразы аб мінулым здарэнні. Важак, напрыклад, уяўляў сабе страчаную сухую пячору, у якой было так добра, звера, які іх выгнаў. Відаць было, што некаторыя хваляваліся, варупіыліся, злавалі, значыц-ца, нешта думалі аб тым, што адбылося.
I гэта быў добры знак: гэта значыла, што яны перажы-валі ўражанне пры адсутнасці прычыны, яны маглі ду-маць аб тым, чаго ўжо няма. А іх магутны вораг гэтага не ўмеў. Ён мог думаць толькі аб тым, што ёсць, што знахо-дзіцца перад яго вачыма. Аб розных адбыўшыхся падзе-ях яму не даводзілася думаць.
Хлопчык Ра тым часам сядзеў на дрэве і ўжо на пра-цягу значнага часу сачыў за нейкім незвычайным з’яві-шчам у лесе. Нешта белае, светлае мільгала далёка паміж дрэў. Хоць навакол было цёмна, але ў тым месцы з цемры вылучаліся дрэвы і, здавалася, варушыліся. Ра не мог стры-маць цікаўнасці, злез з дрэва і пачаў красціся ў той бок. Святло ўсё мільгала, дрэвы варушыліся.
Вось ён падышоў зусім блізка і абамлеў ад страху і здзіўлення. Сярод палянкі ляжала разбітае маланкай вя-лізнае старое дрэва. Сухое дупло яго гарэла; языкі полы-мя віліся і лізалі дрэва. Навакол было светла і прытуль-на. Ра схаваўся за дрэвам і доўга разглядаў гэтае дзіўнае з’явішча. Падысці бліжэй баяўся.
Але ўсё было так ціхамірна, спакойна, агонь так ласка-ва трашчаў, што Ра асмялеў і выйшаў з-за дрэва. Асця-рожна, бокам пачаў ён падыходзіць, рыхтуючыся зараз жа ўцячы, калі гэтае невядомае стварэнне задумае што-небудзь нядобрае.
Але “стварэнне” зусім і не думала кідацца на Ра. На-адварот, сваёю ласкавасцю, прыемнасцю, мяккімі рухамі яно быццам запрашала бліжэй да сябе. Ра падышоў зусім блізка і адчуў прыемную цеплыню. Мімаволі працягнуў ён рукі над агнём і прастаяў так нерухома некалькі хвілін. Потым завярнуўся і пабег да сваіх.
Махаючы рукамі і паказваючы ў той бок, ён клікаў старэйшых і ўсё казаў: “О! О!” Тады і ўсе заўважылі ў лесе гэтае святло і пайшлі за хлопчыкам.
Таксама, як і Ра, яны спачатку боязна выглядалі з-за дрэў і не адважваліся падысці бліжэй. Толькі тады, калі
28
Ра смела падышоў да агню і працягнуў рукі,— тады толькі яны падышлі і абхінулі сабой агонь.
Можна сабе ўявіць, што павінны былі адчуць гэтыя прамоклыя і схаладзелыя людзі.
Твары адразу ажывіліся, вочы заблішчалі. Морды скры-віліся ўжо так, што, здавалася, вось-вось блісне ўхмылка.
I палянка ўся ажывілася, зноў пачуліся галасы, “гутар-ка”. Людзі весела, жвава таўкліся ля агню. Маткі пады-малі дзяцей на руках і працягвалі іх над агнём.
Нехта нават так асмялеў, што захацеў ухапіць рукою язык полымя, але зараз жа закрычаў і пабег прэч, як ша-лёны. А за ім і ўсе...
Паляна мігам апусцела, толькі з-за дрэў асцярожна выглядалі перапалоханыя людзі. Ды і было чаго пало-хацца: выходзіць, што і гэтая нібы такая ласкавая і доб-рая істота таксама кусаецца і нападае. А што, калі яна пагоніцца за імі?
Але агонь, відаць, не збіраўся гнацца. Ён, як і раней, варушыўся сабе на сваім месцы, ласкава трашчаў, свяціў і грэў навакол, як і раней, вабіў да сябе.
Патроху людзі асмялелі і адзін за адным ціхенька пачалі вяртацца да агню. Зноў абкружылі яго, і зноў усё стала добра. Значыцца, уся справа толькі ў тым, каб не чапаць яго. Ён гэтага не любіць. Але сам, як відаць, ніко-му не думае рабіць нічога дрэннага. Наадварот, яшчэ да гэтага часу яны не сустракалі ніводнага стварэння, якое было б такім добрым да іх, як гэтае.
Сярод лясной цемры людзям было светла, цёпла; цела абсушылася. Разам з тым змяніўся ўвесь настрой. Яны ўжо зусім забыліся аб нядаўнім здарэнні і ўсёй сваёй істотай убіралі асалоду цяперашняга шчасця.
Людзі ўпершыню бачылі і адчувалі агонь, той агонь, без якога чалавек не быў бы чалавекам. Пашана, удзяч-насць, страх — усе гэтыя пачуцці нараджаліся ў іх сэрцы; тыя пачуцці, якія і да гэтага часу выклікаюцца ў адста-лых людзей незразумелымі ім з’явамі прыроды.
А за некалькі крокаў ад гэтага светлага месца прыту-лілася ноч, яшчэ больш цёмная, сярдзітая, вільготная і халодная. Яна пільнавала з-за дрэў і чакала, каб зноў аб-хапіць людзей...
Тым часам пень дагараў. Паступова, непрыкметна, але няўхільна агонь змяншаўся. Рабілася ўсё цямней і цям-ней і разам з тым усё халадней.
Несвядомая трывога авалодала людзьмі. Яны пачалі праціскацца бліжэй да агню.
29
Вось і полымя знікла. Ноч рынулася з лесу і ахінула палянку...
Але засталіся яшчэ вуголлі, якія крыху гарэлі. На іх былі накіраваны ўсе вочы, да іх кожны стараўся праціс-нуцца бліжэй. Гурток сціскаўся ўсё шчыльней і шчыль-ней. Вось ужо заднія нічога не бачаць, але ўсё праціска-юцца наперад, не адводзячы вачэй ад таго месца, дзе паві-нен быў быць ён, агонь.
Холад і вільгаць зноў абхапілі людзей, але пакуль што яны іх не адчуваюць.
Прайшло яшчэ некалькі часу, і — агонь зусім згас...
Ціхі, жалобны енк пранёсся па лесе... Гэта чалавек развітваўся з самым дарагім, што толькі мог мець.
I з вачэй яго выкацілася першая слязіна...
Тады ноч выпаўзла з-за дрэў і захапіла палянку і лю-дзей. Холад і вільгаць, да якіх людзі даўно ўжо прывыклі, цяпер здаваліся іншымі, значна горшымі. Ля абгарэлага пня, скурчыўшыся, сядзелі цёмныя фігуры...
I ў шырока расплюшчаных ад жаху вачах усё яшчэ адбіваўся агонь...
V
Развіццё і заняпад культуры.— Няўдалыя сваякі.— Пакінутыя хлопцы.
На другі дзень, разам з сонцам і цяплом, цяжкія пера-жыванні рассеяліся, але ўражанні ад мінулай ночы, відаць, яшчэ засталіся. Людзі не пайшлі далей, а ўвесь час кру-ціліся ля абгарэлага пня, аглядалі яго, капаліся ў попеле. Колькі было цікавасці і радасці, калі яны заўважылі, што там, усярэдзіне, захавалася яшчэ цяпло.
Лепш за ўсіх адчувалі сябе дзеці. Колькі розньіх рэ-чаў знайшлі яны сабе для забавы. Вутолле, трэскі, галлё, дубцы, кіі і кіёчкі, абгарэлыя, гладкія. Хутка яны ўзброі-ліся — хто трэскай, хто кіем, і пачалася гульня.
Маткі знайшлі сабе прытулак пад верхавінамі двух невялічкіх дрэў, схіленых паваленым дрэвам. Агу, тая самая дзяўчына, што калісьці скарыстала трэсачку для выкопвання карэнняў, цяпер зноў неяк пачала карыстац-ца гэтай прыладай. Гледзячы на яе, і другія жанчыны паспрабавалі — і тут пачалося свядомае карыстанне пер-шай прыладай.
Асабліва пашанцавала хлопчыку Ра. Яму трапіў у рукі
30
вельмі ёмкі кіёк. Узяўшыся за танчэйшы канец, Ра адра-зу заўважыў, што руцэ нібыта надаліся вага і моц. А калі ён неяк ударыў па галінцы, калі яна затрашчала ды пасы-палася лісце,— тады ўжо яму зусім спадабалася гэтая цацка.
Ён пачаў стукаць сваім кіем па дрэве, галлі, па зямлі, але не скора яму ўдалося яшчэ раз стукнуць так, каб ад-чуўся добры ўдар. Ён яшчэ не ўмеў ударыць як трэба.
Дарослыя займаліся сваёй справай і нават не глядзелі на гэтую гульню. Вось скокнула жаба. Ра замахнуўся сваім кіем на яе. Вядома, не трапіў, але ўжо гульня была ціка-вей. Далучыліся другія дзеці і таксама стараліся парнуць жабу трэсачкай ці галінкай. Абхінулі яе, пачуліся крыкі, гульня зрабілася агульнаю і вясёлаю, толькі... ніхто не смяяўся, а гэтыя рэдкія гукі былі зусім не падобныя да крыку і шуму нашых дзяцей.
Жаба паскакала далей у кусты, дзеці за ёю, але раптам усе кінуліся назад: яны заўважылі змяю. Праўда, яна была досыць маленькая, але гэтага стварэння чалавек заўсёды баяўся.
I вось тут адбыўся новы найвялікшы крок чалавецт-ва. Ра падскочыў да змяі і свядома падняў кій, каб яе ўдарыць. Калі раней ён ударыў чарапаху так сабе, не веда-ючы, што і чаму ён робіць, дык цяпер ён ужо хацеў уда-рыць.
I ён трапіў ёй па галаве. Закруцілася змяя, засіпела так, што Ра спалохаўся і адбег назад. Але, убачыўшы, што яна не гоніцца за ім, а круціцца на месцы, ён зноў пады-шоў і пачаў біць.
На гэтае здарэнне ўжо і старэйшыя звярнулі ўвагу.
Важак падышоў, узяў у рукі кій Ра, патрымаў, па-круціў, нават дакрануўся ім да змяі, але нічога асаблівага не адчуў. Для яго, вялікага і дужага, гэты кіёк быў вельмі малы. Паспрабаваў Краг і іншыя мужчыны і нават нека-торыя жанчыны, але таксама не звярнулі ўвагі.
Сярод жанчын тым часам не на жарт пачалося раз-вівацца “земляробства”. Яны ўсе ўжо калупаліся ў зямлі з дапамогаю трэсачак. Але рэдка хто з іх доўга трымаўся са сваёй прыладай: праз некалькі крокаў яны гублялі яе, забываліся і зноў працавалі, як “дзяды і црадзеды”.
Але ў адным выпадку вялікае значэнне мела яшчэ і тое, што людзі спыніліся на некаторы час на адным мес-цы. Забыўшыся аб прыладзе, яны ўсё ж такі вярталіся “дамоў” і там зноў знаходзілі і прыпаміналі яе. Шкада
31
толькі, што яны доўга не маглі быць на адным месцы, што павінны былі шукаць і шукаць спажывы.
Пасля “абеду”, калі людзі спакойна адпачывалі на па-лянцы, a Ра практыкаваўся са сваім кіем, важак зноў за-цікавіўся тым, як ад удару трашчаць галіны, сыплецца лісце, ляцяць трэскі.
Вось яму трапіў у рукі адпаведны кій: не доўгі і не кароткі, гладкі і досыць важкі. Ён адчуў, што гэты кій яму не перашкаджае, а наадварот, нешта такое надае.
I пасля некалькіх спробаў яму ўдалося стукнуць так, што галлё затрашчала і пасыпаліся трэскі.
Каб перад ім цяпер апынуўся які-небудзь звер, можна думаць, што чалавек здагадаўся б і яго ўдарыць сваім кіем, а так — ён пагуляў крыху, ды і кінуў сваю зброю.
Нялёгка, нават немагчыма было яму адразу ўразумець усё значэнне гэтай зброі. Дзеля гэтага ён павінен быў бы разважаць прыблізна так: “Вось гэтая рэч надае рукам сілу. Ёю можна абараніцца ад ворага і забіць здабычу. Трэба было б заўсёды мець яе пры сабе...”
Але так разважаць наш чалавек яшчэ не мог, значыц-ца, і не мог свядома скарыстаць сваю вынаходку.
Так правялі яны на адным месцы ўвесь дзень. Зранку, не паспелі яшчэ людзі злезці з дрэва, як заўважылі, што з суседняга дрэва на іх пазіраюць нейкія дзіўныя стварэнні. Яны былі вельмі падобныя да нашых людзей, толькі больш рухавыя, асабліва іх морды, якія ўвесь час крывіліся так, нібы яны смяяліся або дражніліся.
Гэта завіталі да іх у госці “мілыя сваякі” — малпы. Людзі і малпы пазіралі адны на другіх з вялікай зацікаў-ленасцю. Здавалася, нібы ўсе яны адчувалі нейкае сваяц-тва паміж сабою. У кожным разе відаць было, што гэта не ворагі. Яны паступова зблізіліся, перамяшаліся* пачалі аглядаць, мацаць адны адных.
Адной малпе спадабалася наша красуня Агу. Малпа так прычапілася да дзяўчыны, што тая павінна была ўця-чы на зямлю.
Але хутка людзям абрыдла гэтае знаёмства, і яны па чарзе спусціліся ўніз.
Малпы засталіся на дрэве і мелі такі выгляд, нібы ка-залі адна адной: “Вось табе і маеш!” 3 зайздрасцю пазі-ралі яны на сваіх знаёмых, як тыя вольна хадзілі па зямлі, прама і цвёрда трымаліся на дзвюх нагах і лёгка ўладалі сваімі вольнымі рукамі.
Пакрыўджаны “кавалер” захацеў таксама паказаць
32
сябе, спусціўся на зямлю, стаў на дзве нагі і пайшоў да Агу.
Схіліўшыся, хістаючыся на кароткіх крывых нагах, абапіраючыся аб зямлю сваімі даўгімі рукамі, ён меў над-та смешны выгляд, на які звярнула ўвагу нават наша дзяў-чына. Яна спынілася і зірнула на яго так, што той адразу апусціўся на свае чатыры лапы і павалокся назад, на дрэ-ва.
А яна адвярнулася і горда пайшла прэч. Якім мы ні лічылі б тагачаснага чалавека, а ўсё ж малпа была яму не раўня.
Тым часам людзі пакінулі стаянку і пайшлі далей. Малпы доўга яшчэ прабіраліся побач з імі па дрэвах і сачылі за кожным крокам “сваякоў”...
Але і горды чалавек пайшоў гэтак жа з пустымі ру-камі, як і прыйшоў. Усе яго вынаходкі, усе яго прылады засталіся на месцы.
Толькі Ра ўзяў быў з сабой свой кій, але праз некалькі крокаў згубіў яго і забыўся аб гэтым.
Аднойчы, калі яны размяшчаліся спаць, Ра заўважыў на суседнім дрэве нейкую будоўлю з галля, нібы вялізнае гняздо. Ён зацікавіўся і палез туды. Там ён сапраўды ўбачыў пакінутае малпаю гняздо. Прасторнае, прытудь-нае, прыбранае мяккім лісцем, яно было найлепшым пры-тулкам нанач. Ра размясціўся там, як на ложку. Заўва-жыў гэта другі хлрпец і таксама перабраўся да яго. Месца было досыць, і яны абодва праспалі там так, як ніколі не спалі.
А калі прачнуліся,— нікога ўжо не было.
Іхнія бацькі і браты, як заўсёды, прачнуліся рана, са-браліся і пацягнуліся далей. Лічыць яны не ўмелі, памя-таць кожнае не маглі,— так і пайшлі сабе, не ведаючы, што двух згубілі...
VI
Прытулак у рове.— Волат з неба.— Спажыва для ўсіх.—
Першая бойка са зброяй у руках.— Раптоўная паводка.— Зноў бадзянне.
Вось выйшлі яны з лесу і ўбачылі перад сабой глыбокі і шырокі роў, размыты бягучай вадой. Цяпер унізе буль-кала толькі маленькая крыніца, але ў час дажджу яна бурна разлівалася.
2 Зак. 1582
33
На беразе рова лес канчаўся, а на другім баку ішла ўжо бязлесная мясцовасць. Людзі спусціліся ўніз і адразу заўважылі, што тут яны могуць мець вельмі добры прыту-лак. Стромкі бераг рова ў адным месцы стварыў нібы стра-ху. Можна было схавацца і ад дажджу, і ад ветру. 3 дру-гога боку ўвесь дзень грэла сонца, якому не перашкаджалі дрэвы. На два крокі ніжэй бегла чыстая вада. Адным словам, прытулак на славу.
Некалькі дзён пражылі яны на гэтым месцы. Хадзілі “на пашу” ці паляванне і зноў збіраліся дамоў. Усё было б добра, але з кожным разам трэба было адыходзіць усё далей і далей, бо спажывы блізка ўжо не хапала. Але па-куль можна было, яны трымаліся на адным месцы.
Аднаго разу зранку іх разбудзіў нейкі грукат, нібы зямля трэслася. Часам сыпаўся пясок на галаву.
Людзі ўстрывожыліся, пачалі прыслухоўвацца, але ні-якай небяспекі не было відаць. I вось пачуўся страшэнны трэск, абвалілася зямля, шаснула ўніз верхавіна дрэва, а за ёй паляцела нейкая гара і заваліла роў.
Каб гэта адбылося на некалькі крокаў бліжэй, нашы людзі прапалі б, а цяпер толькі некаторых трохі засыпала ды дрэва закрыла іхнюю пячору. Яно ўбілася верхавінай уніз, а вывернутае карэнне трымалася на беразе.
Няма чаго і казаць, як перапалохаліся людзі. Але яны зусім скамянелі, калі выглянулі праз галлё: гара вару-шылася, дрыгала, груды зямлі разляталіся ў бакі, а спыне-ная крынічка паднялася і пералівалася праз гэтую грэб-лю, як вадаспад...
А наверсе тым часам адбылося наступнае.
Па лесе ішла велізарная жывёліна, вельмі падобная да мастадонта, толькі яшчэ большая, а біўні ў яе тырчалі не ўперад, а проста ўніз. Гэта быў дынатэры (альбо дынацэ-ры), самы вялікі звер з пароды сысуноў, якія толькі былі на зямлі (не лічачы вадзяных). У той час, аб якім тут гаворыцца, яны ўжо знікалі; можа, нават, гэта быў апошні.
На яго напалі вядомыя нам махайроды. Абараняючы-ся ад ворагаў, дынатэры ўсё адыходзіў, пакуль не падышоў да абрыву. Ен абапёрся задам аб дрэва, якое расло на са-мым беразе, і падрыхтаваўся да абароны. Становішча яго было добрае, бо ён быў забяспечаны ад нападу ззаду.
Але... дрэва не вытрымала, вывернулася, і няшчасны звер паляцеў уніз разам з ім...
Дынатэры ляжаў на баку, упоперак рова, моцна сцісну-ты яго берагамі. Крыніца паступова размыла зямлю і зноў працерабіла сабе дарогу ўнізе, пад зверам, як пад мастом.
34
Але дынатэры быў жывы; некалькі нязначных ран ад іклаў драпежнікаў яму не пашкодзілі. Ён біўся, хроп, але да-рэмна...
Людзі павылазілі з-за свайго дрэва,хужо хацелі былі падысці, але раптам у трывозе кінуліся назад: у роў спус-ціліся махайроды і набліжаліся да сваёй уласнай здабы-чы.
Тут пачалося нешта такое, ад чаго нават у нашых лю-дзей сціснуліся сэрцы. Махайроды накінуліся на жывога звера і пачалі яго жэрці. А волат толькі дрыжаў, хроп і нічога не мог ім зрабіць. У розных месцах паразрывалі скуру, павыядалі мяса, а дынатэры ўсё яшчэ быў жывы, бо пры яго велічыні і таўшчыні гэтыя раны не былі смяр-тэльнымі. I калі махайроды пад’елі і пайшлі — волат за-стаўся таксама жывы.
Тады падышлі людзі. Даўно яны не елі мяса, голад прачнуўся, але нешта стрымлівала іх, не давала кінуцца на жывога звера. Прайшоў некаторы час, звер усё яшчэ быў жывы, і... паступова, адзін за адным, людзі прыступі-ліся да яго...
Добра яшчэ, што махайроды зрабілі пачын, бо інакш людзі ні ў якім разе не маглі б прадраць скуры.
Але ледзь толькі яны пачалі “снедаць”, як з’явіліся гіены. Гэтыя агідныя стварэнні здалёк чуюць, дзе можна пажывіцца, і заўсёды паспеюць на частаванне. Звычайна яны сядзяць збоку і чакаюць, калі дужэйшы звер (леў або тыгр) пад’есць, і тады толькі атрымліваюць рэшткі.
А такіх мізэрных звяроў, як тагачасны чалавек, яны зусім не баяліся, не паважалі і адразу сунуліся наперад.
Вось тут і дапамаглі ранейшыя спробы чалавека па ўжыванню прыладаў або зброі.
Важак і Краг ухапілі два сукі і... выцялі па спінах таго-другога з няпрошаных гасцей. У першы момант зда-валася, што гіены больш здзівіліся ад такога незвычайна-га спаткання, чымся перапалохаліся. Ніколі яны такога ні ад каго не бачылі!
Потым гіены раззлаваліся і рынуліся ў сапраўдную бойку. Але цяпер ужо не толькі павадыр і Краг, але ўсе, хто мог, ухапіліся за зброю, і гіены павінны былі ўцякаць, пакінуўшы аднаго свайго забітага. Чалавек перамог.
Перамог ворага ў бойцы са зброяй у руках!
3 гэтага часу чалавек зрабіўся самай дужай, самай ма-гутнай істотай на зямлі. Ён ужо мог нікога не баяцца, ап-рача такіх, як ён сам...
35
На жаль, новае здарэнне перашкодзіла ім як належыць усвядоміць і замацаваць сваё набыццё.
Ужо некалькі часу недзе грукатаў гром, але дождж прайшоў міма.
Праз некаторы ж час зноў пачуўся гул, які ўсё набліжаў-ся ды набліжаўся. Крынічка пачала павялічвацца, а праз хвіліну з-за завароту рова вылецела хваля вады. На мо-мант яна спынілася ля дынатэрыя, закруцілася, падняла-ся; труп заварушыўся і крануўся з месца.
Вада ўсё прыбывае, напірае, дабіраецца да людзей. Яны палезлі на дрэва. Вада яшчэ вышэй. Вось дынатэры па-вярнуўся бокам, зрушыў з месца, але зачапіўся за дрэва. Людзі пачалі паспешна вылазіць з рова па дрэве, некалькі чалавек вылезла, але дрэва не вытрымала націску, адарва-лася ад кораня і шуснула ў ваду.
Вада панесла разам і дрэва, і людзей, і труп звера. На бліжэйшым завароце дрэва зноў зачапілася, і людзі вы-браліся на бераг.
Усё гэта зрабілася вельмі хутка, але ніякага няшчасця не здарылася. Вада гэтак жа хутка прайшла, як і наляце-ла.
Але “дом” ужо быў сапсуты, вільготны, слізкі. Трэба было зноў ісці бадзяцца...
VII
Багаты куток.— Бойка волатаў.— Адраджэнне культуры.— Напад кракадзіла.— Цуд на рацэ.— Вымушаны адыход.
Ідучы ўздоўж рова, наш гурток выйшаў да шырокай ракі. Берагі яе былі даволі стромкія, і пад імі людзі знайшлі прытулак яшчэ лепшы за ранейшы. Тут аб’ядналіся ра-зам усе выгоды: і лес, і луг, які пачынаўся за ровам, і шырокая рака, і зараснік, які падняўся ў тым месцы, дзе раўчук нанёс шмат пяску. А на небасхіле відаць былі горы; над імі нібы хмары, нібы дым.
Добра размясціўся наш народ пад выступам берага. Нават самая пячора была не ля вады, а значна далей і вышэй, што давала магчымасць быць далей ад непажада-ных суседзяў, якія маглі быць у рацэ. Бязлесны бераг над галавой не пагражаў ужо, што з неба зваліцца якое-не-будзь страшыдла.
У гэтым кутку мелася ўсё, што трэба чалавеку: і ляс-
36
ныя плады, і стэпавыя зёлкі, і рыба ў вадзе, і лугавая жы-вёла, і, нарэшце, шмат птушак, якія капашыліся ў чарот-ніку.
Усё было, толькі не ведаў яшчэ чалавек, як усё гэта скарыстаць.
Але птушкі, як кажуць, самі лезлі ў рукі. Ніколі яны не бачылі чалавека, ніхто на іх не паляваў, і яны нават не думалі сцерагчыся гэтых двухногіх звяроў.
Чаплі, качкі, грыцукі, журавы, чайкі капашыліся і лё-талі цэлымі зграямі. Даўганогія фламінга стаялі на адной назе, як вартаўнікі, а смешныя гарбатыя пеліканы таўк-ліся,-як дурні, на адным месцы.
Калі павадыр ухапіў аднаго пелікана, то рэшта толькі крыху адступілася ўбок ды здзіўлена глядзела на туза-ніну.
Праз некаторы час бераг пакрыўся пер’ем, як снегам, a пух насіўся воблакам. Добра пад’елі людзі ў гэты дзень. Але птушкам гэта не падабалася, і яны ўжо трымаліся далей ад няпрошаных гасцей.
Рэшту гэтага дня людзі спакойна адпачывалі, перакід-валіся тымі словамі, якія ў іх былі назапасены. Да гэтага яшчэ далучылася слова, якое азначала разам усіх гэтых птушак, што тутака жылі. Падыходзілі да вады, схіляліся і наглядалі рыб, нават штурхалі адзін аднаго, паказвалі рукой і казалі нейкія словы, кожны па-свойму. Якое-не-будзь з гэтых слоў прышчэпіцца і будзе азначаць рыбу наогул.
Але вось перад імі высунулася з вады страшэнная, доў-гая пляскатая галава з вялізным ротам і зубамі. Гледачы трывожна закрычалі і шарахнуліся назад. Гэта спалохала і кракадзіла, і ён зноў схаваўся пад вадой.
Уначы чуліся нейкія гукі, тупат, нібы грукат, але змо-раныя людзі нічога не чулі і праспалі спакойна.
Назаўтра яны зноў пайшлі паляваць на птушак, але справа была ўжо зусім іншая. Птушкі даведаліся, што гэта за прыяцелі такія, і ўжо не чакалі, пакуль іх возьмуць. Прыйшлося за імі бегаць, ганяцца, падняўся шум, гвалт, ад гэтага яшчэ большы спалох, і нарэшце нашы паляўнічыя вярнуліся з адным фламінга, некалькімі маленькімі пту-шанятамі ды яйкамі.
Дадаўшы да гэтага жаб, слімакоў ды карэнняў аеру, пражылі дзень не горш за ўчарашні. I зноў прыпомнілі аб прыладах, і вось адзін, вось другі пачалі ўжываць трэсачкі, чарапашкі, вострыя каменьчыкі, асабліва ж косці, якіх шмат было супраць таго месца, дзе ўліваўся раўчук.
37
У гэтым месцы была нібы сцежка, якая ішла ад лесу да ракі. Яна была таксама досыць стромкая і вузкая, але з’яўлялася адзінаю дарожкай, па якой можна было дасту-піцца да вады. I па звярыных слядах можна было бачыць, што звяры ёю карыстаюцца.
Некалькі разоў пасярэдзіне ракі пачынаўся шум, плю-ханне, нібы сапенне; потым пачынаў варушыцца нейкі велізарны звер, але да берага не падыходзіў. I гэты невя-домы вадзяны звер рабіў на людзей больш моцнае ўра-жанне, чым усе лясныя драпежнікі, якіх прынамсі можна было бачыць.
I вось пад вечар, калі людзі сядзелі ўжо ў сваёй пячо-ры, гэты звер выйшаў з вады. Увайшоў у чаротнік, спудзіў птушак, пачаў там валаводзіцца ды трашчаць. Гэта быў бегемот (гіпапатам), якіх і цяпер досыць у Афрыцы.
У гэты самы час па сцежцы спускаліся на вадапой ча-тыры мастадонты. Убачыўшы такіх волатаў, бегемот хут-ка пайшоў “дадому”. Мастадонты ўвайшлі ў ваду, напіліся, пастаялі крыху і завярнуліся назад.
Ледзь толькі пярэдні ступіў на сцежку, як зверху па-казаліся два насарогі, якія таксама ішлі на вадапой.
На вузкай сцежцы такія волаты не маглі ні размінуц-ца, ні завярнуць назад. Сутычка была немінучая, тым бо-лей што насарогі заўсёды ахвотнікі пабіцца.
Пярэдні насарог, спускаючыся ўніз, нават неспадзява-на для сябе самога апынуўся між двух мастадонтаў. Ня-доўга думаючы, ён схіліў галаву ўбок і запусціў свой стра-шэнны рог у чэрава мастадонта. Той зароў так, што, здаец-ца, зямля ўздрыганулася, і прысеў на заднія ногі.
Затрубілі другія мастадонты1, зараўлі абодва насарогі, рэха пакацілася па ваколіцах, людзі забіліся ў куток і не дыхалі.
Тым часам задні мастадонт ужо ўсадзіў свае двухмет-ровыя біўні ў шыю насарога, і той зваліўся побач з пара-неным мастадонтам. Апошні насарог, убачыўшы, што ён застаўся адзін супраць трох, пачаў заварочвацца, каб уця-чы, але ў гэты момант дзве пары біўняў распаролі яму бок.
Разбойнікі былі пераможаны. Паранены мастадонт сядзеў на задніх нагах і стагнаў. Таварышы круціліся ля яго, абнюхвалі, краталі хобатамі, нібы стараліся дапамаг-чы ўстаць.
1 Голас сучасных сланоў таксама падобны да гуку трубы.
38
Але ён слабеў усё больш і больш. Праз некаторы час ён грукнуўся на зямлю.
Доўга яшчэ стаялі ля яго мастадонты, а потым сумна пайшлі ў лес.
А на месцы бойкі засталіся нібы горы ад трох волатаў.
А потым выпаўз кракадзіл; зразумела, аднекуль з’яві-ліся і гіены.
I ўсю ноч спалоханыя людзі чулі бурчанне і тузаніну ля трупаў.
А назаўтра ўжо прыйшла і іх чарга.
I зноў настаў час, калі не трэба было клапаціцца аб спажыве. Можна было звярнуць увагу і на забаву. Так, напрыклад, бадай усе мужчыны выбралі сабе добрыя цацкі з касцей, мусіць, такіх звяроў, як гэтыя загінуўшыя. Бо цацкі гэтыя былі вялізнымі ёмкімі кіямі, з якімі мужчы-ны амаль не разлучаліся і, такім чынам, прывыкалі мець пры сабе сталую, пэўную зброю.
Для рэзання мяса ўжывалі вострыя каменьчыкі, косці і чарапашкі, але самае галоўнае — свядома выбіралі ва-стрэйшыя. Гэта ўжо быў вялікі крок наперад.
Мала таго, гэтыя “нажы” яны ўжо не кідалі, а за-хоўвалі ў сябе дома. Такім чынам з’явілася першая хат-негаспадарчая прылада.
Аднаго разу апаўдні людзі ляжалі ў цяньку і назіралі, як шасцігадовы хлопчык гуляў ля вады. Раптам з’явіла-ся галава кракадзіла і, разявіўшы рот, пасунулася да дзіцяці.
Мігам ускочыла некалькі людзей са сваімі кіямі-кас-цямі, падбегла да вады ў самы апошні момант і аглушыла кракадзіла трыма добрымі ўдарамі па галаве. Завярцела-ся гадзіна і, ледзь кратаючыся, папаўзла назад.
Крык задавальнення вырваўся з усіх грудзей. Нешта падобнае да ўсмешкі з’явілася на тварах. I многа гукаў-слоў вырвалася з іх вуснаў.
Цяпер ужо чалавек ведаў, што такое зброя!
Уначы людзі былі разбуджаны нейкім асабліва моц-ным, але глухім грукатам. Нават зямля затрэслася, і абва-лілася частка берага.
3 жахам паўскаквалі з месц, выбеглі, прыгледзеліся, прыслухаліся — нічога, усё па-ранейшаму. Ноч цёмная, але ціхая, толькі недзе далёка відаць навальніца.
Трывога была дарэмная; людзі зноў паклаліся спаць і праспалі ўсю ноч спакойна, хоць усё ж такі і чулі праз сон той самы гул.
Прыйшоў дзень, гарачы, але цьмяны: нібы сухі туман,
39
нібы пыл насіліся ў паветры. Але самае дзіўнае з’явішча адбывалася на рацэ.
Яна зменшылася бадай што напалову, і над вадой ста-яў густы, белы туман, які з цягам часу не толькі не разы-ходзіўся, але ўсё больш гусцеў.
Па беразе ўзад і ўперад хадзіў бегемот і трывожна рыкаў. Толькі кракадзіл весела плюхаўся ў вадзе, але праз некаторы час і ён уцёк і схаваўся ў чаротніку.
Потым пачаліся скокі рыб. To там, то сям вытырка-ліся з вады іх галовы, чым далей — усё часцей і вышэй, і нарэшце рыбы ўсёй масай заскакалі па рацэ. I адкуль толькі набралася іх столькі! Аніводнай пядзі вады не было спакойнай. Шмат павыкідалася на бераг, іншыя перавяр-нуліся ўверх чэравам і плавалі, нібы мёртвыя.
Людзі зараз жа кінуліся лавіць рыбу, але з крыкам адскочылі назад: вада была гарачая!
Недаўменна пазіралі яны на гэта дзіўнае з’явішча, нібы пытаючыся адзін аднаго: што гэта за цуд такі? Але гэта не перашкодзіла ім прыняцца за рыбу. Праўда, яна была япгчэ недавараная, але ўсё ж такі смачнейшая за ўсё тое, што яны елі да гэтага часу.
Тым часам скокі рыб спыніліся зусім, і вада йакрыла-ся пластам мёртвае рыбы.
Шчодрая прырода пачаставала людзей такой юшкай, якой ніхто яшчэ не еў і не бачыў.
I людзі так наеліся, што ледзь валаклі ногі. Яны ўжо не дзівіліся, не цікавіліся незвычайнай з’явай. Па-першае, таму, што не ўмелі разважаць, а па-другое, чаго тут яшчэ разважаць? Бяры і еш, калі такі ласунак трапіўся!
Чым жа тлумачыцца гэтае дзіўнае з’явішча?
Кіламетраў за шэсцьдзесят адсюль, там, дзе на небасхі-ле дыміліся горы, пачаў дзейнічаць вулкан. Лававы паток павольна папоўз у даліну, дзе працякала рака, і ўвайшоў у ваду. Забілася, засіпела вада, і густая белая пара запоўніла даліну. Лава няўхільна пасоўвалася ўсё далей і далей; вось яна на сярэдзіне ракі. Але што там рабілася — праз пару нельга было бачыць. Ды мы і самі можам сабе гэта ўявіць.
А лава ішла сабе далей, перайшла на другі бераг і ўпёр-лася ў той бок даліны. Стварылася незвычайная грэбля, праз якую і палілася вада. Цяжка апісаць, што там адбы-валася. Але далей рака была ўжо гарачай...
Зажылі нашы людзі, як... людзі! Але... ненадоўга.
Праз дзень рыба была ўжо не такая смачная, праз дру-гі — пачала смярдзець, на трэці трэба было ўцякаць ад яе.
40
А калі дадаць да гэтага яшчэ пах ад забітых волатаў, якія да гэтага часу зусім загніліся, то стварылася такое пекла, якога нават самыя непераборлівыя жывёлы не маглі б вытрымаць. Апрача таго, і піццёвай вады не было, бо ру-чай у рове цёк толькі ў час дажджу.
Як ні цярпелі людзі, як ні трымаліся, а нарэшце ўсё ж павінны былі пакінуць гэты багаты куток, дзе яны пра-вялі столькі шчаслівых дзён і дзе яны зрабілі значны крок у сваім развіцці.
Калі яны адыходзілі, дык толькі ў чатырох чалавек была ў руках зброя, ды і то толькі таму, што гэта былі вельмі цікавыя кіі-косці.
Уся ж астатняя прылада засталася на месцы. He было ў іх ні кішэні, ні торбы, ні вяроўкі для яе, а каб трымаць проста ў руцэ, трэба было ўвесь час памятаць, што яна калісьці яшчэ будзе патрэбна. А гэта ўжо не такая про-стая справа.
Патрабаваць ад іх, каб яны пэўна думалі аб будучым, яшчэ нельга было. Досыць ужо таго, што яны навучыліся думаць аб сучасным.
VIII
Блуканне па лесе.— На лузе.—
Смажаны трус.— Гульня з агнём.— Пажар.— Ноч ля вогнішча.— Зноў у пячоры.— Неспадзяваная сустрэча.— Смех пераможцаў.
Паглядзім, што Тым часам было з пакінутымі ў лесе хлопцамі.
Няма чаго і казаць, што адчувалі яны сябе вельмі дрэн-на. Недаўменна круціліся навокал, кідаліся ва ўсе бакі, зноў варочаліся, пакуль голад не прымусіў іх прыпыніць пошукі і прыняцца за харчаванне.
Яны не маглі парадзіцца, выбраць хоць які-небудзь, але пэўны кірунак. Яны толькі трымаліся адзін аднаго ды сноўдаліся без сэнсу. I калі надышоў вечар, яны былі не надта далёка ад месца начлегу.
Пад вечар адзіноцтва і жудаснае пачуццё ахапіла іх яшчэ мацней, і яны яшчэ да цямна ўзабраліся на дрэва як мага вышэй.
Так яны блыталіся па лесе дзень за днём. I гэтыя дні самастойнага жыцця надалі ім вопыту больш за ўсе па-пярэднія гады. Раней ім толькі і клопату было, што кінуц-
41
ца на дрэва, калі раздасца трывожны крык. А цяпер яны саміпавінны былі дбаць і дбалі нават болып, як трэба: ад кожнага шолаху, трэску, гуку яны кідаліся ўбок, як зай-цы; ад якой-небудзь казы ратаваліся, як ад тыгра. Затое салраўды страшны звер не паспяваў нават і ўбачыць іх.
Дзякуючы ўсяму гэтаму, яны адчувалі такую блізкасць паміж сабой, аб якой раней і не ведалі. Hi на адзін крок не адыходзілі яны адзін ад аднаго і навучыліся па выгляду, руху разумець, што кожны з іх думае.
I разам з гэтым папоўніўся розум, з’явілася яшчэ не-калькі новых слоў. Бесталковая палахлівасць паступова змянялася на больш спакойную асцярожнасць, уважлівасць і некаторае разважанне.
Адным словам, калі нашы хлопцы не загінуць, то гэ-тае здарэнне будзе для іх добрай школай.
Але лягчэй нам разважаць, чымся на справе праходзіць такую школу... Колькі перацярпелі хлопцы за гэты час! Колькі разоў яны ледзь-ледзь не загінулі! Колькі нагала-даліся, нахаладаліся.
Некалькі тыдняў працягнуліся для іх, як некалькі га-доў. Ім здавалася, што яны ўвесь век так жывуць, і раней-шае жыццё было далёкім сном.
Аднаго разу яны выйшлі з лесу і ўбачылі перад сабою мясцовасць, падобную да той, дзе яны калісьці, разам са сваімі, знайшлі часовы прытулак у пячоры. Узвышшы чаргаваліся з далінамі, а на небасхіле відаць былі ўжо горы. Хлопцы выйшлі на зялёны, заліты сонцам луг.
Тут таксама было нямала жывёл, але яны значна ад-розніваліся ад лясных. Спачатку хлопцы адчувалі сябе вельмі дрэнна, бо не было як схавацца, каб хто захацеў на іх напасці. Але звяры здаваліся болып міралюбнымі, як у лесе, і ніхто не збіраўся на іх нападаць.
Раптам да іх падбег нейкі звер, нібы конь, толькі мен-шага росту ды на нагах у яго былі тры пальцы: сярэдні болыпы, а ззаду два меншыя, і на кожным пальцы па ка-пыту. Гэта быў гіпарыён (або гіпатэры), продак нашага каня1.
Хлопцы кінуліся ад яго ўбок, а ён — ад іх: адзін адна-го спалохаліся. Потым падышоў яшчэ адзін звер з доўгай шыяй і спакойна стаў разглядаць нашых хлопцаў. Суст-ракаліся і яшчэ розныя жывёлы, нібы каровы, авечкі, але
1 Паходжанне каня найбольш дакладна даследавана навукай. Па знойдзеных касцях выразна можна прасачыць, як ад першага продка з пяццю пальцймі развіўся сучасны конь з адным капытом.
42
ўсё нейкія дзіўныя, мы б цяпер сказалі, мяшаныя: нібы каза, але без рог і з доўгім хвастом; нібы карова, але зубы, як у свінні; нібы свіння, але ногі, як у мядзведзя, і гэтак далей.
Гэта ўсё былі продкі нашых сучасных жывёл. Яны тады былі, так сказаць, яшчэ не падзяліўшыся, і ад адной і той жа жывёліны потым пайшлі патомкі — і козы, і авечкі, і каровы, у залежнасці ад таго, каму ў якіх умовах трапі-лася жыць.
Для нашых жа хлопцаў самае галоўнае было тое, што ўся гэтая жывёла была траваедная, не драпежнікі. Яны сабе пасвіліся на лузе і нічым не пагражалі. Хлопцы су-пакоіліся, асмялелі і адчувалі сябе значна лепш, як у цём-ным, небяспечным лесе.
Але ж затое спажывы для іх тут было мала. Хоць было шмат мышэй і нейкіх трусоў, але злавіць іх у полі вельмі цяжка. Пачалі яны каштаваць тую ці іншую траву, сёе-тое карэнне, але нічога добрага не знайшлі. Праўда, не-калькі разоў трапіліся ім нейкія каласкі з зярняткамі, якія вельмі ім спадабаліся, але наесціся ад гэтых паасоб-ных каласкоў не было магчымасці.
I пачалі тады хлопцы ганяцца за трусам. Голад пры-мусіў іх ганяцца доўга, упарта, пакуль трус не зморыцца. Так загналі яны яго ў кут, дзе лагчына звужалася і пера-ходзіла ў голую камяністую пляцоўку.
Пляцоўка была невысокая, даволі роўная, але неяк зморшчаная, нібы зацвярдзелая каша. Хлопцы тым ча-сам дужа змарыліся, асабліва давала сябе адчуваць гара-чыня, якая, здавалася, ішла ад самай гэтай каменнай пло-шчы.
Загнаны ў кут трус, не маючы куды дзецца, ускочыў на каменне і пачаў вырабляць такія скокі, што хлопцы спы-ніліся і разявілі раты.
Трус падскакваў як шалёны, ні на адзін момант ён не спыняўся на зямлі; ледзь толькі дакранецца, як адразу ж зноў скокне як мага вышэй.
Праз некалькі хвілін ён пачаў слабець, перакульвацца, але свае скокі не спыняў да таго часу, пакуль ужо зусім не змог падняцца.
Тады пачалося новая дзіва: трус задыміўся.
Дым павялічваўся, гусцеў, а праз хвіліну поўсць запа-лілася ўжо агнём.
I адразу хлопцам успомнілася тое дзіўнае стварэнне, якое яны калісьці бачылі ў лесе.
Поўсць абгарэла, агонь згас, але справа не скончылася:
43
трус пачаў шкварыцца, сіпеў, трашчаў, як на патэльні. Прыемны пах заказытаў у носе ў галодных хлопцаў. Яны рынуліся да труса, але са страшэнным крыкам адскочылі назад: нешта так укусіла іх за ногі, што аж уваччу пацям-нела.
А між тым смачны смажаны трус ляжаў зусім блізка, крокі на два ад краю, і вабіў сваім прыемным пахам. A голад так мучыў! Надыходзіў ужо вечар, а хлопцы за ўвесь дзень пажывіліся толькі некалькімі зярняткамі ды ка-зюлькамі.
Становішча было нясцерпнае. Галовы напружваліся, каб што-небудзь надумаць, і вось трапіла ў вочы абгарэлае галлё, рэшткі нейкага хмызняку. Адразу прыпомніліся ранейшыя гульні і розныя прыгоды з такім самым гал-лём...
А праз некалькі хвілін хлопцы дубцамі прыцягнулі да сябе смажаніну'.
3 якім смакам першы раз за сваё існаванне чалавек пад’еў смажанага мяса!
Надыходзіў вечар, у паветры рабілася халадней, затое як прыемна, цёпла і прытульна было ля гэтай печы.
Гуляючы, хлопцы пачалі кідаць на лаву галінкі, і... яны загараліся светлым полымем, такім самым, як калісьці ў лесе. Асвятлілася мясцовасць навакол, асвятліліся тва-ры хлопцаў, і разам са святлом засвяцілася на іх нібы ўсмешка.
Вось агонь пагас, і зноў зрабілася цёмна і непрытуль-на. Тады зноў падкінулі галля,— і зноў стала светла.
Значыцца, можна самому зрабіць гэты агонь, па свай-му жаданню?!
Гэтае пачуццё, як хваляй, заліло ўсю істоту хлопцаў. Яны ўжо наўмысля давалі агню згаснуць, а потым зноў яго выклікалі.
Некалькі жывёлін наблізілася, спынілася і здзіўлена наглядала, што вырабляюць гэтыя невядомыя маленькія двухногія стварэнні.
Раз яны паклалі досыць доўгую галіну, а калі запаліў-ся адзін яе канец, узяліся за другі,— і... агонь апынуўся ў іх уласных руках. Махнулі яны палаючай галінай раз,
1	Чытачы, мусіць, ужо здагадаліся, што каменная пляцоўка была з лавы, якую нядаўна выліў вулкан. А што азначае слова “нядаўна”, можна ўявіць сабе з наступнага прыкладу: у Цэнтральнай Амерыцы аднаго разу падарожнікі запальвалі папяросы ад лавы, якая была выкінута вулканам... 37 гадоў назад.
44
другі. Як заравуць жывёліны, як кінуцца прэч. А хлоп-чыкі так весела закрычалі, што, здавалася, гэта быў ужо рогат пераможніка-чалавека.
Адламалася маленькая гаручая галінка, звалілася на зямлю. Падсунулі да яе другую галінку, і — агонь пера-скочыў на яе. Падсунулі яшчэ адну — таксама.
А праз хвіліну на зямлі было вогнішча, першае вогні-шча, зробленае рукамі чалавека.
Таксама гуляючы, перакінулі галінку на другое месца і там зрабілі другое вогнішча.
Забыліся хлопцы і на зморанасць, і на сон. Толькі і думалі, каб знайсці дзе галінку ды падкінуць у агонь. Добра яшчэ, што болып-менш знаходзілася галля, ды яшчэ сухо-га. Відаць, у гэтай лагчыне рос хмызняк перад тым, як лава яго заліла.
I калі хлопцы пазбіралі ды спалілі ўсё бліжэйшае гал-лё, тады толькі яны паваліліся на зямлю і паснулі.
Прачнуліся позна. Адразу ж успомнілі пра ўчарашнія падзеі і зноў паспрабавалі выклікаць агонь. I агонь па-слухмяна з’явіўся.
Але пасля ўчарашняй вячэры адчувалася страшэнная смага. А бліжэйшая вада была досыць далёка, каля лесу, адкуль яны ўчора прыйшлі. Як ні цярпелі, але не маглі вытрымаць і павінны былі ісці шукаць вады.
Напіліся і пайшлі назад. Па дарозе ім прыпомнілася ўчарашняе паляванне на труса, і яны захацелі зноў зрабіць таксама. Але на гэты раз нічога не выйшла: трус уцёк у другі бок. Замест гэтага яны злавілі двух маленькіх мы-шанят. Але якія нясмачныя яны былі ў параўнанні з уча-рашняй смажанінай!
Закусілі зёлкамі і зноў пагулялі ля вогнішча. Але праз гадзіны дзве зноў захацелі піць і зноў павінны былі ісці да лесу.
На абед ім пашанцавала злавіць труса. I вось, пры-помніўшы ўчарашнюю смажаніну, яны самі кінулі яго “на пліту”. Гэта ўжо быў велізарнейшы поспех. Падумаць толькі: яны самі зрабілі гэтак, захацелі і зрабілі. Хто з іхніх суседзяў, малпаў, махайродаў ці тапіраў, мог так зрабіць?
Адна толькі бяда была — гэта кожны раз цягнуцца далёка, каб напіцца, бо адлегласць да лесу была кіламетры са два. Ды і жывёлы, убачыўшы, што тут швэндаюцца ней-кія неспакойныя і шкодныя стварэнні, пастараліся адысці далей.
45
Часам хлопцы ўвесь дзень бадзяліся зусім у другім баку, але на ноч прыходзілі сюды, каб пагрэцца і пагуляць з агнём.
Надвор’е ўвесь час было сухое, гарачае. Трава на лузе пасохла.
I вось аднаго разу хлопцы зрабілі вогнішча далей, ся-род густой, сухой травы. He паспелі яны дадаць галля, як агонь сам пайшоў паўзці па траве. Далей — болей, і па-чаўся такі пажар, што хлопцы без памяці пабеглі ў лес. A разам з імі ўсё жывое. Пад нагамі мышы, трусы, пацукі. Побач — гіпарыёны, антылопы і розныя іншыя. Некалькі разоў жывёлы збівалі хлопцаў з ног. Кожны думаў толькі аб тым, каб самому выратавацца.
Вось ужо лес, ручаіна, а ззаду агонь дасягае, смаліць. Пераскочылі яны праз ваду, пабеглі далей — чуюць, што ззаду цішэй стала. Азірнуліся — агонь ужо не гоніцца. Ён спыніўся ля берага і пайшоў убок.
Тады вярнуліся назад. На другім баку чарнелася поле, дымілася некалькі абсмаленых дрэў. Пажар гуў недзе далёка. Але прайшло яшчэ шмат часу, пакуль хлопцы зусім супакоіліся.
Потым асцярожна перайшлі на той бок і сталі хадзіць па цёплай зямлі. А далей, ідучы ўздоўж лесу, яны натрапілі на смажаную жывёліну велічынёй з барана. Тут яны і спыніліся.
Але не паспелі яшчэ прыстасавацца, як з лесу пака-заўся тыгр. Адным духам хлопцы адбегліся і апынуліся на дрэве. 3 якой зайздрасцю пазіралі яны адтуль, як вораг паядаў іхнюю смажаніну!
Дзень скончыўся; хутка сцямнелася. I тут нашы хлоп-цы заўважылі, што недзе блізка паблісквае агонь. Цяпер ужо агонь для іх быў “свой брат”. Нягледзячы на тое, што тыгр яшчэ не скончыў вячэру і быў недалёка, яны ціхень-ка злезлі з дрэва і падышлі да агню.
Гарэў тоўсты буралом. Гарэў слаба, ледзь-ледзь свяціў-ся. Але нашы таварышы з гаспадарскім выглядам і важ-най мінай пачалі падкідваць галлё. Агонь весела затра-шчаў, павялічыўся і асвятліў тыгра.
Той пакінуў есці і недаўменна паглядзеў, нібы пытаю-чыся: што гэта за штукі такія? Здаецца, гэта тыя самыя нікчэмныя жэўжыкі, якія толькі што паўцякалі адсюль, але якія яны грозныя, як страшна яны'там арудуюць. A вось гэтае жудаснае ўжо ў іх руках, яны так грозна раз-махваюць ім.
46
I, апусціўшы хвост, тыгр ціхенька ўцёк у лес.
Тады хлопцы падцягнулі сваю здабычу да вогнішча і спакойна павячэралі пад аховаю агню.
Навакол ляскалі зубамі звяры, але кожны раз, калі хлопцы падкладалі галля, асабліва, калі з трэскам ляцелі іскры,— звяры адскаквалі назад.
Але трэба быць справядлівым і шчыра падзякаваць гэтым звярам. Каб яны не ляскалі зубамі, дык нашы хлоп-цы спакойна паснулі б і спусцілі агонь. А цяпер яны ўвесь час былі прымушаны падтрымліваць яго, увесь час яны вучыліся, як ужываць яго.
На другі ж дзень агню пагражала сур’ёзная небяспе-ка. Сонца свяціла ясна і горача. Грэцца не трэба было. Святло ад агню не мела ніякага знаку. I калі паказаўся той самы тыгр, нашы хлопцы нават і не спрабавалі пудзіць яго галінамі, якія днём ніякага асаблівага выгляду не мелі. Яны паўцякалі гэтаксама, як і ўчора.
Навошта было падтрымліваць агонь удзень? Яны ба-дзяліся навакол, як заўсёды, і, паміж іншым, зусім блізка натрапілі на пячору, з якой калісьці іх выгнаў леў. Праў-да, дакладна гэтага яны не памяталі, але нейкія ўспаміны заварушыліся, прынамсі яны добра ведалі, што гэтае мес-ца ім знаёмае і што тут адбывалася з імі нешта незвычай-нае.
У кожным разе яны ахвотна спыніліся ў гэтай пячо-ры, а да вогнішча хадзілі даядаць свайго барана. Там яны дзеля гульні падправілі агонь і цешыліся, гледзячы на дым. Толькі дзякуючы гэтаму, ды яшчэ таму, што там гарэлі тоўстыя кавалкі дрэва, толькі таму захаваўся агонь да ве-чара.
I толькі пад вечар, калі ў пячоры зрабілася цёмна і непрытульна, тады толькі сябры адчулі, што цяпер агонь вельмі будзе дарэчы.
I праз некаторы час у пячоры весела патрэскваў агонь...
Але тут выявілася яшчэ адна цяжкасць: яны ўжо доб-ра ведалі, што агонь трэба падтрымліваць, што трэба пад-кідаць дрэва,— вось яны і хадзілі кожны раз за кавал-кам дрэва толькі тады, калі агонь пачынаў гаснуць.
Назапасіць апалу наперад яны яшчэ не маглі. Так яны мучыліся гадзіны са дзве, пакуль самі абставіны не пры-мусілі іх зрабіць некаторы запас. Зараз жа пасля гэтага яны абодва паснулі.
Праз некаторы час “у дзверы” асцярожна прасунулася галава нейкага чалавека. 3 цікавасцю паглядзеў ён на агонь, але яшчэ з болыпай цікавасцю на двух спячых хлоп-
47
цаў. Потым чалавек ціхенька ўвайшоў у сярэдзіну, а за ім выглядала яшчэ некалькі галоў.
Падышоў чалавек, прыгледзеўся да хлопцаў і раптам нешта закрычаў вясёлым голасам. Спалоханыя хлопцы паўскаквалі спрасонку і пазналі павадыра, а за ім усіх сваіх.
Незвычайны гоман падняўся ў пячоры. Гаварылі ўсе разам, калі можна назваць гаворкай тыя гукі, якіх нават не разумеў і той, хто іх казаў. Але ўзрушанае пачуццё патрабавала выхаду, і гэтым выхадам з’яўляліся ўсе гэ-тыя гукі, рухі, кліч. Сярод гэтых гукаў-слоў вызначалася слова “0-0”, якое азначала агонь і якое ўсе разумелі.
Маладыя гаспадары падкінулі галля, госці расселіся навокала. Усе былі радасныя, вочы блішчалі, праз твары праціскалася ўсмешка задавальнення.
Раптам ля ўваходу раздаўся грозны рык ільва.
Людзі шарахнуліся ў кут і скамянелі.
Але Ра ўхапіў палаючую галіну і смела кінуўся ўпе-рад. Леў неяк жаласна піскнуў і знік у цемры.
Людзям адлягло ад сэрца, і на тварах іх засвяціўся першы смех...
Гэта засмяяўся Чалавек-Пераможца.
А леў і ўсе яго таварышы не могуць засмяяцца і да гэтага часу...
У КРАІНЕ РАЙСКАЙ ПТУШКІ
Новая Гвінея.— У мангравым лесе.— Кітаец Чунг-лі.— У гасцях у папуасаў.
Далёка-далёка ад нас, на другім баку зямлі, можна сказаць, супраць нашых ног, на поўкач ад Аўстраліі, ля-жыць вялікі востраў Новая Гвінея. На дзве з паловай ты-сячы кіламетраў працягнуўся ён у даўжыню і больш чым на шэсцьсот кіламетраў — у шырыню. Тры такія дзяржа-вы, як Англія, маглі б змясціцца на гэтым востраве.
Ляжыць Новая Гвінея каля самага экватара; значыць, там стаіць вечнае лета. He трэба дбаць ні аб апале, ні аб цёплым адзенні, ні аб шчыльнай хаце.
Увесь год растуць і цвітуць там розныя дзіўныя рас-ліны.
Па чырвоных кветках даўжынёю і шырынёю з добры ручнік лётае райская птушка, якая толькі і жыве ў гэтай краіне ды на некалькіх бліжэйшых астравах.
Здавалася б, вельмі прыемна жыць у такой краіне, але чамусьці народу там так мала, што на квадратны кіла-метр прыпадае ўсяго толькі “палова чалавека”. Жыхары Новай Гвінеі — папуасы — знаходзяцца ў такіх умовах, што і да гэтага часу лічацца самымі адсталымі людзьмі на зямлі1.
3 еўрапейцаў там стала жыве ўсяго некалькі сот ча-
1 Аповесць пісалася ў пачатку 20-ых гадоў XX стагоддзя.
49
лавек. Ды і тыя размясціліся толькі па марскіх берагах, a ў цэнтры вострава ёсць нават такія мясціны, дзе ні разу не ступала нага белага чалавека.
Паспрабуем заглянуць у гэтую невядомую цікавую краіну.
...Сонца паліла так, як можа паліць толькі на эквата-ры. Гарачыя праменні нібы праразалі наскрозь усё, што ім траплялася па дарозе,— і лісце дрэў, і ваду, і зямлю. Здаецца, яны хацелі высмактаць з зямлі ўсю вільгаць, але ўсюды было столькі вады, што не сушэй рабілася, а нібы яшчэ вільгатней.
Здавалася, што паветра было якоесьці густое, як у лаз-ні, толькі пары не было відаць. Розныя пахі адчуваліся ў ім — і кветкавыя, і пладовыя, і разам з тым гнілыя, душ-ныя, шкодныя.
Гэта і ёсць тое першае, галоўнае, што перашкаджае прыезджым людзям жыць у гэтай краіне. Цёплая вільгаць з’яўляецца галоўнай прычынай самай пашыранай у гара-чых краінах хваробы — жоўтай ліхаманкі.
Затое раслінам усё гэта вельмі спрыяе. Яны так шпарка растуць, што, здаецца, каб прыслухаўся, то мог бы ўчуць, як яны пруць з зямлі. Кожнае дрэва, куст ці травіна цягнуц-ца ўгору, да сонца, нібы навьшерадкі. Кожная расліна стара-ецца адапхнуць свайго суседа і захапіць як мага болып месца пад сонцам. Слабейшыя застаюцца ўнізе, заглуша-юцца і паступова марнеюць.
Вышэй за ўсіх уздымаюцца пальмы. Іх верхавіны, з лісцем даўжынёю да чатырох метраў, выглядаюць як па-мёлы.
А там, ніжэй, ідзе ўжо такая гушчыня, што і не разбя-рэш, што там расце. Праўда, большасць дрэў для нас зусім і невядомыя. Лісце вялізнае, ярка-зялёнае, нібы тлустае, a кветкі проста гараць рознымі колерамі. Нават наша папа-раць расце тут як дрэва, велічынёю з сасну. Бліжэй да вады размясціліся так званыя мангравыя дрэвы, карэнні ад якіх уздымаюцца ўверх вышэй за рост чалавека, так што можна пад імі хадзіць.
Некаторыя расліны з-за недахопу месца і святла пры-ладзіліся на чужым карку і п’юць сок з другога дрэва. Самымі распаўсюджанымі з іх з’яўляюцца ліяны, якія, нібы вяроўкі таўшчынёю з руку, пераблыталі ўвесь лес. Нават адна парода пальмаў, так званая ратангавая, таксама пры-стасавалася жыць на чужы кошт.
Можна было толькі заўважыць, што жывёл мала ў гэтым лесе. I праўда.на Новай Гвінеі звяроў амаль што няма, калі не лічыць некалькіх парод, з якімі мы яшчэ сутрэнемся.
50
Сярод гэтага лесу на поўдзень цячэ рэчка — павольна, ціха. Розныя затокі і адтокі разыходзяцца ва ўсё бакі,— відаць, што рака канчаецца, што блізка павінна быць мора.
Па баках, як сцяна, стаіць высокі бамбук. Дзікія качкі капошацца там. На мангравым корані тырчыць белая чапля. Відаць, ніхто іх тут не чапае. Нікога няма навокал.
Але вось з-за павароту ракі паказаўся човен, просты, выдзеўбаны з бервяна. У ім сядзеў чалавек сярэдняга росту, жоўты, з вузкімі касымі вачыма. Відаць было, што гэта кітаец. Толькі як ён сюды трапіў з другога канца свету?
Аднак жа гэта быў сапраўдны кітаец. Адзенне яго скла-далася толькі з портак і кашулі, але і ад іх засталася толькі назва, бо гэта былі адны анучкі, звязаныя рознымі сця-бельчыкамі і карэньчыкамі.
Веславаў і руляваў ён жардзінай, а на дне чоўна ляжа-ла торба і невялічкая піка.
Ехаў ён ціха, асцярожна, увесь час азіраючыся. Ён ба-яўся выязджаць на сярэдзіну ракі і ўсё трымаўся берага. Худы, змораны твар сведчыў, што падарожны многа пера-цярпеў.
Адзін, другі заварот — і перад ім адкрылася мора. Толькі нельга было вызначыць, дзе яно пачыналася і дзе канчалася, бо ўсё навакол было заліта вадою, а мангравы лес выдаваўся далёка ў мора.
Мора было неглыбокае. Далёка-далёка відаць было, як пеніліся і разбіваліся хвалі аб падводныя рыфы.
Гэта была Тарэсава пратока, якая аддзяляе Новую Гвінею ад Аўстраліі. У гэтай частцы Вялікага акіяна, на паўночны ўсход ад Аўстраліі, даўно працуюць ужо кара-лавыя паліпы і хутка, гэта значыць, праз якіх паўмільёна ці мільён гадоў, зусім забудуюць мора.
Да гэтага кітаец лёгка плыў уніз па рацэ, а цяпер ён стаў адчуваць, што вада пачынае цячы насустрач, уверх. Вось ужо і човен пачало адносіць назад, і кітаец павінен быў напружваць усе сілы, каб пасоўвацца ўніз.
Тым часам і зверху вада таксама прыбывала. Вось сустрэліся струмені зверху і знізу і закруцілі човен. Ста-новішча рабілася ўжо небяспечным.
Пакруціўшыся некаторы час пасярэдзіне ракі, кітаец неяк здолеў вырвацца з віру і як мага хутчэй накіраваўся да берага, правільней сказаць, у лес, бо ніякага берага не было.
Ён праціснуўся паміж мангравых карэнняў і стаў ча-каць.
На працягу гадзіны вада ўсё падымалася, а потым па-чала спадаць. Але кітаец, відаць, не мерыўся ехаць далей.
51
Ён пашукаў яшчэ большага гушчару і заехаў туды так, што зусім схаваўся. Потым сваім нажом адрэзаў кава-лак ліяны і прывязаў човен да карэнняў.
Вада тым часам усё спадала ды спадала. Вось ужо спод чоўна дакрануўся да глебы. Вось пачалі паказвацца чорныя плямьі зямлі. Потым вада зусім адышла. Толькі збоку засталася абмялелая рака, ды мора блішчала дзесь далёка скрозь дрэвы.
Кітаец вылез, узяў сваю торбу і піку, яшчэ раз пагля-дзеў, ці добра схаваны човен, і пайшоў налева, уздоўж бе-рага мора. Ісці было вельмі дрэнна. Зямля была гразкая, усюды пазаставалася шмат лужын. У адной з іх кітаец заўважыў ладнага краба, велічынёю з шапку. Гэта была добрая спажыва, і кітаец не мінуў яе. Ён узяў галіну і сунуў у крабаву клюшню. Той зараз жа моцна ўчапіўся за галіну, і кітаец без клопату выцягнуў яго з вады і паклаў у сваю торбу.
Але не паспеў ён прайсці некалькі крокаў, як раптам закрычаў і заскакаў ад болю: гэта краб ухапіў яго сваёй клюшняй за бок. Тады ён зняў торбу і некалькі разоў стукнуў ёю аб дрэва.
Кітаец ішоў наўкос, набліжаючыся да берага. Відаць было, што гэта месца яму знаёмае. Але пасоўваўся ён вельмі марудна, бо цяжка было праціскацца праз мангравыя ка-рэнні. Тым часам сонца пачало ўжо спускацца на захад. Нецікавая будзе справа, калі ноч захопіць яго тутака. Тым болей што ён ведаў і другую небяспеку, якая пагражае яму, калі ён замарудзіцца.
Так і ёсць: лужыны пачалі трапляцца ўсё часцей, a потым кітаец заўважыў, што некаторыя зноў злучыліся з морам стужкамі вады.
Кітаец зразумеў: гэта зноў пачынаўся прыліў. Калі ён не паспее, прыйдзецца на дрэве чакаць шэсць гадзін, йа-куль вада зноў не спадзе.
Ён пайшоў як мага хутчэй, але неўзабаве пераканаўся, што ўсё роўна не паспее. Мора набліжалася, а яму трэба было яшчэ прайсці некалькі кіламетраў да месца, куды прыліў не дасягае.
Каб дарэмна не траціць сілы, ён пачаў выгледжваць зручнае месца, каб прыладзіцца на гэтыя шэсць гадзін. I ўжо быў час, бо навакол з’явіліся цэлыя азёры.
Ён выбраў сабе больш прытульнае дрэва і палез на яго.
Непрыемная была перспектыва сядзець на дрэве да паўночы. Ды і далей не лепш: або ісці ў суцэльнай цемры,
52
або прапусціць час і тады зноў чакаць новага прыліву і адліву.
Але ўсім вядома, што кітайцы самы цярплівы народ. I наш падарожнік, здавалася, не адчуваў ніякай прыкрасці. Спакойна прыладзіўся на дрэве, выцягнуў з торбы некалькі бананаў і павячэраў імі.
Было яшчэ светла. Навакол цішыня — не любяць жывёлы і нават птушкі гэтых гнілых, вільготных лясоў.
Кітайцу нават прыемна было адпачыць. Ён сядзеў сабе і думаў аб сваёй бацькаўшчыне — далёкім Кітаі, аб сваёй сям’і.
Звалі яго Чунг-лі. Нарадзіўся ён у Шанхаі. Бацька яго быў кулі, як звычайна завуць кітайскіх рабочых. Чунг-лі меў брата Хунь-чжы, які быў маладзейшы за яго на адзін год, і яшчэ маленькіх брата і сястру.
Сям’ я іх была такая бедная, што нават не мела месца на зямлі, а жыла на “сампане”, гэта значыць, на маленькім плыце — метраў пяць даўжыні і два шырыні. Цэлыя вёскі з такіх сампанаў вырасталі звычайна на рэках, побач вялікіх кітайскіх гарадоў1.
На гэтых сампанах былі пабудаваны будкі, у якіх ту-ліліся сем’і. Добра яшчэ, калі гэтыя будкі мелі саламя-ныя сцены і шчыльную столь. Увесь жа будынак сям’і Чунг-лі складаўся з некалькіх кавалкаў дошак на калках, і праз шчыліны між гэтых дошак можна было прасунуць РУку.
Няцяжка ўявіць, як жылося ім у халоднае, дажджыс-тае надвор’е, якое там бывае замест нашай зімы.
Бацька, а потым і Чунг-лі з братам падраблялі тым, што нагружалі і разгружалі караблі. Але ахвотнікаў-бед-някоў было столькі, што і такая выпадковая праца трап-лялася рэдка.
Аднаго разу прыйіцлі на сампаны нейкія агенты і сталі ўгаворваць мужчын пайсці на сталую працу ў далёкі край. Яны абяцалі плаціць па трыста долараў за год і ўзяць на сябе ўсе іншыя выдаткі. Трэба толькі падпісаць кантракт на пяць год. Праз пяць год можна будзе мець чыстых паўтары тысячы долараў, калі дарэмна не траціць грошай.
Тысяча пяцьсот долараў! Такі капітал, якога ніхто на сампане нават не сніў. I ўсяго толькі трэба папрацаваць пяць год.
Чунг-лі меў дваццаць адзін год; значыцца, калі ён бу-
1 Тут гаворыцца аб ранейшым, дарэвалюцыйным Кітаі.
53
дзе мець дваццаць шэсць гадоў, ён будзе ўжо багатым ча-лавекам. Перабярэцца на зямлю, набудзе гаспадарку, га-родчык, дом, адным словам, будзе самы шчаслівы чала-век у свеце. I бацькі пад старасць спакойна пражывуць пры ім.
Для гэтай справы варта рызыкнуць. А працы ён не баіцца. Брат Хунь-чжы таксама захацеў ехаць, і гэта было яшчэ лепей, бо на чужыне вельмі многа значыць свой ча-лавек. А ўдвух яны праз пяць год будуць мець цэлых тры тысячы долараў! Ды гэта ж... гэта... Але ж хіба можна выказаць гэта якімі словамі?
Пайшлі ў кантору, дзе ў прысутнасці англічаніна і Heft-Kara важнага кітайца ў акулярах падпісалі ўмову.
Падрабязнасцей умовы яны не зразумелі, але пра тры-ста долараў у год яны добра чулі нават ад самога кітайца ў акулярах. Значыцца, справа пэўная.
Потым іх, у ліку двухсот чалавек, пагрузілі, як гурт быдла, на карабель і змясцілі ў труме. Потым піматтыд-нёвая дарога. Ад задухі і дрэннага харчавання пачаліся хваробы, людзі сталі мерці, як мухі.
Гаспадары спалохаліся, што іх “тавар” загіне, зрабілі ў дарозе прыпынак, падчысцілі, падлячылі людзей і пры-везлі на месца сто пяцьдзесят чалавек.
Там іх пачалі размяркоўваць па розных месцах. Быў момант, калі братоў ледзь не разлучылі. Але неяк пашан-цавала, і ўрэшце яны абодва апынуліся на гумавай план-тацыі ў Новай Гвінеі.
Пачалася служба. Ад цямна да цямна павінны былі яны працаваць пад палючымі праменнямі сонца. Анівод-нага дня адпачынку не было вызначана. Адпачывалі толькі тады, калі гаспадары бачылі, што людзі не вытрымаюць і што можа быць страта.
За самую нязначную хібу бізун гуляў па спіне. Скар-дзіцца не было каму, а каб і было, то ўсё роўна нічога не выйшла б, бо, згодна кантракту, на працягу пяцёх год яны былі ўласнасцю гаспадара. Апрача таго, свой свайго заўсё-ды пакрые.
Адно толькі суцяшала — гэта мары аб тым, што праз пяць год яны будуць багатымі. Ах, каб хутчэй праляцелі гэтыя пяць год!
Але выявілася, што і гэтаму багаццю пагражала не-бяспека. Выходзіла, што выдаткі па ўтрыманню клаліся на рабочых і ва многіх выпадках гэтыя выдаткі перавы-шалі заработкі.
Так, напрыклад, па рахунку Чунг-лі выходзіла, што яму
54
праз тры гады належыць замест дзевяцісот долараў толькі сто трыццаць. Нават дарога і лякарства былі пастаўлены ў рахунак.
Найгорш жа за ўсё былі здзекі і біццё. Асабліва вы-значаўся ў гэтай справе кіраўнік працы, містэр Брук.
Адзін раз Чунг-лі браў з-пад дрэва гаршчочак з гума-вым сокам і неяк перакуліў яго. Якраз ішоў міма містэр Брук.
Убачыўшы такое злачынства, Брук аж пачырванеў.
— Як смееш ты, сабака, псаваць гаспадарскае даб-ро?! — закрычаў ён і, не доўга думаючы, моцна штурхануў ботам у зубы Чунг-лі, які стаяў, пакорна схіліўшыся пе-рад ім.
Чунг-лі і да гэтага часу не ведае, як здарылася, толькі памятае, як гаршчочак разляцеўся на кавалкі аб... галаву містэра Брука, а рэшта гумавага соку заляпіла яму ўвесь твар. Брук зароў, як бык, выхапіў рэвальвер, але не мог страляць, бо нічога не бачыў. Ён стаў церці вочы, але ад гэтага рабілася яшчэ горш.
Рабочыя зарагаталі ад радасці. Брук пачаў страляць не гледзячы. А Чунг-лі падбег да брата, абняў яго і ўцёк. Уцёк у той самы мангравы лес, дзе ён цяпер сядзеў.
I добра зрабіў, бо за такое “злачынства” ён трапіў бы на катаргу, можа, гадоў на дзесяць. Такі ўчынак быў бы растлумачаны, як замах на жыццё “белага”. А гэта ў тых краях лічыцца самым страшным злачынствам.
Каб справа тычылася “каляровага” — жоўтага або чор-нага,— тады зусім іншая рэч, а падняць руку на “белага” ды пры гэтым яшчэ “цара зямлі”, англічаніна,— дык ужо лепш і на свет не радзіцца.
Затое для ўсіх “каляровых” рабочых гэтае здарэнне было першай радасцю за ўсе гады.
Але пасля гэтага ім стала яшчэ горш, асабліва Хунь-чжы, на якога злажылі адказнасць за брата — гэта зна-чыць, ён павінен быў адпрацаваць усю “шкоду”, якую зра-біў Чунг-лі. Адносіны да другіх таксама зрабіліся яшчэ больш жорсткімі, каб усе адчувалі, што азначае замах на белага.
Ды і становішча ўцекача было не лепшым. Куды было яму дзецца? Каб вярнуцца дамоў, яму, па-першае, трэба было мець шмат грошай, а па-другое,— ля берага, дзе толькі і жывуць белыя, яго зараз жа злавілі б.
Заставалася толькі ісці куды вочы глядзяць, далей ад берага.
I ён пайшоў...
55
Пайшоў у сярэдзіну вострава, туды, дзе яшчэ ніхто не быў, туды, дзе віднеліся таемныя горы, дзе жывуць людзі, якія і самі не ідуць да белых і іх да сябе не пускаюць.
Пайшоў адзін, бяззбройны, не ведаючы, куды ісці і што рабіць.
А праз год чамусьці вярнуўся назад, у тое самае месца, адкуль уцёк і дзе яму пагражае небяспека...
Успамінаючы цяпер свой родны сампан, ён лічыў яго за самы найлепшы куток на зямлі. Цяпер яму здавалася, што тамака акурат і жывуць найшчаслівейшыя людзі, што дарма яны лічылі сябе ўжо такімі няшчаснымі.
Ён так задумаўся, седзячы на сваім дрэве, што нават не пачуў, як пад’ехала досыць вялікая лодка і спынілася пад ім.
У лодцы сядзела чалавек шэсць папуасаў, узброеных лукамі і пікамі. Усё іх адзенне складалася з аднаго толькі фартуха.Яны былі высокага росту, дужыя і здаровыя. Чорнае цела іх блішчала, як бот.
Яны былі кірпатыя, з тоўстымі губамі і вялікімі вы-ступамі шчок. Але дзіўней за ўсё былі іх кудлатыя гало-вы. Кучаравыя валасы ўздымаліся на галаве, як стог сена, і надавалі ім вельмі люты выгляд.
Яны нешта загаргаталі паміж сабою. Чунг-лі ўздрыга-нуўся, зашуршаў лісцем.
Папуасы паднялі галовы і ўбачылі яго. Яны ўзяліся за лукі і грозна сталі яму нешта казаць. Пры гэтым па-казвалі рукамі, каб ён злез да іх у лодку.
Чунг-лі за гэты год часта сустракаўся з папуасамі, але ён цяпер лічыў бы за лепшае застацца на дрэве, чымся карыстацца іх гасціннасцю.
Хто іх ведае, што яны сабе думаюць? Праўда, узбярэж-ныя папуасы, якія часцей сустракаюцца з другімі людзьмі, якія бліжэй бачаць сваё начальства — англічан,— цяпер ужо не нападаюць, як раней, але ўсё-такі аднаму трапіць да іх непрыемна.
Чунг-лі зрабіў салодкую міну, заківаў галавою і ска-заў:
— Кавас! Кавас! — што азначае “прыяцель, прыяцель”.
Палуасам, відаць, гэта спадабалася. Яны апусцілі лукі, але ўсё роўна чакалі яго да сябе. He было чаго рабіць — трэба было злазіць.
Чунг-лі ўлез у лодку, зрабіў выгляд, што ён вельмі ўдзяч-ны за іх ласкавасць, і ўсё паўтараў:
— Уян, уян (добра, добра)!..
56
Потым выцягнуў з торбы краба і аддаў ім.
Папуасы ўбачылі, што гэта сапраўды “кавас”, і зрабілі-ся лагаднейшымі. А калі Чунг-лі пачаў выкладаць усе свае веды на папуаскай мове, з якой ён азнаёміўся ў часе сваіх вандраванняў, тады ўжо зусім зрабіўся ім сябрам. Але трэба зазначыць, што ведаў гэтых у Чунг-лі зусім не хапала. Папуасы жывуць паасобку, сталых зносін паміж сабой не маюць, дзеля гэтага няма ў іх і адзінай мовы. Часта здараецца, што дзве суседнія вёскі гавораць па-роз-наму.
Папуасы не разумелі і паловы таго, што казаў Чунг-лі, але з некалькімі словамі ды мігамі ўсё ж такі дагаварыц-ца можна было.
Папуасы выехалі з лесу ў мора. Пакуль яны ехалі ўздоўж берага, сонца пачало спускацца. Чунг-лі ўбачыў у моры, недалёка ад берага, над вадою, вёску, да якой яны і накіроўваліся.
Хаціны былі пабудаваны на мангравых карэннях, на якіх былі пасланы жэрдкі. Страха была зроблена з плеце-нага пальмавага лісця, а сцены — з галля.
Там ужо заўважылі, што едзе чужы чалавек. Насель-ніцтва згуртавалася на краі насцілу і з цікавасцю чакала госця.
Лодка пад’ехала “пад вёску”. 3 насцілу звешваліся плеценыя сходкі, па якіх і падняліся ўверх.
Паміж усіх хацін асабліва вызначалася адна, даўгая, вялікая,— туды і павялі госця. Чунг-лі адразу пазнаў, што гэта быў нібы клуб, дзе жывуць нежанатыя папуасы і дзе звычайна прымаюць гасцей.
Чунг-лі супакоіўся: значыцца, яго прымаюць як гос-ця. Увайшлі ў сярэдзіну. Па баках цягнуліся нары, дзе кожны чалавек меў сваё месца. Над галовамі віселі роз-ныя прылады, галоўным чынам для лову рыбы. Цікава, што сярод розных рэчаў тут можна было знайсці разам і каменную сякеру і жалезную, і касцяны нож і сталёвы; сярод лукаў і стрэлаў была адна старая стрэльба.
Адным словам, відаць было, што гэтыя дзікуны хоць і жылі па-першабытнаму, але ўжо карысталіся і сучаснымі прыладамі.
Пасярэдзіне хаціны была насыпана зямля, дзе гарэў агонь. Зараз жа дадалі галля, паклалі ў попел рыбу, загор-нутую ў зялёны ліст, сунулі туды і краба.
Паселі навакол і пачалі, як маглі, гутарыць з Чунг-лі. Чунг-лі стаў тлумачыць, што ён ідзе да белых, але разам з
57
тым асабліва стараўся паказаць, што ён сам не належыць да іх, што ён ненавідзіць белых і лічыць іх ворагамі.
Відаць было, што папуасы зразумелі яго. Яны ўхмы-ляліся, пляскалі яго па плячы і казалі: “Уян, уян”.
Ля дзвярэй стаялі жанчыны і дзеці і здзіўлена гля-дзелі на рэдкага госця.
Чунг-лі цяпер ужо быў задаволены, што так здарыла-ся і што ён зможа адпачыць і паспаць як мае быць. Бо назаўтра яго чакала вельмі небяспечная справа...
Тым часам зусім стала цёмна. У гэтых месцах ноч надыходзіць адразу, раптам. Увесь год цямнее а сёмай га-дзіне, і ноч і дзень маюць па дванаццаць гадзін, з невялікім ухілам, бо Новая Гвінея ляжыць недалёка ад экватара.
Мора было чорнае: аніводнай хвалькі не было на ім.
Аднак жа папуасы не мерыліся ісці спаць. Яны зноў сталі рыхтаваць свае лодкі.
I мора загарэлася!.. Ад кожнага руху лодкі, асабліва вясла, вада запальвалася, бруілася бледным полымем. Зда-валася, што ўсе лодкі плывуць у агні, а ў некалькіх кро-ках некранутая вада ад гэтага здавалася яшчэ чарней-шай.
Але ніхто з жыхароў не звяртаў увагі на гэтае пры-гожае з’явішча. Усе ўжо з маленства прызвычаіліся да яго. Чунг-лі таксама не раз бачыў гэтае святло, хоць і не ведаў, што яно паходзіць ад мікраскапічных жывёлінак, якія свецяцца, як нашыя чарвячкі-светлячкі або гнілое дрэва.
У лодку села па тры-чатыры чалавекі. У левай руцэ. кожны трымаў запалены факел з сухога пальмавага лісця, а ў правай — піку з некалькімі вострымі канцамі, прызна-чаную спецыяльна на рыбу. Пасярэдзіне лодкі быў рас-кладзены агонь, ад якога яны запальвалі свае факелы. Яны запрасілі і Чунг-лі ехаць з імі, але ён адмовіўся, бо быў вельмі змораны.
На моры ў цемры рассыпаліся і заварушыліся агні: вось адзін кінуў сваю піку ў ваду і зараз жа выцягнуў рыбіну, якую спрытна зняў пальцамі нагі.
Доўга глядзеў Чунг-лі на такую цікавую рыбную лоў-лю, але трэба было ісці спаць.
Ён увайшоў ў хаціну і лёг на нары. Пад бокам было паслана пальмавае лісце, а замест падушкі прыстасаваны некалькі бамбукавых жэрдак.
Ён зараз жа заснуў і нават не чуў, калі вярнуліся лаў-цы.
58
II
Еўрапейская станцыя.— Выгадны гандаль.— Гумавая плантацыя.— “Каляровыя” рабочыя.— Паны і падпанкі.— Зварот Чунг-лі.— Папаўся!..
Кіламетраў за дзесяць ад вёскі папуасаў, на ўзвышшы, стаяла “станцыя”, або “факторыя”, як завуць сялібы еўра-пейцаў у такіх дзікіх месцах.
Звычайна такія станцыі з’яўляюцца прадпрыемствамі капіталістаў. Напрыклад, перад вайной1 амаль што чвэрць Новай Гвінеі была ў руках адной нямецкай гандлёвай фірмы. Другая чвэрць — у руках англічан, а палова — у галандцаў.
Пасля вайны нямецкую частку адабралі англічане, і Новая Гвінея аказалася падзеленай паміж Англіяй і Га-ландыяй.
Наогул трэба сказаць, што капіталістычныя дзяржавы гандлююць гэтымі астравамі, як таварам: мяняюць, куп-ляюць, прадаюць адзін аднаму з усімі жыхарамі і іх вант-робамі.
А людзі жывуць, працуюць і нават не ведаюць, што, можа, дзесьці ў Лондане ці Парыжы ў гэты самы час іх хтосьці камусьці прадае.
У розных зручных месцах фірмы закладваюць план-тацыі і гандлёвыя пункты.
Тая станцыя, аб якой тут ідзе гутарка, належала да адной англійскай фірмы, якая шмат іх мела ўздоўж усяго ўзбярэжжа. На гэтай станцыі разводзіліся гумавыя, або каўчукавыя, дрэвы. Але, як гандлёвае прадпрыемства, яна не адмаўлялася і ад іншых гандлёвых спраў.
Пасля гуму галоўнае месца займала “копра”. Копра — гэта разрэзаныя і высушаныя какосавыя арэхі. У Еўро-пе з яе робяць какосавы алей, які ўжываецца ў рознай вытворчасці, напрыклад, у мылаварнай.
Яе прывозілі галоўным чынам з суседніх астравоў, якіх шмат было навакол.
Станцыя і сама вырабляла копру і купляла ў папуа-саў. Раней за якую-небудзь шкляную цацку можна было атрымаць мех копры, але цяпер папуасы паразумнелі і патрабавалі сякеру, нож ці яшчэ што карыснае.
Бліжэй да мора стаяў галоўны дом, у якім жылі на-чальнік станцыі містэр Скот і яго памочнік містэр Брук.
1 1914 — 1918 гадоў.
59
Дом быў лёгкі, з дошак, і стаяў на слупах — таксама, як і папуаскія хаціны.
Навакол усяго дома ішла веранда, на якую выходзілі вялікія вокны. У некаторых вокнах замест шкла былі густыя сеткі. Яны абаранялі ад маскітаў і разам з тым прапускалі свежае паветра.
Каля дома раслі пальмы, бананы, эўкаліпты і розныя іншыя дрэвы гарачых краін.
На верандзе на плеценых крэслах сядзелі містэр Скот і містэр Брук, апранутыя ва ўсё белае, як звычайна хо-дзяць у гэтых краях еўрапейцы.
Містэр Скот быў высокі мужчына, гадоў пад сорак. Чысты, голены твар яго выказваў гордасць і самаўпэўне-насць. Ён заўсёды быў спакойны. Спакойна выслухваў непрыемнасць, спакойна загадваў біць насмерць якога-не-будзь слугу, калі той завінаваціцца ў чым. Ніколі не кры-чаў і не злаваў, бо яго крык быў бы вялікім гонарам для таго чалавека, на якога ён крычыць. Быў спакойны і ў вясёлы час.
Самае большае, што ён мог сабе дазволіць,— гэта ўсміхнуцца, размаўляючы са сваім братам-еўрапейцам. I рабіў гэта ён толькі ў тутэйшых краях, а ў Англіі ён з больш-менш простым чалавекам і не размаўляў бы.
Ён быў шляхетнага паходжання і марна страціў усе свае грошы. Сюды прыехаў таму, што, па-першае, ён тут атрымліваў вялікую плату, а па-другое, што ў гэтай невя-домай старонцы наогул можна пажывіцца.
Яго памочнік, містэр Брук, быў зусім іншага складу: нізкі, тоўсты, зласлівы. Ён меў сорак пяць год і за свой век змяніў шмат прафесій: і вайсковым быў, і на моры слу-жыў, і пропаведзі ў царкве гаварыў, і ў тэатры працаваў,— і нідзе не меў удачы праз свой характар.
Толькі тут ён быў прыгодны. Тыя рабочыя, якімі ён распараджаўся, не маглі нічога яму зрабіць, а містэра Ско-та ён вельмі паважаў і баяўся.
Англічане сядзелі моўчкі і пілі каву.
Раптам Брук дакрануўся да рукі містэра Скота і ціхень-ка паказаў у кут веранды. Там, асцярожна азіраючыся, паўзла яшчарка, даўжынёю з метр. Яна трымала ў роце добры кавалак мяса.
Гэтыя стварэнні вельмі часта крадуць тут спажыву ў людзей, як у нас пацукі. Адно што яны больш палахлі-выя. Ледзь толькі людзі паварушыліся, як яна пакінула мяса і знікла.
60
— Хутка прыйдзе карабель,— сказаў Скот.— Ці хопіць нам гумы і копры, каб нагрузіць яго?
— Павінна хапіць,— адказаў Брук,— але вось рабо-чых мала. Учора зноў памёр адзін. Трэба яшчэ выпісаць.
— Колькі мы іх маем цяпер?
— Дзвесце дзевяноста тры. Восемдзесят шэсць памер-ла за паўгода, ды два зноў уцяклі некалькі дзён назад.
— Невялікая бяда, выпішам другіх,— спакойна ска-заў Скот.
I сапраўды, гэта была не бяда. Наадварот — гэта было на карысць гаспадарам. Уцекачы, парушыўшы ўмову, нічо-га не атрымлівалі. Іх заработкі, часам за некалькі год, заставаліся ў кішэнях гаспадароў.
3 гэтага боку містэру Скоту заставалася толькі жа-даць, каб больш уцякалі, і ў глыбіні душы ён быў удзячны Бруку за тое, што той дапамагаў у гэтай справе сваёй жор-сткасцю да рабочых.
Але ўцякалі толькі тыя, якія ўжо ні на што не спадзя-валіся і выбіралі смерць. Вядома, такіх было мала.
Трэба адзначыць, што сярод усіх рабочых толькі дзе-сятак быў з тутэйшых папуасаў. Рэшта былі кітайцы, япон-цы, малайцы, нават негры.
Гэта тлумачылася проста: па-першае, папуасы не былі прывычныя да сталай рэгулярнай працы, а па-другое, яны хутка ўсе ўцяклі б ад такога жыцця, бо яны былі, як гаво-рыцца, дома. А з прывезенымі з далёкага краю рабочымі можна было рабіць што хочаш.
На веранду ўзышоў новы чалавек, грэк Кандаракі. Гэта быў не малады ўжо, але вёрткі, хітры, дасціпны чалавечак з бегаючымі вочкамі і казлінай бародкай.
Адкуль ён узяўся, як сюды трапіў — алах яго ведае, але для Скота ён быў вельмі карысны. Ён быў гандлёвым агентам, усё ведаў, што трэба і нават чаго не трэба, ашук-ваў усіх і ўсім быў патрэбен. I містэр Скот заўсёды кары-стаўся яго парадаю.
— Містэр Скот! — сказаў грэк, нізка схіліўшыся.— Тамака прыйшлі два папуасы, відаць, здалёку. Яны пры-неслі скуркі райскіх птушак і кавалак золата велічынёю з курынае яйка.
— Што яны патрабуюць за гэта? — запытаўся Скот.
— Дзве стрэльбы.
Містэр Брук аж падскочыў на сваім крэсле:
— Што? Як? Стрэльбы? He можа быць! Яны ж не веда-юць, што з імі рабіць!
— Мусіць, ведаюць, калі просяць,— сказаў Кандаракі.
61
— Гэта справа нядобрая,— прамовіў Скот.— Калі яны захацелі стрэльбаў, гэта кепскі знак.
— Мабыць, іх навучыў хтось,— сказаў грэк.
— Паклічце іх сюды,— загадаў Скот.
Кандаракі махнуў рукой. Падышлі два папуасы. Відаць было, што яны рэдка сустракаліся з белымі. Глядзелі неяк спадылба, як загнаныя звяры.
— 0, гэтыя малойчыкі мне не падабаюцца! — сказаў Брук.
I сапраўды, яны значна адрозніваліся ад бліжэйшых папуасаў. Асабліва цікавая была іх зачоска. Усе валасы былі падзелены на мноства кос, і, каб гэтыя косы не злуча-ліся, яны былі аблеплены гразёю. Косы звешваліся з усіх бакоў і нават бразгаталі пры кожным руху.
На руках і на нагах былі бранзалеты, па-майстэрску зробленыя з травы і аздобленыя чарапашкамі. На шыі віселі каралі са звярыных зубоў.
Адзін трымаў вязку птушыных скурак без ног, a другі — кавалак золата. Асабліва цікавыя былі скуркі птушак. Райскія птушкі невялікія, прыблізна як верабей або крыху больш. Сама назва іх паказвае, што яны нейкія асаблівыя. I сапраўды: такога прыгожага, яскравага і раз-настайнага колеру ніхто нават не мог бы выдумаць!
Іх ёсць некалькі парод, але больш вядомая адна, якая мае хвост каля трыццаці сантыметраў даўжынёй з такім тонкім, далікатным і яскравым пер’ем, што ім вельмі ахвотна ўпрыгожваюць сябе як дзікуны, так і еўрапейскія жанчыны. Для апошніх і вывозяцца гэтыя скуркі ў Еўро-пу і вельмі дорага цэняцца.
3 прычыны таго, што мясцовыя паляўнічыя звычайна адразаюць ногі ад скурак, у Еўропе склалася легенда, што гэтыя птушкі ўсё сваё жыццё трымаюцца ў паветры, жы-вяцца толькі расой і маюць нейкую цудоўную сілу. Ад-сюль і назва іх — райскія.
Кандаракі з дапамогай некалькіх слоў, а больш за ўсё мігамі запытаўся, што яны хочуць за свой тавар.
Папуасы зразумелі, паказалі рукамі, як страляюць, і сказалі: “Пуф! Пуф!” Нават Скот усміхнуўся.
— Вось чаго захацелі! — сказаў ён.— Але шкодна да-ваць вам такія цацкі. Прынясіце і пакажыце ім лепш другое,— загадаў ён Кандаракі.
Кандаракі прынёс сякеры, нажы, рыдлёўкі і г. д. Відаць было, што такія багатыя прылады зрабілі на іх уражанне, але ўсё ж такі яны адмоўна круцілі галовамі.
— Падазроная справа,— сказаў Скот.
62
— Ці не пачаставаць іх гарэлкай? — прапанаваў Кан-даракі.— Можа, тады лягчэй будзе з імі дагаварыцца.
— Спірытусам лепш! — крыкнуў Брук.— Што зна-чыць гарэлка для такіх чарцей!
Скот згадзіўся.
Кандаракі прынёс бутэльку і наліў паўшклянкі спірту. Падышоў да папуасаў, ласкава папляскаў іх па плячах і працягнуў шклянку. Недаверліва паглядзеў папуас і не хацеў браць.
Кандаракі сам дакрануўся губамі, смяяўся і ласкава запрашаў. Дзікун узяў і крыху глынуў. Спачатку ён спа-лохаўся; відаць было, як захапіла яму дух. Але праз хвіліну, адчуўшы прыемную цеплыню, засмяяўся. Пасля таго яго таварыш выпіў ужо бадай усю шклянку. А за ім першы зноў выпіў.
Тады гандаль пайшоў шпарчэй. Папуасы забыліся ўжо на зброю і цікавіліся ўсё цудоўнай “вадой”. Ім паказалі дзве поўныя бутэлькі. Яны ўхапіліся за іх і пакінулі свае тавары.
Трымаючыся за свае бутэлькі, хістаючыся ды весела гаргочучы, пайшлі яны дадому.
— Ха-ха-ха! — зарагатаў містэр Брук.— Вось гэта дык гандаль!
— Дай Бог часцей так,— смяяўся Кандаракі.
I яны весела пачалі падлічваць, колькі на гэтым “за-рабілі”.
А шчаслівыя гандляры тым часам адышліся крыху ад будынкаў, спыніліся, зноў выпілі і паваліліся на зямлю, як мёртвыя. Бутэлькі пакаціліся, рэшта спірту выліла-ся,— справа пакуль што на тым і скончылася.
За паўкіламетра ад будынкаў, у балоцістай нізіне, была плантацыя гумавых, або каўчукавых, дрэў.
Ёсць некалькі дзесяткаў парод такіх дрэў, але найлеп-шыя паходзяць з Паўднёвай Амерыкі, з нізіны ракі Ама-зонкі. Адтуль іх сталі вывозіць і разводзіць у іншых гара-чых краінах і ў тым ліку на Новай Гвінеі.
Гэтыя дрэвы належаць да аднаго роду з нашай травой малачаем, але тут яны дасягаюць велічыні дуба. Тры ты-сячы дрэў былі пасаджаны правільнымі радамі, і паміж іх завіхаліся рабочыя.
Гуму дае сок гэтых дрэў, і здабыча яго падобна да таго, як у нас увесну здабываюць сок з бяроз. Каўчукавы сок падобны да малака, толькі гусцейпіы.
Каля плантацыі было раскладзена многа вогнішчаў.
63
Рабочыя з лесу прыносілі сюды гаршкі з сокам. Другія мачалі ў сок дошчачкі і трымалі іх над дымам. Сок гус-цеў. Тады зноў мачалі гэтую самую дошчачку і зноў капцілі, і так некалькі разоў, пакуль не набіраўся вялікі камяк. Тады яго разразалі, адкладвалі кавалкі гумы, а дошчачку зноў мачалі. Ля вогнішчаў ляжалі вялізныя кучы гумы. Сок з лесу падносілі ды падносілі. Паміж рабочых хадзіў наглядчык малаец Файлу і паддаваў духу бізуном.
Гэты Файлу быў сам рабочы, але за тое, што вельмі дагаджаў гаспадарам, ён быў зроблены старшым над ра-бочымі і выконваў свае абавязкі не за страх, а за сум-ленне.
Ён усё выгледжваў, падслухваў, сачыў за кожным кро-кам рабочых і паведамляў гаспадарам. Рабочыя яго не любілі нават больш, як містэра Брука, бо Файлу быў бліжэй да іх і больш шкодны.
Разы са два рабочыя яго пабілі, але гэта ім вельмі до-рага каштавала: адзін з іх быў так збіты, што праз не-калькі дзён памёр, а другі ледзь застаўся жывы.
Усе рабочыя былі “каляровымі”: жоўтыя кітайцы, ка-рэйцы, японцы, цёмныя малайцы, чорныя негры, але не з Афрыкі, а з Амерыкі, бо ім там вельмі дрэнна жывецца. Асабліва многа было кітайцаў.
Нездаровы клімат, дрэннае харчаванне і безупынная праца адбіліся на ўсім іх выглядзе. Трымала ўсіх толькі адна надзея, што вось яны скончаць свой тэрмін і вернуц-ца дадому “багатымі”.
Падышлі Брук і Кандаракі. Файлу падскочыў і пачаў скардзіцца, што сушыльшчыкі вельмі марудна працуюць, не паспяваюць.
— А навошта ў цябе ў руках бізун? — спытаў Брук.
— He памагае: сама праца ўжо такая марудная.
— Гэта праўда,— сказаў Кандаракі.— Я даўно ўжо кажу, што трэба перайсці на хімічнае згушчэнне соку. У другіх месцах даўно гэтак робіцца.
— Калі яно больш выгадна, трэба будзе абмеркаваць,— адказаў Брук.
Увайшлі ў лес. Рабочыя яшчэ больш замітусіліся. Каля аднаго дрэва Брук раптам спыніўся і, паказваючы рукой, сурова запытаўся ў Файлу:
— Што гэта такое? А?
Файлу замармытаў:
— Я... Я... не бачыў... Гэта Чык-чу.
— А ты дзеля чаго тутака? — крыкнуў Брук, і падняў-
64
шы бізун, апусціў яго на спіну Файлу.Той толькі схіліўся да зямлі і жаласна замармытаў:
— Выбачайце, дарагі пан... больш не буду...
Тым часам сюды спяшаўся небарака Чык-чу, якому была даручана гэтая частка дрэў. Падбег і збялеўся.
Гаршчок быў ужо даўно поўны, і гумавы сок цёк праз верх.
Брук нават не паглядзеў на кітайца і, адыходзячы, толькі сказаў Файлу:
— Глядзі ў другі раз...
Файлу яшчэ болып схіліўся; вочы яго глядзелі на Брука з замілаваннем, але як толькі Брук адышоў, Файлу адразу зрабіўся ў сто разоў больш паважным і грозным, як Брук.
— Ну,— прасіпеў ён, звярнуўшыся да Чык-чу,— а ця-пер мы з табой палічымось.
Кітаец кінуўся на калені і пачаў прасіць:
— Выбачай... паночку... не буду... не паспеў... па-ночку...
Але “паночак” не злітаваўся. Бо яму пагражаў другі паночак, які ў свой чарод баяўся трэцяга пана.
Надыходзіў вечар. На вільготнай плантацыі пачаў збірацца туман. Гэта самы нездаровы час у гарачых краі-нах. Еўрапейцы звычайна ў такі час сядзяць дома і не выходзяць на двор.
Работу скончылі і пайшлі дадому. Для рабочых быў пабудаваны асобны вялікі будынак, але не на слупах, як для гаспадароў, а проста на зямлі.
На двары негр-кухар, або “кок”, як усюды на моры за-вуць кухараў, зварыў ужо вялізны казан чорнага варыва з бобу. Боб і рыс, прыпраўленыя какосавым алеем, былі амаль што адзінаю страваю рабочых. Мяса яны ніколі не бачылі.
Праўда, яго і не было. Кароў на Новай Гвінеі зусім няма. Некалькі галоў былі прывезены на станцыю; вядо-ма, яны былі прызначаны для белых, ды і то галоўным чынам на малако. Гаспадары мелі і дзічыну, але ж не рабочыя. Толькі рыба была даволі часта.
Пасёрбалі варыва і пайшлі спаць. Памяшканне было велізарнае; па баках стаялі нары, на якіх ляжаў сухі ча-рот і больш нічога. Дзе-нідзе валялася рыззё — адзенне рабочых — або замест падушкі ляжаў клуначак. Аніякіх рэчаў больпі не было.
Рынуліся рабочыя на свае нары і скора паснулі.
He спаў толькі Чык-чу, бо цяжка яму было прыстаса-
3 Зак.1582
65
ваць свае раны да жорсткай пасцелі; ды яшчэ енчыў у трасцы адзін карэец.
He спалася і Файлу.
Ён жыў у гэтым жа самым памяшканні, але, як на-глядчык, меў асобны агароджаны куток каля ўвахода.
Hi на хвіліну Файлу не мог забыцца пра ўдар, які сён-ня атрымаў ад Брука. Праўда, не першы раз ён быў біты, але вось ужо два гады, як ён сам зрабіўся старшым, сам мог біць сваіх таварыіпаў, як яго самога калісьці білі; ча-ста здаралася, як, напрыклад, сёння, што яго нават назы-валі “панам”,— яго, цёмнаскурага, ніжэйшай пароды ча-лавека.
3 цягам часу ён пачаў ужо лічыць сябе “чалавекам”, спачатку сярод даручаных яму рабочых, а потым крыху і сярод “іх”,*белых.
I вось сёння яму напомнілі, што ён яшчэ не чалавек.
I ўсё праз гэтага праклятага Чык-чу! Каб не ён, дык, можа, назаўсёды прывыклі б, што Файлу — чалавек.
Шкада, што мала даў яшчэ гэтаму паганаму кітайцу. I Файлу гатоў быў зараз жа пайсці і дадаць яму яшчэ.
Тым часам знадворку каля будынку з’явілася нейкая постаць. Асцярожна тулілася яна каля сцяны і набліжа-лася да дзвярэй. Дзверы ціхенька адчыніліся, і нехта ўвай-шоў у памяшканне.
Відаць было, што чалавек — свой, бо не блытаўся ў цемнаце. Ён ціхенька пачаў красціся ўздоўж нар да таго канца, дзе ляжаў Чык-чу. Незнаёмы схіліўся над суседам Чык-чу і стаў прыглядацца.
— Хто тут? — запытаўся Чык-чу.
— Тсс!..— прашаптаў незнаёмы.— Гэта я, Чунг-лі.
— Ты?! — крыкнуў Чык-чу і, забыўшыся пра боль, ускочыў з пасцелі.
— Ціха! Што ты робіш? Ты загубіш мяне! — засіпеў Чунг-лі.
I сапраўды Файлу пачуў і заварушыўся.
— Кладзіся! — прашаптаў Чунг-лі і сам лёг на зямлю.
У гэты самы момант адзін з рабочых голасна забалба-таў нешта праз сон. Файлу супакоіўся.
Пачакаўшы некаторы час, Чунг-лі запытаўся:
— Дзе брат?
— Няма,— адказаў Чык-чу.
— Памёр?
— He, уцёк.
Чунг-лі застанаў ад роспачы.
— Куды? Чаму?
66
— Пасля таго як ты ўцёк,— пачаў шаптаць Чык-чу,— уся злосць Брука накіравалася на твайго брата. Брук ніяк не мог і цяпер не можа забыцца, галоўным чынам, на тое, у якім ён быў смешным становішчы перад усімі рабо-чымі і што ён не мог пакараць цябе. Яму ўвесь час здава-лася, што рабочыя смяюцца з яго. Калі ён бачыў, што хто-небудзь усміхаецца, то зараз жа пускаў у ход бізун. Асаб-ліва даставалася Хунь-чжы. He было таго дня, каб яго не білі. Вядома, каб дагадзіць Бруку, сабака Файлу стараўся яшчэ больш. Хунь-чжы зусім не магчыма стала жыць, тым болей што і ў будучым ён нічога добрага не мог ча-каць: Брук проста сказаў, што Хунь-чжы павінен будзе працаваць хоць дзесяць год, пакуль не адпрацуе за цябе. Акурат у гэты час збіраўся ўцякаць папуас Качу. Хунь-чжы надумаў уцячы разам з ім, бо, як тутэйшы, Качу быў вельмі карысны для яго. I вось ужо чатыры дні, як яны ўцяклі,— скончыў Чык-чу.
— Толькі чатыры дні? — уздыхнуў Чунг-лі.
— Толькі, спазніўся ты крыху,— спачувальна сказаў Чык-чу.
Чунг-лі апусціў галаву і быццам скамянеў. Такі жаль ахапіў яго, што ён гатоў быў плакаць. Цэлы год ён ванд-раваў, тодькі цудам ухіліўся ад смерці, урэшце зарабіў столькі, колькі яньі абодва не зарабілі б за дзесяць год, рызыкнуў сваім жыццём, каб забраць з сабой брата і вяр-нуцца дадому,— і вось усё гэта дарэмна! Як ён адзін будзе прабірацца дадому, пакінуўшы тут брата? Ці шукаць яго? А прыйдзі ён на чатыры дні раней...
— Чаму ты вярнуўся сюды? Хіба не ведаеш, што табе пагражае? — пытаўся Чык-чу.
— Ведаю, добра ведаю. Але я прыйшоў, каб узяць бра-та і з ім уцячы дадому. А цяпер ужо маю столькі грошай, што хопіць нам на двух.
— Адкуль?
— У сярэдзіне вострава ёсць невядомыя горы, дзе яшчэ не была нага белага сабакі. Там я знайшоў золата.
Нешта мільганула каля іх; праз некаторы час ціхень-ка рыпнулі дзверы...
— Вось шчаслівец! — зайздросліва сказаў Чык-чу.
— Хто табе забараняе таксама шукаць шчасце? — ад-казаў Чунг-лі.— Але трэба праўду сказаць, што гэта толькі шчаслівы выпадак, на які спадзявацца нельга. Я не дзеля гэтага ўцякаў, а быў вымушаны. I раіць нікому не буду, бо не заўсёды пашанцуе. Але калі каму-небудзь з вас нічога ўжо не застанецца рабіць, як тады было мне,— скажы, хай
67
шукаюць месца Абу за сто кіламетраў на захад ад пачат-ку ракі Фляй. Ну, бывай здароў!
— Што ж ты цяпер будзеш рабіць? Куды пойдзеш? — спытаў Чык-чу.
— He ведаю яшчэ,— адказаў Чунг-лі і пачаў ціхенька паўзці, але спыніўся і зноў падышоў да Чык-чу.
— Вось што, Чык-чу. Ты такі самы, як і мы. Ты не захочаш скрыўдзіць нас.
— Вядома, ці трэба аб гэтым гаварыць? — горача ска-заў той.
— Можа здарыцца, што ты раней за нас вернешся да-дому, або я зусім не вярнуся,— дык вось табе кавалак золата, аддай яго маім бацькам. Калі трэба будзе, і сабе вазьмі на выдаткі. Памятай, што, можа, яны атрымаюць гэты кавалак замест двух сыноў. А калі і мы вернемся, дык тады ўжо і ты атрымаеш. Сцеражыся толькі, каб ніхто не даведаўся, што маеш.
Ён выняў з торбы кавалак золата і аддаў Чык-чу.
— Добра, будзь спакойны, усё будзе зроблена, калі я буду жывы і вярнуся,— сказаў Чык-чу.— Хай бароняць цябе добрыя духі.
— I цябе таксама,— адказаў Чунг-лі і пасунуўся да выхада. Ціхенька адчыніў дзверы, пераступіў парог і ад-чуў... як некалькі пар рук абхапілі яго і скруцілі.
— Калі ласка, адважны Чунг-лі! — пачуўся насмешлі-вы голас Файлу.— Містэр Брук даўно жадае вас бачыць.
— У-у, сабака! — сказаў Чунг-лі.— Дачакаешся і ты свайго часу!
— Ці будзем будзіць містэра Брука або Скота? — за-пытаўся адзін з мужчын.
— Дзеля такого госця няварта,— сказаў Файлу,— заў-тра ўбачаць.
— Ну, хадзем! — сказалі мужчыны і павялі Чунг-лі ў суседні будынак.
Чык-чу чуў, як Чунг-лі папаўся. Шкада яму было свай-го сябра. Але мімаволі ён падумаў, які ён, Чык-чу, шчас-лівы: ніхто яго не ловіць, ніхто не арыштуе, жыве ён ціха, спакойна, засталося яму працаваць толькі адзін год; гэты год праляціць непрыкметна, і ён сабе паедзе дадому багаты, вольны. А неспакойны Чунг-лі павінен пакута-ваць...
Нельга апісаць, што рабілася з містэрам Брукам, калі ён даведаўся, што Чунг-лі злоўлены. Ён то рукі паціраў ад радасці, то рыкаў, як звер, ад злосці.
— Трэба паказаць усім,— крычаў ён,— што значыць
68
падымаць руку на белага! Трэба яго перад усімі павесіць!
Містэр Скот аднёсся да гэтага спакайней.
— Павесіць мы не маем права,— гаварыў ён,— а трэ-ба адаслаць яго ў Морсбі1 і засудзіць. Усё роўна яго не пашкадуюць.
— Гэта занадта будзе проста і мякка,— пярэчыў Брук,— хоць скуру садраць з яго трэба...
— Ну, гэта ўжо ваша справа,— сказаў Скот.
Увайшоў Кандаракі. Увесь яго выгляд сведчыў, што ён ведае нешта цікавае.
— Ці ведаеце, панове,— пачаў ён,— што справа з гэ-тым няшчасным кітайцам можа мець інтарэс для нас усіх? Я толькі што даведаўся аб усім падрабязна,— і вось вам довад.
Пры гэтым ён паклаў на стол два кавалкі золата: адзін велічынёю з грэцкі арэх, а другі — крыху меншы.
— Што гэта значыць? — запытаўся Скот.
— Гэта знойдзена пры Чунг-лі. Ен, аказваецца, знай-шоў у сярэдзіне вострава месца, дзе сустракаюцца вось такія рэчы. Пры'йшоў ён сюды, каб забраць свайго брата і ўцячы дадому.
— Ну што ж! — сказаў Скот.— Значыцца, будзе з чаго ўзяць няўстойку як за яго, так і за брата.
— Толькі няўстойку? — закрычаў Брук.— Гэтага мала! Дайце мне спачатку палічыцца з ім!
— Я параіў бы палічыцца з ім зусім іншым чынам,— сказаў Кандаракі.— Нічога яму не рабіць, абяцаць яму поўную свабоду за тое, што ён завядзе нас у тое месца.
— Як? — стукнуў кулаком Брук.— Пакінуць яго зусім непакараным? He можа гэтага быць!
Скот глыбока задумаўся, а Кандаракі падышоў да Бру-ка і ціха шапнуў яму:
— He пярэчце. Калі ён пакажа нам месца, тады вы заўсёды будзеце мець магчымасць палічыцца.
— Ага! Гэта іншая справа,— супакоіўся Брук.
— Гэта добрая ідэя,— сказаў Скот,— але ж вы самі павінны ведаць, як цяжка наладзіць экспедыцыю ў глыб вострава.
— Ведаем,— адказаў Кандаракі, — аднак трэба такса-ма прыняць пад увагу, што калі ён адзін дабраўся, то добра падрыхтаваная экспедыцыя — тым болей, а па-другое, трэба памятаць, што не шукаць мы ідзём, а на пэўнае месца.
1 Галоўны пункт англійскай Новай Гвінеі.
69
— Гэта праўда,— задуменна сказаў Скот,—- прывядзі-це яго сюды!
Праз некалькі хвілін прывялі Чунг-лі. Ён увайшоў пад наглядам двух салдат-сіпаяў1.
Чунг-лі са звязанымі рукамі стаяў перад Скотам і ча-каў, што будзе. Брук сядзеў і глядзеў на яго, як звер на сваю здабычу. Скот даў знак, каб сіпаі выйшлі, потым звярнуўся да Чунг-лі:
— Ты ведаеш, што, паводле закону, за тое, што ты ха-цеў забіць англічаніна, ты можаш быць асуджаны на смерць.
— Зусім я не думаў і не хацеў забіваць,— сказаў Чунг-лі.
— Суд не можа ведаць, што ты думаў; ён будзе судзіць па тым, што ты рабіў. I тваё дзеянне лёгка назваць зама-хам на жыццё. Разумееш?
Чунг-лі маўчаў.
— Ты бачыш,— прадаўжаў Скот,— што ты знахо-дзішся ў нашых руках. Мы можам з табою зрабіць што хочам.
Скот спыніўся і пачакаў, каб Чунг-лі лепш адчуў сэнс апошніх слоў.
— Але ты можаш атрымаць поўную волю, сваё золата, скасаванне кантракта і нават дапамогу вярнуцца дадому, калі ты нам пакажаш тое месца, дзе знайшоў золата. Зго-дзен?
Чунг-лі маўчаў. Па-першае, яму вельмі не хацелася зноў пачынаць гэту цяжкую і небяспечную дарогу, па-дру-гое, ён не хацеў служыць сваім ворагам і, па-трэцяе,— самае галоўнае — не быў упэўнены, што яны выканаюць сваё абяцанне. Але што яму заставалася рабіць? Яны маг-лі б і зараз яго забіць, і нічога ім за гэта не было б.
— Ну, адказвай! — сказаў Кандаракі.
— Ці салраўды вы мяне тады адпусціце? — спытаў Чунг-лі, каб толькі адразу не паказаць, што ён згодзен.
— Я сам даю слова гонару,— паважна адказаў Скот.
“Мала карысці ад гэтага”,— падумаў Чунг-лі.
“Чакай”,— падумаў Брук.
“Паглядзім яшчэ, што будзе”,— падумаў Кандаракі.
I толькі адзін Скот верыў у сваё слова, бо яму не было аніякай патрэбы ашукваць гэтага кітайца.
1 С і п а і — завербаваныя англічанамі салдаты з жыхароў Індыі, калі яна была пад уладай Англіі.
70
— Добра,— згадзіўся ўрэшце Чунг-лі.
Скот паклікаў сіпаяў і сказаў:
— Развяжыце яму рукі, добра даглядайце, карміце і толькі пільнуйце, каб не ўцёк, бо тады адкажаце сваімі галовамі.
III
У моры.— Сустрэча з папуасамі.— Станцыя Доэр.— Чорны місіянер.— Па рацэ Фляй.— Жывыя плады.— Какаду і восы.— Конь!..
Экскурсія ў папуаскую вёску.— Кенгуру на дрэве.— Ноч на выспе.
Уздоўж паўднёвага берага Новай Гвінеі на ўсход хут-ка ляцела маторная лодка, ці, дакладней, катэр. Ён быў досыць вялікі, меў каюты, змяшчаў чатырнаццаць чала-век і шмат розных прылад і запасаў, асабліва зброі.
Наперадзе сядзелі Скот, Брук і Кандаракі. Кіраваў ка-тэрам стары боцман Старк, машыну даглядаў механік Гуд. Галоўную сілу экспедыцыі складалі шэсць сіпаяў пад ка-мандай свайго сяржанта Ханубі. Тут жа знаходзіўся і Чунг-лі.
Файлу быў узяты ў якасці кухара. У такой экспеды-цыі кожны чалавек павінен мець разнастайную вартасць. Негр-кок быў бы толькі кокам, а Файлу, апрача таго, быў верны чалавек ва ўсіх справах.
Мора было ціхае і блішчала ад сонца, як люстра. 3 правага боку ўздоўж берага цягнулася белая града, то на-бліжаючыся да берага, то аддаляючыся. Гэта былі карала-выя рыфы, аб якія разбіваліся хвалі. Дзякуючы гэтаму паміж рыфамі і берагам заставалася ціхая паласа, як ву-ліца.
Праз дзве гадзіны ўбачылі наперадзе папуаскую вёску, на слупах. Яна выходзіла ў мора так далёка, што пры-ходзілася праязджаць зусім побач яе.
Там даўно пачулі, што трапгчыць і набліжаецца дзіўная лодка. Папуасы заваруіпыліся, палезлі ў свае чоўны, і хут-ка на спатканне з катэрам выехала восем вялікіх чоўнаў, у якіх сядзела чалавек па дванаццаць.
Чоўны мелі тую асаблівасць, што да іх на некаторай адлегласці былі прыстасаваны бярвенні, злучаныя з чоў-намі жэрдкамі. Дзякуючы гэтаму чоўны былі ўстойлівыя і не маглі перакуліцца.
71
Папуасы крычалі, махалі рукамі. Чутно было слова “кос, кос” (тытунь).
— Чаго яны хочуць, што яны думаюць рабіць? — тры-вожна сказаў Скот.
— Чорт іх ведае,— адказаў Брук,— але ў кожным разе гэтая арава для нас небяспечная. Надта іх многа.
— Яны нават з ласкі могуць нашкодзіць нам,— дадаў Кандаракі.
Катэр набліжаўся, а папуасы згрудзіліся і не давалі дарогі.
— Трэба распудзіць іх,— сказаў Скот.— Страляйце ўгору!
Сіпаі пачалі крычаць і страляць. Папуасы замітусілі-ся, некаторыя кінуліся ў ваду і далі нырца. Катэр тым часам урэзаўся ў сярэдзіну, зачапіў са дзве лодкі, адламаў прылады, а адну лодку дык зусім перакуліў.
Падняліся крыкі, выццё. Праўду кажучы, папуасы не мелі намеру нанадаць, бо, жывучы ля берага мора, яны не раз сустракаліся з белымі і ведалі, што нападаць на іх небяспечна, але цяпер яны раззлаваліся і гатовы былі са-праўды распачаць бойку, ды катэр быў ужо далёка.
Ехалі ўвесь дзень. Краявід быў аднолькавы і, можна сказаць, нудны. 3 левага боку — нізкі бераг, зарослы ле-сам, большаю часткаю мангравым. Дзе-нідзе віднеўся ўзго-рак; там часамі ўздымаўся дымок. Мінулі яшчэ некалькі вёсак на вадзе.
3 правага боку — белая града. Часамі далёка ледзь значыліся выспы.
— Глядзіце, глядзіце! — раздаліся галасы на катэры. I сапраўды было на што паглядзець. Сярод мора, нібы про-ста з вады, правільным колам падымалася пятнаццаць— дваццаць какосавых пальмаў. He відаць было аніякай зямлі, усё тая самая вада, і пальмы стаялі, калыхаліся, нібы ў паветры.
Сапраўды ж яны стаялі на грунце, але ён так слаба паднімаўся над вадой, што збоку не заўсёды можна было яго заўважыць. Гэта быў так званы “атол”, якіх вельмі многа ў гэтай каралавай частцы Ціхага акіяна.
Потым рыфы паступова сталі адыходзіць далей ад берага. Катэр выходзіў у адкрытае мора, і адразу адчува-лася хваляванне, тое звычайнае хваляванне, якое завуць “мёртвы зыб” і якое заўсёды бывае ў адкрытым моры нават пры самым ціхім надвор’і. Караблі яго не адчува-юць, а лодкі часам добра калыша.
Бераг павярнуў на поўнач; стала цішэй. Ішлі ўсю ноч
72
і раніцою дабраліся да станцыі Доэр, якая стаіць недалёка ад вусця ракі Фляй.
Станцыя Доэр з’яўляецца ўжо дзяржаўным пунктам. Тут ёсць некаторыя ўстановы: пошта, суд, школа і нават царква.
Экспедыцыя мела намер прастаяць тут цэлыя суткі, бо гэта быў апошні культурны пункт, дзе можна было кан-чаткова падрыхтавацца, набыць недастаючыя рэчы і за-пасы.
Вядома, ніхто з удзельнікаў экспедыцыі нікому не ка-заў, куды і чаму яны едуць. Ды і не ўсе яны самі гэта ведалі.
Каманда катэра па чарзе выходзіла на бераг, і Чунг-лі таксама было дазволена пагуляць па беразе, вядома, пад наглядам сіпаяў.
Між іншым, Скот і Брук захацелі зайсці ў царкву. Там якраз тоўсты місіянер казаў пропаведзь. Слухалі яго ча-лавекі са два белых і дваццаць—трыццаць цёмных. Місія-нер казаў, што хоць чорныя і малодшыя браты белых, але ўсё ж такі браты, і Бог любіць іх усіх. Затое трэба таксама любіць Бога і выконваць яго загады. Вось, напрыклад, чаму белыя вышэйшыя, дужэйшыя, багацейшыя і разумнейшыя за ўсіх? Таму, што яны пакланяюцца адзінаму сапраўдна-му Богу і слухаюцца яго закону. А чаму чорныя ніжэй-шыя? Зразумела, таму, што яны не ведаюць хрысціянства. I першы наказ хрысціянства — гэта любіць усіх і слухац-ца старшых. Але сярод вас часта здараецца, што вы не любіце і нават не слухаеце сваіх старшых братоў — белых і г. д., і г. д.
Тут жа стаялі чорныя вучні місіянерскай школы, стры-жаныя, досыць чыстыя, усе ў кашулях, зусім не такія, як голыя беспрытульныя папуасікі. Іх і кормяць, і дагляда-юць, і адзяюць, і вучаць Дарма. А праз некалькі год з іх таксама выходзяць місіянеры.
. У выніку ствараецца вельмі выгадная камбінацыя: выхаванне і праца чорных місіянераў патрабуе менш па-ловы тых грошай, якія трэба было б выдаткаваць на бе-лых. Да таго ж праца чорных місіянераў сярод сваіх бра-тоў куды больіп прадукцыйная, чымся праца чужых, бе-лых.
Пасля малебства місіянер падышоў да Скота і Брука і, даведаўшыся, што яны едуць уверх па рацэ Фляй, стаў прасіць, каб яны падвезлі аднаго з іх чорных выхаванцаў, які адпраўляўся да папуасаў на місіянерскую работу.
Скот згадзіўся.
73
У гэтай старонцы прыезд белых заўсёды з’яўляецца вялікім здарэннем, бо бывае гэта ўсяго некалькі разоў у год; вядома, начальнік пункта адразу даведаўся аб прыез-дзе гасцей, і Скот быў вымушаны наведацца і да яго.
Начальнік пункта, містэр Сміт, сустрэў Скота радасна, і першым пытаннем яго было, куды і чаго яны едуць.
Скот загадзя падрыхтаваўся да адказу, што ён едзе лавіць сваіх уцекачоў-рабочых.
— Добрая справа, містэр Скот! — абрадаваўся Сміт.— Нам было б значна лягчэй, каб усе гэтак рабілі. A то вось бачыце, колькі ў нас абвестак аб уцекачах, нават па двац-цаць пяць долараў абяцаем за кожнага, а толку мала. Можа, вам патрэбна дапамога? Я магу даць людзей.
“Дзякуй табе”,— падумаў Скот і сказаў:
— He трэба, я ўзяў столькі людзей, колькі можа змясціць катэр. Папросім дапамогі, калі будзе бяда. А што чуваць там, усярэдзіне?
— Як заўсёды — нічога. Наша ўлада дасягае толькі міляў на дваццаць пяць ды па рацэ міляў на пяцьдзесят, a там яны жывуць самі па сабе, як жылі тысячу гадоў на-зад. He раю і вам далёка ехаць.
— Я маю некаторыя пэўныя весткі,— адказаў Скот,— датуль і паеду.
Каля катэра тым часам сабраліся разявакі — і чор-ныя, і белыя, і жоўтыя. Каманда пагружала апошнія за-пасы.
Пад вечар прыйшоў пасажыр, місіянер. Гэта быў ма-лады чалавек гадоў дваццаці двух, убраны ў чорнае адзен-не, ціхі, смірны. Цераз плячо вісела торба, а ў руках ён увесь час трымаў біблію. Звалі яго Саку.
Дзіўна было глядзець на гэтага папуаса, які па добрай ахвоце ішоў служыць на карысць сваім белым гаспада-рам.
Ледзь золак катэр пайшоў да ракі Фляй.
Бераг усё заварочвае налева. Вось ужо катэр ідзе на захад. 3 правага боку цягнецца цэлы шэраг выспаў, на якіх жыве нямала народу. Гэта відаць па тым, што ўсюды зелянеюць плантацыі бананаў ды какосавых і сагавых пальмаў. Але ні людзей, ні будынкаў сярод гушчару не відаць.
Асабліва прыемны пах ідзе ад мускатных дрэў. Тыя мускатныя арэхі, што мы ведаем, з’яўляюцца ўнутранай косткай плада, крыху падобнага да слівы, а тут разам пах-нуць і кветкі, і плады.
74
Па кветках лётаюць яркія матылі, з якіх адны, бліску-ча-чорныя,— у далонь велічынёю.
На адной выспе было так многа какосавых пальмаў, і катэр праязджаў так блізка ля берага, што нельга было не спыніцца, каб набраць арэхаў.
— Будзьце асцярожны,— сказаў Скот,— гаспадар гэ-тай плантацыі можа запусціць стралу з-за дрэва.
Але нікога не было відаць. Гаспадароў ці зусім не было, ці яны пахаваліся.
Сіпаі зараз жа разбілі некалькі арэхаў і пачалі піць і частаваць другіх.
Кожны арэх змяшчаў каля дзвюх бутэлек соку, так званага какосавага малака, толькі не белага, а вадзяні-стага.
-— Вось гэта дык пітво! — сказаў Брук, абціраючы губы.— Трэба як мага больш узяць у запас.
— Знойдзем яшчэ,— адказалі яму.
Какосавая пальма мае тую асаблівасць, што адначасна на ёй могуць быць і кветкі, і зялёныя плады, і спелыя. I кожны месяц на працягу двухсот год адно дрэва дае па дваццаць— дваццаць пяць арэхаў.
Так міналі яны адну выспу за другой і нарэшце ўвайшлі ў самую раку. Цячэнне ракі значна затрымлівала катэр, і ён ішоў ужо не так хутка, як раней.
— Скажыце, міст...— пачаў быў Скот, звЯртаючыся да Саку, але спыніўся, замяшаўшыся. Ён па прывычцы ледзь не назваў “містэрам” самага сапраўднага чорнага дзікуна, толькі апранутага па-людску. Гэта ўжо занадта! Але ліха яго ведае, як наогул трымаць сябе з падобнымі суб’ектамі. Ён жа ўсё-такі чалавек адукаваны, так сказаць, асоба ду-хоўная, іх трэба паважаць, а як тут паважаць чыстакроў-нага папуаса?
Але тым часам Брук пачаў гутарку.
— Ты куды едзеш? — запытаўся ён у місіянера, не раз-важаючы аб далікатнасці ў адносінах да чорнага.
— Да вярхоўя ракі Фляй,— ціха адказаў Саку.
— Ты калі-небудзь быў там? — зноў запытаўся Брук.
— Быў, але даўно, у часе дзяцінства.
— Як жа ты трапіў да місіянераў?
— Калі я меў дзесяць год, суседняе племя напала на нас, перабіла шмат людзей, многа забрала ў палон, у тым ліку і мяне з маткай. Бацька быў забіты...
— Як жа ж гэта вас не з’елі? — засмяяўся Брук.— Можа, нясмачныя былі?
75
Гэты грубы жарт непрыемна ўразіў місіянера, і ён нічога не адказаў.
— Аяк жа ж ты трапіў сюды, да місіянераў? — дапыт-ваўся Брук.
— Мы ўцяклі з маткай дадому,— неахвотна адказаў місіянер,— але па дарозе каля гэтай самай ракі нас да-гналі. Матку схапілі, а я пабег далей, у раку. У гэты самы момант праязджаў параход, мяне выцягнулі з вады і ўзялі з сабой.
— Чаму ж ты зноў едзеш туды? — усё пытаўся Брук.
— Калі я пазнаў вышэйшую праўду, я мушу несці яе да маіх братоў,— сказаў місіянер і падняў угару вочы.
“Бачце,— падумаў Скот,— гаворыць акурат, як нашыя папы”.
Брук засмяяўся:
— Патрэбна ім ваша праўда! Хіба гэта людзі, калі яны да гэтага часу ядуць чалавечыну? Цяпер, здаецца, на зямлі няма больш аніводнага кутка, дзе б захаваліся людаеды, апрача гэтай праклятай краіны.
— Вось таму нам і трэба ісці туды прасвятляць іх, каб яны не былі такімі,— сказаў місіянер, апусціўшы гала-ву.— Значыцца, у другія куткі святло ўжо дайшло, а сюды яшчэ не.
— Якое тут яшчэ святло,— махнуў рукою Брук,— калі ў іх простага чалавечага пачуцця няма. Мабыць, іх і зусім нельга зрабіць людзьмі.
— Усе людзі аднолькавыя,— спакойна адказаў місія-нер,— толькі па-рознаму выхаваныя. Усе людзі маюць аднолькавую душу, і ўсе яны роўныя перад Богам.
Скот усміхнуўся, а Брук нават раззлаваўся.
— Ну-ну, лягчэй! — сказаў ён.— Адкуль ты ўзяў, што гэтыя людаеды браты нам?
Місіянер уважліва паглядзеў проста ў вочы Бруку і выразна прамовіў:
— Вашы місіянеры навучылі мяне гэтаму.
Скот і Кандаракі адвярнуліся ўбок, быццам разгляда-ючы бераг, а Брук сарамліва прамармытаў:
— Але, вядома... вядома, перад Богам... Я толькі хацеў сказаць, што цяпер іх параўнаць няможна. Але, вядома...
Чорны місіянер пачуў вострую прыкрасць. Ён блізка ўбачыў, як гэтыя белыя людзі, што навучылі яго лічыць усіх людзей братамі, самі не могуць і думкі дапусціць аб гэтым.
Тады Кандаракі звярнуўся да місіянера:
— Ці падумалі вы, што пагражае вам? Вы ж цяпер зусім
76
чужы для іх, яны вас не прызнаюць, а калі вы яшчэ пачне-це казаць ім аб новай рэлігіі, тады ўсё можа быць.
— Усё залежыць ад Бога,— уздыхнуў Саку,— а небяс-пека нас падпільноўвае ўсюды і заўсёды. He я першы і не я апошні магу перацярпець за Хрыста.
Нашы “хрысціяне” былі вельмі здзіўлены, чуючы Ta-Kia словы з вуснаў гэтага “папуаса”. Яны даўно ўжо былі хрысціянамі толькі па назве. Праўда, ад рэлігіі яны не адракаліся, але рэлігійнай справай зусім не цікавіліся, і ва ўсім жыцці ім ні разу не прыходзіла да галавы на-кіраваць які-небудзь свой крок так, як патрабуе “закон Божы”.
I вось цяпер перад іх вачыма гэты дзікун збіраецца праводзіць іхнюю рэлігію ў жыццё і нават нібы навучае іх саміх хрысціянству.
— Дзіўныя справы твае, Божа! — прашаптаў Канда-ракі.
Увечар паўстала пытанне, што рабіць: ці ехаць напе-рад, ці спыніцца на начлег. Боцман і механік казалі, што ім будзе вельмі цяжка бесперапынку ехаць дзень і ноч. Але і стаяць уначы на адным месцы таксама было нядоб-ра: у цемры маглі падкрасціся ворагі.
Парашылі ехаць ноч, а адпачынак зрабіць удзень, тым болей што пакуль рака яшчэ шырокая і глыбокая, ня-дрэнна будзе ехаць і ўначы.
— А ўдзень можна будзе і экскурсію зрабіць убок,— сказаў Скот.
Ночы пад экватарам цёмныя і доўгія. Усю ноч тарах-цеў матор, трывожачы аколіцы. Птушкі ўздымаліся і з крыкам разляталіся ў бакі. А ў сялібах папуасаў прыслу-хоўваліся да гэтага шуму і думалі, што, мусіць, нешта ня-добрае чакае іх.
На другі дзень выгляд берагоў значна змяніўся. Яны сталі вышэйшыя і сушэйшыя; замест ляснога гушчару віднеліся бязлесныя прасторы, сярод якіх дзе-нідзе раслі рэдкія купы дрэў, але вёсак ля берага не было. Справа ў тым, што такая рака, як Фляй, служыць тут самым галоў-ным шляхам. А жыць пры дарозе не зусім прыемна, асаб-ліва на адкрытым месцы. Лёгка могуць заўважыць нежа-даныя госці. Лепш туліцца дзе-небудзь наводшыбе, у гуш-чары, непрыкметна, каб ты мог бачыць, а цябе — не.
Рака ішла на паўночны захад. Краявід змяняўся не-калькі разоў. За высокімі берагамі зноў пайшлі нізкія, зарослыя бамбукам. Тут застрэлілі некалькі дзікіх качак і, выбраўшы болып сушэйшае і зручнае месца, зрабілі пры-
77
пынак. Усе былі вельмі рады, бо ўжо ногі здранцвелі ад доўгага сядзення.
Файлу ўзяўся гатаваць качак, а Скот, Брук, Кандаракі і Ханубі адышлі крышку ад берага, каб размяць ногі. Тут яны заўважылі шырокае, густое, вельмі зялёнае дрэва.
— Вось хлебнае дрэва,— сказаў Брук.— Трэба было б паспрабаваць “свежага хлеба”.
— Вядома,— сказаў Скот,— асабліва, калі сухары трэ-ба шкадаваць, бо можа не хапіць.
Паклікалі Файлу. Той выбраў адзін плод вагою болып за паўпуда, аднёс яго, разбіў, выбраў сярэдзіну і “замясіў цеста”, з якога потым на патэльні стаў пячы каржы. Хаця кожны з нас хацеў бы пакаштаваць такога хлеба, але хар-чавацца ім заўсёды не пажадаў бы...
Крыху далей зноў убачылі нейкае дрэва, на якім вісе-ла шмат чорных вялікіх пладоў. Але ледзь толькі людзі падышлі да гэтага дрэва, як плады закрычалі і паляцелі ва ўсе бакі.
— Што за цуд такі? — крыкнуў Брук.
Кандаракі і Ханубі рассмяяліся.
— Гэта ж лятучыя сабакі,— сказаў Кандаракі.
— Во яшчэ чаго не хапала! — буркнуў Брук.
Лятучыя сабакі падобны да нашых кажаноў, толькі значна больпіыя. Морда іх падобна да сабачай, за што іх і назвалі сабакамі. Таксама, як і нашы кажаны, яны лёта-юць толькі ўначы, а ўдзень вісяць, зачапіўшыся заднімі лапамі і загарнуўшыся ў свае крылы.
Падняліся на ўзгорак. На захад распасцёрлася бязлес-нае ўзвышша. На ўсход — зарослая нізіна. На беразе, ля катэра, уздымаўся дымок. I нідзе не было відаць сяліб. Здавалася, што нашы падарожнікі і былі адзінымі людзьмі ва ўсёй краіне.
— Дзіўная рэч,— разважліва сказаў Скот.— Такі край — і быццам нідзе ніякага насельніцтва.
Кандаракі ўсміхнуўся.
— Ну, не кажыце,— сказаў ён,— я ўпэўнены, што ў гэты самы момант не адзін дзесятак вачэй сочыць за кож-ным нашым крокам.
— Чаго ж яны хаваюцца, дурні? — сказаў Скот.— Хіба мы ім хочам зрабіць якое ліха?
— Мусіць, калісьці хто-небудзь і нарабіў ім шкоды,— сказаў Кандаракі.
Тут Ханубі раптоўна ўзняў стрэльбу і нацэліўся.
-— ІПто, што такое? — трывожна запыталіся другія, так-сама схапіўшы стрэльбы.
78
— Вунь якая птушышча бяжыць,— паказаў Ханубі.
— Гэта казуар,— сказаў Скот,— не варта страляць. Ён далёка, і няма цяпер часу з ім важдацца. Сустрэнем яшчэ, калі трэба будзе.
Казуар нёсся па даліне, як вецер. Ён быў вельмі падоб-ны да ўсім вядомага страуса, толькі на галаве меў грэбень, як у курэй, ды на шыі каралі, як у індыка. Апрача таго, у яго не было на канцах крылаў і хваста тых прыгожых белых пер’яў, з-за якіх так цэніцца страус. Наогул яго пер’е нейкае асаблівае, нібы поўсць.
Можна яшчэ адзначыць, што ў казуараў выседжванне яек уваходзіць у абавязак самца, а не самкі.
— Шкада,— сказаў Брук,— у гэтай дурной старонцы, алрача казуара, няма, здаецца аніводнай жывёліны, на якую можна было б папаляваць. Нават ніводнага драпежнага звера.
— Затое досыць драпежных людзей,— сказаў Скот.— Але пойдзем ужо дадому. Файлу, мабыць, чакае з абедам.
Ідучы праз хмызняк, яны былі аглушаны зычным пра-рэзлівым крыкам какаду. Ладны гурток гэтых папугаяў сядзеў паміж галін і нібы перагаворваўся. Белыя, з ружо-вай шыяй і чырвоным чубам, яны ззялі на сонцы як на-маляваныя.
— Вось разбалбаталіся, як папугаі! — сказаў Брук, за-тыкаючы вушы, і раптам чамусьці заскакаў, пабег, зама-хаў рукамі, зароў і пакаціўся на зямлю.
Таварышы спыніліся ў здзіўленні.
— Што гэта з ім здарылася? — сказаў Скот.— Няўжо крык какаду зрабіў на яго такі ўплыў?
— Памажыце! Восы! Восы! — выў Брук.
Хаця справа была і непрыемная, але таварышы не маглі ўтрымацца ад рогату. А тым часам і каля іх ужо загуло, і замест дапамогі яны самі пабеглі прэч.
Здарэнне было простае: Брук трапіў нагой у асінае гняздо і пацярпеў за гэта.
Ну і лаяўся ж пасля таго містэр Брук! Усім дасталося: і восам, і какаду, і папуасам, і Новай Гвінеі наогул! I было за што, бо ўвесь твар яго ўспух, вочы заплылі, і, глянуўшы на яго, цяжка было ўтрымацца ад смеху. Асабліва радава-ліся Чунг-лі і Файлу, два ворагі, якія аднолькава жадалі “дабра” містэру Бруку.
Так ехалі некалькі дзён. За ўвесь час яны толькі адзін раз сустрэліся з папуасамі. 3 затокі выехала насустрач некалькі чоўнаў, у якіх сядзела шмат людзей, узброеных
79
лукамі і пікамі. Па ўсяму іх выгляду і рухах відаць было, што яны выехалі на вайну.
Скот загадаў страляць, і пасля першых жа стрэлаў па-пуасы павярнулі назад. За імі не гналіся.
— Мне пачынае ўжо здавацца,— сказаў Скот,— што пры такіх умовах наша экспедыцыя будзе простай пагу-лянкай.
— Добра казаць, калі мы цяпер сядзім “дома” і ў нас пад рукою ёсць шмат зброі, нават кулямёт, бомбы і газы. A на зямлі не так лёгка будзе,— сказаў Кандаракі.
Другі раз усіх узварушыў крык боцмана Старка:
— Глядзіце, глядзіце: на левым беразе чалавек на кані!
Каб у нас закрычалі: “Глядзіце, слон на самалёце!”, то менш здзівілі б людзей, чым тут словы: “Чалавек на кані”.
Справа ў тым, што на Новай Гвінеі зусім няма коней. Толькі еўрапейцы па берагах прывезлі сабе іх некалькі. A каб тут, сярод папуасаў, з’явіўся конь, то людзі перапало-халіся б больш, як мы, убачыўшы якога-небудзь неісную-чага звера.
Усе кінуліся глядзець у той бок, накіравалі біноклі, але нічога не ўбачылі.
— Гэта табе здалося,— сказалі боцману.
Але ён кляўся, што добра бачыў, як праз узгорак пра-ехаў коннік і схаваўся за дрэвамі.
Як ні глядзелі, як ні пільнавалі,— ніхто болып не ба-чыў яго; усе пераканаліся, што Старк памыліўся. Той на-ват раззлаваўся:
— Хіба я сляпы або п’яны? — агрызаўся ён.— Пакуль што вочы служаць, і я не магу ім не верыць.
Праўда, стары марскі воўк меў вочы, не горшыя за іншы бінокль, але... усё ж такі не можа быць таго, чаго не можа быць. Адзін еўрапеец на кані не мог бы сюды трапіць, a папуас, не гаворачы аб іншым, адкуль возьме каня?
Яшчэ праз колькі дзён убачылі з правага боку другую раку, якая была не меншая за Фляй. Гэта быў прыток Стрыкленд. Уліваецца ён у раку Фляй прыблізна пася-рэдзіне яе даўжыні, значыцца, засталося ехаць яшчэ паў-дарогі.
Але ўжо зусім пры іншых умовах...
Тут місіянер сказаў, што ён хоча высадзіцца.
— Вы ж казалі, што вам трэба да пачатку ракі,— ска-заў Скот.
— Я там і буду,— адказаў місіянер.— Напрасцень гэта не вельмі далёка. А пакуль я пашукаю маю матку. Тут жывуць тыя, хто ўзяў нас у палон.
80
— Можа, на кожны выпадак возьмеце рэвальвер? — прапанаваў Скот.
— He трэба,— сказаў місіянер.— Драпежных звяроў няма, а супраць людзей я маю вось гэтую зброю,— і ён паказаў на біблію.
— Ну, жадаю вам усяго найлепшага,— сказаў Скот і першы раз у сваім жыцці працягнуў руку чорнаму.
Місіянер узяў торбу, біблію, развітаўся з усімі і знік у гушчары.
— Дзіўны чалавек,— заўважыў Кандаракі.
— Вось табе і папуас! — дадаў Брук.
За Стрыклендам рака Фляй ужо значна зменшылася, бо яна страціла блізка што палову вады, якую даваў пры-ток. Калі да Стрыкленда часам і даходзілі параходы, то вышэй яны ўжо не маглі падняцца. Усяго разы са два сюды дабіраліся даследцы. Нашы падарожнікі мелі толькі тую перавагу, што ехалі на маторнай лодцы, якая магла ісці і па неглыбокім месцы.
Берагі звузіліся, сталі вышэйшымі і стромкімі. Бег вады стаў мацнейшы, так што лодка пасоўвалася яшчэ цішэй. У некаторых месцах здаралася нават, што яе адносіла ўзад. Сталі сустракацца падводныя каменні, і ўжо нельга было думаць ехаць уначы.
I вось аднаго разу на катэры зноў крыкнулі:
— Глядзіце налева: коннік едзе!
На гэты раз ужо ўсе ўбачылі, як далёка на небасхіле нехта ехаў на кані. Конь ішоў ступою і накіроўваўся так-сама на захад.
Брук паглядзеў у бінокль і здзіўлена крыкнуў:
— Дык іх жа ўдвух едзе на адным кані!
— Што за дзіва такое? — сказаў Скот і ўзяў бінокль, але нічога ўжо не бачыў: конь зноў знік за ўзгоркам.
Падарожнікі нават не ведалі, што і думаць. Мала таго, што давялося паверыць у сапраўднасць гэтага з’явішча, але яшчэ чамусьці і два чалавекі на адным кані. Хто яны такія? Адкуль? Як апынуліся тут? I чаму?
Але доўга разважаць аб гэтым ім не прыходзілася, бо перад імі паўстаў другі, важнейшы клопат. Каб не траціць часу, яны рэдка спыняліся і жывіліся тым запасам яды, што набралі з сабой. А запасы былі не надта вялікія, бо, перш за ўсё, лодка была малая, а затым — галоўнае месца займала зброя. Яны правільна разважалі, што, калі будзе досыць ваенных прылад, тады ўсё другое лёгка здабыць.
Яно так і павінна быць, але ўся бяда ў тым, што дзічы-ны было мала. Спачатку яшчэ качак знаходзілі, а потым,
81
калі вымчалі ў болып высокую мясцовасць, яны ўжо не сустракаліся. Рыба раней была, а цяпер, у верхняй частцы ракі, яе стала куды менш і, каб злавіць рыбіну, не варта было траціць часу.
На зямлі вадзіліся казуары, але за імі ганяцца можна толькі на конях. А каб падпільнаваць, таксама трэба шмат часу.
Што датычыцца пладовых дрэў, то яны на волі толькі дзе-нідзе сустракаюцца, як і ў нашых лясах. Стала іх раз-водзіць толькі чалавек. Без чалавека і яго працы самая “райская” мясцовасць нічога не варта. Толькі на малюн-ках яна добра выглядае, а падарожнікі церпяць там ад голаду больш, як у нашай самай беднай старонцы.
Праўда, нашыя падарожнікі мелі яшчэ свае прадукты, але падарожжа толькі пачыналася, і трэба было думаць пра далейшае.
Аднаго разу з правага боку яны заўважылі вёску, якая знаходзілася за тры-чатыры кіламетры ад берага. Пара-шылі пайсці туды, каб выменяць што-небудзь.
Вёска стаяла на беразе невялікага возера, якое злуча-лася маленькаю рэчкаю з галоўнай ракой. Але як толькі жыхары ўбачылі, што набліжаюцца чужынцы,— зараз жа пачалі ўцякаць хто куды. Еўрапейцы крычалі, давалі роз-ныя знакі, што яны маюць добрыя намеры, але ад гэтага жыхары яшчэ больш палохаліся.
Прыйшлі ў пакінутую вёску, зайшлі ў адну, другую хату. Нідзе аніводнага чалавека. У хацінах хатнія рэчы: адзенне, спрытна зробленае з травы, кінжалы і стрэлы з касцей казуара.
— Вось палюбуйцеся на гэтую цацку! — сказаў Канда-ракі, паказваючы на чалавечую галаву.
“Цацка” сапраўды была цікавая. Гэта была скура, ста-ранна знятая з чэрапа і напханая травой. Рот і вочы шы-рока расчынены ды яшчэ падмалёваны чырвонай фарбай. Апрача таго, былі тут і голыя чарапы, таксама размалява-ныя.
— Глядзіце, колькі рубцоў на іх,— заўважыў Скот,— відаць, што яны здабыты ў бойцы.
— I з’едзены,— дадаў Брук.
— Можа, і так,— сказаў Скот,— але чаму нідзе не відаць нічога спажыўнага? Чым яны жывяцца?
— Ядуць адзін аднаго,— падказаў Брук.
— Далей ад жылля, у гушчары, яны маюць агароды,— растлумачыў Кандаракі,— апрача таго, разводзяць свіней і сабак для яды.
82
— Ну, ці сабак есці, ці адзін аднаго — гэта ўсё роўна! — бурчаў Брук.
На вуліцы ўбачылі парасят. Пачалася страляніна, і двух забілі.
Рэха разнеслася па ціхіх лясах, і, седзячы ў гушчары, жыхары радаваліся, што паспелі ўцячы. Яны былі ўпэў-нены, што гэтыя страшныя белыя ворагі з’явіліся толь-кі затым, каб знішчыць іх з усёй іх маёмасцю. Хіба не чулі яны гэтага грому, які сведчыў аб намерах белых во-рагаў?
Назад пайшлі па беразе ручая. На адной палянцы яны мімаволі спыніліся як зачараваныя. Нават Брук не вы-трымаў і сказаў:
— Які цудоўны куток!
3 усіх бакоў звешваліся дзіўныя кветкі так званай “муккуны”. Гэтая расліна жыве па другіх дрэвах, і здаец-ца, быццам усе, самыя разнастайныя дрэвы зацвілі аднымі і тымі ж кветкамі. Даўжыня кветкі — з паўметра, шыры-ня — болып далоні. Вялікія, чырвона-жоўтыя, яны пера-ліваліся на сонцы, як агонь.
I таксама, як агонь, мільгалі сярод іх славутыя райскія птушкі. Здавалася, што полымя хістаецца ад іх вогненна-жоўтых тонкіх пер’яў. Другія яскрава-сінія птушачкі павінны былі ўцякаць ад матылёў, якія былі ў некалькі разоў болыпыя за птушак. А на іх усіх пакрыквалі, нібы камандавалі, какаду, сярод якіх асабліва вызначаліся вя-лікія чорныя папугаі.
— Чорт пабяры, як у казцы! — сказаў Кандаракі, азіра-ючыся навакол, але раптам спыніўся, ухапіў стрэльбу і ціхенька паказаў рукою на адно дрэва.
Праз лісце ледзь прыкметна відаць было, як нехта цём-ны ціха варушыцца. Ясна, што гэта быў папуас.
Скот даў знак, каб усе маўчалі, і асцярожна стаў крас-ціся да дрэва. Але Брук не вытрымаў і стрэліў.
— Што вы робіце? — крыкнуў Скот.— Навошта гэта?
Тым часам зашорхалі і затрашчалі галіны, мільгану-ла цёмнае цела і грукнулася ў гушчары.
— Што вы зрабілі? — зноў сказаў Скот.— Ці была патрэба ў гэтым?
Усе стаялі, апусціўшы галовы, і нават Брук адчуваў, што зрабіў нядобра.
— Чаму ж ён сачыў за намі? — апраўдваўся ён.— Ён жа можа пусціць у нас атручаную стралу.
— Мы заўсёды маглі зняць яго, калі было б патрэб-
83
на,— сказаў Скот.— Калі мы заўважылі яго, ён быў ужо бяспечны. Гэта нават шкодна для нас, бо можа яшчэ болып раззлаваць іх, і мы будзем мець зусім непатрэбны кло-пат. Нядобра, вельмі нядобра, містэр Брук!
Ханубі тым часам пайшоў у кусты, дзе звалілася цела.
— Сюды! Хутчэй! — раздаўся яго вясёлы голас. Па-беглі і... зарагаталі так, што рэха пайшло па ўсёй ваколі-цы. Нават Скот, можа, першы раз у сваім жыцці так рага-таў. Замест папуаса перад імі ляжаў... кенгуру, так званы “лазячы кенгуру”, які водзіцца галоўным чынам на Но-вай Гвінеі.
— Ну і старонка! — казаў Брук.— Усё ў ёй не па-людску, людзі падобны да звяроў, а звяры да людзей. Але добра, што так здарылася: паспеем яшчэ папаляваць і на папуасаў, калі трэба будзе. А гэтага “папуаса” і самі з’ямо.
Весела вярнуліся на катэр, дзе ўжо трывожыліся за іх, пачуўшы страляніну. I здабычы ім хапіла на два дні.
На трэці дзень, пад вечар, прысталі да аднаго малень-кага астраўка пасярэдзіне ракі. Прыгожая расліннасць, сухі стромкі бераг і становіпгча сярод ракі — усё гэта было вельмі зручна для таго, каб спыніцца тут.
Расклалі вогнішча і нават спаць засталіся тут, бо ў лодцы было цесна. Толькі гаспадары пайшлі спаць у сваю каюту.
Нанач, зразумела, паставілі варту, але месца было та-кое спакойнае, што вартаўнік заснуў раней за іншых.
Чунг-лі ляжаў пад высокім дрэвам за дзесяць крокаў ад вогнішча, прыслухоўваўся да гурчання вады між катэ-рам і берагам і думаў аб тым, дзе цяпер знаходзіцца яго брат, ці сустрэнуцца яны калі-небудзь і наогул, ці жывы ён...
Усе ўжо спалі. Агонь згас. Недзе далёка завыў сабака. Можа, блізка жыллё, а можа, гэта дзікі сабака, якіх шмат водзіцца на Новай Гвінеі.
Файлу павярнуўся на другі бок, і ў гэты момант яму здалося, што каля Чунг-лі мільгануў нейкі цень. Ён пад-няў галаву, працёр вочы — нікога. Але ён не паленаваўся нават устаць, падышоў да Чунг-лі,— той спіць як забіты; ён абышоў навакол, прыгледзеўся, прыслухаўся — нічагу-сенькі.
Тады ён супакоіўся. Пэўна, са сну яму нешта здалося. Падкінуў галля ў агонь, прыладзіўся і спакойна заснуў.
84
IV
Племя Какаду.— Жыццё папуасаў.— Прыход місіянера.— Правадыр Many.— “Культурная праца” місіянера.—
Баль на ўвесь свет.
Як мы ўжо адзначалі, папуасы не складалі якой-не-будзь дзяржавы. Жылі яны паасобку, сваімі родамі, не мелі сталых зносін з суседзямі, а калі сустракаліся з імі, дык большай часткай у сварцы.
Часта дужэйшы род падначальваў сабе бліжэйшыя ваколіцы, але хутка магло быць наадварот, і адносіны ўвесь час мяняліся.
Род Какаду налічваў чалавек чатырыста народу, ра-зам з жанчынамі і дзецьмі. Хаціны іх былі раскіданы па абодвух берагах маленькага ручая, на ўзгорках. Большасць будынкаў стаяла проста на зямлі, і толькі некаторыя былі пабудаваны на невысокіх слупках. Стрэхі — з плеценага пальмавага лісця, сцены — з галля; зразумела, ніякіх акон не было, толькі адна дзіра, якая служыла дзвярмі. Дзверы гэтыя ніколі не зачыняліся, бо не было каму і не было чаго красці.
Толькі адзін больш вялікі дом меў “дзверы”: бок скрыні ад тавараў з англійскімі надпісамі. Як і калі трапіў сюды гэты “кавалак цывілізацыі” — невядома. He ведаў, мусіць, і сам гаспадар дома, правадыр роду.
Але найбольш выдатны быў другі будынак, велізарны, на высокіх слупах і з высокай вежай, нібы царква. На канцы вежы развяваўся пук пер’я какаду — знак усяго роду.
Гэта была цікавейшая ўстанова папуасаў — “ум-ка-маль”, які можна было б параўнаць з нашым клубам. Тут жылі нежанатыя мужчыны, а жанчыны нават і блізка не падпускаліся.
Тут адбываліся розныя сходы і нарады; сюды пры-ходзілі госці і падарожнікі (вядома, толькі мужчыны); тут мужчыны праводзілі ўвесь свой час, курылі, ляжалі, спя-валі.
I цяпер тут было досыць народу, а ў другіх месцах вёскі зусім мала.
Асабліва кідалася ў вочы адсутнасць жанчын. Па ву-ліцы бадзяліся свінні і сабакі, якія мелі права свабодна заходзіць ва ўсе хаты. Відаць было яшчэ некалькі курэй, якіх жыхары трымаюць галоўным чынам дзеля пер’я. I
85
болып ніякіх адзнак гаспадаркі, нават ані кавалка апра-цаванай зямлі.
Ля адной хаціны сядзела жанчына і шукала нешта ў галаве свайго гаспадара.
Перад многімі дамамі стаялі нейкія платформы на чатырох слупах. На іх таксама ляжалі і сядзелі па адна-му ці па некалькі чалавек мужчыны.
Тут яны адпачывалі, гутарылі. Гэта былі ўжо ўласныя, дамовыя месцы адпачынку для жанатых мужчын, бо ў хаце ім не давалі спакою свінні і сабакі. Сюды таксама жанчыны не дапускаліся, і толькі ў выключных выпад-ках, у знак пашаны, ім дазвалялася пасядзець пад плат-формай.
Вось з лесу выйшлі дзве жанчыны, відаць, матка з дач-кой. Усё адзенне іх складалася з адной спадніцы вышэй калень,зробленай з чароту.
На спіне, зачапіўшы вяроўку за лоб, яны неслі па цяж-кай вязцы таро, расліны, якая тут замяняе нашу бульбу. Амаль уся праца па гаспадарцы ляжыць тут на жанчы-нах; коней няма, і ўсе цяжары пераносяцца жанчынамі гэтым спосабам, так што ў іх на лобе нават выціскаюцца раўкі ад вяроўкі.
Дома яны адрэзалі вялікія клубні таро, загарнулі ў лісце і паклалі ў гарачы попел. Калі яны спякліся, абчысцілі ад гарэлых лісцяў і растаўклі ў кашу, замяшаўшы з вадой. Зрабіўся вельмі ліпучы клей. Гаспадыня паставіла яго ў куток хаты, а адтуль узяла другі гаршчок з такім самым клеем-кашай, якая прастаяла ўжо два дні і ўкісла.
Гэтую ўжо гатовую кашу яна панесла да гаспадара, які сядзеў на платформе з госцем. Яны запусцілі па тры паль-цы ў гаршчок, а каб каша вельмі не цягнулася, накруцілі і наматалі яе на руку і пачалі павольна ласавацца.
Прыйшла дадому і суседка, жонка госця, таксама з вязкай таро ды яшчэ з малым дзіцянём на руках. Свінні, угледзеўшы гаспадыню, кінуліся да яе, сталі верашчаць, ціскацца, як пестуны, і сапраўды яны былі пестуны. Па-пуаскія жанчыны няньчацца з імі, як у нас важныя пані з сабачкамі.
Папуаска палажыла дзіцяня каля хаты, ухапіла адно маленькае парасё, пачала мілаваць яго... і карміць сваімі грудзьмі. Гэта лічыцца самым звычайным з’явішчам, якое еўрапейскія даследцы не раз наглядалі.
Паклапаціўшыся па гаспадарцы, жанчыны зноў пайшлі ў лес. Насустрач ім ішлі другія жанчыны і дзеці, таксама з вязкамі. Значыцца, недзе там было іх поле ці агарод.
86
Папуаскія агароды звычайна знаходзяцца далёка ад сялібы, часам за тры-чатыры кіламетры, у больш вільгот-ных месцах, бо самі яны селяцца ў сушэйшых. Падрых-тоўваюць зямлю ўсе агулам, талакой, і тут ужо галоўным чынам працуюць мужчыны. Праца гэта пры іх умовах страшэнна цяжкая: трэба высечы, выкарчаваць ці выпаліць лес, перакапаць зямлю, зрабіць які-небудзь плот,— і ўсё гэта блізка што голымі рукамі, калі не лічыць розных там сукоў, каменных сякер, касцяных нажоў і толькі, можа, на ўвесь род некалькіх сапраўдных сякер і нажоў.
“Ворыва” адбываецца такім чынам: мужчыны стано-вяцца ў рад з каламі ў руках. Яны ўбіваюць гэтыя калы ў зямлю як мага глыбей, потым разам нахіляюць іх і выва-рочваюць груды зямлі.
За імі ідуць жанчыны. Яны разбіваюць груды ма-ленькімі драўлянымі рыдлёўкамі і выбіраюць карэнні і траву. За імі ідуць дзеці. Яны ўжо канчаткова пераціра-юць зямлю рукамі.
Гэта праца выконваецца талакой. А потым ужо кож-ная сям’я робіць сабе грады паасобку.
Але, зрабіўшы гэтую працу, мужчыны лічаць сябе воль-нымі ад усіх іншых гаспадарчых абавязкаў. Далей працу-юць ужо толькі жанчыны, а мужчыніі, як мы бачылі, “ад-пачываюць”. Жанчына з’яўляецца нібы карыснай хатняю жывёлінай, і багатым лічыцца той бацька, які мае больш дачок...
Разводзяць яны какосавую цальму, таро, бананы, ямс (як проса), тытунь. У кожную пару года што-небудзь па-спявае, так што гаспадары карыстаюцца свежымі пладамі і гароднінай круглы год. Але цяжкія ўмовы працы не даюць ім пазбыцца голаду і галечы.
У ум-камалі тым часам сядзела і ляжала чалавек пятнаццаць мужчын. Апранутыя яны былі адным толькі фартухом, ды на руках і нагах былі кольцы. Пяць чалавек сядзелі каля агню і курылі цыгарку з зялёнага тытуню. Кожны зацягваўся раз і перадаваў свайму суседу. Цыгар-ка не хацела гарэць, і кожны раз трэба было яе запаль-ваць зноў.
Папуаскія франты шмат часу трацяць на свае зачоскі, больш, чым добрыя нашы паненкі. Так, адзін з іх на пра-цягу дзвюх гадзін працаваў, каб з дапамогай трэсачкі па-ставіць старчаком кожную валасіну паасобку. А каб яны так трымаліся і далей, ён перацёр галаву мокрай чырво-най глінай.
Другі тым часам абляпіў галаву вапнай. Праз дзень
87
ці два вапна злазіла, і тады валасы рабіліся на некалькі дзён светлымі. Дзеля гэтай красы варта было папраца-ваць. Старэйшыя мужчыны рабілі тое самае і са сваімі бародамі.
Потым яны ўтыркалі ў валасы пер’е какаду і пеўня і нават нейкія грабяні з бамбуку, якія ўжываюцца тут толькі мужчынамі, а не жанчынамі. Гэтыя самыя грабяні ўжы-ваюцца яшчэ як відэльцы ў часе яды.
Зрабіўшы зачоскі, яны доўга цешыліся і выхваляліся адзін перад адным, на зайздрасць сваім суседзям.
Праўда, і другія мужчыны былі не горш аздобленыя. Напрыклад, адны каралі з сабачых зубоў чаго былі вар-тыя. Нездарма жанчынам забаранялася насіць такія ка-ралі. Яны мелі права насіць толькі два зубы ў вушах, як у нас завушніцы.
Але было нешта яшчэ важнейшае, аб чым жанчыны нават не маглі і думаць: гэта клык вепра. Яго мелі права насіць толькі мужчыны.
Абсталяванне клуба складалася з нараў, зброі і вялі-кай колькасці чалавечых чарапоў. Усе яны былі размаля-ваны і віселі ў кожнага над галавой. У куце стаяла вяліз-ная фігура чалавека — “тэлум”, зробленая з дрэва ў па-мяць нейкага старадаўняга героя, і, урэшце, ля дзвярэй стаяла пустая калода, якая служыла барабанам. Гук гэта-га барабана азначаў якое-небудзь вялікае здарэнне і чу-цён быў далёка навакол.
— Ходзяць чуткі, што Мукку думаюць пайсці на нас,— казаў адзін з мужчын.
Мукку — гэта суседні род, з якім Какаду заўсёды былі ў варожых адносінах.
— Я буду вельмі рады здабыць яшчэ некалькі чара-поў,— сказаў франт з вапнянай галавой.
— Але чаму Many чакае?
— Пасланцоў усё яшчэ няма.
Many быў правадыр роду Какаду. Ён лічыўся не толькі самым дужым і храбрым мужчынам, але і самым разум-ным. Ен меў дачыненне да еўрапейскай цывілізацыі: дзве-ры яго хаты былі, як мы ведаем, з дошак ад еўрапейскай скрыні і нават з надпісамі, якія мелі цудоўную сілу.
Апрача гэтага, ён меў еўрапейскую камізэльку, якую апранаў ва ўрачыстых выпадках.
Але ж самае галоўнае было тое, што ён не баяўся еўра-пейскай цывілізацыі, а, наадварот, імкнуўся да яе. Гэта ён паслаў тых двух гандляроў, якія прамянялі сваё золата на гарэлку.
88
Many ведаў, што самая страшэнная зброя белых — гэта “гром”. Разам з тым ён ведаў, што болып за ўсё на свеце белыя любяць золата. Вось ён і надумаўся выкарыстаць гэтае бескарыснае золата. Праўда, ён яшчэ не ведаў, як уладаць гэтым “громам”, але досыць і таго, што ён не па-баяўся сам мець яго. Ён ужо не лічыў яго цудоўнай сілай і спадзяваўся якім-небудзь чынам даведацца, як з ім спраў-ляюцца.
— Калі мы будзем мець “гром”, тады забяром усіх суседзяў,— сказаў адзін з таварыства.
— Наш Many вялікі правадыр! — дадаў другі.
У гэты момант прыбег адзін хлапец і сказаў, што ідзе нейкі чужы чалавек — чорны, але зусім як белы.
Усе паўскаквалі, ухапілі зброю і пабеглі за ім.
— Вось там,— паказаў хлапец.
Папуасы стаіліся і пачалі чакаць. Сярод дрэў па сцеж-цы спакойна набліжаўся чалавек, чорны, але ў еўрапейскім убранні. Дзіўна было тое, што ён, здавалася, не меў ані-якай зброі. Чытачы, пэўна, здагадаліся ўжо, што гэта быў місіянер Саку.
Калі ён падышоў блізка, папуасы выскачылі і акру-жылі яго. Але незнаёмец не здзівіўся, не спалохаўся.
— Хто ты? — запыталіся ў яго.
— Я — Саку,— спакойна адказаў ён.
Хаця большасць былі яго аднагодкі, але за дзесяць год забыліся аб ім, тым болей што ён жыў з імі нядоўга.
— Адкуль і йуды ты ідзеш?
— Іду да Какаду, дзе я жыву і дзе засталася мая маці,— сказаў Саку.— Ці жывая яна?
Цяпер ужо некаторыя прыпомнілі яго, апусцілі зброю і па-прыяцельску ўсміхаліся.
— Жывая, жывая. У Many. Ідзём,— загаварылі тыя, хто ведаў яго, потым звярнуліся да тых, хто не ведаў ці не памятаў Саку, і сказалі: “Макрай”.
Пасля гэтага слова і астатнія заўсміхаліся і зрабіліся ласкавымі.
Тут нам трэба ўхіліцца некалькі ўбок, каб растлума-чыць таемнае слова “макрай”, бо яно мае вельмі цікавы і глыбокі сэнс.
Мы ведаем, што і да гэтага часу ў капіталістычных краінах еўрапейцы з пагардай ставяцца да так званых “каляровых” людзей, асабліва да чорных. У “культурней-шай” Амерыцы негры не маюць права ехаць у трамваі разам з белымі. Негры-дактары, інжынеры, вучоныя так-сама застаюцца нераўнапраўнымі. Што ж тады казаць пра
89
сапраўдных чорных людзей, афрыканскіх неграў, аўст-ралійскіх папуасаў?
Іх ужо і зусім за людзей не хочуць лічыць. Ва ўсіх кнігах яны апісваюцца як “звяры”, якія толькі і думаюць аб тым, каб з’есці белага. А ўжо такіх чалавечых якасцей, як дабрата, уДзячнасць, вернасць, сумленне, у іх нібы і не бывае. Большасць еўрапейцаў нават цяпер так думае. A як было, скажам, гадоў пяцьдзесят назад?
I і ось у той час знайшоўся адзін рускі даследчык, М. М. Міклуха-Маклай, які захацеў бліжэй пазнаёміцца з жыццём такіх першабытных людзей, захацеў падысці да іх, як свой чалавек. Ён прыехаў на Новую Гвінею, выса-дзіўся на пустынны бераг і застаўся там адзін. Убачыўшы папуасаў, ён пайшоў да іх без зброі, каб паказаць, што не мае ніякіх злых намераў. Папуасы не ведалі, што і ду-маць, убачыўшы такі цуд. Былі моманты і вельмі небяс-печныя для Міклухі-Маклая, але шчырасць і любоў яго да гэтых цёмных, адсталых людзей перамаглі ўсю іх варо-жасць і лютасць.
Тры гады (з перапынкамі) пражыў Маклай адзін ся-род папуасаў. Ён прывёз ім розныя прылады (сякеры, пілы, нажы, гаршкі), навучыў карыстацца імі; навучыў больш карыснаму спосабу земляробства, нават прывёз ім некалькі кароў, коз.
I што ж? Гэтыя “звяры” не толькі не зрабілі яму нічо-га дрэннага, але палюбілі яго як брата. Калі падышлі да гэтых дзікуноў па-людску, то і ў “людаедаў” знайшліся любоў, удзячнасць, дружба, сумленне і іншыя чалавечыя якасці, якіх часта не хапае і сяму-таму з заходніх еўра-пейцаў і амерыканцаў.
Мала таго, імя Маклая (яны вымаўляюць “Макрай”) засталося ў папуасаў для азначэння добрага чалавека на-огул.
Сучасныя папуасы, пэўна, не ведаюць, адкуль у іх узя-лося слова “макрай”, але нам варта ведаць, бо гэтае слова гаворыць не толькі аб рускім чалавеку М. М. Міклуху-Маклаю, але і аб чалавечнасці наогул.
Маці Саку жыла ў Many, нібы як жонка, нібы як ня-вольніца. Пасля таго як яе захапілі ў палон, як яна стра-ціла, апрача мужа, яшчэ і сына, яна не хацела ўжо нікуды ўцякаць, прызвычаілася і жыла тут не горш, як дома.
Калі яе паклікалі і падвялі да сына, яна не хацела даваць веры сваім вачам. Ён зусім не быў падобны ні да таго дванаццацігадовага хлопчыка, якім яна яго памята-
90
ла, ні да сучасных хлапцоў, яго таварышаў. Увесь яго вы-гляд, асабліва адзенне, былі чужыя,— ад белых.
Але ёй адразу зрабілася цёпла на душы і слёзы пака-заліся на вачах, калі Саку абняў яе і сказаў на іхняй род-най мове:
— Мама! Як я рады, што мы сустрэліся.
Выйшаў Many, высокі, плячысты мужчына са страшэн-най галавой, ад якой ва ўсе бакі тырчалі валасы: і з гала-вы, і з барады, і з вусоў, і з шыі. Пер’е какаду і райскай птушкі ззяла, як жар, а на грудзях, апрача сабачых і дзіка-вых зубоў, віселі яшчэ і чалавечыя. На абодвух плячах былі вялікія рубцы, зробленыя сумысля: хлопчыкам раз-разаюць скуру, некаторы час перашкаджаюць ёй загой-вацца, а потым, калі загоіцца, застаюцца гэтыя пачэсныя, шырокія і глыбокія рубцы.
Ён здзіўлена паглядзеў на Саку і звярнуўся да маці:
— Дык гэта твой сын, што ўцёк? He можа быць!
— Я жыў у белых і пімат чаго ад іх пераняў,— растлу-мачыў Саку, бачачы, што Many недаверліва глядзіць на яго.
— I “громам” уладаць ты ўмееш? — запытаўся Many.
Саку здагадаўся, аб чым гаворыць правадыр, і сказаў: — Ведаю, але яны мяне навучылі нікога не забіваць. — Як так нікога? I ворагаў? — здзівіўся Many.
— I ворагаў трэба любіць. Бог, вышэйшы дух, казалі яны, які стаіць над усімі намі, загадвае, каб усе людзі любілі адзін аднаго.
— А калі вораг пачне цябе біць?
— Падстаў яму другую шчаку, як сказаў Бог белых людзей Хрыстос,— з пачуццём адказаў Саку, уздымаючы ўгору вочы.
Усе прысутныя здзіўлена паглядзелі адзін на аднаго, a ў правадыра мільганула думка, ці не вар’ят гэта які. A можа, белыя знарок яго падаслалі, каб ён тут угаворваў усіх не супраціўляцца, быць пакорнымі і любіць ворага нават тады, калі ён цябе б’е, ды яшчэ падстаўляць яму другую шчаку...
— Гэта цябе так навучылі белыя? — сурова запытаўся Many.
— Так, яны навучылі,— спакойна адказаў Саку.
— Ну, а самі яны не забіваюць, падстаўляюць другую шчаку? — насмешліва спытаў павадыр.
— He ўсе выконваюць загад Бога, але трэба маліцца, каб ён змякчыў сэрцы іх.
91
— А ты можаш памаліцца, каб іх сэрцы памякчэлі і яны нас не крыўдзілі?
— He заўсёды Бог слухае нас. Ён лепш ведае, што па-трэбна. Але, вядома, я павінен маліцца аб гэтым,— сказаў місіянер.
Пры гэтых словах Many павесялеў. Гэтага хлапца мож-на скарыстаць! Ён можа памаліцца, як яго там навучылі,— і вораг будзе мяккі, ласкавы.
— Ну, а можаш ты памаліцца свайму богу, каб і Мукку памякчэлі? — запытаўся ён зноў.
— Усе людзі аднолькавыя перад Богам,— адказаў Саку,— і з усімі ён можа зрабіць, што захоча, ці будуць гэта белыя ці чорныя.
Хітры Many зараз жа склаў сабе ў галаве добры план. Вось гэты дзівак памоліцца, Мукку зробяцца мяккімі і пакорнымі, а ён тады — цап! — і забярэ іх усіх у свае рукі. Гэта будзе нават леппі за “гром”.
Што белыя маюць вялікую сілу, што яны ўладаюць і “громам”, і агнём, і вадой,— гэта ўсім вядома. Але якім чынам яны гэтага дасягнулі — ніхто тут не ведае. I вось, на шчасце, з’явіўся гэты чалавек, які прайшоў усю навуку белых, які ведае, як звяртацца да іхняга бога,— ці можа яшчэ каму так пашанцаваць, як роду Какаду?
I правадыр пажадаў, каб адзначылі гэты дзень урачы-стасцю. Many хацеў яшчэ болып схіліць на свой бок гэта-га дзіўнага чалавека, які атрымаў магутнасць белых і ра-зам з тым быў свой.
На палянцы, крыху далей ад вёскі, расклалі вогнішчы, нацягалі свіней і асабліва сабак, якія лічацца найсмач-нейшай стравай. Папуаскія сабакі невялікія, з кароткай гладкай поўсцю і стаячымі вушамі. Яны ціхія, нясмелыя, ніколі не гаўкаюць, а толькі выюць. Жывяцца галоўным чынам расліннасцю, асабліва какосавымі арэхамі. Мусіць, загэтым і мяса іх крыху смачнейшае за мяса нашых са-бак.
Прынеслі варанага бобу, таро, ямсу, перапечак з хлеб-нага дрэва, якія пякуцца на гарачых каменнях.
Саку тым часам меў магчымасць перагаварыцца з маткай. Але, нягледзячы на дзесяцігадовы перапынак, яны не мелі аб чым доўга гаварыць. Матка нічога не магла сказаць, апрача таго, што яна жыве ў Many; як ёй жывец-ца — яна і сама добра не ведала, бо лёс папуаскай жанчы-ны ўсюды аднолькавы.
Саку ж, са свайго боку, пачаў быў тлумачыць аб сваім жыцці, адукацыі, галоўнае, аб хрысціянскай веры, але хут-
92
ка заўважыў, што матка нічога не разумее, нават не ціка-віцца. Ды і наогул яна пазірала на яго неяк боязна.
Зразумела, ён і сам ведаў, што адразу “выратаваць мат-чыну душу” нельга, што прыйдзецца доўга, паступова асвятляць яе.
Тым часам грамадзяне рыхтаваліся да свята, чаплялі на сябе ўсё, што толькі было.
У многіх жанчын на плячы былі нейкія плямы, быц-цам ад даўнейшай балячкі. Гэтыя плямы таксама наўмыс-ля робяцца для прыгажосці, як мужчынамі рубцы.
Дзяўчынцы гадоў трынаццаці прыйшоў час надаваць гэтую прыгажосць. Матка ўзяла маленькі гарачы вуголь-чык і палажыла яго дачцэ на голае плячо. Заскварылася скура, застагнала дзяўчынка, сцяла зубы, заварушыла паль-цамі, але стаяла на месцы. Яна павінна была так цярпець, пакуль вугольчык не зробіцца попелам. А каб ён не згас, матка дзьмухала на яго...
Ідучы міма, Саку ўбачыў гэтую сцэну, не вытрымаў і скінуў вугольчык.
— Што ты робіш? — сказаў ён матцы.— За што ты мучыш дзіця?
Матка паглядзела на яго, як на вар’ята, і пачала лаяц-ца. Нават дзяўчынка таксама была нездаволена.
Але жанчыны прыбіраліся дарэмна, толькі, як кажуць, за кампанію. Яны не мелі права прымаць удзел у святка-ванні. Усе святкаванні адбываюцца без іх. Як мужчыны, таксама і жанчыны з дзецьмі перакананы, што калі б яны толькі паглядзелі на ўрачыстасць, з імі абавязкова здары-лася б якая-небудзь бяда.
Асабліва небяспечнай для іх была музыка. Дзе там граць,— нават бачыць музычныя прылады яны не павін-ны бьілі і, калі тыя выпадкова траплялі ім на вочы, самі ўцякалі, бо шчыра верылі, што ад гэтага ім пагражае ня-шчасце.
Тым часам ля вогнішчаў адбывалася вялікая падрых-тоўка. Паклалі два бервяны, паміж іх паставілі шмат гар-шкоў. Прынеслі прывязаных да жэрдкі свіней, закалолі іх пікамі. Сабак жа проста бралі за заднія ногі і разбівалі ім галовы аб дрэвы.
У гаршкі спачатку палажылі зялёнае лісце, каб страва не прыгарала, потым сталі класці па кавалку мяса. Нека-торыя ўлажылі асабліва смачную страву: яшчарак і змей, разрэзаных удоўж. Для прыправы, хто меў, дадалі жукоў, вялізных павукоў і тлустых чарвякоў. Гэтыя чарвякі (ву-сені), нават сырыя, лічацца найсмачнейшай стравай.
93
Самай жа галоўнай прыправай лічыцца соль, якой тут зусім няма. Яе здабываюць з дрэў, якія доўга былі ў моры і насыціліся соллю. Такія дрэвы яны выменьвалі ў сусе-дзяў, што жылі бліжэй да мора. Зразумела, здаралася гэта рэдка. Кавалкі дрэў палілі на асобным вогнішчы і попел ужывалі як соль.
Кіраваў усёй справай Many. На ім была самая ўрачы-стая вопратка — еўрапейская камізэлька, і ён адчуваў сябе ў ёй не горш, як цар у сваім каранацыйным адзенні. I відаць было, што ўсе яго падуладныя адчувалі тое самае. Толькі Саку, зірнуўшы на такую фігуру, апусціў галаву і ўсміхнуўся.
Зразумела, Саку, як пачэсны госць, павінен быў сесці побач з правадыром.
Калі мяса згатавалася, Many ўзяў рукамі вялізны ка-валак і даў Саку першаму. Гэта было знакам вялікай па-шаны да місіянера.
Пакуль елі стравы, пачалася падрыхтоўка да самага галоўнага частавання: гэта было пітво, так званае — “кэу”. Для прыгатавання яго ўжываецца адна расліна з пароды перцу.
Прынеслі вязкі гэтай расліны, і маладзейшыя пачалі жаваць яе і пляваць у гаршчок. Праца была марудная, дзеля гэтага частку аднеслі да дзяцей, каб яны дапамаглі. Калі ўсё перажавалі, тады дадалі вады, працадзілі праз траву і далі крыху пастаяць1.
Пакуль скончылі яду, гарэлка настаялася. Many наліў першую “шклянку” з бамбуку і таксама паднёс Саку пер-шаму.
— He, гэтага я не магу! — рашуча адмовіўся Саку.— Наш закон не дазваляе.
Хаця гаспадарам і непрыемна было, але яны вельмі не прымушалі: закон дык закон.
Тады другія падставілі свае бамбукавыя чаркі. Відаць, пітво было звярынае, бо шмат у каго вочы на лоб павы-лазілі. Але адразу адчувалася, што гарэлка зрабіла ўплыў: некаторыя нават стаяць цвёрда ўжо не маглі.
Закусілі бананамі і бататам (салодкая бульба).
Тады Many ўстаў і звярнуўся да народа з прамовай: — Вось наш брат Саку. Ён уцёк ад нас і доўга жыў з
1 Еўрапейцы спрабавалі зрабіць кэу, проста расціраючы расліну, але з гэтага нічога не выйшла. Відаць, ад сліны спецыяльна адбываюцца нейкія хімічныя працэсы.
94
белымі. Ён даведаўся аб іх сіле. Ён ведаў іхняга духа. Ён можа папрасіць яго, каб ён дапамог нам, як дапамагае бе-лым. Саку можа папрасіць духа, каб Мукку не маглі суп-раць нас ваяваць, і мы тады забяром іх усіх. Хай грае музыка!
Народ закрычаў ад радасці, падняўся шум, гам.
Саку вельмі здзівіўся, пачуўшы такія словы, і ўстаў, каб растлумачыць народу, у чым справа.
— Браты! — пачаў ён казаць.— Праўда, што ў белых я пазнаў вялікага духа, які ўладае ўсімі намі — як белымі, таксама і чорнымі, праўда, што вялікі дух усё можа, але...
Пачуўшы аб тым, што вялікі дух усё можа зрабіць і, значыцца, дапамагчы ім, народ зноў пачаў крычаць, вітаць Саку, уздымаць зброю.
— Смерць Мукку! Знішчым іх! — чуліся галасы.
— Браты! — пачаў ужо крычаць Саку напружаным голасам.— Вы памыляецеся! Вялікі дух не дапамагае рабіць забойстваў...
Але задаволены народ не чуў, што ён кажа; ведалі толькі, што нешта добрае, і ад гэтага яшчэ болып шумелі. Тым часам падышла музыка і танцоры, і ўся ўвага на-кіравалася на іх.
Саку сеў і горка ўсміхнуўся.
“Няшчасныя, цёмныя людзі,— думаў ён,— маюць у галаве толькі адно: каб забіць свайго ворага. Нялёгка будзе растлумачыць ім, што самае галоўнае — выбавіць сваю душу. Але з дапамогай Бога я выканаю свой абавязак”.
На сярэдзіну выйшлі чатыры танцоры. Кожны ад плеч да калень быў захутаны пальмавымі лісцямі, якія нада-валі ім выгляд звычайных коп сена, толькі на дзвюх Harax. Але самае галоўнае — гэта велізарныя, страшныя маскі, якія закрывалі ўсю галаву да плеч. Маскі былі размаля-ваны ў розныя колеры і мелі жудасны выгляд. На вы-сокіх вострых шышаках развявалася пер’е.
Зайграла “музыка”. Адзін роў праз велізарную бамбу-кавую дудку, даўжынёй метры са два. Роў і завываў ён так, што здавалася, быццам сто папуаскіх сабак пачалі свой канцэрт. Другі свісцеў у пусты какосавы арэх, у якім былі прасвідраваны дзве дзіркі. Трэці дзьмуў у малень-кую свісцёлку, а чацвёрты біў у калоду-барабан. Быў і болып далікатны інструмент, на манер трашчоткі: мно-ства чарапашак было прывязана шнуркамі да дубца, му-зыкант махаў гэтай пугай, і ад гэтага чарапашкі ляска-талі.
Пад гэтую музыку танцоры тупаліся туды-сюды ды
95
нахіляліся. Але людзі глядзелі вельмі ўважліва, бо танцо-ры азначалі духаў памёршых продкаў і лічыліся таем-нымі, вышэйшымі істотамі.
Пасля гэтага афіцыйнага і святога танца пачалі сама-тужныя скокі, і да самага позняга вечара весяліліся гэтыя дзеці прыроды.
Саку, як шаноўны госць, начаваў у ум-камалі. Ужо ўсе паснулі, а ён стаяў на каленях і горача маліўся, каб Бог дапамог яму выбавіць душы сваіх братоў. Над галавою яго шчэрылі зубы чалавечыя чарапы, а насупраць у куту стаяла драўляная статуя — тэлум.
V
Рэлігійныя дыскусіі.— Палон містэра Брука.— Захады Саку.—
Many хоча выкарыстаць хрысціянства.— Вызваленне Брука.— Напад Мукку.— Расправа белых.
Трывожныя чуткі насіліся сярод насельніцтва Кака-ДУ-
Казалі, што белыя на нейкай невялікай, але вельмі трас-кучай лодцы заехалі далёка ў глыб вострава, у такія мяс-ціны, дзе іх да гэтага часу ніколі яшчэ не бачылі.
Казалі нават, што велізарны, таксама траскучы, птах праляцеў над галавой.
Можа, гэта тыя самыя магутныя белыя лётаюць? Тады ўсё прапала.
Казалі яшчэ, што ў краіне з’явіўся нейкі дзіўны звер, большы за ўсіх звяроў, нават за самага вялізнага кенгуру. Гэты звер вельмі шпарка бегае, і на ім... на ім быццам сядзіць чалавек! Гэта чутка была жудасней нават за трас-кучага птаха.
I да ўсяго гэтага яшчэ тыя праклятыя Мукку вару-шацца. Нядаўна яны захапілі двух Какаду.
А пасланцоў з “громам” усё няма ды няма. Мабыць, загінулі.
Трэба адзначыць, што Мукку быў той самы род, з якога паходзіў Саку з маткай. Яму цяпер ўсё роўна было, ці Мукку, ці Какаду, і ён баяўся толькі аднаго — каб яны зноў не перагрызліся. Але ад яго чакалі не гэтага, а дапа-могі супраць Мукку.
Many перастаў ужо чакаць пасланцоў. Ён цяпер усю
96
надзею злажыў на Саку і “суцяшаў” яго, што вось яны хутка падрыхтуюцца і нападуць на Мукку, а Саку хай пакуль што моліцца свайму богу, каб сэрца Мукку зрабі-лася мяккім.
Саку ж тым часам прапаведваў хрысціянства.
— Самы галоўны грэх перад вялікім духам,— казаў ён,— гэта забойства. Ці не жадалі б вы ўсе, каб ніхто ніко-га не забіваў, каб усе любілі адзін аднаго, як браты, каб ніхто вам не пагражаў смерцю?
— Вядома, хацелі б,— адказала некалькі людзей.
— Ну, дык і вы таксама рабіце. I калі вам хто зробіць крыўду, перацярпіце, як вучыць нас вялікі настаўнік Хрыстос.
— А вось нядаўна Мукку з’елі аднаго нашага,— ска-заў малады хлапец.— Калі мы будзем цярпець, яны ўсіх нас з’ядуць.
I зноў пачыналася спачатку...
Many ён казаў:
— Ты не зразумеў і памыляешся наконт таго, што я казаў. Ты думаеш, што Бог можа стаць на адзін бок, дапа-магчы табе скрыўдзіць другога? He, ён да ўсіх аднолькава ставіцца. I калі я табе сказаў, што мы павінны прасіць Бога, каб ён змякчыў сэрцы людзей, дык гэта тычыцца ўсіх: і Мукку, і Какаду.
Many падумаў-падумаў і сказаў:
— Ну, добра, маліся за абодвух, абы толькі твой бог дапамог.
Many сцяміў, што і ў гэтым выпадку ён страціць не можа: хай толькі Мукку пакарацца, ён забярэ іх і з мяккім сэрцам.
Раптам загрукаў барабан. Нешта здарылася...
Народ замітусіўся.
— Мукку ідуць! — пачуліся галасы.
Мужчыны ўхапіліся за зброю, а жанчыны з дзецьмі пачалі ўцякаць у лес.
Трэба ведаць, што папуасы ў лесе звычайна маюць дру-гія хаты, пабудаваныя высока на дрэвах, на той выпадак, калі патрэбна будзе ратавацца ад ворагаў. Там у іх зло-жаны запасы яды і зброі, напрыклад, каменняў, каб не пад-пусціць ворага да дрэва.
Але сёння здарылася нешта болып дзіўнае: вялі звя-занага белага чалавека!
Сярод густога натоўпу набліжаўся ён да ум-камаля, a па баках горда ішлі тыя два пасланцы, якіх Many паслаў за “громам”. Калі яны падышлі зусім блізка, Саку не мог
4 Зак.1582
97
утрымацца, каб не крыкнуць ад здзіўлення: белы быў містэр Брук!
Ён быў без шапкі, твар скрываўлены, адзенне падзёр-тае.
Страх і злосць відаць былі ў яго вачах. Падвялі і пхнулі яго пад ум-камаль. Народ аглядаў яго, бы дзіўнага звера, некаторыя нават краталі і казалі:
— Добры пачастунак будзе з яго!
I Брук, здаецца, здагадваўся, што азначае гэтае мацан-не і гэтыя словы...
Сабралася нарада. Пасланцы расказалі сваю гісторыю:
— Мы далі ім золата і птушак. Прасілі “грому”. Яны нам далі агнёвай вады. Болып мы нічога не памяталі. Апынуліся адны ў лесе. I ў нас засталося толькі гэта.
I яны паказалі бутэльку з адбітым горлам. Усе пачалі яе разглядаць, перадаваць з рук у рукі, нюхаць, глядзець праз яе. Асабліва было заўважана, што канцы дужа вос-трыя. Гэта можа быць вельмі добрай прыладай. Можа, яно адно варта таго золата, з якога ніякай карысці няма.
Але большасць усё ж такі разумела, што гэта ашукан-ства.
— Мы пайшлі дадому,— казалі далей пасланцы.— Праз некалькі дзён убачылі на рацэ траскучую лодку і пачалі сачыць за ёю. Гэта ехалі белыя з той самай стан-цыі. I вось мы гэтага злавілі.
Каб зразумець, як гэта яны пехатой зраўняліся з ма-торнай лодкай, трэба глянуць на карту Новай Гвінеі. Мы заўважым, што ад паўднёвага берага, дзе была станцыя (ля ракі Марэгед), да пачатку ракі Фляй ёсць два кірункі: або па вадзе, на ўсход уздоўж берага, а потым на захад па рацэ, або па зямлі, проста на поўнач. У першым выпадку будзе кіламетраў шэсцьсот—семсот, а ў другім — якіх-небудзь сто—сто дваццаць.
Спрэчак аб лёсе палоннага не было, бо досыць ужо таго, што белыя са сваімі страшнымі прыладамі чамусьці за-ехалі так далёка. Ясна, яны маюць нейкія злыя намеры. Хіба з добрымі яны б паехалі? Пэўна, яны хочуць забраць усю зямлю Какаду і ўсіх жыхароў. Значыцца, трэба вора-гаў знішчыць, і не толькі гэтага, але і тых, што засталіся.
Усе тыя папуасы, што жылі ля берага мора, ужо даўно трапілі пад уладу белых; вольнымі засталіся толькі тыя, што жылі ў сярэдзіне вострава. I вось цяпер белыя дабіра-юцца і да іх! Апрача таго, гэтыя белыя подла ашукалі іх.
I яшчэ трэба мець на ўвазе, што чэрап белага надасць
98
шчасце, славу і магутнасць роду Какаду. Мукку да гэтага часу яшчэ не маюць чэрапа белага чалавека.
Некаторыя нават думалі, што прысутнасць Саку гэта-му дапамагла, што вялікі дух зрабіў белых ціхімі і мяккімі, як раіў Саку, і што белыя ўжо не могуць даць адпору. A ўжо аб Мукку і казаць няма чаго: тых можна загадзя лічыць зусім знішчанымі.
Адным словам, справы роду Какаду складваліся вельмі добра.
Саку сядзеў, слухаў нараду, і сэрца яго аблівалася кры-вёю.
— He, браты,— пачаў ён казаць,— нядобра будзе, калі мы загубім гэтага чалавека. Бог нам не даруе. Каб яшчэ ў бойцы, дык і то нядобра. А так загубіць — вялікі грэх. Бог пакарае: пашле белых, і будзе нам бяда.
— Значыцца, твой бог заступаецца толькі за белых? Ты ж сам казаў, што за ўсіх,— адказалі яму сябры.
— За ўсіх тых, хто не робіць злачынства, хто любіць Бога і людзей, хто не робіць нікому аніякай шкоды. А хто Бога не слухае, таго ён карае,— намагаўся растлумачыць Саку.
— Пачакай,— сказаў Many,— хіба ж яны не робяць ніякай шкоды? Хіба яны не забралі ў нашых суседзяў зям-лю? Хіба яны не прыехалі сюды, каб і нашу зямлю за-браць? Хіба яны не ашукалі нашых пасланцоў? Хіба яны не забіваюць нас?
— Хто зрабіў грэх, таго Бог сам будзе судзіць і караць, а не мы,— адказаў Саку.
— А чаму ж толькі што казаў, што белыя самі прый-дуць і пакараюць нас, калі мы заб’ём гэтага чалавека? — сказаў Many.— Чаму ж яны не хочуць чакаць, пакуль Бог сам будзе судзіць?
Саку зноў з прыкрасцю ўбачыў, як цяжка дагаварыц-ца з гэтымі цёмнымі людзьмі. Яны бачаць і разумеюць толькі тое, што тычыцца іх непасрэдных інтарэсаў, а паду-маць глыбей, аб сваёй душы, яне не хочуць ці не могуць.
Ён замаўчаў і пачаў прыдумваць другія спосабы, каб дапамагчы містэру Бруку.
Брука павялі ў адну хаціну, дзе ён павінен быў пра-весці апошнюю ноч у сваім жыцці. I вось па дарозе ён убачыў Саку!.. Брук спыніўся, пабялеў, пачырванеў, хацеў нешта сказаць, але не мог вымавіць слова.
Саку стаяў і быццам чытаў біблію, як ён звычайна рабіў. Усё насельніцтва прывыкла бачыць яго заўсёды з
99
бібліяй і лічыла, што ў гэтай прыладзе захоўваецца тая цудоўная сіла, якую прывёз Саку ад белых.
Як толькі Брук падышоў бліжэй, Саку, нібы чытаючы біблію, сказаў па-англійску:
— Містэр Брук! He звяртайце на мяне ўвагі. Я спадзя-юся, што сёння ўначы вызвалю вас.
Надзея асвятліла ўвесь твар Брука. Кожнаму, хто па-глядзеў бы ў гэты момант на яго, магло б здацца, што гэта самы найлепшы, самы ласкавы чалавек у свеце.
Яго пасадзілі ў адну з хацін, больш шчыльную, хаця і без дзвярэй, і паставілі вартаўніком франта з вапнянай галавой. Вартаўніка паставілі на кожны выпадак, бо Брук быў звязаны так моцна, што і думаць не мог уцячы. Апра-ча таго, на ноч яго зноў агледзелі і перавязалі.
Саку ўсё ламаў галаву, што яму рабіць? Падкрасціся і развязаць Брука ні ў якім разе нельга было, асабліва ўна-чы, калі кожны шолах лёгка пачуць. 3 вартаўніком так-сама нічога не зробіш. Заставаўся толькі адзін, няпэўны, але апошні план.
He чакаючы, пакуль будзе позняя ноч, ён, нібы шпацы-руючы, падышоў да вартаўніка.
— Ты адзін будзеш стаяць усю ноч? — запытаўся Саку.
Вартаўнік павярнуўся.
— He, з поўначы мяне зменяць,— адказаў ён.
Тым часам Саку непрыкметна кінуў праз дзверы нож.
— Ну, глядзі, пільнуй добра! — сказаў тады Саку і пай-шоў сабе далей.
Брук бачыў, як падыходзіў Саку, ведаў, з якім наме-рам, але ніяк не мог уцяміць, якім чынам ён дапаможа. A што, калі не ўдасца?
Пры гэтай думцы дрыжыкі пайшлі па спіне.
I вось у гэты момант каля яго ўпаў нож. Брук зразу-меў...
Але далёка было яшчэ да вызвалення. Перш за ўсё — як скарыстаць гэты нож, калі Брук увесь звязаны і ля-жыць як калода? Па-другое, як распачаць працу, можна сказаць, на вачах вартаўніка? Кожны рух будзе чутны, a тут, можа, прыйдзецца варушыцца ўсю ноч.
Тады Брук пачаў наогул варушыцца, енчыць, нават лаяцца. Вартаўнік спачатку здзівіўся, падышоў, паглядзеў на яго. Брук усё енчыў ды варушыўся. Папуас, урэшце, прызвычаіўся да гэтага енку. Ен і сам разумеў, што чала-век перад смерцю можа быць неспакойны.
Пасля таго Брук узяўся за працу. Спачатку ён паспра-баваў легчы спіной на нож і разрэзаць аб яго вяроўкі на
100
руках, але нож ляжаў бокам, і нічога нельга было з ім зрабіць. Тады ён узяў нож у зубы і пасля вялікіх усілкаў здолеў разрэзаць вяроўку на плячы. Але як дастаць рукі, якія звязаны ззаду?..
Тады ён надумаўся зубамі ўтыркнуць нож у плеценую сцяну. Доўга ён валаводзіўся з гэтым. Многа разоў утыр-каў, але кожны раз нож ці адразу звальваўся, ці пасля таго, як дакранешся рукамі. Шчокі і губы Брука былі па-рэзаны, з іх цякла кроў...
А час ідзе... Зараз прыйдзе змена... Можна думаць, што новы вартаўнік захоча паглядзець, ці добра звязаны па-лонны...
I зноў пачынаў ён сваю працу, ад якой залежала яго жыццё.
I вось, нарэшце, ён развязаўся! Сціснуў нож і ляжыць, каб крыху адпачыць. Але трэба спяшацца...
Ён папоўз да дзвярэй. Падпільнаваў, калі вартаўнік стаў да яго спіной. Кінуўся наперад, і... небарака толькі паспеў глуха застагнаць...
Праз паўгадзіны барабанны грукат зноў устрывожыў вёску. Толькі Саку быў рады, бо гэта азначала, што Брук выратаваўся.
Але што ён адчуў, калі даведаўся, што вартаўнік забі-ты! Гэта ж ён сам, слуга Божы, забіў яго! Ён, які так клапа-ціўся, каб усё добра было. Каб не ён, не было б гэтай смерці.
Але тады была б другая смерць... Што было рабіць? Хто вінен? Як лепш?
На гэтыя пытанні ён не мог знайсці адказу ў Бога. I недзе глыбока ў сэрцы нарадзілася крыўда: чаму Бог да-пушчае гэта, калі яму нічога не варта зрабіць, каб усё доб-ра было?
Тым часам дваццаць чалавек пусціліся ўдагон за ўце-качом. Папуасы разважалі, што за такі кароткі час ён не мог далёка ўцячы, а калі прыняць пад увагу, што была ноч, што мясцовасць яму была незнаёмая,— тады поспех мог быць пэўны.
Паглядзім тым часам, як гэта здарылася, што Брук папаўся.
Пераначаваўшы на востраве, падарожнікі пачалі збірац-ца ў дарогу. Тут вартаўнік-сіпай заўважыў, што яго стрэль-ба знікла. Пачаў яе шукаць — няма нідзе. Але ён пабаяў-ся казаць аб гэтым, бо яму ўляцела б за такое нядбайства. Пэўна, складаючы ў лодку рэчы, хто-небудзь узяў і яго стрэльбу. А паколькі стрэльбаў у іх было больш, чым трэ-ба,— ён узяў другую і хутка забыўся аб гэтым здарэнні.
101
Бег ракі рабіўся ўсё хутчэйшым. Сустракалася шмат каменняў, і на адзін з іх тыркануўся катэр. Прыйшлося спыніцца, каб паправіць шкоду.
Пакуль важдаліся з катэрам, Брук захацеў прайсціся па беразе, нават без стрэльбы. Праз некалькі крокаў ён спудзіў кенгуру, які хутка паскакаў ад яго. А за старым кенгуру бег маленькі. Ён быў такі пацешны і, здавалася, так няспрытна бег, што Брук захацеў злавіць яго. Праўда, злавіць яго было няцяжка, але ўсё ж такі зусім неўзамет-ку Брук адбег досыць далёка ад берага.
У той момант, калі ён схіліўся, каб канчаткова ўхапіць кенгураня, ззаду накінуліся на яго два папуасы, заткнулі яму рот, узялі і панеслі.
Брук біўся як мага, але нічога не дасягнуў. Праз не-калькі сот крокаў яго паставілі на ногі, скруцілі рукі і кулакамі прымусілі ісці далей. А калі ён паспрабаваў крычаць, то гэта яму каштавала двух зубоў.
Тым часам падарожнікі наладзілі катэр і тут толькі заўважылі, што Брука няма. Сталі гукаць — нічога. Выйшлі на бераг, зноў сталі крычаць — зноў нічога. Тады пачалі страляць — аніякага водгуку, апрача рэха.
Брук чуў гэтыя стрэлы, ведаў, што яны азначаюць, і нічога не мог зрабіць...
Пачалі шукаць навокал і ў адным месцы заўважылі прымятую траву і іншыя адзнакі барацьбы.
— Справа ясная,— сумна сказаў Скот,— няшчаснага містэра Брука злавілі папуасы. I як гэта ён, сталы чала-век, так папаўся? Наш абавязак знайсці яго. I не толькі выратаваць, але так правучыць гэтых дзікуноў, каб другі раз ім і ў галаву не магло прыйсці нападаць на белых.
I зараз жа сталі рыхтавацца да экспедыцыі.
Дзеля таго, што на катэры быў кулямёт, абарона яго не патрабавала многа людзей. Пакінулі толькі механіка Гуда і аднаго сіпая. Гуду і сіпаю таксама быў даручаны і Чунг-лі. Усе астатнія рушылі ў дарогу. Няма чаго і казаць, што ўсе былі ўзброены з галавы да ног. Нават ручныя гранаты ўзялі з сабой.
Адзінымі адзнакамі таго кірунку, у якім патрэбна было ісці, былі сляды. У такіх мясцовасцях, дзе, можа, раз у не-калькі год ступіць чалавечая нага, спрактыкаваны чала-век лёгка пазнае гэтыя сляды і па траве, і па зламанай галінцы, і па розных іншых непрыкметных для другога вока адзнаках. А такім спрактыкаваным чалавекам быў у іх Файлу.
102
Ён ішоў наперадзе, як сабака, і, здавалася, не толькі выгледжваў, але вынюхваў сляды. Зразумела, дарога не ішла так проста і гладка, як па шляху. Даводзілася і блы-. тацца, а таму яны спазніліся. Нанач спыніліся ў лесе. Яны нават і не ведалі, што вёска была ўжо недалёка, за кіла-метраў пяць-шэсць.
Дзеля асцярожнасці агню не раскладалі. Сядзелі ў цемры, не спалі і з нецярплівасцю чакалі світання.
А ў гэты час насустрач ім прабіраўся Брук, а за ім дагоншчыкі.
Папуасы, рассыпаўшыся ланцугом, ціхенька краліся наперад, абхапіўшы значную частку лесу. Час ад часу яны давалі адзін аднаму знак крыкамі начной птушкі.
Брук чуў гэтыя галасы то з аднаго боку, то з другога, нават ужо наперадзе, але не звяртаў увагі. Гэтыя галасы начных птушак яму былі знаёмыя.
Але Файлу заўважыў.
— Сагіб,— ціхенька шапнуў ён містэру Скоту,— гэ-тыя птушкі мне здаюцца падазронымі. Яны крычаць там, нібы іх хто пасадзіў у шэраг. Чаму за намі ззаду няма іх? Будзьма асцярожнымі.
Перадалі ўсім, каб сядзелі ціха і трымалі стрэльбы напагатове.
Вось крыкнула птушка зусім блізка, з левага боку, і нават мільгануў цёмны цень...
Гэты самы цень заўважыў і Брук, толькі з правага боку. Ён усё зразумеў!.. Дык вось сярод якіх “птушак” ён апы-нуўся! Значыцца, усё скончана!.. I ён паваліўся на зямлю.
Постаць пасунулася на шум...
Але зараз жа наваколле асвяціла нібы маланка і гром ад дзесяці стрэлаў разлёгся па ўсім лесе.
Ціхі лес адразу ажыў. Крыкі з усіх бакоў. А Брук ад радасці зароў так, быццам яго рэзалі.
Як здзівіліся ўсе, калі ў некалькіх кроках ад іх, разам з мёртвым папуасам, убачылі Брука!
Некалькі хвілін Брук быў як непрытомны. Слёзы цяклі па яго шчоках. Ён пачаў расказваць, як была справа. Ра-зам з тым вярнулася і ўся яго злосць; ён забыўся аб сваім шчасці, крычаў, лаяўся і патрабаваў, каб зараз жа ісці і пакараць гэтых людаедаў.
Але Скота не трэба было прасіць. Ён лічыў патрэб-ным зрабіць гэта не толькі дзеля Брука і нават не ад злосці, а дзеля аўтарытэту англійскай дзяржаўнасці. Ён лічыў нават карысным для саміх папуасаў, калі яны ўвесь век будуць памятаць, баяцца і шанаваць белых уладароў.
103
Цяпер яны ўжо не чакалі раніцы, бо Брук ведаў, куды ісці.
Зноў загрукатаў барабан у начной цішыні, доўга, жу-дасна. Відаць было, што на гэты раз справа была важней-шая, як тады.
Праз некалькі хвілін Какаду ўжо ведалі, што на іх ідуць белыя, што аднаго яны забілі, што ўсім пагражае небяспека.
Зараз жа жанчыны з дзецьмі пабеглі хавацца ў свае хаты на дрэвах. А ўсе ўзброеныя мужчыны, якіх набрала-ся каля шасцідзесяці чалавек, падрыхтаваліся да абароны, бо белых, як яны ўжо чулі ад пасланцоў, магло быць не больш за дзесяць чалавек.
Але Many меў яшчэ адну надзею не толькі самім выйсці з цяжкага становішча, але нават забраць усіх белых у па-лон. Гэта ж былі самыя белыя, якія навучылі Саку любіць усіх, не забіваць нікога і нават самому падстаўляць дру-гую шчаку, калі цябе скрыўдзяць. Калі Саку так думае і так робіць, значыцца, тыя, хто яго навучыў, тым болей павінны гэтак рабіць.
Правадыр падышоў да Саку, які сядзеў, як скамянелы, і ўсё думаў сваю думку.
— Скажы, Саку,— дакрануўся Many да яго пляча,— ці гэтыя белыя таксама пакланяюцца таму вялікаму духу, аб якім ты казаў? Ці яны гэтак жа гавораць, як і ты?
— Яны прызнаюць гэтую веру,— неахвотна адказаў Саку.
— Значыцца, яны нічога дрэннага не будуць рабіць нам? — запытаўся зноў Many.
— He ўсе з іх слухаюць загады Бога,— млява сказаў Саку,— злы дух клапоціцца, каб адвярнуць чалавека ад Бога.
— А як можна змагацца з гэтым злым духам?
— Маліцца, каб Бог адагнаў яго.
— А ты можаш гэта зрабіць? Можаш памаліцца, каб Бог адагнаў ад іх злобнага духа? — вёў сваю лінію Many.
— Мы заўсёды гэта павінны рабіць. Я сам пайду насу-страч белым,— сказаў Саку, але не было ўжо ў яго голасе той упэўненасці, шчырасці і яснасці, як раней.
Праз некаторы час вёска сціхла. Жанчыны з дзецьмі пайшлі, а мужчыны пахаваліся за будынкамі.
Ледзь золак — паказалася экспедыцыя. Белыя ішлі шарэнгай, трымаючы стрэльбы напагатове.
Вось з-за будынка выйшаў нейкі чалавек. Туман не даваў магчымасці добра разгледзець яго.
104
— Вось адзін! — крыкнулі ў атрадзе белых, і раздаліся два стрэлы.
Але чалавек не схаваўся, а, наадварот, здавалася, ішоў да іх.
— Сюды ідзе! — крыкнуў Кандаракі.— He варта і стра-ляць.
— Чаго глядзець на іх? — закрычаў Брук.— Дайце мне стрэльбу, я сам з прыемнасцю ўсадЖу кулю ў лоб людаеда.
— Праўду кажучы, у якія перагаворы нам яшчэ ўва-ходзіць з імі? — сказаў Скот.— Справа ясная, і нам заста-ецца толькі пакараць іх.
I некалькі чалавек зноў нацэліліся.
— Пачакайце, пачакайце! — крыкнуў боцман.— Гэта ж наш чорны місіянер.
Стрэльбы апусціліся.
— Праўда,— паскроб патыліцу Брук.— Я ж павінен быў здагадацца, што гэта мог быць толькі наш святы дзікун. Хто ж другі палез бы пад стрэлы! Вось была б гісторыя, каб я сам забіў свайго збаўцу!
Саку падышоў.
— Браты па Хрысту! — сказаў ён урачыстым гола-сам.— Я хачу верыць, што вы ідзяце не для таго, каб зрабіць зло гэтым цёмным людзям.
— Праўда,— адказаў Скот,— мы ідзём для таго, каб пакараць іх.
— Але за што і як вы думаеце караць іх?
— За тое, што яны асмеліліся напасці на нас і нават ледзь не з’елі аднаго з нашых. А як пакараць? Ды так, каб болып не толькі ім, але нікому не прыходзіла ў галаву падымаць на нас руку.
— Але ж, урэшце, нічога дрэннага не здарылася, апрача смерці іхніх двух людзей,— даводзіў Саку.
— Гэта толькі выпадкова, дзякуючы, па-першае, вам, a па-другое, таму, што мы акурат падышлі,— сказаў Скот.— Але іх замах застаецца злачынствам, якое патрабуе кары.
— Вы ж самі мяне навучылі, што Бог патрабуе дара-ваць людзям іх грахі,— з прыкрасцю сказаў Саку.
— Па-першае, не мы вас навучылі, а місіянеры, а па-другое, вы павінны ведаць, што на зямлі існуе суд і закон, які павінен караць злачынствы,— сурова адказаў Скот і пайшоў далей. За ім пайшоў і ўвесь атрад.
Саку стаяў і глядзеў ім услед, быццам не разумеючы, дзе ён і што з ім. Выходзіла, што гэты “брат па Хрысту” таксама яго не разумеў, як і “брат па крыві” — Many. I
105
адзін і другі мелі свае пэўныя жыццёвыя інтарэсы, зусім не падобныя да яго душэўных спраў.
Ён завярнуўся і ціха павалокся за імі.
Туман разыходзіўся, рабілася ўсё святлей і святлей, але вёска была нібы мёртвая: аніводнай фігуры не паказвала-ся. Атрад набліжаўся.
I вось неспадзявана сярод хацін замільгалі чорныя фігуры папуасаў.
— Ага! — сказалі белыя.— Яны самі збіраюцца ісці на нас. Тым лепей,— і пачалася страляніна.
Саку, пачуўшы стрэлы, кінуўся да Скота, учапіўшыся за стрэльбу і пачаў прасіцца:
— Пан, пашкадуйце няшчасных людзей. Забіце лепш мяне!..
Скот нахмурыўся і сказаў:
— He лезьце не ў сваю справу! Трымайцеся сваіх хрвіс-ціянскіх абавязкаў і модлаў. Клапаціцеся аб душах гэтых людзей, а аб целе паклапоцімся мы.
Але Саку, як непрвітомнві, усё паўтараў:
— He трэба, не трэба!.. Пан... Злітуйцеся...
Скот нецярпліва азірнуўся. Тады Ханубі ўзяў Саку за руку і адвёў яго ўбок.
Падышоў Брук.
— Слухай, Саку,— сказаў ён, кратаючы яго за пля-чо,— ты добры чалавек, мы цябе вельмі шануем і лічым амаль што такім, як і мы. Вось і мне ты дапамог, і ўсё такое. Але чаго табе так пнуцца? Чаго ты са скуры вы-лазіш з-за якогась там людаеда? Ну, каму якая будзе шко-да, калі некалькі з іх загіне? Кінь гэтае глупства. Ты ж чалавек адукаваны і павінен сам разумець.
Але Саку нават не чуў гэтых “разумных” слоў. Ён гля-дзеў наперад і не верыў сваім вачам — там рабілася не-шта незразумелае: папуасы павыскаквалі з-за сваіх хат, бегалі ўзад і ўперад і, здаецца, зусім не звярталі ўвагі на небяспеку, якая ім пагражала. Часам можна бвіло паду-мацв, што яны б’юцца адзін з адным.
Цяпер ужо страляніна пайшла бесперапынку. Адзін за аднвім валіліся чорнвія на зямлю і, нарэшце, разбег-ліся.
Калі белвія ўвайшлі ў вёску, то ўбачвілі забітых, з якіх некаторвія, відацв, знайшлі смерць не ад кулв, але ад сваіх жа стрэл ці пік.
— Глядзіце, яны нават пачалі адзін аднаго біць! — ска-заў Кандаракі.
— Тым лепей,— сказаў Брук,— нам меней будзе пра-цы.
106
Саку схіліўся над адным забітым і ўсё зразумеў: за-біты быў Мукку! Значыцца, яны напалі з другога боку, і гэтым тлумачыцца ўсё тое, што адбылося! Далей ён уба-чыў мёртвага Many. Ззаду трапіла яму страла, а спераду куля. Небарака так і не дачакаўся, калі Бог змякчыць сэр-цы белых і Мукку.
— Божа! — застагнаў Саку.— Дзе ж твая любоў? Дзе ж твая праўда?
— Падпаліць хаціны! — загадаў Скот, і праз хвіліну ўся вёска была ў агні.
Галлёвыя хаціны гарэлі лёгка, весела, быццам жарту-ючы.
Тым часам папуасы адышліся за дрэвы і адтуль па-чалі пускаць у белых свае стрэлы. Адна страла нават тра-піла ў Скота, але яна ўжо страціла сваю моц і толькі за-блыталася ў адзенні.
— Наперад! — скамандаваў Скот, і яны пасунуліся да-лей.
Чорныя адыходзілі ад дрэва да дрэва і адтуль ад-стрэльваліся. Цяпер ужо змяшаліся і Мукку і Какаду і разам абараняліся ад агульнага ворага.
Так яны падышлі да таго месца, дзе былі хаціны на дрэвах і дзе хаваліся жанчыны і дзеці. Папуасы былі ўпэў-нены, што ў такі прытулак ужо ніхто не зможа дабрацца. У іх жыцці ўжо бывалі такія здарэнні, і яны не раз пера-каналіся, што тут ужо аніякі вораг не можа нічога ім зрабіць. Калі здаралася, што хітры вораг прабаваў падся-чы дрэва, то на гэта былі каменні і стрэлы, якія, як дождж, сыпаліся на галаву.
Хто з мужчын паспеў, той далучыўся да жанчын, ас-татнія пабеглі далей.
Цяпер ужо стрэлы і каменні пасыпаліся зверху, на га-ловы, і адзін з сіпаяў быў досыць цяжка паранены.
— А, вось яны як! — закрычаў Скот.— Узарваць дрэва!
У гэты момант зноў з’явіўся Саку.
— Дзеля Хрыста! — плакаўся ён.— Спыніцеся: там нявінныя жанчыны і дзеці!
— He лезь! — вызверыўся на яго Скот.— Кара павінна збыцца, каб усе яны памяталі, што замах на белага чалаве-ка не пройдзе.
Але Саку не адыходзіў. Ён стаў на калені, чапляўся за адзенне Скота і мармытаў пра Бога і Хрыста.
— Вызваліце мяне ад гэтага вар’ята! — крыкнуў Скот сіпаю.
Той узяў Саку за плечы і адапхнуў яго ўбок.
107
Раздаўся выбух... Першы выбух бомбы ў гэтай ста-ронцы. Папуасы ведалі і чулі “гром” у руках белых, але такога грому яны і ўявіць сабе не маглі. Дзікі, нечалавечы крык з соцень грудзей разлёгся па лесе. Дрэва затрашча-ла, закалыхалася, потым пачало хіліцца, і адтуль пасыпа-ліся дзеці, мужчыны, жанчыны. Сярод іх Саку ўбачыў сваю матку...
Праз некалькі хвілін у лесе было ціха, толькі жаласна енчылі раненыя.
Скот моўчкі глядзеў на ўсё гэта. Нават яму самому было трохі непрыемна. Ён сам ведаў, што гэта нядобра.
Але нічога не зробіш: абавязак перад сваёй бацькаў-шчынай перш за ўсё. Англічан тут вельмі мала, і калі гэтыя дзікуны не будуць баяцца аднаго духу белых, то могуць нарабіць шмат клопату. Скот нават не злуе на гэ-тых няшчасных істотаў, ён проста выконвае свой абавя-зак, як кожны суддзя.
— Ну, цяпер ужо не толькі яны, але і ўсе навакол бу-дуць ведаць, як нападаць на нас! — задаволена сказаў Кан-даракі.
— Ды яшчэ павінны падзякаваць нам, што мы наза-пасілі для іх шмат мяса,— дадаў Брук.
Саку сядзеў на зямлі і глядзеў наперад, здаецца, нічога не бачачы перад сабой.
Калі белыя прайшлі міма, ён схамянуўся, устаў, выпра-стаўся і, трасучы кулаком, крыкнуў услед:
— Пракляцце вам, звяры! Пракляцце, манюкі! — і кінуў далёка ад сябе біблію, з якою ён не разлучаўся ўвесь час.
Скот толькі ўскінуў плячыма і сказаў:
— Вось шалёны! Праўду кажуць: скажы дурню, каб ён маліўся, дык ён і лоб сабе разаб’е.
VI
Зноў конь! — Падарожжа пешшу.— Няўдалы напад папуасаў.— Катастрофа.— Адзін!..
Ідучы назад, экспедыцыя настраляла яшчэ свіней, якія разбегліся ад пажару, і вярнулася назад са славай і здабы-чай.
На катэры ўсё было спакойна, толькі зноў бачылі таго самага таемнага каня, які цяпер пад’язджаў крыху бліжэй, і адзін раз нават чулі стрэл.
— Можа, гэта былі нашыя стрэлы? — сказаў Скот.
108
— He,— адказаў Гуд.— Гэта было зусім з другога боку, з левага, і адзін толькі раз.
— А хто ж сядзеў на кані?
— Добра разгледзець нельга было, але ўсё ж такі відаць, што.чорны,— адказаў Гуд.
— Гэтага яшчэ не хапала! — ускрыкнуў Брук.— Гэткім чынам мы яшчэ сустрэнем якога-небудзь Many ў аўтама-шыне.
Як бы там ні было, гэты таемны конь, адзін на ўсю краіну, пачьінаў ужо трывожыць падарожнікаў. Каб на ім быў свой чалавек, ён не хаваўся б, ён бы сам пад’ехаў да іх.
Можа, ён не ведае пра іх? Можа, выпадкова сустракаец-ца на дарозе?
Гэтага таксама не магло быць, бо траскатня матора, страляніна ды і наогул усё іх падарожжа не маглі быць незаўважанымі на гэтай пустыннай прасторы, дзе еўра-пейцы не бываюць. Асабліва, калі гэты конь, як відаць, ідзе разам з імі на працягу многіх дзён.
Значыцца, коннік хаваецца ад іх і, мусіць, сочыць за імі. А калі так, значыць, ён мае злыя намеры супраць іх.
I нарэшце, хто ён ці яны, бо адзін раз бачылі быццам дваіх на адным кані? Адным словам, гісторыя такая, што ніякага тлумачэння не падбярэш.
У кожным разе, адно толькі ясна, што трэба падвоіць сваю пільнасць.
Мясцовасць тым часам зусім змяніла свой выгляд. Пайшлі ўзвышшы, а на небасхіле ўжо ўздымаліся досыць высокія горы. Бег ракі стаў такі бурны, што катэр па-соўваўся наперад цішэй, як чалавек пехатой. Апрача таго, рака ўсё заварочвалася направа, на поўнач, а падарожні-кам трэба было ісці проста на захад.
— Як табе здаецца, колькі кіламетраў нам трэба было б ісці адсюль прама? — запыталіся ў Чунг-лі.
— He болей як сто,— адказаў ён.— Я пазнаю ўжо гэтую мясцовасць. Адсюль было б найлепш ісці прама.
Пачалі рыхтавацца да пешага падарожжа. Перш-на-перш трэба было знайсці зручнае месца, каб пакінуць ка-тэр. Яны лічылі, што адсутнасць іх працягнецца дзён дзе-сяць. На гэтыя дзесяць дзён трэба забяспечыць катэр і тых некалькі чалавек, што застануцца на ім, ад розных нежаданых выпадкаў.
Але гэта была вельмі цяжкая задача. Рака вузкая, бег яе вельмі хуткі, ды яшчэ берагі стромкія. Калі станеш ля
109
такога берага, дык цябе зверху засыплюць каменнямі, і ты нічога не зробіш.
Кандаракі нават падняў пытанне, ці не вярнуцца катэ-ру назад, да той выспы, дзе яны начавалі, або наогул стаць на якары пасярод шырокага ціхага месца, бо тут катэр будзе стаяць, як у рове, і нічога нельга будзе бачыць нава-кол.
Правільнасць гэтай думкі ўсе прызнавалі, але гэта азначала, што назад прыйдзецца ісці пехатою яшчэ лішніх сто — сто пяцьдзесят кіламетраў, што будзе больш небяс-печна, як стаяць на месцы і абараняцца. А асабліва, калі ўзяць пад увагу, што на катэры застанецца кулямёт.
— Лепш пакінуць аднаго ці двух лішніх чалавек, чым ісці лішнія сто кіламетраў,— пастанавіў Скот.— He можа быць, каб тут не знайшлося ніводнага месца, дзе берагі былі б ніжэйшыя.
Але патрэбнага месца не знаходзілася. Праўда, за не-калькі кіламетраў вышэй па рацэ была адна досыць шы-рокая даліна, але туды горныя крьініцы нанеслі шмат пяску, рака падзялілася на многа пратокаў, і ўсе яны былі такія мелкія, што катэр туды нават не мог пад’ехаць.
Тады спыніліся на другім месцы. Хоць берагі тут былі і высокія, але на адным з іх уздымаўся ўзгорак, з якога было відна далёка навакол: і на катэр, і на процілеглы бераг.
— Калі тут паставіць кулямёт,— казаў Брук,— дык ён будзе абараняць усё навакол на кіламетры тры-чаты-ры. Гэта будзе лепш, як на тым астраўку, дзе можна падкрасціся з другога боку і дзе нічога не ўбачыш з-за расліннасці. А тут, прынамсі, лесу няма і ўсё відаць як на далоні.
I сапраўды: лепшага месца жадаць нельга было.
Пачалася падрыхтоўка ў дарогу. Перш за ўсё трэба было выбраць, каго пакінуць тут.
Як мы ўжо зазначылі, самай галоўнай бядой у гэтых краінах з’яўляецца жоўтая ліхаманка. 3 прыезджых амаль няма ніводнага чалавека, які не хварэў бы на яе. Гэтая хвароба можа цягнуцца і год, і два. Чалавек часам адчу-вае сябе здаровым некалькі дзён і нават тыдняў, але пры-ступы ліхаманкі зноў паўтараюцца.
Адзіным ратункам служыць хіна. Дзякуючы ёй людзі яшчэ так-сяк трымаюцца, але зусім забяспечыць сябе ад хваробы бадай што нельга. Толькі прыступы можна зрабіць лягчэйшымі і радзейшымі.
Усе падарожнікі, апрача Файлу, хварэлі на ліхаманку.
110
Толькі адны, як, напрыклад, боцман і сіпаі, у нязначнай меры, а другія, налрыклад, механік Гуд — цяжка.
Слабы быў і Брук. Пасля доўгіх нарад згадзіліся па-кінуць яго, Гуда і двух сіпаяў.
Брук пачаў было пярэчыць, але Скот давёў яму, што гэтая справа вельмі адказная, што, апрача Брука, няма каму даручыць яе, што на катэры застаюцца толькі чатыры ча-лавекі, якім, можа, давядзецца папрацаваць больш за тых, што пойдуць у дарогу.
Паставілі на ўзгорак кулямёт, абгарадзілі яго калю-чым дротам; зрабілі з дошак павець, прынеслі з катэра нават сёе-тое з абсталявання.
Дзеля лёгкай сувязі з катэрам вырубілі ў гары пры-ступкі. Адным словам, усё было прадугледжана.
— Пры такіх умовах,— сказаў Брук,— нават сорамна заставацца. Тут досыць было б адной бабы.
— Пачакайце хваліцца,— сказаў Кандаракі,— невя-дома яшчэ, што будзе.
Потым пачалі збірацца ў дарогу. Спачатку, вядома, узброіліся з галавы да ног. He забыліся і на ручныя гра-наты, якія адразу маглі напалохаць і адагнаць цэлае пле-мя папуасаў. 3 рэшты ж узялі толькі неабходнае з не-абходнага, лічачы, што дзесяць дзён можна пражыць абы-як.
Перад адыходам Скот, Кандаракі, Брук, Файлу і Ха-нубі зрабілі нараду адносна Чунг-лі. Першае пытанне было — ці даваць яму зброю?
— Мне здаецца,— казаў Кандаракі,— што з ім мы павінны трымацца больш асцярожна, як да гэтага часу. Можа, гэты таемны конь мае дачыненне да кітайца?
— Я хацеў бы лепш паверыць гэтаму, чымся блытацца каля нейкай таямніцы,— сказаў Скот,— але не магу. Вы ж ведаеце, што з таго моманту, як мы яго схапілі, ён не адыходзіў ад нас ні на крок.
— Ведаю,— сказаў Кандаракі, паціраючы сабе лоб,— але штосьці мне гаворыць, што трэба яго вельмі пільна-ваць. Напрыклад, я заўважыў, што ён у апошнія дні стаў больш спакойны, бадай што вясёлы, быццам увесь цяжар падарожжа і небяспекі пагражае толькі нам, а не яму.
— Я таксама гэта заўважыў,— сказаў Файлу,— і ця-пер мне ўспамінаецца адно здарэнне, на якое я раней не звярнуў увагі. Калі мы начавалі тады на выспе, мне ўначы здалося, нібы каля Чунг-лі мільгануў нейкі цень. Я ўстаў, агледзеў усё навакол, але нічога не заўважыў. Чунг-лі ж, здавалася, спаў.
111
Паклікалі сіпая, які ў той час быў на варце.
— Скажы,— звярнуўся да яго Ханубі,— ты нічога не заўважыў тады на выспе, калі стаяў на варце?
Каб хто ў той момант пільна прыгледзеўся да сіпая, то мог бы заўважыць, што той крыху пабялеў і занепакоіўся. Але ніхто так не прыглядаўся да яго, бо нікому не магло прыйсці ў думку, што ён можа мець тут якіясь свае ўлас-ныя інтарэсы.
Сіпай зараз жа прыпомніў, што ён тады заснуў і што зрання не знайшоў сваёй стрэльбы. Але ён і да гэтага часу быў перакананы, што калі збіралі рэчы, то разам з другімі хто-небудзь паклаў у катэр і яго стрэльбу. Апрача таго, да гэтага часу ніякай бяды ад гэтага не здарылася. Стрэль-баў было столькі, што, можа, і самі гаспадары не ведалі ліку іх.
А калі ён прызнаецца, тады пачнецца справа і аб стрэль-бе і аб тым, што ён заснуў.
— He, нічога не бачыў,— адказаў ён упэўнена, і яго адпусцілі.
— Я думаю,— сказаў Скот,— што гэтаму кітайцу няма аніякага сэнсу ўцякаць ці шкодзіць нам. 3 намі ён лягчэй вернецца і спакойна паедзе дадому разам са сваім зола-там.
— Ну, невядома яшчэ, як ён вернецца,— злосна ўставіў Брук.
— I мне самому здаецца, што баяцца яго няма чаго,— сказаў Кандаракі,— але хто можа ведаць, што думаюць яны, гэтыя жоўтыя чэрці.
Адным словам, справа ніколькі не высветлілася. Але на кожны выпадак пастанавілі зброі не даваць, а замест гэтага даручыць несці іншыя рэчы. Умовіліся сачыць за ім наогул, а Файлу даручыць спецыяльнае безупыннае нагляданне.
У гэты самы час Чунг-лі зайшоў у каюту нібы па спра-ве. Там ён узяў кавалак паперы і, азіраючыся, пачаў не-шта пісаць. Некалькі разоў ён павінен быў спыняцца і рабіць выгляд, нібы ён нешта шукае, калі хто набліжаўся.
Урэшце ён напісаў цэлую старонку і нават на адваро-це намаляваў нейкі план. Потым схаваў паперу пад ка-шулю і спакойна выйшаў...
На другі дзень падарожнікі развіталіся, пажадалі адзін аднаму ўсяго добрага, і дзесяць чалавек пайшлі на захад, да тых невядомых, таемных гор, якія ледзь сінеліся далё-ка на небасхіле.
Тыя, што засталіся, доўга глядзелі ім услед і, калі па-
112
дарожнікі зніклі з вачэй, цяжка ўздыхнулі. Адразу зрабі-лася пуста навокал, ціха і жудасна. Здавалася, што на ўсім свеце толькі і засталося, што іх чацвёра.
— Гм,— сказаў Брук, ходзячы ўзад і ўперад,— не вельмі прыемная рэч сядзець так на месцы і лыпаць вачыма.
Доўга і нудна цягнуўся дзень. Ціха і пуста было нава-кол. Нідзе ніякага следу чалавечага. Цішыня і гарачыня змарылі іх канчаткова, так што ўсе чацвёра паснулі. I добра зрабілі, бо пры малым ліку людзей усім трэба будзе вар-таваць кожную ноч.
Увечары размеркаваліся нанач. Гуд з адным сіпаем застаўся на катэры, а Брук з другім — на ўзгорку. Але каб заўважыць ворага раней, як ён з’явіцца перад самым носам, сіпай заняў месца далей, ля дротавай агароджы.
Прайшло некалькі гадзін — і Брук пачуў стрэл сіпая. У святле моцнага электрычнага ліхтара Брук убачыў рэд-кія шэрыя кропкі, якія паўзлі з трох бакоў.
Затрашчаў кулямёт, але больш для страху, бо трапіць з яго ў кожную паасобку фігуру вельмі цяжка. Апрача таго, асвятляць і абстрэльваць разам усе бакі таксама нельга было.
“Вось чэрці! — казаў сам сабе Брук.— Нібы іх хто навучыў, як трэба наступаць”.
Разам з тым загрукала на катэры, пачуўся звон пабі-тага шкла, потым страляніна. Брук павярнуў ліхтар і ўба-чыў, што з другога берага ворагі засыпаюць катэр камен-нямі і стрэламі. Пакуль ён накіраваў сюды кулямёт, з ка-тэра кінулі бомбу.
Гэтага было досыць, каб адпудзіць нападаючых так, што яны ўжо больш не соваліся.
Тым часам пачуліся крыкі ззаду. Брук азірнуўся і ўбачыў, як некалькі чалавек уцякалі ад агароджы: яны былі кінуліся наперад, наляцелі на калючы дрот і з жа-хам пабеглі назад. Услед ім пачалася страляніна, адзін зваліўся,— і ўсё сціхла.
Рэшта ночы прайшла ўжо спакойна.
Зранку сабраліся ўсе чацвёра разам і доўга абмяр-коўвалі здарэнне.
— Праўду кажучы,— гаварыў Брук,— мне ўжо бояз-на зрабілася, калі яны, як мухі, палезлі з усіх бакоў. Кру-ціцца за кожным з іх паасобку з кулямётам — немагчы-ма. Каб не калючая агароджа, дрэнная была б справа.
— Затое цяпер мы можам думаць, што яны болып не палезуць,— сказаў Гуд.— Яны пераканаліся ўжо, што ні з якога боку падступіцца нельга.
113
I сапраўды, ноч прайшла спакойна, другая — таксама. Нідзе не відаць было аніякіх адзнак прысутнасці чалаве-ка. Падарожнікі хадзілі нават на паляванне і таксама без перашкод. Яны ўжо зусім супакоіліся і толькі вылічвалі дні, калі прыйдуць іх таварышы.
Настала чацвёртая ноч. Гуд адчуваў сябе вельмі дрэн-на. Моцны прыступ ліхаманкі прымусіў яго ляжаць. Сіпай увіхаўся каля яго.
Раптам нешта штурханула катэр так, што ўсё задры-жала, а сіпай нават паваліўся на падлогу. Ускочыўшы на ногі, ён выбег і стрэльнуў, каб даць знак Бруку.
Той трывожна крыкнуў: “Што там такое?” — і асвят-ліў катэр.
Але нічога асаблівага не было: нейкае зламанае дрэва імчала па рацэ і з разбегу стукнулася аб катэр. Дрэва ада-пхнулі, яно паплыло далей,— і зноў стала спакойна.
Праз паўгадзіны зноў штурханула.
— Што за д’ябал! — закрычаў унізе сіпай.— Зноў два бервяны!
Адапхнуў і гэтыя, але праз некаторы час іх наплыло яшчэ больш. Ад хуткага бегу ракі бярвенні несліся са страшэннай сілай і кожны .раз так стукалі ў катэр, што ён ледзь трымаўся. Ужо недзе трэснула, пад падлогай забуль-кала вада. А бярвенні ўсё прыбывалі ды прыбывалі.
Зверху прыбег на дапамогу другі сіпай. Але нельга было даць ніякай рады. Дрэвы чапляліся адно за адно, згрудзі-ліся перад катэрам у грэблю. Уся гэта грэбля ўпіралася ў катэр, ён адзін стрымліваў яе. Вада ж напірала са стра-шэннай сілай. Вось-вось адарве і панясе катэр разам з бярвеннямі. Сіпаі напружвалі ўсе свае сілы, каб раскідаць гэту грэблю, а Гуд не мог дапамагчы. Тады пабег быў на дапамогу Брук, але на паўдарозе спыніўся і закрычаў:
— Гэта ж яны, праклятыя, нарабілі! Гэта ж зроблена наўмысля! — і пабег назад да кулямёта.
Пачаў свяціць навакол, прыглядацца,— нікога не відаць.
— Калі нельга раскідаць, пускайце катэр, а там выз-валіцеся! — крыкнуў ён уніз.
Але Гуд ляжаў хворы і не мог пусціць машыну. Сіпаі ўзялі яго пад рукі, падвялі да машыны...
I вось раздаўся грукат! Пад напорам вады грэбля кра-нулася з месца і пацягнула за сабой катэр. Як шалёныя, панесліся бярвенні, грукаючы і штурхаючыся адно аб дру-гое, і сярод іх — бездапаможны катэр. Ён несся то задам, то бокам і ўрэшце наляцеў на камень...
114
Брук пачуў, як затрашчала абшыўка, і ўбачыў, як ка-тэр крута нахіліўся набок; яшчэ хвіліна, другая,— і ён знік за заваротам...
Тры чалавекі, што засталіся на катэры, ні аб чым больш не маглі думаць, абы толькі самім не загінуць сярод гэта-га пекла. Тым болей што сіпаі павінны былі яшчэ рата-ваць хворага механіка.
Калі катэр нахіліўся і ў яго палілася вада, сіпаі з вялікім намаганнем выцягнулі Гуда з каюты і разам з ім перабраліся на высокі борт.
А калі раптам перад імі апынуліся папуасы, пацяр-пеўшыя не маглі даць ім ніякага адпору.
Папуасы расцягалі дрэвы, падцягнулі катэр да берага і спакойна забралі палоннікаў.
Брук жа нічога гэтага не чуў і не бачыў. Ён застаўся адзін на ўзгорку са сваім кулямётам. Ноч была ціхая і прыгожая, як і раней. Як ні прыглядаўся і ні прыслу-хоўваўся Брук, ён не мог заўважыць нічога асаблівага. Усё было спакойна.
I ў сэрцы Брука зацяплілася надзея: а можа, гэта быў натуральны выпадак, можа, папуасы тут ні пры чым, можа, таварышы вернуцца, а катэр яны падрамантуюць?
Але ноч прайшла — няма. Дзень прайшоў — няма. Значыцца, гэта нарабілі папуасы! Значыцца, цяпер яго чар-га. Але ён жывы не дасца!..
Надыходзіла другая ноч, жудасная ноч... Яе ён чакаў з большым страхам, як тады смерці ад папуасаў. Тады, прынамсі, ён бачыў і ведаў, што яму пагражае, а цяпер...
Ён сядзеў адзін высока на ўзгорку, і яму здавалася, што з усіх бакоў на яго глядзяць тысячы вачэй. Горш за ўсё было тое, што святла ён ужо не меў, бо электрычнасць атрымліваў з катэра.
Час ад часу яму здавалася, што з гэтага ці з таго боку набліжаюцца папуасы, і ён пачынаў страляць наўздагад, каб толькі паказаць, што ён добра сочыць. Напружанасць усіх яго пачуццяў была надзвычайная. Ён не адчуваў ні-якай зморанасці, хоць другую ноч не спаў і дзень не еў.
Паўночы прайшло, але ворага ён не бачыў. Зноў з’яві-лася надзея. He, мабыць, гэта не папуасы! Можа, усё гэта зрабілася само сабою? Дзе-небудзь бура паламала дрэвы на беразе ракі, вось яны і паплылі. Нічога дзіўнага ў гэ-тым няма. Каб гэта былі папуасы, яны б пільнавалі, са-чылі і абавязкова зрабілі б напад у крытычны момант, a цяпер за ўвесь час нідзе аніводнага не было відаць.
115
Якраз у гэты момант у паветры нешта засіпела, і ля яго ўпала страла.
Брук застагнаў, быццам яго раніла. Сумнення няма! Яны тутака, навакол, сочаць за ім, набліжаюцца!.. I зноў пачаў ён сыпаць кулямі ва ўсе бакі.
Хоць бы скончылася гэтая ноч! Тады ён, прынамсі, ба-чыў бы і ведаў, што рабіць.
Але прайшлі, як здавалася Бруку, тыдні, пакуль яна скончылася. Ніякіх змен не прынёс дзень. Усё было па-ранейшаму ціха, спакойна, толькі сам Брук дужа змяніў-ся з выгляду: пахудзеў, вочы пачырванелі і глядзелі дзіка, з’явілася шмат сівых валасоў на галаве і ў барадзе.
Што было рабіць? Перш за ўсё трэба пашукаць чаго паесці, бо ўсе харчы засталіся на катэры. Але як пакінуць кулямёт? Яны ж пільнуюць! Апрача таго, трэба было і ад-пачыць, бо столькі часу ён не спаў. Але і спаць небяс-печна.
Пакуль ён разважаў, прагучаў стрэл і над галавой пра-звінела куля...
Гэтага толькі не хапала! Брук прыпаў да зямлі і пачаў прыглядацца. Нідзе нікога!..
Ён ужо забыўся і на голад, і на сон. Значыцца, цяпер увесь дзень прыйдзецца сцерагчыся. Значыцца, гэтыя людаеды не толькі забралі катэр і таварышаў, але неяк навучыліся карыстацца стрэльбай. Гэта ўжо зусім дрэн-на. Ці пратрымаецца ён да таго часу, пакуль прыйдзе Скот? Калі нічога не здарылася, яны могуць прыйсці праз чаты-ры-пяць дзён. Як вытрымаць, не спаўшы і не еўшы? Але, кажуць, такія выпадкі бывалі. Добра яшчэ, што ён мог спусціцца да ракі напіцца.
Ён і цяпер пачаў спускацца, але, як толькі ўстаў, зноў пачалі страляць.
Ён павінен быў спыніцца. Але смага так дапякае!.. Урэшце не вытрымаў. “Што гэта са мной здарылася? — сказаў ён сабе.— Хіба гэта такая незвычайная рэч — кулі? Хіба гэта першы раз?”
I ён смела пайшоў уніз. Пачаліся рэдкія стрэлы, але ён ужо не звяртаў на іх увагі. Напіўся. Потым заўважыў на беразе нейкія аб’едкі ад іх ранейшай яды і накінуўся на іх.
Вярнуўшыся наверх, пастраляў крыху ў той бок, ад-куль, як яму здавалася, прагучалі стрэлы. Трохі супакоіў-ся і адчуў, што зараз засне.
Але як быць? 3 аднаго боку — немагчыма пражыць столькі часу без сну, а з другога — яго ж возьмуць тады голымі рукамі!
116
“Лепш памерці ад кулі, чым трапіць ім у рукі”,— па-думаў ён, сеў так, каб відаць было, што ён сядзіць, і пачаў драмаць.
Ён меркаваў, што такім чынам папуасы будуць лічыць, што ён не спіць і пільнуе.
“Дзе там гэтым дзікунам трапіць, калі яны першы раз у сваім жыцці трымаюць стрэльбу”,— супакоіў ён сам сябе і адразу заснуў.
Але праз некаторы час ён пачуў, што нехта пітурхануў яго ў плячо. Ускочыў, азірнуўся — здаецца, нікога няма. Паглядзеў на плячо, на руку,— кроў. Паранілі!
Плячо пачало балець. Відаць, куля закранула косць. Кроў лілася цурком.
Доўга ён важдаўся, каб як-небудзь адной рукой і зу-бамі перавязаць рану. Неяк перавязаў, але кепска: кроў толькі пайшла крыху цішэй.
Цяпер ён ужо ўбачыў, што нічога не будзе, што прый-дзецца загінуць, і не ад раны, а ад слабасці наогул. Добра было б самому зрабіць сабе смерць, але з кулямёта кулі сабе ў лоб не пусціш.
Тым часам набліжалася ноч, трэцяя страшная ноч...
Пры адной думцы аб ёй Брук адчуваў, што апошнія сілы пакідаюць яго. Зноў сядзець аднаму на ўзгорку, нічо-га не бачыць і разам з тым ведаць, што побач у цемры сочаць за табой сотні вачэй, што адтуль дабіраюцца да цябе, каб з’есці...
Як толькі ўзялося цямнецца, Брук пачаў ужо ўвесь дрыжаць як ад марозу; зубы яго так ляскаталі, што яму даводзілася прытрымліваць іх рукой. Напружанасць была такая, што яму здавалася, нібы ён бачыць і чуе за некалькі кіламетраў навакол, хоць сапраўды нічога не было відаць нават за некалькі крокаў.
А ў гэтай цемры яны, людаеды... Шмат іх... і, мабыць, блізка, блізка...
Зараз схопяць... будуць смажыць... з’ядуць...
I, заплюшчыўшы вочы, пачаў ён сваёю адной рукой страляць так, нібы тут ваявала цэлае войска.
I вось — апошні патрон...
Зноў упала каля яго страла, але ён маўчаў...
Потым на ўзгорку пачаўся спеў, потым дзікі рогат...
Тады падышлі папуасы і спакойна забралі страціўша-• га розум містэра Брука...
117
VII
Эўкаліптавы лес.— Пальмавы ліст.— Сярод гор.— Конь знойдзены.— Небяспечная сцежка.— Няшчасны выпадак.
Чунг-лі адразу здагадаўся, што яго падазраюць. Фай-лу не адыходзіў ад яго ні на крок, сачыў за кожным яго рухам. 3 якой прыемнасцю Чунг-лі задушыў бы гэтага праклятага здрадніка сваімі ўласнымі рукамі.
На ноч спыніліся ў эўкаліптавым лесе. Высокія дрэ-вы, некаторыя да ста пяцідзесяці метраў вышыні, са срэб-ным лісцем, раслі на значнай адлегласці адно ад другога. Здавалася, што гэта быў нейкі зачараваны лес, сярод лета пакрыты шэранню. Але больш за ўсё быў прыемны смоль-ны пах, які вылучае эўкаліптавае лісце. Нездарма ў Еўро-пе гэтая смала ідзе на дарагія парфумы і на медыка-менты.
Паставілі двух вартаўнікоў, якія павінны былі змяняц-ца праз кожныя дзве гадзіны. 3 дзесяці чалавек былі выз-валены ад варты толькі двое: Скот і Чунг-лі.
— Пасля начальніка першы чалавек — Чунг-лі, бо ад яго залежыць уся наша справа,— жартаваў Кандаракі, але Чунг-лі добра разумеў, што ўсё гэта значыць.
Ён заўважыў, што з вартавымі аб нечым шапталіся, пасля чаго адзін з іх быццам незнарок выбраў сабе месца якраз там, дзе ляжаў Чунг-лі. Зразумела, што і Файлу лёг ля яго.
Ноч прайшла спакойна.
— He спадзяваўся я на гэта,— казаў назаўтра Скот.— Можа, весткі аб пакаранні гэтых Какаду дайшлі сюды, таму ніхто больш і не адважваецца нападаць?
— Магчыма,— сказаў боцман,— але болып пэўна, што блізка няма вёскі і нас не заўважылі.
— Ці жывуць тут блізка папуасы? — запытаўся Скот у Чунг-лі.— Ты ж павінен ведаць.
— На гэтым самым месцы я не быў,— адказаў Чунг-лі,— але кожны ведае, што сялібы бываюць толькі там, дзе вада, рака ці крыніца, а тут пакуль што не відаць вады. Апрача таго, наогул сярэдзінныя горы незаселеныя.
Выходзячы з лесу, Чунг-лі заўважыў на эўкаліптавым дрэве прышпіленую пальмавую лісціну. Ён азірнуўся, каб ніхто не ўгледзеў, узяў лісціну і пачаў разглядаць яе, але ў гэты момант з-за яго пляча высунулася рука Файлу і вы-рвала ліст.
118
— Што, веЬткі атрымаў? — сказаў ён, злосна ўхмыляю- • чыся.
Чунг-лі ўздрыгануўся, але зараз жа спакойна сказаў:
— Што ты? Звар’яцеў, ці што?
Файлу паказаў лісціну містэру Скоту.
— Вось гэта было прышпілена на дрэве,— сказаў ён.— Чунг-лі зняў і пачаў разглядаць. Мне здаецца, гэта зроб-лена наўмысля. Мусіць, гэта пісьмо.
Маланка бліснула з вачэй Скота.
— Дурны! — звярнуўся ён да Чунг-лі.— Хіба ты не ведаеш, што калі з намі што здарыцца, ты першы памрэш?
— Усё гэта я добра ведаю,— спакойна адказаў Чунг-лі.— Ведаю яшчэ, што мне з вамі лепш варочацца назад, як аднаму, але гэты шалёны сабака гатоў навыдумляць немаведама чаго, каб толькі нарабіць шкоды.
Файлу і Чунг-лі зірнулі адзін аднаму ў вочы, і абодва зразумелі, што адзін з іх павінен загубіць другога.
Скот і Кандаракі пачалі разглядаць лісціну. Нічога, здаецца, на ёй не было. У адным кутку нібыта быў пра-рваны нейкі спецыяльны значок, але побач былі і другія дзіркі, зусім ужо выпадковыя, бо лісціна была нясвежая.
Паглядзелі адзін на аднаго, потым на Чунг-лі, не веда-ючы, што думаць.
— Чаму ты зняў гэтую лісціну? — запытаўся Скот.
Чунг-лі паціснуў плячыма.
— Ну, як вам сказаць,— адказаў ён.— Запытайцеся тады, чаму ён, ідучы міма куста, узяў ды адламаў галінку, і вы самі раз трымалі ў руках нейкі лісцік.
Што можна было сказаць супроць гэтага?
— Ну, памятай жа,— сказаў Скот.— Мы будзем за табой наглядаць кожную хвіліну, сачыць за кожным тваім крокам.
— Калі ласка,— абыякавым тонам адказаў Чунг-лі.— Мне ўсё роўна.
— Дзіўная рэч,— казаў Кандаракі Скоту, калі яны адышліся далей.— Збоку гледзячы, здаецца, няма ані ва-ласінкі, за якую можна было б прычапіцца да яго, але на-огул усё ж такі ствараецца ўражанне, нібьі ён нешта за-мысліў.
— Я, галоўным чынам, спадзяюся на тое, што не бачу для яго ніякага сэнсу ў тым, каб рабіць нам перашко-ды,— сказаў Скот.
— Паглядзім,— прамовіў Кандаракі.
За лесам пачыналіся ўжо прадгор’і. Мясцовасць пас-тупова павышалася і канчалася гарамі вышынёю каля трох
119
кіламетраў. Гэтыя горы, як яно звычайна бывае, здаваліся так блізка, нібы да іх можна было дайсці праз дзве гадзі-ны, але сапраўды на гэта патрэбна было не меней двух дзён.
— Вунь налева ад той гары і ёсць месца, куды нам трэба ісці,— паказаў рукой Чунг-лі.
I ўсім зрабілася лягчэй на сэрцы, калі яны, нарэшце, убачылі канец сваёй дарогі.
На другі дзень раніцою падарожнікі ўжо былі сярод гор. 3 усіх бакоў уздымаліся яны адна над адной — то паката, то сцяной. Далягляд звузіўся, не відаць было на-ват і галоўных вялікіх гор. Падарожнікі часам траплялі нібы ў яму, з якой, здавалася, і выйсця ніякага не было.
Але праз некаторы час выхад знаходзіўся, яны ўва-ходзілі ў другую даліну, і зноў здавалася, што яны адрэза-ныя з усіх бакоў. Голыя скалы прымалі розны выгляд, то ўздымаліся, як вежы, то стаялі, як слупы, то сядзелі, як шапка грыба на тонкай ножцы, і, здавалася, вось-вось зва-ляцца на галаву. Трэба было толькі дзіву давацца, як гэта яны трымаліся.
Часта, асабліва ў ніжэйшых месцах, трапляліся скалы, зарослыя хмызняком і нават дрэвамі. Часам такое дрэва вылазіла збоку, са шчыліны, і трымалася, нібы ў паветры. I зноў прыходзілася дзівіцца, як гэта яны маглі пусціць свае карані ў голыя каменні.
Доўгі час падарожнікі ішлі па шырокай даліне. Пася-рэдзіне была рака, якая бурна білася паміж раскіданых каменняў, па берагах — багатая расліннасць.
У адным месцы Файлу раптам схіліўся да зямлі, да чагосьці прыгледзеўся і зычна закрычаў:
— Сюды! Сюды!
Усе кінуліся да яго і ўбачылі на зямлі выразны след... каня, нават падкаванага.
— Зноў конь! — здзівіўся Скот.
— I на гэты раз ужо наперадзе,— зазначыў Канда-ракі.
Зноў пачалася гаворка аб гэтым таемным кані. Зноў пайшлі розныя здагадкі.
Толькі Файлу замест конскага следу пільна прыгля-даўся да Чунг-лі. Той азірнуўся, вочы іх сустрэліся, і, зда-валася, без ніякіх слоў яны зразумелі адзін аднаго...
— Значыцца, гэты чалавек ці два,— бо раз, здаецца, мы бачылі двух,— ужо тут,— сказаў Скот.— Няўжо яны ўвесь час за намі сочаць? Але ж да гэтага часу нічога дрэннага нам не зрабілі.
120
— Хацеў бы я паглядзець,— заўважыў боцман,— як гэта адзін ці два чалавекі паспрабавалі б нам што-небудзь дрэннае зрабіць.
— I то праўда,— згадзіўся Скот.
Хутка заўважылі, што сляды пайшлі ў бакавую далін-ку, і сказалі аб гэтым Скоту.
— А нам як трэба ісці? — запытаўся ён у Чунг-лі.
— Прама,— адказаў той.
— А я думаю,— умяшаўся Файлу,— мы нічога не страцім, калі заглянем убок. Далёка ісці не прыйдзецца.
— Я таксама лічу, што трэба нарэшце высветліць гэ-тую таемную гісторыю,— падтрымаў Кандаракі.
— Паспрабуем,— згадзіўся Скот,— толькі нядоўга. He варта траціць часу на іх, калі яны нас не чапаюць.
Пайшлі. Наперадзе сіпаі з нарыхтаванымі стрэльбамі ў руках, за імі Скот і боцман, далей Чунг-лі, а ля яго з аднаго боку Файлу, а з другога — Кандаракі з рэвальве-рамі ў руках.
Чунг-лі стараўся надаць сабе самы бесклапотны вы-гляд, але сэрца яго білася так, што ён нават баяўся, каб не пачулі суседзі.
Зрабіўшы некалькі заваротаў, яны сапраўды ўбачылі спутанага каня, які спакойна пасвіўся сабе на зялёным лужку.
Смешна было глядзець, як дзесяць чалавек са стрэль-бамі, рэвальверамі, бомбамі, азіраючыся ва ўсе бакі, пад-крадваліся да каня, нібы да нейкага незвычайнага стра-шыдла.
Конь падняў галаву, здзіўлена паглядзеў на войска і трохі адскочыў убок. Падарожнікі акружылі яго, пама-цалі,— звычайны конь і болып нічога. Больш нідзе ніко-га не было.
Паглядзелі адзін на аднаго і — засмяяліся.
— Ну, і што ж цяпер будзем рабіць з ім? — запытаўся боцман.
— Мусіць, нічога,— сказаў Скот.— Узяць з сабой не можам, бо самім прыйдзецца лазіць па скалах. Заставац-ца або пакідаць каго пільнаваць — не варта. Усё роўна, калі гаспадар не захоча паказацца, дык і не пакажацца.
I сапраўды, нічога іншага не заставалася рабіць. Па-дзівіліся, пагаварылі і пайшлі назад.
Даліна паступова пачала звужацца. Горы набліжаліся з абодвух бакоў і рабіліся ўсё больш і больіп стромкімі. Вось яны ўжо зусім сціснулі раку, якая пачала біцца, як шалёны конь.
121
Берагі зніклі, і ўжо нельга было ісці наперад.
Скот азірнуўся на Чунг-лі.
— Ну, што цяпер будзем рабіць? — запытаўся ён.
— Тут павінна быць сцежка,— сказаў Чунг-лі, азіраю-чыся, і паказаў на адно месца, дзе па каменнях сяк-так можна было падняцца ўгору, а там далей, здавалася, мож-на было прайсці па беразе.
— Вядзі! — загадаў Скот.
— Пачакайце, пачакайце! — крыкнуў Файлу і выразна паглядзеў на Скота.— Мне здаецца, лепш было б, каб на-перадзе ішоў хто-небудзь іншы, а Чунг-лі за ім.
Скот зразумеў і прапанаваў Файлу, але той сказаў, што і гэта нядобра. Тады наперадзе пайшоў Ханубі, за ім Чунг-лі, а за ім ужо Файлу. Далей Скот, Кандаракі і рэшта атрада.
— Трэба прызнаць, што Файлу добра размеркаваў,— ціха сказаў Кандаракі Скоту.
— Вельмі добра,— адказаў Скот.— Калі раней ён не ўцёк, дык тут няма чаго і думаць.
— Пабачым,— зноў сказаў Кандаракі.
3 вялікай цяжкасцю ўзлезлі яны наверх і пайшлі па рабру скалы. 3 левага боку таксама стромка ўздымалася гара, з правага яна абрывалася ў бяздонне. Ісці можна было толькі па вузенькай сцежачцы, шырынёю з крок, a часам і меней. Рака шумела дзесьці далёка ўнізе. Адзін толькі няўдалы рух — і чалавек паляцеў бы ўніз, дзе ад яго нічога не засталося б.
Так яны ляпіліся з гадзіну. Ніхто не сказаў аніводна-га слова. Кожны быў заняты толькі тым, каб цвёрда і пра-вільна паставіць нагу. Сцежка ж тым часам блыталася, круцілася, то адыходзіла ад берага, то набліжалася. У не-каторых месцах з бяздоння вытыркаліся верхавінкі кус-тоў. Відаць, бок быў зарослы.
Раптам пачуўся жудасны, нечалавечы крык. Чунг-лі слізгануўся, узмахнуў рукамі і паляцеў уніз. Зачапіўся за куст, абарваўся, зноў зачапіўся; шолах рабіўся ўсё цішэй і цішэй — і ўрэгпце ўсё сціхла...
Падарожнікі стаялі як скамянелыя. Гэты прадсмярот-ны крык заледзяніў іх сэрцы; баяліся паварушыцца.
Але не паспелі яшчэ яны апамятацца, як Файлу неяк злосна заррў і... таксама паляцеў у бяздонне. Зноў за-трашчалі кусты, і зноў усё сціхла. Толькі гул ракі даносіў-ся аднекуль, як з пустой бочкі.
— Гэта ж... можна разум страціць ад такой жудасці,— прамовіў Скот дрыжачым голасам.
122
Ніхто нічога не адказаў: усе стаялі моўчкі, з пабяле-лымі тварамі. Потым асцярожна схіліліся, глянулі ўніз: сцяна ішла проста ўніз, са шчьілін расло шмат кустоў, ні-якага дна не было відаць, толькі чутна было, як дзесьці далёка-далёка ўнізе грукатала рака.
— Што ж цяпер будзем рабіць? — прамовіў Канда-ракі.
— Чунг-лі казаў, што там, далей, гэтая рака прымае некалькі прытокаў,— сказаў Скот.— Ля гэтых прытокаў нам і трэба шукаць. Цяпер ужо мы самі знойдзем гэтае месца. Але якое жудаснае здарэнне!..
I яны ціха і асцярожна пасунуліся далей. '
VIII
Хунь-чжы і Качу.— Як яны тут апынуліся.— Мёртвы хоча загубіць жывога.— Просты канец таемнай гісторыі.
У гэты самы дзень, на некалькі гадзін раней, па гэтай жа самай даліне праходзілі двое людзей і вялі ў паваду каня.
Адзін з людзей быў чорны, звычайны папуас, высокага росту, дужы. Толькі ён не меў усіх тых прыкрас, якія но-сяць дзікуны. Дрўгі быў маленькі жоўты чалавечак, жывы, рухавы, вяртлявы.
За плячыма ў яго была стрэльба.
— Ну, паглядзі, Хунь-чжы, у сваю паперку,— сказаў чорны,— што там сказана?
Хунь-чжы выняў паперку, тую, што напісаў Чунг-лі тады на катэры, і стаў разглядаць.
— Вось тут сказана,— пачаў ён,— што даліна зусім звузіцца...
— Яна і пачынае ўжо звужацца, а там, далей, здаецца, і зусім прайсці нельга,— паказаў рукою Качу.
— Потым,— разбіраў Хунь-чжы,— трэба падняцца налева ўверх і там абысці па вузенькай сцежачцы. Ну, але з гэтым мы пасля разбяромся,— скончыў ён, хаваючы паперку.— А цяпер трэба будзе схаваць каня, бо далей з ім не прайсці.
I яны завялі яго ў тую далінку, якуто мы ўжо ведаем.
Потым пайшлі далей, дайшлі да таго месца, дзе трэба было падымацца, папаўзлі па тым самым беразе, дзе no-
123
тым зваліліся Чунг-лі і Файлу, і праз некаторы час зноў спусціліся ўніз да ракі.
Тут ужо быў бераг, па якім можна было ісці.
Хунь-чжы зноў паглядзеў у паперку.
— Цяпер,— сказаў ён,— трэба адысціся крыху назад, да таго месца, дзе бакі зараслі кустамі і дзе над галавой будзе выступ. Там, кажа, ці чакаць яго, ці ён будзе чакаць, калі раней прыйдзе.
Хутка яны сапраўды ўбачылі, што сцяна з правага боку была болып зарослая і пасярэдзіне вытыркаўся выступ, нібы балкон, а далей сцяна зноў уздымалася ўверх, дзе ўжо ледзь значна віднелася блакітная стужка неба.
Яны прыселі пад гэтымі скаламі, як пад страхой, да-сталі з торбы смажанага казуаравага мяса, закусілі, на-піліся з ракі, якая тут жа шумела ля ног.
— Значыцца, сёння яны павінны быць тутака,— пачаў Качу.— Але чаго нам трэба было цягнуцца аж сюды? Хіба да гэтага ніяк нельга было вызваліць Чунг-лі?
— He забывайся,— яго пільнуюць так, што ён і кроку ступіць не можа, асабліва гэты пракляты Файлу, за якім я гатоў гнацца аж да самага пекла, каб толькі знішчыць яго.
— I я таксама,— згадзіўся Качу, бліснуўшы вачыма.
— Але самае галоўнае,— казаў далей Хунь-чжы,— аб чым казаў і сам Чунг-лі, гэта тое, што нам і без таго трэба было наведацца сюды. Ён жа ж тут ведае, дзе можна знайсці золата. Ад гэтага адмаўляцца нам не выпадае.
Пакуль яны тут чакаюць ды гутараць, мы азнаёмімся, што было з імі да гэтага часу.
Уцёкшы з плантацыі, Хунь-чжы і Качу пайшлі спа-чатку ўздоўж берага мора і праз дзень падышлі да другой, суседняй станцыі.
Ім трэба было здабыць чаго-небудзь спажыўнага. Ту-ляючыся навакол станцыі, яны ўбачылі там некалькі ко-ней, і ім прыйшла ў галаву думка ўкрасці каня.
Дзеля таго, што папуасы не ведаюць коней і нават ба-яцца іх, ніхто з далёкіх на іх не квапіцца, а з бліжэйшых не было каму красці, бо з такой рэччу, як конь, тут схавац-ца было гэтак жа цяжка, як у нас са сланом.
Усё гэта дапамагло нашым уцекачам выканаць свой план. Тады яны з крадзеным канём накіраваліся ў глыб краіны. Хунь-чжы меў намер дабрацца да галандскай часткі Новай Гвінеі, далей ад англічан, а там ужо гля-дзець, што будзе.’
124
Для Качу было ўсё роўна, куды ісці, і ён не разлучаўся з Хунь-чжы.
Горш за ўсё было здабываць сабе харчы, бо сябры, ап-рача нажа, не мелі аніякай зброі. Але тут дапамог конь. Яны ганяліся за казуарам, пакуль той не зморыцца, і да-бівалі яго дубінай. Гэтаксама палявалі і на кенгуру.
Калі ж яны сустракаліся з папуасамі, дык тут была другая бяда: папуасы так палохаліся незвычайнага звера, што ўцякалі з усіх ног і пры ўсім жаданні нельга было ўвайсці з імі ў зносіны.
Праз некалькі дзён наблізіліся яны да ракі Фляй і тут пачулі, што на рацэ тарахціць матор. Зразумела, гэта маглі быць толькі белыя.
Але хто? Чаму? Ці не Скот паслаў за імі ўдагон?
Схаваўшы каня, яны падпільнавалі катэр і пазналі не толькі сваіх гаспадароў і іх слуг, але і Чунг-лі!
Хунь-чжы нават вачам сваім не верыў. Якім чынам? Адкуль? Куды?
3 таго часу яны сталі сачыць, каб як-небудзь увайсці ў сувязь з Чунг-лі. Прайшло некалькі дзён, пакуль гэта ім удалося.
Калі яны раз былі наперадзе,— а гэта яны маглі лёгка зрабіць, бо ехалі напрасцяк,— то заўважылі на рацэ аст-равок і падлічылі, што катэр будзе тут увечары і напэўна прыстане, каб пераначаваць.
Так яно і адбылося.
Хунь-чжы застаўся з канём, а Качу перабраўся на аст-равок і схаваўся на дрэве. Уначы ён спусціўся да Чунг-лі і перагаварыў з ім. Тут яны ўмовіліся, што рабіць далей. Тут Качу і стрэльбу сцягнуў.
Значыцца, Файлу не памыляўся, калі казаў пра цень...
Пасля таго абодва таварышы ўвесь час ішлі ззаду, па-куль не атрымалі ад Чунг-лі ліст, які ён прышпіліў да дрэва. Такім жа спосабам яны далі яму “адказ”, ад якога ледзь не здарылася бяда.
Аднаго кітайскага знака на лісціне было досыць, каб Чунг-лі мог зразумець, што ўсё ідзе добра.
I вось цяпер яны чакалі самога Чунг-лі, які, відаць, спа-дзяваўся тут уцячы.
— Нядобра так сядзець і чакаць,— казаў Качу.— Можа, ён сам не здолее вырвацца, можа, яму патрэбна будзе да-памога?
— I я сам так думаю,— сказаў Хунь-чжы,— але, ма-быць, ён лепш ведае, што і як трэба рабіць.
У гэты момант над іх галавой пачуліся нейкія крыкі.
125
Сябры ўскочылі, нібы іх змяя ўкусіла, і паднялі гало-вы ўверх.
На выступе, сапічапіўшыся, качаліся два чалавекі. Ад-разу відаць было, што барацьба ідзе насмерць. Адзін быў вялікшы і дужэйшы, але другі, відаць, спрытнейшы.
Сябры адразу пазналі Чунг-лі і Файлу.
Хунь-чжы ўхапіўся за стрэльбу, але нельга было і ду-маць, каб трапіць акурат у Файлу: яны круціліся і мяня-ліся месцамі кожны момант. Ужо некалькі разоў Файлу быў наверсе, але кожны раз спрытны Чунг-лі выкруч-ваўся.
I разам з гэтым абодва няўхільна пасоўваліся да краю. Кожны момант яны абодва маглі паляцець у бяздонне...
Хунь-чжы ўсё цэліўся, а Качу тым часам прабаваў узлезці наверх. Але не паспеў ён прыстасавацца, як ахнуў ад новага з’явішча.
Чунг-лі, лежачы пад сподам, неяк паспеў ухапіцца ру-камі за куст і, напружыўшы ўсе сілы, так штурхануў Фай-лу нагамі, што той паляцеў уніз, але паспеў учапіцца за нагу Чунг-лі.
Настаў жудасны момант: Файлу хістаўся ў паветры, стараючыся абаперціся дзе-небудзь нагамі; Чунг-лі біў яго другою нагой, але дарэмна. Абодва яны трымаліся толькі за невялічкі куст, які пачынаў ужо трашчаць.
Усё гэта адбылося значна хутчэй, як мы тут апісваем.
— Трымайся, Чунг-лі, мы тут! — крыкнуў Хунь-чжы і стрэльнуў.
Файлу задрыгаў нагамі, але не выпускаў з рук нагі Чунг-лі. Відаць, што куля толькі параніла яго.
Раздаўся другі стрэл. Файлу зароў дзікім голасам, амаль што перастаў варушыцца, але нагі ўсё ж такі не выпускаў з рук. Куст тым часам яшчэ больш пачаў трашчаць.
Магло здарыцца нешта зусім недарэчнае: мёртвы мог загубіць жывога!
Новы стрэл — і тады толькі пальцы пачалі расшчап-ляцца. Яшчэ раз штурхнуў нагой Чунг-лі, і Файлу, як мех, грукнуўся ўніз.
— Вось дзе знайшоў смерць, сабака! — злосна і радасна сказаў Хунь-чжы і штурхануў труп нагою.
— Ці зможаш злезці? — крыкнуў Качу да Чунг-лі.
— Mary, зараз,— адказаў той зверху ледзь чутным голасам.
3 вялікай цяжкасцю злез Чунг-лі. Увесь ён быў аб-шарпаны: кроў была на твары, на руках, на грудзях і спіне, але ніякага значнага калецтва, на шчасце, не было. Калі
126
ён памыўся і асвяжыўся ў халоднай вадзе, тады ўжо зусім зрабіўся бадзёрым.
— Як жа ж усё гэта здарылася? — перш за ўсё запыта-ліся яго таварышы.
— Калі я раней блукаўся ў гэтых месцах,— пачаў рас-казваць Чунг-лі,— мне раз здарылася, спусціцца ўніз у гэтым самым месцы. Паміж іншым, тут я знайшоў і самы вялікі кавалак золата. Ну, дык вось, калі я вам пісаў ліст, я і прыпомніў гэтае месца. Пасля таго як мяне сталі асаб-ліва пільнаваць, я ўбачыў, што ўцячы будзе нялёгка, бадай што немагчыма, галоўным чыцам дзякуючы гэтаму саба-ку,— штурхануў ён нагой мерцвяка,— тады я і надумаў-ся ўцячы тут. I вось, калі мы ішлі па сцежцы, я, нібы зня-нацку, з прадсмяротным крыкам зваліўся ў бяздонне. Паступова, трымаючыся за кусты, я спусціўся на пляцоў-ку і ўжо збіраўся спакойна злазіць далей, як бачу — ляціць за мной гэты падлюга. Ён, пракляты, сцяміў, што я зваліў-ся наўмысля, і нават рызыкнуў сваім жыццём, каб толькі перашкодзіць мне.
— I добра зрабіў,— дадаў Хунь-чжы.— Прынамсі нам не трэба цяпер клапаціцца, каб знішчыць гэтага гада. Са-баку сабачая смерць.
— Але застаюцца яшчэ другія,— шматзначна сказаў Качу.
— Праўда, ёсць яшчэ Брук, якога таксама трэба было б знішчыць,— сказаў Чунг-лі,— але яго тут няма: ён за-стаўся абараняць катэр.
— Я гатоў ісці на канец свету,— ускрыкнуў Хунь-чжы,— каб толькі забіць гэтага звера. Ён нават горшы за Файлу.
— Праўда,— згадзіўся Чунг-лі,— я таксама хацеў бы, але ён далёка.
— I гэтых добра было б перастраляць,— зноў сказаў Качу.
Чунг-лі засмяяўся.
— Ты, відаць, гатоў усіх перастраляць,— сказаў ён,— але можа здарыцца, што і цябе падстрэляць.
— Ну, цяпер тут з-за каменя ці з вышыні лёгка было б застрэліць каго-небудзь з іх,— не спыняўся Качу.
— He, брат,— сказаў Чунг-лі,— нягожа нам гэтым займацца. Усіх нялюбых людзей не перастраляеш. Ды і карысці з гэтага не будзе: усё роўна знойдуцца другія та-кія самыя. Досыць будзе, калі нам удасца знішчыць са-мых шкодных.
Але Качу ніяк не хацеў разумець: так лёгка, проста і,
127
галоўнае, беспакарана можна было застрэліць некалькі ворагаў, а тут чагосьці шкадуюць іх.
Хунь-чжы таксама згаджаўся з братам.
— Я ад усяго сэрца жадаю ім усім загінуць тут,— казаў ён,— але займацца гэтым не хачу. I нядобра, і не варта.
Дзень тым часам скончыўся. Праўда, там, наверсе, было яшчэ светла, верхавіны гор яшчэ ззялі на сонцы, але тут, унізе, быў ужо змрок. I ўдзень, і ўначы аднолькава ціха і бязлюдна было тут; толькі рака безупынна шумела ў цішыні.
— Трэба кінуць гэтую падлу, каб не смярдзела,— ска-заў Качу, узяў за ногі Файлу і павалок яго ў раку.
Мярцвяк паскакаў па бурных хвалях, як, жывы, стук-нуўся некалькі разоў аб каменні — і знік.
Недалёка знайшлі яны прытульны куток пад скалою і спакойна пераначавалі. Назаўтра Чунг-лі павёў іх шукаць золата ў другое месца.
IX
Залатая ліхаманка.— Жывы мярцвяк.— Небяспека для аўтарытэту Англіі.— Уцекачы ў пастцы.—
Таемнае знікненне.— Каму радасць — кам.у гора.
Экспедыцыя Скота начавала на некалькі кіламетраў вышэй па рацэ. Зранку яна таксама выправілася шукаць золата.
Некалькі разоў яны рабілі пробы. Час ад часу бралі пясок, прамывалі і прыглядаліся, ці няма якіх-небудзь слядоў золата. Пасля многіх разоў яны, нарэшце, заўва-жылі некалькі жоўтых макавінак.
Гэта сведчыла, што ў гэтых мясцінах сапраўды ёсць золата. Але каб здабыць яго, трэба было б арганізаваць тут цэлае прадпрыемства, сталае, з сотнямі рабочых, з ма-шынамі, якія б прамывалі сотні тон пяску ў дзень. Так яно звычайна і робіцца ўсюды, і калі тона пяску дае пяць-шэсць грамаў золата, то прадпрыемства лічыцца прыбыт-ковым.
Але побач з гэтым сустракаюцца самародкі, кавалкі чыстага золата, вагою часам па некалькі кілаграмаў.
Вось за гэтымі самародкамі і гоняцца людзі, як шалё-ныя.
128
Ледзь толькі разлятуцца чуткі, што ў якой-небудзь мясцовасці знайшлі самародкі, туды пачынаюць збірацца людзі часам з усіх канцоў свету. Трацяць апошнюю сваю маёмасць, навыперадкі пруць адзін за адным, каб толькі першаму з’явіцца ў такі куток, дзе яшчэ ніхто не быў.
Колькі сварак, забойстваў і ўсялякіх злачынстваў звы-чайна адбываецца ў такіх “залатых старонках”! Усяму свету знаёмая так званая “залатая ліхаманка”, прага да лёгкага багацця. I сапраўды, гэтае пачуццё падобна да хваробы. Той, хто захварэў на залатую ліхаманку, траціць свядомасць і толькі думае аб адным: як бы знайсці вя-лізны самародак.
I распаўсюджваецца гэтая хвароба не горш за іншыя. Якому-небудзь шчасліўцу пашанцавала знайсці такі са-мародак. Слава аб ім разносіцца далёка навакол. Усе аб гэтым ведаюць, усе яго бачаць, і кожны думае: а чаму ж і мне не можа пашанцаваць? I пачынаецца гэтая залатая ліхаманка.
Сотні, тысячы людзей кідаюцца шукаць— і вось сярод гэтых тысяч зноў аднаму пашанцавала. Зноў слава ідзе, зноў усе бачаць толькі яго, і зноў тысячы людзей бягуць.
А аб тых тысячах, якім не ўдалося знайсці, ніхто і не думае, ніхто іх не лічыць.
Ёсць такія дзівакі, якія дзесяткі год, амаль што ўсё сваё жыццё шукаюць самародкі і ўсё спадзяюцца знайсці велізарны кавалак золата хоць перад смерцю.
Так праславілася на ўвесь свет Аўстралія, Паўднёвая Афрыка, Каліфорнія і Аляска (мясцовасць Кландайк) у Амерыцы і часткай — наша Сібір.
Вядома, што ў такіх выпадках болып за ўсіх,— можна сказаць, выключна,— можа спадзявацца на поспех толькі той, хто першы з’явіўся ў невядомы куток.
I вось з гэтага боку нашыя падарожнікі мелі шчасце. He лічачы Чунг-лі, які, зразумела, не мог усё даследаваць, у гэтых месцах яшчэ ніхто не быў. Значыцца, можна было спадзявацца на самародкі.
Скот яшчэ раней папярэдзіў сваіх таварышаў, дзеля чаго яны едуць, растлумачыў, што большую частку зной-дзенага золата павінен будзе атрымаць ён, бо снараджэнне экспедыцыі каштуе грошы, што без яго яны ўсё роўна не маглі б паехаць, але кожны атрымае ў залежнасці ад свае здабычы.
Зярняткі золата, якія яны ўбачылі, як мікробы, заразілі ўсіх залатою ліхаманкаю. Усім здавалася, што вось-вось
5 Зак. 1582
129
яны знойдуць шмат золата. Пры гэтым кожны думаў яшчэ, што ён схавае для сябе асабіста добры кавалак.
Яны забыліся і аб ежы, безупынна капаліся ў пяску і каменнях.
I вось аднекуль зверху яны пачулі голас:
— Памажы Божа! Ці многа золата ўжо знайшлі?
Усе адразу азірнуліся і бачаць — высока на скале стаіць Чунг-лі, а за ім выглядаюць яшчэ два нейкія чалавекі.
— Чунг-лі! — вырвалася з грудзей.
— Ты жывы? — запытаўся Скот.
— Лічыце, як хочаце! — смеючыся адказаў Чунг-лі.
— А хто там яшчэ з табой? — зноў спытаўся Скот.
— Гэта мой брат Хунь-чжы, а гэта наш сябар Качу,— паказаў Чунг-лі.
— Хто гэта такія? — звярнуўся Скот да Кандаракі, бо сам ён, зразумела, не ведаў усіх сваіх рабочых.
— Гэта тыя два рабочыя, што ўцяклі нядаўна, перад нашым ад’ездам,— растлумачыў Кандаракі.
— А Файлу дзе? — крыкнуў Скот.
— Ён палічыў за лепшае застацца тут назаўсёды. Кла-няўся вам,— здзекаваўся Чунг-лі.
— Ах, падлюгі! — закрычаў Скот.— Вы забілі яго! Вы наўмысля падрыхтавалі ўсю гэтую справу!
I ён ухапіўся за стрэльбу. Але яго спадарожнікі яшчэ раней пачалі страляць.
Вядома, трое таварышаў добра ведалі, што іх гутарка скончыцца такім чынам, і падрыхтаваліся ў належны момант схавацца за каменнямі.
— Шкада, што мы маем адну стрэльбу на трох і нам не хапае куль, a то мы таксама адказалі б вам! — даляцеў голас Чунг-лі, і ўсе трое зніклі.
— Злавіць іх! Забіць! — крычаў Скот, не памятаючы, што кажа.
Але аб гэтым не было чаго і думаць.
— Дык вось яно што! — сказаў Скот, крыху супакоіў-шыся.— Вось дзе сакрэт! I з канём, і з тым бяздоннем, і нават з пальмавай лісцінай і ўсё іншае. Вось як яны нас ашукалі!
— Я ж казаў, што нешта такое ёсць,— сказаў Канда-ракі.
— Так. Лішні раз павінен пераканацца, што вы заўсё-ды праўду кажаце. Але ж вы і самі не маглі сказаць нічо-га пэўнага,— прамовіў Скот.
— Я нюхам чуў,— адказаў Кандаракі.
Пачалі радзіцца, што далей рабіць. Меліся дзве зада-
130
чы: або ісці шукаць гэтых злачынцаў, каб пакараць іх, або займацца сваёй справай. Кандаракі і ўсе іншыя даводзілі, што ганяцца і знайсці іх у незнаёмых гарах немагчыма. У кожны момант яны з-за якой-небудзь скалы могуць падстрэліць.
Скот таксама разумеў, што яно так і ёсць, але адна толькі думка аб тым, што з яго, англічаніна, гаспадара, пасмяялі-ся гэтыя нявольнікі, адна гэтая думка прыводзіла яго ў лютасць. Ад гэтага ж можа пацярпець аўтарытэт англій-скай дзяржавы! Якія ж гутаркі пойдуць тады сярод усіх гэтых падуладных людзей? Усе павінны ведаць, што ні-якае злачынства супраць англічан не можа застацца не-пакараным. Нездарма ж яны так пакаралі Какаду.
Але як гэта зрабіць, асабліва супроць жадання ўсіх удзельнікаў, з якімі тут усё ж такі трэба было лічыцца?
Скот тады пачаў даводзіць, што без Чунг-лі яны не знойдуць золата. Што хаця і мала надзеі злавіць яго, але паспрабаваць варта.
Для гэтага трэба паслаць двух чалавек, каб прасачылі за імі, а яны самі тым часам могуць тут застацца.
3 гэтай прапановай згадзіліся і паслалі двух сіпаяў. Ім трэба было зараз жа падняцца да таго месца, дзе стаялі гэтыя злачынцы, і адтуль пайсці па іх слядах.
Сіпаі пайшлі. 3 розных бакоў яны падыходзілі да сця-ны, каб знайсці якое-небудзь месца, дзе можна было б уз-лезці.
3 вялікімі ўсілкамі, кожны момант рызыкуючы зва-ліцца, палезлі яны ўгару. Знізу з жахам сачылі за кож-ным іхнім рухам. Вось пярэдні ўжо дабраўся да краю, вось ён высунуўся напалову.
Але тут перад усімі пачало адбывацца нешта зусім недарэчнаё!..
Сіпай, ледзь трымаючыся адной рукой, другою з вялі-кай цяжкасцю зняў з пляча стрэльбу і працягнуў яе напе-рад. Потым зняў сумку з патронамі і таксама паклаў. A сам хутчэй назад!..
— Чаго ты? Кудьі? — запытаўся яго таварыш.
— Злазь хутчэй, потым скажу! — адказаў той, і абодва хуценька спусціліся ўніз.
Ханубі, раз’юшаны, першы кінуўся да іх. За ім усе іншыя.
— Што? Што гэта значыць? — недаўменна пыталіся з усіх бакоў.
А справа была досыць простая.
Як толькі падняўся першы сіпай, ён убачыў перад са-
131
мым сваім носам стрэльбу, і Чунг-лі, які сядзеў за каме-нем, ціха, але выразна прашаптаў:
— Стой! He варушыся, бо зараз пушчу кулю ў лоб!
Сіпаю нічога не заставалася рабіць, як толькі слу-хацца.
— Здымай стрэльбу і кладзі яе сюды! — загадаў Чунг-лі. Сіпай зняў. Потым гэтак жа аддаў патроны.— Цяпер лезь назад і дзякуй, што я табе дарую жыццё,— сказаў Чунг-лі, прымаючы зброю.
Як ні злавалася начальства, але, выслухаўшы апавя-данне сіпая, не магло не згадзіцца, што ён быў невінаваты. Ніхто на яго месцы не мог бы зрабіць інакш.
Ці трэба казаць, як адчувалі сябе Скот і яго тавары-шы?
Героі ж нашыя наўмысля не паказваліся і толькі це-шыліся, асцярожна выглядаючы з-за скалы.
Потым усталі, і Чунг-лі сказаў:
— Дзякуем за стрэльбу, бо яна нам вельмі патрэбна! Жадаем вам знайсці мех золата! Бывайце здаровы!
I ўжо на гэты раз зусім пайшлі.
Скот не мог так пакінуць справу. Яму здавалася, што ўсе яго спадарожнікі ўжо глядзяць на яго, англічаніна, як на нікчэмнага чалавека.
— Мы пойдзем за імі! — цвёрда сказаў ён.— Нам лягчэй будзе знайсці іх, як самародак. А калі знойдзем іх, тады будзем ведаць, дзе золата, значыцца, нам простая выгада пачаць з іх.
Практыка паказала ўжо ім усім, што не так лёгка і проста знайсці золата. Можа, ім адным прыйдзецца блу-кацца шмат дзён. А калі знойдуць гэтага Чунг-лі, тады прымусяць яго паказаць месца, а потым... потым можна будзе і разлічывда з ім.
I яны пайшлі ў той бок, куды накіраваліся тры тава-рышы.
Атрад перабіраўся цераз горы, спускаўся ў даліны, за-глядваў у кожную цясніну, у кожны куток, прыслухоўваў-ся, выгледжваў праз бінокль. Адначасова не забываліся і пакапацца ў пяску, сярод каменняў.
Нарэшце такое цяжкае вандраванне зусім змарыла іх. Апаўдні яны прыпыніліся адпачыць і нават заснулі.
Вакол горных вяршынь тым часам збіраліся хмары. Сонца то хавалася за імі, то зноў выглядала.
Трэба зазначыць, што на гарах, асабліва на тых, якія знаходзяцца пад экватарам, у самыя гарачыя часіны дня заўсёды ствараюцца воблакі. Прычына ў тым, што знізу
132
ўздымаецца шмат пары, якая і ахалоджваецца ўверсе, на гарах. Пасля паўдня воблакі яшчэ болып згушчаюцца, і звычайна адбываецца навальніца. Уначы і зранку бывае ясна, але а дзесятай гадзіне зноў пачынаюць з’яўляцца воблакі і гэтак далей.
Зразумела, могуць быць дні, нават тыдні і без дажджу, але агульны закон застаецца, асабліва “зімой”, якою лічыц-ца тут дажджысты час года.
Усе яшчэ спалі, калі боцман Старк прачнуўся. I праз некалькі хвілін яго вострыя вочы ўбачылі, што наверсе, збоку, прабіраюцца тры чалавекі.
Ён разбудзіў Скота, потым прачнуліся другія, і ўсе ціхенька сталі сачыць за імі.
— Хадзем! — закамандаваў Скот, і ўсе сталі красціся ў той бок.
Пакуль яны падняліся ўверх, фігуры зніклі. Прасле-давальнікі паразыходзіліся ва ўсе бакі і пачалі шукаць. Праз некаторы час Ханубі пачаў рабіць рукамі знакі. Усе асцярожна, без шуму, пачалі збірацца да яго. Хаваючыся за каменнямі, глянулі наперад і ўбачылі ўцекачоў, якія старанна капаліся ля рачулкі, не думаючы аб небяспецы.
Вось яно дзе, тое залатое месца!
Гэтая рачулка ўлівалася не ў галоўную раку, але ў яе прыток. Цякла яна не сярод скал, а па роўнаму ўзвышшу, у якім яна прамыла сабе глыбокае рэчышча. Відаць было, што гэтае ўзвышша складалася не з горных парод, а са старадаўніх наносаў. Значыцца, рачулка ўжо сама прамы-ла шмат пяску. Колькі ж там павінна быць золата!
3 таго месца, дзе стаялі гледачы, цясніна відаць была ўся, да канца. Бакі яе былі зусім стромкія і вельмі высо-кія. Такія цясніны, або рэчыпічы, сустракаюцца нярэдка і называюцца “каньёнамі”1.
Там, дзе цясніна пачыналася, быў вадаспад: рачулка падала проста ўніз са сцяны вышынёю метраў дваццаць— трыццаць.
— Яны злоўлены! — радасна сказаў Ханубі.
Гэта відаць было адразу. Абы толькі ўвайсці ў цясні-ну, і ўцекачам ужо не будзе куды дзецца. Па баках ні ў якім разе нельга было ўзлезці, а на тую сцяну, адкуль падаў вадаспад,— тым болей.
1 Вядомыя ўсяму свету каньёны знаходзяцца на рацэ Каларада ў Паўночнай Амерыцы. Там, каб чалавек захацеў палавіць “з берага” рыбу вудачкай, ён павінен быў бы прывязаць да яе валасіну ці шнур даўжы-нёю з... кіламетр.
133
Значыцца, адным махам яны маглі захапіць і ўцека-чоў,і золата.
Адзін толькі выхад быў з гэтай пасткі, і да гэтага вы-хада сталі красціся праследавальнікі.
Трое таварышаў сапраўды знайшлі шмат самародкаў. Выгляд золата захапіў іх, як і ўсіх іншых грэшных лю-дзей, і яны нават забыліся, што ім нешта можа пагра-жаць.
Стрэл паказаў ім, што яны папаліся і ўжо на гэты раз канчаткова.
3 аднаго позірку яны ўбачылі і зразумелі, што з гэтага калідора няма ніякага выйсця.
— Здавайцеся! — крыкнуў да іх Ханубі.— Усё роўна вам няма куды дзецца.
Качу крыкнуў з роспачы. Чунг-лі і Хунь-чжы ў адказ толькі стрэльнулі, і ўсе схаваліся за каменнямі.
Але восем чалавек маглі на іх наступаць з розных бакоў. Так, паступова, крок за крокам, адстрэльваючыся, адыходзілі нашы сябры ўсё далей і далей — да вадаспада.
Ворагі былі яшчэ досыць далёка, але, таксама хаваю-чыся за каменнямі, няўхільна набліжаліся. Качу ўжо кры-ху паранілі ў руку.
Урэшце ў іх застаўся апошні прытулак — некалькі каменняў ля самага вадаспада. Ззаду, як заслона, бялелася і шумела вада: яны былі ў самым кутку.
Сябры адстрэльваліся з-за апошніх каменняў. Ворагі паўзлі, набліжаліся. Адлегласць паміж імі ўсё змянша-лася.
Раптам страляніна з кутка сціхла.
— Скончана справа! — сказаў адзін сіпай, устаючы.
— Лажыся! — крыкнуў яму Ханубі.
Але ўсё роўна было ціха. Мабыць, усе трое параненыя ці забітыя.
Усё ж такі ўставаць баяліся і асцярожна дапаўзлі да самых каменняў.
Але... там нікога не было!
Перагледзелі ўсе каменні, куточкі — няма, дый годзе! Доўга маўчалі і толькі здзіўлена пазіралі адзін на аднаго.
— Многа неспадзяванасцей нарабілі нам гэтыя чэрці,— сказаў нарэшце Старк,— але тут нешта ўжо зусім незра-зумелае.
Зноў пачалі шукаць, ці няма якога-небудзь увахода ў пячору, краталі каменні, ці не зачыняюць яны якой-не-будзь яміны ці дзіркі,— усё роўна нічога няма!
134
Вось адзін сіпай крыкнуў. Усе раптам азірнуліся на яго: ці не знайшоў? I сапраўды ён знайшоў, ды толькі... самародак з грэцкі арэх.
Убачыўшы золата, забыліся на ўсё ў свеце. Дружна прыняліся поўзаць па зямлі, капацца ў жарстве.
Паважаны містэр Скот поўзаў на карачках і капаўся ў зямлі, як самы просты чалавек, і, здаецца, зусім забыўся аб англійскай дзяржаўнасці, аб тым, што ён павінен трымаць на належнай вышыні свой аўтарытэт. Грэк Кандаракі, зда-валася, гатоў быў заграбці ўсю гэтую зямлю сабе ў ахапак.
Вось і боцман знайшоў велізарны кавалак, з курынае яйка. Кандаракі, здаецца, хацеў з’есці і гэтае золата і са-мога боцмана. Вось другі сіпай знайшоў. Кожны баяўся спазніцца, каб другі не знайшоў той кавалак, які вось тут недзе блізка павінен ляжаць.
Нават у Скота вочы заблішчалі ад зайздрасці. Палову таго, што яны знайшлі, ён атрымае за свае выдаткі і до-сыць заробіць на гэтым. Але ўсё ж такі, каб ён сам знай-шоў, тады б яно цалкам засталося яму аднаму.
Тым часам неба пачарнела і пайшоў дождж, але зола-ташукальнікі не зварачалі на гэта ўвагі. I калі ўдарыў гром, грукат ад якога пракаціўся па гарах тысячамі рэхаў, заблішчала бесперапынку маланка і паліў дождж ручаём, тады толькі яны адышліся і прытуліліся пад скалой.
Словы “бесперапынку” і “ручаём” тут трэба разумець літаральна: сапраўды, маланка ў такіх старонках блішчыць бесперапынку і, сапраўды, дождж льецца не кроплямі, a струменямі.
Зразумела, што ад такога дажджу ды яшчэ сярод гор, дзе вада раптам ляціць з усіх бакоў уніз,— рачулка адра-зу разлілася, і не паспелі нашы падарожнікі падумаць аб небяспецы, як іх падхапіў дзікі бег ракі (ужо ракі!) і панёс уніз...
Дарэмна яны чапляліся за сцены, за каменні,— нічога не памагала. Сіла і хуткасць былі такія, што трэба было думаць не аб тым, каб затрымацца, а аб тым, каб ухіліцца ад скал, каб не разбіцца аб іх.
Нашыя трое сяброў таксама перажывалі жудасныя хвіліны. Яны сядзелі... пад вадаспадам!
Кожны разумее, што бягучая вада не можа спыніцца раптам, падаючы з вышыні, не можа з разбегу падаць пра-ма ўніз. Яна павінна падаць дугой, як падае кінуты намі камень. Значыцца, калі сцяна стромкая, вада будзе падаць крыху далей ад яе падножжа, асабліва ў тых выпадках, калі бег вельмі хуткі.
135
I вось паміж сцяной і вадзяной заслонай і схаваліся нашыя прыяцелі1. 3 бакоў шчыліны не відаць таму, што бакавая вада, не маючы хуткага бегу (затрымліваецца за берагі), падае проста ўніз.
Можна сабе ўявіць, які павінен быць там грукат! Нельга сказаць, каб там было суха. Частка вады ўсё роўна льецца на галаву, але небяспекі няма, калі цябе не зачэпяць га-лоўныя струмені вады.
Можна думаць, што Скот са сваімі таварышамі нарэш-це сцяміў бы, куды падзеліся тры чалавекі. Інакш яму прыйшлося б дапусціць, што ўмяшалася нячыстая сіла ці які другі цуд. А ў гэта можа паверыць толькі які-небудзь Саку, а не ён.
На шчасце, золата перашкодзіла ім вельмі думаць аб гэтым. Потым надышоў крытычны момант — дождж і разліў ракі.
Як гэта ні дзіўна, але ў данным выпадку выратавацца было лепш пад вадой, як у вадзе, тым болей што ад узмац-нелага бегу вадаспад яшчэ далей падаў, як раней.
Толькі вельмі небяспечным было павышэнне вады.
Ад гэтай бяды таварышы выратаваліся, узлезшы на вялікія каменні, што ляжалі пад вадаспадам.
Як хутка ўсё зрабілася, так хутка і скончылася. Праз гадзіны дзве ўсё мела той самы выгляд, які быў перад дажджом.
Трое таварышаў павылазілі з-за сваёй заслоны і па-чалі грэцца і сушыцца на сонцы.
— Усё добра, што добра канчаецца,— весела казаў Хунь-чжы.
— Асабліва, калі гэта тычыцца толькі нас,— дадаў брат.— Гляньце, якія сляды пакінуў наш вораг.
Сляды былі прыкметныя: некалькі стрэльбаў, сумкі з патронамі, якія вада не магла вынесці з-пад каменняў, нават два згубленыя самародкі.
Таварышы падабралі трафеі і пайшлі па цясніне. Пры выхадзе з яе, на другім баку ракі, яны ўбачылі некалькі чалавек з экспедыцыі.
Скот ляжаў на зямлі змярцвелы. Ля яго клапаціліся боцман і сіпай. Побач сядзеў Ханубі з перавязанай гала-вой.
Убачыўшы сваіх праціўнікаў, якія ішлі сабе хоць бы што з таго самага месца, адкуль іх вынесла з такой бядой,
1 Пад славутым вадаспадам Ніягарай (Паўночная Амерыка) пуб-ліка такім чынам прагульваецца, нават плацячы грошы за гэта.
136
боцман і Ханубі паглядзелі адзін на аднаго, нібы кажу-чы: “Зноў яны цэлыя! Гэтых чарцей, відаць, нішто не бярэ”.
Становішча гаспадароў было такое, што нашым прыя-целям не хапіла духу здзекавацца з іх, і яны моўчкі прайшлі міма.
X
Вяртанне.— У агні.— Сярод звяроў.— Правадыр аб’яднаных родаў Какаду і Мукку.—
Смерць Скота.^- Дасказ.
У гарачы поўдзень, калі ўсё жывое старалася схавацца ў цень, калі нават птушкі сядзелі моўчкі, праз густую тра-ву прабіраўся гурток людзей з шасці чалавек.
Худыя, абшарпаныя, дарэшты змораныя, яны ледзь праціскаліся праз моцную густую траву, якая дасягала вышыні болып за рост чалавека. Гушчар быў такі, што часам прыходзілася валіцца на траву спіною і прыціс-каць яе да зямлі, каб пасунуцца на некалькі крокаў упе-рад.
Гэта была грозная экспедыцыя Скота. Апрача Чунг-лі і Файлу, яна не далічвала яшчэ Кандаракі і аднаго сіпая, якія загінулі тады ў бурнай вадзе.
Да паўдня яны нічога не елі. На шэсць чалавек яны мелі толькі дзве стрэльбы.
Па іх меркаваннях, яны павінны былі праз некалькі гадзін падысці да ракі, дзе чакаў іх катэр, адпачынак, спа-кой і ўсе выгоды.
Кожны з іх толькі аб гэтым і думаў, і за ўвесь час яны не перакінуліся аніводным словам.
Ім трэба было прайсці невялікі кавалак стэпу да таго пералеска, які віднеўся наперадзе, а там ужо быў канец падарожжа.
Вось ззаду зашамацела трава. He паспелі яны азірнуц-ца, як міма іх пранёсся дзік. Ханубі хацеў быў стрэльнуць, але не паспеў.
— Шкада! — сказаў ён, апусціўшы стрэльбу.
— Дарма,— сказаў Скот.— Што нам з ім было б рабіць? Усё роўна праз гадзіны дзве будзем дома.
— Мы павінны яшчэ радавацца, што ён не зачапіў нас,— сказаў боцман.— Неспадзявана ён мог бы нарабіць бяды.
137
Праз некалькі хвілін таксама міма іх праскакаў кен-гуру, а за ім зноў дзік.
— Чаго гэта яны сёння разлёталіся? — здзівіўся боц-ман і зараз жа заўважыў з правага боку, крыху ззаду, дым. Дым уздымаўся сцяной і, здавалася, набліжаўся да іх. He паспелі яны агледзецца, як Ханубі закрычаў:
— Глядзіце, і з другога боку!
3 другога боку таксама падымалася сцяна дыму. У гэты момант зноў пранёсся дзік.
— Трэба спяшацца! — крыкнуў Ханубі.— Гэта, мусіць, папуасы паляць стэп для палявання...
Так яно і было. Гэта звычайны спосаб палявання як у папуасаў, так і ў іншых падобных народаў.
Але спяшацца ў такім гушчары было вельмі цяжка. Добра яшчэ, што дзікі зрабілі маленькую сцежку.
Тым часам дзве сцяны злучыліся за імі, і агонь пай-шоў наперад, ахапляючы людзей падковай.
Становішча рабілася надта сур’ёзным. Можна было заўважыць, што агонь ішоў хутчэй за іх і паступова на-бліжаўся. А ўцякаць у такім гушчары зусім было немаг-чыма. Падарожнікі напружвалі апошнія сілы, але агонь усё набліжаўся. Вось ужо і пахдыму пачаў адчувацца.
Разам з тым павялічыўся лік жывёлы, якая ратавала-ся ад агню і бегла ў тым самым кірунку, куды і людзі. Шмат дзікоў, кенгуру, розных дробных звяркоў, пацукоў, нават змеяў неслася наперад, не звяртаючы ўвагі на лю-дзей.
I людзі таксама не звярталі на іх увагі.
Перад агульнай бядой усе зрабіліся таварышамі — і дзік, і містэр Скот.
Да пералеска зусім блізка, але ж затое і агонь блізка. Чутна, як ён трашчыць ззаду, адчуваецца ўжо гарачыня, асабліва ж даймае дым.
Але звяры дапамагалі людзям: яны так папрыціскалі траву, што людзі за імі маглі бегчы.
Вось ужо дрэвы. Трава парадзела. Толькі дым пера-шкаджае глядзець.
I вось з разбегу яны наляцелі на папуаса!
Той стаяў сабе на пні і пільнаваў здабычу. Ён ужо пусціў некалькі стрэл у дзікоў і кенгуру.
Неспадзявана ўбачыўшы перад самым носам такіх незвычайных “звяроў”, ён перапалохаўся і пабег так шпар-ка, што толькі пяты мільгалі.
Падарожнікі прабеглі ўвесь пералесак і болып нікога не бачылі, бо папуасы стаялі далёка адзін ад аднаго.
138
Выбеглі ў поле і на кіламетр ад сябе ўбачылі сваю “крэпасць”. Усё было па-ранейшаму, на ўзгорку стаяла тая самая будка.
Канец цяжкаму падарожжу! Яны ўжо дома!
Яны забыліся і на голад, і на зморанасць. Адразу зра-білася лёгка не толькі на сэрцы, але і ў нагах. Яны ішлі так хутка і лёгка, нібы цэлы тыдзень адпачывалі. Ці ба-чыць іх Брук? Час ужо, бо яны падышлі зусім блізка.
Але ніхто не ішоў насустрач. Можа, спяць?
Яны пачалі крычаць. Нешта заварушылася ў будцы. Значыцца, усё ў парадку.
Пералезлі цераз дротавую агароджу і тады ўбачылі, што ля кулямёта стаіць чалавек. Але... не Брук, а папуас! Чор-ны, з пер’ямі какаду на галаве, з веправымі клыкамі на шыі, толькі чамусьці ў штанах.
Падарожнікі на хвіліну спыніліся як укапаныя, не ве-даючы, што думаць і рабіць, але зараз жа нацэліліся са стрэльбаў.
— He варта,— спакойна сказаў папуас на чыстай анг-лійскай мове, схіліўшыся да кулямёта, які быў накірава-ны прама на іх.— Калі я крыху дакрануся да кулямёта, вы ўсе загінеце.
Стрэльбы мімаволі апусціліся.
— Што гэта азначае? — здзіўлена запытаўся Скот.— Хто ты?
— Я — правадыр аб’яднаных родаў Какаду і Мукку, былы місіянер Саку,— з гонарам адказаў папуас.
Каб сярод яснага неба ўдарыў зараз гром, ён так бы не аглушыў, як гэтыя словы! Дык вось яно што! Гэты “слуга божы”, відаць, надумаў нешта нядобрае. Нездарма ён зноў зрабіўся дзікуном. Праўду кажуць людзі: як ваўка не кармі, ён усё ў лес глядзіць.
— Дык што ж, нарэшце, азначае ўся гэтая камедыя? — строга сказаў Скот, а сам адчуў, як сэрца сціснулася ад жаху.
Тым часам іх акружыла чалавек сто ўзброеных папу-асаў; некаторыя з іх былі нават са стрэльбамі.
— Справа вельмі простая,— сказаў Саку.— Катэр ваш разбіўся на рацэ. Уся ваша маёмасць, як бачыце, у нашых руках, у тым ліку і вашы людзі. А цяпер і вы самі,— і ён паказаў рукой на сваё войска.
— Чаго ж вы хочаце ад нас? — запытаўся Скот крыху дрыжачым голасам.
— Нямнога: толькі пакараць містэра Скота за яго звер-
139
ствы над маімі братамі, над маёй маткай і нявіннымі дзецьмі,— адказаў Саку.
Скот апусціў галаву і задумаўся. Ханубі і боцман пад-нялі стрэльбы, але зараз жа Саку дакрануўся да кулямёта; апрача таго, і ўсе папуасы паднялі зброю.
Скот і яго таварышы стаялі ў сярэдзіне агароджы, а за імі, па другі бок дроту, у некалькіх кроках стаялі папуасы з нарыхтаванымі пікамі, лукамі і стрэльбамі. Кожнаму зрабілася ясна, што аб супраціўленні не было чаго і ду-маць.
— He турбуйцеся,— сказаў Саку,— вы не паспееце цяпер ніводнага з нас забіць. А Старку, Ханубі і яго тава-рышам зусім не варта супраціўляцца: мы іх усіх без пе-рашкоды адпусцім дадому. Нам патрэбен толькі галоў-ны злачынца.
Ад такой абразы Скот нават забыўся, у якім ён стано-вішчы знаходзіцца. Вочы яго заблішчалі, ён выпрастаўся. Як? Гэты дзікун асмельваецца яго, англічаніна, назваць злачынцам? Але зараз жа ён апамятаўся. Што ён мог ця-пер зрабіць?
— Для вас, як хрысціяніна,— сказаў ён нібы спакой-ным голасам,— такое самачынства — вялікі грэх. Хіба вы забыліся, што кажа Хрыстос? Хіба вы не ведаеце, што чалавек не мае права самавольна судзіць другіх?
Саку ўсміхнуўся і выразна сказаў:
— Вы, містэр Скот, асабліва павінны ведаць, што на зямлі, апрача божых законаў, існуюць суды, якія павінны караць злачынствы. За адсутнасцю тут гэтых судоў я па-вінен выканаць гэты непрыемны абавязак, каб ніхто не падумаў больш здзекавацца нават з чорных.
Скот пазнаў свае словы, якія ён тады казаў гэтаму са-маму Саку, і яшчэ ніжэй апусціў галаву.
— Дык вось,— казаў далей Саку,— мая канчатковая прапанова: містэр Скот хай пакладзе зброю і застанецца, а рэшта хай ідуць сабе дадому. Зараз жа далучым да іх і іхніх таварышаў. Заўважце, што вырашыць так мне было вельмі цяжка. Вы ж ведаеце, што гэтыя “дзікуны” не вельмі ахвотна выпускаюць з рук сваіх ворагаў. Толькі сваім вялікім аўтарытэтам я мог прымусіць іх згадзіцца. Дзе-ля гэтага аўтарытэту я і пер’е, і зубы паначапляў на сябе. Я, вядома, мог бы і ўсіх вас загубіць: вы ж нашых болып пабілі. Але лічу гэта бескарысным. Я хачу давесці вам, што без Бога і без Хрыста можна лепш і разумней рабіць, як вы з Хрыстом. Ну, згаджайцеся, хутчэй!
Таварышы Скота не ведалі, што рабіць. Адразу было
140
відаць, што Скота яны не выратуюць, а толькі самі дарма загінуць. Але ж як выдаць свайго начальніка? Можна было заўважыць, што абодва сіпаі ахвотна гатовы былі аддаць свайго гаспадара, але боцман і Ханубі, здаецца, гатовы за-гінуць разам.
— Ну, што ж? — сказаў Саку.— Калі вам усім так хочацца паміраць, я пярэчыць не буду.
I ён выпрастаўся, каб даць знак сваім воінам.
Але ў гэты момант раздаўся стрэл, і Скот паваліўся на зямлю з разбітай галавой. Ён палічыў за лепшае пусціць сабе самому кулю ў лоб...
Гэты стрэл на момант спалохаў папуасаў. Яны паду-малі, што гэта ў іх страляюць, і ўжо гатовы былі пусціць у ход сваю зброю, але Саку гучным крыкам спыніў іх.
Трэба адзначыць, што не толькі сіпаі, але Ханубі і на-ват боцман былі рады і ўдзячны Скоту, што ён так зрабіў... Цяпер ім ужо не трэба было ламаць галаву, што рабіць.
Саку тым часам звярнуўся да сваіх з прамовай. Ён казаў, што згодна іх абяцанню, трэба ўсіх іншых белых адпусціць. Затое ім застаецца ўся маёмасць і, галоўнае, зброя белых. А з гэтай зброяй яны ўжо нікога не будуць баяцца.
Нельга сказаць, каб слухачы былі задаволены такой пастановай. Але ж гэта кажа сам вялікі і магутны Саку,— значыцца, так і трэба. Праз некаторы час прывялі Брука, Гуда і двух сіпаяў.
Брук ішоў схіліўшыся, азіраючыся і мармытаў:
— Яны думаюць, што я не бачу? He, брат! He ашукаеш! Усё бачу! — Потым падышоў да боцмана і сказаў:— Ты хочаш мяне з’есці? Дурны! Мяне ўжо з’елі, мяне няма. Бачыш?
I ён сеў на зямлю, працягнуў наперад далоні і нібы схаваўся за іх...
Вярнуліся дадому толькі боцман Старк, Ханубі і тры сіпаі. Рэшта памерла ў дарозе...
Чунг-лі, Хунь-чжы і Качу са сваім канём пайшлі на захад, у галандскую Новую Гвінею. Качу застаўся, а браты вярнуліся ў Шанхай.
Яны купілі кавалак зямлі, хаціну; перасялілі з сам-пана сваіх бацькоў, а самі пайшлі ў кітайскую Чырво-ную Армію змагацца за ўсіх кулі, што пакутуюць і ў Новай Гвінеі, і ў Амерыцы, і на сваёй бацькаўшчыне. А Саку?..
Саку і цяпер вядзе культурную працу сярод аб’ядна-ных родаў Какаду і Мукку, але ўжо без бібліі...
СЫН ВАДЫ
I
Марскія людзі.— Дзіўны горад.— Раздураныя кіцяняты.— Лодка ў паветры.
Трэці дзень злуе бура. Халодны асенні дождж пырс-кае бесперапынку, хоць стаіць лета — снежань месяц. Дажджавая заслона схавала ўсе горы, толькі невыразна чарнеюцца бліжэйшыя скалы. Наверсе свішча вецер, не-дзе далёка чуецца, як раве мора, але тут, у гэтым калідоры між стромкіх скал, яшчэ болып-менш ціха. Часам увар-вецца і сюды вецер, загудзе, завые, як злоўлены звер, але вузкую стужку вады расхваляваць не можа. А потым зноў спакойна, толькі дождж булькае па вадзе ды наверсе ве-цер шуміць.
I трэці дзень, зашыўшыся ў шчыліну між скал, стаіць лодка Тайдо. Палова яе добра схавана пад зробленай над ёй паветкай, сюды дождж амаль не дасягае. Тут і размяс-цілася ўся сям’я Тайдо: жонка, дзевятнаццацігадовы сын Манг ды двое малодшых дзяцей — дзяўчынка дзесяці год і шасцігадовы хлопчык.
Але з другога краю дождж у лодку льецца.
— Вылівайце ваду! — час ад часу загадвае бацька.
142
I тады дзеці чарпакамі і рукамі пачынаюць выплёх-ваць ваду з чоўна.
I так трымаюцца трэці дзень.
Можа, вы падумаеце, што гэта якія-небудзь няўдалыя падарожнікі чакаюць у дарозе, пакуль скончыцца непа-года?
He, гэта звычайная сям’я ў звычайных умовах. Ніку-ды яны не спяшаюцца: яны ў сваім доме — на лодцы. Зразумела, і яны жадаюць, каб дождж хутчэй скончыўся, але гэта не надта ім рупіць, бо дождж гэты таксама звы-чайнае з’явішча. I ўлетку, і ўзімку — заўсёды ён восеньскі, халодны, і цягнецца, бывае, цэлымі тыднямі.
Розніца паміж летам і зімой толькі тая, што ўлетку ўсё ж такі крыху цяплей, часам бывае пятнаццаць граду-саў цяпла, часцей выпадаюць сонечныя дзянькі і нават раз у год здараецца навальніца з громам і маланкаю, a ўзімку разам з дажджом часта ідзе і снег, але марозу, як гэта мы разумеем, усё роўна няма.
Там, наверсе, у гарах, мароз бывае, снег застаецца і ўлет-ку і ледавікі спускаюцца ўніз, але тут, на вадзе, можна сказаць, заўсёды восень.
Вось чаму нашы жыхары былі спакойныя і не лічылі сябе няшчаснымі.
Народ гэты, так званыя фуіджы, здаўна ўжо жыве такім чынам у заходняй частцы Вогненнай Зямлі і на бліжэй-шых астравах ля Паўднёвай Амерыкі, або, лепш сказаць, каля Магеланавай пратокі.
Калі бываюць людзі горныя, стэпавыя, людзі лясоў і гэтак далей, дык тут мы маем людзей мора, якія нараджа-юццца, гадуюцца, жывуць і паміраюць на вадзе, на моры.
Жыццё, як мы бачым, несалодкае. Чаму ж яны абралі сабе гэты спосаб жыцця?
Таму, што на зямлі яшчэ горш, бо сядзець на голым каменні сярод вады зусім немагчыма. I яны дапасавалі сваё жыццё да вады.
I ўвесь іх выгляд дапасаваўся да іхняга жыцця.
3 прычыны таго, што ўвесь свой век яны праводзяць, скурчыўшыся на лодцы, што яны не маюць магчымасці размяць сваё цела, яно зрабілася нейкае мяккае, пухкае, круглае, нібы раздутае, а рукі і ногі — тонкія і кволыя. Асабліва кідаліся ў вочы маленькія дзеці: гэта былі нібы пузыры, у якія ўторкнуты тонкія дубцы.
Колер скуры брудна-жоўты, твар шырокі, вочы вузкія, a hoc роўны, прамы, нават прыгожы. Валасы чорныя, доў-
143
гія, спускаюцца ўніз, як кара, і каб іх не вырывалі спераду, то чалавек і свету не бачыў бы.
Нягледзячы на халодны клімат, яны былі голыя, але ў кожнага з шыі спускалася скура якога-небудзь марскога звера — маржа, марскога коціка. Гэтыя скуры трэба лічыць не адзеннем, а заслонай ад ветру. Імі прыкрывалі той бок, адкуль дзьмуў вецер, а другі бок заставаўся голым.
Тут жа, на лодцы, была і ўся гаспадарка сям’і: гліня-ныя гаршкі, плеценыя торбачкі, нажы, зброя. Прылады былі разнастайныя: і каменныя, і касцяныя, і з марскіх чарапа-шак, і нават заржавелая жалезная сякера. Асабліва каіп-тоўным быў нейкі даўгі кавалак жалеза з крукам на кан-цы і з дзіркамі пасярэдзіне, відаць, ад нейкай будоўлі, але як сюды трапіў — невядома.
Багаццем былі і два жалезныя цвікі.
Найважнейшае ж месца займала вогнішча. Пасярэ-дзіне лодкі, досыць шырокай, была насыпана зямля, і на ёй быў раскладзены агонь. Але ён ледзь тлеўся і не даваў ні святла, ні цеплыні.
Дзяўчынка падкінула была кавалачак дрэва, але маці зараз жа засварылася на яе:
— Што ты робіш? Чаму адразу такі вялікі кавалак паклала?
I яна ўзяла гэты “вялікі кавалак”, велічынёй з лыжку, адламала ад яго кавалачак з палец і старанненька пакла-ла ў агонь.
Каб ахаваць агонь ад дажджу, на трох коліках была падвешана сплеценая з марской травы тканіна. Ды і па-ліва складалася галоўным чынам з гэтай самай марской травы; нават і высушаная, яна слаба гарэла, бо была насы-чана марской соллю.
— Калі дождж працягнецца, нам не хопіць паліва,— заўважыў Тайдо.
Ніхто нічога не адказаў, бо і самі гэта добра ведалі.
Вось сярод туману нешта заварушылася, і праз хвіліну з’явілася другая лодка.
— Хто гэта? — запытаўся ціха Тайдо.
— Здаецца, Кос,— адказаў сын.
Гэта і быў іх бліжэйшы сусед Кос, такі самы гаспадар, як і Тайдо.
— Гэй, Кос! — крыкнуў Тайдо.— Чаму і куды ў такое надвор’е?
— Есці няма чаго,— пачуўся голас з туману, і лодка прайшла міма.
Тайдо зірнуў на спод сваёй лодкі і заўважыў, што і
144
там засталося толькі некалькі маленькіх рыбак ды чара-пашак. Дзеці ўзялі іх і паклалі ў гарачы попел. I сам Тайдо хацеў есці, але прыходзілася пацярпець.
Ён усё пазіраў на неба, ці не відаць канца дажджу.
— Зараз дождж скончыцца,— нарэшце сказаў ён,— хмары паразрываліся на кавалкі.
I сапраўды, дождж патроху сціхаў. Вось ужо раз-другі і сонца бліснула. Вось ужо і апошнія шматкі хмар праля-целі на ўсход,— і перад вачыма паўстаў дзіўны куток зямлі.
Гэта быў нібы горад, горад не горшы за які-небудзь Нью-Йорк, толькі... мёртвы. Ва ўсе бакі разыходзіліся, перапляталіся вуліцы-каналы, а па баках уздымаліся чор-ныя будынкі-скалы. Ніводзін з іх не быў падобны да дру-гога, але ўсе разам стваралі ўражанне казачнага горада. Усе яны ўздымаліся сцяной, ад некаторых выступалі ў ваду нібы ганкі, а над вадой — балконы.Уздымаліся цэрк-вы, вежы, вышынёй у два кіламетры; верхавіны іх ззялі на сонцы сваім адвечным снегам, а па баках спаўзалі сінія ледавікі.
На рагу дзвюх вуліц з вышыні дзесяціпавярховага дома падаў вадаспад. Па дарозе вада рассыпалася ў пыл, гуляла на сонцы ўсімі колерамі. А на процілеглай чорнай сцяне вызначалася вясёлка.
Чароўны, казачны горад, толькі жыхароў не відаць. Апрача лодкі Тайдо, нідзе аніводнага чалавека. Але вось высока на выступе-балконе аднаго гмаху паказаліся дзве бела-шэрыя постаці, а побач з чорных дзірак вокнаў вы-глядаюць яшчэ шмат белых дзяцей. Ці не жыхары выйшлі пацешыцца добрым надвор’ем?
Але пачуўся прарэзлівы крык, пяць ці шэсць дзяцей вываліліся з акн^і і... паляцелі ўздоўж вуліцы. Цяпер ужо відаць, што гэта чайкі, а тыя дзве вялікія постаці — аль-батросы. Рэдка іх можна бачыць на зямлі. Часцей іх ба-чаць у моры, за некалькі тысяч кіламетраў ад берага. Не-здарма распасцёртыя крылы іх маюць два з палавінай метры ўшыркі.
Тут яны могуць лічыць сябе паўнапраўнымі жыхарамі горада. Ніхто ім не думае пагражаць, еўрапейцаў тут не бывае, а фуіджынцы, якія капошацца там, унізе, не могуць быць небяспечнымі для іх.
Ну а чайкі, дык тыя ўсюды адчуваюць сябе як дома, усюды падымаюць шум і гам.
Але што гэта там такое? Нібы заварушыўся снег на скале. Потым узляцела хмара птушак, але скала застала-
145
ся такою ж белаю, варушылася і крычала, як і дагэтуль.
Вось яно, самае галоўнае насельніцтва гэтага горада! Відаць, ён не такі ўжо мёртвы, як здавалася.
Праз некаторы час заварушылася нешта і ў канцы вуліцы. 3-за павароту выплылі два чорныя звяры і, гуля-ючы ды куляючыся, пачалі набліжацца да лодкі Тайдо.
Вада, якая заставалася спакойнаю нават у буру, цяпер захвалявалася, заплюхалася аб сцены. Рэха панеслася па цясніне.
Па фантанах вады, якая ўзлятала над галовамі гэтых жывёлін, адразу можна было пазнаць, што гэта былі кіты, або дакладней, два маленькія кіткі.
Трэба было толькі дзіву давацца, як спрытна рухаліся гэтыя нязграбныя жывёлы. To галовы, то хвасты мільгалі ў паветры, то ўсё цела цалкам выскаквала з вады, а по-тым плюхалася так, што ўсё навокал дрыжала; то стана-віліся рубам, то куляліся яны адзін праз аднаго. Адным словам, дурэлі, як належыць усім малым дзецям.
I дзеці Тайдо цешыліся, гледзячы на іх, крычалі, смяя-ліся; толькі самому Тайдо было не да смеху.
— Гэтыя блазны могуць нарабіць вялікай бяды,— ска-заў ён і накіраваў лодку прэч ад раздураных кіцянят.
Але тыя, угледзеўшы новую забаву, пачалі гнацца за лодкай, каб пагуляць з ёю. Справа рабілася ўжо небяспеч-най. Хвалі пачалі кідаць лодку ва ўсе бакі, некалькі разоў ледзь не стукнулі аб сцяну. Вось адзін кіток апынуўся побач з лодкай і, нібы жадаючы паказаць сябе, кульнуўся так, што хвост ледзь не зачапіў лодкі. Яна хіснулася, за-чарпнула вады, дзеці спалохана запішчалі.
— Налягай! — крыкнуў бацька сьіну. Нават матка прыняла ўдзел. Лёгкі човен ляцеў, як страла, але кіткі не адставалі ні на крок і дурэлі так, нібы гэты човен быў іхняй цацкай. На шчасце, між двух дамоў знайшлася рас-чыненая брама — праход між скал.
— Паварочвай! — закамандаваў Тайдо.
Манг мігам упёрся жардзінай у сцяну, а бацька тым часам хутка прасунуў човен у праход. Праз момант яны былі ўжо на “дзядзінцы”.
Кіты, відаць, здзівіліся такому хуткаму знікненню цацкі і нават спыніліся на вуліцы, ля брамы, але праціснуцца праз яе ім было немагчыма. Ды яны і не думалі гэтага рабіць: пырснулі са сваіх насоў і паплылі сабе далей.
На поўдзень ад Вогненнай Зямлі заўсёды было шмат кітоў. Вядома, не было недахопу і ў кіталовах. Але ўсё ж такі іх было менш, як у паўночных морах. Па-першае, далё-
146
ка было ехаць, а па-другое, гэтая частка акіяна лічыцца самай неспакойнай, самай бурнай ва ўсім свеце. Нямнога можна налічыць людзей, якія праехалі тут без буры.
Але ўсе буры — нішто перад гэтымі скаламі, якія пільнуюць маракоў не толькі над вадой, але і пад вадой.
Б’ецца карабель у моры, насмерць змагаецца з бурай, кожны момант знаходзіцца ён на валасінку ад смерці, але надзея ўсё ж трымаецца ў сэрцы людзей. Але вось разда-ецца крык: “Зямля!” — і ад гэтага, здавалася б, жаданага слова кроў стыне ў жылах, сэрца сціскаецца, надзея гасне і смерць заглядае ў вочы.
I цяпер ужо на караблі толькі адна думка: уцячы як мага далей ад благаславёнай зямлі, уцячы туды, у гэты страшны цёмны акіян. Ён, гэты жудасны, бурны акіян, цяпер ужо здаецца ласкавым, мілым і жаданым.
Добрых вартаўнікоў мае зачараваны горад! Карыста-юцца гэтым і кіты: хоць самі яны і не могуць змясціцца ў вузкіх вуліцах, але затое ахвотна пускаюць туды сваіх дзяцей.
Двор, у якім апынуўся човен Тайдо, мы б назвалі ма-ленькім возерам або сажалкай сярод скал. Апрача галоў-ных сцен выступалі, нібы надворныя будынкі, меншыя скалы, але ўсе разам шчыльна зачынялі выхад, акрамя брамы.
Праз паўгадзіны заўважылі, што вада пачала змяншац-ца,— пачынаўся адліў.
Людзі заварушыліся, зацікавіліся, але зусім не гэтым звычайным для іх з’явішчам, а тым, што робіцца ўнізе, пад чоўнам. Ці шмат спажывы пакіне адліў?
— Станем ля выхада,— прапанаваў Манг,— і не пусцім рыб уцякаць.
Так і зрабілі, ды яшчэ ўсе пачалі шумець і плюхацца ў вадзе. А вада ўсё апускалася, сажалка рабілася ўсё мен-шай і меншай. Праз гадзіны дзве човен стаяў ужо на го-лай зямлі, а ад возера засталася маленькая лужына.
Нельга сказаць, каб спажывы засталося надта многа. Дно гэтага кутка нельга было лічыць дном мора. Яно знаходзілася досыць высока і залівалася вадой толькі ў час прыліву. Значыцца, яно не магло мець свайго сталага насельніцтва. Траплялі сюды толькі выпадковыя рыбкі. Але ўсё ж такі і іх набралася столькі, што павінна было хапіць для ўсёй сям’і дні на два.
Адліў жа цягнуўся далей. Вада на вуліцы апусцілася яшчэ метраў на пяць, канец лодкі вытыркаўся ўжо над ёй у паветры, як балкон на трэцім паверсе дома. Новыя Ka-
147
менні з’явіліся пасярэдзіне вуліцы, некаторыя завулкі за-чыніліся.
Але наша сям’я зусім не звяртала ўвагі на гэтыя зме-ны. Ці першы раз здаралася з імі такое? Дзеці, у тым ліку і Манг, першыя скарысталі выпадак, каб пабыць на цвёр-дай зямлі. 3 якой прыемнасцю яны распрасталі ногі, па-чалі поўзаць па скалах! 3 няменшай ахвотай павылазілі і бацькі.
— Го-о! — пачуўся голас знізу.
Зірнулі — Кос варочаецца.
— Як у вас? — запытаўся Кос, задраўшы ўгору галаву.
— На два дні рыбы знайшлі,— адказаў Тайдо.— А вы?
— Таксама, ды яшчэ во,— і Кос паказаў забітую чайку.
У лодцы Коса было толькі тры чалавекі: ён сам, жон-ка ды чатырнаццацігадовая дачка Мгу. Але недахоп муж-чынскае сілы замяняўся ўменнем жанчын добра плесці з травы і лубу розныя рэчы: торбы, цыноўкі, асабліва ж лод-кі — “кану”. Манг ведаў, што і цяпер у іх ёсць пачатая “кану”.
— Паліва маеш? — запытаўся Тайдо.
— He. Вось і хацеў прапанаваць табе ехаць разам.
— Добра. Тады пачакай тутака, пакуль вада пады-мецца.
Пасля доўгай непагадзі сонца здавалася такім цёп-лым, пяшчотным, што людзі размяклі і паступова паснулі.
А вада тым часам зноў пачала падымацца. Пад вечар лодка Коса дакранулася да лодкі Тайдо.
А яшчэ праз гадзіну абедзве лодкі плылі па вуліцы, нібы ніякага здарэння з імі не было.
II
Па паліва.— Сустрэча з караблём.— Шыццё лодкі.— Чалавек у птушынай вопратцы.— Паляванне на маржоў.— Сварка з-за скуры.
Яшчэ з таго часу, калі Манг быў зусім маленькім хлоп-чыкам, ён заўсёды востра адчуваў адну невыгоду іхняга жыцця,— гэта тое, што яны заўсёды былі звязаны адзін з адным. Ён хацеў бы пайсці туды або туды, пабыць тут, пахадзіць там, але нельга было: ён моцна прыкаваны да сваёй лодкі, да сваёй сям’і.
148
I з таго часу ён усё марыў толькі аб адным: каб быць вольным, каб мець магчымасць плысці куды хочаш і зас-тавацца там, дзе табе падабаецца. А для гэтага трэба было мець сваю асобную, уласную “кану”. Але яе маглі мець толькі самастойныя, дарослыя людзі. Нічога не заставала-ся, як толькі чакаць, пакуль ён вырасце.
Нарэшце пайшоў яму васемнаццаты год. Ужо сам баць-ка пачаў пагаворваць аб тым, каб падзяліцца, бо вельмі ўжо цесна рабілася ў лодцы.
— Вось падрасце Мгу,— казаў ён,— возьмеш сабе яе за жонку. Добрая дзяўчына, майстроўка. I добрую кану табе пашые.
Сэрца Манга забілася мацней пры думцы аб... лодцы, а не аб дзяўчыне. He пра тое, каб жаніцца, думаў ён, а пра волю. Эх, каб можна было атрымаць толькі кану, без жонкі!
Ён выказаў гэтую думку бацьку, але стары Тайдо на-ват не зразумеў, чаго ён хоча.
— Навошта табе адзін човен, калі можна разам атры-маць і човен, і жонку? Я ўжо дагаварыўся аб гэтым з Ко-сам.
Мангу нічога не заставалася, як толькі чакаць.
Для таго каб пабудаваць кану, трэба было зрабіць з жэрдак шкілет яе, а потым абшыць карой. Такім чынам, трэба было знайсці дрэва, што з’яўляецца вельмі нялёг-кай задачай, потым — знайсці досыць кары, што таксама вельмі цяжка, ды сшыць яе, што з’яўляецца ўжо вялікім майстэрствам. Трэба дапасаваць лубяныя ніці-стужкі да дзірак такім чынам, каб ніводная кропля вады не пранік-ла. Гэта сапраўды вялікае майстэрства.
Манг надумаўся скарыстаць гэтае падарожжа па палі-ва, каб здабыць сабе жэрдак і кары, а там ужо відаць бу-дзе, што рабіць.
Усю ноч ішлі лодкі на поўнач па вуліцах і завулках. На другі дзень апаўдні выйшлі ў шырокую пратоку. Гэта і была Магеланава пратока.
Спераду ўздымаліся высокія снегавыя горы: то пачы-наўся кантынент Амерыкі. Але і ён быў гэтак жа зрэзаны рознымі маленькімі затокамі і пратокамі, як і тыя астра-вы, адкуль нашы падарожнікі прыехалі. Гэтак жа нельга было даступіцца да стромкіх, голых скал. Толькі далей, у цяснінах, касмацілася расліннасць.
Налева пачынаўся Ціхі акіян, а направа пратока губ-лялася сярод скал.
— Гляньце, гляньце, кану белых плыве,— закрычалі дзеці.
149
I сапраўды,— з-за скалы паказаўся карабель, вялікі, магутны.
Узварушыліся дзеці, засмяяліся.
Усе замахалі рукамі. Нават паважныя бацькі задурэлі не менш ад дзяцей.
Гэта было адзнакай таго, што яны ўжо бачылі караблі, ведалі, што гэта такое, і не толькі не баяліся, але, наадварот, радаваліся, бо ведалі, што ім нешта перападзе. Яны па-плылі насустрач караблю.
Там ужо заўважылі іх і згуртаваліся ля борта, каб падзівіцца на такіх рэдкіх, незвычайных марскіх жыха-роў. Паляцелі зверху кавалкі хлеба. Фуіджынцы кідалі-ся за імі нават у мора і тут жа з’ядалі прамоклы ў горка-салёнай вадзе хлеб. I якім смачным ён ім здаваўся!
Нехта пастараўся кінуць дзецям апельсін, які тыя ад-разу ж пачалі есці разам з лушпайкамі. Нейкі міласэрны пан не пашкадаваў кінуць добры ножык-складанчык, які падхапіў Манг.
Нездарма радаваліся фуіджынцы сустрэчы з караблём, але ж затое ледзь і не пацярпелі: ад карабля ўзняліся такія хвалі, што толькі гэтыя марскія людзі маглі неяк утрымацца, каб не перакуліцца.
Карабель прайшоў. Доўга глядзелі ўслед яму фуіджын-цы, пакуль ён не завярнуўся направа і не знік за скаламі. Рэдка ім здаралася бачыць карабель,— раз або два ў год, а то і менш, бо не маглі ж яны ўвесь час пільнаваць тут на дарозе. Ды і наогул караблі па Магеланавай пратоцы хо-дзяць рэдка, асабліва з таго часу, калі пракапалі Панамскі канал.
Карабель прайшоў, зноў засталося тое самае, што было: вада, скалы і два чоўны. Нідзе ніякіх адзнак жылля ча-лавека. I каб не было ў руках некаторых рэчаў, можна было б падумаць, што ўсё гэта прыснілася.
“Адкуль яны плывуць і куды? — думаў Манг.— Якім чынам і дзе пабудавалі такую вялізную кану? Адкуль яны бяруць такія дзіўныя рэчы? Чаму яны так рэдка сустрака-юцца? Шкада, што нельга ўбачыць іх зусім блізка. Якія гэта людзі, ды і наогул ці людзі?..”
Манг быў упэўнены, што гэтыя людзі, як і ўсе іншыя на свеце, жывуць таксама на вадзе, толькі ў велізарнай кану. Але ў якім месцы яны знаходзяцца, чаму тут яны заўсёды толькі праязджаюць міма, а не спыняюцца?
I ён запытаў аб гэтым у бацькі.
— He,— адказаў стары Тайдо.— Яны жывуць заўсёды
150
на зямлі, на беразе, і вельмі далёка. Кажуць, што ў іх на зямлі пабудаваны такія самыя вялізныя кану. А на гэтых яны толькі часам пераязджаюць з месца на месца.
— Значыцца, яны заўсёды жывуць на адным месцы, на беразе? — здзівіўся Манг.
— Так.
— Чаго ж ім сядзець на беразе, калі яны на такіх кану могуць жыць усюды, дзе захочуць? Хто ж можа жыць заў-сёды на адным месцы? Адкуль жа ежы ўзяць?
Але на пытанні стары Тайдо не мог адказаць. I Манг паставіў сабе абавязкова паглядзець на іх, калі ён будзе мець сваю ўласную кану.
Тым часам яны перасеклі Магеланаву пратоку, прайшлі некалькі закавулкаў між скал і апынуліся ў до-сыць вялікай прыгожай 'бухце. Акружаная з усіх бакоў гарамі, заўсёды ціхая, бухта з’яўлялася найлепшым пры-тулкам не толькі для чоўнаў фуіджынцаў, але і для кож-нага судна. Кавалак паперы ля берага сведчыў, што ней-кае судна яшчэ нядаўна карысталася гэтым прытулкам.
На паўночным і заходнім баку відаць была рас-ліннасць, але шмат часу прайшло, пакуль знайшлі зручнае месца, каб прыстаць і вылезці. 3 паўкіламетра трэба было яшчэ прапаўзці па голых каменнях, пакуль падышлі да хмызняку. Але і хмызняк быў нейкі нялюдскі: каравы, кручаны, цвёрды, як жалеза, і рос ён не ўверх, як усе доб-рыя расліны, а слаўся каля зямлі і пераплёўся так, што стварыў нейкі зыбучы насціл, праз які людзі правальва-ліся на кожным кроку. А ўнізе было цёмна, вільготна. Спрабавалі былі яго ламаць і сячы, але хутка пераканалі-ся, што нічога з гэтага не выйдзе. He з іхнімі прыладамі трэба было брацца за такую працу.
Толькі ўсцешылі іх нейкія чырвоныя ягады, нібы па-рэчкі, якія раслі сярод гэтага паўзучага хмызняку. Гэтыя ягады былі ім знаёмыя: з іх яны нават умелі рабіць хмель-нае пітво.
Жанчыны і дзеці засталіся збіраць іх, а мужчыны пайшлі далей, туды, дзе відаць быў лес.
Наперадзе ііпоў Манг, які толькі і думаў аб тым, як здабыць сабе матэрыял для кану.
Лес быў таксама нейкі асаблівы, нібы скурчаны ад хо-ладу, але складаўся ён з букавых і міртавых парод, што растуць толькі ў цёплых краях. Такая ўжо тут прырода, што не разбярэш, ці халодны клімат ці цёплы.
Тут ужо галля лягчэй было набраць, але ж затое Манг
151
набегаўся, пакуль знайшоў сабе больш-менш роўных жэр-дак. А потым панадзіраў і кары. Асабліва дапамог яму складанчык, якім ён ужо навучыўся ўладаць.
— А ты ўсё ж такі за сваё бярэшся? — нездаволена бурчаў бацька.
— Дьі яно ўсё роўна будзе патрэбна,— апраўдваўся Манг.
Асабліва цяжка было перацягнуць усё гэтае дабро да лодак праз хмызняковы насціл, а потым па скалах. Да вечара яны паспелі прынесці толькі па адной вязцы.
— Ану яго! — сказаў змораны Тайдо.— Лепш ужо паліць марскую траву.
— Калі прыехалі сюды, дык трэба набраць дрэва,— настойваў Кос.
Затое пераначавалі на беразе ля вогнішча, болып пгчод-рага, як заўсёды. Ды і прыемна было вольна расцягнуцца на зямлі пасля шматдзённага сядзення ў лодцы.
Назаўтра прынеслі яшчэ па некалькі вязак, а Манг перацягнуў усе свае матэрыялы.
— Ну, а што цяпер будзеш рабіць з імі? — усміхнуўся Тайдо.
— Човен,— адказаў Манг і пачаў наладжваць жэрдкі.
Старыя зірнулі адзін на аднаго і паківалі головамі.
— Вось упарты які! — нібы сурова сказаў Тайдо, але відаць было, што ён не злуе.
— Справа добрая,— падтрымаў Кос,— усё роўна, не цяпер, дык у наступным годзе рабіць прыйдзецца.
А назаўтра ўжо абедзве сям’і разам працавалі над лод-кай. Мужчыны звязалі з жэрдак рэбры лодкі, жанчыны сшывалі кару. Кос ахвяраваў і тое, што ў іх было раней пашыта. А Манг насіўся, нібы на крылах.
I ўсе прысутныя, нават дзеці, лічылі, што гэта шыецца дом для Манга і Мгу. Толькі адзін Манг пра гэта не хацеў думаць.
Праз некалькі дзён побач з двума чоўнамі з’явіў-ся трэці. I ніводнага жалезнага цвіка не было ў гэтым чоўне.
— Хай пацешыцца пакуль што,— казалі між сабой бацькі,— усё роўна Мгу яшчэ малая.
Ці ведала сама Мгу, што лёс яе звязаўся з гэтым чоў-нам? Вядома, яна пра гэта не раз чула і лічыла справу вельмі простай і звычайнай: калі старэйшыя так кажуць, значыцца, так і трэба. Ды, уласна кажучы, яна нічога і не магла мець супраць. Іхнія сем’і даўно ўжо жывуць друж-на, разам і адчуваюць сябе адной сям’ёй. Іншыя суседзі
152
сустракаліся рэдка, бо ўмовы не дазвалялі многім жыць разам. Нават і два чоўны разам бывалі рэдкасцю. Толькі Тайдо ды Кос часцей сустракаліся і ўжо даўно парашылі пажаніць сваіх дзяцей.
Чоўны выехалі з бухты. Манг насіўся ў сваім кану навакод, як тыя кіткі: то перагоніць, то адстане, то ад’едзе ўбок. Ён быў вольны, ён мог адлучыцца, калі захоча, ехаць, куды пажадае! Гэта быў самы шчаслівы момант у яго жыцці.
Праз некаторы час яны ўбачылі яшчэ адзін човен, які, як відаць, накіроўваўся да іх.
— Здаецца, гэта Нгара,— прамовіў Кос.
— I, відаць, мае справу да нас,— сказаў Тайдо.
— Гэй, стойце! — крыкнуў новы чалавек.
Чоўны спыніліся. Пад’ехаў Нгара. Гэта быў чалавек гадоў дваццаці пяці, апрануты ў вельмі дзіўную вопратку: яна была пашыта з птушыных скурак. Такое адзенне быдо не горш за звярыную скуру, але ўсё ж такі кожны мужчы-на марыў набыць сапраўднае, скураное. Бяда толькі ў тым, што ў іх становішчы — гэта вельмі цяжкая справа. Забіць, напрыклад, маржа цяжка нават добра ўзброеным людзям, а пра гэтых і казаць няма чаго.
— Ля Белай Гары з’явіліся маржы,— сказаў Нгара.— Хадзем на іх.
Мужчыны з радасцю згадзіліся.
— Ці хопіць людзей? — запытаўся Тайдо.— Колькі іх там?
— Я бачыў трох. Чатыры чалавекі хопіць.
I чоўны зноў накіраваліся ў завулкі. Праз дзве гадзі-ны пад’ехалі даапошніх скал, якія высоўваліся ў акіян.
— Ціха! — даў знак Нгара.— Вунь там.
Чоўны спыніліся. Мужчыны вылезлі на бераг і асця-рожна зірнулі з-за скалы.
Ля падножжа скалы была роўная пляцоўка. 3 двух бакоў уздымаліся сцены, а з трэцяга — пляскалася мора. На пляцоўцы грэліся на сонцы два маржы; трэці, відаць, маленькі, плюхаўся ў вадзе.
— Калі раптам з-за сцяны выскачыць,— шаптаў Нга-ра,— ды загарадзіць дарогу ў мора, то можна абаіх за-хапіць.
— Але па зямлі падступіцца да іх нельга: прыйдзецца на чоўнах.
— Усё роўна, можна і на чоўнах.
Пачалі рыхтавацца. Жанчын і дзяцей высадзілі на бераг. Выгрузілі і сваю гаспадарку. У кожным з чатырох
153’
чоўнаў было па адным мужчыну. Выстраіліся ў шэраг і па камандзе з гікам вылецелі з-за скалы. Мігам чатыры лодкі загарадзілі бераг пляцоўкі.
Маржы былі так здзіўлены і спуджаны, што спачатку кінуліся на сцяну, а людзі тым часам пачалі вылазіць на бераг. Але праз момант маржы зарохкалі, заварушыліся і павярнулі да людзей, нязграбна рухаючыся сваімі ластамі-лапамі, пляскаючы хвастамі, абапіраючыся аб зямлю ікламі.
Ту ’ каля Косава чоўна паказаўся малы маржок. Уба-чыўшы яго, маржыха яшчэ болып напружылася, неяк пад-скочыла і пакацілася да берага. He паспеўшы вылезці з чоўна, Кос павінен быў сам адхіснуцца ад яе. Тайдо кі-нуўся з сякерай, але паспеў толькі лёгка крануць маржы-ху па спіне. Маржыха плюхнулася ў ваду, зачапіла човен Коса, перавярнула яго і знікла са сваім дзіцем. Тайдо кінуў-ся на дапамогу Косу, і яны абодва забыліся на другога маржа.
А той тым часам спяшаўся ў бок Нгары. Бераг у гэ-тым месцы быў пакаты, і Нгара не мог шчыльна да яго прыстаць. Паміж чоўнам і пляцоўкай заставалася на тры-чатыры крокі вады, куды і накіроўваўся морж. Нгара ўжо вылез на гэты падводны бераг і, каб утрымаць звера, кінуў у яго кап’ё, стоячы па калені ў вадзе.
Кап’ё ўвайшло маржу ў бок, але сам Нгара паслізнуў-ся і паляцеў у ваду, а раз’юшаны звер кінуўся за ім. У гэты момант Манг ужо быў на беразе і адразу кінуўся на дапамогу. У руках яго быў той цяжкі крывы кавалак жалеза, які мы бачылі ў чоўне Тайдо. Храснула галава, закруціўся звер і нават хвастом збіў Манга з ног. Тут падаспелі ўжо Тайдо з Косам, а хутка і сам Нгара,— і праз хвіліну справа была скончана.
Тады перавезлі сюды сем’і і весела прыняліся разбіраць здабычу.
Але хутка радасць была сапсавана непаразуменнем. Паўстала цытанне, каму аддаць скуру? 3 боку глядзячы, здавалася б, што яе павінен быў атрымаць Манг, але Нгара ніяк не згаджаўся на гэта.
— Я ж першы ўбачыў маржоў, я ж вас прывёў сюды,— даводзіў ён.
— Адным паказам звера не зловіш,— адказвалі яму.
— Я першы ўсадзіў у яго кап’ё; ён ужо быў паранены, а вы толькі дабілі яго,— не здаваўся Нгара.
— Ну, браце, з тваім кап’ём ён ледзь цябе самога не з’еў.
— Але каб не я, дык вы нічога гэтага не мелі б.
154
— Hy, a каб не я, дык цябе самога ў жывых не было б,— раззлаваўся Манг.
— Скажы дзякуй, што тваё жыццё выратавалі,— да-даў Тайдо.
— Вы карыстаецеся тым, што вас трое супраць адна-го! — з запалам крычаў Нгара.
— Ніхто тут не супраць каго,— лагодна сказаў Кос,— усе разам палявалі. Але трэба па справядлівасці: хто за-біў — таму і скура.
— Значыцца, па-вашаму, хто апошні ўдарыў напалову забітага звера, той і забіў? — насмешліва сказаў Нгара.
Зноў пачалося ўсё спачатку.
Урэшце Нгара адмовіўся ад сваёй часткі мяса, уско-чыў у човен і, ад’язджаючы, сказаў:
— Паглядзім, якая будзе справядлівасць, калі мы суст-рэнемся з роўнымі сіламі.
Хоць пагроза і не спалохала мужчын, але ўражанне засталося дрэннае.
— А можа, і лепш было аддаць гэтаму вар’яту скуру, каб не звязвацца з ім? — сказаў міралюбны Кос.
Але бацька і сын запярэчылі:
— 3 якой рацыі? Запытайся каго хочаш, кожны скажа, што яго дамаганні несправядлівыя. А пагрозы можна чуць на кожным кроку. Асабліва ад яго.
III
Вандраванні Манга.— Незвычайнае войска.— Бойня.— Напіліся крыві.— Непрыемная ноч.
3 таго часу як Манг набыў свой уласны човен, ён зра-біўся нібы разведчыкам для сваіх бацькоў, а разам і для Коса. Ніколі Манг дома не быў, усё ён недзе бадзяўся. Але хутка выявілася, што гэтае бадзянне вельмі карысна для абедзвюх сем’яў: Манг хутчэй знаходзіў які-небудзь бага-ты куток і прыводзіў туды сваіх бацькоў.
Часам Манг браў з сабой і свайго шасцігадовага бра-ціка. Яны ездзілі па калідорах між незлічонымі астраў-камі і на кожным кроку бачылі новы малюнак, не падоб-ны да папярэдняга. To траплялі ў такую цясніну або шчы-ліну, што толькі высока наверсе відаць была стужка неба, паабапал жа ўздымаліся роўныя стромкія сцены. To вы-язджалі на светлы вясёлы прастор, дзе сярод бліскучага мора чарнеліся маленькія кропкі-астраўкі, а воддаль ззялі
155
белыя снегавыя вяршыні. To выязджалі за межы горада, і тады перад імі цяжка дыхаў Вялікі акіян. Цёмна-сінія хвалі бясшумна каціліся на іх, а дакаціўшыся да скал, раптам раўлі, кідаліся на скалы, распыляліся ў пырскі, з нездаволеным гулам адыходзілі назад, каб потым кінуц-ца зноў.
Стагоддзі, тысячагоддзі кідаецца акіян на скалы. Цвёр-да стаяць яны на варце, стараюцца не пусціць хвалі ўся-рэдзіну, але з цягам часу то адна, то другая падмываюцца і рушацца ў ваду. Адна такая скала трапляецца па дарозе хлопцам; падножжа яе нібы выгрызена, глыбока ўваходзіць усярэдзіну, а вяршыня вісіць над бяздоннем і вось-вось упадзе.
У такіх месцах небяспечна плаваць. Падхопіцв хваля човен, шыбане яго аб скалу,— і тады канец.
— Я баюся,— пішчыць маленькі хлопчык,— едзем назад!
Манг вымушаны вяртацца, але дае сабе слова ў другі раз, калі будзе адзін, абавязкова праехаць далей, выбрацца туды, на прастору. Можа, там і ляжыць тая зямля, дзе жывуць цудоўныя белыя істоты?
Людзі сустракаюцца вельмі рэдка. Сям-там убачыш адну ці дзве кану, якія капошацца ў ціхім кутку ля бера-га, вышукваючы спажыву, а потым на працягу некалькіх дзён не ўбачыш ніводнага чалавека. Колькі ўсяго гэтага народу налічваецца — ніхто не ведае. Думаюць, што за-сталося не болей як чатырыста—пяцьсот чалавек.
Самі яны ніколі разам не збіраюцца, не маюць ані-якай арганізацыі, нават не маюць сваіх старшынь ці пра-вадыроў. Так і жывуць паасобку, неарганізаваныя і сама-стойныя. На паперы належаць да Чылійскай рэспублікі, але яны столькі сама ведаюць сваю рэспубліку, колькі і яна іх.
Толькі птушак усюды было многа. Часам яны так крычалі навакол, што заглушалі гутарку. Усе гэтыя птушкі, як і людзі, жылі выключна за кошт мора.
Хлопцы ехалі сярод невялічкіх астраўкоў. Направа яны былі параскіданы сям і там, нібы плямы на шкле, злева ж зліліся ў адзін ланцуг.
Ужо на працягу некаторага часу да хлопцаў даносіўся незразумелы шум: нібы гоман і шолах шматлікага натоў-пу. Спачатку хлопцы не звярталі на гэта ўвагі, тым болей што наогул птушынага крыку было досыць. Але нарэшце зацікавіліся.
— Здаецца, там, на тым баку,— сказаў хлопчык.
156
Манг прыпыніўся, прыслухаўся. Сапраўды, з левага боку, па-за скаламі, нешта рабілася. Найбольш цікава было тое, што ніякага крыку не было чуваць, а між тым выразна чуўся нейкі гул, варушэнне.
Падплылі да берага, вылезлі і асцярожна папаўзлі ўверх. Зірнулі з-за скалы і ўбачылі дзіўнае з’явішча.
На нізкім, роўным беразе тварам да мора выстраілася шматлікае... войска. Роўнымі шарэнгамі, нерухомыя і маўклівыя, стаялі атрады “салдат”. Перад імі хадзілі нібы камандзіры, якія час ад часу кідаліся ў мора, давалі нырца і потым зноў падыходзілі і, размахваючы рукамі, нешта казалі сваім салдатам.
Падабенства да салдат было яшчэ большым ад таго, што ўсе былі як адзін: чорныя спіны і бакі і белы перад. Толькі адзін атрад быў нейкі абшарпаны: адзенне парва-нае, мясцінамі відаць голае цела. Ростам яны былі пры-блізна каля аднаго метра, некаторыя і болей.
Асобны атрад складалі маладыя. А далей ужо сядзела на зямлі шмат народу, відаць, жанчыны. Парадак быў су-ровы: калі хто-небудзь падыходзіў да чужога атрада, дык зараз жа яго адтуль праганялі.
Хоць нашым хлопцам і знаёмы былі гэтыя “салдаты”, але і яны доўга дзівіліся, гледзячы на ix. I ўсе, каму здара-лася бачыць іх, не маглі надзівіцца на гэтых птушак, пінгвінаў.
Звычайна пінгвіны праводзяць час у вадзе, дзе адчува-юць сябе, як рыбы. На беразе яны збіраюцца, каб вывесці дзяцей. Па зямлі ходзяць выключна на дзвюх нагах. За-мест крылаў у іх ласты, прыблізна такія, як у маржоў. Вось чаму яны і лётаць не могуць, вось чаму гэтыя ласты-крылы вельмі нагадваюць рукі, асабліва, калі яны руха-юцца пры хадзе.
Спіна пінгвінаў пакрыта пер’ем, падобным да рыбінай лускі і дапасаваным на манер гонтаў на даху. Толькі пе-рад пакрыты белым пухам, які можна лічыць і поўсцю, ды на галаве, нібы шчэць, тырчаць некалькі пер’яў.
Манг захацеў налавіць гэтых птушак. Хоць мяса іх і нясмачнае, але фуіджынцы не могуць адмовіцца і ад яго. Апрача таго, і скуры спатрэбяцца на адзенне.
Бяда толькі, што даступіцца да іх было цяжка. Тыя скалы, дзе былі хлопцы, аддзяляліся ад стойбішча пінгвінаў вадой. Града скал ішла далёка наперад, паступова павы-шалася і пераходзіла ў высокія горы, так што з гэтага боку абысці нельга было. Заставаўся другі шлях — морам, але там між каменняў былі такія буруны, што аб’язджаць
157
іх было б вельмі рызыкоўна. Нездарма пінгвіны абралі такое месца.
Тады Манг парашыў ехаць да сваіх і потым ужо мер-каваць усім разам. Пакуль яны прыехалі дадому, нады-шоў вечар. Прыйшлося адкласці падарожжа на заўтра.
Калі назаўтра прыехалі ўсе, ніякіх змен не было. Вой-ска стаяла па-ранейшаму, нібы яно і не краталася за ўвесь гэты час. Па-ранейшаму частка пінгвінаў плавала ў вадзе, нібы тыя самыя, што і ўчора. Сапраўды ж, вядома, кожны раз гэта былі іншыя.
Пачалі раіцца, што рабіць.
— Я адзін аб’еду навакол, ад мора,— прапанаваў Манг.
Але стары Кос не згадзіўся.
— Лепш будзе,— сказаў ён,— перацягнуць кану на той бок.
3 гэтай простай прапановай нельга было не згадзіцца, асабліва, калі прыняць пад увагу лёгкасць шытых чоўнаў. Павінен быў згадзіцца і Манг, хоць яму вельмі хацелася паказаць сваё геройства.
Праз некалькі хвілін чоўны былі ўжо на другім баку грады.
Але не абышлося без няшчасця: у чоўне Тайдо прапа-роўся спод аб востры камень, а лішняй кары, каб залатаць, не было. Пастаялі, паскраблі галовы і рашылі пакуль што так пакінуць, а цяпер узяцца за паляванне.
Пінгвіны, між тым, здзіўлена глядзелі на нечаканых гасцей і не рухаліся з месца. Толькі калі два чоўны пад’-ехалі да іх і людзі высадзіліся на бераг, пінгвіны пачалі паважна і нязграбна адсоўвацца.
Пачалася бойка. “Салдаты”, здалёку такія грозныя з выгляду, аказаліся зусім бездапаможнымі ў бойцы. Яны кінуліся ўцякаць у ваду, але якое гэта было ўцяканне! Яны ледзь рухаліся на сваіх дзвюх нагах, валіліся на зямлю, бездапаможна білі ластамі-рукамі, куляліся. Жудасна было глядзець, як гінулі гэтыя бязвінныя, бездапаможныя ства-рэнні. Вельмі лёгка было набіць іх колькі ўлезе.
Паляўнічы запал ахапіў людзей, і яны сапраўды забілі іх значна болей, як ім патрэбна было. Першы схамянуўся Кос.
— Стойце! Досыць! —• крыкнуў ён.— Хопіць ужо. Яшчэ паспеем, калі трэба будзе!
Яго падтрымаў Тайдо, і бойка была спынена. Навокал ляжала каля сотні забітых птушак. Калі прыняць пад увагу, што кожная з іх была з авечку, дык выходзіў запас, якога хапіла б на полк салдат.
158
Але гэта было нішто перад усёй колькасцю пінгвіна-вай арміі, якая складала тысяч трыццаць—сорак. Усё мора пакрылася пінгвінамі, але ўсё яшчэ прынамсі палова за-ставалася на беразе. Па-першае, засталіся ўсе самкі, якія воддаль сядзелі на яйках. А там, далёка, як і раней, грозна стаялі роўныя шарэнгі незлічонага войска, якое яшчэ не разумела, што такое адбываецца, і толькі неўразуменна пазірала на сумяціцу.
Цяпер трэба было ўпарадкаваць здабычу. Гэтая праца была куды цяжэй і марудней, як самае паляванне. Праўда, мясам марскія людзі не прывыклі запасацца надоўга, на-прыклад, сушыць, бо ўвесь год мора давала ім якую-не-будзь свежаніну. Але ж затое са скурамі было шмат кло-пату: трэба было зняць іх, крыху апрацаваць, падсушыць.
Праз некаторы час увесь бераг пакрыўся скурамі, але яны не былі прыбіты да зямлі, сохлі ды круціліся, як луб. Доўга яшчэ прыйдзецца іх церці ды мяць, пакуль можна будзе ўжыць. Прынеслі з чоўнаў агонь, расклалі вогнішча, засмажылі мяса. Але трэба адзначыць, што нават і гэтым людзям не вельмі падабалася такое мяса. Лішнія тушы кідалі ў мора.
А ўводдалі ўсё стаяла грознае незлічонае войска і па-зірала, як ворагі распраўляюцца з іхнімі таварышамі.
Раптам пачуўся плач дзяўчынкі. Азірнуліся — бяжыць дна ад пінгвінавых гнёздаў і плача.
— Што такое? — запыталіся ў яе.
— Укусіла тая птушка,— паказала дзяўчынка на бліжэйшую самку.
— Ну, дыя я ёй дам! — сказаў маленькі хлопчык і пабег туды. Але і ён нічога не мог зрабіць. Самка барані-лася, кусалася і не сыходзіла з месца. Зацікавілася Мгу і таксама падышла; пабегла за ёю і маленькая дзяўчынка.
Убачыўшы столькі народу, самка ўстала, каб адысці, але разам з сабой захацела ўзяць і сваё яйка. Яна выка-ціла яго з зямлі, потым заціснула паміж ног і зрабіла крок.
Вядома, яйка вывалілася. Самка зноў заціснула яго паміж ног, зноў ступіла, потым паспрабавала скокнуць з яйкам і адышла толькі тады, калі яйка зусім пабілася. Дзеці былі вельмі зацікаўлены і не ганялі птушкі, пакуль яна сама не пайшла.
Наогул трэба адзначыць, што пінгвіны вельмі шану-юць і берагуць свае яйкі. Мала гэтага, яны гатовы скары-стаць кожны выпадак, каб украсці чужое яйка. Здараец-ца нават, што дужэйшыя нападаюць на слабейшых, каб адабраць ад іх яйкі гвалтоўна.
159
Надыходзіў вечар, а здабыча яшчэ не была ўпарадка-вана. Прыйшлося рэшту пакінуць. Хацелі былі ўжо ехаць, але прыпомнілі, што човен Тайдо не папраўлены. А кары няма. Што тут рабіць?
— Можна залатаць скурамі,— запрапанавала Мгу.
— Мгу добрая, разумная дзяўчына,— сказаў абрадава-на Тайдо, дакрануўшыся да яе.
Але пачынаць такую марудную работу было позна, і яны вымушаны былі застацца тут начаваць. Тады адчу-лася яшчэ адна бяда: не хапіла вады для піцця. Спяшаю-чыся на паляванне, забыліся яе назапасіць, і яна ўся вый-шла яшчэ перад поўднем. Да гэтага часу цярпелі і це-шылі сябе тым, што зараз паедуць назад. А цяпер, асабліва пасля мяса, зусім зрабілася дрэнна. Дзеці пачалі плакаць.
А за некалькі крокаў плюскатала і вабіла да сябе вада, такая чыстая і добрая... Што можа быць горш, як гля-дзець на ваду і паміраць ад смагі? Лепш ужо тады цяр-пець тую самую смагу без вады. Дзеці не вытрымалі і пабеглі да яе.
— Куды? Нельга! Нельга! — закрычалі дарослыя, кіну-ліся за імі і затрымалі. Маці пачала суцяшаць, угаворваць, а ў самой аж сэрца разрывалася ад жалю.
Старыя хадзілі хмурыя і раіліся, як здабыць вады.
— Вунь да той гары, здаецца, недалёка,— сказаў Кос.— Можна з’ездзіць туды і прывезці вады ці лёду.
— Немагчыма,— уздыхнуў Тайдо.— Пакуль даедзем, будзе ўжо цёмна, можна наляцець на камень у незнаё-мым месцы. А па-другое, мы не ведаем месца, дзе ледавік спускаецца ці вада цячэ, а сярод ночы немажліва поўзаць ды шукаць.
Сонца апускалася ў акіян. Пасмы хмар збіраліся на небасхіле. Праменні прабіваліся праз іх, афарбаваныя ў чырвоныя і ружовыя колеры. Вада і скалы паступова зліва-ліся ў цемры. А над імі чьірванелі снегавыя вяршыні гор.
Пачалі рыхтавацца да начлегу. Але смага не давала паснуць.
Раптам яны пачулі, што нехта ідзе на іх. Усхапіліся, прыгледзеліся: гэта быў Манг, адсутнасці якога яны не заўважылі. Ён валок пінгвіна; падышоў, адрэзаў яму га-лаву і сказаў:
— Наце, піце!
— Як? Што?
— Ды кроў. Я напіўся. Раю і ўсім.
Нельга сказаць, каб пітво было добрае, але ўсё ж такі
160
лепш, як нічога. Мужчыны пайшлі і прынеслі яшчэ двух пінгвінаў...
Пасля гэтага паснулі — мужчыны на зямлі, а жанчы-ны з дзецьмі на чоўнах.
Акіян глуха гудзеў. Хвалі безупынна наляталі і раз-біваліся аб каменні. Вецер мацнеў. Пачаў пырскаць дож-джык. Агонь пагас.
Людзі прачнуліся, закапаліся ў скуры. Але дождж усё павялічваўся.
Спаць ужо нельга. Трэба было зусім уставаць. А ха-лодны вецер з мора без ніякіх перашкод так і сячэ з даж-джом.
Хоць бы які-небудзь прытулак знайсці!
Але месца адкрытае, няма ніякай высокай скалы.
— Давайце перавернем чоўны,— запрапанаваў нехта.
Так і зрабілі. Пад чоўнамі было значна лепей. Толькі вада падцякала па зямлі. Такім чынам правялі ноч. Адна толькі ўцеха была ў гэтым становішчы: дажджавой вады напіліся, колькі хацелі.
Дзень настаў хмарны, дождж то спыняўся, то зноў па-чынаўся. Але і гэта радавала людзей.
— Добра яшчэ, што вялікага дажджу і буры няма,— казалі старыя.— Хутчэй бы паправіць лодку ды выехаць з гэтага адкрытага месца.
Праз дзве гадзіны лодка была залатана, і ўсе паехалі назад.
IV
Новая стаянка.— Падводны лес.— Выгоды на ўсе сто працэнтаў.— Непажаданы сусед.
Болыпасць фуіджынцаў трымаецца ў паўднёвай част-цы архіпелага, куды ніхто з чужых не заглядае. Нельга сказаць, каб яны так ужо баяліся выпадковага падарож-ніка. Тут іншая справа: дзе не бывае белых людзей з іх стрэльбамі, там звычайна збіраюцца розныя жывёлы, асаб-ліва птушкі. А сярод іх знойдуцца і смачнейшыя за пінгвінаў.
Але Манг усё імкнуўся на поўнач, бліжэй да белых. Хоць нідзе іх там і не было відаць, але ўсё ж Манг ведаў, іпто яны жывуць у гэтым кірунку. Прынамсі, іхнія ка-раблі праязджаюць толькі там. Пасля той сустрэчы яму
6 Зак. 1582
161
аднаму яшчэ раз трапілася бачыць карабель, але здалёк,— бліжэй ён не паспеў пад’ехаць.
У гэтым жа кірунку, за Магеланавай пратокай, ён на-трапіў на адзін куток, які доўгі час мог служыць “домам” для яго бацькоў. Гэта была маленькая затока, нібы азярцо, так агароджаная скаламі, што ні вецер, ні хвалі не дася-галі сюды. Куток быў падобны да таго возера, куды яны ездзілі па дровы, толькі гэты быў значна меншым і больш прытульным, цёплым.
— Асабліва тут павінна быць добра ўзімку,— казаў ён бацькам.
Гэты куток яны і абралі сваім домам. Знайшлася там нават пляцоўка, куды яны паклалі лішнія рэчы і дзе маглі спаць. Толькі для гэтага трэба было прагнаць птушак, якім таксама спадабаўся гэты прытулак. I тут жа побач зверху сцякаў струмень прэснай вады. Адным словам, хата была з усімі выгодамі.
Апрача ўсяго гэтага, выявілася, што пад імі ў вадзе расце нібы лес, а ў гэтым лесе незлічонае мноства “дзічы-ны”.
Першы раз заўважылі гэта ў часе адліву. Калі вада знізілася, у ёй паказалася галлё, распасцёртае ў шырыню. Гэта была не марская трава, а сапраўднае дрэва, з галінамі, таўшчынёю з руку, і з доўгім вузкім лісцем. Гэтае лісце, даўжынёю ў метр, варушылася, выгіналася, нібы змеі. Гал-лё так разраслося, што стварыла падводны гушчар ва ўсёй затоцы.
А між тым, гэта было ўсяго толькі адно дрэва, са ства-лом у паўметра таўшчыні1.
Калі зачапілі і прыпаднялі адну такую галіну, то на ёй знайшлі столькі рознага дабра, што ў нашых людзей аж сліна пацякла. Чаго толькі тут не было! Чарапашкі, малюскі, маленькія ракі, медузы, анемоны, розныя чар-вячкі,— адным словам, усё тое, чым любілі ласавацца фуі-джынцы.
— Глядзіце! Глядзіце! I крабы! — весела закрычалі дзеці.
Сапраўды, у разгалінаванні гэтага дрэва размясцілася цэлая сям’я крабаў. Стары краб злосна пазіраў і пагроз-ліва варушыў сваімі страшэннымі клюшнямі, але зараз жа яго ўхапілі і разбілі аб човен.
* Завецца яно фукус, або альга. Яно досыць распаўсюджана, але такой велічыні дасягае толькі ў гэтых месцах. Адно дрэва часам разра-стаецца на дзвесце метраў ушыркі.
162
— Яшчэ адзін! — крыкнуў Кос і зняў другога. Потым знайшоўся і трэці.
Гэтыя велізарныя ракі з’яўляюцца такой смачнай стра-вай, што Манг пачаў есці іх сырымі.
— Зірніце толькі, што робіцца ў вадзе! — сказала Мгу.
А ў вадзе была нібы каша ад мноства рыб, асабліва маленькіх. Старыя рыбы выбралі гэты куток, каб адклад-ваць тут сваю ікру. Лепшага месца для гэтай справы нельга было і прыдумаць. Сюды не дасягала ніводная хваля, і рыбы спакойна пладзіліся “ў лесе”. Нездарма і птушкі аблюбавалі гэтае месца.
Гэта быў нібы зусім асобны свет. Усе тут знаходзілі сабе спажыву. Дужэйшы паядаў слабейшага, але насель-ніцтва ад гэтага не змяншалася. Усе знаходзілі прытулак сярод гасціннага дрэва. Каб яны не паядалі адзін аднаго, тады ім і паварушыцца не было б дзе. А нарэшце над усімі імі з’явіўся чалавек.
Галіну абабралі, як плады ў садзе, і зноў апусцілі ў ваду.
— Хай зноў абрастае! — смяяліся бацькі.
Але і на гэтым баль не скончыўся. Знайшлася нават “гародніна”: маладое лісце альгі, якое з’яўляецца досыць добрай стравай. Набралі яго, палажылі ў гаршчок, згата-валі і наеліся так, як даўно ўжо не елі. Трэба памятаць, што зеляніна для чалавека наогул вельмі неабходна, а нашы навасёлы на працягу месяца і ў вочы яе не бачылі.
А навокал яшчэ плавалі іншыя “запасы” — качкі, мяса якіх куды смачнейшае за пінгвінавае, хоць гэтыя качкі некалькі і нагадвалі пінгвінаў сваімі крыламі. Яны так-сама не могуць лётаць, а толькі плаваюць і пры гэтым хутка і гучна б’юць крыламі па вадзе.
Як мы ўжо казалі, у адным месцы на беразе была до-сыць роўная пляцоўка. Спачатку адзін-другі вылез, вы-грузілі некаторыя рэчы, расклалі вогнішча1, а потым ужо зрабілі павець. Такім спосабам паступова і зусім перайшлі на зямлю.
Нельга думаць, што яны так ужо ніколі і не жылі на зямлі. Здаралася гэта, і не раз, калі трапляліся адпавед-выя ўмовы. Але такія выпадкі былі вельмі і вельмі рэдкімі. У кожным разе, лепш, як цяпер, ім ніколі не было. I стра-ха над галавой, і сцяна збоку, і месца досыць, каб вольна размясціцца, нарэшце, скуры пад бокам — усё гэта было
Агонь яны высякаюць з крэмня, як і ў нас у даўнейшыя часы.
163
так прытульна, што можна было адпачыць целам і духам за ўсе папярэднія месяцы.
Мы ўжо бачылі, што хоць гэтыя дзеці вады і жылі морам, але рыбакамі назваць іх нельга, бо нават і прыла-даў для лоўлі рыбы яны не мелі, а калупаліся ў шчылінах скал, ловячы маленькіх рыбак ці проста рукамі, ці торбач-кай, ці кавалкам тканіны. Толькі зрэдку ім здаралася забіваць кап’ём болып буйную рыбіну.
Цяпер, гледзячы на рыбу ў вадзе пад нагамі, яны болып выразна адчувалі, што ім не хапае якой-небудзь прылады, каб дастаць гэтай рыбы. Праўда, яны і тут лавілі яе ля самага берага, як заўсёды, у шчыліне, але гэта іх не зада-вальняла. Хацелася дастаць болып, непасрэдна адтуль, з глыбіні.
Манг доўга над гэтым ламаў галаву і нарэшце даду-маўся. Узяў сваю плеценую торбу, прыладзіў да яе абруч і прывязаў да кія. Апусціўшы ў ваду свой коўш, ён адразу выцягнуў шмат рыбы. Усе ўзрадаваліся і доўга цешыліся такой лоўляй, нават без патрэбы.
Некалькі дзён ніхто нікуды і носа не высоўваў. Спа-койна прасядзелі і два бурныя дні. За скаламі, у акіяне, гулі хвалі, недзе высока над галавой роў вецер, а тут у іх было ціха і спакойна. Адно толькі было нядобра,— палі-ва ўсё выйшла.
Калі надвор’е праяснілася, парашылі шукаць паліва. На захад, з боку мора, былі голыя скалы, на ўсход — сця-на; але ў гэтым кірунку павінна была ісці зямля: ці вялікі востраў, ці нават і самы кантынент Паўднёвай Амерыкі. Туды і накіраваліся трое мужчын.
Але як выбрацца з гэтай студні? Доўга шукалі месца, дзе можна было б як-небудзь зачапіцца. Урэшце знайшлі некалькі выступаў і палезлі ўверх, рызыкуючы кожны момант паляцець уніз і разбіцца насмерць.
Падняўшыся метраў на дваццаць, апынуліся на новай пляцоўцы. Пасярэдзіне яе было невялічкае возера або са-жалка, з якой і выцякала тая самая крыніца, што падала ўніз і давала ваду для піцця. А з другога боку таксама ішла сцяна, і таксама зверху сцякаў струмень,— ён даваў ваду гэтаму возеру. Яшчэ падняліся і зноў знайшлі такую самую пляцоўку, возера і крыніцу.
— Чаго добрага, гэтак да самага неба дойдзем,— па-жартаваў Манг.
— На неба нам не трэба,— сказаў Тайдо,— а вось там, у лагчыне, нешта расце.
Сапраўды, у маленькай лагчыне, схаваўпіыся ад паў-
164
ночнага і заходняга ветру, рос хмызняк і некалькі кры-вых дрэў.
Мужчыны зараз жа ўзяліся за працу, але нават яны час ад часу спыняліся, каб палюбавацца дзівоснай карці-най прыроды.
Далёка на захад распасцёрся акіян і так блішчаў на сонцы, што аж у вочы калола. Бліжэй да берага было па-раскідана безліч астраўкоў і скал. Голыя і чорныя, яны вызначаліся на бліскучай вадзе, нібы спіны жывёл-вола-таў. Часам зусім здавалася, нібы яны плаваюць.
— А дзе ж наша стаянка? — пачалі яны шукаць свой прытулак. Але адсюль яго нельга было ўбачыць, бо ён быў схаваны скаламі.
На ўсход горы ўздымаліся прыступкамі, нібы велічэз-ныя сходні, і канчаліся белымі снегавымі вяршынямі. I нідзе ніякага следу чалавека!..
Таму ўсе яны надзвычай зацікавіліся, калі заўважылі недалёка ад берага човен, у якім стаяў адзін чалавек. У нашых сяброў вочы былі вельмі вострыя, і яны адразу пазналі Нгару па яго птушынай вопратцы.
— Чаго ён тут швэндаецца? — трывожна сказаў Манг.
— Непажаданы сусед,— сказаў і Кос.— А што мы бу-дзем рабіць, калі ён знойдзе наш добры куток і прычэпіц-ца да нас? Гвалтам гнаць, ці што?
— А чаго на яго глядзець? — сурова адказаў Тайдо.— Калі трэба будзе, дык і прагонім.
Тым часам насеклі і наламалі галля. Заставалася толькі даставіць яго на месца.
— Вось гэтая работа дык куды цікавей! — весела за-скакаў Манг і, набраўшы бярэмя, падбег да краю і кінуў уніз. I так пачалі кідаць з тэрасы на тэрасу.
А праз некалькі хвілін радасна закрычалі і жанчыны з дзецьмі, калі на іх галовы пасыпалася галлё.
Такім чынам, і апошняя праблема — апал — таксама была вырашана.
V
Мангава падарожжа.— Зялёны востраў.— Подласць Нгары.— Бура.— Гудок.— Чалавек у моры.— Манг і Белая Птушка.
Цяпер ужо Мангу зручней было рабіць свае экскурсіі. Ён мог сабе спакойна вандраваць, ведаючы, што сваіх ён заўсёды знойдзе на месцы. Апрача таго, ён спакайней ад-
165
чуваў сябе і таму, што яму не рупіла,— што і як з яго раднёй. Часта ён адлучаўся на некалькі дзён, і бацькі пры-звычаіліся да гэтага і не пярэчылі.
У галаве Манга ўсё была думка — як бы паглядзець бліжэй на таемных белых людзей, пабываць там, дзе яны жывуць, убачыць іхнія розныя цуды. Але праязджалі яны вельмі рэдка, а яшчэ радзей можна было да іх наблізіцца. Пакуль пад’едзеш,— карабель ужо далёка. Трэба было чакаць такога выпадку, каб акурат трапіць на яго, але калі гэта здараецца?
Ды і наогул, такая сустрэча нічога асаблівага не дава-ла. Паглядзіш на карабель, часам адтуль кінуць табе піто-небудзь — і болып нічога. Нават не паспееш добра раз-гледзець людзей. He! Трэба пашукаць, дзе яны жывуць. A дзеля гэтага трэба ад’ехаць далёка, туды, на поўнач, куды ідуць і адкуль прыходзяць караблі.
I ён сказаў бацькам, што хоча праехацца далей, каб паглядзець, як жывуць белыя людзі.
— Навошта табе? Ці варта? — пачалі адгаворваць бацькі, асабліва маці.— Гэта ж далёка, на друтім канцы свету. Ты не даедзеш, загінеш. Ды і яны могуць загубіць цябе.
— Вы ж бачылі самі, што яны нічога дрэннага нам не робяць,— настойваў Манг,— а што далёка, дык я паеду столькі, колькі можна будзе. Калі ўбачу, што нельга да-ехаць, тады магу і вярнуцца.
Супраць такой пастаноўкі пытання і пярэчыць не было чаго. Чаму хлопцу не праехацца? Усё роўна яны валэнда-юцца па моры ўзад і ўперад.
— Толькі ты сцеражыся, каб яны цябе не зачаравалі,— параіла на развітанне маці.
Падарожжа для іх было такой звычайнай справай, што ніякай падрыхтоўкі не рабілася. Манг выехаў гэтак жа проста, як і заўсёды. Трэба яшчэ памятаць, што калі гу-тарка ідзе пра падарожжа, дык заўсёды маецца на ўвазе дарога між скал-астравоў, па каналах-калідорах, куды хвалі не дасягаюць. Пра паездку на такіх чоўнах па адкрытаму акіяну ніхто з іх нават і не падумаў бы. А тут акурат такіх каналаў і было досыць. Вось чаму падарожжа Ман-га нікому не здавалася незвычайным.
Зразумела, Манг не меў ніякага ўяўлення аб адлегласці, якую яму трэба было б праехаць, каб убачыць, “як жы-вуць белыя”. Да бліжэйшага значнага горада, Вальпарай-зо, было дзве тысячы кіламетраў, а каб даехаць да якога-небудзь пасёлка, таксама трэба было праехаць кіламетраў з пяцьсот. У сваім маленькім чоўне, кіруючы першабыт-
166
ным вяслом, ён патраціў бы прынамсі месяц, каб пра-ехаць гэтьія пяцьсот кіламетраў, не кажучы ўжо аб тым, што па дарозе можна было чакаць розных перашкод: ці не знойдзецца ціхіх каналаў, ці бура затрымае, ці ежы, вады не хопіць і гэтак далей.
Усяго гэтага Манг не ведаў. Ён думаў, што прыедзе праз некалькі дзён, паглядзіць, падзівіцца і вернецца сабе спакойна дадому.
Першы дзень прайшоў, як звычайна. Тыя самыя ска-лы, вуліцы, тыя самыя птушкі. Спыняцца яму ў гэты дзень не трэба было, бо ён меў з сабой запас ежы і вады. Перана-чаваў у лодцы, пад аховай скалы. На другі дзень ужо час-цей прыходзілася спыняцца. Асабліва цяжка было з ва-дой. Многа назапасіць не было ў што. Нават тая вада, якую ён наліваў у свой невялікі і нязграбны гаршчок, увесь час выплёхвалася ад калыхання чоўна. А на скалах і ма-ленькіх астраўках вады не было. Трэба было пад’язджаць да галоўнага берага і шукаць, дзе цячэ зверху вада. А каб знайсці такое месца, часам трэба было значна ўхіліцца ўбок. Вось чаму ён пасунуўся наперад за ўвесь дзень, можа, кіламетраў на дзесяць, хоць наогул праехаў значна болей.
Заставалася яшчэ гадзіны са тры да захаду сонца, калі ён выбраўся з-за скал і апынуўся на шырокай адкрытай прасторы. Замест высокіх скал тут было некалькі нізенькіх, роўных астравоў, пакрытых нават травою. А траву Манг і не’ памятае, калі бачыў.
На адным з такіх астравоў ён рашыў спыніцца на ноч.
Аднак жа гэтае прыгожае месца мела і свае невыго-ды: яно ўсё было ўсеяна рыфамі (падводнымі каменнямі), якія то вытыркаліся з вады, то хаваліся ў ёй ля самай паверхні. Нават лёгкаму Мангаваму чоўну цяжка было прабрацца між гэтых рыфаў.
Царэшце ён высадзіўся на бераг, падцягнуў лодку і пайшоў аглядаць востраў. Усе свае прылады і маржовую скуру ён пакінуў у чоўне. Толькі на плячах была што-дзённая вопратка — кароткая накідка з коцікавай скуры. Прыемна было прайсціся па мяккай траве, цікавыя былі і кветкі; птушкі таксама былі незнаёмыя, маленькія, і спя-валі яны неяк прыгожа, зусім не так, як усе гэтыя чайкі, качкі, альбатросы ды іншыя марскія рыбаедныя птушкі, ад чыіх крыкаў толькі галава трашчала.
Далей, ля ўзвышша, відаць быў нават гай. Манг на-кіраваўся туды. На наш погляд гэта быў бы вельмі мізэр-ны гай, але Манг і такому быў рады. У іхняй старонцы былі толькі рэдкія скурчаныя дрэвы, якія з апошняй моцы
167
чапляліся за голы камень, а тут яны былі прыгожыя, вет-лівыя.
Ён прайшоў гай, узлез на горку і сеў. Вечар выдаўся такі добры, які рэдка бывае ў гэтым краі. Мора бадай не варушылася; на небе ані хмаркі; сонца паволі апускалася ў ваду. А ззаду, як заўсёды, высіліся снегавыя горы, і ў адным месцы ледавік спускаўся да самай вады. Ён, здаец-ца, быў зусім блізка, вось за той скалой, а сапраўды да яго было кіламетраў пяцьдзесят.
Манг сядзеў, адпачываў і задуменна любаваўся прыго-жасцю прыроды.
Але што гэта там такое? Здаецца, чалавек у чоўне ка-пошыцца ля берага! I акурат ля Мангавага чоўна. Вось ён ад’язджае і цягне за сабой другі човен, Мангаў!
Гэта ж Нгара, будзь ён пракляты! Па гэтай паганай птушынай вопратцы відаць.
Зароў Манг не сваім голасам, сціснуў кулакі і зубы і пабег што моцы да берага.
— Стой! Нгара! Стой! — крычаў ён засопшыся.
Але кану няўхільна адсоўваліся. Пакуль Манг падбег да вады, Нгара ўжо быў на такой адлегласці, што яму не было чаго баяцца.
Нават прыпыніўся, каб паздзекавацца.
— Нгара! Стой! — усё крычаў Манг.— Гэта табе дарма не пройдзе. Калі не я, дык мой бацька і Кос цябе заб’юць. Бяры, калі хочаш, маржовую скуру, але кану пакінь.
— Ты мне аддаеш скуру тады, калі я яе ўжо ўзяў,— насмешліва адказаў Нгара,— а кану я лепш пакіну ў моры. Тады, прынамсі, ты не будзеш мне болып сустракацца на дарозе і пагражаць, як цяпер. Бацька ж будзе думаць, што ты ўтапіўся ў моры.
I ён паплыў далей.
— Пачакай! Нгара! — зноў пачаў Манг.— Вазьмі сабе і іншыя мае рэчы. Толькі адну кану пакінь.
— Ха-ха-ха! — зарагатаў той.— Дурань ты! Дык я ж ужо і так узяў усё гэта. Ну, жадаю табе ўсяго лепшага на новым месцы. Жыві сабе тут шчасліва.
I ён хутка паехаў далей. Дарэмна Манг крычаў, трос кулакамі, пагражаў, нават прасіўся. Чоўны адплывалі ўсё далей і далей і праз некалькі часу зніклі ў змроку. Схава-лася і сонца.
Манг застаўся адзін на бязлюдным беразе, без ніякай прылады ў руцэ. 3 роспачы паваліўся на зямлю, пачаў біцца галавой і раўці, рваць на сабе валасы. Потым пры-падак прайшоў. Манг сеў, супакоіўся і так прасядзеў на
168
месцы ўсю ноч... Паветра было цёплае, вада пяшчотна плюскатала ля ног, з-за гор паказаўся маладзік; так ціха і мірна было навокал, што нават ніхто не мог бы сабе ўявіць усю тую трагедыю, якаЯ адбывалася тут у гэты момант.
Першыя праменні сонца вярнулі Мангу бадзёрасць, ён выпрастаўся, страсянуўся, азірнуўся навокал. Усё было нават лепей, чымся там, на бацькаўшчыне. Толькі кану не было. Але ад гэтага да смерці яшчэ далёка. Ён яшчэ па-спее сам сабе пашыць кану, тым болей што і дрэвы тут ёсць. Але ж затое і памсціцца ён тады гэтаму Нгару!
Пры гэтай думцы ён і зусім забыўся на небяспеку. Хутчэй узяцца за работу, колькі б часу гэта ні патрабава-ла! Але ў руках ён не меў нічога; нават складанчык за-стаўся ў чоўне. Ну, што ж, прыйдзецца як-небудзь іначай. Яго бацькі і ён сам раней абыходзіліся і без нажа.
Ён зараз жа назбіраў на беразе шмат розных сухіх чарапашак і пайшоў да гаю. Выбраў там тонкае высокае дрэва і пачаў калупаць яго ля кораня. Каб чарапашкі былі вастрэйшымі, ён разбіваў іх на часткі. Дрэва было таў-шчынёю толькі ў руку, і ён досыць хутка падрэзаў яго, a потым зламаў. Праз некалькі гадзін ён такім чынам “на-сек” сем жардзін: адну пад спод лодкі, а шэсць для бакоў.
Тут толькі ён прыпомніў, што да гэтага часу нічога не еў і не піў. Падышоў да берага, налавіў маленькіх ракаў і з’еў іх сырымі. Але не было вады напіцца. Каб не траціць часу на шуканне, ён згадзіўся пацярпець і зноў узяўся за працу.
Але апрацаваць жардзіны было куды цяжэй, як ссячы іх. Ламаныя канцы нельга было так пакінуць; трэба было завастрыць іх, каб можна было ўсе сем канцоў звязаць у адзін жмут. Тут ужо, апрача чарапашак, ён пусціў у ход вострыя каменьчыкі, якія таксама трэба было разбіваць на кавалачкі. Значна ён дапамог сабе яшчэ тым, што зда-гадаўся ўсадзіць канцы ў шчыліны між скал і круціць іх там.
Ён так захапіўся сваёй працай, ад якой залежала яго жыццё, што нават не заўважыў, як надышоў вечар. Тады толькі ён адчуў, як хоча есці, асабліва ж — піць. Але шу-каць вады ўжо было позна, і ён стомлена прытуліўся да дрэва. Цяжкая праца і папярэдняя бясСонная ноч дапа-маглі яму заснуць і не адчуваць голаду і смагі.
Назаўтра ён зноў праглынуў некалькі марскіх жывёлін і зноў пачаў працаваць, але пад поўдзень адчуў, што болып не можа вытрымаць без вады. Трэба было ісці шукаць яе. Але ці знойдзеш на гэтым нізенькім востраве?
169
Тут ён заўважыў, што на захадзе збіраюцца хмары і вецер узмацніўся.
— Пачакаю лепш дажджу,— сказаў ён сам сабе і зноў узяўся за работу.
Дождж прыйшоў неўзабаве, але такі, што Манг лепш згадзіўся б перацярпець смагу, як гэтую буру. Пачынаю-чы з поўдня, настала шэрая ноч, так што за некалькі кро-каў нічога не было відаць. Велічэзныя хвалі, не маючы ў гэтым месцы перашкоды, вольна каціліся сюды з акіяна, нібы праз браму. Яны пагражалі заліць і той востраў, дзе быў Манг, але наперадзе стаялі на варце рыфы, якія пры-малі на сябе першы ўдар і грудзьмі разбівалі хвалі. Затое ж і злаваліся яны! Такое пекла ўтварылася там, паміж рыфаў, што жудасна было слухаць.
Манг сядзеў пад дрэвам, накінуўшы на галаву коціка-вую скуру, і тросся ад холаду. Мінута здавалася гадзінай, а такія мінуты ішлі і ішлі бясконца. Так прайшло, мусіць, гадзіны са тры.
I вось там, за рыфамі, пачуўся гудок парахода. Тры-вожны, жалобны...
Манг зараз жа ўскочыў і пабег да берага. Вецер валіў яго з ног, салёныя хвалі пырскалі ў твар, але ён нічога не адчуваў. 3 цікавасцю і жудасцю ўглядаўся ён у шэрую імглу, чакаючы, што вось-вось з’явіцца “кану белых”. Ён ведаў, што ёй цяпер павінна пагражаць небяспека, але, з другога боку, сумняваўся, ці могуць наогул загінуць такія магутныя кану-волаты. У кожным разе, справа была вельмі важная.
Так ён прастаяў паўгадзіны, гадзіну,— нічога больш не чуваць і не відаць, толькі хвалі равуць і дождж лье як з вядра.
Але вось на белым грабяні паказалася нешта чорнае. Узнялося, зноў апусцілася. Праз хвіліну зноў паказалася, ужо бліжэй, і рушылася на бераг. Але сустрэчная хваля падхапіла і аднесла назад. Надышла новая хваля, зноў узняла і кінула на бераг, але і на гэты раз сустрэчная хва-ля адкінула назад.
Манг ужо бачыў, што гэта быў чалавек, які трымаўся за кавалак лодкі. Яго магло такім спосабам кідаць узад і ўперад бясконца або кінуць так, што ён разаб’ецца ўшчэнт. Тады Манг падпільнаваў момант, калі хваля шуганула чалавека на бераг, кінуўся насустрач і ўхапіўся за дошку, каб не даць ёй адысці назад. Зваротная хваля наляцела на яго, пагражаючы і яго таксама аднесці ў мора, але ён
170
нырнуў пад яе і такім чынам аслабіў напор, а потым ад-ным мігам ухапіў чалавека і пабег да берага.
Але чалавек чамусьці не выпускаў з рук дошкі, чым значна перашкаджаў Мангу. У гэты момант новая хваля штурханула яго ў спіну. Ён кінуўся разам з ёю наперад і паваліўся на бераг, а на яго і чалавек з дошкай. Моцна ўдарыўся Манг, але нельга было на гэта звяртаць увагі. Трэба было спяшацца прапаўзці яшчэ крокі са два, каб не захапіла новая хваля і не аднесла назад. Ён паспрабаваў быў вырваць дошку з рук чалавека, але той так учапіўся, што адразу немагчыма было гэтага зрабіць. Манг выму-шаны быў цягнуць яго далей разам з дошкай. I толькі на беразе з вялікім клопатам, ледзь не паламаўшы паль-цы пацярпеўшага, удалося вырваць дошку з закасцяне-лых рук.
Тут толькі Манг убачыў, што гэта была маладая дзяў-чына. Але яна была ў непрытомнасці, можа, нават нежы-вая, а Манг не ведаў, што з ёю рабіць. Тады ён узяў яе на рукі, аднёс пад дрэва і захінуў у скуру. Нельга сказаць, каб ёй было вельмі добра: дождж ішоў бес перапынку, скура ахоўвала толькі частку цела, вада залівала ўсю дзяўчыну. Але больш Манг нічога не мог зрабіць.
Ён прысеў побач на карачкі і з цікавасцю разглядаў таямнічага, незвычайнага белага чалавека. Трэба сказаць праўду, што болып за ўсё яго зацікавілі ногі. Ён вельмі здзівіўся, што яны блакітнага колеру. Мокрыя тонкія пан-чохі так шчыльна абхіналі іх, што не відаць было анівод-най зморшчкі. Таму Манг і падумаў, што гэта цела мае такі колер. Маленькія чорныя бліскучыя туфлі з вострымі насамі таксама былі цікавымі. Манг нават дакрануўся да іх, каб пераканацца, што гэта такое.
Цёплая мяккая скура тым часам рабіла сваю справу: дзяўчына ўздрыганулася і нібы прастагнала. Манг абра-даваўся: значыцца, жывая! Потым з горла яе вырваўся ўздых, затым вада; дзяўчына заварушылася, яшчэ мацней застагнала і пачала дрыжаць, як у трасцы.
Манг і сам тросся ад холаду і вельмі шкадаваў, што няма сухога, цёплага прытулку.
Тады ён захацеў пашукаць, ці не знойдзецца які-не-будзь больш утульны куток. Бура і дождж не спыняліся, але шэрань рабілася цямней: відаць, надыходзіў вечар. Манг хутка пабег да ўзвышшаў. Там, далей, відаць былі нават скалы. Ён бегаў узад і ўперад, заглядаў ва ўсе куткі, але нічога добрага не знаходзіў. I толькі варочаючыся назад,
171
недалёка ад таго месца, дзе ён раней сядзеў, заўважыў больш-менш добры куток.
Гэта быў абрыў з невялікім паглыбленнем у сярэдзі-не, але ж затое добра абаронены з мора ад ветру і дажджу. Дзякуючы таму, што дождж ішоў ад мора наўскос, сухая мясцінка яшчэ болей павялічвалася. Але ўсё ж там не магло змясціцца болып за аднаго чалавека.
Манг пабег, узяў дзяўчыну і перанёс яе ў гэты куток. Яна ўся дрыжала і часам казала нешта незразумелае. Між тым цямнелася ўсё болей і болей. Паўстала пытанне аб агні. Але як яго здабыць?
Калі Манг быў адзін і захапіўся майстраваннем лодкі, ён згодзен быў лепш пацярпець, чымся ахвяраваць час на здабыванне агню. А цяпер і самому холадна, і непагадзь, і выратаваная дзяўчына на руках.
Ен пільна агледзеўся навокал. Абрыў не быў голай скалой. Наверсе раслі дрэвы, хмызняк; вытыркаліся су-хія карэнні, унізе было сухое лісце, трава, сухія галінкі,— адным словам, матэрыял больш-менш добры. Трэба толькі высечы агонь.
I Манг пачаў рыхтавацца. На карэннях і галлі ён знай-шоў сухія нарасты-грыбы; яны маглі служыць трутам. Падрыхтаваў сушэйшага і танчэйшага галля, травы, лісця. Потым назбіраў адпаведных каменьчыкаў і пачаў выбі-ваць іскры.
Але лягчэй усё гэта сказаць, як зрабіць. Колькі ка-меньчыкаў давялося перапрабаваць і пашукаць, пакуль натрапіў на добры крамняк! А колькі часу трэба было сту-каць!
Так цягнуўся доўгі, нудны час. Дзяўчына стагнала, ва-рушылася, енчыла. Нават бура пачала ўжо сціхаць. А Манг усё біўся над сваім агнём. Колькі разоў ён ужо хацеў кінуць гэтую справу, але ранейшая практыка прывучыла яго да цярплівасці.
Была позняя ноч, калі, урэпіце, запаліўся агонь. За-тое ж і радасці колькі было! Адразу ўсё змянілася, ажыло. А дзяўчына дык зусім ачуняла, калі агонь пачаў грэць і сушыць яе.
Некаторы час яна пазірала навакол, нічога не разуме-ючы. Потым прыпаднялася, прыгледзелася да Манга і, уразумеўшы сваё становішча, дзіка ўскрыкнула, заплю-шчыла вочы і зараз жа зноў павалілася ў непрытомнасці.
А Манг сядзеў сабе на карачках ля вогнішча і весела ўсміхаўся, задаволены тым, што яна ачуняла. Ён не ведаў,
172
чаму яна зноў павалілася; ён думаў, што яна яшчэ кан-чаткова не ачулілася, і цярпліва чакаў, пакуль яна апры-томнее.
Праз некалькі мінут яна зноў расплюшчыла вочы, зноў убачыла яго, ускочыла і з жудасным крыкам забілася ў самы куток, працягнуўшы наперад рукі, нібы абараняю-чыся ад яго.
Манг усміхнуўся ўсім тварам, заматаў галавой і зала-патаў:
— Добра, добра! Ты ўжо здаровая. Агонь добра.
А бедная дзяўчына тым часам думала, што прыйшоў яе канец. Што ў лепшым выпадку яе зараз жа зарэжуць і з’ядуць.
— О, лепш было б утапіцца ў моры! — прастагнала яна па-англійску.
Пачуўшы, што яна нешта гаворыць, Манг зноў заматаў галавой:
— Добра, добра! Ты не загінула. Манг выратаваў цябе.
Дзяўчына скурчылася ў кутку, утуліла ў плечы галаву, засланіла рукамі свой твар і пачала чакаць смерці.
Але Манг не рухаўся. Ён толькі паправіў вогнішча, a потым зноў утаропіў вочы на дзяўчыну.
“Дык вось якія яны!” — думаў ён, аглядаючы ўсю яе постаць, адзенне.
Яна нагадвала яму прыгожую бездапаможную птуш-ку і выклікала ў ім спачуванне. Яму прыемна было адчу-ваць, што ён з’яўляецца збаўцам гэтай белай дзяўчынкі. Ён лічыў за гонар сядзець побач з прадстаўніком тых людзей, якіх блізка яны не бачылі.
А белая дзяўчына тым часам сядзела скамянелая ад жудасці і чакала смерці.
— Хоць бы хутчэй усё гэта скончылася! — прастагна-ла яна.
Яна ўсё чакала, калі прыйдуць яшчэ дзікія людзі. Яна ўяўляла сабе, як збярэцца шмат дзікуноў, страшэнных, узброеных, як пачнуць яны скакаць вакол яе, вакол агню, а потым... потым...
Тут яна не вытрымала і заплакала горкімі слязьмі. Плечы яе трэсліся ад рыдання, жаласны енк вырываўся з грудзей.
Манг здзівіўся і занепакоіўся. Такія слёзы, такі адчай узварушылі яго. Яму было так шкада яе, што ён ад шчы-расці пасунуўся да яе бліжэй і пачаў супакойваць, як умеў:
173
— He бойся! Манг усё зробіць: і спажывы табе знойдзе, і сам кану пашые, каб выехаць адсюль.
Убачыўшы, што ён пасоўваецца да яе, дзяўчына паду-мала, што канец прыйшоў ужо. Яна ўскрыкнула неча-лавечым голасам, ускочыла і выбегла з-пад скалы ў цемру.
Манг застаўся сядзець з разяўленым ротам. Што з ёю? Куды яна? Чаму? Здаецца, нібы яна яго баіцца, але ж ён нічога дрэннага ёй не зрабіў і не думае рабіць. I што ця-пер з ёю рабіць? Лавіць, ці што?
А яна тым часам адбеглася на некалькі крокаў і, уба-чыўшы, што ён сядзіць сабе спакойна і не гоніцца,— спы-нілася. Тады ёй прыйшлі ў галаву цвярозыя думкі. Куды яна дзенецца? Калі ён захоча, дык адразу яе зловіць. Але ж да гэтага часу з яго боку не відаць было ніякіх нядоб-рых намераў. Ён выратаваў яе, перанёс сюды, абагрэў і аб-сушыў, нават у сваю скуру апрануў, а сам сядзіць на хо-ладзе толькі ў сваім поясе або фартуху.
He! Відаць, ён не думае крыўдзіць яе. Можа, на яе шчас-це, трапіўся дзікун з чалавечай душой. Кажуць, што і ся-род дзікуноў часам сустракаюцца добрыя людзі. Можа, нават ён яшчэ і абароніць яе ад сваіх сяброў, што прый-дуць. Хай будзе што будзе — усё роўна ёй няма куды дзецца.
I яна вярнулася на сваё месца.
Манг ветліва ўсміхнуўся і зноў загаварыў:
— Манг не скрыўдзіць Белую Птушку. Манг помсціць толькі сваім ворагам, такім, як Нгара.
Дзяўчына зусім супакоілася, нервовая ўзрушанасць прайшла, а разам з тым вярнуліся фізічнае недамаганне і вялікая зморанасць. Некаторы час яна трымалася, каб не заснуць (хто яго ведае, што тады можа быць), але хутка галава апусцілася, вочы заплюшчыліся, і яна сама не заў-важыла, як ужо спала моцным сном.
Было каля поўначы. Бура скончылася, але акіян іпу-меў, як і раней. Як і раней, разбіваліся і гулі хвалі між рыфаў, як і раней, наляталі яны на бёраг.
Манг падкінуў у агонь корч і прымасціўся спаць. Толькі галаву і плечы ён мог змясціць пад абрывам, рэшта цела засталася пад адкрытым небам.
Некалькі разоў холад прымушаў яго ўставаць і пад-праўляць агонь, але не было чаго і падкладваць. Агонь ледзь тлеўся і зусім не абаграваў Манга.
Так правялі першую ноч Манг і белая дзяўчына.
174
VI
На другі дзень.— Мярцвяк.—
Манг у капітанскім убранні.— Пабудова лодкі.— Ад’езд.— Параход прайшоў міма.— Катастрофа.—
Перад тварам смерці.— Пакінутая стаянка.
Манг прачнуўся рана і спачатку нават здзівіўся, уба-чыўшы новага чалавека. Хоць ён зараз жа і ўспомніў тое, што адбылося ўчора, але ўсё ж такі неяк дзіўна было і не верылася, што гэта праўда. Надта ўжо незвычайнае зда-рэнне.
Але довад быў перад вачыма. Дзяўчына спала моц-ным сном на яго скуры, падагнуўшы пад сябе свае “бла-кітныя” ногі. Светлае адзенне, светлыя валасы, бялюткі тонкі твар — усё гэта пераконвала, што перад ім знахо-дзіцца сапраўды незвычайная істота. Праўда, даўно ўжо мінулі тыя часы, калі тубыльцы лічылі белых за багоў. Але нашы фуіджынцы жывуць у такіх умовах, што не мелі шчасця,— або няшчасця,— сустракацца з белымі, і хоць не лічылі іх за багоў, але павагу адчувалі вялікую. Прынамсі тыя, каму не траплялася мець з белымі больш блізкіх. зносін.
I Мангу прыемна было даглядаць і ахоўваць пекную Белую Птушку. Ён зараз жа пабег шукаць ёй (зразумела, і сабе таксама) спажывы. Ён хутка налавіў сваіх звычай-ных чарапашак ды слімакоў і пайшоў быў назад. Але праз некалькі крокаў спыніўся як укапаны: на вострым ка-мені ляжаў чалавек у форме марскога афіцэра ці капіта-на. Мангу няцяжка было здагадацца, што гэта з загінуў-шага карабля. На гэты раз у яго нават мільганула думка, што яму занадта ўжо будзе выхаванцаў.
Але падышоўшы бліжэй, ён адразу заўважыў, што ча-лавек мёртвы. Відаць, хвалі забілі яго аб скалы, бо чэрап быў прабіты і чарнеўся жудаснай крывавай дзіркай.
Манг агледзеў яго, пакратаў, памацаў чорны мундзір з залатымі гузікамі і рознымі іншымі цацкамі і тут жа заў-важыў на поясе дасканалы кінжал (“корцік”). Гэтая зна-ходка выклікала ў ім такую радасць, што ў яго вырваўся крык задавальнення.
Мігам выхапіў кінжал з ножан, пакруціў яго, пацмо-каў, а потым захацеў узяць і ножны. А таму, што яны былі прычэплены да пояса, то пачаў здымаць і пояс. Пас-ля гэтага яму прыйшла ў галаву вельмі разумная дум-
175
ка — зняць і мундзір, бо голаму чалавеку ён будзе вельмі дарэчы.
Нарэшце наш Манг апынуўся ў капітанскім мундзіры, хоць і без портак.
Які ён меў выгляд — уяўляйце сабе самі.
Падабраўшы еваё снеданне, ён весела пайшоў “дадо-му”.
Дзяўчына тым часам прачнулася. Азірнуўшыся на-вакол і прыпомніўшы ўчарашняе, яна сядзела з такім выглядам, нібы пыталася: што гэта — ці сон, ці сапраўд-насць? Што карабель загінуў, што човен, у якім яны рата-валіся, разбіўся,— яна гэта добра памятала. Але потым яна, здаецца, трапіла ў рукі дзікуноў, а цяпер нікога няма, яна адна. Што гэта значыць?
Тут яна ўбачыла, што да яе ідзе нейкае дзіўнае ства-рэнне ў мундзіры. Спачатку мільганула надзея, што гэта хто-небудзь са сваіх, які выратаваўся ад смерці, пацярпеў-шы і абшарпаны; але хутка пераканалася, што гэта ўча-рашні дзікун.
Адкуль ён узяў убранне? Значыцца, забіў і абабраў каго-небудзь з каманды! А цяпер ідзе яе чарга...
I зноў яна закрычала ад жаху і заіпылася ў куток.
А Манг падышоў, весела смеючыся, вылажыў сваю зда-бычу і лагодна сказаў:
— Вось, еш! — Потым здйгадаўся, што яна дзівіцца з яго адзення, і дадаў:— Там ваш чалавек, мёртвы.
Пры гэтым ён адной рукой паказаў на мундзір, а дру-гую працягнуў у той бок, дзе быў мярцвяк.
Дзяўчына не ведала, што і думаць. Усё казала за тое, што гэты дзікун, прынамсі цяпер, не думае рабіць ёй нічо-га дрэннага. Што ж адбылося там, куды ён паказвае?
Нарэшце яна набралася адвагі, рашуча падышла да яго і пачала паказваць на мігі, каб ён павёў яе туды. Манг зразумеў і пайшоў.
Калі яны падышлі да берага, яна ўсё зразумела. Жаль ахапіў яе сэрца, слёзы паліліся з вачэй. Некалькі хвілін прастаяла яна, уяўляючы сабе ўвесь жудасны малюнак.
“Хто ведае? Можа, іх лёс лепшы за мой. Для іх, пры-намсі, ужо ўсё скончана, а я...” — думала яна праз слёзы.
Непрыемна ёй яшчэ было, што чалавек ляжыць, як падла. Трэба было б пахаваць яго. Але як гэта зрабіць? Тады яна пачала паказваць Мангу, каб спусціць мерцвяка ў мора. Манг адцягнуў яго ў ваду, і той ціха закалыхаўся на хвалях.
Дзяўчына адвярнулася і хутка пайшла назад, нібы
176
ўцякаючы ад гэтага месца. Уражанне было вельмі цяж-кае, але разам з тым яна адчувала, што зусім перастала баяцца гэтага дзікуна. Яна пераканалася, што з усіх бакоў паводзіны яго былі такія ж, як і кожнага добрага чалаве-ка. Гэта быў не звер які-небудзь, а самы звычайны чала-век.
Дзівіла толькі яе, чаго ён тут адзін? Няўжо ён трапіў сюды гэтак жа, як і яна? Значыцца, на гэтым востраве ім абаім прыйдзецца жыць, можа, шмат гадоў. А можа, і да самай смерці...
Але пакуль што аб гэтым лепш не думаць. I тады дзяў-чына адчула, што страшэнна хоча есці.
Аднак калі Манг прапанаваў ёй сваіх слімакоў, дык яна прыйшла ў жах, бадай такі самы, як учора ад выгляду дзікуна. Манг і падсмажыў іх у попеле, і сам пачаў есці, выразна паказваючы, што вельмі смачна, але яна нават адвярнулася, каб не бачыць.
Тады яна паказала, што хоча піць. Манг зараз жа ўско-чыў, пабег да мора, знайшоў вялікую чарапашыну і пабег з ёй шукаць вады. Добра яшчэ, што нядаўна быў дождж і знайсці ваду было лёгка.
Нельга сказаць, каб прыемна было ёй піць ваду з бруд-ных рук дзікуна, з нейкай чарапашыны, з нейкай лужыны, але нічога не зробіш,— трэба было прывыкаць.
Манг здагадаўся, што Белая Птушка стравы яго не любіць. Тады ён захацеў пачаставаць яе рыбай. Але гэтая справа была больш складаная. He маючы ніякіх прыла-даў, трэба было знайсці такое месца, дзе можна загнаць рыбу ў куток, каб злавіць рукамі. А гэта не заўсёды ўдаец-ца. Ен зноў пабег да берага.
Знайшоў больш-менш зручнае месца, але не такое вуз-кае, каб можна было спадзявацца злавіць рыбу рукамі. Тады ён зняў свой... свае... як бы тут сказаць, ну, штаны, якія лепш было б назваць поясам, альбо пояс, які замяняў яму штаны. 3 гэтай прыладай яму ўдалося налавіць ма-ленькіх рыбак. О, каб толькі ведала Белая Птушка, якім спосабам Манг ловіць ёй рыбу!
Гэтую страву дзяўчына прыняла болып прыхільна і нават сама пачала пячы ў попеле.
Толькі крывілася, што рыба была нячышчаная, у попе-ле, без солі ды без хлеба.
А Манг сядзеў перад ёй на карачках у сваім капі-танскім мундзіры і цешыўся, што яна есць.
— О, рыба, добра, смачна! — паддаваў ён духу.
Як ні сумна было няшчаснай дзяўчыне, але кожны
177
раз, зірнуўшы на гэтую постаць, яна не магла ўтрымаць усмешкі, а цяпер дык і зусім рассмяялася. А задаволены Манг зарагатаў на ўсю сілу.
Пасля снедання Манг узяўся за сваю працу. Ен пака-заў дзяўчыне жэрдкі і пачаў тлумачыць, што робіць кану, на якой яны абое паплывуць. Ён падышоў да вады, пака-заў, як соваецца па вадзе човен, паказаў на дзяўчыну і махнуў рукой на мора, гаворачы на сваёй мове: “Далёка, далёка!”
Прамова была вельмі выразная і зразумелая, толькі дзяўчына ніяк не магла ўявіць, які човен выйдзе з такіх жэрдак. Заставалася чакаць, што будзе далей.
Цяпер работа пайшла куды лепш: Манг меў добры кінжал, які мог служыць і сякерай, і нажом, і гэблем, і шылам. Была прыцягнута і дошка ад разбітай лодкі. Манг зноў-захапіўся працай і забыўся на голад.
Але паненка была галодная. Некалькі рыбак ды даж-джавая вада не маглі ёй замяніць кавы, булкі, масла і іншых страў, да якіх яна прызвычаілася. Урэшце яна не вытры-мала, падышла да Манга і, дакрануўшыся пальцамі да свай-го рота, паказала, што хоча есці.
Манг зараз жа пакінуў работу і пайшоў клапаціцца аб абедзе. На гэты раз яму болей пашанцавала, бо акурат быў час адліву. Вада адышла ад берага і пакінула на пяску шмат жывёлак. Нават у адным месцы засталася лужына, дзе была знойдзена досыць добрая рыба. Сама паненка захацела прыняць удзел у зборы ўраджаю, але спалохала-ся ракаў, хоць і лічыла іх за самую лепшую страву з усяго таго, што тут было.
На гэты раз яна прыняла ўдзел у гатаванні абеду. Для сябе самой яна і пачысціла рыбу, і памыла. А Манг пхаў, як яна ёсць, выплёўваючы непатрэбнае.
Дзяўчыне вельмі брыдка было глядзець на свайго су-седа, як ён еў усялякую погань, пэцкаў свой капітанскі мундзір. Яна адварочвалася ад яго, старалася не глядзець і чакала, каб ён хутчэй пайшоў на працу і пакінуў яе адну. Часам ёй прыходзіла ў галаву думка: што сказалі б яе знаёмыя, каб убачылі яе за таварыскім абедам з гэтым дзікуном?
Манг пайшоў працаваць, а паненка адлежвалася на сонцы, набіраючыся сілы.
Такім чынам ішлі дні за днямі. Манг біўся над сваім чоўнам, а паненка з нецярплівасцю чакала, пакуль ён скон-чыць, ды нудзілася. Яна ніяк не магла прызвычаіцца да
178
такой ежы, адчувала сябе дрэнна, пахудзела. Разам з гэ-тым прайшла і бадзёрасць. Ёй пачало здавацца, што сядзіць яна тут цэлыя гады і што, мусіць, ніколі не выбе-рацца адсюль.
Манг жа, наадварот, быў вясёлы, энергічны. Ён стараў-ся дагаджаць ёй, як умеў, абнадзейваў яе, што яны хутка паедуць.
Але куды паедуць? Гэтага яны не маглі растлумачыць адзін аднаму і нават самім сабе. Дзяўчыне здавалася, што калі толькі яны ад’едуць ад гэтага праклятага вострава, дык сустрэнуць які-небудзь карабель. А Манг і сам сабе не ўяўляў, што ён будзе рабіць з ёй. Ведаў толькі, што трэба вярнуцца дадому, адпомсціць Нгару ды адабраць кану, бо тая, якую ён робіць, будзе значна горшая. А потым ужо зноў можна будзе думаць, як даехаць да белых, асабліва, калі ён павязе да іх гэтую дзяўчыну.
Але справа была вельмі марудная. Сяк-так звязаць жэрдкі ён паспеў праз тры дні, але засталося самае галоў-нае: абшыць ix. А гэта была зусім іншая праца. Тоўстых дрэў не было, трэба было сшываць толькі маленькія кава-лачкі кары, а яны былі тонкія, нямоцныя, разрываліся. Прыходзілася складваць у некалькі столак, латаць дзіркі, а потым латаць латы і гэтак далей.
Дзяўчына ўжо ўразумела, якім чынам Манг хоча зрабіць човен, але, прыгледзеўшыся да яго працы, яна зусім страціла надзею, што з гэтага што-небудзь выйдзе.
Манг жа не сумаваў, а ўсё ляпіў ды ляпіў кавалачкі. Тады і паненка пажадала дапамагчы. Манг быў вельмі задаволены.
— Добра, добра! Цяпер будзе хутка. Белая Птушка — добрая дзяўчына,— казаў ён.
Але зарана Манг парадаваўся: у Белай Птушкі справа не ладзілася.
Аднак яна добра ведала, што ад гэтага таксама залежа-ла і яе жыццё, і, сцяўшы зубы, працавала далей. Праз не-каторы час выявілася, што ў такой справе нават паненчы-ны рукі могуць прынесці карысць.
Некалькі разоў ёй здавалася, што ўся гэтая праца да-рэмная, што нічога не выйдзе, але кожны раз упэўнены выгляд Манга надаваў надзею.
Так цягнулася цэлых тры тыдні. Некалькі разоў змя-нялася надвор’е. Зноў давялося перажыць і вецер, і дождж, і буру. Светлая дзяўчыніна сукенка прыняла дзікунскі выгляд. Блакітныя панчошкі парваліся (пасля чаго Манг
179
убачыў, што гэта быў не колер скуры). Але здароўе яе захавалася, хоць яна і перайшла з панскага на дзікунскае жыццё.
Вызначыліся і адносіны іх між сабой. Паненка даўно ўжо забылася, што яна знаходзіцца “ў лапах людаеда”. Для яе гэта быў звычайны жаўтаскуры слуга, якіх нямала ёсць і ў іх, у Лондане. Яе ўжо ніколькі не дзівіла, што ён прыслугоўвае ёй, даглядае, ахоўвае. Як жа іначай можа быць? I яна распараджалася ім як слутой. Нават некалькі разоў ужо злавала на яго, крычала, сварылася за тое, што ён ці нязграбны, ці дурны.
Манг нічога гэтага не разумеў, нават знаходзіў ціка-вым. Ён так яе паважаў, што яму ніколі і ў думку не пры-ходзіла раўняцца з ёй. Ён быў задаволены ўжо адным тым, што вядзе блізкае знаёмства з такой асобай, якіх яго аднапляменнікі, дый і то не ўсе, маглі бачыць толькі зда-лёк.
Нарэшце прыйшоў час, калі лодка была спушчана на ваду. Праўда, яна была ненадзейная, нязграбная, але Манг ззяў ад шчасця, гледзячы на сваю працу.
Недаверліва ўвайшла ў човен паненка. Быў момант, калі яна гатова была лепш застацца тут і чакаць ратунку, чымся рызыкаваць ехаць на гэтай няшчаснай прыладзе. Але ніякага іншага выхаду не было.
Нацярпелася яна страху, пакуль выехалі з рыфаў. Кож-ны момант ёй здавалася, што вось-вось човен перакуліцца або распаўзецца. Супакоілася толькі тады, калі выехалі ў спакойныя каналы між высокіх скал.
Першую ноч пераначавалі ў чоўне пад высокай ска-лой. Для дзяўчыны гэта было вялікай пакутай.
Назаўтра паехалі далей. Апаўдні неспадзявана пачуў-ся... звон! Сапраўды звон, якім адзначаецца час (“склянкі”) на караблях. Пачуўся ён па-за скалою направа. Значыц-ца, там ішоў карабель!..
Замітусілася паненка, захвалявалася.
— Туды! Туды! — пачала яна крычаць і паказваць ру-кою.
Манг і сам гэта ведаў і накіраваў лодку ў абход. Але адразу было відаць, што нічога з гэтага не выйдзе. Лодка паўзла надта павольна, а скала, як на злосць, была даўгая.
Дзяўчына ўскаквала, рызыкуючы перавярнуць човен, ламала рукі, плакала, крычала па-свойму: “Хутчэй! Хут-чэй!”
Калі аб’ехалі скалу, дык убачылі далёка-далёка чор-ную кропку і дымок...
180
Тады дзяўчына з жаласным стогнам павалілася на спод чоўна...
Але няма ліха без дабра. Паваліўшыся на спод, яна трапіла ў халодную ваду і адразу апамяталася.
На жаль, на гэтым дабро і скончылася. Прыйшла но-вая бяда, нават болыпая за тую, што параход прайшоў міма.
Аказваецца, калі Манг спяшаўся да карабля, ён так напружваўся, так упінаўся ў лодку, што яна не вытрымала і распаўзлася. Манг кінуўся затыкаць дзірку, але ад гэтага шчыліна яшчэ болей пачала разыходзіцца.
Настаў крытычны момант. Але Манг не збянтэжыўся.
Зірнуўшы на сцяну, ён убачыў у ёй невялікую пры-ступку і зараз жа накіраваўся туды. Пад’ехаў ужо з поў-ным чоўнам вады. Манг выскачыў на скалу і выцягнуў дзяўчыну, якая была па пояс ужо ў вадзе. Ён нават не забыўся затрымаць човен, які хоць і быў поўны да берагоў, але трымаўся на вадзе.
Такім чынам нашы падарожнікі апынуліся яшчэ на горшым востраве, як раней. Яны стаялі на вузкім высту-пе скалы, дзе нават сесці было цяжка, а за спіной уздыма-лася сцяна.
Навокал жа было так прыгожа і спакойна. Мора яск-равілася пад паўднёвым сонцам, ніводная хваля не тры-вожыла яго. Чорныя скалы, нібы нейкі натоўп, стаялі сур’ёзна і спакойна. Толькі птушкі мітусіліся і спрачалі-ся там, наверсе.
Дзяўчына стаяла нерухомая і глядзела наперад так, нібы ёй было ўсё роўна, чым бы гэта ні скончылася.
Затое Манг напружана думаў. Спачатку ён агледзеў скалы, каб знайсці пакуль што лепшае месца. Але нічога лепшага не заўважыў. Потым ён уважліва пачаў угля-дацца наперад.
Там, кіламетраў за восем, быў іхні дом. Ён нават бачыў уваход у затоку. Там яго радня, там кану. Так мала за-сталося ехаць, і вось гэтае няшчасце! Няўжо ж выцягнуць кану, няма куды, каб хоць абы-як паправіць яе.
Застаецца толькі адно — плысці туды самому.
I ён пачаў тлумачыць дзяўчыне, што хоча плысці ў той бок. Ён паказаў рукой на човен, працягнуўшы руку к далёкаму берагу, стараўся растлумачыць, што там ёсць лодка. Потым паказаў, нібы ён сам плыве туды, і, урэшце, вельмі шчыра і выразна стаў паказваць, што ён вернецца і возьме яе.
Дзяўчына ўразумела, але выдумка гэтая ніколечкі не парадавала яе. Адкуль і якую лодку ён знойдзе? А калі
181
ёсць, ці даплыве туды ён? Лепш ужо загінуць разам. Усё ж такі побач, хоць і дзікун, але жывы чалавек.
Манг тым часам зняў свой мундзір і падперазаўся поясам з кінжалам. Потым бадзёра засмяяўся ёй, кінуў-ся ў ваду і хутка паплыў.
Крок за крокам, павольна, але безупынна ён пасоўваў-ся ўсё далей і далей. Вось толькі ледзь чарнеецца галава, вось і яна знікла ў бліскучай прасторы. А дзяўчына стая-ла, сачыла і ўсё яшчэ не магла ўразумець, ці гэта к лепша-му, ці к горшаму...
Пацягнуліся для яе смяротныя гадзіны, бясконцыя, безнадзейныя. I сапраўды, якую надзею яна магла мець? Яна не ведала, куды ён паплыў, што ён мае на ўвазе. He ведала, колькі часу можа прайсці, пакуль ён вернецца, калі наогул вернецца. А надзеі на гэта вельмі мала: па-пер-шае — ён сам можа загінуць, па-другое — можа не знайсці ніякага чоўна, па-трэцяе — можа знайсці праз некалькі дзён, па-чацвёртае — можа і зусім не вярнуцца. Ці можна спадзявацца на дзікуна?
Значыцца, трэба рыхтавацца да смерці. Як часта бы-вае ў такіх выпадках, перад ёй прайшло ўсё яе жыццё. Бацька яе быў багаты англійскі капіталіст. Паміж іншым, ён меў у Чылі вялікае прадпрыемства па здабыванню медзі. Жылі яны ў Лондане, але апошні год бацька быў прыму-шаны жыць у Чылі па справах прадпрыемства. К гэтаму часу міс Грэт — так звалася дзяўчына — скончыла сваю адукацыю і захацела праехацца да бацькі, каб паглядзець свету.
I вось замест гэтага яна стаіць адна на голай скале і чакае смерці...
Так прайшоў дзень, надышоў вечар. Ужо некалькі ра-зоў казала яна сама сабе, што трэба скончыць пакуту і самой кінуцца ў ваду, але ўсё адцягвала. Хоць у думцы яна не спадзявалася ні на што, але недзе глыбока ў сэрцы ўсё ж такі трымалася надзея.
“А можа?.. Пачакаю яшчэ крыху, пакуль яшчэ мож-на”.
Вось ужо і ноч. Аніводнага гуку навокал. Напружанае вуха прыслухоўвалася, лавіла нібы плёскат. Можа, ён едзе? He, нічога не было...
Доўга плыў Манг. Зморыцца, адпачне на спіне і зноў плыве. Добра яшчэ, што мора ціхае. Вось ужо і ўваход. Адзін заварот, другі — і перад ім жаданы куток, іх часовы дом.
182
Крыкнуў ён, каб даць знаць сваім. Рэха пакацілася між ціхіх стромкіх скал, але іншага адказу не было. Зноў крыкнуў — таксама нічога. Манг адразу адчуў, што ён пахаладзеў і не можа рухацца.
Напружыў апошнія сілы, увайшоў усярэдзіну, азірнуў-ся — нікога няма! Нават “гаспадаркі” на беразе няма: зна-чыцца, выехалі не часова, а назаўсёды.
Ледзь жывы выбраўся ён на знаёмую пляцоўку і пава-ліўся на зямлю...
VII
Дома.— “Чорт!” — Па ахвяру.— Альпага.— Барацьба з птушыным царом.— Спуск на “парашуце”.—
Урачыстае ахвяраванне.— Чорт ашукаў!..
Жыццё абедзвюх сем’яў пасля ад’езду Манга не змя-нілася. Жылі яны спакойна і шчасліва, мелі ўсё, чаго толькі маглі жадаць такія людзі. 3 цікавасцю чакалі звароту Манга.
— Можа, ён прывязе ад іх што-небудзь карыснае для нас? — казаў Тайдо.
— Хоць бы сам вярнуўся, і гэтага досыць было б,— адказвала маці.
Дабрадушны Кос супакойваў:
— А што з ім можа здарыцца? Манг — хлопец спрыт-ны. Кану добра зроблена.
Аднойчы Мгу з дачкой Тайдо “збіралі плады з дрэва”. Як заўсёды, седзячы ў чоўне, прыпаднялі галіну. Дзяў-чынка падтрымлівала яе, а Мгу здымала ўраджай. Унізе адкрылася чыстае свабоднае месца, дзе відаць было дно ды гулялі рыбкі.
Дзяўчына наглядала за імі, цешылася. Раптам яна адхіснулася і з жахам закрычала:
— О! Чорт!
Зірнула Мгу і закрычала з няменшым жахам. Галіна вывалілася з рук, і яны пачалі ўцякаць да берага.
— Што? Што такое? — занепакоіліся дарослыя.
— Чорт, страшэнны! 3 вачыма,— сказала Мгу, трасу-чыся ад страху.
Бацькі здзівіліся, пачалі пытацца падрабязней, але ні-якага толку не дабіліся, акрамя слоў: “Чорт! Страшэнны! Баюся!” Мужчыны селі ў лодку, пад’ехалі да таго месца,
183
паднялі галіну, але нічога не ўбачылі. Так і падумалі, што дзяўчатам нешта здалося.
Прайшло некалькі дзён. Пра гэтае здарэнне нават за-быліся, толькі дзяўчаты памяталі і болып не ішлі збіраць спажыву з галля.
Але хутка і Кос з жонкай натрапілі на нешта незра-зумелае. Яны падрыхтаваліся лавіць рыбу торбай, што выдумаў Манг. Паднялі галіну, убачылі, як звычайна, рыбу і толькі нацэліліся апусціць прыладу, як унізе завару-шылася нешта вялікае і нязграбнае, нібы камяк змеяў, і разам з гэтым вада пачарнела, нібы хто напусціў туды чарніла. Рыба знікла, нічога больш нельга было разгле-дзець.
— Што за дзіва такое? — паціскаў плячыма Кос.— Тайдо! Хутчэй сюды!
Пад’ехаў на другім чоўне Тайдо, зірнуў і ўбачыў толькі чорную ваду.
— Нічога не разумею,— сказаў ён, недаўменна зірнуў-шы на Коса.
— Гэта — чорт! Гэта, мусіць, чорт! — закрычалі з бера-га дзяўчаты.
— Які там чорт, калі нічога не відаць! — адказаў Тайдо.
— Страшэнны. 3 вачыма,— паўтаралі дзяўчаты.
— Ды нічога тут страшэннага не відаць,— сказаў Кос.— Мусіць, струмень чорнай бруднай вады надышоў.
На гэтым справа і скончылася, тым болей што праз некалькі мінут яны налавілі рыбы без ніякіх пера-шкод.
Яшчэ прайшоў дзень-другі. Аб здарэнні не думалі. Але нарэшце і самім мужчынам прыйшлося пераканацца, што дзяўчаты не памыліліся.
Аднаго разу Тайдо і Кос паднялі галіну і ўбачылі ў вадзе нешта такое, ад чаго нават яны скамянелі.
На іх глядзела страшэнная галава, такая агідная і жу-дасная, што той чорт, якога ўяўляе сабе цёмны народ, у параўнанні з гэтым павінен быў бы здавацца анёлам. Страшней за ўсё былі вочы, велічэзныя, пукатыя, нібы шкляныя. Яны свяціліся ў вадзе зеленаватым колерам і глядзелі ўпарта, не міргаючы, з нейкім жудасным выра-зам. Невядома, ці знайшоўся б у свеце чалавек, які не здры-гануўся б ад гэтага погляду. А вакол галавы замест вала-соў варушыліся ціхенька змеі.
Усё гэта мільганула перад мужчынамі на адзін толькі момант, бо яны адразу ж выпусцілі з рук галіну. Але ўра-184
жанне было такое моцнае, што яны нават нічога не ска-залі, а толькі пачалі хутка грабці да берага.
— Што з вамі здарылася? — запыталі зацікаўленыя жонкі.
— Чорт! Дзяўчаты праўду казалі,— прашапталі яны.
Прыйшлося падумаць, як далей жыць з такім сусе-дам.
— Пакуль што ён не шкодзіў,— выказаў сваю думку Кос.— Можа, і надалей не будзе чапаць?
— Гэтага мы не можам ведаць,— сказаў Тайдо.— Але жыць побач з ім... з такім... Бррр!..
Задрыжаў і Koc. А дзяўчаты, дык тыя зусім гатовы былі самлець, калі пачалася аб гэтым гутарка. Матак так-сама ахапіў жах, хоць яны пакуль што і не бачылі ні-чога.
— У такім разе трэба ўласкавіць яго,— сказаў Кос,— прынесці яму ахвяру.
Гэтая думка спадабалася, асабліва жанчынам. Пачалі радзіцца, што паднесці. Па-першае, трэба было патрапіць, што ён любіць, а па-другое, каб гэта было сапраўды нешта значнае, каштоўнае. Рыбу не запрапануеш, пінгвіна або качку — таксама, бо ён, як вадзяны, сам можа мець гэтае дабро. Значыцца, трэба нешта надзвычайнае, напрыклад, якую-небудзь зямную жывёліну.
Назаўтра Тайдо з Косам адправіліся на паляванне. Яны пайшлі або, лепш сказаць, палезлі тою самаю дарогаю, што і раней, калі ішлі па паліва. Узлезлі на першую тэрасу, на другую; агледзелі той самы хмызняк. 3-пад ног выбегла жывёліна з пекнай сівой поўсцю, падобная на вялікага пацука.
Мужчыны не звярнулі на яе ўвагі, лічачы яе нікчэм-най ахвярай. Але гэтая “шыншыла” мае каштоўную шку-ру, якая ў Еўропе цэніцца вельмі дорага. За адно шыншы-лавае футра пані плацяць па дваццаць пяць тысяч рублёў золатам.
Падняліся яшчэ на адну тэрасу, там ужо было вялікае плоскае ўзвышша, пакрытае нібы мохам, нібы травою.
— Глянь, ці не жывёлы якія там? — сказаў Тайдо, па-казаўшы рукою далёка на ўсход.
Сапраўды, там, ля скал, рухаліся чорныя кропкі. Калі падышлі бліжэй, убачылі некалькі жывёлін, нібы авечак. Толькі шыя ў іх была тонкая і даўгая ды морда вастрэй-шая. Завецца гэтая жывёліна альпагай, і каштоўная яна сваёй воўнай.
Відаць, іх тут ніхто ніколі не трывожыў, бо яны не
185
палохаліся, не ўцякалі, а толькі здзіўлена пазіралі на лю-дзей. Нашы паляўнічыя мелі пры сабе сякеры ды карот-кія пікі. Аднак падысці блізка да альпагаў не ўдалося: заўважыўшы, што незнаёмыя двухногія жывёлы ідуць прама на іх, яны пабеглі далей. А схавацца на гэтым го-лым месцы, каб падкрасціся да іх зусім блізка, нельга было.
— Ці нельга будзе загнаць іх у якую-небудзь вузкую шчыліну? — прапанаваў Кос.
— Нічога іншага не застаецца,— згадзіўся Тайдо.— Пагонім вунь у тую цясніну.
Абышлі з двух бакоў і асцярожна пагналі. Праз нека-торы час альпагі былі загнаны ў вузкі даўгі калідор, ад-куль ужо ніякага выхада не было.
Але, калі падышлі да канца цясніны, альпагаў там не было: яны зніклі, нібы скрозь зямлю праваліліся.
— Куды б яны маглі дзецца? Здаецца, ніякага выхада няма? — дзівіліся мужчыны.
Але выхад быў: для горных жывёл досыць самых ма-ленькіх прыступачак, каб прабрацца там, дзе каму іншаму і падумаць нельга. Раззлаваныя паляўнічыя парашылі шукаць іх далей. Разгледзеўшы болып-менш зручнае месца, яны палезлі ўверх: паперадзе — Тайдо, ззаду — Кос.
3 адной пляцоўкі яны сапраўды ўбачылі альпагаў, але чамусьці з другога боку цясніны. Значыцца, яны або абышлі вакол, або выбраліся з другога боку.
— He, мусіць, нічога не будзе,— сказалі збянтэжаныя паляўнічыя.
Затое вышэй, над сваёй галавой, яны заўважылі нешта другое. У прытульнай выемцы скалы віднеўся нібы край гнязда, дзе, відаць было, варушыліся птушаняты. Тайдо і Кос зірнулі адзін на аднаго.
— Можа, гэта будзе не горш за альпагу?
Яны ведалі, што гэта гняздо птушынага цара — конда-ра, найвялікшага арла ў свеце. Такая ахвяра для вадзяно-га духа магла быць яшчэ болей пачэсная, як якая іншая жывёла.
I Тайдо зараз жа палез угару. Даступіцца да гнязда было вельмі цяжка. Кос з жахам сачыў, як Тайдо чапляў-ся, рызыкуючы абарвацца кожны момант. Урэшце ён да-браўся, але з-пад нізу, пад гняздом. Каб заглянуць у яго, трэба было перахіліцца назад і вісець над бяздоннем.
У гэты момант уверсе пачуўся нібы свіст, і разам з гэтым вялізны цень зацямніў святло. Над галавой Тайдо
186
кружыўся птах, крылы якога дасягалі трох метраў у раз-маху.
— Злазь хутчэй! — крыкнуў Кос, але было позна. 3 нейкім хрыпатым крыкам кондар накінуўся на Тайдо і дзюбнуў яго ў галаву. На шчасце, дзюба слізганула збоку і параніла толькі вуха.
Бараніцца Тайдо мог толькі адной рукой, але супраць гэткай птушкі такая абарона не мела ніякага значэння. Горш за ўсё было тое, што ў такім стане Тайдо не мог злазіць. Адной рукой ён трымаўся за сук, а другой паві-нен быў несупынна адбівацца.
Кос мог дапамагчы толькі крыкам, а гэтым не спудзіш такой птушкі. Вось яшчэ адзін удар у плячо: пацякла кроў... Адразу відаць было, што бяззбройнай рукой нельга адбіцца ад страшэннай дзюбы, кіпцюроў і крылаў. Другая рука тым часам пачала дранцвець, а перамяніцца не было магчымасці.
Тайдо ўжо добра разумеў, што набліжаецца канец, што праз хвіліну ён паляціць уніз — ці сам, ці ад таго, што кондар разаб’е яму галаву...
А драпежнік усё кружыўся над галавой, усё вузей і шчыльней рабіліся кругі. Вось ён наляцеў апошні раз, ударыў Тайдо крылом і нарыхтаваўся канчаткова пра-дзяўбці галаву.
Сілы Тайдо ўжо скончыліся, надзея прапала. Апошні раз узмахнуў ён рукой і... учапіўся за голую кондараву шыю; зараз жа і другая рука сашчапілася вакол яе,— і абодва ворагі паляцеді ў бяздонне...
А Koc толькі рукі падняў угору ды так і застаўся ста-яць увесь скамянелы.
Кондар цяпер ужо думаў толькі аб самім сабе. Ён ад-чуваў, што рукі чалавека душаць яго, і стараўся вырвацца і паляцець. Ен махаў сваімі магутнымі крыламі, але ця-жар чалавека няўхільна цягнуў яго галавой уніз. Вось ужо і драпежнік пачаў траціць прытомнасць, але з апоці-няй моцы ўсё махаў і махаў крыламі...
Калі Кос спусціўся ўніз, ён убачыў абодвух мёртвымі. Рукі Тайдо ўсё яшчэ сціскалі шыю кондара.
Але вось Тайдо заварупіыўся, выпусціў шыю і расплю-шчыў вочы.
3 радасным крыкам кінуўся да яго Кос, прыпадняў яго і пачаў пытацца, як ён сябе адчувае.
Тайдо зусім ачуняў, пачаў мацаць сябе, але апрача крыві ля вуха, раны на спіне ды тупога болю ў баку нічога дрэн-нага не адчуваў і нават сам устаў.
187
Дзякуючы таму, што кондар задушыўся не адразу, a ўвесь час біўся, махаў крыламі і такім чынам затрымлі-ваў падзенне, ён апусціўся павольна. Тайдо спусціўся на ім, нібы на параціуце. Такі выпадак мог здарыцца толькі з кондарам, які настолькі вялікі і дужы, што сам нападае на альпагаў, гуанакаў, ламаў і іншых кардыльерскіх жы-вёл, спіхваючы іх у бяздонне1.
Кондар ляжаў, распасцёршы свае чорныя з белымі кан-цамі крылы. Моцная кручкаватая дзюба, сціснутая з ба-коў, была адкрыта, а адтуль высоўваўся востры язык. Асаб-ліва непрыемны выгляд мела шыя — голая, мяснога коле-ру, з чырвонымі зморшчыкамі скуры па баках, а ля гала-вы нейкія жмуты не то пер’я, не то поўсці.
Абмыўшы раны лёдавай вадой, Тайдо зрабіўся зусім бадзёрым, і яны ўрачыста павалаклі сваю здабычу да-Дому.
У гэты ж самы вечар, пры святле вогнішча, адбылося ахвяраванне. Прывязалі каменні да ног кондара, каб ён пайшоў на дно, паднялі ахвяру на рукі, і Кос, нібы жрэц, сказаў прамову:
— Дух вадзяны! Уладар мора! He скрыўдзі бедных людзей, дазволь нам пакарыстацца з тваёй гаспадаркі. A ў знак нашай пашаны да цябе прымі ад нас гэтага цара птушак, якога мы здабылі, рызыкуючы сваім жыццём.
Цікава і жаласна было глядзець, як гэтыя дзеці пры-роды рабілі сваё першабытнае набажэнства. Твары вы-глядалі сур’ёзна, урачыста, кожны адчуваў, што адбываец-ца вялікі момант, ад якога залежала іх далейшае спакой-нае жыццё. Вакол сурова стаялі чорныя скалы, вада была таксама чорная, таемная; агонь адбіваўся ў ёй, асвятляў ля берага, але праз некалькі крокаў было яшчэ болып та-емна і жудасна. Вось заварушылася падводнае лісце: не-калькі крабаў падпаўзлі, каб падзівіцца на агонь. А там, глыбей, сядзіць “ён”, слухае і чакае ахвяры. Вунь там, зда-ецца, блішчаць яго зялёныя вочы.
Плюхнула вада, бліснулі пырскі — і ахвяра па-вольна пайшла на дно. Праз хвіліну ўсё сціхла, знікла, толькі ўстрывожаныя хвалькі плюскаталі ля падножжа скал.
3 палёгкай уздыхнулі людзі. Кожны быў упэўнены,
1 Г у а н а к a — падобны да альпагі, толькі поўсць кароткая (апра-ча жывата). Л а м а крыху нагадвае вярблюда, толькі значна меншая; ламы служаць замест коней.
188
што пасля такога ўрачыстага ахвяравання дух не будзе рабіць ім крыўды.
I сапраўды, пасля гэтага яны шмат дзён не бачылі стра-шыдла і амаль што забыліся на яго.
— Я ж казаў, што ахвяра дапаможа! — задаволена ка-заў Кос.
...Спакойна спалі людзі на беразе, закапаўшыся ў свае скуры. Агонь пагас. Пачало світаць. Наверсе ўжо стрэль-нулі праменні сонца, але тут быў яшчэ змрок.
Вось ля берага ў вадзе нешта заварушылася. Праз хвіліну з-пад вады высунулася нібы змяя, але без галавы. Мусіць, таму яна папаўзла на бераг асцярожна, няўпэўне-на, вобмацкам. Усё цела яе было пакрыта нарастамі, якімі яна мацала тое, да чаго дакраналася.
Вось яна абмацала голую нагу хлопчыка і зараз жа абкруцілася вакол яе. Хлопчык праз сон уздрыгануўся некалькі разоў, але не прачнуўся. Тады з-пад вады выпаў-зла, на гэты раз ужо хутка і ўпэўнена, другая змяя і абвіла другую нагу.
Хлопчык прачнуўся і закрычаў. Усхапіліся дарослыя і ўбачылі, што дзве змяі цягнуць хлопчыка ў ваду. He доўга думаючы, Тайдо ўхапіў сякеру і перасек адну змяю.
Але ў гэты момант у вадзе нешта моцна плюхнулася, у паветры са свістам мільганула нібы пуга — і трэцяя змяя абкруцілася вакол шыі Тайдо. Спачатку ён адчуў, нібы яго апякло гарачае жалеза, а потым пачало сціскаць яго шыю.
— Кос! Сячы! — прахрыпеў Тайдо. Але Кос і без таго не драмаў. Мігам разрубіў ён гэтую змяю і думаў быў ужо ратаваць хлопчыка, як у паветры ўзвілася чацвёртая змяя. Але ад яе паспелі адскочыць. Пакруціўшыся ў па-ветры, яна апусцілася на хлопчыка. Абодва мужчыны кіну-ліся дапамагаць, але...
— Чорт! Чорт! — закрычалі жанчыны, з жахам гле-дзячы ў ваду. Паглядзелі туды мужчыны, і сякеры выва-ліліся з іх рук...
3-пад вады, вылупіўшы свае агромністыя вочы, глядзе-ла на іх тая самая страшэнная галава, вакол якой у запасе яшчэ былі змеі.
— О дух! Пашкадуй нас! — прастагнаў Тайдо і пава-ліўся ніц на зямлю. Кос і жанчыны зрабілі тое самае.
А тым часам хлопчыка пацягнула ў ваду...
Праз некалькі часу два чоўны спешна выязджалі ў мора. Няшчасныя людзі павінны былі ўцякаць з найлеп-
189
шага прытулку, які толькі маглі мець. Уцякаць затым, што іх ашукаў “чорт”: прыняў ахвяру, як добры, а потым вось што нарабіў1.
VIII
Чаканне.— Нгара! — Барацьба ў вадзе.—
I “чорт” умяшаўся! — Смерць пад рогат.— Вандраванне з паненкай.— Спатканне са сваімі.
Манг ляжаў на беразе, але не адчуваў адпачынку. Думкі віхурай круціліся ў галаве. Ён усё хацеў адгадаць, што тут здарылася. Можа, яны выехалі часова? Але чаму тады няма будана і ніякіх рэчаў? А калі назаўсёды, дык з якой прычыны? Можа, яны загінулі ўсе? Але няўжо ўсе адра-зу?..
Тут ён заўважыў, што зусім у другім месцы, воддаль, ляжаць нейкія рэчы. Падышоў, паглядзеў. Вось гаршчок, але не іх, мабыць, Косаў. Вось — сякера, але яна ўжо зусім незнаёмая, нават не Косава. Вось нейкі пас, якога не меў ні яго бацька, ні Кос.
I некалькі скурак, таксама незнаёмых.
Выходзіць, што тут ужо жыве іншы гаспадар! Як гэта магло здарыцца? I хто ён ці яны? Няўжо ж яны пагубілі ўсю яго радню і самі пасяліліся? Але рэчы сведчаць, што народу тут нямнога, мусіць, не болей як два чалавекі.
Значыцца, нічога не застаецца, як чакаць і пільнаваць. I Манг прытуліўся за выступ скалы.
Чакаць прыйшлося нядоўга, бо дзень ужо канчаўся. Праз некаторы час па-за скалою пачуўся плюскат, нібы хто грабе вяслом, а яшчэ праз хвіліну паказалася і лодка. Мангу адразу зрабілася лягчэй на сэрцы, калі ён убачыў, што там сядзіць толькі адзін чалавек.
Але праз момант ён ледзь не закрычаў і не выскачыў, калі пазнаў, што гэта Нгара. Дык вось хто тут абсталяваў-ся! Манг пачаў нават трэсціся ад злосці. Яму здавалася,
1 “Чорт” — гэта быў так званы спрут, або васьміног (дзеля таго, што ён мае восем такіх “аог”, правільней, шчупальцаў), які адносіцца да разраду малюскаў (мяккацелых). Ён часам дасягае двухсот кілаграмаў вагі, а шчупальцы бываюць да дзесяці метраў даўжыні. Васьміногі су-стракаюцца ўсюды, але такія вялізныя бываюць рэдка. Яны настолькі страшэнныя і агідныя, што, здаецца, ні аб кім няма столькі апавядан-няў, колькі аб гэтых васьміногах.
190
што Нгара наўмысля марудзіць, што ён ніколі не даедзе да берага.
Той тым часам павольна і спакойна пад’ехаў, выкінуў з лодкі нейкую птушку, галлё, потым, не спяшаючыся, вы-лез сам. Па ўсіх яго рухах відаць было, што ён адчувае сябе дома. Нават ні разу не зірнуў па баках.
Манг сцяў зубы, напружыўся і чакаў найбольш зруч-нага моманту, каб кінуцца на ворага. Нгара падышоў да вогнішча, схіліўся, памацаў попел. Відаць, ён быў яшчэ гарачы, бо Нгара падкінуў сухой травы і пачаў дзьмуць.
Гэта і быў самы зручны момант для Манга. Але ў апош-нюю хвіліну ён змяніў план. Замест непасрэднай бараць-бы ён надумаў зрабіць так, як тады Нгара зрабіў з ім, гэта значыць, захапіць кану.
Як тыгр, папоўз Манг да чоўна. Быў ужо змрок, ды і без гэтага Нгара быў так заняты сваёй справай, што яму не магло прыйсці ў галаву айірацца назад. Азірнуўся ён толькі тады, калі пачуў шум ля чоўна. Убачыўшы ў чоў-не Манга, ён вачам сваім не мог даць веры. Адкуль? Якім чынам? Ці не з таго свету з’явіўся?
— Ну, Нгара,— злосна сказаў Манг, адапхнуўшыся ад берага,— цяпер мая чарга пажадаць табе ўсяго лепшага. Падзякуй толькі, што я не забіў цябе, як пінгвіна.
Голас Манга паказаў Нгару, што ўсё гэта сапраўднасць. Злосць і роспач сціснулі яму горла, і, нядоўга думаючы, ён кінуўся за Мангам у ваду. Манг гэтага зусім не чакаў. Ён паспеў ад’ехаць толькі некалькі крокаў, і Нгара адным махам дасягнуў яго, учапіўся за край чоўна і перакуліў яго разам з Мангам. Хоць ні аб чым іншым цяпер нельга было думаць, але Манг уздрыгануўся ад непрыемнага ад-чування, калі ногі яго заблыталіся ў слізкім галлі падвод-нага дрэва.
Завязалася барацьба не на жыццё, а на смерць.
Нгара быў дужэйшы за Манга. Яму адразу ўдалося ўхапіць Манга ззаду і занурыць яго ў ваду. Становішча Манга зрабілася зусім дрэнным. Калі ён не вызваліцца ў той жа момант, то загіне. Але ж затое ён меў і перавагу — капітанскі кінжал. Ён выхапіў яго, але не мог як след размахнуцца, бо Нгара трымаў яго ззаду за плечы. А вада тым часам пачала душыць, набірацца ў нос.
Раптам Манг пачуў, што Нгара дзіка закрычаў і вы-пусціў яго. Манг высунуў галаву і ўбачыў, што вакол Нга-ра абкруцілася змяя. He паспеў Манг апамятацца, як ад-чуў, што і яго нагу апякло і сціснула. Манг схіліўся і ад-
191
ным махам адрэзаў змяю сваім вострым кінжалам, по-тым вынырнуў і ўчапіўся за човен.
Нгара тым часам круціўся, каб вызваліцца ад сваёй пятлі. Ен таксама трымаўся за човен і ўжо не звяртаў увагі на свайго ворага. Трэба сказаць, што і Манг забыўся на ўсё і думаў толькі аб гэтай новай бядзе, хоць цяпер і мог ужо забіць свайго ворага. Замест гэтага ён пусціўся ўцякаць да берага.
He паспеў ён адплысці, як адчуў, што тая самая змяя зноў абхапіла яму нагу. I на гэты раз ён вызваліўся ад яе з дапамогай свайго корціка, а вакол Нгары тым часам абвілася другая змяя.
Нгара бачыў у руках Манга нож, бачыў, як лёгка Манг вызваляе сябе, і пачаў прасіцца:
— Братка, вызвалі мяне, я табе ўсё аддам!
— Дурны! — злосна ўсміхнуўся Манг.— Што ж ты мне аддасі, калі я і без цябе магу ўсё забраць.
I хутка паплыў да берага. Там сеў спакойна і пачаў здзекавацца з небаракі:
— Ты ж бачыш, што я мог цябе забіць, але не хачу пэцкаць свайго прыгожага нажа. Хай лепш цябе заду-шаць гэтыя змеі. Вось так, вось так! Го-го-го! Дарэмна ты радаваўся, што мяне няма на свеце.
А змеяў гэтых абкруцілася ўжо тры. Цяпер справа пайшла хутчэй. Пад смех Манга Нгара апускаўся ўсё глы-бей і глыбей і нарэшце з жудасным крыкам знік пад вадой. Толькі бурбалкі сведчылі, што там адбываецца тра-гедыя.
Калі ўсё скончылася, Манг выбраў доўгую галіну, за-чапіў човен, падцягнуў да берага, выцягнуў яго, упарадка-ваў і выехаў у мора.
Было ўжо зусім цёмна. Пасля ўсяго таго, што ён пера-жыў, было неяк дзіўна думаць, што там яго чакае нейкая Белая Птушка. Здавалася, што гэта было даўно-даўно, a можа, і зусім не было. Можа, ніякай Птушкі і няма?..
А дзяўчына ўсё стаяла на скале. Даўно ўжо скамяне-ла сэрца; даўно ўжо здранцвела цела, а разам з ім і дум-кі; даўно ўжо яна шаптала сама сабе, што ўсё скончана, што надзеі няма,— а між тым не адводзіла вачэй ад таго боку, куды паплыў Манг, увесь час прыслухоўвалася, ці не чуваць яго, увесь час інстынкт суцяшаў: а можа, пры-едзе?
I вось аднекуль з мора даляцеў крык, доўгі, бадзёры. Затрапяталася паненка ўсёй сваёй істотай,— ці не Манг дае знаць, што едзе? А можа, не?..
192
О, каб гэта быў ён, мілы, родны Манг! За ўсё сваё жыц-цё яна нікога так не чакала, нікога так не жадала бачыць, як цяпер гэтага дзікуна-“людаеда”. У гэты момант ён зда-ваўся ёй лепшым ад усіх яе знаёмых лордаў, сэраў, містэ-раў і іншых франтаў.
Данёсся новы вясёлы крык, потым плюскат, зачарнеў-ся човен, і пад’ехаў Манг. Напружаныя нервы не вытры-малі, слёзы радасці паліліся з дзявочых вачэй, і яна пава-лілася Мангу на рукі.
Праз гадзіны дзве яны былі “дома”, у пакінутай бухце.
На другі дзень надвор’е сапсавалася, і нельга было ехаць далей. Трэба было чакаць. I чаканне гэтае цягнулася цэлы тыдзень.
Хоць тут было лепш, цішэй, як там, на востраве, ды і некаторыя хатнія рэчы былі, але дзяўчыне здавалася, што гэты непрыемны, нудны тыдзень быў горшым за ўсё па-пярэдняе. Нарэшце скончыліся і гэтыя дні. Паехалі да-лей на поўдзень.
Вось і Магеланава пратока. Дзяўчына пазнала месцы, дзе яна нядаўна праязджала. Яна думала, што яны тут будуць чакаць парахода, але Манг накіраваўся далей на поўдзень. Паненка пачала паказваць, каб ён спыніўся. Манг паслухаў яе, прыпыніў човен, пастаяў, а далей што?
Дзяўчына рознымі спосабамі пачала тлумачыць, што тут павінен ісці параход і што трэба пачакаць. Манг пры-слухаўся, прыгледзеўся, заматаў галавой, што ніякага па-рахода няма, і накіраваўся далей. Дзяўчына заспрачалася, раззлавалася, расплакалася, адным словам, адбылася “ся-мейная сварка”.
Манг не ведаў, што рабіць. Зноў спыніліся, пастаялі. Дзяўчына напружана глядзела ва ўсе бакі і, здавалася, ча-кала, што вось-вось з’явіцца карабель.
Манг сядзеў і чакаў, што будзе далей.
— Ну, як жа тут стаяць? — пачаў тлумачыць ён па-свойму.— Можа, кану белых з’явіцца праз месяц.
Але гэтых слоў яна не магла зразумець. Яна ведала толькі, што гэта ёсць апошняя надзея сустрэць карабель. Калі яны ад’едуць ад гэтага гасцінца, дык, можа, ніколі ўжо не сустрэнуць.
Пачакаў крыху Манг і зноў пасунуўся. Зноў дзяўчына запратэставала.
Манг як толькі мог пачаў тлумачыць і паказваць, што стаяць тут нельга і што яны будуць прыязджаць сюды, каб чакаць параход.
Яна і сама добра ведала, іпто стаяць тут увесь час не-
7Зак. 1582
193
магчыма, але чаплялася за надзею, як тапелец за саломі-ну. А можа, праз хвіліну з’явіцца параход? А што, калі ён пакажацца адразу, як толькі яны ад’едуць адсюль?
Правалаводзіўшыся такім чынам з гадзіну, паехалі ўсё ж такі далей. Яна хацела прыпыніцца дзе-небудзь тут недалёка, але Манг не паслухаўся. Зноў пачаліся крыкі, папрокі, слёзы. Мангу ўсё гэта ўжо абрыдла, і ён ехаў сабе далей.
Пайшлі знаёмыя вуліцы, дамы, вось і вадаспад пыліц-ца, вось і “дзядзінец”, куды яны калісьці схаваліся ад кіця-нят; як і раней, ззяюць снегавыя вяршыні,— усё знаёмыя, мілыя сэрцу вобразы, усё прыгожае, прыемнае, прытуль-нае, як гэта здаецца кожнаму, хто пасля доўгага расста-вання прыязджае на радзіму.
А для яго спадарожніцы ўсё гэта здавалася мёртвым, дзікім, непрытульным.
“Куды ён мяне вязе? — з трывогай думала яна.— Вось калі дзікун паказаў свой сапраўдны твар! Вось дзе прый-дзецца мне загінуць!”
А тут акурат натрапілі на цэлую сям’ю такіх самых людзей у чоўне. Убачыўшы Манга ў капітанскім адзенні і з ім белую жанчыну, яны ад здзіўлення так пачалі кры-чаць ды махаць рукамі, што дзяўчына канчаткова перака-налася, што ёй прыйшоў канец.
Але пасля перагавораў з імі Манг павярнуў налева і паехаў на ўсход, пакінуўшы землякоў з разяўленымі ра-тамі.
Чым далей ад’язджалі ад акіяна, тым большыя і ніжэй-шыя былі астравы. Пачала з’яўляцца трава, дрэвы. Там, далей, на ўсходзе, ёсць і лясы, і лугі, але жыве там моцнае ваяўнічде племя “она”. Гэтыя “она” — дужы, злы народ; яны здаўна ўжо выпхнулі мірных фуіджы на бясплодныя заходнія скалы і не пускаюць іх назад.
Два дні ехалі на ўсход і на трэці дзень апаўдні ўба-чылі два чоўны. Гэта былі Тайдо і Koc. I тут яны размяс-ціліся нядрэнна. Бераг быў невысокі, даступны і лясісты. Пад дрэвамі была пабудавана з галля будка, праўда, ня-зграбная, але ўсё ж такі будынак.
Уся калонія замітусілася і занепакоілася, калі ўбачы-ла човен з нейкімі дзіўнымі людзьмі. Нават калі Манг пад’ехаў блізка і гукнуў, яны ўсё яшчэ не маглі даць веры, што гэты чалавек у дзіўным убранні ёсць Манг. Ды яшчэ з ім і незвычайная дзяўчына.
Як бы там ні было, аднак, калі ён зусім пад’ехаў і
194
вылез на бераг, яны пераканаліся, што гэта іхні Манг. 3 неўразуменнем і нейкай бояззю падышла радня да Манга, увесь час пазіраючы на лодку, дзе сядзела дзяўчына, якая баялася вылезці на бераг.
Пачаліся роспыты, што і як адбылося за гэты час. Манг расказаў пра свае прыгоды, з жалем пачуў пра смерць свайго браціка.
— А навошта табе гэта? — сказаў, нарэшце, бацька, па-казваючы на дзяўчыну ў чоўне.— Што ты з ёй будзеш рабіць?
— He ведаю,— адказаў сын.— Трэба будзе як-небудзь перадаць яе белым.
Стары паківаў галавой.
— Нам самім няма чаго есці, а тут яшчэ з ёю важдай-ся,— нездаволена сказаў ён.
— А што ж было рабіць? — апраўдваўся сын.— Няў-жо ж трэба было даць ёй загінуць або кінуць яе ў мора?
— А хоць бы і так! — адказаў Тайдо.— Што нам да іх?
Кос стаяў побач, скоса пазіраў на прыезджую і, відаць, згаджаўся з Тайдо.
А міс Грэт сядзела ў чоўне і чакала вырашэння свай-го лёсу. Яна бачыла, што гутарка ідзе аб ёй, і была ўпэў-нена, што нарада ідзе аб тым, якім спосабам яе забіць і з’есці.
“Дык вось дзеля чаго гэты дзікун стараўся вырата-ваць мяне...” — з прыкрасцю думала яна, пільна сочачы за Мангам. А разам з тым мімаволі з’яўлялася і надзея: а можа, ён не дасць?
Нарэшце Манг звярнуўся да яе, запрашаючы вылезці на бераг. Са сціснутым сэрцам вылезла яна і села вод-даль на траве. Людзі абступілі яе і пачалі дзівіцца, нават краталі яе адзенне, якое, сказаць дарэчы, не мела нічога агульнага з ранейшым — было бруднае, парванае.
Болып за ўсё цікавіліся ёю жанчыны, і гэты ўважлівы агляд быў больш непрыемны для дзяўчыны, як агляд муж-чын. Яна адразу адчула сябе яшчэ болып няшчаснай і бездапаможнай. Нават Манга цяпер яна пачала баяцца. Ён здаваўся ёй ужо чужым, далёкім, зусім не слугой, як раней.
Нанач адвялі ёй куток у будцы побач з жанчынамі, і гэтая ноч пад страхой сярод людзей была для яе горшай, як раней пад адкрытым небам.
Няёмка адчувалі сябе і добрыя гаспадары ў прысут-
195
насці гэтай госці, якая нібы з неба звалілася да іх. Здава-лася, што ў іх жыццё ўціснулася нешта чужое, непатрэб-нае, з якім немаведама што рабіць.
Асабліва цяжка было з харчаваннем. I без гэтага ад дзяўчыны засталіся толькі скура ды косці. Болып як ме-сяц не бачыла яна ані кавалка хлеба, нават плада якога. Праўда, яна некалькі прызвычаілася да чарапашак, ракаў, рыбы, але апрача таго, раней яна яшчэ загадвала Мангу зрабіць тое ці гэтае.
Цяпер неяк выйшла, што распараджацца і загадваць яна ўжо не магла, а сам Манг чамусьці адчуваў, што тут, у сям’і, ён не можа так клапаціцца і дагаджаць выключна ёй адной, як гэта было раней.
Ужо на другі дзень пачалася нарада між Косам і Тай-до па гэтай справе. У Коса была яшчэ і свая думка, якая не давала яму спакою.
— Вось што, Тайдо,— сказаў ён сур’ёзна,— ці не думае Манг пакінуць гэтую рыбіну сабе за жонку? Тады пару-шыцца наша ўмова. Мы ж пашылі яму кану.
— Я і сам гэтага баюся,— пахмура адказаў Тайдо,— але ж Манг сказаў, што ён перадасць яе белым.
— Калі яшчэ гэта будзе, а пакуль што яна тут зусім лішняя. I навошта нам клапаціцца аб ёй? Хай сабе ідзе на ўсе чатыры бакі.
— Манг не згодзіцца яе выгнаць,— сказаў Тайдо.— Ён яе шкадуе; апрача таго, ён думае праз яе пазнаёміцца з белымі.
— Ды гэта зусім і не патрэбна! — адказаў Кос.
— I я так лічу, але што ж ты зробіш, калі ён моцна ўбіў гэта сабе ў галаву?
— Тады можам аслабаніць яго ад клопату,— прапа-наваў Кос,— возьмем яе ды і адвязём на які-небудзь во-страў. Хай сама сабе шукае дарогі. А Манг тады ажэніцца з Мгу і зажыве, як усе добрыя людзі.
Тайдо прызнаваў, што думка досыць разумная. 3 гэ-тымі белымі Манг можа зусім адбіцца ад дому. Сам Тай-до старэе. Малодшы сын загінуў, і можа здарыцца, што ў сям’і зусім не застанецца апоры.
А Манг тым часам думаў пра далейшае падарожжа. Міс Грэт нерашуча звярнулася да яго, паказваючы, каб ехаць, і была вельмі ўзрадавана, калі ён ахвотна заківаў галавой у знак згоды.
У той жа дзень Тайдо і Кос загадалі, каб Манг і ўсе жанчыны, апрача белай, пайшлі ў лес па ягады.
196
IX
У лесе.— Она! — Гуанака падвёў.— Адступленне.— Знікненне Белай Птушкі.—
Зноў Манг выратаваў.— Карабель.— Урачыстая сустрэча “капітана Манга”.
Гэты бераг можна было лічыць мяжой, за якой пачы-наліся лясныя абшары. Чым далей на ўсход, тым багацей рабіліся лясы. А сярод іх уздымаліся снегавыя горы.
Хоць гэты край знаходзіцца і досыць далёка ад эква-тара (пяцьдзесят пяць градусаў), але большасць дрэў і ку-стоў зелянеюць увесь год. Часцей за ўсё сустракаевда бук — невялікае дрэва з дробным жорсткім, але пахучым лісцем. Звычайна ўсё лісце змяшчаецца па канцах галін, і здалёк такі бук нагадвае італьянскую хвою.
Асабліва ж радуе вока магнолія з бліскучым, нібы тлу-стым, лісцем. Прыгожа выглядаюць сярод зеляніны бе-лыя кветкі, нібы нашы балотныя лілеі. Кара гэтага дрэва ўжываецца тут як лякарства супраць розных хвароб.
Сям-там' упоперак дарогі ляжалі вялізныя дрэвы, што паваліліся ад старасці. На іх зараз жа накінуліся і аб-ляпілі з усіх бакоў чужаедныя расліны — мох, лішайнік, розныя нарасты і, паміж іншым, грыбы. Гаспадыні не аб-мінулі гэтых грыбоў і набралі ў свае торбы.
Але ж затое ўсю справу псуе калючы хмызняк — “ка-лафата”. Колькі пацярпелі нашыя падарожнікі ад яго калючых шыпоў! Нават праз гэта хацелі вяртацца назад, але Манг хутка вывеў усіх на шырокую светлую паляну, дзе ўжо натрапілі на ягады, падобныя да нашай маліны.
Пакуль жанчыны збіралі ягады, Манг, як адказны на-чальнік атрада, адышоў далей, каб паглядзець, ці няма дзе якой небяспекі. Прайшоўся глыбей у лес, завярнуўся на-права — і раптам заўважыў, што над лесам уздымаецца дымок.
Манг спыніўся і задумаўся. Што рабіць? Ці бегчы на-зад, папярэдзіць жанчын і ўцякаць разам з імі, ці спачат-ку даведацца, што там такое? Нарэшце ён выбраў апош-няе, бо сорамна было ўцякаць немаведама ад чаго. I ён пачаў красціся наперад.
Доўга ён пасоўваўся, як цень, пакуль убачыў прасвет, праз які ўжо было відаць вогнішча і постаці людзей. По-тым лёг на зямлю і пачаў паўзці. Праз некалькі мінут ён ужо мог разгледзець чатырох мужчын, якія сядзелі ля вогнішча на беразе ручая. Гэта былі она.
197
Хоць Манг раней і не сустракаўся з імі, але пазнаў іх з бацькавых расказаў, якія ён чуў з маленства. Такімі ён сабе і ўяўляў іх: высокімі, дужымі, суровымі. На брон-завае цела была лакінута шырокая накідка, пашытая са шкур гуанака, лісіцы і пацукоў, а побач ляжалі лукі, стрэ-лы, пікі.
Хоць стаяў дзень, цішыня была незвычайная, бо ў гэ-тых лясах амаль зусім няма лясных птушак, а таксама жукоў, мух і іншых казюлек, якія так гудуць у нас. Гэта дало Мангу мажлівасць пачуць некалькі слоў з гутаркі людзей. Але зразумець усяго ён не мог, бо ў бна свая, асоб-ная мова. У кожным разе, досыць было таго, што Манг пачуў слова “фуіджы” і ўбачыў некалькі злосных рухаў у бок берага. Значыцца, гаворка ішла аб іх і не абяцала нічога добрага.
Раптам ззаду Манга пачуўся шолах, трэск, тупат. Манг азірнуўся і ўбачыў гуанака. Ён належыць да той самай пароды, што і альпага, але адрозніваецца кароткай поўсцю, даўгой тонкай шыяй, даўгой рассечанай верхняй губой і вялікімі вушамі.
Гэты шум таксама пачулі і она. Яны схапілі сваю зброю і ціхенька папаўзлі... прама на Манга.
Манг абамлеў. Уцякаць было дарэмна: яны ўсё роўна дагоняць яго. Хавацца было позна: самы нязначны рух выкрые яго. Адным словам, гэты пракляты гуанака за-губіў яго.
А она тым часам набліжаліся. Ляжаць на месцы і чакаць, пакуль на яго натрапяць, было немагчыма, і Манг як мага цішэй пасунуўся ўбок. Гуанака між тым быў зусім блізка ад яго. Убачыўшы чалавека, жывёла спалохалася і кінулася ў другі бок. Гэта і выратавала Манга.
Уся ўвага она накіравалася на жывёлу. Яны кінуліся за ёй, а праз некаторы час, убачыўшы, што гнацца дарэмна, вярнуліся назад. А Манг тым часам пастараўся борз-дзенька знікнуць.
Далучыўшыся да сваіх, ён зараз жа павёў іх дадому.
Але там нікога не было: ні бацькоў, ні белай дзяўчы-ны. He хапала і аднаго чоўна. Значыцца, яны на ім па-ехалі. Але куды? Чаму?
— Можа, тут ужо былі гэтыя бна? — з жахам сказала маці.
— He,— супакоіў Манг,— тады ўсё было б забрана і разбурана, а цяпер, бачьпп, нават кану засталіся. Бяда толькі ў тым, што часу нельга марнаваць. Ці хутка яны вер-нуцца?
198
Кожную мінуту можна было чакаць ворагаў. Жанчы-ны пачалі ўжо зносіць рэчы ў пакінутыя два чоўны.
Нарэшце з-за заварота паказаўся човен, але ў ім ся-дзелі толькі Тайдо і Кос.
Манг пачаў трывожыцца. Што магло здарыцца з дзяў-чынай? Дзе яна?
— Хутчэй! Хутчэйі — крычалі з берага жанчыны.— Она! Она!
Гэтыя словы ўстрывожылі мужчын. Пад’ехаўшы, яны зараз жа пачалі пытаць, у чым справа, але Манг замест адказу запытаў, дзе дзяўчына.
— He ведаем,— адказалі яны.— А дзе і колькі она вы бачылі?
— Чатыры чалавекі, на адлегласці дзвюх гадзін,— ка-заў Манг.— А дзе была Белая Птушка, калі вы паехалі?
— Мы яе тут пакінулі,— сказалі мужчыны.— Ці не заўважыў ты, якія намеры яны маюць?
— Відаць, варожыя, бо грозна казалі слова “фуіджы”,— адказаў Манг.— Можа, бачылі вы, у які бок яна пай-шла?
— А на якое ліха яна нам здалася! — крыкнуў раззла-ваны Тайдо.— Тут для нас больш сур’ёзная справа: тут усім нам пагражае небяспека. Гэтыя паганыя она спрад-веку занялі найлепшыя месцы і сцерагуць іх, як каршу-ны, нават і тады, калі і самім ім не патрэбны. Каб мы . былі разумнейшыя ды сабраліся ўсе разам...
— Ну, не храбрыся, Тайдо,— перабіў Кос.— Калі яшчэ гэта будзе, а пакуль што нам самім трэба хутчэй ехаць.
— А я не паеду,— абвясціў Манг.
— Што? — вылупіў вочы бацька.— Чаму? Што ты тут будзеш рабіць?
— Шукаць Белую Птушку,— спакойна адказаў Манг.
— Дурны! Што ты адзін зробіш? Цябе она заб’юць!
— Аднаму яшчэ лепш. Я схаваю кану ў гушчары, a сам буду чакаць, пакуль яна прыйдзе, а калі не прыйдзе, знайду яе.
Тайдо і Кос зірнулі адзін на другога і паціснулі пля-чыма.
— Ды навошта яна табе? — зноў сказаў Тайдо.
— Я яе выратаваў ад смерці і абяцаў адвезці да белых. Шкада будзе, калі яна загіне ў апошнюю хвіліну. Нядобра будзе так пакінуць яе, нават не паспрабаваўшы вырата-ваць.
— А можа, яна наўмысля ўцякла ад нас? — сказаў Кос.
— Гэтага не можа быць,— упэўнена адказаў Манг.—
199
Белая Птушка занадта слабая і далікатная для такой справы.
Трэба дадаць, што Манг шкадаваў сваю “птушку”, як дзіцяня шкадуе сваю ляльку ці іншую прыгожую цацку. Рэч была такая рэдкая, прыгожая і цікавая ў іх жыцці, што задарма губляць яе было шкада. А калі прыняць пад увагу, што праз яе ён спадзяваўся ўвайсці ў зносіны з бе-лымі, дык тады ўжо зусім варта было рызыкнуць.
Тым часам зборы ў дарогу былі скончаны. А Манг пачаў цягнуць сваю кану на бераг.
Тайдо і Кос убачылі, што Манг не жартуе, што ён са-праўды застаецца. Сваёй “птушкі” ён тут не знойдзе, a толькі сам напэўна загіне. Значыцца, уся іхняя справа дасць зусім не тыя вынікі, на якія яны спадзяваліся. Кры-ху параіўшыся, яны прыйшлі да пераканання, што прый-дзецца сказаць Мангу, дзе знаходзіцца яго “птушка”.
— Вось што, Манг,— сказаў тады Тайдо,— белай дзяў-чыны ты тут не знойдзеш. Па яе жаданню мы адвезлі яе бліжэй да шляху белых і пакінулі там на адным вост-раве.
— Дык яна ж загіне там! — ускрыкнуў Манг.
— Можа, хто-небудзь падбярэ,— сказаў Кос, гледзячы ўбок.
— Я тады сам адвязу яе! — горача сказаў Манг.— Дзе яна?
— Сядай у кану, мы табе пакажам.
I тры чоўны паехалі ў той бок, адкуль толькі што вярнуліся Тайдо з Косам. He даязджаючы да вострава, дзе была пакінута дзяўчына, Тайдо спыніўся і сказаў Мангу:
— Вунь тамака яна, за той скалой. Едзь сабе далей адзін, забірай сваю “птушку” і вязі яе на шлях белых. Вяртайся хутчэй назад. Мы будзем ля Вострава Пінгвінаў.
Манг паехаў далей адзін.
...Калі Манг з жанчынамі пайшлі ў лес, да міс Грэт падышлі Тайдо і Кос і на мігі пачалі казаць, што ёй трэба ехаць туды, да белых. Яны нават паказалі, як ідзе і гудзе параход. Сэнс іх размовы яна ўразумела, але толькі вельмі здзівілася, чаму гэта робяць яны, а не Манг, ды яшчэ ў адсутнасць Манга.
Яна інстынктам адчула, што справа тут нячыстая, і пачала адмаўляцца. Тады мужчыны гвалтам пасадзілі яе ў лодку. Цяпер ужо зусім было ясна, што яе вязуць на смерць. Яна пачала вырывацца, плакаць, крычаць, але ёй запхнулі рот. Нарэшце яна выбілася з сіл, самлела, і ў
200
такім стане яе давезлі да невялічкага астраўка і высадзілі на бераг.
Калі яна крыху ачуняла, то ўбачыла, што ляжыць адна на беразе пад скалой. Зараз жа прыпомнілася ёй, як яна стаяла тады на скале. Таксама надыходзіў вечар, таксама гола было навокал, таксама спакойна плюхалася мора, так-сама наперадзе была смерць. Толькі на гэты раз не было ўжо надзеі, што прыедзе Манг...
I вось, нібы праз сон, убачыла яна човен, а ў ім капі-танскі мундзір.
— Манг?! — крыкнула дзяўчына шчаслівым голасам, працягнула рукі і засмяялася.
Усміхнуўся і Манг, але потым з дакорам вымавіў:
— Чаму Белая Птушка ўцякла ад Манга? Ён сам па-вёз бы яе да белых. А так ты загінула б тут!
Як здзівілася б дзяўчына, каб магла зразумець, што ён кажа! Але досыць было таго, што яна зноў выратаваная і на гэты раз напэўна паедзе насустрач караблю. Манг вы-разна паказаў, што яны не паедуць назад да бацькоў, a накіруюцца туды, на шлях белых.
Пацягнуліся дні бадзяння па Магеланавай пратоцы. Дні больш цяжкія і галодныя, як раней, бо нельга было адлучацца ад дарогі, каб пашукаць лепшага месца і спа-жывы. А навокал голыя і непрытульныя скалы. Пяць дзён прыйшлося правесці ў чоўне.
Але ж затое кожны дзень быў поўны надзеі. Тут ужо сапраўды можна сказаць, што дзяўчына ўсе вочы пра-глядзела, чакаючы карабля. He адставаў ад яе і Манг. Вось, здаецца, за скалой забялеўся парус або дым. Сэрца дзяў-чыны гатова' выскачыць з грудзей. Але гэта ўзляцелі птушкі... Вось далёка нешта зачарнелася, плыве. Але гэта,— і не вельмі далёка,— плыве такая самая кану ней-кага фуіджынца... I гэтак з рання да вечара дзень за днём. Нават уначы прыходзілася пільнаваць, хоць караблі звы-чайна і ўхіляюцца плысці ўначы праз Магеланаву пра-току.
На шосты дзень на гарызонце сапраўды задыміўся параход. Ці можна апісаць, што адчула міс Грэт? Пагража-ла нават небяспека, што яна сканае ад разрыву сэрца. Нельга было сказаць, што больш хвалявала яе: ці радасць сустрэчы, ці жах, што яны не патрапяць, што карабель аб-міне іх, як мінулы раз. Але цяпер яны ўжо мелі досыць часу, каб стаць акурат на дарозе.
Карабель набліжаўся. Дзяўчына ў чоўне так мітусіла-ся, што некалькі разоў ледзь не перакуліла яго. Для боль-
201
шай упэўненасці яна адарвала рукаў сваёй і без таго пар-ванай сукенкі і пачала ім махаць.
Але там раней праз біноклі заўважылі незвычайных пасажыраў: нібы еўрапейскую жанчыну, падобную да дзікай, і дзікуна, апранутага ў еўрапейскае адзенне.
Вось карабель прыпыніўся. Спусцілі сходні. Каля борта згрудзілася зацікаўленая публіка. Ля волата-карабля без-дапаможна гойдалася муха-лодка. 3 вялікай цяжкасцю Манг накіраваў яе да сходняў. Белая Птушка ўчапілася за вяроўкі і палезла ўгару.
У Манга аж дух заняло, калі ён падняў галаву і зірнуў на гэтую будыніну. Што ж павінна быць там, усярэдзіне? Ці дазволяць і яму ўзлезці і паглядзець?
Агульная ўвага, спачуванне і цікавасць сустрэлі дзяў-чыну на караблі, але не меншай увагай карыстаўся і фа-цэтны дзікун у капітанскім мундзіры.
— Гляньце, які капітан! Ха-ха-ха!
— Хоць і без майткаў!
— Ах, які ён цікавы! — пляскалі рукамі пані і па-ненкі.
А Манг не ведаў, ці лезці яму адразу, ці не. Ды і боязна неяк. Тут ён убачыў, што Белая Птушка схілілася зверху, ласкава смяецца і ківае яму галавой.
— Мой добры Манг! — казала яна.— Дзякую табе! Бывай здаровы і шчаслівы! Выбачай, што нічога не маю, каб цябе ўзнагародзіць.
Пачуўшы гэтыя словы, публіка з парахода пачала кідаць яму розныя рэчы. Але, на дзіва, Манг не кінуўся за імі: ён падумаў, што Белая Птушка ласкава запрашае яго, асмялеў і ўхапіўся за сходні.
— I ты хочаш ехаць? — сказала дзяўчына.— Ну, доб-ра. Я буду вельмі рада, мой верны Манг.
I, звярнуўшыся да капітана, яна сказала:.
— Дазвольце і яму сесці. Мы заплоцім за праезд. Гэты чалавек выратаваў мяне ад смерці.
Зразумела, капітан згадзіўся,— і праз мінуту на палу-бе сярод шырокага кола пасажыраў з’явіўся Манг у сваім убранні...
He кожны артыст мог бы пахваліцца такім поспехам, які спаткаў Манга. Крыкі, рогат, воплескі пакаціліся па пустыннай пратоцы і адбіліся рэхам між дзікіх скал і цяснін.
А Манг стаяў пасярэдзіне, апусціўшы рукі, неяк крыва ўсміхаўся і не ведаў, на што дзівіцца: ці на фацэтных людзей у незвычайным адзенні, ці на дзіўнае абсталяван-
202
не, ці на страшную трубу з дымам, ці на ўздрыгі і грукат кану-звера, які пачаў ужо рухацца наперад.
— Ахвярую капітану Мангу нехапаючую частку адзен-ня! — крыкнуў адзін вясёлы паніч і праз хвіліну прынёс яму... нагавіцы. Уздзелі іх і зноў пакаціліся ад смеху. Сярод аднастайнай, нуднай дарогі гэтае здарэнне прынес-ла людзям некалькі мінут забавы. А потым забыліся на гэта і зноў пачалі нудзіцца.
Пратока апусцела. Як і раней, плюхалася вада, як і раней, моўчкі стаялі суровыя чорныя скалы, як і раней, ніякіх слядоў чалавека.
Толькі сярод вады сіратліва хісталася кану. На сподзе яе курылася галавешка, побач валяліся скуры і вытырка-ліся вясло і піка.
У паветры прарэзліва крыкнула чайка, пакружылася над чоўнам, некалькі разоў праляцела над ім так нізка, што нават дакранулася крылом, а потым спакойна ўсела-ся на краі...
X
ПРАЗ ЧАТЫРЫ ГАДЫ
( Пасляслоўе )
На адной з лепшых вуліц Лондана стаіць вялікі рэста-ран “Касмапаліт”.
Шмат прахожых спыняецца ля акон, каб падзівіцца на пышнае, багатае абсталяванне, асабліва ж на тых лю-дзей, што абслугоўваюць у рэстаране. Сярод сотні афіцы-янтаў нельга ўбачыць і двух, якія належалі б да адной нацыі. Здаецца, увесь свет сабраўся, каб служыць анг-лійскім капіталістам. He толькі беднаму, але і сярэдняга дастатку чалавеку нельга было і думаць наведаць гэты палац, дзе адна жабіная лапка каштавала два рублі зола-там. Але нягледзячы на гэта, народу заўсёды было поўна.
Кожную хвіліну бясшумна пад’язджалі аўтамабілі, і адтуль выходзілі вясёлыя, шчаслівыя людзі. Вось пад’-ехала кампанія з двух маладых мужчын і адной жанчы-ны. Адзін з мужчын быў цывільны, у цыліндры, з манок-лем, другі — у форме флоцкага ваеннага афіцэра. Жанчы-на была прыгожая, гадоў дваццаці двух, з тонкім далікат-ным тварам і блакітнымі вачыма. Людзі ўвайшлі ўся-рэдзіну і спыніліся ў вялікай зале, дзе на эстрадзе высту-
203
палі афрыканскія танцоркі, а музыка даносілася аднекуль зверху. Навакол гула гаворка, час ад часу раздаваліся стрэ-лы коркаў з бутэлек.
Зараз жа падскочыў негр і схіліўся, чакаючы загаду.
— Шампанскага і амараў1,— загадаў афіцэр.
— He, пачакайце,— спынілася жанчына,— паклічце лепш Манга. Хай ён падае.
— Слухаю! — сказаў негр і пабег назад.
— Я, сястрыца, баюся, што вы пачастуеце нас вашымі ўлюбёнымі стравамі: слімакамі, чарвякамі і іншымі ла-сункамі. Можа, ты ўжо занудзілася па іх? — сказаў цы-вільны.
Грэт засмяялася і паківала яму пальцам:
— Пачакай, можа, і табе калі-небудзь прыйдзецца жы-віцца такімі стравамі!
— He,— адказаў брат,— калі ўжо не будзе чаго есці, дык я тады хоць хлеба з маслам з’ем.
Тым часам падыходзіў Манг. Хоць зусім інакшы выгляд ён меў, хоць на ім быў дасканалы сурдутны гарні-тур, але ўсё ж такі кідалася ў вочы, што гэтае ўбранне не пасавала да яго. Нізкі рост, даўтія рукі, тонкія ногі, агуль-ны выгляд і рухі — уся гэтая спадчына яго папярэдняга жыцця давала сябе адчуваць.
Калі ён убачыў сваю Белую Птушку, такую прыгожую, чыстую, у пекным шэрым адзенні, і разам з тым такую чужую, далёкую — ён :не мог даць веры, што калісьці яны былі так блізка адзін ля аднаго. Але вобразы самі па-плылі перад яго вачыма: вось ён яе выратоўвае з мора, вось яны на скале, потым у бацькоў, потым пяць дзён у чоўне...
— Гэй ты, малпа! Падай рому! — пачуў ён ля сябе п’я-ны голас.
Манг азірнуўся і ўбачыў п’янага пана, які ўтаропіўся на яго бычынымі вачыма.
— Выбачайце! — сказаў Манг.— Я заняты.
— Што?! — гыркнуў пан і стукнуў кулаком па ста-ле.— Хіба я не бачу, што ты ідзеш з пустымі рукамі? — I ён зноў стукнуў кулаком так, што шклянкі зазвінелі.
Падскочыў старшы служачы:
— Выбачайце, пан! Чым пан нездаволены?
— Што ж гэта ў вас тут робіцца, га? — зароў той.— Паназбіралі малпаў з усяго свету, а служыць не навучылі:
1 Марскія ракі.
204
ідзе з пустымі рукамі і адмаўляецца, калі яму загадваюць. Гэта ж...
Ледзь уціхамірылі яго. Але да службовай характары-стыкі Манга далучылася новая пляма...
Манг падышоў да стала Грэт і пакланіўся. Абодва муж-чыны пачалі пільна прыглядацца да яго.
— Дык вось які ён! — прамармытаў ваенны.
— Ну, як жывеш, Манг? — пачала Грэт.— Як ідзе служба?
— Дзякую, міс. Служу як магу.
— А я цяпер ужо не міс, а містрыс1. А гэта мой муж, капітан ваеннага карабля.
— Відаць, такі ўжо лёс твой, сястрыца, што галоўныя моманты твайго жыцця звязаны з капітанамі.
— Дзякую за параўнанне! — нездаволена буркнуў муж.
— He абражайся, Джэк,— казаў далей брат,— ён жа ж быў не ваенны, а цывільны капітан.
Манг стаяў і сарамліва ўсміхаўся. Ён добра памятаў “урачыстую” сустрэчу на караблі.
— А што, Манг, ці не хацеў бы ты вярнуцца дахаты? — пыталася далей Грэт.
— He ведаю,— адказаў Манг, падумаўшы.— Наведац-ца, у кожным разе, хацелася б.
— А мы з табой, мусіць, ужо не скора ўбачымся. Я сёння ўначы выязджаю з мужам у Індыю.
Хоць і без гэтага Манг бачыў яе за чатыры гады разы са тры, але ўсё ж яму зрабілася сумна. Адзінокі ў гэтым чужым шматмільённым горадзе, ён усё ж такі адчуваў, што тут недзе ёсць чалавек, які ведае яго, які звязан з ім агульнымі перажываннямі, успамінамі, да якога нават мож-на было б звярнуцца ў часе бяды. Гэта ж яна рэкаменда-вала яго ў гэты рэстаран і нават за першы год заплаціла гаспадарам значную суму за ўтрыманне і навучанне. I ў далейшым гаспадары лічыліся з ёй і, здаецца, яшчэ раз атрымалі грошы. Без яе ён не ўтрымаўся б тут ніводнага дня. А цяпер невядома, што будзе...
— Ну, дык прынясі нам вячэру,— сказаў ваенны і за-казаў стравы.
Калі Манг адышоў, афіцэр звярнуўся да жонкі:
— Грэт, ты забываеш, што знаходзішся на людзях. Ты размаўляеш з ім, нібы з роўным. Гэта ж непрыстойна. Што могуць падумаць людзі, гледзячы на такое панібрацтва?
М і с — паненка, містрыс — пані.
205
— Гэта ж апошні раз, на развітанне,— апраўдвалася Грэт.— Усё ж такі яму я абавязана сваім жыццём, а ты — сваёй жонкай,— дадала яна, хітра ўсміхаючыся.
— Дык жа ты зрабіла для яго ў сто разоў болып. He кожны так адплаціў бы. Але з гэтага не вынікае, што ты павінна сябраваць з гэтай малпай.
— Ну, якое тут сяброўства! — махнула рукой Грэт.
— Капітан капітану зайздросціць,— уставіў сваё сло-ва брат.
— А ты гатоў на ўсялякія недарэчнасці, абы толькі пажартаваць,— нездаволена адказаў афіцэр.
Калі пасля вячэры ваенны расплачваўся, ён даў Мангу “на чай” цэлыя тры фунты стэрлінгаў, за што жонка ўзна-гародзіла яго ўдзячным позіркам.
Манг доўга стаяў на месцы і сачыў, як выходзіла Бе-лая Птушка. А тая ўжо шчабятала аб ад’ездзе, аб пада-рожжы, аб знаёмых і зусім забылася, што на свеце існуе нейкі Манг...
Праз тры дні Манга звольнілі...
Апошняй прычэпкай было яго “непаразуменне” зп’я-ным панам. Яшчэ важней было тое, што яго заступніца выехала. А галоўнай прычынай было, што Манг не меў той вяртлявасці, спрытнасці, хітрасці, якія патрабуюцца ад лакеяў у такіх панскіх установах.
I Манг апынуўся на вуліцы, сярод тысяч беспрацоўна-га люду — белых, чорных, жоўтых, бурых.
I, бадзяючыся на імглістых вуліцах Лондана, ён часта ўяўляў сабе іншы горад сярод скал, вуліцы-каналы, марскіх птушак, кану, сям’ю і Мгу.
ПАЛЕСКІЯ РАБІНЗОНЫ
I
Адважныя падарожнікі.— У моры.— Крушэнне карабля.—
Падарожжа ў вадзе.— Невядомы бераг.— Падлік маёмасці.
— Кіруй туды, вунь у той лясок! Цікава паездзіць у чоўне па лесе.
Доўгі Мірон сядзеў на кукішках на дне выдзеўбанага чоўна — “душагубкі”. Калені яго датыркаліся да самага носа; рукамі ён трымаўся за бакі чоўна. Раптам ён пад-няў рукі, паказаў на лес і нават крыху прыўстаў. Човен захістаўся.
— Ды не хістай! Бачыш, што...
Віктар, які стаяў і кіраваў чоўнам, не паспеў скончыць і паваліўся на дно. Душагубка яшчэ болып захісталася, зачарпнула вады. Абодва хлопцы прыціснуліся да дна і не толькі рухацца, але і дыхаць перасталі. Нарэшце човен супакоіўся; на дне яго плюхалася вада.
— Ну вось, бачыш, што ты зрабіў! — з дакорам сказаў Віктар.— Навошта было ўставаць ды варушыцца? Вы-чэрпвай цяпер ваду!
— Дык ты ж сам вінаваты,— агрызнуўся Мірон.—
207
Перад кім было фанабэрыцца, што спрытна спраўляешся з гэтай праклятай душагубкай?
— Ну і справіўся б, каб ты сядзеў ціха.
— Я ж і сядзеў, а вось ты забыўся, у якім чэрапе едзеш. Навошта стаяў ва ўвесь рост?
Пры гэтым Мірон прыпадняўся. Зноў захістаўся чо-вен.
— Зноў устаеш?! — грозна крыкнуў Віктар.— Калі хо-чаш тапіцца, дык лезь у ваду сам адзін, а я яшчэ пачакаю.
Мірон крыху засаромеўся.
— Ну-ну,— адказаў ён лагодна.— Давай лепш вычар-паем ваду.
— А чым будзеш вычэрпваць? Чарпак узяў?
— А ты ўзяў?
— Ды хто ж ведаў, што гэтая калода будзе цячы.
— Цячы не пацякла, а зверху, бачыш, налілося.
Хлопцы нерухома сядзелі адзін супраць аднаго, нібы буслы ў гняздзе, і пазіралі то на дно лодкі, дзе было паль-цы на чатыры вады, то адзін аднаму ў вочы.
Човен, які і без таго мала высоўваўся з вады, цяпер яшчэ болып апусціўся. I яшчэ болып небяспечным быў кожны рух.
А навакол разляглося неабсяжнае каламутнае мора. Далёка ззаду ледзь віднеўся бераг, ад якога яны ехалі, a наперадзе, яшчэ далей, паўставаў той лес, на які хацеў па-глядзець Мірон. Да лесу гэтага было яшчэ далёка, але за-тое ехаць туды было цікавей. Улетку тут канчалася возе-ра і пачыналася непраходнае балота, якое цяпер было за-літа вадой. Гэтай вадзе не відаць было канца-краю, апрача той палоскі лесу на даляглядзе. I на ўсёй гэтай прасторы то там, то там вытыркаліся з вады верхавіны дрэў і кус-тоў — то паасобку, то групамі.
Надвор’е было ціхае, цёплае. Веснавое сонца грэла ўжо як след. Дрэвы зелянеліся. To была ўжо другая паводка на Палессі ў гэтым годзе. Першы раз адбылася яна з ме-сяц назад, з крыгамі, замаразкамі. Пасля таго тыдні са два трымалася сапраўдная, цёплая вясна. Вада амаль сышла, але потым зноў пачаліся дажджы і снег. Ужо тыдзень, як скончылася і гэтая непагадзь. У іншых месцах прыступілі ўжо да ворыва, сяўбы, а ў гэтай нізіне ўсё яшчэ збіралася вада з далёкіх аколіц, асабліва з поўначы.
У такі час і трапілі сюды гэтыя два хлопцы. Яны былі аднагодкі і мелі абодва разам гадоў трыццаць пяць. Але выгляд, а таксама і характары іх былі зусім адметныя. Мірон быў худы, цыбаты дзяцюк, з блакітнымі вачыма,
208
доўгім птушыным носам і доўгімі светлымі валасамі. Віктар, наадварот,— прысадзісты, карчасты, чарнявы, з круглым пляскатым тварам.
Мірон быў больш разважлівы, спакойны хлопец, a Віктар — жвавы, імклівы. Яны заўжды спрачаліся паміж сабою, але былі найлепшымі сябрамі і жыць не маглі адзін без аднаго.
Абодва вучыліся ў тэхнікуме ў адным з акруговых гарадоў Беларусі і былі самымі стараннымі ўдзельнікамі краязнаўчага гуртка. Можа, таму яны так і цікавіліся краязнаўствам, што нарадзіліся ў горадзе і ўвесь свой век пражылі ў ім.
3 маленства яны былі суседзямі і таварышамі, таксама як і іхнія бацькі. Бацька Мірона працаваў у млыне, а Вікта-ра — на шкляной гуце.
Прыроду, лес, вёску хлопцы ведалі толькі з тых экс-курсій, якія рабілі, калі вучыліся ў сямігодцы. Далей як за дзесяць кіламетраў ад горада ім ніколі не даводзілася быць.
Вучыліся абодва добра, чыталі шмат кніжак, асабліва прыгодніцкіх — Жуля Верна, Майн Рыда, Купера і г. д. Цікавілі іх розныя далёкія краіны, дзікуны, індзейцы, якіх цяпер бадай ужо зусім няма. Захапляліся рознымі пры-годамі з іх жыцця, што адбываліся гадоў 60—80 назад. Марылі пра пальмы, джунглі, а не бачылі добрай пушчы, якая была за некалькі дзесяткаў кіламетраў ад іх. Уяў-лялі сабе розныя паляванні на тыграў, сланоў, ільвоў, a вавёркі на волі не бачылі. Марылі пра мора, караблі, а не бачылі вялікага возера, якое ляжала за кіламетраў двац-цаць ад іх.
У краязнаўчым гуртку яны даведаліся, што на Бела-русі наогул, а ў іх раёне асабліва, ёсць шмат куткоў, не горшых ад заморскіх. Ёсць пушчы, не менш цікавыя, чымся далёкія тралічныя лясы. Ёсць азёры і балоты, якія ўвесну робяцца морамі. Ёсць звяры, якія радзей сустракаюцца на свеце, чым сланы і тыгры.
Паступова выявілася, што Мірон цікавіўся больш ба-танікай, а Віктар — заалогіяй. Чытаючы кнігі, кожны з іх галоўную ўвагу звяртаў на сваю галіну навукі. У жывым кутку Віктар важдаўся з трусамі, мышамі, жабамі, а Мі-рон — з рознымі раслінамі. Паступова кожны з іх досыць сур’ёзна азнаёміўся са сваім любімым прадметам.
Калі прыйшла вясна і дзесяцідзённыя канікулы, хлоп-цам вельмі захацелася зрабіць вылазку за горад, куды-небудзь падалей, на некалькі дзён, пабачыць славутае па-
209
лескае разводдзе. Такая вылазка ім здавалася цікавей-шай, чым арганізаваная экскурсія ўлетку.
— Там усё ідзе па раскладзе, як заняткі ў класе,— казалі яны.— Загадзя ведаеш, дзе калі будзеш і што цябе там чакае. He можаш пайсці, куды захочаш, спыніцца, дзе сам хочаш, рабіць, што табе падабаецца. Такія падарожнікі ў дарозе адчуваюць сябе, як дома, не ведаюць незвычай-ных прыгодаў і небяспек. Якое ж гэта падарожжа?!
Калі яны сказалі аб сваім плане некаторым з тавары-шаў, дык тыя паднялі іх на смех:
— Ну і выдумалі! Якая карысць ад такога падарожжа, які сэнс?
— Нічога вы не разумееце! — пакрыўдзіліся сябры і болып ужо ні з кім не распачыналі гаворкі на гэтую тэму. Але цвёрда пастанавілі выканаць свой намер чаго б гэта ні каштавала, каб даказаць усім, што незвычайнае пада-рожжа цікавей, чым звычайнае.
I вось нашы падарожнікі апынуліся ў чоўне сярод бяз-межнага мора. I пакуль што былі задаволены.
— Давай вычарпаем ваду шапкамі,— прапанаваў Мірон.
— Ды нічога іншага не застаецца,— згадзіўся Віктар.— Толькі баюся, што ты пачнеш варочацца, як мядзведзь, і перакуліш лодку.
— А я баюся, каб яна не перакулілася ад руху твайго языка,— спакойна сказаў Мірон і, зняўшы шапку, пачаў вычэрпваць ваду.
Зараз жа далучыўся Віктар, і вада хутка была вычар-пана. Можна было ехаць далей.
— А да таго лесу, мусіць, далёка,— прамовіў Мірон.
— А што, можа, спалохаўся? Можа, назад хочаш ехаць? — упікнуў Віктар.
— Каб толькі ты не спалохаўся,— насмешліва адказаў Мірон.
— Ну, гэтага, брат, не дачакаешся! — свіснуў Віктар.— Першы раз па моры еду.
— Толькі карабель наш псуе падарожжа,— уздыхнуў Мірон.
— А ты сядзі спакойна, і ўсё будзе добра,— сказаў Віктар і ўзяўся за вясло.
— Ды навошта ты зноў становішся? — крыкнуў Мірон.— Дай лепш буду я, а ты адпачні.
— Паглядзім,— усміхнуўся Віктар і аддаў вясло.
Мірон асцярожна, але цвёрда прыладзіўся на каленях і пачаў веславаць.
210
— Ну, і якая ж розніца? — засмяяўся Віктар.— Ты на каленях стаіш нават вышэй, як я на нагах.
— Розніца ёсць,— сур’ёзна адказаў Мірон.— Цэнтр цяжару ніжэй, калі памятаеш фізіку.
— Наўрад ці сам ты ведаеш, дзе ў цябе цэнтр цяжа-ру,— нездаволена буркнуў Віктар.
Асцярожна, мерна і моцна гроб Мірон, і човен пасоў-ваўся досыць шпарка. Вось наблізіліся першыя кусты, часам сухі чаротнік вытыркаўся з-пад вады: значыцца, скончылася возера і пачаўся бераг. Але праз некаторы час зноў выехалі ў другое, меншае возера.
— Бач, як яно тут — па некалькі азёраў ідзе,— заўва-жыў Віктар.
— Гэта яшчэ невядома. А можа, гэта толькі балота? Хто яго цяпер разбярэ? — сказаў Мірон.
Нейкі белаваты струмень, нібы рака, перасек ім дарогу і пачаў адносіць човен убок. Мірон упарта стаў з ім зма-гацца.
— Сцеражыся! — раптам крыкнуў Віктар.
На іх нёсся вялізны, рагаты корч. Сутычка была не-мінучая: праскочыць з такім нязграбным чоўнам было ўжо нельга.
— Кладзіся! — крыкнуў Мірон і сам прыціснуўся да дна. Потым працягнуў наперад вясло, упёрся ў корч і па-ступова пачаў паслабляць руку, каб зменшыць штуршок. Корч не стукнуўся аб човен, але затое яны сашчапіліся і далей паплылі ўжо абодва разам.
— Вось прынесла яго ліха на нашу галаву! — злаваў Віктар.— Як жа цяпер ад яго адчапіцца?
— Пачакай, не гарачыся толькі, адчэпімся,— спакойна сказаў Мірон і паступова, павольна вызваліў човен.
Мінулі азярцо, зноў пайшлі кусты. Часам яны здава-ліся астравамі, а калі човен пад’язджаў бліжэй, то мог пра-ехаць праз іх проста па вадзе. Трапляліся і болып вялікія дрэвы: бярэзінкі, алешыны, нават елкі.
Наперадзе, ужо недалёка, вызначаўся густы, сіні бор.
— А ён, здаецца, стаіць высока, на сухім месцы,— ска-заў Віктар і ціхенька ўстаў, каб паглядзець.— Хочацца ногі выпрастаць, здранцвелі зусім.
— Ды пачакай ты, не ўставай, зараз прыедзем,— ска-заў Мірон, але і сам не ўтрымаўся, прыпыніўся і пачаў прыглядацца.
— Здаецца, там нібы пясчаны ўзгорак відаць,— пра-мовіў ён, гледзячы з-пад рукі.
А човен тым часам наехаў на вір. He паспелі хлопцы
211
звярнуць на яго ўвагу, як ён панёс іх убок і стукнуўся аб альховае дрэва. Штуршок быў невялікі, і нічога б не зда-рылася, каб абодва хлопцы сядзелі на дне. А цяпер — Віктар адразу паляцеў у ваду, пад алешыну.
— У-ух! — крыкнуў ён не то ад жаху, не то ад неспа-дзеўкі, не то ад холаду. Мусіць, ад усяго разам.
А човен ад яго руху так захістаўся ды закруціўся, што Мірон ледзь уседзеў, ухапіўшыся рукамі за бакі яго. Але пры гэтым ён выпусціў з рук вясло. Струмень падхапіў бездапаможны човен і панёс яго далей, да другой алешы-ны. Падплываючы да яе, Мірон перахіліўся цераз борт і ўчапіўся рукамі за галіну. Тут ён адчуў, што човен нібы выслізгвае з-пад яго. Трымаючыся за галіну бадай што над вадой, Мірон стараўся падцягнуць да сябе човен на-гамі, але скончылася гэтая справа тым, што галіна аблама-лася, хлопец паляцеў у ваду дагары нагамі, а човен, атры-маўшы апошні штуршок і паварочваючыся ў розныя бакі, жвава панёсся наперад. Пакуль Мірон зноў учапіўся за дрэва ды агледзеўся, човен быў ужо так далёка, што да-гнаць яго не было ніякай магчымасці, тым болып чалаве-ку адзетаму і абутаму.
Усё гэта адбылося так хутка, што Віктар, які таксама выбіраўся з вады і ўзлазіў на дрэва, нават не заўважыў, што робіцца за яго спіной, тым болып што Мірон за ўвесь гэты час не падаў аніводнага гуку.
Азірнуўся Віктар — ні чоўна, ні Мірона няма! Што за дзіва такое?
— Міро-о-он! — гукнуў ён.
— Ну! — адгукнулася зусім блізка.
— Дзе ты?
— Тут!
Глянуў Віктар — і вачам сваім не верыць.
— А дзе ж човен?
— He ведаю.
— Як жа так?
— Ды так. Паплыў.
— Што ж гэта такое? — у роспачы крыкнуў Віктар.
— Прыгода,— спакойна азваўся Мірон са свайго дрэва.
— Што ж ты нарабіў?
— А можа, гэта ты нарабіў?
— Ты ж у чоўне застаўся!
— Хацеў бы я паглядзець, як ты застаўся б, каб цябе так пітурханулі,— адказаў Мірон.
Так спрачаліся яны, пакуль не прайшло першае ўра-
212
жанне ад няшчасця. Ніхто нікога сур’ёзна не вінаваціў, ды і карысці ніякай ад гэтага не было б, але ж трэба было па прывычцы аднаму аднаго папікнуць. I толькі пасля таго сталі яны абмяркоўваць, як выйсці са становішча.
А становішча было такое, што ім нікуды нельга было падацца, апрача таго лесу, што віднеўся наперадзе за кіла-метр ці трохі болей. Невядома, ці здолелі б хлопцы пра-плысці такую адлегласць у адзежы, у сцюдзёнай вадзе, каб гэта была рака ці возера. А на залітым вадою балоце яны мелі шмат “станцый” для адпачынку — дрэвы, кусты і проста неглыбокія мясціны.
Было каля поўдня. Неаглядная водная прастора іскры-лася на сонцы. 3 захаду ледзь дыхаў цёплы ветрык. Вада ціхенька плюхалася каля дрэў. Уверсе са свістам праля-целі дзве качкі. Сонца прыемна сагравала мокрае адзенне хлопцаў. Настрой у іх палепшыўся, асабліва ў Віктара. Ён нават пачаў жартаваць:
— Калі-небудзь, можа, будзем дзякаваць, што так зда-рылася. Тут табе і мора, і аварыя карабля, і таемны вос-траў, а там сустрэнуцца дзікуны, бегемоты, кракадзілы, тыгры...
— Невялікае шчасце сустрэць тыгра з голымі рукамі,— сказаў Мірон.
— А ты хочаш, каб табе ўсё гатовае было? Тады лепш было сядзець дома.
— Я і згадзіўся б цяпер лепш сядзець дома. Можа, каб апісаць усё гэта ў кніжцы, дык які-небудзь дурны хлопец і захацеў бы быць на нашым месцы. А я наперадзе не чакаю нічога добрага.
— Эх ты! — з пагардай сказаў Віктар.— Што будзе з цябе далей, калі ты ўжо цяпер раскіс?
Мірон усміхнуўся.
— Прадбачыць — гэта не значыць раскіснуць. Па-глядзім яшчэ, хто будзе болып трывалы. Але час ужо ў дарогу. Эх, не хочацца зноў лезці ў сцюдзёную ваду!
— Пачакай, можа, варта яшчэ пашукаць нашага чоўна? Можа, ён зачапіўся дзе? — сказаў Віктар.— Маё дрэва вышэйшае, я з яго пагляджу.
— Дзе там! — безнадзейна махнуў рукой Мірон.— Гэ-тая гладкая калода нават не мае чым зачапіцца. Ды і вір круціць тут ва ўсе бакі.
— Так яно і ёсць! — сказаў Віктар, калі зірнуў звер-ху.— Вунь ён ужо выходзіць у возера. Нічога не зробіш, прыйдзецца плысці.
I хлопцы пусціліся ў далейшую дарогу.
213
Вельмі хутка яны пераканаліся, што плысці ў адзен-ні — гэта вялікая пакута. Мокрае адзенне і рухацца пе-рашкаджала, і ўніз цягнула. Спачатку хлопцы маглі пра-плысці без адпачынку якую сотню метраў, а потым усё менш і менш. Справа ўскладнялася яшчэ тым, што “стан-цыі” размяшчаліся зусім не так, як хацелася б. Дрэвы трапляліся вельмі рэдка, і не заўсёды былі яны па дарозе. Часта прыходзілася адпачываць проста ў вадзе, трымаю-чыся за верхавіны кустоў. А тады цела яшчэ больш дубя-нела ад холаду. Таму, калі сустракалася дрэва, на якое можна было ўзлезці, то хлопцы болып радаваліся магчы-масці пагрэцца на сонцы, чым адпачынку. А кракадзілы і тыгры болып ужо не прыходзілі ў галаву — не да таго было.
Метраў за трыста ад берага хлопцы адчулі пад нагамі зямлю. Калі сталі, то вада даходзіла ім да грудзей. Ра-дасць была надзвычайная. Але зноў бяда: дно аказалася такое дрыгвяное, што ісці па ім не было ніякай магчы-масці.
— Ведаеш што? — сказаў тады Віктар.— Давай скары-стаем закон Архімеда.
— Якім чынам? — здзівіўся Мірон ад нечаканасці.
— Калі мы апусцімся ў ваду па шыю, то зробімся ляг-чэйшымі на столькі, колькі важыць выціснутая намі вада.
— Так.
— Значыцца, мы не будзем загразаць у балоце і пой-дзем сабе ўпрысядку, як па шасэ. Вось паспрабуй.
Апусціліся ў ваду — сапраўды ногі не загразаюць. Але як толькі пасунуліся наперад,— пачалі загразаць нават горш, чым раней.
— Вось табе і Архімед! — з прыкрасцю сказаў Віктар.
— He Архімед вінаваты, а мы самі,— разважліва пра-мовіў Мірон.— Мы не ўлічылі, што, рухаючыся, павінны пераадольваць супраціўленне вады, а для гэтага вымуша-ны моцна ўпірацца ў дно.
Такім чынам, хлопцам прыйшлося плысці нават па неглыбокім месцы. Толькі што можна было часцей адпа-чываць, стоячы на купінках, ды грэцца на сонцы.
Нарэшце яны наблізіліся да берага на такую адлег-ласць, што рукі пачалі даставаць зямлю. Але стаць усё роўна было немагчыма — зараз жа ногі правальваліся ў багну.
— Што ж цяпер рабіць? — разважаў Віктар, калі пры-пыніўся апошні раз на кусце.— Hi плысці, ні ісці нельга.
— Значыцца, трэба паўзці на руках,— сказаў Мірон,
214
выпрастаўся нерухома на вадзе і лёгка паплыў, перабіра-ючы рукамі па зямлі. За ім пусціўся Віктар.
— Ну як? Цяпер Архімед дапамагае? — спытаў Мірон.
Каб выправіць сваю папярэднюю памылку і паказаць, што ён не горш за Мірона разумее гэтае пытанне, Віктар паспяшаўся даць тлумачэнне:
— Цяпер у нас супраціўленне вады зусім невялікае, і нам не трэба моцна ўпірацца рукамі.
Усё ішло добра, пакуль цела трымалася ў вадзе. А калі яны падплылі да берага метраў на пяцьдзесят ды “селі на мель”, тады ўжо ніякім спосабам нельга было рухацца далей. Немагчыма было ні абаперціся рукамі, ні стаць на ногі — ад кожнага руху хлопцы яшчэ больш загразалі ў балоце. Хоць ты назад вяртайся!
Яны чапляліся за кожную ламачыну, за леташні ча-ротнік, каб толькі знайсці сабе апору. Паступова яны на-бралі ў рукі па цэлай вязанцы сухога чаротніку і галля, a затым Віктар выступіў з канкрэтнай прапановай:
— Калі мы не можам паўзці, абапіраючыся на рукі, то паспрабуем паўзці, абапіраючыся на вязанкі, вось так...
Моцна трымаючы дзвюма рукамі вязанку, ён закінуў яе наперад, а потым падцягнуўся да яе ўсім целам. Пер-шы крок быў зроблены. А за ім пайшлі далейшыя крокі, цяжкія, марудныя, але кожны з іх крыху набліжаў жада-ную сушу.
Выбраліся на бераг ледзь жывыя, аблепленыя тванню, дрыжачыя ад холаду. На шчасце, бераг выдаўся вельмі ўтульны. Досыць высокі, сухі, ён глядзеў на поўдзень і добра награваўся праменнямі сонца. Пад аховай векавых хвой тут не адчувалася ні малейшага ветрыку; ад нагрэ-тай зямлі патыхала цеплынёй, як у добры летні дзень. Асабліва вабілі да сябе пляміны чыстага белага пяску. На яго і паваліліся нашы падарожнікі.
— А тут было б зусім нядрэнна, калі б...— пачаў Віктар млявым голасам.
— Калі б не гэтае “калі б”, было б сапраўды добра,— згадзіўся Мірон.— Але калі мы засохнем у такім стане, то будзе яшчэ горш,— мы зробімся муміямі.
— Для цябе гэта асабліва небяспечна, бо ты тады зло-мішся,— засмяяўся Віктар.
— Ды і табе не лепш будзе,— адказаў Мірон.— Трэба змыць гэтую гразь.
Але так не хацелася ўставаць, распранацца. Цішыня, стома, цеплыня хілілі да сну. Праз некалькі хвілін Мірон зноў сказаў:
215
— Трэба памыць і высушыць адзенне, пакуль сонца грэе.
— Трэба,— пацвердзіў Віктар.
I абодва засталіся ляжаць нерухома. Праз некаторы час Віктар сказаў:
— Нічога не зробіш, трэба ўставаць.
— Трэба,— пацвердзіў Мірон.
I зноў абодва засталіся ляжаць.
Зноў прайшло некалькі часу. Тады Мірон рашуча ска-заў:
— Так нічога не выйдзе. Давай па камандзе: р-раз!
— Два! — падхапіў Віктар.
А “тры” не сказаў ні той, ні другі — так хацелася яшчэ хвіліначку паляжаць. Многа яшчэ прайшло такіх хвіліна-чак, пакуль, нарэшце, бадай абодва разам крыкнулі “тры”, усхапіліся на ногі і пачалі распранацца.
Адзежы ўсёй разам было: дзве пары бялізны, двое штаноў, дзве верхнія кашулі, пара ботаў (Міронавы), пара чаравік (Віктаравы), скураная куртка (Віктарава), сукон-ная світка (Міронава), пара рваных шкарпэтак (Віктара-вы), пара ануч (Міронавы) і дзве шапкі.
Ператрэслі кішэні і падлічылі ўсю сваю маёмасць на-огул.
Віктар перш за ўсё ўхапіўся за свой табак. Зверху махорка зрабілася на кашу, а ад паперы нічога не заста-лося.
— Эх, шкада дабра! — уздыхнуў ён і асцярожна пачаў выцягваць сваё багацце і раскладаць яго на зямлі.— Дзе яго цяпер возьмеш?
— I добра! — сказаў Мірон.— Прынамсі, курыць ад-выкнеш.
— Ну не, брат! Я лепш есці адвыкну.
— Цяпер для мяне гэта было б вельмі дарэчы,— спа-койна прамовіў Мірон і выцягнуў з кішэні мокрую ска-рынку хлеба.
— Хлеб?! — падскочыў Віктар.
— Ціха, ціха! Ты ж толькі што казаў, што можаш не есці, абы махорка была. Выбірай — або хлеб, або махорка.
— Тады ліха з табой, не трэба,— пакрыўдзіўся Віктар.
Мірон таксама старанна палажыў сушыцца свой хлеб і нават сабраў усе крошкі.
Калі вытраслі ўсе свае кішэні, то ў абодвух насы апус-ціліся яшчэ ніжэй. Агульная маёмасць была: махорка, скарынка хлеба, аловак, адна насавая хустачка, восем руб-
216
лёў семдзесят чатыры капейкі грошай і чатыры мокрыя запалкі ў расплясканым мокрым карабку.
— Нават запалак не маеш! — упікнуў Мірон.— Адзін выпадак трапіўся ў гісторыі чалавецтва, калі курэц мог быць карысным для грамадства, ды і то...
— Запалак я меў досыць, але яны з усімі іншымі рэ-чамі былі ў торбе, якую ты пусціў па вадзе,— агрызнуўся Віктар.— А вось у цябе нават ножыка няма.
— Дык і ён жа застаўся ў маёй торбе,— панура адка-заў Мірон.
Але спрачацца не было часу. Яны знайшлі клін чыс-тай вады, выпаласкалі ўсё сваё адзенне і ў чатыры рукі выкруцілі так, што ў ім, здаецца не толькі вады, але і жы-вой мясціны не павінна было застацца. Развесілі на сон-цы, а самі селі ў пяску пад карэннямі вялікай хвоі. Скар-дзіцца на холад яшчэ нельга было, але сонца няўхільна апускалася, а адзежа сохла марудна. Беражна расклалі на сонцы і ўсю іншую маёмасць, асабліва запалкі.
— А табе не даводзілася ўжываць высушаныя запал-кі? — пытаўся Мірон.— Ці гараць яны?
— He даводзілася.
— Вось бачыш: такая простая рэч, а ты не ведаеш.
— А ты?
— Дык я ж не куру.
— Гэта ж не толькі для курэння патрэбна. Эх ты! — паківаў галавой Віктар.— Разважаць толькі любіш.
Віктар увесь час скоса пазіраў на хлеб. He цярпелася і Мірону. Узяў ён вільготны кавалак, разламаў напалам, працягнуў Вікуару. З’елі гэты кавалак і яшчэ болып за-хацелі есці.
— Каб ведаў, лепш бы зусім не еў,— бурчаў Віктар.
— Прывыкай, браток, не тое яшчэ будзе,— суцешыў Мірон.
— Хоць бы закурыць,— прамовіў Віктар, гледзячы на сваю махорку.
— Добра і так,— сказаў Мірон.
Дагэтуль яны неяк не мелі часу падумаць пра свой далейшы лёс: кожную хвіліну перад імі стаяла бліжэй-шая, непасрэдная справа. Цяпер жа, калі сядзелі галышом пад дрэвам і чакалі, пакуль высахне адзежа, яны маглі больш падумаць пра заўтрашні дзень.
— А што, калі нам некалькі дзён давядзецца валэн-дацца тут, пакуль выберамся? — разважаў Віктар.
— О, гэта было б вялікім шчасцем! — прамовіў Мірон.
217
— Дзякую за гэткае шчасце! — чмыхнуў Віктар.— A есці што будзеш? Можа, яшчэ з голаду зойдзешся.
— Вось таму я і лічу за шчасце пабадзяцца некалькі дзён, а не тыдняў ці месяцаў,— панура сказаў Мірон.
— Можа, скажаш яшчэ — стагоддзяў,— усміхнуўся Віктар.
— I гэта можа быць,— сур’ёзна адказаў Мірон.— Нашы косці могуць знайсці і праз некалькі стагоддзяў!
— Эх ты, нуда хадзячая! — скрывіўся Віктар.— Табе на печы б сядзець, а не пускацца ў падарожжа. Чуў я шмат разоў, як людзі блудзілі па лясах, але не чуў анівод-нага разу, каб у нашых лясах гэтак хто-небудзь загінуў. Гэта табе не бразільскія лясы, не афрыканскія пушчы.
— Чаго ты пнешся? Mary цябе запэўніць, што я такса-ма не вельмі прагну тут загінуць,— апраўдваўся Мірон.
— Ну, дык няма чаго рыхтавацца да смерці! — адрэзаў Віктар.
Хоць сонца яшчэ свяціла, але ўжо не грэла. Доўгія цені паступова пакрывалі Светлыя мясціны. Хлопцы ад-чулі холад.
— Нічога не зробіш, прыйдзецца надзяваць сырую адзежу,— уздыхнуў Мірон.
— Дармо! Дасохне на целе,— бадзёрыўся Віктар.
Калі яны адзеліся, Віктар неяк нерашуча сказаў:
— Можа, пойдзем далей?
— Куды ты цяпер пойдзеш? — адказаў Мірон.— Нават па знаёмай дарозе рызыкоўна пускацца ў такі час. А гэ-так мы напэўна праблытаемся ўсю ноч дарэмна. Наўрад ці блізка ў гэтых месцах ёсць паселішча. Якім бы ні было чынам, а прыйдзецца тут пераначаваць.
За ўвесь сённяшні дзень гэта было адзінае пытанне, па якім не адбылося спрэчак паміж таварышамі. Пачалі рыхтавацца да начлегу. Зрабілі сабе логава ў сухім пяску між карэнняў, падгарнулі сухога лісця і шыльніку.
Нарэшце надышоў самы вялікі, урачысты і адказны момант — здабыванне агню. Сэрцы ў хлопцаў застукалі мацней, рукі дрыжалі. Мусіць, з такім самым пачуццём тысячагоддзі назад у якім-небудзь першабытным храме людзі прыступалі да здабывання свяшчэннага агню.
— Ці высахлі яны?
Памацалі з усіх бакоў — здаецца, высахлі.
Чыркнуў Віктар раз, другі — нічога... Толькі белы след застаўся на карабку.
— Мусіць, не досыць высахлі,— сумна сказаў Мірон.— Болей псаваць не варта.
218
— Мая кашуля ўжо высахла, я палажу іх пад паху,— - сказаў Віктар.
А пакуль што прытуліліся ў сваім логаве без агню.
II
Першая ноч.— Начная дужанка.— Заяц, які дзюбаецца.— Апошнія запалкі.— Дадому.
Сонца ўжо зайшло, але яшчэ цэлую гадзіну трымаўся шэры змрок. Над возерам са свістам праляталі качкі, спя-шаліся на начлег. Уверсе пачуўся жураўліны крык. Вось ён мацнее, робіцца больш выразным: відаць, жураўлі спус-каюцца на адпачынак.
— Вось добра было б, каб які-небудзь журавель ці гусь сеў нам на галаву! — прамовіў Віктар.
— Што б ты з ім рабіў без агню? — уздыхнуў Мірон.
— З’еў бы сырога.
Мірон перавярнуўся на спіну, зірнуў на зоркі. Яны так прыгожа зіхацелі! Ласкава шапталіся верхавіны дрэў. Мусіць, дома цешацца цяпер добрым веснавым надвор’-ем, а яны...
— Вось да чаго даводзіць свавольства! — нібы сам да сябе прамовіў Мірон.— Каб мы папрасілі човен у гаспада-ра, дык цяпер людзі ведалі б, дзе мы, і прыехалі б па нас. A так, нават калі і знойдуць дзе човен, то не будуць ведаць, якім чынам ён там апынуўся. Паслухаўся цябе...
— Ну-ну, няма чаго наракаць,— нездаволена забурчаў Віктар.— Ніхто цябе не прымушаў. Калі ты такая цаца, дык не трэба было згаджацца. А ісці за паўкіламетра шукаць гаспадара і ў цябе самога не было ахвоты. З’есці збіраліся мы гэтую душагубку, ці што? Каб не такі выпа-дак, вярнулі б на месца — і ўсё.
Мірон змоўк. Усё роўна справы не паправіш. А спа-дзявацца на дапамогу няма чаго. Ніхто іх тут не ведае. Калі і бачыў хто, што паплылі недзе нейкія два хлопцы, то нікому не прыйдзе ў галаву пацікавіцца, дзе яны дзеліся. Прыйдзецца самім шукаць дарогі.
Паветра рабілася ўсё болып сырым і халодным. Доб-ра яшчэ, што ветру не было. Крыху дапамагала таксама тое, што, шчыльна прытуліўшыся, яны маглі грэць адзін аднаго.
Час цягнуўся марудна. Голад і холад не давалі за-снуць. Хлопцы вымушаны былі варочацца з боку на бок.
219
Задрамалі, але хутка так змерзлі, што пачалі ляскаць зу-бамі. Было, мусіць, пасля поўначы. Віктар не вытрымаў і ўскочыў.
— Гэй, уставай! — штурхануў ён Мірона.
— А? Чаго?..
— Выклікаю цябе на спаборніцтва!
— А?Што?..
— Уставай дужацца!
— Што? Чаго? — мармытаў Мірон.— He лезь!
Але Віктар ухапіў Мірона за ногі і павалок па зямлі. Мірон не толькі ачухаўся, але раззлаваўся.
— Ты чаго лезеш? — закрычаў ён.— Чаго спаць не даеш? Я цябе зараз...
— Ціха, ціха! — сказаў Віктар,— Я цябе не біцца вы-клікаю, а дужацца. Дужацца, каб сагрэцца. Разумееш?
— А!..
I сярод начной цішы пачалася дужанка... Віктару хутка ўдалосЯ паваліць Мірона. Той пакрыўдзіўся:
— Пачакай! Пачакай! Ты ж не даў мне добра ўзяцца, адразу накінуўся. Давай яшчэ раз, вось так. Пагледзімо, як цяпер...
I дужанка зноў пачалася, ды яшчэ як заўзята!..
Змарыліся, паляглі. Паспалі крыху і зноў пачалі вару-шыцца. Раптам недзе побач пачуўся дзікі, прарэзлівы крык. Крык жудасны і разам з тым нейкі жаласны, нібы хто душыць малое дзіцяня...
Жах ахапіў хлопцаў. Мімаволі яны шчыльней зашы-ліся між каранёў.
Крык не спыняўся, і нават непадалёк, у кустах, чулася нейкая тузаніна.
Тут ускочыў Віктар і кінуўся ў кусты.
— Мірон! Сюды хутчэй! — зараз жа пачуўся яго крык.
Спачатку Мірон зазлаваў на Віктара, чаму гэта ён кінуў-ся ў бяду, але ў той жа момант сам апынуўся каля Вікта-ра. Той нешта трымаў, і гэтае нешта білася і вырывалася.
— Трымай! Хутчэй! — зноў крыкнуў Віктар.
Мірон учапіўся рукою за поўсць нейкага звера.
— Што гэта за звер такі? — здзівіўся ён.
— Трымай, трымай мацней! Заяц! — засопшыся, казаў Віктар.
Мірон учапіўся абедзвюма рукамі за зайца, але зараз жа адну руку адхапіў, бо нехта моцна ў яе дзюбануў.
— Ай, ай, заяц дзюбаецца! — крыкнуў ён з жахам.
— Трымай мацней! A то ўцячэ! — тузаўся тым часам Віктар.
220
Мірон зноў ухапіўся дзвюма рукамі.
— Што гэта робіцца? — крыкнуў ён.— Ніколі не чуў, каб заяц дзюбаўся!
— Я ж пугача трымаю! Гэта ён. Трымай зайца, а я гэтаму лупатаму зараз галаву раструшчу.
I ён стукнуў птушку галавой аб дрэва. Потым гэтак жа забілі і зайца.
— Адкуль ты ведаў, што там дзеецца? — запытаўся Мірон, калі яны са здабычай вярнуліся на сваё месца.
— Жаласны піск паказваў, што гэта нейкі невялікі звярок трапіў у бяду. Тузаніна ў кустах сведчыла, што і вораг яго не надта моцны, калі яны так доўга тузаюцца. Потым пачулася нібы плясканне крылаў, і тады мне прый-шла ў галаву думка, што гэта, мусіць, якая сава напала на зайца, як гэта часта пішацца ў кнігах. Але ж і запусціла кіпцюры ў спіну! Сама хацела вырвацца, ды не магла, таму і ўдалося схапіць. А цяпер паспрабуем запалкі, можа, ужо будуць гарэць.
Тыцнуўся Віктар туды-сюды, а запалак няма.
— Згубіў у час тузаніны,— прамовіў ён у роспачы. Хацеў быў накінуцца на яго Мірон, але раздумаў.
— Знойдзеш заўтра,— сказаў ён лагодна.— Ды, мусіць, і страта невялікая, бо, відаць.усё роўна з іх толку не было б.
— А есці хочацца...— неяк жаласна сказаў Віктар.
— Ты ж казаў, што мог бы есці сырое. Вось і еш.
— Ну, ну! Лёгка казаць. Але ўсё ж такі, што мы будзем рабіць заўтра?
— Заўтра і будзем меркаваць,— сказаў Мірон і лёг у сваё логава.— А цяпер будзем спаць. Вось палажы сабе з другога боку зайца — хай грэе, а я палажу пугача.
Нарэшце дзённыя і начныя турботы змарылі хлопцаў, і яны заснулі так моцна, што, мусіць, цяпер іх не разбудзіў бы ні гром, ні мароз. А калі яшчэ паднялося сонца ды прыгрэла іх, то яны праспалі аж да поўдня. Прачнуліся, селі, азіраюцца.
— Учора гэтай парой як пад’еў...— пачаў быў Віктар.
— Давай нашы пашукаем запалкі,— перапыніў яго Мірон.— Тады і пад’ясі.
Расплюснуты карабок з дзвюма запалкамі знайшлі хутка. 3 хваляваннем чыркнулі — запалка засіпела і больш нічога. А другая нават і не засіпела...
— Ну і ліха з імі! — раззлаваўся Віктар і ўскінуў на спіну зайца.— Хадзем лепш дахаты.
— А што рабіць з гэтай дурной савой?
— Вядома, браць. Гэта ж добры ўлоў. Зробім чучала і
221
паставім у нашым прыродазнаўчым музеі з надпісам: “Злоўлены ў Палескай пушчы героямі-падарожнікамі і даследчыкамі Міронам Бажком і Віктарам Калягай улас-нымі рукамі, без ніякай зброі”. Нават і зайца я згодзен ахвяраваць для навукі і славы.
I яны пайшлі ўздоўж возера ў той бок, дзе павінен быў знаходзіцца іх дом.
III
“Па-а марам!” — Усё направа ды направа.— Зайцаў абед.— Зноў на тым самым месцы.
Шпарка ішлі яны наперад па сухім бары. Злева час ад часу выблісквала возера. Бярозы, алешыны, вербалоз з маленькімі светла-жоўценькімі лісточкамі атачалі яго, нібы мярэжкі. Елкі і сосны на гэтым фоне здаваліся зусім чорнымі. Вясёлае веснавое сонейка шнырала паміж дрэў і цешыла і расліну, і птушку, і ваду, і нашых хлопцаў.
Прырода, вясна і маладосць напоўнілі іх жыццярадас-насцю. Нават на голад забыліся.
— Па-а марам, марам, марам, мара-ам! — зацягнуў Віктар.
— Сёння тут, а заўтра там! — падхапіў Мірон.
А ў адказ ім загуло ў лесе: “А-а-ам!”
— Ведаеш што? — звярнуўся Віктар да Мірона.— Я ўжо шкадую, што мы накіраваліся дадому. Я б ахвотна згадзіўся пажыць тут некалькі дзён. Тут табе і мора, і першабытны лес, і звяроў можна рукамі лавіць.
— Ды і я нічога супраць не меў бы,— усміхнуўся Мірон,— але есці няма чаго.
— А гэта што? — пакруціў Віктар зайца над галавой.
— А якім чынам яго засмажыш?
— Здабудзем агонь, як гэта робяць дзікуны,— і ўся табе музыка.
— А хлеба, солі дзе ўзяць?
— Булкі, чаю, каўбасы! — перадражніў Віктар.— Эх ты! А як жа эскімосы ды папуасы жывуць увесь век без гэтага? А ты і некалькі дзён баішся пражыць.
— Пачакай, яшчэ, можа, давядзецца і супраць нашай волі пажыць тут,— прамовіў Мірон, калі глянуў наперад.
Там мясцовасць паніжалася, пераходзіла ў балота, а за ім далёка зноў блішчала вада.
— Бачыш, і там вада. Значыцца, трэба зварочваць.
Павярнулі направа. Цяпер пайшла ўжо нізіна; пад
222
нагамі чвякала і пырскала вада. Густы ельнік яшчэ болей перашкаджаў ісці. Яны стараліся скарыстаць кожную магчымасць, каб пасунуцца ў свой бок, налева, але кожны раз павінны былі адступацца назад.
Знайшлі былі больш-менш сухую невысокую граду, якая цягнулася на поўдзень, але хутка выявілася, што гэта быў толькі клін, які ўпіраўся ў возера ці балота,— хто яго цяпер разбярэ! Прыйшлося вяртацца назад.
Гэтак ішлі яны гадзіны са тры. Настрой у абодвух даўно ўжо сапсаваўся. He толькі ў Віктара ў чаравіках, але і ў Мірона ў ботах хлюпала вада. Змарыліся хлопцы стра-шэнна, а голад пачаў так дапякаць, што і вясна, і ўвесь свет зрабіліся нямілымі.
— Гэтак, чаго добрага, і другую ноч давядзецца нача-ваць тут! — у роспачы сказаў Віктар.
— Ты ж толькі што казаў, што хацеў бы пажыць тут некалькі дзён,— упікнуў Мірон.
— Ану цябе! — махнуў рукой Віктар.
Потым ён схіліўся і пачаў скубці ды есці нейкую тра-ву. Прыгледзеўся Мірон і ўбачыў светленькія далікатныя круглыя лісточкі так званай “заечай калусты”.
— Значыцца, будзем абедаць? — сказаў ён.
Палажылі сваю здабычу і пачалі “пасвіцца”.
Доўга яны жывіліся, змарыліся яшчэ болей. Нарэшце Мірон спыніўся і сказаў:
— Годзе ўжо, a то яшчэ захварэць можна.
Пасля “абеду” захацелася піць. Вада ў возеры была мутная. Трэба было шукаць лужыны, дзе яна адстаялася. Гэтая вада і была іх адзінай ежай за апошнія суткі.
Было гадзіны тры-чатыры пасля поўдня.
— Ідзём цяпер на захад, можа, там выберамся,— ска-заў Мірон.
Пайшлі на захад. Мясцовасць была некаторы час да-волі высокая. Пайшоў прыгожы сухі бор. Але хутка зноў уткнуліся ў балота. Прыйшлося паварочваць направа.
Віктар раззлаваўся:
— Гэтак мы абыдзем навокал і зноў прыйдзем на ста-рое месца. Скідай штаны! Трэба чаго б ні каштавала вы-рвацца адсюль. Тым болей што з гэтага боку возера няма, а толькі балота.
Яны адважна рынуліся ў багавінне. Трэба аддаць спра-вядлівасць нашым хлопцам: паказалі яны сябе тут са-праўднымі героямі. Праціскаліся, караскаліся, скакалі з купіны на купіну, загразалі, выцягвалі адзін аднаго, па-куль... зноў не ўбачылі возера!
223
— Значыцца... мы на востраве?! — амаль шэптам ска-заў Віктар.
— Невядома яшчэ,— запярэчыў Мірон.— Па-першае, мы не ведаем чацвёртага боку, а па-другое, бачыш, з вады вытыркаюцца кусты і нават дрэвы. Значыцца, гэта толькі паводка. Пойдзем хутчэй назад, каб паспець да вечара агледзець апошні бок.
Непрыемная была справа наогул, але цяпер больш за ўсё было крыўдна, што дарэмнымі аказаліся ўсе іх гераіч-ныя намаганні. Хлопцы прасунуліся досыць далёка, і ця-пер столькі ж трэба было ісці назад.
Выбраўшыся на сухое месца, яны зараз жа, нават не памыўшыся, накіраваліся на поўнач. Тут менш было кло-пату: адразу пераканаліся, што выйсці нельга. 3 гэтага боку яшчэ загіналася і возера, а між ім і берагам заляга-ла на два-тры кіламетры балота.
Калі надышоў вечар, хлопцы стаялі каля таго самага дрэва, якое дало ім першы прытулак...
— Ну, што скажаш на ўсё гэта? — звярнуўся Віктар да Мірона.
— Скажу, што наша становішча ў тысячу разоў леп-шае, чым у тых, хто трапіў на пустыцны і бязлюдны вос-траў сярод акіяна. А мы не раз зайздросцілі ім, калі чы-талі пра гэта ў кнігах.
— Дзякую табе за такую дабрату.
— Хіба няпраўда? Нам прыйдзецца толькі пасядзець тут тыдзень ці два, пакуль спадзе вада. А ў тых людзей такой надзеі не было.
— Добра казаць — тыдзень ці два. А як пражыць іх?
— А гэта ўжо будзе залежаць ад нас саміх.
— Хіба хто выпадкова заедзе сюды?
— Лепш на гэта не спадзявацца, бо з кожным днём возера будзе адсоўвацца ад нас і застанецца балота, праз якое ніхто не палезе.
— Але ж з голаду дайсці можна за гэты час! Я ўжо не магу больш цярпець.
— Ну, калі прыйдзецца паміраць з голаду, то можна не толькі сырога зайца, але і пугача з’есці. Ад мяса, хоць і сырога, людзі не паміраюць.
Спакойныя разважанні Мірона трохі супакоілі і Вікта-ра. Прынамсі, цяпер яны ведаюць, што іх чакае і што ім трэба рабіць.
— Вось тваё жаданне і збылося,— усміхнуўся Мірон.— Можаш цяпер і агонь здабываць, і жыць тут, як дзікун.
— Яно так,— паскроб патыліцу Віктар,— але на спра-ве гэта зусім не так добра, як здавалася раней.
224
Сонца спускалася за лес. Апошнія праменні яго слізга-нулі па воднай прасторы, а затым накіраваліся ўгору. За-гарэліся верхавіны дрэў, нібы сонца цяпер асвятляла іх больш, як удзень. Зайгралі на небе рознакаляровыя воб-лачкі, якіх, здаецца, да гэтага часу і не было. Ад вады дых-нўў халадок. Цішыня была поўная.
Пачуццё адзіноты ахапіла хлопцаў. Чаго яны сюды забраліся, далёка ад людзей, ад сваіх блізкіх? Што ім тут рабіць? А калі і як выберуцца — яшчэ невядома. Нездар-ма з іх смяяліся таварышы, калі пачулі аб іх намеры. Ta-Kia думкі ўпарта лезлі ў галаву і Віктару і Мірону, але гонар не дазваляў прызнацца ў гэтым не толькі перад таварышам, але і перад самім сабою. Голад, які яны сцішалі толькі вадой, з кожнай хвілінай мучыў іх усё болып і болып. Па меры таго як садзілася сонца, узмацняўся і холад.
— Давай рабіць бярлогу! — крыкнуў Віктар, страся-нуўшы плячыма, нібы адганяючы ад сябе і холад, і голад, і сумныя думкі.
У пясчаную ямку, дзе начавалі мінулую ноч, яны зва-лаклі ўсё сухое, што маглі знайсці вакол сябе, і ў дадатак яшчэ наламалі кучу яловых лапак. Атрымалася бярлога, ад якой не адмовіўся б і сам мядзведзь.
Хлопцы залезлі ў яе, некаторы час прыладжваліся і круціліся, як квактуха ў гняздзе, затым сцішыліся. Але, нягледзячы на стомленасць, адразу заснуць не маглі. Ста-новішча, у якім яны так нечакана апынуліся, было вельмі непрыемнае. Ці паспеюць яны вярнуцца да пачатку за-няткаў у тэхнікуме? Колькі дзён трэба на тое, каб вада сышла? Як пражыць гэтыя дні? Колькі трывогі будзе дома, калі яны спозняцца!.. Адным словам, было над чым заду-мацца.
IV
Вось табе і няхітрая навука! — Прыйшлося лакаштаваць сырога зайца.— Дынама-машына.—Агонь! —
Крыўда Віктара.— Навуковая дыскусія.
— Толькі пачатак цяжкі,— казаў раніцою Мірон, устаючы,— а вось другая ноч была зусім нядрэнная. Можа, і да голаду прывыкнуць можна будзе. Прынамсі, цяпер я не адчуваю яго.
He адчуваў голаду пакуль што і Віктар, толькі ў роце было неяк нядобра.
8Зак. 1582
225
Паўстала пытанне, што спачатку рабіць: ці “хату” бу-даваць, ці агонь здабываць? Спрачацца не прыйшлося — аднагалосна прызналі, што агонь важней. Але як прысту-піцца да гэтай справы?
— Неяк церці ды круціць трэба сухія трэскі,— пра-мовіў Віктар.— А як яно робіцца — ты ведаеш?
— Ну, гэта навука няхітрая,— адказаў Мірон.
Узялі два сухія кавалкі і пачалі церці адзін аб адзін. Церлі доўга, цярпліва, некалькі разоў мяняліся. Але агню не было. Праўда, кавалкі так нагрэліся, што дакрануцца да іх нельга было. Але да агню было япгчэ далёка.
— Пачакай! — крыкнуў Віктар.— Трэба ж падрыхта-ваць сухой губы і іншай трухі. Само дрэва полымем не загарыцца.
— Ведаю я гэта,— адказаў Мірон,— але пакуль што няма ад чаго губу запальваць. Гэтыя трэскі толькі награ-юцца — і ўсё. Як жа яны запальваюцца? Няўжо не памя-таеш? Ты, мусіць, не раз чытаў.
— А ты не чытаў? Чаму ж ты не ведаеш?
— Ды неяк не звяртаў увагі на падрабязнасці. Пішуць, што труць і круцяць, а як — не цікавіўся.
— Каб ведаць, што яно спатрэбіцца...— уздыхнуў Віктар.
— He ўмеем мы ўважліва чытаць кнігі,— з роздумам сказаў Мірон,— столькі разоў чытаў, а як — не заўважыў.
— Лепш тады выбіць агонь крэменем,— прапанаваў Віктар.
— Вядома, лепш, каб яго знайсці,— згадзіўся Мірон.
Але дзе там было знайсці крэмень сярод балота!
Думка аб тым, што агню здабыць не ўдасца, зусім збян-тэжыла хлопцаў. На момант яны адчулі, што ім нічога не хочацца рабіць, што іх нішто не цікавіць і што сонца ўжо не грэе. Але праз хвіліну Віктар крыкнуў:
— Падрыхтуй ты чаго-небудзь сухога на распал, а я буду церці хоць цэлы дзень. Галоўнае — не спыняцца.
Сцяўшы зубы, ён зноў пачаў церці — моцна, упарта, доўга. Кроплі поту падалі на дрэва і бадай што сіпелі ад гарачыні, а дыму не было. Нарэшце абодва кавалкі па-крышыліся ў руках. Віктар злосна кінуў іх і пачаў выці-раць лоб.
— А можа, і загарэлася б, каб дрэва было цвярдзей-шае,— нерашуча прамовіў Мірон.
Віктар толькі рукой махнуў:
— Дзе там! Каб туды ішло, то была б хоць якая-не-
226
будзь іскра ці дымок. А тут толькі гарачыня — і больш нічога.
— Але ў кнігах пішуць...
— Хай бы той сам паспрабаваў, хто піша,— сказаў Віктар, цяжка дыхаючы.
Ён стаяў, апусціўшы рукі, нібы толькі што вылез з вады. Мірон ніколі не бачыў у свайго прыяцеля такога выразу твару, як цяпер: гэта быў не жыццярадасны юнак, а сталы мужчына з суровым тварам і складкамі на лбе. Віктар нешта абдумваў. Затым цвёрдымі крокамі падышоў да зайца, падняў яго і пачаў разглядаць, адхіляючы пальцамі ў некаторых месцах поўсць.
— Што ты хочаш рабіць? — з жахам спытаў Мірон, здагадваючыся, у чым справа.
— Тое, што зрабіў бы на нашым месцы кожны разум-ны чалавек,— спакойна адказаў Віктар і, набраўшыся духу, нібы збіраўся кінуцца галавой у палонку, запусціў зубы ў спіну зайца...
Трэба адзначыць, што ў адным выпадку “геройства” Віктара было не ў тым, што ён з голаду адважыўся пакаш-таваць сырога мяса, а ў тым, што ён аднымі толькі зубамі, праз поўсць і скуру, дабраўся да гэтага мяса. Гэта была вельмі цяжкая, складаная і непрыемная аперацыя...
— Ну, як? — затаіўшы дыханне, запытаўся Мірон, калі Віктар нарэшце адкусіў і праглынуў кавалак.
— Пакаштуй,— адказаў Віктар і працягнуў яму зайца.
Мірон нерашуча ўзяў, пакруціў яго, нацэліўся быў укусіць, але адклаў.
— Не,— прашаптаў ён,— не магу. Пакуль яшчэ не паміраю — пачакаю.
Віктар усміхнуўся.
— He скажу і я, каб смачна было. I кусаць другі раз таксама пачакаю. Думаю, пакуль што і гэты кавалак што-небудзь дасць для арганізма. Але ўсё ж такі лічу за леп-шае з’есці сырога мяса, чымся паміраць. Ну, смялей!
— Пачакай крыху, паспею,— прамовіў Мірон і зноў палажыў зайца на зямлю.
— He надта паспееш,— сур’ёзна сказаў Віктар.— Калі доўга будзеш чакаць, то мяса і сапсавацца можа.
— Хоць трошкі пачакаем,— адмаўляўся Мірон,— a пакуль паспрабуем яшчэ іншым спосабам. Я там бачыў добрую палку.
Ён прынёс сухую гладкую альховую палку і падаў Віктару.
227
— Пастарайся завастрыць яе, а я пайду пашукаю яшчэ што-небудзь.
Віктар, не доўга думаючы, пусціў у ход свае зубы.
— Што ты робіш?! — крыкнуў Мірон і выхапіў пал-ку.— Ты ж замочыш яе! Ты як-небудзь інакш.
Тады Віктар пачаў вастрыць яе аб дрэва, потым уціс-нуў канец у шчыліну ў дрэве і пачаў круціць. А Мірон пайшоў у лес.
Праз некаторы час ён закрычаў:
— Віктар! Сюды! Хутчэй!
Віктар пабег. Мірон стаяў каля зрэзанага пня і тры-маў у руках некалькі шырокіх трэсак.
— Хіба ты не мог без мяне прынесці гэтыя трэскі? — сказаў Віктар.
— He тое. Зірні, вунь некалькі зрэзаных пнёў.
— Ну дык што ж?
— Значыцца, тут людзі бываюць. Значыцца, мы не на бязлюдным востраве. Значыцца, і выхад павінен быць.
— Гэта, браце, невялікая радасць. Напэўна, гэта магло быць толькі ўзімку, праз возера. А сядзець тут да зімы...
— I то праўда, я забыўся,— збянтэжана адказаў Мірон.
Пачалі наладжваць новую прыладу.
— У дошчачцы трэба выкалупаць ямку,— тлумачыў Мірон.— Уставім туды востры канец палкі, вось так. Я каменем буду паступова прыціскаць зверху, а ты круці палку то ў адзін, то ў другі бок.
Лёгка было сказаць,— “выкалупаць ямку”. А калі дайшло да справы, то гэтае “калупанне” без прылады ака-залася вельмі нялёгкай і маруднай справай. Колькі трэса-чак пераламалі! Ды яшчэ трэба было сачыць, каб яны былі зусім сухія, бо іначай ямка зрабілася б вільготнай.
Нарэшце падрыхтоўчыя работы былі скончаны.
Віктар узяў палку між далонямі і пачаў круціць. Але машына спынялася кожную хвіліну: то рукі саслізнуць, то камень, то Мірон занадта прыцісне. Нарэшце Віктару далоні пачалі балець.
— Ды яно нават і не награецца,— з прыкрасцю сказаў ён.— I якім гэта чынам дзікуны робяць? Мы прызвычаі-ліся з пагардай зваць іх дзікунамі, а самі — дурнейшыя ад іх. Тут патрэбна спецыяльная машына, каб круціць.
Мірон стаяў, апусціўшы галаву, і напружана думаў. Нарэшце ён крыкнуў:
— Успомніў! Успомніў! Трэба зрабіць лук, абкруціць адзін раз палку напятай струной і піліць, як на скрыпцы.
228
Яна тады і будзе круціцца як след. Калісьці я нават і малюнак такі бачыў у адной кніжцы.
— Пачакай яшчэ скакаць,— недаверліва сказаў Віктар.— Мы ўжо рабілі па кніжцы.
— Тое, ды не тое,— упэўнена адказаў Мірон.
Знайсці і зламаць патрэбную галіну было няцяжка. Але што на яе напяць? Азірнуліся навакол, зірнулі на сябе.
— Давай шнурок ад сваіх чаравікаў! — крыкнуў Мірон.
Прыладзіліся. Падрыхтавалі губу, драбнюсенькія трэ-сачкі. Пачалі шморгаць лукам. Справа пайшла іначай. Нават Віктар пачаў спадзявацца.
— Дынама-машына, ды і годзе! — засмяяўся ён.
Сучок круціўся, ямка паглыблялася.
— Поўны ход! Без перапынку! — камандаваў Мірон.
Віктар і без гэтага стараўся ваўсю. Але праз некалькі мінут лук як тарганецца ды як скокне ўбок!.. Ледзь Вікта-ру вока не выбіў: гэта шнурок перапіліўся і парваўся.
— Вось няшчасце! — усклікнуў Віктар.— Чаму ж ты два шнуркі разам не скруціў?
— А чаму ж ты сам не сцяміў?
— Усё сам ды сам, а твая галава навошта?
— Няўжо ты забыўся, што гэты спосаб і шнуркі я пры-думаў, а не ты?
Тут Віктар убачыў, што даў маху. Але ж не ўступаць жа з-за гэтага! I ён, рыхтуючы шнуркі, усё ж такі бурчаў, абы толькі не маўчаць, абы толькі мець апошняе слова:
— Рана хваліцца новым спосабам — невядома яшчэ, што з яго выйдзе. А шнуркі знайсці на чужых нагах кож-ны здолее. Я і сам здагадаўся б, каб падумаў...
— ...месяцы са два,— у тон яму прадоўжыў Мірон. Віктар паглядзеў на яго і... шчыра зарагатаў.
Разарваны шнурок звязалі і скруцілі з цэлым. Але зноў бяда: вузялок перашкаджаў прыладзе рухаццаі
Тады хлопцы накруцілі вакол шнуркоў тонкіх карэнь-чыкаў. Пасля таго ўся вяроўка зрабілася таўсцейшай, ву-зялок схаваўся і ў дадатак яшчэ наогул магутнасць ма-шыны павялічылася ў шмат разоў.
Зноў пачалі шморгаць лукам. Цяпер ужо цягаў Мірон, а Віктар прыціскаў палку каменем. I калі ўжо здавалася, што вось-вось пакажацца дымок, камень саслізнуўся і машына павалілася набок.
На гэты раз ужо Мірон не вытрымаў:
— Выходзіць, на які ўчастак цябе ні паставіць, заўсёды там будзе аварыя.
— Ды хіба ж я хацеў? — пакорна апраўдваўся Віктар.
229
Мірон і сам ведаў, што Віктар не вінаваты, таму нічога болей не сказаў.
Зноў пусцілі машыну. I вось, нарэшце, паказаўся ды-мок!..
— Ура! Давай, давай яшчэ! — закрычалі хлопцы, як вар’яты.
Дымок павялічваўся, апілкі зачарнеліся і... бліснула іскра!
— Падгарні падпал! Дзьмухай! Дзьмухай!..
Праз хвіліну хлопцы сядзелі ля агню. На тварах іх свяцілася такое шчасце, якога яны ніколі не адчувалі яшчэ ў сваім жыцці. Надыходзіў вячэрні змрок, і ад гэтага яшчэ ўтульней было каля агню.
— Нездарма першабытныя людзі пакланяліся агню,— разважаў Мірон,— нездарма і рэлігіі вядуць пачатак ад-сюль. Мне самому хочацца маліцца на яго. Усе мы так прызвычаіліся да агню, нам так лёгка здабываць яго, што нам здаецца, нібы гэтак заўсёды было і іначай быць не можа. Толькі ў такім становішчы, як мы, можна добра адчуць, што такое агонь, можна ўявіць, як жылі тыя людзі, што не ведалі яго.
Ён пяшчотна падкладаў трэскі і сачыў, як языкі полы-мя лізалі іх. Змрок згушчаўся. А разам з гэтым ярчэла святло ад агню.
I Віктар сядзеў нерухома, не зводзячы вачэй з агню. Яны нават на некаторы час забыліся на ежу.
Нарэшце Віктар ускочыў і крыкнуў:
— Навошта ж я тады сырое мяса еў? Ты выкруціўся ад гэтага, а я дарэмна пакутаваў. He, брат, так нядобра. Ты таксама павінен пакаштаваць.
Ён ухапіў зайца і пачаў соваць яго Мірону ў рот. Па-чалася вясёлая тузаніна.
— Пачакай! — крыкнуў Мірон засопшыся.— Ты ж цяпер маеш перавагу. Табе гэта нічога не пашкодзіла, a між тым ты можаш цяпер хваліцца, што ўсё перажыў на сваім вяку, нават сырое мяса еў.
— А што ты думаеш? Яно і сапраўды так,— згадзіўся Віктар.— Ну, давай гатаваць вячэру.
Але зараз жа выявілася, што справа зусім не такая простая: не было нажа! А без яго аніяк нельга было дасту-піцца да зайца.
— Вось дык задача! — засмуціўся Віктар.— Хоць ты яго цалкам кідай у агонь.
Ён круціў зайца і так і гэтак, пераламаў яму ногі, але болып нічога, вядома, зрабіць не мог.
230
— Выходзіць, што зноў трэба зубы ў ход пускаць,— сказаў ён.— Але на гэты раз прыйдзецца ўжо табе.
— Пачакай,— адмахнуўся Мірон,— трэба што-небудзь прыдумаць. Можа, які востры камень знойдзецца? Я па-шукаю.
Але было цёмна, і можна было шукаць толькі каля сябе.
— Цяпер і я табе магу лекцыю прачытаць,— важна сказаў Віктар.— Вострага каменя ты тут не знойдзеш, бо ўсе каменні нанесены сюды ледавікамі і талай вадой з далёкай поўначы. Па дарозе яны або перацерліся ў пясок, або адшліфаваліся ў круглыя галачкі. Нават больш-менш вялікіх каменняў тут не знойдзеш: яны засталіся далей на поўнач, напрыклад, у Полаччыне.
— Ведаю я гэта,— адказаў Мірон, але ўсё ж поўзаў на каленях і капаўся ў пяску.— He можа быць, каб аніводна-га, нават невялікага каменьчыка не было. А калі ён будзе круглы, дык яго можна разбіць на кавалкі.
Віктар аж засаромеўся: яму ў гэты момант зусім не прыйшла на думку такая простая рэч, што камень можна пабіць. Віктар тады і сам узяўся шукаць.
Доўга прыйшлося ім папоўзаць, пакуль знайшлі не-вялікі гладкі, крыху сплюшчаны камень. А калі захацелі пакрышыць,— дык не было чым і аб што!
— Вось табе і на! — сказаў збянтэжаны Мірон.— Трэ-ба, значыцца, шукаць другі.
Але знайсці другі камень цяпер не было надзеі. Віктар усміхнуўся:
— He выкруцішся, брат,— грызі зайца!
— А вось паглядзім! — упарта сказаў Мірон, адшпіліў рэмень і ўзяўся за жалезную спражку.— Гэтая штука выратуе. Асабліва, калі яе яшчэ павастрыць аб камень.
— Вось хітры, чорт! — прамовіў Віктар.
Мірон пачаў вастрыць сваю прыладу аб камень, але ён быў зусім гладкі і жалеза коўзалася без жаданых выні-каў. Тады Віктар падбег да балота, зачарпнуў у жменю вады, змяшаў з пяском і прынёс Мірону.
— Вось табе рацыяналізацыя,— сказаў ён.
“Рацыяналізацыя” трошкі дапамагла. Хоць навастрыць спражку, як нож, і нельга было, але канты зняць удалося. Тады выявілася новая бяда: гладкі, закруглены край спражкі так ёмка слізгаў па скуры, што не пакідаў знаку.
— Зноў не тое! — з прыкрасцю вымавіў Віктар.
— Тады зробім, каб было тое,— спакойна адказаў Мірон.
231
— Якім чынам?
— Пастукаем аб камень, зробім насечкі, каб не слізга-ла. Так сказаць, па прынцыпу пілы.
— Па прынцыпу пілы-ы! — з жартаўлівай павагай паўтарыў Віктар.— Гэта я разумею.
Спражка пачала драпаць скуру і пакідаць сякі-такі след. Але тут выявіўся новы недахоп: “лязо” было надта кароткім і больш прыходзілася пароць рогам, чым рэ-заць ці піліць рабром. А рог акурат быў зусім тупы, прый-шлося цяпер завастраць яго.
Адным словам, кожны раз выяўлялася, што трэба і можна яшчэ і яшчэ палепшыць прыладу. Нарэшце Віктар сказаў:
— Чаму было нам адразу так не зрабіць? A то цэлую гадзіну ўсё патрошкі выдумваем.
— Відаць, адразу з галавы, без практыкі, не надта вы-думаеш,— адказаў Мірон.— Я думаю, мы за гэтую гадзіну прайшлі шлях, які першабытны чалавек праходзіў гады, стагоддзі...
— ...тысячагоддзі! — жартаўліва падказаў Віктар.
— I тысячагоддзі! — сур’ёзна сказаў Мірон.— Перша-бытны чалавек еў сырога зайца гэтак жа, як і ты. А колькі часу прайшло, пакуль ён здабыў агонь? Першабытны ча-лавек не меў ніякай прылады, як і мы. А колькі часу прай-шло, пакуль ён надумаўся скарыстаць камень? А колькі часу прайшло ад каменя да жалеза?..
— Пачакай, пачакай,— перапыніў Віктар.— Тут ужо ты няправільна разважаеш: жалеза ты не выдумаў, а га-товае ўзяў.
— Ну добра,— згадзіўся Мірон.— Але апрацоўку і прыстасаванне яго першабытны чалавек прыдумаў, напэўна, не за гадзіну. Вось разам і набяруцца не толькі тысячы год, а нават мільёны. А ў нас з табою і дня не прайшло.
— Няма чаго задавацца,— зняважліва адказаў Вік-тар.— Твае вынаходствы не твая заслута, а ўсіх папярэд-ніх пакаленняў, у тым ліку і першабытных людзей. Твай-го тут і макавінкі не знойдзецца. А каб не было нікога да нас, то мы з табою таксама выдумлялі б мільёны гадоў.
Гэтыя размовы мелі тую карысць, што на некаторы час адцягнулі думкі хлопцаў ад голаду. Затым прылада была пушчана ў ход. Які гэта быў “ход”, лепш ужо не гава-рыць... У кожным разе, роля прылады зусім не адпавяда-ла той навуковай дыскусіі, якая вялася вакол яе. Аднак з
232
дапамогай трэсак, сучкоў, пальцаў абодвух хлопцаў яна выканала сваю задачу: атрьімалася некалькі бясформен-ных кавалкаў мяса, якія Мірон і закапаў у жар.
— А можа, лепш над агнём? — сказаў Віктар.— Я чы-таў, што гэтак робяць.
— А я чытаў, што ў попел кладуць,— адказаў Мірон.— Другі раз паспрабуем над агнём. Паспеем яшчэ выву-чыць розныя спосабы.
Калі мяса пачало скварыцца і сіпець, пакуты хлопцаў яшчэ больш павялічыліся.
— Цягні, досыць будзе! — крычаў Віктар кожную хвіліну.
Нарэшце выцягнулі.
Што за смажаніна выйшла, які смак мела,— невядома, бо з’едзена яна была ў адзін міг. I толькі пасля гэтага пайшлі розныя заўвагі:
— А здаецца, мы яго недатрымалі.
— Шкада, што солі няма. Была б зусім іншая рэч.
— Эх, каб хоць малюсенькую лустачку хлеба!
Затое тыя кавалкі мяса, што засталіся на заўтра, былі дасмажаны добра. Палажылі іх на трэсках пад дрэвам і пачалі рыхтавацца да сну. Настрой хлопцаў быў ужо зусім ІНШЫМ.
— Закурыць бы цяпер,— сказаў Віктар і пайшоў шу-каць сваю махорку. Але ў цемры не знайшоў. Узяў тады галіну з агнём — і ўбачыў, што ўся махорка параскіданая і патаптаная.
— Гэта ты зрабіў?! — крыкнуў ён на Мірона.
— Навошта яна мне здалася? — паціснуў плячыма Мірон.— Мусіць, і твая праца тут ёсць. Памятаеш, як мы тады дужаліся...
Пачаў быў Віктар збіраць драбінкі, потым раззлаваў-ся і плюнуў.
— Вось і добра,— заўважыў Мірон.— Калі-небудзь падзякуеш, што так здарылася.
Назапасілі нанач галля.
— Каб нам не звесці агню,— трывожыўся Мірон.— Можа, па чарзе пільнаваць.
— Ну, не. Ад добрага вогнішча заўсёды застаецца пад попелам жар да раніцы.
Спаць класціся не спяшаліся. Абодва адчувалі сябе так спакойна і ўтульна, нібы яны былі ў самым звычай-ным становішчы.
— Толькі два дні мінула,— разважаў Мірон,— а мне здаецца, нібы некалькі тыдняў мы тут жывём. Але што
233
мы будзем есці, калі прыйдзецца тут чакаць тыдзень ці два?
— Звяроў будзем лавіць, рыбу, птушак,— весела адка-заў Віктар.— Цяпер, калі ёсць агонь, я ўжо нічога не баюся.
— Яно так, але як будзеш лавіць? — задуменна пытаў-ся Мірон.
— А як жа розныя дзікуны жывуць? — храбрыўся Віктар.
Праз гадзіну хлопцы смачна спалі, адчуваючы пя-шчотную цеплыню ад свайго ў поце здабытага агню.
V
Таемны звер.— Навальніца.— Змаганне за агонь.
Ноч выдалася цёплая, ціхая. Але лес, відаць, не спаў. To пісне нейкая птушка, то прарэзліва крыкне сава, то храсне сухая галіна, то пачуецца ледзь значны шолах.
Агонь дагараў. Куча галля ўсё змяншалася, канцы ла-мачча тлелі навакол. У сярэдзіне было досыць вуголляў і жару, але святло ўсё слабела. Вуголле шарэла ўсё болып і болып, разам з гэтым з лесу пачала насоўвацца цемра. Вось ужо агеньчык ледзь-ледзь блішчыць.
Тады ў лесе мільгануў цень нейкага невялікага звера. Рухаўся ён так ціха, што яго нельга было б пачуць, нават калі б хлопцы не спалі. Звер круціўся навакол то з аднаго, то з другога боку, усё бліжэй, бліжэй...
Ужо можна пазнаць, што гэта ліс. Але, на шчасце, ад гэтага звера хлопцам ніякай небяспекі не пагражала. Пакруціўся ліс крыху і знік.
Было ўжо за поўнач, але паветра не толькі не халадне-ла, а, здавалася, нават цяплела. Яно было нейкае густое, парнае. 3 захаду даносіўся прыдушаны грукат, мільгалі маланкі. Набліжалася навальніца...
Хлопцы спалі сабе і нічога не чулі. Мусіць таму, што грукат быў глухі, безупынны і ўзмацняўся паступова. Ён змешваўся з шолахам дрэў, а да такога шуму вушы хлоп-цаў ужо прызвычаіліся. He прачнуліся яны і тады, калі ўпалі першыя кроплі цёплага дажджу.
Толькі зусім блізка страшэнны ўдар грому прымусіў Мірона ўскочыць на ногі. Ён адразу ж разбудзіў Віктара. Прайшло некалькі хвілін, пакуль хлопцы разабраліся, у чым справа.
234
— Агонь! Агонь! — крыкнуў Віктар ачухаўшыся і кінуў-ся да вогнішча. Абодва разам пачалі дзьмухаць, падкла-даць галлё.
А дождж пайшоў ужо як мае быць. Галлё сіпела, не хацела гарэць. Хлопцы ўткнуліся галовамі ў вуголле, рас-пласталіся па зямлі і дзьмухалі з усёй сілы. А на спіны іх ліўся ўжо дождж, як з лубу.
Высокая хвоя, пад якой яны размясціліся, мела галіны надта высока, а дождж ішоў наўскасяк і без перашкод заліваў іх стаянку.
Вось ужо гром грукоча над самай галавой, маланка зіхаціць безупынна, вецер хістае дрэвы. Побач нават не-шта ўжо храснула. Але небаракі нічога гэтага не чулі і не бачылі. Яны бачылі толькі сваё няшчаснае вогнішча, якое гінула на іх вачах. Тое галлё, якога яны панакідалі, не толькі не загаралася, але, наадварот, здаецца, канчаткова прыдушвала агонь. Спачатку яшчэ ішоў густы дым, а по-тым і ён пачаў змяншацца. Гэта было вернай адзнакай таго, што агонь памірае.
— К чорту гэта мокрае ламачча! — крыкнуў Віктар і пачаў раскідваць яго нагой.
— Што ты робіш? — з жахам крыкнуў Мірон. Але Віктар ужо зняў сваю скураную куртку і працягваў яму яе крысо.
— На, трымай! А ўсё лішняе — вон!
Яны развесілі над агнём куртку, а Віктар падлез пад яе, сабраў вугольчыкі, якія не пагаслі яшчэ, падклаў ма-ленькіх сухіх трэсачак і раздзьмухаў маленькі агеньчык.
Гэты агеньчык яны і пачалі абараняць. Таму што ён быў маленечкі, куртку можна было трымаць зусім нізка над ім, стоячы на каленях. Цяпер ужо і касы дождж быў нястрашны.
Можа, з гадзіну цягнулася навальніца і ішоў такі пра-ліўны дождж, што, здавалася, мог заліць які хочаш пажар. Хлопцы даўно ўжо прамоклі да апошняй ніткі, здубянелі ад холаду, але нічога гэтага не адчувалі. Толькі напружа-на сачылі за ветрам і дажджом і па ветру нахілялі сваю заслону.
Маленькі агеньчык бесклапотна гуляў пад вопраткай, нібы малое дзіцяня, і зусім не думаў пра небяспеку, ад якой яго бароняць.
— Ура! Перамога! — закрычаў Віктар, калі дождж скон-чыўся.
“Малое дзіцяня” хутка вырасла ў вялікае вогнішча, і абаронцы поўнасцю былі ўзнагароджаны за свае турботы.
235
— Паддавай! Яшчэ, яшчэ! — насіліся яны па лесе, сцяг-валі галлё, якое цяпер нават мокрае гарэла, бо вогнішча распалілі страшэннае.
Дым ад яго, здавалася, запоўніў увесь лес. А калі гал-лё згарэла, дык жару ад яго хапіла, каб высушыць адзежу: хлопцы ледзь паспявалі падстаўляць то адзін, то другі бок.
Спаць у гэтую ноч болей не давялося — так і дачака-ліся сонца.
VI
Мяса знікла.— На паляванне з голымі рукамі.— Здзекі ад зайцоў.— Вавёрка выратавала.— Дарэмны перапуд.— Абед з трох страў без другой.— Будаўніцтва з дапамогай дваццаці пальцаў.
На гэты раз з бяды выкруціліся. Трэба было брацца за будаўніцтва, каб забяспечыць сябе не толькі хатай, але і агнём.
— Прыйдзецца пабудаваць вялікую юрту,— казаў Віктар,— каб усярэдзіне і спаць можна было б і каб для агню хапала месца.
— He забывайся, што апрача дваццаці пальцаў, у нас ніякага інструмента няма,— заўважыў Мірон.
— А пра нож забыўся?
— Які там нож! — махнуў рукой Мірон.— Спачатку зробім павець, пад якой можна было б хаваць агонь у час дажджу. Нават не для вогнішча наогул, а для маленькага запасного агеньчыка. Вунь там, напрыклад, між карэннямі можна.
— А калі так, то маленькі агонь можна і ў будане тры-маць.
— Дым будзе, ды і месца для яго лішняе трэба.
Пачалі спрачацца.
— Калі так, то будзем галасаваць! — крыкнуў Віктар па прывычцы.
— Давай! — засмяяўся Мірон.
Віктар схамянуўся і таксама пакаціўся ад смеху. Гэты смех спыніў спрэчкі.
Яны ўбачылі, што і спрачацца не было чаго. Ніхто не перашкаджае падтрымліваць агонь і там і тут. Абы толькі сачыць і пільнаваць. Нарэшце згадзіліся перш будаваць хату.
— Толькі трэба спачатку падмацавацца,— сказаў
236
Віктар і павярнуўся да ўчарашняга мяса. Шась сюды, шась туды — няма мяса!
— Што ж гэта такое? — развёў рукамі Віктар.— Можа, ты з’еў?
— Ну-ну! — абурыўся Мірон і таксама пачаў шукаць. За некалькі крокаў знайшлі невялікі абгрызены кавалак.
— Значыцца, нейкі звер сцягнуў. Ах, каб яго разарва-ла! — вылаяўся Віктар.— Відаць, тут шмат звяр’я шны-рыць, а мы пра гэта і не падумалі. Яшчэ на нас хто-не-будзь нападзе.
— Такіх драпежнікаў у нас няма, каб самі нападалі на людзей. Хіба ваўкі ўзімку, ды і то зграяй. А што нашу апошнюю спажыву ўкралі — справа зусім дрэнная,— сум-на прамовіў Мірон.
Становішча адразу павярнулася да іх другім бокам.
He толькі шкада было гэтага мяса, але паўстала пы-танне: як быць далей? He кожны раз будзеш лавіць ру-камі зайцоў, а што яшчэ можна зрабіць без зброі?
Віктар зусім апусціў рукі. Наколькі хутка і моцна выбухала ў ім энергія, настолькі хутка яна і знікала.
— Гэтак зусім прыйдзецца тут загінуць,— пахмура прамовіў ён.— Пойдзем лепш зноў шукаць броду. Калі яшчэ вада спадзе — невядома.
— He, браток, гэтак нельга,— разважліва сказаў Мірон.— 3 роспачы кідацца ва ўсе бакі — апошняя спра-ва. Трэба што-небудзь прыдумаць, каб спажывы дастаць, a тады ўжо шукаць броду.
— Што тут зробіш з голымі рукамі? — безнадзейна махнуў Віктар.
— Пойдзем пакуль на цаляванне, а там пабачым. Відаць, і будаўніцтва прыйдзецца адкласці.
— Бадай, прыйдзецца і за пугача ўзяцца,— уздыхнуў Віктар.— Усё ж такі смажаны пугач павінен быць не гор-шым за сырога зайца.
Мірон узяў і па-гаспадарску агледзеў пугача. Пука-тыя вочы, крывая дзюба нават цяпер пужаюць. Панюхаў яго Мірон і скрывіўся.
— Можа, яшчэ і нічога, але неяк верне ад яго. Пагле-дзімо, што будзе далей,— сказаў Мірон і палажыў пугача пад дрэвам.
Падклалі ў вогнішча таўсцейшых дроў і пайшлі “на паляванне”. Накіраваліся ў сярэдзіну лесу, дзе яны яшчэ дагэтуль не былі. Па іх меркаваннях, яны тады прайшлі навакол кіламетраў дваццаць, значыцца, можна было
237
лічыць, што невядомая ім мясцовасць мае кіламетраў шэсць упоперак. Прастора немалая.
—Ліха яго ведае, што там хаваецца,— казаў Віктар.— Можа, нават і небяспечнае што-небудзь для нас, бяззброй-ных. Разводдзе зрабіла гэты лес востравам, на якім павін-ны ратавацца ўсе жывёлы, што жывуць у гэтых месцах.
I сапраўды, праз некаторы час спудзілі зайца, потым другога. Яны шмыганулі пад самым носам, але нашы “па-ляўнічыя” нічога не маглі ім зрабіць.
— Якая прыкрасць! — гарачыўся Віктар.— Гэтак яны хутка пачнуць здзекавацца з нас. Хоць бы лук які зрабіць.
— Мусіць, яно так і прыйдзецца,— адказаў Мірон,— a пакуль што хоць бы якую спажыву знайсці, каб можна было ўзяцца за будаўніцтва. Зірні, вунь каля таго дупла круціцца вавёрка. Кажуць, што часам у іх можна пажы-віцца.
— Пэўна, можна! — павесялеў Віктар і мігам пачаў караскацца на дрэва. Вавёрка спалохана крыкнула, пера-скочыла на верхавіну і пачала там трывожна мітусіцца.
Дупло было не надта высока, каля яго ад ствала ады-ходзіла вялікая сухая галіна. Віктар хутка ўзлез, ёмка прыладзіўся на галіне і запусціў у дупло руку. Мірон вы-цягнуў сваю доўгую шыю і затаіў дыханне.
— Ну, што? — нецярпліва запытаўся ён.
— Нічога нельга дастаць, рукі не хапае,— азваўся Віктар.
— Давай тады я палезу: мае рукі даўжэйшыя.
— Нічога не будзе. Ніякіх адзнак, можа, і зусім нічога няма,— адказаў Віктар і збянтэжана ўсеўся на галіне.
Памаўчалі крыху.
— Вось што! — крыкнуў раптам Віктар.— Гэты бок дрэва тонкі і спарахнелы. Падай мне які-небудзь кол, я ім здолею развярнуць дзірку так, што нават і сам улезу.
Мірон зламаў тонкае дрэўца і падаў Віктару. Засунуў Віктар палку, націснуў — і зараз жа пасыпаліся трэскі і труха. Праз некалькі хвілін замест дзіры была доўгая шчыліна, і нарэшце Віктар мог дастаць гняздо.
— Ёсць нешта! — крыкнуў ён.
— Што? Што? — захваляваўся Мірон.
Віктар яшчэ папоркаўся, а потым як гаркне на ўсё горла:
— Арэхі! Шмат арэхаў!
Напхаў поўныя кішэні, потым пачаў сыпаць за пазу-ху, а там усё яшчэ было.
238
— Сып на зямлю, я ўсё падбяру! — крычаў Мірон.
Пасыпаліся арэхі, буйныя, поўныя, усе як на падбор. -Нарэшце запасы скончыліся, і Віктар нават выцягнуў і пусціў па ветру гняздо.
— Навошта ты гняздо разбурыў? — закрычаў Мі-рон. — Хай бы ў падзяку хоць гнязда не чапаў!
— Усё роўна яна больш не будзе тут жыць,— сказаў Віктар і злез з дрэва.
Калі сабралі ўсе арэхі, то іх набралася кілаграмы са тры.
— За здароўе гэтага мілага стварэння! — сказаў Віктар, лузгаючы арэхі.
Панапхалі сабе арэхаў дзе толькі можна было і весела накіраваліся “дадому”.
Праз некалькі крокаў Віктар спыніўся.
— Глянь! — крыкнуў ён.— Нібы грыбы нейкія. Можа, і іх можна скарыстаць? Але, здаецца, яны воўчыя.
Мірон нахіліўся. Ён убачыў бурыя грыбы,— нібы су-шаныя грушы, панатыканыя вострымі канцамі ў зямлю. Безліч тонкіх, далікатных зморшчак надавала ім нейкі асаблівы выгляд.
— Гэта смаржы,— сказаў Мірон, калі ўважліва раз-гледзеў іх.
— А іх можна есці?
— Можна, і нават яны вельмі смачныя, але гэтыя за-надта старыя. Смаржы — першыя нашы грыбы. Яны з’яў-ляюцца зараз жа пасля таго, як растане снег.
— Калі можна есці, дык няма чаго перабіраць, старыя ці маладыя.
— Ну, не. Старыя небяспечныя, атрутныя. Ды ў гэтых дробных зморшчках столькі пяску і рознага бруду, што іх і вымыць нельга.
— Пашукаем тады маладзейшых.
— Пашукаем.
Пачалі шукаць, але справа была вельмі марудная, бо амаль для кожнага грыба даводзілася складаць “камісію”, каб вызначыць, стары ён ці малады. Пад пагрозай атруты выкінулі нямала і добрых грыбоў, але ўсё ж такі знахо-дзіліся і надзейныя. Вось ужо зараз будзе поўная шапка...
Але тут на шыю Мірона капнула некалькі кропляў дажджу.
— Дождж! — закрычаў ён не сваім голасам, нібы гэта капнула гарачая смала, кінуў шапку і паляцеў на сваіх цыбатых нагах так, што Віктар адразу згубіў яго з вачэй.
239
Адчуў некалькі кропляў і Віктар, але, зірнуўшы ўгору, убачыў, што вялікай небяспекі няма: дёгкія хмаркі хоць і пакралалі крыху, але вялікім дажджом, здаецца, не пагра-жалі. Ён ухапіў Міронаву шапку і пабег за ім. Праз не-калькі крокаў ён заўважыў на зямлі арэхі, спачатку невя-лікую палоску, а потым і спорную кучу. А кроплі болей не капалі.
— Стой! Назад! Арэхі рассыпаў! — закрычаў Віктар і пачаў збіраць арэхі. Праз некалькі хвілін вярнуўся і Мі-рон.
— Чаго ты паляцеў, нібы звар’яцелы? — накінуўся на яго Віктар.— Бачыш, дабро парастрасаў! Дажджу ж няма.
— А ты забыўся, як мы баранілі агонь? — адказаў той.— Хочаш яшчэ раз рызыкнуць? Добра, што так абышло-ся. А бегчы тады, калі вялікі дождж пайшоў бы, было б позна.
Шукаць да апошняга арэха было марудна, знаходзілі-ся ж яны блізка ад сваёй стаянкі,— таму вырашылі рэш-ту арэхаў падабраць друті раз.
Да стаянкі было не болей, як паўкіламетра. Агонь за-хаваўся добра. Памылі смаржы, кінулі ў агонь. Грыбы зморшчыліся так, што нават не было чаго есці. Ды яшчэ попелу набралася ў зморшчкі столькі, колькі было дабра ў самім грыбе. Але ўсё ж такі страва выйшла досыць смач-ная.
— А ведаеш што? — сказаў Мірон.— Я лічу, што гэты попел з поспехам заменіць нам соль. Я недзе чытаў, што ёсць на зямлі куткі, дзе людэі наогул ужываюць попел замест солі.
— Ну і еш на здароўе, гэтага дабра хопіць,— адказаў Віктар.— Вось толькі шкада, што другой стравы няма, a прыходзіцца адразу прымацца за трэцюю, за арэхі.
— Затое наогул сёння наш абед — панскі. Далікатны і смачны.
Пасля абеду зараз жа ўзяліся будаваць сабе “хату”. Доўга меркавалі, як гэта без сякеры і нажа ўзяцца за пра-цу, і, нарэшце, знайшлі добры выхад. У тых кустах, дзе злавілі зайца, яны выбралі мясцінку, а над ёй звязалі дрэў-цы, што раслі побач. “Зруб” выйшаў дасканалы, моцны. A пераплесці яго, зрабіць страху было зусім няцяжка.
Хата выйшла на славу. Каб чысцей было, падлогу за-сыпалі пяском, а ложкі зрабілі з леташняга чаротніку. Радасць хлопцаў была бязмерная. 3 якім замілаваннем
240
яны аглядалі сваю пабудову, затыкалі кожную шчыліну, абламвалі кожную лішнюю галінку, цешыліся і знадвор-ку, і з сярэдзіны! Гэты зроблены іх уласнымі рукамі будан здаваўся ім найлепшым памяшканнем у свеце.
— Цяпер я згодзен жыць тут хоць усё лета! — цешыў-ся Віктар.
— Вось: тут арэхі паложым, а ў гэтым куту — сухія дровы, каб падтрымліваць агонь у час дажджу,— гаспада-рыў Мірон.
Калі будан (або “юрта”, як казаў Віктар) быў гатовы, прыступілі да ўпарадкавання агню. Галоўную базу для яго выбралі ў той ямцы пад коранем дрэва, дзе было іх логава.
— Трэба выкапаць ямку глыбей, каб жар у ёй доўга захоўваўся,— меркаваў Віктар,— ды пусціць яе пад ко-рань, каб вада не дабралася.
— Гэта было б добра,— сказаў Мірон.— Але ж мы гэткім чынам сапсуем вялікае каштоўнае дрэва.
Зірнуў Віктар на дрэва — высокае, магутнае, вельмі прыгожае. Лепш было б пад пнём ссечанага дрэва, але такога не відаць.
— Шкада дрэва,— уздыхнуў ён,— але справа ідзе аб жыцці двух савецкіх грамадзян. Мы адпрацуем дзяржа-ве за гэтае дрэва і пасадзім замест яго некалькі новых.
— Каб былі каменні, дык можна было б сякую-такую печку скласці,— сказаў Мірон.— У далейшым будзем гэта мець на ўвазе і не мінаць аніводнага каменя, які дзе ўбачым.
Узялі пад увагу і тую акалічнасць, што дажджы ў нас часцей за ўсё ідуць з захаду, таму пячурку зрабілі з усход-няга боку дрэва. Для хатніх патрэб расклалі другое вог-нішча каля свайго памяшкання.
Нарэшце ўсё было ўпарадкавана, і куток адразу набыў культурны выгляд. А будаўнікі на гэты час зусім забы-ліся, у^якім становішчы яны знаходзяцца, і адчувалі сябе так добра, як ніколі.
Пад вечар шэрыя хмаркі ўсё ж такі сабраліся ў адну і затулілі ўсё неба. Пачаў пырскаць дробны дожджык, але цяпер ён быў няшкодным, нават адкрытае вогнішча ад гэтага не цярпела. Такое надвор’е не толькі не псавала настрою, але рабіла больш утульным памяшканне.
Уначы ў некаторых месцах зверху капала на хлопцаў.
— Бач ты,— бурчалі яны.— Здаецца, так шчыльна рабілі, а ўсё яшчэ працякае. Трэба будзе заўтра падпра-віць.
241
VII
Няўдалая спроба.— Да дзікуноў яшчз не дараслі.— Рыбацтва кашуляй.— Уласнай гадоўлі рыба.
На другі дзень надвор’е выдалася зусім добрае. Вясна шпарка ішла наперад. Раніцою пайшлі падбіраць згубле-ныя ўчора арэхі і шукаць смаржоў. Арэхі падабралі, але добрых смаржоў не знайшлі: відаць, іх час зусім прай-шоў.
— Давай зробім лук,— прапанаваў Віктар.— Можа, якога-небудзь дурнога зайца ўдасца аглушыць.
— А можа, мядзведзя хочаш? — засмяяўся Мірон.
Але на кожны выпадак узяліся за майстраванне. Вы-ламалі па добраму арэхаваму дубцу, канцы іх абсмалілі на агні. Зарубкі зрабілі Міронавай спражкай. Віктар напяў свае шнуркі, а Мірону не было чаго напінаць.
— Можна было б адрэзаць тваім нажом тонкі пасак ад рэменя,— сказаў ён,— але на гэта трэба патраціць не-калькі дзён, ды і не спадзяюся я на гэтую зброю.
— А як жа дзікуны?
— Мы цяпер у горшым становішчы за дзікуноў. У іх лук быў вынікам шматвяковай культуры, сродкам зда-бывання спажывы, а для нас гэта цацка. Давай давядзём да ладу спачатку твой.
Найцяжэйшай справай аказалася зрабіць стралу. Вы-разаць сапраўдную стралу з сухога моцнага дрэва не было магчымасці. Прыйшлося ўзяць просты дубец ды абсмаліць яго. Падрыхтаваўся Віктар і стрэліў.
Пырснула страла ў паветра і звалілася за некалькі крокаў ад іх. Абодва пакаціліся ад смеху.
— Вось дык зброя! — крыкнуў Мірон.
— Ты не думай,— нібы сур’ёзна адказаў Віктар.— Каб там сядзеў заяц ды каб канцом стралы трапіла яму ў вока, каб ад перапуду і неспадзеўкі ён кінуўся ў наш бок,— вось і была б здабыча. А такія выпадкі здараюцца. Мой бацька казаў, што яму аднаго разу без ніякай стралы заяц кінуўся пад ногі.
— Калі такім чынам, дык я згодзен,— смяяўся Мірон. Яшчэ раз напяў Віктар лук, але на гэты раз выйшла яшчэ лепш: шнуркі разарваліся.
— Жарты ўбок,— сказаў Віктар сур’ёзна.— Я сам ведаю, што гэта глупства. Але няўжо ж мы не можам зрабіць лук сапраўдны, як у дзікуноў? У нас жа можа быць і скураная цеціва.
242
— Яно так,— адказаў Мірон,— але для гэтага і дрэва патрэбна больш адпаведнае, і трэба ведаць, як яго апраца-ваць, умець рабіць стрэлы, ведаць усе іхнія капрызы і, на-рэшце, практыкавацца шмат часу. А самае галоўнае — мець нож. Можа, у далейшым пойдзем паглядзім, ці нельга будзе дзе якую рыбіну злавіць.
— А чым будзеш лавіць?
— Паглядзім спачатку, што і як, а там убачым. Можа, і кашуляй ці штанамі можна будзе.
Пайшлі ўздоўж балота.
— Глянь, здаецца, вада пачынае спадаць,— заўважыў Віктар.
Яно і сапраўды так было. Вада крыху адсунулася. У розных месцах з-пад вады павытыркаліся новыя купінкі травы.
— Гэта добра,— сказаў Мірон,— але для рыбнай лоўлі застаецца менш магчымасцей, бо замест вады мы будзем мець балота.
Так ішлі яны цэлую гадзіну, шукалі даступнай вадзя-ной прасторы. Нарэшце падышлі да адной маленькай за-токі. Вада клінам уразалася ў лагчынку між двума ўзгор-камі. Лагчынка была не балотная, пясчаная. Пасярэдзіне ўтварылася нібы возера, якое злучалася з сапраўдным возерам вузкай пратокай.
— А ў гэтым кутку павінна быць рыба,— сказаў Віктар.— Вада спакойная. Бачыш, як светла і ўтульна тут пад сонцам. А вунь і рыбкі мільгаюць.
I ён пачаў здымаць споднюю кашулю.
— Завяжам каўнер і рукавы, уставім абруч — вось і будзе сак, не горшы ад рыбацкага,— казаў ён, але праз некалькі хвілін крыкнуў:— Ах, каб на цябе кадук! Парва-ная! Здымі сваю.
Мірон зняў сваю кашулю. Завязаць яе ды ўставіць лазовы абруч было лёгкай і хуткай справай.
Праз некалькі хвілін нашы рыбакі ўжо ўлазілі ў ваду. Але хутка яны ўбачылі, што нічога ў іх не будзе, бо вада не выходзіла з кашулі і рыба нават пры добрым жаданні не магла трапіць у яе — вада не пускала.
— А ведаеш, твая падраная кашуля болып падыпі-ла б,— сказаў Мірон.
— He, дзірка вялікая, ды яна адразу падралася б яшчэ болей. Як жа быць? Хіба вось што зробім: развяжам ру-кавы і возьмем за канцы адной рукой, а другой будзем трымацца за абруч.
243
— А калі рыба палезе праз рукаў, дык яе — цап! — засмяяўся Мірон.— Давай гэтак.
Пачалі лавіць новым спосабам. Пайшло лягчэй, але нязручна было тое, што трэба было нахіляцца ў ваду па шыю, каб трымаць рукавы на належнай глыбіні.
Праз некаторы час Мірон закрычаў:
— Ёсць! Стой! Ах, вырвалася!..
— У-у, незграбайла! — раззлаваўся Віктар.
— Ды маленькая была,— апраўдваўся Мірон.
Праз хвіліну закрычаў Віктар:
— Ёсць! Трымай свой канец, каб не ўцякла! Да берага цягні, да берага! Падымай угору! Вялікая... Ой, куса-ецца!
Цяжка было цягнуць на бераг кашулю, нібы бочку, поўную вады. Але ж, калі выцягнулі, дык знайшлі ў ёй дзесятак дробных рыбак, а ў Віктара ў руцэ быў двухфун-товы шчупак!
— Вось гэта дык здабыча! — цешыліся хлопцы.
Болей на гэты раз не хацелі лезці ў ваду, бо змерзлі.
— Куды яна дзенецца,— казаў Віктар.— Мы можам увесь час тут лавіць, нібы ва ўласнай сажалцы.
Але Мірон сумна паківаў галавой:
— Можа, ужо заўтра гэтай сажалкі не будзе. He забы-вайся, што яна зрабілася толькі ў час паводкі.
— Вельмі шкада! — збянтэжана прамармытаў Віктар і ўтаропіў вочы ў ваду. А праз момант ён радасна крык-нуў:— Дармо! Мы ж можам зрабіць перагародку вунь у тым вузкім месцы. Хай сабе вада сыходзіць, а рыба за-станецца.
Зараз жа прыступілі да працы. Торкалі ў зямлю ўсё, што можна было ўторкнуць. Вельмі слабая была загарад-ка, але ж затое яны ўзялі колькасцю. Праз гадзіну грэбля каля метра шырыні аддзяляла затоку ад возера ці балота. Каб тут была бягучая вада, яна ў адзін міг разбурыла б іхняе збудаванне, але, на шчасце, гэтага можна было не баяцца.
— Вось рыба і ў палоне! — захапляўся Віктар.— Хай сабе гадуецца, а мы будзем браць колькі захочам і калі захочам.
Такая магчымасць значна ўзняла дух хлопцаў, бо з’я-вілася некаторая ўпэўненасць і ў заўтрашнім дні. Веча-рам ля вогнішча Мірон разважаў:
— Пяці дзён яшчэ не прайшло, а якія змены адбыліся ў нашым становішчы! I агонь маем, і хату, і спажыву, на-ват сваю рыбную гаспадарку.
244
— Я болып быў бы задаволены, каб мы мелі сваю хле-бапякарню,— сказаў Віктар, абгрызаючы выкачаную ў попеле касцістую рыбку.
Як кожны вечар, пасля дзённых турбот гутарка іх пе-райшла да хатніх спраў. Якімі далёкімі здаваліся цяпер гэтыя справы! He верылася, што пры нармальных умовах за адзін дзень можна было б вярнуцца дадому. Пакуль не прайшлі дзесяць канікулярных дзён, вялікай трывогі там яшчэ не будзе. А калі яны пройдуць?
VIII
Прасцейшая, але лепшля зброя.— Знаёмства з дзікам.—
Журавіны.— Хоць змяю за здабычу.— Лясныя жыхары.—
Царская жывёла.— Вожыкава булава.— Уперад на чарапаху! — Пешаход з Афрыкі.
— А што будзем сёння рабіць? — запытаўся на другі дзень Віктар.
— Я прапаную пайсці далей у лес на разведку,— адка-заў Мірон.— Мы ж зусім не былі яшчэ ў глыбіні.
— Трэба было б якую-небудзь зброю мець,— заўва-жыў Віктар.
— Толькі не твой лук,— усміхнуўся Мірон.— Лепш зробім сабе добрыя дубіны.
Знайшлі адпаведныя дрэўцы, зламалі іх, абпалілі на агні, нават булдавешкі пакінулі на канцы. Зброя выйшла хоць куды!
— 3 гэткай зброяй я і на ваўкоў згодзен ісці! — казаў Віктар, размахваючы сваёй дубінай.
— I сапраўды, з дзвюма такімі штукамі не боязна,— згадзіўся Мірон і трэснуў па кусту так, што ад яго паля-целі шматкі.
Узялі з сабой арэхаў, падклалі агню і пайшлі.
Чым глыбей уваходзілі ў лес, тым часцей сустракалі-ся сухія ўзгоркі. На вышэйшых пясчаных месцах рос хва-ёвы бор, на ніжэйшых — гушчар з ельніку, алешніку, бя-розы, рознага хмызняку. Часам трапляліся прыгожыя лу-гавінкі з ліставымі дрэвамі: дуб, граб, ліпа.
— Ідзём да тых дубоў,— сказаў Мірон.— Можа, зной-дзем леташніх жалудоў. Калі прыйдзе бяда, яны спатрэ-бяцца.
245
— Ды і без бяды кавы добра будзе папіць,— адказаў Віктар.— Трэба толькі мець начынне і цукар.
Калі падышлі да дубоў, то ўбачылі, што там нехта пе-рад імі ўжо гаспадарыў. Зямля была перакапаная, відне-лася шмат слядоў, а жолуда аніводнага. Але дзіўней за ўсё было тое, што сляды здаваліся свежымі.
— Хто б гэта мог быць? — задуменна сказаў Мірон.
— Дзікі! — упэўнена адказаў Віктар, разглядаючы сляды.
— Невядома, ці радавацца, ці шкадаваць, што знай-шліся такія суседзі,— прамовіў Мірон.
Віктар чамусьці памахаў сваёй дубінай.
— Добра было б здабыць дзіка, але, кажуць, звер вельмі небяспечны. Калі раззлуецца, дык нават добрая зброя не паможа.
У гэты момант збоку нешта затрашчала. Хлопцы ўздрыгануліся і мацней сціснулі свае дубіны. 3-за ламач-ча паказаўся дзік. Здавалася, увесь ён складаўся толькі з адной страшэннай галавы. Hi зада, ні кароткіх ног не было відаць, але ж бурая галава са шчаціністым хібам, натапы-ранымі вушамі, вялізнымі ікламі і маленькімі злоснымі вочкамі была жудаснай.
— He рухайся! — прашаптаў Віктар.
Дзік спыніўся, задраў свой лыч, панюхаў паветра, глу-ха рохнуў і завярнуўся назад.
— Ну і страшыдла! — прамовіў Мірон.— Яго не толькі дубіна, але і гармата не возьме. Ліха з імі, з гэтымі сусе-дзямі.
т- Крыўдна ўсё ж! — пашкадаваў Віктар.— Гэткі вы-падак, а ты стой ды глядзі, як дурань.
Пайшлі далей. У густым ельніку пачулі зусім блізка моцны лопат крылаў; здавалася, нейкая вялізная птушка заблыталася ў галінах і не можа адтуль выбіцца. Зірнулі ў той бок і сапраўды заўважылі вялікага чорнага птаха. Ляцеў ён так нізка і так нязграбна махаў крыламі, што, здавалася, яго было зусім лёгка злавіць рукамі.
— Хапай яго! — кінуўся наперад Мірон.
Але Віктар не зварухнуўся.
— Дарэмна. Гэта табе так здаецца. Глушэц заўсёды так лятае ў ельніку, але ніхто япгчэ не лавіў яго рукамі.
— У такім разе хадзі сюды,— крыкнуў Мірон.— Я табе пакажу нешта другое.
Калі Віктар выбраўся на купчастую балоцістую палян-ку, дык убачыў, што Мірон схіліўся над журавінамі.
— Пакаштуй, якія яны смачныя, салодкія пасля зімы,—
246
сказаў Мірон.— Шкада толькі, што гэтыя лясныя жыха-ры ўжо ласаваліся тут. I нам мала пакінулі.
3 вялікай ахвотай падмацаваліся хлопцы ягадамі ды назбіралі яшчэ ў шапку.
— Нічога, жыць можна,— з задавальненнем сказаў Віктар.— Але ўсё ж такі мушу сказаць, што ўвесь час ад-чуваю сябе галодным, і ў роце і ў жываце неяк нядобра. Хоць бы кавалак хлеба ці якога-небудзь варыва — зусім іншая была б справа.
— Спачатку сырому зайцу быў рады, а цяпер ужо са-праўднага абеду захацеў,— засмяяўся Мірон.— У нашым становішчы трэба разважаць інакш: абы-чым, толькі б падтрымаць сябе. I галоўнае, каб разнастайная была стра-ва. Вось чаму і журавіны вельмі карысныя. Гэта, брат, пладавіна, а ў ёй ёсць жалеза, вугляводы, вітаміны.
3 поўнай шапкай журавін яны не хацелі ісці далей у лес, далі круг і накіраваліся назад. У адным месцы ўба-чылі вялікую змяю. Яна ляжала, скруціўшыся, на пяньку і грэлася на сонейку. Галаву яна вытыркала ўверх і мля-ва варушылася.
Віктар мігам падскочыў і забіў яе дубінаю.
— Ну і гадзіна! — сказаў ён і пакратаў змяю нагою.— Мусіць, з метр будзе.
Яны пасунуліся былі далей, але хутка Мірон прыпы-ніўся.
— Слухай,— сказаў ён,— у нашым стдновішчы шка-да пакідаць здабычу, якая б яна ні была. Ці нельга будзе як-небудзь скарыстаць і гэту?
— Ды што ж ты з яе зробіш? — засмяяўся Віктар.
— He ведаю яшчэ. Але ў нашай бядняцкай гаспадар-цы ўсё можа спатрэбіцца. Здымем з яе скуру.
— Хіба зрабіць з яе чучала для нашага тэхнікума, эк-земпляр добры,— згадзіўся Віктар.
Агідная была справа, але праз некалькі мінут скура была здзёртая. На зямлі застаўся голы, брыдкі скрутак, a Віктар закінуў сабе на плечы скуру-кішку.
Ціха ішлі яны па лесе, пільна прыглядаючыся наво-кал. За гэты невялікі час, як яны апынуліся на востраве, прырода значна змянілася. Лісце на дрэвах загусцелася, трава паднялася. Здавалася, і птушак больш стала, мац-ней разляталіся па лесе іх галасы. Вось пінькае лілава-грудая зябка, вось заліваецца чорны дрозд, свішча жоўтая івалга, стукаюць дзятлы. Заварушыліся розныя казюлькі, а ў цяньку ўжо пачуўся йепрыемны звон камароў. Сям-там пераскакваюць з дрэва на дрэва вавёркі.
247
— Вось каб яшчэ арэхаў знайсці! — прамовіў Мірон.
— Разласаваўся,— усміхнуўся Віктар.— He на кож-ным кроку гэта здараецца, брат ты мой. Нават каб і знайшлі такое самае дупло, дык гэта зусім не значыць, што там абавязкова будуць арэхі: маглі і вавёркі з’есці за зіму.
Тут па дрэве шмыгнула нейкая новая жывёліна, кры-ху падобная да вавёркі, толькі танчэйшая і даўжэйшая за яе. Колер скуры — руды з белымі плямамі.
Мірон няўважліва зірнуў на яе і прамовіў:
— А гэта не вавёрка?
— Тсс! — шапнуў Віктар і прытрымаў рукою Міро-на.— Гэта гарнастай!
— Няўжо ж ён такі нікчэмны? — здзівіўся Мірон.
— Зімою ён белы, а цяпер якраз змяняе зімовае адзен-не на летняе. Самая галоўная яго адзнака — канец хваста, які заўсёды бывае чорным.
Гарнастай тым часам знік з вачэй.
Мірон зняважліва паціснуў плячыма.
— А я думаў — гарнастай немаведама што такое. Pa-Heft жа ніхто не меў права насіць гарнастаевыя футры, апрача цароў ды князёў.
— Я думаю, каб цары прысвоілі сабе таксама выключ-нае права на лапці, тады і лапці лічыліся б найбагацей-шай і самай моднай рэччу,— усміхнуўся Віктар.
Праз некаторы час натрапілі на вожыка. Убачыўшы небяспеку, небарака зараз жа скруціўся ў клубок. Хлоп-цы падышлі да яго і пачалі меркаваць, што з ім рабіць.
— Каб былі дома, то ўзялі б яго жывым на пацеху, a тут што з ім будзеш рабіць? Есці, мусіць, яго нельга,— разважаў Віктар.
— А трэба было б і яго як-небудзь скарыстаць,— на-пружана думаў Мірон.— Могуць, напрыклад, спатрэбіцца ягоныя іглы ў якой-небудзь справе.
— А ведаеш што? — схапіўся Віктар.— Калі ўзяць яго скуру ды абкруціць ёю канец нашай дубіны, дык будзе такая булава, што з ёю хоць на мядзведзя ідзі!
— Вось бачыш!
— Але ж як шкада забіваць гэтае мілае стварэнне! — уздыхнуў Віктар.
Аднак прыйшлося забіць. Да журавін і змяінай скчры далучыўся вожык. 3 гэтай здабычай яны і вярнуліся да-дому.
Было яшчэ рана, не пазней за поўдзень. Часу застава-
248
лася досыць для гаспадарскай працы. Паабедалі рыбай, арэхамі і журавінамі.
Скуру змяі павесілі сушыцца, а з вожыка пачалі рабіць булаву. Але ж і папакутавалі, пакуль знялі з яго скуру сваім “нажом”! Скрывавілі ўсе чатыры рукі. Затое булава выйшла на славу! Толькі Мірон усумніўся ў ёй.
— Супраць чалавека,— сказаў ён,— лепшай і не трэ-ба. А што ты зробіш са зверам? Для яго гэтыя іглы — нішто.
— А ўсё ж такі лепш, як голая дубіна,— цешыўся Віктар.
Цяпер, калі непасрэдная пагроза голаду адсунулася, яны мацней адчулі недахват адной дробязі — пасудзіны ці якога чарапка для вады. Увесь час ім прыходзілася піць жменямі, а калі вада спала, то зусім дрэнна зрабілася: часам да чыстай вады нельга было даступіцца так, каб дастаць яе абедзвюма рукамі, і даводзілася піць бруд-ную.
— Гэткае глупства ды так перашкаджае! — злаваў Віктар.— Пойдзем шукаць гліны, можа, злепім які чара-пок.
— Хадзем на рыбу і па дарозе пашукаем,— згадзіўся Мірон.— Да захаду сонца застаецца яшчэ гадзін з пяць.
Але не так лёгка было знайсці гліну, як гэта зда-валася. To пяскі, то балота,— а гліны ні знаку. Усё далей і далей зварочвалі яны ўбок. Падыходзячы да аднаго ба-лотца, здалёк заўважылі, што на беразе яго нехта капо-шыцца. Хлопцы прыпыніліся і пачалі ціхенька красці-ся. Але чым болып набліжаліся, тым болей дзівіліся: гэты “нехта” не быў падобны ні на звера, ні на птушку. Проста штосьці кругдае круцілася на месцы, станавілася рубам.
— Чарапаха! — прашаптаў Віктар.
Хлопцы спыніліся і пачалі наглядаць за ёй. Чарапаха была велічынёю з шапку. Яна неяк смешна і нязграбна прыстасоўвалася, каб хвастом выкапаць у зямлі ямку, і была так занята сваёю справай, што нічога не заўважала навакол. Хлопцы падпаўзлі зусім блізка.
— Што яна робіць? — прашаптаў Мірон.
— Ямку капае, каб пакласці туды яечкі,— шэптам адказаў Віктар.
— Ці не пачакаць, пакуль яна паложыць? Кажуць, яе яечкі вельмі смачныя.
— Можа, яны і сапраўды смачныя,— сказаў Віктар,—
249
але і яна не дурная: яна ўмее зрабіць так, каб такія ласу-ны, як ты, іх не елі.
— Якім чынам?
— Вельмі проста: палажыўшы яйкі, яна мочыць іх нечым вельмі непрыемным.
— He можа быць! Хто табе казаў?
— У кніжцы чытаў.
— Тады ўперад! На чарапаху! — крыкнуў Мірон.
Хлопцы выскачылі і схапілі бездапаможную жывёлі-ну. Бедная чарапаха схавалася ў свой панцыр.
— Як жа да яе даступіцца? — казаў Віктар, варочаючы яе ў руках.
— Прыйдзецца праз дзірку закалоць.
3 жалем выканалі яны гэты непрыемны абавязак.
— Я думаю, не трэба нам цяпер далей ісці,— сказаў Мірон.— Адразу маем і вячэру, і пасудзіну.
Вярнуліся дадому. Нялёгка было выцягнуць чарапаху з яе панцыра, але вячэру на гэты раз хлопцы мелі вы-ключную. Пасудзіну таксама атрымалі добрую. Толькі крыху перашкаджаў ніжні, з чэрава, панцыр. Аднак Мірон лічыў, што гэта нават і лепш.
— Набіраць ваду і піць не перашкаджае, а разам з гэтым маем міску з накрыўкай.
— А ці нельга будзе ў ёй гатаваць ваду? — запытаўся Віктар.— Вельмі хочацца якога-небудзь чаю ці юшкі.
— Мусіць, нельга, бо яна рагавая і павінна смаліцца. Пачакай! — схамянуўся Мірон.— Мы ж можам мець чай, нават салодкі!
— Адкуль?
— Ды сок бярозавы!
— I як гэта нам раней у галаву не прыйшло! — пляс-нуў сябе па лбе Віктар.— Нават з бяросты можна было зрабіць пасудзіну для вады. Ах мы, дурныя!..
— Гэта ўжо такі закон чалавечага развіцця,— важна сказаў Мірон.— Спачатку ўся ўвага аддаецца на самыя галоўныя, першачарговыя патрэбы, а потым ужо чалавек можа падумаць пра іншае.
Сонца схілялася на захад.
— Пойдзем, паставім нанач нашу чарапаху, каб заўтра мець чай,— сказаў Мірон.
Пайшлі, выкалупалі ў бярозе дзірку. Але як падставіць сваю пасудзіну, калі яна з накрыўкай?
Мірон уціснуў у дзірку галінку, а другі канец прасу-нуў у чарапаху.
250
— Хоць і марудна пойдзе і прападзе частка соку, але да раніцы набярэцца,— сказаў ён.
Над галавой іх нехта ціхенька праляцеў і ўчапіўся за суседнюю бярозу.
— ПІто гэта такое? — здзівіўся Мірон.— Hi птушка, ні кажан, ні вавёрка. Здаецца, поўсць нейкага шызага коле-ру. Ну, спец, растлумач.
Жывёла нязграбна поркалася ў вілаваціне бярозы. Віктар прыгледзеўся.
— Гэта ляцяга, або лятучая вавёрка,— сказаў ён на-рэшце.— Хоць яна і значна адрозніваецца ад вавёркі. Удзень яна звычайна сядзіць у сваім гняздзе.
— Колькі тут рознага звяр’я, якога нават і не веда-еш,— паціснуў плячыма Мірон.
— Каб гэты дзікі кут не быў добрым прытулкам для звяроў,— сказаў Віктар,— тады і нам не прыйшлося б тут сядзець.
— Чаму так?
— Вельмі проста. Калі тут многа звяроў, значыць, рэд-ка бываюць людзі, значыць, дабрацца сюды цяжка... A таксама і выбрацца,— дадаў Віктар.
“Крэ-крэк”,— пачуўся недзе голас драча.
— I ён тут! — здзівіўся Мірон.— Да гэтага часу я чуў яго толькі ў жыце.
— Гэта, мусіць, падарожны,— аўтарытэтна сказаў Віктар.— Відаць, толькі што прыйшоў з Афрыкі.
— Як гэта “прыйшоў”? — здзівіўся Мірон.
— Ды прыпёр пехатою і ўсё.
— 3 Афрыкі?
— Але.
Мірон зарагатаў.
— Ты не рагачы, я кажу сур’ёзна. Сам у кнізе чытаў. Яны дрэнна лятаюць і не любяць ляцець. Таму і лічаць за лепшае ісці і тады толькі падымаюцца, калі на дарозе вада ці іншая перашкода.
Мірон павінен быў паверыць, але доўга яшчэ смяяўся з гэтага дзіўнага пешахода.
— Усё было б нішто,— казаў Віктар, калі яны паляглі ў сваёй будцы,— але накрыцца няма чым. Уначы халад-навата бывае.
— Затое гэта прымушае вылазіць і падтрымліваць агонь,— адказаў Мірон.— А іначай ён калі-небудзь можа і загаснуць.
251
IX
Салодкі чай.— Лекцыі Мірона.— Важная пані.— Драпежнік на рыбалцы.— Арэна для бойкі.—
I змяя спатрэбілася.— Байцы ў палоне.
Раніцою пайшлі па “чай”. Чарапаціына была поўная, нават праз верх палілося. 3 якой прыемнасцю выпілі све-жага салодкага соку!
— Адразу, здаецца, адчуў сябе мацней,— заўважыў Віктар.
— Яно так і павінна быць,— сказаў Мірон.— Тут ёсць цукар, які карыснейшы за мяса. Яго якраз і не хапала для нашых арганізмаў. Цукар падтрымлівае нервовую сістэму і асабліва карысны пры разумовай працы.
— Во! Гэта дарэчы! — перакруціўся на адной назе Віктар.— Я ўжо адчуваю сябе болып разумным і гатоў зараз жа распачаць культработу сярод тутэйшых жыха-роў — зайцоў, вожыкаў, чарапах.
— Па тваёй балбатні не відаць, каб ты зрабіўся болып разумным,— упікнуў Мірон, але Віктар не пакрыўдзіўся.
Паставілі чарапашыну на месца і накіраваліся да сва-ёй рыбнай гаспадаркі. Дарога была знаёмая, ішла галоў-ным чынам уздоўж берага, звяроў тут хлопцы не чакалі, таму маглі больш увагі звярнуць на некаторыя цікавыя расліны, якіх да гэтага часу не заўважалі. Прыйшоў ча-род Мірону паказаць свае веды.
Ужо праз сотню крокаў Віктар зацікавіўся высокай хвояй з шараватаю гладкай карою і шызымі ігламі.
— Што гэта такое? — запытаўся ён.— Здаецца, ні сас-на, ні елка.
— Ельніца,— адказаў Мірон.— Бачыш, іглы болып сціснутыя, а знізу во якія дзве сінявата-белыя палоскі. Шышкі падобныя да яловых, але болып тупыя.
— Дык яны ж растуць у Сібіры! — здзівіўся Віктар.
— А вось, бачыш, ёсць і ў нас. А сібірская ельніца і росту меншага, і іглы і шышкі напалову меншыя.
Мірон быў задаволены, што выявіў столькі ведаў, але праз некаторы час ён апынуўся ў досыць непрыемным становішчы. Яны натрапілі на невялікае дрэва з нейкім дзіўным лісцем: не то хваёвыя іглы, не то звычайныя вузкія лісцікі. Дзве паловы ліста складалі нібы жалабок, а каля ліставой пазухі былі прычэплены шурпатыя га-лачкі.
252
— А гэта якое дрэва, хваёвае ці ліставое? — запытаўся Віктар, упэўнены, што Мірон ведае.
Мірон пачаў яго разглядаць, але не мог прыпомніць.
— Гэта, гэта...— мармытаў ён і напружваў памяць.
— Эх ты, спец! — насмешліва сказаў Віктар.
— Ціс! — выпаліў Мірон.— Ведаю! Паўднёвая расліна, але належыць да хваёвых. Лісце атрутнае. Само дрэва вельмі моцнае. Вось з чаго нам трэба было б зрабіць лук! He ведаю, як тут, а ў іншых месцах ціс можа жыць дзве тысячы гадоў.
— Ого! — крыкнуў Віктар.— I заўсёды такі маленькі?
— У іншых месцах вырастае нішто сабе, але наогул дрэва невялікае. Тут яно вельмі рэдка сустракаецца; бы-вае яшчэ ў Белавежскай пушчы. А далей на ўсход няма...
— Малайчына! Вытрымаў экзамен! — пляснуў яго Віктар па плячы.
Праз некаторы час звярнулі ўвагу яшчэ на адно невя-лікае хваёвае дрэва з маленькімі зялёненькімі ігламі, якія раслі паасобнымі мяцёлкамі. Віктар зацікавіўся ім.
— Глянь. Здаецца, нібы іглы ўсе маладыя, толькі што пачынаюць расці.
— Так яно і ёсць. Гэта — лістоўніца. Яна на зіму скідае свае іглы.
— Якая яна нікчэмная!
— Яна любіць горную камяністую глебу. Але ў нека-торых месцах і ў нас добра расце. Яе часта ў нас штучна разводзяць.
Потым Мірон спыніўся каля травы з зубчастым, скла-даным лісцем. На верхавіне сцябла парасонам сабраліся пучкі, гатовыя распусціцца ў кветкі.
— Раю заўважыць гэтую расліну,— са смехам сказаў Мірон,— табе яна можа спатрэбіцца.
— Чаму ж так мне?
— А вось калі пачнеш гарачыцца занадта, дык зробім адвар з кораня, каб супакоіць нервы. Гэта — валяр’ян.
— Глядзі, брат, каб табе не спатрэбілася, а я абыдуся,— адказаў Віктар.
— Каб назбіраць болей, то можна было б і скарыстаць. У аптэках ахвотна бяруць. Ды і наогул цяпер у нас усюды купляюць лекавыя расліны.
— У такім разе пачнём збіраць.
— Вось прыгледзімся спачатку, што яшчэ можна тут знайсці.
I ён больш пільна пачаў прыглядацца навакол. Але не на кожным кроку растуць лекавыя расліны. Да таго ж.
253
было яшчэ рана, не ўсе расліны распусціліся як след, яптчэ менш цвілі.
Таму асабліва кінулася ў вочы, калі праз некаторы час яны заўважылі на спадзе, пад аховай дрэў, купку не то травы, не то кустоў з вялікімі прыгожымі залаціста-жоў-тымі кветкамі. Падышоўшы бліжэй, хлопцы ўбачылі, што некаторыя сцяблы дасягаюць двух метраў вышыні. Лісце было прадаўгаватае, тоўстае, нібы тлустае. Ад кветак ішоў моцны пах. Усё гэта рабіла ўражанне, нібы расліна гэтая з’яўляецца тут нейкім госцем.
— А гэтая штука досыць цікавая! — прамовіў Віктар і пачаў кратаць кветкі і лісце.— Нібы нейкія там фікусы ці рададэндраны — ліха іх ведае,— што часам трымаюць у пакоях, у гаршках. Ды і пах такі, што можна адурэць.
Мірон жа, здавалася, глядзеў на расліну з нейкім хва-ляваннем.
— Так,— сказаў ён нарэшце.— Гэта — азалія, або, як кажуць у народзе, “божае дрэўца”. Чытаў пра яе і нават дзівіўся, чаму гэта яе так паважаюць. Наш прафесар Ада-маў нават спецыяльна ездзіў у нейкі кут Беларусі, каб паглядзець на яе і даследаваць. Апісаў падрабязна: і якія суседзі каля яе растуць, і якое дрэва, і якім клінам яна размясцілася, і які каменьчык знаходзіцца пад ёй. А ўрэш-це ўзняў хадайніцтва, каб агарадзіць і абараніць яе.
— Ай-яй-яй! — жартаўліва здзівіўся Віктар.— He па-лохай ты мяне, а то я не ведаю, як трымаць сябе перад гэткай асобай. Хоць і досыць добрыя кветкі, але ж увагі ўжо занадта.
— Тлумачыцца гэта тым, што яна — рэдкі госць з цёп-лых краін і расце ў нас, як бачыш, сама ў грунце.
— Хай сабе сама і расце. Чаго ж з ёю так цацкацца? Ці, можа, якая асаблівая карысць ёсць ад яе?
— Кажуць, што надзвычайна памагае ад каросты.
— Вада і мыла яшчэ лепш дапамагаюць.
— Акрамя таго, у ёй ёсць нейкі наркатычны матэры-ял. Калі пад’есці мёду, сабранага пчоламі з гэтых кветак, дык можна аглухнуць і ашалець.
— Дык вось чаму гэта “божае дрэўца”! Завошта ж тады яго шанаваць? — абурыўся Віктар.— Трэба за гэта нішчыць, а не шанаваць.
— He бойся, яна ў нас вельмі рэдкая. Звычайна расце ў Крыме, вакол Чорнага мора ды ў Паўднёвай Еўропе і ніко-му там не перашкаджае. Яе нават спецыяльна садзяць у садзе, бо яна раней за ўсіх цвіце. Яна цвіце нават раней, як
254
распусціць сваё лісце. Кажуць, што яе паўтараста год на-зад завезлі ў Еўропу з Кітая.
— Вось якая цаца,— засмяяўся Віктар.— Ну, хай сабе расце на здароўе. Хадзем, a то яшчэ ашалееш.
Нарэшце яны падышлі да сваёй сажалкі. Вада ў ёй значна спала, у некаторых месцах выступіла зямля. Пра-тока каля грэблі зрабілася зусім вузкай. Але ў розных месцах заставаліся яшчэ ямы з больш глыбокай вадой.
Падышоўшы да адной з такіх ямін, хлопцы заўважылі, як у вадзе шмыгнула нешта цёмнае. He паспелі прыгле-дзецца, як каля берага паказалася бліскучая цёмна-бурая круглая галава з белай плямай на носе. У роце незнаёмы “злодзей” трымаў рыбіну.
— Выдра!..— крыкнуў Віктар, але галава схавалася раней, як ён скончыў гэтае слова.— Ах, паганая! Яна ўсю нашу рыбу зжарэ! Тым болей што яна часта адгрызае толькі спіну, а рэшту кідае.
— Будзем тады лавіць яе разам з рыбай,— прапана-ваў Мірон.
— Ну не, брат, яна не такая дурная. Яе толькі ў пастку можна злавіць, ды і то трэба паставіць каля нары. А нара мае два выхады: адзін наверх, а другі пад ваду. Аднаго разу чатыры чалавекі па чарзе пільнавалі выдру шэсць тыдняў і не маглі злавіць. У кожным разе, трэба хоць прагнаць яе.
Хлопцы раздзеліся і падрыхтавалі сваю “сетку”.
— А можа, укусіць яшчэ гэты драпежній? — прамовіў Мірон.
— Калі загнаць яе ў кут, то яна можа і кінуцца, а так не адважыцца.
Калі хлопцы падышлі да сярэдзіны лужыны, дык уба-чылі, што на беразе, сярод травы, слізганула доўгае, на ка-роценькіх ножках, цела выдры. Спіна была цёмна-бурая, a спод — святлейпіы.
— Эх, дабро ўцякае! — з жалем сказаў Віктар.— Адна скура чаго варта! Рублёў трыста можна атрымаць.
— Oro! А есці яе можна? — запытаўся Мірон.
— Можна, і нават мяса добрым лічыцца.
— Пашукаем тады яе нару.
— Нары, мусіць, тут і няма. Яна робіць яе каля вады. А гэтая вада выпадковая, часовая.
— Шкада,— уздыхнуў Мірон.— Давай тады лавіць сваю ўласную рыбу.
“Уласнай” рыбы налавілі лёгка, у дадатак яшчэ вы-
255
цягнулі некалькі камякоў нейкага кісялю з чорнымі круп-камі.
— Гэтая жабіная ікра толькі кашулю запаскудзіць,— сказаў Мірон, з гідлівасцю адграбаючы гэты кісель.
Ідучы назад, яны зайшлі ў лес пашукаць яшчэ журавін і ў адным кутку, сярод густога ельніку, знайшлі прытуль-ную пляцоўку, пасярод якой было нацярушана шмат све-жага пер’я.
— Загінула ад драпежніка нейкая птушка,— прамовіў Мірон.
Віктар агледзеў мясціну, перагледзеў пер’е, то чорнае, то чорнае з белым, то стракатае, і нарэшце сказаў:
— He, тут ніхто не загінуў. На гэтым месцы цецерукі збіраюцца такаваць, гуляюць, б’юцца. Гэтае пер’е і ёсць вынікі іхняй бойкі. Каб паляўнічыя знайшлі такое месца, яны зараз жа зрабілі б тут засаду.
— А можа, і нам зрабіць?
— А што ты зробіш з голымі рукамі? Цецярук асця-рожны. Паляўнічыя звечара робяць буданы і цярпліва чакаюць усю ноч. У іх стрэльбы. А мы што будзем рабіць? Рукамі іх не зловіш.
— А калі напэўна вядома, што яны на гэтым месцы будуць скакаць ды біцца, то можна ім петлі параскідаць.
— Гэта іншая справа. Варта падумаць.
Усю дарогу яны меркавалі: з чаго зрабіць петлі? I нічога не маглі прыдумаць, апрача таго, што прыйдзецца ахвяра-ваць Віктараву споднюю кашулю. Але і тут была небяспе-ка, што ахвяра можа быць бескарыснай. Для такіх петляў трэба калі не конскі волас, то прынамсі тонкі і моцны шпагат. Тонкія вяровачкі са старых, трухлявых нітак бу-дуць занадта слабыя, а з пасмаў кашулі — зусім нягод-ныя. Так падышлі да дому і нічога не вырашылі.
Тут Мірон зірнуў на змяіную скуру, якая сушылася на галіне, раптам спыніўся і крыкнуў:
— Вось хто нам дапаможа! Парэжам гэтую скуру на тоненькія паскі, і яны будуць не горшыя за валасінкі.
— Праўда! — падхапіў Віктар.— Цяпер я бачу, што ўсё на свеце можна абярнуць на карысць чалавека.
Хутка згатавалі сабе абед і не марудзячы ўзяліся за змяіную скуру. Але зараз жа і апусцілі рукі... Ну як было парэзаць яе, ды яшчэ на тонкія пасачкі, без нажа?
Віктар ледзь не заплакаў.
— Гэта ж вечная пакута! — скардзіўся ён.— Усё ідзе добра, з кожнага становішча можна знайсці выхад, усё
256
можна абярнуць на сваю карысць, і на кожным кроку адна перашкода — нож! Які дурань трымае нож у торбе? Каб я ведаў гэта, дык сам палажыў бы сабе ў кішэню. Праз цябе ўся пакута!
— Чаго заскуголіў? — агрызнуўся Мірон.— Я сам заў-сёды трымаю нож у кішэні. Але ж ці не звычайная спра-ва, адрэзаўшы хлеб, палажыць разам з ім і нож? I я, каб ведаў, што праз цябе перакулімся, дык таксама ўзяў бы нож у кішэню. Ды і позна ўжо пра гэта казаць — нічога не паможа. Лепш набяромся цярплівасці ды пачнём ка-лупаць чым можна. Часу хапае.
I пачалі “калупаць”. I спражкай, і трэскай, і касцямі рыб, і вострым гузікам. А Віктар дадумаўся яшчэ рас-паліць сваю спражку на агні ды ёю смаліць. Усё разам,— а больш за ўсё цярплівасць,— пачало даваць вынікі. A першыя вынікі надалі бадзёрасці, упэўненасці і яшчэ раз цярплівасці. Спачатку яны разрэзалі змяіную скуру ўздоўж напалам, а тады ўжо кожны працаваў над сваёй паловай. Шэсць гадзін карпелі яны над гэтай працай і, нарэшце, зрабілі тое, што было ім патрэбна.
— Гэта ж самыя дасканалыя сілы ў свеце! — цешыўся Віктар са свае працы.
Зараз жа і панеслі іх на месца. Цікава было пашльна-ваць, як пойдзе справа, але раздумаліся, што не варта па-кутаваць усю ноч.
— Дапамагчы справе мы нічым не можам,— казаў Віктар,— а спудзіць можам. Толькі каб устаць заўтра як мага раней.
Параскладалі сілы сярод палянкі, замацавалі канцы, вярнуліся назад і паляглі спаць.
Віктар прачнуўся апоўначы і чакаў раніцы каля вог-нішча. Ледзь зашарэлася на ўсходзе, ён разбудзіў Мірона, і яны ціхенька накіраваліся ў лес.
Яшчэ здалёк пачуліся ў тым баку гоман, плясканне, балбатанне, нібы там сабраўся нейкі натоўп. Потым вы-разней пачуліся гукі — чуфф-фы, чушш! Чуфф-фы, чушш!
Хлопцы паўзлі наперад не дыхаючы, сэрцы іх калаці-ліся.
Падпаўзлі. Зірнулі. На палянцы білася некалькі пар цецерукоў ды так, што толькі пер’е ляцела ва ўсе бакі. Асабліва вызначаўся стары такавік, чорны з белымі пало-самі на крылах. Навакол, па галінах, сядзелі рабыя ця-цёркі і глядзелі на гэтае спаборніцтва, якое адбывалася выключна дзеля іх.
9 Зак.1582
257
Яны крыкамі падбадзёрвалі байцоў, а тыя стараліся з усіх сіл, каб паказаць сябе перад красунямі.
Усё гэта хлопцы заўважылі адным зіркам, а калі пры-гледзеліся пільней, то ўбачылі, што ў двух цецерукоў ужо заблыталіся ногі і яны бездапаможна бараніліся ад сваіх ворагаў. Вось зачапіўся і стары такавік, трывожна закры-чаў, забіў крыламі і вырваўся.
— Бяжым! Каб і тыя не вырваліся! — шапнуў Віктар.
Лопат крылаў аглушыў хлопцаў. Спалоханыя птушкі мігам зніклі. А ў руках таварышаў засталіся два добрыя цецерукі, кіло па два вагою.
X
Гаспадарка.— “Глінякая плэма”.—
Старыя знаёмыя.—
Воўк.— Палявалі на ліса, а забілі...— Павелічэнне статка.
Цяпер ужо спажывы было дні на чатыры. Але зноў бяда: як яе захаваць, каб не папсавалася?
— Давай склеп рабіць,— не то жартам, не то сур’езна сказаў Віктар.
— Галоўнае не ў склепе, а ў солі,— адказаў Мірон.
— Тады давай сушыць на сонцы ды вэндзіць мяса, як гэта робяць іншыя ў такіх выпадках.
— Гэта было б добра, але як разрэзаць яго на тонкія лустачкі?
— Ну, тады давай будаваць клетку,— сыпаў прапано-вы Віктар.
— А! — сцяміў Мірон.— Гэта ўжо іншая рэч.
I сапраўды: цецерукі былі жывыя, значыцца, лепш за ўсё было захоўваць іх жывымі.
— У такім разе, пакуль ёсць рыба, мы абодвух будзем гадаваць,— сказаў Мірон, — а дзеля гэтага зробім ма-ленькі хлеўчык.
— Нават і не надта маленькі, бо, можа, і яшчэ завядзец-ца якая жывёліна, напрыклад, дзікае парася, заяц, медз-ведзяня.
— Карова, авечка! — перадражніў Мірон.
Як бы там ні было, а катушок будаваць трэба. Так парашылі хлопцы. I лепш за ўсё было прыбудаваць яго да шалаша. Тут яшчэ раслі кусты, з якіх можна было зрабіць “зруб”. Форма будынка залежала не ад будаўнікоў, а ад
258
таго парадку, у якім раслі кусты. Але гэта нічога не абы-ходзіла. У параўнанні з хатай пабудова катуха была ўжо лёгкай справай, і не болей, як праз гадзіну, ён быў гатовы.
Найбольш сур’ёзным аказалася пытанне з дзвярыма. Рабіць і прыстасоўваць так, каб яны зачыняліся і адчы-няліся, без нажа было цяжка і марудна.
— Дык і не трэба турбавацца! — сказаў нарэшце Мірон.— Пасадзім і запляцём іх зверху. Калі трэба бу-дзе, распляцём і выцягнем.
— А што ты будзеш рабіць з болыпымі жывёламі? — сур’ёзна сказаў Віктар.
Мірон зірнуў на яго, не разумеючы, жартуе той ці не, і сказаў:
— Ну, калі трапіцца цяля ці авечка, тады пабудуем хлеў з бярвенняў, на завесах, з замком.
— А чым карміць гэтых цецерукоў?
— Ды почкамі, маладым лісцем.
Такім чынам у іх гаспадарцы завялася першая жы-вёла.
Цяпер самым балючым пытаннем пасля нажа за-стаўся гаршчок. Гэтулькі дзён яны не елі нічога гарачага, калі не лічыць рыбы і мяса.
— He, трэба ісці шукаць гліны! — рашуча сказаў Віктар.— Гэта ж сорам не знайсці такога дабра!
— Ты не кажы пра яе з такой знявагай,— сказаў Мірон.— Мы прывыклі так на яе глядзець толькі таму, што яе ў нас шмат, ды мы яе не выкарыстоўваем як нале-жыць. На ёй можна развіць вытворчасць цэглы, чарапіцы, падземных труб. Хай замест драўляных дамоў усюды бу-дуць камяніцы; хай замест саламяных і нават іржавых жалезных дахаў усюды будуць чарапічныя; хай усюды будуць пракладзены трубы для вады, каналізацыі, асушкі зямлі — і тады ўбачыш, што такое гліна.
Узялі на плечы свае дубіны і пайшлі. У Віктара аж рукі свярбелі, калі ён браў сваю “вожыкавую булаву”.
— Эх, каб трапіць на якога добрага ворага! — казаў ён.
— He надта рызыкуй,— стрымліваў Мірон.— He ду-май, што твае калючкі небяспечныя для ўсіх.
Бліжэйшыя месцы былі ім ужо знаёмы, таму яны на-кіраваліся глыбей у лес. Пасля змрочнага бору, бадай што аднолькавага ва ўсе поры года, яны выйшлі ў шырокую сонечную зялёную лагчыну. Трава тут ужо вырасла на-столькі, што хоць касі яе. Бяроза, альха, арэшнік, крушы-на шамацелі сваімі лісцямі, як улетку. To тут, то там над імі ўзвышаліся дубы, ліпы або адзінокія сосны з шырокімі
259
верхавінамі. Здавалася, і сонца тут грэе мацней, чым там, на беразе.
Хоць нашы хлопцы і не думалі любавацца прыродай, але мімаволі спыніліся перад такім хараством і моўчкі пачалі азірацца. А праз некалькі хвілін пачулі, што ў ку-стах нехта... папярхнуўся і закашляўся. Сэрцы тавары-шаў моцна закалаціліся.
— Чалавек?!
Яны кінуліся ў той бок і... выгналі лёгкую прыгожую казулю.
— Няўжо гэта яна кашляла? — з крыўдай спытаў Мірон.
— А то хто ж? — панура адказаў Віктар, нібы ён быў вінаваты ў гэтай памылцы.
На некаторы час настрой хлопцаў быў сапсаваны...
Доўга яны блыталіся па лесе, заглядалі ў кожны ку-ток, спуджвалі сваіх знаёмых суседзяў. Зноў бачылі дзіка і зноў пастараліся схавацца ад яго, хоць Віктар і гатоў быў уступіць з ім у бойку.
— Наогул я лічу,— разважаў ён,— што дарма кажуць і пішуць пра ўсялякія лясныя жахі. Вазьмі ты хоць гэта-га дзіка: свіння і толькі, і нічога жудаснага няма, нават сам баіцца нас.
— Ты ж ведаеш, што і леў і тыгр ухіляюцца людзей, але ж ніхто не скажа, што яны не небяспечныя,— даводзіў Мірон.
Аднаго разу з кустоў выбегла і спынілася, задраўшы галаву, новая жывёла.
— Ці не сабака? — усцешыўся Мірон.
— He, воўк! — адказаў Віктар і мацней сціснуў сваю булаву. Воўк ляснуў зубамі і знік.
— Вось з гэтым дык мы маглі б справіцца са сваімі дубінамі,— сказаў Віктар.— Шкада, што ён не напаў на нас. Яны наладаюць толькі тады, калі іх шмат.
Нарэшце хлопцы натрапілі на адзін абрыў, дзе з-пад пяску відаць была гліна. Накапалі яе і пайшлі назад.
Па дарозе зацікавіліся адной нарой.
— Мусіць, лісіная,— заўважыў Мірон.
— Мабыць, так,— сказаў Віктар, прыглядаючыся да нары і слядоў,— але штосьці яна крыху завялікая. Па-шукаем навокал другіх выхадаў.
I сапраўды, у розных месцах знайшлі яшчэ тры вы-хады.
— Вернемся сюды і паспрабуем выкурыць яе дымам,—
260
прапанаваў Віктар.— Адзін стане каля аднаго выхаду і будзе пільнаваць, другі будзе выкурваць праз другі выхад, а рэшту завалім.
— Добра! — згадзіўся Мірон.
Аднеслі гліну і зараз жа вярнуліся да гэтага самага месца з агнём.
Каля ніжэйшай, шырокай дзіры падрыхтавалі вогні-шча, для ліса пакінулі самы далёкі выхад, а рэшту засы-палі і запхалі ламаччам.
— Пачакай,— сказаў Віктар.— Трэба добра пашукаць, бо могуць яшчэ быць выхады. Тады ўся наша праца будзе дарэмнай.
Пасля доўгага стараннага шукання сапраўды знайшоў-ся яшчэ адзін выхад.
— Ну, цяпер можна пачынаць,— сказаў Віктар.— Ты раскладай агонь, а я там буду пільнаваць.
Мірон разгроб нару шырэй, глыбей, так, каб агонь быў пад верхнім пластом зямлі, і падпаліў. Калі разгарэлася, Мірон пачаў кідаць вільготнае старое лісце, трухлявае гал-лё. Густы дым распоўзся каля нары, але, здавалася, зусім не ішоў усярэдзіну.
— Што рабіць? — крыкнуў ён Віктару.— Дым не ідзе ў йару.
— Нічога! — адгукнуўся той.— Частка яго трапляе! Дзьмухай!
Мірон пачаў дзьмухаць. Справа пайшла лепш: і лепш гарэла, і дым уганяўся ўсярэдзіну.
Віктар жа стаяў ля другога выхада і напружана ча-каў. На ліса ён пашкадаваў сваёй булавы і ўзяў Міронаву дубіну. Доўга цягнуўся час. Усё здавалася, што вось ужо нешта там варушыцца, але нікога не было. He так ужо шмат часу прайшло, а хлопцам пачало здавацца, што яны стаяць тут немаведама колькі. Мірон нецярпліва пазіраў у Віктараў бок. Той усё стаяў з паднятай дубінай, нібы скамянелы. Рукі яго здранцвелі.
Нарэшце сапраўды заварушылася.
Але Віктар ледзь не выпусціў дубіны з рук, калі ўба-чыў замест лісінай галавы доўгую, белую морду з дзвюма чорнымі палосамі ўздоўж яе.
Тырканулася морда раз-другі — і зараз жа назад. Але вось каля яе з’явіўся маленькі дымок... Бедная жывёліна вымушана была вылазіць... Праўда, яна не бачыла ворага, бо Віктар стаяў ззаду, але ўсё роўна адчувала бяду. Віктар ужо здагадаўся, што гэта за звер, і супакоіўся: гэтая ня-зграбная жывёліна не паспее ўцячы, як ліс!
261
Жывёліна зрабіла пару крокаў наперад; паказалася спіна з шараватаю грубай поўсцю.
Віктар апусціў дубіну раз... другі... Жаласна кугікну-ла жывёліна свіным голасам...
— Гатова! — крыкнуў Віктар.
Мірон мігам падбег да яго.
— Што гэта такое? — вылупіў ён вочы.
— Барсук! — урачыста адказаў Віктар.— Але ж стой! Яшчэ нешта варушыцца!
3 нары вылазіла двое барсучанят, якія здурнелі ад дыму. Яны былі такія мілыя, пацешныя, што хлопцам і ў галаву не прыйшло іх забіваць. Іх забралі жывымі.
— Вось табе і яшчэ жывёла для гаспадаркі! — сказаў Віктар.
— Я ж казаў, што трэба будаваць добры хлеў.
— А есці іх можна? — зараз жа запытаўся Мірон.
— Ніхто не забараняе, але звычайна іх не ядуць.
— А скура каштоўная?
— He вельмі. За дарослага рублёў пяць атрымаць можна.
— Тады і важдацца з імі не варта,— скрывіўся Мірон.
— Але ж яны цікавыя і хутка асвойваюцца. Апрача таго, тлушч барсука вельмі дапамагае ад прастуды і ідзе для шмаравання ботаў, асабліва паляўнічых.
Стары барсук меў каля паўметра даўжыні і важыў кілаграмаў з трыццаць. Цяжка было цягнуць яго, а яшчэ цяжэй зняць скуру тымі прыладамі, якія былі ў хлопцаў. Але Мірон вельмі квапіўся на скуру, якая была б дарэчы ў іхняй “хаце”. Ён настояў, каб зараз жа паспрабаваць зняць скуру. Праца была складаная. Доўга мучыліся яны і знялі не скуру, а нейкія лахманы.
Забралі сваю здабычу і, змораныя, пацягнуліся даха-ты. Барсучаняты вырываліся, нават кусаліся.
— Ці можна будзе іх садзіць разам з цецерукамі? — казаў Віктар.
— Для цецерукоў зробім жэрдкі, а барсукі будуць на зямлі,— размеркаваў Міроы.
— А гэтыя барсукі досыць цікавы народ,— расказваў дарогай Віктар.— Яны вельмі падобны да мядзведзяў, толькі меншыя і належаць да пароды куніц. Ён зусім няшкодны: жывіцца карэннямі, ягадамі, чарвякамі. На ўловы выходзіць уначы. Узімку спіць у сваёй нары, як мядзведзь. Вельмі любіць чыстату. Гэта часам выкарыс-тоўвае ліс: забярэцца, калі няма гаспадара, у хату і напас-
262
кудзіць там. Вернецца барсук, пачуе гэтую брыдоту ды і выселіцца са сваёй хаты. Тады яе займае ліс.
Дома размясцілі сваю жывёлу, павячэралі і паляглі спаць з пачуццём гаспадарскага задавальнення. У параў-нанні з першым днём справы іх значна палепшыліся.
— Для поўнага шчасця не хапае толькі нажа, гарпгчка, хлеба і солі,— сказаў Мірон.
— I махоркі,— дадаў Віктар.
— А ты яшчэ не забыўся на гэтую брыдоту?
— Часам забываюся, але часам і цягне. Але нішто ўжо — цярпець можна. Напэўна, потым буду рады, што так здарылася.
XI
Барсукі падвялі.—
He святыя гаршкі лепяць (а спрактыкаваныя).— Новыя сродкі жыцця.
На другі дзень, як толькі прачнуліся, зараз жа сунулі-ся ў хлеў паглядзець сваю жывёлу.
Глянуў Віктар праз шчыліну — і нічога не ўбачыў.
— Нешта не відаць,— прамармытаў ён.
Рассунуў галлё болей, зазірнуў ва ўсе куты — няма нікога! Глянуў Мірон — таксама нічога не ўбачыў.
Паглядзелі адзін на аднаго — і рукамі развялі.
— Куды ж яны падзеліся? Хлеўчык жа цэлы!
Агледзелі навокал усю будову і заўважьілі каля зямлі досыць вялікую дзіру.
— Гэта ж барсукі зрабілі! — крыкнуў Мірон.— А за імі і цецерукі паўцякалі. Як мы маглі гэтага не праду-гледзець? Нават і ты, спец па заалогіі, не прадбачыў.
Віктар стаяў, апусціўшы галаву, і сапраўды адчуваў сябе вінаватым.
— I то праўда,— прамовіў ён.— Калі яны рыюць сабе норы, значыцца, маглі і нават павінны былі і тут прарыць. Але ў такой справе ніякіх спецыяльных ведаў не трэба: ты сам мог гэта добра ведаць, але вось не падумаў.
— Я ж казаў, што не трэба было важдацца з імі,— злосна адказаў Мірон.— Ніякай карысці ад іх няма. Тры-маць іх для пацехі ў нашым становішчы зусім лішняе. A цяперака праз іх цецерукі ўцяклі. Вось табе і жывёлага-доўля!
— А ўсё ж пра гэта ты і сам не думаў,— апраўдваўся
263
Віктар.— Каб сказаў, зусім іншая была б справа. Няма чаго вінаваціць другога. Сам дапамагаў. Другі раз бу-дзем разумнейшымі.
— Чакай цяпер другога разу!
Паахкалі, павохкалі, але дапамагчы справе нічым не маглі. А паколькі ў “сажалцы” хапала рыбы, то вялікай бяды пакуль што не было. Праз некалькі хвілін нават пачалі жартаваць.
— У другі раз для кожнай пароды жывёлы будзем рабіць асобныя, спецыяльныя, прыстасаваныя памяш-канні,—суцяшаў Віктар.— А пакуль што давай ляпіць гаршчок.
— А ты ведаеш, як ляпіць? — запытаўся Мірон з тры-вогай.
— Хто з нас калісьці не ляпіў? — бесклапотна адказаў Віктар.— Нездарма кажуць: не святыя гаршкі лепяць.
— Тут не ляпіць, а круціць трэба,— пахмура адказаў Мірон.
— Давай круціць — усё роўна. Ты, мусіць, добра веда-еш гэтую справу?
— Чаму ж так я? — здзівіўся Мірон.
— Ды ты ж сам надоечы апяваў гліну, паэму дэклама-ваў.
Мірон паскроб патыліцу.
— Паэма паэмай,— прамовіў ён,— а як робяцца гаршкі, я не бачыў. Неяк не траплялася. Справа лічыцца такой простай, што, я думаў, не варта спецыяльна наглядаць, вы-вучаць яе. Можа, ты часам бачыў?
— I я не бачыў! — з камічнай мінай адказаў Віктар. — Таксама не цікавіўся гэтай прымітыўнай прамысловас-цю. Усе дзікуны ўмеюць гэта рабіць. Я нават недзе чытаў, што егіпцяне чатыры тысячы гадоў назад выдумалі ней-кую прыладу для гэтай вытворчасці. Але, я думаю, зляпіць абы-які гаршчок можна і без усякай прылады.
— Паспрабуем,— панура адказаў Мірон.
Як ён цяпер шкадаваў, што не пацікавіўся гэтай спра-вай! Яму таксама даводзілася чытаць, ён меў нават нека-торыя тэарэтычныя веды, але як узяцца за справу — не ведаў.
Намачылі, размясілі гліну. Пусцілі ў ход і сваю чара-паху для вады. I пачалі ляпіць, як гэта робяць маленькія дзеці. Маленькія, нязграбныя місачкі сяк-так выходзілі, але ім не гэта трэба было, а гаршчок, прынамсі, хоць на літр. Такую пасудзіну трэба было злепліваць з кавалкаў, a
264
тады ўжо адразу было відаць, што ў злепленых месцах будзе шчарбіна.
Стараліся хлопцы так, што аж пот капаў. Шмат разоў нанава камячылі свае “гаршкі”.
— Вось табе і “не святыя гаршкі лепяць”! — злаваў Віктар.— Выходзіць, наадварот: якраз святым трэба быць у гэтай справе.
— Або дзікуном,— дадаў Мірон.
Нарэшце кожны з іх зляпіў па невялічкаму “гаршку”, але, глянуўшы на сваю працу, хлопцы толькі насамі пакі-валі.
— Яны адразу распаўзаюцца, калі пачнуць сохнуць. A іх яшчэ трэба абпальваць, каб ужываць. Вось табе і пры-мітыўная вытворчасць! — прамовіў Віктар.
— He, відаць, не абысціся без ганчарнага кола! — ра-шуча сказаў Мірон.
— Вось чаго захацеў: колы, машыны!
— Якую-небудзь круцёлку, абавязкова трэба прыду-маць. Тады шчыльней зліпнуцца часткі гліны. Зараз я пашукаю што-небудзь.
Праз некалькі хвілін Мірон прынёс досыць тоўсты круглы кавалак дрэва, абсмаліў, абскроб яго.
— Цяпер,— сказаў ён,— паставім гэтую штуку старч-ма. Ты будзеш круціць яе, а я зверху палажу камняк гліны. У кожным разе павінна выйсці нешта, не горшае за гэтае чарап’ё.
Падышлі бліжэй да вады, прыладзіліся. Было б нішто сабе, але канец хістаўся ад рухаў Віктара. Тады зрабілі вілкі, каб “машына” не хісталася.
Нарэшце, пасля доўгай пакуты, нешта зрабілі. Але гэ-тае “нешта” вельмі мала нагадвала гаршчок.
— Што ён нязграбны — гэта не бяда,— казаў “май-стар” Мірон.
— Але сценкі надта тоўстыя, а гэта нядобра: патрэска-юцца. Давай яшчэ паспрабуем.
У выніку ўсёй працы з’явіліся два сякія-такія гаршкі. 3 задавальненнем глядзелі хлопцы на свае вырабы, і яны пачалі ім здавацца нават нядрэннымі. Хоць на наш по-гляд гэтыя рэчы былі б зусім недарэчныя.
Але задавальненне значна зменшылася, калі яны па-думалі, што да канца яшчэ вельмі далёка.
— Сушыць іх трэба некалькі дзён,— сказаў Мірон,— бо трэба пачынаць з цёмнага, вільготнага месца. А потым абпальваць некалькі дзён, таксама пачынаючы з лёгкага
265
агню, нават дыму. Ды і то невядома, ці не патрэскаюцца, бо гліна не падрыхтаваная і не апрацаваная як трэба.
— Э-э! — працягнуў Віктар.— У такім разе і не дача-каемся. Мусіць, мы тады ўжо дома будзем. Вада бадай ужо спала.
— Я не буду шкадаваць, калі не дачакаемся. А калі спатрэбяцца, мы самі будзем рады, што зрабілі. Рыбы на сёння хопіць, пойдзем пашукаем да яе яшчэ чаго-не-будзь.
Як звычайна, накіраваліся ў лес. Праз некаторы час знайшлі некалькі маладзенькіх грыбоў.
— Бач, якія прыгожыя сыраежкі! — усцешыўся Віктар, сарваў і адразу з’еў корань.— Смачныя, салодкія! — цмок-нуў ён.— Нездарма іх завуць сыраежкамі.
А яшчэ праз некалькі крокаў натрапілі хлопцы на лісічкі.
— Цёплае надвор’е, пачынаюць грыбы лезці,— задаво-лена казаў Мірон.— Будзем мець падмацаванне замест цецерукоў.
Перасеклі лес наўскасяк і выйшлі да таго месца, дзе яны ў першы дзень бачылі клін, што вытыркаўся ў возе-ра. Цяпер з гэтага боку ўжо возера не было.
— Суха ўжо! — крыкнуў Віктар і пабег наперад. Пабег за ім і Мірон. Але хутка пераканаліся, што да сухога мес-ца яшчэ далёка. Тут была дрыгва, у якую і думаць нельга было совацца.
— А ўсё ж такі цяпер можна ўжо спадзявацца знайсці выхад,— суцяшалі сябе хлопцы.— Заўтра пойдзем шу-каць.
Тут Мірон звярнуў увагу на малады аер у балоце.
— А вось і яшчэ страва! — сказаў ён, вырваў расліну, вылушчыў белы канец каля кораня і пачаў есці.
— Праўда! Ведаю. He раз еў! — крыкнуў Віктар і далу-чыўся да Мірона.
— Здаецца, і сёе, і тое з’ясі,— разважалі хлопцы, калі ішлі назад,— а ўвесь час адчуваеш голад, усё чагосьці не хапае.
Пад вечар пачаўся дождж, вялікі, доўгі. Увесь час прый-шлося сядзець у будцы. Хоць і старанна яна была пабуда-вана і дагледжана, але ўсё роўна працякала.
— Абавязкова спалю яе, калі будзем адыходзіць дадо-му! — злаваў Віктар.
Зноў зрабілася нудна і сумна. Зноў нямілым стала ўсё навакол. Адна толькі ўцеха была: заўтра яны канчаткова выберуцца з гэтага дзікага кута, бо вада ўжо спала.
266
XII
Зноў няўдалая спроба.— Неспадзяваная сустрэча.— Вожык дапамог.— Апошняя рыба.— Новая спроба.— Нядоўгая радасць.— У пастцы.— Апошнія патугі.—
Побач са смерцю.
Спалі дрэнна. Увесь час пільнавалі агонь, грэліся, су-шыліся. Дождж перастаў на світанні, і хлопцы зараз жа пачалі рыхтавацца ў дарогу.
Вялікую надзею яны мелі, што цяпер ужо выберуцца. He можа быць, каб нідзе аніякай магчымасці не было! Калі спатрэбіцца, яны нават папаўзуць, як тады паўзлі ад возе-ра. Так або іначай трэба нарэшце вырвацца...
Перад адыходам Мірон кінуў у вогнішча ўсе назапа-шаныя дровы.
— Хай гараць. Можа, яшчэ прыйдзецца назад вярнуц-ца.
Ісці было вельмі непрыемна. Зямля мокрая, з дрэў Kanae вада. Закране першы якую галіну — другі крычыць, што яго абліло. Абутак прамок адразу, а далей паступова прамакала і адзенне.
Пайшлі тым самым шляхам, што і першы раз,— на-вакол. Але самаадчуванне было нават горшым, як тады. Тады, прынамсі, адразу было відаць, што далей — вада, зна-чыць, і совацца няма чаго. А цяпер кожны pas’ прыходзі-лася лезці ў балота спрабаваць, ці нельга прайсці,— і кожны раз вяртацца назад.
Нават возера не было відаць; перад ім распасцёрлася вялікае балота, пакрытае рэдкім хмадзняком і паасобнымі дрэвамі. Толькі часам блісне між зелянінай вада і зноў схаваецца.
Яны прайшлі толькі палову свайго вострава, а змары-ліся куды болей, як тады за ўвесь шлях. Да таго ж голад пачаў мучыць. Спачатку іх падтрымлівала надзея, што вось зараз яны выберуцца, але хутка надзея знікла. Нават Мірон не вытрымаў:
— Гэтак можна швэндацца тут усё сваё жыццё!
— Толькі цяпер я адчуў, які прыемны, прыгожы, пры-тульны быў наш куток, будан, вогніпгча! — сказаў Віктар.— Хадзем назад!
— Хадзем! — згадзіўся Мірон.— Усё роўна сёння не паспеем усяго абысці. Заўтра пачнём з гэтага месца.
Калі вярнуліся назад, было пад вечар ужо. Жар ад вог-нішча захаваўся, але ў запасе не было ні ламачча, ні ежы.
267
Хлопцы былі так стомлены, што ім не хацелася нават варушыцца. Трэба было ісці па галлё, па рыбу, але абодва згадзіліся лепш галадаваць, абы толькі адпачыць, бо і па-пярэднюю ноч яны амаль не спалі.
Падсушыліся, выпілі “чаю” і зараз жа паляглі спаць.
Прачнуліся на світанні, праспаўшы гадзін адзінаццаць. Затое зноў адчувалі сябе бадзёрымі і вясёлымі. Толькі голад даваў сябе знаць.
Ускінулі на плечы свае дубіны і бягом памчаліся да сажалкі. Наперадзе шпарка бег Віктар, ззаду дыбаў Мірон. Беглі яны па дарозе, якую добра ведалі, таму нават не гля-дзелі вакол сябе. Вось кусты па беразе іх сажалкі; Віктар ужо абмінуў куст...
Але ў гэты момант адбылося нешта такое, чаго Мірон зусім уразумець не мог.
Пачуўся крык, рэў, стук, і насустрач Мірону выскачыў бледны, бяззбройны Віктар.
— Уцякай! — паспеў ён толькі крыкнуць і паляцеў як страла. Мірон нават і сам не заўважыў, як ужо імчаўся следам за Віктарам.
Вецер свісцеў у вушах, галіны сцёбалі па твары, а яны ўсё ляцелі ды ляцелі. Азірнуўся быў Мірон назад, нічога не заўважыў, але не адставаў ад Віктара. Толькі каля вог-нішча спыніўся Віктар і пачаў углядацца назад.
— Што... такое? — задыхаўшыся, спытаўся Мірон.
— Мядзведзь! — коратка адказаў Віктар.
Але як яны абодва ні прыглядаліся, нікога не было відаць.
— А можа, табе толькі здалося? — насмешліва сказаў Мірон.
— Добра здалося, калі я сам стукнуў яго па галаве! — адказаў Віктар сур’ёзна. Потым, прыгінаючыся, пачаў крас-ціся наперад. Рушыў за ім і Мірон. Крокаў пяцьдзесят пасунуліся яны і нічога не заўважылі. Тады толькі Віктар супакоіўся.
— Я быў упэўнены, што мядзведзь за намі гоніцца,—' прамовіў ён з палёгкай.
— Ды раскажы ты толкам, у чым справа? — нецярп-ліва запытаў Мірон.
— А вось, калі я заскочыў за куст, дык трапіў акурат у лапы да мядзведзя. Сажалка высахла, засталося толькі балота, а ў ім бялела шмат рыбы. Вось мядзведзь і капа-шыўся там, падбіраў нашую рыбку. Мусіць, таму ён і не пачуў нас, што быў заняты гэтай справай. Я з разгону так і паляцеў на яго. Ён мігам выпрастаўся, стаў на заднія
268
лапы і павярнуўся да мяне. У бяспамяцці я стукнуў сваёй булавой яму па мордзе. Ён зароў і ўхапіўся лапамі за вочы. Відаць, я трапіў яму ў вока. Булава вывалілася з рук, і я паляцеў назад. Вось і ўсё.
— Во як? — сказаў Мірон.— Дык гэта не жарты?
— Добрыя жарты — трапіць мядзведзю ў лапы з ад-ным толькі кіем.
— А ведаеш што? — засмяяўся Мірон.— Гэта ж во-жык нас выратаваў. Калючкі папсавалі мядзведзю вока, вось яму і не было як гнацца за намі. А простым кіем ты не мог бы выбіць яму вока.
— Я ж табе казаў: падавай на маю булаву ўсіх звяроў, нават сланоў і кракадзілаў! — сказаў Віктар і ўзяўся ў бокі.
— Ой, не хваліся, герой! — паківаў яму пальцам Мірон.— Прыпомні, як ты, збялелы, бяззбройны, ляцеў ад яго.
— А ты нават і не ведаў чаго, але таксама ляцеў! — I абодва героі весела засмяяліся.
Праз паўгадзіны пайшлі назад. Чым болей набліжалі-ся да сажалкі, тым болей напружваліся. Чатыры вокі пільна ўглядаліся ў кусты, чатыры вухі не прапускалі аніводнага гуку. Кожны момант хлопцы гатовы былі дра-пануць назад.
Такім чынам падкраліся да самага берага і ўбачылі балотца з невялікімі лужынкамі, здохлую, паўжывую і жывую рыбу, сляды мядзведзя, а побач булаву. Ніякіх ад-знак, што быў паблізу і сам мядзведзь, не было.
Калі падышлі бліжэй ды паднялі дубіну, то заўважылі на ёй сляды зубоў.
— Відаць, ад злосці кінуўся на дубіну,— заўважыў Віктар.— Калі за намі не пагнаўся, дык пэўна застаўся без вока.
— Нажылі мы цяпер суседа-ворага,— сказаў Мірон.
— Дармо! Ён сам цяпер будзе баяцца нас. Наконт гэ-тага можна быць спакойным. Наогул мядзведзь сам не нападае на чалавека, а на двух — тым болей.
Набралі хлопцы рыбы колькі ўлезла і накіраваліся дадому.
— Апошняя рыба,— сумна сказаў Мірон.— Калі не выберамся заўтра, паслязаўтра, то дрэнная будзе справа.
— А мы зараз жа пасля снедання пойдзем,— адказаў Віктар.
Ён цяпер больш за ўсё цешыўся са сваёй булавы.
269
— Гістарычная зброя! — казаў ён.— Нават са слядамі мядзведжых зубоў. У музей аддам яе.
Дома не толькі добра паснедалі, але і назапасілі рыбы. Частку засмажылі, а частку падкурылі ды павесілі су-шыцца.
Заставалася яшчэ болып гадзіны да поўдня, калі яны рушылі ў дарогу.
ХутКа дайшлі да таго месца, дзе спыніліся ўчора, і зноў пачалі свой абход. I зноў пачалася тая самая пакута, зноў пасоўваліся наперад, у балота, і зноў вярталіся назад. На-рэшце падышлі да таго месца, дзе першы раз яны далёка падаліся ў балота.
— Апошняя надзея...— прамовіў Мірон.
Энергічна і ўпэўнена пайшлі хлопцы наперад. Вось ужо і тое месца, дзе яны прымушаны былі павярнуць на-зад. Далей, дзе раней была вада, цяпер засталося толькі балота.
— Смялей! Смялей! — падбадзёрвалі яны адзін аднаго.
Чапляліся за дрэўцы, пераскаквалі з купінкі на купін-ку, часам загразалі ў багавінні па пояс, памагалі адзін ад-наму. Так яны ўсё пасоўваліся ды пасоўваліся наперад і, нарэшце, вылезлі на сухі бераг.
Уздых вырваўся з грудзей, нібы яны з духаты выйшлі на свежае паветра.
— Вылезлі з гэтага праклятага балота! Хутчэй да якой-небудзь вёскі! Хлеба, хлеба пакаштаваць бы!
Яны павярнулі налева, на поўдзень, і шпарка пайшлі наперад. Лес здаваўся такім самым, як і на іх востраве, мясцовасць нават была вышэйшай, што вельмі цешыла хлопцаў. Калі прайшлі кіламетры са два, то... зноў уткну-ліся ў балота!
— Няўжо ж такое самае?! — з жахам сказаў Віктар.
— Наўрад, мясцовасць навокал іншая, вышэйшая,— абнадзеіў Мірон.
Смела рушылі наперад, але хутка павінны былі вяр-нуцца. Прайшлі з паўкіламетра ўдоўж, зноў паспраба-валі,— і зноў такая ж дрыгва.
Сэрцы сціснуліся ў хлопцаў. Няўжо ж пачнецца тое самае? Сцяўшы зубы, кідаліся яны ва ўсе бакі і кожны раз павінны былі адыходзіць. Яны забыліся на зморанасць, на голад, напружвалі апошнія сілы, але дрыгва няўмольна прымушала іх паварочваць усё направа ды направа, па-куль ужо цямком не апынуліся яны на тым самым мес-цы, дзе выйшлі з балота.
Віктар кінуўся на зямлю і прыціснуўся да яе тварам.
270
Мірон стаяў, апусціўшы рукі, і нейкімі дурнымі вачыма глядзеў у адну кропку.
— Выйсця няма! У пастцы! — прашаптаў ён нарэшце.
— Відаць, загінуць прыйдзецца тут,— прастагнаў Віктар.
Цямнела. Вечар быў цёплы, ціхі. Пяіпчотныя гукі пры-роды цешылі вуха. Але нашыя хлопцы нічога гэтага не адчувалі, не заўважалі. Перш за ўсё ім вельмі хацелася адпачыць. Яны ж страцілі апошнія сілы ў гэтым зма-ганні за вызваленне. Яны хацелі б праляжаць тут усю ноч, каб назаўтра зноў паспрабаваць вырвацца. Але...
— Слухай, Віктар! — прамовіў Мірон нейкім глухім голасам.— Мы павінны зараз жа вярнуцца назад, бо іна-чай застанемся без агню.
Віктар прыпадняўся, правёў рукою па дбе, страсянуўся і ўскочыў на ногі.
— Але,— сказаў ён.— Трэба змагацца.
I яны моўчкі пайшлі назад у балота, уначы...
He будзем апісваць гэтую жудасную дарогу. Скажам толькі, што вярнуліся яны назад, нібы пастарэўшы на не-калькі гадоў. Кожны з іх бачыў смерць, загразаў у ба-гавінні па шыю. Правялі ў балоце гадзіны чатыры і выра-таваліся толькі таму, што адзін аднаму памаглі.
Дацягнуліся да стаянкі бадай што непрытомнымі. Ледзь раздзьмухалі апошнія вугольчыкі, распалілі вялікі агонь і паснулі каля яго. He залазілі нават у сваю будку.
Гэта была іхняя дзесятая ноч на востраве...
А ў сне яны бачылі кожны па-свойму свае хаты, сям’ю. Ім было так добра, утульна, цёпла, толькі з акна ці дзвярэй дзьмуў халодны вецер.
XIII
Прымусовае чаканне.— На пашы.— Жаба-птушка.— Хатні настрой.— Чалавек.
Спачатку іх грэў і сушыў агонь, а потым — сонца.
У сне яны паварочваліся да цяпла то адным, то другім бокам, пакуль не высахлі з усёй сваёй граззю. Спалі вельмі доўга, аднаўляючы сілы.
Першым прачнуўся Мірон і зараз жа кінуўся да вог-нішча. Калі агонь зноў запалаў, Мірон сеў на зямлю, аб-хапіў рукамі свае худыя калені і задумаўся...
Праз некаторы час усхапіўся Віктар, паглядзеў на Міро-
271
на з такім выглядам, нібьі зусім не чакаў яго тут суст-рэць, і пачаў чухацца так, што пыл пайшоў ад яго, нібы дым ад вогнішча.
— А сёння я быў дома! — сказаў ён нарэшце.
— I я таксама,— задуменна адказаў Мірон.— Сёння пачаліся ў нас заняткі. Сёння нашы бацькі зусім ужо ўстрывожыліся. Сёння пачнуць нас усюды шукаць, толькі не тут...
— Можа, які сігнал можна даць? — счазаў Віктар.
— Каму ты дасі праз некалькі кіламетраў балот ды лясоў? — адказаў Мірон.— Я думаю, нам варта перасяліц-ца на той востраў, дзе мы ўчора былі. Усё ж такі бліжэй да людзей.
— Адкуль ты ведаеш, што бліжэй? Можа, зусім наадва-рот. А тут, на беразе...
— На якім беразе? — перапыніў Мірон.— Хіба ты не бачыш, што возера ў нас ужо няма? Вунь куды яно адсуну-лася. I адтуль па балоце, напэўна, ніхто да нас не падыдзе.
— А з лесу таксама ніхто да нас праз балота не прой-дзе.
— А мы нікога не будзем чакаць, мы самі пойдзем, як падсохне.
— Можа, у ліпені і падсохне, але як дажыць да гэтага часу? — пахмура казаў Віктар.
— Дагэтуль было горш і то пражылі, а там пойдуць грыбы, ягады.
— Падохнем ад гэткай ежы. Глянь, якія ўжо мы зра-біліся,— Віктар паглядзеў на свае кастлявыя рукі.— A ты, брат, зусім на Дон Кіхота стаў падобны.
Мірон уважліва паглядзеў на свайго таварыша і толькі цяпер заўважыў, як той змяніўся за гэты час: не толькі шчокі, але і нос, і рот, і нават вочы здаваліся не тымі.
— А ты на Санча Панса зусім не падобны,— сказаў Мірон, усміхнуўшыся.— Давай тады паснедаем. Ёсць пе-чаная рыба, ды сушанай, можа, хопіць на два-тры дні. Ёсць яшчэ аер, бярозавы сок.
— А там зноў завядзём хатнюю жывёлу! — ужо весе-ла падхапіў Віктар.
Пасля снедання настрой у хлопцаў яшчэ болып па-лепшыўся.
— Хадзем на паляванне! — крыкнуў Віктар.— Ды памыемся дзе-небудзь. А перасяляцца на той востраў па-чакаем — хай падсохне.
Узялі свае дубіны і павольна накіраваліся ў лес. Ця-пер, калі выявілася, што ім так ці іначай прыйдзецца яшчэ 272
сядзець тут некалькі дзён, хлопцы супакоіліся і маглі зноў накіраваць сваю ўвагу і энергію на “авалоданне” востра-вам.
У адным кутку, пад елкай, знайшлі яшчэ некалькі апошніх журавін, у другім месцы паскублі маладога шчаўя, а ў арэшніку знайшлі крыху леташніх арэхаў. Калі ўба-чылі ліпу, Мірон спыніўся і сказаў:
— Ä мы забыліся яшчэ на гэтую спажыву. Маладзень-кае лісце ліпы не горш за салату.
Пакаштаваў Віктар і застаўся вельмі задаволены.
— Гэта нават лепш за аер і шчаўе! Э-э, жыць можна! A ўлетку, мусіць, яшчэ больш усялякага дабра набярэцца.
Раптам ён спыніўся і ўтаропіўся на верхавіну дрэва. Зірнуў Мірон і яшчэ болей здзівіўся: там, высока над зям-лёй, скакала жаба. Ярка-зялёная, з белым жыватом і дзвю-ма чорнымі з жоўтымі палоскамі па баках, яна мела лёгкі і жвавы выгляд і спрытна пераскаквала з галіны на га-ліну.
— Як яна сюды забралася? — спытаўся Мірон.
— Ды яна жыве на дрэве, як птушка,— адказаў Віктар.— Наогул такіх жаб шмат на свеце. Ёсць у паўд-нёвай і сярэдняй Еўропе. Вось, як бачыш, сустрэлася і ў нас. Яна таксама жывіцца казюлькамі, як і птушка. A ікру адкладае на зямлі, у вадзе.
— Дык вось чаму людзі кажуць, што часам жабы на-раджаюцца ў арэхах! А я лічыў гэта байкай,— сказаў Мірон.— Наогул, колькі цікавых рэчаў ёсць у нас у пры-родзе, пра якія мы нічога не ведаем.
— Калі прыцісне бяда, можна будзе і жаб пакашта-ваць, не гэтых, а т'ых, што на зямлі. Трэба думаць, што рэч няшкодная.
— Калі трэба будзе, пакаштуем і жаб,— са смешнай пакорлівасцю ўздыхнуў Мірон.
Нічога больш спажыўнага на гэты раз не здабылі.
— Добра, што хоць крыху папасвіліся,— казалі хлоп-цы, калі ішлі дадому.
Сонца ўжо заходзіла, калі яны вярнуліся на сваю ста-янку. Паправілі вогнішча. Агонь весела затрапхчаў. Пас-ля ўчарашніх турбот іх “дом” здаваўся такім прытуль-ным, родным, нібы яны тут і нарадзіліся.
— Няма чаго дурыцца, заўтра абавязкова пайду памы-юся,— нездаволена бурчаў Мірон.— А ты як сабе хочаш.
— Заўтра і я пайду,— са смехам адказаў Віктар.— Але вось што: адной чарапахі для чаю мала, трэба яшчэ пасудзіну зрабіць з бяросты.
273
— Рэч добрая,— згадзіўся Мірон.
Віктар адышоўся да бярозы.
I раптам ён закрычаў так, што рэха пакацілася па ўсім лесе:
— Мірон! Што гэта такое?!
Мірон ускочыў, нібы яго хто тыцнуў пад бок. Падбег да Віктара і ўбачыў, што той падымае з зямлі недакурак.
— Што гэта такое?! — паўтарыў Віктар.
— Недакурак,— спакойна адказаў Мірон.
— Адкуль?! — зароў Віктар.
Тут ужо і Мірон сцяміў, што справа сур’ёзная.
— Пакажы,— прамовіў ён дрыжачым голасам.
Недакурак быў сухі, свежы...
Хлопцы пазіралі адзін на аднаго, як ачмурэлыя.
— Можа, ты? — шэптам запытаўся Віктар.
— Ідзі ты к ліху! — раззлаваўся Мірон.— Хутчэй ты сам.
— I не я. Значыцца...
— ...тут нядаўна быў чалавек,— скончыў Мірон. I быў ён не пазней учарашняга дня, бо ў перадапошнюю ноч быў дождж і недакурак пажаўцеў бы.
— А я думаю, што сёння,— упэўнена адказаў Віктар,— бо сёння я тут быў і ў кожным разе такую незвычайную рэч заўважыў бы.
— Відаць, ён быў тут, калі нас не было, і падумаў, што нікога няма. Можа, ён і недалёка паспеў адысціся.
— Гэй! Людзі! Сюды! — загукалі хлопцы іпто было сілы.
Прыслухаліся — ніхто не адгукаецца.
Зноў пачалі крычаць, зноў прыслухаліся. Потым па-беглі наперад, нібы шалёныя, кідаліся ва ўсе бакі і кры-чалі датуль, пакуль не страцілі голас. Але ўсё было дарэм-на...
— Няма! Пайшоў,— апусціў галаву Віктар.— А ён ве-дае дарогу.
— Добра ўжо і тое, што сюды можна прыйсці,— ска-заў Мірон.— А калі можна прыйсці,— значыцца, можна і выйсці.
— Але як, калі не ведаеш, знайсці гэтую сцежку?
— Вядома, нялёгка. Затое мы пэўна ведаем, што яна ёсць. I гэта добра.
Доўга абмяркоўвалі яны гэтае здарэнне, нават заснуць не маглі. Вельмі шкадавалі, што чалавек не знайшоў іх. Але ж затое ў іх з’явілася надзея хутка выбрацца з гэтай пушчы.
274
I калі нарэшце, здавалася, яны паснулі, Віктар раптам усхапіўся і штурхнуў Мірона ў бок.
— Чаго ты? — нездаволена буркнуў той.
— Слухай,— трывожным шэптам пачаў Віктар.— A што, калі... ён... наўмысля не хацеў сустрэцца з намі?
— Ну, вот яшчэ што выдумаў! Спі. Заўтра ўбачым.
— He, ты толькі падумай: будка, вогнішча, чарапаха з сокам, розныя хатнія рэчы, а галоўнае, барсучыная скура ў будцы. Хіба можна падумаць, што нікога няма? Га?
— А чаму ж не? — адказаў Мірон, але ўжо не так упэў-нена.— Калі мы пойдзем, то пакінем жа і вогнішча, і будку.
— А чарапаху? А барсучыную скуру?
— Ну, ён мог на гэта не звярнуць увагі.
— Але ж ён, здаецца, стаяў і курыў тут.
Довады Віктара пахіснулі і Мірона. Але як яны ні меркавалі, растлумачыць гэты незразумелы факт ніяк не маглі. Ну, хто мог хавацца ад іх і навошта?..
Так і паснулі ў трывожным няведанні.
XIV
Дарэмныя патугі.— Паселішча баброў.— Яшчэ адна няўдалая спроба.—
Недакурак варона на хвасце прынесла.— Сонны заяц.
Ледзь толькі ўзышло сонца, як хлопцы былі на нагах і спешна рушылі ў дарогу. Калі яны падышлі ўжо да бало-та, каб пераправіцца на другі востраў, Мірон прыпыніўся і сказаў:
— А чаму мы так упэўнены, што чалавек прыходзіў з таго вострава? Ён жа мог прыйсці і непасрэдна на наш.
Віктар і сам здзівіўся, адкуль узялася ў іх гэтая ўпэў-ненасць. Тым болей што чалавеку без ніякай патрэбы і карысці трэба было прабірацца і праз гэтае балота, у якім яны ледзь не загінулі.
— Усё роўна трэба абследаваць абодва,— нарэшце ска-заў Віктар,— дык пачнём ужо з таго, які меней вя-домы.
Яны пільна прыглядаліся да балота, ці не відаць сля-доў незнаёмага чалавека. Але сярод сваіх слядоў новых нельга было заўважыць.
— А можа, ён у другім месцы перайшоў.
275
Прайшліся ў адзін, другі бок, але ніякіх слядоў не знайшлі.
Як жа не хацелася ім зноў лезці ў гэтае абрыдлае балота! Адно што ўдзень ісці было куды лепш, як уначы. Апрача таго заўважылі, што за апошнія суткі балота крыху пасушэла.
— Відаць, паводка яшчэ не скончылася,— сказаў Мірон.— Вада ўсё падае. Гэта для нас добра.
Перайшлі на той бераг і пайшлі ў абход, як і раней.
Зноў пачалася цяжкая праца. Зноў у роспачы совалі-ся яны ва ўсе куткі і кожны раз без выніку адыходзілі назад. Вось абагнулі адзін бок, другі, а выйсця ніякага няма. Абышлі трэці бок і завярнуліся зноў назад.
— Значыцца, чалавек прыходзіў не на гэты востраў, a на наш,— упэўнена сказаў Віктар.
У кутку, адкуль хлопцы пачалі абследаванне апошня-га, паўднёвага берага вострава, сярод дрэў і лазняку яны заўважылі ваду, нібы азярцо. Яны і раней бачылі яе, але палічылі, што сюды няма чаго совацца, і пайшлі далей да месца сваёй пераправы.
Цяпер жа зацікавіліся і гэтым месцам. Калі праціс-нуліся праз лазняк, убачылі крынічку, якая, відаць, выця-кала з балота ў возера. Крыху далей крыніца была пера-гароджана нібы грэбляй, перад якой вада крыху затрым-лівалася і стварала тое азярцо, што хлопцы бачылі з бера-га. Цяжка было распазнаць, ці прыродная гэта грэбля, ці зроблена людскімі рукамі. Праўда, два зламаныя дрэвы з галінамі, кучы ламачча ляжалі так, як чалавек не рабіў бы. Але, з другога боку, цяжка было даць веры, што ўсё гэта навалілася тут выпадкова. Перад грэбляй з вады вы-тыркаліся тры стажкі, нібы копы сена. Зноў жа нельга было даць веры, каб такія стажкі стаялі выпадкова.
Раптам каля грэблі плюхнуліся ў ваду дзве-тры невя-лікія жывёліны, падобныя да выдры, якую хлопцы бачылі раней.
— Бабры! — крыкнуў Віктар.
Гэтае з’явішча так зацікавіла хлопцаў, што яны забы-ліся і на голад, і на зморанасць, і на таемнага чалавека, і на сваё становішча. Столькі разоў яны чулі і чыталі пра гэ-тых рэдкіх, каштоўных і цікавых жывёл, якія захаваліся ў рэчках лясных раёнаў Расіі і Беларусі. Столькі чулі пра іх паселішча, жыццё. I вось цяпер яны бачаць іх сваімі ўласнымі вачыма ды яшчэ ў першабытных, прыродных умовах.
276
— Дык вось як яны жывуць! — прамовіў Мірон.— Трэба будзе добра прыгледзецца да іх.
— Абавязкова! — згадзіўся Віктар.— Варта спецыяль-на дзеля гэтага застацца на адзін лішні дзень.
Сёння было позна ўжо гэтым займацца. Надыходзіў вечар, хлопцы даўно ўжо выйшлі з “дому”, і трэба было спяшацца, каб не пагас агонь. Зірнулі мімаходзь на бабро-вае паселіпгча і пайшлі далей.
Уся гэтая мясціна выдалася зусім не грузкая. Калі праціснуліся праз зараснік, то адразу выйшлі на ўзгорак, a за ім недалёка ўбачылі і сваю рыбную сажалку.
— Вось табе і на! — крыкнуў Віктар.— Навошта ж мы пакутавалі на балоце, калі тут ёсць такая добрая дарога!
У высахлай сажалцы відаць было шмат слядоў не толькі звяр’я, але і птушак.
— Відаць, усе паласаваліся нашай рыбай,— заўважыў Мірон.
Так скончыўся гэты дзень. Здавалася, ён быў такі самы цяжкі, няўдалы, безнадзейны, як і папярэдні, але хлопцы неяк менш непакоіліся і не пакутавалі, як тады: новыя падзеі адцягнулі іх увагу ад сумных думак.
А на другі дзень доўга не маглі вырашыць, за што ўзяц-ца: ці дарогу шукаць, ці ісці паглядзець баброў.
— Зразумей жа ты,— даводзіў Мірон,— што ад дарогі залежыць наша выратаванне. Нельга з-за цікавасці ры-зыкаваць жыццём. Калі будзем ведаць дарогу, тады заў-сёды можам вярнуцца і спакойна заняцца нагляданнем. Я не кажу, каб абавязкова ісці дадому. Хай мы знойдзем хоць след чалавечага жылля і адтуль вернемся.
Віктар жа даводзіў сваё:
— Ну як жа ісці далей, калі побач такая цікавая рэч? Калі яшчэ вернемся ды і ці вернемся наогул — невядома. Можа, гэты след за дваццаць кіламетраў. Ці захочаш тады ты сам вяртацца назад? Я не спадзяюся на гэта.
Доўга спрачаліся яны і, нарэшце, вырашылі кінуць жэрабя. Лёс вырашыў на карысць Віктара.
Праз некаторы час яны былі каля бабровага паселіш-ча. Спачатку ўважліва агледзелі будоўлю. Адно з павале-ных дрэў мела сантыметраў сорак таўшчыні, другое — крыху меней, а побач было шмат танчэйшых пнёў.
— Няўжо ўсё гэта яны самі звалілі? — дзівіўся Мірон.
— А то хто ж? Глядзі, як падпілавалі.
Усе пні былі завостраныя, нібы калы. Таксама былі завостраныя і канцы дрэў. Бабры пачыналі грызці нава-
277
кол шырокай паласой, а потым усё вузей і вузей, пакуль дрэва не ламалася.
— Няўжо яны па свайму жаданню валяць гэткае дрэ-ва ў той ці іншы бок? — пытаўся Мірон.
— Мусіць, так, бо, бачыш, няма ніводнага дрэва, павале-нага ў другі бок.
Тут яны заўважылі вялікую асіну, якая была падгры-зена так, што, здавалася, яе можна было б зваліць паль-цам.
— He! — крыкнуў Віктар.— Хоць сам загіну, а пад-пільную, як яны будуць валіць гэтае дрэва!
I сапраўды, справа была такая цікавая, што нават Мірон не хацеў ужо ісці адгэтуль.
Здалёк грэбля здавалася абы-як накіданай кучай, a зблізку выявілася, што ўнізе галлё шчыльна пераплецена, нават замазана зямлёй, і вада затрымлівалася як след.
Такія самыя былі і іхнія хаткі. Ад зямлі (у вадзе) яны ўздымаліся не меней, як на рост чалавека. Верхнія плас-ты галля здаваліся наваленымі абы-як, але чым глыбей, тым лепей яны былі апрацаваны, пераплецены і замаза-ны.
— Бачыш, вунь пад вадой чарнеецца дзірка,— тлума-чыў Віктар.— Гэта іхні ўваход. Такіх уваходаў некалькі. А самі яны жывуць на другім паверсе, куды вада не да-ходзіць.
— Значыцца, цяпер яны сядзяць у гэтых стажках? Ціка-ва было б злавіць, каб паглядзець бліжэй.
— He, брат! Гэта нялёгкая справа. На тое ў іх ёсць некалькі выхадаў.
— А можна іх есці?
— А ты ўсё з харчовага пункту погляду разгляда-еш! — засмяяўся Віктар.— He чуў, каб іх елі. He гэтым цікавяцца, а іх футрам ды яшчэ нейкай “бабровай стру-ёй”. Кажуць, нейкія лекі.
Яны ўважліва разглядалі будоўлю, абышлі ўвесь учас-так і каля другога берага, сярод зарасніку, убачылі чацвёр-тую хатку. Яна была пабудавана на карчы, і вада ледзь дакраналася да яе фундамента. Трэба было ступіць толькі крок з берага, каб апынуцца на версе гэтай хаткі. Хлопцы зараз жа і ўзлезлі на яе.
Яны зусім не чакалі, што пабудова будзе такой моц-най: яна лёгка вытрымала двух чалавек. Цікава было думаць, што пад іх нагамі сядзяць бабры. Але Віктар вы-казаў думку, што, мусіць, яна пакінутая, бо на ёй ляжыць
278
старое галлё, у той час як на іншых ёсць свежае, нядаўна згрызенае.
— Яны кожны год рамантуюць свае хаты,— казаў Віктар.— Можа, цяпер зробім засаду, каб падпільна-ваць іх?
Знайшлі адпаведнае месца, сушэйшае і гусцейшае, сха-валіся і пачалі чакаць. Прайшло з паўгадзіны, гадзіна, a бабры не паказваліся.
— Мусіць, яны напалохаліся нашага шастання,— пра-шаптаў Віктар.— Наогул, удзень яны не любяць выходзіць, а цяпер тым болып.
— У такім разе не варта болей і сядзець,— падхапіўся Мірон.— Лепш за гэты час пойдзем па сваёй справе. A сюды прыйдзем заўтра, ціхенька, каб іх не спужаць.
Думка была слушная, і Віктар мусіў з ёю згадзіцца. Пайшлі далей вакол вострава. На гэты раз справа спра-шчалася тым, што не трэба было абследаваць ні ўсходняга боку ад возера, ні заходняга, ад другога вострава. Нават з пдўночнага боку заставалася толькі палова, бо другую, як было вядома, таксама атачала возера. Заставаўся, такім чынам, толькі паўднёвы бок.
За яго і ўзяліся. Але як ні стараліся, як ні соваліся наперад,— нідзе не маглі выйсці.
— Якім жа чынам той чалавек прабраўся? — дзівіліся хлопцы.
— А можа, гэты недакурак якім-небудзь іншым спо-сабам трапіў сюды? — выказаў думку Мірон.
— Можа, варона на хвасце прынесла? — насмешліва сказаў Віктар.
— Чаго смяяцца? — сур’ёзна адказаў Мірон.— Калі ніякага іншага тлумачэння няма, дык можна падумаць, што якая-небудзь птушка несла ў сваё гняздо ды згубіла. I гэтае дапушчэнне зусім не горшае за тое, што вось нейкі чалавек чамусьці караскаўся праз балота, рызыкаваў жыц-цём, убачыў жыллё людзей, пастаяў, пакурыў і павалокся назад.
Разважанні Мірона таксама мелі рацыю. Віктар зусім збянтэжыўся.
— Няўжо ж прыйдзецца ўсур’ёз згадзіцца, што гэты недакурак сапраўды варона на хвасце прынесла? — ска-заў ён.
— Я гэтага не кажу. Я толькі зазначаю, што і такое тлумачэнне не горшае за іншыя. Так або іначай, а трэба рыхтавацца да жыцця тут, прынамсі, на некалькі тыдняў.
279
Улетку, безумоўна, дзе-небудзь падсохне настолькі, каб выбрацца.
— Тады лепш рабіць кладкі. За гэты час можна на-кідаць галля і дрэў гэтулькі, што па іх лёгка будзе пра-паўзці.
— А гэта думка добрая! — ажывіўся Мірон.— Гэтак і пачнём рабіць. Нават можна ў баброў пазычыць дрэвы, бо самі мы не здолеем так іх ссячы.
План гэты спадабаўся абодвум і значна супакоіў іх. Гэткім чынам яны самі маглі дзейнічаць і набліжаць сваё выратаванне, а не сядзець, чакаючы, пакуль прырода зробіць ласку і падсушыць балота. Адной думкі аб такой магчы-масці было досыць, каб энергія ў хлопцаў падвоілася. Віктар адразу ж загарэўся і пачаў марыць:
— Калі мы кожны дзень будзем падкідаць галля, то можна зрабіць такую грэблю, што па ёй нават ехаць мож-на будзе.
— He надта захапляйся,— рказаў Мірон.— Як толькі станеш, то твая грэбля праваліцца.
— А я стаяць не буду,— храбрыўся Віктар.— Абы толькі дакрануцца нагой. He паспее галіна падацца, як нага мая пераскочыць далей.
Разважанні былі слушныя. Хлопцы прыгадалі, як ім даводзілася перабягаць раку па тонкім лёдзе, які траш-чаў пад нагамі і, напэўна, не вытрымаў бы чалавека, каб той спыніўся на месцы. Гэтаксама можа перабягаць па вадзе па дошках, хоць стаць на іх нельга.
Калі ўсё абгаварылі і цвёрда пастанавілі зараз жа пры-няцца за работу, Мірон спыніўся, паківаў галавой і сказаў:
— Ну і наплялі мы з табой глупства!
— Якога?
— Каб хто накідаў нам галля зверху, то, можа, і са-праўды мы маглі б перабрацца па ім. А калі мы самі пач-нём хадзіць туды і сюды ды насіць галлё, то ўсё і затоп-чам у балота пры першых кроках.
— Ясна! — сказаў Віктар.-— Цяпер буду фантазіра-ваць толькі тады, калі добра абдумаю пытанне.
Яны ціха пайшлі напрасткі да сваёй хаты. Хоць думкі іх былі далёка адсюль, але па прывычцы яны пільна пры-глядаліся да кожнага куста, да кожнага кутка. I пад ад-ным кустом заўважылі нешта светла-шэрае.
Угледзеліся — заяц! Сядзіць сабе і глядзіць на іх, вы-лупіўшы вочы. Праўда, ветрык дзьмуў акурат з яго боку, так што ён мог іх і не ўчуць. Але ж затое бачыць павінен быў.
280
— Мусіць, спіць,— сказаў Віктар.— Паспрабуем пад-красціся.
I яны пачалі красціся так ціха, што нават адзін аднаго не чулі. Толькі сэрца калацілася моцна-моцна. Крок за крокам пасоўваліся наперад. Вось ужо заяц відаць зусім выразна. Ляжыць на жываце, падкурчыў ногі, вушы ната-пырыў, а сам глядзіць хлопцам у вочы. Нават нейкі жах ахапіў таварышаў.
Чым бліжэй, тым больш хваляваліся яны. Вядома, ён зараз ускочыць і ўцячэ! Але заяц не рухаўся...
Апошнія пяць крокаў для хлопцаў былі такімі пакут-нымі, што нават бадзянне па балоце (як яны казалі по-тым) здавалася ім лягчэйшым. Нявыказаная напружа-насць, надзея, жах, што вось-вось уцячэ, зноў надзея, боязь, што пад нагою ў каго-небудзь з іх хрусне галінка,— усё гэта было надзвычайна цяжкім перажываннем.
Вось Мірон замахнуўся дубінай — і заяц забіты...
— Эх! — вырвалася ў абодвух хлопцаў, нібы яны пера-неслі вялікі цяжар.
— Якім чынам гэта магло здарыцца? — не верыў сваім вачам Мірон.
— 3 імі гэта здараецца. Мая бабуля казала, што аднаго разу, калі збірала ягады, дык яна сама натрапіла на такога зайца. Але чамусьці яна пабаялася хапаць яго голымі рукамі і пачала адвязваць фартух. Заяц прачнуўся і ўцёк.
Вялікая была радасць хлопцаў, але не меншыя былі і скаргі на тое, што няма нажа, калі прыйшлося зайца раз-біраць.
— Дзіўная рэ^! — заўважыў з гэтага поваду Мірон.— Кожны раз мы скардзімся на гэта тады, калі трэба рада-вацца, калі ёсць што есці. А калі няма чаго есці, мы не скардзімся.
— А ты ўсё мудрагеліш ды філасофію разводзіш з кож-нага глуйства,— упікнуў Віктар.
XV
Бабровая гаспадарка.— Неспадзяваная небяспека.— Збаўцы-ворагі.— Чужыя гаспадары.— Рэшткі ад чужога стала.— Сур’ёзная памылка.
Такім чынам высветлілася, што ў бліжэйшыя дні няма чаго спадзявацца на вызваленне. Некалькі часу яны маглі пра гэта не думаць. А запас спажывы дазваляў ім дні са
281
два адпачыць. Гэтае становішча скарыстаў Віктар і пра-панаваў, не адкладваючы, на другі ж дзень, ісці наглядаць баброў.
— Толькі, брат, запасіся цярплівасцю! — папярэдзіў ён,— бо прыйдзецца сядзець і не варушыцца, можа, не-калькі гадзін. Абяцаеш?
— Ды ўжо ж! — адказаў Мірон, бо ён і сам цікавіўся не менш за свайго таварыша.
Ilf ;ышлі яны так ціха, што нават не спудзілі бабра, які нешта майстраваў на сваёй хаце. Аднак, калі хлопцы пачалі масціцца на сваім месцы, бабёр даў нырца і знік.
Хутка з вады зноў высунулася тупая, круглая галава. Праз хвіліну — другая, трэцяя. Двое падышлі да пачатага дрэва і ўзяліся за працу. Якія яны былі смешныя, ня-зграбныя! Хвост шырокі, нібы рыдлёўка, і пакрыты не поўсцю, а нейкай лускай. Пальцы задніх ног злучаны плеў-кай, як у гусей. На пярэдніх жа пальцах плеўкі няма, за-тое кіпцюры вострыя, а на другім пальцы нават падвой-ныя. Густая бураватая поўсць, аж блішчыць на сонцы.
Двое “дрывасекаў” сталі з абодвух бакоў на заднія лалы, абапёрліся яшчэ на хвасты і ўзяліся за працу так, што толькі трэскі пасыпаліся. Трэці зноў палез на сваю хату, чацвёрты пачаў цягнуць з берага дрэўца таўшчынёю з руку чалавека. Цяжкая праца! Таргане крыху — і адпачывае. Яму на дапамогу прыйшоў новы таварыш.
3 захапленнем наглядалі хлопцы гэты малюнак.
Тым часам дрэва хіснулася, храснула. “Дрывасекі” адскочылі ўбок, а рэшта баброў кінулася ў ваду.
— Слухай! Яны ж могуць прыстукнуць нас! — з жа-хам прашаптаў Мірон.
Віктар і сам гэтага баяўся. Ён пільна прыглядаўся, у які бок думае валіцца дрэва, але пакуль што пазнаць было нельга. Дрэва патрэсквала і хісталася. Бабры падскочаць, грызануць і зноў адскочаць. Але падгрызалі яны з боку вады, або, лепш сказаць, грэблі.
— Яно павінна туды паваліцца,— прашаптаў Віктар.
Аднак поўнай упэўненасці ў гэтым не магло быць. Хлопцы рызыкавалі. Толькі вострая цікавасць і запал утрымлівалі іх на месцы.
Вось ужо дрэва хіліцца на той бок. Храснула апошні раз і са страшэнным трэскам шаснула на грэблю.
Ад гэтага шуму нават “дрывасекі” схаваліся ў ваду.
— Але ж малайцы! — з захапленнем прамовіў Мірон.— Такая драбната, а гэткае дрэва звалілі!
282
— Ціха! Паглядзім, што далей будзе,— прашаптаў Віктар.
А далей... далей адбылося нешта ўжо зусім неспадзя-ванае. У лесе пачуліся галасы і сярод дрэў мільганулі... два чалавекі!
— Людзі! — радасна крыкнуў Віктар і хацеў быў уско-чыць.
Пазней Мірон зусім не мог прыпомніць і растлума-чыць, што з ім тады здарылася. Памятаў толькі, што ў яго галаве, нібы маланка, мільганула слова “недакурак”, і ён люта сцяў зубы, схапіў Віктара за плячо і прасіпеў:
— He рухайся! Пачакай!
Віктар апусціўся і заціх. На іх шчасце, толькі што паваленае дрэва заглушыла голас Віктара. Людзі нічога не пачулі, падышлі і спыніліся каля таго стажка, на які ўчора ўзлазілі хлопцы.
Адзін з незнаёмцаў быў высокі, дужы, гадоў пад пяць-дзесят чалавек, з чорнай стрыжанай барадой і густымі чорнымі вусамі, якія апускаліся ўніз, як у маржа. Пад густымі бровамі глыбока сядзелі вузкія вочы, якія нада-валі яму люты выгляд. На ім была кароткая шэрая, з грубага сукна, світка і высокія паляўнічыя боты, запэцка-ныя ў балоце да каленяў. За плячыма вісела стрэльба.
Яго таварыш быў маладзейшы і меў больш “гарадскі” выгляд. Высокі, тонкі, голены. На ім таксама былі высо-кія боты, а замест світкі — парусінавая накідка. Стрэльбы ў яго не было.
Кідалася ў вочы, што абодва наогул былі вельмі запэц-каныя ў балота.
— Вось якое дрэва звалілі,— заўважыў малодшы.
— Гэткім чынам яны маглі разбурыць нашу хатку,— сказаў чорны.— Вось нарабілі б бяды.
— А яны тут былі? — запытаўся першы.
— А ліха іх ведае! Пакуль што, як бачыш, слядоў не відаць.
— Дык усё ж, нарэшце, як вырашым гэтую справу? — звярнуўся малады да свайго спадарожніка.
— I сам не ведаю,— задумаўся старэйшы,— Можа, дай Бог, яны самі загінулі.
— А калі не?
— Тады, мусіць, трэба ім дапамагчы,— крыва ўсміхнуў-ся чорны.
“ Гэта ж, відаць, пра нас ідзе гутарка! — падумаў кож-ны з хлопцаў.— Але завошта? Што мы ім зрабілі?”
Яны зірнулі адзін на аднаго, але не паварушыліся.
283
Справа была такая незразумелая і недарэчная, што хлоп-цы не хацелі верыць сваім вачам і вушам і чакалі, што зараз усё высветліцца.
— Кепска атрымліваецца,— казаў тым часам малод-шы.— Калі яны выйдуць адсюль, дык усюды раструбяць аб гэтым кутку. Палезуць розныя вучоныя, возьмуць пад ахову гэтых баброў. Пачнуць пісаць у газетах. Да гэтага часу толькі ляснік адзін раз, узімку, наведваўся сюды, a тады кожны палезе. I нам прыйдзецца развітаода з гэ-тым надзейным прытулкам.
— Я ж і кажу,— буркнуў чорны.
— Але ж, з другога боку, яны нам зусім непатрэбныя.
— Чаго там шкадаваць савецкае насенне! — бліснуў вачыма чорны.— Нічога, акрамя карысці, не будзе, калі загінуць два балыпавіцкія гадаванцы.
— I то праўда,— уздыхнуў малады.— Наша справа важней за гэтых двух малакасосаў. А колькі нашага бра-та гіне ад іх! Хай не соваюць свой нос куды не трэба. Дзе яны цяпер?
— Там, каля возера.
— Значыцца, зробім такім чынам: яны, вядома, над-звычай будуць рады, калі ўбачаць нас; мы возьмемся іх вывесці, а там...
— Гэта зручна яшчэ і з другога боку: калі што якое, дык будуць думаць, што яны самі загінулі ў балоце,— да-даў чорны.— Можа, паглядзім цяпер, ці ўсё ў парадку?
— Потым паспеем, спачатку скончым гэтую справу,— адказаў малады.
Яны абмінулі грэблю і накіраваліся ў той бок, дзе была стаянка хлопцаў.
Крокі і шолах даўно ўжо сціхлі, а хлопцы ўсё яшчэ ляжалі ў сваёй засадзе і не дыхалі.
— Слухай! — дрыжачым шэптам сказаў Віктар.— Скубані мяне за бок: можа, я сплю.
— Абодва разам не могуць бачыць адзін сон,— сказаў Мірон.— Гэта дзікая праўда. Што будзем рабіць? Ці ўця-каць, ці сядзець тут?
Віктар падумаў і сказаў:
— Гэта, мусіць, усё роўна: ці тут хавацца, ці дзе-небудзь. Абы толькі не трапіць ім на вочы.
— Шукаць яны нас не будуць,— заўважыў Мірон.
— Чаму так? — здзівіўся Віктар.— Якраз і будуць шукаць.
— Ты чуў, што яны казалі? — разважліва сказаў
284
Мірон.— Мы ж іх сустрэнем з радасцю. Так яно і павінна было б быць. А калі мы іх не сустрэнем?
— Тады яны будуць нас шукаць.
— Так, ды не гэтак. Будуць крычаць, клікаць нас, на-ват страляць, каб мы самі прыйшлі да іх. He могуць жа яны падумаць, што мы наўмысля хаваемся ад іх. Яны ж нашы “збаўцы”.
— Але,— усміхнуўся Віктар.
— Калі мы не адгукнемся, то яны падумаюць, што мы загінулі. А шукаць, як уцекачоў, яны не павінны, не ма-юць падставы.
Гэтае разважанне крыху супакоіла абодвух. Іх зада-чай было толькі, як кажуць, сядзець і не рыпацца і такім чынам дачакацца, пакуль ворагі пойдуць з вострава.
Праз некаторы час сапраўды пачуўся стрэл.
— Клічуць нас! — засмяяліся хлопцы.
Пачуўся новы стрэл ужо ў другім месцы. Праз нека-торы час данесліся крыкі. Крыкі то набліжаліся, то ад-даляліся: відаць, бандыты хадзілі па ўсім лесе.
Нарэшце галасы пачалі набліжацца да хлопцаў, пачуўся хруст, і абодва чалавекі зноў выйшлі да грэблі.
— Мусіць, яны ў гэтым баку,— казаў адзін з іх.
— Усё ж такі дзіўна, што яны не адгукаюцца,— пра-мовіў другі.— He можа быць, каб нашыя стрэлы і крыкі не былі чутны.
— Пагукаем яшчэ тут. Калі няма, значыцца, няма.
— Ці не маглі яны як-небудзь выйсці?
— Апрача таго месца, прайсці нідзе нельга, нават у са-мае сухое лета,— чуўся голас чорнага.— Куды б яны ні сунуліся, усюды загінуць.
— А можа, якім-небудзь чынам даведаліся пра наш шлях?
Чорны дзядзька гучна засмяяўся:
— А ты сам упэўнены, што пройдзеш цяпер адзін?
— He вельмі. У такім разе, можа, нам і не трэба будзе турбавацца?
— Дай Бог.
I яны на вачах у хлопцаў зноў пачалі страляць і гу-каць:
— О-о-го-го! Сюды-ы!..
Хоць і не да смеху было нашым хлопцам, але яны не маглі не ўсміхнуцца.
—-Вось дабрадзеі знайшліся, каб яны хутчэй самі ўта-піліся! — сказаў Мірон, калі людзі адышлі.
— Гэтага мала,— злосна прамовіў Віктар.— Хоць тры
285
гады буду сачыць, але аддам іх пад расстрэл. Пойдзем дахаты, хай яны там блукаюць.
— Ох! — прастагнаў Мірон.— Усё цела здранцвела: мусіць, гадзін пяць ляжалі нерухома.
I яны пайшлі да стаянкі. Ззаду чуліся крыкі і стрэлы іхніх “дабрадзеяў”. Хоць хлопцы і не баяліся, што ворагі зараз будуць іх шукаць, але ўвесь час адчувалі небяспеку.
— Горш за ўсё, што агню нельга раскладаць,— казаў Мірон.— Калі яны вернуцца ды ўбачаць, што вогнішча нехта падправіў, дык адразу здагадаюцца, што мы тут. A агонь тым часам можа згаснуць.
— Падсунем тоўстыя кавалкі пад попел, можа, не звер-нуць увагі,— параіў Віктар.
— А што, калі заўважаць? — непакоіўся Мірон.— Ад гэтага можа залежаць наша жыццё.
Падумалі-падумалі і парашылі лепш рызыкнуць аг-нём, чымся жыццём.
— Можа, небяспечна кратаць і нашу спажыву? — ска-заў Віктар.— Таксама могуць заўважыць.
— I гэта праўда,— згадзіўся Мірон.— Вось дурное ста-новішча: глядзець на сваю ўласную ежу, галадаць і не мець права крануць яе.
Усё гэта было б нават смешна, каб не было гэтак небяс-печна.
He сядзелася ім на месцы. Увесь час пазіралі ў той бок, дзе былі “дабрадзеі”. Нарэшце Віктар не вытрымаў:
— He! He магу! Ідзём схаваемся побач.
Адышліся ў балота, у зараснік, і там заселі. Адтуль была відаць і іх стаянка, і дарога, па якой маглі прыйсці ворагі. Нарэшце паказаліся і яны. Падышлі да будана і селі каля вогнішча.
— Каб канчаткова ўпэўніцца, трэба пачакаць вечара,— сказаў малады,— калі яны яшчэ жывыя, то павінны прыйсці сюды начаваць.
— Але ў такім разе мы сёння не зможам вярнуцца назад,— заўважыў чорны.
— Ну, дык пераначуем тут. Вось і будан ёсць. Нават барсучыная скура ў ім. А вунь і палова зайца, і рыба вісіць. Заяц, відаць, яшчэ свежы. Значыцца, учора яны тут жылі. Калі загінулі, дык толькі сёння.
Бандыты падклалі ў агонь дроў. Чорны выняў з торбы хлеба, сала, солі.
Калі ўбачылі гэта хлопцы, дык у іх аж сліна пацякла.
— А можа, пакаштуем іхняга зайца? — сказаў ма-лады.
286
— He варта важдацца.
— Ну, дык я маленькі кавалачак сабе спяку.— Пады-шоў, узяў зайца і сказаў: — Як ён скрэмзаны. Відаць, у іх нажа не было.
— А вось неяк трымаліся, чортавы дзеці! — буркнуў чорны.— I якім чынам здолелі зайца злавіць?
— Мусіць, іх там навучаюць цяпер розным такім штукам,— казаў малады, адразаючы нажом тонкую лус-ту мяса. Потым палажыў яе ў попел.
Хвіліну памаўчалі, глядзелі, як скварыцца мяса. На-дыходзіў вечар. Навокал было так спакойна і мірна, што цяжка было падумаць пра тую людскую жорсткасць, якая панавала тут у гэты час. Відаць, гэты настрой мімаволі ахапіў і малодшага.
— А можа, плюнуць на ўсю гэтую справу і пайсці дадо-му, пакуль не позна? — прамовіў ён.
Чорны сурова зірнуў на яго:
— Праз два тыдні нам спатрэбіцца гэта месца. Калі мы страцім яго, нам самім прыйдзецца рызыкаваць жыц-цём. Няўжо ж з-за гэтых шчанят ты сам згодзен пацяр-пець?
— Ды я гэта кажу толькі таму, што ўпэўнены ў іх смерці. Наўрад ці могуць яны столькі часу не прыходзіць.
— Каб цвёрда быць упэўненым, трэба перачакаць ноч,— сурова сказаў чорны.
Малады выняў мяса, пачысціў яго, пасыпаў соллю і са смакам пачаў есці.
— Нішто,— сказаў ён.— Раю і табе.
— He хачу гэткага дабра,— махнуў рукой яго тава-рыш.
Бедныя хлопцы ледзь не плакалі, калі глядзелі, з якім смакам есць вораг іхняе мяса. Ды яшчэ з хлебам, з соллю! Хоць бы драбінку гэтага хлеба і солі пакаштаваць.
— Кладзёмся спаць,— прапанаваў стары.— Калі прый-дуць, не пакрыўдзяцца. Яны і спадзявацца не маглі ўба-чыць тут людзей, якія могуць іх вывесці.
Віктар сціснуў кулакі, заскрыгатаў зубамі і ледзь не зароў ад злосці.
Стары ўлез у будку, палажыў пад сябе стрэльбу і раз-лёгся на скуры.
— Паглядзі, там яны чарапаху паставілі на бярозавы сок,— сказаў ён з будана.— Піць хочацца.
Малады пайшоў, узяў чарапаху і паднёс свайму тава-рышу.
— Добрая рэч, дай Бог ім здароўя,— засмяяўся той.
287
Потым і другі ўлез у будан. Пра нешта яшчэ пагута-рылі там, але хлопцы не маглі разабраць.
Стаяла цішыня. Толькі нейкія вячэрнія птушкі ча-сам парушалі яе. Надышла ноч. Хлопцы сядзелі ў сваёй засадзе, нібы скамянелыя. Ім здавалася, што ў гэткай цішыні чуваць не толькі кожны іх рух, але і дыханне, на-ват стук сэрцаў. Доўга не адважваліся яны паварушыцца. Вось ужо і храп пачуўся з будкі, а яны ўсё яшчэ баяліся крануцца з месца. Ад холаду і вільгаці пачалі дрыжаць.
— Ну, давай вылазіць,— прашаптаў Віктар.
Паварушыліся — і зараз жа храснуў леташні сухі ча-ротнік. Самлелі хлопцы, стаілі дыханне, прыслухаліся — нічога. Палезлі далей.
I вось тут адбылося самае жудаснае ў іхняй гісторыі: Мірон заблытаўся нагамі ў лазняку і... ляснуўся на зямлю.
У будцы зараз жа заварушыліся, і адтуль вылез чорны бандыт са стрэльбай у руках. Зірнуў ва ўсе бакі, прыслу-хаўся, пачакаў некалькі хвілін і схаваўся назад.
— Што там такое? Можа, яны? — пачуўся сонны голас маладога.
— He. Мусіць, звер які.
Хлопцы прыліплі да зямлі ў самых недарэчных по-зах. Мірон ляжаў тварам у балоце з задранай дагары на-гою. Віктар перш сядзеў на кукішках, а пасля паваліўся на бок і абапёрся адною рукою аб зямлю. I ў гэткім ста-новішчы яны павінны былі япгчэ доўга чакаць, пакуль можна было рухацца далей. Нарэшце дачакаліся гэтага часу і папаўзлі.
Калі яны адышліся далёка, Віктар аж з кулакамі на-кінуўся на Мірона.
— Ах ты, мядзведзь касалапы! — сіпеў ён.— Праз цябе ледзь не загінулі!
— Ну-ну,— вінавата казаў Мірон.— Нічога дрэннага не здарылася. He магло ж ім прыйсці ў галаву, што гэта мы.
— Ну, а калі б палічылі цябе за звера ды ўсадзілі кулю, лепш было б?
— Ды кінь ты ўжо! Усё мінула. Давай лепш памярку-ем, што рабіць далей.
Віктару рупіла падкрасціся да бандытаў і сцягнуць стрэльбу, але Мірон стрымліваў яго.
— Па-першае,— казаў ён,— стрэльбу выцягнуць з-пад яго нялёгка. Бачыш, як ён чула спіць? Па-другое, нават каб і ўдалося, ці здолеем мы з імі справіцца? У малодшага, а можа, і ў старэйшага, напэўна, ёсць рэвальвер: не пойдзе
288
бандыт на такую справу без рэвальвера. А тады ўжо будзе іншая рэч.
Думка аб рэвальверы не прыходзіла Віктару ў галаву і цяпер вельмі збянтэжыла яго.
— Нам толькі забіць гэтага старога чорта ў сне, а дру-гому мы ўдвух далі б рады,— трымаўся яшчэ Віктар.
— Яно, можа, і так,— разважаў Мірон.— А як ты за-б’еш яго адразу, калі з будкі толькі ногі яго тырчаць? A калі толькі параніш, то з рэвальверамі яны нас перамо-гуць.
— Ты, мусіць, баішся? — папікнуў Віктар.
— Што? — пакрыўдзіўся Мірон.— У такім разе, ты доб-ра падумай і скажы: ці так я кажу, ці не? Калі ты шчыра скажаш, што не так, тады я пайду з табою на рызыку.
— Вось каб ведаць, што рэвальвераў няма,— нерашуча прамовіў Віктар.
— Зноў кажу: яны ішлі спецыяльна, каб загубіць нас. Няўжо ж не ўзялі з сабой рэвальвера?
Віктар павінен быў згадзіцца і з гэтым.
— Падыдзем бліжэй, паглядзім.
Падкраліся, прыслухаліся, зазірнулі ўсярэдзіну. У цем-ры нічога не было відаць, толькі ногі высоўваліся з буда-на. Тут ужо і Віктар пераканаўся, што лезці ў цемры ў цесную будку нельга.
— Якая прыкрасць,— прашалтаў ён, калі адышліся.— Вораг спіць побач, і нічога нельга яму зрабіць!
— Пакуль што добра ўжо тое, што самі выратаваліся. А ў твар іх мы не забудзем і абавязкова знойдзем з дапа-могай тых, каму гэта належыць.
Гэтая думка канчаткова супакоіла Віктара.
— У такім разе пойдзем і мы спаць куды-небудзь да-лей,— сказаў ён.
Яны адышліся, прынамсі, на кіламетр і прытуліліся пад дрэвам.
А калі на світанні зноў падкраліся да будана, банды-таў ужо не было. He было і барсучынай скуры.
— Затое глянь, што яны нам пакінулі,— сказаў Мірон.
На зямлі засталася паперка з соллю і некалькі агрыз-каў хлеба. Як шалёныя накінуліся хлопцы на гэтыя рэшткі і праглынулі не толькі агрызкі, але падабралі і ўсе малю-сенькія драбкі. Віктар нават узяў сабе ў рот каліўца солі.
— Ах, якая смачная, салодкая! — цмокнуў ён.— Смач-ней за ўсе цукеркі і ласункі.
Пакаштаваў і Мірон. Аднак, калі Віктар яшчэ заха-цеў узяць, Мірон не даў.
ІОЗак. 1582
289
— Гэтак ты ўсё з’ясі! — сказаў ён і дадаў: — Цяпер я не шкадую, што яны адрэзалі сабе нашага зайца. Я б і добраахвотна згадзіўся на такі тавараабмен.
Раптам Віктар крыкнуў і пляснуў сабе па галаве.
— Як жа мы не здагадаліся прасачыць, кудой яны выходзяць?!
— Вось гэта дык глупства з нашага боку! — сказаў Мірон.— I як мы маглі забыцца? Мусіць, непасрэдная не-бяспека ды соль зацямнілі наш розум.
— Пабяжым хоць цяпер! — крыкнуў Віктар і кінуў-ся наперад.
— Стой! Пачакай! — затрымаў яго Мірон.— He забы-вайся, што небяспека не мінула. Можа, яны дзе па лесе ходзяць. Можа, мы ім трапім на вочы. Трэба красціся асцярожна, хавацца за кожным кустом, кожным дрэвам.
Хоць такім спосабам і мала было надзеі дагнаць бан-дытаў, якія ішлі вольна, але бегчы было немагчыма.
Доўга яны ішлі такім чынам, часам і перабягалі, але бандытаў не бачылі. Калі ўжо канчаткова пераканаліся, што іх на востраве няма, пачалі шукаць слядоў каля ба-лота.
Між тым сабраліся хмары, загрукатаў гром, упалі пер-шыя кроплі дажджу. Трэба было бегчы ратаваць агонь. I калі хлопцы непадалёк ад таго месца, дзе яны самі пера-біраліся на суседні востраў, заўважылі свежыя сляды дзвюх пар ботаў, яны не адважыліся пайсці па іх. Рызыкаваць агнём было нельга.
— Цяпер мы напэўна ведаем, што шукаць пераходу на нашым востраве няма сэнсу,— сказаў Мірон, паварочваю-чы назад.— Гэта ўжо добра. А дагнаць мы іх наўрад ці дагонім...
— Значыць, прыйдзецца чакаць два тыдні. Яны абя-цалі прыйсці па нейкай сваёй цёмнай справе. Тады пад-рыхтуемся ўжо і будзем разумнейшымі.
XVI
Цяжкія часы.— Спатканне са старым знаёмым.— Мядзведжая хвароба.— Каменныя прылады.—
Дымарня.
Два тыдні чакаць смяротных ворагаў, каб з дапамогай іх вызваліцца! Хто б мог падумаць, што можа скласціся такое становішча?!
290
— Ну, -як табе падабаюцца нашы прыгоды? — усміх-нуўся Мірон.— Ці такія яны прыемныя, як пішацца ў кнігах?
— Цяпер, калі я пад’еў мяса з соллю і калі непасрэд-най небяспекі няма, я адчуваю сябе досыць добра,— адка-заў Віктар.
— А наогул?
— Наогул зусім нецікавая справа. Я ахвотна адмовіў-ся б ад гэткіх прыгодаў. А ты?
— I я таксама,— уздыхнуў Мірон.— Каб яшчэ ўся гэтая рызыка ды пакута мелі якую-небудзь мэту, як гэта бывае, напрыклад, на вайне ці ў якой навуковай экспеды-цыі, то яшчэ сяк-так, а тут цярпі і рызыкуй немаведама дзеля чаго. Хавайся, нібы звер ад паляўнічага, без ніякай віны.
— Я проста зразумець не магу,— злосна сказаў Віктар,— як гэта чалавек можа дайсці да такога станові-шча. Вось кажуць: звер, звер! Дык нашы ж суседзі-звя-ры — нявінныя дзеці перад гэтымі людзьмі! Да гэтага часу мы і бяззбройныя не мелі ад іх аніякай крыўды.
— Наадварот яшчэ: мы самі скрыўдзілі беднага мішку,— засмяяўся Мірон.
Доўга дзяліліся яны ўражаннямі аб мінулых падзеях. У кожным разе, два тыдні сядзець і чакаць склаўшы рукі ў іх не было аніякай ахвоты. Таму пастанавілі ўзяцца за працу сістэматычна, планава: кожны дзень абследаваць невялікі ўчастак, але дасканала. Пры такой працы яны абавязкова павінны был'і натрапіць на той праход, якім карыстаюцца бандыты.
Але праз дзень выявілася, што на гэта часу не хапае. Заяц і рыба скончыліся, а новай спажывы не было. Увесь дзень трэба было ламаць галаву, як пражыць. Грыбоў трап-лялася мала, бо яшчэ не час быў на іх. Набяруць крыху, прыйдуць дадому, спякуць, з’ядуць — і ўжо зноў галод-ныя, зноў трэба ісці. А гэтыя грыбы, калі іх спячэш, так зморшчацца, што ад іх бадай нічога не застаецца.
— Калі б яшчэ з хлебам, дык сяк-так! — уздыхалі хлопцы.
Адна толькі ўцеха была, што можна было на грыб па-лажыць драбінку солі, “паёк”, як казаў Мірон.
Каб яшчэ да возера было як даступіцца, то, можа, пры-думалі б што-небудзь, каб рыбіну якую злавіць. Але возе-ра нават відаць не было. Шырокае балота аддзялала яго ад хлопцаў.
291
— Хоць бы яшчэ які заяц заснуў на дарозе! — казаў Віктар.
— Другога зайца, мусіць, прыйдзецца чакаць столькі гадоў, колькі мінула ад таго часу, як твая бабуля натрапі-ла на соннага зайца,— вылічыў Мірон.
Затое замест зайца яны аднаго разу сустрэлі свайго знаёмага мядзведзя. Той стаяў каля вялікага старога дрэ-ва і, задраўшы галаву, да нечага прыглядаўся. Мусіць, ён стаяў да хлопцаў тым бокам, з якога было папсавана вока, бо не заўважыў іх, калі яны выйшлі на адкрытае месца. Таварышы зараз жа схаваліся і пачалі сачыць.
Цяпер яны зусім не спалохаліся. Мядзведзь здаваўся ім ужо нястрашным, невялікім, нядужым.
— Дай я падкрадуся і выб’ю яму другое вока,— пра-шаптаў Віктар, сціскаючы ў руках сваю булаву.
— He думай, што зноў так будзе, як тады,— папярэдзіў Мірон. Але і яму самому справа здавалася простай.
Мядзведзь усё нюхаў паветра ды прыглядаўся да ча-госьці на дрэве. Зірнулі туды і хлопцы і заўважылі дупло, а каля яго нібы мухі лятаюць.
— Пчолы! — сказаў Віктар.— Дык вось да каго ён прыглядаецца! Дзякуй яму за тое, што знайшоў, а выкары-стаць трэба ўжо нам.
Хлопцы пачалі красціся да мядзведзя. Той абапёрся пярэднімі лапамі аб дрэва і сабраўся лезці. Ён быў так заняты сваёю справай, што мог бы не заўважыць ворага нават з абодвума вачыма, а з адным — тым болей.
Толькі ён прыстасаваўся лезці, як — бац!— яму нешта па галаве ды як крыкне нехта над вухам! Зароў наш мядз-ведзь, шугануў убок, ледзь Мірона з ног не збіў і знік з вачэй. Напэўна можна сказаць, што мядзведзь нават і не бачыў, адкуль на яго звалілася бяда, але ён так спалохаўся, што адразу ў яго сапсаваўся жывот.
— Вось бачыш, якая простая справа! —урачыста пра-мовіў Віктар.
Мірон толькі плячыма паціснуў.
— Мусіць, толькі ў нас гэтак здараецца,— сказаў ён,— бо іначай людзі зусім не баяліся б мядзведзяў... А каб дастаць мёд, відаць, трэба спачатку выкурыць пчол ды-мам. Прыйдзецца ісці па агонь.
— Але спачатку пашукаем мядзведзя. Можа, у яго і друтое вока выбіта, тады мы зможам забіць яго дубінамі.
— Каб было так, ён не ўцёк бы гэтак шпарка. Мусіць, бачыў.
Яны пайшлі ў той бок, куды пабег мядзведзь. Яго ня-
292
цяжка было знайсці, бо ён пакінуў след ад сваёй раптоў-най хваробы... Праз некаторы час яны пачулі ў гушчары хруст, енк, нібы тузаніну. Падкраліся, зірнулі — курчыц-ца, валяецца мядзведзь, нібы яму трапілі ў жывот куляй.
Калі ўбачылі гэта хлопцы, разам кінуліся да яго і па-чалі малаціць дубінамі. Непрыемнае і цяжкое было гэтае “паляванне”... Нарэшце бездапаможны мядзведзь загі-нуў пад ударамі дубін. Хлопцы, засопшыся, паваліліся на траву.
— Мусіць, мы адзіныя ў свеце людзі, якім без ніякай зброі пашанцавала забіць мядзведзя,— прамовіў Мірон.— Такі выпадак варта запісаць у кнігу.
— Запісана ўжо,— адказаў Віктар.— У адной навуко-вай кніжцы я чытаў пра такое здарэнне: адзін паляўнічы заўважыў у аўсе мядзведзя. Той ляжаў на зямлі, нахіліўшы на сябе пук аўсяных каласоў, і спакойна ласаваўся імі. У паляўнічага стрэльба была набіта толькі шротам. Забіць мядзведзя шротам нельга, але паляўнічы захацеў хоць спудзіць яго, прагнаць з аўса і стрэліў проста ў паветра. Мядзведзь спалохаўся і “захварэў”. Вось гэтак жа, як ця-пер. А на другі дзень яго знайшлі за некалькі соцень кро-каў мёртвым. Ён памёр ад перапуду. Я не думаю, каб і наш мядзведзь сканаў толькі ад перапуду. Але ў кожным разе гэта дапамагло нам справіцца з ім.
Як бы там ні было, а перад хлопцамі ляжала туша сапраўднага мядзведзя, здабыча, якой ганарыўся б кожны паляўнічы. Але як даступіцца да гэтай здабычы? Калі столькі пакуты было з зайцам і барсуком, то што будзе з мядзведзем?
— Хоць ты плач, гледзячы на багатую здабычу! — уз-дыхаў Мірон.— Трэба абавязкова дастаць каменняў.
— I зараз жа! — крыкнуў Віктар.
Але Мірон зрабіў “матэматычныя падлікі”, па якіх выходзіла, што працу і час ім трэба размеркаваць інакш, чым яны думалі. Каменні шукаць, мусіць, прыйдзецца не адну гадзіну, нямала часу пойдзе, каб апрацаваць ix. A яшчэ разабраць мядзведзя, перанесці і ўпарадкаваць мяса. Апрача таго, трэба ж будзе за ўвесь гэты час і падсілка-вацца.
— Адным словам,— скончыў свае падлікі Мірон,— сёння ўсё зрабіць мы не паспеем, не кажучы ўжо аб тым, што наш агонь за гэты час можа загінуць.
Праз некалькі хвілін два хлопцы валаклі па лесе мядзведзя. Адзін трымаў яго за правую пярэднюю лапу, другі — за левую, а мядзведзь ехаў па зямлі на спіне мор-
293
дай наперад. Хоць і невялікі быў звер, але для галодных і аслабелых хлопцаў ён быў значным грузам.
— Колькі мы тут валачэм непатрэбнага цяжару, які добрыя людзі пакінулі б на месцы! — скардзіліся хлопцы.
У гэты дзень яны паспелі толькі набраць каменняў ды наладзіць іх “апрацоўку”. У лесе пачулася лясканне, нібы хто брукаваў вуліцу. Праз некаторы час хлопцы ўжо мелі “нажы” і “сякеры” каменнага веку. Але ж якія гэта былі прылады! Хлопцы глядзелі на іх і казалі:
— Першабытны чалавек засмяяў бы нас, каб убачыў такія прылады.
— I ў музеі такіх не знойдзеш.
— Але мы не вінаваты, што крэменю няма.
— Мусіць, і з крэменю мы не здолелі б зрабіць так, як яны.
— А ўсё-такі ямчэй будзе, чым зубамі!
На другі дзень раненька ўзяліся за працу. Дапамагчы каменныя прылады даламаглі, але толькі з удзелам сухо-га вострага кораня ды ўсялякіх іншых прыстасаванняў. У выніку атрымалі столькі мяса, што не ведалі, куды яго дзець.
— Што рабіць? — у роспачы казаў Мірон.— Без солі яно і тры дні не пратрымаецца.
— Тады трэба наесціся на запас,— не то сур’ёзна, не то жартам сказаў Віктар.
I сапраўды, яны так пад’елі, што ўвесь дзень і глядзець не хацелі на мяса.
— Зноў мы зрабілі памылку! — сказаў Мірон.— Нам трэба былонапаследак гэтак наесціся.Тады і добра было б, што не хочацца есці. А цяпер свежае мяса дарма гіне.
— Давай тады акурым яго,— запрапанаваў Віктар.
— I то праўда! — суцешыўся Мірон.— Хоць без солі ўсё роўна доўга не будзе трымацца, але напэўна даўжэй, чымся так.
Змайстравалі з жэрдак козлы, скруцілі з лыка вяроўкі і павесілі шынкі.
— За адзін заход павесім і свае гаршкі,— сказаў Мірон,— мусіць, яны падсохлі ўжо.
Гаршкі ляжалі ў ямцы, выкапанай у пяску пад кора-нем дрэва. У цяньку яны падсохлі досыць добра і не мелі аніводнай шчарбіны. Прыладзілі і іх, але вышэй, чым мяса, каб да іх даходзіў толькі лёгкі дух.
— Рызыкоўная справа з гэтым чарап’ём,— мармытаў Мірон.— Трэсне — і ўсё прапала.
Стаянка прыняла зусім гаспадарчы выгляд. На дрэве
294
вісела скура мядзведзя, на жэрдках акурваліся шынкі, каля вогнішча і будана ўвіхаліся жыхары.
— Акурат як у людзей! — радасна казалі хлопцы.
Пад вечар усё ж такі яшчэ пад’елі мяса і паляглі спаць у самым добрым настроі.
XVII
Зноў дарэмная спроба.— Апрацоўка запасаў.— Па мёд.— Гібель гаспадаркі.—
Змаганне з роспаччу.— Звярыныя недаедкі.
Цяпер ужо можна было пачынаць пошукі дарогі. Пер-шы дзень яны бадай увесь і патрацілі на гэтую справу. След бандытаў паказаў, што праход быў недзе за суседнім востравам. Значыцца, адразу адпадала патрэба шукаць за гэтым. За першы ж дзень яны добра агледзелі трэцюю частку ўсяго берага, які ім належала абследаваць. У ад-ным месцы яны прасунуліся досыць далёка, аднак далей усё роўна была такая дрыгва, што прайсці праз яе і ду-маць нельга было.
Але хлопцы і не спадзяваліся на хуткі поспех і вярну-ліся дадому, задаволеныя ўжо тым, што частка задачы выканана. У дарозе яны выкарыстоўвалі кожны выпадак, каб скубануць чаго-небудзь расліннага: ці аеру, ці шчаўя, ці сыраежку, ці якую зялёненькую лісцінку.
— Дзіўная рэч,— казаў Віктар,— цяпер я ем кожную лісціну з большым смакам і ахвотай, як тады, калі два дні нічога не еў.
— Гэта таму,— растлумачыў Мірон,— што наш ар-ганізм патрабуе змены стравы, патрабуе зеляніны ці на-огул чаго-небудзь расліннага.
Паміж іншым, на галіне ліпы яны заўважылі нейкую цікавую расліну. Гэта быў нібы куст з доўгімі сцябламі, дробным светленькім лісцем і дробненькімі жоўценькімі кветкамі. Прыладзіўся ён на галіне стажком і, здаецца, з зямлёй ніякай сувязі не меў. Калі ўбачыў яго Мірон, то крыкнуў:
— Гані вон гэтага драпежніка! Гэта амела, шкодная расліна, таксама паўднёвы госць. Яна жыве выключна на чужым карку. Птушкі ласуюцца яе ягадамі, а потым чысцяць свой нос на галіне другога дрэва. Ліпкі сок пры-клейваецца, і гэтага досыць, каб расліна пачала расці.
Віктар ахвотна здзёр і скінуў драпежніка.
295
— Але ж і ўчапілася! — заўважыў ён.— Мусіць, зноў пачне расці.
— Пэўна, бо свае тонкія карэньчыкі яна запускае глы-бока ў дрэва. Нават можна па глыбіні пазнаць, колькі часу яна тут жыве. Але ўсё-такі лягчэй будзе беднаму дрэву.
Дома ім сапсавала настрой дымарня. Ім здавалася, што шынкі пачнуць падсыхаць і набываць такі выгляд, у якім звычайна ўсе мы прывыклі іх бачыць, а тым часам адбы-валася нібы наадварот: яны рабіліся болып мяккімі, раз-лезлымі і, здавалася, псаваліся хутчэй, як без акурвання.
— Відаць, нічога не выйдзе,— журыўся Мірон.— Іх трэба і саліць, і сушыць доўга, а потым ужо акурваць. Апрача таго, вецер адносіць дым. Выходзіць, што мы самі толькі псуём ім. Лепш ужо спячы — даўжэй захаваюцца.
— I высушыць,— дадаў Віктар.
Знялі мяса і ўзяліся за новую справу. Адразу выявіла-ся, што сушыць нельга, бо не было чым парэзаць на тон-кія лусты. Пачалі кавалкамі пячы. Да ночы ў шалашы было ўжо шмат печаных кавалкаў.
Мірон дадумаўся нават да рацыяналізацыі. Таму што солі, якая ў іх была, не хапала, каб пасаліць мяса, ён за-саліў крыху вады і памачыў у ёй кавалкі мяса.
— Гэта пойдзе ў лік пайка,— звярнуўся ён да Вікта-ра.— Дадаваць да такога кавалка яшчэ солі ты не будзеш мець права.
— Я і не думаю, абы толькі захаваць на лішні дзень.
— Але ў адну кучу іх усе класці нельга, каб не загні-ліся,— прамовіў Мірон і азірнуўся навакол.
— Тады паложым іх у хлеў,— сказаў Віктар.— Па-куль што ён у нас пусты.
Там на сухіх галінках і расклалі кавалкі паасобку. Гаршкі пакінулі сушыцца над агнём.
— Мы ж забыліся пра нашых пчол,— сказаў Віктар, калі яны паляглі ўжо спаць.
— Туды пойдзем заўтра раніцою,— адказаў Мірон.
Назаўтра ўзялі з сабой адзін з гаршкоў, палажылі туды вугольчыкаў і пайшлі па мёд. Пад дрэвам расклалі агонь. Але як выкурыць пчол там, наверсе?
— Я палезу туды, а ты мне падасі тычку запаленага моху,— прапанаваў Віктар.
— Каб знайсці добрую жэрдку, дык лепш было б з зямлі прасунуць,— сказаў Мірон.— Спакайней, ды і табе не прый-шлося б цярпець.
Вышыня была такая, што адпаведную жэрдку можна было знайсці. Знайшлі добрую арэшыну, запалілі камяк
296
моху і прасунулі ў дзірку. Як загуло там! Хлопцы зараз жа адбегліся, але зноў падысці не маглі: раз’юшаныя пчо-лы лёталі навакол і, відаць, зусім не думалі адлятаць. Нарэшце хлопцы вымушаны былі пакінуць іх, каб прыйсці ў другі раз. Перад адыходам Мірон яшчэ запхнуў камяк, хоць і пацярпеў за гэта: два гузакі ўсхапіліся на твары.
Пакінулі гаршчок каля дрэва, а самі пайшлі на сваё абследаванне. Зноў пачалася такая ж пакутная і беска-рысная праца. Гадзіны чатыры яны бадзяліся каля бало-та і вярнуліся без нічога, як заўсёды. Па дарозе яшчэ раз наведалі пчол. На гэты раз там было ўжо ціха. Толькі дзе-нідзе жаласна звінела адзінокая пчала.
Насілу Віктар выцягнуў з дупла соты. Але здабыча была вельмі малая: усё чарва.
— Ды гэтага і чакаць трэба было,— сказаў Мірон.— Новага мёду не маглі яшчэ назбіраць. Засталіся толькі леташнія рэшткі.
— Дзякуй і за гэта. Шклянка добрая набярэцца,— казаў Віктар, аблізваючы пальцы.
— Цяпер мы жывём! — разважаў Мірон, калі ішлі на-зад.— Калі ўзяць, напрыклад, ды змяшаць з мёдам ліпа-вае лісце, дык будзе такая страва, ад якой ніхто і дома не адмовіўся б. Пасля мяса гэта будзе вельмі дарэчы.
— Пачакай цешыцца,— усміхнуўся Віктар.— Можа, звар’яцееш яшчэ.
— Чаму так? — прыпыніўся Мірон.
— Забыўся? А можа, гэта мёд з той цудоўнай азаліі?
— Ну, не. Столькі не набяруць.
— Калі не зусім, дык крыху ашалееш.
3 гэткімі гутаркамі яны весела ішлі дадому і не ду-малі пра тое, што іх там магло чакаць.
А калі прыйшлі, то ўбачылі такую карціну, ад якой аж уваччу пацямнела: абгрызеныя косці, разбураны хлеў і сляды звяроў...
У Мірона ледзь гаршчок не вываліўся з рук, а Віктар забегаў і закрычаў, нібы хто яго ўкусіў.
— Ах, праклятыя! Хто гэта? Як гэта здарылася?!
— Мы забыліся, што апрача нас у лесе яшчэ ёсць на-сельнікі: лісы, ваўкі, дзікі,— панура сказаў Мірон.— Вось хто-небудзь з іх і паквапіўся.
Віктар пачаў прыглядацца да слядоў.
— Ды тут іх шмат было! — сказаў ён.— Вось сляды нібы ваўка, вось — нібы кошкі. А тут вунь яшчэ нейкія. Адкуль яны ўсе разам сабраліся?
— А навошта было ім збірацца ўсім разам. Спачатку
297
хто-небудзь адзін прыйшоў, разбурыў, наеўся, а там маглі пачуць і падысці іншыя. Але нам ад гэтага не лепш.
— Што ж мы цяпер будзем рабіць? — схапіўся за га-лаву Віктар.
— Тое, што і да гэтага часу,— спакойна адказаў Мірон.— Трэба думаць, што не загінем, як і дагэтуль.
Спакойны тон Мірона крыху суцешыў і Віктара. Вы-бух роспачы сцішыўся, а там яны ўзялі сябе ў рукі і сталі глядзець на справу цвяроза. Усё роўна назад не вернеш. Калі забыліся, дзе знаходзяцца, зрабілі памылку, дык трэ-ба прыняць яе пад увагу і другі раз быць разумнейшымі.
— Вось ужо колькі памылак мы нарабілі,— разважаў Віктар,— кожны раз абяцаем быць разумнейшымі і ўсё аніяк не можам паразумнець.
Мірон нават засмяяўся.
— Ці ведаеш, што мы і так разумныя? — сказаў ён.
— He відаць гэтага,— паківаў галавой Віктар.
— Добра відаць. Калі яшчэ не памерлі, значыцца, не дурныя. А калі пажывём у гэткіх умовах год, то я абяцаю табе, што памылак у нас амаль не будзе.
— А калі дзесяць год, дык аніводнай не будзе! — ска-заў панура Віктар.
— Пэўна,— сур’ёзна адказаў Мірон.— На ўсё трэба практыка, а ты адразу хочаш зрабіцца чалавекам без хібаў.
— Але дзе ж мы цяпер другога такога мядзведзя зной-дзем? — ужо жартам прамовіў Віктар.
— На наш век дурняў хопіць,— засмяяўся Мірон.— Пратрымаемся як-небудзь тыдзень, а там прыйдуць нашы “збаўцы”.
— Ты іх лічыш дурнямі?
— Калі мы іх перахітрым,— так.
— А калі яны?	,
— Тады мы будзем дурнямі.
Паступова вастрыня ўражання змяншалася. Забыцца на няшчасце, не шкадаваць яны, вядома, не маглі, але буду-чыня ўжо не здавалася ім безнадзейнай.
— Давай падбяром хоць агрызкі,— сказаў Мірон.
— А можа, яшчэ якую хваробу схопіш ад іх?
— Я думаю, тутэйшыя звяры адчуваюць сябе лепш, як мы.
Такіх недаедкаў навакол набралася столькі, што хлоп-цам магло хапіць на ўвесь заўтрашні дзень. А потым яны пачалі суцяшаць сябе тым, што, можа, паслязаўтра мяса і само сапсавалася б. А калі ўбачылі, што рэштка солі за-сталася некранутай, то яшчэ лягчэй зрабілася на сэрцы.
298
XVIII
Панская страва.— На баброў.— Вось дык бабёр! — Таемныя лісты.— Рамонт бабровай хаткі.—
Ваенная падрыхтоўка.— Чаму людзі шануюць баброў.
Мінула яшчэ два дні. За гэты час хлопцы скончылі сваё абследаванне. Толькі ў адным месцы яны знайшлі нешта падазронае і, прасунуўшыся ў балота, адчулі пад нагамі нібы нейкія жэрдкі.
— Мусіць, тут! — узрадаваліся хлопцы.
Але праз некалькі крокаў жэрдкі скончыліся. Непа-далёк ад іх, на купінцы, расло дрэўца. Віктар скокнуў да яго, але недаскочыў і заграз у балоце так, што Мірон ледзь выцягнуў яго з дапамогаю доўгага кала. Пры такіх умо-вах совацца далей ужо нельга было.
— Але ўсё ж такі недзе выхад ёсць! — ламаў галаву Віктар.
— Ну і што з таго, калі мы не ведаем,— пакорліва прамовіў Мірон.— Нічога не зробіш, прыйдзецца пача-каць. У кожным разе, мы свой абавязак выканалі, дасле-давалі ўсё, што можна было.
А выканаўшы абавязак, яны ўжо ўвесь час маглі ад-даць на пошукі спажывы. Але “дурных” звяроў больш не траплялася. Зноў давялося перайсці “на пашу”, як казаў Віктар. А адной пашай пратрымацца было цяжка.
Аднаго разу Віктар прынёс зялёную жабу.
— Давай пакаштуем панскай стравы,— сказаў ён.
— Ой, баюся!:— скалануўся Мірон.
— А я думаю, калі паны ядуць, дык і нам можна.
— Можа, не такіх?
— Прыблізна такіх, зялёных. А калі крыху і не такой пароды, то бяды не павінна быць. Шкада толькі, што ядуць адны заднія лапкі. А гэткімі кумпякамі не наясіся.
Віктар каменем адрэзаў кумпякі і кінуў іх у агонь. Праз мінуту выняў, памачыў у соль і працягнуў адзін Міро-ну. Але той адвярнуўся.
— Ты думаеш будзе гэтак жа, як тады з зайцам? — засмяяўся Віктар.— He, браток, нічога лепшага цяпер ужо не дачакаешся.
Смела паднёс да рота, адкусіў.
— Ну, як? — з хваляваннем спытаўся Мірон.
—■ Разоў у тысячу лепш за сырога зайца! — адказаў
299
Віктар і зноў адкусіў.— Бяры, пакуль не позна, a то ўсё з’ем.
Узяў і Мірон, з агідай адкусіў.
— Ну як? — запытаў цяпер ужо Віктар.
— He разабраўся пакуль што.
— Кусай яшчэ!
Адкусіў Мірон яшчэ, потым яшчэ і, нарэшце, усё з’еў.
— Праўду кажучы, нічога дрэннага няма,— прамо-віў ён.
— Вось бачыш,— сказаў Віктар.— Нездарма, кажу, паны ядуць. Я чытаў, што ў Парыжы, у рэстаранах, сытыя буржуі вялікія грошы плоцяць за гэтую страву. А нам плаціць не трэба.
— Затое нам, галодным, трэба, можа, па сотні такіх жаб. А дзе іх гэтулькі набярэш? Гэта старая, а маладыя яшчэ не вывеліся.
— Тады будзем есці ўсю,— сказаў Віктар.— Якая роз-ніца паміж заднімі, пярэднімі нагамі, спіной?
Ён узяў яе ў рукі, але кінуў:
— He, яшчэ не магу, не настолькі прагаладаўся.
— А каб у кнізе было напісана, што ядуць усю, то з’еў бы? — спытаў Мірон.
— Напэўна,— засмяяўся Віктар.
Пасля таго яны нават спецыяльна хадзілі лавіць жаб, але зноў злавілі толькі адну. На гэты раз з’елі ўжо і пя-рэднія кумпякі, і спіну...
I нічога дрэннага не здарылася.
— Мусіць, усё залежыць ад погляду і прывычкі,— раз-важаў Мірон.— Мусульмане не ядуць свініны, у нас не ядуць каніны, некаторыя ядуць саранчу...
— Я ж тое самае і кажу! — падхапіў Віктар.— У кож-ным разе, праз тое, што гэта агідна, паміраць не варта. Але на адной жабе далёка не паедзеш. Хоць абы-якую жывё-ліну здабыць — усё з’еў бы.
— Ведаеш што? Паспрабуем злавіць бабра.
— Але ж іх нельга знішчаць!
— I я гэта ведаю. Аднак мы двое важней за аднаго бабра.
Супраць гэтага нічога нельга было сказаць, і хлопцы зараз жа накіраваліся да бабровага паселііпча.
Там ішло сабе мірнае бабровае жыццё. Звычайна баб-ры не любяць паказвацца ўдзень, але ў гэтым кутку, дзе іх ніхто ніколі не трывожыў, яны не надта сцерагліся. Калі хлопцы падышлі бліжэй, усе бабры схаваліся ў ваду.
зоо
— Пойдзем да той вунь,— паказаў Мірон на чацвёр-тую хатку, што была каля берага.
— Наўрад ці ёсць там хто,— сказаў Віктар,— але па-спрабаваць можна.
Яны падышлі да хаткі і зараз жа пачалі шукаць і за-вальваць выхады. Два выхады былі пад вадой, трэці — крыху над яе паверхняй.
Мусіць, калісьці і ён быў пад вадой. Паспрабавалі пра-сунуць руку ў гэтую дзірку, але нічога не маглі дастаць.
— Лепш разбяром зверху,— сказаў Мірон.
Спачатку галлё лёгка было разбіраць, але далей яно так шчыльна перапляталася, так моцна было злеплена зямлёй, што справа пайшла вельмі марудна.
Невядома, колькі спатрэбілася б часу, каб Віктар не абмацаў збоку месца, дзе галлё, здавалася, не было склеена і лёгка паддавалася пад рукой. Праз хвіліну заўважылі дзірку, якая вяла ўсярэдзіну.
— Ну, цяпер пільнуй! Вось дзірка,— сказаў Віктар і прасунуў руку. Памацаўшы крыху ўсярэдзіне, ён крык-нуў: — Нібы пакунак нейкі! — і сапраўды выцягнуў па-кунак, старанна загорнуты ў тоўстую паперу.
— Вось табе і бабёр!
Развязалі. Пакунак яшчэ быў абгорнуты ў васковую паперу і яшчэ раз завязаны ніткай. Зноў развязалі і ўба-чылі... жаночыя шаўковыя панчохі! Шмат панчох.
— Дык вось у чым сакрэт! — крыкнуў Віктар.— Кантрабандысты выбралі сабе тут прытулак! Вось чаму спыніліся тут нашы “збаўцы” і хацелі нешта паглядзець, ці ўсё ў парадку!
— Але чаму ж яны выбралі бабровую хатку, калі мож-на было закапаць у зямлю? — здзівіўся Мірон.
— У зямлі магло папсавацца ад вільгаці, а тут суха, бо бабры будуюць хату ў два паверхі, з якіх верхні заўсёды сухі і ніколі не заліваецца вадой. Акрамя таго, на зямлі кожны раз заставаўся б след, калі закопваць ды выкоп-ваць. Гэта ж вялікае багацце!
— Якая карысць з гэтага? — сумна прамовіў Мірон.— Вось, каб гэтыя панчохі можна было есці!
— Пачакай, можа, там яшчэ што ёсць?
Зноў засунуў Віктар руку.
— Ёсць! — крыкнуў ён і выцягнуў новы скрутак.
У ім былі перламутравыя гузікі.
— Ану іх да д’ябла! — вылаяліся хлопцы.
Далей — скрутак тонкага дарагога сукна.
301
— Ды тут цэлы магазін! — крыкнуў Мірон.— Ану, цягні яшчэ! Можа, кілбасы выцягнеш.
— Пастараюся,— адказаў Віктар і выцягнуў ужо не-шта цяжэйшае. Гэта была скрынка, а ў ёй... два рэваль-веры!
Радасць ахапіла хлопцаў.
— Во, гэта ўжо іншая рэч!
— Толькі ці ёсць да іх патроны? — сказаў Мірон.
— Знойдуцца! — упэўнена адказаў Віктар і зноў за-пусціў руку. Але на гэты раз нічога не дастаў.
— Навошта ж тады нам рэвальверы? — сумна пра-мовіў Мірон.
— Пачакай яшчэ. Пакой бабра часам мае болып за метр ушыркі. Я ж не мог дастаць рукой ва ўсе куты. Трэ-ба пашырыць уваход.
I хлопцы ўзяліся за гэтую працу.
Калі разабралі “столь”, дык знайшлі яшчэ скрынку з двума рэвальверамі, некалькі бляшанак з патронамі, зноў скрутак з нейкай замежнай галантарэяй і, нарэшце, чаты-ры маленькія шасцісценныя каробачкі. Яны былі моцна зроблены з суцэдьнага металу і толькі на канцы мелі шрубку.
— Фю-і-і! — засвістаў Віктар.— Тут ужо пахне больш сур’ёзнай справай. Гэта ж піраксілінавыя шашкі!
— Ого! Пакажы! Пакажы! — схіліўся Мірон.— У такім разе тут не проста кантрабанда, а нешта горшае.
— Так,— пацвердзіў Віктар.— Значыцца, нашы “збаў-цы” не толькі кантрабандысты, але і дыверсанты. Нездар-ма мяжа адсюль за кіламетраў трыццаць. А вось яшчэ нейкія паперы.
Хлопцы пачалі разглядаць незразумелыя лісты, напіса-ныя лацінскімі літарамі, але ніводнага слова не маглі зра-зумець.
— Відаць, шыфраваныя,— здагадаліся яны.
I, нарэшце, карта Беларусі з рознымі, таксама незразу-мелымі адзнакамі: крыжыкамі, рыскамі, кружочкамі.
— Тут сапраўдны штаб! — задуменна прамовіў Віктар.— Цяпер я добра разумею, чаму яны хацелі нас загубіць.
— У такім разе і мы арганізуем свой уласны штаб ды абмяркуем, што з усім гэтым багаццем рабіць,— сказаў Мірон.
Пытанне было складанае. Узяць усё сабе — немагчы-ма. Як цягацца з гэтым дабром, калі невядома яшчэ, як яны самі выкруцяцца з бяды. Знішчыць? Шкада, усё ж
302
такі рэчы каштоўныя. Апрача ўсяго, і тое і другое рызы-коўна: калі бандыты прыйдуць і заўважаць, што склад іх знойдзены, дык адразу здагадаюцца, у чым справа, і пач-нецца такое паляванне, ад якога не схаваешся. А хлоп-цам трэба было ціхенька сачыць, каб выведаць дарогу. Значыцца, у першую чаргу трэба зрабіць так, каб не было відаць, што сховішча знойдзена. А хлопцы ўзялі ды раз-бурылі хатку.
— Што ж мы з табой нарабілі? — сумна сказаў Віктар.— Зноў памылка! Калі ж будзе канец ім? Цяпер зноў прый-дзецца будаваць хату!
— Відаць, прыйдзецца,— адказаў Мірон такім тонам, нібы ён адзін быў у гэтым вінаваты.— Але спачатку зробім вось што: возьмем два рэвальверы, насыплем у скрынкі пяску і паставім назад; гэтак жа зробім і з патронамі; барахло пакінем усё цалкам, а паперы возьмем з сабой, бо яны замінаць не будуць. Калі мы выратуемся, тады да-ставім каму належыць каштоўныя паперы. А хатку нам усё ж прыйдзецца аднаўляць. Кожны раз новыя здарэнні, таму і нельга ўсяго прадугледзець.
Віктар згадзіўся з гэтым планам, толькі ўнёс адну па-праўку: узяць усе чатыры рэвальверы.
— Гэта ні ў якім разе не пашкодзіць, а можа, і спатрэ-біцца,— дадаў ён.
Мірон не пярэчыў.
Пачалі ўпарадкаваць рэчы.
Калі з адной бляшанкі выбралі патроны, Мірон ска-заў:
— А бляшанку адну трэба ўзяць сабе. Яна можа слу-жыць замест гаршчка.
— Правільна! Тады не трэба будзе больш важдацца з гэтым праклятым чарап’ём.
У апошні момант, калі пачалі былі закладваць гняздо, заўважылі ў галлі новую рэч. Гэта быў кінжал у ножнах. Гэтая знаходка ўсцешыла хлопцаў болып, як усё папя-рэдняе.
— Гэты нож нібы спецыяльна пакладзены для нас! Яны, можа, так сабе, на кожны выпадак, сунулі яго, а для нас якое шчасце! — цешыўся Мірон.
— Дай Бог ім здароўя на тым свеце! — прамовіў Віктар.
Калі ўпарадкавалі рэчы, пачалі рамантаваць хатку. Трэба было зрабіць акурат так, як было раней, а гэта ака-залася вельмі нялёгкай справай. Сувязь між галлём была парушана; выходзіла звычайная куча ламачча, а не бабро-вая хатка.
303
— Ах, каб на цябе ліха! — злаваў Віктар.— Ніколі не думаў, што давядзецца будаваць бабру хату.
— Ды яшчэ акурат так, як яны,— дадаў Мірон.— He, гэтак нікуды не варта! Разбурай зноў. Няма чаго спяшац-ца. Рызыкоўна. Трэба прыгледзецца, як яны будуюць, і пачаць спачатку, па галінцы.
— Вось не было яшчэ бяды! — бурчаў Віктар.— Гэтак увесь дзень патрацім.
— Але ад гэтай працы залежыць нашае жыццё,— су-рова сказаў Мірон.
— Эх, каб можна было папрасіць баброў, каб яны самі дабудавалі,— уздыхнуў Віктар.
I, набраўшыся цярплівасці, хлопцы ўзяліся за працу павольна, метадычна. Некалькі разоў пачыналі спачатку, адыходзілі, прыглядаліся, зноў папраўлялі. Адным сло-вам, сапраўды патрацілі бадай увесь дзень, пакуль зрабілі так, як было спачатку.
“Дадому” вярталіся ўзброеныя да зубоў. 3 аднаго боку — рэвальвер, з другога — рэвальвер, ды яшчэ кінжал у дадатак.
— Вось калі дапамаглі нашы ваенныя заняткі ў гурт-ку! — казаў Мірон.— Без гэтага не толькі не ведалі б ніякіх там піраксілінаў, але і рэвальвера не ўмелі б у руках тры-маць.
— А цяпер толькі давай сюды бандытаў,— усіх пера-страляю! — храбрыўся Віктар.— Хай бы цяпер трапіўся які звер.
— Ну-ну! 3 рэвальверам на паляванне не ходзяць. Ці пацэліш ты хоць вунь у тое дрэва?
— Ану, давай! — з запалам крыкнуў Віктар.
Стрэлілі яны па тры разы, а трапіў толькі адзін раз Мірон. Віктар аж пачырванеў ад сораму.
— Давай яшчэ! — гарачыўся ён.
— Калі ты гэтак будзеш гарачыцца, дык ніколі не па-трапіш,— павучальна сказаў Мірон.— Гэта табе ые стрэль-ба. Каб з рэвальвера навучыцца страляць на далёкай ад-легласці, трэба доўга практыкавацца. А нам хопіць і гэта-га. У бандыта зблізку трапім.
— Але ж трэба папрактыкавацца, патронаў хапае,— настойваў Віктар.
— Я баюся, што нашы стрэлы могуць пачуць гэтыя самыя бандыты. Хто іх ведае, дзе яны жывуць, дзе бадзя-юцца! Можа, блізка.
Гэтая заўвага пераканала Віктара.
304
Хоць сённяшні дзень быў і зусім галодным, але хлоп-цы паляглі спаць у самым бадзёрым настроі. Ім здавала-ся, што з рэвальверамі ім галадаць болей ужо не прый-дзецца.
Калі яны паляглі, Віктар сказаў:
— Ведаеш што? Цяпер я ўжо разумею, чаму баброў гэ-тых шануюць, берагуць, бароняць. Яны ж надзвычай ка-рысныя для чалавека! Гэта ж яны нас выратавалі тады ад смерці! Яны цяпер нам і зброю далі.
— Застаецца толькі папрасіць іх, каб вывелі нас ад-сюль,— адказаў Мірон пазяхаючы.
XIX
Голад са зброяй.— Сапраўднае паляванне.
Прачнуліся яны з такім пачуццём, нібы ліхія гадзіны ўжо скончыліся. Цяпер і зброя ў іх была, і дасканалы нож, і добрая пасудзіна. Можна было ўжо сапраўдны абед зга-таваць. А як жа яны знудзіліся па гатаванай страве! Усё было добра, толькі... не было чаго гатаваць. Другі Дзень яны нічога не елі.
Але настрой быў бадзёры і вясёлы.
— Цяпер ужо малая бяда! — казаў Віктар.— Ідзём на паляванне!
3 рэвальверамі ў руках яны пайшлі ў лес. Прабадзя-ліся гадзіну, другую, а страляць не было ў каго. Скакалі па дрэвах вавёркі, але не пра такую дзічыну думалі паляў-нічыя, ды каб і падумалі,— з рэвальвера не застрэлілі б. Бачылі на дрэве яшчэ адну жывёлу, якую Мірон палічыў за гарнастая, але Віктар растлумачыў, што гэта куніца.
— Бачыш — яна куды болыпая, колер цямнейшы, на шыі жоўтая пляма, морда вастрэйшая,— адным словам, падабенства мала.
Каля балота спудзілі качак, але таксама страляць не было чаго і думаць. Недзе далёка мільгануў заяц. А нашы паляўнічыя толькі лыпалі вачыма, гледзячы на гэтую дзічыну.
— Вось табе і зброя! — злосна зірнуў Віктар на свой рэвальвер.
— А ты што думаў? — сказаў Мірон.— У такіх выпад-ках і са стрэльбы не надта трапіш.
— Пойдзем да дубоў, можа, зноў дзіка ўбачым, як тады.
305
Калі пусціць у яго дождж куляў з абодвух рэвальвераў, дык можна і забіць.
— Рызыкоўная справа,— пакруціў галавою Мірон.
— Усё-такі лепш, як з голаду пухнуць.
Але не так лёгка ўбачыць дзіка, як хацелася. Хоць і меў гэты кут права называцца звярыным, але не на кож-ным кроку можна было стрэць звяроў. Тым болей што абодва астравы складалі разам вельмі значную прастору, на якой усім хапала месца. Нават да гэтага часу застава-лася яшчэ, прынамсі, палова плошчы, якой хлопцы не на-ведвалі.
Нарэшце нашы паляўнічыя павінны былі вярнуцца да сваёй “пашы”. Са зброяй у руках яны сталі збіраць шчаўе, грыбы, аер і іншую спажыву. Злавілі яшчэ дзвюх жаб.
— Гэта ж сорам! — абураўся Віктар.— 3 рэвальверамі лавіць жаб.
— Ніякага сораму тут няма,— спакойна прамовіў Мірон,— калі нават адзін паэт пісаў:
Выйшаў я на сенажаць
Ды з нагана ў жабу — бац!
— Мусіць, ён таксама быў галодны, як і мы,— засмя-яўся Віктар.
Прахадзілі ўвесь дзень, а прынеслі дадому толькі адны грыбы. Але затое згатавалі іх па-гаспадарску: у бляшан-цы, з вадой, з соллю. А замест лыжак скарысталі тыя гліня-ныя чарапкі, што калісьці ляпілі.
Так пражылі яны яшчэ пяць дзён. Як на смех, гэтыя дні, калі таварышы былі добра ўзброены, былі для іх са-мымі цяжкімі за ўвесь час жыцця на востраве. Яны нават дайшлі да таго, што адважыліся пакаштаваць хрушчоў. Пасля жаб гэта было ўжо не страшна...
Нарэшце хлопцы зноў парашылі забіць бабра і пайшлі да іх паселішча. Але проста забіць ці злавіць не было магчымасці, а разбураць другую хатку яны не адважылі-ся: добра, каб напэўна злавілі, дзеля гэтага яшчэ можна папрацаваць, а калі не?.. Тады давялося б дарэмна не толькі разбураць, але і зноў папраўляць хатку, бо пакідаць сля-доў па вядомай прычыне нельга было. У дадатак да ўсяго, хлопцы прыпомнілі, што і наогул нядобра было б крыўдзіць сваіх сапраўдных дабрадзеяў.
I яны зноў пайшлі бадзяцца.
3 кожным днём хлопцы слабелі ўсё болей і болей. Разам з гэтым псаваўся і ўвесь іх настрой. Часта ў іх
306
наогул ніякага настрою не было — ні добрага, ні кепска-га,— а так, нейкая абыякавасць.
Ім здавалася, што яны гэтак усё сваё жыццё бадзяюц-ца і будуць век бадзяцца; яны забываліся на свой дом, на тое, што павінны прыйсці бандыты і надыходзіць рашучы момант.
Нарэшце аднаго разу Віктар заўважыў, што ўвечары ён чамусьці пачаў дрэнна бачыць. Дзівіўся, цёр вочы — нічога не памагала.
— Што гэта такое можа быць? — ламаў ён галаву.
— Гэта, мусіць, курыная слепата,— сказаў Мірон.— Яна бывае тады, калі чалавек марнее ад дрэннага харча-вання.
Яны ўжо і хадзіць не мелі ахвоты. Часам па некалькі гадзін ляжалі нерухома.
Аднаго разу яны гэтак ляжалі пад кустом на палян-цы і мутнымі вачыма пазіралі навакол. А дзень быў ясны, прыгожы. Уверсе шчабяталі птушкі, унізе гулі розныя мухі, жукі, мільгалі матылі.
Раптам па-за кустамі ціхенька хруснула. Уздрыгану-ліся хлопцы, азірнуліся: у кустах стаіць казуля, зграбная, прыгожая. Задраўшы галаву з невялікімі рагамі, на якіх было па два атожылкі, яна скубла маладыя парасткі, і на шыі яе відаць была белая пляма. Кожны момант яна азі-ралася, уздрыгвала і была гатова знікнуць.
Умомант ад млявасці ў хлопцаў і следу не засталося. Яны захваляваліся, напружыліся. Кожны з іх добра ведаў, што ад гэтага можа залежаць іхняе жыццё і што яны маглі страляць цяпер з падпоры, а гэта была ўжо зусім іншая справа._
— Асцярожней, асцярожней! — шаптаў Віктар, бо па-мятаў, як Мірон у той раз зачапіўся і паляцеў. Але Мірон сам добра разумеў адказнасць моманту.
— Цаляй добра, не спяшайся! — даваў загады Віктар.— Страляць па камандзе.
Віктар даў досыць часу, каб прыцэліцца, і шапнуў:
— Плі!
Грымнулі стрэлы, падскочыла казуля і кінулася ў лес. Наткнулася на дрэва, захісталася.
Хлопцы ў бяспамяцці ўскочылі і кінуліся за ёю. Казу-ля хісталася і спатыкалася, але бегла наперад; хлопцы ледзь паспявалі за ёй. Звалілася яна, ускочыла, зноў па-бегла. Зноў звалілася.
Хлопцы былі побач ужо і скончылі яе пакуты адзі-
307
ным стрэлам. 3 якой радасцю глядзелі яны на першы вынік свайго “сапраўднага” палявання!
Казуля ляжала на баку, выцягнуўшы тонкія ногі.
— Самец! — сказаў Віктар.— Самкі не маюць рагоў.
Цяпер іх ужо не палохала далейшая праца: яны мелі дасканалы нож. Мігам разабралі жывёліну і ўрачыста вярнуліся дадому з мясам і скурай.
Зажылі нашыя героі “па-людску”. Нават страву маглі згатаваць у бляшанцы ад патронаў. Ажылі хлопцы, паве-сялелі. Прайшла ў Віктара і курыная слепата. I ўжо не абыякавымі вачыма глядзелі яны навакол і на сваю буду-чыню.
XX
Падрыхтоўка да сустрэчы.— 3 вуголлем у пушчу.— “Насарог”.— Выратаванне каштоўкай жывёлы.— Запасны агонь.
Нарэшце надышоў час, калі трэба было распачынаць падрыхтоўку: надаць жыллю акурат такі выгляд, які яно мела раней, калі былі тут бандыты, агонь загасіць, а самім выбраць другое месца, дзе яны будуць сядзець і чакаць. Месца гэтае павінна быць не на віду і разам з тым такое, адкуль добра сачыць за ворагамі. Вядома, увесь гэты час раскладаць агню ім будзе нельга. Значыцца, трэба наза-пасіць смажанага мяса.
Па іх меркаваннях, два тыдні павінны былі скончыц-ца паслязаўтра, але гэта не значыла, што бандыты акурат прыйдуць у гэты дзень. Яны маглі з’явіцца і раней, а больш магчыма, што пазней. Невядома, колькі часу прыйдзецца сядзець і пільнаваць. А як быць з агнём?
— Пойдзем спачатку знойдзем сабе месца для назіран-ня, а там пабачым, што рабіць,— пастанавілі хлопцы і пайшлі на другі востраў.
Востраў быў вялікі. Калі спыніцца каля берага, то бу-дзеш бачыць толькі гэтую частку, а бандыты могуць пе-рабрацца зусім у іншым месцы. Калі выбраць назіраль-ны пункт у глыбіні вострава, дык наогул берага не будзеш бачыць.
— Нельга спадзявацца,— разважаў Мірон,— што мы акурат убачым, кудой яны прыходзяць, і ўцячом, пакінуў-шы іх тут. Трэба меркаваць, што мы раней убачым іх тут, будзем сачыць, як яны пойдуць назад, і выберамся ўжо
308
следам за імі. Таму я прапаную выбраць месца як мага бліжэй да бабровых хатак, куды яны, безумоўна, павінны прыйсці.
— Я ўпэўнены,— казаў Віктар,— што яны перахо-дзяць у тым месцы, дзе мы заўважылі нібы кладку. Толькі мы не ведаем, як гэта яны робяць. Калі там пільнаваць, мы гэта ўбачым.
— Але яно рызыкоўна,— не згаджаўся Мірон.— А што, калі не там? Тады яны могуць прыйсці і нават пайсці, a мы нічога і ведаць не будзем. А бадзяцца па лесе небяс-печна: яяы могуць раней заўважыць нас, як мы іх.
Віктару ўсё здавалася, што праход павінен быць там. Але, з другога боку, і разважанні Мірона былі слушныя. I Віктар пакуль што згадзіўся з ім.
На тым беразе, каля якога стаяла бабровая хатка, па-чыналася высокая сухая града. Спачатку яна была вуз-кая і ішла ўздоўж бабровай ручаіны, а потым пашырала-ся і гублялася ў глыбіні вострава. На ёй рос прыгожы бор з рэдкімі стройнымі соснамі, а па баках ішлі зараснікі алешыны, арэшніку.
— Калі схавацца ў гэтым арэшніку, вось за той купі-най,— казаў Мірон,— дык мы будзем бачыць усю гэтую граду. Яны абавязкова павінны прайсці па ёй, калі пой-дуць да свайго склада.
— Месца добрае,— сказаў і Віктар.— Нам нават зруч-на будзе ісці па хмызняку за імі ўслед, бо па чыстым бары было б рызыкоўна.
Тут і вырашылі зрабіць назіральны пункт. Было кры-ху вільготна на зямлі, але хлопцы мелі дзве скуры.
— Давай зробім рэпетыцыю,— сказаў Віктар.— Я тут сяду, а ты прайдзіся па градзе і паглядзі, ці можна заўва-жыць.
Віктар сеў, а Мірон адышоўся крокаў на дваццаць убок. Арэхавыя сцябліны без галля дазвалялі досыць добра ба-чыць, што робіцца на градзе. А вось як адтуль?
— Ну, як? — нецярпліва запытаўся Віктар.
— Пачакай,— махнуў рукою Мірон і некалькі разоў прайшоўся ўзад і ўперад. Вярнуўшыся назад, ён ска-заў: — Калі ведаць ці падазраваць, што там нехта ёсць, то заўважыць можна, а так, мне здаецца, не павінны звяр-нуць увагі, асабліва калі не рухацца.
— Ну і добра. А калі яны сунуцца, то ў нас жа ёсць чым сустрэць іх,— сказаў Віктар.
Калі скончылі з гэтай справай, пайшлі ўпарадкаваць свой лагер. Трэба было зрабіць усё так, як было раней. .
309
— Раней тут рыба вісела, а цяпер — няма,— заўважыў Віктар.
— Гэта праўда,— задумаўся Мірон.— Дзе ж цяпер яе дастаць? Ты не памятаеш, колькі было?
— Рыбін з пяць. Але не можа быць, каб яны іх лічылі.
— Прыйдзецца тады павесіць некалькі рыбіных галоў і касцей. Можна ж падумаць, што іх птушкі падзяўбалі, жукі, чарвякі з’елі.
I яны пачалі развешваць рыбу.
— Каб хто-небудзь убачыў, што мы робім,— смяяўся Віктар,— то, напэўна, падумаў бы: здурнелі хлопцы.
А калі павесілі рыбныя рэшткі, то прыпомнілі: у буд-цы ж была яшчэ і палова зайца. Але з ім справа выраша-лася прасцей: зайца лёгка мог дакончыць кожны дра-пежнік.
— Трэба толькі крыху касцей параскідаць навакол.
— А таксама ўбраць лішнія'мядзведжыя і казуліны косці,— дадаў Мірон.
Упарадкавалі косці. Потым прыпомнілі яшчэ, што чарапашына павінна валяцца каля будкі, як кінуў яе той бандыт.
Нарэшце ўзяліся за вогнішча.
— Здаецца, прыблізна было гэтак,— казаў Мірон, калі раскладаў галавешкі.
— А я ўсё-такі пазнаў бы, што тут нехта гаспадарыў,— прамовіў Віктар.
— I кожны пазнаў бы, каб тады спецыяльна прыгле-дзеўся,— усміхнуўся Мірон.— Але дзеля гэтага трэба было ўжо тады ўсё ведаць і прадбачыць.
Цяжэй было вырашыць пытанне з агнём. Пагасіць вогнішча, безумоўна, трэба. Трымаць на сваім назіраль-ным пункце агонь, безумоўна, нельга. Няўжо зусім адмо-віцца ад яго?
— Гэта немагчыма! — ускрыкнуў Віктар.— Адмовіц-ца ад агню, потам і крывёю здабытага, сваімі рукамі выга-даванага, захаваўшага наша жыццё! Я нават збіраўся ўзяць яго з сабой дадому, бо ў нас зусім не такі агонь, горшы.
— Таму, што лёгка здабыты запалкамі,— дадаў Мірон.
Пасля досыць доўгага абмеркавання вынеслі такую пастанову: знайсці такі дзікі куток, куды ніякаму банды-ту не было б ахвоты соваць нос, і такі густы, каб і зблізку нельга было заўважыць у ім ні агню, ні дыму. Там і за-хоўваць агонь. I туды пасля дзённай варты прыходзіць спаць.
Узялі свой гаршчок, палажылі гарачага вуголля і
310
пайшлі. Трымаліся бліжэй да возера, улічваючы, што ў гэты бок бандытам няма сэнсу ісці. Тут былі мясціны, куды і самі хлопцы ні разу не завітвалі. Калі яны зайшлі ў гушчар, Віктар узяў у руку рэвальвер і сказаў:
— У гэтых нетрах можна яшчэ напароцца на якога-небудзь насарога.
А праз хвіліну пачуўся такі тупат і грукат, нібы са-праўды імчыцца насарог. He паспелі хлопцы апамятацца, як на іх наляцела вялікая рагатая жывёліна. Яна выгіна-лася, падскаквала і, здавалася, хацела растаптаць нашых герояў.
Мірон кінуўся ўбок, гаршчок вываліўся з яго рук. Віктар падняў рэвальвер, але жывёліна зачапіла яго бо-кам, і ён паваліўся на зямлю, стрэліўшы ў паветра. А пас-ля гэтага стрэлу нешта мільганула над галавой і зашур-шала з другога боку. Тупат жывёліны зрабіўся раўнамер-ным і паступова аддаліўся. А праз хвіліну зноў усё было ціха, як і раней.
Хлопцы асцярожна паднялі галовы.
— Што ты бачыў? — запытаўся Віктар.
— Вярблюда.
— He, без жартаў.
— Мусіць, нейкі алень ці лось, але чамусьці з гарбом.
— А ці ведаеш ты, што мы цяпер зноў заслужылі па-дзяку ад дзяржавы?
— Завошта?
— За тое, што выратавалі ад смерці лася.
— Якім чынам?
— Гэта быў ніякі не горб, а рысь. Драпежніца ўскочы-ла ласю на карак і, напэўна, загрызла б яго, каб не мой стрэл.
— Адкуль ты ўсё гэта ведаеш? — недаверліва спытаў Мірон.
— Хіба доўга зірнуць? Круглая кашэчая галава, кутасікі на вушах ды куртаты хвост — адразу можна пазнаць.
— Але ж, здаецца, і цябе зачапілі?
— Крыху штурханулі, але дарма: не кожнаму трапля-ецца так блізка пазнаёміцца з ласём.
— Вось табе і насарог! — засмяяўся Мірон.
— Толькі крыху не хапіла! — зарагатаў і Віктар.— Я цяпер ужо не здзіўлюся, калі сустрэнем і слана.
— Але наш гаршчок разляцеўся на кавалкі,— сказаў Мірон, збіраючы вугольчыкі.
— Тады спынімся тут. Калі тут жывуць такія звяры, дык, мусіць, гэта і будзе самае глухое месца.
311
Пад аховай шыракалапых елак расклалі яны вогні-шча і доўга палілі, пакуль не набралася поўная яма жару.
— Заўтра яшчэ дадамо, а сёння пойдзем паспім апош-нюю ноч у нашым родным будане.
XXI
Бясконцае чаканне.— На кухні.— Сонныя вартаўнікі.
Рашучы момант набліжаўся. Хлопцы хоць і храбры-ліся, хоць і жартавалі, але кожны адчуваў, як унутры не-шта дрыжыць. Ці прыйдуць яны ў гэты дзень? А можа, яны так сабе сказалі? А можа, прыйдуць праз тыдзень, праз месяц?
— Бывае ж на свеце так, што злейшых ворагаў пры-ходзіцца чакаць, як родных бацькоў! — злаваў Віктар.
— А можа, іх тут аж занадта набярэцца? Можа, у іх тут які бандыцкі з’езд прызначаны? — разважаў Мірон.
Як бы там ні было, а нічога не заставалася, як толькі чакаць.
На світанні пабеглі ў пупічу, падклалі ў свой запасны агонь дроў і са скурамі на плячах пайшлі на новае месца.
Ззаду застаўся асірацелы будан і халоднае вогнішча.
Забраліся ў свой арэшнік, парассцілалі скуры, наты-калі яшчэ сям-там галін, каб больш надзейна схаваць свой прытулак, і пачалі чакаць.
Спачатку ў іх было адчуванне, што бандыты вось-вось павінны з’явіцца. Але міналі гадзіна за гадзінай, усё ціха і спакойна было навакол, і хлопцам пачало ўжо здавацца, што іх “збаўцы” ніколі не прыйдуць.
Каля поўдня Віктар не вытрымаў:
— Чаго нам гэтак сядзець? Тэрмін жа яшчэ заўтра.
He спадзяваўся і Мірон, што сёння прыйдуць, але ўсё-такі мільгала думка: а што, калі ўжо ідуць?
— Пачакаем яшчэ гадзіны са дзве і тады выйдзем.
Выседзелі гэтыя гадзіны і вылезлі. I неяк несвядома абодва адчулі задавальненне, што бандыты не прыйшлі: усё-ткі далей адсунуўся непрыемны час спаткання. Para-Ty дня скарысталі, каб “папасвіцца”, хоць і ўвесь час адчу-валі сябе трывожна.
Назбіралі крыху грыбоў і пайшлі “на кухню”, як ка-заў Віктар. Там згатавалі свае грыбы, павячэралі і заста-ліся нанач каля вогнішча.
312
Ледзь золак яны былі ўжо на сваім назіральным пункце. Зноў пачалося нуднае і напружанае чаканне. Зноў ішлі гадзіна за гадзінай, а ніхто не з’яўляўся. Цяпер яны ўжо не адважыліся пакінуць сваё месца сярод дня і дасе-дзелі да вечара.
— Ах, каб хутчэй перастралялі гэтых бандытаў! — ска-заў Віктар, вылазячы з засады.
— Што ты гаворыш?! — з жартаўлівым жахам крык-нуў Мірон.— Калі іх цяпер расстраляюць, то мы павінны будзем сядзець да зімы!
— Выбачай, забыўся,— засмяяўся Віктар.— Хай тады крыху пачакаюць. Але ж гэткае сядзенне горш за самую цяжкую працу! Пойдзем хоць чаю пап’ём. Вось, кажуць, бруснічнік можна ўжываць замест чаю.
— Гэта будзе вельмі дарэчы,— згадзіўся Мірон, і яны пачалі збіраць бруснічнік.
Але праз некалькі хвілін Мірон прыпыніўся і пачаў уважліва разглядаць сабраныя ім расліны.
— Слухай! — прамовіў ён нарэшце.— Гэта ж не бруснічнік!
— Чаму?
— Бачыш, вось з ніжняга боку ліста выціснута сетка, не такая, як у бруснічніку, ды і сцябло святлейшае.
— Па гэткіх дробных адзнаках судзіць нельга,— неда-верліва сказаў Віктар.
— Шкада, што ён яшчэ не цвіце, тады можна было б знайсці маленькую розніцу ў кветках. А каб былі ягады, тады ўжо зусім нельга было б памыліцца. Ягады ўсярэ-дзіне маюць нібы муку, таму і завецца гэтая расліна муч-ніцай. Яна вельмі каштоўная і дае розныя лекі, чорную фарбу і дубільны матэрыял для апрацоўкі скур.
— Калі так, я цяпер гатоў шчыра шанаваць цябе і тваю батаніку. Вось каб напіліся гэткага чаю! Пэўна, здубяне-лі б. Давай лепш наломім малінніку. Гэта будзе карыс-ней.
— Можна знайсці і сапраўднага бруснічніку.
— А няхай яго ліха возьме! Зноў натрапіш на якую мучніцу. Давай лепш простага малінніку.
Вярнуліся на сваю “кухню”, выпілі чаю, згатаванага ў бляшанцы.
— Добры чай! — пахваліў Мірон.— Шкада толькі, што мёду болей няма.
— Гэта яшчэ паўбяды,— сказаў Віктар,— але вось мяса наша пачынае псавацца, хоць і печанае. Заўтра яшчэ сяк-так. А паслязаўтра будзе ўжо зусім дрэннае.
— А сушанае?
313
— Сушанае ўсярэдзіне не высахла.
— А ты не цягай заўсёды за сабой, а павесь тут.
Зноў правялі ноч каля вогнішча.
Трэці дзень прайшоў гэтак жа, як і папярэднія два, толькі напружанасць так змарыла іх, што абодва паснулі як забітыя. Спалі смачна да самага вечара.
Першы прачнуўся Мірон. Схамянуўся, ускочыў, нават спачатку не пазнаў, дзе ён і што з ім. Віктар хроп так, што чуваць было па ўсім лесе.
— Гэй ты, вартаўнік! — штурхануў яго пад бок Мірон.
— Га? Што? — усхапіўся той.
— Ці ведаеш ты, што хроп на ўвесь лес? Нашы госці на тым баку балота пачулі.
— А ты?
— I я таксама спаў. Гэта ж вар’яцтва! Нас маглі зарэ-заць, як куранят.
— Я баюся, што яны, праклятыя, ніколі не прыйдуць,— пазяхаючы прамовіў Віктар.
— А ўсё-такі рызыкаваць нельга. Другі раз будзем спаць па чарзе.
I гэты дзень мінуў. I другі. I яшчэ адзін. I яшчэ...
Хлопцам было вельмі цяжка цярпець. Мяса псавала-ся ўсё болей і болей. А “пасвіцца” ўдзень не было як: трэба было сядзець і пільнаваць. Калі нават вылазілі да баброў па ваду, то ўсё здавалася, што вось зараз іх заўва-жаць. Адна ўцеха ды ратунак ад гнілога мяса — гарачы чай уночы.
3 кожным днём напружанасць узмацнялася; ад кож-нага трэску і шолаху хлопцы ўздрыгвалі, нібы ад элект-рычнай іскры. Гэтае безупыннае напружанне так знерва-вала хлопцаў, што яны зусім страцілі сон, зрабіліся пану-рымі і злоснымі. Усё гэта, разам з дрэнным харчаваннем і сядзеннем на месцы, аслабіла іх так, што ў іх часам кружылася галава, цямнела ў вачах, дрыжалі ногі. Папя-рэднія дні здаваліся ім ужо шчаслівымі ў параўнанні з цяперашнімі.
Часам хлопцам пачынала здавацца, што бандыты ўжо блізка. Яны нават чулі тупат ног і галасы. А праз хвіліну выяўляўся падман і прыходзіла перакананне, што сядзяць яны тут дарэмна, што ніхто і не думае сюды ісці.
— А можа, іх ужо злавілі і пасадзілі ў турму? — сумна казаў Віктар.
— Усё можа быць,— уздыхаў Мірон.
Мусіць, сваякі бандытаў гэтак не баяліся за іхняе жыццё, як нашы хлопцы.
314
— Але ж павінен хто-небудзь прыйсці па тавар? — разважаў Мірон.— He могуць жа яны пакінуць сваё дабро.
— Могуць прыйсці і ўзімку, і на другі год,— адказаў Віктар.— А калі іх злавілі ўсіх, дык могуць і ніколі не прыйсці.
Пачуўся хруст. Хлопцы зноў напружыліся, зноў з’яві-лася надзея. Але гэта праціскаўся праз зараснік дзік. Цераз палянку было відаць, як ён спакойна і павольна капашыўся ў балоце.
— Вось добра было б стрэліць у яго! — заблішчаў вачыма Віктар.— Напэўна трапілі б. І мяса свежае было б.
Засвярбелі рукі і ў Мірона. Што будзе, калі кантрабан-дысты не прыйдуць? Тады давядзецца яшчэ горш гала-даць, а між тым яны могуць зараз назапасіць мяса.
Але нарэшце ён пачаў даводзіць Віктару, што гэта бу-дзе надта рызыкоўна:
— Ці можам мы напэўна сказаць, што яны не прый-дуць? He. Ну, а калі прыйдуць, то мы загінем напэўна. I стрэл могуць пачуць, і сляды не паспеем знішчыць.
Дзік тым часам схаваўся за дрэвамі.
А ўначы, каля вогнішча, як яны шкадавалі, што не выкарысталі магчымасці! Яны паспелі б ужо разабраць і схаваць дзіка, былі б забяспечаны свежым мясам. А ця-пер што будзе?
— Ох, ужо гэтая разумная асцярожнасць! — са злос-най насмешкаю сказаў Віктар.
Мірон засаромеўся. Ён адчуваў, што перамудрыў. Але каб абараніць сябе, перайшоў у наступ:
— А скажы шчыра: ці мог ты паручыцца, што яны сёння ані ў якім разе не прыйдуць?
— Вядома, паручыцца ніхто не можа, але...
— Пачакай. Значыць, можна было думаць, што яны прыйдуць?
— Ну, можна.
— А ты ведаеш, чым пагражала гэтая магчымасць?
— Ну, ведаю.
Дык вось што: маленькая магчымасць загінуць — сур’-ёзней за вялікую магчымасць пад’есці.
— Але ж у нас ёсць рэвальверы! — не здаваўся Віктар.
— А можа, там будзе дзесяць стрэльбаў? Рэвальверы спатрэбяцца тады, калі не будзе чаго іншага рабіць.
Віктар замаўчаў.
315
XXII
“Слон”.— Агіднае забойства.— Бандыты з палоннікам.— Падазрэнне бандытаў.— Допыт.— Ваенныя аперацыі.— Перамога.
Так яны правялі ў чаканні чатыры дні. I гэтыя дні здаваліся ім самымі доўгімі і пакутнымі за ўвесь час іх жыцця на востраве. Яны праходзілі ў бяздзейнасці, а гэта і ёсць самая горшая пакута для жывога чалавека. На пра-цягу дня яны, вядома, выходзілі са сваёй засады, але асця-рожна, тулячыся ды азіраючыся, каб іх не маглі ўбачыць здалёк.
Такі напружаны перапынак быў не лепш за сядзенне і чаканне.
Пад вечар ішлі начаваць у пушчу да свайго вогнішча, спалі зусім не так добра, як у будане, а раніцою вярталіся на сваю “службу”. I ўсё часцей задавалі сабе пытанні: .“А што, калі яны зусім не прыйдуць? Або прыйдуць праз многа тыдняў? Няўжо ўвесь гэты час так сядзець? Неўзабаве скон-чацца рэшткі сушанага мяса, а тады што?”
У такім настроі прыйшлі яны на варту і ў пяты дзень раніцою. А праз паўгадзіны пачулі нейкі тупат.
Ішоў ён з таго боку, адкуль павінны былі з’явіцца “госці”. У хлопцаў моцна-моцна закалаціліся сэрцы. Ту-пат набліжаўся, цяжкі, глухі; часам чуўся гучны трэск вялікай галіны. Але бачыць, хто ідзе, нельга было.
— Або атрад бандытаў, або слон! — прашаптаў Віктар.
Вось ужо нешта мільгае між дрэў, вялікае, чырвонае. Усё выразней, выразней...
— Зубр! — у адзін голас крыкнулі хлопцы.
Нейкі ўрачысты настрой ахапіў таварышаў. Яны ба-чылі жывога зубра, якіх у межах Савецкай Беларусі ўжо няма.1 Перад 1914 годам у Белавежскай пушчы было яшчэ 400 зуброў, але за час вайны з іх засталося ўсяго толькі каля 20, ды і тых немцы вывезлі да сябе.
— Якім жа чынам ён трапіў сюды? — дзівіўся Мірон.
— А ты не памятаеш, як некалькі часу назад пісалі ў нашых газетах, што ў нас бачылі аднаго зубра? Кажуць, што ён перабег да нас з Польшчы. Белавежскую пушчу польскія паны прадалі англічанам, і тыя сякуць і выво-зяць лес. Трэба думаць, што немцы не паспелі вылавіць
Падзеі адбываюцца ў канцы 20-х гадоў XX стагоддзя.
316
усіх зуброў да апошняга. Мусіць, хоць адзін застаўся. I вось цяпер, калі пачалі высякаць яго родную пушчу, ён і ўцёк да нас, дзе лес гэтак не нішчаць.
— Я гэта чытаў, але пасля таго болып нічога не было чуваць аб ім.
— I вось ён перад табою. He дзіва, што яго тут ніхто не бачыў.
Магутны звер ішоў неяк трывожна. To спыніцца, то пачне нагамі рыць зямлю, то схіліць сваю галаву і пачне сапці. Плечы яго здаваліся нейкай скалой, за якой хава-лася рэшта цела. Горб не толькі не шкодзіў, але, здавалася, упрыгожваў яго. Хлопцы ўявілі сабе, як павінен быў ад-чуваць сябе гэты зубр, адзін, без сям’і і таварышаў, далёка ад сваёй радзімы.
— Апошні зубр! — прашаптаў Мірон.
— Апошні! — адгукнуўся Віктар.
Раптам грымнуў стрэл!..
Зубр кінуўся ўбок, стаў на дыбы і зваліўся пярэднімі нагамі на калені. У гэты момант разлёгся другі стрэл...
Зубр паспрабаваў быў устаць, але захістаўся і ціха па-валіўся на бок, нібы вялікі падсечаны дуб...
Хлопцы сядзелі, як скамянелыя. Яны не бачылі яшчэ людзей, але добра ведалі, хто гэта з’явіўся. Аднак уражан-не ад смерці зубра было такое моцнае, што на момант яны зусім забыліся пра становішча, у якім самі знаходзяцца. Яны перажывалі гэтае забойства, як забойства чалавека.
— Падлюгі! — хацеў быў ускочыць Віктар, але Мірон моцна ўхапіў таварыша за руку і прымусіў сесці.
Да зубра ўжо бег знаёмы чорны бандыт са стрэльбай у руках.
“Няўжо адзін?” — падумалі хлопцы.
Але чалавек паглядзеў на зубра, павярнуўся ў той бок, адкуль з’явіўся, і крыкнуў:
— Гатова!
Праз хвіліну падбег яшчэ адзін, незнаёмы, а потым падышлі яшчэ двое. 3 іх адзін быў той малодшы таварыш чорнага, а другі таксама незнаёмы, але... звязаны!
На ім былі звычайныя боты, запэцканыя ў балоце, як і ва ўсіх, чорнае паліто і кепка. Рукі былі моцна закруча-ны назад, а рот завязаны хусткай.
Яго адвялі крыху ўбок, штурханулі і сказалі:
— Сядай!
Палоннік нязграбна сеў на зямлю.
Бандыты абступілі зубра.
— Здаровая штука! — сказаў незнаёмы.
317
— Але як скарыстаць яго? — заўважыў малодшы.
— Перацягнем па кавалках,— адказаў чорны.
— А скуру?
— Таксама парэжам на кавалкі. Хвацкія будуць па-дэшвы.
Потым пачалі раскладаць агонь і разбіраць тушу. Чорны скінуў світку, закасаў рукавы і ўзяўся за справу. Яму дапамагалі таварышы.
Кожны шрам на целе зубра болем адбіваўся ў сэрцах хлопцаў. Чорны акрываўлены бандыт здаваўся катам. Цяжка было разбіраць гэтую магутную жывёліну, а ў іх, як відаць, былі толькі звычайныя паляўнічыя нажы.
— Паслухайце! — спыніўся чорны.— Там ёсць добры кінжал.
У хлопцаў заняло дух...
Чорны накіраваўся да бабровай хаткі.
Праз некалькі хвілін ён вярнуўся.
— Чорт яго ведае, няма! — сказаў ён.
— А рэчы? — устрывожыліся яго таварышы.
— Рэчы на месцы. Толькі чамусьці ўсярэдзіну насы-палася ламачча, нібы хто зверху праламаў.
— А можа, хто кратаў? — падазрона запытаўся незна-ёмы.
— Можа, і ўзлазіла наверх якая жывёліна.
— Ты добра глядзеў? Усё ёсць? Можа, тыя лайдакі дабраліся? — перапытаў малодшы.
— Мы ж глядзелі тады, калі іх ужо не было. Каб яны знайшлі, дык напэўна ўзялі б. А я перамацаў усе рэчы, толькі кінжала не натрапіў. Мусіць, ён заваліўся дзе паміж галля. Доўга было б шукаць.
Але незнаёмы ўсё непакоіўся.
— Трэба было б добра перагледзець усе рэчы,— сказаў ён.— Можа, тыя хлопцы знайшлі, можа, яны яшчэ дзе-небудзь тут?
— He думаю, каб яны паквапіліся толькі на адзін кінжал,— усміхнуўся чорны і прыняўся зноў за працу.
— А рэвальверы глядзеў? — не адставаў новы.
— Скрынкі на месцы, але я іх не адчыняў,— спакойна прамовіў чорны.
— Вось бачыш.
— Ды чаго ты непакоішся? — умяшаўся малодшы.— Мы ж абышлі ўвесь лес, стралялі, гукалі. Каб яны тут былі, дык адгукнуліся б, пачуўшы людзей. Усе рэчы тады былі цэлыя. Мы і рэвальверы глядзелі.
318
— А ўсё ж такі трэба пераканацца,— паківаў галавой новы.
— Добра,— супакоіў чорны.— Зараз скончым і па-глядзім. Пойдзем нават паглядзець і іх “хату”.
Хлопцы чулі ўсю гэтую размову і рыхтавалі сябе да апошніх рашучых падзей. Галоўнай іх перавагаю было тое, што іх лічылі загінуўшымі. А калі здагадаюцца, што яны жывыя, тады ім ужо не справіцца з трыма такімі бандытамі, у якіх яшчэ і стрэльба была. Хіба толькі ўдас-ца схавацца.
Тым часам бандыты знялі скуру і селі адпачыць.
— Трэба было б за гэтага ўзяцца,— кінуў малодшы на палонніка.— Чаго з ім доўга валаводзіцца?
— Але,— устаў чорны.
Палоннік сядзеў на зямлі, апусціўшы галаву. Час ад часу ён торгаў рукамі, але дзе там было вызваліцца!
— Хадзі сюды, сабака! — падышоў да яго чорны, узяў за плечы, падняў і падапхнуў да вогнішча. Потым развя-заў хустку.
Хлопцы ўбачылі маладога чалавека гадоў дваццаці васьмі з прадаўгаватым, сухарлявым тварам. Тонкія сціснутыя вусны і зморшчкі на лбе сведчылі аб яго на-пружанні, але вочы безуважліва глядзелі некуды міма бан-дытаў.
— Цяпер ужо можаш крычаць колькі ўлезе,— засмя-яўся незнаёмы.
Тады падышоў малодшы і звярнуўся да палонніка:
— Слухай! Ты можаш палепшыць сваё становішча, калі скажаш, якім чынам даведаўся пра нас, хто табе ў гэтым дапамог. Назаві чалавека, які выдаў нас.
Палоннік не адказваў, бандыт памаўчаў. Пасля пачаў зноў.
— Геройства тваё ўжо непатрэбнае: ты ў поўнай Hamafi уладзе. Ніхто цябе не пачуе. Калі скажаш, то значна палегчыш свой лёс. А калі не... дык мы здолеем пры-мусіць цябе,— прасіпеў бандыт.
Палоннік усё маўчаў.
— Ну! — грозна крыкнуў чорны.— Адказвай!
— Канчайце хутчэй вашу справу, а я нічога не ска-жу! — нарэшце прамовіў палоннік.
— Канчаць хутчэй? — засмяяліся бандыты.— He, брат, пачакай яшчэ. Гэта толькі пачатак.
I чорны выцяў палонніка кулаком па твары...
Небарака пахіснуўся і паваліўся на зямлю. 3 носа і рота паказалася кроў...
319
У хлопцаў аж заляскалі зубы ад хвалявання.
— Нельга сядзець!.. He маем права!.. Трэба стра-ляць! — прашаптаў Віктар.
— Пачакаем, пачакаем хоць крыху,— усхваляваным шэптам адказаў Мірон.— Досыць далёка... He трапім... А тады канец і яму, і нам. Пакуль ён жывы, пачакаем... Можа, будзе лепшы момант.
Чорны ўзяў галаўню і паднёс яе да твару палонніка.
— Можа, агонь прымусіць цябе гаварыць? Апрача таго, у нас і яшчэ знойдуцца добрыя спосабы. Часу хапае. Кажы лепш!
Палоннік адхіснуўся і зноў нічога не адказаў.
— Слухайце,— умяшаўся незнаёмы.— Адкладзём до-пыт да таго часу, пакуль падыдуць нашы таварышы. Тады зробім гэта па ўсіх правілах мастацтва. А цяпер пойдзем паглядзім наш склад ды будку тых хлопцаў.
— Сапраўды, гэтак будзе лепш,— падтрымаў ма-лодшы.
— Добра,— згадзіўся чорны.— А ты тым часам паду-май. I не чакай хуткай смерці. Разбяром цябе на кава-лачкі, але прымусім сказаць! А цяпер звяжам цябе так, каб ты спакойна мог праляжаць да заўтрага.
Яны зрэзалі доўгую жардзіну, прасунулі яе палонніку між рукамі і каленямі і звязалі яго так, што ён і паварух-нуцца не мог.
Хлопцы былі задаволены. Гэта азначала, што бандыты збіраюцца ісці ўсе трое.
I сапраўды яны ўсе накіраваліся да бабровай хаткі. 3 вялікім жалем убачылі хлопцы, што чорны ўзяў сваю стрэльбу. Бабровы ручай быў зусім блізка, але, здаецца, адтуль нельга было бачыць палонніка, бо ён сядзеў на зямлі і яго засланяў зараснік, што рос на беразе ручая.
Хлопцам не трэба было дамаўляцца, што рабіць. Абы толькі паспець, пакуль бандыты вернуцца, бо калі яны выявяць недахоп сваіх рэчаў, то ўстрывожацца і зараз жа прыйдуць назад.
Мігам папаўзлі яны да таго месца, дзе сядзеў палоннік. Яны так спяшаліся, што нават не звярталі ўвагі на шолах і хруст, які яны робяць.
Палоннік пачуў і азірнуўся.
— Тсс! — шапнулі хлопцы.
Нібы агонь бліснуў у вачах палонніка. Але болей ён не варухнуўся і застаўся сядзець, як сядзеў.
Мірон падпоўз збоку, зараз жа перарэзаў вяроўкі і су-нуў палонніку рэвальвер.
320
— Уцякайце! — шапнуў ён.
Але, убачыўшы рэвальвер, палоннік застаўся сядзець нерухома.
— У вас ёсць рэвальверы? — спытаў ён, не паварочваю-чы галавы.
— Ёсць, нават чатыры.
— У такім разе хавайцеся ззаду і чакайце, а я буду сядзець, як сядзеў. Гэтак мы лягчэй справімся з імі. Я сам спраўлюся з двума, а на вашу долю застанецца адзін. Падсуньце пад мяне рэвальвер. Ці зараджаны ён?
— Зараджаны, іхні,— адказаў Мірон і адпоўз назад.
Палоннік паправіў сваю жардзіну, заблытаў на руках вяроўкі і застаўся сядзець.
Хлопцы схаваліся ззаду.
— Чаму ён не ідзе? — здзівіўся Віктар.
Мірон растлумачыў, у чым справа. Хлопцы адразу напоўніліся ўпэўненасцю і нават гонарам. Яны ж пад кіраў-ніцтвам аўтарытэтнага чалавека прымаюць удзел у ваен-най аперацыі! Сілы цяпер роўныя, ды яшчэ перавага ў тым, што вораг нічога не ведае.
Каля бабровай хаткі пачуліся трывожныя галасы. Потым адзін бандыт выйшаў з-за кустоў і зірнуў на свой лагер. Палоннік спакойна сядзеў з жардзінай. Бандыт зноў схаваўся.
Праз некалькі часу яны зноў выйшлі, пра нешта гора-ча пагутарылі і разышліся. Малодшы з рэвальверам у руцэ накіраваўся да палонніка, а тыя два пайшлі далей, у бок стаянкі хлопцаў.
Цяпер ужо бандыт трымаў сябе іначай. Ён увесь час азіраўся навакол, прыслухоўваўся і, калі падышоў да па-лонніка, пачаў хадзіць узад і ўперад. Цяпер ён ужо спецы-яльна вартаваў сваю ахвяру.
А тыя шукалі хлопцаў. Толькі на гэты раз ужо не гукалі, не стралялі...
Палоннік сядзеў з жардзінай, апусціўшы галаву, і, зда-валася, думаў невясёлую думку.
Хлопцы напружана сачылі за ім і стараліся здагадац-ца, што ён думае рабіць, каб зараз жа дапамагчы.
Калі вартаўнік адышоўся ў другі бок, палоннік крыху павярнуў галаву назад. Хлопцы нават не бачылі яго тва-ру, але сцямілі, што гэта знак да іх. Значыцца, зараз нешта будзе.
Вось вартаўнік набліжаецца зноў да палонніка. Пра-вая рука з рэвальверам акурат з гэтага боку. Момант — і палоннік ухапіўся за руку з рэвальверам.
II Зак. 1582
321
Бандыт быў так здзіўлены, што некалькі секунд не зварухнуўся, нібы не даваў веры сваім вачам.
А ў гэты момант абодва хлопцы былі ўжо каля яго. Мірон у першую чаргу абхапіў рукою рот бандыта акурат у той момант, калі той збіраўся крыкнуць.
— Малайчына! — пахваліў палоннік.
Пасля таго ўжо нядоўга было звязаць бандыта такім жа спосабам, як раней быў звязаны палоннік. Зразумела, рот быў запхнуты і завязаны.
— Дзякуй, сябры! — паціснуў хлопцам рукі новы та-варыш.— А цяпер трэба адцягнуць яго далей, а самім размясціцца гэтаксама, як і раней.
Адцягнулі бандыта за сотню крокаў. Замацавалі так, каб ён ні ў якім разе не мог развязацца, і пакінулі.
Вызвалены таварыш зноў прыладзіў сабе жардзіну, хлопцы зноў схаваліся ў кустах — і ўсё было ў парадку.
Цяпер ужо хлопцы чакалі наступнай сустрэчы без стра-ху. Якая ўжо тут магла быць небяспека?
Але чакаць давялося доўга. Відаць, бандыты шнырылі па ўсім тым востраве.
Нарэшце з-за бабровага ручая пачуліся галасы, потым з’явіліся абодва бандыты.
— Незразумелая рэч! — пачулі хлопцы.— Няўжо гэта яны? Адкуль жа яны маглі ведаць, што ім трэба сцераг-чыся?
Падышоўшы да стаянкі, яны агледзеліся, пакруціліся і спыталі ў палонніка:
— А дзе наш таварыш?
— He ведаю,— буркнуў той.
Яны падазрона зірнулі на яго і падышлі бліжэй.
“Зараз!” — мільганула ў галовах у хлопцаў.
— А ў які бок ён пайшоў? — зноў пачулася пытанне.
— У той,— неахвотна кіўнуў галавой палоннік і пака-заў наперад. Бандыты глянулі ў той бок.
Зараз жа грымнуў стрэл, і чорны дзядзька храснуўся на зямлю, ухапіўшыся рукамі за жывот. Стрэльба яго па-кацілася па зямлі. Другі бандыт азірнуўся, і ў яго не толькі вочы, але і рот раскрыўся на ўсю шырыню ад здзіўлення і жаху. Перад ім ужо стаяў палоннік з нацэленым рэваль-верам у руках, а з-за яго спіны выбягалі яшчэ двое хлоп-цаў, таксама з рэвальверамі.
— Рукі ўгору! — грозна загадаў Мірон.
— Рукі ўгору, калі хочаш жыць! — звонкім голасам крыкнуў Віктар.
322
Трэцяму бандыту нічога не заставалася, як здацца.
На зямлі хрыпеў і курчыўся ў перадсмяротных сутар-гах ранены бандыт.
XXIII
План новых ваенных аперацый.— Расказ таварыша Саўчука.— Яшчэ бандыты.— Канец ваенных дзеянняў.— Адказнае даручэнне.
Хлопцы блізка падступілі да бандыта і бадай усутыч наставілі на яго свае рэвальверы. Убачыўшы гэта, іх новы таварыш сказаў:
— Даю вам параду: ніколі не падсоўвайце рэвальвера так блізка, каб яго можна было схапіць рукою. Ад гэтага могуць быць усялякія непрыемнасці.
Віктар і Мірон глянулі адзін на аднаго, нібы засаро-меўшыся, і адступілі на пару крокаў назад.
Таварыш, трымаючы і свой рэвальвер напагатове, ады-шоў убок і падняў вяроўку, якой ён быў звязаны. Банды-ты не пашкадавалі на яго вяроўкі: паловы яе хапіла, каб звязаць рукі палоннаму бандыту.
— Цяпер нам трэба...— звярнуўся таварыш да хлоп-цаў, але скончыць не паспеў.
— Хлеб! — закрычалі тыя і кінуліся да бандыцкай торбы з прадуктамі. Вынялі хлеб, сала, соль ды яшчэ ку-раціну і накінуліся на ўсё гэта, як звяры. Новы таварыш і сам хацеў есці, але ў такі момант нельга было гэтым зай-мацца.
— Таварышы! — сказаў ён з дакорам.— Што вы робі-це? Пачакайце крыху. Мы яшчэ не скончылі.
— Мы месяц не бачылі чалавечай яды! — азваўся Мірон з поўным ротам.
Таварыш здзіўлена паглядзеў на іх.
— Мы яшчэ ў час паводкі ехалі сюды па возеры,— дадаў Віктар.— Лодка перакулілася, і мы апынуліся тут. Гэтак і жылі цэлы месяц. А вы як трапілі да іх? Вы веда-еце, як выйсці? Пойдзем зараз.
— Пачакайце, пачакайце! — перапыніў таварыш.— Аб гэтым пасля. А цяпер у нас ёсць справа важнейшая: трэ-ба падрыхтавацца да сустрэчы новых гасцей.
— Такіх самых?
— Акурат такіх самых,— усміхнуўся таварыш.— Але спачатку трэба размясціць гэтых.
323
Другога бандыта адвялі туды, дзе быў першы. Старан-на звязалі яго з дапамогай жардзіны, а таксама заткнулі і завязалі рот, каб палонны не мог крыкнуць. Праверылі і падправілі путы першага. Затым пайшлі да раненага. Той ужо быў мёртвы. Яго адцягнулі ў зараснік, дзе толькі што хаваліся хлопцы. Падклалі галля ў агонь, раскладзены бандытамі ля забітага зубра, а самі схаваліся ў бліжэй-шых да вогнішча кустах.
Тады незнаёмы таварыш сказаў:
— Зараз павінны прыйсці яшчэ некалькі чалавек з іхняй кампаніі. Трэба іх прыняць не горш, як гэтых. Вы, мае дарагія таварышы, паказалі сябе храбрымі і свядо-мымі савецкімі рабятамі. Думаю, і цяпер вы прымеце ўдзел у аперацыі.
— А як жа! — усклікнулі яны з радасцю.
Пад кіраўніцтвам такога таварыша новая аперацыя здавалася ім нават прывабнай. Хоць і страшнавата, і cap-pa сціскаецца ад хвалявання, але затое адчуваеш, што робіш важную справу.
— Я думаю, іх будзе не болып як два-тры чалавекі,— казаў далей таварыш.— Мы неспадзявана выскачым на іх, і яны напэўна здадуцца без бою. Тым больш што на-ўрад ці яны ўсе будуць мець зброю — для іхняга зборы-шча яна ім непатрэбная, а насіць так рызыкоўна.
— А калі іх будзе болей? — спытаў Віктар.
— Тады пабачым, што трэба будзе рабіць. А цяпер ска-жыце, як вас зваць.
Хлопцы адрэкамендаваліся і ў сваю чаргу спыталіся, як яго зваць і як ён трапіў у рукі гэтых бандытаў.
— Прозвішча маё Саўчук Андрэй Аляксандравіч,— пачаў ён свой расказ.— Служу я ў пагранатрадзе. Гэты чорны жыве на хутары кіламетраў за дзесяць адсюль. Той малады часта прыходзіць да яго з суседняга мястэчка. Аднаго разу мы атрымалі весткі, што гэты чорны (Ста-ноўскім завецца) мае сувязь з кантрабандыстамі. Якраз учора трапіў мне на вочы гэты трэці, незнаёмы чалавек. Ён накіраваўся на хутар. А хутар гэты знаходзіцца ў глу-шы, наводшыбе. Я пайшоў за ім. Але, відаць, і гэты чорны дзядзька быў не дурны. Ен, відаць, чакаў гэтага госця і прадбачыў, што за ім могуць сачыць. Калі мы ўжо былі недалёка ад хутара, яны абодва накінуліся на мяне, звя-залі і па глухіх сцежках прывялі сюды. Мусіць, вы чулі, як яны збіраліся мардаваць мяне, каб даведацца, якім чынам і ад каго мы пра іх даведаліся. Яны думалі за-біць мяне, потым таго ці тых, хто сказаў, і гэткім чы-
324
нам схаваць сляды. Каб не вы,— скончыў ён усхвалява-ным голасам,— я б перацярпеў такія пакуты, перад якімі смерць — нішто. Дзякую вам!
— Завошта? — шчыра дзівіўся Віктар.— Хто ж гэтага не зрабіў бы на нашым месцы?!
— Усё ж такі вы рызыкавалі.
— Невялікая рызыка,— сказаў Мірон.— Вы для нас зрабілі болей, як мы для вас. А вось якім чынам вы пра-браліся цераз балота? Мы аніяк не маглі знайсці выхада і збіраліся сядзець тут да зімы.
— 3 таго боку ёсць падрыхтаваныя кладкі, але яны ў балоце, зверху іх не відаць.
— Я ж казаў, што там пераход! — накінуўся Віктар на Мірона.— А ты ўсё мудрагеліў.
— Усё роўна вы не прайшлі б,— усміхнуўся Саўчук.— Там хітра зроблена. Вось такім чынам (ён начарціў на зямлі план). Калі вы нават знойдзеце адну кладку, дык яна хутка канчаецца і вы трапіце ў багавінне. Другая кладка зусім убаку. Каб трапіць на яе, трэба цягнуць з сабою доўгую дошку і перакінуць яе на тую другую клад-ку. А праз некалькі крокаў і тая канчаецца. Тады трэба зноў шукаць наступную і зноў перакідаць дошку. Пера-ход цяжкі, марудны і небяспечны. Ніхто б не здагадаўся, калі не ведаць. Толькі вопытныя кантрабандысты маглі ўзяцца за гэткае мерапрыемства. Мусіць, іхняя справа мае шырокі размах.
— Нават занадта шырокі,— прамовіў Віктар і выняў паперы.— Вось зірніце.
— А там яшчэ ёсць і піраксілінавыя шашкі,— дадаў Мірон.
— Што вы кажаце? — усхапіўся Саўчук і з напружа-най цікавасцю пачаў разглядаць паперы.— Гэта ж не толькі кантрабандысты, але шпіёнская і шкодніцкая ар-ганізацыя. Ды яшчэ з удзелам, як кажуць, нейкай сусед-няй дзяржавы. Добрую справу вы зрабілі, таварышы! Рас-кажыце цяпер, як вы тут жылі,— папрасіў Саўчук.
Мірон і Віктар, перабіваючы адзін аднаго, расказалі пра сваё падарожжа, крушэнне, пра пакуты і прыгоды, пра бан-дытаў і іхні склад. Саўчук выслухаў іх з надзвычайнай цікавасцю, а затым сказаў:
— Хоць і ў неабдуманае, недарэчнае падарожжа вы пусціліся, але вас можна пахваліць за тое, што вы добра змагаліся за сваё існаванне, не апусцілі рук і, як відаць, засталіся такімі ж бадзёрымі і вясёлымі. Пасля такой практыкі вам ужо ніякія нягоды не будуць страшнымі.
325
Так, у гутарцы, прайшло гадзіны са дзве. Сонца пачало ўжо схіляцца на захад.
— Калі не прыйдуць праз дзве гадзіны, то мы пойдзем дадому,— сказаў Саўчук.
Словы “пойдзем дадому” прагучалі для нашых хлоп-цаў як нешта незвычайнае, казачнае. Няўжо сапраўды так бывае, што можна ўстаць і пайсці дадому?..
Уверсе, на дрэве, каркнула варона. Праз хвіліну карк-нула на другім. Затым з’явілася варона на ніжняй галіне, потым яна спусцілася на зямлю і бокам-бокам пачала набліжацца да зубра.
— Эх, шкада гэтай цудоўнай жывёліны! — прамовіў Саўчук.
— Затое і забойца загінуў,— заўважыў Мірон.
— Ды хіба ён варты зубра? — горача ўсклікнуў Віктар.— Гэткіх бандытаў вунь колькі знайшлося, а зубр быў адзін і, можа, болып ужо не будзе.
Каля зубра ўжо скакала некалькі варон. Іх збіралася ўсё болып і больш. Яшчэ хвіліна, другая — і яны абляпілі ўсяго зубра.
— I адкуль толькі яны ўзяліся? — дзівіўся Мірон.— Цэлы месяц мы іх тут бадай не бачылі, а цяпер глядзі, колькі сабралася.
— Трэба іх разагнаць,— сказаў Саўчук,— a то ствара-ецца ўражанне, што тут і духу чалавечага няма, а гэта для нас нявыгадна: новапрыбыўшыя могуць занепакоіцца, куды падзеліся іх таварышы.
Віктар і Мірон стрэльнулі з рэвальвераў. Гул ад стрэ-лаў пакаціўся па лесе і закончыўся нібы новым, далёкім і глухім стрэлам.
— Што гэта — рэха ці нечы стрэл?
Саўчук упэўнена сказаў:
— Гэта яны стралялі ў адказ, бо гук пачуўся тады, калі рэха ўжо заціхла. Цяпер будзьце гатовы.
— Заўжды гато'вы! — адказалі хлопцы весела, але ў іх галасах выразна адчувалася хваляванне, тое хваляванне, якое бывае не ад страху, а ад незвычайнасці моманту.
Далёка між дрэў замільгалі людзі... адзін... два... тры... чатыры... Болей як быццам няма. Ну што ж — не страш-на. Яны смела накіроўваюцца да вогнішча; яны добра ве-даюць, што там свае. У аднаго ў руках рэвальвер, з якога ён толькі што страляў. У іншых, як відаць, зброі няма. Зусім добра!..
— Я гэтаму пераб’ю руку ці плячо,— прашаптаў тава-рыш Саўчук,— а тады ўсе выскачым.
326
I ён накіраваў на яго стрэльбу. Віктар узяў у рукі свае абодва рэвальверы. Мірон, які раней аддаў свой другі рэ-вальвер Саўчуку, паглядзеў на Віктара з зайздрасцю.
Бандыты падышлі да вогнішча і спыніліся.
— Ці не на паляванне пайшлі? — пачуліся галасы.— Навошта? Вунь якую штуку забілі і яшчэ павалакліся.
Грымнуў стрэл... Чалавек з рэвальверам войкнуў і ўхапіўся левай рукой за правую; рэвальвер упаў на траву. Трое іншых не паспелі разабрацца, у чым справа, як уба-чылі, што да іх падбягаюць трое ўзброеных людзей.
— Рукі ўгору!
Бандыты, азіраючыся навакол, відаць, у чаканні сваіх, трошкі паднялі рукі. Нападаючыя мігам апынуліся каля іх. Рэвальвер бандыта ляжаў каля ног Саўчука.
Тады адбыўся нечаканы паварот.
Адзін з бандытаў, убачыўшы, што з трох нападаючых двое зусім яшчэ маладыя хлопцы, кінуўся пад ногі Саў-чуку, зваліў яго і ўхапіўся за рэвальвер, што ляжаў на зямлі. Двое яго таварышаў апусцілі рукі і нарыхтаваліся кінуцца ў бойку. У гэты самы момант пачуліся тры стрэ-лы...
Два разы стрэліў Мірон у бандыта, што схапіў рэваль-вер. Той выпусціў зброю. Віктар, не цэлячыся, стрэліў у “сваіх” бандытаў, і гэта затрымала іх на тую секунду, якая патрэбна была Саўчуку, каб падняцца на ногі. А тады ўжо бандыты “шчыра” паднялі рукі.
— Малайцы, хлопцы! — коратка сказаў Саўчук, і гэ-тыя словы з вуснаў камандзіра былі для іх самай лепшай пахвалой.
Двум здаровым бандытам было загадана перавязаць сваіх раненых таварышаў. У аднаго з іх была перабіта правая рука, другому Мірон прастрэліў плячо і зачапіў бок. На бінты для іх прыйшлося рваць сарочкі.
— Вы іх тут пільнуйце,— ціха сказаў Саўчук,— а я прывяду тых двух.
Як толькі Саўчук адышоўся, хлопцы адразу адчулі трывожную напружанасць. Яны пачалі заўважаць, што бандыты, робячы перавязку, больш сачылі за хлопцамі, ч^ім за сваёй работай. Яны паварочваліся і станавіліся не так, каб зручна было перавязваць, а так, каб зручна было кінуц-ца на вартавых.
Памятаючы параду Саўчука, хлопцы трымаліся на та-кой адлегласці, каб адным махам да іх нельга было да-скочыць, а рэвальверы не апускалі ні на адну хвіліну. Ап-рача таго, трымаліся блізка адзін ля аднаго і ўвесь час
327
мянялі свае пазіцыі, каб было зручна ім, а не бандытам. Ніводнага слова не сказалі хлопцы адзін аднаму, а дзей-нічалі так дружна і ўзгоднена, нібы ўсё ў іх было дагаво-рана. Значыцца, абодва добра навучыліся разумець стано-вішча.
Хлопцы ўздыхнулі вальней, калі падышоў Саўчук з двума ранейшымі палоннымі. Раты іх былі ўжо развя-заны.
— I вы папаліся? — з папрокам сказаў адзін з іх сваім новым таварышам.
— Гэтак жа, як і вы! — злосна буркнуў нехта ў адказ.
Саўчук падышоў да іх і сказаў:
— Дазвольце ўжо і вам звязаць рукі. Мы вымушаны гэта зрабіць.
Бліснулі бандыты вачыма, сцялі зубы, сціснулі кулакі, але за спіною стаялі хлопцы з рэвальверамі — і бандыты скарыліся.
Каб перавязаць усім рукі і ногі, Саўчук зняў з банды-таў усе паясы і рамяні, якімі яны былі падперазаны. Віктар штурхнуў пад бок Мірона і шапнуў:
— Цяпер яны не ўцякуць, каб нават і ногі былі не звязаныя.
Тыя два, якіх звязалі яшчэ раніцай, пачалі прасіцца:
— Рукі здранцвелі, развяжыце хоць на некалькі хвілін.
— Выбачайце,— адказаў Саўчук,— цяпер аніяк нельга. Прыйдзецца яшчэ трошкі пацярпець. Я таксама цярпеў. Вы тым часам пасядзіце тут ля вогнішча, можаце нават распачаць свой сход. Шкада толькі, што старшыня ваш забіты.
— Сам вінаваты,— сказаў адзін з бандытаў.— He знішчыў гэтых шчанят, калі была магчымасць, дык цяпер і сам загінуў і нас загубіў.
Хлопцы адчулі задавальненне, што бандыты так высо-ка ацанілі іхнюю ролю ў гэтай справе.
Пасля таго Саўчук адвёў хлопцаў убок і сказаў:
— Баявыя аперацыі мы з вамі скончылі паспяхова. Ёсць і трафеі, і палонныя. А як нам з усім гэтым выбрац-ца адсюль? Правесці ўсіх са звязанымі рукамі па тых клад-ках немагчыма. Алрача таго, у нас ёсць яшчэ двое ране-ных, з якіх аднаго прыйдзецца несці. I забітага трэба было б пахаваць, а няма чым. Адным словам, мы самі з усёй гэтай аперацыяй не справімся. Так?
Мірон і Віктар павінны былі згадзіцца, што яно так. Значыцца — трэба ісці па дапамогу. Ісці можа толькі адзін
328
таварыш Саўчук. А хлопцам прыйдзецца заставацца тут і пільнаваць гэтую кампанію...
— Гэта вельмі сур’ёзная справа,— казаў Саўчук.— Для вас яна болып сур’ёзная, чым усе сённяшнія ваенныя дзе-янні. На працягу ўсёй ночы вы будзеце рызыкаваць жыц-цём кожную хвіліну, бо яны будуць прыдумваць усялякія штукі. Будзьце пільнымі, не спускайце з іх вачэй усю ноч. Калі што якое, страляйце не задумваючыся. Як вам зда-ецца, справіцеся?
— Справімся! — упэўнена адказаў Віктар.
А Мірон трошкі падумаў і тады ўжо сказаў:
— Ды нам нічога іншага не застаецца, як справіцца.
— А цяпер пойдзем праверым усе вузлы і вяроўкі,— павярнуўся Саўчук.— Прыгледзьцеся добра, як яны звя-заны.
Звязаныя злосна бурчалі:
— Зноў праверка! Ды вы толькі што звязвалі. Лепш есці далі б.
— Ціха, ціха,— лагодна казаў Саўчук.— Усё будзе ў сЬой час. А цяпер пацярпіце адну толькі ноч. Болып вас ніколі звязваць не будуць.
Затым Саўчук дапамог хлопцам назапасіць галля на ноч і пасля таго рушыў у дарогу.
XXIV
Апошняя ноч на востраве.— “Кармленне звяроў”.— Хітрыкі палоннікаў.— Смалены бандыт.—
Зварот дадому.
Хлопцы зноў засталіся ў лесе. Але цяпер перад імі сядзела пяць чалавек ды шосты ляжаў побач. I людзі гэ-тыя для іх былі больш небяспечныя, чым усе тутэйшыя звяры.
Калі бандыты ўбачылі, што старэйшы пайшоў, яны ажывіліся і пачалі перагаворвацца. Відаць, яны сцямілі, што той пайшоў па дапамогу і вернецца няхутка, а таму ў іх з’явілася надзея як-небудзь абдурыць гэтых хлопцаў. Калі хлопцы падышлі бліжэй да іх, палонныя змоўклі. Толькі скоса пазіралі на сваіх вартаўнікоў. А потым “ста-ры знаёмы” бандыт спытаў:
— Скажыце, чаму вы не адгукаліся, калі мы тыдні два назад шукалі вас і нават стралялі? Ці вы не чулі?
329
— Чулі, ды не хацелі сустракацца з вамі,— адказалі хлопцы.
— Чаму? Мы ж маглі вам паказаць дарогу.
— Ведаем, якую дарогу вы хацелі нам паказаць.
— Адкуль жа вы маглі ведаць?
— Бабры сказалі! — засмяяўся Віктар.
— А! Дык вы падслухалі?
— Чуткі такія па лесе пайшлі.
Нарэшце хлопцы адчулі, што вельмі хочуць есці.
У трафейнай торбе прадуктаў было нямнога, асабліва хлеба: раніцою хлопцы і Саўчук добра пад’елі, не шкаду-ючы бандыцкіх запасаў. Вочы палонных прагна накіра-валіся на ежу.
— Як тут дзяліць? — казаў Мірон, круцячы ў руках хлеб.— А есці на іхніх вачах не магу. I схавацца ад іх няма як.
Тыя два, што былі ўзяты раніцой, нарэшце не вытры-малі і папрасілі:
— Дайце хоць хлеба кавалачак, мы ўвесь дзень нічога не елі.
— Хлеба? — усклікнуў Віктар.— Мы ж яго цэлы ме-сяц не елі. Лепш мы засмажым вам цудоўнага зубровага мяса.
Сваім вострым кінжалам яны лёгка нарэзалі тонкіх лустаў мяса і паклалі ў агонь, а самі са спакойным сум-леннем узяліся за хлеб і сала. Палонныя цярпліва чакалі сваёй чаргі, аб нечым перашэптваліся. Пакуль хлопцы павячэралі, мяса сасмажылася. Можна было вячэраць і палонным, але як?..
— Вы па чарзе. Развяжыце рукі аднаму, потым друго-му,— прапанаваў адзін з бандытаў, відаць, абмеркаваны ўжо імі план.
— Ну, не! — сказаў Віктар.— Лепш ужо вы пацярпіце да заўтрага без яды. Ніякай бяды з вамі не будзе. Мы тут галадалі болып — і нічога з намі не здарылася.
Палонныя паспрабавалі былі яшчэ даводзіць, што ба-яцца хлопцам няма чаго, што развязаны будзе толькі адзін, а супраць яго будуць двое ўзброеных, але хлопцы і слу-хаць не хацелі. Тады самы галодны без ніякіх хітрыкаў папрасіў:
— Дайце мне ў рот хоць кавалак.
— Гэта іншая рэч! — згадзіліся хлопцы і далі яму ў рот кавалак мяса. Затым па просьбе далі другому, а іншыя адмовіліся. Цяжкараненаму давалі і хлеба, і сала, але ён папрасіў толькі піць.
ззо
Мірон узяў бляшанку і пабег да бабровага ручая па ваду. Калі напаіў хворага, папрасілі і здаровыя. Зноў па-бег Мірон.
— Вы б узялі другую бляшанку і пабеглі абодва,— параіў адзін.
— Дзякуем за параду! — насмешліва адказаў яму Віктар.
Потым бегаў яшчэ Віктар два разы, пакуль напаілі ўсіх. Тады з’явілася новая просьба:
— Дайце пакурыць. Вазьміце ў нашых кішэнях папя-росы і запалкі.
Віктар дастаў папяросы і пачаў соваць усім у рот. Потым паднёс ім агонь. Мірон занепакоіўся, каб Віктар і сам не закурыў, бо спакуса для яго была надта вялікая. Ён сквапна глядзеў на папяросы, што былі ў яго руках, узяў адну, пачаў круціць яе, разглядаць...
Мірон кінуўся ратаваць свайго прыяцеля. Ціхенька ўзяў з яго рук папяросы і сказаў:
— Паслухайся мяне, Віця, пацярпі! Столькі часу прай-шло, ты ўжо адвык. Ці варта зноў пачынаць.
Тон Мірона быў такі сяброўскі, такі шчыры, што Віктар усміхнуўся і сказаў:
— Добра, не буду.
Цяжкаранены вельмі часта прасіў піць, і хлопцы ах-вотна насілі яму ваду. He адмаўлялі яны і здаровым, толькі рабілі гэта неахвотна. Потым трэба было даць пакурыць. А там былі і яшчэ просьбы, у якіх нельга было адмовіць...
Адным словам, клопату было да самага цямна. А чым цямней станавілася, тым больш трывожыліся хлопцы. Хоць яны і не шкадавалі галля, але ўсё ж такі не кожны рух палоннікаў можна было заўважыць у змроку. Яны памяталі, як таварыш Саўчук сядзеў тады з жэрдкай і... зусім вольны.
“А што, калі і цяпер гэтак жа сядзіць хто-небудзь з гэтых бандытаў?” — мільгала думка ў абодвух. I яны раз-пораз правяралі палоннікаў.
— Чаго вы лезеце кожную хвіліну? — злавалі тыя.— Паспрабуйце самі вызваліцца з такіх путаў. Праўду ка-жуць: загадай дурню Богу маліцца, дык ён і лоб разаб’е.
Непрыемна было слухаць такія словы, але хлопцы не крыўдзіліся: можа, яны і сапраўды занадта стараюцца? Але праз некаторы час пераканаліся, што ў такой справе ні-якая пільнасць не можа быць залішняй.
Самым спакойным палоннікам быў ранены ў руку. У яго замест рук былі звязаны ногі. Ён сядзеў, апусціўіпы
331
галаву, і ні на што не звяртаў увагі. Нават не прасіў ні есці, ні піць. Здаровая рука яго была засунута пад сагну-тыя калені. Хлопцы нават не правяралі, ці добра звязаны ў яго ногі. Цяпер Віктар неяк звярнуў увагу, што здаро-вая рука палоннага ўвесь час уздрыгвае. Падышоў, па-глядзеў і крыкнуў:
— Эге! Гэты нумар не пройдзе!
Аказалася, што за доўгі час ён пальцамі здаровай рукі і трэсачкамі развязаў сабе вяроўкі на нагах. Прыйшлося прыкруціць яму здаровую руку да нагі.
Хлопцы яшчэ раней дагаварыліся, што ноччу варта-ваць будуць разам, а не па чарзе.
— Сярод гэткай кампаніі боязна заставацца аднаму нават і тады, калі яны звязаныя,— казалі яны.
I яны абодва заставаліся на варце пасля таго, як усе бандыты паснулі. Утыркнуўшыся галовамі адзін аднаму ў спіну, яны храплі на ўвесь лес.
— Піць! — пачуўся голас раненага.
Узялі бляшанку — вады няма. Няўжо дзеля гэтага бандыта ісці ў цемру па ваду? Але ранены цяжка дыхаў, стагнаў — і ў хлопцаў не хапіла духу адмовіць яму. Сха-піўшы бляшанку, Віктар пабег па ваду.
Мірон застаўся адзін. Жудасна яму зрабілася. Усё на-вакол стала нібы інакшым. Бандыты ўсе нібы пачалі ва-рушыцца, трэсціся, хоць у той жа час храплі так, што рэха па лесе ішло.
Калі Віктар вярнуўся, Мірон прашаптаў:
— Болып па ваду не хадзі. Можа, гэтай хопіць, а калі не,— хай крыху пацерпяць. Мне пачало здавацца, нібы яны ўсе ўзад і ўперад торгаюцца. А спяць яны нават за-надта моцна. Ніхто з іх за ўвесь час не павярнуўся на другі бок. У гэтым няёмкім становішчы дзіва так праля-жаць.
— Трэба паглядзець! — сказаў Віктар.
Падышлі да адной пары, дакрануліся.
— А? Што? Хто тутака? Пайшоў к чорту! — пачуўся сонны голас.
Памацалі вяроўкі — мокрыя, лахматыя!
— Ах, каб на іх ліха! — ускрыкнуў Віктар.— Гэта ж яны грызуць адзін аднаму вяроўкі. Зараз жа рассуньцеся! Ну! A то страляць будзем! Раз... два...
Палоннікі нездаволена пачалі адсоўвацца і бурчаць: — Вось чортавы дзеці!
Прыйшлося праверыць усіх. У двух вяроўкі былі слю-нявыя і пагрызеныя. Каб яшчэ гадзіна, другая, справа
332
была б дрэнная. Замацавалі зноў і размясцілі іх паасобку.
Ноч цягнулася доўга. Марудна. Усё здавалася, што бандыты зноў нешта надумалі. Цяпер яны ўжо так не храплі, не ляжалі спакойна, як раней. Часта варочаліся з боку на бок. Хлопцы пільна сачылі, каб яны не збліжалі-ся, і ўвесь час пакрыквалі:
— Адсуньцеся!.. Далей!..
Праз якую гадзіну зноў усё сцішылася.
Было ўжо далёка за поўнач, калі хлопцы пачулі нейкі смурод, нібы ад смаленага адзення.
— Што гэта? Ці не падсмаліўся хто?
— Мусіць, той, што бліжэй да вогнішча?
Падышлі да яго. Віктар схіліўся, а ў гэты момант адна рука абхапіла яго за шыю, а другая ўхапілася за рэваль-вер.
— Мірон, страляй! — крыкнуў ён немым голасам.
Бандыты заварушыліся, загулі, пачалі куляцца бліжэй. Хлопцам здавалася, што яны ўсе ўжо развязаліся і зараз накінуцца на ix. I вось Віктар адчуў, як жалезная рука адабрала ў яго рэвальвер...
— Страляй! Страляй! Хутчэй! — крычаў ён у роспачы.
Але ў гэты момант пачуўся спакойны голас Мірона:
— Палажы рэвальвер на зямлю і адсоўвай руку! Раз... два...
Пальцы бандыта расшчапіліся, і рэвальвер застаўся на зямлі. Віктар схапіў яго і выпрастаўся.
Мірон стаяў за спіной бандыта, засунуўшы рэвальвер за яго каўнер. Халодная сталь прымусіла бандыта пака-рыцца...
— Звязвай рукі! — сказаў Мірон.
Віктар зноў старанна звязаў іх. Рукі былі пасмаленыя, слізкія...
Зрабілі новую праверку. Размясцілі ўсіх вакол вогні-шча за некалькі крокаў ад агню. Востры момант усхваля-ваў усіх, але было ціха, нібы нічога не здарылася. Толькі Віктар, адвёўшы Мірона ўбок, з абурэннем казаў:
— Чаму ж ты не страляў? 3-за тваёй непатрэбнай літасці мы абодва ледзь не загінулі!
— Ніякай літасці тут не было, а разумнае меркаван-не,— адказаў Мірон.— Каб я стрэліў адразу, то мог трапіць і ў цябе, бо вы былі сашчапіўшыся. Каб я прыставіў рэ-вальвер да яго галавы, ён мог бы адхіснуцца і нават выбіць у мяне рэвальвер. А калі я засунуў рэвальвер яму за каў-нер, то бандыт ужо нічога не мог зрабіць, а я заўсёды пас-пеў бы стрэліць.
ззз
— Але ж і цярплівы, гад! — дзівіўся Віктар.— Смаліць руку разам з вяроўкай — і ні гу-гу!
Нарэшце прыйшоў канец і гэтай страшнай ночы. Сон-ца яшчэ не вылезла з-за лесу, як між дрэў паказаліся по-стаці чырвонаармейцаў. Было іх чалавек дванаццаць. Наперадзе ішоў, лепш сказаць, бег камандзір з трыма ку-бікамі ў пятліцах. Гэта быў Саўчук. Ён увесь час хваля-ваўся болып, чым самі хлопцы. Ён лепш за іх разумеў, у якім сур’ёзным, адказным і небяспечным становішчы за-сталіся хлопцы ў гэтую ноч.
Якая ж была яго радасць, калі ён здалёк убачыў іх жывымі на сваёй варце! Хлопцы радасна махалі рукамі, шапкамі і так крычалі “ўра”, што ўспудзілі зайца з-пад далёкага куста. А для бандытаў гэты радасны крык азна-чаў канец надзеі...
— Малайцы, хлопцы! — сказаў Саўчук, абдымаючы іх. А цяпер давайце збірацца дадому.
...Праз дзве гадзіны ў лесе было ўжо зусім ціха. Сірат-ліва курэў пакінуты агонь. Каля яго валяліся непатрэб-ныя рэшткі разабранага зубра. Убаку бялеўся пагорачак свежага пяску — бясслаўная магіла чорнага бандыта.
Лясныя жыхары асмялелі. Залескатала ўверсе вавёр-ка, аглядаючы пакінутую стаянку. Зноў закаркалі вароны і паступова авалодалі рэшткамі зубра. А да іх ужо накі-роўваўся воўк...
У Палескай пушчы распачыналася нармальнае жыц-цё, парушанае было чалавекам.
СЛЁЗЫ ТУБІ
Маленькі Тубі ўвесь свой маленькі век пражыў на бе-разе мора. Заўсёды перад яго вачыма была бязмежная прастора — то ціхая, ласкавая, то бурная, злосная. Сонца кожны дзень вылазіла з вады з правага боку, праходзіла над самай галавой і хавалася ў ваду з левага боку.
I ўсё сваё жыццё Тубі чуў, як хвалі набягалі на нізкі пясчаны бераг і спявалі сваю адвечную песню. 3 ёю ён уставаў, з ёю ён клаўся спаць, яе ён чуў, калі прачынаўся ўначы, не заціхала яна і ў пякучы поўдзень, калі ўсё жы-вое хавалася ў цень. Ён і ўявіць сабе не мог, што дзе-небудзь на свеце можа быць такое месца, дзе не чуваць гэтай песні. Часамі, калі ўздымалася бура, гэтая песня пера-ходзіла ў злоснае выццё, але маленькі Тубі зусім не баяў-ся гэтага выцця, як не баялася вунь тая чайка, што лётае над морам.
А ззаду, за спіной, за хацінамі, пачынаўся лес, а што было за ім — Тубі не ведаў. Чуў ён часам, як казалі пра нейкія землі, гарады, розныя дзіўныя краіны, але ўявіць сабе гэтага не мог. Ну, адкуль жа можа ўзяцца нешта дру-гое, апрача яго берага і мора?
Праўда, ён часта бегаў туды, каб сцягнуць какосавы арэх, банан ці яшчэ якую дробязь, але больш часу пра-водзіў у вадзе і адчуваў сябе ў ёй як рыба.
Яны жылі ўдваіх з маткай у хацінцы з галля. Бацька памёр тры гады назад, калі Тубі было восем год.
336
Ён добра памятаў свайго бацьку. Чорны, худы, як шкілет, і ўсё харкаў крывёю.
Кожны год у красавіку наязджалі сюды людзі з чор-нымі бародамі, у белых халатах, на белых лодках. Яны мелі шмат лодак, набіралі шмат людзей. У тым ліку быў і бацька Тубі.
Лодкі ад’язджалі ў мора, станавіліся там у рад, і го-лыя чорныя людзі кідаліся ў мора, давалі нырца і праз мінуту-другую вылазілі. Кожны з іх меў пры сабе кошык, і ў гэты кошык яны збіралі на дне мора чарапашкі.
Людзі з чорнымі бародамі і ў белых халатах сядзелі на беразе ў шатры. Перад імі стаялі розныя стравы і пітво, яны ў біноклі глядзелі на мора, часам аддавалі за-гады.
У поўдзень рабілі перапынак. Лодкі пад’язджалі да берага, людзі зносілі ў шатры чарапашкі. Тут іх разбівалі і чагосьці шукалі ўсярэдзіне. Адны са злосцю адкідалі ўбок, у другіх знаходзілі нейкія бліскучыя, светлыя ка-меньчыкі. I тады дзядзькі ў белым пстрыкалі пальцамі, шчэрылі белыя зубы і казалі:
— О, гэта добра!
— Гэтая штукенцыя можа даць тысяч дваццаць!
А людзі, што лавілі гэтыя чарапашкі, ляжалі на беразе ледзь жывыя.
I шмат у каго з рота ішла кроў.
Асабліва ў бацькі Тубі.
Тубі падыходзіў да яго, плакаў, падносіў яму вады. Бацька ўсміхаўся, прабаваў жартаваць з сынам, але гэта неяк не ўдавалася.
Праз гадзіну давалі сігнал, і людзі зноў адпраўляліся ў мора. Зноў пачыналася тое самае ныранне.
Пад вечар бацька прыходзіў дахаты і як камень ва-ліўся на пасцель. Маці клапацілася, даглядала яго, кармі-ла, але яму нічога ў горла не ішло.
I так было кожны дзень, цэлы месяц, без ніякага пера-пынку.
У апошні дзень бацька прынёс маці трохі грошай. Выгляд яго быў ужо зусім дрэнны.
Матка засумавала.
А назаўтра бацька памёр.
Яшчэ памятае Тубі, як бацька аднаго разу ўзяў яго з сабою, і раніцою, да святла, яны адны выехалі ў мора.
Там бацька пакінуў Тубі ў лодцы, а сам нырнуў у мора, але на беразе падняліся крыкі, шум; да іх выехалі дзве
337
лодкі, бацьку схапілі, білі, пацягнулі кудысь. Ён вярнуўся толькі праз некалькі дзён. I доўга пасля таго бацька і маці былі сумныя і хмурыя.
Тубі зразумеў толькі, што бацьку білі за тое, што ён нырнуў сам, адзін у чужое мора, што гэтае мора і чара-пашкі належаць нейкаму пану.
Некаторы час пасля гэтага Тубі баяўся купацца ў чу-жым моры, але яго ніхто не ганяў, і ён тады супакоіўся.
* * *
I вось аднаго разу маці сказала Тубі, што яму трэба вучыцца, што яму прыйдзецца хадзіць за тры кіламетры ў “школу”. А потым маці павяла яго і пакінула ў “настаў-ніка”.
Гэты настаўнік, відаць, быў вельмі сярдзіты, бо заўсёды трымаў у руцэ бізун.
Вучняў набралася чалавек пятнаццаць.
Пачалося навучанне. Настаўнік узяў пяць белых, до-сыць вялікіх каменьчыкаў, даў хлопцам, каб яны добра прыгледзеліся да іх, кінуў каменьчыкі ў мора і загадаў пяці хлопчыкам, каб кожны з іх дастаў па каменьчыку.
Хлопцы нырнулі, вынырнулі. Чатыры хлопчыкі пры-неслі па каменьчыку, а пяты не знайшоў. Тады настаўнік сцебануў яго бізуном па голай шчуплай спіне... Дайшла чарга да Тубі. Ён плаваў і ныраў, можа, лепш за ўсіх хлоп-чыкаў, але пры думцы што яму можа не пашанцаваць, што тады ён таксама атрымае бізуна,— пры гэтай думцы ў яго цямнела ўваччу.
Раз, два, тры! Каменьчыкі паляцелі ў ваду, хлопцы — за імі. Тубі адразу заўважыў, што тутака зусім неглыбока і светла, і гэта супакоіла яго. Шырока раскрытымі вачы-ма стаў ён прыглядацца да дна. Зеленаваты колер вады, выгляд дна, мігценне святла — усё гэта яму было добра знаёмае. Бяда толькі, што на дне многа было другіх ка-меньчыкаў, сярод якіх цяжка было знайсці той, што кі-нуты.
Вось ён заўважыў свой каменьчык і кінуўся да яго, але разам з ім кінулася туды нейкае страшыдла. Тубі аж адхіснуўся, але зараз жа сцяміў, што гэта яго таварыш. Той ужо працягваў руку да каменьчыка.
У галаве Тубі агнём бліснула думка, што калі ён упусціць, дык атрымае бізуна.
338
Ён напружыўся, штурхануў таварыша і выхапіў ка-меньчык у яго з-пад носа.
Выйшлі на бераг, падалі настаўніку каменьчыкі. Па-даў і той хлопчык, але...
— He той! — зароў настаўнік.— Ты сляпы ці што? Дык я цябе навучу добра глядзець.
I на цёмнай спіне хлопчыка з’явіўся спачатку белы, a потым чорны шрам.
Заліўся хлопчык слязьмі, а следам за ім і Тубі.
— Чаго ж ты, дурань, равеш? — кажа яму настаўнік.
Але не мог Тубі сказаць, што гэты ўдар яго таварыш атрымаў праз яго, Тубі.
Навука ішла шмат тыдняў, месяцаў.
Каменьчыкі кідаліся ўсё глыбей і глыбей. Потым яны рабіліся ўсё меншыя. Потым сталі кідаць чарапашкі, якія так цяжка было разгледзець у вадзе.
I чым цяжэйшымі рабіліся заданні, тым часцей сыпа-ліся бізуны...
* * *
Скончылі першы клас, перайшлі ў другі.
Трэба было навучыцца як мага болей трымацца пад вадой.
Выехалі на лодцы ў мора. Спусцілі якар, а да яго пры-вязалі кошык. Трэба было адным духам адвязаць пад вадой кошык і вынесці на паверхню. Вузлы спачатку былі простыя, а потым усё хітрэйшыя і хітрэйшыя...
I бізуны сталі ўсё часцейшыя і часцейшыя...
Нырнуў Тубі, пачаў адвязваць кошык. Спяшаецца, рукі дрыжаць, а духу ўжо не хапае. Яшчэ трымаецца секунду, друтую; кошык вось-вось будзе адвязаны, але ўжо ў гала-ве памуцілася, у вушах звініць, ужо вада ў нос набіраецца.
“He, не магу. Хай сабе б’е”.
I ён кідае ў той момант, калі кошык быў, можна ска-заць, ужо адвязаны. Але настаўнік яго не біў. Бо Тубі зва-ліўся на дно лодкі ў непрытомнасці, і з носа яго, як калісьці ў яго бацькі, паказалася кроў...
Вучэнне скончылася. Тубі мае дванаццаць год і ўжо можа падзарабляць. Праўда, не столькі, як дарослы, але яго больш ахвотна бяруць, бо навуку скончыў ён першым.
Працуе ён на меншай глыбіні, бліжэй да берага. He толькі таму, што ён не можа ныраць там, далей, а яшчэ і
339
таму, што небяспечна. Дарослыя апрача кошыка бяруць з сабою яшчэ вялікі нож, а хлопчыкі за іх спіною могуць і без зброі быць.
Прычапіў сабе Тубі кошык, узяў у рукі вялікі камень, каб хутчэй і лягчэй пайсці на дно, і нырнуў на дванаццаць метраў у глыбіню. (Дарослыя апускаюцца нават на двац-цаць метраў.)
Вось ён на дне. Але не роўны пясочак там, а скалы, чорныя, кашлатыя, аброслыя слізкай расліннасцю. Свят-ла ўжо меней даходзіць сюды, паміж скал нейкія чорныя яміны, дзе варушыцца нешта скручанае, свеціцца нейкае вока.
Вось на адным камені ён заўважыў чарапашкі, борз-дзенька згроб іх, паклаў у кошык і ўжо быў накіраваўся ўверх, як заўважыў, што зрабілася цёмна, нібы нешта звер-ху заступіла святло.
Зірнуў — плыве на яго ўжо сапраўднае страшыдла, рыбіна метраў чатырох даўжыні са страшэнным ротам, пастаўленым неяк упоперак пад галавою, з вялікімі мірга-ючымі вачыма. У разяўленым роце відаць велізарныя зубы. Гэта і быў той самы страшны вораг — акула, суп-раць якой бралі людзі кінжалы.
Кінуўся Тубі ў адзін бок, кінуўся ў другі, паказаўся ўжо над вадой, але... Жудасны крык... хруснулі косці, а з імі разам і кошык... Тубі загінуў...
Людзі з усіх бакоў спяшаліся на дапамогу. Акула до-сыць нязграбная і няспрытная, людзі могуць з ёй справіц-ца. He паспела яна павярнуцца, як некалькі кінжалаў прабілі яе.
Затрапяталася звяруга, нават аглушыла хвастом адна-го чалавека. Запенілася мора, але белая пена была афарба-вана крывёю акулы.
He прайшло ёй дарма гэтае злачынства, загінула і яна.
Пацягнулі акулу да берага, разрэзалі ёй горла і бруха і там знайшлі беднага Тубі з яго кошыкам.
А ў кошыку некалькі чарапашак.
Лапы гаспадароў адразу ж пацягнуліся да чарапашак. Разбілі адну, раздушылі другую, а ў трэцяй знайшлі вя-лізную прыгожую жамчужыну.
Заблішчалі вочы ў гаспадароў, пстрыкнулі яны паль-цамі:
— Во, гэта — рэч! Тысяч пяцьдзесят будзе.
Стаіць, галосіць матка над тым, што засталося ад яе
340
сына. Кляне той лёс, які ўзяў ад яе мужа і сына. Хмура глядзяць голыя людзі на бязвінную ахвяру, слаўнага, спрыт-нага маленькага Тубі.
Памякчэлі нават і сэрцы людзей у белых халатах. Нягледзячы на тое, што Тубі працаваў толькі сем дзён, яны заплацілі матцы за ўвесь месяц і, апрача гэтага, да-далі яшчэ сто рупій (каля пятнаццаці рублёў).
* * *
Праз некалькі месяцаў у Лондане быў баль у міністра замежных спраў. Запрошаны былі такія паны, што на кожным з іх каштоўнасцей было не менш як на сто ты-сяч. Але ж і сярод такіх багацеяў агульную ўвагу звярну-ла на сябе жонка “нафтавага караля”, лэдзі Сміт. Яна ўся ззяла золатам і брыльянтамі. А больш за ўсё вабіла да сябе вялізная дзіўная жамчужына. У залатой аправе, тон-ка адшліфанавая, яна вісела на грудзях, нібы жывая. Блед-ны колер, мяккія пералівы святла, аксамітны выгляд — усё гэта вабіла і цешыла вока. He хацелася верыць, што гэта толькі камень.
— Пяцьдзесят тысяч каштуе! — шапталіся зайздрос-лівыя пані.
— Нездарма легенда кажа, што гэта скамянелыя бо-жыя слёзы.
He ведалі яны, што гэта не божыя слёзы, а слёзы ма-ленькага голага чорнага Тубі з вострава Цэйлон.
НЕЗВЫЧАЙНАЯ ПРЫНАДА
Маці падышла да круглага бамбукавага кошыка, аб-лепленага з абодвух бакоў гноем, глянула туды, і сэрца яе сціснулася: там заставалася толькі жмені са дзве рысу. Хоць яна гэта і раней ведала, але калі прыйшлося яго браць, яна зноў, яшчэ з большай сілай, адчула гора.
— Рыс ужо ўвесь,— сказала яна бацьку.
Той сядзеў на скрыні, глядзеў на гліняную падло-гу, утырканую каменьчыкамі, і, відаць, думаў невясёлую думу. Ён даўно ўжо чакаў гэтага моманту, даўно ўжо ду-маў, як дацягнуць да ўраджаю, але пакуль што нічога не прыдумаў. Суседняму гандляру, арабу Гаміду, ён і так
341
ужо запазычыўся пад гэты ўраджай. Цяпер ужо нічога не дасць.
Але не ў гэтым яшчэ галоўная бяда. Бяда ў тым, што і ўраджаю ніякага можа не быць. Вось ужо месяц, як му-соны не прынеслі ані кроплі дажджу, і ўсё гіне пад палю-чым індыйскім сонцам. Нават травы няма, і вол ледзь падтрымліваецца лісцем з дрэў.
Перад жыхарамі ўжо лунае жудасная здань голаду, які абавязкова вядзе за сабой і чуму. А гэтыя два сябры часта на працягу некалькіх тыдняў уносяць столькі народу, колькі ёсць у якой-небудзь дзяржаве, як, скажам, у Бельгіі, Нарвегіі ці яшчэ дзе.
Асан выйшаў на дзядзінец, падышоў пад страху, ча-мусьці пакратаў свой “плуг” — корч з двума канцамі, ка-рацейшым (лямеш) і даўжэйшым (аглобля), зірнуў на баразну з галля, пагладзіў па шыі свайго вала. Калі да-даць да гэтага хату, абы-як складзеную з камення, з зем-ляной столлю, без даху, дык гэта і будзе ўся гаспадарка Асана. А поле? Лепш аб ім і не казаць. Гэты камяністы кавалачак ні ў якім разе пракарміць яго не мог.
Адна надзея толькі на сад, які складаўся з двух манга-вых дрэў ды аднаго так званага “гарбузнага” дрэва. На іх яшчэ было некалькі пладоў. Ды яшчэ “гарод” пад імі — некалькі бабоў і засохлых гуркоў. Але ўсё гэта было нібы асуджанае на смерць, бледнае ад пылу.
I ўся вёска была нібы асуджанай. Паўголыя людзі ў штанах і цюрбанах1 ледзь рухаліся па санцапёку ды пазі-ралі на неба, прагнучы дажджу.
— Можа б, яшчэ раз паспрабаваў ты знайсці працу на плантацыі,— сказала жонка, выйшаўшы на двор.
— Дзе там,— безнадзейна махнуў рукой Асан, але на кожны выпадак парашыў пайсці.
Тут ён заўважыў, што на самым версе мангавага дрэва сядзіць яго дзесяцігадовы сын Сідры.
— Ты чаго гэта туды ўзлез? — крыкнуў бацька.— Ас-татнія плады нішчыць? Хіба ты не ведаеш, што іх трэба берагчы? Як табе не сорамна? I тваім сёстрам, і бацькам патрэбна, а ты хочаш адзін іх з’есці. Зараз жа злазь!
— He, я не рву, а толькі так, паглядзець,— апраўдваўся сын, злазячы ўніз.
Асан накіраваўся да бавоўнавай плантацыі містэра
Ц ю р б а н — кавалак матэрыі, абкручаны вакол галавы.
342
Гопкінса. Ісці трэба было кіламетраў з восем. Усё наво-кал напамінала пра няпгчасце, усюды пажоўклая трава, пабялеўшыя дрэвы. Па дарозе было яшчэ некалькі вёсак, дзе жылі галодныя людзі, якія таксама жадалі заробку, як і Асан. Дзе ім усім знайсці яго? Асан добра гэта разумеў, але ішоў, абы ісці, абы супакоіць сябе, што ён нешта робіць для свайго ратунку. Вось направа ад дарогі сярод гаю ўздымаецца “Вежа Маўчання”. Асан зірнуў і ўздрыгануўся. Колькі разоў ён хадзіў тут, але неяк не звяр-таў на яе ўвагі, цяпер жа мільганула думка:
— Можа, хутка прыйдзецца трапіць туды?
I ён прыпомніў, як пятнаццаць год назад быў голад і чума, як людзі валяліся па вуліцах, дарогах, як усе хаты былі поўныя мерцвякоў, як людзі ў белых балахонах збіралі іх, бы дровы, і адвозілі ў “Вежу Маўчання”. Там іх рас-праналі і клалі ў рады. А ў паветры насіліся хмары ва-рання: яны чакалі сваёй “законнай” здабычы, бо мерц-вякі клаліся спецыяльна для іх.
Вось і цяпер некалькі груганоў чакаюць не дачакаюц-ца, пакуль голад і чума не дадуць ім спажывы.
Пачаліся плантацыі. Але ім нішто: сярод поля равы з вадой, якую наганяюць сюды машыны.
— Вось каб і на вясковых палях гэтаксама зрабіць! — з зайздрасцю падумаў Асан.
На плантацыі працавала шмат шчасліўцаў за некалькі капеек у дзень.
“Куды тут яшчэ совацца?” — зноў падумаў Асан, але ўсё ж пайшоў далей. Ля брамы маёнтка ён знайшоў не-калькі такіх, як ён сам.
— Ну што? I ты прыйшоў шукаць працы? — запыта-ліся яны ў яго.
— He,— адказаў Асан,— я так сабе, па іншай справе.
— Можа, сына прыйшоў прапанаваць? Ты, здаецца, маеш хлопчыка? — сказаў адзін мужчына.
Асан недаўменна паглядзеў на яго.
— Эх, шкада, што не маю! — адазваўся і другі.— Зара-ботак добры і лёгкі.
— Што такое вы кажаце? He разумею,— прамовіў Асан.
— He чуў? — запытаўся адзін з рабочых.— Вось зірні,— і ён паказаў на газету, прылепленую да сцяны.
— Я не ўмею чытаць.
— Ну дык я прачытаю,— сказаў адзін з рабочых і прачытаў наступнае:
“ Патраб уюцца здаровыя, укормленыя дзеці для пры-
343
нады пры паляванні на кракадзілаў. Будуць вернуты ў цэласці".
Спачатку Асан усё роўна не мог уцяміць, у чым тут справа. А калі яму растлумачылі, дык ён проста плюнуў ды пайшоў назад. Але пакуль ён ішоў дадому, ён пачаў разважаць аб гэтым, і тады справа пачала здавацца яму не такой ужо недарэчнай, як на першы погляд. У англічані-на добрая стрэльба, ён, пэўна, добра страляе. Ён, вядома, не адзін пойдзе на паляванне, а з кім-небудзь, у каго таксама будзе стрэльба. Ды і сам Асан пойдзе з імі. Адным сло-вам, рызыкнуць можна.
Але ж затое за адзін ці два дні можна зарабіць столькі, колькі не заробіш за месяц.
Хоць ён і не ведае, колькі іменна дадуць, але можна меркаваць, што за такую незвычайную справу і заплоцяць незвычайна. Тады ўжо можна будзе спадзявацца перача-каць голад. А калі не скарыстаць гэты выпадак, то ўсё роўна загіне сын, ды і яны разам.
Дадому ён ужо прыйшоў перакананы, што рызыкнуць варта. Ён ведаў, што цяжэй за ўсё будзе пераканаць маці. Каб ухіліцца ад гэтага непрыемнага абавязку, ён парашыў зусім ёй нічога не казаць. Ён пойдзе з сынам на некалькі дзён, а потым прыйдзе з ім і з грашыма.
* * *
У парадным пакоі сядзелі містэр Гопкінс і яго прыя-цель сэр Джон Блэнсдорф.
— Як вам здаецца, ці знойдзецца хто? — казаў Блэнс-дорф.
— Знойдзецца! — упэўнена адказаў гаспадар.— Гэтага дабра колькі хочаш. Ды і не раз гэтак ужо практыкава-лася.
— Вось буду дзякаваць вам за параду! — горача ска-заў Блэнсдорф.— A то была б вельмі непрыемная гісто-рыя: прыехаць так здалёку і нават не пабачыць крака-дзіла. Усё роўна, што быць у Рыме і не бачыць Папы.
— Праўда,г кракадзілаў цяпер стала значна меней,— тлумачыў Гопкінс, але ўсё ж такі досыць. Толькі яны вельмі асцярожныя зрабіліся. Нават на цялё ці авечку не ідуць. Толькі супраць дзіцячыны ўстрымацца не могуць.
I Гопкінс шчыра засмяяўся.
— Уявіце толькі сабе,— з захапленнем пачаў гава-
344
рыць Блэнсдорф,— якія вострыя пачуцці можна перажыць, калі ведаеш, што ад цвёрдасці тваёй рукі і вернасці вока залежыць жыццё чалавека.
— Ну, якога там чалавека,— скрывіўся Гопкінс.
— Але ўсё.ж такі сачыць, як набліжаецца, як пагражае праглынуць, і вось раптам ты з’яўляешся збаўцам. He кожнаму гэтак здараецца. Шмат хто пазайздросціць мне, калі вярнуся ў Лондан.
— Так, паляванне цікавае,— абыякавым тонам ска-заў Гопкінс.
Увайшоў слуга і паведаміў, што прывялі некалькі дзя-цей.
— Нават некалькі? — абрадаваўся госць.
Дзяцей было восем чалавек. Кожны бацька жадаў, каб яго дзіця выбралі, і скоса пазіраў на канкурэнтаў. “Шчас-ліўцам” аказаўся Сідры...
* * *
Па-над джунглямі стаяла ноч. Магутны Ганг імчаў свае чорныя хвалі.
На пакатым беразе пад купай бамбуку сядзеў Сідры. Абсталявалі яго багата: сядзеў ён на белай посцілцы, ля яго былі розныя смачныя рэчы, такія, якіх ён не толькі ніколі не еў, але і не бачыў,— і шакалад, і пірожнае, і піражкі, і цукеркі розныя; былі і цацкі.
Толькі яго прывязалі на вяроўцы да дрэва, каб ён не ўцёк дачасна, убачыўшы кракадзіла.
Яго абавязкам было не спаць і варушыцца. Дзеля гэ-тага яго ўдзень накармілі і прымусілі выспацца.
За некалькі крокаў размясціліся Блэнсдорф і яго слу-га, а побач Асан.
Пацягнуліся мінуты, гадзіны. Ноч паглыблялася. Да-лёка ззаду пачуліся галасы звяроў. Паступова ўздымаўся месяц.
Час ад часу Асан моцна шаптаў:
— Сідры, не спі! Сідры, варушыся! Пабразгай. Скажы што-небудзь. He бойся, мы тутака.
Гадзіны са тры хлопчык добра трымаўся, але потым пачаў дзюбаць носам.
Месяц зусім асвятліў раку. Вось пасярэдзіне, сярод срабрыстых струменяў, нешта плюхнулася і зачарне-лася.
345
— Няхай варушыцца! Няхай варушыцца! Ён, паганец, здаецца, спіць,— нецярпліва зашаптаў Блэнсдорф.
— Сідры, не спі! Варушыся! — выгукнуў бацька.
Тады Блэнсдорф засіпеў на Асана:
— Цішэй! Спалохаеш кракадзіла!
Бацька пачаў кідаць у сына зямлёй, трэскамі. Хлоп-чык схамянуўся, заварушыўся, пачаў азірацца.
Кракадзіл, відаць, ужо заўважыў яго і асцярожна па-чаў ні. Зліжацца да берага. Праз некалькі мінут ён зрабіў-ся смялей: мусіць, заўважыў, што гэта не паляўнічы, а дзіця-нё. Вось ужо галава з’явілася ля самага берага.
Хлопчык убачыў страшыдла, закрычаў і кінуўся бег-чы, але вяроўка тарганула яго, і ён паваліўся на зямлю.
Асцярожны кракадзіл, пачуўшы шум і крык, адхіс-нуўся быў назад, але хутка ўбачыў, што тут тузаецца адно бездапаможнае дзіця, і зноў пасунуўся наперад.
Настаў самы жудасны момант. Няшчасны хлопчык ірваўся, торгаў нагой і крычаў так, што нават сэрца Блэнс-дорфа ўздрыганулася.
А кракадзіл падпаўзаў...
Бацька стагнаў: “Хутчэй, хутчэй!”
Вось ужо дзве стрэльбы добра нацэліліся...
Але раптам ззаду пачуўся звярыны рык. Паляўнічыя мімаволі азірнуліся, а тым часам кракадзіл ухапіў хлоп-чыка за нагу і пацягнуў у ваду...
Тады толькі раздаліся два стрэлы, зноў два. Кракадзіл задрыгаў целам і зрабіўся нерухомы... з нагою хлоігчыка ў пашчы...
Сідры застаўся жывы. Толькі нагу страціў. Але ж за-тое за гэтую нагу сям’я кармілася некалькі месяцаў.
А потым... потым зноў зажылі, як раней.
ЛАЦАРОНІ
Зірні на Неапаль, а потым памірай!
Так кажуць італьянцы аб гэтым горадзе. I багатыя людзі з усіх канцоў Еўропы з’язджаюцца, каб зірнуць і — не памерці, не, а добра пажыць, пагуляць.
I сапраўды, прыгожа тут, вельмі прыгожа. Цёмна-сіняе ціхае мора стварае жывапісную Неапалітанскую затоку.
346
На берагах раскошныя вілы бялеюцца з-за пальмаў, па-меранцаў, лімонаў, лаўраў і іншых заўсёды зялёных раслін. Самы горад акружае прыгожае каменнае ўзбярэжжа, дзе заўсёды прагульваецца шмат вясёлых, шчаслівых людзей. А збоку, бы вартаўнік, стаіць вулкан Везувій і курыць сваю люльку...
Зіма тут складаецца з двух-трох дажджыстых асен-ніх тыдняў. Летам гарачыня не бывае звыш дваццаці ча-тырох градусаў. Неба заўсёды чыстае, сіняе; туманаў ніколі не бывае; дождж не затрымліваецца, праходзіць хутка.
Вось па набярэжнай.ідзе вясёлая кампанія людзей — два мужчыны і тры жанчыны. Усім яны цікавяцца, да ўсяго прыглядаюцца — і ўсё ім падабаецца. Адразу відаць, што гэта прыезджыя.
— Во і лацароні. Пазнаёмцеся! — звярнуўся да жан-чын адзін з мужчын.
На каменных прыступках сядзеў хлопчык гадоў два-наццаці і боўтаў нагамі па-над вадою. Чорныя валасы, чорныя вялікія вочы і цёмны загарэлы худы твар. На плячах кавалкі кашулі, з-пад якой на тры чвэрці галеец-ца загарэлае цела. Адна калашына ададрана знізу вышэй калена, а другая зусім выдрана збоку.
— Ах, які ён цікавы! — захапляюцца пані.
— I нават адзенне неяк падыходзіць да гэтай чароў-най старонкі!
— Праўду кажуць, што гэта найлепшы куток на зямлі. Нават бедным добра жыць, не трэба клапаціцца аб адзен-ні. Нядужа трэба, каб пражыць.
I нашы “добрыя пані” шчыра верылі, што ўсім тут добра жывецца, што ўсе тут шчаслівыя. I нават гэты ма-ленькі лацароні створаны толькі для таго, каб надаць ціка-васць і прыгажосць усёй карціне...
Мужчына выцягнуў з кішэні манету і, паказаўшы хлоп-чыку, кінуў яе ў мора.
— Піль...
He паспела манета апусціцца на дно, як хлопчык на-гнаў яе і вынырнуў з вады, трымаючы грошы ў зубах.
— Малайчына! Брава! — крыкнулі пані і нават запляс-калі рукамі.
Але тут падбегла яшчэ некалькі такіх самых дзяцей. I калі кінулі яшчэ манету, у вадзе пачалася валтузня. Тым часам падбеглі яшчэ трое, гадоў па пяць-шэсць, япічэ больш абадраныя і запэцканыя. Яны пачалі пець, скакаць, прад-стаўляць нейкія тэатральныя сцэны.
347
— Бачыце, бачыце! Такія маленькія і такія спрытныя! Як яны вольна трымаюцца! — зацікавіліся пані і кінулі ім некалькі манетак.
— Здольны і вясёлы народ,— гаварылі прыезджыя, ідучы далей уздоўж мора,— зусім не такія, як у нашых паўночных краях. Адразу відаць, што прырода іх тут песціць.
Ціха і мякка праносіліся аўтамашыны, і з першага позірку нельга было разабрацца, што ў іх знаходзіцца,— ці людзі, ці копы кветак.
А па блакітным моры ва ўсе бакі плылі гандолы (лодкі), убраныя дыванамі, кветкамі і закрытыя ад сонца шаўко-вымі занавескамі.
“Неапаль нельга не любіць. Каб вы толькі пражылі ў ім адзін дзень, дык ужо ўсё сваё жыццё, уздыхаючы, успа-міналі б гэты дзень. Тут забываешся на ўсё ў свеце і толькі жывеш шчасцем ды хараством прыроды. Можна смела сказаць: “Спыніся, падарожнік! Нічога лепшага ты ўжо не ўбачыш!”
Так кажа адзін вялікі пісьменнік. I ўсе прыезджыя паны адчуваюць тое самае.
А калі надыходзіць ноч, тады бераг і мора загараюцца агнямі, рознакаляровыя феерверкі ўздымаюцца ў паветра, адусюль нясецца салодкая музыка, асабліва з мора, з ган-дол. I тады пачынаеш разумець, чаму гэта кажуць: “Зірні на Неапаль, а потым памірай!”
* * *
Ці адчуваў усё гэта Джузепе, той самы хлопчык, што лавіў грошы ў вадзе?
Пазіраць на Неапаль — ён пазіраў, але паміраць зусім не збіраўся. Бо яму ўдалося добра пад^есці. На злоўленыя грошы ён купіў жменю макаронаў, катах кукурузы і не-калькі смажаных каштанаў. Такой раскошы ён даўно ўжо не бачыў. Мала таго, яму і на заўтра засталося некалькі чэнтызімаў.
Джузепе быў лацароні, па-нашаму — беспрытульны. Такіх беспрытульных у Неапалі заўсёды многа. I не толькі дзеці, нават беспрытульныя дарослыя лічацца тут тыся-чамі. Мала дзе знойдзецца столькі беспрытульных, колькі ў гэтым горадзе, дзе прыезджыя багатыя людзі “забыва-
348
юць аб усім на свеце і толькі жывуць шчасцем ды хара-ством прыроды”...
Чаму і як зрабіўся Джузепе лацароні, ён і сам добра не ведае. Здарылася гэта тады, калі яму было гадоў пяць-шэсць. Жыў ён, як і ўсе добрыя людзі, у маленькай цём-най і бруднай халупе, меў бацькоў і старэйшага брата Па-ола. Бацька яго працаваў на тытунёвай фабрыцы.
Але вось аднаго разу прыйшлі нейкія людзі ў чорных кашулях, пачалася мітусня, крыкі, страляніна, загарэлася суседняя хата, потым іхняя. Маці кудысьці знікла, а бацька застаўся забітым на вуліцы. Джузепе пабег куды вочы глядзяць, заблытаўся, ды так і застаўся пад “чароўным небам”.
Што такое здарылася — ён не разумеў. Памятае толькі, што людзей у чорных кашулях называлі “фашыстамі”. Потым ён часта бачыў на вуліцы цэлыя атрады гэтых фашыстаў з музыкай, са сцягамі, але яны ні на каго не кідаліся, не забівалі. Аднаго разу нават нейкі фашыст даў яму некалькі чэнтызімаў.
Потым ён чуў рознае пра гэтых фашыстдў. Адны ка-залі, што гэтыя людзі хочуць, каб рабочыя і ўся бедната пакорна працавалі на карысць багатых і не асмельваліся нават думаць пра паляпшэнне свайго становішча. А дру-гія казалі, што фашысты добрыя людзі, што яны клапо-цяцца аб тым, каб бацькаўшчына, Італія, была найвялік-шай і наймацнейшай ад усіх дзяржаў. Але Джузепе не разумеў усяго гэтага і не разважаў. Ён толькі добра памя-таў, што яны забілі яго бацьку, а сам ён галадае, не мае прытулку і ніякай радні.
Аднак ён не заўсёды скардзіўся на свой лёс.
У такія дні, як сёння, калі ён зарабіў некалькі чэнтызі-маў, ён быў зусім шчаслівы. А радні ён меў досыць: усе лацароні былі яго раднёй.
* * *
Надышоў вечар. Вось над касцёлам святога Януарыя (гэты святы лічыцца абаронцам Неапаля) узляцела раке-та, другая. Потым зазванілі званы. Сціхлі званы — зноў ракета. Потым зноў...
Гэта заманьваюць народ у касцёл. Практыка паказала, што на ракеты народ ахвотней ідзе, як на звон або запра-шэнні. Пайшоў і Джузепе.
349
На гэты раз набажэнства было важнае: павінен быў адбыода цуд — кіпенне крыві святога Януарыя. Цыры-монія з цудам робіцца два разы ў год і цягнецца цэлы тыдзень.
Вынеслі на сярэдзіну касцёла срэбную статую Януа-рыя, пачалі яе з малітвамі апранаць, потым прынеслі шкля-ную вазачку, у якой была “кроў” Януарыя. Гэты святы зрабіўся са старадаўняга бога Януса за некалькі соцень гадоў перад хрысціянствам; яго імем назвалі і месяц “ян-варь”.
Ксёндз узяў у рукі вазачку, паказаў народу і, трымаю-чы высока каля свечкі, пачаў маліцца. Народ стаў шчыра дапамагаць, шаптаць, спяваць, выкрыкваць. Кроў не кіпе-ла. Тады некаторыя пачалі злавацца, папракаць Януарыя, што ён не хоча паказаць цуд. Бабы пачалі плакаць, а муж-чыны нават крыху... лаяцца. I вось, нарэшце, кроў закі-пела1.
Народ загуў ад радасці і здзіўлення. Пачаў шчыра хрысціцца і Джузепе. Тут ён убачыў у кутку, перад абра-зом Маткі Боскай, свайго знаёмага лацароні Перучы, дзе-цюка гадоў дваццаці. Ён так шчыра кленчыў перад абра-зом, што нічога не заўважаў навокал, нават і вялікага цуда. Джузепе праціснуўся да яго і дакрануўся да пляча. Перу-чы азірнуўся і сказаў:
— Вось добра, што я цябе ўбачыў! Ты мне патрэбен.
— Навошта?
— Справа ёсць!
— Якая?
— Зараз скажу, пачакай...
I, адвярнуўшыся, ён пачаў маліцца далей. Ён так шчы-ра шаптаў, што Джузепе нават мог разабраць словы:
— Прасвятая мадонна, дапамажы! Ну, хоць адзін раз. Табе гэта нічога не каштуе. А я за гэта пастаўлю табе свечку ў тры ліры. А калі добра зараблю, дык і болей. Мінулы раз не дапамагла. Хоць цяпер дапамажы. Дзве, пяць свечак пастаўлю. Змілуйся. А не,— дык прымусіш мяне зусім адвярнуцца ад цябе.
Перучы ўстаў, і яны абодва выйшлі з касцёла.
— Аб чым ты так шчыра маліўся? — запытаўся Джу-зепе.
1 Гэты “цуд” у нас робіцца ў школах. Калі ўзяць такую самую пасудзіну з вадой, але без паветра і патрымаць яе ў руцэ, то ад адной гэтай цеплыні вада кіпіць, бо яе не прыціскае паветра.
350
— Справа ёсць: пажывіцца можна. Сёння ўначы... Справа небяспечная. Вось я і маліўся, каб мадонна дапа-магла. Згодзен за гэта паставіць хоць дзесяць свечак. Але яна раз ашукала мяне, каб ёй гэта бокам вылезла. Ас-татні раз звяртаюся да яе. Калі і цяпер не дапаможа, вы-беру сабе другога святога1.
— А якая справа?
— Потым скажу, а пакуль што ідзі дадому і чакай мяне. Я прыйду праз гадзіны тры.
* * *
Джузепе пайшоў “дадому”.
Тая набярэжная, дзе днём сядзеў Джузепе, з’яўляецца “парадным”. Да яе падыходзяць толькі “чыстыя” судны: пасажырскія параходы, гандолы, а на беразе прагульваец-ца толькі “чыстая” публіка.
Далей жа ідзе “чорны” ўваход — порт, куды прыво-зяцца вугаль, селядцы, нафта, скуры, жалеза і розныя іншыя тавары, якія ідуць толькі на карысць, а не на аздобу Не-апаля. Там ужо няма той прыгажосці. Набярэжная зава-лена бочкамі, бярвеннямі, скрынямі, мяхамі і рознымі іншымі “бруднымі” рэчамі.
Замест беласнежных палацаў стаяць брудныя пакгау-зы, майстэрні. У самым канцы гэтага порта, пад перавер-нутай старой рыбацкай лодкай, і знаходзіўся “дом” Джу-зепе.
Калі Джузепе прыйшоў, там ужо сабралася чалавек з дзесяць “кватарантаў”. Большасць з іх былі такія самыя дзеці, як і Джузепе, двое мелі гадоў па васемнаццаць-двац-цаць, а адзін быў зусім сталы мужчына, гадоў пад сорак, ды жанчына гадоў трыццаці.
Пачалі дзяліцца ўражаннямі, хто як правёў дзень, хто што зарабіў.
— Мне прыезджыя далі цэлыя паўліры за тое, што я пальцамі на губах сыграў ім серэнаду,— хваліўся адзін хлапец.
— А я злавіў у вадзе дваццаць чэнтызімаў! — дадаў другі хлопчык.
— I я таксама! — сказаў Джузепе.
1 Такія патрабаванні да святых у Італіі зусім не дзіва. Даўней бывалі выпадкі, калі нават каралі іх за тое, што яны не дапамагалі, напрыклад, садзілі ў турмы.
351
Дарослы дзядзька сядзеў, абапёршыся локцямі аб ка-лені, глядзеў прама перад сабой і, здаецца, нічога не чуў і не бачыў. Жанчына ляжала на зямлі, абгарнуўшы галаву хусткай, і не варушылася, хоць і відаць было, што яна не спала.
Дзеці пачалі вячэраць. Павыцягвалі свае нязменныя макароны, рыбу, каштаны, вараны боб, кукурузу.
Але трэба сказаць, што з усіх іх толькі пяць чала-век мелі сёе-тое, рэшта ж, у тым ліку дарослыя, нічога не мела...
— Дзядзька, можа, хочаце? — звярнуліся да мужчыны хлапцы, прапануючы кукурузны катах.
— Дзякую...— сказаў той і борздзенька схапіў пачас-тунак.
Заварушылася жанчына і нібы застагнала. Джузепе падпоўз да яе, дакрануўся да пляча і мякка сказаў:
— Цётачка, можа, хочаце закусіць з намі?
Жанчына прыўстала, некалькі хвілін пазірала, быццам нічога не разумеючы, а потым прамовіла:
— Дзякую, дзеткі! — і заплакала.
Яна сёння яшчэ нічога не ела.
Мора пяшчотна плёхалася ля іх ног. Зоркі мігцелі і скакалі ў вадзе. Рог месяца з цікавасцю заглядаў пад лод-ку. Ніці электрычных ліхтароў дугою акружалі зато-ку. Далей, у моры, як нейкае вока, вызначаўся востраў Капры.
Вось праехалі міма дзве гандолы, упрыгожаныя розна-каляровымі папяровымі ліхтарыкамі. Дзіўная пяшчотная песня палілася адтуль і паплыла па моры ва ўсе бакі — і да зорак, і да вілаў, і пад лодку, да беспрытульных.
Ну, хто пасля гэтага скажа, што ў Неапалі дрэнна жы-вецца?
— Джузепе! — пачуўся голас знадворку.
— Іду--
Гэта прыйшоў Перучы.
Яны пайшлі па набярэжнай, накіроўваючыся ў “чыс-ты” квартал. Прайшлі порт, выйшлі на галоўную набя-рэжную. Была першая гадзіна ночы. Горад спаў, але ў розных месцах ззялі агнямі рэстараны, неслася адтуль музыка, праязджалі аўтамашыны з п’янымі панамі, ды на моры блыталіся яшчэ гандолы.
— Твая задача будзе,— казаў дарогаю Перучы,— па-стаяць на варце, папільнаваць,— усяго толькі. Ты не баішся?
352
— Мне ўсё роўна! — адказаў Джузепе.
Ён і сам добра не ведаў, баіцца ён ці не. Ён ведаў, што яны ідуць красці, але таксама не разважаў, добра гэта ці не. Для іх гэта было такім самым заработкам, як злавіць грошы ў вадзе, праспяваць песню, ашукаць каго-небудзь, асабліва чужаземцаў, сцягнуць, што можна, зарабіць якімі-небудзь паслугамі і так далей. Адным словам, такая спра-ва для іх з’яўлялася звычайнай, як, скажам, для вераб’я, які зусім не разважае аб тым, ці ён крадзе, ці знаходзіць, ці яму даюць. Абы толькі перапала.
Добрым лічылася ўсё тое, што мела добрыя вынікі, поспехі, а нядобрым — усё тое, дзе не пашанцуе.
Ды яшчэ нядобра было пакрыўдзіць свайго брата ла-цароні або такога, які хоць і не лічыцца лацароні, але па свайму становішчу амаль нічым не адрозніваецца ад іх.
Тым часам яны выйшлі на другі бок горада, дзе пачы-наліся панскія вілы. Ля адной вілы і спыніўся Перучы.
— Я даведаўся,— сказаў ён,— што гаспадароў часта не бывае дома, і выведаў усе хады і выхады. Хадзем сюды.
Яны завярнулі ў завулачак, праціснуліся ў нейкі ку-ток і падышлі да высокага плота. Спрытна перабраліся на другі бок і апынуліся ў садзе з памеранцавых і мінда-левых дрэў.
Падышлі да невялікага прыгожага палаца.
— Агонь!..— прашаптаў Перучы.
На другім паверсе акно было адчынена, і адтуль ішло святло.
— Прыйдзецца чакаць, схаваемся...
Яны схаваліся за кустом вінаграду і пачалі чакаць. Прайшло, можа, якіх дзесяць — пятнаццаць мінут, а ім здавалася, што яны сядзяць гадзіну.
— Чаго нам дарма сядзець тут? — сказаў Джузепе.— Можа, нічога і не выйдзе.
Перучы пачухаў сваю чорную лахматую галаву і нера-шуча сказаў:
— А можа, і выйдзе. Вось што, ты лёгкі, узлезь вунь на тую галіну, што ля самага акна, ды паглядзі, што там ро-біцца.
Джузепе палез. Толькі лацароні і мог так лёгка і ціхень-ка выканаць такую задачу.
Джузепе ўбачыў у пакоі двух чалавек, якія, відаць, рыхтаваліся ўжо выходзіць. Выгляд аднаго з іх здаўся Джузепе знаёмым, толькі ён ніяк не мог успомніць, дзе і калі яго бачыў.
12 Зак. 1582
353
— Дык вы кажаце, што гэта Паола Маконі іх склі-кае? — казаў адзін з іх.
— Ён, пракляты. Ён даўно ўжо баламуціць навакол.
— Ну, а адрас вы добра ведаеце? Там жа такія зака-вулкі, што сам чорт нагу зломіць.
— Я добра прыгледзеўся: Тарэнцкая, 43, зараз жа за касцёлам святога Амброзія. Там, у двары, налева, яны і павінны сабрацца.
— Ну, хадзем тады,— сказаў першы, і яны пайшлі да дзвярэй.
За гэты момант Джузепе ўспомніў адразу тры важныя рэчы: першае, што гэтага пана ён бачыў тады, калі загі-нулі яго бацькі і дом; гэты пан быў тады нібы начальні-кам у фашыстаў.
Другое, што ён успомніў, гэта прозвішча “Маконі”. Зда-ецца, яго бацьку звалі Маконі — Петра Маконі,— як яму няясна ўспамінаецца. Сам Джузепе не ведаў свайго про-звішча; ён заўсёды быў Джузепе і больш нічым.
I трэцяе,— што ў яго быў старэйшы брат Паола. Можа, гэты Паола Маконі і ёсць яго брат? А калі ім цікавіцца гэты дзядзька, значыцца, справа дрэнная. Значыцца, трэба папярэдзіць, хоць бы гэта быў і чужы Паола. А касцёл святога Амброзія ён добра ведае.
Усе гэтыя думкі паспелі мільгануць у яго галаве, па-куль ён злазіў з дрэва.
— Ну, што, што? — кінуўся да яго Перучы.
— Ідуць, бяжым...— засопшыся сказаў Джузепе.
— Ну і добра, калі выходзяць. Хавайся.
Джузепе хацеў быў бегчы, але зараз жа пачулася, як адчыняюцца дзверы. Перучы ўхапіў яго за руку і пасадзіў за куст. Мужчыны выйшлі з дзвярэй, падышлі да брамы, адчынілі яе ключом і выйшлі на вуліцу.
— Ну, вось і добра! — весела сказаў Перучы.— Даўно б гэтак. Відаць, мадонна на гэты раз пажадала мне дапамаг-чы. Куды ты? — затрымаў ён Джузепе, які накіраваўся бегчы назад праз плот.
— He, не, я не магу; трэба папярэдзіць людзей, брата. Гэтыя людзі хочуць ім зрабіць ліха.
— А што нам да другіх? Хай усе яны там галовы свае паскручваюць. А ў нас тутака справа пэўная.
— Не-не, не магу...— вырваўся Джузепе і пабег да плота.
— Цьфу, дурань! — плюнуў Перучы.— Уцякае, калі ўся справа наладжана. Тым горш для цябе самога, а я цяпер адзін абыдуся.
354
А Джузепе ўжо бег што было сілы па вуліцах да кас-цёла святога Амброзія. Вуліцы рабіліся ўсё вузейшымі і вышэйшымі. Вось пайшлі ўжо такія, што не толькі на аўтамабілі, але і на простым возе ехаць нельга, і ездзяць тут толькі верхам на мулах.
Такая была і Тарэнцкая вуліца. Хаткі стаялі на ступе-нях, высечаных у скалах, а па вуліцы трэба было ўзбірац-ца, як па сходнях.
Вось і касцёл, вось і той двор. Джузепе шмыгнуў у яго, нібы ў калодзеж, але зараз жа нехта моцна ўхапіў яго за каршэнь.
— Куды ты? Хто ты і адкуль? — пачуў ён грозны го-лас.
— Мне трэба Паола Маконі.
— Навошта? Хто цябе паслаў?
— Я сам. Трэба папярэдзіць. Пусціце. Яму пагражае небяспека.
Незнаёмец задумаўся, не ведаючы, што рабіць. Джузе-пе зноў сказаў:
— He марудзьце, пусціце. Зараз могуць прыйсці.
Чалавек, не выпускаючы яго з рук, павёў усярэдзіну.
Праз нейкую чорную дзіру, па вузенькіх малых пры-ступачках увайшлі яны ў каморку, дзе было чалавек пят-наццаць — дваццаць рабочых. Ля стала стаяў малады ра-бочы, гадоў дваццаці пяці, і казаў:
— Увесь сакрэт у добрай арганізацыі і дысцыпліне. Калі мы гэтага дасягнем, тады не бяда, што нас спачатку будзе і мала. Дзесяць дысцыплінаваных і арганізаваных варты тысячы неарганізаваных.
Ён спыніўся, убачыўшы, што прывялі нейкага хлопчы-ка. Усе прысутныя з цікавасцю і трывогай павярнуліся да іх.
— Вось гэты хлапчук упарта хоча нешта сказаць,— растлумачыў увайшоўшы.
— Чаго табе трэба, хлопчык? — запытаўся прамоўца.
— Паола Маконі.
— Адкуль ты яго ведаеш? Што ты хочаш яму ска-заць?
— А ён тут ёсць? Дзе ён? — запытаўся Джузепе.
Рабочыя зірнулі адзін на аднаго. Той, што казаў, так-сама неяк нерашуча ўстрымаўся.
— Які ты дапытлівы! Ну, а пакуль што ці не можаш ты нам сказаць, у чым справа?
— Я падслухаў, як дзядзькі-фашысты казалі аб Паола
355
Маконі, і гэты адрас я таксама ад іх чуў. Я здагадаўся, што яны надумаліся зрабіць нешта дрэннае, тым болей што...
He паспеў ён скончыць, як удзельнікі сходу завару-шыліся і ўсталі.
— Таварышы! Разыходзьцеся ціхенька, па адным, ды не па вуліцы,— пачуліся галасы.
— Дзякуем, хлопчык. Ну, а ты хто такі? Адкуль і як зваць? — звярнуўся да яго першы рабочы.
— Я Джузепе і, мабыць, таксама Маконі. Бацьку майго забілі. Быў старэйшы брат Паола...
— Джузепе?! Брацік мой! — усклікнуў той, ухапіў яго, падняў і прыціснуў да сябе.
Убачыўшы такую сцэну, рабочыя спыніліся і нават забыліся, што трэба ўцякаць. У некаторых на вачах на-вярнулася слязінка.
— Таварышы, не марудзьцеся! — крыкнуў Паола і, тры-маючы за руку Джузепе, выскачыў праз акно. Праз хвіліну ўсе зніклі.
* * *
Пакуль што на гэтым наша гісторыя канчаецца. Але хочацца яшчэ зазначыць, што для фашыста той дзень быў вельмі няўдалы. Калі ён прыйшоў сюды, то не застаў лю-дзей, а калі вярнуўся дадому — не застаў сваіх рэчаў.
БУНТ ЗВЯРОЎ
3 Гамбурга ў Нью-Йорк плыў карабель. Апрача паса-жыраў і звычайнага грузу на ім перавозіўся звярынец: слон, ільвы, тыгры, ягуары, вялізныя малпы, бегемот, наса-рог і іншыя. Гэтыя пасажыры займалі ўсю заднюю палову карабля. Клеткі іх стаялі радамі па баках, і публіка ха-дзіла паміж імі ды цешылася дармовым прадстаўленнем, якое было вельмі дарэчы ў час доўгай нуднай дарогі.
Надвор’е было добрае, ціхае, і гаспадар звярынца, тоў-сты немец Буш, цешыўся, што падарожжа ідзе добра.
Так ехалі пяць дзён, але на шосты капітан чамусьці занепакоіўся, і перш за ўсіх заўважыў гэта Буш.
— Што такое? — трывожна спытаў ён.
— Ды вось гэтая хмарка мне не падабаецца...
356
Буш паглядзеў і ўбачыў на поўначы невялічкае воб-лачка, якое, здаецца, нічым не адрознівалася ад іншых, няшкодных.
— Няўжо ж яно нейкае асаблівае? — здзівіўся Буш.
— Пакуль што нельга сказаць нічога пэўнага,— адка-заў капітан,— але дрэнна тое, што яно, відаць, набліжаец-ца сюды з поўначы, у той час як вецер дзьме з усходу.
А праз паўгадзіны ўжо не было сумнення, што будзе бура. Трывожна забегалі баранчыкі, вецер зрабіўся пары-вістым і ўвесь час змяняўся. А хмара ўжо абхаліла паў-неба.
Каманда пачала рыхтавацца да змагання з бурай. Буш быў сам не свой: яго кішэні пагражала сур’ёзная небяс-пека.
— Браткі, пастарайцеся! Ці нельга як-небудзь ляг-чэй? — звярнуўся ён да каманды.
Рогат падняўся сярод матросаў.
— Вам на колькі градусаў зрабіць буру? — падміргнуў адзін з іх.
— Дурны! He на градусы, а на тоны,— паправіў другі.
Але Буш і сам зразумеў, што сказаў глупства, і пай-шоў да сваіх звяроў.
Яны таксама пачалі ўжо непакоіцца, бо гойданка ра-білася мацней і мацней. Асабліва цяжка было беднаму слану, бо для такой гары кожны нязначны нахіл многа значыць. Таксама дрэнна было і насарогу. Нават бегемот, які сам жыве ў вадзе, і той зароў ад спалоху.
За гэтых волатаў галоўным чынам і баяўся гаспадар. Усё можа быць, калі пачне іх кідаць, як мячыкі.
А яно якраз і пачыналася. Сонца схавалася. Забліска-ла маланка, загрукатаў над галавою гром, пайшоў дождж. Ужо ад аднаго гэтага звяры замітусіліся і зараўлі. А тут яшчэ пачалося страшэннае гойданне. Карабель часам нібы лажыўся на бок, і кожны раз звяры валіліся на сценкі сваіх клетак. А калі зараз жа пасля таго карабель адхі-ляўся на другі бок, то звяры з вялікай сілай перакідаліся і стукаліся аб другі бок клетак.
Калі з ільвамі, тыграмі і іншымі лягчэйшымі жывё-ламі было яшчэ паўбяды, то з вялікімі зусім іншая спра-ва. Можна сабе ўявіць, што павінна зрабіцца, калі такі слон ці бегемот паляціць ды грукнецца аб краты.
I гэтага моманту ўсе са страхам чакалі.
Слон пакуль што як-ніяк трымаўся на нагах. Абкру-ціўшы хобатам жалезны прэнт, расставіўшы свае шыро-
357
кія мяккія ногі, ён прынамсі хоць не коўзаўся, затое беге-мот з насарогам куляліся ваўсю.
Усе пасажыры пахаваліся ў каютах, толькі Буш, мок-ры, ускудлачаны, чапляўся на палубе. Ён загадваў сваім памочнікам там прывязаць, там замацаваць, але што мож-на было зрабіць, калі абедзвюх рук не хапала, каб самому ўтрымацца ды не паляцець у мора?
I вось моцным штуршком нарэшце так кінула беге-мота на дзверы яго клеткі, што яны не вытрымалі,— і ашалелы звер выкаціўся на палубу.
He паспеў ён апамятацца, як шпарка паехаў уніз про-ста на свайго гаспадара, які трымаўся ля трубы. Буш ад-скочыў і сам пакаціўся па палубе, а бегемот, стукнуўшыся спіной аб трубу так, што ледзь яе не вывернуў, паехаў на-зад і трапіў носам у клетку з ільвамі...
Ільвы, раз’юшаныя і без таго, грозна зараўлі і накінулі-ся на яго праз краты, лічачы, што, мусіць, гэты звяруга і зрабіў увесь гэты гармідар. Але не паспелі яны прасунуць свае лапы, як бегемот паляцеў да малпаў і высадзіў іхнія дзверы.
Спалоханыя малпы выскачылі з клеткі і мігам апы-нуліся на мачтах. Але трэба сказаць, што там ім было яшчэ горш, як у клетцы. Калі карабель нахіліўся, яны віселі над бяздоннем і ледзь трымаліся за гладкія мачты.
Бачачы, што коўзанне двухтоннага бегемота можа на-рабіць вялікай шкоды, капітан загадаў затрымаць яго вя-роўкамі. Але не паспелі матросы прыстасавацца, як кара-бель схіліўся зусім на бок, і бегемот, пераваліўшыся цераз борт, паляцеў у мора, а разам з ім адзін з матросаў...
Жудасныя крыкі разнесліся па палубе, але жудасней і мацней за ўсіх быў голас Буша:
— Ратуйце! Пятнаццаць тысяч каштуе!
Кінулі матросу ратавальныя кругі, але дарэмна: у гэткім пекле чалавеку выратавацца немагчыма. Толькі бегемот радасна плаваў у вадзе, але глыбіня, хвалі ды салё-ная вада хутка паказалі яму, што ён не ў родным Ніле, і ён жаласна зароў, нібы просячы дапамогі.
Засмуціліся матросы аб сваім таварышу, але і сума-ваць не было часу: крануўся слон разам са сваёй клет-кай. Калі яго не затрымаць, ён пакрышыць усе клеткі.
— Ланцугоў, вяровак! — крыкнуў капітан.— Затры-маць, чаго б гэта ні каштавала!
Праўда, зачапіць клетку было лягчэй, але як яе стры-маць? Разам са сланом яна важыць шмат тон.
358
Зачапілі за краты, але ледзь клетка кранулася — не-калькі прэнтаў выламалася.
Новы штуршок — і слон паляцеў на львоў. Клетка не вытрымала такога ўдару — і перад ільвамі адчыніўся выхад.
Мігам палуба апусцела. Нават гаспадар вымушаны быў уцячы, пакінуўшы сваіх звяроў на волю лёсу. Толькі ка-пітан ды штурвальны засталіся на сваім мосціку. Палуба была ўступлена звярам.
Асцярожна, са страхам павылазілі львы на волю. Ледзь трымаючыся на нагах, зрабілі некалькі крокаў і раптам пакаціліся клубком, куляючыся адзін праз аднаго. He ўтры-маўся наверсе арангутанг і бразнуўся прама на іх. Іль-вы — на яго, але іх хутка памірыла хваля вады. “Цары звяроў” мелі выгляд мокрых шчанят.
А слон тым часам усё працаваў. Ён вызваліў тыграў, насарога, ягуараў. Спыніўся ён толькі тады, калі забіўся ў кут і зачапіўся хобатам за борт карабля. Рассыпаліся звя-ры па ўсёй палубе, ратуючыся хто як мог.
Каб справа не была такой небяспечнай, нават пацешна было б глядзець, як усе гэтыя львы, тыгры, пантэры куля-ліся па палубе. Ледзь толькі ўстануць на ногі, як карабель нахіліцца на бок,— і яны ўсе разам ляцяць клубком, ляс-нуцца аб якое-небудзь жалеза, не паспеюць апамятацца, як ужо ляцяць у другі бок. А замест бегемота цяпер коў-заўся насарог.
Калі на палубе засталіся адны звяры, капітан зага-даў камандзе ўзброіцца, каб перастраляць драпежнікаў. Пачуўшы гэта, Буш, хаваючыся за дзверы каюты, закры-чаў:
— Капітан! Пацярпіце, пашкадуйце! Вы загубіце мяне! Няхай толькі сціхне бура, мы загонім іх назад. Сярод іх ёсць муштраваныя. Бачыце, пакуль што яны нічым не пагражаюць. Калі звяры будуць жывыя, я заплачу дзе-сяць тысяч марак.
— Я зраблю ўсё, што трэба,— адказаў капітан.
Раптам перад ім высунулася... галава вялізнай змяі! Гэта было ўжо зусім неспадзявана. Капітан з жахам ад-хіснуўся, а затым выхапіў рэвальвер і некалькі разоў стрэліў у гэтую агідную галаву. Змяя мякка шаснулася ўніз.
— Дзве тысячы каштуе! — прастагнаў Буш.
Гэтае здарэнне напомніла аб такіх звярах, пра якіх да гэтага часу ніхто не думаў. Пра гэтых ціхіх стварэнняў усе забыліся. А яны, як відаць, таксама вызваліліся і рас-паўзліся па караблі.
359
— 3 гэтымі будзе болып бяды, як з усімі іншымі,— нахмурыўшыся, сказаў капітан.
У гэты момант пачуліся жудасныя крыкі ўнізе. Кры-чалі ўсе пасажыры, жаночыя галасы рэзалі сэрца.
— Што яшчэ здарылася? — крыкнуў капітан.
— Тыгр унізе сярод пасажыраў,— быў адказ.
Пачуліся стрэлы... Затым капітану далажылі:
— Адну жанчыну ўкусіла кобра. Змяю забілі.
— Ай-яй-яй! — заскуголіў Буш.— Зноў страта тысяч на пятнаццаць. Я зусім прапаў!
Але капітан не чуў гэтых слоў.
— Паставіць варту ля ўсіх дзвярэй! — загадаў ён.— Усім быць напагатове.
— Капітан,— узмаліўся Буш,— калі ласка, асцярож-ней! Няхай не страляюць без патрэбы.
— I так ужо дзве ахвяры маем з-за вашых звяроў! — сурова адказаў капітан.
А ўнізе тым часам адбывалася наступнае.
Аднаго з тыграў з усёй сілы ўдарыла аб дзверы, якія вялі ў пасажырскія памяшканні.
Дзверы не вытрымалі, і звер пакаціўся ўніз па сход-нях. Пасажыры кінуліся хто куды. Пакуль тыгр апамя-таўся, прыбеглі матросы і застрэлілі яго, але вось у рас-чыненыя дзверы ўскочыў ягуар, а за ім прабралася змяя. I вось тут загінула адна жанчына.
Бура пачала сціхаць. Але карабель усё яшчэ добра гой-дала. Звяры ж гаспадарылі на палубе. На забітых накіну-ліся драпежнікі. Слабейшыя хаваліся ад дужэйшых.
Буш прапанаваў такі план: выступіць супраць звяроў з пажарнымі насосамі. Адагнаць іх ад клетак. Перавесці мірных жывёл, напрыклад, зебру, страуса, тапіра, жырафу, у папсаваныя клеткі і як-небудзь іх там заперці, а небяс-печных загнаць у цэлыя.
— Я заплачу за гэта,— казаў ён у роспачы.
Тады выступілі супраць звяроў “пажарнікі”. За іх спіною — матросы са стрэльбамі. Раз’юшаныя звяры га-товы былі змагацца, але моцны струмень вады прымусіў іх падацца назад.
Аддзяліць звяроў ад клетак было досыць лёгка. Пера-мясціць тых, што засталіся ў клетках,— таксама не цяж-ка. Цяжэй было аддзяліць тых няшкодных звяроў, якіх былі на палубе разам з драпежнікамі. Дзеля гэтага дзе-сяткі разоў прыйшлося круціцца па палубе ўзад і ўперад.
I вось, калі займаліся гэтым, на аднаго матроса адне-
360
куль збоку напаў раззлаваны вадой удаў і абкруціўся ва-кол яго.
— Памажыце! — закрычаў матрос.
Але як было ратаваць? Страляць нельга, бо змяя шчыль-на абкруцілася вакол небаракі. Калі ж удава сяк-так забілі, то чалавек ужо быў задушаны...
— Усе мае змеі прапалі! Тры былі — і ўсе загінулі. Яшчэ дзесяць тысяч страты,— застагнаў Буш.
Самая цяжкая справа была — загнаць апошніх звяроў у клеткі. На вялікае гора для Буша, пры гэтым прыйшло-ся застрэліць яшчэ аднаго тыгра.
Толькі адну гарылу ніяк не маглі загнаць. Яна так і прыехала ў Амерыку на мачце.
На другі дзень у газеце з’явілася яе фатаграфія з под-пісам: “Гарыла на мачце карабля”. А ў другой газеце ар-тыкул пад загалоўкам: “Бунт звяроў”. Публіка зацікаві-лася звярынцам Буша, кожны захацеў паглядзець на сла-вутых звяроў. Справы Буша адразу палепшыліся, і хутка ён з лішкам вярнуў усе свае страты.
He было толькі ў газетах фатаграфій тых людзей, што загінулі, не было артыкула аб іх сем’ях. I зусім не чуваць было, каб палепшыліся справы гэтых сем’яў...
ПАДАРОЖЖА ВАКОЛ ДОМА
Маці вынесла Ірачку на двор. Там, у зацішку, каля сцяны, ужо стаяла яе калясачка. Побач была насыпана гурба жоўтага пяску, а ў ім капашыўся народ, у тым ліку старэйшы брат Ірачкі — шасцігадовы Арсенька.
Ірачка ўжо драмала, і маці адразу палажыла яе ў ка-ляску. Закрыла яе як мае быць, засланіла ад сонца і ска-зала Арсеньку:
— Наглядай за Ірачкай, я іду ў хату. Чуеш?
Арсенька ў гэты час рабіў гараж для сваёй трохтонкі. Вядома, што пры такой важнай справе ён зусім не звяр-нуў увагі на новае адказнае даручэнне, але сказаў:
— Чую.
Маці пайшла ў хату. Арсенька дабудоўваў гараж. Ірач-ка спала. Усё было ў парадку, як і ўчора і пазаўчора. Ар-сенька быў спакойны, і маці не трывожылася.
Магчыма, і гэты дзень прайшоў бы спакойна, але на тую бяду нейкім чынам заблудзіў у гэты раён вялікі, тоў-
361
сты чмель. Як ён сюды трапіў — невядома. Па суседству былі дрэвы, агароды, лапухі і розная іншая зеляніна, а ён чамусьці ўпёрся ў сцяну вялікага трохпавярховага дома. Трэба думаць, што чмель гэты быў трохі дурнаваты; гэта відаць яшчэ і з таго, што ён гвалтам праціснуўся пад мар-лю ў каляску да Ірачкі і давай там гусці страшным, тоў-стым голасам.
Ну, вядома, ад такога тоўстага чмяля з такім тоўстым голасам прачнулася б і сама мама, а пра Ірачку і казаць няма чаго. Але ёй так не хацелася расплюшчваць вочы!
Аднак гэты гудач рабіўся ўсё больш і болып нахаб-ным: ён гудзеў то ў адно вуха, то ў другое, нават загудзеў у нос.
Нічога не зробіш — прыйшлося расплюшчыць свае сінія вочы. Тут Ірачка і ўбачыла, што над ёю мітусіцца нешта чорнае, вялізнае, калматае. Пакуль яно мітусілася там недзе высока, Ірачка толькі з цікавасцю сачыла за ім. Але чмялю, мусіць, здалося, што пад ім з’явіліся дзве сінія кветкі, і ён захацеў апусціцца на іх.
Ірачка крыкнула, замахала рукамі, адсунула марлю і апынулася пад чыстым небам. А чмель знік.
Арсенька нічога не пачуў і не ўбачыў. Будаўніцтва было ў поўным разгары. Толя, засопшыся, будаваў сабе дом. Дзіма стараўся зрабіць крэпасць. Ліля будавала тэ-атр. А Валодзя капаў нейкае падземнае сховішча.
Ішоў міма нечы тата і спытаўся:	__
— Ну, будаўнікі, што вы тут пабудавалі? Вось, скажам, гэтая будыніна што азначае?
Гэта была Арсенькава будыніна.
— Гараж! — з гонарам адказаў Арсенька.
— Ой, які выдатны гараж! — сказаў дзядзька і ступіў нагой на прыступку ганка, а пакуль ступіў другой нагой, то і забыўся, што ён тут бачыў, пра што пытаўся і што яму адказалі. А між тым яго словы не прапалі дарэмна.
— I ў мяне таксама гараж! — крыкнуў Толя.
— I ў мяне будзе гараж! — далучыўся Дзіма.
— I ў мяне гараж!..
— I ў мяне...
У той жа міг і дом, і тэатр, і крэпасць, і падзямелле ў вачах будаўнікоў адразу ператварыліся ў гаражы. Нават дакрануцца да іх не прыйшлося. Вось што значыць шчы-ра захацець!..
Але нядоўга яны цешыліся сваімі дасягненнямі. Рап-там над іх галовамі пацямнела нёба, нешта вялізнае шас-нула на іх, і на гаражы пляснулася... Ірачка!
362
Што тут пачалося — апісаць немагчыма. Ірачка, вядо-ма, заплакала як магла, але больш ад страху, чым ад болю: гаражы дапамаглі ёй прызямліцца досыць мякка. Арсень-ка заплакаў ад таго, што гараж загінуў. Ліля заплакала таму, што каляска досыць балюча стукнула ёй па галаве. Толькі Дзіма з Валодзем смяяліся над перакуленай ка-ляскай. Неспадзявана засмяялася і сама віноўніца ня-шчасця.
Гэта паслужыла сігналам да агульнага супакаення. Каляску паставілі на колы, Ірачку паставілі на ногі і пры-ступілі да аднаўлення гаражоў. Арсенька, як адказны за сястру, хацеў быў увапхнуць яе назад у каляску, але атры-маў такі адпор, што вымушаны быў пакінуць яе на волі.
Такім чынам Ірачка заваявала сабе свабоду, якой да гэтага часу не мела. Палову свайго жыцця яна правяла са звязанымі рукамі і нагамі. Калі ж яе вызвалілі ад путаў, то ўсё роўна не давалі магчымасці пасунуцца, куды яна хоча,— так увесь час і трымаліся за яе. Нават пасля таго, як яна стала на свае ўласныя ногі, і тады яна не мела свабоды: куды ні ступіць, што ні зробіць — усё не так.
На гэты раз сітуацыя для Ірачкі склалася вельмі ўда-ла. Адзіны чалавек, які меў на яе мандат, адступіў і заняў-ся сваёю справай. Болып не было каму крычаць на яе: “Нельга! Ідзі сюды!” Яна стала сапраўды вольнай, і ёй вельмі захацелася закрычаць. Яна напружылася, уцягну-ла ў сябе паветра, нават прысела і так крыкнула, што каб гэта зрабіў які трыццацігадовы дзядзька, гэта значыць, у трыццаць разоў мацней, то аглушыў бы ўвесь дом. Але, на шчасце, ніякі дзядзька так крыкнуць не мог бы: у яго не хапіла б для гэтага ні жыццёвай сілы, ні шчасця, ні жа-дання. А крык Ірачкі аглушыў толькі яе самую.
Куды ж цяпер накіраваць сваю энергію? Відаць, самае цікавае месца ўсё ж такі там, дзе Арсенька і іншыя дзеці. Яны ж нешта там робяць, капаюцца ў пяску. Чаму ж ёй не пакапацца?
Ірачка падышла і таксама запусціла руку ў пясок. A ён, як жывы, выслізгваецца паміж пальцаў. Цікава!.. Сха-піла яшчэ раз, потым пусціла ў ход другую руку — пясок рассыпаецца, уцякае; яна стала болып яго хапаць, падкі-даць — ён закружыўся ў паветры, дух захапіла ад радасці... Япічэ, яшчэ!..
Але тут пасыпаліся з усіх бакоў пратэсты:
— Ай, вочы засыпала!.. Дом разбурыла!.. Ідзі адсюль!.. He перашкаджай!.. Нельга!..
Тады і Арсенька ўспомніў, што ён нясе за Ірачку ад-
363
казнасць, і прыняў суровыя меры: узяў яе ручкі, ачысціў ад пяску, потым ціхенька пляснуў па кожнай руцэ і, пе-раймаючы дарослых, сказаў:
— Нельга! Нельга!
Зноў гэтае вечнае “нельга”. Самі гуляюць, а ёй — нельга. Дзе ж справядлівасць? Губы яе ўжо скрывіліся, каб заплакаць, але ў гэты момант Ліля прынесла коціка і захацела пасяліць яго ў сваім пясчаным палацы. Плач прыйшлося адкласці на потым. Хто ж гэта будзе плакаць, калі тут побач жывы коцік? Коцік нізавошта не захацеў лезці ў палац, і прыйшлося яго пакінуць у Лілі на кале-нях.
Нястрымная сіла пацягнула Ірачку да коціка. Пра-цягнуўшы рукі і балбочучы “дай, дай”, рушыла яна прама цераз усе пабудовы. Правай нагой знішчыла гараж, ле-вай — разбурыла тэатр, потым спатыкнулася, павалілася і сваім целам зруйнавала ўсё, што япгчэ ўцалела.
Крыкі абурэння аглушылі Ірачку. Нехта штурхануў яе ў бок, другі пацягнуў за нагу, а тут яшчэ пяску ў рот набралася. На гэты раз прыйшлося заплакаць як мае быць. I тады ўсе праціўнікі адразу перасталі на яе крычаць, па-чалі супакойваць, лагодзіць, прасіць, каб яна перастала плакаць. Ліля падняла яе, ачысціла твар, адвяла ўбок, па-дала ў рукі коціка. Перамога была поўная, і Ірачка перас-тала плакаць.
Але новая бяда — здабыча не па сілах. Гэта толькі так гаворыцца — коцік, а сапраўды гэта быў добры кот. Для Ірачкі ён быў такім жа цяжарам, як для нас з вамі, ска-жам, сярэдніх памераў тыгр. Паспрабуйце патрымаць яго!
Калі яна ўхапіла яго пад пахі, то заднія ногі валакліся па зямлі. А калі яна яшчэ пераступіла нагой, то наступіла кату на хвост. Вядома, кот не захацеў цярпець такіх здзе-каў і вырваўся на волю.
Як пры кожнай непрыемнасці, Ірачка зараз жа нарых-тавалася плакаць, але плакаць чамусьці не хацелася. На-адварот, лягчэй і лепей зрабілася, калі такі груз зваліўся з РУК.
Тады яна задумалася. Вось сонца свеціць — і добра, што свеціць. Дрэвы стаяць вялікія-вялікія — і добра, што стаяць. Нейкае стракатае адзенне вісіць на вяроўцы — вельмі добра, што яно тут вісіць. Верабей апусціўся ля самых ног і давай скакаць — гэта ўжо зусім добра. Ён куды меншы за ката, трэба было б яго злавіць. Яна памк-нулася за ім, а той на яе аніякай увагі не звяртае: скача сабе побач, нібы тут ніякага чалавека няма. Нахілілася
364
Ірачка, каб узяць яго ў рукі, а ён — скок, скок! — і пасу-нуўся далей. Яна за ім, зноў нацэлілася, а ён зноў далей скача. Здзекуецца, ды і годзе! На тую бяду яшчэ і нага трапіла ў ямку. Ірачка захісталася, замахала рукамі і, каб не паваліцца носам, пастаралася хуценька сесці.
Аднак гэта была ўсё ж такі вымушаная пасадка, зна-чыцца, трэба выказаць сваё нездавальненне плачам. Але спачатку трэба паглядзець, ці ёсць для каго плакаць. Мамы няма, Арсенька сядзіць далёка і не глядзіць на яе, ды і наогул ніводнага чалавека навакол няма — каму ж тады плакаць? He, няма ніякага сэнсу пачынаць, бо ніхто не па-дыдзе, не пашкадуе, не памілуе, толькі дарма слёзы будзеш ліць.
Лепш не траціць часу і ісці далей. Устала, ступіла пару крокаў, глядзіць — у траве нешта бялеецца. Так выразна бялеецца, што прайсці міма ні ў якім разе нельга. На-хілілася, падняла — цудоўная рэч: кавалак шкарлупіны ад яйка! Толькі надта крохкі, адразу пераламаўся напа-лам. А які ён на смак? Таксама нічога добрага, ды яшчэ колецца ў роце. Прыйшлося выплюнуць.
Што ж цяпер рабіць? Перад Ірачкай увесь вольны свет, ідзі куды хочаш, ніхто не перашкаджае. He часта здара-юцца такія выпадкі ў жыцці аднагадовага чалавека, трэба спяшацца, трэба абысці і агледзець гэты свет.
Дзеці, пясок і іншыя непрыемнасці засталіся ззаду. Перад ёю вялікі, шырокі шлях, які вядзе кудысьці на край свету. 3 левага боку — дрэвы, з правага — усё засланяе тая самая сцяна. Там далёка відаць яшчэ другі ганак, і каля яго нехта капошыцца. Хто там капошыцца і што ён там робіць? Ірачка парашыла высветліць гэтае пытанне на месцы.
Толькі выправілася яна ў той бок, як на гарызонце паказаўся белы матыль. Ляцеў ён насустрач вельмі нязг-рабна, нібы крылы ў яго былі чужыя, прывязаныя. Гэтак віхляючы, ён праляцеў ля самага вуха, а Ірачка следам за ім паварочвала галаву ўсё болып і болып назад і, нарэшце, так закруцілася, што не магла ўжо ўтрымацца на нагах і ледзь не павалілася на спіну. Але ў самы апошні момант ёй удалося ўсё ж сесці. Яна зразумела, што тут ніхто не вінаваты, і не заплакала, а павярнуўшыся набок, стала падымацца галавой уніз. I тут убачыла, што па зямлі не-шта нейкае паўзе. Чаму паўзе? Куды паўзе? Як паўзе? I, нарэшце, хто такі паўзе?
Вядома, такіх дакладных пытанняў у яе галаве не было, але ўсёй сваёй істотай дзяўчынка імкнулася разгадаць
365
гэтую загадку. Яна працягнула была руку, але дакрануц-ца пабаялася. А калі тое папаўзло прама на яе, то Ірачка задам-задам пачала адсоўвацца і, нарэшце, закрычала.
На шчасце, ішла міма нейкая цётка і ласкава сказала:
— Чаго плачаш, Ірачка? На табе пячэнне.
Узяла Ірачка пячэнне, пакруціла ў руках — і ў рот. A што тое паўзло на яе, яна ўжо і забылася, хоць яно пад-паўзло ўжо пад яе нагу.
Раптам збоку пачуўся страшэнны крык:
— Ку-ка-рэ-ку!
Уздрыганулася Ірачка і замерла, выставіўшы наперад руку з пячэннем. Ля яе стаяла дзіўнае стварэнне на дзвюх тонкіх нагах, з вялізным пышным хвастом і з малень-кай, але строгай галавой. Ірачка прыпомніла, што недзе некалі яна яго бачыла, таму не вельмі спалохалася.
Стварэнне стаяла, схіліўшы набок галаву, і адным во-кам хітра пазірала на Ірачку. А потым паціхеньку стала набліжацца да яе. У Ірачкі сціснулася сэрца. Гэтае стра-шыдла было вышэй за яе і глядзела на яе зверху ўніз. A потым як дзюбане пячэнне! Яно пакацілася на зямлю, a страшыдла пачало крычаць:
— Ко-ко-ко!..
На гэты крык аднекуль прыбегла яшчэ некалькі такіх стварэнняў, толькі крыху меншых. Ірачка закрьгчала зусім шчыра, але надоўга расплакацца не паспела: яе захапіла гульня, якую распачалі “цыпы”. Адна схапіла пячэнне і пабегла, іншыя пусціліся яе даганяць. Потым другая сха-піла і стала ўцякаць. Так яны ўсе гуртам пабеглі далёка-далёка і зніклі за домам.
Зноў стала ціха і спакойна. Але свет зрабіўся нейкім не такім цікавым. He хацелася падымацца з зямлі, не хацелася нікуды ісці. Чамусьці ўспомнілася ранейшае жыццё: як калісьці каля самага носа кружылася і гуло нешта вялікае і чорнае, як Ірачка ляцела аднекуль уніз, a навакол шумелі дзеці, як яна сядзела ў мамы на руках і ёй было добра-добра... Мама! Дзе ж мама! Ірачка так даў-но яе не бачыла. А як хочацца да мамы! Так хочацца, што ўсярэдзіне пячэ. I плакаць вельмі хочацца...
Ірачка трывожна пачала азірацца навакол: ці не відаць дзе мамы? Няма яе! I наогул на свеце нічога цікавага няма. Гора навалілася на Ірачку, слёзы самі пакаціліся з вачэй, і яна жаласна, працягла закрычала:
— Ма-а-ма-а!..
Раптам, нібы ў адказ, наперадзе пачуўся зычны крык: — Ур-ра-а!
366
Глянула яна, а там далёка, ля другога ганка, дзе раней варушыўся адзін чалавечак, цяпер скачуць, крычаць і ма-хаюць рукамі двое. Самае галоўнае — вельмі пацешна скачуць. А хто ж будзе здалёк спакойна глядзець, як ска-чуць?
Ірачка паспешна павярнулася на бок, упёрлася рукамі ў зямлю, паказала свету свае запэцканыя штонікі і стала на ногі. Дарога была вялікая. Трэба было перабірацца цераз вялікія равы і ўзгоркі, якія перасякалі двор наўскасяк, потым прайсці поле, выйсці на сцежку і па беразе рачулкі дайсці да тых, што скакалі.
А скакалі яны нездарма: яны перагарадзілі плацінай раку, прыладзілі бутэльку з адбітым дном і пусцілі ваду праз рыльца. Вынік быў такі эфектны, што мог бы ўскру-жыць галаву не толькі нашым будаўнікам, а і кожнаму добраму чалавеку.
Але Ірачка была не такая легкадумная, як яны. Яна не заскакала, нават доўга не глядзела, а адразу ж захацела дазнацца, у чым тут справа. Яна ступіла ў ваду і нацэлі-лася ўхапіць бутэльку за рыльца. Тады зноў пачалася ста-рая, прыкрая гісторыя: пачуліся крыкі — “Нельга! Нель-га!” — хлопчыкі ўхапілі яе за плечы і пачалі адцягваць ад пабудовы. I каторы раз усё тое самае “нельга”! Гэта, нарэшце, можа вывесці з цярплівасці самага спакойнага чалавека!
На гэты раз Ірачка забунтавала, заўпарцілася, а калі ўбачыла, што ёй не хапае сілы справіцца з двума мужчы-намі, узяла ды і села ў ваду. Тады хлапчукі адчапіліся ад яе і пачалі вельмі смяяцца. Ірачка зразумела, што яна зрабіла нешта вясёлае, цікавае і таксама засмяялася, гле-дзячы ім у вочы. А каб яшчэ болып дагадзіць такім вясё-лым хлапцам, пачала рукамі пляскаць па вадзе.
Аднак хлапчукі схамянуліся, што выходзіць нешта нядобрае, і кінуліся выцягваць яе з вады. Тады Ірачка пусціла ў ход моцную сваю зброю — шчыры плач. Аднак і гэта не дапамагло: яе ўсё ж такі выцягнулі і адвялі да-лей. Нагаварыўшы ёй розных лішніх слоў, хлопчыкі вяр-нуліся да сваёй пабудовы.
А Ірачка засталася стаяць, мокрая, збянтэжаная, па-крыўджаная. Зноў свет зрабіўся нямілым. Зноў захацела-ся бачыць маму. Але гэтае шчасце было такім далёкім, недасяжным: яна цяпер адна-адна ва ўсім свеце...
Сонца моцна грэла яе мокрае адзенне, ёй зрабілася цёпла, прыемна. I плакаць ужо не хацелася. Але яна без слёз цягнула сваё “а-а”, каб паказаць усім, што яна па-
367
крыўджаная. Разам з тым яна зацікавілася новым края-відам, які адкрыўся перад ёю. Яна цяпер стаяла ўжо каля другой сцяны дома. Наперадзе былі шырокія вароты, да-лей горы — і болып нічога.
Дарослыя лічылі гэтыя горы рэшткамі разбураных будынкаў, а за імі бачылі нават панараму горада, але Ірач-ка нічога гэтага не бачыла.
Калі двор для Ірачкі быў больш-менш знаёмы, то гэтая частка свету была для яе новай. У Ірачкі зноў абудзіліся цікавасць, энергія і жаданне даследаваць невядомы край. Яна пакінула плакаць, ступіла крок, але тут успомніла, што яна пакрыўджаная, і ціхім, абыякавым голасам завяла — “а-а-а”. Аднак нічога з гэтага не выйшла, і яна зусім су-пакоілася.
I вось яна адна на вуліцы, вольная, як птушка. За ёй зноў такая самая сцяна, як на двары, перад сцяной дрота-вы плот, паміж плотам і домам — зараснік. Там цёмна, страшнавата. А вуліца была хоць і вузенькая, з глыбокімі каляінамі, але ішла так далёка ў абодва канцы, што ў Ірачкі дух захапіла. I ціха было тут, бо мала хто хадзіў і ездзіў па гэтым былым завулку.
Ірачка рушыла ў дарогу па каляіне, нібы па якім яры. Па зямлі цягнуліся доўгія прыгожыя палосы з рысачкамі, ямачкамі, пагорачкамі, як фіранкі на акне. Ёй захацелася пакратаць гэтыя пагорачкі, і яны раскрышыліся пад ру-камі. У другім месцы яна знайшла саломінку. Гладкая, круглая, а ўсярэдзіне дзірачка. Але як толькі яна пача-ла калупаць зямлю гэтай саломінкай, тая і паламалася. Крыўдна, што на свеце бываюць такія непрыемнасці. Але, на шчасце, на змену трапіўся добры каменьчык, а потым нават цэлы жалезны крук.
Матэрыялу для даследчай працы было столькі, што Ірачка не мела часу наглядаць мясцовасць і прыроду. He звяртала яна ўвагі на людзей, што зрэдку праходзілі па дарозе. Раптам ззаду пачуўся грукат, а потым гудкі. Ірачка азірнулася і ўбачыла машыну. Ну, такой штукай яе не здзівіш! Колькі разоў на двары былі машыны, колькі ра-зоў яна сама круцілася побач, сваімі ўласнымі рукамі да-краналася да машыны, нават была ўсярэдзіне, а Арсенька нешта такое рабіў, што машына гукала. I гэтая машына гукае, нібы хоча пацешыць Ірачку. Нават спынілася дзе-ля гэтага. Ну што ж, вельмі добра, можна і паслухаць. A тут яшчэ пачуўся гудок ззаду — другая машына стаіць і гудзе! Пацеха, дый годзе! He ведала Ірачка, што тут так цікава.
368
Раптам з машыны высунуўся адзін дзядзька і стаў махаць ёй рукою. Ірачцы гэта спадабалася, і яна засмяя-лася яму. Відаць, дзядзьку гэта спадабалася, бо ён вылез і падышоў да яе. Цяпер Ірачка ўбачыла, што дзядзька не такі ўжо добры і вясёлы. Ён сурова нешта сказаў ёй, a потым узяў пад пахі і панёс. Жах ахапіў Ірачку: куды ён нясе яе? Што з ёю будзе? Але не паспела яна крыкнуць “мама!”, як апынулася за сеткай, каля дома. А машыны раз’ехаліся.
Усё гэта здарылася так хутка, так нечакана, што Ірач-ка разгубілася і не ведала,што ёй далей рабіць. Плакаць — нібы позна ўжо, ісці назад на вуліцу — не хочацца. Трэба тады даследаваць пушчу, што была паміж домам і пло-там. Тут ляжалі чорныя дошкі ад ранейшага тратуара, a па баках стаяў зараснік. Дарога па гэтых дошках была самай цікавай з усяго сённяшняга падарожжа. Высокія сцяблы ўздымаліся вышэй галавы, паміж імі — таямні-чыя, цёмныя куткі, a то часам адкрыецца светлая палян-ка. Вакол лятаюць вялізныя матылі, гудуць мухі, жукі. A вунь у гушчары мільгануў звер, падобны да таго коціка. У другім месцы пачуўся шолах і галасы. Ірачка прыпыні-лася, угледзелася. А там капошадца тыя “цыпы”, што ада-бралі пячэнне. Сэрца б’ецца мацней ад хвалявання. Рап-там як скокне перад ёю нейкі камяк. Спачатку ёй здало-ся, што гэта той самы верабей, а калі прыгледзелася, то ўбачыла, што гэта нешта зусім іншае: брыдкае, з вялікай галавой і пукатымі вачыма, і ў яго ёсць рукі і ногі з паль-цамі. Ірачка скамянела. А тым часам камяк зноў скок-нуў і знік у гушчары.
На гэты раз усё скончылася шчасліва. Але хто яго ведае, што можа яшчэ здарыцца ў гэткай краіне? Трэба хутчэй выбірацца адсюль. Ірачка паскорыла крокі і праз некаторы час выйшла на адкрытае месца. Тут сцяна зноў заварочвала ўбок. Супраць яе стаялі зусім ужо велізар-ныя дрэвы, якія ўздымаліся да самага неба. А між дрэў рассцілаліся шырокія зялёныя прасторы. За тым вуглом чуліся дзіцячыя галасы. Часам адтуль выбягалі дзеці і зноў хаваліся. Выбягаў і Арсенька. Ірачка ўзрадавалася, крыкнула, але ніхто яе не пачуў і не заўважыў.
I тады Ірачцы зрабілася сумна-сумна. Болып ужо нішто не цікавіла яе. Хацелася толькі аднаго: быць там і ўба-чыць маму, якую яна немаведама калі бачыла.
Але дарога была вялікая. Самае ж галоўнае — спачат-ку трэба перабрацца цераз шырокі і глыбокі роў, у які
369
нават глянуць страшна. I ніхто да яе не прыходзіў — ні мама, ні Арсенька.
Ну, Арсенька яшчэ сяк-так, але ж чаму мамы няма? Ірачка так хоча, каб тут была мама, а яе чамусьці няма. Хіба так можна жыць на свеце? I такая крыўда ўзяла Ірач-ку, што яна заплакала ўжо для самой сябе — ціхенька, горка, з вялікім болем у маленькім сэрцы.
Але, як вядома, плачам ropy не дапаможаш. Калі ста-ла лягчэй на сэрцы, яна пачала меркаваць, як перабрацца цераз гэты роў. Апусцілася на зямлю і, чапляючыся за траву, спусцілася на дно. А як стала там на ногі, то галава яе была роўна з берагам ямы. Да таго ж на дне было вільготна. Цяпер ужо зусім непрыемна зрабілася, і тады яна заплакала для людзей — моцна, настойліва. Крычала доўга, аж галава разбалелася, пакуль не ўбачыла над сабой Арсеньку і Лілю...
Канец дарогі ёй не прыйшлося ісці: Ліля з Арсень-кам панеслі яе і зноў палажылі ў каляску. На гэты раз Ірачка не супраціўлялася. Нічога ёй не хацелася, толькі спаць, спаць... I заснула так, што цяпер і дзесяць чмялёў не разбудзілі б яе.
Калі выйшла маці ды паглядзела на яе, то задаволена сказала:
— Во як спіць! Цэлая гадзіна прайшла, а яна, відаць, і не паварушылася. Няхай спіць на здароўе!
He ведала яна, што не гадзіна прайшла для Ірачкі, a цэлы год...
ШЧАСЦЕ
(Эцюд)
Быў адзін з тых летніх дзён, якія бываюць, мусіць, толькі на Беларусі. Сонца пячэ як мага, а гарачыні няма: лішак яе паглынаюць і рака, і зараснікі аеру ды чароту, і густыя паплавы, і непралазны алешнік ды лазняк, і бяро-зы, і хвоі, і ўсялякая зеляніна, што жыве навакол, дыхае, шамаціць і запаўняе не толькі прыроду, але і душу чала-века. He відаць людзей, не чуваць, але гоману досыць і без іх: адны конікі сваім цырканнем могуць заглушыць усіх людзей, а тут яшчэ кукуюць жаўтабрухія жабы, заліваюц-ца мітуслівыя птушкі ды гудуць мясістыя чмялі.
Усім радасна ў такі дзень. Радасна і мне. Радасна і
370
вунь таму хлапчуку год васьмі, што спускаецца з гары, падскакваючы на адной назе ды махаючы белым дубцом.
Мы сустракаемся з ім на мосце. Ён прыпыняецца і глядзіць на мяне так, нібы хоча нешта сказаць. Радасць, шчасце так і пырскаюць з яго блакітных вачэй. Я разу-мею яго. Калі і я гатоў усіх абняць у гэты жыватворны дзень, што ж павінна адбывацца ў яго маленькім чыстым сэрцы? Я лагодна ўсміхаюся яму, ківаю галавой і кажу:
— Добра жыць на свеце, браток, га?
Тварык хлопчыка засвяціўся яшчэ больш, але ён нічо-га не сказаў. Ды і што ён мог сказаць? Мы і без слоў разу-мелі адзін аднаго.
Я паціху ішоў міма, а хлопчык, нібы той сланечнік, паварочваў следам за мной свой круглы тварык. I з выра-зу вачэй яго таксама пырскала шчасце, і таксама здавала-ся, што ён вось-вось нешта скажа. Скажа, што надта пры-емна ў такі дзень басанож скакаць па мосце ды махаць свежым дубцом, што ў грудзях яго цяпер вельмі цесна і адтуль нешта выпірае, што ўвесь свет вельмі прыгожы, што дзядзька, якога ён сустрэў на мосце, таксама прыгожы і добры, да і наогул усе дзядзькі і цёткі прыгожыя і доб-рыя... Ён нічога не казаў толькі таму, што не ўмеў выка-заць такіх думак і пачуццяў. Ды яно і не трэба было — я і так усё разумеў. Хіба я сам калісьці не быў такім, як ён? Хіба я сам не адчуваў радасці жыцця? Асабліва ў такі цудоўны дзень.
Я яго разумеў. Але ён, відаць, гэтага не ведаў, бо ўсё глядзеў мне ў вочы, нібы чагосьці чакаючы ад мяне. Ён заліваў мяне сваім шчасцем, а я ў адказ нічога не мог яму даць. Для яго маёй шчырай і ветлівай усмешкі было мала. Мне трэба яму нешта сказаць. Але што? Што яму сказаць, каб перадаць усю тую цеплыню, якую я ад яго адчуваю? A мне засталося ступіць толькі адзін крок — і мы размінём-ся. Размінёмся, можа, навекі.
— Як цябе зваць? — сказаў я нарэшце, каб толькі не маўчаць.
Сказаў — і зараз жа пачырванеў ад сораму: хлопчык нічога мне не адказаў. Сваім дзіцячым інстынктам ён, відаць, зразумеў, што словы гэтыя сказаны так сабе, абы сказаць. Мала таго: твар яго перастаў свяціцца, нават неяк балюча скрывіўся. А потым.. потым з грудзей яго вы-рваўся крык!..
He адзін год прайшоў з таго часу, а голас хлопчыка і цяпер гучыць у маіх вушах.
Гэта быў шчыры, мімавольны крык дзіцячай душы. У
371
ім былі і крыўда, і расчараванне, і надзея, і горкі папрок да нас, дарослых і разумных людзей.
Два словы толькі было ў гэтым крыку:
— Дзядзька! Шапка!..
Але гэтага было досыць, каб зразумець, хоць і са спаз-неннем, усю тую трагедыю, якая адбылася тут, на мосце, у гэты радасны летні дзень.
У хлопчыка на галаве была новая шапка, якую ён на-дзеў, відаць, першы раз. Добрая шапка, шэрая, каляная. Яна ахапіла не толькі галаву хлопчыка, але ўсё цела і душу. Гэта ж праз яе сёння такі цудоўны дзень, а я гэтага не ведаў. I сонца так шчодра свеціць толькі дзеля таго, каб усе здалёк маглі бачыць шапку, а я не заўважыў яе і зблізку. Адзін усяго толькі крок заставалася зрабіць — і ўся сустрэча пайшла б прахам. Ці магла чулая дзіцячая душа сцярпець такую несправядлівасць, такое халоднае бяздушша?
I яна не сцярпела...
Я адчуў сябе вельмі вінаватым і кінуўся выпраўляць сваю віну.
— Ах, якая цудоўная ў цябе шапка! — крыкнуў я.— Пакажы, пакажы!
Вочы хлопчыка зноў засвяціліся радасцю.
Я зняў з яго галавы шапку. Яна сапраўды хрусцела, як бляшаная.
Хлопчык глядзеў на мяне ўдзячнымі вачыма, бы на свайго збаўцу.
— Які казырок! I шнурок! I гузікі два! — стараўся я.— А падкладка якая цудоўная! Хто купіў?
— Мамка! — з гордасцю адказаў хлопчык.
Несправядлівасць была выпраўлена.
I мы абодва, зноў шчаслівыя, разышліся кожны сваім шляхам.
НА КРЫЗЕ
У канцы вёскі быў мост цераз раку Свіслач. Ля гэтага моста калісьці стаяў вадзяны млын. Але цяпер ад яго пазаставаліся толькі абгарэлыя слупы. Вада бурна імчала пад мостам, а далей направа і налева адыходзілі малень-кія струменьчыкі і ціхенька закручваліся ў завадзі.
Тут заўсёды на паверхні вады збіралася многа ўсяля-кага ламачча, травы, саломы. Аднаго разу Мікітка знай-шоў нават драўляную качку. Качка, відаць, прыплыла з далёкага горада, дзе яе згубіла якое-небудзь малое дзіця.
372
Але карысныя рэчы трапляліся вельмі рэдка; больш плыло смецце, якое псавала прыгожую, ціхую завадзь. Улетку дзеці любілі кіямі выштурхваць гэтае смецце з завадзі на раку. Да чаго ж весела было наглядаць, як стру-мень падхопіць выштурхнутую ламачыну, пачне круціць і панясе далёка-далёка...
Мікітка часцей за другіх праводзіў час ля моста. На-ват цяпер, увесну, у самы ледаход, ён цэлыя дні бавіўся тут.
— Што ты сабе думаеш? — казала яму маці.— Ты ж з гэтымі крыгамі ў ваду трапіш.
— He, не траплю! — упэўнена адказваў Мікітка.
Пакуль лёд ішоў густа, пакуль крыгі лезлі адна на адну, трашчалі і крышыліся, Мікітка не мог прыняць у гэтай справе ніякага ўдзелу. Ён мог толькі з цікавасцю нагля-даць страшны рух. Але хутка лёд парадзеў, крыгі па-плылі па воднай прасторы вольна, лёгка і часамі пачалі затрымлівацца ў ціхай завадзі. Хіба можна тут утрымац-ца і не выштурхнуць вялізную крыгу на струмень? 3 ёю мець справу куды цікавей, чым з нейкім там смеццем.
Мікітка, стоячы на беразе, вельмі старанна рэгуляваў рух крыгаў. Як толькі спыніцца якая ў завадзі, ён зараз жа і выганіць яе адсюль кіем.
Але вось з-пад моста выйшла вялікая, тоўстая крыга, прайшла каля самай завадзі і прыпынілася. Падумала, падумала трохі — ды і пачала ціхенька заварочвацца ў завадзь, да берага, і нарэшце так ёмка ўсталявалася, што можна было падумаць, нібы яна ўсю зіму тут жыла.
Крыга закрыла сабой усю завадзь. Адштурхнуць яе Мікітка не меў сілы. Ды і не адштурхваць, а ўзабрацца на яе захацелася Мікітку. Асцярожненька ступіў ён на кры-гу адной нагой, другой — тая нават не зварухнулася. Зна-чыць, можна было на ёй адчуваць сябе спакойна.
I Мікітка адчуў сябе на ёй так спакойна, як на беразе. I гэтак жа, як з берага, стаў рэгуляваць рух іншых крыгаў. Цяпер ужо ён мог зачапіць крыгу, якая ішла міма, пры-цягнуць яе, сутыкнуць з другой і пацяшацца, як яны сту-каюцца лбамі.
А калі ён падцягваў да сябе крыгу, то гэтым самым адцягваў ад берага і тую, на якой сам стаяў. Патроху яна пачала адсоўвацца ад берага... Але Мікітка так захапіўся сваёй гульнёй, што зусім гэтага не заўважыў.
А калі заўважыў, то яго крыга ўжо болып як на метр ад’ехала ад берага. Закрычаў Мікітка, пачаў кідацца туды, сюды, але дарэмна: крыгу падхапіла плынь і панесла.
373
Пачуць Мікітку з вёскі ніхто не мог, бо хаты былі не так блізка і несла яго зусім у другі бок. Заставалася адна надзея, што ўбачыць і пачуе яго хто-небудзь у полі. Але хто ў такое разводдзе будзе хадзіць па полі, воддаль ад дарогі і хат?
Спачатку Мікітка доўга крычаў і плакаў, а потым уба-чыў, што плач яго ніяк дапамагчы не можа, і сцішыўся. Тым больш што страху пакуль што ніякага не было. Крыга была вялікая, тоўстая і зусім лёгка трымала на сабе мало-га Мікітку. Вазіла яна свайго пасажыра не толькі па рацэ, але і па сенажаці, па балоце, па алешніку. Вось тут ён улетку за матылямі ганяўся, там сярод кустоў знайшоў птушынае гняздо, а цяпер ён едзе над усімі гэтымі мясці-намі, як Папанін, на крызе.
Але нядоўгае было такое шчасце. Крыга зачапілася за алешыну і прыпынілася. У гэтую мінуту ззаду наехала на яе другая крыга і штурханула так, што Мікітка паляцеў дагары нагамі. А калі ён устаў, то ўбачыў, што ад яго крыгі засталася толькі палавіна. Гэтая палавіна паплыла далей, але ўжо не так спакойна, як раней. Ад кожнага руху хлоп-чыка яна гайдалася і гатова была перакулівда. Мікітка ўжо баяўся стаяць; ён сеў на лёд і дрыжаў ад страху. Зноў пацяклі ў яго слёзы, зноў пачаў ён крычаць — і зноў ні-якага адказу.
Вёска засталася далёка ззаду. 3 правага берага ішлі шырокія палі з белымі плямамі снегу, з левага — залітыя вадою паплавы, за якімі пачынаўся лес. Наўрад ці мог тут дзе быць чалавек.
Аднак адзін чалавек знайшоўся, ды толькі... у небе! За дзесятак кіламетраў ад вёскі быў аэрадром, і жыхары пры-выклі, што над імі бадай кожны дзень кружацца вучэб-ныя самалёты. На іх нават перасталі звяртаць увагу. Але на гэты раз Мікітка падняў угару і вочы, і рукі і нават закрычаў:
— Дзядзечка, дапамажы!
Вядома, хлопчык разумеў, што лётчык не толькі па-чуць яго не можа, але наўрад ці і ўбачыць. Але ў такую мінуту было не да разважанняў.
Лётчык праляцеў міма досыць нізка. Праз мінуту ён вярнуўся і праляцеў яшчэ ніжэй. Потым паляцеў у вёску ды як загудзе над самымі хатамі — ледзь стрэхі не пазры-ваў. Людзі павыскаквалі з хат, глядзяць, дзівяцца. А са-малёт паляцеў назад і праляцеў над Мікіткавай галавой. 'Сотні вачэй накіраваліся ў гэты бок, але з вёскі ніхто не мог убачыць хлопчыка на крызе.
374
Самалёт зноў завярнуўся да вёскі, зноў праляцеў над хатамі, і тады людзі ўбачылі, што лётчык высунуў руку і махнуў ёю.
— Глядзіце, глядзіце, нешта кінуў! — пачуліся крыкі.— Бяжыце, лавіце!
На зямлю ляцела нешта маленькае, чорнае. Дзеці мігам злавілі яго. Гэта была рукавіца, а ў ёй запіска:
“Хлопчык на крызе”.
Самалёт тым часам зноў пачаў кружыцца над тым месцам, дзе плыў Мікітка, а потым паляцеў далей.
Пакуль самалёт лятаў вакол яго, хлопчык меў надзею, што лётчык яго ўбачыў і хоча дапамагчы. А калі самалёт паляцеў, то Мікітку зноў ахапіў жах. За гэты час ад яго крыгі адламаўся яшчэ адзін кавалак, і цяпер яна так хіста-лася ад кожнага руху хлопчыка, што магла перакуліцца кожную мінуту. Мікітка лёг на крыгу і прыціснуўся да яе, дранцвеючы ад холаду. Увесь свет яму здаўся цёмным, пустым. Шкада яму стала сябе самога, і ён затросся ад плачу.
Вось наперадзе плыве вялізная крыга. Яна чапляецца за кусты, затрымліваецца, нязграбна паварочваецца, зноў плыве, зноў чапляецца. Малая Мікіткава крыга плыве хутчэй, яна павінна дагнаць вялікую. Калі стукнецца, што тады будзе?..
“А што, каб пераскочыць на яе?” — мільганула ў гала-ве думка.
Мікітка перастаў плакаць, пачаў прыглядацца, мерка-ваць: можна пераскочыць... не дапусціць, каб яны стук-нуліся, a то гэтая раскрышыцца ці перакуліцца... Трэба падрыхтавацца, падпільнаваць і скокнуць...
Страх прайшоў. He адчувалася і холаду. Усе думкі Мікіткі накіраваліся на другое. Ён прыўзняўся, рыхтую-чыся скокнуць,— крыга пагражальна закалыхалася. Нічо-га, трэба толькі спакайней трымацца.
Да вялікай крыгі засталося паўметра, меней, меней... Р-раз! — і Мікітка, адштурхнуўшы нагамі сваю крыгу, браз-нуўся на вялікую. Тая толькі трошкі нахілілася.
Мікітка аж засмяяўся ад радасці: здорава ён скокнуў! На гэтай крызе можна і да берага даехаць. А калі яна паламаецца, то па дарозе можна натрапіць на другую та-кую самую. Або трапіцца дрэва якое ці астравок. Нарэш-це, тут і неглыбока — паплавы, пешшу можна дайсці. Ды
375
і наогул нічога страшнага няма. Чаго ён, дурны, баяўся і плакаў?
...Калі пад’ехалі людзі, то са здзіўленнем убачылі, што Мікітка адчувае сябе як дома — спакойны, вясёлы, нібы з ім нічога асаблівага не здарылася.
Hi яны, ні сам Мікітка не ведалі, што такім ён стаў тады, калі забыўся на страх ды пачаў разважаць і дзейні-чаць.
БАГІРА
Вы, вядома, чулі гэтае імя. Пэўна, ведаеце чорную пан-тэру, прыяцельку Мауглі.
Але цяпер гутарка будзе ісці хоць і пра дальнюю сва-ячку, але ўсё ж такі не пра пантэру, а пра кошку. Звычай-ную кошку, толькі, вядома, чорную і, мусіць, не менш ра-зумную, як тая Багіра.
Трапіла яна да нас самым незвычайным чынам. Раз у марозны веснавы вечар, досыць позна, вярталіся мы з дач-кой дахаты. Жылі тады на ўскраіне горада. Людзей хадзі-ла мала. Свяціў месяц, хрумсталі падмерзлыя лужыны.
I вось тут прычапілася да нас чорная кошка, жаласна мяўкае, трэцца каля ног. А як толькі мы спынімся, яна, азіраючыся, ідзе назад. Пойдзем мы далей — яна зноў даганяе нас, крычыць, блытаецца між ног, забягае наперад, нібы не пускае ісці ў той бок. Справа ясная: яна хоча, каб мы пайшлі за ёю кудысьці назад. Нічога не зробіш: калі яна так выразна і настойліва патрабуе — трэба ісці.
Як толькі мы зрабілі пару крокаў назад, яна ўзрадава-лася, шпарка паскакала ў той бок і знікла. Што яна: жар-туе з намі? Мы сталі. Тады кошка зноў з’явілася і зноў пачала мяўкаць і церціся. Мы зноў пайшлі за ёю — і зноў яна пабегла наперад, мяўкаючы здалёк.
Тым часам на бліжэйшым двары забрахаў сабака і кінуўся ў наш бок. Але тут раздаўся такі сык, так люта накінулася на яго кошка, што бедны сабака з жаласным скавытаннем паляцеў як мага далей. А кошка выбегла на тратуар і хуценька скруцілася на зямлі.
Калі мы падышлі бліжэй, то ўбачылі, што яна абкруці-лася вакол кацяняці. Адкуль яно ўзялося? Мы толькі што ішлі па гэтым самым месцы — і нічога на тратуары не мелася. Значыцца, кацянё спачатку было недзе схаванае, мусіць, за плотам. Калі кошка ўбачыла нас, то парашыла звярнуцца за дапамогай, спыніла нас, прымусіла павяр-
376
нуць назад, а сама тым часам вынесла на дарогу сваё дзіця ды яшчэ паспела прагнаць сабаку. Разам з тым яна не забывалася, што кацянятка толькі што нарадзілася і не павінна было мерзнуць на холадзе... I вось кошка нават на тую хвілінку, пакуль мы падыходзілі, абкруцілася ва-кол свайго дзіцяці і сагравала яго. Можна было б пажа-даць і кожнаму добраму чалавека столькі спрыту і энергіі.
— Ну што ж,— сказаў я,— нічога не зробіш, хадзем ужо да нас.
— He хочацца толькі браць у рукі гэтае мокрае каця-нё,— сказала дачка.
Але кошка і не збіралася прасіць нас аб гэтым. Яна сама ўзяла сваё дзіця зубамі за карак і пайшла побач з намі. Так мы прыстойнай сямейкай і прыйшлі ў сваю хату.
У кухні пліта была яшчэ цёплая, і-тут жа быў чалеснік рускай печкі. Кошка адразу знайшла сабе месца, дзе ёй будзе лепей за ўсё — у печцы, ля цёпленькай пліты.
— Ну і добра,— сказалі мы,— жыві сабе тут. Толькі, мусіць, павячэраць табе трэба даць.
Але не паспелі мы падрыхтаваць ёй вячэру, як яна выскачыла з печкі і пачала прасіцца за дзверы. Мы сталі ўгаворваць яе:
— Ды пачакай трохі. Куды ты?
Але яна і слухаць не хацела — усё крычала і драпала дзверы.
Тады мы сцямілі, што перашкаджаць ёй не трэба: яна, відаць, з прыстойнай сям’і, добра выхавана і хоча выйсці на двор на хвілінку.
Выпусцілі яе. Прайшло колькі хвілін, чуем — скра-бецца яна ў дзверы. Адчынілі — і бачым: яна прынесла другое кацянё. I зараз жа з ім у тую самую печку.
He скажу, каб мы былі надта ўжо рады, што сям’я наша так хутка павялічваецца, але кошку ўсё ж такі пахвалілі:
— Добрая маці.
А дачка дадала:
— Маладзец, Багіра.
Тут мы ўсе заўважылі, што яна сапраўды нагадвае Ба-гіру і аднагалосна зацвердзілі гэтае імя.
Дачка зноў хацела даць ёй вячэраць — і зноў Багіра стала прасіцца за дзверы. Ці не хоча яна яшчэ прынесці нам дзіця? Дзякуем за ласку.
Але што з ёю рабіць? He пускаць за дзверы, ці што? Прыйшлося зноў выпусціць. А праз некалькі мінут яна сапраўды прынесла трэцяе кацянё...
377
Такім чынам праз якія паўгадзіны сям’я наша адра-зу павялічылася на чатыры адзінкі. Сказаць, што мы былі рады,— ніяк нельга. Але да кошкі-маткі адчулі вялікую павагу. Якая яна была сур’ёзная, руплівая. Як ні павер-нецца, што ні зробіць — усё правільна, разумна, таксама як зрабіў бы кожны з нас. За ўвесь гэты час яна ніводнай мінуты не патраціла дарэмна і не зрабіла нічога лішняга, не сунула свой нос, куды ёй не трэба, не пацікавілася нічым, апрача сваёй справы.
Мы гаворым, што ў жывёл не розум, як мы яго разуме-ем, а інстынкт, гэта значыць, прывычныя, але несвядомыя рухі і дзеянні, патрэбныя ім для жыцця. Пчала робіць сваю ячэйку, зусім не думаючы, што, як і дзеля чаго яна робіць. Мурашка цягне ў свой бок галінку, а яе зямляк падбяжыць дапамагаць і пачне цягнуць у другі бок — і яны абодва так і будуць тузацца, не ведаючы, што яны робяць. Мы самі, калі дакранаемся рукой да агню, то зараз жа інстынктыўна торгаем руку назад, а потым ужо сваім розумам цямім, у чым тут справа. Усё гэта — праявы інстынкту. Няўжо ж і наша кошка затрымлівала на ву-ліцы людзей, прасіла іх вярнуцца і памагчы яе дзіцяняці, сачыла, каб дзіця не замерзла, памятала пра іншых сваіх дзяцей і прыносіла іх у хату, адным словам, развіла шы-рокую дзейнасць, зусім не разумеючы, што і дзеля чаго яна робіць. He, хай сабе вучоныя людзі гавораць, што хо-чуць, а мы не згодны з гэтым. Наша кошка, відаць, зусім разумная асоба, і з ёю жыць можна будзе. Нездарма яна нагадвае Багіру, а тая, калі верыць Кіплінгу, магла раз-важаць лепш за якога-небудзь не надта разумнага чала-века.
Але на другі ж дзень выявілася, што наша Багіра, можа, наогул і вельмі разумная, у арыфметыцы ўсё ж крыху ад-стала. Дзеці, гуляючы на суседнім двары, знайшлі там мёртвае маленькае кацянё. Відаць, яно замерзла ў гэтую ноч. He было ніякага сумнення, што гэтае кацянятка — родны брат трол нашых. Кошка, прынёсшы да нас перша-га, ведала, што там у яе яшчэ ёсць дзеці. Ведала яна гэта і пасля другога. А пасля трэцяга ўжо не ведала. Выходзіць, што яна ўмела лічыць толькі да трох. Але няхай сабе і так. Усё роўна не ў кожным доме знойдзеш кошку, якая ўмее табе лічыць да трох.
Такім чынам зажылі мы ўсе разам дружнай сям’ёй. Наша Багіра карміла і песціла сваіх дзяцей, як лепей і быць не можа. I ў якой чысціні яна іх трымала! Лізала іх безупынна і ўсюды, не спыняючыся ні перад якім брудам.
378
Затое ж і блішчалі яны ў яе, як цацкі. Ды яны для нас і сапраўды былі цацкамі.
Хто не ведае, якімі мілымі і пацешнымі бываюць ма-лыя кацяняты! Асабліва калі разгуляюцца. Колькі смеху было нам, калі аднаго разу двое з іх пацалаваліся як мае быць: абнялі лапкамі адзін аднаго за шыю і тыцнуліся насамі. He было такога чалавека, які мог бы прайсці міма іх, калі яны дурэюць. Затое іх маці трымала сябе аж за-надта сур’ёзна: ні разу не скокнула, не пажартавала, нават ні разу не ўсміхнулася.'Вельмі важная і разумная была Багіра. Як жа было яе не шанаваць!
А праз некаторы час яна паказала яшчэ, што мае і высакароднае сэрца. На наш двор аднекуль прыблудзіла чужое чорнае кацянё. Узросту яно было прыблізна тако-га, як і нашы, толькі надта брыдкае і няшчаснае: худое, аблезлае, пузатае, з хворымі вачыма і абарваным вухам. Дзеці ято гналі, штурхалі, а яно ледзь рухалася. Ішла раз міма яго Багіра: кацянё пасунулася было да яе, але кошка грэбліва ўхілілася ад яго. А праз дзень бачым — вядзе яго да нас у хату, корміць, ліжа.
Гэтага толькі не хапала. Поўная хата катоў, а тут яшчэ нейкага бруднага прымай. Але як было нам, добрым і разумным людзям, праганяць няшчаснае кацянё, калі на-ват жывёліна пашкадавала яго? Няўжо мы будзем гор-шымі за жывёлу? Тады нам сорамна будзе глянуць у вочы паважанай Багіры. Тады і яна і суседскія куры засмяюць нас. Ды і не мы будзем яго гадаваць. Хай сама Багіра і ставіць яго на ногі. Так яна і зрабіла.
Калі кацяняткі падраслі, мы сталі аддаваць іх у людзі. Цэлая чарга стварылася з нашых суседзяў па доме. Калі аддалі першую шэранькую кошачку ў кватэру сёмую, Ба-гіра нібы не заўважыла яе адсутнасці. А вось калі аддалі другое кацянё, у кватэру чацвёртую, і ў нас засталося ўся-го два, тады маці адразу заўважыла, бо лічыць жа да трох умела. Крычыць, шукае па ўсіх кутках, не дае есці тым, што засталіся з ёю, імкнецца за дзверы. Так, галосячы, і з хаты пайшла.
Вярнулася спакойная. Глянула гаспадарскім вокам у адзін куток, у другі, пакарміла дзяцей, памыла іх — і зноў пайшла. Ніякага гора, ніякага крыку. Мала таго — нават начаваць не прыйшла дадому. Што гэта з ёю? Можа, так пакрыўдзілася, што зусім пакіне нас?
Але на другі дзень яна прыйша. I нават мышку пры-несла. Пагасцявала трохі, дагледзела дзяцей — і зноў пай-шла гуляць. Вось табе і паважаная Багіра. Трымае сябе,
379
як немаведама хто... А калі праз колькі дзён мы аддалі яшчэ адно кацянё, у кватэру шостую, і ў нас засталося ўсяго адно, то наша Багіра аднеслася да гэтага так, нібы такая справа яе зусім і не датычылася. Толькі яшчэ ра-дзей стала наведваць нас. Што такое з ёю здарылася?
Але трэба сказаць праўду: дзіця яе ад гэтага ані трохі не цярпела. Усё ж такі некалькі разоў на дзень маці прый-дзе, накорміць, памые, нават паляжыць трохі з ім,— а по-тым зноў пойдзе.
Глядзім мы раз праз акно — нясе Багіра мышку свай-му дзіцяці. Мы пайшлі адчыняць ёй дзверы, але яна... прайшла міма нас і панесла мышку ў кватэру шостую...
Дык вось у чым справа. Вось чаму наша Багіра не гаравала. Вось чаму яна дома не сядзела.
Яна даглядала сваіх дзяцей ва ўсіх кватэрах разам...
У кожнай кватэры лічылі, што кошка толькі і ведае, што іхняе кацянё: прыходзіць, корміць, мые, прыносіць мышэй, гуляе з дзіцем — нібы ў яе іншага клопату няма. А яна гэткім чынам працавала аж на чатыры кватэры. Вось чаму яна была такая заклапочаная, не траціла да-рэмна часу, доўга не бавілася ў нашай хаце.
Цікава было яшчэ тое, што мышэй і пацукоў яна на-сіла па чарзе ва ўсе кватэры, нікога не крыўдзіла. Аднаго разу было так: скрабецца яна ў нашы дзверы, просіцца; яе сынок пачуў і падбег ужо да дзвярэй. Адчынілі мы, гля-дзім — прынесла Багіра мышку, якую наш каток зараз жа і схапіў. Маці тады завярнулася і пайшла сабе назад: прынесла, аддала — навошта ёй і ў хату ісці? I без таго работы многа: і ў чацвёртай кватэры чакаюць, і ў сёмай, і ў шостай — хоць ты разарвіся.
Можа, хто захоча спытацца: якім чынам Багіра маг-ла абслугоўваць чатыры кватэры, калі сама ўмела лічыць толькі да трох? Нялёгка, вядома, адказаць на такое запы-танне замест Багіры, але думаем, што яна сваю хату не лічыла — вось тады і застанецца тры.
Як бы там ні было на самай справе, а мы лішні раз пераканаліся, што наша Багіра — найлепшая кошка ў све-це. Мы нават гатовы былі прасіць у яе прабачэння за тое, што падумалі, нібы яна сапсавалася і загуляла.
Нарэшце прыйшоў час, калі Багіра зусім пакінула ўсіх сваіх дзяцей і забылася на іх. Мы ахвотна аддалі людзям і апошняга катка, каб жыць толькі з адной іхняй маткай. Ды і хто не хацеў бы жыць з такой разумнай асобай!
Але хутка ў нас з ёю пачаліся непаразуменні. Калі яна пазбавілася клопату аб дзецях і ёй больш не было чаго
380
рабіць, яна пачала ўмешвацца ў нашы гаспадарчыя спра-вы, ды так нахабна, што ніякай рады нельга было даць. Калі хоць трохі адвернешся, недаглядзіш — яна зараз жа нашкодзіць. Нічога ад яе не схаваеш — усюды дабярэц-ца. Калі збан малака накрыты сподкам — яна сподак скіне, калі завязаны — яна перакуліць. Калі буфет зачы-нены не зусім шчыльна — яна сама яго адчыніць. А раз ухітрылася выцягнуць з закрытай каструлі мяса — і каст-руля засталася закрытай. А ноччу часам адбываліся Ta-Kia выбухі ад скінутых рэчаў, што, здавалася, самалёты робяць бамбёжку.
Ужо ж як мы яе ўгаварвалі, саромілі, выхоўвалі, дрэсі-равалі — нічога не выйшла, ніяк не маглі з ёю дагаварыц-ца. Нічога яна не магла ці не хацела зразумець, хоць і ўмела лічыць да трох.
I цяпер мы шкадуем, што так яе расхвалілі на ўвесь свет.
ЗМЕСТ
Аповесці
Чалавек ідзе — 6
У краіне райскай птушкі — 49
Сын вады — 142
Палескія рабінзоны — 207
Апавяданні
Слёзы Тубі — 336 Незвычайная прынада — 341
Лацароні — 346
Бунт звяроў — 356 Падарожжа вакол дома — 361
Шчасце — 370
На крызе — 372
Багіра — 376
Літаратурна-мастацкае выданне
МАЎР ЯНКА (ФЁДАРАЎ Іван Міхайлавіч)
У КРАІНЕ РАЙСКАЙ ПТУШКІ
Аповесці Апавяданні
Для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзроспгу
Рэдактар С. У. Фядопгава
Мастацкі рэдактар К. С. Ракіцкі Камп’ютэрны набор Л. А. Макаранка, A. В. Русецкай Камп’ютэрная вёрстка A. В. Русецкай Тэхнічны рэдактар Г. Ф. Дуброўская Карэктары Д. Р. Лосік, М. Ч. Пермякова
Падпісана да друку 14.09.2000.
Фармат 84х1081/>2. Папера газетная. Гарнітура школьная. Афсетны друк. Ум. друк. арк. 20,16. Ул.-выд. арк. 22,62.
Тыраж 4000 экэ. Зак. 1582.
Падатковая льгота — Агульнадзяржаўны класіфікатар Рэспублікі Беларусь АКРБ 007-98, ч. 1; 22.11.20.200
Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства “Выдавецтва “Юнацтва" Дзяржаўвага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку.
Ліцэнзія ЛВ № 7, 20.12.1997 г. 220600, Мінск, Машэрава, 11. Надрукавана з арыгінала-макета заказчыка ў друкарні выдавецтва “Беларускі Дом друку”. 220013, Мінск, Ф. Скарыны, 79.
Маўр Я.
М 36 У краіне райскай птушкі: Аповесці. Апа-вяданні: Для сярэд. і ст. шк. узросту /Маст.
У. М. Аніська.— Мн.: Юнацтва, 2000.— 382 с., іл.
ISBN 985-05-0445-5.
У кнігу выдатнага беларускага пісьменніка Я. Маўра (1883—т 1971) увайшлі найбольш папулярныя прыгодніц-кія аповесці “У краіне райскай птушкі”, “Сын вады”, “Па-лескія рабінзоны”, навукова-фантастычная аповесць “Ча-лавек ідзе” і апавяданні.
УДК 882.6-93
ББК 84(4 Бех)6-44
a
*>
I Сч
I