Улюбёны я ў сваю зямлю

Апанас Цыхун
..Улюбёны я ў сваю зямлю”
Гародня 2010

Серыя „Гарадзенская бібліятэка” выдаецца пад патранатам Лляксандра Мілінкевіча, лідэра Руху „За Свабоду”, лаўрэата прэміі Еўрапейскага парламента імя А. Сахарава „За свабоду думкі’’
Copyright <Q Гарадзенская бібліятэка, 2010
Укладальнік: Іван Буднік
Здымкі: з архіваў Івана Будніка, Міхася Цыхуна, Янкі Лялевіча,
Уладзіміра Хільмановіча
Графічная апрацоўка і падрыхтоўка да друку: Зміцер Гупянец
Дызайн вокладкі: Зміцер Гупянен
Лагатып серыі: Алеся Раднова
Каардынатар серыі: Павал Мажэйка
Ідэя серыі: Эдвард Дмухоўскі
ГАРАДЗЕНСКІ РУХ
Гарадзенскі Рух „За Свабоду” e-mail: zasvabodu.hrodna@gmail.com
ISBN 978-83-61617-94-5
Друкарня: Pro 100, Беласток
Дзякуем сябра.м з Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jezioranskiego за апеку
над выданнем
Ад укладалыніка
«...Улюбёны я ў сваю зямлю» выходзіць да 100-годдзя з дня нараджэння вядомага гродзенскага краязнаўцы Апанаса Цыхуна. Гэта творчая спадчына, найбольш значныя яго творы. Яны ў свой час друкаваліся ў розных рэспубліканскіх, абласных і раённых газетах і часопісах, некаторыя выходзілі асобнымі кніжкамі, невялікімі накладамі ў дрэнным афармленні і амаль зніклі, хаця і захоўваюць сваю навуковую і мастацкую вартасць.
Так названа кніга і таму, што гэта не толькі спадчына яе аўтара, але і спадчына многіх пакаленняў гарадзенцаў, якую рупліва, з любоўю да нашага краю, нашай мовы, да мінуўшчыны на працягу свайго жыцця нястомна збіраў, вывучаў Апанас Пятровіч. Збіраў па вёсках у час працы інспектарам райана, працуючы ў архівах, вывучаючы старажытныя фаліянты і навуковую літаратуру, і перадаў наступным пакаленням як бясцэнны народны здабытак. Толькі прывязанасць сэрцам да роднай зямлі, да Беларусі надавала яму сілы ў працы, і веру ў тое, што знойдзенае, здабытае не загіне, а прынясе карысць людзям.
Іван Буднік
Вяртанне Сейбіта
3 таго пахмурнага сакавіцкага дня.калі мы развітваліся зАпанасам Пятровічам Цыхуном, прайшло ўжо болыш чым пяць гадоў і сёння цяжка ўзнавіць у памяці пачуццё адзіноты, якое раптам абрынулася на тых, хто меў блізкія адносіны з гэтым чалавекам. He ведаю як для іншых, але для мяне, тады яшчэ ліцэіста, а пасля студэнта, Апанас Цыхун быў сімвалам дваццатага стагоддзя, жывым увасабленнем усяго таго, аб чым я з захапленнем чытаў у кнігах. Апанасу Пятровічу было восем гадоў калі беларусы ўпершыню абвесцілі незалежнасць, і восемдзесят, калі гэтая незалежнасць стала факгычнай. Падлеткам, вучнем настаўніцкай семінарыі ў Гародні, ён бачыў, як стары манах Іона насуперак польскім уладам над уваходам у беларускі дзіцячы прытулак вывешваў бел-чырвона-белы сцяг, і зусім сталым чалавекам пабачыўяк гэты жбел-чырвона-белы сцягзалунаўнад усімі дзяржаўнымі ўстановамі горада. I ўтым, што гэтак сталася, была немалая заслуга самога Апанаса Пятровіча, які дзесяцігоддзямі, рызыкуючы працай, грамадскім становішчам і часта нават асабісгай свабодай, пераконваў вучняў і настаўнікаў Беларусь, гэта самае дарагое, што мы маем. Апанас Цыхун ведаў лепшых прадстаўнікоў тых пакаленняў, высілкам працы якіх Беларусь даказвала сваё права на незалежнасць у міжваеннай Польшчы і СССР, пераможцай выйшла з вялікай вайны і адбудоўвалася пасля. Выкладчыкі беларускіх гімназій 1920-30-х гг., кампазітары, масгакі, пісьменнікі, навукоўцы, спартсмены... I ён не шакадаваў ні часу, ні сваіх знаёмстваў, ні ведаў на прыпадковых часам знаёмых. Шчодра адкрываў сваю душу і скарбніцу сваіх ведаў для іншых, адкрываў мінулае і сваіх сяброў. Для мяне асабіста, апрача таго, што Апанас Пятровіч Цыхун стаў мне настаўнікам і сябрам (гэта дзіўна, але людзі могуць сябраваць, нават калі аднаму дзевяноста год, а другому васемнаццаць), ён стаў яшчэ і ідэальным прыкладам беларускага нацыяналіста. Апанас Пятровіч ніколі не казаў пра нейкую непаўнавартаснасць або, наадварот, богаабранасць беларусаў, не лічыў патрэбным сыпаць праклёны ў адрас суседзяў (моцнае слова можна было ад яго пачуць толькі ў адрас Птлера і Сталіна), але адначасова быў настолькі перакананы ў святасці словаў «незалежнасць, мова, дэмакратыя», што часам можа было падумаць, быццам ён жыў у незалежнай Беларусі не з 1991-га, а як мінімум з 1918-га года.
Ды, уласна кажучы, так яно і было. Апанас Цыхун, прайшоўшы шлях ад вясковага пастушка да заслужанага настаўніка краіны, доўга рыхтаваў нас да незалежнасці, духоўную Беларусь будаваў ужо даўно. Ён, па вялікаму рахунку, толькі і рабіў усё жыццё, што сеяў. Сеяў у школе, у сям'і, сеяў сваімі кнігамі і ўчынкамі. I працягвае сеяць цяпер.
Андрэй Вашкевіч. 22 красавіка 2010 года. Гародня.
Пройдзеныя шляхі-пуцявіньГ
* У кнізе захаваны мова і правапіс арыгінальных тэкстаў. Вершы друкуюцца ў апошняй прыжыццёвай аўтарскай праўцы.
Нарадзіўся я 5 траўня 1910 года ў вёсцы Кунцаўшчына, што недалёка вёскі Лаша, радзімы акадэміка Яўхіма Фёдаравіча Карскага, у беднай сялянскай сям'і. Зараз былая Лашанская воласьць зьяўляецца Індурскім сельсаветам Горадзенскага раёна. ІІазва вёскі, відаць, паходзіць ад прозьвішча абшарніка Яна Кунца, якому яна некалі належала. Пазьней Кунцаўшчына перайшла да ўладальніка маёнтка Сьвіслач Дольная пана Вандаліна Вайцехавіча IІуслоўскага. Гэты маёнтак і яго ваколіцы часта наведвала пісьменьніца Эліза Ажэшка. У сваім лісьце да знаёмага яна пісала: «Тут у Сьвіслачы ёсьнь такі палац, якога вы ня знойдзеце ў іншых краінах сьвету, спадчына часу, людзей, даўнейшых звычаяў, стары, не заплямлены ніводнай кропляй тынкоўкі, ні фарбы, з высокім востраканечным дахам, на які сплываюць галінкі клёнаў і каштанаў. 1 Іавокал мора зеляніны. Травы, як лес, растуць, а сьцяблода сьцябла не падобныя, дзіка растуць, бурна, расьсейваючы ў незьлічоную колькасьць усялякіх адценьняў, пахнуць нябачнымі кветкамі, абмотваючы ногі падарожніку рознымі павоямі. 3 аднаго боку пладовы сад, стары й цяністы, бязь зьезджаных дарог, з мноствам кустоў бэзу, дзікіх ружаў, акацыі, маліны й квітнеючых ужо белым цьветам суніц: пасярэдзіне сада, проста ад ганку дарога да вёскі, высаджаная таполямі, нядоўгая, таму што вечарам відацьзганка палаца, якгарацьдровыўнечахсялянскіххат. Здругога боку палаца,у самага падножжаўзвышша, на якім стаіць палац рака Сьвіслач. Месца гэта прыгожае, праўдзівей сказаць, сумнае, чым вясёлае, але мне ў ім вельмі добра адпачываепца, весела. так што ўчора вечарам, седзячы над ракой зь сяброўкай, успамінала свае маладыя гады...»
I сапраўды, палац уладальнікаў маёй вёскі Кунцаўшчыны, паноў I Іуслоўскіх, быў цудоўны, крыты чырвонай дахоўкай, бачны з адлегласьці ў дзесяць кілямэтраў. Ен быў гонарам паноў Пуслоўскіх, а пазьней Красінскіх. 1 я ў маленстве, пасучы раніцай коняў, часта назіраў за ім, дзівіўся ягонай прыгажосьцю, асабліва чырвоным дахам. Старэйшыя людзі расказвалі пра яго легэнды. Будавалі палац прыгонныя сяляне на працягу дванаццаці гадоў. Звозілі каменьне з навакольных палёў.
У маёй Кунцаўшчыне было ўсяго 18 двароў і 190 дзесяцінаў ворнай зямлі. Вёска разьмясьцілася на левым беразс рэчкі Лашанкі, якая каля вёскі Сухая Даліна ўпадае ў раку Сьвіслач. У гэтай яе частцы і бывала Эліза Ажэшка, а на аснове падзеяў, што адбываліся там, напісала аповесьць «Дзюрдзі \
Паабапал вёскі Кунцаўшчына, нібы вартавыя, з узьнятымі ў неба крыламі, стаялі некалі два ветракі. Адзін зь іх быў уласнасьцю сям'і Буднікавых, другі Цыхуноў. Стаялі яны на ўзвышшах, дзе заўсёды дзьмуў моцны вецер. Ветракі былі добра бачны здалёк, служылі своеасаблівымі арыентырамі падарожнікам. Адносіліся да найбольш старажытных ветракоў, г. зв. казловых. Асновай казловага ветрака зьяўляўся вэртыкальны слуп-вось, трывала замацаваны ў крыжавіне (казлох). Вятрак свабодна паварочваўся вакол слупа-восіўзалежнасьці аднапрамку ветру пры дапамозе дышла.
У якім годзе Кунцаўшчына ўзьнікла і адкуль прыйшлі яе першыя пасяленцы, ніхто ня ведае. У вёсцы найбольш было Цыхуноў, затым Салеяў. Былі і такія прозьвішчы, як Краўцэвіч, Баламут, Кароль, Пых, Ахрамовіч. Старажылы казалі, што Салеі паходзяць ад палонных татараў, якія аднекуль сюды прыйшлі й пасяліліся. I Іават сваім вонкавым выглядам яны нагадвалі татараў(у суседа Антася Салея быў шырокі твар, нос, касыя вочы, асадзістая фігура, выдатна ён езьдзіў на кані, служыў у войску ў коньніцы). Навогул, пры паляках амаль усе Салеі й Цыхуны адбывалі вайсковую службу ў конных фармацыях: уланах, шваляжэрах, коннай артылерыі. А назва вёскі Кунцаўшчына нагадвае назву татарскіх паселішчаў Абярдоўшчына, Качаноўшчына і інш.
У Кунцаўшчыне было і такое прозьвішча, як Шкарда, якое нагадвала былых яцьвягаў. Яго меў адзін з кунцаўскіх прымакоў.
Вядома, што яцьвягі ў 16 стагодзьдзі канчаткова былі разьбіты й гэрманізаваны. Асобныя зь іх знайшлі прытулак ў Русі Літоўскай. Сюды, напрыклад, прыйшоў з атрадам апошні яцьвязкі князь Скурда і пасяліўся недалёка Горадні. Можа быць, што гэта далёкі нашчадак тых яцьвягаў. Навогул, усе жыхары вёскі Кунцаўшчына лічылі сябе беларусамі. Мова іхчыста беларуская. Лінгвісты называлі іх «сакунамі з-пад Горадні», бо ў дзеясловах замест зваротнай часьціцы -ся яны вымаўлялі -са (наеўса, напіўса, набраўса).
* * *
Свой радавод знаю да чацьвёртага калена. Прапрадзедам маім быў Мацей Цыхун, прадзедам Тамаш або Тумаш, дзедам Гаўрыл. У вёсцы нас называлі па прапрадзедзе Мацейчыкамі, а пасьля па бацьку Пятрусевымі. Мяне называлі Панас Пятрусеў або Мацейчыкаў. Па
прычыне таго, што ў вёсцы Кунцаўшчына ў асноўным былі прозьвішчы Салей і Цыхун, кожнай сям'і, каб адрозніць ад іншых, давалі розныя мянушкі: Цыхун Міхалка быў Буднікаў Міхалка. Чаму Буднікаў? Таму што прадзед ягоны некалі працаваў на лясных промыслах будох, спальваў пэўныя пароды драўніны, каб атрымаць попел, зь якога выварвалі паташ, неабходны для вытворчасьці шкла, гнаў смалу, дзёгаць, выпальваў драўляны вугаль. Цыхун Сямён быў Ксёндзаў Сямён, таму што прадзед меў вуніяцкі малітоўнік (раней жыхары маёй вёскі былі вуніятамі), добра чытаў па-польску малітвы па нябожчыках, таму сяляне і называлі яго ксяндзом, а чальцоў ягонай сям'і Ксёндзавымі. Ёзік Цыхун быў Муляроў Ёзік, бо прадзед у даўнія часы быў муляром, будаваў сялянам каменныя хлявы адрыны й іншыя будынкі. Цыхун Пятрук быў Задарожны Пятрук, бо хата гэтай сям'і стаяла за дарогай. Амаль усе сем'і мелі адпаведныя мянушкі; па прозьвішчах не называлі, паколькі прозьвішчы былі аднолькавыя.
У той час у Кунцаўшчыне сяляне жылі вялікімі сем'ямі. Кіраваў гаспадаркайу асноўным старэйшы з роду, аўтарытэт якога быў непахісны. На выпадак сьмерці ён перадаваў усю гаспадарку старэйшаму сыну. Усё гэта рабілася вусна, без аніякіх пісьмовых завяшчаньняў. Іван Ануфрыевіч Карскі (дзядзька Я.Ф Карскага, фальклярыст і этнограф) апісаў, як ямудавялося быцьсьведкам такога завяйічаньняў маёй вёсцы ў селяніна Сьцяпана Краўцэвіча. «Перад сьмерцю, — пісаў Карскі, — ён паклікаў чатырох сваіх сыноў (пяты ўтой час быўу салдатах) і сказаў ім: «Дзеткі мае раднюсенькія! Вы бачыце, што я зусім цяпср хворы і, здаецца, што ўжэ ня выйду з гэтай хваробы, то ты, Ясю, застанешся гаспадаром, а вы, дзеткі, слухайце яго як старэйшага брата, бо ён варт, каб яго слухаць, бо ён не распусьнік, ужэ жанаты... да не забывайце, дзеткі, і брата свайго Казімера, што ў маскалях». Пасьля ён зьвярнуўся да сынавой (нявесткі): Д ты, Багуська, ня крыўдзь нікога, але ўсе шануйце адно другого, то вас людзі будуць і бог будзе любіці...».
На ўсход ад Кунцаўшчыны над ракой Сьвіслаччу, дзе былі самыя лспшыя землі, разьмяшчаліся багатыя шляхецкія аколіцы. Іх налічвалася каля 70. У кожнай такой аколіцы было ад 12 да 80 забудоваў, так званых «загродаў». «Шляхціц на загродзе роўны ваяводзе» з пахвальбой заяўлялі шляхцічы. Шляхта карысталася асобымі прывілеямі, не хадзілада пана Пуслоўскага на паншчыну, насіла іншае адзеньне. Нават
шляхецкія палеткі ворнай зямлі адрозьніваліся ад кунцаўскіх. Загоны ворнай зямлі мелі форму выгнутай шаблі, так званыя «заклы». Аднойчы, калі Іван Ануфрыевіч Карскі, праязджаючы каля аколіцы, запытаў у старога шляхціца, якая гэта вёска, абураны шляхціц яму адказаў: «Копыто тэндурань, хто пыта!» Шляхецкія аколіцы адрозьніваліся ад вёсактым, што ў іх не было вуліцы, а двары-загроды разьмяшчаліся бяз пляна. Пабудовы шляхецкія хаваліся ў зеляніне, акружанай платамі й брамамі. Будынкі крыліся ў асноўным саломай, часам дранкай. Асобна будаваўся сьвіран. У большасьці хат падлога была дашчатая. У заможнай шляхты каля ўязной брамы стаялі мэмарыяльныя слупы. Слупы вышынёй у 2-3 мэтры завяршаліся невялікай каплічкай, на адной са сьценак яе была разьба па дрэве сэрца, прабітае дзідай.
3 паўднёвага боку Кунцаўшчыны ў рэчышчы Лашанкі быў выган, на якім расьлі алешына, лаза, чарот. У рэчцы Лашанцы ў асобных месцах былі глыбокія віры, у якіх летам сялянскія хлапчукі (у тым ліку і я) мылі коняў, купаліся, рукамі лавілі рыбу й ракаў, якіх было шмат, асабліва ва ўрочышчы Ракаўшчына. Бывала, паскідаем зь сябе адзежу, залезем у рэчку — і давай рукамі лавіць ракаў. Засунеш руку ў нару, у якой сядзіць рак, і выцягваеш яго, выкідаеш на бераг, а потым зьбіраеш іху сарочку з завязанымі рукавамі. Пакуль наловіш ракаў, дык чыста пакалечыш рукі. Асабліва старыя ракі надта ж моцна шчыпаліся, да крыві калечылі пальцы...
Над вёскай Кунцаўшчына, помню, узвышалася старая таполя з буславым гняздом, якую, кажуць, пасадзіўу маладосьці мой прапрадзед Мацей Цыхун. Начную цішыню час ад часу парушаў бусьліны клёкат. Буслоўу Кунцаўшчыне лічылі сьвятымі. Іх ніхто ня крыўдзіў. Думалі, што яны прыносяць чалавеку вялікую карысьць, ахоўваюць вёску ад няшчасных выпадкаў, хваробы, голаду й пажараў. Лічылі, што адрына, на якой буслава гняздо зьвіта, ніколі не загарыцца, ніколі у яе ня ўдарыць пярун.
Увесну навакольле напаўнялася начнымі канцэртамі жабаў і саловак. Летам Кунцаўшчыну зачароўвалі навакольныя палі збажыны. Палавелажыта. Падлегкім іюдыхам ветрыка яго жытневыя хвалі каціліся, набягалі адна на другую. Сярод жытнёвага мора сям-там уздымаліся самотныя дзікія грушы (дзічкі), зялёныя кроны якіх гушкаліся на жыт-
нёвых хвалях, нібы дзівосныя караблі. Хвалявалася жытнёвае мора. Сьпелым калосьсем зьвінелі ягоныя берагі. Пахла сьвежым хлебам, медуніцай, васількамі. Яно прыцягвала да сябе чалавска. Так і хацелася пайсьці і акунуцца ў ягоныя духмяныя хвалі, услухацца ў ягоны шэпт, увабраць у сябе ягоную таямнічасьць. Але боязна было русалак, якія жывуць у жыце. Казалі: гора таму, хто далёка забрыдзе ў жыта й напаткае залатую русалку. Яна яго заказыча да сьмерці, абматае доўгімі валасамі й ад сябе ўжо нс адпусыііць. Адзяцей, каб ня лезьлі ў жыта, бабулі палохалі Русавым дзедам. Памятаю, як нас, малых, палохала Русавым дзедам нейкая нашая далёкая сваячка бабуля Явуся. I мы яс слухалі, ня лезьлі ў жыта, не тапталі. Баяліся Русавага дзеда.
Аднойчы бацькі паехалі на торгда мястэчка Індуры, а мы засталіся з бабуляй Явусяй. Бабулю Явусю мы, дзеці, вельмі паважалі. Яна нам распавядала пра вадзянікоў, ведзьмароў, пра залатых русалак, што жывуцьу жыце. Сьпявала жніўныя песьні. Загадвала цікавыя загадкі. Нам вельмі хацелася, каб яна расказала што-небудзь і пра Русавага дзеда, што жывеўжыце. Прасілі яе. Бабуля глядзела на нас, хітравата ўсьміхалася, паўтарала: «Ой,дзеткі. і страшны ж Русавыдзед!» Затым начала расказваць: «На маім вяку, — казала яна, — давялося два разы зь ім спаткацца. Усялякіх давя-лося бачыць: вадзянікоў, галышоў, русалак, але Русавы дзед зь іх найстрашнейшы, бо ён дзяцсй хапае...» Пасьля такіх словаў нам стапавілася страшна. Мы пераглядаліся паміж сабой, кожны з нас адчуваў за плячыма халадок, чуў, як прабягалі па целе мураіпкі. А бабуля Явуся глядзела на нас з усьмешкай і працягвала расповяд: «Русавы дзед, казала яна, заўсёды ходзіцьудоўгай кашулі, падпярэзаны круцялём, босы. Ен высокі, з барадой і доўгімі русымі валасамі. Таму і празвалі людзі яго Русавым дзедам. Жывеўжыце, як і русалкі, да самага жніва, як той карольу сваім царстве-гасударстве. ІПтохоча, тое і робіць, рондзіць. I Іільнуе, каб хто жыта не патаптаў. Жыве, дзеткі, ён не адзін, а са сваімі перапёлачкамі, курапатачкамі, жаўручкамі, кнігаўкамі, дзяркачыкамі. Пазашываюцца ў жыта, у густую траву і ўсю ночкудзяруцца, як могуць, каб ніхто і блізка не падышоў да яго: «Дзёр-дзёр! Дзёр-дзёр! Дзёр-дзёр!.. Крычаць на ўсю аколіцу. А Русавы дзед, накрыўшыся верасковаіі радзюшкай, сьпіць сабе на мяжы пад грушай-дзічкай, іў вус нядзьмс...»
Бабуля Явуся прыпынялася, задумвалася й далей расказвала: «А аднойчы ў мяне зь ім было і такос здарэньне: іду я сабе сьцежачкай праз
жыто, а яно, яклес, высока, высока, густое вуж не пралезе. Звоніць сабе каласкамі. Я тут зірць убок і замярла ад страху. Бачу, той самы Русавы дзед, як на карцінцы якой. Каля сьцежачкі сядзіць, нешта глубае. Стаю, якукопана. Hi ўперад, ні назад. Думаю, каб це трасца ўзяла і зь дзедам! ІІІто рабіць? Прапала! Задушыць адну ў жыце ды й годзе, не абаронішся. Але ж Бог літасьцівы. Гарцёма наслаў, суседа. Зірнула, а Русавага дзеда і сьлед прастыў. Толькі яго і бачыла. Гарцём доўга зь мяне сьміяўся: «Гэ, кажа, старая нешто прыдумала! Ніякага Русавага дзеда не было. На нешто прыгледзілася».
Пасьля кароткага перапынку бабуля Явуся ізноў нам расказвае пра Русавагадзеда: «Акалі я яшчэ маленькай была, да мяне была прычапілася трасца. Такая хвароба некалі была. 1 Іекаторыя людзі казалі: гэ, трасца не хвароба, ад яс ніхто не памёр. А я вам кажу, хвароба, ды яшчэ якая гадкая. Як прычапілася да мяне трасца, радачкі не было. Кожны вечар трасе, як кажуць «і за бацьку і за се». Маці нлакала, убівалася, а парадзіць нічога не магла. Бо ў той час ніякіх лекараў не было, ня тое, што цяпер — у кожным сяле лекар. He было каму лячыць.
1 Іерадтым, як пачне трасьці, я залазіла на печ. Маці навальвала на мяне бацькавы кажух, бурку, а мянеўсё аднотрасло, калаціло. Бывала, ляскаеш, яктой воўк, зубамі. 1 так кажнюсенькі вечар».
Нам вельмі цікава было, і мы адначаеова запыталіся: «Бабулю, a раскажыце, як вылечыліся ад той трасцы?». Бабуля Явуся памаўчала з хвіліну, уздыхнула, глянула на нас і далей працягвала: «Адзін раз суседка Барбуша маёй маці ды й кажа: Ганулю, што ты сабе думаеш? Глянь, што сталасо з тваей дачкой! Да чаго трасца давяла? Вядзі ты яе да Русавага дзеда, хай ён выжане зь яе гэтую трасцу. Трэбо, каб добра спалохаў. Яна сама ўцячэ, выйдзе».
I Іамятаю, было гэта на Пятра й I Іаўла. Маці паклікала мяне да сябе дый кажа: «Явуську, пойдзямо паглядзімо з табой, як цьвіце наш лён». Была сьвятая раніца. Сонейко грэло. Жыто стаяло ў рост чалавека. ІІалавело. Зараз жаць. А здалёк сінеў лён. Маці падвяла мяне да яго, ды й кажа: «Ты, Явуську, тут пачакай, а я зараз вярнусо». Добро, кажу. Стаю, чакаю. Слухаю, якжаўручкі пекна сьпяваюць. Азноў раптам чую матчын голас: «А іей! Явуську?.. Нрандзей уцякай! Русавы дзед! Русавы дзед!..» Я залямантавала на ўсё поле. 1 пабегла як магла. Нрыйшла
да прытомнасьці, калі мані мяне гладзіла па галаве й казала:»Явуську! 11я плач! Усё абышлося добра. Русавы дзед выгнаў трасцу. Даволі, папамэнчылася ад яе>\ I праўда, з той пары трасцу як хто рукой зыіяў. Аў тую вайну, працягвала бабуля Явуся, Русавыдзед нават партызанам зрабіўса. Сваіх хаваў у жыце. А хай, было, які немчурыско пакажацца ў жыце, так і засмаліць з кулямёта, як касой зрэжа. Ого! Як агню, непрыяцелі баяліся Русавага дзеда!..»
Бабуля Явуся Цыхун, Баўтрукова (так па-вясковаму ўсе яе называлі), ня толькі цікава расказвала казкі, байкі, ведала шмат прыказак, прымавак, але была ў вёсцы Кунцаўшчына вядомай знахаркай. Яна загаворвала й выпякала рожу (інфэкцыйную хваробу скуры), вылівала валасяніцу (валасень, паразытычны вадзяны чарвяк, падобны на волас) і іншыя хваробы. У маленстве я вельмі любіў купацца ў рэчцы Лашанцы, у якой было шмат валасяніц. Адна зь іх была ўлезла мне ў ступню нагі. Нага спухла, стала сіняй. Пачаліся пякельныя болі. He знаходзіў сабе месца так балела. Бацька хацеў палячыць, узяў ды й пасыпаў на балючае месца сінім каменем (так называлі медны купарос). Стала яшчэ больш пячы. He было рады. Тады бацька ўзяў мяне на плечы й занёсда бабулі Явусі. Яна паглядзела й сказала: «Валасяніца ўлезла ў нагу. Трэба вылавіць яе>. Нагрэла вады. Наліла ў кубак. Узяла пучок жытнёвых каласкоў. Палажыла пад хворую нагу, нешта шэпчучы, стала паліваць з кубка цёплай вадой. Празь некалькі хвілінаў яна вынула з-пад хворай нагі пучок каласкоў, наглядзела на іх і сказала бацьку: «Во, паглядзі, як круціцца валасяніца! Во якая яна. Жывы волас!.д> Пасьля бабулінага лячэньня, выліваньня валасяніцы, боль як хто рукой адняў. Бацька мяне ўжо на плячох ня нёс, я ўжо сам трохі пакуль-гваючы прыйшоў дахаты. А пасьля трохразовага выліваньня валасяніцы мая нага зусім перастала балець.
* * *
За выкуп зямлі вёскі Кунцаўшчына сяляне судзіліся з панам Вандалінам Пуслоўскім дванаццаць год, з 1864 года па 23 жніўня 1876 года. Яксяляне не даказвалі, усё адно суд выйшаў за панам.
Мой бацька, Пётр Гаўрылавіч (або Пятрусь, як яго называлі сяляне) Цыхун, меў гаспадарку, якая складалася з чатырох дзесяцінаў ворнай зямлі, аднаго каня, каровы й паловы сялянскай хаты. Башжі
яго рана паўміралі. У яго быў малодшы брат Іван Гаўрылавіч Цыхун і сястра Агата Гаўрылаўна. Яна выйшла замуж у вёску Зарубічы. I Іасьля сьмерці мужа прыняла прымака на прозьвішча Рагачэўскі. Па гэтай прычыне сям'ю яе ўсе ў вёсцы называлі Прымаковай. Старэйшы сын, Антось Рагачэўскі, гаспадарыў, а малодшы, Казімір Рагачэўскі (мой стрыечны брат), у пэрыяд панскай Польшчы быў вядомым у Заходняй Беларуеі рэвалюцыянэрам-падпольшчыкам. Нарадзіўся ён у 1903 годзе ў вёсцы Зарубічы Індурскага сельсавета (тады Індурскай воласьці, Горадзенскага павета) у беднай сялянскай сям'і. Жыцьцё яго мала чым адрозвнівалася ад жыцьця сотняў і тысячаў такіх як ён сялянскіхдзяцей таго часу. Зямлі ў Рагачэўскіх было занадта мала, каб пражыць двум братом. Таму Казімір вымушаны быў шукаць сабе пабочных заробкаў. Карчаваў панскі лес, біў уручную каменьні для брукаваньня шашы. Працаваў у асаднікаў. Паўсюды ён бачыў несправядлівасьць, цяжкае жыцьцё сялян, зьдзекі з боку паноў. На ўсё гэта абыякава ня мог глядзець, таму стаў на шлях барацьбы за вызваленьне сваёй радзімы ад польскіх паноў.
За рэвалюцыйную дзейнасьць Казімір Рагачэўскі 28 красавіка 1928 года знаходзіўся ў «дэфэнзыве», польскай паліцыі, у Горадні, дзе перанёс страшэнныя катаваныіі. На допыце яго білі гірай у грудзі, лілі ў нос воцат, ламалі рукі, засаджвалі пад пазногці голкі, але Казімір ня выдаў сваіхсяброў па падпольнай рабоце. I Іа ягонай ініцыятывеўтой час, 1 -га траўня 1929 года, у мястэчку Індура быў праведзены першатравеньскі мітынг. Мітынг быў разгромлены паліцыяй. Казімір Рагачэўскі арыштаваны. 26-га траўня 1930 года Горадзенскі павятовы суд прысудзіў яму два гады турэмнага зьняволеньня. Пасьля адбыцьця зьняволеньня Казімір Рагачэўскі знаходзіўся пад строгім наглядам паліцыі. He адзін раз Казімір трапляў у лапы вядомага ў тыя часы ката Стэфана Вуйціка. Але ні турмы, ні паліцэйскія нарады не змаглі пахіснуць стойкага рэвалюцыянэра. Яго падпольная барацьба прыймала яшчэ больш канспіратыўны характар.
Хутка Казімір Рагачэўскі зноў быў схоплены паліцыяй. Яго вялі са скручанымі назад рукамі два паліцыянты. Раптам, незаўважна, да яго падбег адзін хлонец і падаў яму ў рукі камень. Казімір Рагачэўскі яго і скарыстаў. Ен ударыў па галаве аднаму паліцыянту, зваліў яго з ног, a затым цесануў па галаве ідругому, які таксама неўтрымаўся на нагах, a
сам кінуўся ў натоўп. I ямуўдалося скрыцца з вачэй паліцыі. I Іасьля гэтага Казімір, забясьпечыўшыся зброяй, пайшоўу падпольле. Нскаторы час знаходзіўся ўЗарубіцкім лесе. Начамі прыходзіўу вёску, сустракаўся са сваімі сябрамі, распаўсюджваў улёткі, вывешваў лёзунгі, плякаты. Ён быўдля польскай паліцыі няўлоўны.
Аднак 3 сакавіка 1933 года паліцыі ўдалося трапіць на сьлед Казіміра Рагачэўскага. У той час, калі Казімір зайшоў у хату да брата, каб пераапрануцца, аб ягоным зьяўленьні данёс канфідэнт зь вёскі Зарубічы мянушкай Ястраб. Узброеная польская паліцыя ўварвалася ў хату, але Казімір Рагачэўскі не разгубіўся. Ён трапным выстралам з нагана паклаў паліцыянта I. Радкевіча, а камэнданту Індурскага пастарунка I. Бранявіцкаму выстралам з нагана выбіў левае вока. Расправіўшыся з паліцыянтамі, Казімір Рагачэўскі скрыўся. Пры дапамозе сваіх сяброў ён быў дастаўлены ў вёску Мазанава Горадзенскага павета. Паліцыя выходзіла зь сябе, шукаючы Казіміра, але посьпехаў ня мела. Само імя Казіміра Рагачэўскага наводзіла на паліцыянтаў і правакатараў жах. 3 сакавіка 1933 года камэндантам павятовай паліцыі быў абвешчаны ўсеагульны вышук Казіміра Рагачэўскага. Польскія ўлады кожнаму, хто пакажа месца прабываныія Казіміра Рагачэўскага або даставіць ягоную галаву, абяцалі выплаціць 1000 злотых. Ва ўсе камэндатуры (Аўгустоў, Саколку, Ваўкавыск, Беласток, Сувалкі, Шчучын, Ліду, Першы і Другі камісарыяты Горадні) былі выслапы афішы з фатаграфіямі Казіміра Рагачэўскага, якія расклейвалі ў відных месцах. Становішча Казіміра Рагачэўскага было цяжкім. I Ірайшло нямала часу, пакуль пры дапамозе правакатара ўдалося нарэшце ўстанавіць месца, дзе хаваўся Казімір Рагачэўскі.
16 сакавіка 1933 года польская паліцыя з Горадні, Індуры, Лунны, Скідаля акружылі вёску Мазанава. Тайныя агэнты з паліцыянтамі спачатку накіраваліся да хаты рэвалюцыянэра Івана Бычка, але там Рагачэўскага не знайшлі. Георгій Капыцкі, які даў сховішча Казіміру Рагачэўскаму, ведаў, што неўзабавс акружаць і ягоную сядзібу, што становішча складваецца вельмі цяжкае. Ён падбегда месца ўкрыцьця Казіміра й папярэдзіў яго. Хацеў было падвесьці яму каня, каб Казімір вярхом на ім непрыкметна праскочыўулес, алеўжобыло позна.Дзясяткі паліцыянтаў і тайных агэнтаў з сабакамі акружылі хату Капыцкіх. Паліцыянты сякерамі секлі сьцены. Георгія Капыцкага й ягоную жонку
Алену катавалі, але яны ні слова не сказалі пра Рагачэўскага.
Аднак празь некаторы час паліцыі ўдалося трапіць на месца, дзе хаваўся Казімір Рагачэўскі. Пачалася страляніна. Камэндант Луньненскай паліцыі Вронскі безупынна крычаў дрыжачым голасам: «Здавайся, Рагачэўскі! Вшыстко скончоно! Выходзь!.. ■ Але Рагачэўскі ня думаў здавацца. Ен ня меў магчымасьці бачыць сваіх ворагаў з укрыцьця. Страляў наўгад. Паліцыянты туліліся да сьцен хаты, хаваліся за вуглы, паўзьлі па зямлі. Некаторыя зь іх ізноў падалі. Раптам адзін зь іх спрытна падабраўся бліжэй да месца ўкрыцьця і кінуў у праход сьлёзацёкавую гранату. Казімір пачуў едкі пах дыму, сьціснула яго за горла, пацяклі сьлёзы. Ен зразумеў, што засталося нядоўга жыць. Слёзацечны газ дзейнічаў... Рука Казіміра раптоўна паднесла да віска наган з апошнім патронам. Выстрал... I Казіміра Рагачэўскага ня стала. Сумная вестка абляцела прыціхлыя вёскі, сёлы, мястэчкі й гарады былой Заходняй Бсларусі, такзваных «Крэсаў». Ня стала баявога хлопца, барацьбіта за лепшую долю й волю беларускага народа. Польская паліцыя сьвяткавала перамогу, трыюмфавала...
Цела Казіміра Рагачэўскага паліцыянты выцягнулі з укрыцьця. Прывязалі да дрэва, фатаграфавалі, насьміхаліся. Затым паклалілі на грузавую машыну й прывезьлі ў Горадзенскую дыфэнзыву. Аб гэтым стала вядома падпольшчыкам. Яны ноччу праламалі краты, узялі цела Казіміра Рагачэўскага й паспрабавалі вынесьці. Аднак ахова ня спала. Адкрыла агонь, страляніну. Падпольшчыкі вымушаны былі пакінуць цела Рагачэўскага. Ім не ўдалося пачатую справу давесьці да канца: вынесьці цела свайго баявога сябра й належным чынам пахаваць. Па загадзе польскіх уладаў цела Казіміра Рагачэўскага было спалена.
Доўгі час яго баявыя сябры, блізкія й знаёмыя не маглі згадзіцца з тым, як жорстка расправілася польская паліцыя з Казімірам Рагачэўскім. IІа вечарох хлопцы й дзяўчаты ў вёсках зьбіраліся падхатамі, сьпявалі аб ім невядома кім складзеную песьню, у якой услаўлялі ягонае імя. Шмат часу прайшло з той пары. Ня стала ягоных баявых сяброў, маладых хлопцаў, але памяць аб ім жыве ў народзе. У 1969 годзе ў вёсцы Зарубічы надоме, у якім нарадзіўся і жыў Казімір Рагачэўскі, была ўсталявана мэмарыяльная дошка, на якой значацца словы: «Тут нарадзіўся і жыў адважны рэвалюцыянер, які
загінуў у няроўным баі супраць белапалякаў Ібсакавіка 1933 года ў вёсцы Мазанава Мастоўскага раёна».
У пэрыяд, калі камэндантам павятовай паліцыі быўабвешчаны вышук Казіміра Рагачэўскага, падполыпчыкі сплянавалі пераправіць яго ў БССР Я асабіста знаў жыда зь мястэчка Індуры, якому былодадзена заданьне перавезьці Казіміра Рагачэўскага за мяжу, але гэта яму не ўдалося. Усё адно і ў БССР Казіміра Рагачэўскага чакала сьмерць. Хлопцы-рэвалюцыянэры знаходзіліся ў той час паміж молатам і кавадлам. 3 аднаго боку беларусаў саджалі ў турмы палякі, з другога балыпавікі. якія разагналі Камуністычную партыю Заходняй Беларусі, асабліва не любіў яе «любнмый отец всех народов» Сталін. Тысячы лепшых сыноў, якія вялі барацьбу за вызваленьне Беларусі ад акупантаў і думалі знайсьці прытулак у СССР, былі бальшавікамі расстраляны як • врагі народа». Такі лёс чакаў і майго стрыечнага брата Казіміра Рагачэўскага, калі б ён апынуўся на тэрыторыі Савецкага Саюза.
У пэрыяд майго сірочага дзяцінства ён мною апекаваўся, і мне было яго вельмі шкада. Пазьней я пра яго нават напісаў верш «Ціха шэпчуць імшалыя хвоі >.
Брат майго бацькі, Іван Гаўрылавіч Цыхун, быў кавалём. Рабіў у кузьні, бозямлі надвухбратоўнехапала. Затымзмушаныбыўэміграваць у Амэрыку, бо быў замешаны ў бойцы зь сялянскімі хлопцамі падчас вечарыны, гуляньня.
Матка мая, Юлія Фёдараўна, паходзіла зь сям'і Краўцэвічаў зь вёскі Сухая Даліна. У яе быў брат Максім Фёдаравіч Краўцэвіч, па матцы самы блізкі й дарагі мне дзядзька. Іхныя бацькі рана памерлі. Гадаваліся сіротамі. Яны мслі невялікую гаспадарку, трацяк ворнай зямлі чатыры дзесяціны. Але Максім ёю пя вельмі цікавіўся. Яго прыцягвала школа, вучоба. Яму ўдалося атрымаць адпаведную адукацыю і стаць сельскім настаўнікам. Спачатку настаўнічаў у сваёй вёсцы Сухая Даліна, затым у вёсцы Баброўнікі. Як настаўніка яго паважалі. Сярод сялян і вучняў карыстаўся пэдагагічным аўтарытэтам. Цікава праводзіў заняткі з вучнямі. Даваў ім трывалыя веды для паступленьня ў Сьвіслацкую настаўніцкую сэмінарыю. Аб ім, як аб выдатным настаўніку, даведаўся вядомы ў тыя часы ўладальнік маёнтка Лікоўка, земскі судзьдзя. Ен запрасіў Максіма Краўцэвіча да сябе ў маёнтак
вучыць сваіх дзяцей. Такім чынам дзядзька Максім стаў у гэтага пана гувэрнёрам. Са сваімі абавязкамі добра спраўляўся, спадабаўся панам Пчыцкім, і яны яму дапамаглі пераехаць у Пецярбург і там уладкавацца на работу на Галоўны артылерыйскі палігон. Дзядзька Максім стаў вайскоўцам. Даслужыўся да чыну маёра. Атрымліваў добры заробак. Вось ён і паставіў, як кажуць, маіх бацькоў на ногі. За ягоныя грошы бацька купіў чатыры дзесяціны добрай зямлі, пабудаваў хату, паставіў адрыну. Але неўзабаве пачалася вайна Расеі зь Нямеччынай. Майго бацьку забралі ў царскую армію. У хуткім часе наша вёска Кунцаўшчына апынулася пад пагрозай. Па загадзе царскіх уладаў усе жыхары павінны былі пакінуць сваю маёмасьць і на фурманках ехаць у Расею як бежанцы. Пакінулі сваю родную вёску і мы з маткай. Мне было тады пяць год, але я добра памятаю, як маці паказвала, як гарэла наша Кунцаўшчына. Як толькі жыхары выехалі, яе падпалілі казакі, відаць было на небе вялікае зарыва. 1 Іомню, як матка аглядалася едучы й плакала. IІамятаю, як ехалі на возе ў будзе, як цыганы. Як няўмела кіравала мышастай кабылкай маці, як насіла яна наш воз з будой са стромкіх узвышшаў, як мы з братам Іванам трымаліся адзін за аднаго й плакалі. На фурманках даехалі мы ажда мястэчка Шклова. Там усе сяляне, у тым ліку і мы з маткай, здалі коні й вазы дзяржаве, а самі цягніком паехалі ў горад Шую, а затым пераехалі да дзядзькі Максіма ў I Іетраград.
У хуткім часе да нас вярнуўся з фронту бацька. Але пачалася Кастрычніцкая рэвалюцыя, удзелыйкам якой стаў і мой бацька. Ен служыў у нейкім бранявым атрадзе. Пасьля рэвалюцыі ў горадзе наступіў цяжкі час, разруха й голад. Нам, дзецям, давалі па васьмушцы хлеба напалову зь мякінай. Дзядзька Максім застаўся ў Петраградзе, а мы, дзеці, вярнуліся з бацькамі ў 1918 годзе на радзіму ў Кунцаўшчыну, якая апынулася над нямецкай, а затым пад польскай акупацыяй. Вёска была амаль поўнасьцю спалена. У ёй заставалася адна хата й дзьве адрыны.
У хаце жыў адзін селянін з жонкай і дзецьмі, Андрэй Краўцэвіч, Грамза, як называлі яго вяскоўцы па-вулічнаму, боў яго на правай руцэ не было трох пальцаў. Некалі абрэзаў іх у сячкарні рэжучы сечку. Як пазьней я даведаўся, гэтая тая самая хата, у якой некалі пабываўдзядзька заснавальніка беларускай філялёгіі Я.Ф. Карскага, Іван Ануфрысвіч
Карскі, царкоўны дзячок, фальклярыст, этнограф. І.А.Карскі апісаў, як яму давялося быць сьвсдкам завяшчаньня перад сьмерцю селяніна Сьцяпана Краўцэвіча. Вось гэты чалавск, нашчадак селяніна Сцяпана Краўцэвіча, Андрэй Краўцэвіч, ці Грамза, і ўзяў нас да сябе ў хату.
I Іа сялянскіх сядзібах расла вышэй чалавечага росту крапіва. У садох красаваліся сонцам налітыя яблыкі, грушы, сьлівы, але ніхто іх не зрываў, бо не было людзей. Начамі вакол хаты чутно было, як цяўкалі лісіцы. Страшна было выходзіць з хаты ўначы, бо падбіраліся ваўкі. Mac бацькі дзівіліся, як магла жыць у такой глушы сям'я Краўцэвічаў. 1 нам было страшна, але пастугюва зь цягам часу Кунцаўшчына пачала аджываць, адраджацца. Пачалі вяртацца з розных куткоў Расеі яс былыя жыхары. 3 кожным днём іх прыбывала. Жылі яны ў скляпох, якія захаваліся, у зямлянках, буданох. Паступова набывалі жывёлу, коней і кароў. Будавалі хаткі й адрыны. Пачалі апрацоўваць лесам зарослыя надзелы зямлі. Засьпявалі ў вёсцы пеўні, закудахталі куры. Зазьвінелі і дзіцячыя галасы.
Паступова і мы сталі жыць самастойна. Купілі ў Індуры нейкую курную хату. Разабралі яе, перавезьлі ў Кунцаўшчыну й паставілі на старым падмурку. Вядома, у ёй змайстравалі ў першую чаргу хлсбную печ, на якой можна было пагрэць плечы. I пачалі жыць. Хата хоць і старая была, алс моцная. Ейныя сьцены былі прасычаны дымам, здаровыя й смольныя. I Іасьля таго, як пабудавалі сабе новую хату, яс прадалі людзям у вёску Сухая Даліна, а тыя людзі потым прадалі яс ў вёску Агароднікі. 1 зносу ёй нс было. Такой здаровай была тая курная хата. I Іс адну сям'ю абслужыла, не адно пакаленьне людзей...
Пасьля пабудавалі адрыну,хлявы. Дапамагаўу гаспадарцы ізноўмой дзядзька Максім Фёдаравіч Краўцэвіч, але ня доўга. У пэрыяд культу асобы Сталіна, у час страшнай яжоўшчыны па даносе «осведомнтелястукача» ён быў арыштаваны як вораг народа. Да гэтага прычыніўся і я, даслаўшы яму сваю фатаграфію (тады я ўжо быў паступіў вучыцца ў польскую настаўніцкую сэмінарыю). Фатаграфіі дзядзька не атрымаў, яна трапіла ў рукі энкэвэдзістаў. Перанёс катаваныіі. Ад расстрэлу выратавала ягоная нязвыклая мужнасьць і настойлівы характар. 1 Іс дапамаглі чакістам і тартуры. Аднак яго ўсё адно судзілі як ворага народа. Прасядзеў ён у лягэры шэсьць гадоў. I Іе на карысьць дзядзьку
Максіму склаліся і другія абставіны. Мой другі дзядзька па бацьку, Іван Гаўрылавіч Цыхун, будучы ў Амэрыцы, зьвязаўся з палітыкай, актыўна ўдзельнічаўу розныхзабастоўках, мітынгах. Па гэтай прыч ыне ягоўлады пастанавілі высяліць. I Іеўзабаве арыштавалі разам з блізкімі сябрамі. Пасадзілі ў самалёт і высадзілі на тэрыторыю Савецкага Саюза недалёка ад Ленінграда. Іх падабралі ворганы міліцыі як амэрыканскіх шпіёнаў. Падчас допытаў дзядзька Іван назваў прозьвішча Максіма Фёдаравіча Краўцэвіча. Гэта яшчэ больш навяло падазронасыдь на яго ў тым, што ён сапраўды зьяўляецца амэрыканскім шпіёнам, ворагам народа. Толькі пасьля таго, як Яжоў сам аказаўся ворагам народа, маіх дзядзькоў выпусьцілі з турмаў, але яны доўга не пражылі. У хуткім часе намёр Іван Гаўрылавіч Цыхун, а затым і Максім Фёдаравіч Краўцэвіч...
Неабходна сказаць, што і з нашай вёскі Кунцаўшчына, у якой было 18 двароў, у пэрыяд сталіншчыны былі рэпрэсаваны як ворагі народа, а затым расстраляны дзесяць чалавек, якія не вярнуліся на Радзіму, а засталіся ў СССР. Зь іх: Баламут Яўхім Міхайлавіч, Баламут Антон Міхайлавіч, Краўцэвіч Іван Ігнатавіч, Краўцэвіч Іосіф Сьцяпанавіч, Салей Аляксей Антонавіч, Салей Максім Фаміч, Цыхун Антон Сямёнавіч, Цыхун Іван Трафімавіч (студэнты, настаўнікі, вайскоўцы, рабочыя).
Мая маці, Юлія Фёдараўна Цыхун, сярод вясковых жанчынаў таго часу лічылася даволі адукаванай. Чытала й пісала. Навучалася самастойна, каля свайго брата Максіма. Любіла чытаць кніжкі. Асабліва запомнілася мне тоўстая, вялікіх памераў ейная кніга са шматлікімі ілюстрацыямі. Гэта была Біблія Стары і Новы Запаветы, якую яна прывезла зь бежанства.
Па характары матка была вельмі добрая, вясёлая, чулая да людзей. Старалася дапамагчы кожнаму ў ягонай бядзе. Запомнілася мне, яку нас часта начавалі брудныя жыды, якія хадзілі па вёсках і скуплялі пяньку (клоча), шэрсыдь сьвіную, яйкі й іншыя дробныя рэчы. Кожнаму чалавеку спачувала, падтрымлівала яго маральна й матэрыяльна. Бедала шмат казак, баек, прыказак і прымавак. Сыіявала нам, брату і мне, розныя песьні. Алс лёс наканаваў ёй ня доўга жыць. Памятаю, як яна ўзяла мяне й меншага брата Івана з сабой да царквы, да Лашы. Былосьвята, здаецца, Сёмуха. У Лашанскай царкве было многа
людзей. Страшэнная таўкатня, цяснота. Яна, трымаючы мяне і брата за рукі, пераступала ў царкве парог, які быў акуты жалезам. Упала на ім і расьсекла да крыві сабе нагу. Пасьля на гэтым месцы ўтварылася язва. Што яна ні рабіла, прыкладала да раны лісты падбелу, лапуха й іншыятравы, але нічога не дапамагала. Язва пашырылася, страшна ёй дакучала. не давала спакою. Пасьля да яе прычапілася другая хвароба сухоты. Празь нейкі час яна ад іх і памерла, пакінуўшы нас, траіх дзяцей, сіротамі. Мне ў той час было восем гадоў, брату Івану -шэсьць, а сястрычцы Ніне чатыры гадкі.
Пасьля сьмерці маткі бацька ў хуткім часс ажаніўся з маладой дзяўчынай зь вёскі Сухая Даліна, Барбарай Міхайлаўнай Клінкевіч. У час вясельля, па злобе на бацьку, нехта наўмысна падпаліў нашу адрыну. У выніку чаго згарэла ўсё збожжа, сена й салома. He было чым карміць жывёлы. Настаў цяжкі час, асабліва для нас, сіротаў. Мачаха нас мала глядзела. Думала, што пасьля сухотаў маткі і дзеці памруць. Ня выжывуць, захварэюць.
He было ў нас ні бабулі, ні дзядулі, ні блізкіх, якія на другім курсе польскай настаўніцкай сэмінарыі спачувалі б сіротам. У самыя цяжкія часіны я ў думках зьвяртаўся да свайго дзядзькі Максіма Федаравіча. Даставаў з куфэрка яго фатаграфію, глядзеў на яе, і мне на душы станавілася трохі лягчэй. Ведаў, што ён адзін нам спачувае, шкадуе, алё ён быў далёка ад нас. Добра памятаў ягоны наказ, каб вучыўся, слухаў настаўнікаў, паважаў бацькоў і старэйшых людзей.
* * *
Мне вельмі хацелася ў школу. Але беларускіх школаў пры Польшчы амаль не было. Змушаны быў ісьці ў Лашанскую пачатковую польскую школу. Школа знаходзілася ў вёсцы Лаша ў старым будынку, у якім некалі працаваў настаўнікам у народным вучылішчы бацька будучага вучонага Яўхіма Фёдаравіча Карскага. У ім жыла сям'я Карскіх, у ім ўбачыўсьвет будучы вучоны, з вуснаў маці пачуў роднае беларускае слова, якому быў верны да апошніх дзён свайго жыцьця.
Ня ведаючы гюльскай мовы, спачатку вучыцца было цяжка, але паступова прызвычаіўся. Вучыўся я добра. Памятаю, што за адзіп навучальны год я скончыў на выдатна аждва клясы. Кіраўнік Лашанскай школы Станіслаў Кучынскі, выдатны педагог, да мяне вельмі добра
ставіўся. На працягу навучальнага года перавёў мяне з другога кляса ў чацьвёрты, які я скончыў зь вельмі добрымі адзнакамі. Пасьля вучобу працягваў у Індурскай польскай сямігадовай школе, так званай «паўшэхнай». 3 Кунцаўшчыны ў Індурскую школу хадзіў адзін, штодзённа робячы па чатырнаццаць кіляметраў дарогі. Індурскую школу я скончыў таксама з добрымі вынікамі. Затым стаў рыхтавацца да конкурснага экзамэну для паступленьня ў Горадзенскую польскую настаўніцкую сэмінарыю. Дапамагаў мне далёкі сваяк па матцы, які ўжо вучыўся ў Горадзенскай настаўніцкай сэмінарыі, Міхаіл Віктаравіч Салей. I Іершы экзамэн у польскую настаўніцкую сэмінарыю здавалі па сыіевах (лічылі, што настаўнік навінен добра сьпяваць, мець добры слых, іначай ня можа быць настаўнікам пачатковых клясаў). Гэта мне і дапамагло паступіцьу настаўніцкую сэмінарыю, прайсьці конкурс.
Першы экзамэн я здаў прафэсару Франчаку Станіславу на «5». Хоць выгляд у мяне быў мізэрны, хударлявы, але прырода не пакрыўдзіла мяне голасам і слыхам. Пасьля таго, як я прасьпяваў экзамэнатару польскую патрыятычную песьню «Nie rzucim ziemi skqd nasz rod» (He пакінем зямлі адкуль наш род), ён узяў аловак і пастукаў ім па стале, сказаў, каб я таксама пастукаў як і ён. Затым на піяніна праіграў мэлёдыю і сказаў, каб я яе паўтарыў, што я і зрабіў. Сказаў мне: «Wystarczy. Bardzo dobrze!..»
Відаць, добры пачатак дапамог мне здаць і апошнія экзамэны, хаця веды ў мяне былі слабыя. Такім чынам, я вытрымаў конкурс для абітурыентаў і стаў сэмінарыстам першага курса Горадзенскай польскай настаўніцкай сэмінарыі.
У гюльскай настаўніцай сэмінарыі ў той час вучыліся амаль адныя палякі, часткова рускія, дзеці эмігрантаў, беларусаў зусім мала на ўсіх курсах чалавек шэсьць. Вучыцца было цяжка, асабліва беларусам, сялянскім дзецям. Цяжкімі былі для вымаўленьня маё імя Афанасій і прозьвішча Цыхун. У сувязі з гэтым мне даводзілася перажываць розныя зьнявагі ад варожа настроеныхда беларусаў асобаў. Аднойчы мяне паклікаў у канцылярыю выкладнік фізкультуры, прафэсар Дэканьскі, каб мяне ўключыць у сьпіс фізкультурнай каманды, і ніяк правільна ня мог напісаць мае імя й прозьвішча. Некалькі разоў выпраўляў, нарэшце злосна заўважыў: «Kto ty jestes? Czy ty chinczyk?
Czy tyjaporiczyk? Skad tyjestes?..»
Вучоба ў сэмінарыі давалася цяжка. За права вучыцца трэба было плаціць 80 злотых у паўгодзьдзе. За няўплату ў тэрмін грошаў мяне некалькі разоў выключалі са школы. Даводзілася жыць не ў інтэрнаце, а на прыватнай кватэры, дастаўляць прадукты харчаваныія зь вёскі, хлеб адну вялікую булку, т.з. бохан, ііа два тыдні, а часамі і на болып.
Дарагія былі падручнікі, вучэбныя дапаможнікі, асабліва струны для скрыпкі (адна струна каштавала 50 грошаў). Струны часта ірваліся, а купляць не былоза іпто.
Апрача таго, выкладнікі розных прадметаў з пагардай ставіліся да беларусаў, нашай мовы. Асабліва выкладніца польскай мовы й літаратуры, паляністка, пані Райсуўна, Ляшка, як яе празывалі сэмінарысты. Гэтаяхудая, натонкіх нагах, старая паненка, са скрыўленай левай сківіцай, ва ўсім бачыла ў беларусаў варожасьць. Яна і ў маіх пісьмовых работахзнаходзіла нейкія «русіфікацызмы», хаця я ў той час зусім ня ведаў рускай мовы. Памятаю, у сачыненьні на тэму «Якая з асоб у паэме «Пан Тадэуш» А.Міцкевіча найболыш мне спадабалася» я напісаў, што найбольш мнс спадабаўся капітан Рыкаў (расеец). Хаця сачыненьне было напісана нядрэнна, яна мне наставіла двойку толыкі за тое, што я выразіў сымпатыю да расейскага чалавека.
У вучобс вялікае значэньне мела і веравызнаньне. Ксёндз Чарняўскі не адзін раз нагадваў мне, што трэба будзс жыць, a «pan'stwo, koteczku, polskie». IІрапанаваў мне прыходзіць на заняткі рэлігіі. Алс я не пайшоў, трымаўся веры бацькоў сваіх. Пасьля гэтага паводзіны мае выклікалі з боку дырэкцыі сэмінарыі, прафэсуры й ксяндза антыпатыю. Тым больш, усім было вядома, што мой стрыечны брат Казімір Рагачэўскі быў рэвалюцыянэрам-падпольшчыкам...
Скончыць сэмінарыю, відаць, па ўказаных і іншых прычынах мнс не давялося. 3 чацьвёртага курса мяне прызвалі ў польскую армію. Адтэрміноўкі нс далі. Абавязковую вайсковую службу праходзіў у Вілызі ў «артылерыі памяровай», затым, як рэзэрвіст у г.Сувалкі, у другім дывізіёне 29-га палка артылерыі лёгкай, па-польску скарочана «PAL». Як у час абавязковай вайсковай службы, так і ў час рэзэрвы мяне спэцыялізавалі цэляўнічым. Быўучыне малодшага сяржанта.
У час вайсковай службы ў Вільні ў трэцяй батарэі «памяровай»
артылерыіслужыліхлопцы розныхнацыянальнасьцяў: палякі,летувісы, беларусы, яўрэі й адзін цыган, прозьвішчам, памятаю, Вільчэўскі. Вось у працэсе праходжаньня вайсковай службы і зьвязаў мяне лёс з гэтым чалавекам. Мы сталі блізкімі, шчырымі сябрамі. Ен прывіў мне любоў да сваёй цыганскай мовы.
Відаць, што Вільчэўскі ў войску адчуваў адзіноту, самоту ў воддалі ад сваіх людзей. Яму не было з кім пагаварыць на сваёй мове і ён выбраў за аб'ект мяне, стаўда мяне зьвяртацца на сваёй мове, тлумачыць мне значэньне асобных словаў, як яны вымаўляюцца. Гаварыў па-цыганску цэлымі фразамі. Напрыклад: «Дэ міро сахачкірассо» (Дай мне закурыць), «Кай ду трэдассо?» (Куды ты паедзеш?), «Кай ду тарджо ?» (Дзе ты стаіш?), «Комэс сахачкірассо ?» (Хочаш закурыць?), «Ду ісы Рамо?»(Ты зьяўляешся цыганам?), «Шукаро ракло» (Прыгожая дзяўчынка) й іншыя.
Пасьля арміі далей вучыцца ў сэмінарыі я ня меў магчымасьці. Бацька з мачахай купілі ў Горадні дом і пераехалі туды жыць. А мяне схілілі, каб я ажаніўся й застаўся на гаспадарцы. У 1934 годзе я ажаніўся зь дзяўчынай зь вёскі Сьвіслач Долыіая Горадзенскага павета Марыяй Аляксееўнай Зянкевіч. Мне было тады 24 гады, ёй 23. Такім чынам я, пашкадаваўшы бацькоў, застаўся на гаспадарцы, сам стаў гаспадаром. Усе справы ляглі на мае плечы. Прытым, сяляне-аднавяскоўцы мяне на гэтай пасадзе сустрэлі варожа. Асобныя насьмяхаліся, казалі: «Гімназіст задумаў стаць гаспадаром», «Нічога з гэтага ня будзе». Крыўдна было, але мусіў зь лёсам пагадзіцца, цярпець. Новую хату бацька прадаў, я змушаны быў жыць з жонкай у хаце з сыроўкі, пераробленай з хлява, халоднай. Гаспадарка была ў пазыках, няўплочаныя падаткі. Часта прыязджаў сэквэстратар. За няўплату падаткаў забіраў жывёлу й іншыя сельскагаспадарчыя прылады. У гаспадарцы хапала сельскагаспадарчага інвэнтару. Быў адзін конь чорнай масьці, сьляпы на адно вока, называўся «Мумей», нейкай мангольскай пароды. Карова Жучка, авечкі й свіньні. Назаўсёды застаўся ў памяці конь «Мумей», зь якім я перажыў розныя нягоды, нястачы, ліхія гадзіны. Здаецца, ён разумеў мае думкі, як чалавек. Выконваў самыя цяжкія работы. Ніколі не падводзіў. Увечары, калі ён пасьвіўся на выгане, дастаткова было паклікаць, як ён адразу адгукаўся на мой голас.
Спачатку гаспадарыць было вельмі цяжка, але паступова стала лягчэй, прызвычаіўся, увайшоў, як кажуць, у стан рэчаў. Маральна падтрымлівала жонка Марыя Алякссеўна. Паступова зжыўся я зь сялянамі, знайшоў зь імі агульную мову. Празь некаторы час яны сталі мяне паважаць. Адным словам, панурыўся я з галавой у сялянскас жыцьцё, палюбіў просты, шчыры працоўны народ, ягоную мову, звычаі, прыказкі, прымаўкі, песьні. Асабліва запрыязьніўся зь мясцовымі хлопцамі йдзяўчатамі. Кожны вечар, пасьля працы, яны прыходзілі да мяне й прасілі, каб я ім паіграў. Любілі танцы. I я ім амаль кожны вечар пад Пушковай хатай граў на скрыпцы: полькі, кракавяк, абэрак, лявонію, падыспан, нарэчаньку, галёпа. Моладзь шчыра дзякавала, а я аджонкі змушаны быў слухаць ейныя вымовы.
* * *
Асабліва зжыўся я, пасябраваў з Андрэем Кашкам, які раней, калі быў маладым, пасьвіўу Кунцаўшчыне кароваў, а пасьля занямог і стаў начным вартаўніком. Стаў вартаваць маёмасьць кунцаўлянаў. Нс адзін раз дзед Андрэй Кашка выратаваў Кунцаўшчыну ад пажару. Знаў ён кожную хату, кожны хлявушок, сьвіран. Дасканала знаў яе жыхароў, да сваіх абавязкаў ставіўся сумленна. У сваім жыцьці ні разу не хварэў, а пражыўён нямала, праз восьмы дзясятак пераваліла. Быў ён моцнага складу, прысадзісты, шыракаплечы. Зімой, ідучы на варту, апранаў доўгую бурку зв мікалаеўскім башлыком. На ногі надзяваў чосанкі з галошамі, на галаву шапку-вушанку, якую сам сабе пашыў з воўчай шкуры. ІІІякія маразы, ні завеі не страшылі дзеда Андрэя Кашку. Добра апрануты й абуты, зь берастовым кіём у руцэ, дзсд Андрэй Кашка важна крочыў па брукоўцы вёскі Кунцаўшчына з аднаго канца ўдругі. Уважліва прыслухоўваўся да ўсяго ў навакольлі: ці ёсьць людзі ў хатах, як паводзіць сябе ў хлявох жывёла. Добра ведаў, калі і ў які дзень ці ноч і ў якога гаспадара будзе жарабіцца кабыла ці цяліцца карова. Дзедава вуха лапала кожны нязначны погук, кожны стукухлявс. Ідучы чраз Кунцаўшчыну, ён часта здымаў кішанковы ліхтарык, які заўсёды вісеў на гузіку ягонай буркі, націскаў палыдам на гузічак. і бслы, як малако, сноп электрычнага сьвятла пранізваў цемень ночы, асьвятляючы шырокі вусаты дзедаў твар. Невялічкія жывыя ягоныя вочы ўтаропліваліся ў цемрадзь і бачылі ўсё.
НеадзінраздзедАндрэй КашказкіемуруцэадганяўадКунцаўчшыны ваўкоў. Аднойчы з сабакамі дагнаў нават старога ваўка аж за вёскай, які, трымаючы зубамі за вуха паршука й падганяючы яго сваім хвастом, дабіраўся да густога елыііку. I якая ж радасьць была, калі свайго, хаця і пакусанага, паршука Буднікаў Міхалка убачыў на падворку.
Во, гэта вартаўнік! Мінуліся тыя рачкі, што выпіралі ваўкам бачкі! Вось гэта вартаўнік, — казалі аднавяскоўцы...
У час начной варты дзед Андрэй Кашка асаблівую ўвагу зьвяртаў на ахову хатніх птушак. Паважаў качак, курэй, а найболып гусей, за тое, што яны яму дапамагалі вартаваць, захоўваць сялянскую маёмасьць.
Ого! Гусі ніколі не падвядуць. Вельмі чуткія. He адзін злодзей прагарэў ад іх, не зрабіў сваёй чорнай справы... Гусі нават Рым выратавалі, часта казаўдзед.
Любіў дзед Андрэй Кашка пеўнікаў. Яны былі падчас варты яго самымі блізкімі сябрамі. Пеўнікі сваім звонкім, гарластым «Ку-карэ-ку-у-у-у !..» адганялі ад дзеда настырлівую стому, сон. Замянялі гадзіньнік. Пеўнікаў дзед Андрэй браў пад асабісты кантроль і ахову. Стараўся не дапусыйць, каб ім пагражала якая-небудзь небясьпека.
3 хатніх птушак не пераносіў індыкоў. He хацеў зь імі сустракацца.
Фэ, якое гадкае стварэньне! Глядзець няма на што. Балбочуць абы што, казаў дзед Андрэй, калі даводзілася зь імі сутыкацца.
У час начной варты не здаралася, каб ён хоць на хвілінку задрымаў. ДзедАндрэйпрыслухоўваўсядаўсягоўначной цішыні. Любіўёнуглядацца ў бязьмежныя прасторы сусьвету, зь ягонымі незьлічонымі блізкімі й далёкімі сьвяціламі. Знаў амаль усе вялікія й малыя сузор'і, толькі называў іх па-свойму: «Вунь Вялікая, а вунь Малая Мядзьведзіцы. Там відаць Стажары, збоку Коўшык, а там Пояс, а за ім, угары, Сіцячко...» Стоячы на вуліцы Кунцаўшчыны, дзедАндрэй Кашка за ноч некалькі разоў пералічваў на небе сузор'і. 1 як толькі на ўсходзе паказвалася самотная зорка «Утраніца», ён скончваў сваю начную варту й амаль кожны раз заглядаў да нас у хату. Зімой, у час маразоў, я на ноч не зачыпяў дзьверы хаты на засаўку, каб ён мог, калі захоча, прыйсьці ў хату пагрэцца. Навогул, калі мы дзе-небудзь ад'язджалі, дзед Андрэй быў у нас за гаспадара. 1 Іільнаваў хату, даглядаў нашага сына Геніка.
У вольны час дзед Андрэй Кашка любіў парыбачыць. ІІрыходзіўда мяне, браў волак (сачок) і мы накіроўваліся да рэчкі Лашанкі. Рэчку я псрагароджваў волакам, а ён, б'ючы кійком па вадзе, крычучы, наганяў рыбу ў волак. У той час у рэчцы было шмат рознай рыбы: рагатак, гаркушак, кручкоў, сьвігаў. Калі яны ў волак трапляліся ня бралі, кідалі іх ізноў у рэчку. Найбольш трапляліся ў волак рачныя келбы, плоткі, ялцы, акуні, сьліжы, шчупакі, а часам вангоры. За кароткі час мы вярталіся з добрым уловам рыбы. Нас ужо чакала мая жонка Марыя Аляксееўна. Настрой у мяне і ў дзеда Андрэя Кашкі быў заўсёды добры. Мы браліся за справу, сядалі й чысьцілі рыбу, а каля нас завіхалася і котка Мурка. IІадсмажаную рыбу Марыя Аляксееўна ставіла ў велькай місцы на стол. Сама сядала. Дзед Андрэй даставаўз кішэні свайго каптана чвэртку «Выбаровай» гарэлкі, якую мы, нс сьпяшаючыся, спаражнялі, закусваючы сьвежай смажанай рыбай...
* * *
Калі я быўу Кунцаўшчыне на гаспадарцы, апрача начнога вартаўніка дзеда Андрэя Кашкі блізкім маім сябрам быў жыд зь мястэчка Індуры Іршка. Быў ён сынам бедных бацькоў. Рана застаўся сіратою. Падрос, работы пры панскай Польшчы ніякай не было. Жыхары жыды мястэчка Індуры знаходзілі сякія-такія мізэрныя сродкі для існаваньня. Займаліся дробным гандлем. Такім гандлсм стаўзаймацца і бедны Іршка. Памятаю, як ён мпе некалькі разоў расказваў свой сакрэт, якім чынам зрабіўся дробным гандляром, якіхутой час у вёсках называлі анучнікамі (ганучнікамі), боўасноўным яны скуплялі ў насельніцтва рызьзё.
Спачатку яму крамар Лейба даў у крэдыт на пяць злотых сахарыну, які ў той час у панскай Польшчы замяняў сялянам цукар. Сахарын вымяняўу сялян на яйкі, затым іх рэалізаваў на грошы. 3 выручкі вярнуў пазыку крамару й самому засталося тры злотых чыстай выручкі. Такім чынам, як кажуць, Іршка ўзьбіўся на ногі, займеў свой «капітал», стаў дробным гандляром, анучнікам.
Дробны гандаль даваў яму магчымасыіь выбіцца зь ліку беспрацоўных. Бывала, укладзе Іршка свой тавар у ражок салявога мяшка, закіне за плечы й крочыць ад хутара да хутара, ад вёскі да вёскі, ад сяла да сяла. Толькі тады, калі выходзіў зь мястэчка на балыпак, Іршка адчуваў сябе сапраўды чалавекам. Зьнікала зь ягоных вачэй урослая
ў зямлю, мохам пакрытая бацькоўская местачковая хатка. He дакучаў холад, бо ідучы, грэўся, дыхаў сьвежым паветрам. Адчуваў сябе чалавекам, бо ня бачыў тых надзьмутых, ганарлівых гільдавых купцоў, якія зь яго заўсёды строілі кпіны, учынялі зьдзекі.
Любіў Іршка простых, шчырых вясковых людзей. Яны заўсёды яго радасна сустракалі. Ветліва запрашалі ў свае хаты.
Бабачкі, дальбог, во, Іршка ідзе! Вунь, там каля кладкі, — радасна паведамлялі жанчыны, здалёк пабачыўшы танклявую, крыху згорбленую фігуру зь мяшком за плячыма. Перад старэйшымі гаспадарамі ён здымаў нават шапку-ярмолку, паказваючы сваю рыжую, густую шавялюру. Шэра-зялёнага колеру ягоныя вочы сьвяціліся радасьцю, на вуснах зьяўлялася лёгкая усьмешка. У нашай вёсцы не было ніводнага выпадку, каб хто яго зыіяважыў, пакрыўдзіў. Мужчыны набывалі ў яго пачачкі тытуню, моцнай махоркі з Горадзенскай тытунёвай фабрыкі Шарашэўскага, разрэзвалі іх на палавінкі або чварткі, бо ня кожны мог купіць цэлую. Набывалі «ксёнжачкі» курыльнай паперы маркі «Аіда», запалкі, якія калолі на палавінкі або чварткі, каб адіюй запалкай можна было два або чатыры разы здабыць сабе вагню. А так у асноўным здабывалі курцы сабе агню крэсівам. Кавалачкам ад зломанага сярпа білі па крэмяню, утваралася іскарка, якая падала на порт (спаленую анучку), іскарку разьдзьмухалі й прыкурвалі папяросу або люльку.
Свой дробны тавар Іршка мяняў на анучы, сьвіное шчаціньне, конскі хвост, грыву, лён, яйкі, крупу, гарох, фасолю, сачэўку. Жанчыны набывалі ў яго гузікі, іголкі, мыла, соду, сахарын. Дзяўчаты грабяні, брошкі, шпількі да валос, графкі, жучкі. Але асабліва чакалі зь нецярненьнем Іршку малыя дзеці. Кожнае зь іх думала, што маці ці татка падабрэюць, дый купяць яму пеўніка, што сьвішча, ці цукерку ў прыгожай паперы. Але такое здаралася вельмі рэдка. Бацькам не было за што купляць. Вельмі добра было, калі тата зь мястэчка часам прывозіў дзеткам на булцы. Вось тады была ў іх вялікая радасыдь, сьвята. Дзеці з булкамі насіліся па цэлых днях, адкусваючы па крыху, каб даўжэй захаваць. Паказвалі іншым дзецям, выхваляліся: «А во мой тата якую мне купілі булку! Вунь, якую! Во, які мой тата!» Зь вялікай зайздрасьцю глядзелі на іх дзеці бсдных сялянаў, асабліва дзеці-сіроты, якім ніхто нічога не купляў.
Любіў Іршка-анучнік прасёлачныя дарогі. Звыкся ён зь імі. Але бывала, што надвор'е не спрыла яму, асабліва зімой. Мароз шчаміць, пячэ. Завіруха. А Іршка ідзе зь мяшком за плячыма, закутаўшы галаву мікалаеўскім башлыком. Hi люты мароз, ні мяцеліца не спынялі яго. Лаволі, крок за крокам, рухаўся бедны анучнік па засьнежаных прасторахда сваіхлюдзей. Падганялі яго нястача і голад. У вёсцы ён могадагрэцца, напіцца малака ці кавы з сахарынам, пераначаваць на цёплай печы. Але гэта здаралася вельмі рэдка, хіба ў час вялікіх наводак, калі рэчка Лашанка разьлівалася й немагчыма было пераехаць празь яе нават вярхом на кані. А дома яго чакалі згаладнелыя дзеткі й жонка.
У Іршкі-анучніка была вялікая цяга да музыкі. А набіў руку йграць ён на скрыпцы яшчэ малым хлапчуком у свайго дзядзькі Іцкі, які быў музыкам, іграў на вясельлях і вячорках. Але ён даўно ўжо памёр, а свае скрыпкі Іршка ня меўза што купіць. Вось ён і заходзіўда мяне, былога сэмінарыста, паіграць на скрыпцы, каб хоць крыху забыцца пра сваё гора, пагутарыць са мной, часам у мяне і заначаваць.
Скрыпка ў яго руках гаварыла, плакала, як жывая істота. Я зь вялікай асалодай слухаў яго задушэўныя, журботныя жыдоўскія мэлёдыі, цудоўныя танцы. Некаторыя зь іх я ў яго пераняў, асабліва польку-шабасоўку, якуюда сёньняшняга часу іграю, успамінаючы пражыты час і беднага анучніка зь Індуры Іршку.
Мяне зь Іршкам ядналі і іншыя справы. Я цікавіўся жыдоўскай мовай. Часта думаў, яўрэі нешта гаргічуць паміж сабою, а ты стаіш, як дурны, і нічога не разумееш. Вось і выкарыстаўя Іршку, каб ён мнедапамог ёю крышку авалодаць. Ен згадзіўся дапамагаць, толькі з умовай, каб я гэта трымаў у таямніцы, не гаварыў жыдом, што ён мяне вучыць. Я зразумеў, што жыды былі супраць, каб хто іншы знаў іхную мову. За гэта я Іршку дапамагаў матэрыяльна й быў яму вельмі ўдзячны. Вучоба працягвалася калядвух гадоў. У гэтым мнедапамагло веданьне асноваў нямецкай мовы, якія я атрымаў у польскай «паўшэхнай піколе». У мяне ў маладосьці была добрая слыхавая памяць, дзякуючы гэтаму я хутка запамінаў жыдоўскія словы. Іршка заходзіўу хату, зьвяртаючыся да мяне на сваёй мове, размаўляў па-жыдоўску й тлумачыў. Асабліва цяжкія словы й выразы я запісваў у сшытак. Такім чынам, за кароткі час я амаль авалодаў ідышам. Заіюмніў асобныя песьні, якія сьпяваў й
іграў на скрыпцы Іршка, як, напрыклад, песьню: «Гіз зон дэ вайн»...
Празь некаторы час анучнік Іршка, як кажуць, матэрыяльна трошкі падмацаваўся. Неяк назьбіраў грошаў і купіў сабе старога, худога каня, каб не хадзіць па вёсках пехатой, а езьдзіць, як і іншыя яўрэі-гандляры. 1 што за дзіва было, калі людзі ўбачылі, як Іршка на санях упершыню ўехаў у вёску Кунцаўшчыну.
Людзі! Людзі! Ляныде!.. Гэта ж Іршка! Гэта ён да нас прыехаў, не прыйшоў ... Якдобра, што каня купіў. Каня купіў во, якога файнага, сівага! загаласіла Буднікава Гануля ...
Іршка важна сядзеў на санях з пугай у руцэ. Уехаў у вёску, сныніўся каля Баўтруковай хаты. Людзі абступілі яго. Гладзілі каня рукамі. Прынесьлі яму духмянага сена з руткай, але Іршкаў конь яго толькі панюхаў, ня еў. Галаву адвярнуў. Стоячы побач стары Салеяў Сьцяпан заўважыў: «Ні есыдь мусі зубоў ні мае. Стары!» Падыйшоў бліжэй. Узяў каня за храпы й зазірнуў яму ў зубы. Затым сказаў: «Гэ! Хлопцы, на ім далёка не заедзяш, дзе сеў там і зьлезяш!..»
1 сапраўды, Іршка на санях даехаў толькі да рэчкі. Быў марозік. На рэчцы прыбяражні. Іршкаў конь саняў на пераезьдзе ня змог нават з рэчкі выцягнуць. Упаў у ваду й ня мог устаць, а над ім са спушчанай галавой, разьвёўшы рукі, стаяў анучнік Іршка. Людзі набеглі. На вяроўках ледзь сівога з рэчкі выцягнулі. Конь ляжаў з адкрытымі вачыма й глядзеў на свайго гаспадара, нібы шкадаваў, што доўга яму не паслужыў. Сані людзі прыцягнулі да вёскі, а Іршка ізноў, як і раней, пакрочыў з салявым мяшком за плячамі ад хутара да хутара, ад вёскі да вёскі.
Навогул, пры панскай Польшчы на каня глядзелі людзі як на адзінага кармільца. Прапажа капя лічылася вялікім горам, няшчасьцем для сям'і. Па ім плакалі як па нябожчыку, чалавеку, гаспадары...
У Кунцаўшчыне ў тыя часы не было ні тэлевізараў, ні радыё. Але ўсё-такі жыцьцё ў вёсцы не было такім ужо сумным, як можа здавацца нам зараз. Сяляне ўмелі весяліцца! 1 Іягледзячы на бядоты, сваю працу аблягчалі песьнямі, жартамі, казкамі, рознымі гульнямі. Памятаю, якя будучы сэмінарыстам ехаў з бацькам вечарам дахаты, дык у мяне было такое ўражаньне, быццам уся зямля сьпявала. У кожнай вёсцы пасьля працы пад хатамі зьбіраліся хлопцы й дзяўчаты ды сьпявалі да позьняй
ночы народныя беларускія песыіі. Л ў ціхім летнім вечары ўсе гэтыя песьні навакольных вёсак зьліваліся ў адзіны вялікі, магутны хор, і здавалася, іпто ўся зямля сьпявае, прыгожа, урачыста...
Вясна абуджала ўсю прыроду. Яе чакалі. Найурачыстым веснавым сьвятам лічыўся Вялікдзень. Да гэтагасьвята рыхтаваліся ўсе: істарыя, і малыя. Перад сьвятам, на Дабравешчаньне, кожны раз прылятаў бусел, сядаў на сваё гняздо на таполі, якую пасадзіў яшчэ мой прапрадзед Мацей Цыхун, і працяглым клёкатам абвяшчаў кунцаўлянам, што наступае Вялікдзень. Вусла ўсе лічылі сьвятой птушкай. Да яго ставіліся зь вялікай пашанай.
Цікава да гэтага вялікага сьвята рыхтаваліся хлопцы, мужчыны й нават дзяды. Кожны зь іх выбіраў, зубаючы (стукаючы аб зубы), моцныя яйкі, кабучас велікодныхсьвятаў іхбіць. Гэта была вельмі азартная гулыія. У маёй вёсцы Кунцаўшчыне было шмат рызыковых бітакоў яск. Адзін зь іх Якаў Сурба, які ня толькі выбіраў моцныя яйкі ў сябе дома, а запрагаў кабылу ў воз, езьдзіў па шляхсцкіх аколіцах і там выбіраў моцныя яйкі, плацячы шляхцічам у некалькі разоў даражэй.
Раніцай, у першы дзень Вялікадня, пасьля ўсяночнай, калі людзі, разгавеўшыся, яшчэ спалі, азартнікі гэтай гулый ў яйкі групкамі па пяць-шэсьць чалавек запаўнялі вуліцу Кунцаўшчыны, асабліва хлопцы. Яны зубалі яйкі, абмяркоўвалі, спрачаліся, у каго мацнейшае, затым білі. Адзін трымаў яйка, а другі зьверху біў другім, спачатку нос яйка, а пасьля пятку, пуху, як называлі. Калі паб'е нос, затым пятку, дык той забіраў пабітае яйка, якое называлася ўжо шупляй. Калі каму трапіць моцнае яйка, дык ягоны ўладар за дзеньзможа навыбіваць шмат шупляў. Іншы хлопсц або мужчына за дзень шмат навыбівае. Поўныя кішэні прывалачэ шупляў. У каго слабыя яйкі, той за сьвята ўсс папрабівае, застанеіша пад канец Вялікадня бязь яск і сьвята яму ня сьвята. У гэтай гульні былі і такія хлопцы-рызыканты, якія падраблялі яйкі, каб былі моцныя. Сырыя яйкі праколвалі, выдувалі й залівалі смалой. Такія яйкі называліся смалянымі. I з-за такіх яек часта узьнікалі бойкі, у некаторых выпадках даходзіла да панажоўшчыны. Яшчэ азартней гэтая гулыія ў яйкі праводзілася каля Лашанскай царквы ў першы дзень Вялікадня. Азартнікі гульні ў яйкі ў царкву нават і нс
заходзілі. Увесь час праводзілі на цьвінтары, на якім зьбіраліся хлопцы й мужыны з усіх вёсак Лашанскага прыходу. На вялікі жаль, ні адзін з этнографаў не зафіксаваў гэтага відовішча, што калісьці адбывалася каля Лашанскай царквы. I Іяма здымкаў і дакладнага апісаньня гэтай азартнай гулыіі.
Кожная сям'я да Вялікадня рыхтавала сваю каробку, плеценую з саломы й лазы ў выглядзе прадаўгаватага посуда зь вечкам.
У каробку клалі пірагі, кумпяк, каўбасы, сыр, масла, яйкі, хрэн, соль. У заможных гаспадароў былі поўныя каробкі, а ў бедных — паўпустыя. Сяляне каробкі ў суботу перад Вялікаднсм зносілі пад адну хату, адчынялі вечкі, а прыехаўшыя з Лашанекай царквы сьвятар зь дзячком асьвячалі іх. За гэта сялянедавалі ім яйкі й пірагі.
Пасьля Вялікадня рэшткі з асьвячонай каробкі гаспадар клаў у настольнік, зь якім абходзіў палеткі азімых і яравых пасеваў і закопваў у зямлю.
Цэлую ноч першага дня Вялікадня не давалі заснуць галокальнікі (валачобнікі). Ддны адыходзілі, прасьпяваўшы песьні,другія прыходзілі. Для дарослых і дзяцей галокальнікі сьпявалі песьню: «Хадзіў Хрыстос сам па зямле», а для дзяўчат «Канапельку». За гэта ім давалі яйкі, каўбасы, пірагі, часам кумпякі.
У велікодныя дні малым дзецям і падлеткам хрышчоныя бацькі давалі фарбаваныя яйкі, так званыя «валачонна», два-тры, часамі чатыры-пяць штук. Мне й брату Івану заўсёды давала валачоіша хрышчоная маткаЖэня Салейчыкава па чатыры яйкі й па куску пірага. Бацькі хрышчонага ў мяне не было. Ён рана памёр. Мне было крыўдна глядзець, як усім хлопцам хрышчоныя бацькі даюць валачонна, а мне не было каму даваць.
* * *
У кожнай мясцовасьці некалі існавалі свае сьвяты. Сьвяты памінаньня продкаў «Дзяды» ў Кунцаўшчыне адзначаліся восеньню й зімой, два разы. У кожнай царкве было сваё прастольнае сьвята. У нашым прыходзе, у вёсцы Лаша, дзе была царква сьвятога Мікалая, прастолыіае сьвята адбывалася 22 траўня — Мікола, як яшчэ называлі Фэст. 1 Іа Фэст зьязджаліся людзі з усіх навакольных вёсак і зь іншых
прыходаў. Ішлі й ехалі старыя й малыя, хлопцы йдзяўчаты. Прыязджалі здалёк сваякі. Пад Лашанскую царкву адусюль зыходзіліся жабракі. Асобныя зь іх прыязджалі вазамі з будамі. У некаторых жабракоў былі музычныя інструмэнты ліры. Пад царкву зьязджаліся цукернікі, якія арганізоўвалі гульні ў цукеркі, абдурвалі людзей. У канцы службы ў царкве прыходзілі згоджаныя на гуляньне музыкі: гарманіст, скрыпач і бубняр. Да самай раніцы ня спала вёска, не сьціхала гуляньне. На Міколу наладжвалася гуляньне і ў нашай вёсцы Кунцаўшчыне. Прыязджалі пасьля абедні ў царкве ў госьці сваякі, прыходзілі знаёмыя, хлопцы й дзяўчаты. ІІасьля выпіўкі пачыналася гуляньне, танцы. Асабліва ў тыя часы моднымі танцамі былі: полька-галёп з прысядам, кракавяк, нарэчанька, падыспанец, вальс і іншыя.
Гуляньнс амаль кожны раз скончвалася трагічна, асабліва перад нямецка-польскай вайной 1939 года. У кожнай вёсцы была моднай панажоўшчына. Амаль кожны хлопец, кавалер (як тады называлі дарослага хлопца) на гуляньне не ішоў з голымі рукамі, а меў з сабой фінку ці складны або звычайны нож. I Іекаторыя прыходзілі на гуляньне з гірамі, прымацаванымі ў рукавох на спэцыяльных спружынах. Амаль не было такога гулянызя, вечарыны, каб каго-небудзь з хлопцаў не забілі, або не парэзалі. Польскія ўлады ў тыя часы за гэта моцна не каралі, не судзілі. Абы толькі ў палітыку хлопцы ня ўмешваліся. Гэта было самым страшным для беларусаў, бо яны самыя сябе зыіішчалі. Завадатараў панажоўшчыны ў вёсках тады называлі збойцамі. Кожная вёска мела свайго збойцу. Нават ганарыліся імі.
Самым страшным панажоўцам. збойцам, у тыя часы быў нейкі ІІіканор зь вёскі Ярмолічы (зараз у Бераставіцкім раёне). Гэта быў малады хлапец. Высокага росту, танклявай фігуры, прыемнага выгляду, але авантурыст, задзіра. Казалі, што ў яго было дваццаць чатыры загоеныя нажавыя раны, якія ён атрымаў у бойках. Вось гэты збойца Ніканор дзе толькі зьяўляўся на гуляньнях, там і пачыналася бойка, затым панажоўшчына. Абавязкова каго-небудзь з хлопцаў парэжуць, або заб'юць. Вось гэты Ніканор пасьля царквы з Лашы са сваімі сябрамі, якраз на Міколу, і завітаў у Кунцаўшчыну. Іх было каля 15 чалавек, старых кавалераў. Me жаніліся, бо мала было зямлі. He было на чым жыць, разводзіць гаспадарку, абзаводзіцца сям'ёй. Гэтыя старыя кавалеры і хадзілі па фэстах, шукалі прыгодаў. Завіталі
яны і ў Кунцаўшчыну. He нрайшло і паўгадзіны танцаў, як Ніканор знайшоў прычыну, каб пачаць бойку. Ен ударыў Шаўцоваму Валодзю па галаве, але той быў ужо падрыхтаваны. Меў у рукаве на спружыне гіру. Ён махнуў рукой, гіра выскачыла з рукава і ўдарыла Ніканора ў грудзі, да галавы недастала. Вось і пайшла бойка. Закрычалі дзяўчаты. Загаласілі жанчыны. Пайшлі фінкі, нажы й гіры ў ход. На гэты крык падняліся бацькі, старыя дзяды, сваякі, якія прыехалі на фэстзь іншых вёсак. Усе, добра падвыпіўшы, пабралі калы, сякеры, хто што мог і давай гвазьдзіць ярмоліцкіх збойцаў на чале зь іхным Ніканорам. Нічога недапамагло ім: ні фінкі, ні нажы, ні гіры, якімі яны былі ўзброены. У гэтай бойцы зь Ярмолічамі асабліва вызначыўся сямідзесяцігадовы дзед Ігнась Судзін. Ен са сваімі жанатымі ўжо сынамі, трымаючы ў моцных руках акладзіну, гваздаў ёю панажоўцаў. Так што бойка скончылася перамогай кунцаўлянаў. У ёй прынялі ўдзсл ня толькі хлопцы, мужчыны, дзяды, але і дзяўчаты. Панажоўцы пабітыя, пакалечаныя вымушаны былі пакінуць Кунцаўшчыну, хаця Паўлюку Слаўнаму і Валодзю Баламутаваму нанесьлі нажавыя раны, парэзалі рукі.
Хочацца патлумачыць, чаму па-вулічнаму Краўцэвічаў сям'ю ў вёсцы сталі называць Слаўнымі. Старыя казалі, што ў Кунцаўшчыне надарыўся такі выпадак. У вёсцы нечакана паявіўся вядомы на ўсю акругу асілак на прозьвішча Фарат, п'яны. Ён без жаднай прычыны дачапляўся да мужчынаў, біў іх да сьмерці. Заходзіў з хаты ў хату. Усе баяліся, уцякалі. Ніхто ня мог супраць яго ўстаяць. 1 раптам напаткаў ён Краўцэвічага Езіка, невысокага росту, ня вельмі моцнага складу хлопца. Фарат глянуў на яго і хацеў зразу зграбастаць пад сябе, але той у бойку зь ім не ўступаў. Хватка ад яго ўхіляўся, адступаў, выкручваўся, адшпіляючы нахаду сваю дзягу зь мядзянай, масыўнай спражкай. Адшпіліўшы дзягу, Ёзік з такой сілай урэзаў Фарату спражкай па скроні, што той, як сноп, зваліўся на зямлю. Тады Ёзік спрытна скочыў на яго, яшчэ некалькі разоў урэзаў спражкай па галаве, затым зьвязаў яму рукі. Такім чынам, непрыкметны хлопец Ёзік Краўцэвічаў паканаў вядомага асілка Фарата. 3 той пары аднавяскоўцы Ёзіка сталі называць Слаўным. 1 нашчадкі ягоў Кунцаўшчыне сталі называцца Слаўнымі, замест Краўцэвічамі.
Царкоўныя прастольныя сьвяты, фэсты, як іх называлі сяляне ў былой Заходняй Беларусі, шырока адзначаліся ва ўсіх царкоўных пры-
ходах. Гэтых фэстаў баяліся польскія акупанты, бо зьбіралася адусюль рэвалюцыйна настроеная моладзь. На дрэвах вывешваліся чырвоныя сьцягі, антыўрадавыя транспаранты. Лепшыя сыны беларускага народа вялі барацьбу за сваё сацыяльнае й нацыяналыіае вызваленьне, за свае правы. Таварыства беларускай школы, культурна-асьветніцкая арганізацыя працоўныхЗаходняй Беларусі, праводзіла шырокуюработу па арганізацыі барацьбы за беларускую іпколу. Кіраўнікамі й актыўнымі дзеячамі ТБШ у тыя часы былі: Б.А.Тарашкевіч, І.С.Дварчанін, Р.Р.Шырма, П.В.Мятла, С.К.Паўловіч і іншыя.
Памятаю, як мой бацька з мачахаю прыехалі з фэсту, які адбываўся ў Алекшыцах(заразу Бераставіцкім раёне) і расказваў, як выступаў перад народам ад Беларускай сялянска-работніцкай Грамады Браніслаў Тарашкевіч. Як ён, стоячы на сялянскім возе, недалёка ад царквы, кляйміў палітыку буржуазнага захопніцкага ўраду Польшчы. Як на яго напалі паліцыянты, сьцягнулі з воза. Хацелі арыштаваць, але хлопцы абаранілі, пачалі біць паліцыю. Расказваў, як на дапамогу тэрмінова была выклікана паліцыя з Горадні, якая ледзьве змагла разагнаць мітынг. Многіх арыштавалі, сярод якіх апынуліся і мае бацька з мачахай, на машыне завязьлі да Горадні, але пасьля допытаў адпусьцілі.
Такія фэсты зь мітынгамі штогод адбываліся ва ўсіх царкоўных прыходах: Капцёўскім, Індурскім, Дзерачынкоўскім, Коматаўскім, Луньненскім, Верцялішкаўскім, Абухаўскім і іншых.
Вёска Кунцаўшчына ўдаваенныя часы мсла несамавіты выгляд. I Іаабапал яе брукаванай вуліцы, нібы авсчкі ў летнюю сьпёку, туліліся цесна зьбітыя сялянскія хаты, у асноўным крытыя саломай, толькі асобныя дахоўкай. Пасярэдзіне вёскі студня-журавель. Вакол вёскі агароджа, так званы брук, выкладзены можа прапрадзедамі зь вялікіх каменных валуноў. За вёскай на скрыжаваныіі дарогаў чыгунны вясковы крыж з агароджай. На крыжы прымацаваная круглая з мэталу таблічка, на якой напісана: «С.К.Сооружень Кунцош,нзненскпмь Обіцсствомь вь память Г.Б. на сохраненія оть всех ненастій Мая 23д. 1888 года». I Іа гэтым крыжы жанчыны вешалі рушнічкі, вяночкі. Каля крыжа клалі кветкі. Калі праводзілі нябожчыкаўуапошпі шлях, каля гэтага крыжа затрымліваліся з труной, сьвятар зь дзячком выконвалі пахавалыіы абрад. У сьвяты са званіцы Лашанскай царквы да Кунцаўшчыны й ейнага навакольля
даносіўся царкоўны звон, склікаючы сялянаўда царквы.
Беднажылі кунцаўляне. Асобным нехапала на веснухлеба, кармоў для жывёлы. У самы вясёлы час, калі ўсё аджывала, калі трапятаў у небе жаўрук, душу селяніна таміла туга, ён ня бачыў і не адчуваў сапраўднай прыгажосьці прыроды. Думаў, як пракарміць жывёлу, чым засеяць поле.
Людзі часта хварэлі. Былі гады, калі памірала больш, чым нараджалася. Мэдыцынская дапамога не аказвалася, не было мэдработнікаў, асабліва акушэрак. Іх замянялі бабулі-парадзіхі, жанчыны, якія прымалі роды, дапамагалі пры родах. Такімі бабкамі-павітухамі ў Кунцаўшчыне былі: Явуся Баламутава, Агата Шкардзіная і Гануля Баўтрукова. Асабліва вялікім аўтарытэтам сярод жанчынаў карысталася баба-павітуха Явуся. Ніхто бабу Явусю акушэрскай справе не вучыў, а колькі яна прыняла ад жанчынаў дзяцей, колькі дапамагала бедным жанчынам пры родах! Глядзіць, бывала, яна на сваіх прыёмных дачок і сынкоў і нацешыцца ня можа: якія ўсе яны прыгожыя, здаровыя, шчасьлівыя.
Бабку Явусю ў вёсцы ўсе любілі, паважалі. Вяскоўцы й дваровыя людзі казалі, што яна мае лёгкую руку». Да яе за дапамогай і я зьвярнуўся, калі жыў у Кунцаўшчыне. Яна прыняла роды ў маёй жонкі. I якая была на душы радасьць, калі абвесьціла мне, што нарадзіўся сынок, які будзе шчасьлівы, нойдзе простай дарожкай, стане знатным чалавекам. 1 сапраўды, сказанае бабкай Явусей збылося. Мой сын Генадзь стаў вядомым вучоным чалавекам.
Бабку Явусю паважалі ня толькі ў Кунцаўшчыне, але і ў іншых мясцовасьцях, дзе яна прымала роды. У тыя часы, з боку царквы й усяго насельніцтва нечалавечае стаўленьне было да незаконнанароджаных дзяцей, значыць, народжаных ад бацькоў, якія не былі ў афіцыйным шлюбе. Такое дзіця называлі байструком, ім пагарджалі, крыўдзілі, a матку, якая незаконна нарадзіла дзіця, маглі і пакараць.
Жывучы працяглы час у вёсцы Кунцаўшчына, я цікавіўся як праходзілі кірмашы й таргі ў навакольных мястэчках, актыўны ўдзел і сам прыймаўу іх. IІраз маю вёску праходзіла дарога з суседняй вёскі Сухая Даліна. Па ёй заўсёды ехалі сяляне са сваімі таварамі на торгу мястэчка Індура, якое знаходзіцца ў сямі кілямэтрах ад маёй роднай вёскі.
Зь літаратуры даведаўся, іпто нс адзін раз па гэтай дарозе праз маю вёску праязджала і пісьменьніца Эліза Ажэшка. Аб індурскіх таргах яна ўспамінае ў сваіх творах, толькі Індуру не называе сваім прозьвішчам.
Таргі ў Індуры заўсёды адбываліся па аўторках, раз на тыдзень. Ііраходзілі на галоўнай плошчы каля жыдоўскай сынагогі, школы, якая захавалася да сёньняшняга дня. Яна цяпер ня дзейнічае, бо жыдоўскае насельніцтва немцамі амаль поўнасьцю зьнішчана, вывезена ў гста. 3 усіх жыдоўскіх сем'яў засталося толькі два чалавекі.
У кожны аўторак на торгехалі сяляне з навакольных вёсак. Везьлі на продаж у асноўным збожжа. Вялі жывёлу — консй, кароў. Везьлі авсчак, цялят, кур. Характэрна, што ў прыпеўках калыханак малым дзецям матулі ці бабулі напявалі аб гэтых кірмашах. Запісаў я ад сваей цешчы Хрысьціны Зянкевіч зь вёскі Сьвіслач.
Гай да да! Гай-дада!
Паедзем да Скідля па быдла!
Да Росі іі а гусі.
Да Ражанкі псі абаранкі.
Да Індуры па куры.
Да Індуры на торг ехалі й ішлі старэйшага ўзросту людзі, сярэдняга ўзросту й моладзь. Прыбывалі рознага роду памагатыя ў куплі й продажу: махляры, пасярэднікі ў час продажу ці куплі, т.з. васмахтары. хабарнікі. I Ірыбывалі цыганы. I Ірадавалі й мянялі коней, ашуквалі сялянаў. Заможныя сяляне прыязджалі вярхом на сваіх жарабцах вытворніках розных пародаў. Кожны стараўся пахваліцца сваім, кабда яго прыводзілі больш кабылаўдля пакрыцьця. Таргі ў Індуры праходзілі бурна, жвава, з барышамі, папойкамі. Аднак часта даходзіла да боек, была і панажоўшчына.
Сяляне па-рознаму называлі мястэчка 1 ндуру. Адны называлі Індура, іншыя [ Іандора. Асобныя згаджаліся з выдуманай нейкім дзядзькам этымалёгіяй паходжаньня назвы, што нібы паходзіць яна ад «дурной жыдоўкі» Інды, адсюль Інда-дура, Індура.
Сапраўдная назва мястэчка паходзіць ад рэчкі Індуркі, ад балцкага тэрміну ў значэньні трысьнёг, чарот. I сапраўды рэчка каля Індуры была парослая трысьнёгам і чаротам. Дакуманты ўзгадваюць мястэч-
ка ў 1508 годзе. Некалі мястэчка належала магнатам Давойнам, пасьля перайшло да Кішкаў, затым было аддадзена ў пасаг старасьцянцы жмудзкай, жонцы князя Крыштафора Радзівіла і пасьля перайшло ва ўладаньне дома Радзівілаў.
Каля Індуры ў час вайны са швэдамі ў лютым 1708 года высланае Карлам XII войска пад кіраўніцтвам гэнэрала Маерфэльда напала на расейскае. Адбылася бітва, у час якой шмат загінула швэдаў. Аб тым сьведчаць швэдзкія могілкі, што каля былога маёнтка Ляхнова, на якія кунцаўскія хлопцы вадзілі пасьвіць коні. Лб гэтыхмогілкахса старажытных часоў і да сёньняшняга дня жыве ў народзе легэнда, што ляхноўскі пан, нейкі Ян Кунц, задумаў швэдзкія могілкі заараць і пасеяць на іх жыта. Увесьдзеньаралі парабкі швэдзкія могілкі. Навыворвалі столькі чалавечых чарапоў, касьцей, што ад іх аж поле пабялела. Кажуць, валасы за плугамі цягнуліся. Пан, як глянуў на поле, дык затросься ад жаху, зьбялеў. А іюччу прысьніўся яму страшны сон, ад якога ён страціў розум, здурнеў. Кажуць, з той пары месца сабе не знаходзіў, начамі хадзіў па полі, плакаў, аж пакуль яго нейкая сіла зусім не скруціла. Так і памёр. Пасьля ягонай сьмерці нашчадкі баяліся швэдзкіх могілак. Так і ляжалі яны стагодзьдзямі нячэпанымі. Hi адзін з уладальнікаў Ляхнова не адважыўся іх араць. Мы, дзеці, таксама баяліся, вадзілі пасьвіць толькі са старэйшымі.
Нобач Індуры гарадзішча над рэчкай Індуркай, умацаванае двума валамі й ровам. Пры раскопках знойдзены кэраміка са славянскім арнамэнтам, жалезныя прылады працы й зброя, косьці дзікіх і свойскіх жывёлаў, зярняты. Гарадзішча адносіццада 11-13 ст. Выяўлены рэчы, блізкія да знаходак 11-13 ст. у Горадні. Раней гэта гарадзішча чамусьці называлі “гарой крулёвы Боны». Старажылы казалі: «Тут горад быў праваліўся падзямлю».
Два разы на месяц адбываліся славутыя кірмашы ў мястэчку Лунна. Мястэчка сяляне называлі па-рознаму, адны Луна, другія казалі: «паедзямода Лунай». Правільна трэба называць Лунна. Дакумэнты яго называюцьу I пал. XVI ст. Гэта мястэчка нагадвае нам былых яцьвягаў, жыхароў былой Чорнай Русі, як і населеныя пункты Котра, Волпа, Бершты, Яньвезь, а таксама Кандакі, Мадэйкі, Дзергеле (у ваколіцах Зэльвы). Што абазначаюць іх назвы, цяжка ўстанавіць, бо ня ведаем яцьвязкай мовы.
Яньвягі згубілі сваю незалежнасьць. На іхныхземлях пасяліліся іншыя народы, а памяць аб іх захавалася толькі ў назвах населеных пунктаў.
Кірмашы ў Луньне адбываліся на плошчы каля былой вуніяцкай царквы. Праходзілі вельмі бурна, своеасабліва. Мястэчка ажывала, зьвінела ад стуку аб брук колаў сялянскіх вазоў, рыку кароў, піску сьвіняў, людзкой гамонкі, музыкі.
Асабліва славіліся бандарныя вырабы зь вёскі Бандары. Бандары ча кірмашы прывозілі прадаваць балеі, цабэркі, ушаты, дзежкі, бойкі, кваскі, бочкі двухдонныя на сіроп, бочкі на капусту, гэтакзваныя кадкі, дойніцы, даёнкі, конаўкі для піцьця вады, стаўніцы для захоўваныія збожжа, кублы для адзежы. Бандарам не саступалі сваімі вырабамі і ганчары. Жыхары вёскі Гліняны, іпто на Скідальшчыне славіліся сваімі ганчарнымі вырабамі з чорнай гліны. Славіліся сваімі вырабамі з чорнай гліны і ганчары зь вёскі Тарасюкі. Іх вырабы знаныя былі на ўсю акругу. Вядомыя ганчарныя вырабы: гаршкі, збонкі, ладышкі, верцяхі, глякі былі на кірмашах і ў ганчароў з-пад Горадні, зь вёсак Гібулічы, Малахавічы, Альшанка й Цьвіклічы.
На луньненскіх кірмашах вялікі іюпыт быў на вырабы з лазы й усялякай драніны. Гэтымі вырабамі славіліся жыхары вёскі Канюхі, што ў Азёрскім сельсавеце. Яны прадавалі: калупашкі, кошыкі, бучы для рыбы. Вялікі попыт быў на вырабы як з лазы, так і з саломы: севанкі, сявенкі, гарцы, корабы для захоўваньня збожжа, асьвянцоўкі, розпыя кошыкі. Вырабамі з саломы славіліся калісьці жыхары вёскі Саломенка, радзімы беларускага астранома й асьветніка Марціна Пачобута-Адляніцкага. Сяляне зь вёскі Стральцы, іпто на Скідальшчыне, прывозілі на кірмашы прадаваць свае вырабы з драўніны: церніцы, ламачкі, трапачкі, шчоткі для апрацоўкі лёну, сані, гнутыядугі, разворкі да вазоў. Стальмахі зь вёскі Бубны прывозілі на кірмашы калёсы да вазоў, калёсы для драўляных плугоў, драўляныя плугі, драўляныя бароны й іншыя прылады.
На луньненскіх кірмашах прадавалі й куплялі апрача ўказаных вырабаў коней, кароў, сьвіней, авечак, гусей, курэй. У час купліва й продажудапамагалі: фактары, васмахтары, махляры, перакупцы, асобы зь ліку жыдоў. Часта прыязджалі цыганы. Яны ў асноўным гандлявалі коньмі. Каб ляпей выглядаў конь ці кабыла, яны іх нейкім спосабам
надзьмувалі. У выніку чаго коні выглядалі ўкормленымі, поўнымі, гладкімі. А каб бадзёрымі былі, цыганы паілі коней гарэлкай. Адным словам, цыганы часьцяком спрытна абдурвалі сялянаў.
Будучы гаспадаром, і я часта наведваў луньненскія кірмашы. Недалёка Лунны, у вёсцы Радзівонавічы жыў мой швагер Віталь Буркас, прозьвішча якога таксама нагадвала мне яцьвягаў. Восьзжонкай разам да яго і заязджалі ў госьці, наведвалі кірмашы. Швагер Віталь Буркас дапамагаў мне ў купліве, адзін раз дапамог купіць вельмі добрага каня.
Звычайна пад канец кірмашу, прыходзілі музыкі: гарманіст, скрыпач, бубняр. Да глыбокай начы не сьціхала музыка, гуляньне. Моладзь толькі на сьвітаньні разыходзілася па хатах. Госьці, пахмяліўшыся, ехалі й ішлі да сваіх вёсак, хутароў.
Луньненскія кірмашы садзейнічалі збліжэньню людзей, моладзі, калектыўнамуадпачынку,збытуй куплірозныхтавараў,жывёлы. Прыносілі сялянам вялікую карысьць. Аднак яны часта скончваліся трагічна. Паміж хлопцамі з розных вёсак узьнікалі бойкі. Асабліва агрэсыўнымі лічыліся кавалеры з-за Немана, іх называлі занямонцамі. У выніку боек не абходзілася, каб каго-небудзь з хлопцаў не пабілі, парэзалі або забілі.
* * *
Пасьля вайсковай службы пражыў я ў вёсцы Кунцаўшчыне да 1937 года. Крыху наладзіў гаспадарку, разьлічыўся здаўгамі, аплаціў падаткі. Але пачаліся суды за зямлю, пасьля якіхдалей жыць на гаспадарцы я ня мог, пераехаў у Горадню. Бацька жонкі дапамог купіць у горадзе нявелькі домік. Але доўга ў ім жыць не давялося. У 1939 годзе ў ліпені месяцы мяне прызвалі як рэзэрвіста на зборы (у Другі дывізіён 29-га палка артылерыі лёгкай, у г. Сувалкі). Дывізіёнам камандаваў тады капітан Шныгэр, а 3-й батарэяй падхаронжы Моматаў.
Яшчэда пачатку вайны нашдывізіён знаходзіўся недалёка адГданьска (на «Паможу»), дзе 1-га верасьня 1939 года нас застала вайна. Ноччу наша вайсковая часьць ледзь ня трапіла ў нямецкае акружэньне. Празь сілу вырваліся зь яго. На ранку 2-га верасьня мы былі ўжо ў Аўгустове. Пагрузіліся ў вагоны. Камандаваньнем мне было даручана на плятформе з двума кулямётнікамі ахоўваць гарматы й скрыні з амуніцыяй. Стоячы на плятформе, у небе ўбачыў тры нямецкія самалё-
ты, якія ляцелі проста на нас. I Іе пасьпеў я выстраліць з карабіна, як пачуўся аглушальны сьвіст бомбы і мяне хваляі'і паветра з плятформы закінула за гранітную пагрузачную сьценку («рампу»). Калі я прыйшоў да прытомнасьці, дык убачыў, як гарэлі вагоны. Мяне лёгка параніла, са шчакі цякла кроў. У карабіна майго асколкам бомбы адшчапіла кусок прыклада. Перад вагонамі ляжала многа забітых жаўнсраў.
Іх падабралі санітары, і цягнік рушыў у кірунку Горадні. Пакуль заехалі, нас некалькі разоў атакавалі нямецкія пікіроўцы. Раніцай мы былі ўжо ў Горадні. Хаця хата знаходзілася амаль нобач нашай стаянкі, заглянуць у яе не было магчымасьці. У ёй была мая жонка з малым сыночкам Генікам. 3 Горадні наш цягнік накіраваўся да Беластока. Па дарозе на кожным прыпынку нас сустракалі з плачам жанчыны й дзеці. Памятаю, пад самы вечар мы былі ўжо ў Варшаве. Запомнілася, як радасна вітала нас Варшава. Жыхары сталіцы выйшлі на вуліцы. Мы ехалі на конях. Як цэляўнічы са сваей абслугай (нумарамі) я сядзеў на перадку гарматы. Жанчыны, дзяўчаты й дзеці крычалі, віншавалі нас, падавалі жывыя кветкі. Зычылі сувальскім ваякам перамогі надлютым ворагам, які напаў на Полыпчу...
У Варшаве наш дывізіён на чалс з капітанам Шныгэрам заняў абарону псрад фартамі «Бэма» заходні рубеж сталіцы. Дывізіён выконваў функцыю «Zapory przeciwczolgowej miasta Warszawy». (заслона проціўтанкавая горада Варшавы). I Іа гэтым адцінку мы трымалі абаронуда апошняга часу, пакуль не капітулявала Варшава.
Перад нашай батарэяй, за мінным полем стаялі падбітыя тры нямецкіятанкі. I Іаша батарэя мужна адбівала атакі нямецкіхтанкаў, нс давала ім уварвацца на вуліцы Варшавы. Мне запомнілася адна жорсткая атака. Перад нашай батарэяй ноччу пяхота выкапала глубокія траншэі. Пехацінцы заселі ў іх і падрыхтаваліся да абароны. Але нс прайшло і паўгадзіны, як немцы адкрылі па гэтых траншэях ураганны артылерыйскі агонь. Пяхота ня вытрымала. He магла ўтрымацца нават некалькі гадзінаў. Нямецкія снарады траплялі ў самыя акопы, траншэі. Засыпалі салдатаў зямлёй. Стоячы замаскаваныя за гэтымі траншэямі, мы добра бачылі, як пехацінцы, якія засталіся жывымі, уцякалі, хто куды мог, падалі.
Пасьля такой ураганнай артылерыйскай атакі немцы думалі, што
ў траншэі нікога не засталося. Ня ведалі, што за траншэямі, замаскаваная, стаіць наша батарэя. Пастанавілі захапіць гэтыя траншэі. Як толькі нямецкая пяхота падыйшла да траншэяў на чале са сваім таўсцяком-камандэрам, мы наўпростай наводкай адкрылі па немцах шквальны артылерыйскі агонь. Усё поле перад намі пакрылася дымам. Я толькі ўбач ыў у бі нокл і, яктоўсты камандэр замахаў рукамі й зваліўся на зямлю, дзе расла на агародах капуста. Першая атака была адбіта, але не прайшло і паўгадзіны, як на нашу батарэю рушылі нямецкія танкі, хаця поле перад намі было замінэравана. Немцы з танкаў і з гарматаў адкрылі агонь. Пры гармаце мы не маглі ўстаяць. 1 Іас выратавала бомбасховішча. Празь некаторы час прыціхла, а калі мы выйшлі з бомбасховішча, дык убачылі, што гармата стаіць перахіленая. Яе левае кола было прабітае. Страляць зь яе было немагчыма. 11а дапамогу нам прыслалі два кулямёты. Далі пам па два літры бэнзыну й запалкі. Адступаць не было куды. У гэты час нам паведамілі, што «Rz^d opuscil Warszaw^ wro'ci po skonczonej wojnie”.
Ila гэтай пазіцыі нам давялося перажыць страшныя налёты нямецкай авіяныі, штурмы пікіроўцаў на Варшаву. Супроцьпаветранай абароны амаль не было. Мы бачылі толькі два польскія мысьліўскія самалёты, якія падымаліся ў паветра толькі пасьля налётаў нямецкіх пікіроўцаў, а празь некаторы час і іх ня стала. Нямецкія пікіроўцы бамбілі Варшаву няспынна. Адна эскадра скончвала бамбіць, другая налятала. Варшава была ахоплена суцэльным агнем і дымам. Немцы штурмавалі Варшавуднём і ноччу. Вярхоўнае камандаваньне гюльскай арміі нерабралася з Варшавы ў Берасьце.
Камандуючым абаронай Варшавы быў прызначаны гэнэрал Ю.Ромэль. Андэрс узначальваў апэратыўную групу войск па абароне сталіцы з поўдня, якой было даручана не дапусьціць пераправы праціўніка празь Віслу. Дарога цераз 1 Ірагу, прадмесьце Варшавы, у выніку бамбардаваньняў была разбурана. ПІматлікія дамы былі ў руінах. 11а вуліцах барыкады зь перакуленых машынаў. Варшава трымалася, не падала духам. Немцы некалькі разоў прапанавалі абаронцам Варшавы здацца, але страляніна працягвалася днямі й начамі. Разам з намі, вайскоўцамі, былі і цывільныя асобы, якія дабраахвотна прымалі актыўны ўдзел у абароне Варшавы. Мне запомніўся адзін малады хлапец, які прыйшоўда нас і на маіх вачахзагінуў. Я перажываў, як плакалі
па ім бацькі, якія прыйшлі яго хаваць. Была з намі і адна студэнтка унівэрсытэта, якая з карабінам у руках абараняла сталіцу. Запомніўся ў паважным узросце сівы чалавек. Казалі, што ён быў адвакатам, які, уладкаваўшыся з кулямётам на 3-м паверсе недабудаванага дома,днямі й начамі паліваў градам куляў навакольле, дзе былі немцы.
* * *
17 верасня 1939 года мы атрымалі паведамленьне аб пераходзс Чырвонай Арміяй савецка-польскай мяжы. I Іам казалі, што яна ідзе на дапамогу польскай арміі. Толькі пазьней даведаліся, што гэта няпраўда. 28 верасня 1939 года Варшава капітулявала, але страляніна яшчэ працягвалася. Асобныя вайсковыя аддзелы не складалі зброі, у тым ліку і 29 дывізіён лёгкай артылерыі, якім даводзіў капітан IІІныгэр. Зацішша наступілатолькі празьнекалькідзён. Немцытрымалісталіцуўатачэньні. Толькі самалёты нізка лёталі, кантралявалі з паветра. Пасьля пачалі кідаць улёткі з заклікамі, каб складалі зброю й выходзілі з Варшавы на шырокі тракт, які быў з абодвух бакоў абстаўлены нямецкімі танкамі. Капітан Шныгэр у Лазенкоўскім парку апошні раз сшыхтаваўусіх, якія засталіся жывымі, сказаў разьвітальную прамову, пацалаваўся з кожным жаўнерам. Затым падыйшоўда свайго сівога каня, пагладзіў яго, пацалаваў у храпу. Адыйшоў, адвярнуўся, яшчэ раз акінуўусіх позіркам і скрыўся з вачэй паміж дрэваў Лазенкоўскага парку.
Пасьля здачы зброі, польскія палонныя жаўнеры, у тым ліку і я. у суправаджэньні нямецкіх танкаў, дажджлівай ноччу былі дастаўлены ў спэцыяльны, падрыхтаваны для абаронцаў Варшавы лягэр для ваеннапалонных у Гуры Кальварыі. Хто ня мог ісьці, немцы на дарозе расстрэльвалі. Мне пашанцавала. У мяне былі добрыя артылерыйскія боты, лёгкія, не мулялі. Я стараўся трымацца на нагах, падчас прыпынкаў не сядаў на мокрую зямлю. ішоўу першых шыхтах. У асобных салдатаў пс было абутку, ішлі босыя. Mae ж боты ў паходзе мяне выручалі, але былі і небясьпечнымі. Да іх маглі прыглядзецца немцы, сьцягнуць з ног. Я гэтага баяўся горш раптоўнай сьмерці. Восы далёка не зайшоў бы, а адсталага дабілі б. Небясьпечна было з такімі ботамі і сярод сваіх жаўнераў, асабліва ноччу. Іх сьцягвалі з ног, а былі выпадкі, штодзеля іхзабівалі.
Лягер для ваеннапалонных быў добра падрыхтаваны. Абнесены
калючым дротам вышынёй болып якдва мэтры, для вартавых зробленыя вышкі, зь якіх уся тэрыторыя лягэра была выдатна бачна. Начамі з вышак навакольле лягэра асьвятлялася магутнымі пражэктарамі. У лягеры абаронцам Варшавы на працягу першага тыдня немцы нічога не давалі есьці. He было нават вады. Настаў голад. Спалі пад адкрытам небам. Пачаліся халодныя ночы, часта здажджамі, з мокрым сьнегам, a многія салдаты ня мелі шынэляў, не было чым прыкрыцца. Да палонных прысталі розныя хваробы, асабліва дызэнтэрыя. He давала спакою вашывасць. Апрача ўсяго гэтага, у лягэр урываліся п'яныя эсэсаўцы й рабілі паляваньні на палонных, асабліва на жыдоў, «юдаў». Пад музыку іх змушалі танчыць па-аднаму або групамі, калектыўна. Зь ямы, у якую хадзілі апраўляцца палонныя, змушалі іх рукамі пераліваць зьмесіва ў другую яму. Пасьля гэтага іх гналі купацьуледзяную ваду Віслы. Затым прыганялі назадда тае ямы, і расстрэльвалі.
У наш лягер немцы час ад часу палонным пускалі параненых коняў, якіх вылечыць магчымасьці не было. Адчынялі вароты й пускалі. Галодныя палонныя накідваліся на каня, валілі яго на зямлю й забівалі. Кожны стараўся сабе адрэзаць кавалачак, хто чым меў. Праз кароткі час на зямлі ад каня заставаліся толькі косыді, якія палонныя ачышчалі пасьля ад рэштак мяса.
* * *
Нразь некаторы час мне і іншым палонным, якія паходзілі з Заходняй Беларусі, пашанцавала выбрацца з гэтага пекла. На падставе нямецкасавецкага ваеннага пагадненьня, першы эшалён з ваеннапалоннымі быў адпраўлены ў СССР Нас пасадзіліўтаварныя вагоны па85 чалавекукожны, пры забітых вокнах і дзьвярах, і даставілі ў Берасьце, дзе палонных сустрэлі савецкія вайскоўцы. Нравялі рэгістрацыю, ад кожнага запісалі дадзеныя, прозьвішча, імя, імя па бацьку і якую займаў да вайны пасаду. У час рэгістрацыі чамусьці правяралі рукі, якія яны. Пасьля рэгістрацыі нам сказалі, што цягнік пойдзе ў кірунку Горадні. У Горадні нас сустрэнуць, павядуць у лазьню, а затым пусьцяць на волю, да сваіх сем'яў...
Да Горадні я не даехаў. Сярод палонных пайшлі чуткі, што з аднаго лягэра нас павязуць у другі, савецкі. На прыгараднай станцыі Ласосна, якая была недалёка ад майго дома, выскачыў з вагона. Баец, які нас суправаджаў, у мяне не страляў. Такім чынам, я апынуўся на волі.
Сустрэўся са сваёй жонкай і сынам.
Для мяне і іншых падобных лёсам людзей пачалося новас жыцьцё. Атрымаў магчымасьць працаваць настаўнікам у школе. Першапачаткова настаўнічаў у Лашанскай сямігадовай беларускай школе. Памятаю, зь якой радасьцю, зь якім энтузіязмам дзеткі вучыліся ў сваёй роднай школе. Якдобра ставіліся да школы іхныя бацькі, стараліся даць сваім дзеткам адукацыю. Нават дарослыя пайшлі вучыцца па вечаровыя курсы. Але такое становішча панавала няпоўныя два гады. Ізноў наступіла змрочная часіна.
Я быў прызваны на ваенныя зборы на 45 дзён. 22 чэрвеня 1941 года вайна застала мяне за Беластокам, каля паселішча Асавец. Памятаю, у апошні дзень перад самай вайной камандэры праводзілі конкурс на лепшага запявалу. Я быў запявалам атрада рэзэрвістаў, які складаўся з жыхароўбылой Заходняй Беларусі. Дадванаццатай гадзіны ночы хадзілі мы строем і сьпявалі ў маршы паходныя песьні. У гэтым конкурсе я быў адзначаны кіраўніцтвам як лепшы запявала, мне была аб'яўлена падзяка, асабліва за песьню: «Коннаармейская тачанка». Пасьля конкурсу, стомленыя, мы заснулі ў палатках. Але раптам здрыганулася зямля. Пачуўся пякельны сьвіст. 22 чэрвеня, на золку, на нашыя чалаткі паляцелі нямецкія бомбы, засакаталі кулямёты. Усе ўскочылі на ногі. Выбеглі з палатак, захапіўшы з сабой адзежу. Пачулася паветраная трывога, затым каманда афіцэраў. Загулі маторы танкетак, цягачоў. I Іачалася вайна...
Артылерыя выехала зьлягэра й заняла абарону за лесам. Мне камандэр загадаў быць у штабе пры тэлефоне, які знаходзіўся ў зямлянцы, даў сувязнога байца. Там я з сувязным і правёў першы дзень вайны. Спачатку была сувязь, а пасьля зусім абарвалася. Мы ня всдалі, што робіцца. Толькі пад самы всчар зьявіўся ў зямлянку сяржант і сказаў, каб мы жывей уцякалі, бо нсмцы прарвалі абарону й хутка будуць тут. Я са сваім сувязным выскачыў зь зямлянкі й давай бегчы, але наднамі зьявіліся нямецкія самалёты. Адзін зь іх павярнуўся, спусьціўся нізка й засакатаў з кулямёта. Я з тэлефонам упаў у невялікае паглыбленьне на ўзвышшы, самалёт разьвярнуўся зноў, наляцеў на мянс й зноў секануўз кулямёта. Я скурчыўся, падабраў ногі падсябе. Сьцярвятнік ізноў паўтарыў сваё, некалькі разоў праляцеў нада мною, ад куляў
мне вочы засыпала пяском, але ніводная ня трапіла. Калі самалёт адляцеў, я падняўся, але на нагах ужо ня мог стаяць. Нейкі курч схапіў, ня вытрымалі нэрвы. Трохі паляжаў, супакоіўся, устаў. Недалёка ляжаў мой сувязны. Надыйшоў да яго й пераканаўся, што ён ужо не падымецца. Быўувесьу крыві. На мяне напаўстрах. Ня ведаў куды падацца. Выйшаў на дарогу й убачыў некалькі сваіх памежнікаў. Папрасіў іх, каб яны ўзялі мяне з сабою, не пакідалі. Такім чынам я з памежнікамі дабраўся да самога Беластока. Хаця па дарозе з бункераў нас абстралялі палякі. Яны рабілі здрэваў барыкады.
* * *
Беластокувесь быў ахоплены суцэльным агнём. Навокалусё грымела. Стагнала зямля. Сьмярдзела трутным дымам. Навакольле было зацягнутае смугой. Даведаўся, што 3-я і 10-я савецкія арміі і сам Беласток знаходзяцца ў нямецкім акружэньні. У горадзе яшчэ адшукаў камэндатуру. Вакол будынка стаялі й ляжалі параненыя байцы. Да іх прыбывалі ўсё новыя і новыя вайскоўцы. Карціна была жудасная. Я дабраўся да ваеннага камэнданта, маладзенькага лейтэнанта, у якога на працягу сутак выконваў абавязкі пісара. Вёў рэгістрацыю людзей, якія прыбывалі ў камэндатуру з разьбітых вайсковых часьцей. На другія суткі, ноччу камэнданта ўжо не было. Яго замяніў нейкі малады сяржант. Я адчуваў, што становішча стала катастрафічным і немцы неўзабаве ўварвуцца ў горад. 1 сапраўды, на досьвітку пабачыў, як немцы на роварах, з закасанымі рукавамі, з аўтаматамі ўварваліся на вуліцы горада. Я добра разумеў, што такое палон, бо яго перажыў у 39-ым. Трэба было ратавацца.
Мне з адным байцом удалося схавацца ў нейкі склад з дровамі, у якім мы праляжалі двое сутак. Затым ноччу вылезьлі й на вуліцы спаткалі паляка, які аказаўся вельмі добрым чалавекам. Ён нам сказаў: «Я сам быў у такой сытуацыі. Ідзеце да мяне ў хату». Даў нам есьці й дазволіў пераначаваць. Ранкам сказаў, што больш нас хаваць ня можа. 1 1а вуліцах немцы вывесілі аб’явы, што ў каго ў хаце знойдуць вайсковага, уся сям'я будзе расстраляна. Даў нам нейкую старую адзежу. Мы пераапрануліся, і нам пашанцавала выбрацца за горад. Недалёка было жыта. Гэтым жытам дабраліся да глухога хутара. Гаспадар аказаўся беларусам. Ён пакарміў нас жытняй заціркай і даў па кавалку хлеба.
Дазволіў ў хляве пераначаваць.
Назаўтра на досьвітку мы падняліся, добра адпачыўшы, рушылі ў небясьпечную дарогу. Адыйшоўшы ад гасьціннага хутара, я са сваім сябрам разьвітаўся. Ён пайшоў у сваім кірунку, а я ў сваім, на ўсход, полем, арыентуючыся па сонцы. Па дарозе ішлі нямецкія машыны, ехалі абозы. Маскіруючыся, прабіраўся да сваіх родных мясьцінаў. Стомлены, дайшоў да Адэльска, болыпасьць будынкаў якога была спалена. Затым дабраўся да вёскі Канюхі. 3 Канюхоўда мястэчка Індуры. Здалёк убачыў на тэлефонных слупох некалькі павешаных жыдоў. Ад Індуры праз жыта накіраваўся да вёскі Круглікі, у якой жыў мой швагер Антось Рукша. Хаця прайшоў за кароткі тэрмін болып як 80 км, але блізасьць родных мясыіінаў мне давала сілы. Швагер сустрэў мяне зьдзіўлены, адкуль я ўзяўся ў такі страшны час, як выжыў. Жонка ягоная нагрэла вады, я памыўся. Далі чыстую бялізну й верхнюю адзежу. У вёсцы Круглікі ўсё насельніцтва было ў трывозе. Немцы арыштоўвалі былых актывістаў, прыхільнікаў саветаў. I Іа даносе расстрэльвалі, саджалі ў турмы, вывозілі ў Нямеччыну. Швагер Антось Рукша таксама баяўся, каб і яго нс арыштавалі, а тут яшчэ і я...
Скончвалася лета. I Іамагаў швагру ў жніве. Звозіў снапы. Пасьля перабраўся ў вёску Сьвіслач, да бацькоў жонкі Зянькевічаў, але ў іх было небясьпечна, падкусваў солтыс. Некаторы час жыў і ў Горадні, у брата. Затым, каб пазьбегнуць вывазу ў I Іямеччыну, пераехаў у вёску Агароднікі на хутар да дзядзькі Івана Журневіча. Днём працаваў, выконваў розныя работы па гаспадарцы, а вечарамі вучыў ягоных дзяцсй. Апошнія месяцы нямецкай акупацыі жыў ізноў у Горадні па вуліцы Манюшкі, 21.
* * *
Пасьля вызваленьня Беларусі ад нямецкай акупацыі мяне з братам Іванам ізноў прызвалі ў шэрагі Чырвонай Арміі, але па загадзе Сталіна ўсіх былых настаўнікаў ад вайсковай службы вызвалілі, бо не было каму вучыць дзяцсй, школы немцамі былі разбураны. 3 1944 года па 1945 год працаваў у Лашанскай сямігадовай школе Горадзенскага раёна ў якасьці завуча. Зь верасьня 1945 года па верасень 1946 года працаваў дырэктарам у Капцёўскай сямігадовай школе. Прывезьлі майго брата Івана без адной нагі, параненага, зусім слабога. I Іагу яму адарвала пад Кёнігзбэргам.
Інваліду не былода каго іірытуліцца. На вёскуда сябе я яго ня могузяцв. У мяне не было ніякіх умоваўдля ягонага лячэньня. Па гэтай прычыне я перайшоў працаваць настаўнікам у школы Горадні. Зь верасня 1946 года па жнівень 1948 года працаваў настаўнікам у польскай сярэдняй школе №2 Горадні. Пасьля гэтага, са жніўня 1948 года па верасень 1949 быў дырэктарам Калбасінскай пачатковай школы Горадзенскага раёна.Жыўу Горадні разам з братам Іванам, дапамагаў яму чым толькі мог, каб падтрымаць хоць крыху стан ягонага здароўя. Са жніўня 1968 года на верасень 1970 года працаваўдырэктарам Батароўскай васьмігадовай школы.
Хачусказаць, штопасмянямецкайакупацыі, каліпрацаваўнастаўнікам у Лашанскай школе, у мяне былі вялікія непрыемнасьці з ворганамі КДБ. Была глыбокая восень. Аднойчы, пасьля заняткаў у школе, правёўшы шэсьць урокаў, я прыйшоў да селяніна Аляксея Баліцкага, у якога кватараваўся, быў на сталаваньні. Раптам у хату ўвайшлі два добра выпіўшыя кадэбісты. Як пазьней даведаўся, адзін зь іх меў прозьвішча Шаляпін, другі Іваноў. Яны са мною прывіталіся, назвалі нават на імя па бацьку. Затым папрасілі гарэлкі. Гаспадар мой якраз рыхтаваўсяда вясельля. Нагнаў самагонкі. Пачуўшы просьбу, ён прынёс бутэльку й паставіў на стол, а дочцы еваёй, школьніцы, загадаў падсмажыць яек на закуску. Але кадэбісты, не чакаючы закускі, папрасілі тры шклянкі, налілі ў іх самагонкі, выпілі. Затым паўтарылі й прапанавалі выпіць і мне. Я сказаў, што не магу выпіць без закускі. Тады адзін зь іх, Шаляпін, ударыў мяне па твары й з шклянкі абліў самагонкай, крыючы матам. Гаспадар з гаспадыняй і дзецьмі спалохаліся, уцяклі з хаты, накінуўшы мяне аднаго з кадэбістамі. Шаляпін ізноў ударыў мяне па твары й аб'явіў, што я арыштаваны. Загадаў апранацца. Затым вывелі на вуліцу. Была цёмная восеньская ноч. Шаляпін, ідучы за мной, з размаху ўдарыў прыкладам аўтамата ў плечы. Дзякуючы куртцы, якая была на тоўстай ваце, ад першага ўдару я моцнага болю ііе пачуў. Затым ён паўтарыў, і калі я павярнуўся тварам да яго, ён выстраліў уверх з аўтамата.
Кадэбісты загналі мяне ў сельсавет, які быў у канцы вёскі і кінулі да, як яны называлі, бандытаў, якіх прыгналі са шляхецкіх аколіцаў. Зь імі мне давялося прасядзець усю ноч. Яны думалі, што я сапраўды зьяўляюся нейкім шпіёнам. Зьвярталіся да мяне, пыталі па-польску, ці сапраўды мяне выкінулі англічане на парашуце? Мне не да раз-
мовы было. Я ведаў, што заўтра ўжо буду у Горадні, у турме. ІІІкада было жонкі й дзяцей...
3 гэтымі бандытамі, як яны іх называлі, (а былі гэта мужчыныпалякі, якія хаваліся, нс хацелі ісьці ў савецкую армію) я прасядзеўусю ноч. За ноч, відаць, самагонка ім прайшла. Кадэбісты рана прыйшлі ў сельсавет. Мяне паклікаў Шаляпіп у асобны пакой і запытаў, ці я помпю. што ўчора адбылося. Сказаў, што я прыйшоў п’яны, зачапляўся да гаспадара, і яны вымушаны былі часова мяне затрымацьу сельсавеце. На гэта я ім нічога не адказаў, ведаў, што зь імі, як кажуць, кашы ня зварыш. За імі права: што хочуць, тое і зробяць. 11Іаляпін падсунуў мне паперу, загадаў напісаць наступнае: «Я, такі і такі, «обязуюсь, что вчера было, держать в военной тайне, нначе отвечаю пред военным трнбуналом». Я падпісаў, пасьля чаго быў вызвалены адарышту.
Назаўтра вестка пра мой арышт абляцела ўсю вёску. I Іаселыііцтва дзейнасьцю гэтых кадэбістаў было запалохана, кожны баяўся і слова сказаць, каб ііе пасадзілі, ці не пабілі, хаця ведалі, што яны вытвараюць. Всдалі, іпто ў вёсцы Рагачы загадалі старшыні сабраць з насельніцтва 30 аскубаных курэй і даставіць у сельсавет. У млынс Вайтаўшчына, у вёсцы Валічы, узялі ў млынара тры мяхі пшанічнай мукі. У весцы Лаша кадэбіст Шаляпін хацеў згвалтаваць вучаніцу восьмага класа, але да гэтага не дапусьціў ейны бацька, якога Шаляпін за гэта пабіў. Адным словам, кадэбісты па вёсках гулялі, арыштоўвалі, саджалі ў турмы і ніякай управы на іх не было. Але на гэты раз ім. як кажуць, нс пашанцавала. Якраз у гэты час у вёску Лаша завітаў спэцыяльна камандэраваны з Масквы, строга сакрэтны работнік КДБ па праверцы дзейнасьці мясцовых кадэбістаў. Вось ён і даведаўся аб іхных выхадках. Аб усім гэтым, відаць, даклаў «наверх». Празь некаторы час Шаляпін быў арыштаваны й пасаджаны ў турму, не дапамаглі і ягоныя сябры з Горадні. Мяне выклікалі ў Менск на вочную стаўку. Каб не вышэйзгаданыя абставіны, Шаляпін пасадзіўбы мянеўтурму. Па вёскахужо з насельніцтва зьбіраў матэрыялы, каб мяне пасадзіць, альбо, як ён выказваўся, «надо было его шлёпнуть»...
Амальдва дзясяткі гадоў( 1949-1968) працаваў інспэктарам Горадзенскага аддзела народнай асьвсты. Гэта быўдля мяне ня лёгкі, і разам з тым вельмі плённы ў маім духоўным жыцьці час. Шматлікія выезды
ў школы, сустрэчы з настаўнікамі й сялянамі дапамагалі ўсебаковаму пазнаньню роднага краю, зьбіранню фальклёрна-этнаграфічнага й моўнага матэрыялу.
Менавіта ў гэтыя гады я праводзіў напружаныя пошукі мясцовых і архіўных матэрыялаў пра свайго знакамітага земляка, можна сказаць, аднавяскоўца, сьвятова вядомага славіста, заснавальніка беларускага мовазнаўства й філялёгіі, акадэміка Я.Ф.Карскага. Вывучэньне й папулярызацыя ягонай дзейнасьці сталі для мяне, так бы мовячы, галоўнай справай жыцьця. Пра Карскага апублікаваў больш якдваццаць артыкулаў. Аў 1964 годзе на ягонай радзіме ў вёсцы Лаша мною быўурачыста адкрыты музэй, створаны дзякуючы дапамозе дачкі Яўхіма Фёдаравіча Карскага Натальлі Яўхімаўны Баркоўскай-Карскай, ейнага мужа Віктара Іванавіча Баркоўскага іўнучкі вучонага Тацьцяны Сяргееўны Карскай. Музэй Я.Ф.Карскага доўгі час працаваў, прыцягваў увагу шматлікіх наведвальнікаў ня толькі з Горадзеншчыны, але і зусёй нашай краіны й нават з замежжа. Але музэй быў недаспадобы намэнклятурным работнікам, якія не маглі цярпець усяго нацыянальнага. У 1991 годзе па загадзе былых партыйных ворганаў ён быў разбураны, a частка экспанатаў музэя Я.Ф.Карскага была перавезена ў музэй баявой славы ў вёску Луцкаўляны, а затым у гістарычна-архэалягічны музэй ў Горадні. Ня гледзячы на ўсё гэта, я далей стараўся ўвекавечыць свайго земляка, славутага сына I Ірынёманыія. I Іапісаў верш, прысьвечаны яму «Сярод лашанскіх курных хат».
Па працягу 15-гадовых карпатлівых пошукаў разнастайных зьвестак і фактычных матэрыялаў аб жыцьці й навуковай дзейнасьці свайго земляка, выдатнага беларускага вучонага Яўхіма Фёдаравіча Карскага мнеўдалося сабраць унікальны ілюстрацыйны й тэкставы матэрыял. На падставе яго падрыхтаваў альбом «Я.Ф.Карскі. Жыцьцё й дзейнасьць». Альбом мае навукова-папулярны характар, аднак ён да гэтага часу ляжыць у Беларускай Акадэміі Навук бяз жаднай справы, ня ўбачыў сьвет, нікомутам не патрэбны. Аднакя на гэтым неспыніўся. I Іа працягудзесяці год я рыхтаваў кнігу «Акадэмік з вёскі Лаша. Краязнаўча-біяграфічны нарыс». Старшы навуковы супрацоўнік Інстытута Мовазнаўства імя Я-Коласа АН РБ І.І.Крамко й дацэнт БДУ І.К.Германовіч далі на падрыхтаваную мною кнііу добры водгук: «I Іадрыхтаваны А.П.Цыхуном краязнаўча-біяграфічны нарыс «Акадэмік з вёскі Лаша» абавязкова
трэба выдаць. Галоўная каштоўнасьць гэтага нарыса насычанасьць многімі новымі, невядомымі дагэтуль зьвесткамі пра мінулае і цяперашняс вёскі, у якой нарадзіўся і правёў свае дзіцячыя гады будучы вучоны. Асаблівую цікавасьць выклікаюць вытрымкі зь неабвешчаных яшчэ архіўных дакумантаў, успамінаў дачкі і ўнучкі вучонага..л>
Кніга ўбачыла сьвет дзякуючы спонсарам калгасам імя Дзеншчыкова і «Індура: , а таксама выканкаму Горадзенскага раённага савета народных дэпутатаў.
Гады працы школьным інспэктарам для мяне былі адзначаны няспынным клопатам пра выкладаньне беларускай мовы й літаратуры ў Горадзенскім раёне. Я стараўся вывучыць і абагуліць лепшы досьвед настаўнікаў, заахвочваў іх да самастойнай, творчай працы на ўроках, усяляк падтрымліваў тых, каго адміністратары за патрыятычную адданасьць справе гатовы былі залічыць да «буржуазных нацыяналістаў», бараніў іхны чалавечы й пэдагагічны гонар.
Выкладаньне роднай мовы й літаратуры ў школах раёна было паднята на больш высокі прафэсійны ўзровень. У 1967 годзе мне было прысвоена ганаровае званыіе «Заслужаны настаўнік БССР».
* * *
Адначасова з інспэктарскай работай я займаўся і літаратурнай дзейнасьцю. 20 гадоўузначальваўлітаратурнае аб'яднаньне пры Горадзенскай раённай газэце «Сельская новь». Пісаў вершы й празаічныя творы. У літаратурным аб'яднаныіі налічвалася каля 40 чальцоў У ім удзельнічалі вучні школаў, рабочая моладзь, студэнты вышэйшых навучальныхустановаў, некалькі работнікаўміліцыі, вайскоўцы, пэнсіянэры. Наймалодшаму сябрулітаратурнага аб'яднаныія было 12 год, а найстарэйшаму, паэту Міхасю Дуброўскаму, 70 год, чалецкі білет якому быў падпісаны Максімам Горкім. Удзельнічаў у літаратурным аб'яднаньні і сьляпы настаўнік музыкі, які пісаў вершы. Зараз ён чалец Саюза беларускіх пісьменьнікаў. Ягонае імя Віктар Кудлачоў.
Літаратурныя паседжаньні праходзілі жыва й цікава. Усе чальцы прымалі ў ім актыўны ўдзел. Абмяркоўваліся літаратурныя творы. Рэгулярна выпускаліся літаратурныя старонкі, асобныя падборкі ўдзельнікаў. Чальцы літаб'яднаньня часта выступалі перад вучнямі й
настаўнікамі школаў раёна, у сельскіх клюбах, у вайсковых часьцях.
Неабходна адзначыць, што ў рабоце літаратурнага аб'яднаньня пры газэце «Сельская новь», у арганізацыі яе вялікую дапамогу мне аказваў вядомы паэт Міхась Васілёк. Гэтае прыгожае, сымбалічнае літаратурнае імя паэта-самародка Міхася Восіпавіча Касьцевіча, бунтарнага хлопца зь вёскі Баброўня, што на Скідальшчыне, адпавядала ягонаму вонкаваму выгляду, складу характара, ягонай творчасьці. Пад гэтым імем Міхась Іосіпавіч Касьцевіч выступаў у прагрэсыўным заходнебеларускім друку з 1925 года.
Першая завочная сустрэча зь Міхасём Васільком адбылася ў мяне ў Горадзенскай польскай настаўніцкай сэмінарыі, у якой мне давялося вучыцца. Памятаю, адзін сэмінарыст, паляк, часта прыносіў у сэмінарыю вершы Янкі Купалы і Міхася Васілька. Сам чытаў і даваў чытаць сваім блізкім сябрам па вучобе, у тым ліку і мне.
Пра Міхася Васілька шмат цёплых словаў давялося чуць і ад стрыечнага брата, падполыпчыка, адважнага рэвалюцыянэра Казіміра Рагачэўскага.
Пры Польшчы мнезьМіхасём Васільком недавялося сустракацца. Але вельмі хацелася паглядзець на яго. Ен мне падаваўся чалавекам мужнай душы, зь ветлівым тварам і з васільковымі вачамі. Інтуіцыя не падвяла. У гэтым я пераканаўся, калі зв ім асабіста пазнаёміўся. Адбылося гэта ўжо праз гады. Аднойчы ішлі мы з дырэктарам Гожскай школы па Савецкай вуліцы, і раптам ён мяне штурхануў лёгка у бок, дый і кажа: «Глядзі, а во і Міхась Васілёк ідзе!» I сапраўды, я ўбачыў чалавека сярэдняга росту, з вачамі колеру блакітнага неба.
Убачыўшы знаёмага, Міхась Васілёкусьміхнуўся. Вочы яго зазьзялі радасцю.
Каб цябе качкі стапталі, Міша, дзе ж ты прападаў, што цябе не відаць даўно было?
Ведаеш, Восіпавіч, ад школы не адарвешся. Работа такая, бо дзяцей не пакінеш, адказаў дырэктар.
Затым зірнуў на мяне й сказаў: «Будзьце знаёмы, Апанас Пятровіч, з нашым народным паэтам Міхасём Васільком!».
Так збылася мая мара. Мы пазнаёміліся, затым знаёмства гэта пе-
райшло ў сапраўднае сяброўства...
У кастрычніку 1956года пазапрашэньні настаўніка Капцёўскай школы мнезВасільком надалася магчымасьцьпрыняцьудзелулітаратурным всчары. 3 Горадніў Капцёўкуехалі аўтобусам. I Іасажыраўбыло няшмат. Міхась Васілёк быўудобрым гумары. ІІІуткаваў, размаўляў. Расказаў пра сваю Баброўню, у якой прайшлі ягоныя дзіцячыя гады, юнацтва. Успамінаў, як гаспадарыў на сваім невялікім надзеле зямлі, аб тым, што ягоны бацька быў некалі лясьнічым, як палявалі некалі на ваўкоў ягоныя аднавяскоўцы:
Як толькі сьцямнее, казаў Васілёк, той, у каго была двухстволка, садзіў парася ў мяшок, закідаў па плечы й ішоў у лес. Там даставаў парася зь мяшка, прывязваў яму вяровачкуда нагі, а сам лез на дрэва, сядаў на сук і час ад часу тузаў вяровачку. Парася пачынала вішчаць на ўвесь лес. А сам прыслухоўваўся. Як толькі прагудзе «а-аа-а-ў-у-у-у...», так і знай, што хутка воўк будзе каля парасяці. Толькі добра страляй у ваўка, не прамахніся!..
А ў мяне, працягваў свой расказ Міхась Васілёк, з ваўком і такі выпадак быў. Оаю я здвухстволкай на лясной палянцы. Цішыня. Дай, думаю, сабе, закуру. Дастаў табакерку, скруціў папяросу, хацеў было выкрасаць красілам сабе вагню, як раптам чую, нешта заіпалясьцела. Я глянуў воўк! Ад страху ў мянс аж ногі падкасіліся, а ён, падлюга, падыйшоўда пня, стаў пярэднімі нагамі на яго, паглядзеў на месяц, дый як шмаргане то адной задняй нагой, тодругой, толькі зямля закурэла. I Іу, я ў гэты час яму і смальнуўздубальтоўкі, толькі трэск пайшоў па ўсім лесе. I Іа табе, думаю, падлюга! Чую воўк заснчыў, як малое дзіця: «Ой-ой-ой!..» Аж шкада неяк стала. I Іічога ня бачу. Дым закрыў паляну. Думаю, дай пагляджу на забітага ваўка. I Іадыйшоў да пня, а ваўка і сьлед прастыў. Я і сюды, я і туды. I Іяма, як у зямлю кануў. Што, думаю, за халсра?.. 3 гэтым я і дахаты прыйшоў. 3 галавы воўк нс выходзіў, усё думаю... Толькі назаўтра дзеці знайшлі дохлага ваўка. Казалі, што ўвесь загаджаны ляжаў, ад яго смурод нейкі нёс, не падыйсьці было...»
Слухаючы цікавы расказ Міхася Васілька, я не заўважыў, як прайпюў час і мы апынуліся ў Капцёўцы. Перад школай нас спаткалі настаўнікі й навучэнцы. Былі і іхныя бацькі. Усе чакалі выступленьня паэта. Самы прасторны кляс нс зьмяшчаў людзей. Як толькі Міхась
Васілёк падняўся зь места, падыйшоўда трыбуны, у зале раздаўся гром аплядысмэнтаў. Міхась Васілёк некаторы час стаяў усхваляваны. А затым пачаў чытаць верш «Песьні мае»:
Эх, старонка мілая,
Дзён тваіх паэт я...
Дрэуца ты пахілае.
Песьня недапетая...
Пасьля апошняйстрафыўзалезноўпачуліся бурныяаплядысмэнты. Міхась Васілёк прачытаў яшчэ некалькі вершаў. У канцы ягонага выступузь месца паднялася мілавідная дзяўчынка й сказала: «Калі ласка. Прачытайце нам верш «Як я пана перанёс». Усе ў зале зааплядавалі. Пачулася: «Просім! Просім! Просім!» Міхась Васілёк, відаць, не чакаў, што яму трэба будзе чытаць верш вучням па памяці. Тэкста ў яго не было. Ен пачаў чытаць, але няўпэўнена, не зусім дакладна. Дзеці й настаўнікі яму дапамагалі. Азатым дружна ўсе зноў білі аплядысмэнты.
Міхась Васілёк падтрымліваў цесную сувязь з насельніцтвам раёна. Частым госьцем быў у Парэцкай, Азёрскай, Скідальскай, Грандзіцкай, Рыбніцкай, Путрыскай і іншых школах.
Міхась Васілёк любіў данамагчы кожнаму чалавеку. Памятаю, аднойчы нехта звоніць у раённы аддзел народнай асьветы. Я падняў слухаўку, слухаю чую голас Міхася Васілька. Ен мне дый кажа: «Ведаеш. Учора ў рэдакцыю заходзіў Сьцяпан Майхровіч. Ты яго ня знаеш. Гэта беларускі крытык, літаратуразнавец. Хачу цябе зь ім пазнаёміць. Добры чалавек. У гатэлі «Беларусь» жыве. Неабходна яму дапамагчы здабыць білет. Людзей едзе вельмі многа». I Іразь некаторы час мы былі ў гатэлі «Беларусь», але яго не засталі. Знайшлі на чыгуначным вакзале. Дапамаглі праз свайго знаёмага набыць яму неабходны білет. Пасадзілі ў вагон, разьвіталіся зь ім.
Міхась Васілёк часта наведваў і мяне, бываў у маім доме, у якім жыву і сёння (вул.Берталя, 41). Заходзіў да мянс ў раённы аддзел народнай адукацыі, у якім тады я працаваў. Заходзіўёнда мяне і 2-га верасыія 1960 года, але я ў гэты час быў у камандэроўцы. Як толькі я вярнуўся з камандэроўкі, адразу пайшоўда яго. Прадчуваў, штоўяго здарылася нешта непрыемнае. Калі адчыніў дзьверы, дык убачыў:
Марыя Іванаўна, жонка я гоная, й сын Ярыку сьлёзах, горка плачуць. I Іытаюся, што здарылася, а яна мне празь сьлёзы прамовіла: «I Іяма нашага Міхася... Памёр... I Іочкай спаўдобра. Устаў, памыўся. Выпіў чаю, сабраўся ісьці на работу, дайпюў да дзьвярэй, пахіснуўся і ўпаў. Мы тут да яго, а ён толькі захроп, скончыўся... Нічога не дапамагла і хуткая дапамога...»
Здарылася гэта зь ім 3 верасьня I960 года, на 55-м годзе жыцыія.
Труна зь целам паэта была ўстаноўлена ў Доме Элізы Ажэшкі, у якім ўтыя часы зьбіраліся чальцы абласнога літаратурнага аб'яднаныія. Вестка аб сьмсрці паэта абляцела ўвесь горад. Да Дома Элізы Ажэшкі ішлі людзі, старыя й малыя. Каля труны ў жалобе стаялі: старэйшы сын паэта Лёлік, малодшы Ярык, жонка Марыя, сёстры паэта Надзя й Глаша, супрацоўнікі рэдакцыі газэты «Гродзспская праўда», прадстаўнік ад саюза пісьменьнікаў БССР Ян Скрыган, выкладнікі Горадзенскага пэдінстытута, студэнты, настаўнікі, вучні са школаў горада й раёна.
У дзень пахаваньня паэта ўвесь дзснь ішоў надакучлівы дождж. Жалобнае шэсьце ад Дома Элізы Ажэшкі накіравалася на гарадзенскія могілкі, дзе паэта і пахавалі. Над труной выступілі з прамовамі прадстаўнікі кіруючых ворганаў, пісьменьнік Ян Скрыган, апошнім выступіў сябра паэта Сяргей Бандарэнка, які прачытаў свой верш «Памяці Міхася Васілька».
Памяці паэта Міхася Васілька і я прысьвяціў свой верш «Сее восень янтар», які ў дзень ягонага пахаваньня падрукавала газэта «Гродзенская праўда».
Адышоў ад нас паэт-самародак Міхась Васілёк, але памяць аб ім жывс ў сэрцах людзей Прынёманьня. На доме, у якім ён жыў, была ўстаноўлена мэмарыяльная дошка. I Іа ініцыятыве землякоў паэта, настаўнікаў, асабліва былога падпольшчыка, чальца КГІЗБ, партызана Віталя Сытага была вынесена пастанова аб адкрыцьці мэмарыялыіага музэя ў вёсцы Баброўня, на радзіме паэта. Я таксама ў гэтым быў вельмі зацікаўлены і прыймаў самы актыўны ўдзел у яго стварэньні. У тыя часы ў вёсцы Баброўня захоўваліся яшчэўласныя будынкі Міхася Васілька: адрына, у якую Міхась Васілёк складаў бедны ўраджай са свайго зямелыіага надзелу. Гут ён малаціў цэпам, рэзаў у сячкарні сечку, адпачываў і пісаў цудоўныя вершы. На таку адрыны стаялі тады
яшчэ сячкарня й дзьве церніцы.
Пад музэй Міхася Васілька муж старэйшай сястры паэта Надзі аддаваў свой дом. Алс ініцыятыва стварэньня мэмарыяльнага музэя Міхася Васілька партыйнымі ворганамі не была падтрымана. Час ішоў. Адрына Міхася Васілька была прададзена за некалькі соцен рублёў. Сельскагаспадарчыя прылады, якімі карыстаўся паэт: сячкарня, церніцы (нават быў і цэп, якім паэт малаціў) прапалі. Вельмі шкада страчанага. Л як цікава было б на ўсё гэта паглядзець экскурсантам, маладому пакаленьню, а нават і старэйшым людзям, але страчанага па віне кіруючых ворганаў ніхтоўжо ня верне...
Адначасова з інспэктарскай работай мяне ўвесь час захапляла вусная народная творчасьць. Любіў я слухаць народныя песыіі. Стараўся пабываць у самых аддаленых вёсках, паселішчах, закінутых, глухіх хутарах, запісаць ня толькі песьні, але дыялектныя словы, трапныя выслоўі, прыказкі, прымаўкі, гідранімы, тапанімы, мікратапанімы, анамастычныя адзінкі.
Аб маёй зьбіральніцкай дзейнасьці даведаўся вядомы беларускі мовазнавец, пісьменьнік, які ў свой час скончыў Горадзенскі пэдагагічны інстытут, зьбіраў і запісваў вусную народную творчасьць на тэрыторыі Горадзенскага раёна, Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі. Ен працаваў загаднікам катэдры беларускага мавазнаўства ў Менскім пэдагагічным інстытуце (цяпер Менскі дзяржаўны пэдагагічны унівэрсытэт). Вось гэты глыбокай душы чалавск, настаўнік і дарадца, сваімі навуковымі працамі і натхніў мянеда далейшай плённай зьбіральніцкай дзейнасьці ў галіне вуснай народнай творчасьці, на выяўленьне й захаваныіе для нашчадкаў неацэнных моўных скарбаў народнай мовы.
Спачатку я зь ім быў знаёмы завочна. Перапісваўся. Ён быў вядомы ня толькі як мовазнавец, пісьменьнік, але і як удзельнік войнаў, прайшоўшыбаявы шлях. Быўудзелыіікамсавецка-фінскай вайны 19391940 гадоў і актыўным удзелызікам партызанскага руху на Беларусі ў Другую Сввятовую вайну. Нягледзячы на свае баявыя заслугі, ён быў чалавекам вельмі сыдіплым. Ніколі аб сваіхбаявыхзаслугах не гаварыў, не выстаўляў сябе, як кажуць, на паказ, як гэта рабілі, а часам робяць і цяпер. У асобе Фёдара Міхайлавіча Янкоўскага я сустрэў чулага чалавека, чалавска высокай культуры.
Напярэдадні кожнага сьвята першая паштоўка, якую я атрымліваў, была напісана рукой Федара Міхайлавіча Янкоўскага. Берагу іх, захоўваю як дарагую памяць аб блізкім мне й дарагім чалавеку, якога даўно ўжо няма сярод жывых.
Упершыню зь Фёдарам Міхайлавічам Янкоўскім я спаткаўся ў 1961 годзе ў Горадні на чыгуначным вакзале. Адбылося гэта ў канцы верасьня. Памятаю, быў ціхі й пагодлівы восеньскі дзянёк. Ветліва сьвяціла сонейка. Пісьмова мы дамовіліся сустрэцца на чыгуначным вакзале, затым паехацьу Лашанскую школу на радзіму Яўхіма Фёдаравіча Карскага. 1 вось я на вакзале. Прыбыў даўгачаканы цягнік зь Менска. Пачалі выходзіцьз вагонаў людзі. Я стаў шукаць вачыма чалавека, якога ніколі ня бачыў. Спыніўся на адным, які мітусьліва кідаў позірк на сустракаючых. Ён быў без галаўнога ўбора зь цёмнымі гладка зачэсанымі назад валасамі, сярэдняга росту, з партфэлем у руцэ. Я падумаў гэта ён. Неўзабаве праціснуўся між сустракаючых, падышоў да яго і сказаў: «Лобры дзснь вам! Здасцца нс памыліўся?». Фёдар Міхайлавіч ветліва ўсьміхнуўся, падаў мче руку і сказаў: «Але, сапраўды, гэта я, той самы. He памыліліся...»
3 той пары мінула сорак год, а мне здаецца, што гэта сустрэча адбылася нядаўна. Ня верыцца, што Фёдара Міхайлавіча ніколі не сустрэну, ня ўбачу, не пачую ягонай ня вельмі таропкай гамонкі, упрыгожанай шматлікімі прымаўкамі й прыказкамі, мяккім народным гумарам.
Для мяне, настаўнікаў і вучняў школаў Далінаўскага сельсавета ў тыя часы сустрэча зь вядомым вучоным, мовазнаўцам, пісьменьнікам была вялікай падзеяй. Вельмі карысным было знаёмства зь ягонымі працамі, з кніжкамі: «Беларускія прыказкі і прымаўкі», «Матэрыялы для слоўнікаў пародна-дыялсктнай мовы». Адна за другой выходзілі ягоныя навуковыя працы.
I Іасьля сустрэчы на чыгуначным вакзале мы неўзабаве апынуліся на аўтобуснай станцыі. Узялі білеты, селі ў аўтобус. Я хваляваўся, як нас сустрэнуць настаўнікі, якія прыйшлі з навакольных школаў на сустрэчу з вучоным. Фёдар Міхайлавіч быўудобрым настроі. Гутарыў са мною. Цікавіўся станам выкладаньня ў школах роднай мовы й літаратуры. 1 Іс заўважылі, як прайшоў час і мы апынуліся ў вёсцы Лаша. Тут нас ужо чакалі дырэктар школы Пётр Маліноўскі, настаўнікі з навакольных
школаў, вучні й іхныя бацькі. Да сёньняшняга дня запомнілася шчырае вітаньне Фёдара Міхайлавіча Янкоўскага і ягоны выступ у Лашанскай школе на тэму «Беларускія прыказкі й прымаўкі». Асабліва зацікавіла слухачоў тое, што аўтар зборніка ўключыў шмат прыказак і прымавак, якія ён сабраў і запісаў на тэрыторыі Горадзенскага раёна. Усе вучні і бацькі всльмі ўважліва слухалі, стараліся запомніць кожнае сказанае ім слова, асэнсаваць яго, зразумець. У канцы выступу па прапанове Фёдара Міхайлавіча навучэнцы нрыводзілі свае нрыказкі й прымаўкі, якія запомніліся ім ад сваіх бацькоў.
Пасьля выступу ў школе Фёдар Міхайлавіч прагледзеў у адным з клясаў абсталяваны куток-музэй заснавальніку беларускага мовазнаўства акадэміку Яўхіму Фёдаравічу Карскаму. Мы ўсе вельмі былі ямуўдзячны за прапанову, якуюён намдаў, кабабсталявацьу школе музэй выдатнаму вучонаму. Я асабіста вельмі ямуўдзячны за дапамогу, якую ён мне аказаўу справе стварэньня альбома «Я.Ф.Карскі.Жыцьцё й дзейнасьць». 11а ягонай прапанове рэдактарам яго быў прызначаны Барыс Сцяпанавіч Лапаў, кандыдат філялягічных навук, мовазнавец. Вельмі сьціплы, шчыры чалавек, але лёс яму наканаваў ня доўга жыць, раптоўна памёр. Часта ўспамінаю, колькі яны прыклалі стараньняў, каб альбом убачыў сьвет. У сувязі з гэтым Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі да фрагмэнтаў альбома, якія былі надрукаваны ў часопісе «Маладосць» №10 у 1966 годзе, напісаў вельмі зьмястоўны, чулы артыкул. У ім ён выказаў шчырыя й цёплыя словы і пра мяне, як школьнага інспэктара, зьбіральніка тапанімічных назваў, дыялектнай лексыкі.
Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі, праўду кажучы, натхняў мяне да пачэснай працы па зборы вуснай народнай творчасьці, дыялектнай лексыкі, на стварэньне слоўніка Горадзенскага раёна «Скарбы народнай мовы» (зьлексычнай спадчыны населыіікаў Горадзенскага раёну). Навуковым рэдактарам гэтай кніжкі быўдоктар філялягічных навук П.У. Сьцяцко. Рэцэнзэнтам І.Я. Яшкін, кандыдат філялягічных навук. Кніга ўбачыла сьвету 1993 годзе.
Кніга-слоўнік мае тры часткі. У першай «Лексыка» падаюцца рэгіянальныя словы 1 Ірынёманскага краю, не зафіксаваныя сучаснымі слоўнікамі літаратурнай мовы, словы родных мне гаворак. У другой частцы — «Анамастыка» зьмешчаны гэаграфічныя назвы Горадзеншчыны,
назвы водных аб'ектаў басэйна ракі Сьвіслач. Трэцюю частку складаюць прыказкі, прымаўкі, фразэалягізмы, зафіксаваныя ў народнай мове.
Слоўнік адрасусцца шырокаму колу чытачоў, аматарам і захавальнікам народнага слова, а таксама настаўнікам і вучням сярэдніх школаў, ліцэяў, гімназіяў, студэнтам і выкладнікам ВІІУ.
I Іа пісьмовым сталс перада мною ляжыць тоўстая папка зь лістамі й паштоўкамі Фёдара Міхайлавіча Янкоўскага, які перапісваўся са мною амаль да апошніхдзён свайго жыцьця. Усе ягоныя паштоўкі й кніжкі з аўтографамі зьберагаю як самыя дарагія рэліквіі. Праглядаю, чытаю. Зь іх паўстае вобраз жыцьцядзейнага чалавека, зь встлівай усьмешкай на вуснах. Са мною ён дзяліўся і радасьцямі, і няўдачамі, і сваім горам, будучы цяжка хворым.
Памятаю, як Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі запрасіў мяне ў Мснск на навуковую канфэрэнцыю па праблемах лексыкалёгіі й лексікаграфіі, якая праходзіла з 8 на 10 кастрычніка 1963 года. Праслухаў шмат цікавых дакладаў. Пазнаёміўся з асобнымі цікавымі людзьмі, у тым ліку і здацэнтам Віленскага унівэрсытэта беларусам А.К.Антановічам, які прачытаў рэфэрат аб рэлігійных кнігах, напісаных на бсларускай мове арабскім пісьмом татарамі, т.з. «Кітабы». Гэта ддя мяне было новае. Аб Кітабах я нічога ня всдаў. Падчас перапынку мне пашанцавала пазнаёміцца з A. К. Антановічам асабіста. Ен, даведаўшыся, што я з Горадні, папрасіўмяне, кабя наведаўгорадСкідаль, пабываўу татарскіх сем'ях, пацікавіўся іхным жыцьцём і асабліва Кітабамі. Просьбу ягоную я выканаў, але на жаль, пасьля ягонай сьмерці. Кітабы я знайшоў, яны захаваліся ў былога татарскага мулы Мацьвся Давыдавіча Мухарскага. Пасьля гэтага я напісаў вялікі артыкул «Беларускія татары», які быў 5 верасьня 1990 года надрукаваны ў газэце «Гродзенская праўда».
Па навуковай канфэрэнцыі Фёдара Міхайлавіча Янкоўскага я тады не сустрэў. Даведаўся, што ён быўу бальніцы, перанёс цяжкую апэрацыю. Калі паправіўся, адразу напісаў мне: «Дарагі Апанас Пятровіч! Пасля вашага візіту у Мінск я чакау, што напішаце якія два словы. Вы змаучалі? Чаго? Калі што не так крыудуйце, але не вельмі...». Вось, як чула ён да мяне ставіўся.
Восьягоныдругіліст,датаваны 1 1 лістапада 1967 года, напісаны ім пасьля прысвасньня мнс ганаровага званыія Заслужанага настаўніка
Беларускай ССР. У ім ён пісаў: «Дарагі Ананас Пятровіч! Рады вітаць Вас з атрыманнем дауно чаканага ганаровага звання. Віншую, радуюся, ганаруся. Спадзяюся, ішпо будзеце мець болын зручнасці клапаціцца пра родную народную асвету, пра выкладаннероднага слова. Спору і плёну ў Вашай працы. Ведайце, што шчасця большага няма у зярняці, як на ніве роднай прарасці! Прарасціце, расціце, сейце разумнае, добрае. Роднае!».
Наступны ліст, напісаны Фёдарам Міхайлавічам Янкоўскім, ад 6.01.1989, калі ён быў цяжка хворым. 1, відаць, разумеў, што яму засталося нядоўга жыць: «Шаноўны Апанас Пятровіч Цыхун'. Pad: прачытау Ваш допіс у газеце «Літаратура і мастацтва» (30.12.1988). Pad, што прачытаў пра Антона Баліцкага з Вашых робных Балічаў. Баліцкі быў гарачым патрыётам Бацькаўтчыны, не з валацугаў, не са йівэнОалаў, anno або абкрабалі, або лупцавалі за нацыяналізм... Вялікае Вам Дзякую! Збароўя! Усяго бобрага. Шчыра Ф. Янкоўскі.»
Пра Баліцкага ў адной са шматлікіх прысланых мне паштовак ён ізноў пісаў: «Дарагі чалавеча! (пішу нямогучы). Прыміцемой йічыры бзякуй / за публічнае слова пра Баліцкага, / за шчыраванне, і за пажабанні. Абчуваю: не ўсё набрукавалася. Дай Божа вярнуцца Вам і баслаць матэрыял, як і што было, як і калі яго знійічылі... Усяго бобрага Вам / ў Вашу хату! Шчыра Ф. Янкоўскі».
I апошні ягоны ліст, відаць, перад самай сьмерцю: «Дзень doбры ў хату! Дзень Ообры Вам, dapasi Цыхун! Пійіу, як кажуць, наўзбагон. Просьба. Напітыце мне прайіу Вас, пра публікацыю ў «Горабзенскай праўдзе» (абрэзаны канец публікацыі). Магчыма, Вы не напісалі пра лёс люdзeй, патрыётаў, як.ія загінулі ў nepb^d сталіншчыны. Ці не dyMaeye баць працяг? А можа трэба напісаць padanmapy: чаму няма пра лёс Баліукага, пра рэабілітацыю і пра іншае? Такая просьба. Даруйце, чалавеча, uinio niuiy не сваёю рукою... Напрацаваўся. 50 eod... Застаўся аЗзін з йіасці братоў. Пенсія 260. Ёсць «прыкіОкі». He спяшаючыся, сёе тое раблю. A можа сам бог Оапаможа?.. Усяго Вам Ообрага. Шчыра Ф. Янкоўскі.»
Без хваляваньня й жалю нельга чытаць аіюшнія лісты Фёдара
Міхайлавіча Янкоўскага, якія ён, ня могучы, пісаў да мяне. Міжволі дзівішся, які гэта быў чалавек. Нягледзечы на шырокую хваробу, апошнія дні свайго жыцьця, ёп стараўся захаваць духоўную самастойнасьць, жыцьцесьцьвярджальнасьць, нават бадзёрасьць. Перажываў за лёс роднай мовы, за лёс шчырых патрыётаў, якія загінулі за сваю Бацькаўшчыну ў пэрыяд панаваньня ката, «любпмого отца всех народов», асабліва за лёс майго земляка Антона Васільсвіча Баліцкага, першага Наркома асьветы Беларусі, які па ілжывых абвінавачваныіях быў арыштаваны і асуджаны на дзесяць гадоўлягэраў і адпраўлены капаць Беламорска-Балтыцкі канал. А праз шэсьць гадоў заправілы «отца всех народов» палічылі, што замала пакаралі асуджанага. А.В.Баліцкі быў ізноў прыцягнуты да адказнасьці. Ен ня вытрымаў катаваньняў і падпісаў на сябе абвінавачваныіе. 31 кастрычніка 1937 года ён быў расстраляны чэкістамі. Даведаўшыся пра гэта, ягоная жонка Тамара Паўлаўна не перанесла сьмерці мужа, памерла ад разрыву сэрца, пакінуўшы маленькага сыночка сіратай.
У пэрыяд сваёй працяглай і цяжкай хворобы Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі ў сваіх лістох часта ўспамінаў сваю паездку ў Лашу. Відаць, гэта яму аблягчала цяжкае становішча, у якім ён знаходзіўся. Мне яго шкада было. Ён ня толькі быў для мяне дарадцам ва ўсіх справах, але і сам зьвяртаўся, каб я, азнаёміўшыся зь ягонымі літаратурнымі творамі, аб якасьці іх зрабіў свае заўвагі. Вось, перада мною вокладка часопіса «Полымя» за 9 верасыія 1978 года, у якой Федар Міхайлавіч сабраў уперіпыню надрукаваныя свае літаратурныя творы і прыслаў мне.
Як ужо было сказана вышэй, Федар Міхайлавіч у сваіх лістох часта ўспамінаў пра сваю паездку на радзіму Я.Ф.Карскага. Неабходна сказаць, што япа запомнілася і мне. 11я стала ў Лашы і тыхлюдзей, зь якімі мы сустракаліся, ня стала і Федара Міхайлавіча Янкоўскага, а яны і сёньня перада мною, як жывыя, асабліва Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі. Бачу яго ў хаце селяніна Гайдука, у якой мы пераначавалі, праспаўшы ноч на адным ложку, бо другога ў гаспадара не было. Бачу сівенькую бабулю Агату, зь якой Фёдар Міхайлавіч вядзе размову, запісвас ад яе дыялектныя словы, прыказкі й прымаўкі. Гайдукову жонку, якая падрыхтавала для нас сьняданак. Была ў місцы і яешня, знайшлася і чарка, зь яе Фёдар Міхайлавіч толькі трошкі выпіў, як кажуць памачыў вусны. Шчыра падзякаваўшы гасьцінным гаспадаром, мы па прапано-
ве настаўнікаў зь Фёдарам Міхайлавічам наведалі старыя лашанскія могілкі. Аглядзелі на іх старую капліцу, у якой на ноч ставілі труны зь мярцамі, калі не пасьпявалі выкапаць магілы. Асабліва зьдзівіў Фёдара Міхайлавіча стары помнік Карскіх, які быў пастаўлены дзячком Лашанскай царквы Іванам Ануфрыевічам. Помнік, у выглядзе чыгуннага крыжа, падобны да вуніяцкага. Мы прачыталі: «Онуфрія, Фёклу, Нгнатія, Стефана, Марью, Сооружон нюля 1880 г. ттаннем скорбяшего сына Н.О.Карского». Побач з гэтым помнікам захаваўся і помнік Івану Ануфрыевічу Карскаму, такой формы, як і першы.
Паклаўшы на магілы Карскіх кветкі, зь Фёдарам Міхайлавічам накіраваліся да аўтобуснага прыпынку, але ён не пажадаў ехаць, a запрапанаваў прайсыді да наступнага прыпынку пехатой, да вёскі Квасоўка, да прыпынку Ліпкі, што ў чатырох кілямэтрах ад Лашы. 3 прапановай я згадзіўся, і мы, не сыіяшаючыся, рушылі. Быў ціхі дзянёк. Ужо ня грэла, а толькі сьвяціла сонейка. Час ад часу павявала прыемным восеньскім халадком, лёгка станавілася на душы. Фёдар Міхайлавіч быўудобрым настроі.
Надыходзячы да вёекі Квасоўка, Фёдар Міхайлавіч, наказваючы рукой, заўважыў: «А во, бусел адзін стаіць! Гэта ж усе буслы даўно адляцелі, а ён чамусьці застаўся, бедненькі, зімаваць будзе». Я глянуў і ўбачыў ля кусьціка самотнага бусла, пакінутага суродзічамі. Мне неаднойчы даводзілася бачыць такую зьяву, якая мяне натхніла нават напісаць верш, які я Фёдару Міхайлавічу і прачытаў:
Had ціхай вёскай буслоў пара Ўзьнялася плауна у вышыню, Бо жнівень day загад ім зараз Ў заморскі шлях склікаць padню..
Так, назіраючы за бедным буслом, перажываючы за яго бусьліны лёс, мы не заўважылі, як апынуліся на прыпынку. Прыйшоў аўтобус. Мы свабодна селі й прыбыліда Горадні. Я Фёдара Міхайлавіча правёў да самага чыгуначнага вакзала. Цягнік ужо стаяў. Разьвіталіся зь Фёдарам Міхайлавічам у вагоне. Выйшаў на пэрон. Цягнік рушыў зь месца. У вакне вагона толькі ўбачыў шчырую ўсьмешку на ветлівым твары Фёдара Міхайлавіча й разьвіталыіыя рухі ягонае рукі. Цягнік, перастукваючы коламі, паступова аддаляўся й аддаляўся й неўзабаве
зусім зьнік з маіх вачэй. А я яшчэ доўга стаяў у задуменьні. На дуіпы было сумна, быццам я страціў нсшта дарагое. Мая душа адчувала, што больш мы ніколі нс сустрэнемся, ня ўбачымся...
Але такія людзі, як Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі не паміраюць, не зьнікаюць з нашай памяці, а застаюцца назаўсёды разам з намі.
* * *
Есьць людзі, якія запамінаюцца на ўсё жыцьцё ад першай зь імі сустрэчы, зь першага слова яны прывабліваюць да сябе, нібы заварожваюць ветлівасьцю, цеплынёй, шчырасьцю, прастатой душы, чулым стаўленьнем да звычайнага, нічым не прыкметнага чалавека. Да такіх людзей адносіўся і ІОльян Сяргеевіч Пшыркоў, зь якім мяне зьвязаў лёс, калі я працаваў інспэктарам. Гэта быў вядомы беларускі літаратуразнавец і крытык, доктар філялягічных навук, прафэсар. Асабліва вядомы быў ІОльян Сяргеевіч у галіне вывучэньня творчасьці народнага паэта Беларусі Якуба Коласа.
Юльяна Сяргеевіча Пшыркова зь Якубам Коласам яднала шчырае сяброўства. Яны паміж сабой вялі ліставаньне й не спынялі яго, калі Юльян Сяргеевіч быў на службе ў Чырвонай Арміі ў час Другой Сьвятовай вайны, удзельнічаў у баёх пад Ленінградам і Кёнігзбэргам. I Іасьля дэмабілізацыі Юльян Сяргеевіч I Ішыркоў працаваў непасрэдна пад кіраўніцтвам Якуба Коласа, узначальваў сэктар дакастрычніцкай літаратуры і тэксталёгіі ў Інстытуце літаратуры імя Янкі Купалы Al l БССР Невыпадкова Юльян Сяргеевіч так глыбока й дэталёва змог дасьледавацьусютворчасьць Якуба Коласа, ацаніць талснт паэта й нават пераняць некаторыя рысы ягонага характару.
Спачатку я ведаў Юльяна Пшыркова толькі па навуковых працах, па фатаграфіях. Аб ім шмат цёплых словаў чуў ад студэнтаў БДУ, дзе ён выкладаў беларускую літаратуру, ад студэнтаў пэдагагічнага інстытута імя М. Горкага, зь якімі мне даводзілася сустракацца, калі я працаваў школьным інспэктарам у Горадзенскім раённым аддзелс народнай асьветы. Шмат аб ім добрага расказваў у той час студэнт БДУ Іван Кавальчук, які потым працаваў дырэктарам Квасоўскай сярэдняй школы Горадзенскага раёна й іншыя. Такім чынам, можна сказаць: як чалавека, як пэдагога, як выдатнага беларускага вучонага Юльяна Сяргеевіча Пшыркова я всдаў завочна й вельмі яго паважаў. Мпс
чамусьці здавалася, што ў яго шмат коласаўскага, што ён сам нават падобны да Якуба Коласа і са свайго зьнешняга выгляду, і па характары. Я не памыліўся, інтуіцыя мяне не падводзіла. У гэтым канчаткова пераканаўся, пазнаёміўшыся зь Юльянам Сяргеевічам асабіста, калі ён разам зь іншымі вучонымі зь Менска прыехаўу Горадню й выступаў перад студэнтамі ў Горадзенскім пэдагагічным інстытуце імя Янкі Куналы. Тут я ўпершыню пачуў мілагучны, ня вельмі прысьпешлівы ягоны голас. Перада мной стаяў чалавек невысокага росту, сярэдняй камплекцыі, зь вельмі прыемным тварам, зь якога зыходзіла шчырая, добрая усьмешка.
I Іасьля выступленыія адміністрацыя пэдінстытута запрапанавала гасьцём зь Менска паехаць на вечар у Друскенікі, ІОльян Сяргеевіч ад паездкі катэгарычна адмовіўся, сказаў, што яму тэрмінова трэба вярнуцца ў Менск. Аднаго яго пакінуць было няёмка. 11а гэтай прычыне загаднік катэдры беларускай літаратуры пэдінстытута Аляксей Пяткевіч запрапанаваў мне яго суправаджаць да аэраіюрта. Я быў усьцешаны, што на маю долю выпаў такі гонар. Памятаю, Юльян Сяргеевіч падышоў да мяне, сказаў: «Гэта вы бацька Генадзя Цыхуна? Будзем знаёмы». Спачатку мне было неяк няёмка, я ня ведаў, як паводзіць сябе зь вядомым вучоным, але хутка заўважыў, што ў Юльяна Сяргеевіча не было той фанабэрыстасьці, пыхлівасьці, якая сустракаецца у асобных вучоных. У нас неяк адразу пайшла шчырая гутарка. ІОльян Сяргеевіч пацікавіўся маёй работай школыіага інспэктара. Ен пытаў, як ідзе справа ў школах раёна з выкладаныіем беларускай мовы і літаратуры. Ці ёсьць такія вучні, якія не жадаюць вывучаць роднай мовы...
Да аэрапорта ехалі аўтобусам. Юльян Сяргеевіч прыгадаў, што і ён некалі быў сельскім настаўнікам, расказваў, над чым ён зараз працуе ў Акадэміі навук. Калі мыдаехаліда аэрапорта, нам паведамілі, штосамалёт на Менск адлятае ў 20.00 і нам давядзецца чакацьда самага вечару. Вестка гэтая крыху засмуціла Юльяна Сяргеевіча. Тады я запрапанаваў яму пайсьці ў лес. Ен ахвотна згадзіўся, і мы неўзабаве апынуліся ў бліжэйшым лесе. Была восень. Павольна скідалі дрэвы пажоўклую лістоту. Стаяла непарушпая цішыня. Скрозь стракацелі рознакаляровыя мухаморы, трапляліся і добрыя грыбы. ІОльян Сяргеевіч знайшоў два баравікі й некалькі чырвонагаловікаў. Мне больш трапляліся
масьлякі, лісічкі, сыраежкі. Той год быў грыбны, бо часта праходзілі ўрадлівыя дажджы.
Непрыкметна прайшоў час, вось мы ізноў у аэрапорце. Юльян Сяргеевіч разьвітаўся са мной. Самалёт шпарка пакаціўся па ўзьлётнай паласе, падняўся ў неба, зрабіў традыцыйнае паўкольле і ўзяў курс на Менск. Я доўга стаяў, праводзячы вачыма самалёт, аж пакуль ён пе расплыўся ў шэрані неба, а на душы быў сум, быццам я страціў нешта дарагое...
Празь некаторы час ІО.С.Пшыркоў па прапанове віцэ-прэзыдэнта ЛІI БССР Кандрата Крапівы быў прызначаны навуковым рэдактарам майго альбому «Я.Ф.Карскі. Жыцьцё й дзейнасьць». Такім чынам, я ізноў сустрэўся з гэтым цудоўным, глыбокай душы чалавекам. Ен зноў заваражыў мяне шчырасьцю, прастатой, ветлівасьцю да мяне, вясковага настаўніка, які ўзяўся за даволі складаную працу.
I Іягледзечы на занятасыдь у ЛН БССР, на шматгранную работу па рэдагаваньні розных выданыіяў, у тым ліку рэдагаваньні на грамадзкіх пачатках, Юльян Сяргеевіч всльмі сумленна, можна сказаць, пабацькоўску паставіўся да маёй працы. Падягоным кіраўніцтвам рукапіс альбома два разы перапрацоўваўся. У працэсе работы Юльян Сяргеевіч даваў мне вельмі каштоўныя парады, падказваў, адкульузяць той альбо іншы матэрыял, літаратуру. I ўсё гэта рабіў тактоўна, чула, як спрактыкаваны пэдагог і дарадца.
У сувязі з выданьнем маёй працы я быў запрошаны ў АН БССР асабіста Кандратам Крапівой. Ніколі ня думаў, што мне лёс накануе сустрэцца з такім славутым пісьменьнікам, як Кандрат Крапіва. I Іамятаю, зь якім хваляваньнем яўвайнюўу ягоны кабінэт. Я добра разумеў, што перада мною за рабочым сталом сядзіць пісьменьнік яркага сатырычнага таленту. Што ён сваёй сатырай выкрывае прыватна-ўласыйцкую псыхалёгію, высьмейвае цемру, адсталасьць, бічус мяшчанскую поддасьць, кар'ерызм, падхалімства. Ен акінуў мяне позіркам з іюгда галавы, падняўся з крэсла й працягнуў мне руку. Запрапанаваў сесьці. Я падаў яму сваю работу, рукапіс альбома «Я.Ф.Карскі. Жыцьцё й дзейнасьць». Кандрат Крапіва пачаў, перагортваючы старонкі, чытаць тэкст. Мяне зьдзівіла, што ён чытаў бсз акуляраў, а яму ўжо было пад дзевяноста год. Маю працу ён ацаніў станоўча й перадаў навуковаму рэдактару Юльяну Сяргеевічу Пшыркову.
Але празь некаторы час я атрымаў ад Кандрата Крапівы ліст наступнага зьместу, які захоўваецца ў мяне на сёньняшні час:
« 14 красавіка 1976 г.
Паважаны Афанасій Пятровіч!
Я разумею Вайіу заклапочанасць і натуральнае жаданне бачыць надрукаваным сваю шматгадовую працу, прысвечаную жыццю і дзейнасці выдатнага вучонага Яуфіма Фёдаравіча Карск.ага, але, на вялікі жаль, не ведаю, як Вам у гэтым дапамагчы. Справа у тым, што ваша праца, як неакадэмічная, не можа быць уключана ў выдавецкі план акадэміі. Вырашыць пытанне аб яе выданні можа пюлькі Дзяржауны Камітэт Савепіа міністраў БССР па справах выдавецпіваў, паліграфіі і кніжнага гандлю, куды мы і звярнуліся з просьбай даручыць выданне альбома пэўнаму выдавецтву. Дзяржкамвыдат даручыў выдавецтву «Навука і тэхніка» азнаёміцца рукапісам і выказаць свае меркаванні. У сваім адказе выдавецтва называе pad прычын, у сілу якіх яно лічыць немагчымым для сябе і наогул немэтазгодным выдаваць працу ў такім выглядзе. Дзяржкамвыдапі з даводамі выдавецтва згадзіўся. Вам гэтыя матывы вядомы і Вы з імі не згаджаецеся, пгым не меньш, яны застаюцца ў сіле.
Да гэтага трэба дадаць, uuno ў адпаведнасці з указаннямі дырэкпіыўных органаў цяпер планы ўсіх выдавецтваў пераглядаюцца і ўсё малаактуальнае з іх выключаецца. Гакім чынам цяжка разлічваць на тое, uuno ў бліжэйшы час якое-небудзь выдавецтва зможа ажыццявіць выданне падрыхтаванага Вамі альбома. Думаю, аднак, uuno сабраны Вамі багапіы матэрыял у яго цяперашнім ці іншым выглядзе з часам сіпане здабыткам грамадскасці. 3 прывітаннем Кандрат Крапіва»
Вось як вырашаліся справы з выданьнем майго альбома «Я.Ф.Карскі. Жыцьцё й дзейнасьць». Ен і зараз ляжыць бяз жаднай справы ў Акадэміі навук. Аднак я вельмі ўдзячны навуковаму рэдактару маёй працы, хаця яна і ня ўбачыла сьвету, Юльяну Сяргеевічу Пшыркову, якога даўно няма сярод нас. Часта ўспамінаю, колькі ён прыкладваў намаганьняў. У асобе Юльяна Сяргеевіча я сустрэў чалавека гуманнага, вельмі чулай душы, вы-
сокай чалавечай культуры, сьціплага, зычлівага. Такія людзі не зьнікаюць з памяці, не паміраюць.
Пасьля ягонай заўчаснай сьмерці перапісвалася са мною ягоная жонка I Іона Іванаўна, а пасьля ейнага скону перапісваецца са мною дачка Тацьцяна Юльянаўна.
* * *
Неабходна выказаць самыя шчырыя словы ўдзячнасьці за вельмі чулае, сяброўскае да мяне стаўленьне таксама ўжо нябожчыку, славутаму нісьменыііку Прынёманьня, Аляксею Нічыпаравічу Карпюку. Ён быў сярод нас самым мужным чалавекам, нашым грамадзкім сумленьнем, нястомным барацьбітом за прынцыпы праўды, свабоды й справядлівасьці. Ягодобра зналі й любілі ня толькі на Горадзеншчыне. але і на ўсёй Беларусі. Ён быў неад'емнай часьцінкай свайго народу, ягонай маралі, ягонагалёсу.
Хаця я і ня быў чальцом Горадзенскага аддзяленьня Саюза пісьменьнікаў Беларусі, туды сыстэматычна запрашалі мяне на паседжаньні, у якіх стараўся заўсёды прымаць самы актыўны ўдзел. Аляксей Нічыпаравіч для мяне быў самым блізкім чалавекам. Ён мне давяраў, прапанаваў нават стаць на чале арганізацыі Народнага Фронта сярод чальцоў Саюзу пісьменьнікаў вобласьці, але па прычыне цяжкай хваробы маёй жонкі я ня мог на прапанову даць згоды.
Па запрашэньні Аляксея Нічыпаравіча я часта выступаў са сваімі творамі разам з чальцамі вабласнога аддзела Саюза пісьменьнікаў у школах вобласьці, клюбах, бібліятэках, вайсковых часьцях.
Аляксей Карпюк быў прызнаным аўтарытэтам для калегаў па творчасьці, арганізатарам літаратурных справаў і грамадзкіх аб'яднаньняўу вобласьці, дбайным і мудрым выхавальнікам мастацкіх талентаў. Але, на вялікі жаль, як кажуць у пародзе, нам, беларусам, на добрых людзей не шанцуе: яны ў нас доўга не жывуць, пакідаюць нас, адыходзяць на вечны спачынак.
Адыйшлі аднасу маладым векуАртур Цяжкі, АлесьАдамовіч,Міхась Ткачоў, Аляксей Карпюк, Уладзімер Калесьнік, і нядаўна Генадзь Каханоўскі. Ня верыцца. Здаецца нядаўна Міхась Ткачоў узначальваў камісію па пахаваньні Аляксея Карпюка. У сьпісе выступоўцаў на
пахаваныіі Аляксея Карпюка было занесена і маё прозьвішча. Для выступленьня даў мне слова МіхасьТкачоў. Гэта было Ібліпеня 1992 года. A 31 кастрычніка 1992 года ня стала і самога Міхася Ткачова.
Вось тэкст майго выступу ўдзень пахаваньня Аляксея 1 Іічыпаравіча Карпюка на горадзенскіх могілках:
«Дарагія спадары. спадарыні, землякі, усе блізкія й добрыя людзі! 14 ліпеня на 73-м годзе жыцьця перестала біцца сэрца славутага сына Прынёманьня, пісьменьніка, шчырага патрыёта Бацькаўшчыны, любай нам Беларусі, Аляксея Нічыпаравіча Карпюка. Аўтара выдатных твораў, у тым ліку і кнігі «Карані», у працэсе падрыхтоўк.1 якой мне пайічасьціла быць Аляксею Нічыпаравічу кансультантам.
Пасьля выхаду к.ніжк.1 «Каран.1» у сьвет Аляксей Нічыпаравіч падарыўадзін экзэмпляр з наступным аўтографам: «Галоўнаму патрыярху літаратурнаму Гродзеншчыны, галоўнаму свайму кансулыпанту пры напісанні кніжкі «Каранёў», шаноўнаму Апанасу Пятровічу з удзячнасцю, аўтар. I 7. VII 1989 года. Карпюк».Для мяне словы ўдзячнасьці выдатнага пісьменьніка Аляксея Нічыпаравіча вельмі дарагія, і я іх захоўваю й буду захоўваць да апошніх дзён свайго жыцьця.
/мя Аляксея Нічыпарсівіча Карпюка займае асаблівае месца сярод тых імёнаў пісьменьнікаў, якімі ганарыцца беларускі народ, шануе.
Збываюцца мары Аляксся Нічыпаравіча Карпюк.а, які заўсёды верыў ў самыя цяжкія для нас часіны жыцьця ў лепйіую долю свайго народа. Ен. дажыў да той пары, налі йіматпакутная наша Беларусь стала сувэрэннай дзяржавай, калі беларуская мова стала дзяржаўнай. Ён часта паўтараў: «Кожны з нас асабіста адказны за лёсроднай мовы. Бяз мовы няма кулыпуры, без кулыпуры няма гісторыі, бсз гісторыі няма народу. Мова гэта дуйіа народа».
Хочацца верыць, йіто збудуцца мары славутага сына Прынёманьня, выдатнага пісьменьніка Аляксея Нічыпаравіча Карпюка, як.ога дала нам вёсачка Страшава, што на Беласточчыне. Адродзіцца наша Бацькаўшчына, адродзіцуа родная мова, куль-
іпура, гісторыя. Адродзяцца беларускія школы. Зазьвіняць яны дзіцячымі звонкімі галасамі на матчынай роднай мове.
Дзе шлях свой цярэбіць да Балтыкі Нёман,
Дзе дрэмле ўрачыста у вякох Белавеж,
Дзе клікала у бой з крыжакамі ІІагоня —
Там родная мова між нас не засьне.
Дарагія спадарыні, спадары, землякі, блізкія, знаёмыя, усе добрыя людзі! Сёньня, сабраліся ўсемы тут, каб правесьці ў апойіні шлях нашага дарагога, усімі ішважанага сына беларускага народа, гарачага паіпрыёта нашай йіматпакутнай Бацькаўшчыны Аляксея Нічыпаравіча Карпюка. Хай навечна прыме ў сваёлона яго родная зямелька, якую ён так горача любіў. Бывай, найі дарагі дружа, Аляксей Нічыпаравіч!
Урачысты сум спаўе тваю магілу —
Ня ўчуем больйі тваіхмы шчырых слоў,
Ды ведай, брапі, йіто сьмерці не пад сілу
Згасіць к табе народную любоў.»
* * *
Вестка аб сьмерці дарагога мне чалавека Генадзя Аляксандравіча Каханоўскага закранула да глыбіняў маю душу й сэрца. Усё сваё жыцьцё ён прысьвяціў роднай Беларусі, ейнай будучыні. ІІрымаў самы актыўны ўдзел у грамадзкім жыцьці сваёй Бацькаўшчыны. Сяродлюдзей карыстаўся заслужанай павагай. Апрача таленту пісьменьніка, Генадзь Каханоўскі валодаў прыроджаным дарам чалавечнасьці, душэўнай шчодрасьці й добразычлівасьці.
Гснадзь Аляксандравіч Каханоўскі навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства, этнаграфіі й фальклёру AI I, кандыдат гістарычных навук, чалсц Саюза пісьменьнікаў. Аўтар некалькіх кнігаў па краязнаўстве. У тым ліку артыкулаў пра мяне. У артыкуле «Педагог-краязнавец», які быў зьмешчаны ў часопісе «Беларуская мова і літаратура ў школе» у жніўні месяцы 1990 года, Генадзь Каханоўскі пісаў: «Здаецца, і часу ўжо нямала прайшло, але запомнілася тая першая сустрэча на
вясковай вуліцы з мясцовым інтэлегентам. Тады мне, пасля знаёмства з Гродзенскім абласным гістарычна-археалагічным музеем, захацелася паглядзець адзін са школьных музеяў. Выбраў Лашу родную вёску Яўхіма Карскага, што недалёка ад Гродна.
... Сядзелі надвячоркам на лаўцы з настаўнікам-краязнаўцам Апанасам Пятровічам Цыхуном, разважалі пра жыццё-быццё самой вёскі. Разважалі, думалі. He ўсё, можа, ідагаварылі, але добра разумелі адзін аднаго. Сталы краязнавец расказваў маладому. Дагэтуль я думаў, што мой суразмоўца захоплены толькі тым, штозвязана з акадэмікам Яўхімам Карскім. Ен жа аказаўся краязнаўцам у поўным сэнсе гэтага слова...»
3 той часіны, як мы сустрэліся, пазнаёміліся й размаўлялі з Генадзем Каханоўскім прайшло шмат часу, як кажуць у народзе, многа вады ўцякло. Шмат адбылося падзеяў. Але мы заставаліся блізкімі, шчырымі сябрамі. Лісты ягоныя я захоўваю, дастаю іх, чытаю, успамінаю перажытае. Перад маімі вачыма паўстае сьветлы вобраз дарагога мне чалавека, зь ветлівай усьмешкай на твары. Вобраз вучонага, адданага краязнаўчай справе, настаўніка. Дасьледніка мінуўшчыны. Вось адзін зь ягоных лістоў, адрасаваных мне:
«Глыбокапаважаны Апанас Пятровіч!
Даруйце, йнпо так позна iii.uo Bum газетку з публікацыяй пра Вас. Спадзяюся, йіто часопіс «Беларуская мова / літаратура у школе” Вы ужо маеце, а зараз і «Голас Радзімы». Так выйшла, шпю Ваш юбілей расцягнууся на цэлы год.
Маёй віны ў зацяжцы публікацьш ніякай няма. Усё ж, хоць са спазненнем, віншую Вас з юбілеем і жадаю здароўя для добрых спраў, для жыцця! Поспехаў у іпворчасці.
Усяго Вам найлепшага! 3 пашанай.
Генадзь Каханоўскі.
30.11.1990 года г. Маладзечна.»
Восьдругі ягоны да мянеліст пасьля выхаду маёй кніжкі «Акадэмік з вёскі Лаша»:
«Добры дзень, дарагі Апанас Пятровіч!
Сардэчна вітаюВас з выхадам вельмі каштоўнай кнігі пра Я.Карскага! Дзякую вам за памяць, за прысланую дарагую мне кнігу!
У Вас атрымалася вельмі кампактная праца манаграфічнага харакпіара, якая ўвабрала ўсё, што можна сказаць пра вучонага. Так яшчэ ніхто не пісаў.
/ ўсё ж хацелася б Вам пажадаць не адступаць ад навуковаі'і працы, у тым ліку і ад постаці Я.Ф.Карскага. У прыватнасці, можна яшчэ паглядзець матэрыялы IX археалагічнага з'езда ў Вільні (1893 г.), дзе выступаў Я. Карскі.
Праглядаючы газету «Валенскйй вестннк», я звярнуў увагу на Сяргея Карскага (1891 г. № 64, 145, 162; 1897 г. № 220). Гэта мусіць брат Яўхіма ? Сустракаецца і сам Яўхім (1892 г. № 5, якраз ён уваходзіўу падрыхтоўчы камітэт ІХА.З.).
Яшчэ раз шчыра дзякую за вельмі цікавую кнігу, дай Божа Вам здароўя!
Всіш Генадзь Каханоўскі.
26.8.1992 г. г. Маладзечна.»
У сваім лісьце да мяне Генадзь Каханоўскі пахваліў маю працу пра Я.Ф.Карскага «Акадэмік з вёскі Лаша» і раіў мне «не адступаць ад навуковаіі працы, у тым ліку і ад постаці Я.Ф.Карскага», у прыватнасьці, ён, праглядаючы газэту «Внленскнй вестннк», зьвярнуў увагу на Сяргся Карскага, думаў, што гэта брат Яўхіма. Але гэта ня брат. Радавод Карскіх я пастараўся даць у сваім артыкуле, які быў надрукаваны 1 1 сьнежня 1994 года ў газэце «Літаратура і мастацтва» пад назвай «Карскі дзядзька Карскага», а галоўным чынам пра Івана Ануфрыевіча Карскага. Хто такі ён?
* * *
Іван Ануфрыевіч Карскі родны дзядзька Яўхіма Фёдаравіча Карскага. Выдатны фальклярыст і этнограф. Нарадзіўсяў 1837 годзеў вёсцы Лаша былой Лашанскай воласый ў сям'і дзячка мясцовай СьвятаМікалаеўскай царквы Ануфрыя Вікенцьевіча Карскага, выхадца з дробнапамесных дваранаў. Упершыню прозьвішча Карскі зьявілася ў Лашанскім царкоўным прыходзе ў 1805 годзс, з прыбыцьцём у Лашу
Вікенція Карскага, які стаў служыць у старой царкве са званіцай на чатырох драўляных слупох. Адкуль ён прыбыў, ніхто ня ведае. Адным словам, ён у Лашы даў пачатак слаўнаму роду Карскіх.
У Вікенція Карскага было тры сыны: Ігнацій, 1800 г. н., Ануфрый, 1802 г. н. і Сьцяпан, 1805 г. н. У старэйшага сына Ігнація быў сын Сяргей Ігнацьевіч Карскі (на якога зьвярнуў увагу нябожчык Генадзь Каханоўскі, праглядаючы «Внленскнй вестннк» і думаў, што ён брат Яўхіма Карскага). Сяргей Ігнацьевіч Карскі скончыў духоўную сэмінарыю, але па сваёй спэцыяльнасьці не працаваў, а стаў акцызным чыноўнікам у Шаўлях. Ен вядомы беларускі фальклярыст і этнограф. Дасьледаваў побытбеларусаў, пераважна Ашмянскага павета. У газэце «Внленскнй вестннк» апублікаваў працы: «Эканамічны бытбеларусаў Віленскай губэрні», «Сямейны быт беларусаў Віленскай губэрні» і іншыя, у якіх падрабязна разглядаў вытворчую дзейнасьць, рамёствы, жыльлё, адзеньне, сьвяты, абрады й песьні беларусаў.
У сярэдняга сына Ануфрыя Вікенцьевіча, як вышэй было сказана, быў сын Іван Ануфрыевіч Карскі й дачка Марыя Ануфрыеўна Карская, якая выйшла замуж за сельскага настаўніка Фёдара Навіцкага. У іх і нарадзіўся сын, будучы славуты вучоны Яўхім Фёдаравіч, які пазьней прыняў прозьвішча не па бацьку Навіцкі, а па матцы Карскі.
Вось адкуль пайшоўуЛашы род Карскіх, якідаў Беларусі выдатных сыноў, вучоных, што праславілі вёскуЛаша.
Апрача Яўхіма Фёдаравіча Карскага заснавальніка беларускага мовазнаўства й філялёгіі, Сяргея Ігнацьевіча Карскага фальклярыста й этнографа, у I Ірынёманскім краі павінна быцьзнаным і імя царкоўнагадзячка Івана Ануфрыевіча Карскага, таксама фальклярыста, этнографа, карэспандэнта I І.Ф.Шэйна. Сабраныя й запісаныя ім фальклёрныя і этнаграфічныя матэрыялы апроч навуковага мелі вялікае значэньне для фармаваньня нацыянальнай самасьвадомасьці беларусаў і іх прызнаньня як нацыі з боку іншых народаў. На аснове сабранага матэрыялу Іван Ануфрыефіч Карскі паказаў, што беларускі народ мае сваю старажытную культуру, бытавыя традыцыі й невычэрпную крыніцу вусна-паэтычнай народнай творчасьці.
Раньняе дзяцінства ягонае прайшло ў Лашы. У дзяцінстве разам са сваімі бацькамі яму давялося перажыць страшныя часы, калі ў
1848, 1855, 1856 г.г. у Лашанскім прыходзе лютавала эпідэмія халеры. I Іазіраў, як паміралі адлютай хваробы людзі. Бачыў, як абворвалі вёску Лаша парай (чорным і белым) валоў, каб утаймаваць хваробу. Як абходзілі з крыжовым ходам вакол вёскі, але нічога нс дапамагала. Людзёй у тыя часы памірала больш, чым нараджалася дзяцей. Некаторыя даказвалі, што страшную эпідэмію халеры на людзсй насылаюць злыя людзі, ведзьмары, вядзьмаркі, ваўкалакі. Іван Ануфрыевіч Карскі ў сваіх фальклёрных матэрыялах паказвае адзін выпадак, які ён назіраўу часы эпідэміі халеры ў вёсцы Сухая Даліна. Кравецзь мястэчка Індуры быў западозраны ў распаўсюджваньні халеры. Селянін гэтай вёскі Антось Сярко закрычаў, што бачыў, як жыд кінуў у студню чары, ваду атруціў. Ыа яго крык зьбегліся ўсе жыхары вёскі. Пачалі біць жыда, затым зьвязалі рукі й на вяроўцы павялі да рэчкі тапіць, прыгаворваючы: «Во табе, гіцлю, недавярку, як труціць людзей. Гэта ж ня жарты! У вёсцы ўжэ болын як трыццаць душ памярло! Забіць яго, гыцля!». 1 забілі б, каб нс наехаў пан Баржэнскі, які ўгаварыў людзей, што жыд-кравец не вінаваты: ён, абараняючыся ад сабак, кінуў камень, які ўпаў каля студні...
Пачатковую адукацыю Іван Ануфрыевіч Карскі атрымаў дома. Вучыўся ў царкоўна-прыходзкай школе, затым паступіў у Жыровіцкую духоўную вучэльню, якую скончыў у 1853 годзе. Быў пераведзены ў духоўнуюсэмінарыю, у якой ямудоўга не давялося вучыцца. У 1855 годзе з духоўнай сэмінарыі быў выключаны па прычыне слабога здароўя. Некаторы час працаваў настаўнікам, затым дзячком у розных цэрквах. 3 1855 па 1861 год служыў дзячком у вёсцы Капцёўка, што за 10 вёрст ад Лашы. Затым у вёсцы Сабакінцы Лідзкага павста, з 1899 на 1908 год у царкве Вялікай Бераставіцы. Усяго ён праслужыў дзячком у розных цэрквах каля 47 год.
У кожным населеным пункце Іван Ануфрыевіч зьбіраў фальклёрныя й этнаграфічныя матэрыялы ўсё сваё жыцьцё, куды яголёс ня кідаў, імкнуўся да сваёй роднай Лашы, да мясьцінаў, дзе прайшло ягонас дзяцінства, дзе жылі бацькі, родныя, блізкія,знаёмыя. Ён ахвотна ўнікаўу побыт беларускіх сялянаў і дасканала знаў іхнае жыцьцё. Быў адным з найбольш плённых карэспандэнтаў вядомага фальклярыста й этнографа ІІ.В.Шэйна, у якога найбольш шырока пададзены бсларускія матэрыялы ў кнізе «Матэрыялы для вывучэньня побыту й мовы беларускага насельніцтва Паўночна-
Заходняга краю» (у 3-х тамох). У двух тамох амаль адна трэцяя частка матэрыялаўдаслана I І.Шэйну Іванам Ануфрыевічам Карскім.
Непрыязнасыдь Івана Карскага да мясцовага сьвятарства рэзка выступала і ў лістох, якія ён дасылаў П.Шэйну. Ягоная прыхільнасьць да вуніятаў была асноўнай прычынай, з-за якой духоўная ўлада трымала яго у «чорным целе», часта без прычыны пераводзіла з аднаго месца на другое. Іван Ануфрыевіч Карскі зазначае, што сяляне, далучаныя да праваслаўнай царквы ў 1839 годзе, дагэтуль былі вуніятамі. «Да 1855 года амальуся царкоўная служба праводзілася на вуніяцкі лад. 3 5 тысячаў душ Лашанскага прыходу, можа, чалавек пяць зналі пацяры (малітвы) па-руску. Пацяры складалі самі. Такбылода 1868 года.»
Іван Ануфрыевіч Карскі ў сваіх матэрыялах зазначае, як вуніяцкія сьвятары абыходзіліся са сваімі прыхаджанамі. Напрыклад, у 1847 годзе ў Лашы адна дзеўка, Ганна Хацукова, нарадзіла пазашлюбнае дзіця, байструка. Калі аб гэтым даведаўся сьвятар айцец Фавет Гаворскі, дык ён у царкве на галаву дзеўкі надзеў з гарохавай саломы (гарахавеньня) вянок з доўгім хвастом, загадаў абвесьці яе тры разы вакол царквы, а затым прывязаць каля царквы да дрэва на тры гадзіны. Цікава паступалі вуніяцкія сьвятары з асобамі, якія выпівалі. У 1844 годзе сьвятар Ф.Гаворскі ў царкве заўважыў, што селянін Мікалай Савіцкі быў падвыпіўшы. Ён загадаў яго вывесьці з царквы й зачыніць у хляве на дзьве гадзіны.
Іван Ануфрыевіч Карскі, калі ён служыў дзячком у сяле Капцёўка (з 1855 па 1861 год), адзначыў, штосяляне ня вельмі наведвалі царкву. Большая частка сялянаў Капцёўскага прыходу шлюбаваліся часта без каханьня. Нрыводзіць факт, сьведкам якога ён сам быў. У 1857 годзе два селяніна Капцёўскага прыходу, адзін зь сяла Каўпакі Ходзька, другі зь сяла Капцёўка 1 Іавакольскі ў адну нядзелю прыехалі са сваімі нявестамі вянчацца ў царкве, і вось I Іавакольскі Ходзьку кажа: «Чуеш, мая жонка для мяне замалая, а твая росту гэткага, як ты сам, то пакуль нае яшчэ сьвятар не абвянчаў, то калі хочаш, братка, памяняемся дзеўкамі». Пачухаў патыліцу Ходзька й кажа: «Яно то можна было б, калі ты дасі мне дзесяць рублёў за пераменку». — «Што ты! Ашалеў, ці што? Дзесяць рублёў табе даць!.. Дай руку, бяры тры рублі, так». Доўга яны дамаўляліся, а пасьля згадзіліся на пяць рублёў, воз жытняй
саломы, два рублі сьвятару й сорак капеек дзячку...
Па вывучэньні беларускай мовы й ейных гаворак акадэмікам Карскім зроблена ў свой час вельмі многа, можа болып, чым па вывучэньні гаворак расейскай мовы. Кожны беларус павінен з пашанай і вялікай удзячнасыію ставіцца да гэтага нашага земляка. Алс зь вялікай удзячнасьцю мы павінны былі б паставіцца і да зусім забытага фальклярыста, этнографа дзячка Івана Ануфрыевіча Карскага, які зрабіў для вывучэньня мовазнаўства вельмі многа. А імя яго амаль зусім забыта, яно ня значыцца ні ў Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі, ні ў Энцыкляпэдыі літаратуры й мастацтва Беларусі. Вельмі бедныя зьвесткі аб ім і ў матэрыялах фальклярыста й этнографа ІІ.В.Шэйна. Дакладна не ўказаны ні год ягонага нараджэньня, ні дата сьмерці. Толькі дзякуючы Я.Ф.Карскай удалося адшукаць фатаграфію Івана Ануфрыевіча Карскага.
Імя Івана Ануфрыевіча Карскага павінна быць увекавечана так, як і імя ягонага пляменьніка, заснавалыііка беларускага мовазнаўства й філялёгіі Яўхіма Фёдаравіча Карскага. Ягоныя заслугі перад беларускай фальклярыстыкай і этнаграфіяй ня меншыя, як і іншых вучоных, фальклярыстаў, этнографаў-карэспандэнтаў П.В.Шэйна: А.Я. Багдановіча (бацькі Максіма Багдановіча), М.Я.Нікіфароўскага, Ч.М.Дабравольскага, М.В.Доўнар-Запольскага й іншых.
IІа Лашанскіх могілках Іван Ануфрыевіч Карскі сваім родзічам паставіў помнік, які захаваўся да нашыхдзён. ГІобач захаваўся і іюмнік Івану Ануфрыевічу Карскаму. Алс магілы Карскіх закінутыя, ніхто іх не даглядае. Помнікі Карскіх патрабуюць тэрміновай рэстаўрацыі, аднаўленьня, іначай яны зусім рассыплюцца, бо ім болып за сто гадоў. Ня думаў заснавальнік беларускага мовазнаўства й філялёгіі Яўхім Фёдаравіч Карскі, ні ягоны дзядзька Іван Ануфрыевіч Карскі, што іхная родная Лаша трапіць у лік непэрспэктыўных «деревень», іпто яна зьнялюдзее, зьнямее. He зьвініць школа як раней дзіцячымі галасамі. Усё зьнямела, прыціхла... Адна рэчка Лашанка, як і раней, цурчыць каля старых могілак, на якіх сьпяць вечным сном Карскія й былыя сяляне з навакольных вёсак Лашанскага прыходу, і вядзе зь імі абднях мінулых ціхую гамонку.
* * *
3 1970 года я на пэнсіі, але стараўся ўвесь час падтрымліваць сувязь са школамі горада й раёна. 1 1е адлучаўся ад школаў, бібліятэкаў і ў краязнаўчай рабоце. За гэты пэрыядусамых розных выданьнях, ад навуковых энцыкляпэдычных у сталіцы рэспублікі да пэрыядычных у Горадзенскай вобласый й раёнебылі надрукаваныя маелексыкаграфічныя матэрыялы па народных гаворках і тапаніміцы, замалёўкі цікавыхаб'ектаў мясцовай прыроды. Шмат напісана мною пра выдатных землякоў, аб якіх стараўся знайсьці невядомыя да гэтага часу факты, жывыя штрыхі, дэталідля характарыстыкі іхнага грамадзкага й чалавечага аблічча, каб узбагаціць знаньне нашай гісторыі й культуры. Доўга вывучаў жыцьцё і навуковую дзейнасьць вучонага-земляка Яўхіма Фёдаравіча Карскага і ягонага дзядзькі Івана Ануфрыевіча Карскага, дапамог стварыць іхны музэй у школе-гімназіі №30 Горадні. Пісаў пра астранома, асьветніка, гуманіста Марціна Пачобута-Адляніцкага, пра беларускага паэта й пэдагога XIX ст. Ігната Легатовіча, пра стваральніка Гарадніцы Антонія Тызэнгаўза, пра дасьледніка-усходазнаўца Восіпа Кавалеўскага, пра паэта-перакладніка Клімента Якаўчыка, пра настаўніка, заснавальніка першай народнай бібліятэкі на Горадзеншчыне Антона Зянкевіча, пра гэнэрала Гэроя Савецкага Саюза А.Ф. Грыгаровіча. А таксама і пра заходнебеларускага паэта, перакладніка, аўтара беларускага гімна «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» Макара Краўцова й ягонага пляменьніка Платона Сямёнавіча Касьцевіча, добра зпаёмага Народнаму пісьменьніку Янку Брылю, зь якім мяне даўно пазнаёміў нябожчык Аляксей Карпюк. Зь Янкам Брылём я даўно вяду ліставаньне. Захоўваю ягоныя лісты й кніжкі зь ягонымі аўтографамі. Вось ягоны лістда мяне ад 9.04.1992 г.:
«Паважаны Апанас Пятровіч!
У сваім лімаўскім артыкуле пра Макара Краўцова Вы пішаце, штоў яго пляменніка Платона да апошніхдзён было йімат пісьмаў адМакара Мацвеевіча. Мяне трывожыць гэпіа «да апошніхдзён», няўжо Платона ўжо няма? Мы з ім знаёмыя з даваенных гадоў. На маё аіюшняе пісьмо ён не адказаў, а я падумаў, што з-за спшрэчай нямогласці. Неяк. нязручна пісаць у Баброўню, пытацца ў некага з яго родных, і таму я прашу Вас напісаць пару слоў, шшо сталася з
Платонам, «да апошніх дзён». Буду Вам вельмі ўдзячны.
Adpac Ваш day мне Генадзь Апанасавіч. Дарэчы, я недзе у канцы 1937 года ці у пачатку 1938 года пісау Макару Краўцову і меў ad яго адказ, паштоўку, якая, на жаль, не захавалася ў вайну. Ішлося там пра надрукаваннемайгоперакладу камедыіЛ.М.Талстога «От ней все начальства», у чым Макар Мацвеевіч абяцаў дапамагчы. Я тады захапляўся самадзейнымі спектаклямі у сваёй вёсцы Загора (цяпер Карэліцкага раёна), і хацелася не толькі наш. рэпертуар, бо п 'есу гэтую мы ставілі па рукапісу.
Усяго вам добрага!
Янка Брыль.»
Вось другі ліст Янкі Брыляда мяне.
«12.05.1992
Паважаны Ананас Пятровіч!
Учора атрымау Ваша пісьмо, шчыра дзякую! A то мяне і сапрауды вельмі трывожна кранулі Вашыя словы у «Ліме» пра «да апошняга часу».
Людзей найіага пакалення, а тым болын старэйшых за нас, з кожным годам ды месяцам становіцца усё менйі Лы менш, а застаюцуа толькі успаміны... Прыемна, што Вы згадалі Міхася Васілька. Колькімы з ім паспявалі, пасмяшыліся, пасумавалі разам у палоне, і як мала, рэдка сустракаліся пасля вайны, так думаецца з жалем сёння. Ёсць што ўспомніць мне і пра Платона...
Пасылаю Вам сваю кнігу, апошнюю па часу выхаду, не новае ў ёа, а перавыданне. Had новым яшчэ ўсё працую. Bydy рады павіншаваць Вас з выхабам кнігі пра Карскага. А пакуль што усяго найлепшага! Янка Брыль.»
Ліст Янкі Брыля, адрасаваны 13.08.1992 года:
«Паважаны Апанас Пятровіч!
Пішу Вам з робных наваграАскіх мясцін, з вёсачкі Had Нёманам, dae я кожнае лета жыву, начынаючы з 1978 soda. 10-1 / г.м.
быў у Мінску, адкуль і прывёз Вайіу кніжку пра славутага земляка. Сёння чытаю яе з цік.авасую. Вінтую Вас з гэтым поспехам! A таксама шчыра дзякую за віншаванне і добрыя пажаданні.
Юра Голуб паведаміў мне пра час тэлеперадачы, якую я з прыемнасцю паглядзеў, убачыу Вас і Платона Сямёнавіча, пачуў Вашы галасы і Вашу полечку на зробленай Платокам скрыпцы.
Ад душы жадаю Вам добрага здароўя.
Янка Брыль.»
Ліст Янкі Брыля, адрасаваны 6.01.1995 года.
«Дарагі Апанас Пятровіч!
Іёнадзь Апанасавіч передаў мне Ваш надарунак «Скарбы народнай мовы». Шчыра дзякую! Прачытаў кнігу з жывой цікавасцю. Асабліва люблю чытаць тлумачэнні, столькі ў іх ёмкага зместу ды вобразнасці. Вінйіую Вас ад душы з поспехам!
Мясціны, пра якія Вы хораша расказалі, блізкія мне з ранняй маладосці. У 1932 1938 г. бываў я там у Міхася Васілька, Платона Касцевіча, Сашы Мазалеўскага, Данілы Скварнюка... 3 нямецкага палону ішлі мы ўтрох, з Міколам Патапам з Бандароў і Анатолем Мыйікам з Раўкоў каля Пузавіч, але Раўкоў гэтых у Вашым пераліку чамусці няма: можа, я памыляюся ў назве. Такія сточныя назвы Ласосна, у якой мы, уцекачы, начавалі (верасень 1941 года), Індура, Лунна, якія я памятаю з апісання іх Усеваладам Крастоўскім, які быў нейкі час афіцэрам Гродзенскага кавалерыйскага палка. Хадзілася, ездзілася на любай і майму сэрцу Скідзельшчыне і інйіых аколіцах Гродна / ў 1947 годзе (я адзін) і ў 1951-м з Уладзімірам Калеснікам, у 1963-м з Калеснікам і яшчэ адным не-забыўным Уладзімірам Кйраткевічам. Бываў я на Сапоуькаўшчыне, і на радзіме Цёткі, Каліноўск.ага. А ў Гродна зноў не быў даўнавата...
Словам, добра было мне пад нашымі старонкамі, добрую справу Вы зрабілі.
Генадзь Ананасавіч узяў для перадачы Вам маю кнігу «Пішу як жыву», якую прашу прыняць узамен.
Усяго добрага!
Янка Брыль.»
Зь лістоў Янкі Брыля, якія даслаў мне, відаць зь якой цеплынёй, зь якім пачуцьцём душы ўспамінае ён сваіх былых сяброў, зь якімі ён правёў радасныя хвіліны й цяжкія часы ваеннага ліхалецьця. Асабліва зь цеплынёй успамінае паэта са Скідальшчыны Міхася Васілька, які і для мянс быў самым блізкім, шчырым настаўнікам, дарадцам. Называе нассленыя пункты Горадзеншчыны, вандроўкі па іх са сваімі сябрамі па пяры, Уладзімірам Калесьнікам і Уладзімірам Караткевічам, якіх ужо няма сярод нас. Але асабліва блізкімі й дарагімі для яго былі Макар Краўцоў і ягоны пляменьнік Платон Сямёнавіч Касьцевіч, аб якіх я напісаў успаміны, пад назвай «Духмяны чай Макара Краўцова», які быў надрукаваны ў газэце «Голас Радзімы» 10 верасыія 1992 года. Пад іншай назвай ён быў надрукаваны ў кнізе «Сыны і пасынкі Беларусі» у 1996 годзе.
* * *
У чэрвені 1991 года споўнілася сто год з дня параджэньня паэтанашаніўца, пісьменьніка, перакладніка Макара Касьцевіча. Свае творы ён падпісваў псэўданімам Макар Краўцоў. Краўцовымі аднавяскоўцы называлі ягоных бацькоў, бо іхны прадзед некалі быў краўцом, шыў сялянам кажухі. Нарадзіўся ён у вёсцы Баброўня над рэчкай Котрай, што на Скідальшчыне, удаволі заможнай сям'і Мацьвея Касьцевіча. Пражыў крыху больш за сорак дзевяць гадоў. I Іа ягоную долю лёс выпаў цяжкі, можна сказаць, трагічны. Як кажуцьу народзе: ён няжыўна гэтым сьвеце, а толькі пакутаваў. Быўзабыты Богам і людзьмі. Пасьля ягонай трагічнай сьмерці ў засыіенках Беластоцкай турмы ў 1940 годзе ня толькі сваякі баяліся назваць ягонае імя, але і сучасныя літаратуразнаўцы абміналі гэтага паэта, пісьменьніка. Толькі нябожчык ужо Уладзімір Калесьнік у сваёй кнізе «Час і песні» (Мн., 1962) адважыўся ўспомніць Макара Краўцова, праўда, даў неадпаведную характарыстыку ягонай творчасьці й палітычнай дзейнасьці. Асноўнай прычынай такога стаўленьня да Макара Краўцова было тое, што ён сярод падпольнікаў-рэвалюцыянэраў лічыўся балахоўцам, «ворагам народа».
* * *
Як вядома, 25-га сакавіка 1918 года Беларуская Народная Рэспубліка была абвешчана незалежнай дзяржавай. Незалежнасьць Беларусі была прызнана Украінай, Чэхаславакіяй, Летувай, Эстоніяй, Армэніяй, Грузіяй. Урад БНР завязаў дыпляматычныя й гандлёвыя сувязі зь іншымі дзяржавамі Эўропы, пачаў адбудову паднявольнай і вайною зьнішчанай Бацькаўшчыны. Пямсччына, якая ў 1918 годзе акупавала як заходнюю так і цэнтральную Беларусь, не прызнавала ейную незалежнасьць. Становішча было цяжкае: з двух бакоў наступалі на Беларусь моцныя, добра ўзброеныя сілы бальшавікі з усходу й палякі з захаду. Узбросныя сілы БНР былі занадта слабыя, каб даць належны адпор. Беларускія войскі мужна змагаліся з куды мацнейшым ворагам. Найлепей было арганізавана абароннае змаганыіс супраць бальшавікоў у Слуцку ў лістападзе і ў сьнежні 1920 года, якое ўвайшло ў беларускую гісторыю як Слуцкае паўстаньне. Сярод паўстанцаў быў і наш зямляк паэт Макар Краўцоў зь лясной вёсачкі Баброўня. Ім і быў створаны ваяцкі гімн «Мы выйдзем шчыльнымі радамі». Музыку для гімна напісаў харавы дырыжэр, кампазытар і фальклярыст Уладзімір Васільевіч Тэраўскі. Восьза гэты ваяцкі гімн паэт пазьней заплаціў сваім жыцьцём, а затым і кампазытар.
Мы выйдзем йічыльнымі радамі
На родны вольны свой нраспіор.
Хай воля вечна будзе з намі,
/1 гвалту мы дамо адпор!..
Аб гімне Макара Краўцова ягоны пляменьнік зь вёскі Баброўня Платон Касьцевіч, які ўжо памёр, успамінаў: «Ваяцкі гімн, які напісаў Макар Краўцоў, у вёсках пры Полылчы па вечарох сьпявала моладзь, хлопцы й дзяўчаты, якія выступалі супроць польскіх акупантаў і іхных памагатых. Кожны з нас знаў яго напамяць. Вось і я да гэтага часу помню яго, хоць і стары...»
У бацькіМакара Мацьвея Касыдевіча налічвалася ажЗбдзесяцінаў ворнай зямлі. У гаспадарцы было шмат жывёлы: два валы, пара коняй, дзевяць кароў, калядваццаці авечак. Шматлікай сям'і Касьцевічаў хапала работы. Разам з братамі працаваў і Макар, хаця гаспадарка яго ня вельмі цікавіла. Найбольш цягнулада кніжак, да навукі.
Макар Краўцоў скончыў царкоўна-прыходзкую школу, якая знаходзілася ў вёсцы Галавачы. Пазьней будучы паэт часта ўспамінаў, штоў гэтай школе быў вельмі строгі настаўнік па прозьвішчы Ваўчок. Праводзіў цікавыя ўрокі сьпеваў. За нспаслухмянства біў вучняў смычком па вушах. Добра граў на скрыпцы. Адяго і Макар навучыўся граць на гэтым інструмэнце. Настаўнік Ваўчок падрыхтаваў Макара да паступленьня ў Сьвіслацкую настаўніцкую сэмінарыю. Пасьля сканчэньня яс Макар некаторы час працаваў настаўнікам у вясковай школе, але ў 1915 годзе яго паклікалі ў царскую армію й накіравалі на Паўночна-Заходні фронт.
I Ісрад вайной бацькі Макара зьдзяцьмі выехалі ў Расею, былі ў бежанстве ў Казанскай губэрні ў горадзе Сьвіяж, затым у сяле Семікееве. Бацькі зь бежанства не вярнуліся: спачатку памёр Мацьвей, затым і маці Марыя. У 1922 годзе ў сваю вёску Баброўню вярнуліся браты: Гаўрыла, Сямён са сваімі сем'ямі й малодшы Бенадзікт. Вёска Баброўня апынулася пад Полыпчай. Браты зямлю падзялілі паміж сабой, кожнаму па 12 дзесяцінаў, і пачалі гаспадарыць.
Макар Краўцоў пасьля задушэньня Слуцкага паўстаньня на радзіму ў вёску Баброўню не вярнуўся. ІІадаўся ў Вільню, якая таксама апынулася пад I Іолыпчай. Там уладкаваўся на работу. Да яго прыехала жонка Ганна Станіславаўна. Там яны жыліда 19.39 года,да арышту М.Краўцова.
Знаходзячыся ў Вілыіі, Макар Краўцоў нс забываў сваёй роднай Баброўні, братоў, блізкіх, знаёмых. Зь імі вёў ліставаньне, асабліва з пляменьнікам Платонам Касьцевічам, у якога было шмат лістоў Макара Краўцова. Мне давялося з гэтымі лістамі Макара Краўцова пазнаёміцца, прачытаць іх. У апошні час я ўжо гэтыхлістоў ня мог выкарыстаць, зь іх захаваўся толькі адзін, рэшта трапіла ва ўладу мышэй. Аўсе лісты былі вельмі цікавыя, каштоўныядля нашчадкаў. Зь перапіскі відаць, у якім матэрыяльным становішчы жыў паэт-нашанівец пры панскай Полыпчы. Ен амаль у кожным лісьце просіць у пляменьніка Платона грашовай дапамогі. Вось ягоны ліст да Платона ад 12сакавіка 1939 года: «Дарагі Плапюні Вялікі табе дзякуй за прысланыя 9 лютага сто злотых. Шкада толькі, шпю ты ня любіш падробней пісаць, як там выглядаюць справы... На жаль, і я, хоць прафэсіяй пісьменьнік, нічога цяпер не пішу. Няма куды. Душная атмасфэ-
ра дый годзі. Прыдзецца мусі пераключыуца на іншую мову ды йірайбаваць артыкулы ў расейскія або у польскія тпюдзённікі. На хлеб, на ваду мусіць чалавек зарабляць. А тут яйічэ хваробы чапляюцца. Ж.онк.а хварэе, і сам прастуджаны. Ужо больш як тыдзень губы парэпаны, ламае нейкая ліхаманка, прымаю хіну. П'ю маліну. А ў хаце ня ўседзіш, бяда выганяе, як таго ваўка, на здабываньне хлеба. 3 канца месяца сакавіка прадбачыцца работа... А тымчасам мушу ізноў да цябе зьвяртацца. Было б добра, каб выслаў ты мне яшчэ златовак 50. Калі там для мяне нічога ня маейі, дык можа скамбінуй як, пазыч. Адайілю з падзякай, як толькі зараблю. Гэта у горшым выпадку. Калі ж там нейіта для мяне яшчэ магчыма выдрапаць, дык націсьні, дзе можна... Бяды z патрэбаў у мяне да зарэзу. Каля вуха гумзяк пагражае ростам. Цяпер ужо як добрае зерне бобу. Знаемы доктар аглядаў. Сказаў пусьцяковая апэрацыя. Аднак такой трэба асьцярагацца, каб празь неасьцярожнасьць не перарэзаць нэрваў... У лютым купіў сабе касьцюмчык, бо старое ўсё панасілася да апошняга. Гэткія вось мае справы. Зрабі, ііііпо можаш, і пішы мне... Паклон ад мае жонкі ўсім родным і знаёмым. Твой дзядзьксі Мак.ар.»
Вось другі ліст Макара Краўцова да таго ж пляменьніка Платона Касьцевіча (Вільня, 25сакавіка 1936 года): «Дарагі Платон! Дзякую за прысланыя перад Вялікаднем 10 злотых. Буду ўдзячны, калі прыйілейі яшчэ, бо тут, тымчасам, тугавата...» Далей просіць пляменьніка ГІлатона Сямёнавіча, каб ён прадаў траву зь яго долі, што на сенажаці, і даслаў яму грошаў, бо яны вельмі патрэбныя. 3 прачытаных лістоў відаць, у якім цяжкім матэрыяльным становішчы даводзілася жыць Макару Краўцову і ягонай жонцы пры Польшчы. Калі настала дыктатура Пілсудзкага і начаўся санацыйны рэжым, Макара Краўцова не адзін раз арыштоўвалі і саджалі ў турму.
Яшчэ горш стала пасьля прыходу саветаў. Жорстка расправіліся з Макарам Краўцовым браты-вызваляльнікі. Восеньню 1939 года, успамінае ягоная жонка Ганна Станіславаўна, у Вільні ў іхную кватэру ноччу ўварваліся людзі ў вайсковым адзеньні. Зрабілі ператрус. Усё ў хацс перавярнулі, перабралі ўсе кніжкі, паперы. Нечага шукалі, а потым забралі з сабой Макара Мацьвеевіча.
Цень палітычнай падазронасьці ўпаў ня толькі на жонку паэта, але і на ягоных братоў, асабліва на малодшага брата Бенадзікта, які працаваў настаўнікам у Карашаўскай пачатковай школе на Скідальшчыне. Дачка яго Іраіда, якая зараз жыве ў Горадні, расказвала мне, як бацька Бенадзікт Касьцевіч па дарозе ў школу быў арыштаваны. Яго судзілі як ворага народа. Далі 25 год турэмнага зыіяволеньня. Вярнуўся толькі пасьля сьмерці Сталіна. Два гады нерухома праляжаў у ложку ў доме дачкі Іраіды й памёр.
Пра лёс самога Макара Краўцова доўгі час ніхто нічога ня ведаў, аж пакуль не прыйшоў у Баброўню нейкі чалавек, які разам зь ім сядзеў у вязьні ў Беластоку. Той расказаў, што Макара Краўцова няма, яго закатавалі на допытах у турме. Дзе ён знайшоў свой вечны прытулак, ніхто ня ведае. Так скончыў сваё гаротнае жыцьцё паэт, які горача любіў сваю Бацькаўшчыну, родную вёсачку, раку Нёман і сваю старую Горадню, Гарадзень, якому прысьвяціў верш:
Ізноў я тут. Цябе вітаю,
Мой родны Гарадзень стары.
Ізноў па вуліцах лятаю
Да самай позьняе пары.
Зь цябе нацешыцца няможна
Пасьля разлукі у тры гады!
Якміла плітачка тут кожна,
Дамы, бульварчыкі, сады.
Хрыбты мастоу пераламаных -
Ахвяры скончанал вайны.
Шкада мне вас, параскіданых,
Ўдалыя Нёмана сыны!
/ ты Нямога Пасяджэньня
Магутны замак як жывы!
Праб'е часіна адраджэньня -
Ізноў ты, мілы, загудзеш!
Жывучы ў Вільні, Макар Краўцоў не забываў роднай Баброўні, штогод прыязджаў сюды. Тут над рэчкай Котрай адпачываў, пра-водзіў вольны час, набіраў сілы для творчай работы. Пляменьніца Макара Краўцова Надзея Юльянаўна ўспамінае: «Я часта бегала да іх. Мне цікава было слухаць, што яны гавораць. А гаварылі яны, дзядзька Макар і ягоная жонка Ганна, вельмі цікавыя гісторыі. Я ім насіла малако й сьвежы хлеб. Памятаю, як іх усе чакалі. Пыталіся, калі яны прыедуць зь Вільні ў Баброўню. Асабліва чакалі іх хлопцы йдзяўчаты: вечарамі, бывала, калі людзі скончаць свае дзённыя клопаты, Макар са скрыпкай, што зрабіў Платон Касьцевіч, якая ў яго захавалася да гэтага часу, сядаў на лавачку каля хаты. Да яго падыходзіў Міхась Касьцевіч (будучы паэт Міхась Васілёк) са сваімі сёстрамі Надзяй і Глашай, хлопцы й дзяўчаты й пачыналі сыіяваць беларускія песыіі, а дзядзька Макар на платонавай скрыпцы ім выцілінгваў, падыгрываў.»
У Баброўні Макар Краўцоў праводзіў асьветніцкую работу. Пад ягоным кіраўніцтвам праходзілі вечары, ставіліся спэктаклі, так званыя «камэдыйкі», на якіх выступаў і чытаў на беларускай мове свае вершы, ня гледзячы на тое, што польская паліцыя гэта забараняла. Да Макара прыходзілі ягоныя браты: Габрыэль, Фёдар, Антон, Сямён, настаўнікі, якіх у той час налічвалася ў Баброўні ссм чалавек. Зь іх быў створаны гурток мастацкай самадзейнасьці. Усё гэта выдатна ўплывала на нацыянальную самасьвядомасьць беларусаў, у тым ліку і на будучага паэта Міхася Васілька, на тое, што ён пачаў пісаць свае творы на роднай мове.
Скідальчане ганарацца сваёй Баброўняй, штодала двух паэтаў, Макара Краўцова й ягонага пляменыііка Міхася Васілька, але, на вялікі жаль, гэта слаўная вёсачка трапіла ў сьпіс непэрспэктыўных населеных пунктаў. У выніку гэтага людзі пакінулі яе, падаліся ў гарады шукаць сабе лёгкага хлеба. У Баброўні не пазнаць зараз тых мясьцінаў, дзе некалі стаялі хаты, у якіхжылі й пісалі свае творы паэты Макар Краўцоў і Міхась Васілёк. Ад іх засталіся толькі падмуркі і тыя пазарасталі крапівою, бур'яном. Вёска анямела, не чуваць у ёй дзіцячых галасоў, даўнейшых галасістых песыіяў, людзкой гамонкі.
Макар Краўцоў друкавацца пачаўу 1918 годзе. Штодатычыць ягоных літаратурных твораў, дык яны ніколі не былі сабраныя ў адным
выданьні, у адной кніжцы. Макар Краўцоў супрацоўнічаў у беларускіх газэтах, у часопісе «Маланка». Пісаў вершы, празаічныя творы, перакладаў зь іншых моваў на беларускую. Ен перакладаў з расейскай мовы на беларускую творы Лермантава, Талстога, Гогаля, Купрына, твор Н.Рубакіна «Вялікія войны й барацьба з вайною». 3 польскай мовы на беларускую «Вэрсальскі трактат». Пад ягонай рэдакцыяй выйшаў «Беларускі каляндар на 1925 год» (выданьне Беларускага Грамадзкага Сабрапьня ў Вілыіі).
Свас творы Макар Краўцоў друкаваў пераважна ў газэце «Наша ніва» і ў часопісе «Маланка». Вершы пісаў на розную тэматыку, у тым ліку і інтымную лірыку. Вось адзін зь іх, напісаны 14 чэрвеня 191 <3 года.
Раманс
Ціха спаў стары лес недалёка, На балоце кулік чыркацеў. Тэй вясны была цёмная ночка, Што ня вернецца зноў, кабхацеў. Хутка недзе схавалася вёска, Ўсё гусьцела м гусьцела імгла: Твая мілая, доўгая коска Чорнай стужкай на плечы лягла. Яйічэ зоркамі вочкі сьвяцілі Шчасьце-моладасьць грэла душу... Тыя думкі, што нас засмуцілі, Я дагэтуль як шчасьце найіу. Нас нядоля ціхая злучыла / ў наплыве сьляпога чуцьця Ўсю атруту пазнаць навучыла... Дый заплакала ты, як дзіця. Ў беднаце мы абое стагналі, Як ад нейкай хваробы чумы, Ніякога ратунку ня зналі, Век галодныя, бедныя мы!
Было жудасна нам сярод ночы, Лёд нядолі застыў каля нас. Ты як ангел мне глянула ў вочы I пачула: «Расстацца нам час...»
Беларуская пісыменьніца Зоська Верасуспамінала: «3 жонкай жылі вельмі бедна. Усё шукаў работы, нідзе стала не працаваў...»
Адным словам, быў беспрацоўны, асабліва калі жыў у Вільні. Знаходзячыся ў вельмі цяжкіх матэрыяльных умовах, Макар Краўцоў у думках пераносіўся ў мінулае, успамінаў у вершы «Дзе» свае юначыя бестурботныя гады:
Дзе вы, цудоўныя казкі дзяцінныя, Зь ясным спакоем вясны!
Дзе вы, чароўныя годы бязьвінныя Шчасьця мінулага сны!
Матчынай ласкі ўцеха прытульная Звону царкоўнага гук!
Ўдзень з кампанамі забава агульная, Радасьць тых школьных навук!
Дзе ты, далёкая воля нязьмерная, Зорка бясклопатных дзён!
Гутарка дзеда старога вячэрняя
Пра скасаваны прыгон!
Ўсё адыйшло так далёка ў мінулае, Зноў не паўстане яно!
Моцна сьпяць дзедавы косьці бясчулыя, Дзе кампаны не чуіпно...
(Беларускі каляндар на 1925 год. Вільня)
У 3-ім томе «Беларусаў» пачынальнік беларускага мавазнаўства й філялёгіі Я.Ф.Карскі пасьля падрабязнага разгляду важнейшых твораў бсларускіх пісьменьнікаў ад пачатку XIX стагодзьдзя і да 1921 года прыводзіць і «Матэрыялы для слоўніка беларускіх пісьменьнікаўапошняга часу». У «Матэрыялах» Я.Карскізнаёміць насз203 пісьменьнікамі і дае кароткі агляд творчасьці Макара Краўцова.
Вядомы ангельскі вучоны Арнольд Макмілін у сваёй кнізе «Гісторыя беларускай літаратуры» невыпадкова назваў Макара Краўцова пэрспэктыўным паэтам, на творчасьць якога значны ўплыў зрабіў беларускі фальклёр. Але неабходна сказаць, што ягоны жыцьцёвы лёс, адзіноцтва, туга, праца дзеля кавалка хлеба не далі поўнасьцю раскрыцца ягонаму таленту. У большасьці творы Макара Краўцова ад-
значаюцца даволі высокай паэтычнай культурай, зьяўляюцца значным набыткам беларускай паэзіі.
Асоба ЛЛакара Краўцова мяне даўно цікавіла, бо аб ім не было амаль ніякіх зьвестак. Савецкія літаратуразнаўцы абміналі імя Макара Краўцова. Каб сабраць неабходныя зьвесткі пра паэта-нашаніўца я не адзін раз пабываў на ягонай радзіме ў вёсцы Баброўні. Пазнаёміўся зь ягонымі сваякамі, знаёмымі, блізкімі. Асабліва з сынам старэйшага брата Макара Краўцова Платоном Касьцевічам, аб якім часта Янка Брыль мне пісаў, перажываў за ягоны лёс. Цікавы быў гэты чалавек, алс, на вялікі жаль, яго ўжо няма ў жывых сярод нас. Адышоў на вечны спачынак, як і папярэднія ўсе шчырыя, гарачыя патрыёты нашай шматпакутнай Бацькаўшчыны, вельмі патрэбныядля адраджэньня Ha­inan роднаіі мовы, культуры, гісторыі.
Перажыў ён не адну вайну. Пры паляках давялося пакаштаваць і турэмнага хлсба: за адмову служыць у польскай арміі два гады адсядзеў у турме на Антокалі ў Вільні. 3 усіх пляменьнікаў ён для Макара Краўцова быў самым блізкім чалавекам. Дапамагаў свайму дзядзьку маралыіа й матэрыяльна, дасылаў гроіпы. Ён быў добрым гаспадаром. У яго, як кажуць, быў хлеб і да хлсба. Каля хаты стаялі вульлі, зьвінелі нчолкі. Трэба было іх даглядаць, але ён знаходзіў час і на іншы занятак майстраваў скрыпкі. На адной такой самаробнай скрыпцы і іграў па вечарох у Баброўні Макар Краўцоў. Яна захавалася ў I Ілатона Сямёнавіча да апошніх дзён ягонага жыцьця. Апрача таго, нябожчык Платон Сямёнавіч зьяўляўся знаўцам лекавых траваў. Зьбіраў зёлкі, зь якіх вясною й летам нарыхтоўваў для сябс й сваіх знаёмых порцыі духмянага, вядомага толькі ўадной Баброўнічаю. Асакрэт нарыхтоўкі духмянага чаю Платон Сямёнавіч быў пераняў ад свайго дзядзькі Макара Краўцова. Складаўся ён аж з дваццаці кампанэнтаў розных кветак і траваў. Вось і я пры жыцьці Платона Сямёнавіча не адзін раз меў задавальненьне атрымаць у падарунак такога духмянага чаю. Ня толькі сам запарваў і піў, але і частаваў сваіх знаёмых, успамінаючы добрым словам Платона Сямёнавіча й вынаходцу духмянага чаю Макара Краўцова.
Паведамленьне аб сьмерці ГІлатона Сямёнавіча Касьцевіча кранула і маюдушу. Ня стала чалавека, які ўсамыя цяжкія часы санацыйнай
Польшчы падтрымліваў Макара Краўцова, дасылаў яму грошы, хаця і ў самога іх не заўсёды ставала. Памёр 15 верасьня 1993 года. Апошні час жыў адзін у вёсцы Баброўня. I Іамёр у сына, які жыве ў Горадні. Пражыў 84 гады. Пахавалі яго на магілках у вёсцы Галавачы, што на Скідальшчыне, каля ягонай жонкі й дачкі. На пахаваньні было многа людзей, родныя, блізкія, знаёмыя. Паніхіду адслужылі ў Галавацкай царкве. Пасьля пахаваньня адбыліся памінкі ўхацедачкі нябожчыка, на якіх прысутнічаў і сьвятар Галавацкай царквы. На памінках, дзякуючы захаваньню стужкі, была наказана прысутным тэлеперадача, аб якой раней у сваім нісьме напісаў мне пісьменьнік Янка Брыль: «Юрка Голуб паведаміў мне пра час тэлеперадачы, якую я з прыемнасьцю праглядзеў, убачыў Вас і ГІлатона Сямёнавіча, пачуў Вашы галасы і Вашу полечку на зробленай Платонам скрыпцы». Гэта перадача была падрыхтавана паэтам Юркам Голубам і мною 13 жніўня 1992 года й паказана абласной тэлевізіяй.
* * *
У газэце « На ша слова» ад 8чэрвеня 1994 года я прачытаў: «Звяртаемсяда чытачоў «Нашага слова»: калі вам вядома што-небудзь аб уеім, што хоць ускосна зьвязана са старымі беларускімі гімназіямі, напішыце, калі ласка, рэдакцыі». Даведаўся, што рубрыку вядзе народны пісьменьнік Беларусі Янка Брыль, мой блізкі шчыры знаёмы, зь якім я даўно лістуюся, напісаў артыкул і даслаў у рэдакцыю «Нашага слова».
Са старымі беларускімі гімназіямі я ня быў непасрэдна зьвязаны, але лёс мяне зьвёў зь іхнымі выкладпікамі Антонам Міхайлавічам Валынчыкам і Аляксеем Васільевічам Кішкелем, зь якімі я, жывучы ў Горадні, сябраваўда апошніхдзён іхнага жыцьця. Сябры мне шмат чаго расказвалі пра калегаў-настаўнікаў па былой Клецкай гімназіі.
Антон Міхайлавіч Валынчык нарадзіўся 6 ліпеня 1896 года ў сям'і селяніна вескі Мільканавічы Слонімскага павета. У дзевятнаццаць год ён быў ужо рэгэнтам вялікага салдацкага хору расейскай арміі. Жыцьцё Валынчыка доўгае й складанае, ён крыху не дацягнуў да свайго дзевяностагодзьдзя. Беларускі харавы дырыжэр, кампазытар, музычны дзеяч, заслужаны дзеяч культуры БССР, Валынчык валодаў амаль усімі музычнымі інструмэнтамі. Але найбольш паважаў скрып-
ку й віялянчэль. Вучыўся Антон Міхайлавіч Валынчык у кампазытара А.Туранкова, а таксама ў вядомага .харавога дырыжэра А.Ягорава. 3 1961 ча 1963 год быў хормайстрам Горадзенскага народнага ансамбля песыіі й танцу «Нёман». 3 1965 па 1971 год кіраўніком Горадзенскай народнай харавой капэлы настаўнікаў. 3 1961 па 1976 год працаваў загаднікам катэдры музыкі й сьпеваў Горадзенскага пэдінстытута.
Антон Міхайлавіч ня толькі арганізатар добрых хароў, але і выдатны кампазытар, аўтар шматлікіх песень, зь іх найболып вядомыя: «А зязюля кукавала», «Гэй, наперад», «Зайшло ўжо сонейка» на словы Янкі Купалы, «Слаўся, народ беларускі» на словы А.Русака й інш.
3 Антонам Міхайлавічам я часта сустракаўся, калі ён ішоў са спінінгам, з вудамі й іншымі рыбацкімі прыладамі да Нёмана. Апошні раз, згадваю, быў на Калядах у ягонай кватэры разам з самадзейным кампазытарам Яўгенам Петрашэвічам. Валынчык тады ўжо цяжка хварэў: перанёс інсульт. Ягоная жонка Вольга Данілаўна выканала нам песьню, якуюдаўней сьпявалі гімназісты Клецкай гімназіі кожныдзень перад пачаткам заняткаў і пасьля іх: «Вучыся, нябожа вучэньне паможа», здаецца, на словы Я. Купалы.
Хаця гэты выдатны дырыжэр і кампазытар стараўся прынесьці як мага больш карысьці роднай Бацькаўшчыне, але намэнклятурнікі не любілі Антона Міхайлавіча. Так, ён без усякай прычыны быў адхілены ад кіраўніцтва ансамблем песьні й танца «Нёман», які меў ганаровас званыіе народнага. «Прышывалі» яму ярлыкі «неблагонадёжный», «нацмоналнст». Пакрыўджаны ўладамі, ён памёр 13 лістапада 1985 года. I Іахаваны па новых могілках Горадні. На магіле сёньня нават няма помніка, пастаўлены просты жалезны крыж. Жонка яго, сваячка вядомага кампазытара Аляксандра ІПыдлоўскага, Вольга Данілаўна жыве на старым мссцы. часта ўспамінае Антона Міхайлавіча. Яна і зараз сьпявае ў царкоўным хоры.
Асабліва блізкія стасункі склаліся ў мяне з былым выкладнікам Клецкай гімназіі Аляксеем Васільевічам Кішкелем, які выкладаў родную мову ў малодшых клясах. ІІарадзіўся ён у 1889 годзе ў вёсцы Гаркавічы (Польшча), памёр у 1969 годзе. Пазнаёміліся мы яшчэ да 1939 года. Пасьля закрыцьця Клецкай беларускай гімназіі ён жыў у вёсцы Карозічы Квасоўскай гміны, меў невялікую ўласную краму
і гэтым зарабляў на жыцьцё. Затым пераехаў у Горадню, дзе адкрыў невялічкуюсталоўку. Пасьля прыходу савецкай улады да пачатку вайны працаваў выкладнікам беларускай мовы й літаратуры ў Квасоўскай сярэдняй школе Горадзенскага раёна. У пэрыяд нямецкай акупацыі разам з жонкай і сястрой жыў на хутары швагра Антона Гірды каля вёскі Каўпакі Капцёўскай гміны. Тады і я жыў паблізу гэтых мясьцінаў. Амаль кожны дзень мы сустракаліся. Памятаю, як ён вечарамі расказваў мне аб Клецкай гімназіі. Успамінаў настаўнікаў, у тым ліку і Антона Міхайлавіча Валынчыка. Згадваў, у прыватнасьці, як кіраваў той вучнёўскім хорам, якім аўтарытэтам карыстаўся Валынчык сярод беларускага насельніцтва. Асабліва цёпла ўспамінаў Кішкель дырэктара Клецкай гімназіі Рыгора Якубёнка, які выкладаў матэматыку, родную мову й нават цясьлярскую справу. Расказваў, як дырэктар самаахвярна ставіўся да нясеньня сваіх абавязкаў: сам рамантаваўу школе вокны йдзьверы.
3 хутара Аляксей Васільевіч Кішкель пераехаўу Горадню, купіўтам невялікі домік, дзе жыў з жонкай і сёстрамі. Працаваў інспэктарам у Горадзенскім раённым аддзеле народнай асьветы, але нядоўга. ГІаданосе яго звольнілі з-за «неблагонадежностн» як былога настаўніка Клецкай беларускай гімназіі, гэта значыць, як нацыяналіста.
Доўгі час Кішкель знаходзіўся наддаглядам КДБ. Затым яму неяк удалося ўладкавацца настаўнікам у вячэрнюю школу пажарнай каманды ў Горадні. 3 гэтай пасады ён і пайшоў на мізэрную пэнсію. Працаваў на сваім агародзе, трымаў козаў. Затым цяжка захварэў. Доўга ляжаў у ложку, я амаль кожны дзень наведваў яго. У маёй прысутнасьці Аляксей Васільевіч і памёр. ГІахавалі яго на старых Занёманскіх могілках.
У мяне захаваліся фотаздымкі Кішкеля тых часоў. На адным зь іх ён сядзіць на лавачцы, на другім сярод вучняў 4-га кляса, на трэцім на з’езьдзе настаўнікаўу Вільні.
Аляксей Васільевіч Кішкель мне казаў, што найстарэйшай беларускай навучальнай установай пры паляках зьяўлялася Віленская беларуская гімназія. Былі адкрыты й працавалі беларускія гімназіі ў Радашковічах, Наваградку, Нясьвіжы, Клецку і ў Горадні. Горадзенская беларуская гімназія, як сьведчыў мой сябра Павел Аляксандравіч Тамашчык, які працаваўу ей інспэктарам, праіснавала каля двух год. Аў
1919 годзе ў Заходняй Беларусі было адкрыта 400 беларускіх школаў. Да 1935 года іхзасталося толькі 16. У 1922 годзе дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі быў Браніслаў Тарашкевіч, вядомы аўтар беларускай граматыкідля школаў.
Апрача сярэдніх беларускіх навучальных устаноў пры Польшчы існавалі й працавалі пачатковыя школы. Зь іх у Вільні была ўрадавая пачатковая беларуская школа па вуліцы Вострабрамскай, 9. Да 1925-1926 навучальнага года існавала й працавала беларуская школа ў Горадні (Беларуская 7-гадовая школа №4). Кіраўніком школы быў Уладзімір Федарук. У 1939 годзе пасьля вызваленьня Заходняй Беларусі па даносе Уладзімір Федарук быў рэпрэсаваны. Гэта школа па загадзе польскай улады была закрыта ўвосень 1926 года. Усе вучні былі накіраваныя на вучобуў польскія школы. У асобных населеных пунктах пры паляках існавалі і прыватныя пачатковыя беларускія школы. у якіх працавалі настаўнікамі людзі без пэдагагічнай падрыхтоўкі, самавукі.
Апрача беларускіх школаў, якія ў рэшце рэшт былі закрыты, у Горадні існаваў адзіны беларускі прытулак, якім да апошняга часу кіравала сястра паэткі Канстанцыі Буйло Станіслава Буйло. Прытулак разьмяшчаўся ў будынку былога мужчынскага манастыра Барыса й Глеба. Зараз на тым месцы знаходзіцца Горадзенскі абласны драмтэатр. У той час манастыр быў агароджаны высокай каменнай сьцяною. Вокны кельляў выходзілі на Нёман. Каля яго быў невялікі сад і чатыры калоды пчолаў, якія даглядаў стары манах, яго звалі Іона. Я ў той час вучыўся ў Горадзенскай польскай настаўніцкай сэмінарыі, будынак якой разьмяшчаўся недалёка, і добра памятаю старога манаха, які не падпарадкоўваўся польскім уладам, хаця манастырбыўзакрыты, працягваў жыць адзін у кельлях. У сьвяточныя дні над брамай увахода ў манастыр Іона вывешваў бел-чырвона-белыя беларускія сьцягі. Аб гэтым успамінае ў сваёй кнізе «Гродна» (1922) вядомы польскі архэоляг Юзаф Ядкоўскі: «Кляштар гэты ў 1854 годзе быў ператвораны ў праваслаўны Барыса-Глебскі манастыр. Зараз у ім знаходзіцца беларускі прытулак, a на браме яго разьвіваюцца сьцягі неіснуючай беларускай дзяржавы».
У 1921 годзе кіраўнічка прытулка Станіслава Буйло цяжка захварэла. l ie магла ўстаць з ложка. Яс лячыў доктар Бяляўскі, які зьяўляўся апекуном прытулку. Другім апекуном прытулку быў Сяргей Баран.
Станіслава Буйло пра сябе асабіста нікому не расказвала. Толькіўдзень сваёй сьмерці сказала, што ў яе ў Савецкім Саюзе ёсьць сястра паэтка, але прыехаць яна сюды ня можа. Жалобную паніхіду па Станіславе адправіў і праводзіў на могілкі манах Іона. Ксёндз хаваць яе адмовіўся. Была глыбокая восень. Стаяла ціхае, цёплае надвор'е. За труной ішлі ўсе работнікі беларускага прытулку, у тым ліку доктар Бяляўскі з жонкай, Сяргей Баран, многія іншыя беларусы, якія прыйшлі праводзіць у апошні шлях усімі любімую Станіславу Буйло. Дзеці плакалі, бо любілі й шкадавалі сваю кіраўнічку. Яна турбавалася за дзяцей, якіх у прытулку налічвалася каля сотні. Перад сьмерцю яна прасіла, каб прытулак не аддавалі палякам, а захавалі яго беларускім. Але просьба яе ня зьдзейсьнілася. Прытулак быў закрыты. Старыя могілкі, якія знаходзіліся недалёка ад праваслаўнага сабора, дзе пахавалі Станіславу Буйло, былі закрыты. Зараз месца пахаваньня Станіславы Буйло выявіць немагчыма. Некалькі разоў ў Горадню прыязджала сйная сястра Канстанцыя Буйло, але адшукаць магілу ніхто ня змог.
У 1937 годзеў Заходняй Беларусі не засталося ніводнай беларускай школы, ніводнага дзіцячага прытулку. Але беларусы вялі барацьбу за свае сацыяльныя й нацыяналыіыя правы. Таварыства беларускай школы, культурна-асьветніцкія арганізацыі Заходняй Беларусі праводзілі шырокую работу па арганізацыі барацьбы за беларускую школу. Кіраўнікамі й актыўнымі дзеячамі ТБШ у той час былі Б.А.Тарашкевіч, І.С.Дварчанін, РР.Шырма, П.В.Мятла, С.К.І Іаўловіч і інш.
* * *
Змрочныя часы перажыў беларускі народ. Стагнаў пад ярмом жорсткага акупацыйнага рэжыму. Але, як кажуць, час найлепшылекар. Ен прынёс у 1939 годзе народу Заходняй Беларусі вызваленьне. Адкрыліся беларускія школы. Зазьвінелі дзіцячыя галасы, загаманілі на роднай матчынай мове, але не надоўга. Празь некаторы час, асабліва пасьля вайны ў 1950 1970 г., ізноў беларуская мова, як і раней пры Польшчы, трапіла ў няміласьць. Стала не да спадобы ўсялякім агіаратчыкам, функцыянэрам, наводным прыблудам, невукам. Пачалося ганеньне так званых «нацыяналістаў», «ворагаў народа». На тых, хто ўжываў у абыходзе родную мову, хто ёю валодаў, прыпісваючы ім нацыяналізм, нацдэмаўшчыну й іншыя рысы «врагов народа». Шырокім фронтам
кіруючымі партыйнымі ворганамі пачалася праводзіцца інтэнсыўная русіфікацыя, «слпяіше совстского народа», на якое нас накіроўвалі «любнмый отец всех народов», тэарэтык Суслаў і іншыя, атрымалася пя толькі памылковым, але і для ўсіх народаўзгубным.
Працуючы школьным інспэктарам у Горадзенскім раённым аддзеле народнай асьветы, усё гэта я перажыў, адпакутаваў. Асабліва чорныя хмары навісьлі над беларускімі школамі ў 1950 1970 гадох. Беларускія школы безь ніякіх на гэта падставаў пачаліся пераводзіцца ў расейскія. Хто хацеў, той і пераводзіў. Ніхто не забараняў. Спэцыялыіа школы раёна ўкамплектоўваліся расейскімі кадрамі, асабліва дырэктарамі, завучамі, дасланымі з Масквы. У выніку такога становіпіча амаль усс школы за ўказаны пэрыяд былі перавсдзены ў расейскія, а якія школы і захаваліся фармальна беларускімі, дык выкладаньне ўсіх прадметаў у іх праводзілася на расейскай мове. Вось школы Горадзенскага раёна, якія былі псраведзены на расейскую мову выкладаньня, або як беларускія лічыліся, а выкладаньне дысцыплінаў праводзілася настаўнікамі на расейскай мове:
1. Путрышкаўская сярэдняя школа перавсдзена на расейскую мову выкладаньня.
2. Верцялішкаўская сярэдняя школа гісторыя і матэматыка выкладаліся на расейскай мове.
3. Гожская сярэдняя школа пераведзена на расейскую мову выкладаньня.
4. Цыдовіцкая сярэдняя школа пераведзена на расейскую мову выкладаныія.
5. Луцкаўлянская сярэдняя школа пераведзена на расейскую мову выкладаньня.
6. Квасоўская сярэдняя школа на 50% выкладаньне праводзілася на расейскай мове.
7. Дзерачынкоўская сярэдняя школа на 50% выкладаньне праводзілася на расейскай мове.
8. Каменская сярэдняя школа пераведзена на расейскую мову выкладаньня.
9. Абухаўская сярэдняя школа пераведзена на расейскую мову вы-
кладаньня.
10. Падліпская сярэдняя школа на 50% выкладаньне праводзілася на расейскай мове.
11. Рыдзельская васьмігадовая школа на 50% выкладаньне праводзілася на расейскай мове.
12. Iірывалкаўская васьмігадовая школа на 50% выкладаньне праводзілася на расейскай мове.
13. Лашанская васьмігадовая школа самдырэктар праводзіўзаняткі на расейскай мове і большасьць настаўнікаў.
14. Гібуліцкая васьмігадовая школа на 50% выкладаньне праводзілася на расейскай мове.
15. Жукевіцкая васьмігадовая школа дырэктар увесь час выкладаў гісторыю на расейскай мове і 50% настаўнікаў.
16. 1 Іавасёлкаўская васьмігадовая школа дырэктар матэматыку выкладаў на расейскай мове.
17. Глінянская васьмігадовая школа пераведзена на расейскую мову выкладаньня.
18. Галавацкая васьмігадовая школа пераведзена на расейскую мову выкладаньня.
19. Стралецкая васьмігадовая школа выкладаныіе вядзецца ўсімі настаўнікамі пераважна на расейскай мове.
Амаль ва ўсіх школах стэнды былі аформлены на расейскай мове. На расейскай мове праводзілася краязнаўчая работа, адзначаліся юбілейныя даты. У школьных бібліятэках вельмі мала беларускай літаратуры ддя пазакляснага чытаньня. Уся пазаклясная работа (ранішнікі, урачыстасьці, піянэрскія сходы) праводзіліся толькі ў расейскай мове.
Выкладаньне беларускай мовы й літаратуры праводзілася на нізкім узроўні. He хапала неабходных наглядных дапаможнікаў, тэхнічных сродкаў. У асобных школах урокі беларускай мовы й літаратуры настаўнікамі праводзіліся на расейскай мове.
У дзіцячых ясьлях і садкох беларуская мова не ўжывалася. Усе мерапрыемствы праводзіліся на расейскай мове. He надавалася адпаведнай увагі беларускім гулыіям.
Вось такое становішча было ў пэрыяд маёй работы школьным інспэктарам у Горадзенскім раёне. Такая ж, сітуацыя, а можа і горшая, была і ў іншых раёнах, у абласьцях і ў самой Беларусі ў цэлым. Беларусы дажыліся да таго, што нават у сталіцы, у паўтарамільённым Мснску, былі ліквідаваны ўсе беларускія школы. У выніку такога становішча зьявілася пагроза асыміляцыі беларускага народа, зьнікненьня яго як нацыі. I Іартыйныя кіраўнікі прыкладалі ўсе сілы, каб выкараніць дашчэнту родную мову, каб аб ёй і паміну не было. Да асобных патрыётаў прыймаліся жорсткія меры, іх вызвалялі ад работы. Добра запомнілася мнс наведваньііе кадэбістамі і мае асобы. 3 2-га па 25 лютага 1967 года я быў накіраваны загаднікам райана на курсы павыілэньня кваліфікацыі ў Рэспубліканскі Інстытутудаскалепьня настаўнікаўу Менск. Адзін з выкладнікаў інстытута псрад пачаткам заняткаў запытаў у нас: «Какне будут вопросы?» Я ўстаў і сказаў яму, што мы ўсе хочам, каб вы нам чыталі лекцыі на беларускай мове. Ен прыняў гэта за абразу. Запомніў маё прозьвішча.
У працэсе вучобы нас накіравалі для праходжаньня практыкі ў сярэднюю школу Менска (мяне, а таксама інспэктара школаўзь Берасьця і інспэктара зь Пінска). У гэтай школе мы сутыкнуліся з настаўнікамі беларускай мовы й літаратуры, у якіх на ўроках ніхто ніколі ня быў, нават дырэктар школы. Кантролыіыя работы паказвалі, што ўзровень ведаў вучняў надзвычай слабы. Hi дырэктар школы, ні завуч станам выкладаньня беларускай мовы й літаратуры не цікавіліся. Лічылі, што гэтыя дысцыпліны навогул непатрэбныя. Калі мы зьвярнуліся да дырэктара на беларускай мове, ён зьдзіўлена запытаў у нас: «А на каком вы языке разговарнваете? Я сго не поннмаю.» Мы да дырэктара й завуча паставіліся крытычна, выявілі ў рабоце інмат нсдахопаў. Гэта дырэктару не спадабалася, і ён на нас падаў заяву ў Міністэрства асьветы і ў ворганы КДБ. Пасьля гэтых курсаў я прыехаўу Горадню й прыступіўда сваіх абавязкаў школьнага інспэктара, алеўхуткім часе ў райана прыбыў работнік ворганаў бясьпекі. Я адразу здагадаўся ў чым рэч. Лказалася, што ён ужо пабываў у абкоме партыі, у абласным аддзелс народнай асьветы, цікавіўся маім прозьвішчам, даў характарыстыку маіх паводзінаў на курсах у Менску. Я зразумеў, што, як кажуць расейцы, «дело кероснном пахнет». Відаць, выратавала мяне тое, што да яго прысзду мне было прысвоена званьне «Заслужаны настаўнік Беларускай ССР», каб крыху раней, дык ня бачыць было б мне званьня, a
можа і пасадзілі куды палічылі б «нужным»...
* * *
Самае шчырае сяброўства ў мяне склалася зь вядомым паэтам Юркам Голубам, які працаваў рэдактарам на Горадзенскай студыі тэлевізіі, загаднікам аддзела культуры абласной газэты «Гродзенская праўда».Неабходнасьць выказацца пра вынашанае мною ў жыцьці, пра мастацкага вяшчаньня Горадзенскага аблтэлерадыё. Дарагое й запаветнае нарадзіла ў мяне імкненьне да літаратурнай творчасьці. Спачатку я і ня думаў пісаць. Творчасыдьда мяне прыйшла сама па сабе, як неабходнасьць, нейкая патрэбнасьць. Спачатку я пісаў невялікія замалёўкі роднай прыроды, затым і вершы.
Першы верш я прысьвяціў Якубу Коласу, які быў надрукаваны ў раённай газэце «Сельская новь», затым мае вершы друкаваліся ў мясцовых і рэспубліканскіх газэтах і часопісах. Некаторыя вершы пакладзены на музыку. Большасьць друкавалася ў газэце «Гродзенская праўда». Я вельмі ўдзячны паэту Юрку Голубу, які ў паэзіі быў маім дарадцам, справядлівым крытыкам. Я 20 гадоў уз-начальваў літаратурнае аб'яднаньне пры горадзенІОрка Голуб скай раённай газэце «Сельская новь». У рабоце літаратурнага аб'яднаньня спачатку дапамагаў паэт Міхась Васілёк, а затым паэт Юрка Голуб. Адначасова зь ім часта езьдзіў у камандэроўкі. Рыхтавалі перадачы на абласной тэлевізіі аб нашых славутых земляках, у тым ліку аб Я.Ф.Карскім, М.Пачобуце-Адляніцкім, аб беларускапольскім паэце й пэдагогу І.Легатовічу, наркаме асьветы БССР А.В.Баліцкім, крытыку й перакладніку К.Якаўчыку, гэнэрале Гэрою Савецкага Саюза А. Ф. Грыгаровічу.
Два разыдавалі перадачу пра паэта й перакладніка, аўтара першага гімна Макара Краўцова. Падрыхтаваў кнігу вершаў над назвай «Легенды і балады Гродзеншчыны», якая ў 1995 годзе пабачыла сьвет.
Апрача пэдагагічнай й літаратурнай дзейнасьці, вольны час прысьвячаю пчалярству. 1 Іры маім невялікім доміку ёсьць невялікая пасека, з 7 пчаліных вульляў. Шгогод зьбіраў і ня всльмі багаты дар працавітых пчолак. lipa мае пчолы паэт Юрка Голуб напісаў цікавы верш:
Пчолы Апанаса Цыхуна /1 пчолы знаюць вульлі Свае. Сказаў прарок. !м не трымацца вуліц Hi уздоуж, ні ўпапярок. Няма пчале дыстанцый, А ёсьць дзівосны код: Да родных сьцен дастацца Празь бездань перааікод. Ёй крыж нялёгкі несьці, На лёс не наракаць.
Такім жа чынам дзесьці Нясе сябе рака.
У кветках валавокіх, Зь вішнёвай вартай рал Пазначана валока — Пчаліны арэал.
Браню з тугога воску Пя возьме хіжа восьць, Бо ёсьць у вульлі войска / марійал войска ёсьць! Калі ў пашане праца, Гудзе крылаты род, I можна не спрачацца, Што і/ няс наадварот. /чуецца за гулам Дакладных спраў расклад, А плён іх падагуліць Сьвяточны стол каляд. ...Духмяны надвячорак.
I Anaнас Цыхун
У цяжкіх гронах пчолаў Стаіць, нібы вястун.
* * *
Першыя спробы зьбіраньня й сыстэматызацыі матэрыялаў для дыялектнага слоўніка Горадзенскага раёна пачынаюцца недзе ў 1939 1940 гадох. Асноўная ж частка была запісана ў пасьляваенны час. Я імкнуўся зафіксаваць жывую мову маіх землякоў, захаваць для нашчадкаў ейную мілагучнасьць, вобразнасьць, трапнасьць. Тут знайшла свой адбітак шматвяковая гісторыя народу. У зьбіраньні матэрыялаў вялікую дапамоіу мне аказвалі настаўнікі школаў раёна, натхняла да гэтай працы і вядомая паэтка Данута Бічэль-Загнетава, якая пасьля сканчэньня Горадзенскага пэдагагічнага інстытута з 1962 года выкладала беларускую мову й літаратуру ў школе рабочай моладзі Горадні. Яна падарыла мне шмат сваіх кнігаў з йудоўнымі аўтографамі, напрыклад, у кнізе «Ты гэта ты»; «Апанасу Пятровічу Цыхуну, збіралыііку народных скарбаў Гродзеншчыны, харошаму беларусу на добрае здароўе, на натхненне Данута Бічэль. 20.01.1980». Кніжка «Браткі. Вершы і паэмы»: «Апанасу Пятровічу Цыхуну асветніку Гродзеншчыны аўтар Данута Бічэль. Студзень 1980». Кніжка «Даўняе сонца»: «Апанасу 1 Іятровічу I Іыхуну жадаюздароўя, натхнення, духоўнага спакою, аптымізму, шчасця. Хай Вашы ўнукі і праўнукі ходзяцьубеларускую школу. Данута Бічэль. 31.08.87». і іншыя.
Данута Бічэль-Загнетава доўгі час была чальцом літаратурнага аб'яднаньня нры рэдакцыі газэты «Гродзенская праўда», дзе часта сустракаліся, абмяркоўвалі літаратурныя творы пачынаючых паэтаў і празаікаў. Літаратурным аб'яднаньнем кіраваў спачатку паэт Міхась Васілёк, затым Васіль Быкаў і Яўген Еўсьцігнееў.
* * *
Лёс зьвязаў мяне з Васілём Уладзіміравічам Быкавым, калі ён жыў стала ў Горадні й пачынаў пракладваць свой шлях ў вялікую літаратуру. Мы часта сустракаліся ў рэдакцыі газэты «Гродзенская праўда» і на паседжаньнях чальцоў літаратурнага аб'яднаньня, якія тады праходзілі ў доме Элізы Ажэшкі. Даводзілася бываць і ў яго на кватэры, якая была ў Доме народнай творчасьці па вуліцы Савецкай. Быў знаёмы і зь ягонай жонкай. Чальцам абласнога літаратурнага аб'яднаньня даводзілася часта выступаць у школах горада й раёна. Старшынём літаратурнага аб'яднаньня быў тады паэт Міхась Васілёк.
Памятаю, сябры літаратурнага аб'яднаньня выступалі ў Парэцкай, Грандзіцкай, Ласасыіянскаіі, Азёрскайды іншых школах.
Асабліва запомнілася мне выступлсныіе на літаратурным вечары ў Селіванаўскайшколе,актыўныўдзелуякімпрымаўВасільБыкаў. Скончыўся вечардаволі позна.такштонамдавялосяўшколе пера-начаваць. Запомніўся таксама літаратурны вечар у Азёрскай школе, у якой мы з Васілём Быкавым былі толькі ўдвох, іншыя па нсйкай прычыне не прыехалі, хаця і былі запрошаныя. Аўдыторыя ў Азёрскай школе была вялікая. На сустрэчу зь пісьменьнікам Васілём Быкавым прыйшлі і маладыя і старэйшыя жыхары Азёраўды наваколыіых вёсак пра Васіля Быкава як пісьменьніка малалога ўжо шмат ведалі. У той час пабачыла сьвет ягоная выдатная аповесьць «Альпійская балада». Гэта быў 1964 год. Твор меў вялікі посьпех сярод навучэнцаў, настаўнікаў, моладзі ды старэйшыхлюдзей.
Літаратурны вечарбыўарганізаваны выкладнікамі Азёрскай школы Енкам і Бялугам. Людзей было многа, так што незьмяшчалаўсіх вялікая заля. Першаму слова вядучы всчара даў пісьмсныііку Васілю Быкаву. Ен расказаў, як працаваў над аповесьцю, адкуль узяў такі арыгінальны сюжэт. Распавёў пра сябе, пра сваю родную вёсачку Чарапоўшчыну, што ва Ушацкім раёне, пра сваіх бацькоў. Як ён быў камандзірам узвода аўтаматчыкаў, як камандаваў затым узводам артылерыі...
Пасьля свайго выступленьня ён прадставіў мяне як кіраўніка раённага літаратурнага аб'яднаньня пры рэдакцыі газэты «Сельская новь», даў мнс слова. Я выступіў і прачытаў свае вершы: «Баляду пра Элізу Ажэшку», затым «Легэндуаб Прынёманскім краі».
ГІа сканчэньні выступленыія адбыўся арганізаваны адміністрацыяй школы прыём вядома, была і выпіўка, як любіў казаць нябожчык Міхась Васілёк: «Зямелькі роднай горкі сок». На гэтым наш вечар з Васілём Быкавым скончыўся. Школьны «заўхоз» у добрым настроі на школьнай машыне даставіў нас, так бы мовіць, на месца жыхарства...
Васіль Быкаў на добрую памянь падарыў мне свае кніжкі з аўтографамі, якія я зьберагаю, праглядаю, чытаю, успамінаю свайго блізкага па літаратурнай дзейнасьці чалавека, выдатнага пісьменьніка, шчырага й гарачага патрыёта нашай Бсларусі. На адной з сваіх кніжак ён пакінуўзапіс: «Апанасу I Іятровічу Цыхуну з найлепшымі сяброўскімі пажаданнямі. В. Быкаў, 18.XII 78 г.»
3 самага пачатку літаратурнага аб'яднаньня прымаў у ягонай дзейнасьціактыўныўдзел.Спачатку пісаўкароткіяапавяданьні, нарысы, затым пацягнула мянс і да паэзіі. Стаў пісаць вершы. I Іаказваў Міхасю Васільку. Ен пакрытыкаваў мяне, але сказаў, каб я ня кідаў пісаць. Асабліва мне падабаліся вершы Дануты Бічэль-Загнетавай, натхнялі мянеда творчай дзейнасьці. Прайшло шмат гадоў. Зь цягам часу ў мяне назьбіралася шмат вершаў, якія ўжо друкаваліся ча старонках газэты «Гродзенская праўда» й інш. Я ўсе іх прааналізаваў, падправіў і паказаў Дануце Бічэль-Загнетавай. Усе вершы ёю былі прачытаны, зроблены заўвагі. Такім чынам паэтка дала ім аднаведную ацэнку й прапанавала да друку, да выданьня гіершай маёй кніжкі вершаў над назвай «Легенды і балады Гродзеншчыны
3 заслужаным дзеячам культуры Беларусі, вядомым кампазытарам, паэтам Аляксандрам Канстанцінавічам Шыдлоўскім, якога песьні сёньня сталі набыткам тысячаў людзей, гонарам Прынёманскага края, я пазнаёміўсяў пачатку ягонай творчайдзейнасьці, калі ён толькі пачынаў складаць і пісаць свае цудоўныя песьні, прыблізна ў 1951 1954 гадох. Асабліва плённым быў пэрыяд ягонай работы ў Горадзенскім абласным Доме народнай творчасьці ў якасьці дырэктара, у 1960 годзе. Я ў гэты час працаваў інспэктарам у Горадзенскім раённым аддзеле народнай асьветы. Мы пазнаёміліся і сталі шчырымі сябрамі-аднадумцамі, нас аб'яднаў патрыятызм, любоў да шматпакутнай нашай Бацькаўшчыны.
Я таксама пісаў празаічныя творы й вершы. Вось гэтыя абставіны і зблізілі мяне зАляксандрам Канстанцінавічам Шыдлоўскім, бо і ён пісаў вершы, на якія ствараў музыку. Бывала напіша верш і тэлефануе мне, каб я зайшоўда яго, прачытаў напісанае ім і выказаў свае меркаваньні адносна якасьці твора. Адзін другому дапамагалі ў творчасьці. У выніку стараннай працы шмат песень ім напісана выключна на свае словы. Песьні гэтыя былі зьмешчаны ў зборніку пад назвай «Родны край>. Кніжачку ён мне падараваўз наступным аўтографам: «Цыхуну Апанасу I Іятровічуу знакнашай творчайдружбы ад Шыдлоўскага A. К, Гродна 20 ліпеня 1964 г.» Другі зборнік пад назвай «Ляці наша песня» ахвяраваў мне ў 1990 годзе: «Апанасу Пятровічу Цыхуну, цудоўнаму чалавеку, майму шчыраму сябру, ад аўтара ўзнак нашай творчай садружнасці на ніве культуры беларускага народа. Гродна 9. X. 1990 г. А. Шыдлоўскі.>
Любоўда сьпеваў не пакідала Шыдлоўскага і раней, калі ён працаваў настаўнікам, выкладаў у чыгуначнай сярэдняй школе №45 гісторыю. У школе стварыў вучнёўскі хор, а пазьней хор настаўнікаў. Затым кіраваў хорам гарадской артэлі «Чырвоная зорка >. Менавіта ў гэты пэрыяд ён адчуў недахоп сучаснай беларускай песьні. Яе амаль не было. Яму захацелася напісаць песьню самому. Першая спроба і удача, гэта была песьня «Беларусь савецкая». Песыія спадабалася Г.Цітовічу, які ўзяў яе ў рэпэртуар Беларускага дзяржаўнага хору. ІІасьля гэтага тэксты песень Аляксандра Шыдлоўскага друкаваліся на старонках абласной газэты «Гродзенская праўда ». Іх сталі выконваць. Яны загучалі на сьвятах над бацькам Нёманам. Складаньню песеньАляксандар Шыдлоўскі прысьвячаў увесь свой волыіы час.
Ягоны жыцьцёвы шлях, кола захапленьняў вызначылася для яго тады яшчэ, калі ён сьпяваўу ансамблі Шырмы, які адыграўвялікую ролю ў творчым лёсе Аляксандра Канстанцінавіча. Рыгор Раманавіч Шырма па-сапраўднаму раскрыў яму вочы на беларускую народную песьню. Яны сустракаліся ў Горадні, калі славуты фальклярыст прыязджаў на агляды мастацкай самадзейнасьці. У адзін з такіх прыездаў падпісаў Аляксандру Канстанцінавічу кніжку складзенага ім фальклёрнага зборніка: А.К.Шыдлоўскаму, майму блізкаму сябру, надобры ўспамін аб нашых супольных жыццёвыхдарогах, якія прайшлі разам, працавалі на карысць свайго народа...»
Дзякуючы Аляксандру Шыдлоўскаму, майму шчыраму зь ім сяброўству, і я меў магчымасьць асабіста назнаёміцца з Рыгорам Раманавічам Шырмам. Мы наведалі Рыгора Раманавіча ў гасьцініцы. У ягоў гэты час зь візытам была жонка памерлага паэта Валянціна Таўлая. Рыгор Раманавіч прыехаў у Горадню, каб падабраць са школаў раёна самых таленавітых вучняў для Менскай спэцыялыіай музычнай школы. Як школьны інспэктар, я павінен быў яго суправаджаць разам з Аляксандрам Шыдлоўскім. Запомнілася, як Рыгор Шырма ў Індурскай школе захапіўся адным вучнем, які находзіў зь вёскі Старая Дубавая, які яму прасьпяваў песьню «А калі памрэш ты, мой дзядок». Хлопчык гэты быўдрэнна апрануты, у клачавым каптаніку, у абіяках. Мізэрнага выгляду, але галасісты. Песьню прасьпяваў з асаблівым пачуцьцём, так што Рыгору Шырме вельмі спадабалася. Бн падышоўда гэтага хлопчыка, абняў яго й
пацалаваў. Гэтага хлопчыка забралі ў Менск, але які ягоны далейшы лёс ня ведаю.
Былі мы і ў Капцёўскай школе, дзе нас прыняў дырэктар школы Іван Здановіч, шчыры беларус, мой сябра, і ягоная жонка Вольга настаўніца беларускай мовы й літаратуры, якая была родам з Пружанаў, з родных мясьцінаў Рыгора Раманавіча Шырмы, дзе ён у Пружанскай царкве некалі кіраваў царкоўным хорам. У гэтай школе Рыгору Шырму вельмі спадабалася абстаноўка, і мы па праііанове гаспадароў у ёй і заначавалі. Рыгор Раманавіч быў у добрым настроі. Мне запомніўся яго расказ, як ішоў ён празь Белавежскую пушчу й на яго напаў стары зубр, адзінец, які ганяў яго, Рыгора, вакол старога, тоўстага дуба, аж пакуль не пасьпеў на падмогу лясьнік. Аляксандар Канстанцінавіч ставіўся да мяне зь вялікай прыхільнасыдю, дапамагаў мне. У 1962 годзе да пэўнай дэкады ў Рэпэртуарным лістку (у дапамогу калектывам мастацкай самадзейнасьці), які выпусьціў Горадзенскі Дом народнай творчасьці, па ягонай прапанове на першай старонцы быў апублікаваны і мой літаратурны твор «Легэнда аб Прынёманскім краі». Легэнда гэтая выкарыстоўвалася школьнымі мастацкімі самадзейнымі калектывамі народнай творчасьці й ставілася на сцэне Горадзенскага тэатра, раённымі школьнымі калектывамі Капцёўскай сярэдняй школы й Грандзіцкай васьмігадовай школы, кіраўнікамі творчых калектываўКапцёўскай школы П. Ганчарэвічам і Грандзіцкай школы Г. Кісель. «Легэнда аб Прынёманскім краі» ў тыя часы карысталася добрым посьпехам.
Дзякуючы Аляксандру Канстанцінавічу Шыдлоўскаму, мне пашчасьціла асабіста пазнаёміцца, затым пабываць на канцэрце славутага сьпевака Міхася Забэйды-Суміцкага, паслухаць яго выступленьне, ягоны цудоўны голас. Адбылося гэта ў 1963 годзе, калі культурная грамадскасьць нашай рэспублікі мела рэдкую магчымасьць слухаць канцэрты непараўнальнага «беларускага салаўя» ў Менску, Віцебску, Магілёве, Гомелі, Пінску, Берасьці, Баранавічах, Слоніме, Ваўкавыску, Лідзе і ў нашай Горадні.
Выступленьне ягонае ў Горадні адбылося над вечар у залі Палаца культуры тэкстыльшчыкаў. Людзей было столькі, як кажуць,
не было дзе і яблыку ўпасьць. Седзячы ў залі разам з Аляксандрам Канстанцінавічам Шыдлоўскім, мне ўпершыню тады выпала магчымасьць пачуць голас, як казалі «Салаўя Бацькаўшчыны мілай», паслухаць у ягоным выкананьні цудоўныя бсларускія песыіі, убачыць, і дзякуючы Аляксандру Шыдлоўскаму, пасьля канцэрту разам зь ім падыіісьці да гэтага славутага сьпевака й асабіста пазнаёміцца зь ім. Сустрэча гэтая помніцца мнеда сёньняшняга дня.
Аляксандар Канстанцінавіч Шыдлоўскі мне расказваў, што ён са сваім шчырым сябрам, ягоным стрыечным братам Язэпам Урбановічам часта наведвалі Міхася Забэйду-Суміцкага, калі ён жыў у Варшаве, былі ў яго сьціплым пакойчыку, гасьцявалі. Наведалі яго і ў час вайны 1939 года, калі Міхась Іванавіч Забэйда-Суміцкі быў цяжка хворы.
* * *
3 мастаком Аляксандрам Іванавічам Ліпенем я пазнаёміўся пасьля ягонай дэмабілізацыі з арміі ў 1950 годзе. У Горадні ён стаў працаваць на электрастанцыі. У выходныя дні часта выязджаў на эцюды, часам запрашаў і мяне. Празь некаторы час у яго сабралася шмат розных чэйзажных карцінаў, зь якімі ён стаўудзельнічацьу раённых, абласных і нават рэспубліканскіх і Усесаюзных выставах. Спачатку пісаў толькі пэйзажы, але зь цягам часу стаў ляпіць бюсты, і зь яго атрымаўся някепскіскульптар.
Я ў тыя часы працаваў школьным інспэктарам. Мне трэба было ў Лашанскай школе абсталяваць мэмарыяльны музэй славутага сына прынёманскай зямлі, заснавальніка беларускага мовазнаўства і філялёгіі Яўхіма Фёдаравіча Карскага. ІЗось гэтыя абставіны і зблізілі мяне з Аляксандрам Ліпенем, вядомым ужо жывапісцам і скульптарам. Лёс нам наканаваў у творчай дзейнасыіі стаць шчырымі сябрамі.
Майстэрні ў Аляксандра Ліпеня нс было. Умовы жыцьця склаліся цяжкімі. Карціны пісаў і ляпіўбюстыўзвычайнай кухні. Восья і заглянуўда яго, зьвярнуўся з просьбай, каб ён стварыўддя музэя скульптурны партрэт Яўхіма Фёдаравіча Карскага. Пастановай выканкама Горадзенскага райсавета дэпутатаў працоўных на гэта былі выдзелены сродкі 250 рублёў. Аляксандар Іванавіч пагадзіўся. Скульптурны партрэт заснавалыііка беларускага мовазнаўства й філялёгіі атрымаўся вельмідобры. Сяродмузэйных экспанатаўу Лашанскай школе ён заняў ганаровае месца.
3 той пары мы з Аляксандрам іванавічам Ліпенем у творчай дзейнасці сталі амаль роднымі братамі. Я займаўся літаратурай, пісаў вершы, а Аляксандар Іванавіч пісаў пэйзажныя карціны, стаў на мае вершы ляпіць скульптурныя партрэты, выконваў творы ў разьбе па дрэве.
Аднойчы ў адным часапісе я прачытаў аб дубах-волатах, што мала іхзасталося пасьля вайны, штодубровы складаюць толькі тры працэнты агульнай плошчы горадзенскіх лясоў. Менш стала і славутых дубоўволатаў, алетыя, што засталіся, наша нацыянальнае багацьце. Шмат якія зь іх апеты й услаўлены паэтамі і пісьменьнікамі, пра іх чытаем у летапісах, пра іх расказваюць сівыя легэнды.
Ёсыдь такія дубы і ў нас. Да сёньняшняга дня растуць тры дубыволаты побач зь вёскай Парэчча, ля дарогі, што вядзе да Друскенікаў у Летуву. Адзін зь іх зьяўляецца найстарэйшым дрэвам былой Горадзенскай пушчы. Аб гэтым я прачытаўу польскім даведніку, дзе ўказана, што яму больш за 815 год. Акружнасьць пня 7 мэтраў 20 сантыметраў.
У яго ня раз білі маланкі. Маланкі і высмалілі вялікае жарало, у якое можа заехаць аўтамабіль. Але стары дуб, пасечаны маланкамі, не засыхае. Штогод на вясну на ім распускаюцца кволыя лісточкі, паступова яны мацнеюць і ўтвараецца пышная зялёная крона. Гэты дубволат старажылы назвалі дубам Яна Чачота. Беларускі й польскі паэт, фальклярыст Ян Чачот у свае апошнія гады жыў у Друскеніках, часта наведваў Горадзенскую пушчу, кажуць, адпачываў пад дубам, пісаў свае творы. I Іахаваны Чачот непадалёку на могілках у суседняй вёсцы Ротніца ў Летуве.
Непадалёку ад дуба-бацькі стаяць два ягоныя сыны, якім каля пяцісот год, а можа і болей. Шмат бачылі яны на сваім вяку, многае чулі. I сёння вядуць ціхую гамонку з вольнымі, роднымі вятрамі Беларусі аб даўно мінулых днях сівой даўніны. Дубы-волаты натхнілі мяне да папісаньня верша «Дуб Яна Чачота». Адбіць лёс мяне зьвёў зь Яўгенам Канстанцінавічам Петрашэвічам, пачынаючым тады кампазытарам, які ў 1955 годзе працаваўу Белэстрадзе, а з 1956 года ў музычнай школе і вёў аркэстравую групу Народнага ансамбля «Нёман». Мычаста сустракаліся на абласных аглядах мастацкай самадзейнасьці школьнікаў. Пасябравалі. Аднойчы я яму паказаў свой верш «Песь-
ня пра Кастуся Каліноўскага». Верш гэты ён узяў і празь некаторы час паказаў мне напісаную да яго музыку. Прасьпяваў, і мне песьня спадабалася. Зараз яна часта выконваецца школьнымі мастацкімі калектывамі. 3 той пары мы сталі шчырымі сябрамі, аднадумцамі, і ён на мае словы напісаў яшчэ некалькі песень.
3 Аляксеем Міхаіілавічам Пяткевічам знаёмыя мы даўно, калі я працаваў інспэктарам Горадзенскага раённага аддзела народнай асьветы. а ён у Горадзенскім пэдінстытуце. Але больш цесныя сувязі адбыліся, калі я стаў зьбіраць экспанаты й асабовыя рэчы вядомага беларускага вучочага, акадэміка Яўхіма Фёдаравіча Карскага, з мэтай адкрыцьця музэя на ягонай радзіме ў вёсцы Лаша. Гэта ўтыя часы быў адзіны чалавек, які маю ідэю ўсямерна падтрымаў, дапамагаў у зборы экспанатаў. А найбольш духоўна парадніліся мы зь ім удзень адкрыцьця музэя Яўхіма Фёдаравіча Карскага ў Лашанскай школе. Адбылося гэта 15 сьнежня 1964 года. Вось гэта для нас было сапраўднае сьвята, урачыстасьць. На адкрыцьцё музэя з'ехаліся кіруючыя асобы, начальства, настаўнікі й вучні школаў сельсавета й нават раёна.
3 той пары мы сталі шчырымі сябрамі. 3 Аляксеем Міхайлавічам я выступаў на тэлевізіі (ён тады веў тэлеперадачу «Кнігарня»), Запрашаў яго на канфэрэнцыі настаўнікаў, у школы. Ен быў на маіх юбілеях, на прэзэнтацыях маіх кніжак і іншых мерапрыемствах.
Добрыя адносіны ўсталявалісяўмяне і з народным паэтам Беларусі Нілам Гілевічам, які заўсёды быў адным з самых уважлівых і ўдзячных чытачоў маіх кнігаў: «...Ні адну кнігу ў апошчі час я не чытаў з такім задавальненьнем, такдоўга (нібы завучваючы напамяць) і так смакуючы, як слоўнік Апанаса Пятровіча Цыхуна «Скарбы народнай мовы». Чытаў некалькі тыдняў, «дозамі» па восем-дзесяць старонак, і днём нярэдка лавіў сябе на шчасьлівым прадчуваньні, што вечарам зноў разгарну гэты томік і зноў буду слоўца за слоўцам уголас вымаўляць і асвойваць... I буду рада-вацца, што гэты слоўнік ёсьць, што ён выйшаў у сьвет, і што сабранае пад яго вокладкамі ўжо ня згубіцца і не прападзе; захапляцца навуковым і патрыятычным подзьвігам настаўніка, які доўгія дзясяткі гадоў ахвяраваўся, колькі хапала сіл і часу, на гэту выдатную працу; а гапарыцца тым, што ёсьць на сьвеце такі цуд беларуская мова, што яна дадзена Богам вялікаму славянскаму народу і
што я, грэшны, да гэтага належу .
He забывае пра мяне і стары горадзенскі арол Васіль Быкаў. 3 чужыны павіншаваў з Новым 2002 годам:
«Шаноуны Апанас Пятровіч, найперш з Новым годам Вас z сьвятымі Калядамі. Дзякуй Вам за Вашыя кнігі і віншаваньні, я далучаюся да высок.іх і справядлівых слоў Ніла Гілевіча Вы іх заслужылі. Як толькі сын Ваш перадаў кніжкі, я іх прачытаў і захацеў патэлефанаваць Вам, але Ваш Генадзь даў мне няправільны нумар тэлефона, z мае спробы ўсе аказаліся няўдалыя. Ну але хоць позна цісну Вашую руку з удзячнасьцю за тое,што Выробіце і наогул за тое, што ёсьць такія ветэраныпатрыёты тым болей на Гарадзеншчыне, якая і ў маім сэрцы займае самае пачэснае месьцейка. Дай Вам Бог шмат гадкоў пад цёплым сонейкам!
Абдымаю Вас В.Быкаў»
Ня верыцца, што жыцьцё прайшло й больш ня вернецца. Яно перад маімі вачыма, асабліва юначае. Бачыш сваіх блізкіх, знаёмых, зь якімі яно працякала. Асабліва запомніўся мой шчыры сябра са школьных часоў, калі мы вучыліся ў польскай настаўніцкай сэмінарыі ў Горадні, паляк, зь якім я сядзеў за адным сталом Янак Залэнскі. Шчыры мой аднакурсьнік, які часта прыязджаў да мяне з Варшавы. У Варшаве ён, як і я, працаваў школьным інспэктарам, па-польску куратарам. Ен вельмі паважаўмяне і паўтараў: «JakjazTob^, tojestem zdrowy і mlody, a bez ciebie stary i chory.»
Прасіў, каб я наведаў яго ў Варшаве, але не дачакаўся, раптоўна намёр. Да сеныіяшняга дня захаваліся ў мяне яго шчырыя віншаваньні, паштоўкі. Вось адна зь іх:
«Warszawa 14.12.1989 г.
Kochany moj Przyjacielu і Bracie! Zyczymy Tobie, Twojej malzonce, synom i ich rodzinom w Nowym 1989 roku najlepszego zdrowia, szcz^scia i wszelkiej pomyslnosci oraz zyczymy sobie Twojej wizyty u nas. Lyczymy usciski i ucatowania Wanda i Janek Zat^scy, zawsze ci^ kochajyce i szanujyce».
Вось з такімі шчырымі пажаданьнямі зьвяртаўся да мяне мой сябра Янак Залэнскі. Пасьля сьмерці ягоная жонка Ванда прасіла
мяне, каб я прыехаў, наведаў яго магілу, але я гэтага дасюль не зрабіў. I Іс магу сабе дараваць сваю віну ў адносінах да шчырага сябра юначых год...
Самым блізкім, шчырым і дарагім сябрам з часоў маёй вучобы ў польскай настаўніцкай сэмінарыі ў Горадні, апрача Янкі Залэнскага, паляка, для мяне быў мясцовы, тутэйшы беларус Уладзімір Іванавіч Баран. Выдатны пэдагог, заслужаны настаўнік Рэспублікі Беларусь. Ён, будучы на пэнсіі, часта паведваў мяне, а я яго. А калі прыязджаў з Польшчы Янак Залэнскі, мы ўсе ўтрох зьбіраліся разам у маю хатку. Гэта былі ў нас урачыстасьці, сьвятыя дні й вечары. Былі мы, як родныя браты. Успаміналі мінулыя часы, сваіх блізкіх і знаёмых аднакурсьнікаў па вучобе ў польскай сэмінарыі і сваіх прафэсароў. Гэта нас яшчэ больш яднала, збліжала.
Апрача Янкі Залэнскага да сёньняшняга дня ў Полынчы жыве мая сяброўка юнацтва пані Марыся Эйсмантоўна, якая не забывае мяне, піша лісты, напрыклад, праз сваю сястру Рэню перадала мне віншаваньні з Новым 1997 годам. Аў адным са сваіх лістоў пісала:
„Chcp podzipkowac za mile sppdzone chwile... Cieszylam sip z tego spotkania, ale przy pozegnaniu bylo mi bardzo smutno, chciala sip z tobq zostac na zawsze, cos mnie ruszylo, nie odchodzisz ode mnie, nie mogp spac, sapomniec Ciebie, jestes stale przy mnie...»
Усяму бывае пачатак i ўсяму бывае канец. Адыйшлі ад мяне мае бацькі, брат і сястра, дарагая жонка, мас шчырыя й добрыя блізкія сябры й знаёмыя, зусім пядаўна пакінуў мяне і вядомы кампазытар Аляксандар Шыдлоўскі. Літаральна за некалькі месяцаўда ягонай сьмерці пасьпелі мы зь ім завяршыць словы й музыку да песьні, прысьвечанай самай вялікай нашай нацыянальнай каштоўнасьці беларускай мове.
Ты родная мова, як звон жауруковы.
Як Неба прываблівых думак і мар.
Ты нацыі нашай жыцьцё і аснова,
Бясцэнны скарб сэрцаў, Усявыйіняга дар!
Часта сьніцца мне мая Кунцаўшчына. Цяпер яна, на жаль, цяжка захварэла і ніякія лекары ёй ужо не дапамогуць. У вёсцы засталося ўсяго некалькі старэнькіх бабулек. Апошнія хаты зусім пу-
стыя, зыіямелі. Для мянс ж яна такая, як і дзесяцігодзьдзі таму. Кунцаўйічына-вёск.а стала ты другою, Анямеў у прысадах тваіх пчолак гуд.
А мяне ўсё цягне у босае дзяцінства, У кунцаўскі імшалы дзедаўродны кут...
Легенды і балады Гродзеншчыны
ПРЫНЯМОННЕ
Цудоўны край наш! У прыволлі Гамоніць Нёман міжлясоў.
Дубы асілкі ў наваколлі Вартуюць тайны курганоў.
О, край наш родны! Край герояў!
Край ніў бязмежных і лугоў.
Край рэклюстраных і азёраў, Край слаўных дочак і сыноў. 1969 г.
ЛЕГЕНДА АБ ПРЫНЁМАНСКІМ КРАІ
Багата цудоўных легендаў народ Хавае аб нашай краіне.
Я знаю адну, можа, тысячу год Жыве у народных ўспамінах.
Аднойчы ў наш край, край зарніц залатых, Прыйшлі тры браты шукаць волі.
Ўзышлі на прынёманскі бераг круты 1 глянулі ў даль наваколля.
Цудоўны тут край: бары, пушчы шумяць.
Шматдзічы, і птушак спеў звонкі. Крыніцы шапочуць, азёры блішчаць, А ноччу ў іх месяц і зоркі.
Адзін з іх пытае: “ Скажыце, браткі, Ў чым людзі апрануты ходзяць?
Якая ў іх мова, і край тут які, 1 звычай які ўнародзе?”
Браты адказалі: “ I Іам Маці-Зямля Аб людзях ўсю праўду раскажа, Яна і шляхі да людскога жылля У пушчах імшалых пакажа.”
Старэйшы брат вухам чрыпаўда зямлі I чуе, як цяжка бор стогне, Як звоняць сякеры, гамоняць лугі, Гукае ратай на загоне.
Устаў ён і кажа: “ Народ тут жыве 3 пачэснае працы сялянскай, Старанна працуе ён там на сябе, Бо ўлады, відаць, няма панскай.”
Малодшы брат вухам прыпаўда зямлі I чуе: смехльецца наўкола.
Звіняць збажыною мядзянай палі, I Іапоўнены песнямі сёлы.
Устаў ён і кажа: “ О песенны край! Жыццё ўдабрабыце, патолі.
У песнях краіна квітнее, бы май, Нячутна праклёнаў нядолі.”
Восьтрэці брат вухам прыпаўда зямлі
I чуе, што ў кузнях сталёвы
Стук-звон раздаецца, уздыхаюць мяхі Рыхтуюць мячы і падковы.
Устаў ён і кажа: “ 1 Іарод тут вядзе Жыццё своё ў мірнай краіне, Але хто з мячом да яго забрыдзе, Тоіі сам ад мяча і загіне.”
Браты на палянулясную прыйшлі -
1 Ірад імі сялянскія хаты.
У іхдзверы адкрыты, у хату ўвайшлі, I бачаць стол з ежай багаты.
На бслым абрусе хлеб свежы ляжыць, Як месяц на небе бязрогі.
Збаночакз мядовым напіткам стаіць Гасцінец вандроўным з дарогі.
Па звычаю, мове пазналі яны, Па песнях, якіх тут бяздонне, Што край іх чароўны, азёрны, лясны ЗавеццаспрадвекI Ірынямоннем.
1 кажуць браты: “ Мы ўсе землі прайшлі, Йда васзавіталі, славяне.
Гасцінней краіны нідзе не знайшлі Яна хай Радзімай нам стане.” 1987 г.
БАДАДА ПРА ДАВЫДА ГАРАДЗЕНСКАГА
To не шум завірухі драпежнай, 1 не бор меддзю-соснамі звоніць. Гэта I Іёман разліўся бязмежна I І,іха з князем Давыдам гамоніць.
I Іад Гародняй праходзяць стагоддзі, А ты спішь у кургане, князь любы! Помніць ворагтвой меч... Чуюцьлюдзі, Як гудуць гарадзенскія трубы.
I Іад курганам ля кручы Каложы Плача ночкаю ветрык, гамоніць. Князю сніцца, што безліч з-за Гожы Крыжакоўда Гародні падходзіць.
I чуе: праз пушчы, лясы і туман, Ганцом праз нябачныя гоні, Склікае у Гродзенскім княстве сурма Па вёсках і сёлах пагоню.
I Іа покліч пагоні трывожнага дня 3 кургана князь спешна выходзіць.
Дзед Русы яму ўжо сядлае каня Пагрозна ён латамі звоніць.
Князьспрытна сядае і шпорыць каня!
За ім беларусаў лавіна, 3 камень высякаючы іскры агню,
На ворага мчыцца дружына.
Дружыны ваярскай не ў сілах стрымаць 11і пушчы, ні ветру, ні гоням!
Давыдавы воі на конях ляцяць На покліч крылатай пагоні.
ЛўЗамку над Нёманам, побач акна Дачка Гедыміна — Бірута.
3 паходу Давыда чакае яна, Ў вачах яе слёзы і смутак. 1999 г.
СКАРЫНУ
Лякарскіх спраў Францыск Скарына, Бы промень той, свяціў для нас.
Вярнуўся з I Іадуі ў краіну, У Полацк свой у змрочны час.
ЗатымуВільні пры вярыгах, Дзе Зніч надВіліяй іскрыў, Заклаў друкарню, потым кнігу Свайму народу падарыў.
Збіраў навуку па ўсім свеце. Сын слаўнай полацкай сям'і.
1 меў заўсёды на прыкмеце, Што будзе светла на эямлі.
Адкрыў ён простым людзям вочы
I Белай Русі даў прасвет, Каб мова з песняюдзявочай Жыла, звінела на ўвесь свет.
Канае ноч. Ірдзееўсходю
I сонца срэбрам красіць росы.
[ Ірад лекарам сваім дзівосным
Схіляс галаву народ.
1991 г.
БАЛАДА ПРА АДАМА МІЦКЕВІЧА
IІаваградскі край,хутарочак Завоссе!
I Іязнаны куток беларускай зямлі.
А стаў ты нам сёння дарожшы на свеце, Мы з Ордам цябе з забыцця ўзнялі.
Ты стаў нам бясцэнным, бодаў нам сыночка, 11Іто край наш праславіў, узняў на ўвесь свст, Вядомы ўсім людзям наш Адам Міцкевіч, Тутэйшы ліцьвін, ўсямусвету паэт.
Спачыў ён далёка ад мілай айчыны, У Кракаве слаўным, на Вавэлю ён спіць.
Душа яго мкнецца да родных мясцінаў, Выгнаннікам вечным не можа ён быць.
Купальскаю ноччу ўстае ён з Вавэлю, Як папараць-кветка ў барах зацьвіце, Да Нёмна свайго, да палёў родных крочыць -
Душу супакоіць, штоўдоўгай нудзе.
Бо клічуць чароўнае возера Свіцязь, Славуты Курган навагрудскай грады. Ідзеда каханай адзінай Марылькі На Могільнік, дзе спачываюць дзяды. 2001 г.
МАГІЛЫ ПАЎСТАНЦАЎ К. КАЛІНОЎСКАГА
Ўсё знямела з гадамі дазвання На слязьмі спаласканай гары, Толькі чутна, бы ў час раставання, Глуха плачуць начамі вятры.
Тут паўстанцаў калісь нахавалі. Чэзлы хмызнік, каменні, крыжы.
3 іх імёны дашчэнту злізалі Праз стагоддзі з вятрамі дажджы.
I часоўня, як склют... 11а званіцы, Ў хілай вежы заснулі званы.
Гаспадараць тут сёння начніцы, Ў небе кружаць падчас каршуны.
Ціха спяць тут браты Кастусёвы Хлопцы з вёсак, наднёманскіх ніў... Ўспамінаюць іх пушча, дуброва Дрэмле памяць аб іх ў цішыні...
ЯЎХІМУ ФЁДАРАВІЧУ КАРСКАМУ
Сярод лашанскіх хілых хат, Ў царкоўнай школе прыдарожнай, Ты свет убачыў; сказаў шмат Пакінуў нам аб вёсцы роднай.
Тут першы раз прамовіў ты На роднай мове мамы словы.
I (ябе жывіў лес праз гады
I Іастоем хвойна-чабаровым.
Любіў ты слухаць спеў дзяўчат.
Матулі сказ ў цішы журботнай.
I грому дальняга раскат
Над вёскай Лашай, ціхай, роднай.
Ты лёс Радзіме прадказаў. Нашчадкам зычыўдолі шчаснай. 3-за чорных хмараў нам заззяў Навукі промень зоркі яснай.
Штогоду нас ўрачысты час: Святкуем Дзень твой нараджэння.
Імя твае жыве ў нас -
Яно не згасне ў пакаленнях.
1994 г.
СЕЕ ВОСЕНЬЯНТАР
Памяці паэта Міхася Васілька
Васільком узышоў ты на золку ў pace, На бацькоўскай палосцы пясчанай.
1 падняўся з зямлі, каб у майскай красе Для Радзімы стаць краскай жаданай.
1 Іябе сонца пякло, злосна дзьмулі вятры, Засыхаў аджурбы на прадвеснях, I пяскі засыпалі ў час змрочнай пары Ты ж братоў на змаганне зваў песняй.
А калі занялася на ўсходзе зара, Узышла і над Нёмнам заззяла, 3 ёй няволя прайшла, залатая пара
1 Іас навекі з братамі ўз'яднала.
I Іаляцела ў прастор твая песня, як звон! Але песня табой недапета...
Смерць раптоўна ўзяла цябе ў вечны палон, 1 не стала трыбуна-паэта.
Ты ляжыш, наш пясняр. Сее восень янтар.
1 магіла вянкамі ўся ўкрыта.
Журавы пакідаюць наш родны абшар 1 Іе збудзіць ім цябе сваім крыкам.
Але імя тваё будзе жыць у вяках Там, дзе 1 Іёман нясе свае воды,
Дзе Баброўня твая патанае ў садах, Дзе над Котрай рунеюць усходы. 1972 г.
БАЛАДА ПРА НАШ ГОРАД ГАРОДНЮ
I Іад Нёмнам блакітным, у ліпах, дубах, Бы стужкаю, лесам спавіта, Фарпостам, Гародня, стаіш у вяках, Славутая крэпасцьз гранітаў.
I чутна, як ціха, пяшчотна вада Цалус ля Замка сівыя граніты. На кручы Каложа ўзадуме, адна Маячыць, бы прывід, смугою спавіты.
Ей сняцца абрысы паўстанцкіх магіл.
I Ірад ёю ўзнікаюць сыноў сілуэты Давыд Гарадзенскі, наш Быкаў Васіль, Кастусь Каліноўскі, Карпюк і паэты...
Яны адышлі на свой вечны пакой. Застылыя сэрцы пакінулі біцца. А крэпасць Гародня ўсім сэрцам, душой Ў святынях сваіх будзе вечна маліцца. 2005 г.
ДУБ ЯНА ЧАЧОТА
Дуб у Гродзенскім раёне, які лічыцца за найстарэйшае дрэва ў былой Гродзенскай пушчы (абвод пня 7,2 метра).
Застыла пушча ўжнівенскай красе.
Рупліва ткуць свой шляху вырай гусі. I Іарэцкі дуб купаецца ў pace Як волат непакорнай Беларусі.
1 Ян Чачот лічыў яго сваім,
1 Іад ім складаў нам песні пра Айчыну, А волат-дуб схіляўся перад ім, I песняру наказ даваў, як сыну.
Яго мая кранаецца рука, Аён нібыта выкаван са сталі...
Прайшлі стагоддзі ў звоне жаўрука, Чуб перуны яму не раз часалі.
Адуб славуты, быццам малады, Хоць год яму семсот, а можа болей, Кранае шапкай зорак залатых, Стагі сялянскія вартуе ў полі.
1978 г.
ШТО БЛУКАЕШ САМОТНАЮ НОЧКАЙ?
Вербы звесілі косы над рэчкай. Месяцзоркі пасе ў вадзе.
Што блукаеш самотнаю ночкай, I куды ты, мой любы, ідзеш?
У свеце іпмат усялякіх дарогаў. Мне мілей з іх адна праз лясы. Па якой к нам да родных парогаў I Ірылятаюць на весну буслы.
11 ібы прывід самотны і весні, Ходзіць хлопец ля ціхіх крыніц.
I складае адсэрца ім песні IІра каханне дзяўчат-чараўніц.
Плывуць пссні квяцістым узорам, А дзявочыя думы — смугой.
To ўзлятаюць з надзеяй да зораў, To зноў плачуць балючай тугой.
Спяць палі ночках ціхай, гуллівай, Спачываюць у бляску зары...
Коціць воды свае мітусліва Срэбны Нёман праз пушчы, бары...
МОЙ ЛЮБЫ КРАЙ
Мой любы край, дзе 1 Іёман вольны Плыве, як песня між лясоў.
Дубы-асілкі ў наваколлі Вавртуюць тайны курганоў.
Я чую дзіўны звон крыніцаў, Мне мілы сэрцу шум бароў. Люблю глядзіць на блеск зарніцаў I слухаць спевы жаўрукоў.
Мне не абняць прастораў края, Бязмежных ніў, лясоў, лугоў.
1 толькі сэрцам адчуваю Усю красу зямлі бацькоў.
О, Беларусь — ты край наш весні Ты расцвітай і волыіы будзь Хай мова родная і песні 3 народам вечна тут жывуць.
Верш пакладзены на музыку А. Шыдлоўскім
ПЕСНЯ ПРА КАСТУСЯ КАЛІНОЎСКАГА
Гамоняць над Нёмнам дубы векавыя.
I песнямі славіць паўстанцаў народ.
1 Ірайшоў Каліноўскі шляхі баявыя Іх ведаюць пушчы, балоты, чарот.
1Іа плошчы Лукішскай пад сум люду вёскі,
1 Іад бой барабанаў і звон кайданоў Жыццё маладое аддаў Каліноўскі За Белую Русь і за волю братоў.
Над краем гады праплылі чарадою, 1голас жалейкіразнеслівятры,
А слава аб напіым народным героі Жыве, як святло прамяністай зары. І988г.
БАЛАДА ПРА ЭЛІЗУ АЖЭШКУ
У засені дрэваў спіць домік Ажэшкі, Сваёй белізною прыцягвае зрок.
Людзей з наваколля вялі сюды сцежкі: Ў ім I Іётка была і з Кушлян Бурачок.
Жыла ў ім Эліза світальнаю птушкай, Зязюля адкоўвала вёсны гадоў.
A I Іёман, як бацька, туліў яе, гушкаў Пад шум ціхі хваляў, пад звон жаўрукоў.
Жыццё прысвяціла пакрыўджаным лёсам.
I простаму люду любоў аддала.
Тут шлях свой спыніла ў світанні бялёсым, Адсюль на спачынак свой вечны пайшла.
А сёння ў скверы задумліва-светлым
I Іяснярка ў граніце над рэчкай стаіць.
Са словамі ласкі і позіркам встлым На Гродна Эліза спакойна глядзіць.
Аў ціхую ноч на Купалле Ажэшка, Як папараць-кветка ў барах зацвіце, 3 свайго педэстала сыходзіць з усмешкай I ціхада роднага І Іёмана йдзе.
Ідзе, як калісьці, сцяжынкаю вузкай Туды, дзе на хвалі пускала вянкі, Дзе краскі збірала з палёў беларускіх I ў косы ўплятала сабе васількі.
1989 г.
ЯНКУ КУПАЛУ
1 Іад звон ланцужны ў змрочны час, Калі край цемра спавівала, 3 народных ніў, з сялянскіх мас Прыйшоўда нас пясняр Купала.
1 склаў нам песню аб вясне, Уплёўшы ў песню кветкі-словы, Што спалі ў сэрцы дзесь на дне Загнанай нашай роднай мовы...
Аў цяжкі час, калі на край Звярё фашысцкае напала, Магільны дол для воўчых зграй Прарочыў выкапаць Купала.
Цвіце Радзіма, нібы май, Купалам ўзвышана ў песнях...
Шумяцьлясы, гамоніць гай, Шчабечуць птушкі на прадвеснях.
ПРЫЗНАННЕ ЯКУБУ КОЛАСУ
Да 110-годдзя здня нараджэння
Мы доўга таміліся ў цяжкай няволі, Цярпелі пакуты, знявагі і здзек.
Яскравага сонца не бачыў ніколі Панамі пакрыўджаны наш чалавек.
Пясняр! Твае песні не мелі граніцаў, Яны прыляталі з Усходуда нас
I хвалямі 1 Іёмна, вадою крыніцаў Плылі к нам у змрочны і горкі той час.
I Іастала часіна, калі з хваляваннем Мы ўбачылі родных сваіх землякоў.
Яны нам прынеслі ў хаты світанне — I Іарвалі тут путы прыгонных акоў.
Ты родную нашу бацькоўскую мову, 3 якой насміхаліся невук і кат, Падняўда вышыняў і роднаму слову Даў выйсце з пахілых, закураных хат.
I сёння звініць яна ў родных прасторах — Бел-чырвона-белы наш сцягў вышыні ... II Крывіцкай Пагоняй імкнеццада зорак I скача у нсба на белым кані.
Максіму Багдановічу
Ў задуме лес, маўчаць бары. Прыціхлі ў сёлах хаты.
Пяюць пра “Зорку” песняры, “Ад родных ніў...” дзяўчаты.
Цябе няма: пакінуў нас.
А песні ўслед лунаюць.
I васількі ў жытнёвы час Твае нам расцвітаюць.
1 Іе здзейсніў мар, аб чым ты сніў.
У свет куе зязюля.
Далёка ў Ялце ты спачыў, Аў нас твая матуля.
Дзе кіпарыс.дзе неба ціш, Дзе мора, шум прыбою “Венеру”-зорку вечна сніш 3 “Вянком” пад галавою.
11Ітогод вяноча к над табой Сплятаюцьў небе гусі, Калі ляцяцьу вырай свой Здалёкай Беларусі.
1991 г.
ПМН БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ
О матчына мова! Крывіцкая мова! У роднай старонцы красуй, маладзей!
Хоць нелюдзі сыкаюць, ладзяць аковы, Лты нам на славу жыві, прыгажэй!
Хай злыдні лютуюць. Грымяць навальніцы, Цябе не заглушаць ніколі. О не!..
Бо выткана ты нам са звону крыніцаў, Дзе люд Беларусі спрадвеку жыве.
Дзе шляхсвой цярэбіцьда Балтыкі Нёман, Дзе дрэмле ўрачыста ў вяках Белавеж, Дзе клікала ў бой з крыжакамі Пагоня Там родная мова між нас не засне.
Ты, родная мова, якзвон жаўруковы.
Як нсба прываблівых думак і мар, Ты нацыі нашай жыццё і аснова, Бясцэнны скарб сэрцаў, Ўсявышняга дар. Верш паклаў на музыку А. Шыдлоўскі
КРАЙ МОЙ ТАМ...
Край мой там, дзе родны гоман,
Звон у небе жаўрука, Дзе блакітны ўецца Нёман 3 ціхім чоўнам рыбака.
Край мой там, дзе спеў дзявочы,
Сёлы ўтулены ў сады,
Дзе хлапцоў чаруюць вочы Прыгажуняў маладых.
Край мой там, дзе ніваўдалі Ў шыр бязмежную ляглі, Дзе жытнёвай срэбнай хваляй Звоняць коласам палі.
Край мой там, дзе ў наваколлі Дрэмлюць славы курганы. Дзе прайшлі па гонкім полі Віхры страшныя вайны.
Край мой там, дзе я вясною Нарадзіўся, свет пазнаў.
I ўсім сэрцам і душою
Край свой родны пакахаў. 1976 г.
Верш паклаў на музыку А. Шыдлоўскі
БАДАДА ПРА ЗАСТАВУ ВІКТАРА УСАВА
I Іагаслі на ўсходзе начныя зарніцы, Павісла злавесна вакол цішыня, Знямела ўсё ў лесе. Дазоры граніцы Ў трывозе чакалі бясхмарнага дня. А там, дзесь за шэрай заслонай канала, Між соснаў імшалых, самотных шыпшын Зямля адлюдскога натоўпу стагнала, Здалёку плыў рокат варожых машын.
I раптам бы гром пракаціўся ў прасторы, Маланка рассекла паўнеба хвастом.
“Да зброі, рабяты!” ўскрычалі дазоры, I лес ахапіўся пякельным агнём.
"I Іапад вераломны!”, “Фашысцкая зграя!” Шарыпаў, як сокал, кідаецца ў бой, I Ірыблудаў свінцовым дажджом палівае, Сячэ іх і косіць агністай касой.
Фашысты на міг прыпынілі атаку, Як глянуць, наўкола іх трупы ляжаць. Ды зноў загрымелі пачварныя танкі, Лавінай паўзуць, каб заставу зламаць. Насустрач ім рынуў асілак Сцябайла, Агнём вымятас страшыдлаў стальных, Ды ў сэрца ўпілося фашысцкае джала, Ён крыкнуў: “I Іапсрад!” упаў і заціх. Ужо месяцдвурогі надлесам узняўся, I глянулі зоркі з-за хмарак сівых.
3 дазору жывы толькі Усаў застаўся, У апошні бой кліча сяброў баявых. Стаіць, не зыходзіць з граніцы дзяржавы. Лж раптам свіст бомбы агністы клубок... 11е стала героя славутай заставы...
Ў траншэі прыкрыў яго жоўты пясок.
I Ірайшлі ў нябыт ліхалецці, нягоды: I Ірыблуды ў магілах прытулак знайшлі, I Іа нівах сялянскіх красуюцца ўсходы, I раны на дрэвах карой зараслі.
А бронзавы воін, дзе спіць ІЗіктар Усаў, Устаў па-надлесам, глядзіць у блакіт: У чароўнай краіне зямлі беларусаў Арліныя сэрцы вартуе граніт.
Ідуць сюды людзі, што дзень, што гадзіны, Любоў сваіх сэрцаў героям аддаць.
На варце Айчыны крылатай краіны Сыны, як раней, маладыя стаяць 1975 г.
БАЛАДД АБ ПАРТЫЗАНЦЫ ВОЛІ СОЛАМАВАЙ
IІі ў летнюю спёку, ці ў сцюжу зімой
Ля Жорнаўкі-вёскі ў полі
Узвышаецца помнік над мірнай зямлёй, Самотна застыў ў наваколлі.
Ен вырасдзе бой партызанка вяла,
1 Іастаўніца, з Лашы дзяўчына,
Дзе ў бітве бясстрашна жыццё аддала, Каб вольнаю стала краіна.
Сюды па заданню ў разведку прыйшла,
3 ёй Бібіч геройскі хлапчына.
Фашысцкая нечысць на след набрыла 1 іастала цяжкая часіна.
За крушню гранітную Воля лягла, Ля кусціка кволай каліны.
Агонь па фашыстах страшэнны ўзняла, Аж гул пакаціўся далінай.
1 падалі немцы адзін за другім, Слабела варожая сіла,
Ды свіснула куля ў палёце ліхім, I Бібіча смерць падкасіла.
3-за крушні свінцовы агніста б'с град Смерць лютая косіць нячыстых.
Ды раптам заціх і знямеў аўтамат I Іатроны ўсе вышлі дачыста.
Дзяўчына схапіла свой верны наган. Гранату пусціла з размаху, 1 немец зваліўся ў снежны курган, “Майн гот!..” закрычаўшы аджаху.
Ды Воля пачула знясілены боль Ў грудзях моцна рана заныла.
Апошні раз глянула ў роднуюдаль, I куляюсэрца прашыла.
Так скончыла бітву, жыццё аддала
За край беларускі. Айчыну...
Ля Жорнаўкі-вёскі стаіць, як скала, Там помнік герою-дзяўчыне.
Прайшлі, адгрымелі з вайною гады.
Да зор праляглі нам дарогі... Штогод землякі пакланіцца сюды Прыходзяць у дзень I Іерамогі.
Іх клятва на вернасць Радзіме грыміць, У песнях крылатых лунае.
Яны, як і Воля, у жіцці хочуць быть Героямі роднага краю.
1 часта сюды непрыкметна, у змрок Самотная постаць прыходзіць, Ля помніка Волі прыпыніць свой крок 1 кветкі жывыя паложыць.
I доўга сядзіць нерухома адзін, Пакуль першы певень у вёсцы Свае не адлічыць дванаццать гадзін, He сціхнуць дзяўчаты і хлопцы.
Тады ён паспешна ў дарогу ідзе Сцяжынкай глухой сярод ночы.
Вялікі ён смутак у сэрцы нясе, I бляскам гараць яго вочы.
Ці брат гэта родны?.. Hi любы хлапец?.. Так людзі й не знаюць, хто ходзіць.
Ды толькі цудоўнейшы з ружаў вянец Ля помніка Волі знаходзяць.
ПЕСНЯ ПРА ПАРТЫЗАНА БЕЛУША
Крочу я ля Нёмна праз узвышшы, Лісце шэпча мне надгалавой:
«Гэтай сцежкай ішоў у вечнасць Міша, Міша Белуш — малады герой .
Штурмавалі Купіск партызаны.
Бор стаяў, як анямелы мур.
I Іа грудзях ў небе свежай ранай Крываточыў месячны пурпур. А калі надлесам дзень падняўся, Кабумыцца нёманскай вадой, Гулкім рэхам ў пушчы замятаўся Узрыў гранаты, а затым — другой. Шнырыць ў травах джала кулямёта: Сочыць, каб жывых наскрозь прабіць, Ды падняўся да самога дота Белуш, каб грудзьмі яго закрыць. Касманаўтам дзеці пісьмы пішуць.
I ніхто сягоння нс забыў, Што іскрынкай сэрца Белуш Міша I Іам дарогу ў космас пралажыў. Словы Г. Шутэнкі, пераклаў з рускай мовы Апанас Цыхун. Музыка Я. Петрашэвіча.
БАЛАДА АБ ПАРТЫЗАНЦЫ МАНІ БАРЫСАВАЙ
Свет Маня ўбачыла ў вёсцы Гліняны, Дый сонца над ёю ў тумане ўзышло, Бо край наш пакутны чужынцы тапталі, Душыла сялян акупантаў ярмо. А бацькі Мані зямслькі нс мелі: Батрачылі ў польскіх прыблудаў-паноў, А Маня ў маленстве дружыла з жывёлай — Пасвіла панскіх авечак, кароў.
Ды волі праменьчык успыхнуў над краем —
Браты нам з Усходу яго прыняслі. Люд скінуў кайданы польскай няволі, Ідзянькі для Мані другія прыйшлі. Яна пайшла ў школку, як іншыядзеткі. Вучаніцай выдатнай між іншых была. I першай з дзяўчат трактарысткаю стала — Свой трактар у поле яна павяла.
Ды зноў лёс пякелыіы не даў ёй долі — Фашыстаў навала з заходу прыйшла.
I Іажары вайны наўкол запылалі — Чорная моц край у няволю ўзяла. Барысава Маня пайшла ў партызаны. Душа яе здзекаў сцярпець не змагла: Яна за Радзіму, за вёску Гліняны Змаганне з фашыстамі мужна вяла. Ды лёс напаткаў яе вельмі суровы: Стараста Соцкі яе напаткаў, Як партызанку, ды яшчэ сувязную, Ен Маню Барысаву немцам прадаў. Дзяўчыну схапіў сам Нарцыс, люты фюрар. Маню білі страшэнна, паролі жывот.
I пыталі ў яе: «Дзе твае партызаны?...» А найбольш катаваў сам Нарцыс, абармот. А яна ні слова на здзек не сказала, Хоць раны на целе страшэнна пяклі...
I збітую ўсю, пакалечаную Маню Ва ўрочышчы Сакава людзі знайшлі... Так скончыла бітву, жыццё аддала За край беларускі, Айчыну...
Ля вёскі Гліняны стаіць, як сцяна
Там помнік герою —дзяўчыне.
I Ірайшлі, адгрымелі з вайною гады.
Да зор праляглі нам дарогі.
Штогод піянеры прыходзяць сюды 3 вянкамі ў Дзень Перамогі.
Іх клятва на вернасць Радзіме грыміць У песнях крылатых лунае.
Яны ўсе, як Маня, у жыцці хочуць быць Героямі роднага краю.
I часта сюды непрыкметна ў змрок Самотная постаць прыходзіць.
Ля помніка Мані спыняе свой крок I кветкі жывыя ёй ложыць.
I доўга сядзіць нерухома адзін Пакуль першы певень у вёсцы Свас не адлічыць дванаццать гадзін, Пе сціхнуць дзяўчаты і хлопцы.
Тады ён паспешна ўдарогу ідзе 2000 г.
ПЕСНЯ ПРА ВОСЕМ СЫНОЎ-АРЛЯНЯТ
Над рэчкай, што Котрай завецца, Ля Скідзельскіх мірных прысад, Раслі-падрасталі
Iпесні спявалі
Усе восем сыноў-арлянят.
Як толькі варожыя хмары I Іавіслі над стрэхамі хат.
У бой за свабоду
I Іайшлі за народам
Усе восем сыноў-арлянят.
Змагаліся смелыя хлопцы, He знаў цішыні аўтамат. Ды толькі аднойчы
На Скідзельскай плошчы
He стала васьмі арлянят.
Шуміць спелым коласам ніва, Сады ў звоне пчолаў ля хат.
Льюць пах медуніцы, Ў дазоры зарніцы Над помнікам тых арлянят.
ЦІХА ШЭПЧУЦЬ ІМШАЛЫЯ ХВОІ
1. Ціха шэпчуць імшалыя хвоі.
Вецер песнюлясную пяе
Пра славутага хлопца-героя, Што і сёння ў легендах жыве.
2. Ен, як сокал, ў змаганні быў мужным, Налымяным байцом грамады.
За вялікую справу лапцюжных Свае крылы ён склаў малады.
3. He дажыўда часіны жаданай, He дажыў ён да светлай пары.
I з краінай, у кветкі прыбранай, 11е сустрэў ён сяброў на зары.
4. Расцвітае наш край сінявокі Пранай мірнай шчаслівых людзей.
1 Іра цябе, сокал наш яснавокі, Слава ўсюды ў народзе ідзе.
5. Хай адлічваюць вёсны зязюлі.
I ў нябыт адплываюць гады.
Твае імя незгасне ніколі -
Будзеш жыць ты ў вяках маладым. 1972 г.
МОЙ НЁМАН
К табс я часта бег насустрач сонцу, Цябе, як бацьку, ў росах сустракаць. I лёгка на душы было бясконца 3 табой на роднай мове размаўляць.
Я разумеў тваю журбу і хваль усплёскі, I срэбны звон няўрымслівых крыніц.
К табс я бегз імшалай, ціхай вёскі, Каб разам спатыкаць усход зарніц.
Я бегтваімі водамі ўмыцца, Каб сілы кволаму хлапцу набраць. Вады жывой з крыніц тваіх напіцца, Ктабе я бег дзень новы сустракаць. 1988 г.
КРЫВІЦКАЯ ПАГОНЯ
Беларусь, наша маці-краіна, Твая мова вясны цветабой.
1 Іябе ўславіў навекі Скарына, 1 Іепаўторнай красы краю мой!
Слаўся, мужны народ Беларусі! Край славутых дачок і сыноў.
1 Іомніць вораг твой мсч, чуе ў скрусе Жудасць нашых балот і лясоў.
Давялося пражыць нам нямала
I прайсці шмат пакутных дарог.
1 над намі заранка заззяла У змаганні цяжкіх перамог.
На шырокі прастор і разлогі Ты выходзь, Беларусь, грамадой!
I Ірад табою шляхі і дарогі
I Іуцявінай ляжаць залатой.
I Іад табою ўрачыста лунае Бел-чырвон-белы сцягў вышыні
1 крывіцка Пагоня ліхая Ў небе скача на белым кані.
I ляціць праз нябачныя гоні, Мсч, узняты над ёю, блішчыць.
1 Іашай слаўнай Крывіцкай I Іагоні
I Іашым ворагам вск не спыніць! 1992 г.
МОЙДОБРЫ НЁМАН
Мой добры 1 Іёман, сэрцу блізкі! Герой былых і нашыхдзён.
Люблю твой мірны шум з калыскі, Тваіх крыніцаў псразвон.
I Іі льешся з гоманам руплівым, IU бераг рэжаш, як касой, I Ц выйдзсш з берага разлівам Ты вабіш велічнай красой.
Жыві, красуйся ўсім на славу, Гсрой легендаў і былін!
I Іасад заняў ты свой па праву, Як бацька дзьвюх сясцёр-краін.
ВОСЕНЬ ЗАЛАТАЯ
Лета адзвіпсла Счэзлі ў лузе краскі, Адцвілі ў звоне Пчолак верасы. Грозна праляцелі 3 громам навальніцы, I заціхлі ў гюлі IІтушак галасы.
Часта дождж цалуе Дрэваў пазалоту.
Вецер падмятае Ўсланы лісцем дол.
Восень залатая Кліча нас у госці, Шчыра запрашае За багаты стол. Ў шаты апранае: Лес, гаі, дубровы... Чырванню рабіны Ззяюць, бы ў агні. Жоўтыя бярозам Хусткіпавязала, Клёны даль чаруюць Казачна, бы ў сне.
Шнурам роўным ў небе Ймкнуцца ў вырай гусі. Жоравы кідаюць Крыксвой падсмугой. Ой ты, краю родны Наша I Ірынямонне, Ты палонішдушу Верасня красой! Цяжка, як і птушкам, Мне з табой расстацца, Бо я разам з імі Тут радзіўся, ўзрос... Зжыўся я з табою Сэрцам і душою
1 цябе навекі
1 Іалюбіў да слёз.
1971 г.
АХ, ВЁСАЧКА МАЙГО ДЗЯЦІНСТВА
Заціхла вёска ў коўдры белай, Ідрэмлюць вербы, чараты...
Над імі ў высі пасінелай Лунае серпік залаты.
Адзін далёкі лес чарнее.
Вакол дзівосная імгла.
Сцяжынка ўецца срэбным змеем Вядзе да роднага жытла.
Ах, вёсачка майго дзяцінства!
3 табой заўсёды малады.
Бягу к табе старым гасцінцам, Дзе след пакінулі дзяды.
Ды бачу: тут радзеюць хаты,
I Іусцеюць гнёзды даўніны,
I хоць калгас на ўсё багаты -
I Іс пахнуць дымам каміны.
I на грудзях бы цяжкі камень.
Дзянькі другія, брат, пайшлі...
I дзеці іншымі ў нас сталі He ўюць больш гнёздаў на зямлі.
Зямля, што ўскормлена крывёю, Абмыта потам праз вякі, Як быццам стала ім чужою
I не жылі на ёй бацькі...
1991
ЗОРКА НЯЗГАСНАЯ, ДЗЕ ТЫ, МАЯ?
Зорка нязгасная, дзе ты, мая?
Знічкаю з неба скацілася.
Дзе пралягла пуцявінка твая?
Ў далях нябёс заблудзілася?
I (яжка мне сёння цябе адшукаць Ў небе блакітным без краю.
Цяжка не ўбачыць цябе, не спаткаць Сіні твой свет па-над гасм.
Ў высі зарніцы далёка гараць.
Месяцдвурогі над вёскай. Росы-брыльянты імгліста блішчаць Песні плывуць адгалоскай.
Тут па-над 1 Іёмнам у скрусе адзін Буду стаяць я, чакаючы.
Можа ўсплывеш ты, як ціхі ўспамін, Душу маю асвятляючы.
новы год
Запаліла ночка зоркі.
Бель снягоў, іскрыцца лёд.
[ Іраз палі, лясы, узгоркі Спешна крочыць Новы год.
Год стары нас пакідае, Йдзе сівы ўдалёкі свет, Шлях свой дзіўны аглядас, I Uto праклаў між зор-планет.
Ў небе месяц ў срэбных іпатах Кліча зоркі ў карагод...
Сустракаюць людзі ў хатах Свой вясёлы Новы год. 1963 г.
ВОБРАЗ, СЭРЦУ МІЛЫ
Спяць над рэчкай лозы. Дрэмлюць вербы ў скрусе. Жоравы курлычуць дзесьці надсмугой.
Вобраз, сэрцу мілай, роднай Беларусі, Ты палонішь душу сумам і тугой.
1 Іяжка, як і птушкам, мне з табой расстацца, Бо я над Лашанкай-рэчкай слаўнай рос.
Як былінка з полем, зжыўся я з табою
I цябе навекі палюбіўда слёз.
КРЫНІЧКА, РОДНАЯ МАЯ ТЫ
3 глыбінь зямлі, з-пад пліт гранітаў, Празлазнякі, кусты ракітаў Струменіцца крышталь-крыніца, На сонцы свеціцца вадзіца.
Гады праходзяць чарадою, Яна нязменная сабою: Абднях мінулых нам шапоча, Па жвірчаку бяжыць, булькоча.
Крынічка, родная мая ты!
Мне мілы кут твой небагаты, Што траўкай выткаўся над небам, Дзе пахне мятаю і хлебам.
1987 г.
САДОЎКА
3-за лесу выглянуў прамень Заззяла росамі каліна...
1 Ірачнуўся новы, светлы дзень Адтрэлі песні салаўінай.
Чаму, саліст гаёў, пяеш Пад ноту нашае гамонкі?..
Відаць таму, што часта пёш Ваду з крыніцаў нашых звонкіх. 1987 г.
О Беларусь мая, краса лясная!
У сэрцы ты пралескаю цвітеш I прыцягальнаю мне ззяеш зоркай. Ты людзям мір і сонейка нясеш.
5^
Куды б лёс ні закінуў мяне Да цябе, Беларусь, я вярнуся.
Я заўсёды, матуля, з табой Тваёй мовы, яксын, не зракуся.
3 паэткай нашай я згаджуся, Што трэба краем даражыць.
“Як жыць, дык жыць для Беларусі, А без яе зусім не жыць!”
А МАЛАДЗІК СЕЎ НАД СЯЛОМ
Мне павуцінкі ў валасы I Іаныла восень клала, Уткала шэрань у вусы , Маршчынак наарала.
Курлыча жураўліны клін Нясе асенні подых.
Ляцяцьу вырай разам з ім Маіх гадоў чароды.
А маладзік сеў за сялом, 3 усмешкай паглядае, Як маладосць мая з клііюм Журавак аддятае.
КРЫГАХОД
Ўжо сакавік з гракамі ходзіць.
1 Іа дрэвах хаты-гнёзды ўзводзіць. Гусей гамонка з неба йдзе Іх ветрык з выраю вядзе.
Ўзняў плечы Нёман трэснуўлёд.
Плыве на крыгах мох, чарот... Кранула струн вясны рука Душы цымбальнай жаўрука.
I ён, маленькі, ледзьве бачны, У звон блакітны дзюбай бе.
1 мы яму ўсе вельмі ўдзячны Вясна ўдарозе не засне.
1987 г.
ТЫ ЗОРКА МАЯ ЗАЛАТАЯ
Расплыўся туман надсмугою, За хатамі дрэмлюць сады, Я йду на спатканне з табою, А месяц між зор малады.
Ен у свеце адзін толькі знае Пра нашы сустрэчы з табой. Ты зорка мая залатая Каханпе вясны маладоіі.
I [ябе я сустрэў каля рэчкі, Ля нашай вярбы вскавой. Мне ціха шапталі лісточкі 11Іто вечна ты будзеш са мной.
Салоўкі пяяць будуць ў гаю, Сады ў звоне пчолак цвісці.
Сцяжынкамі роднага краю Мы будзем з табою ісці.
Верш пакладзены на музыку А. Шыдлоўскім
ПАВОДКА
Гракі снуюць, крычаць, лятаюць. Кватэры-гнёзды выпраўляюць.
Ў паветры гогат... Веснідзень. Смяецца сонсйка прамень.
I Іа вуліцах шугаюць мётлы Ў руках людзей, як тыя вёслы, Зганяюць з плошчаў і двароў Ваду расплаўленых снягоў.
Цурчыць паводка ручайкамі, Бяжыць разорамі, палямі.
I ўсё зліваецца на дно -
У Нёмна рэчышча адно.
Прачнуўся Нёман зрушыўлёд, IІайшоў са звонам крыгаход.
1 жаўручок лясны над ім Запеў вясне адвечны гімн.
ТЫ НЕСАМОТНА, MAMA, HE...
Цябе няма... У нябыт плывуць гады. Курганчык твой між пліт пахілых.
А ты ў вачах маіх заўжды Твой погляд бачу светлы, мілы.
Ты не самотна, мама, не...
Заўсёды ў думах я з табою.
Цябе я часта бачу ў сне Твой твар, ахоплены журбою...
АДЦВІЛАТЫ ПРАЛЕСКАЙ HE Ў ЧАС Памяці сястрычкі Ніны
I не стала цябе ў звоне мая.
Ты, як зорка, пагасла між нас.
Толькі песня цябе ўспамінае Адцвіла ты пралескай не ў час.
Ты не бачыш, яксонца іграе...
У нашыхсэрцах затоены боль.
I Іяжка верыць, што ты, дарагая, I Іе падарыш усмешкі нам больш.
ЛІТВА I БЕЛАРУСЬ
Літва і Беларусь сястрычкі, Дачушкі нёманскай зямлі. Паілі васадны крынічкі, Адзгубы пушчы збсраглі.
У бой вадзіў вас Каліноўскі, Каб рваць няволі кайданы. Магілай немцам сталі вёскі, Ў лясах імшалых курганы.
Ў адну сям'ю пад ціхі гоман I Іавек з'яднаў лясны абрус. Якдочак родных, бацька Нёман АбняўЛітвуі Бсларусь. 1993 г.
КУНЦАЎШЧЫНА
Куннаўшчына-вёска, Родны кут мой мілы! Над ракой Лашанкай Дзедава гумно, А над ім таполя Ўзняла ў неба крылы, I Ірытуліўшы ў голлі
Буслава гняздо. Да яго з-за мора, 3 выраю праз штормы 3 Афрыкі далёкай Лётаюць буслы.
I ў прыход вясновы Клёкатам вясёлым Абвяшчаюць вёсны, Будзяць паплавы. Кунцаўшчнына-вёска! Родны кут мой мілы. Упершыню тут сонца Для мяне ўзышло. Да цябе я ў думках 1 Іочкамі імкнуся, Каб убачыць ніваў Родных хараство. Чую звон крынічкі, Што на Ракаўшчыне, Чую асалоду Яе срэбных губ. Бачу, як на межах Там гараць шыпшыны, Чую, аб чым шэпча На курганедуб.
Кун цаўшч ы н a вёска, Стала ты другою, Анямеўў прысадах Тваіх пчолак гуд, А мяне ўсё цягне
Ў босае дзяцінства, У кунцаўскі імшалы Родны дзсдаў кут. І990г.
ЗАВІРУХА
Бецца венер, стогнс, Ля вуглоў галосіць. Вые у каміне, Бы прытулку просіць.
А ў лесс-шолам, Пухам засціл ўецца.
Ходзяць віхры долам Свіст іх раздаецца.
Нізка гнецца, плача Бор стары сасновы. Завіруха скача Праз лугі, дубровы.
Сцерла яна сцежкі Усе ў бязмежным полі Згладзіла дарожкі Бель у наваколлі. 1986 г.
ВЯТРАК
Дзе калоссяў жывы перазвон Ў летні час пры дарозе знямелай, Ен стаіць з незапамятных дзён Ў белай світцы, адчасу счарнелай.
Збудаваў яго дзед без цвікоў Здуба дошчак янтарных клінкамі, 11а здзіўленне усіх мастакоў Змайстраваў залатымі рукамі.
Яго славіў тутэйшы народ... Чорным бурам ён быў непакорны. Час настаў сонца новага ўсход I знямелі ў грудзях яго жорны.
Над ім новыя песні ляцяць, Ў крылах чуецца ветру гамонка. Можа шмат вам вятрак расказаць, Якжыла раней наша старонка. 1990 г.
31MA
Зіма нрыйшла, бы ў маі вішня, У снежнай квецені зямля.
Вакол спакой, на сэрцы сцішна Ўладарыць ноч адна ў палях.
Ля Нёмна спяцьў пасцелі белай Бабулі-вербы, чараты...
1 Іад імі ў нсбе пасінелым Сярпок лунае залаты.
Mae вы любыя прасторы, Бацькоў Радзіма, краю мой! Хай мірна свецяцьтабе зоры, Мяне ты вабіш і зімой.
1983 г.
МІНУЛА ЛЕЦЕЙКА
Мінула лецейка. Без кросен Тчэ павуцінкі з срэбра восень, Старанна тчэ і ў свет далёкі Пускае шалі-павалокі.
I Іе чутна спеву ў шэрым полі, Залегла ціша ў наваколлі.
Буслы вялікімі кругамі Пралётзрабілі надлугамі.
I Іяспынна восень наступае,
I шпарка ночка прыбывае.
I Іраменьчык сонейка не грэе,
I прахалодай нейкай вее.
На золку белыя туманы
Заслалі лес, лугі, паляны...
Гудуць навокал трактары Гімн працы восеньскай пары.
1988 г.
НАДЭЛЬБАЙРАКОЮ
Над Эльбай ракою, на схіле, Пад івай, каторы ўжо год Спіць ціха юнак у магіле, Жыццё што аддаў за народ.
Адлічваюць вёсны зязюлі Між ціхіх сумотных шыпшын, Дзе ўпаў ад фашысцкае кулі Адзіны ў матуленькі сын.
Як зваўся?.. I Ііхто нам не скажа
I вёскі ўжо не назаве.
А бедная маці ўсім кажа, Што Ясь яе дзесьці жыве.
Ля івы мяцеліца скача, Шаўковыя косы ёй рве.
Аў полі, як быццам хто плача Бы маці сыночка заве.
ВОСЕНЬ
Лета адзвінела. Зніклі ў лузе краскі, Ружавеюць ў звоне пчолак верасы.
Грозна праляцелі з громам навальніцы. Ціха спяцьу полі птушак галасы.
Дожджык абмывае з дрэваў пазалоту, Ветрык падмятае ўсланы лісцем дол. Восень залатая кліча ўсіху госці, ПІчыра запрашае за багаты стол.
ЗАХАДМЕСЯЦА
Спахмурнеў нябёсаў твар Па-над родным краем, Бо павіс пунцовы map Месяца над гаем.
Ён сядае, і смугоіі Льецца свет ягоны.
I здаецца, вось рукой Схопіпі мяч чырвоны.
I Іа спачынак за сяло, За лясок садзіцца, Каб назаўтра ўстаць і зноў I Іочкай засвяціцца.
1985 г.
МАРОЗ
Ідзе мароз, зімы ўладар, Ў скрыпучых новых ботах.
Абходзіць лес, палёўабшар I топкія балоты.
Ідзе праз вёскі , гарады.
Хоць кажуць, што бязрукі , А палкай стукае ў платы Ен майстар на ўсе рукі.
11а рэчцы ўзводзіць ён масты. Азёры мосціць лёдам.
3 ім ходзіць месяц залаты
1 зоркі карагодам.
Трасе сівою барадой, Бурчыць стары без меры, Ідзе з снягуркай маладой I сее іней шэры.
Прад ім усе вакол дрыжаць Узняў над краем крылы...
Ды каб крынічку закаваць, Ў яго не стала сілы.
Вада цвірчыць, бруіцца ў ёй, Бё жаралом у глебе.
1 свеціць сонца, як вясной, Ў яе далёкім небе.
1988 г.
МАГІЛЯНСКІЯ ГОРЫ
Буйнаўзгорыстае ўзвышша каля вёскі Магіляны ў Бераставіцкім раёне, якое да 1939 года належала графіні Красінскай, векавала пусткай.
I Магілянскімі гарамі Яны названы ўжодаўно, Бо, кажуць, шведы пахаваны I Іа схілах гор там, за сялом.
Пяскі, жвірчак, наўкол каменні Спачынак тут знайшлі спрадвек, Глядзеў на іх у засмучэнні [ Ірыгонны бедны чалавек.
Вятры гулялі. I без справы Часамі заяц заглядаў.
Знямоглы воўкз начной выправы IІрытулак мсў тут, спачываў.
I хто б сказаў нам год за дзесяць, Што тут грыбы пачнуць расці, Шум лесу людзі змогуць слухаць, Пралескі будуць тут цвісці?
А сёння ў іх грыбоў бяз мсры. Якіх ты хочаш выбірай!
Тут рыжыкаў, маслят і шчырых Хоць возам, бране, набірай.
Л птушак колькі ў лесе! Мора! Звініць ад іх наўкол прастор.
I Ірапаў той сум, туга і гора, Што век трымаліся тых гор. 1991 г.
КРЫНІЦЫ
3 жаўрукамі гамоняць крыніцы, Песні-казкі складаюць вясне. Зоркі плаваюць ў іх, чараўніцы, Месяц спіць залацісты на дне. Толькі ў час навальніцаў ў іх тонях Зіхацяцца маланак мячы, Быццам воі на ўздыбленых конях Бой заядлы вядуць уначы.
1979 г.
ЖАЎРУК
Ледзь толькі досвітак прачнуўся 1 сонейка ўсплыло ўгару,
1 Іад белым полем шпарка ўзвіўся Жаданы, шэранькі жаўрук.
Ды ў твар якдуне вецер злючы, Хмарынкай снежнаю патрос I сыпнуў інеем калючым 3 імшалых хвояў і бяроз.
Л, ён, маленькі, ўецца ў небе, I Іясе гімн радасны вясне,
To камячком на мёрзлай глебе I Іа міг прыляжа, бы засне.
I зноў лунае спеў ягоны Надлесам, поплавам глухім. Душу чаруе срэбным звонам — Вясна ідзе, гамоніцьз ім.
Хоць снег ляжыць, стальныя коні Са стайняў рвуцца на палі.
Жаўрук іх кліча, вабяць гоні Прасторы родныя Зямлі. 1978 г.
БУСЛЫ
I Іад ціхай вёскай буслоў пара Узнялася плаўна ў вышыню, Бо жнівень даў загад ім зараз Ў заморскі шлях склікаць радню. Ляцяць буслы ад вёскі ў вёску, Да іхдругія прыстаюць.
I ў пробным лёце яны спуску Адзін другому не даюць.
Вышэй! Вышэй! Бы ў каруселі. У сінь бязмежную плывуць, Туды, дзе хмаркі забялелі — У Млечны Шлях яны ідуць. Ды раптам з іх адзін з нягоды Пайпюўўніз — не стала сіл... Такой ён не чакаў прыгоды — Жышіё яго пайшло на схіл.
Ў чароты ўпаў важак крылатых. Пачуўся стогн з худых грудзей.
1 Іедаляцець ямудахаты,
I Іе ўбачыць больш гнязда, людзей. Павісла ночка у самоце.
Навокал пуетка, глухамань.
Адзін маячыць у балоце, Бы нейкі прывід або здань.
He раз вадзіў ён слабакрылых, Прарэзваў шляхсваім братам.
3 марскою бурай мераў сілы, Азаразён — ніхто сябрам.
1 Іатужыў сілы, каб узняцца, Слабымі крыламі ўзмахнуў.
Ды больш не змогу высь падняцца 1 так ў самоце і заснуў.
Навокал ціш, панура, глуха. Кусты ў балоце шамацяць.
1 больш яго не чуе вуха Крылатых кліч, што ўдаль ляцяць.
Ужо закон такі бусліны: Зямлі сваёй не пакідай!
Каб нс памерці на чужыне, А там, дзс ўзрос — і спачывай. 1990г.
кляновы ЛІСТОК
У майскую раніцу клейкі лісточак 11а клёне тугую пупышку раскрыў.
Зялёны і кволы, нібы матылёчак, Ён крыльцы на сонцы свас распусціў. I колькі былоў ім жыцця і прыволля, Мужнеў ён, хоць часам марозік шчаміў. Смяяўся вясне, усяму наваколлю, Крылатых ахоўваў, да сэрца туліў. Вясна праляцела. Мінула і лста. Лісток ўстрапянуўся і ўпаў на зямлю. Упаўён пальчаткай на матчыны грудзі, Ахоплены цішай асенняга сну. Засыплюць снягі яго пухам сняжынак. Атуліць кажухам дзядуля
МАРОЗ.
Алютыя ветры між голых галінак Сум-песню прасвішчуць там, дзе ён узрос. Ды, не!.. I lain лісток і зімой не загінс.
I Іад звон жаўрука ўстрапянецца ад сну Ўрачыста ён кволыя крылцы раскіне I зноў, як раней, прывітае вясну.
1985 г.
СТАІЦЬ МАЎКЛІВА СОННЫ ГАЙ
Стаіць маўкліва сонны гай Заціх ў ім хор птушыны. Ў раку люстраную глядзяць Чароты і алыпыны.
Нябачна бусла ля ракі, l ie стала й чаплі шэрай.
Знямелі ў полі жаўрукі, Пайшоў і драч у вырай.
Ляцяць пілоты-павучкі —
I Іаклікала іх восень.
Ў праеторы нромні-светлячкі Палотны ткуць без кросен.
HE ПУЖАЙЦЕСЯ, РОДНЫЯ ПТАХІ
1 Іоч застыла ў нябеснае высі. Хмары лезуць, бы шэрыя львы. Развітальны свой кліч на разлогі Нам кідаюць з-пад іхжуравы. Кур-курлы! Кур-курлы! Ціха плачуць, 1 Іесучы ў сэрцы смутак і жаль.
1 Іерад імі бязмежныя гоні
1 марская бурлівая даль.
Вы не бойцеся цемры, жураўкі.
1 Іе загіне ваш родны мурог. Правадыр вас вядзе шляхам зорным, 1 Іайсвятлейшым з птушыных дарог. Жураўлі не баяцца дарогі, Адзямлі недастане іх шрот.
Асумуюць яны, што вясною
1 Іе знайеці ім радзімых балот. lie пужайцеся, родныя птахі!
1 Ірылятайце з вясноюда нас.
Заліўныя лугі і азёры
Стануць зноўку радзімай для вас. 1990 г.
НА КРУЧЫ КАЛОЖА Ў ЗАДУМЕ, АДНА
Апошнія блікі рахманага дня
За вёску лясную Ласосны запалі, На неба ўсплыў месяц, лягла цішыня, Заслаўшы сівымі абрусамі далі.
I чутна, як ціха пяшчотна вада Цалуе ля замка сівыя граніты. На кручы — Каложа ў задуме, адна Маячыць, бы прывід, смугою спавіты.
1 Іачамі ёй сняцца мінулыя дні —
I Ірад ёю крыжакаў драпежныя зграі. Мячы, бы маланкі, палаюць агні — Лютуе захопнік ў Прынёманскім краі.
I бачыць, як лютых прыблудаў вядуць Бялявыя воі на конях буланых.
I чуе, як трубы Гародні гудуць
У знак перамогі над госцем нязваным. І987г
БУСЕЛ
Ляціць. Ляціць адвечным шляхам
3 далёкай Афрыкі да нас Нястомна бусел даўганогі, — Яго паклікала вясна.
Сюды яго Радзіма вабіць. Гняздо на ясені старым...
Што замяніць ўсё гэта зможа Ў краюдалёкім і чужым?
Яму тут мілыя палеткі, Лугоўля Нёмна аксаміт, Чароўны шчэбет салаўіны 1 неба роднага блакіт.
СПЯЦЬ ПАЛІ ЦІХАЙ НОЧКАЙ, ІГРЫВАЙ
Спяць палі ціхай ночкай, ігрывай, Спачываюць у бляску зары.
Льецца месяца свет мітусліва
На палеткі, на вёскі, бары.
Хтосьці ходзіць, бы прывідтой весні.
Блудзіць ночкай ля ціхіх крыніц.
I заводзіць ён сумныя песні
I Іра любоў закаханых зарніц.
Плыве песня квяцістым узорам.
Томіцьдушу гаючай струёй.
To ляціць яна к месячным зорам — Аддаецца балючай тугой.
ІІТто ты бродзіш самотнаю ночкай?
Людзям спаць спакваля не даеш.
I каго ты шукаеш над рэчкай, Следу росах халодных кладзеш.
ВОСЕНЬ ПРЫЙШЛА К НАМ ПАНЫЛАЯ
Восеньу госці прыйшла к нам панылая: ГІчолка і чмельутраве не гудзе.
I Ітушкі знямелі. Гнёзды самотныя — Бабіна лета па нівах брыдзе.
Ліст пурпуровы ўжо здрэваў цярэбіцца.
Дождж янтаром абмывае зямлю.
Белы туман над ваколіцай сцелецца — Гусі на крылах нясуць нам зіму.
ЛЕТНЯЯ НОЧКА
Ужо вечар ахутаў азёрныя тоні, Залёг на лугах, у кустах альшыны. Замёр недзе ветрыку полі далёкім 3 пасцелі падняўся туманчык начны.
I Іа нсба павольна ўсплыў месяц з-за лесу, Святлом залацістым акінуў прастор.
I Іа ўсходзе заззялі далёкія зоркі, I ноч уступіла ў кароткі дазор.
1 Іавокал ўсё спіць у глубокай задуме, Чароўнаю ночкаю, ціхай такой...
Ды толькі працяглую песню заводзіць Маленькі цвіркунчык і будзіць спакой.
Красуйся на славу, чароўная ночка,
Прыволыіа твая неабсяжная шыр... Ты сілы мацуеш, працоўных рыхтуеш Да шчасця, спакою даруеш нам мір.
Я чулай душою з табой неразлучны, Прыціхлая ночка на роднай зямлі.
Я шчыра жадаю, каб гэткія ночкі Мір людзям і шчасце з сабою няслі.
ТАНЕЧКА МУХАРСКАЯ
Танечка Мухарская Цудоўная татарачка, Бы краска-чарнавокая, Са Скідзельшчыны зорачка.
Чаму не быцв ёй гожаю, Хоць вочанькі не сінія?
Чаму не быць прыгожаю, Хоць косы не белрусыя?
Адўсіх красунь адметная. Паходжаннем не руская.
Татарачка ты нашая Красуня беларуская.
ДА НАС ВЯСНА ПРЫШДА
I Іад крык гракоў вясновы.
Звон ў небежаўрука
Ўжо скінула аковы 3 плячэй сваіх рака.
Бурліва у прыволлі
Вада спакой знайшла.
Загінуў снег у полі — 71а нас вясна прышла.
ЖУЧОК
Памяці малодшага дружка.
Пакінуў й ты мяне, Жучок...
Знямела ўсё. Ў душы самота. Служыў ты всрна мне, дружок, I дні плылі нам без турботы.
Ты чулы быў да ўсіх сваіх:
Любіў Алесю, Лену, Iну.
I Іявест вітаў, сыноў маіх, Калі прыходзілі ў гасціну.
Ты разумеў мянс. Знаў нораў...
I Іастрой у цябе быў малады.
Са мнойдзяліўты радасць, гора, 3 табой не ведаў я бяды.
I (ябе няма. Мінуць гады.
Курганчык твой між дрэў панылых. Л ты ў вачах маіх заўжды.
Жучок, дружок мой добры, мілы.
ЭХ, ГАРЭЛІЦАМАЯ!
“Эх, гарэліца мая!
Што ты вычаўпляеш? Ты наднамі, мужыкамі, Літасці не маеш.”
Закахаўся я ў цябе Ў беду ўлез па вушы.
Жыць не ў сілах без яе, Як і без Кацюшы.
Круніць, муціць ў галаве, Ў роце нейка суша.
I хоць грошай ні шыша, А я выпіць мушу.
Плачуць дзеткі, слёзы льюць, Плачуць, прычытаюць 1 любоў маю, як след, Ціха праклінаюць.
Закахаўся я ў яе, Як чорт ў грэшну душу.
1 Іаратуначку няма Ў мэнкахжыці мушу.
Так прыстала да мяне, Што адбіла жонку, 1 застаўся я адзін
3 пустою машонкай.
Зніклі грошы, знікла ўсё: Порткі і кашуля, Каптан новы і трусы, Што дала матуля.
I Іочкамі з бутэлькай сплю У падраных ботах.
Да грудзей яе тулю, Лежачы пад плотам.
“Эх, гарэліца, мая!
ІІІтоты вычаўпляешь? Ты над намі, мужыкамі, Літасці не маеш.” 2000 г.
сяло
Спіць сяло. Над рэчкай Белай Дрэмлюць вербы, чараты...
I Іад імі ў высі пасівелай Сярпок лунае залаты.
Адзін ўдалі лясок чарнее, Вакол —дзівосная імгла.
Сцяжынка ўецца срэбным змеем — Вядзс да роднага сяла.
Сяло! Сяло! — маё дзяцінства!
3 табой заўсёды — малады...
Спяшу сюды старым гасцінцам, Дзе след пакінулі дзяды.
О НЁМАН РОДНЫ, СЭРЦУ МІЛЫ
О Нёман родны, сэрцу мілы, Краса ты наша слаўных дзён.
Люблю напеў твой звонкакрылы I хваляў ціхі перазвон.
Красуй на славу, бацька, родны! Ты ўсім нам любы, дарагі, Чароўныт ты і слаўны Гродна, Што над табой узняў агні.
He раз варожая навала Касцьмі ўсцілала берагі. 1 на плячах сваіх нямала
I Іранёс ты крыўды праз вякі.
11е ступіць вораг на твой бераг, He кіне ў хвалі невады.
1 не нап’ецца больш ніколі Варожы коньтвае вады.
Магутны ты, бы ў казцы рыцар, Грыміш, сабою слаўны сам, Калі у ззянні бліскавіцаў Луской сталёвай бліснеш нам. 1989 г.
ЛЮБАЯ СТАРОНКА
Любая старонка нашадарагая!
У цябе гасцюе восень залатая.
Бы рупліва маці, ўсё з палёў прыбрала, Шоўкам-павуцінкай лес, сады заткала.
He звініць званочкам песня ў хмурым небе, I павісла ціша на ўзаранай глебе.
Роўненькім шнурочкам пнуццаў вырай гусі, 3 сумам пакідаюць гоні Беларусі
МАЛІТВА БАБУЛІ
Сумна свеціць ў небе зорка
У начной імжы.
Божа мілы, Божа моцны,
Ты нас сцеражы.
Ад няволі і пакутаў
Ты насзахавай.
Цябе молім, цябе просім:
Зберажы наш край.
Захавай нам нашу мову,
I Іесні зберажы
I вярні нам продкаўславу -
IІросім: памажы!.
3 прадвякоў наш люд набожны
Веру захаваў
1 твае святыні, Божа, Узносіў, будаваў.
1 ніколі чорнай сіле Веры не зламаць.
Дзе ні глянь крыжы пакуты Ля дарог стаяць.
Божа праведны, магутны,
Вернікі твае,
Перажыўшы час пакутны, Модлы шлюць свае.
2000 г.
ПРЫЗНАННЕ
Кажуць, што ў шчаслівых за плячыма
Вырастаюць крылы, каб маглі Пакружыць яны пад аблакамі Так, як часам кружаць жураўлі.
Можа быць...А я ў палёт не рвуся, Хоць шчаслівы — лётаць не люблю, Бо прывязан сэрцам к Беларусі, Бо ўлюблёны я ў сваю зямлю.
Любы мне і вёсны тут, і зімы, Шолах ніў і трэлі салаўя, Бо яна — маіх бацькоў радзіма 1 радзіма светлая мая!
1961 г.
Акадэмік з вёскі Лаша
Краязнаўча-біяграфічны нарыс
Няма ніводнага куточка беларускай зямлі, які б не меўсваіх слаўных дочак і сыноў, імёны якіх навечна звязаны з ім. Сярод іх пачэснае месца ў славутым і цудоўным Прынёманскім краізаймае імя Яўхіма Фёдаравіча Карскага, заснавальніка беларускага мовазнаўства і беларускай філалогіі. Усе напісаныя ім працы, апрача навуковага, мслі вялікае значэнне для фарміравання нацыянальнай самасвядомасці беларусаў і іх прызнання з боку іншых народаў. 11а аснове аналізу сабранага фактычнага матэрыялу акадэмік Я. Ф. Карскі паказаў, што беларускі народ існуе як нацыянальная адзінка, піто ён мае, як і іншыя народы, сваю старажытную культуру, багатую мову, бытавыя традыцыі і бяздонную крыніцу вусна-паэтычнай народнай творчасці.
Мы едзем з Гродна на поўдзень па старому шляху, што ідзе на Ваўкавыск, па шляху, на якім пакінулі свае сляды бацькі Я. Ф. Карскага і ён сам, па якім не раз праязджаў Кастусь Каліноўскі з Гродна да роднай Якушоўкі, раскідаючы каля добра яму знаёмых сёл і вёсак сваю «Мужыцкую праўду», якая заклікала сялян да змагання супроць цара і яго чыноўнікаў. Паабапал асфальтаванай шашы — цёмнашэрыя сцены лясоў, пералескі, калгасныя нівы. Мінаем вёску Малахавічы, затым — Гібулічы, 1UTO з правага боку шашы, якія нскалі славіліся сваімі ганчарнымі вырабамі: збанкамі-спарышамі, гладышкамі, глякамі, гаршкамі, макітрамі. Праязджаем каля сяла Капцёўкі, у якім з 1855 па 1861 год служыў у царкве дзячком дзядзька Я. Ф. Карскага Іван Ануфрыевіч Карскі, збіралыіік фальклору, карэспандэнт Шэйна, які пакінуў шмат запісаў аб жыцці сялян наваколыіых вёсак. Тут, каля гэтага сяла, 10 студзеня 1863 года сялянскі хлопчык Адам Вашкевіч і адстаўны салдат Міхась Садоўскі знайшлі два пакеты. У адным з іх была газста «Мужыцкая праўда» № 5, а ўдругім — «Гутарка двух суседаў» №4. I Іе ўмеючы чытаць, Садоўскі звярнуўся да дзячка мясцовай царквы, які ім і сялянам прачытаў, штоў гэтых паперах напісана.
Едзем далсй. Перад намі, з правага боку шашы, паказалася вёска Саломенка — радзіма першага беларускага астранома, асветніка, гуманіста Марціна Пачобута-Адляніцкага. Праязджаем ля вёскі Зарубічы, радзімы вядомага рэвалюцыянерападпольшчыка Казіміра Рагачэўскага, які гераічна загінуў у барацьбе з белапалякамі, і перад намі вёска Індура, цяпер — цэнтр сельсавета, былос мястэчка, у якім часта, бывалі бацькі Карскага і ён сам. Дакументы называюць яго ў
1542 годзе. Назва паходзіць ад рэчкі Індуркі, ад літоўскага тэрміну ў значэнні — трыснёг, чарот. Некалі мястэчка належала магнатам Давойнам, пасля перайшлода Кішкаў, затым было аддадзена ў пасаг старасцянцы жмудзкай, жонцы князя Крыштафора Радзівіла, а пасля перайшло ва ўладанне дома Радзівілаў.
У Індуры, у час вайны са шведамі, у лютым 1708 года, высланае Карлам XII войска над кіраўніцтвам генерала Мэерфельда напала на войека расійскае. Адбылася бітва, у час якой шмат загінула шведаў, аб чым сведчаць шведскія могілкі, што каля ўрочышча Ляхнова недалека ад Лашы. Аб гэтых могілках са старажытных часоў і да сённяшняга дня жыве ў народзе легенда, што ляхноўскі пан, нейкі Ян Кунц, задумаў шведскія могілкі заараць і пасеяць на іхжыта. Увесьдзень парабкі аралі шведскія могілкі. ІІавыворвалі столькі чалавсчых касцей, што ад іх аж поле пабялела. Шведскія валасы за плугамі цягнуліся. Пан як глянуў на поле, дык затросся ад жаху. А ноччу яму прысніўся страшны сон, ад якога ён страшу розум. Кажуць, з той пары месца сабе не знаходзіў, начамі хадзіў па полі, плакаў, аж пакуль не памёр. Пасля яго смерці нашчадкі баяліся шведскіх могілак. Так яны і ляжалі стагоддзямі, ніхто іх не чапаў. Часткова захаваліся яны і да сённяшняга дня.
Побач Індуры — гарадзішча над рэчкай Індуркай, умацаванае двума валам і ровам. ГІры раскопках знойдзены кераміка з славянскім арнаментам, жалезныя прылады працы і зброя, косці свойскіх і дзікіх жывёл, зярняты. Гарадзішча адносіцца да XI — XIII ст. ст. Выяўлены рэчы, блізкія да знаходак XI — ХШ ст. ст. у Гродне. Раней яго чамусьці называлі «Гарой крулёвай Боны». Асобныя старажылві-лашане казалі: «Тут горад некалі быў — праваліўса падземлю».
Ад вёскі Індуры скіроўваем на ўсход. Нейкі час едзем на прасёлачнай дарозе, мінаем вёску Малыя Кавалічы, радзіму Іёроя Савецкага Саюза, генерала Міхаіла Фролавіча Грыгаровіча, які ў Вялікую Айчынную вайну камандаваў корпусам, вызначыўся ў баях на Львоўскім напрамку, удзелыіічаў у вызваленні Чзхаславакіі, Венгрыі. Падымаемся на вялікае ўзвыплпа. і перад намі ў шырокай лагчыне, пабліскваючы купаламі старой царквы, паказалася веска Лаша — радзіма Яўхіма Фёдаравіча Карскага.
Вёска Лаша многа бачыла на сваім вяку, многа перажыла. У
1708 годзе ў Лашы пабывалі шведы. 3 таго часу і да сённяшняга дня яшчэ жыве ў народзе легенда, што ла шведскай вайны ў .Hainanскай царкве ад абраза святога Мікалая зыходзілі цуды, аднак, калі ў царкву нейкі шведувёў свайго сляпога каня і паставіў перад абразом Мікалая, то коньсапраўды вылечыўся адслепаты, але ікона страціла сваю цудадзейную сілу.
У 1812 годзе ў вёсцы Лаша пабывалі французы (лашане называлі іх «пранцузамі»). Доўгі час вёска знаходзілася пад жорсткім прыгнётам белапалякаў. Ушчэнт спалілі Лашу фашысты. Многіх жыхароў яе вывсзлі ў Германію, расстралялі. Асабліва па-зверску расправіліся фашысты за сувязь с партызанамі з свяшчэннікам Лашанскай царквы Віталіем Міхайлавічам Бароўскім і яго сям'ёй. Перед расстрэлам загадалі на сябе выкапаць яму. Затым сказалі свяшчэнніку ўзяць на рукі старэйшую дачушку, а жонцы — малодшую і ўсіх іх расстралялі. Але ніякая сіла нс змагла Лашу знішчыць.
Нры савецкай уладзе вёска Лаша стала непазнавальнай. Япа разраслася, дапоўнілася новымі светлымі будынкамі. Крочым па вуліцы Малога сяла. Вось і месца надрэчкай Лашанкай,дзестаяў некалі школьны будынак, у якім бацька будучага вучонага працаваў настаўнікам. Тут, больш як сто гадоў таму назад, 1 студзеня 1861 года, у сям'і пастаўпіка нарадзіўся хлопчык, якому па тагачасных звычаях, па календары, далі імя — Яўхім. Тут малы Яўхім зрабіў першыя крокі, з вуснаў маці пачуў беларускае роднае слова, якому застаўся верны і служыў да апошніх дзён свайго жыцця.
Гэта быў час надзей, час адмены прыгоннага ладу, паншчыны. I сапраўды над пахілымі, у землю ўрослымі, курнымі хатамі сялян бліснуў з-за чорныххмар праменьчык надзеі, але пс надоўга. Ен неўзабавс згас, і зноў наступіла змрочная пара ранейшага панскага прыгнёту.
Развіццё капіталістычных адносін прымусіла паноў, у тым ліку і пана Людгарда Бухавецкага. уладалыііка сяла Лашы, правесці сялянскую рэформу. У выніку гэтага сяляне былі аб'яўлены асабіста волыіымі, але ўся зямля па-ранейшаму заставалася ва ўласнасці памешчыкаў. Сялянам былі дадзсны ў карыстанне толькі невялічкія зямельныя надзелы, але за карыстанне імі яны па-ранейшаму выконвалі паншчыну, плацілі аброк, былі пазбаўлены права на свабоднае пасяленне. За не-
паслушэнства сялян білі бізунамі, секлі лозамі, саджалі ў астрогі. Аб гэтым паведамляюць архіўныя дакументы. 1 Іерад намі невялікая справа на пяці лістах пажоўклай паперы за 1833 год. У ёй гродзенскі губернатар пісьмова дае прадпісанне павятоваму прадвадзіцелю дваранства: «Даведаўшыся без агалоскі і без усякай там паператворчасці аб адносінах памешчыка Бухавецкага да сваіх сялян, упэўніцца ў сутнасці іх скаргі, прыняць неабходныя меры да аднаўлення між сялянамі памешчыка Бухавецкага належных адносін і парадку...»
У тыя чаеы скаргі еялян былі нярэдкай з'явай. Але сяляне вёскі Лаша Іван Баўток і яго сын асабіста з'явіліся да самога гродзенскага губернатара са скаргай на памешчыка Бухавецкага.
Сям'я Івана Баўтка складалася з сямі душ. He працавалі толькі малалетнія. Але не проста непасілызая праца з раніцыда ночы прымусіла сялян пайсці са скаргай да губернатара. Частыя цялесныя пакаранні за самыя нязначныя правіннасці, у тым ліку і за нявыхад на работу. Прыгнёт і непамерная строгасць давялі сялянда крайняй, нясцерпнай беднасці. Нрымусілі іх асмеліцца пайсці са скаргай на памешчыка.
Пытаннямі быту лашанскіх сялян занялося гаспадарчае аддзяленпе Гродзенскага губернскага ўпраўлення земляробства і дзяржаўных маёмасцяў. 1 вось да якога выніку яно прыйшло ў адносінахда скаргі сялян: «Сяляне знаходзяцца ў крайне бедным становішчы. Яны не маюць гаспадарчых будынкаў і набытку. 1 па недахопу зямслыіыхугоддзяў не могуць быць надзелены законнай прапорцыяй такіх, а таксама і па беднасці еваёй, і нястачы ў іх вупражы... А так як яны непахвальных паводзін, то для паляпшэння іх становішча і бліжэйшага за імі нагляду мясцовымі ўладамі, мэтазгодна сялян перасяліць у іншыя казённыя маёнткі, у якіх больш зямлі, менавіта ў маёнтак I Ілебанаўцы». Што было і зроблена.
Вёска Лаша ў той час мела вельмі несамавіты выгляд. 1 Іаабапал яе небрукаванай вуліцы, нібы авечкі ў летнюю спёку, стаялі цесна збітыя сялянскія хаты. Да 1861 года амаль ва ўсіх прыгонных еялян хаты былі курныя. 3 90 хат толькі сем мелі коміны. Ва ўеім Лашанскім прыходзе налічвалаея з комінамі ўсяго 40 хат. He было цэглы. Нечы рабілі з гліны. Зімой пад імі трымалі курэй, малых парасят. Студні былі толькі ў
цівуноў. Ваду бралі з рэчкі Лашанкі, што раздзяляе Лашу на дзве часткі — Малое і Вялікае сёлы. Цёмна і няўтульна было ў курных хатах. Сцены чарнслі ад сажы. У печах палілі сухім авечым гноем, бо дроў з панскага лесу здабыць было цяжка. Дым з хаты выходзіў праз спецыяльную адтуліну, так званы «верхнік», які замяняў комін. Яго адчынялі на час, пакуль палілі ў печы, і тады. калі хто з членаў сям'і цяжка паміраў, канаў, «каб ні мэнчыўся, жывейдуша выйшла б» — казалі сяляне. На пярэдняй сцянс хаты была прымацавана жалсзка ў выглядзе загнутай падкоўкі, т. з. в. «бабка» або «дзед» — прылада, у якую ўстаўлялі лучыны, свяцілі імі ў час доўгіх зімовых вечароў. Пры цьмяным святле лучыны кудзельніцы пралі кудзелі, выводзілі свае сумныя песні, якія пагадвалі аб іх цяжкай, беспрасветнай жаночай долі:
Валэ палавыя, да чаму не гарэце?
Лета мае маладзенькія, Да чаго ж марна ідзеця? Сіва птайіачка невялічка Да па ельнічку скача.
Дурна дзеучына, неразумна
Па малойчыку плача.
He плач, дзяучына, сэрца ядына,
Да не сушы галоукі.
Прыедуць людзі незнаёмыя
Да з чужой старонкі.
Я не плачу, я не плачу. Да самы слёзы льюцца, Каго я люблю—лісточкаў німа, A ad нілюбага шлюцца.
(Народная беларуская песня, запісана ў в. Лаша)
У Лашы было дзве царквы, адна была пабудавана ў 1805 годзе, а другая— у 1863 годзе, з каменнай званіцай, са званамі, на адным з якіх быў надпіс: “Roku 1809-ch Jan Czatkowski Pieban Taszanski Soli Deo Sit honor et qloria”, які паказвае, што лашане некалі былі ўніятамі. Дзядзька будучага вучонага Іван Ануфрыевіч Карскі, які быў адным з актыўных карэспандэнтаў 11. В. Шэйна, успамінае, што сяляне не всльмі ахвотна наведвалі царкву. 3 пяці тысяч душ прыходу ў нядзелю ў царкву прыходзіла не больш як 200 чалавек. Далей ён зазначае, што
сяляне далучаны да праваслаўнай царквы ў 1839 годзе, але да 1855 года амальуся царкоўная служба праводзілася на ўніяцкі лад.
3 незапамятных часоў іюбач з вёскай Лашай, на поўнач ад яе, маячыла вялікая пабудова паноў Бухавецкіх, якая ў народзе называлася «Мураванкай». Яна пабудавана з вялізных гранітаў — валуноў. Легенда расказвае, што вялізных памераў валуны прыгонныя сяляне па загаду Бухавецкіхзбіралі з палёў, звозілі і пад наглядам цівуноў выкладалі з іх чатырохмятровай вышыні сцены Мураванкі. У час будоўлі шмат людзей загінула, многія з іх засталіся калекамі. Існуе легенда, што каб адпомсціць пану за здзекі над прыгонным народам, нехта ў час будовы залажыўў сцяну кавалак магніту. Тры разы Бухавецкія ўзводзілі на Мураванцы дах, і кожны раз у яе біў пярун, гарэла збожжа. Нарэшце Бухавецкія, не ў сілах супрацьстаяць стыхіі, пакінулі рамантаваць Мураванку, і яна без даху стаяла вякамі. У 1940 годзе сцены Мураванкі былі ўзарваны, матэрыял выкарыстаны на іншыя будынкі. Застаўся фундамент і рэшткі сцен.
Яшчэ нядаўна каля царквы стаялі два помнікі паноў Бухавецкіх — чатырохмятровай вышыні гранітныя слупы, пабудаваныя ў 1819 годзе. I Іа мармуровай пліце значыліся золатам іх прозвішчы і імёны. У 1891 годзе пліта ўпала і разбілася. Гэтыя помнікі пазней сялянамі былі разбураны. Прозвішчы ўладалыіікаў вёскі Лашы захаваліся толькі ў архіўных дакументах.
Апрача царквыўвёсцы Лаша былодзве карчмы, заснаваныя таксама панамі Бухавецкімі. Якнекалі казалілюдзі: «Дзедухоўнікцарквуставіць — там пан корчмы ладзіць». У корчмах адбываліся вяселлі, хрысціны, запоіны, памінкі. Карчма для жыхароў Лашы была і своеасаблівай канторай, і біржай, і клубам. У карчме лашане збіраліся для абмеркавання розных пытанняў, для заключэння дагавароў. У карчме праходзілі агульныя сходы для найму пастухоў. Паводле 1. А. Карскага, найбольш людзей у корчмах збіралася ў зімовыя вечары. Асабліва многа сялян збіралася ў лашанскіх корчмах у нядзелю. Да гэтага дня карчмар старанна рыхтаваўся, чакаў яго. 1 Іа заканчэнні ў царкве абедні дзесяткі саней пад'язджалі да карчмы, дзесяткі пешаходаў прыбывала. Усе яны ішлі ў карчму «пагрэцца», адпачыць, выпіць «чамярыцы», гарэлкі. У карчме сустракаліся сваякі, блізкія, знаёмыя. Распытвалі адзін у дру-
гога пра свае справы, пра жыццё. Пад вечар плошча перад лашанскай карчмой была падобна на кірмаш. У сярэдзіне карчмы чутны быўбесперапынны гоман. выкрыкі, спевы. I Іа ўслончыку, на гурбе кажухоў і сярмяг сядзяць дудары, двое дамарошчаных скрыпачоў і іграюць вальса, круцёлку, мяцеліцу, польку, казака. А перад імі прытопваюць дзесяткі пар лапцей (па-тутэйшаму — пасталоў) і чаравікаў. Спачатку танцуе адна «блазнота» — моладзь, затым і людзі старэйшага ўзросту. Сяляне ў карчме праседжвалі да 2-х, 3-х гадзін ночы, прапівалі апошнюю маёмасць, збожжа, жывёлу. Нездарма ж жанчыны пракліналі карчму, шынкароў, шынкарак і ў песнях аплаквалі сваю нядолю:
Кажуць людзі, ішпо мой муж п 'е, А зноў муж з карчмы ідзе.
Прапіу каня варанога
/ йдзе да хаты па другога.
Oil і прапіў каня шынкараццы,
Ідзе дамоў дай ні каецца,
Ідзе дамоў дай ні каецца, Дай мілаю ўсё хваліцца. Мілая мая, выкуп каня, Як не выкупіш — не будзяш сама. Як выкупіш — любіць буду, А не выкупіш — біці буду.
Мне твая бітва не перйіына:
На маіх плячах — цяромшына. Плячыма акно адчыняла, Праз акенечко ўцякала,
У вішнёвым саду начавала, Дый з кукоўкамі кукавала, 3 салавейкамі шчабятала.
(Народная беларуская песня, запісана ў в. Лаша)
Такой была Лаша па ўспамінах старых людзей і апісаннях у раннім дзяцінстве будучага вучонага Я. Ф. Карскага. Жыццё яго мала ў чым адрознівалася ад жыцця дзяцей аднавяскоўцаў. Аб гэтым можна мсркаваць па словах яго дзядзькі Івана Ануфрыевіча Карскага, які быў псаломшчыкам (дзячком) у Лашанскай царкве, ахвотна ўнікаў у побыт беларускіх сялян, дасканала ведаў іх жыццё. У сваім лісце да вядома-
га збіральніка фальклорных і этнаграфічных матэрыялаў П. В. Шэйна ён пісаў: «I Іры гэтым прыкладаю сваю пасільную працу аб харчаванні, адзенні і абутку, а таксама аб кармленні малалетніх сялянскіх дзяцей, што ў гэтым маім апісанні чыстая праўда. Хаця я і паходжу з дваран, але мой бацька, які служыў прычотнікам (дзячком) пры царкве ў сяле Лаша, быў абцяжараны шматлікай сям'ёй : у яго было 8 чалавек сваіх дзяцей, ды яшчэ 6 дзяцей-сірот ад памершых братоў. Да гэтага сам — друг з жонкай, усяго, значыць, 16 чалавек. Таму мы жылі вельмі бедна, і жыццё наша нічым не адрознівалася ад сялянскага, выключаючы адзежу. Сталаванне наша было такое ж, як і сялян, і ўсё, аб чым я ўспамінаю ў сваім апісанні адносна харчавання, было і ў нас. Яно ніколі не згладзіцца з маёй памяці».
Можна думаць, што не лепшым было становішча і ў бацькоў Яўхіма Карскага. Аб цяжкім жыцціўспамінае і дачка вучонага Наталля Яўхімаўна Карская (Баркоўская), якая піша: « Сям'я Карскіхбыла вялікая, складалася з 8 чалавек. Сціплай настаўніцкай пенсіі на пражыццё не хапала». Пры гэтым, трэба адзначыць, што сяляне плацілі за навучанне дзяцсй настаўніку натурай, збожжам, такзванымі «гарцамі».
Бедна жылі лашане. Аб гэтым сведчыць прыпеўка, якая бытавала ў свой час у сялян суседніх вёсак:
Калі хочаш жаніціся,
Бяры жонку з Лашы,
Адна нсіга у пастале,
Другая — у камашы.
К вясне не хапала хлеба і кармоў для жывёлы. Людзі часта хварэлі. Былі гады, калі памірала больш, чым нараджалася. Так, у 1848, 1855 і ў 1856 гадах у вёсках Лашанскага прыходу, у тым ліку і ў самой Лашы, лютавала эпідэмія халеры. Многа людзей забрала яна. Каб пазбавіцца ад яе, non Лашанскай царквы Ст. Чаховіч загадаў прыхаджанам маліцца, пасціць, на скрыжаваннях дарог ставіць крыжы, на іх вешаць рушнікі. Абходжвалі вёскі з крэсным ходам, абворвалі чорным і белым валамі вакол вёсак, але эпідэмія халеры не пераставала лютаваць. Пра медыцынскую дапамогу людзі не ведалі, затое добра ведалі і ахвотпа расказвалі пра розных знахароў, ведзьмаў, ведзьмароў, ваўкалакаў. 1. А. Карскі запісаўзамову, пры дапамозе якой знахарка лячыла зубы, каб не
балелі: «О вы зубы, зубы! Чаму ж вы не белыда руды? Хіба вы што кепско жавалі, што хваробы дасталі? I Іерастаньце жа вы хварэці, будзеце, як велькі пан, у гарэці. А коль не перастанеце балеці, то мы будземо вас жалезам нягнуці. Ідзі жа ты хвароба ў шырока поле, у сухія ляеа, да ў мокрыя балота, а хваробы нам жаднай нс трэба, бо яна прыйшла ад чорта але не з неба...». Апрача загавораў, сяляне лячыліся ад розных хваробаў зёлкамі.
Цяжка жылі сялянс. Яны ніяк не маглі пазбавіцца ад такога становішча, каб не есці чорнага хлсба, у якім толькі палавіпа была сапраўднага зерня, другая палавіна была звычайна з мякіны, папараці, жалудоў, бульбы або іншых якіх-небудзь сурагатаў. Для сялян белы хлсб, з чыстага зерня, лічыўся ласункам. Ягодавалі дзецям, як гасцінец. Чысты хлсб з 'яўляўся толькі ў святочныя дні, на каляды і вялікдзень.
[Іаводле I. А. Карскага, лашане не называлі сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічылі сябе ліцьвінамі. Алс калі хто сказаў: «Ліцьвін — божы сын», то атрымліваў адказ: «Ты сам ліцьвін». А калі хтосказаў: «Ліцьвін — чортаўсын», тоатрымліваўадказ: «Хоцьчортаў, але ні твой». У большасьці называлі сябе: «Мы тутэйшыя. ІІаша старана ні руска, ні польска, а забраны край». А калі хто запытаецца: «Хто ж вас забраў?», то адказвалі: «Нас Кацярына забрала».
Паноў лашане не любілі, глядзслі на іх з пагардай, называлі «крукамі». «Гэта крук паехаў у гарэце»,— казалі. 1 Іобач з беднымі вёскамі прыгонныхсялян былі і багатыя шляхецкія пасяленні. 1 Іа ўсход, у трох вярстах ад Лашы. над ракой Свіслаччу, дзе самыя ўраджайныя землі, размяшчалісяўтой часбагатыя шляхецкіяаколіцы. Іхналічвалася каля 70. У кожнай такой аколіцы было ад 12 да 80 забудоў, так званых «загродаў». «ІПляхціц на загродзе — роўны ваяводзе»,— з пахвальбой заяўлялі шляхцічы. Шляхта карысталася асобымі прывілеямі, нехадзіла на паншчыну. I Іасіла іншае адзенне, не такос, як сяляне. Шляхта сюды была населена з Польшчы для паланізацыі бсларускага населыііцтва ў час аб'яднання Вялікага Княства Літоўскага з Каралеўствам ГІольскім. Яна жыла самастойна, ізалявана адсялян.
Сяляне ў той час жылі вялікімі сем'ямі, абшчынай. Кіраваў гаспадаркай у асноўным старэйшы з роду, аўтарытэт яго быў непарушны. I Іа выпадак смерці ён перадаваў усю гаспадарку старэйшаму сыну,
усё гэта рабілася вусна, без ніякіх пісьмовых завяшчанняў. 1. А. Карскі апісвае, як яму давялося быць сведкай вось такога завяшчання ў вёсцы Кунцаўшчына, штоў двух кіламетрах адЛашы, у селяніна Сцяпана Краўцэвіча: «... перад смерцю,— піша I. А. Карскі,— прызваў сваіх чатырох сыноў (пяты ў той час быў у салдатах) і сказаў ім наступнае: «Дзеткі маі роднюсенькія! Вы бачыце, што я зусім цепер хворы і здаецца, што ўжэ не выду з гэтай хваробы, то ты, Ясю, застанешся гаспадаром, а вы, дзеткі, слухайце его, як старшага брата, бо ён варт, каб яго слухаць, бо ён не распуснік, ужэ жанаты... да не забывайце, дзеткі, і брата сваего Каземера, што ў москалях». IІасля ён звярнуўся да сваёй сынавой (нявесткі): «I ты, Багуська, не крыўдзь нікога, але ўсе шануйце адно другого, то вас людзі будуць і бог будзе любіці...».
Лашане ў асноўным займаліся земляробствам. Лішнія члены сям'і ішлі на іншыя работы, наймаліся батракамі, выконвалі розныя падзённыя работы. Лашане працавалі і на суконных мануфактурах паноў Бухавецкіх, якія знаходзіліся ў іх маёнтку, у 1 Іовай Квасоўцы. Заснаваны ў 1823 годзе. Яны размяшчаліся ў 3 х будынках. У іх працавала 25 прыгонных сялян, 19 мужчын і 6 жанчын. Да рэформы і пабудовы чыгуначнай дарогі (1862 год) многія памешчыкі, у тым ліку і Бухавецкія, аддавалі сваіх прыгонных сялян купцам для правядзення «бічавой» баржаў з «Кролеўца» (Кенігсберга). Баржы з соллю сяляне цягнулі па 1 Іёману ад пачатку красавіка і вярталіся дахаты каля 15 жніўня.
Да пачатку XX ст. на радзіме Я. Ф, Карскага існавала народнае вучылішча, у якім настаўнічаў бацька будучага вучонага. У той час у народным вучылішчы вучыліся ў асноўным адны хлопчыкі, дзяўчынак было вельмі мала. Бацькі лічылі, што дзяўчынкам адукацыя не патрэбная. Так, у 1894—1895 навучальным годзе ў Лашанскім народным вучылішчы было 88 хлопчыкаў і толькі 6 дзяўчынак.
Дзяўчынкі праходзілі сваю «навуку»дома падкіраўніцтвам матакабо бабулек. Яны павінны былі вучыцца прасці кудзелю і ткацькросны. Дзяўчынак пачыналі прывучацьда гэтай работы ўжо з сямігадовага ўзросіу. Спачатку давалі ім прасці «вал», потым грубае клочча (пяньку), трошкі лепшы гатунак клочча і толькі тады даручалі прасці лён і воўну. У асобных сем'ях вучылі вышываць, вязаць «каронкі» і чэпчыкі, якія насілі маладыя жанчыны пад хусткамі. У старэйшым узросце іх вучылі ткаць кужаль або сукно.
Дзеці бедных бацькоў і сіроты ў школу не хадзілі. Заняткі з навучэнцамі праводзіліся толькі ў зімовы перыяд. Вясной дзеці працавалі разам са старэйшымі ў полі, выконвалі розныя работы, у болыпасці пасвілі валоў, кароў або свіней.
У 1902 годзе ў Лашанскім прыходзе была пабудавана новая lukoла, даволі прасторны і светлы цагляны будынак (у ім зараз размяшчаецца Лашанская васьмігадовая школа імя Я. Ф. Карскага). Лашанскае народнае вучылішча было пераведзена ў новае памяшканне, затым рэарганізавана ў Лашанскае двухкласнае вучылішча. У той час у гісторыі народнай асвсты Гродзеншчыны гэта была вялікае падзея. Такога школьнага памяшкання не было ні ў адным валасным цэнтры. На адкрыццё новай школы 6 кастрычніка 1902 года прыехаў нават сам гродзенскі губернатар А. II. Сталыпін. Крыху пазней такія школы былі пабудаваны ў сяле Верцялішкі і ў весцы Свіслач.
Лашанскае двухкласнае вучылішча ў хуткім часе заваявала сабе добрую славу. Лічылася даволі аўтарытэтнай навучальнай установай. Яно давала сваім навучэнцам трывалыя веды. Яго выпускнікі здавалі ўступныя экзамены ў Свіслацкую настаўніцкую семінарыю, паспяхова яе канчалі, працавалі настаўнікамі ў навакольных вёсках. У Лашанскім двукласным вучылішчы навучаліся будучыя вядомыя і славутыя людзі: хлопчык з вёскі Валічы, іпто ў двух кіламетрах ад вёскі Лашы—Антон Васілевіч Баліцкі — стаў I Іародным Камісарам Асветы БССР, а хлопчыкз вёскі Малыя Кавалічы — Міхаіл Фролавіч Грыгаровіч — стаў Героем Савецкага Саюза, генерал-маёрам. У 1868 годзе бацькі Я. Ф. Карскага з сяла Лашы пераязджаюць на 1 Іавагрудчыну, у сяло Ятру.
Заснаванне сяла Ятры адносіцца да глыбокай старажытнасці. Яно размяшчаецца ў адлегласці 205 км на ўсход ад г. Гродііа, над рэчкай Ятранкай, якая з'яўляецца правым прытокам ракі Моўчадзь. Уладальнікам сяла Ятры ў свой час быў Іосіф Кошыц, аб якім успамінае Адам Міцкевіч у паэме «ІІан Тадэвуш».
Сяло Ятра ў той час мела 20 валочных надзелаў. Маёнтак Ятра — 12 валок і 24 літоўскія моргі. У сяле былі царква, школа, у якой стаў працаваць бацька Яўхіма, карчма і вайсковыя пасяленні.
3 перапіскі з Гродзенскай казённай палатай аб пабудове і
неабходнасці правядзення капітальнага рамонту сялянскіх будынкаў відаць, што сяляне ў сяле Ятра жылі вельмі бедна. У большасці з іх хаты разбурыліся, згнілі, стаялі без стрэхаў. А на пабудову новых хат лесаматэрыялаў пан не адпускаў.
Пасля Лашы сяло Ятра стала для малога Яўхіма другой радзімай, дзе праходзіла яго дзяцінства. Тут ён вучыцца ў Ятранскай школе разам з сялянскімі хлопчыкамі і дзяўчынкамі, тут прыдбаў новых еяброў. Разам з імі бегаў за сяло на луг, купаўся ў крынічнай вадзе Ятранкі, хадзіў у лес па грыбы. Тут ён пазнаў гора беларускіх сялян, а разам з тым назіраў раскошу і багацце ятранскіх паноў. Усёй сваёй душой ён зжыўся з простым народам, палюбіў яго.
Непасрэдна з I Іавагрудчынай звязана далейшас жыццё і дзейнасць будучага вучонага. Тут ён правёў дзіцячыя гады, тут праклаў першыя крокі ў навуку, часта бываў у Навагрудку, на возеры Свіцязь, яго ваколіцах, праходзіў сцежкамі Адама Міцкевіча, аглядаў мясціны, звязаныя з жыццём вялікага паэта, які на ўвесь свет праславіў гэты цудоўны куток нашай радзімы. Бацька, як і ў Лашы, настаўнічаў, але матэрыяльныя ўмовы не палепшыліся, сталі яшчэ горшымі.
Вучоба і першыя крокі ў навуку
Пасля заканчэння Яўхімам Ятранскага вучылішча бацька не меў сродкаў, каб накіраваць сына ў гімназію. Ен аддае яго вучыцца ў Мінскае духоўнае вучылішча. Няма падстаўдумаць, штоабставіныўгэтым вучылішчыў нечым істотным адрозніваліся ад змрочнай удушлівай атмасферы, якую добра паказаў У. Памялоўскі ў сваёй аповесці «Нарысы бурсы». Ен пісаў: «Выхаванцам даводзілася недарэчна зубрыць слова ў слова бурсацкія падручнікі па багаслоўю, якія змяшчалі ў сабе многа «бязглуздзіцы і агіднасці». Такая сістэма выхавання калечыла выхаванцаў маральна і фізічна. Бурса не дала і не магла даць будучаму вучонаму рэальных ведаў.
Цяжкае жыццё для Яўхіма пачалося ў «бурсе». Ен жыў у агульным памяшканні прыдухоўным вучылішчы, вёў паўгалоднае існаванне сярод чужых людзей. У «бурсе» заставаўся і ў час зімовых канікул, у Ятру да сваіх бацькоў не прыязджаў, ведаючы, у якім матэрыяльным
становішчы яны жывуць. Але, нягледзячы на цяжкія матэрыяльныя ўмовы, Яўхім старанна вучыцца і выдатна канчае 4-ы клас. Кабдапамагчы сваім бацькам, дас прыватныя ўрокі. Лб гэтым унучка Я. Ф. Карскага — Таццяна Сяргееўна Карская — успамінас: «Вясковы настаўнік меў вельмі малы даход. Сям'я была вялікая, а паколькі хацелася ўсіх падняць на ногі, то старэйшаму даводзілася дапамагаць. У нас у сям'і расказвалі, што, калі дзядуля вучыўся, то ён даваў прыватныя ўрокі, быў рэпетытарам, і яму ўдалося назбіраць грошай такую суму, іпто ён дапамог свайму бацьку купіць неабходнага ў гаспадарцы каня...».
Пасля заканчэння духоўнага вучылішча Яўхім Фёдаравіч Карскі паступае ў Мінскую духоўную семінарыю, дзе ўсс вучні былі на поўным дзяржаўным утрыманні.
Духоўная семінарыя, зразумела, не магла даць шырокіх ведаў, паколькі тут усё было скіравана на падрыхтоўку служкаў царквы, a не ўсебакова адукаваных людзей. Аднак у найболып цікаўных юнакоў, магчыма насуперак схаластычнай мерцвячыне, з якой яны сустракаліся ў час вучобы, разгараецца прага да пазнання жывога жыцця свайго народа, яго фальклору, звычаяў, гісторыі. Нездарма ж са сцен Мінскай духоўнай семінарыі ў 1843 годзе выйшаў вядомы этнограф і знаўца народнага жыцця, мовы і духоўнай культуры бсларусаў, карэспандэнт славутага «Современннка» Павел Міхайлавіч ІІІпілеўскі. Яго словы з нарыса «Бсларусь у характарыстычных апісаннях...» добра перадаюць гэтую неўтаймаваную цікавасць да ўсяго народнага: «Мнс ўспамінаюцца тыя цудоўныя дні, поўныя невыказанай весялосці. зразумелай толькі таму, хто сам гэта зазнаў, дні, калі я спяшаўся на канікулы з губернскага горада ў аддалены павет і мог з поўнаю свабодаю раз'язджаць па вёсках і сёлах, дзе па нейкай страстнай нсвядомай ахвоце да вывучэння народных навер'яў і казак прыслухоўваўся да гукаў гарманічнай пявучай беларускай мовы, запісваў словы і расказы з вуснаў сялян, дамарослых баянаў і знахароў, прабіраўся ў беларускія хаты і клеці, знаходзіў прыемнасць гутарыць за сціплай вясковай трапезай з сівавалосымі старымі і маршістымі бабулямі 11Іто цягнула мяне туды, у гэтыя хаціны бедных лядзей? He ведаю... Я любіў гэтых добрых людзей, я знаходзіў уцеху ў іхняй павольнай лянівай размове, у іхніх песнях, прыказках і прымаўках... Колькі новага, невядомага мне па школьнай лаўцы я уведаў у гэтым народным вучылішчы, багатым
разнастайнымі а выпушчана асобным выданнем. У прадмове да яе Я. Ф. Карскі пісаў: I я забываўз імі пра губернскі горад, пра таварышаў па школе, пра знаёмых і нават сваякоў...я жыў з імі, я рос сярод іх... ».
Аднак духоўная семінарыя давала нядрэнную падрыхтоўку ў некаторых спецыяльных дысцыплінах, і ў першую чаргу добрае веданне стараславянскай (царкоўнаславянскай) і грэчаскай моваў, што вызначыла, відаць, шмату чым лёс будучага вучонага.
У 1881 годзе Я. Ф. Карскі паступае ў Нежынскі гісторыкафілалагічны інстытут імя графа Кушалёва-Безбародкі, які ў 1885 годзе закончыў з вельмі добрымі вынікамі. У інстытуце Я. Ф. Карскі здзіўляў усіх працаздольнасцю. Вучыўся на славяна-рускім аддзяленні. Глыбокія веды паказаў на пісьмовых экзаменах. Так, паводле наяўных дакументаў (фотакопія, атрыманая з архіва Нежынскага педагагічнага інстытута) 30 мая 1885 года ў выніку праведзеных пісьмовых экзаменаў (сачыненне) і абмеркавання вусных адказаў, камісія на атэстатах выставіла адзнакі па рускай славеснасці: Карскаму — 5, Розаву — 4, Федароўскаму — 3. Члены камісіі: экзаменатар —■ М. Сокалаў, асістэнт — Р. Бранд (вядомыя рускія вучоныя, спецыялісты па славянскіх мовах, літаратурах і фальклоры).
Тут, у сценах Нежынскага інстытута і пачалася яго навуковая дзейнасць. У 1883 годзе ён апублікаваў у часопісе «Русскнй фнлологмческнй вестннк», што выдаваўся ў Варшаве, крытычныя нататкі па філалогіі. У 1884 годзеў гэтым часопісе ён змяшчае сваю першую працу — публікацыюз каментарыямі беларускіх песеньсяла Бярозаўца на Навагрудчыне. Тут Я. Ф. Карскім было запісана 59 песень.
У Нежынскім гісторыка-філалагічным інстытуце Я. Ф. Карскі пачаў настойліва рыхтавацца да навуковай працы ў галіне філалогіі: вывучаў славянскія мовы, а таксама грэчаскую, лацінскую, санскрыт, дасканала авалодаў параўнальна-гістарычным метадам у мовазнаўстве. Закончыўшы на выдатна інстытуцкі курс, ён, здавалася б, меў усе падставы заняцца выключна навуковай дзейнасцю, аднак неабходнасць матэрыяльна дапамагаць бацькам вымусіла яго заняць пасаду выкладчыка ў Віленскай гімназіі.
Горад Вілыія з даўніх часоў быў горадам, дзе жылі прадстаўнікі розных народаў: літоўцы, беларусы, палякі, яўрэі, рускія, татары. Многія
народы ўнеслі свой укладу гісторыю горада. Вілыія была цэнтрам, дзе пачалося кнігадрукаваннеў нашаГі краіне. Яшчэў 1522 годзе беларускі першадрукар Ф. Скарына пачаў выдаваць тут свае кніжкі. Агульная барацьба розных народаў за волю аб'ядноўвала гэтыя народы. У Вілыіі жыў і вучыўся вялікі польскі паэт А. Міцкевіч. 3 Вільняй звязана творчасць Э. Ажэшкі і С. Манюшкі. У Віленскім універсітэце працавалі вядомыя вучоныя XIX ст.— гісторык I. Лелявель, медык I. Франк. Тут узніклі і дзейнічалі тайныя прагрэсіўныя студэнцкія арганізацыі філаматаў і філарэтаў. У Вілыіі за агульную справу аддаў жыццё кіраўнік паўстання 1863 года Кастусь Каліноўскі. Вільня была важным цэнтрам рэвалюцыйнага руху. 3 гэтым горадам дружбы народаўзвязана жыццё і дзейнасць і нашага выдатнага вучонага, заснавальніка беларускага мовазнаўства 1 філалогіі акадэміка Я. Ф. Карскага. Тут ён жыў, працаваў, адсюль праклаў далейшыя крокі ў навуку.
Пасля падаўлсння паўстання 1830-1831 гг. універсітэт у 1832 годзе быў закрыты, а ў будынку былі размешчаны настаўніцкі інстытут, архіў і гімназія, у якой з 1885 па 1893 год працаваў выкладчыкам Я. Ф. Карскі. Разам з ім у той час працавалі выкладчыкамі ў Віленскай гімназіі I. К. Бялькоўскі, А. Ф. Занкевіч, Е. М. Харкевіч, A. А. Глебаў, А. Н. Сяргееў, II. Т. Калеснікаў, М. Г. Касакоўскі, А. Ф. Мойер. Усе яны, у тым ліку і Я. Ф. Карскі, былі выкладчыкамі стараславянскай, рускай і лацінскай моў.
Я. Ф. Карскі адначасова з педагагічнай працай праводзіць вялікую работу ў рукапісным аддзяленні Віленскай бібліятэкі па вывучэнню мовы старажытных беларускіх помнікаў.
1 Іеўзабаве выходзяньусветягодаследаванні — «Обзорзвуков п форм белорусской речн» і «К нсторнн звуков н форм белорусской речн». Гэтыя дзве працы і з'явіліся дзвюма часткамі магістарскай дысертацыі Я. Ф. Карскага, якую ён з поспехам абараніўу Кіеўскім універсітэце ў 1893 годзе.
У прадмове да працы «Обзор звуков п форм белорусской речн» Я. Ф. Карскі з поўным правам заяўляе: «Што датычыцца навуковых даследаванняў па беларускай мовс, то іх, можна сказаць, нс існуе...». I сапраўды, к таму часу па беларускай мове былі надрукаваны толькі асобныя артыкулы, працы К. Аппеля «О белорусском наречіш» і I. Нядзёшава «Нсторнческнй обзор важнейшнх звуковых н морфологн-
ческнх особенностей белорусскнх говоров», зроблены толькі першыя крокіда навуковай распрацоўкі беларускай мовы.
«Обзор звуков н форм белорусской речн»— першая сур 'ёзная вялікая праца Я. Ф. Карскага па беларускай мове. У гэтай працы Я. Ф. Карскі гаворыць аб беларускай мове як самастойнай: «... беларуская гаворка павінна лічыцца самастойнай: сукупнасць яе характэрных рыс не паўтараецца ні ў адной славянскай мове...». Гэта было сказана ім тады, калі ў афіцыйных колах і ў вучоным свеце за беларускай мовай не прызнавалася права на сваё месца сярод іншых славянскіх моў.
Працай Я. Ф. Карскага «Обзор звуков п форм белорусской речн», якая абагуліла важнейшыя даныя аб жывых баларускіх гаворках, была закладзена аснова для сапраўднага навуковага вывучэння беларускай мовы. Крыніцамідля вывадаў аб сучаснай беларускай мове паслужылі друкаваныя зборнікі беларускага фалыклору, «Словарь белорусского наречня», складзены 1. I. Насовічам, і «Белорусскне песнн ссла Берёзовца Новогрудского уезда Мннской губерннн», сабраныя Я. Ф. Карскім. 11а аснове сваіх лекцый у 1888 годзе ён выдаўу Вільні «Грамматнку древнего церковнославянского языка сравннтельно с русскнм (курс средннх учебных заведеннй)», якая перавыдавалася аж 19 разоў (да 1917 г.).
У 1893 годзе па асабістай просьбе Я. Ф. Карскі быў пераведзены ў Варшаўскі універсітэт. У 1831 годзе царскі ўрад закрыў Варшаўскі універсітэт, але, змушаны ісці на ўступкі, у 1862 годзе дазволіў адкрыцьуніверсітэт пад назвай «Галоўнай школы», якая на працягу5-ці год выхавала такіх выдатных людзей, як вядомыя польскія пісьменнікі Г. Сянкевіч, Б. Прус. Тут вучыўся і славуты мовазнавец Ян Бадуэн дэ Куртэнэ, з якім Я. Ф. Карскі ў пазнейшы чае падтрымліваў сувязі. У 1869 годзе Галоўная школа перастала існаваць. На базе яе быў адкрыты рускі Варшаўскі імператарскі універсітэт, у якім з 1893 па 1915 год працаваў Я. Ф. Карскі, спачатку прафесарам, затым у 1894 годзе экстраардынарным прафесарам па кафедры рускай і стараславянскай моў і гісторыі рускай літаратуры. У апошні час Я. Ф. Карскі выкладаў славянскую палеаграфію, рускую дыялекталогію і граматыку царкоўнаславянскай мовы.
Адначасова з педагагічнай дзейнасцю Я. Ф. Карскі нраяўляў вялікую
цікавасцьда жыцця, побыту, мовы, паэтычнай творчасці беларускага народа, звесткі аб якім ён бесперапынна папаўняўу выніку сваіх паездак па роднай Беларусі і вывучэння прац вучоных і краязнаўцаў, якія займаліся пытаннямі беларускага краязнаўства, славеснасці і этнаграфіі.
У 1894 тдзе Я.Ф.Карскі друкуе сваю працу «О языкс так пазываемых Лнтовскпх летопнсей». За навуковыя заслугіў галіне этнаграфіі савет Рускага геаграфічнага таварыства 1 бстудзеня 1894 года ўзнагародзіў Я. Ф. Карскага залатым медалём.
У 1896 годзе ў Маскве Я. Ф. Карскі абараніў дысертацыю Западнорусскне переводы Псалтырн в XV — XVII веках>, у якіх рашаюцца складаныя пытанні ўзаемадзейнасці старабеларускай мовы з мовай стараславянскай (царкоўнаславянскай) і польскай; і яму была прысуджана вучоная ступень доктара філалогіі. У гэтым жа годзе ён быў абраны членам Археалагічнай камісіі Маскоўскага археалагічнага таварыства. У 1898 годзс Я. Ф. Карскі выбіраецца членам-карэспандэнтам Таварыства прыхільнікаў старажытнай пісьменнасці.
Навуковая дзейнасць Я. Ф. Карскага прыпадае на гады бурнага росту вызваленчага грамадскага руху. Нацыянальна-вызваленчы рух народаў, падтрыманы рэвалюцыянерамі, з'явіўся пачаткам велізарнага руху народаў на ўсіх кантынентах свету і вярнуў да жыцця многія заняпаўшыя народы. Ідэі нацыянальнага адраджэння ўсё болып і больш авалодвалі масамі. Павышалася цікавасць да народнай творчасці з боку прадстаўнікоў беларускага народа, таксама і з боку перадавой рускай і польскай інтэлігенцыі. Сталі выходзіць зборнікі беларускіх народных песень, казак, этнаграфічных матэрыялаў.
У Варшавс для папулярызацыі беларускай культуры і народнай творчасці шмат рабілі студэнты-беларусы Варшаўскага універсітэта. У I 908— 1913 гадахтутадбылося некалькі беларускіхвечарынак. Яксведчаць дакументальныя звесткі, Я. Ф. Карскі і яго сям'я не заставаліся ў баку ад іх. Так, напярэдадні вечарынкі зудзелам трупы Ігната Буйніцкага арганізатары вечарынкі надрукавалі і расклеілі па горадзе афішу на беларускай мове, што выклікала гнеў царскай паліцыі (дазвалялася друкаваць толькі на рускай і польскай мовах), якая ледзь не сарвала правядзення вечара. I толькі дзякуючы хадайніцтву тагачаснага рэктара ўніверсітэта Я. Ф. Карскага ён усё ж адбыўся, хаця факт выдання кра-
мольнай» афішы стаў прадметам спецыяльнага паліцэйскага дазнання. Сярод арганізатараў беларускіх вечарынак значацца прозвішчы паэта Гальяша Леўчыка, Аркадзя Салаўевіча. Актыўны ўдзел у іх прымалі таксама жонка і дачка Я. Ф. Карскага — Соф 'я Мікалаеўна і Наталля Яўхімаўна.
Крынічкі і прытокі
Я. Ф. Карскі добра разумеў, што стваральнікам гісторыі і культуры з'яўляецца просты народ, таму ён з захапленнем бярэцца за глыбокае і ўсебаковае вывучэнне матэрыяльнага і духоўнага жыцця беларускага народа. Ён праяўляў асаблівую цікавасцьда вуснай паэтычна-песеннай творчасці беларускага народа, яго мовы, літаратуры. Ён любіў слухаць беларускія песні, якія спявала моладзь. У гэтых песнях ён адчуваў дыханне народа, яго імкненні.
Стыхія народнай творчасці, можна сказаць, авалодала Я. Ф. Карскім яшчэў раннімдзяцінстве. Будучы беларусам па свайму паходжанню, Я. Ф. Карскі вельмі добра засвоіўжывое беларускае слова, якому верным застаўся да апошняга дня свайго жыцця. Ён адчуў непаўторную прыгажосць вуснай народнай творчасці беларусаў. Усё гэта паслужыла яму асновай і першакрыніцай для плённай навукова-творчай працы. Следам за першай яго публікацыяй, якая была прысвечана беларускім песням сяла Бярозаўца, выходзяць з друку ■ Беларусскне песнн НовосёлокЗатрокскнх Внленской губернші Трокского уезда». Гэта сведчыць аб тым, што цэнтральнае месца сярод першых прац Я. Ф. Карскага займаюць артыкулы па беларускаму фальклору, якім Я. Ф. Карскі цікавіўся на працягу ўсёй сваёй навуковай дзейнасці.
Я. Ф Карскі, з маленства звязаны з жыццём сялянства, глыбока пранікаецца яго патрэбамі і спадзяваннямі, становіцца палымяным прапагандыстам роднага слова. Ён лічыў сваім абавязкам адклікацца на ўсё, што мела дачыненне да мовы і культуры беларусаў. У асобе Я. Ф. Карскага фалькларысты заўсёды знаходзілі падтрымку. Ён з вялікай любоўю ўнікаў ва ўсе дэталі збіральніцкай працы, патрабаваў дакладнага запісу фальклорных твораў па форме і мове. Я. Ф. Карскаму належыць і першая «Программа по собнранню особенностей народных говоров белорусского наречпя», якая была выпушчана асобным вы-
даннем. У прадмове да яс Я. Ф. Карскі пісаў: «Праграма прапануе Вам выкласці (вытлумачыць) асаблівасці гаворкі сяла, вёскі і наогул той мясцовасці, дзе Вы жывяце. Таму, калі Вы будзеце рабіць назіранні над тым, як гавораць вакол Вас, звяртайце ўвагу на мову карэнных жыхароў гэтага сяла або вёскі, толькі не на заезных...».
Сабраныя ііішымі фалькларыстамі матэрыялы з'яўляліся для Я. Ф. Карскага тымі крыніцамі, якія бесперапынна жывілі, давалі багаты матэрыял для навуковых даследаваішяў. У той час пры адсутнасці навуковыхустаноў, якія спецыялыіа займаліся б вывучэннем мовы, фальклору і этнаграфіі беларусаў, Я. Ф. Карскі з'яўляўся своеасаблівым «каардынацыйным цэнтрам» даследаванняў у гэтым напрамку. Ен увесь час падтрымліваў цесную сувязь з буйнейшымі фалькларыстамі і этнографамі: 11. В. Шэйнам, М. Я. I Іікіфароўскім, У. М. Дабравольскім, Е. Р. Раманавым, М. А. Янчуком, М. В. Доўнар-Запольскім, А. Я. Багдановічам, Я. Карловічам, М. Федароўскім і іншымі.
Асабліва пільна Я. Ф. Карскі сачыў за навуковай дзейнасцю II. В. Шэйна. Ім высока ацэнены работы ГІ. В. Шэйна па беларускаму фальклору і этнаграфіі. У сувязі з выхадам другой часткі «Матерналов для нзучення быта п языка русского населення Северо-Западного края» Я. Ф. Карскі пісаў: «... Застаецца пажадаць, каб нястомны даследчык народнай творчасці і народных звычаяў, які, дарэчы, ужо 30 год працуе на гэтай ніве, не замарудзіўузбагаціць навуку выпускам у свет апошніх тамоў свайго выдатнага зборніка».
Паміж ІПэйнам II. В. і Карскім Я. Ф. вялася сістэматычная перапіска. Матэрыялы гэтай перапіскі захоўваюцца ў Архівс AH СССР у Ленінградзе. II. В. Шэйн часта звяртаўся да Я. Ф. Карскага за дапамогай, і той ніколі яму не адмаўляў.
3 сярэдзіны 90-х гадоў пачынаецца цеснае супрацоўніцтва Я. Ф. Карскага з фалькларыстам М. Я. Нікіфароўскім. Яго працы Я. Ф. Карскі называе «выдатнай з'явай» у беларускай этнаграфічнай літаратуры. Адносна нраці Іікіфароўскага Я. Ф. Карскі адзначаў: «Сапраўды, каліўважпіва прыглядзсцца да ўсіх беларускіх зборнікаў Шэйна, то значная частка запісаў у іх акажацца належачымі пяру I Іікіфароўскага... Усе яго паведамленні адрозніваюцца дакладнасцю і ўяўляюць вялікую цікавасць».
3 пашанай адносіўся Я. Ф. Карскі да фалькларыста У. Д. Дабра-
вольскага. 3 ім вучоны падтрымліваў сувязь. Яны абменьваліся сваімі працамі. Абмяркоўвалі розныя пытанні, якія адносіліся да вывучэння духоўнай і матэрыяльнай культуры вусна-паэтычнай творчасці і гісторыі беларускага народа. Працы У. М. Дабравольскага, асабліва яго «Смоленскнй этнографнческнй сборннк» (у 4-х тамах) для ЯФ. Карскага з'яўляўся адной з крыніцдля лінгвістычных даследаванняў.
У значнай меры выкарыстоўваліся Я. Ф. Карскім навуковыя працы 10. Ф. Крачкоўскага, аўтара цікавыхдаследаванняў па этнаграфіі Беларусі.
На працягудзесяці годЯФ. Карскі падтрымліваў сувязьз вядомым этнографам і фалькларыстам Е. Р Раманавым. Аб ім ён пісаў: « Адным з самых плённых сучасных беларускіх этнографаў, які больш як 25 гадоў працуе на сваім становішчы, з'яўляецца нястомны Е. Р Раманаў... Галоўная яго праца «Белорусскнй сборннк». За агляд беларускіх этнаграфічных прац Е. Р. Раманава Я. Ф. Карскаму быў прысуджаны медаль II. Н. Бацюшкава.
Пасля выхаду ў свет 1 -га тома «Беларусаў» Е. Р. Раманаў 21 снежня 1903 года пісаў Я.Ф. Карскаму: «Я ўвесь знаходжуся пад уплывам Вашай цудоўнай кніжкі, неабходнасць якой даўно ўсімі намі адчувалася. Колькі экзэмпляраў у Вас ёсць? Я хачу распаўсюдзіць іх па ўсіх народных вучылішчах пакуль што свайго участка, а потым па ўсёй губерні. Яна па праву павінна быць настольнай кніжкай у кожнай пісьменнай беларускай сям'і: рэцэнзіі Я пастараюся ў хуткім часе змясціць у некалькіх выданнях, каб абвясціць беларусаў аб яе выхадзе і пазнаёміць з яе зместам».
У якасці крыніц вучонаму паслужылі і матэрыялы вядомых даследчыкаў М. В. Доўнар-Запольскага і М. А. Янчука, імя якога вядома было нават Ф. Энгельсу. Ен першы паставіў на навуковую аснову збіранне і вывучэнне беларускага музычнага фальклору Я. Ф. Карскі ахвотна выкарыстоўваў у сваіх даследаваннях працы вядомага фалькларыста А. КСержпутоўскага, які вельмі многа зрабіўдля Бсларусі. 11е выпадкова Я. Ф. Карскі адзначаў, штозборнікА. К. Сержпутоўскага «Сказкн н рассказы белоруссов-полешуков» мае вялікую каштоўнасць для мовазнаўства. На гэты зборнік Я. Ф. Карскі напісаў рэцэнзію. Зусіх іншых этнографаў і фалькларыстаў асаблівую ўвагу звяртаў на польскага фалькларыста Я. Карловіча. Ён дасылаў Я. Карловічу навуковую
літаратуру і іншыя матэрыялы. Ян Карловіч ведаў беларускую мову. Аб гэтым ён успамінае ў адным са сваіх лістоў да Я. Ф. Карскага ад 14 студзсня 1903 года: «Вельмі дзякую за прысылку мнс Вашыхдаследаванняў і артыкулаў, якія з прыемнасцю і карысцюдля сябе прачытаю, як і граматыку беларускай мовы, якуюдаўно ведаю». Я.Ф.Карскі, Ян Карловіч, як і Э. Ажэшка, свой летні адпачынак праводзілі недалёка ад Гродна, у Панямуні. Сюды было ім зручна дабірацца. Тры разы ў тыдзень паміж I Іанямунню і Гродна курсаваў параход.
3 ліку польскіх даследчыкаў у 90-х гадах X I X ст. вылучаецца група прагрэсіўных дзеячоў, якія ставіліся прыхільна да культуры бсларускага народа. Да іх належала польская пісьменніца, этнограф, фалькларыст Э. Ажэшка. Ёсць падставы меркаваць, іпто Э. Ажэшка праз Яна Карловіча была асабіста знаёма з Я. Ф. Карскім, які адзначаў: «У нарысах «Людзі і кветкі на берагах Немана» Э. Ажэшкі... даецца цікавае апісанне расліннага царства (вядома, не ўсяго), прычым мясцовыя назвы раслін пададзены бсз змен. Маюцца і народныя песні».
Невычэрпнай крыніцай для Я. Ф. Карскага былі фальклорнаэтнаграфічныя матэрыялы, запісаныя даследчыкам М. Федароўскім, які меркаваў іх выдаць у 14 тамах. К часу напісання Я. Ф. Карскім «Беларусаў» былі надрукаваны два тамы «Люду беларускага». Аб яго навуковай дзейнасці Я. Ф. Карскі пісаў: «Грандыёзная праца па беларускай этнаграфіі, задуманая ў апошні час М. Федароўскім, пад загалоўкам «Люд беларускі на Русі Літоўскай»... Праца Фсдароўскага датычыцца заходняй групы беларускага племя, менш за ўсё даступнай для вывучэння рускаму даследчыку па прычыне наяўнасці ў гэтай мясчювасці каталіцкага населыііцтва... Федароўскі аб'ездзіўЗаходнюю Беларусь уздоўж і ўпопсрак, усюды вывучаў мясцовае населыііцтва, пераважна ў паветах Сакольскім, Слонімскім, Ваўкавыскім Гродзенскай губерні... Усезапісы і назіранні Фсдароўскі праводзіў сам непасрэдна... ІІІто датычыцца вартасці разглядаемага матэрыялу, то яна бясспрэчна вялікая...».
Вялікай падмогайу творчасці Я. Ф. Карскага былі творы беларускага і польскага паэта-фалькларыста Яна Чачота, які сабраў і апублікаваўу шасці зборніках чад назвай «Piosenki wiesniacze z nad Niemna i Dzwiny» каля 100 бсларускіх песень. Ila беларускай мове песні надрукаваны ў
двух зборніках. Я. Ф. Карскі, аналізуючы творчасць Яна Чачота, зазначае, што першае месца сярод сабраных народных твораў займаюць невялікія зборнічкі Яна Чачота, з якіх многа чэрпалі розныя збіральнікі беларускага фальклору без указанняў крыніц.
Характарызуючы навуковы грунт дзейнасці заснавальніка беларускага мовазнаўства і беларускай філалогіі, нельга абысці яго сувязі і супрацоўніцтва з вядомымі рускімі і іншымі вучонымі, у першую чаргу з акадэмікам 1.1. Сразнеўскім, які з'яўляўся распаўсюджвальнікам ідэй славянскай еднасці; акадэмікам 1. У. Ягічам, шматбаковы талент якога ахопліваў ўсю славянскую філалогію; прафесарам Янам Бадуэнам дэ Куртэнэ, аб працах якога Я. Ф. Карскі напісаў рад водзываў, рэцэнзій, крытыка-бібліяграфічных нататак; украінскім і рускім вучоным, прафесарам A. А. Патабнёіі, даследчыкам пытанняў агульнага мовазнаўства, дыялекталогіі, фанетыкі, граматыкі, сінтаксісу; прафееарам Е. КЦімчанкам, якому аказваў неабходную дапамогу, даваў практычныя парады, асабліва ў рэцэнзіі на «Нсторнческнй словарь украннского языка»; акадэмікам A. I. Сабалеўскім, вядомым знаўцам старажытнарускай мовы; акадэмікам A. А. Шахматавым, аўтарам працу галіне мовазнаўства, гісторыі ўсходніх славян, заснавальнікам славянскай тэксталогіі; Адамам Ганары Кіркорам, беларускім этнографам, археолагам, публіцыстам, на працы якога Карскі спасылаўся; Б. ЭпімахамШыпілам, моваведам, кіраўніком беларускай выдавецкай суполкі «Загляне сонца і ў наша аконца» і іншымі. Я. Ф. Карскі падтрымліваў сувязь і з многімі даследчыкамі славянскіх моў і культур, сачыў літаральна за ўсімі публікацыямі, якія датычыліся Беларусі. 3 папярэднікаў, якія шмат зрабілі для славяназнаўства і беларусазнаўства Я. Ф. Карскі спецыяльна вылучаў П. Шафарыка, даследчыка славянскіх моў і культуры, які абгрунтаваў іх агульнасць.Я. Ф. Карскі высока цаніў яго «Slovansky narodopis» (Прага, 1842), выдадзены ў перакладзе на рускую мову ў 1843 г. Кніга адкрываецца кароткай прадмовай, у якой Шафарык гаворыць пра неабходнасць трымацца матчынай мовы: «Народ, які разумеючы важнасць роднай мовы для свайго вышэйшага духоўнага жыцця, сам пагарджае ёй і выракаецца яе, такі народ робіць замах на самога сябе... Любіць і абараняць больш, чым жыццё, шанаваць і не прыгнятаць чужога ёсць свяшчэнны абавязак як усялякага чалавека, так і народа...». П. Й. ІІІафарык налічвае ўсяго 14 славянскіх моў. 3 іх
вялікарускую, украінскую і беларускую мовы разглядае як самастойныя мовы вялікай сям'і славянскіх народаў. II. Шафарык правілыіа акрэслівае тэрыторыю, на якой ужываецца беларуская мова. Ен лічыў, іпто нацыянальнасць вызначаецца мовай, а не веравызнаннем, і залічвае да беларусаў як католікаў, так і праваслаўных. Шафарык гаворыць пра вялікае гістарычнас значэнне старабсларускай мовы. «11а гэтай мове,— адзначае ён,— якая некалі існавала пры літоўскіх князях, а пасля ўній Літвы з 1 Іольшчай была дзяржаўнай на літоўскіх зсмлях, пісаны ўсе граматы і дзяржаўныя гіаперы, іпто датычылі грамадскіх і прыватных спраў». Шафарык называе важнейшыя творы, напісаныя на гэтай мове (Літоўскія статуты і інш. ), прыгадвае друкарскую і асветніцкую дзейнасць Скарыны, Зізанія, Бярынды.
Я. Ф. Карскі аб вялікім вучоным пісаў: «Псрад намі Павсл Іосіф 11Іафарык... поўнасцю навукова абгрунтавана ягосправаў«Славянскім народаапісанні» (у Празе, 1842). У рускім перакладзе Бадзянскага (М., 1843) беларуская гаворка ў яго займае старонак 27—30... Закранута нават пытанне аб беларускіх гаворках і аб помніках старых заходнерускіх гаворак. Пры ўсёй сваёй непаўнаце і недахопах гэты нарыс ІПафарыка для свайго часу быў вельмі важным навуковым укладам у рускую дыялекталогію».
Да вялікіх здзяйсненняў
Варшаўскі перыядутворчасці вучонага быўсамым пленным.У гэты псрыяд Я. Ф. Карскі разам са збіраннем фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў сістэматычна займаецца іх навуковым аналізам. Яго цікавяць пытанні паходжання і развіцця бсларускай мовы. Ен глыбока вывучае вуснапаэтычную творчасць і быт беларускага народа. Яго цікавілі праблемы паходжання беларускай народнасці, этнічнай тэрыторыі і граніц Беларусі. 3-пад яго пяра амаль штогод выходзяць навуковыя працы: «Главнейшне течення в русском лнтературном языке», «О языке так называемых Лптовскпх летопнсей», «Некоторые редкне особенностн белорусского наречня в Сокольском уездс Гродненской губерннн» і іншыя.
У гэты перыяд Я. Ф. Карскі абагулыііўусё тое, што было зроблена ў галіне беларускай філалог іі рускімі, украінскімі і беларускімі вучонымі.
Ён глыбока і ўсебакова вывучыў літаратурны працэс і паказаў, што беларускі народ, нягледзячы на шматвяковую палітычную і эканамічную залежнасць, на жорсткі нацыянальны прыгнёт, жыў змястоўным жыццём і стварыў багатую культуру, што помнікі беларускай пісьменнасці маюць такое ж гістарычнае значэнне, як і помнікі іншых народаў. Я. Ф. Карскі, якдаследчык, стварыў першую навуковую гісторыю беларускай мовы, фальклору і літаратуры.
У варшаўскі перыяд сваёй творчай дзейнасці Я. Ф. Карскі не толькі займаўся вывучэннем беларускіх помнікаў пісьменнасці і народнай творчасці. Ён звяртаўся таксама да праблем развіцця рускай літаратурнай мовы. Так, 26 мая 1899 года Я. Ф. Карскі наўрачыстым сходзе Варшаўскагауніверсітэта выступіўздакладам «О влняннн іюэтнческой деятелыюстн A. С. Пушкнна на развнтне русского лнтературного языка». Асноўныя палажэнні гэтай працы захавалі сваю вартасць і да нашага часу. Я. Ф. Карскі казаў: «Мова Пушкіна ёсць завяршэнне ўсяго папярэдняга развіцця рускай літаратурнай мовы. Аднак, выказаўшыся такім чынам, мы сказалі б менш, чым трэба. Пушкін быў не толькі завяршыцелем, але і стваральнікам рускай мовы...». У 1909 годзе Я. Ф. Карскі публікуе сваю лекцыю «Значенне Н. В. Гоголя в нсторнн русскоголнтературногоязыка», якую ён прачытаў 20 сакавіка 1909 года ў сувязі са стагоддзем з дня нараджэння М. В. Гоголя. У прамове Карскі даў поўную характарыстыку мовы пісьменніка і вызначыў яго ролю ў гісторыі рускай літаратурнай мовы. Я. Ф. Карскі падкрэсліў, што Гогаль як вучань і геніялыіы нрадаўжальнік Гіушкіна ў сваіх мастацкіх творах яшчэ больш узмацніў у параўнанні са сваім геніяльным настаўнікам народныя элементы мовы, якія паказваюць моц,магутнасцьівыразнасцьрускайлітаратурнаймовы. ІЗлістапада 1911 года адбыўся ўрачысты сход Варшаўскага універсітэта сумесна з членамі Саветаў палітэхнічнага інстытута і вышэйшых жаночых курсаў, з Таварыствам гісторыі, філалогіі і права, Таварыствам прыродадаследчыкаў і з Таварыствам прыхільнікаўтэхнічных і фізіка-матэматычных ведаў, на якім Я. Ф. Карскі выступіў з дакладам «Значенне М. В. Ломоносова в развптнн русского лнтературного языка \
Я. Ф. Карскі выдаў літаграфскім спосабам свае лекцыі для студэнтаў «Очеркн по сннтакснсудревнецерковнославянского н русского языков».
3 кожным годам пашыралася кола навуковых інтарэсаў ЯФ. Карска-
га. Вучоны публікус ўсё новыя артыкулы па мове, літаратуры і фальклору. Такім чынам у Я. Ф. Карскага сабраўся неабходны фактычны матэрыял, выявіліся патрэбы ў яго абагульненні. Ен узяўся за сваю манаграфію «Белорусы», над якой працаваў каля 40 год. Манаграфія «Белорусы» складаецца з 3-х тамоў, з якіхдругі і трэці выходзілі кожны ў трох кніжках.
Першы том даследавання «Белорусы» выйшаў у 1903 годзе ў Варшаве. Ён прадстаўляе сабой уступ да ўсёй шматтомнай працы. Гэтую выключную ў гісторыі славянскіх моў працу вядомы лінгвіст 1. В. Ягіч назваў у пісьме Я. Ф. Карскаму падзвычайнай. У 1-м томе дадзены звесткі аб гісторыі беларускага народа, яго тэрыторыі, мове, прыведзены дадзеныя па этнаграфіі, археалогіі, разгледжаны гаворкі беларускай мовы. Аўтар разглядае не толькі слоўнікавы склад, але і наогул увесь лад беларускай мовы перыяду яе фарміравання на аснове заходніх старарускіх гаворак. У 3-м разделе 1 -га тома «Беларусаў» разглядаюцца два асноўныя пытанні: якой была мова рускіх плямён, якія засялялі беларускую тэрыторыю ў старажытнасці і якімі асаблівасцямі старабеларуская мова стала адрознівацца ад мовы ўкраінскай і вялікарускай. 3-ці, 4-ы і 5-ы радзелы прысвечаны беларускай мове і яе гісторыі. Вельмі каштоўны 8-ы раздел І-га тома «Беларусаў» — « Очсрк постепенного ознакомлення ученых с памятннкамн старого западнорусского языка. Нзученне самого языка». У ім вучоны дэталёва разглядае гісторыю навукі аб беларускай мове. ГІарыс пачынаецца з агульнай характарыстыкі старабеларускай мовы. Даецца разгорнутая характарыстыка старарускай пісьменнасці і старадрукаваных кніг. Асвятляюцца пытанні, якія датычаць вывучэння жывой беларускай мовы і народнай паэзіі XIX і пачатку XX ст. ст. Нарыс Я. Ф. Карскага, разам з яго ранейшымі працамі, даў пачатак грунтоўнаму вывучэнню беларускай народнай мовы. Я. Ф. Карскага можна лічыць заснавальнікам беларускай гістарычнай дыялекталогіі.
Праца Я. Ф. Карскага «Белорусы» складваецца з 3-х тамоў, з якіх другі і трэці выходзілі кожны ўтрох кніжках.
У змрочныя часы царызму, калі нс прызнавалі, што існуе беларускі народ і беларуская мова, калі ў Беларусі не было ніводнай беларускай школы, асабліва паказальны выбар Я. Ф. Карскім эпіграфа, які змешчаны на тытульным лісце першага тома «Бсларусаў», з вядомага веріпа
Янкі Лучыны «Роднай старонцы»:
Сонца навукі скрозь хмары цёмныя
Прагляне ясна над нашай ніваю, / будуць жыці дзеткі патомныя Добрай доляю, доляй йічасліваю!
У ім выказваецца мара Я. Ф. Карскага бачыць сваю радзіму шчаслівай і адукаванай. Гэты том змяшчае ў сабе 466 старонак, этнаграфічную і дыялекталагічную карты, якія з'яўляюцца падагульненнем шматгадовай працы Я. Ф. Карскага ўсправе вызначэння месца беларусаў сярод іншых славянскіх народаў і межаў беларускай мовы на фоне суседніх. Гэтыя карты маюцьзначэнне самастойных, напоўненных неацэннай інфармацыяй навуковых прац.
Этнаграфічная дзейнасць Я. Ф. Карскага праходзіла ў напрамках вызначэння межаў беларускай этнічнай тэрыторыі, вырашэннем праблемы этнагенезу беларусаў у сувязі з фарміраваннем беларускай мовы і вывучэння беларускай паэтычнай творчасці. 3 мэтай вызначэння этнічнай тэрыторыі беларусаў Я. Ф. Карскі асабіста абследуе пагранічныя населеныя пункты Беларусі.
У сваёй справаздачы аб паездцы ў Беларусь летам 1905 года Я. Ф. Карскі пісаў: «У выніку прапановы п. старшынствуючага ў Аддзеле Этнаграфіі Рускага гсаграфічнага таварыства, зробленай мне ў пачатку студзеня 1903 года, мною распачата паездка ў Паўночна-Заходні край на сродкі ў 500 рублёў, якія былі асігнаваны на гэтую мэту былыму той час віленскім, гродзенскім і ковенскім генерал-губернатарам князем Святаполк-Мірскім. Мэтай сваёй паездкі я намеціў: а) устанаўленне этнаграфічнай граніцы беларускай народнасці і мовы з суседнімі велікарускімі і маларускімі плямёнамі і гаворкамі, а таксама з народнасцямі польскай, літоўскай і латышскай; б) на месцы асабіста пазнаёміцца з асаблівасцямі розных беларускіх гаворак і акрэсліць на магчымасці граніцы апошніх; в) адначасова, пры гэтым, рабіць назіранні над народным побытам; г)адначасова сабраць і праверыць новыя і старыя матэрыялы па беларускаму фальклору».
ЯФКарскамубыўвыданДдкрытыліст на права паездкіўВіленскую, Ковенскую, Гродзенскую, Віцебскую, Мінскую, Магілёўскую губерні для навуковыхдаследаванняў народнага побыту і мовы.
Падводзячы вынікі працы, якую яму давялося выканаць, Я. Ф. Карскі пісаў: «Намечаныя задачы вельмі вялікія і наўрад ці былі б выкананы за параўнаўча кароткі тэрмін часу, калі б не было падрыхтоўчых работ ва ўказаных адносінах. Апошнія мною паступова выконваліся з 1886 года. Лб ступені паспяховасці можна меркаваць па маёй кнізе «Белорусы. Том I. Введенме в нзученне языка н народной словссностп» (Варшава, 1903).
Устанаўліваючы межы беларускай мовы, даследчык улічваў нс толькі фанетычныя асаблівасці, алс і марфалагічныя, сінтаксічныя рысы, а таксама лексіку беларускай мовы.
Я. Ф. Карскі лічыць беларусаў карэнным насельніцтвам, якое з’яўляецца нашчадкам славянскіх плямён, што засялялі здаўнейшых гістарычных часоў тэрыторыю сучаснай Беларусі. Ён правільна з пункту гледжання сучаснай гісторыі абгрунтаваў палажэнне аб тым, што беларуская народнасць стварылася ў перыяд Вялікага Княства Літоўскага.
У сваёй працы Я. Ф. Карскі разглядае існуючыя гіпотэзы аб паходжанні назвы «Беларусь» і адзначае: «Мне здаецца, што не пазбаўлсна значэння ў даным выпадку хадзячае тлумачэнне эпітэта «Белая Русь» па вонкавым выгляду бсларусаў: у большасці выпадкаў яны апранаюцца ў белыя світкі ці белыя кажухі, носяць белыя магеркі (шапкі). Такая вопратка ўтрымалася да гэтага часу, асабліва ва ўсходняй частцы Мінскай і Магілёўскай губерняў; у старажытнасці такая вопратка была паўсюдна». Далей Я. Ф. Карскі піша: «У аснову беларускай народнасці ляглі наступныя старажытнарускія плямёны: дрыгавічы, радзімічы і крывічы. Можа быць, што ў некаторых месцах бсларусы асімілявалі севяран, вяцічаў і нават некаторыя літоўскія плямёны, напрыклад, яцьвягаў і голядзь». Я. Ф. Карскі тлумачыць, што значыць слова « Крывічы » : . . . уся паўночная (пачынаючы ад р. Віліі) і паўночна-усходняя Беларусь былазаселена крывічамі... Штозначыць імя крывічы, цяжка сказаць: адны выводзяцьяго ад«крывіч» крывадушны чалавек... іншыя — ад бсларускага слова «кроў» — «крыві»; тады «крывічы» будуць азначаць «родзічы». Але абсдзвс гэтыя этымалогіі нічога не тлумачаць... літоўскае слова kirba /багна, дрыгва/ крывічы абазначаюць тое. што і дрыгавічы». «3 паловы XIII ст. дрыгавіцкія
вобласці адна за другой пападаюць пад уладу Літвы... Менавіта Міндоўг (1235—1263) заваяваў дрыгавіцкі Ноўгарадак (цяперашні Навагрудак), Слонім, Ваўкавыск, Гродна. Нры Гедыміне( 1315—1340) уся Беларусь, апрача самай паўночна-усходняй часткі была падуладай Літвы. ІІры Альгердзе (1340— 1377) літоўскія ўладанні даходзілі да Волгі... К канцу XIV ст. пад уладай Літвы аб'ядналіся ўсе заходнерускія воласці». Далей Я. Ф. Карскі зазначае: «з папярэдняга можна бачыць, што ў эпоху залежнасці Беларусі ад Літвы канчаткова выпрацаваліся асаблівасці, якія характарызуюць беларускую гаворку. Гэта быў час, калі беларуская мова канчаткова падавіла літоўскую мову, яна стала не толькі гутарковай мовай у рускіх (беларусаў), але і афіцыйнай у літоўцаў. Нават просты літоўскі народ запазычыў з яе масу слоў».
3 мэтай устанаўлення межаў распаўсюджання беларускай мовы Я. Ф. Карскі абследаваў раёны Беларусі, наведаў болып як сто населеных пагранічных пунктаў. У сувязі з гэтым ён пісаў: «Маючы на ўвазе асабіста пазнаёміцца з гаворкамі Гродзенскай губерні, летам 1899 года я пабываў у Заблудаве ( на паўднёвы ўсход ад Беластока), Ваўкавыску, Гавейнічах (Слонімскага павету на р. Шчары, недалёка ад м. Жыровіч), у Вялікай і Малой Бераставіцах, паміж Свіслаччу і Гроднам, у Алекшыцах, Лашы і Кузніцы. Летам 1901 года мнедавялося 3 месяцы правесці ў маёнтку Мігова (у 18 вярстахад Гродна, на паўднёвы ўсходпа р. I Іёману). Mae назіранні адносна беларускіх гаворакзаходняй часткі Гродзенскай губерні зводзяцца да наступнага: народная мова тут наогул такая ж, як і ў 1 Іавагрудскім павеце Мінскай губерні, г. з. чыста беларуская». Для знаёмства з гаворкамі на месцы Я. Ф. Карскі выкарыстоўваў кожную магчымасць. Летам 1896 года Я. Ф. Карскі некаторы час жыў у вёсцы Жукі (зараз у Польшчы), якая ляжыць непадалёку ад мястэчка Саколкі (там жыў брат жонкі Софіі Мікаласўны Сцепуржынскай — урач Маркевіч) і вывучаў яе гаворку.
Свой летні адпачынак Я. Ф. Карскі часта праводзіў на дачы ў маёнтку Мігова або ў вёсцы I Іанямунь недалёка ад Гродна, якія раскінуліся на беразе Нёмана ў сасновым лесе. У гэтыя куточкі роднай прыроды Я. Ф. Карскі разам са сваімі дзецьмі і жонкай прыязджаўз Варшавы, Петраграда і іншых гарадоў. У час адпачынкуда яго прыходзілі вясковыядзеці. ЯФ. Карскі любіў з імі гутарыць, прыслухоўваўся да іх мовы. Родныя мясціны Я. Ф. Карскі вельмі любіў. Тутён набіраўсілы і бадзёрасці. Род-
ны Нёман натхняў яго для далейшай працы, даваў сілы. Лб незабыўных мясцінах успамінае і дачка вучонага II. Я. Баркоўская-Карская: «Лета мы звычайна праводзілі на дачы пад Гроднам. Калі бацька пе выязджаў у чарговую, часамі всльмі цяжкую і далёкую экспедыцыю па вывучэнню беларускіх гаворак, тады і на дачы пісаў свас працы». У час летняга адпачынку ў маёнтку Мігова Я. Ф. Карскі наведаў м. Заблудаў Беластоцкага павету, дзе ў другой палове XVI ст. рускі першадрукар Іван Фёдараў са сваім паплечнікам I Іятром Мсціслаўцам у маёнтку гетмана Рыгора Хаткевіча стварылі друкарню.
ІІаведаўшы Заблудаў, Я. Ф. Карскі пісаў: «У Заблудаве ўжо няма той гаворкі з дыфтонгамі з гукам Э, аб якім паведамлялі ў свой час Патабня і Коласаў. Цяпер у самым мястэчку Заблудаве мяшчане (не яўрэі) гавораць або чыста па-руску (што рэдка), або па-польску. У тых і іншых праглядаюцца і асаблівасці маларускай мовы, але ў вельмі слабай ступені».
У м.Жыровічы Слонімскага павету Я. Ф. Карскі цікавіўся рука пісамі мясцовай бібліятэкі.
Летам 1901 года Я. Ф. Карскі наведаў Аўгустоўскі паветСувальскай губерні. Ён устанавіў, што першыя звесткі аб існаванні беларускага насельніцтва ў Сувальскай губерні адносяцца да 1863 года (беларусаў тут было 23 760 чалавек); што беларусы жывуць тут суцэльнай масай па суседству з Гродзенскім і Сакольскім паветамі, на паўночным захадзе беларусы ў некаторых месцах праходзяць нават Аўгустоўскі канал, даходзячы амальда Сейн і Аўгустова.
У выніку сваіх назіранняўЯ. Ф. Карскі канстатаваў: «Самыя заходнія беларускія гаворкі, якія займаюць паўночна-заходнюю частку Гродзенскай губерні і паўднёва-усходнюю частку Сувальскай, вельмі мала былі вывучаны. 3 Гродзенскай іуберні ёсць некалькі запісаў у «Матэрыялах» Шэйна, алс ў адносінах мовы яны ненадзейныя; што-небудзь можна знайсці ў зборніку М. Доўнар-Запольскага «Песнн пннчуков. Кнев, 1895», у якія чамусьці трапілі песні з чыста беларускіх мясцовасцей, напрыклад, з Лашанскай воласці».
Адносна ўсходняй мяжы ў сваёй справаздачы Карскі пісаў: «Каля Смаленска на значнай адлсгласці, у выніку масы чыгуначных дарог, беларусы губляюць асаблівасці сваёй народнасці і паступова
прыбліжаюцца да велікарусаў, тое ж самае назіраецца ў беларускай мове і каля самага Смаленска...». «На поўначы Беларусі асабліва цікавіла мяне распаўсюджанне беларусаў у Цвярской губерні. Мне было вядома, што беларусы дзе-нідзе павінны быць у Асташаўскім, Ржэўскім і Збуцаўскім паветах. Больш-менш цэнтральным пунктам у гэтай мясцовасці быў г. Ржэў. Я і зрабіў яго цэнтрам для сваіх паездак. А каб праводзіць іх мэтанакіравана, з большей карысцю для справы, я звярнуўся за дапамогай да мясцовай інтэлігенцыі, болып усяго да педагагічнай, за рознымі этнаграфічнымі даведкамі. Аднак выявілася, што аб складзе мясцовага насельніцтва яны не маюць ніякага ўяўлення. Толькі дзве асобы — мясцовы любіцель-археолаг С., настаўнік гімназіі, ды інспектар народных вучылішч II.,— чулі, што Туду жывуць нейкія «шеплякн», якія гавораць інакш... Ад іншых асоб і такіхданых устанавіць не змог... 3 с. Малога Туда я накіраваўся на паўночны ўсходда Волгі і яе прытоку Ггомлі, затрымаўся у в. Сыцькава. I пераканаўся, што і тут гавораць па-велікаруску... 3 Сыцькава на вялікай дарозе, ужо за Волгай, я ііакіраваўся ў Ржэў. Вядома і ў ім нідзе беларускай мовы не чуў....
«У Бранску на рынку сустрэў сялян дзекаючых і вымаўляючых Ў замест В. Вопратка ў іх была больш беларускай, вонкавы выглядтаксама. Ад мясцовых жыхароў даводзілася чуць, што наогул беларусы з іх асаблівасцямі трапляюцца да самага Бранска, дакладней да р. Дзясны. 1 Іа чыгунцы з Бранска да Пачэпа і далей да Гомеля таксама ўсё трапляліся беларусы, асабліва ў Чарнігаўскай губерні. Забудаванні ўсюды беларускія, выцясняюцца дзе-нідзе велікарускімі. 3 Пачэпа на конях рабіў паездкі па Трубчэўскаму павету. Сапраўды, у старажытнасці беларусы распаўсюджаны былі на ўсходажда р. Дзясны».
«IІадымаючыся далей да Магілёва, назіраў узмоцненае аканне. Вельмі дзіўна вымаўляюць назву свайго губернскага горада: Мігылёў, Мугілёў (Жлобін, мястэчка). У Магілёве на рынку ў народнай мове быў здзіўлены крайнім аканнем: нават Е націскное вымаўлялі як А. Вось яшчэ некалькі назіранняў,— зазначае Карскі,— зробленых мною на самай поўначы Магілёўскай губерні на граніцы Смаленскай — с. Мікуліна Аршанскага павету (у 10 вярстах ад ст. Рудня). Понс, пы(г) лянь, па(г)лядзі, каляда, зылатэй, сляпэй, другей, хоць галава...». «Каля Гомеля на поўнач — умеранае аканне, цвёрдае Р і інш. Дадзеныя
для некаторых вывадаў аб гэтай гаворцы могуць даць новыя назіранні ў с. Красным IІакалюбежскай воласці, на паўночны ўсход ад Гомеля ў 1 вярстах мясцовае насельніцтва туземнае, чыста беларускае».
3 той жа стараннасцю Карскім вывучаны пагранічныя гаворкі на іюўдні Бсларусі.
У галіне дыялскталогіі вучоны ставіў задачу ў періпую чаргу найболып поўна сабраць дадзеныя аб сучасных гаворках, сістэматызаваць іхідацьім гістарычныя тлумачэнні. Я. Ф. Карскі, якдаследчык, заўсёды падаваў вялікае значэнне фактычнаму матэрыялу: «Гіпотэзы,— гаварыўён,— пабудаваныя тэарэтычна, апіраюцца на нязначнуюколькасць фактаў, часта выпадковых, а часам могуць аказацца нс маючымі пад сабой гістарычнай глебы і ў выніку пазбаўленымі цаны, тады як факты мовы ніколіне згубяцьсвайго значэння».
У 1902 годзе Я. Ф. Карскім быў надрукаваны ў «Могнлевскнх губернскнх ведомостях» (№ 8, 9), а затым здапаўненнямі ў «РІзвестнях ОРЯС» (т. VII, кн. 3) артыкул «К вопросу об этнографнческой карте белорусского племенн». Адзначаны артыкул яшчэ раз сведчыць аб тым, што які велізарны матэрыял быў сабраны Я. Ф. Карскім па жывых беларускіх гаворках, як акуратна, дакладна яны вывучаліся на месцах іх бытавання. Я. Ф. Карскі дзе пехатой, дзе на фурманцы, дзе на цягніку дабіраўся да кожнага населенага пукта, каб асабіста пачуць гутарку народную, стараўся ў мястэчках і гарадах наведаць кірмашы, на якія з'язджаліся сяляне з усіх навакольных хутароў, вёсак, сёлаў, мястэчак, прыслухацца да іх гаворкі, зафіксаваць кожны моўны факт на паперу. Ен сам наведаў больш як 1 14 населеных пунктаў. Асабістыя назіранні над беларускімі гаворкамі і нспасрэднас веданне народнай мовы Я. Ф. Карскі дапаўняў матэрыяламі са зборнікаў фалькларыстаў і з навуковых прац розных аўтараў. Гэта дазволіла яму ўстанавіць тэрытарыяльныя мсжы беларускай мовы і скласці «Этнографпческую карту белорусского племенн». Пры вызначэнні этнаграфічных межаў выключным прызнакам размежавання беларусаў ад іншых народаў прызнавалася мова. Таму этнаграфічная карта з'яўляецца адначасова і картай распаўсюджання мовы. Змешчаныя ў І-м томе «Бсларусаў» «Этнографнческая карта белорусского племенп», складзеная на падставе апублікаваных матэрыялаў і зробленая на яе аснове карта «Бе-
лорусскне говоры» былі своеасаблівым ядром гэтага тома. Яна паслужыла асновай для «Этнографнческой карты белорусского племенн», штоў 1917 годзе была выдадзена ў Петраградзе і перавыдадзена ў 1918 годзе. У 1-м томе «Беларусаў» Я. Ф. Карскі даў поўную класіфікацыю беларускім гаворкам па іхфанетычныхі граматычныхрысах. Ен паказаў, што беларуская мова дзеліцца на дзве групы гаворак, на паўднёвазаходнюю, або цвёрдаэрую і паўночна-усходнюю, або мягкаэрую. Але ў кожнай з іх ён выдзяляе мясцовыя падгрупы гаворак з характэрнымі для іх рысамі. Аў паўночна-заходняй групе Я. Ф. Карскі выдзяляе яшчэ беларуска-палескую падгрупу гаворак, для якіх характэрна вельмі слабое аканне, або поўная адсутнасць яго.
Паўночна-ўсходнююдыялектную групу Я. Ф. Карскі падзяляе на цокаючую і не цокаючую падгрупы. I Іа аснове дадзсных матэрыялаў Карскага цокаючыя гаворкі характэрны для беларускай часткі Пскоўскай і Цвярской, поўначы Смаленскай і паўночна-усходняй Віцебскай губерні. У першым томе «Беларусаў» ёсць шмат і іншых каштоўных выказванняў ЯФ. Карскага па беларускай дыялекталогіі. EH 1 сам публікаваў адна за другой працы па асобных з'явах у беларускай народнай мове. Вялікае значэнне для разгортвання дыялекталагічных даследаванняў па беларускай мове мелі і іншыя матэрыялы, якія друкаваліся і ў іншых часопісах.
Далейшым поспехам у нястомнай працы Я. Ф. Карскага над задуманай ім у Варшаве грандыёзнай манаграфіяй быў выхаду свет другога тома «Беларусаў», які складаецца з трох частак пад назвай: «Белорусы. Т. II. Язык белорусского племенн. 1. Нсторнческнй очерк звуков белорусского наречня» (Варшава, 1908), « Белорусы. Т. II. Язык белорусского племенн. 2. Нсторнческнй очерк словообразовання н словонзменення в белорусском наречнн» (Варшава, 1911) і «Белорусы». Т. 11. Язык белорусского наречня. 3. Очеркн сннтакснса белорусского наречня. Дополнення п поправкн» (Варшава, 1912).
Як відаць з назвы 1-га выпуска 2-га тома «Беларусаў», ён прысвсчаны вывучэнню гукавой сістэмы беларускай мовы. Я. Ф. Карскі ў гэтым выпуску на матэрыяле старажытных пісьмовых помнікаў, з народных гаворак і вуснай народнай творчасці даў апісанне гукавых з'яў у іх гістарычным развіцці, акрэсліў гукавыя заканамернасці беларускай
мовы. Асноўную частку 1-га выпуска 2-га тома складае апісанне фанетычных працэсаў ад праславянскай і старажытнарускай эпох да пачатку XX ст. У беларускіх народных гаворках амаль няма фанетычных, марфалагічных і сінтаксічных асаблівасцей, аб якіх Я. Ф. Карскі не гаварыў бы ў сваіх даследаваннях.
Другі выпуск 2-га тома «Беларусаў», прысвечаны марфалогіі беларускай мовы, з'яўляецца працягам першага выпуска. У гэтым выпуску Я. Ф. Карскі дае поўнае апісанне зменных часцін мовы ў іх гістарычным развіцці.
Трэці выпуск 2-га тома «Беларусаў» змяшчае ў сабе нарыс сінтаксісу беларускай мовы. Я. Ф. Карскі іўсінтаксісе па магчымасці стараўся гюўна прадставіць асаблівасці старой пісьмовай мовы і сучасных беларускіх гаворак. Вучоны ў аднолькавай ступені апіраўся на старапісьменныя крыніцы і на факты сучаснай беларускай мовы. Гэта яму дапамагло даць аб'ектыўны малюнак змен, якія адбыліся ў сінтаксічным ладзе пры фарміраванні мовы беларускай народнасці і нацыі.
За першы том і першы выпуск 2-га тома «Беларусаў» Я. Ф. Карскі быў удастоепы Акадэміяй навук у 1910 годзе поўнай прэміі П. М. Бацюшкава, за апошнія выпускі 2-га томаў 1913 годзе — прэміі Ахматава. Першы і другі тамы «Беларусаў» атрымалі высокую ацэнку Расійскай акадэміі навук. Акадэмікі А. ІПахматаў, В. Перэтц, А. Сабалеўскі, II. Катлярэўскі пісалі: «Выдадзеная праца Я. Ф. Карскага падагуліла не толькі шматгадовую працу аўтара, але наогул, усё навуковае даследаванне беларускай мовы».
Я. Ф. Карскі акадэмік
У час першай імперыялістычнай вайны Я. Ф. Карскі разам з Варшаўскім унівсрсітэтам эвакуіраваўся ў г. Растоў-на-Доне, дзе чытаў лекцыі да вясны 1916 года. У гэтым годзе ён быў выбраны акадэмікам Расійскай Акадэміі навук і пераехаўу IІетраград. 3 гэтым слаўным горадам Я. Ф. Карскі звязаўсваёдалейшае жыццё і дзейнасць. У кастрычніку 1920 года Акадэмія навук дала яму кватэру на Васільеўскім востраве: 7-я лінія, дом 2, кв. 9. У гэтым доме з часоў заснавання Акадэміі жылі рускія вучоныя.
Унучка вучонага Таццяна Сяргееўна Карская ўспамінае: «На Універсітэцкай наберажнай, у Ленінградзе, дзе жыла наша сям'я, ёсць не вельмі вялікі, але цяністы сквер. Яго Румянцаўскім называюць, таму што ў цэнтры яго красуецца гранітны абеліск у памяць перамог, атрыманыху 18-.м стагоддзі надтуркамі пад камандаваннем графа Румянцава. Сюды мы, дзеці, хадзілі штодзённа на прагулку. Часта, выбягаючы за высокую агароджу сквера, мы сустракалі нашага дзядулю, які вяртаўся з Акадэміі. Ужо здалёк можна было ўбачыць яго, высокага і стройнага. Як мне казалі, у акадэміі яго называлі «старарускім волатам». Ён быў вельмі рослы, з шырокімі грудзямі, галаву трымаў высока і крыху набок. У дзядулі быў свежы, ружовы твар, сівая, не вельмі доўгая, прыгожая барада. На ім было цёмнае, доўгае паліто і цёмнага колеру капялюш, у руцэ — кій з загнутай круглай галоўкай. Вельмі часта яго праводзіў маленькі, сівы, у цёмных акулярах акадэмік Барыс Міхайлавіч Ляпуноў. Звычайна да дзядулі мы прыходзілі з бацькамі. Калі быў будні дзень, дзядуля працаваў: чытаў за рабочым сталом. Каб мы маглі прывітацца з ім не парушаючы звычайнага распарадку, бабуля сама ўводзіла нас у кабінет. Дзядуля заставаўся ў крэсле, але ўжо чакаў з'яўлення ўнукаў, павярнуўшы ў наш бок сваю прыгожую галаву. Аднойчы, вітаючыся з дзядуляй, я ўбачыла, штоў яго вельмі ясныя блакітныя вочы. Працаваў ён без акуляраў. Захаваны, нягледзячы на няспынную работу за сталом, зрокдзядулі быў прадметам гонару нашай сям'і. Кабінет у дзядулі быў вялікі, прасторны. Абоі светла-шэрыя, як амаль уся мэбля ў кабінеце, стол быў цёмны, дубовы з разьбой, дзвюма масіўнымі тумбамі. Працуючы, дзядуля сядзеў у гнутым букавым крэсле. Трэба тут сказаць, што абеталяванне ўсёй кватэры было сціплае. У пакоях былі толькі неабходныя рэчы. У кабінеце стаяла некалькі шафаўз кнігамі, на сценах — групавыя фатаграфіі вучоныху цёмных рамках. Упрыгожаннем пакою была бронзавая люстра з матавымі плафонамі на лямпачках.
Дзядуля мой быў чалавекам парадку, вялікай самадысцыпліны. У доме ўсё блішчэла чысцінёй. Вопратка на ім была заўсёды акуратная, свежая. Устаўшы рана, ён апранаў белую кашулю, касцюм, чаравікі, навязваў гальштук, і гэта на цэлы дзень, нават калі не ішоў ва універсітэт альбо ў Акадэмію. Ніякіх халатаў, піжам, хатіііх туфляў. Летам, калі бывала горача, дзядуля насіў лёгкі часучовы пінжак і светлыя суконныя штаны.
Усе гавораць аб дзядулі, як аб чалавеку всльмі вытрыманым, выдатна валодаўшым сабою. 1 Іаходка і ўсе рухі ў яго былі не вельмі хуткія, мова выразная, спакойнага тэмпу.
Рытм жыцця ўдоме строга быў падпарадкаваны яго рабоце як вучонага: уставалі рана, снедалі, дзядуля браўся за работу. Абсд быў у дзве гадзіны, у сем гадзін вечара — вячэрні чай.
Дзякуючы клопатам бабулі (жонкі Яўхіма Фёдаравіча — Соф'і Мікалаеўны Сцепуржынскай, якая была родам з Навагрудка), штодзёнпы стол быў вельмі добрым і разнастайным. Часта падаваліся беларускія стравы: бульбяная бабка, аладкі і вараная бульба з кіслым малаком. Кожны дзень к абеду ў маленькім чыгунку варылі кашу: дзядуля лічыў, што без кашы няма абеда. ІІаогул у яго захаваліся некаторыя народныя звычкі. Так, напрыклад, я запамятала, як ён рэзаў хлеб у час абеду. Дзядуля ўставаў ва ўвесь рост і, блізка прыціскаючы да грудзей бохан, адрэзваў вялікім хлебным нажом лусты, якія пасля дзяліліся на скібачкі.
У маладосці мойдзядуля быўрыжаваты бландзін, валасы яголяжалі прыгожай хваляй. У яго быў адкрыты славянскі твар, разумны погляд, высокі лоб чалавека, умеючага думаць...
Мой дзядуля ганарыўся сваёй прыналежнасцю да беларускага племені і на ўсё жыццё захаваў многія народныя звычаі».
Дачка вучонага I Іаталля Яўхімаўна Баркоўская ўспамінае: «Калі я прадстаўляю сабе бацьку, дык бачу яго седзячым за пісьмовым сталом. I Іе толькі нас, членаў сям'і , алс і чужых здзіўляла выключная працаздольнасць бацькі. Ён не шкадаваў свайго багатырскага здароўя, і яшчэ ў гады прабывання ў Варшаве цяжка захварэў на глебе ператамлення.
Ад працы амаль штодня вечарам адрывалі яго таварышы па універсітэту — мовазнаўцы і літаратуразнаўцы, якія прыходзілі пагутарыць выключна на тэму свайго чарговага даследавання, жадаючы атрымаць карысную для сябе параду.
Асабліва часта наведваў бацьку прафесар Я. К. Цімчанка. Ніколі і нікому нс было адказана ўдапамозе — і так літаральна да апошніх дзён яго жыцця.
У пакоі бацькі панавалі чысціня і парадак, Бацька ведаў, у якой
шафе, на якой паліцы, у якім месцы ляжыць патрэбная кніга і могузяць яе не гледзячы. Стол ніколі не быў завалены кнігамі і рукапісамі. На ім знаходзілася толькі тая кніга, якая была неабходна ўдадзеную мінуту. Выключная памяць бацькі (ён і да самай смерці чытаў напамяць цэлыя артыкулы з твораў на старажытнагрэчаскай і лацінскай мовах) дазваляла яму без лішніх пошукаў знаходзіць адпаведныя выказванні таго ці іншага аўтара.
Бацька не любіў ніякіх упрыгожанняў на стале: дарагіх чарнільных прыбораў, блакнотаў у пераплёце са скуры ці срэбра. 1 Іа стале знаходзілася простая чарнільніца з паглыбленнем для ручкі, сціплая лямпа паджалезным абажурам з рознакаляровымі шкельцамі.
Адзінае багацце кабінета — вялікая бібліятэка, алс і з гэтым багаццем бацька расстаўся без жалю, падараваўшы яе Беларускаму дзяржаўнаму універсітэту...» .
Унучка вучонага ўспамінае, што Я. Ф. Карскі любіў папрацаваць фізічна. «Ен сам, напрыклад, устаўляў на зіму рамы, пры гэтым абавязкова паверх замазкі праводзіў палоску белай эмалевай фарбай, каб было прыгожа і акуратна. Была ў яго невялікая шафа, аб якой, як я памятаю, бабуля казала, што яшчэ ў студэнцкія гады дзядуля змайстраваў яе сам са сваімі братамі».
3 I Іетраградам Я. Ф. Карскі быў звязаны і раней, яшчэ ў час буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі 1905—1907 гадоў. У 1906 revi­se ў Пецярбургу адкрылася беларускае выдавецтва «Загляне сонца і ў наша аконца», якое выдала першыя кніжкі для чытання, календары і мастацкія творы на беларускай мове. 3 беларускай выдавецкай суполкай Я. Ф. Карскі падтрымліваў цесную сувязь, аказваў ёй дапамогу. «Я. Ф. Карскі вельмі ўважліва ставіўся да дзейнасці Беларускага навуковалітаратурнага гуртка Пецярбургскага універсітэта. Ен, напрыклад, прапанаваў студэнтам праграму, у якой указваў на неабходнасць абагульнення таго, што было зроблена ў галіне этнаграфіі, фальклору і мовы... Асаблівую ўвагу звяртаў на вывучэнне народнага побыту», Я. Ф. Карскі аказваў гуртку арганізацыйную і матэрыяльную дапамогу. Членам гуртка Я. Ф. Карскі даваў практычныя парады, як напрыклад: «Неабходна,— пісаў ён, — 1. Збіраць матэрыялы беларускага слоўніка. 2. Згрупаваць па сюжэтах беларускія народныя песні і казкі.
3. Самастойнае вылучыць ад запазычанага».
У 1912 годзе быў зацверджаны статут Беларускага навуковалітаратурнага гуртка студэнтаў Пецярбургскага універсітэта. Старшынёй гуртка быў выбраны Браніслаў Тарашкевіч. Мэтай гуртка было «навуковае азнаямленне з духоўным і грамадскім жыццём беларускага народа». У рабоне гуртка ўдзельнічалі вучоныя: А. А. Шахматаў, Б. Эпімах-Шыпіла і Я. Ф. Карскі. Гурток выпускаў часопіс «Раніца».
У Петраградзе Я. Ф. Карскі працаваўчленам 1 Іраўлення і I Ірэзідыума Акадэміі навук, дырэктарам Музея антрапалогіі і этнаграфіі, старшыпёй Слоўнікавай камісіі, з 'яўляўся рэдактарам «Нзвестнй Отделенпя русского языка н словесностн Al I СССР».
Гіасля пераможнага завяршэння грамадзянскай вайны распрацоўка праблем гісторыі бсларускай літаратуры ставіцца на нвёрды навуковы грунт.
Іменпа ў гэты час Я. Ф. Карскі закончыўсваю працу над манаграфіяй «Беларусы». I Ісріпы выпуск Ш-га тома («Белорусы. Т. III. Очеркп словесностн белорусского племенн. I. Народная поэзня») быў падрыхтаваны Карскім яшчэ ў час работы ў Варшаўскім універсітэце і выдадзены ў Масквс ў 1916 годзе, а апошнія два выпускі ІІІ-га тома ён завяршыў і выдаўу Петраградзе. Гэта: «Белорусы. Т. III. Очеркн словесностп белорусского племенп. 2. Старая западнорусская пнсьменность» (Пгр., 1921)1 «Белорусы. Т. III. Очеркн словесностн белорусского племенп. 3. Художественная лнтература на родном языке» (Пгр., 1922).
Даўшы ў сваім ІІІ-м томе манаграфіі грунтоўны нарыс развіцця беларускай літаратурнай творчасці, пачынаючы ад яс вытокаў (ад вуснай народнай творчасці) і да апошніх год, Карскі заклаў асновы беларускай навуковай фалькларыстыкі і літаратуразнаўства і гэтым пакінуў глыбокі следу гэтых галінах нашай філалогіі.
Я. Ф. Карскі быў першым даследчыкам народнай паэзіі. Першы выпуск 3-га тома яго «Беларусаў» і прысвечаны гэтаму пытанню. Ён разумеў, што вывучэнне жыцця народа трэба пачынаць з яго творчасці, з фальклору, у якім праўдзіва і шчыра самым народам адлюстроўваецца яго гісторыя, свстапогляд, перакананні і павер'і. Вучонага прыцягваў не толькі фактычны гісторыка-этнаграфічны матэрыял ў фальклорных творах, але ў іх ён бачыў і багацейшую крыніцу
для вывучэння мовы народа. У запісаных ім фальклорных творах Я. ф. Карскі прыводзіць каштоўныя звесткі па фанетыцы беларускай мовы, адзначае яе марфалагічныя асаблівасці, раскрывав семантыку і тлумачыць паходжанне асобных слоў.
У 1 м выпуску ПІ-га тома Я. Ф . Карскі многа ўвагі ўдзяліў аднаму з найбольш пашыраных жанраў вуснай народнай творчасці — прыказкам. «Прыказкі, —пісаў вучоны ,— народныя творы, гэта значыць, што яны захоўваюцца і перадаюцца вусна народам, але складзены яны асобнымі здольнымі асобамі, якія ў сваіх творах маглі паказаць народную душу. Гэтыя асобы расказвалі абтыхздарэнняхз народнага жыцця, якія паслужылі матэрыялам для абагульняючых вывадаўу прыказках; яны ж правялі і тыя назіранні, якія ўрэшце рэшт сталі выражэннем народнай мудрасці. Але паколькі асоба аўтара ў прыказках не адлюстроўвалася, то народ лёгка забыўся іх складальнікаў і захаваў гэтыя творы, як свае ўласныя».
Я. Ф. Карскі ў сваіх творах належнае месца адвёў разгляду народных казак. Ен зазначае: «Казкі займаюць адно з віднейшых месц сярод твораў народнай славеснасці ўсіх галін рускага народа. Але асабліва імі багаты беларусы. Па назіранні аднаго навейшага даследчыка, Беларусь, у асаблівасці глухія яе куткі, прадстаўляюць найбольш добрую глебу ддя росквіту казак, што і выяўлена этнографамі, збіральнікамі гэтага рода твораў».
Належнае месца ён адводзіць т. з. духоўным вершам. Аб іх ён пісаў: «Галоўнымі захавалыіікамі духоўных вершаў («песняў старэцкіх») у цяперашні час з 'яўляюцца ў Беларусі, як і наоіул на Русі, старыя жабракі, больш за ўсё калекі-сляпцы. Яны з павадырамі, прабіраючыся па аднаму з хаты ў хату за міласцінай ці сабраўшыся групамі на кірмашах, а таксама на цвінтарах цэркваў у час царкоўных святаў, спяваюць розныя духоўныя вершы, а таксама за ўпакой і за здароўе, за што слухачы узнагароджваюць іх падаянкамі, таму ш го маленне жабракоў, на думку беларуса, всльмі ўгоднае боіу».
У 2-м выпуску Ш-га тома «Беларусаў» Я. Ф. Карскі ўпершыню ў беларускім літаратуразнаўстве зрабіў грунтоўны агляд гісторыі беларускай старажытнай літаратуры, пачынаючы з першых перакладных помнікаў царкоўнай пісьменнасці і канчаючы аналізам тэкстаў беларускіх інтэрмедый, школыіай драмы. Глыбока даследаваў выданні
Скарыны, В. Цяпінскага, статуты Вялікага Княства Літоўскага, беларускія летапісы і інш.
У выданнях Скарыны падкрэсліваюцца матывы патрыятызму, адданасці сваёй радзіме, народу. Ддносна мовы «Бібліі» Скарыны Я. Ф. Карскі пісаў: «Ен друкуе па магчымасці на зразумелай для народа мове. Ёп не адважваецца яшчэ перайсці на чыста народную мову: у яго яшчэ не рэдкасці аорысты, імперфекты, часта створаныя няправільна, і іншыя царкоўнаславянскія асаблівасці ў мове, ...але ўсё ж аснова мовы народная беларуская, з тымі асаблівасцямі, якія характарызуюць стары яе звод у Літоўскай дзяржаве».
Характарызуючы дзейнасць Скарыны, Я. Ф. Карскі зазначае: «Выданні доктара Скарыны мелі вялікае значэнне для свайго часу. Яны разыходзіліся не толькі ў Заходняй Русі і пранікалі на ўсход, але заходзілі таксама да паўднёвых славян і на Захад Еўропы. Устаноўлены ім тэкст прымаюць пад увагу і іншыя выдаўцы такіх кніг і нават знешняя форма яго выдаішяў і шрыфт служаць прадметам наследавання ў друкароў XVI стагоддзя ў Цюбінгене, Нясвіжы, удрукарні Цяпінскага і іншых месцах. Мала таго, друкаваныя выданні Скарыны, а быць можа, і рукапісы яго, падрыхтаваныя да друку, з'яўляліся прадметам перапіскі з боку тагачасных прыхільнікаў асветы».
Культурна-асветніцкія традыцыі Ф. Скарыны працягвалі В. Цяпінскі, блізкі сябра С. Буднага, беларускі гуманіст, кнігавыдавец. Ім перакладзена на беларускую мову «Евангелле» з прадмоваю. Ён быў прадаўжальнікам гуманістычных, культурнаасветніцкіх і патрыятычных традыцый Ф. Скарыны. В. Цяпінскі быў шчыры патрыёт сваёй радзімы. Ён ахвяраваўусю сваю працу і ўсе сродкі на карысць свайго народа, для выратавання яго ад цемры і невуцтва.
Вывучаючы мову старажытных беларускіх помнікаў пісьменнасці, Я. Ф. Карскі прыйшоў да вывадаў, што, нягледзячы на некаторыя стараславянскія элементы, яны адлюстроўваюць жывую беларускую мову таго часу.
Акадэмік Карскі быў першым даследчыкам гісторыі новай беларускай літаратуры. Яго работы ў гэтай галіне і склалі 3-ю кнігу Ш-га тома «Беларусаў
Свой агульны агляд літаратуры на сучаснай беларускай мове Я. Ф.
Карскі пачаў з 30-х гадоў XIX ст., з твораў Я. Чачота, А. Рыпінскага, Я. Баршчэўскага. Ендаўхарактарыстыкутворчасці вядомым і папулярным пісьменнікам 40-х, 50-х гадоў XIX ст.: Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Кастуся Каліноўскага, Францішка Багушэвіча, Янкі Лучыны, Алаізы Пашкевіч-Кейрыс, Якуба Коласа, Янкі Купалы, Максіма Багдановіча, Цішкі Гартнага, Максіма Гарэцкага, Змітрака Бядулі, Канстанцыі Буйло, Алеся Гурло, Янкі Журбы і інш.
Я. Ф. Карскі першы ўвёў Кастуся Каліноўскага ў гісторыю беларускай літаратуры. У 3-м томе «Беларусаў» ён дае характарыстыку «Мужыцкай праўдзе», выдаўцом якой быў Кастусь Каліноўскі.
Характарызуючы творчасць Францішка Багушэвіча, Я. Ф. Карскі пісаў: «Сапраўдны рашучы штуршок беларускаму адраджэнню дала кніжка Мацея Бурачка (псеўданім Францішка Багушэвіча), якая выйшла ў Кракаве ў 1891 г . на беларускай мовс «Дудка беларуская». Цытуючы нрадмову да < Дудкі беларускай» («IІе пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмерці! ), Я. Ф. Карскі падкрэслівае: «Пад прыведзенымі словамі Бурачка-Багушэвіча мог бы падпісацца кожны беларус... Кніжка Бурачка к пачатку нашага стагоддзя стала вядомай усім, хто цікавіцца развіццём беларускага самаўсведамлення».
«Сапраўдны росквітбеларускайлітаратуры,— пісаўЯ. Ф. Карскі,— пачынаецца пасля першага выбуху рэвалюцыі ў 1905 годзе. У гэты час выступае цэлы рад асоб — «будзіцеляў» заснуўшай Беларусі, якія сваімі творамі імкнуцца ажывіць спакойнае мора беларускага жыцця, якое ўжо часткова пакрылася цвіллю. Яны стараюцца адкрыць вочы насельніцтву на яго прыроду, жыццё, грамадскае становішча, на мову, на гісторыю, хочуць напомніць беларусу яго слаўнае мінулае і паказаць цяжкае сучаснае становішча...».
Я. Ф. Карскі падрабязна разгледзеў творчасць кожнага беларускага пісьменніка, вызначыўшы яго ролю ў літаратурным працэсе. Ен падтрымліваў сувязь з многімі паэтамі і пісьменнікамі Беларусі. Асабліва цесную сувязь Я. Ф. Карскі падтрымліваў з Янкам Купалам. Сярод пісьмаў Янкі Купалы, знойдзеных у ленінградскіх архівах, ёсць тры пісьмы яго да акадэміка Карскага і адзін ліст акадэміка Карскага да Янкі Купалы. Гэтыя пісьмы адносяцца да 1919—1922 гг., але, відаць, адрасаты ведалі адзін другога значна раней. Янка Купала ведаў
Я. Ф. Карскага па яго класічных навуковых працах, а Я. Ф. Карскі ведаў Янку Купалу па яго вершах. У 1919 годзе акадэмік Карскі, завяршаючы сваю манументальную працу «Белорусы», звярнуўся да Янкі Купалы з пісьмом, у якім прасіў яго ўдакладніць некаторыя моманты сваёй біяграфіі. 4 кастрычніка 1919 года Янка Купала адказаў акадэміку Карскаму. Пісьмо гэтае без змен акадэмік Я. Ф. Карскі надрукаваў у 3-й частцы 3-га тома «Беларусаў». У гэты час Янка Купала пачаў працу чад празаічным перакладам на беларускую мову вялікага помніка старажытнай рускай літаратуры «Слова аб палку Ігаравым \ У 1919 годзе пераклад быў скончаны, і адзін экземпляр яго Янка Купала паслаў Яўхіму Фёдаравічу. Неўзабаве прыйшло пісьмо ад Я. Ф. Карскага. У гэтым пісьме акадэмік Карскі пісаў Янку Купалу: «Не магу не прывітаць Вашага жадання перакласці «Слова аб палку Ігаравым», гэтыдзівосны старажытнарускі твор, на беларускую мову, па сваёй архаічнасці так блізкую да яго. Пераклад, кажучы наогул,— даслоўны і вельмі ўдалы. Думаю, што справа гэтым у Вас не абмяжуецца і Вы дасце таксама вершаваны пераклад помніка, тым болып што і цяпер шмат радкоў у Вашым перакладзе могуць быцьужо падзелены на вершы, зразумела, без рыфмаў, якія ў падобных творах не так ужо і патрэбны».
Янка Купала старанна працаваў над вершаваным перакладам «Слова аб палку Ігаравым ' . і 5 верасня 1921 года работа над ім была скончана.
Калі пераклад быў надрукаваны, Янка Купала выслаў яго Я. Ф. Карскаму.
Акадэмік Карскі 16 студзеня 1922 года пісаў паэту: «16 студзеня 1922 г. Петраград. Паважаны Іван Дамінікавіч! Ваш вершаваны пераклад <Слова аб палку Ігаравым» атрымаўся выдатным: скрозь відаць разуменне старога тэксту і прыкметная мастацкая адчувальнасць, не гаворачы ўжо пра лёгкі верш, які адпавядае зместу карціны. У Вашай апрацоўцы беларуская мова аказалася на вышыні. Мне здаецца, што дарэмна Вы ўнікаеце нерыфмаваных вершаў... Ваш пераклад ядаўдля прагляду і спецыялісту па «Слову аб палку Ігаравым > акадэміку В. П. I Іерэтцу, ён таксама згодзен са мною адносна яго вартасці. Жадаю Вам усяго найлепшага, адданы Вам Я. Карскі».
ІІісьмы акадэміка Карскага да гэтага часу з’яўляюцца адзінай і
найбольш грунтоўнай ацэнкай перакладаў Янкі Купалы «Слова аб палку Ігаравым».
Карскі вёў перапіску і з Якубам Коласам. Біяграфічнае пісьмо паэта Я.Ф. Карскі без усялякіх змен надрукаваў у 3-ім томе «Беларусаў».
Я. Ф. Карскі вельмі чула адносіўся і высока цаніў творчасць нашага земляка, выдатнага паэта Беларусі Максіма Багдановіча. Аб ім ён пісаў: Сын небезвядомага ў беларускай этнаграфічнай літаратуры А. Я. Багдановіча, Максім Багдановіч прамільгнуў ззяючай зоркай па небасхілу беларускай літаратуры і знік назаўсёды, падкошаны сухотамі, 12 м а я 1917 года, калі яму былоўсяго26 год. Хаця нарадзіўсяўБеларусі (жыў у г. Гродна), але вельмі рана перавезены бацькамі ў глыбіню Вялікарасіі, склаў свае «тужлівыя косці» ў далёкай ад роднай зямлі Ялце. Унаследаванае ад бацькоў беларускае сэрца назаўсёды звязала яго з радзімай, якой ён служыў сваім словам на працягу васьмі год».
У 3-м вып. ІІІ-га тома «Беларусаў; Я. Ф. Карскі, пасля падрабязнага разгляду важнейшых твораў беларускіх пісьменнікаў пачатку XIX ст. і да 1921 года, прыводзіць і «Матэрыялы для слоўніка беларускіх пісьменнікаўапошняга часу». Аб іх ён пісаў: «Для характарыстыкі літаратурнай дзейнасці апошніх беларускіх пісьменнікаў у нас яшчэ няма поўных дадзеных: не заўсёды нам ясна іх асоба, невядома і ўся сукупнасць напісанага пад псеўданімамі, часам нават і пад некалькімі. Некаторыя з гэтых пісьменнікаў толькі пачынаюць сваю літаратурную дзейнасць, іншыя яшчэ не дасягнулі росквіту, і толькі асобныя з іх ужо на канцы сваёй літаратурнай дзейнасці. Але ўсё ж некаторыя даныя ў нас маюцца і аб іх. He хочучы, каб сабраныя матэрыялы ляжалі марна, я рашыў надрукаваць іх у выглядзе Матэрыялаў», маючы на ўвазе, што яны выклікаюць з боку зацікаўленых і знаючых асоб розныя дапаўненні і папраўкі». У «Матэрыялах» Я. Ф. Карскі знаёміць нас з 203 пісьменнікамі апошняга часу ідае кароткі агляд іх творчасці.
Адносна трэцяга выпуску «Беларусаў» Я. Ф. Карскі сам зазначае, што ў рабоце мелася на ўвазе галоўным чынам зарэгістраваць паэтычны матэрыял з мэтай азнаямлення з ім чытача. Крытычная ацэнка творчасці пісьменнікаў з мастацкага боку, высвятленне ўмоў творчасці таго ці іншага аўтара, якасці таленту — толькі часткова ўваходзіла ў задачы складальніка нарысаў.
Акадэмік Я. Ф. Карскі пасля заканчэння 3-га тома «Беларусаў» меў на ўвазе зноў звярнуцца да праблем беларускай мовы. Ен намеціў шырокую і глыбока прадуманую праграму навуковай дзейнасці ў галіне мовазнаўства. Ён указваў на неабходнасць складання дыялектнага атласа жывой рускай, беларускай і ўкраінскай моваў, распрацоўкі гістарычнай дыялекталогіі і гісторыі літаратурнай мовы. Я. Ф. Карскі падкрэсліў неабходнасць складання поўнага слоўніка жывой рускай, беларускай і ўкраінскай моваў і складання поўнага слоўніка беларускіх пісьменнікаў. Том IV «Беларусаў», на ягодумку, павінсн быўзмяшчаць «Слоўнік беларускай мовы». На жаль, гэта работа, якая патрабавала вялікіх намаганняў і часу, засталася не выкананай.
Хоць Я. Ф. Карскі жыў і працаваў у Петраградзе, ён прыняў самы актыўны ўдзсл у арганізацыі навукі ў Савецкай Бсларусі.
Патрэбы жыцця і энергія нацыянальнага адраджэння Беларусі вымагалі стварэння ў Беларусі вышэйшай навуковай установы — Інстытута беларускай культуры. У сувязі з гэтым рад асоб заняўся выпрацоўкай статуту будучага інстытута. Працаваў над складаннем яго праф. У. 1. Пічэта ў Маскве, Я. Дыла ў Мінску, складаў праектдля інстытута і акадэмік Я. Ф. Карскі ў Ленінградзе.
Праект статуту У. Пічэты, Я. Дылы і Я. Карскага быў сумесна ўзгоднены, удакладнены, і ў пачатку 1922 года ў Мінску быўзаснаваны Інстытут беларускай культуры. У склад Інбелкульту ўвайшлі ў якасці правадзейных членаў Ів. Луцэвіч (Янка Купала), К. Міцкевіч (Якуб Колас), Я. Карскі і іншыя.
25ліпеня 1924года I ІэнтральныВыканаўчы КамітэтіСаветІ Іародных Камісараў БС('Рзацвердзіўновы статут Інбелкульту. Заснаваны Інстытут беларускай культуры быў адначасова установай навукова-даследчай на дзяржаўным каштарысе і. разам з тым, установай культурна-грамадскай, якая захоўвала праз сваё органы непасрэдную сувязь з шырокімі працоўнымі масамі. Я. Ф. Карскі разам з іншымі вучонымі, этнографамі, фалькларыстамі, пісьменнікамі актыўна ўключыўся ў работу. Ён прымае самы актыўны ўдзел у рабоце Інстытута беларускай культуры.
У 1929 годзе Інбелкульт быў рэарганізаваны ў Акадэмію навук БССР
28 студзеня 1919 года быў апублікаваны падпісаны У I. Леніным дэкрэт Савета Народных Камісараў, які прадугледжваў заснаванне ў
шэрагу гарадоў дзяржаўных універсітэтаў. 25 лютага 1919 года цэнтральны Выканаўчы Камітэт Савета рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў пастанавіў адкрыць дзяржаўны універсітэт у г. Мінску і на першыя патрэбы па яго арганізацыі адпусціць са сродкаў рэспублікі адзін мільён рублёў. Для падрыхтоўчай работы па арганізацыі БДУ была створана камісія, якую ўзначаліў акадэмік Я. Ф. Карскі.
Для БДУ Расійская Акадэмія навук, затым Цэнтральная кніжная палата накіравалі частку сваіх кніжныхфондаў. Падараваў БДУ сваю бібліятэку, якаязасталасяўяго пасля эвакуацыі з Варшавы, і Я. Ф. Карскі, асноўнаяж частка яго бібліятэкі засталася ў Варшаве і была разрабавана акупантамі. Адносна яе і пакінутай маёмасці Я. Ф. Карскі 17 лістапада 1923 года пісаў германскаму каменданту г. Варшавы: «3 прычыны пісьма ад 17.XI-1923 года № 1318 паведамляю, што эвакуіраваўшыся з Варшавы ў 1915 г., я пакінуў там на кватэры, якую я займаў (1 Іаталінская 4, кв. 6), усю сваю маёмасць і бібліятэку. Са слоў уладальніцы дома (Дальскай), кватэра мая была рэквізавана для размяшчэння ў ёй германскіх афіцэраў, а кніжкі ўзяты ва універсітэт. У лістападзе месяцы 1919 г. я, будучы камандзіраваны Акадэміяй навукз навуковай мэтай на Украіну і Беларусь, якія былі тады пад нямецкай акупацыяй, пабываў, з дазволу нямецкіх улад у Варшаве і выявіў, што частка маёй маёмасці і кніжкі разрабаваны. Усяго мне была нанесена страта па тагачаснаму курсу германскай маркі на 36815 марак, аб чым мною тады была выслана заява ў германскую камендатуру ў Варшаве, з прылажэннем спісу разрабаваных рэчаў». Вядома, што акупанты ні бібліятэкі, ні рэчаў Карскаму не вярнулі.
Плённую дзейнасць у галіне беларусазнаўства вучоны спалучаў з распрацоўкай пытанняў рускай і ўкраінскай моў. У выніку гэтага з'явілася многа прац Я. Ф. Карскага па гэтых мовах. У 1924 годзе пабачыла свет «Русская дналектологня», якую Я. Ф. Карскі называў водгаласкам яго курсаў, прачытаных ім ва універсітэце за 25 год, працы «Нз сннтакснческнх наблюденпй над языком Лаврентьевской летопнсм», «Наблюдення в областн сннтакснса Лаврентьевского спнска летопнсн». I Іраз некаторы час Я. Ф. Карскі выдаў працу, якая мае вялікае значэннедля палеографаў і гісторыкаў рускай мовы — «Русская 1 Іравда по древнейшему спнску...», якая пакуль што лічыцца апошнім, самым дакладным, лінгвістычным выданнем «Русской Правды» па спіску Наўгародскай Кормчай 1282 г. Гэту працу вельмі высока ацаніў акадэмік Б. М. Ляпуноў. Аб ёй сказаў, што гэта
«лепшае выданнс важнага помніка мовы і юрыдычнага быту старажытнай І’усі». Вялікую вартасць прадстаўляс лля моваведаў і праца Карскага «Очерк научной разработкп русского языка в пределах СССР».
Навуковыя інтарэсы Я. Ф. Карскага нс абмяжоўваліся выключна беларусістыкай і русістыкай. У распрацоўцы пытанняў украінскай мовы вучоным былі апублікаваны праца «Наймычка» Шевченка» і дзве рэцэнзіі: на ўкраінскую граматыку С. Смаль-Стоцкага і Т. Гартнера, якая выйшла ў Венеў 1913 г., і на кнігу В. Шчурата пра песню, якую воіны спявалі перад Грунвальдскай бітвай. Аўтар кнігі і яс рэцэнзент Я. Ф. Карскі сцвярджаюць, што гэта баявая песня напісана на старабеларускай мовс. Вялікую цікавасць для гісторыі першапачатковага этапу славянскай пісьменнасці нрадстаўляе арты-кул Я. Ф. Карскага, прысвечаны новаадкрытаму надпісу цара Самуіла, які адносіццада 993 г. Каштоўнае і даследаванне «Лпсткн Ундольского, отрывок кнрнлловского евангелня XI в.».
У 1928 г. Я. Ф. Карскі выдаўфундаментальную працу «Славянская кнрнлловская палеографня», якая мае выключнае значэнне для славістыкі.
У 1928 г. Я. Ф. Карскі выдаўфундаменталыіую працу «Славянская кпрплловская палеографпя», якая мае выключнае значэнне для славістыкі.
У нашей краіне распрацоўка пытанняў славянскай палеаграфіі пачаласяў псршай чвэрці XIX ст. Адкрыццё шматлікіх пісьмовых помнікаў, неабходнасць устанавіць даныя аб іх прымушала даследчыкаў пісьма і мовы звярнуцца да палеаграфічнага боку старых рукапісаў. Поўнага тлумачэння гісторыі славянскай палеаграфіі ў дарэвалюцыйнай Расіі і сістэматычнага апісання вядомых помнікаў не існавала. Вось чаму мы павінны з удзячнасцю аднесціся да таго вялікага укладу ў гэтую галіну навукі, які быў зроблены Я. Ф. Карскім. Даследаваннем у гэтай галіне вучоны займаўся на працягу ўсяг о свайго творчага шляху, з 90-х гадоў XIX ст. да канца 20-х гадоў XX ст. 3 часу выхаду ў свет гэтай кнігі чрайшло болып паўстагоддзя, алс навуковае значэнне яна захоўвае і па сённяшні дзень, аб чым сведчыць яе перавыданне ў наш час.
I Іа працягу48годнавуковайдзейнасці Я. Ф. Карскім напісана96кніг, 143 артыкулы, нататкі і 777 водзываў, рэцэнзій, анатацый, крытыкабібліяграфічных нататкаў і некралогаў. Усяго напісана акадэмікам Я. Ф. Карскім 1016 прац.
Прызнанне і ўдзячнасць
Універсальнасць Я. Ф. Карскага як філолага, яго выключныя дасягненні ў навуковай дзейнасці і патрэбныя для гэтай мэты рысы характеру далі падставу прызначыць яго рэдактарам самага буйнага ў дарэвалюцыйнай Расіі філалагічнага часопіса «Русскнй фнлологнческнй вестннк», Я. Ф. Карскі рэдагаваў гэты часопіс з 1 студзеня 1905 года да 1917 года. Работа рэдактара такога буйнога часопіса патрабавала карпатлівай працы, настойлівасці, творчага таленту, арыентацыі ў шматлікім зборы розныхматэрыялаў. Праца адымала шмат часу, але вучоны выконваў яе бездакорна. Ен меў выключны талент, мог правільна даць сціслую і дакладную характарыстыку навуковай дзейнасці той або іншай асобе. У нешматлікіх словах мог паказаць аблічча вучонага. Часта змяшчаў у часопісе і свае арыгінальныя артыкулы, Вучоны стараўся рэгулярна інфармаваць навуковую грамадскасць аб выхадзе ў свет філалагічнай літаратуры. У выніку сумленнай і актыўнай дзейнасці Я. Ф. Карскага, як рэдактара часопіса, «Русскнй фнлологнческнй вестннк» стаў адным з самых аўтарытэтных славістычных выданняў у сусветнай славістыцы, Я. Ф. Карскі быў рэдактарам часопісаў «йзвестня ОРЯС», «йзвестня гю РЯС» Акадэміі навук. йа даручэнні Гісторыкаархеалагічнай камісіі ЯФ. Карскі рэдагаваў выданне такіх помнікаў пісьменнасці як «Повесть временных лет», «Суздальскую летопнсь» і іншыя. Аднак, несумнснна, што найболыдіым навуковым дасягненнем Я. Ф. Карскага, якое стала важнай навуковай падзеяй у айчыннай філалогіі першай чвэрці XX ст., быў выхад у свет шматтомнай працы «Беларусы». Прызнаннем навуковых заслуг Карскага за гэту працу было прысуджэнне яму акадэмічных прэмій, выбранне яго ганаровым членам Гісторыка-філалагічнага таварыства пры Наварасійскім універсітэце і ардынарным акадэмікам Расійскай акадэміі навук на Аддзяленні рускай мовы і славеснасці. Пасля выбрання акадэмікам ён быў членам Праўлення і Прэзідыума Акадэміі навук, дырэктарам Музея антрапалогіі і этнаграфіі, старшынёй Слоўнікавай камісіі, Камісіі па рускай мове, членам камісіі «Навука і навуковыя работнікі л членам Рэдакцыйна-выдавецкага савета, супрацоўнікам Навукова-даследчага інстытута пры Петраградскім-Ленінградскім універсітэце, прафесарам
філалагічнага факультэта універсітэта, старшынёй камісіі па адкрыццю ў Мінску Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Я. Ф. Карскі быў выбраны ганаровым члснам Таварыства любіцелей расійскай славеснасці (24 мая 1925 г.), ганаровым членам Таварыства пісьменнасці і мастацтва ў Лснінградзе (15снежня 1927 г.), у студзені 1929 года быў выбраны правадзейным акадэмікам Чэшскай акадэміі навук.
У 1924 годзе Я. Ф. Карскі быў камандзіраваны Акадэміяй навук СССР у Прагу на 1-ы з’езд славянскіх географаў і этнографаў. З'езд славянскіх географаў і этнографаў ставіў перед сабой рад важных пытанняў: паказаць, штодасягнута ўславян у галіне геаграфіі, намеціць праграму сістэматычнай работы на будучае, узмацніць сувязь паміж вучонымі ўсіх славянскіх народаў. Я. Ф. Карскі, як прадстаўнік савецкай навукі, быў сустрэты на з'ездзе 4 чэрвеня дружнымі апладысментамі. Горача і сардэчна спаткалі ўсе вучоныя прывітанне Я. ф. Карскага. Вучоны ад імя Акадэміі навук запрасіў славянскіх вучоных у Ленінград на святкаванне 200-годдзя Акадэміі. IІа з'ездзе ўсе вучоныя вельмі ўважліва аднеслісяда прадстаўніка савецкай навукі.У першыдзеньён старшынстваваў і зрабіў першы даклад на тэму «Научные достнження в областн этнографнн в Росснп с 1915 по 1924 годы» (мікрафільмы яго дакладаў захоўваюцца ў музеі Я. Ф. Карскага).
Я. Ф. Карскага заўсёды хваляваў лсс яго радзімы, с. Лашы, яго землякоў у Заходняй Беларусі, якія пасля 1920 года засталіся над уладай панскай Польшчы і якім ён жадаўхутчэй вызваліцца з няволі. Акадэмік Карскі рашыў паглядзець на жыццё сваіх братоў у Польшчы, наведаць Лашу. Па гэтай прычыне ён па дарозе ў СССР з Прагі паехаў праз Полыпчу.
Са слоў старажылаў, асабліва селяніна Яся Габца, Я. Ф. Карскі прыехаў з Гродна ў Лашу пад самы поўдзень. Яго прывёз яўрэйвознік. Ініпага транспарта ў той час нс было. Затрымаўся ён у плябані, у мясцовага свяшчэнніка. У яго і перапачаваў. 1 Іазаўтра сустрэўся з сялянамі, цікавіўся, як яны жывуць. I Іаведаў стары будынак школы, у якім яго бацька працаваў настаўнікам, у якім ён нарадзіўся і правёў дзіцячыя гады. Затым доўгі час хадзіў каля рэчкі Лашанкі, відаць, успамінаў тыя мясціны, дзе ён некалі гуляў з вясковымі хлапчукамі. Назаўтра яму выдзелілі фурманку, якая адвязла яго ў Гродна. ІІа
радзіме ён пераканаўся, штоўзаходніх абласцях Беларусі беларуская інтэлігенцыя не дапускаецца да службы. Частка беларусаў эмігравала ў Літву і Латвію. Многія пасаджаны ў турмы. Беларускія школы закрыты. Сяляне абкладзены цяжкімі падаткамі. 1 Іерад яго вачыма паўстала змрочная карціна белапольскай акупацыі, якая не давала спакоюда самай смерці.
У 1926 годзс Я. Ф. Карскі зноў пабываў у Чэхіі. У 1 Ірагу ён быў запрошаны наўшанаванне памяці вядомага чэшскага вучонага Францішка I Іалацкага ў дзень 50-годдзя яго смерці.
Я. Ф. Карскі пабываў у Югаславіі і 1 Іольшчы. У Бялградзе ён прысутнічаў на свяце культуры, прысвечаным A. С. Пушкіну.
Акадэмік Я. Ф. Карскі памёр 29 красавіка 1931 года на 71-м годзе жыцця. Смерць застала яго за работай над параўнальным споўнікам славянскіхмоў. Вялікі вучоны-патрыёт Я. Ф. Карскіаддаўусесваесілы на службу навуцы. Вялікі сын беларускага народа пахаваны ў Ленінградзе на Смаленскіх могілках.
У запісцы ад 24 красавіка 1916 года аб навуковых працах Яўхіма Фёдаравіча Карскага, падпісанай акадэмікам А. Шахматавым, У. Перэтцам, А. Сабалеўскім ill. Катлярэўскім, у сувязі з прапановай выбраць Я. Ф. Карскага ўардынарныя акадэмікі, сказана, што «Я. Ф. Карскага можна па справядлівасці назваць заснавалыйкам беларускага мовазнаўства і беларускай філалогіі».
Акадэмік Б. М. Ляпуноў аб ім пісаў: «Вырасшы ў вельмі цяжкіх матэрыяльных умовах, як сын бедных бацькоў, Яўхім Фёдаравіч з дзяцінства прывык да настойлівай, карпатлівай працы, якой вызначаўся на працягу ўсяго свайго жыцця. Я. Ф. Карскі валодаў надзвычайнай здолыіасцю хутка арыентавацца ў вялікім сабраным матэрыялс і прыводзіць яго ў сістэму, і гэта дало яму магчымасць заўсёды даводзінь да канца каласалыіыя па размерах працы, якія пры іншых тэмпах былі б пад еілу толькі калектыву працаўнікоў.
Галоўны помнік яго жыцця — вялікая шматтомная праца «Беларусы», роўнай якой па грунтоўнасці наўрад ці знойдзем у галіне вывучэння іншых славянскіх народаў».
«Па вывучэнню беларускай мовы і яе гаворак акадэмікам Я. Ф. Карскім зроблена вельмі многа, можа болып, чым па вывучэнню
іншых сучасных гаворак рускай мовы. Кожны беларус, які любіць сваю мову, павінен з вялікай удзячнасню адносінна да Я. Ф. Карскага, які аддаўусё сваё жыццё вывучэнню беларускай мовы», — пісаў прафесар II. А. Растаргуеў.
«Глыбокі знаўца стараславянскай, рускай і іншых славянскіх, a часткова і індаеўрапейскіх моў, з асаблівай увагай і любоўю адносіўся Карскі да мовы і вуснай творчасці роднага яму беларускага народа»,— пісаў пра Я. Ф. Карскага прафесар П. С. Кузняцоў.
«Беларусы» з 'яўляюццаўлітаральным сэнсе слова энцыклапедыяй беларускай філалогіі, адзінай па аб'ёму і багаццю матэрыялаў працай у сусветнай літаратуры»,— так ацаніў асноўную працу Я. Ф. Карскага акадэмік М. С. Дзяржавін.
Акадэмік AH СССР В. I. Баркоўскі ў сваіх успамінах пісаў: «Я стаў філолагам і глыбока ўдзячны Яўхіму Фёдаравічу, што выбраў гэты шлях. Яўхім Фёдаравіч быў строгім настаўнікам (я рыхтаваўся да прафесуры падяго кіраўніцтвам), які не дараваў самай нязначнай фактычнай памылкі, не любіў верхаглядства. Ен патрабаваў ведаў не толькі ўсходнеславянскіх моў, але таксама польскай, чэшскай, сербскай і балгарскай. I Іа яго думку, вузкая спецыялізацыя прыносіць іпкоду філалагічнай навуцы. Яўхім Фёдаравіч з'яўляўся для нас.хто праходзіўу яго навуковую падрыхтоўку, недасягальным узорам, таму што быў і мовавсдам, і літаратарам, і палеографам, і этнографам, і праславіў родную навуку ва ўсіх гэтых галінах... Заснавальнік беларускага мовазнаўства і беларускай філалогіі Я. Ф. Карскі ў савецкую эпоху закончыў сваю выдатнейшую вялікую па матэрыялу і навуковаму значэнню працу «Беларусы», якая з 'яўляецца энцыклапедыяй беларусазнаўства».
«Сваёй вялікай працай і ўсеабдымнай працай «Бсларусы» акадэмік Карскі паклаў новы этап у гісторыі філалогіі нашага народа, з'явіўся першым гісторыкам беларускай мовы, літаратуры, этнаграфіі і фалькларыстыкі. Зрабіўшы неацэнны ўклад у справу вывучэння беларускай філалогіі, акадэмік Карскі адкрыў нам тыя нязведаныя да яго сцежкі ў навуцы, па якіх сёння так упэўнена крочыць наша літаратуразнаўства»,— пісаў у 1961 г. 10. С. Пшыркаў.
«Да апошняй мінуты на пасту,да апошняй мінуты на службе, Карскі з'яўляецца ўзорам дасягнення вялікіх вынікаў шляхам арганізаванай
нястомнай працы. Заснавальнік беларускай філалогіі, ўвекавечыў сябе ў памяці беларускага народа, славянскіх краін і славістаў», — пісала прафесар Л. Абрэмбска-Яблоньска, вядомы даследчык беларускай мовы ў Польшчы.
«Перш чым зазірнуць у багатыя сучасныя праявы беларускай балгарыстыкі, нельга абмінуць маўчаннем два характэрныя моманты з мінулага, калі быў пакладзены пачатак асабліва пленным яе традыцыям. Па-першае, я маю на ўвазе балгарыстычныя даследаванні ў манументальнай філалагічнай спадчыне славутага беларускага вучонага канца мінулага і першых дзесяцігоддзяў нашага стагоддзя — ЯФ. Карскага. Па-другое, балгарыстыку 20-х і 30-х гадоў у беларускім паслярэвалюцыйным літаратуразнаўстве. Імя Я. Ф. Карскага шырока вядома літаратурна-славістычнай грамадскасці многіх еўрапейскіх краін. Гэты буйны вучоны-энцыклапедыст здзіўляе нас і сёння шырынёй сваіх даследаванняў, сваім пранікнёным навуковааналітычным розумам. Незалежна ад таго, што большасць еваіх працён апублікаваў на рускай і польскай мовах (у дарэвалюцыйнай Беларусі друкавацца на роднай мове было забаронена) у вядомых славістычных цэнтрах — Пецярбурзе і Варшаве, Карскі цалкам належыць беларускай філалагічнай навуцы. Я. Ф. Карскі быў глыбока перакананы, што «без параўнання здругімі славянскімі не можа правільна развівацца ні адна са славянскіх моў, ні адно са славянскіх пісьменстваў». У сваіх славістычных публікацыях і даследаваннях ён адводзіў шырокае месца і балгарскай мове, літаратуры, фальклору, старажытным помнікам, рэцэнзаваў працы вядомых балгарскіх вучоных, сваіх сучаснікаў, як, напрыклад, вядомага мовазнаўцы Ст. Младэнава і філалагічныя выданні Сафійскага універсітэта... Бясспрэчна, патрэбна спецыяльнае манаграфічнае даследаванне прац Карскага пра балгарскую духоўную кулвтуру і пісьменства»,— так ацэньвае за-слугі Я. Ф. Карскага ў развіцці балгарыстыкі балгарскі даследчык Г Вылчаў.
«У сапраўднасці Карскі быў буйным вучоным, вучоным, які пракладваў у навуцы новыя шляхі. Комплекснае вывучэнне мовы, этнаграфіі, фальклору, літаратуры і пісьменнасці на фоне гістарычнага шляху аднаго народа такая важнейшая з вырашаных Карскім метадалагічных задач. Менавіта яго «Беларусы» назаўсёды застануцца
працай класічнай і ва многіх адносінах узорнай... Паставіўшы перадсабой выключна цяжкую для аднаасобнага выканання задачуўсебаковага вывучэння беларускага народа і яго лёсу, Карскі ў той жа час быў вядучым спецыялістам у галіне славянскай палеаграфіі і археалогіі» (Старшы навуковы супрацоўнік Акадэміі навук СССР A. II. Магілянскі, з успамінаў аб сумеснай працы.
Дачка вучонага Н. Я. Баркоўская пісала: «Бацька горача любіў сваю радзіму — Беларусь. Псрад смерцю ён часта ўспамінаў пра Беларусь, прыгадваў мясціны, дзс правёў гады свайго нярадаснага маленства... Я. Ф. Карскі быў вельмі сціплым чалавекам, нс любіў гаварыць пра сябе. Калі яму прапанавалі напісаць аўтабіяграфію, ён адказваўсловамі героя Ф. М. Дастаеўскага: «Одно знаю наверно: ннкогда ужс больше не сяду пнсать свою автобнографню, даже еслн прожнву до ста лет. I Іадо быть слншком подло влюбленным в себя, чтобы ппсать без стыда о самом себе».
Сваім самаахвярным служэннем акадэмік Я. Ф. Карскі пакінуў глыбокі след ў айчыннай навуцы. Імя Я. Ф. Карскага прысвосна Гродзенскай абласной бібліятэцы і Лашанскай васьмігадовай школе, адной з вуліц Гродна.
19 снежня 1964 года у Лашанскай васьмігадовай школе быў адкрыты музей акадэміка Я. Ф. Карскага. У музеі экспануюцца асабістыя рэчы вучонага, аўтографы, фотакопіі рукапісаў, навуковыя працы, «Этнаграфічная карта беларускага племя». Абсталяваны стэнды, якія расказваюць пра жыццёвы і творчы шлях вучонага. Зберагаюцца мікрафільмы дакладаў Карскага, прысланыя Пражскай All, успаміны яго дачкі II. Я. Баркоўскай, члена-карэспандэнта AH СССР В. I. Баркоўскага і ўнучкі Т. С. Карскай.
Абсталяваны куток-музей, прысвечаны Я. Ф. Карскаму, у Гродзенскай абласной бібліятэцы імя Карскага і ў Гродзенскім універсітэце.
Грамадскасць рэспублікі ў 1961 годзе шырока адзначала 100-годдзе здня нараджэнняакадэміка Я. Ф. Карскага. Рэспубліканскідрукзмясціў многа артыкулаў пра Карскага, у Гродзенскім педінстытуце адбылася навуковая сесія, прысвечаная гэтай даце, а ў Акадэміі навук БССР — сесія Аддзялення грамадскіх навук. 120-годдзе з дня нараджэння Я. Ф. Карскага было адзначана 15 студзеня 1981 года сумесным пасяджэннем вучоных савстаў інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа AI I
БССР, Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР і Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы АН БССР, на якім выступала з дакладам і ўнучка вучонага Т. С. Карская.
Шырока было адзначана 120-годдзе з дня нараджэння Я. Ф. Карскага і на яго радзіме. У клубе калгаса імя 11. 1. Дзеншчыкова адбылося ўрачыстае пасяджэнне. У ім прынялі ўдзел калгаснікі калгаса імя Дзеншчыкова, вучні і настаўнікі Лашанскай і Луцкаўлянскай школ, выкладчыкі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта.
3 таго часу, як у друку з 'явіліся першыя працы Я. Ф. Карскага, беларуская навука дасягнула значных поспехаў у вывучэнні мовы, літаратуры, фальклору і этнаграфіі. Ажыццёўлена ці ажыццяўляецца многае з таго, аб чым марыўакадэмік Я. Ф. Карскі. Але навуковая спадчына яго не старэе, не страціла сваёй вартасці і ў наш час. Да яе звяртаюцца ўсе, хто цікавіцца мовай і літаратурай беларускага народа. He зарастаюць і тыя сцяжынкі, што прала-жыў Я. Ф. Карскі ў маленстве. У любую пару года па іх ідуць людзі: вучні і настаўнікі, калгаснікі і рабочыя, студэнты і выкладчыкі інстытутаў і тэхнікумаў, культасветнікі, госці з РНФСР, Літвы, Польшчы, ідуць, каб пакланіцца вёсачцы, што дала нам выдатнага сына, які сваёй навуковай дзейнасцю праславіў яе на ўвесь свет. Жыццё не стаіць на адным месцы, ідзе ўперад, мяняецца. Змяніла сваё аблічча і Лаша. Вакол яе, як вокам кінуць, цягнуцца бязмежныя палі калгаса, які носіць імя Героя Сацыялістычнай Працы 11. I. Дзеншчыкова. Каля вёскіўзвышаецца помніклашанскайдзяўчыне Волі Соламавай, якая гераічна загінула ў барацьбе з нямецкімі захопнікамі. Толькі рэчка Лашанка па-ранейшаму бяжыць па жвірочку, каменьчыках і сваёй ціхай гамонкай нагадвае нам аб мінулых днях сівой даўніны.
Замалеўкі і артыкулы
ЗАМАЛЁЎКІ
Надыход вясны
Паволі, непрыкметна наступала вясна. Снег яшчэ ляжаў, але з кожным днём асядаў, мрачнеў. На палях там і сям паказваліся чорныя праталіны. Усё мацней і мацней прыгравала вясенняе сонейка. Залатыя яго промні пранізвалі вільготнае паветра нябачнымі стрэламі і будзілі прыроду ад зімовай спячкі. Неба станавілася сінім і бязмежна прасторным. У вёсцы, па задворках, разлягаўся звонкі дзіцячы смех, гоман, бегатня. Адзін перад другім спаборнічалі ў сваім мастацтве гарластыя пеўні. Сакавіта кудахталі куры. Час ад часу за вёскай, над рэчкай, паветра раздзірала рэзкае кваканне качак і кігіканне кнігавак. На бруку, у густым бамбэрасце, вялі свой дружны веснавы канцэрт вераб'і. Шпарка пераляталі з дрэва на дрэва вясёлыя шпачкі. Яны сядалі на голыя галінкі дрэў, выцягвалі ўперад шыі, трашчалі сваімі дзюбкамі — шыльцамі, трапяталі цёмна-зялёнымі крыльцамі, і ад усёй шпачынай душы віталі надыходзячую вясну.
Алс старая зімаўпіралася, не хацелаўступацьсвайго месца ўжыцці. Яна моцна чаплялася за дрэвы, кусты, хавалася за ўсклоны ўзвышшаў, у яміны. Начамі адпачывала, набіралася сіл, каб удзень весці змаганне з штодня мацнеючай вясной. Часта шчаміла яршыстым марозікам, пакрывала тоненькім лядком лужыны. Старалася сцерці ўсе прыкметы надыходзячай вясны. Начамі забельвала дробным сняжком праталіны на палях. Пакрывала шэрым інеем стрэхі хат. Але цяжка было стомленай зіме змагацца з надыходзячай вясной. 3 дня на дзень зіма слабела, растрачвала сілы. Удзень, як толькі паказвалася сонейка, яна адлютай злосні аж плакала капяжамі стрэх. Л вясна з кожным днём усё набірала сілы, прыгажэла, урачыста крочыла з птушынымі песнямі праз палі, лясы, дубровы. I неяк раптам, у адзін дзень, злаўчылася, нагіружыла ўсе сілы і дыхнула такім цяплом, ад якога ўздуўся снег, набрак вадой, пачарнеў і шугануў у раўчукі. Задрыжэла, залекацела ад страху старая зіма; заплакала горкімі слязьмі, пачуўшы сваю канчыну. He хацелася ёй паміраць, як і старому чалавеку. Яна думала яшчэ пажыць, пратрымацца хоць некалькі дзён, але нічога не магла сабс парадзіць.У
наваколлі гаманілі раўчукі, балбаталі. шапталі незразумелыя казкі. Яны тысячамі маленькіх каляінак дарог неслі з усіх напрамкаў снегавую ваду і злівалі яе ў болыпыя раўчукі, а тыя — у яшчэ большыя і, нарэшце, утвараліся цэлыя магутныя, вясёлыя ручаі, якія неслі каламутную ваду да Нёмана, які яшчэ спаў сабе пад тоўшчай шэрага ільду. Ручаі з усіх напрамкаў беглі і беглі да Нёмана. Усе мацней і мацней звінелі яму ў вушы. Штурхалі яго, будзілі. Казалі:»Уставай, бацька, уставай! Годзе табе спаць! Вясна прыйшла.»! прачнуўся Нёман аддоўгага зімовага сну. Рас -плюшчыў вочы, глянуў на свст божы. Усміхнулася яму сонейка. Пагладзіла залатымі промнямі сівую доўгую яго бараду, паказытала халодныя старэчыя шчокі. I ажыў Нёман, прагнаў ад сябе сон. IІавярнуўся ў сваёй зімовай пасцелі, лёг нуртам, напружыўся.
Узняў магутныя, шырокія плечы і скінуў з сябе ледзяныя аковы. Зазвінелі, загрукаталі крыгі. 1 заспяваў Нёман гімн надыходзячай вясне такім голасам, быццам сотні зуброў зараўлі ў пушчах. Гэту песнюгімн памножыла рэха, разнесла яе па навакольных дубровах і лясах. Ад перапалоху скамянела старая зіма і давай уцякаць усё далей і далей на гюўнач. За ёю, звонячы крыіамі, гукаючы і скачучы, пагнаўся Нёман. А над ім, з лясной ціхай палянкі ўзнялася маленькая шэранькая птушачка — лясны жаваранак, і аддушы заспявала тоненькім сярэбраным галаском. Ен, трапечучы крыльцамі, падымаўся ўсё вышэй і вышэй над Нёманам у бязмежнае, блакітнае неба. Станавіўся ўсё меншым і меншым, ператварыўся ў камячок. Затым камячок ператварыўся ў кропачку, якая неўзабаве знікла з вачэй, растала ў блакіце неба. Але песня ляснога жаваранка ўсё звінелаі звінела. Яна лунала, расплывалася ў бясконцай прасторы, напаўняла наваколле чароўнымі гукамі нейкага нябачнага нябеснага музычнага інструмента. Песня веснавога вестуна звінела і звінела над шэра-сіняй лясной прасторай, полем, злівалася з музыкай веснавой паводкі, песняй Нёмана і даходзіла да самых глыбінь чалавечага сэрца. Яна будзіла ўсё жывое на спатканне надыходзячай маладой вясны, вечна жывой, неўміручай прыроды.
Лета
Наступае лета. У полі даспявае жыта. Пад лёгкім подыхам встрыка цёмна-зялёныя жытнёвыя хвалі коцяцца і коцяцца,і няма ім ні канца, ні краю. Сярод хваль, дзе некалі былі межы, то там, то сям, нібы дзівосныя зялёныя марскія караблі. маячацца яшчэдзікія грушы. Вясконца хвалюецца жытнёвае мора. Хвалі яго набягаюць адна на другую, разбіваюцца аб барты гэтых дзівосных караблёў — самотных дзікіх груш.
Жытнёвае мора пахне свсжым хлебам, медуніцай, хвашчом. Яно прыцягвае да сябс чалавека сваёй непаўторнай прыгажосцю, бязмежным, глыбокім прасторам. Хочацца пайсці аднаму і акунуцца ў яго духмяныя, зялёныя хвалі, услухацца ў яго шэпат, увабраць у сябе яго таямнічасць. Старыя людзі кажуць, што ў ім жывуць залатыя русалкі. 1 бяда таму чалавеку, які далёка забрыдзе ў жытнёвае мора і напаткае залатую русалку. Яна абавязкова заказыча яго да смерці. Абаўе ногі і рукі доўгімі валасамі і ўжо ад сябе не адпусціць. Але гэта няпраўда. Ніякіх русалаку жыце няма. Гэта прыдумалі людзі, каб ніхто не хадзіў па жыце, пе бэрсаў яго.
Да самага жніўня летам стаяць пагодлівыя, ясныя, сухія дні. У бяздонным небе толькі зрэдку, на бязмсрнай вышыні, непрыкметна плывуць, нібы белыя лебедзі па вадзе, легкія, як пух, воблачкі. Пад палаючымі промнямі сонца выспявае пшаніца, ячмень, авёс. Куды ні кінь свой позірк, усюды чаруе сэрца бясконцая зялёная прастора і прыгажосць.
Пад вечар жытнёвае мора звычайна заціхае. I Іастае летні вечар, a з ім з'яўляюцца ў прыродзе і новыя колеры, чуюцца дзіўныя галасы. Вось недзе ў жыце, за вёскай, пачуўся і разышоўся па ўсёй ваколіцы кліч: «Спаць пара! Спаць пара! Спаць пара!» Гэта кліч перапёлкі. Яна настойліва патрабус, каб людзі і ўсё ў прыродзе ішлі на спачынак. Лле дзе тут да сну, калі наўкол такая прыгажосць, калі хочацца адчуць чары летняга вечара, дыхаць і жыць ім! I Іаветра чыстае, духмянае, настоенае на пахахзбажыны, чабору, хвашчу, травы. Аўдалёкім цёмным небе загараюцца псрпіыя зоркі. I Іад полсм стаіць цішыня, якую парушае толькі адна перапёлка сваім пераклічам: «Спаць пара! Спаць пара! Спаць пара!» I хочучы няхочучы, а спакваля яе загаду падпарадкоўваюцца ўсе. Паволі заціхаюць галасы. Вярнуўшыся з працы, людзі адпачываюць. Вось у шэрым змроку вечара, выцягнуўшы доўгую дзюбу, важча,
нібы прывід, у ціхім паветры плыведа старой таполі, замарудзіўшыся на лузе, даўганогі бусел. Радасным клёкатам ягодружна вітаюць бусліха з буслянятамі.
Толькі хлопцы і дзяўчаты не хочуць спаць, не падпарадкоўваюцца загаду перапёлкі. Яны смяюцца, галёкаюць, сваволяць. Асобныя пары амальда поўначы туляцца падхатамі, па завуголлях, але і яны ў рэшце рэшт знікаюць. Заснула вёска пасля дзённай працы. Спіць усё ў наваколлі. Толькі адзін дзяркач за ваколіцай, зашыўшыся недзе ў густым жыце, парушае начную цішыню. Ен як быццам насміхаецца з перапёлкі, робіць ёй на злосць, не хоча і знаць яе наказу: «Падумаеш ! Знайшлася мне начальніца ! Загадвае спаць! А я і не думаю !» 1 назнарок яшчэ больш скрыпучым голасам цягне на ўсю ваколіцу сваё: «Дзёр-дзёр! Дзёр-дзёр! Дзёр-дзёр!..», парушаючы цішынюдалёка ў наваколлі.
У канцы лета
Стаялі ціхія, ясныя дні канца жніўня. Даўно ўбраны з поля жыта, пшаніца, ячмень. Наўкол роўная, быццам падстрыжаная пад грэбень, пожня. На ёй маячацца, нібы егіпецкія піраміды, сцірты саломы, Там і сям на пожні яшчэ ляжаць сіметрычна параскіданыя камбайнам пласты саломы.
Пяшчотна і ласкава свеціць сонца. Прыціхла вёска. Няма ў ёй таго летняга задору, мітусні. У празрыстым паветры яе можна бачыць з далёкай адлегласці. Вось відаць асірацелае буслінае гняздо, самотныя шпакоўні, над хатамі — антэны. He лётаюць гуртамі шпакі. Заціхлі жаўрукі. Наўкола стаіць непарушная цішыня. Яшчэ калі-нікалі зазвініць у полі нястомная пчолка, але не так, як летам, неяк ціха, сумна. Пасохлі краскі. Толькі дзе нідзе на пожні можна яшчэ ўбачыць самотную, у зямлю ўтаптаную галоўку сінеючага васілька. Хаця ў паўдзённы час сонца і прыпякае, але ў паветры адчуваецца першыя подыхі надыходзячай восені. Часамі і ў даволі цёплае жнівеньскае паветра аднекуль уварвецца халаднаваты струмень. Нечакана з'явіцца аднекуль жэўжык — ветрык. Закруціцца і дыхне прыемным халадком, пяшчотна палашчыць твае твар і рукі, і так лёгка станс на душы.
Дрэвы і кусты ні варухнуцца. Толькі танклявая мятліца, якую камбайн прамінуў, пад подыхам ветрыка ціха шарахнецца, паклоніцца нізка роднай зямлі. А часам, незнарок, жнівеньскую цішыню парушыць аднекуль прыляцеўшы віхрык. Ён раптам наскочыць, злосна ўскалыхне лістоту на дрэве, затым скокне на поле, закруціцца і панясецца, як шалёны, у танцы метраў дваццаць — трыццаць. I толькі пыл падымецца стаўбом пад самае неба, узляцяць дробныя кавалачкі саломы, травы. Старыя людзі казалі: «Вунь як чорт скача!» Але які там чорт. Гэта звычайны віхрык — жартаўнік. Ен крыху паскача сабе і знікне недзе, і зноў наступіць непарушная цішыня.
На ўзмежках у полі чырванее шыпшына, кусты каліны. Даспелі воўчыя ягады. Пры дарогах полымем гараць рабіны. У садах даспяваюць антонаўкі, разносячы ў гіавстры сваеасаблівы пах. Сонцам налітыя чырванеюць і чарнеюць слівы. I Іаабапал чыгункі бачны чорныя плямы выгарэлай летам ад іскраў цягніка травы.А на гэтых вы-
гарышчах цвіце сабе, як і раней цвіў, жоўты цьмін, высока ўзняўшы букецікі кветак. Нездарма ж народ назваў іх «бяссмертнікамі», іх нават і агонь не кранае.
На дрэвах з'явіліся першыя жоўтыя лісткі. Пад лёгкім іюдыхам ветрыка асобныя з іх адрываюцца аддрэва, доўга кружацца ў паветры, трапечуцца, як матылькі, і ціха асядаюць на зямлю. Гэта першыя развсдчыкі надыходзячай восені.
Зіма
Адспявалі мітуслівыя вятры за вугламі будынкаўсвае сумныя песні. Адбубнілі ў дахі дажджамі. Шэрыя хмары выплакалі на зямлю слёзы. I вось ў адзін дзень праяснілася неба. Расплыліся ва ўсе бакі хмары. Падуў марозлівы венер. Зямля пакрылася хрупкай скарынкай. На нсбе з'явіліся бялявыя хмаркі, якія, нібы белалобыя гусі, нізка паплылі над зямлёй. У паветры закружыліся кволыя сняжынкі, замільгацелі зоркамі і спакваля пачалі асядаць на зямлю. Пайшоў снег. Ен сыпаў усю ноч. На ранку выглянула сонейка. На дварах, вуліцах, парках залёг пухкі снег. I вось пасля доўгага чакання прыйшла жаданая зіма. I так радасна і лёгка стала на душы, быццам іншы свет перад табой адкрыўся. Неба чыстае, сіняе. Наўкол чысцютка і такая бель, што сляпіць вочы. Белаю дрымотай спавіты кусты бэзу каля хаты, вішні ... Снежань пухкай коўдрай заслаўусё наваколле.
О якхораша зімойу полі! У ім вабіць цябе неабсяжная шырыня ідалеч, празрыстасць неба. Серабрыцца снег. мільгаціць незлічонымі зоркамі.
Прыгожа ў полі, але яшчэ прыгажэй зімою ў лесе. Лес таксама пасвятлеў, пабялеў, пазбыўся сваёй хмурай панурасці. Кашлатыя лапы ялін аж гнуцца падхалоднымі пластамі снегу. Малснькія елачкі ў дзівосных белых халатах. Кволыя, яны аж прыгнуліся ад цяжару снегу, прыпалі вяршынькамі да самай зямлі. Лес ажывіўся, напоўніўся новымі зімовымі фарбамі. Глядзіш — навокал бель і ўрачыстая цішыня. Але гэта не так, як здаецца. У лесе ідзе сваёй чарадой непрыкметнае жыццё, цікаўнае і адвечнае. Восенню яно было непрыкметным, а цяпер як быццам запісваецца ў так званую «Белую кнігу», фатаграфуецца на снезе. Вось на дарозе вялізныя, глыбокія сляды. Гэта прайшоўляснік. Там, каля арэшніку, дробненькія слядкі; гэта прабегла палявая мышка. Вакол кусцікаў скакалі зайцы. Каля струхнелага пня асіны, замятаючы хвастом свае сляды, прабегла хітрая ліска...
Нерухома стаіць густы лес. Шчыльна туляцца адна да адной верхавіны дрэў, акрыўшыся беласнежнымі хусткамі. I, здаецца, ніхто нс парушыць яго ранішняга спакою. Але што гэта за ельнікам ціхутка зазвінела?..Насцярожваеш слых, прыслухоўвасшся. Падыходзіш у гэтым напрамку і перад табой малады дубочак, быц-
цам з бронзы выліты. I Іа яго лістках нават снег не трымаецца. Гэта яны варушацца і ціхутка звіняць падлёгкім подыхам ветрыка, быццам залатыя манеткі. Салодкі сум закранае тваё сэрца. Здзіўлены, ты адыходзіш ад яго на дарогу, а табе здаецца, што нехта ў лесе едзе, што танюсенькімі перазвонамі на шыі каня заліваюцца бомы. Глядзіш навокал. Якая прыгажосць зімой у гюлі і ў беларускім лесе!
АРТЫКУЛЫ
Трагічны лёс былых яцвягаў
У старажытныя часы на тэрыторыі нашай краіны паміж сярэднім цячэннем ракі IІёмана і Заходнім Бугам жылі плямёны яцвягі (судовы, судзіны). Яны засялялі землі Чорнай Русі. Чорная Русь займала даволі вялікую тэрыторыю, якая абазначалася наступнымі гарадамі: Гроднам, Слонімам. Ваўкавыскам, Турыйскам, Зэльвай, Лідай і Навагрудкам. Паняцце Чорная Русь у тыя часы значылася на картах краіны з XV стагоддзя.
I Іазва Чорная Русь тлумачыцца тым, што на яс тэрыторыі трымалася найдаўжэй «паганства» (язычніцтва). На яс тэрыторыі мноства розных язычніцкіх (паганскіх) капішчаў. Янвягі разам са старажытнымі прусамі, уласнымі літоўцамі, жмудзінамі і летамі ўваходзілі ў склад літоўска-латышскай групы плямён. У гістарычным развіцці яцвягідалёка адставалі ад сваіх суседзяў славян. Янвягіжылі родамі. Началекожнага роду стаяў старэйшына, які меў неабмсжаваную ўладу, ні ад кога нс залежаў. Янвягі не ведалі гарадоў, умацаваных замкаў. Іх абаронцамі былі дзікія, першабытныя, непраходныя, цёмныя лясы і топкія балоты, карычнева-празрыстыя глухія рэкі, бяздонныя азёры.
Беларускас Прынямонне ў сярэдневяковы перыяд было краем дрымучых лясоў, пушчаў, рэшткі якіх яшчэ і сёння бачныя на геаграфічных картах: Ліпічанская, Налібоцкая, Кундзінская, Перстунская, Пераломская, Капцёўская, Гродзенская, або Езерская, Берштаўская і Белавежская пушчы. Белавежская — займае плошчу 145 тысяч гектараў. Лес карміў яцвягаў, абаграваў, бараніўу выпадку небяспекі, нашэсця, вайны. Толькі зіма адкрывала доступ да яцвяжскіх вёсак, з чаго карысталіся іх ворагі, каб патурбаваць суседзяў, спаліць пагранічныя вёскі, узяць палонных, захапіць гурты быдла.
Лб яцвягах упершыню ўпамінаецца ў рускіх летапісах пад 983 год. Яны вялі барацьбу супраць рускіх, польскіх князёў, а з сярэдзіны XIII стагоддзя — супраць крыжакоў. Як ужо адзначалася,заселеная яцвягамі тэрыторыя была пакрыта непраходнымі, густымі, дрымучымі лясамі. Рэшткі былых лясоў захаваліся і на Гродзеншчыне, у тым ліку
і на тэрыторыі Гродзенскага раёна. 3 іх: лясы Пераломскай, Перстунскай, Стрыеўскай, Гродзенскай і Берштаўскай былых пушчаў, а на самым поўдні Гродзенскайвобласці — славутая Белавежская пушча, якая ў старажытныя часы працягвалася з захаду на ўсход больш чым на сто кіламетраў, а з іюўначы на поўдзень — кіламетраў на сто трыццаць. Са старажытнейшых часоў яна была жытлом для мядзведзяў, тураў, зуброў, якіх ліцьвіны літаральна абагаўлялі, з рагоў тураў і зуброў выраблялі цудоўныя чашы і ўжывалі іху час ахвярныхузліванняў.
У Белавежскай пушчы жыло племя — яцвягі, якія апраналісяў мядзвежыя і воўчыя шкуры, былі вядомыя сваімі спусташальнымі набегамі на суседнія ўладанні старажытнай Русі, Полылчы і Літвы. Асабліва праславіліся яцвягі набегамі пад кіраўніцтвам апошняга свайго князя, якіназываўся — Комят. Яго дзейнасць доўгі час праслаўлялася ў народных песнях у былой Гродзенекай і Ковенскай губернях. У пушчы былі іх копішчы і бажніцы, у якіх адбываліся ўрачыстасці ў гонар першасвяшчэнніка Крыве-Крывейта, які трымаў свой народ у цемры і пакорлівасці. Калі на яцвягаў наступалі дружыны рускіх або польскіх князёў, то яны ніколі ў адкрыты бой не ўступалі, а адыходзілі ў глыбіню сваіх дрымучых лясоў. Тут адседжваліся ва ўмацаваных гарадках, якія будавалі на высокіх месцах, звычайна на мысе пры стыку дзвюх рэк, нападалі з лютай ярасцю на ворага і знішчалі яго. У XIII стагоддзі землі яцвагаў увесь час падвяргаліся нападам з боку рускіх і польскіх князёў. Часта сюды неспадзявана ўрываліся грозныя лолчышчы заваёўнікаўтатараў. 1х прыцягвалі ўземлі яцвягаў каштоўная пушніна і мёд.
Асноўным заняткам яцвягаў было паляванне, рыбная лоўля, паляводства і лясны промысел. I Іушніна і мёдбылі прадметам іхзагранічнага гандлю. Янвягі мянялі белак, баброў, чорных куніц, воск на хлеб. Земляробствам яцвягі спачатку амаль не займаліся. У рускіх летапісах указваецца, што ў 983 годзе кіеўскі князь Уладзімір зрабіў вельмі ўдалы паході перамог яцвягаў. Пасля паходу на правым беразе ракі Буг пабудаваў горад Бярэсце (Брэст).
Але яцвягі ў 1015 годзе вярнулі сваю незалежнасць і сталі зноў нападаць на Русь і Польшчу. Гэтым яны перашкаджалі зносінам Кіева з Польшчай праз Палессе па рэках Прыпяці і Бугу. У 1 1 12 годзе валынскі князь Яраслаў Святаполкавіч зрабіў удалы паход на
яцвягаў і перамог іх. Пасля гэтага паходу на высокім беразе Нёмана быў пабудаваны горад Гародня (Гродна). У XIII стагоддзі ён з'яўляўся крайнім фарпостам усходне неславянскай каланізацыі на зямлі яцвягаў. Зямля яцвягаў стала ўваходзіць у сфсру палітычнага і культурнага ўплыву Русі, хаця яцвягі знаходзіліся пад кіраўніцтвам сваіх князёў. Славяпскія плямёны, асабліва дрыгавічы, паступова пачалі засяляць лаўднёвую частку яцвяжскай зямлі.
Пазней, у XII стагоддзі, у яцвягаў паспяхова пачало развівацца земляробства, сталі распадацца радавыя саюзы, наявілася радавая знаць. якая зноў рабіла набегі на рускія і польскія землі. Яцвягі палілі гарады, сёлы, нішчылі пасевы, бралі здабычу і палонных, якіх затым ператваралі ў сваіх рабоў. У адказ на гэта валынскі князь PaMan Мсціслававіч уварваўся са сваім войскам у яцвяжскія землі і падверг іх страшэннаму спусташэнню. Нанёс смяртэльны ўдар яцвягам Даніла Галіцкі каля горада Бярэсце ў 1227 годзе. У гэтай бітве палегла многа яцвяжскіх князёў, іх землі былі заваяваны. Але ў 1242 годзе татара-мангольскія полчышчы Батыя ўварваліся ў межы Галіцкага княства, а частка татар накіравалася на поўнач і авалодала Бярэсцсм (Брэстам) і Гародняй (Гроднам). Пасля гэтага яцвягі ўзнавілі барацьбуз Галіцка-Валынскім княствам. Барацьба працягвалася доўгі час з пераменным поспехам.
У 1241 годзс літоўцы захапілі горад Гродна і пачалі аказваць палітычны ўплыў на яцвягаў. I Іа захадзс наступалі на іх палякі. Страшэннас паражэнне яцвягам нанёс польскі князь Лешак Чорны пры ўпадзенні ракі Чорнай Ганчы ў Нёман (зараз Васілевіцкі сельсавет Гродзенскага раёна). У Белавежскай пушчы ў накірунку горада Гродна ёсць невялікае ўзвышша, вядомае пад назвай «Батаровай гары», дзе, як падае легенда, Баторы, які быў каралём Полыпчы, жыў у Гродне, паляваў на яцвягаў і страляў бедных дзікуноў-яцвягаў, як зуброў ці мядзведзяў. Бязлітасна знішчалі яцвягаў, з аднаго боку, рускія, здругога — князі літоўскія.
3 прозвішчам літоўскага князя Тройдэна звязана смутная дата — 1281 год, калі былі поўнасцю знішчаны яцвягі ў Белавежскай пушчы. У канцы XIII стагоддзя яцвягі канчаткова згубілі сваю незалежнасць і поўнасцю падпалі пад уладу літоўскіх і чаеткова польскіх князёў. На зсмлях іх па-сяліліся іншыя народы, а памяць аб іх захавалася толькі
ў назвах вёсак, у паданнях, сівых легендах. Яшчэдоўгі час удрымучай, глухой Белавежскай пушчы і ў лясах Гродзеншчыны, у тым ліку Гродзенскага раёна, можна было чуць яцвяжскую мову. Асобныя словы з яе ўвайшлі ў склад беларускай мовы. На яцвяжскія землі сталі пранікаць пасяленцы з суседніх абласцей Русі, галоўным чынам дрыгавічы, часткова валыняне. I Іад іхуплывам яцвягі паступова гублялі сваю этнічную самабытнасць і разам зусходнімі славянамі (дрыгавічамі і радзімічамі) увайшлі ў склад беларускага насельніцтва.
На тэрыторыі Гродзеншчыны памяць аб яцвягахзахавалася ў назвах такіх вёсак, як Рамейкі, Ядзешкі, Кумялы, Скіндэр, Іасвілы, Іацьвеж, Маношкі, Шураты, Калантае. Да сённяшняга часу захавалася шмаг назваў вёсак, якія нагадваюць нам былых яцвягаў у раёнах Гродзенскай вобласці: Ятвезь(Яцвезь), вёска ў Субацкім сельсавеце Ваўкавыскага раёна; Янвезь, вёска ў Райцаўскім сельсавеце Карэліцкага раёна; Яцвезь, вёска ў Свіслацкім сельсавеце Свіслацкага раёна; Яцвеск (засценак) у Нязбодзіцкім сельсавеце Свіслацкага раёна; Янвезь, вёска ў Вензавецкім сельсавеце Дзятлаўскага раёна; вёска Яцвезь у Васілевіцкім сельсавеце Гродзенскага раёна. Вёскіў ваколіцах Зэльвы: Кандакі, Мадэйкі. Каля Ваўкавыска — Іясьвезь, Рупейкі, Кукуці. Атаксама былых яцвягаў нагадваюць нам і такія населеныя пункты: Лунна, Волпа, Котра і іншыя. Аўтар вядомай кніжкі Гісторыя Літоўскай дзяржавыз найстаражытнейшыхчасоў' (1889)11. Бранцаўадносна яцвягаў, якія жылі на тэрыторыі Гродзенскага раёна, піша: I ў цяперашні час на ўсход ад Гродна, у ваколіцах мястэчка Скідаль, жыве насельніцтва праваслаўнага веравызнання, размаўляе па-беларуску, але з нейкім асаблівым вымаўленнем. Яно адрозніваецца ад іншых беларусаў смуглым колерам твару, чорнымі валасамі і некаторымі асаблівасцямі звычаяў. Магчыма, што гэта і ёсць нашчадкі былых яцвягаў». Да вышэйпададзенага матэрыялу, лічу, дарэчы прывесці выдатны верш аб яцвягах вядомага паэта Міколы Пракаповіча «Янвягі».
яцвяп
Як абвал, як paua у паводку,
Берагам — не стрымаць,
Толькі пойічак., няўцямны водгук,
Праляцелі — / ўжо няма.
/7« пушчанскіх сівых тарпанах 3 дзікім гіканнем — напрасткі.
Нечаканасцю і падманам Бралі замкі і гарадкі.
Ды сціскае кальцо аблога — / з балот, і з балтыйскіх дзюн. Зноў над капіійчамі Сварога Страшны меч свой узняў Пярун.
He падлічвае Зніч ахвяры — Абрываецуа знічкай род.
У адчаііныя нашы твары Углядаецца змрочны гот.
Hi багоў, ні зямлі, ні мовы, Дням наступным — дакор нямы. Ды ў знікненні сваім суровым Вечна жыць засталіся мы.
Голас Радзімы, 1998
Давыд Гарадзенскі
Давыд Гарадзенскі год нараджэння невядомы памёру 1326годзе. 1 Іалкаводзец і дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага, стараста ў Гародні. Ажаніўся э дачкой вялікага князя Гедыміна і атрымаў права на карыстанне асобным удзелам (княствам). У 1314 годзе разграміў крыжакоў, якія напалі на Нава-гародак. У 1318 годзе ўзначаліў гіаход гарадзенцаў на ГІрусію. У 1322-23 гада.х намог Пскову ў барацьбе з Лівонскім ордэнам. У 1324 годзеарганізаваў паходвойска Вялікага княства Літоўскага на Мазовію, у 1326 годзе на Брандэнбург. У аіюшнім паходзе па-здрадніцку эабіты мазавецкім рыцарам Андрэем.
Аб паходзе Давыда Гарадзенскага на Мазовіюў сваёй кнізе «Літва» польскі гісторык Эдвард Езерскі паведамляе: «Восенню 1324 г на чале з Давыдам Гарадзенскім на знішчэнне Мазовіі, якая была ў цесных сувязяхз крыжакамі, рушыў моцны атрад войск. Войскі на чале з Давыдам Гарадзенскім нанеслі Мазовіі страшэннае паражэнне. Залілі яе крывею бязвінных ахвяр. Войскі цалкам знішчылі горад Пултуск, спалілі 120 мястэчак і весах. Зруйнавалі 30 касцёлаў, чатыры тысячы воінаў былі ўзяты ў палон і адпраўлены ў Літву».
Так жорстка расправіўся Давыд Гарадзенскі з Мазовіяй за сувязь яе з крыжакамі. Але ў апошнім паходзе палякі яму адпомсцілі: Мазавецкі рыцар па-здрадніцку Давыда забіў, едучы за ім, прашыў яго кап'ём. Легенда кажа, што цела любімага палкаводца гарадзенскія воіны на баявых шчытах прынесліда Гародні і нахавалі яго побач Каложы. Над магілай быў па-сыпаны курган, але ён да пашых дзён не захаваўся. Ніхто яго не аднаўляў. He зацікаўлены ў ім былі ні рускія кіраўнікі, ні польскія, ва ўладзе якіхдоўгі час знаходзілася Гародня. Так што памяць аб Давыдзе Гарадзенскім амаль была забыта.
Радаслоўную Давыда раскрываюць рускія гісторыкі Карамзін і Бацюшкаў. Яны сведчаць аб тым, што Давыдз'яўляўся праўнукам Аляксандра Неўскага, сувязі якога з Беларуссю ўзніклі яшчэ ў 1239 годзе, калі Аляксандр 1 Іеўскі ажаніўся з дачкой полацкага князя Брачыслава. Гісторык гаворыць, што нявестка прынес-ла абраз Божай маці, пісаны, па паданню, евангелістам Лукой. Гэты абраз быў атрыманы яе сваячкай Святой Ефрасінняй Полацкай ад грэ-часкага імператара. Вяселле адбылося ў Таранцы, a nip ў 1 Іоўгарадзе.
У Аляксандра Яраслававіча нарадзілася чатыры сыны, адзін з іх Дзімітра княжыўу Перыяслаўлі. Ен выдаўзамуж адну сваюдачку Марфуза Вялікага князя Літоўскага, адругую -Марыю за князя Галыланскага Даўмонта. У ДАарыі і Даўмонта нарадзіўся Давыд. Марыя была ўнучкай Аляксандра Неўскага, а Давыд праўнукам.
ІІІяк нельга абмінуць складаныя падзеі, якія адбываліся ў той нялёгкі час. На старонцы 76 «Жнвопнсной Росснн» чытаем, што ў 1263 годзе памерла жонка Міндоўіа Марфа. На пахаванне з'ехаліся родныя і блізкія, у тым ліку і сястра нябожчыцы жонка Даўмонта Марыя. Пасля пахавання Міндоўг бярэ сабс ў жонкі для выхавання застаўшыхся без маці двух немаўлят Руккі і Рэпікаса Марыю жонкуДаўмонта. Разгневаны Даўмонт падбухторвае пляменніка Міндоўга Тройната, князяЖмудзі Таўцівіла, іюлацкага князя Гсрузеня, стрыечнага брата Міндоўга, а таксама любімца Міндоўга Астапа Канстанцінавіча арганізавацьзмовусупрацьМіндоўга 12 верасня 1263 года, каліМіндоўг выступіў з дружынай супраць бранскага князя Рамана, змоўшчыкі напалі на Міндоўга, які спаў, і забілі яго з двума малалеткамі-сынамі. Але ў Міндоўга застаўся старэйшы сын Войшалк, у праваслаўі Раман. Ен выдзяляўся адвагай, мужнасцю і жорсткасцю. Папа Рымскі абяцаў зрабіць яго каралём Русі, калі ён прыме каталіцтва.
Хутка Войшалк зразумеў, што пры жывым бацьку для яго няма сур'ёзнай справы. А таму ён падаўся ў I Іалонінскую абіцель на Валыні і пастрыгся ў манахі. Калі ж ён даведаўся аб смерці бацькі, дык не раздумваючы, зняў клабук і стаў помсціцьза бацькаву смерць. Кроўлілася ракой. Амальусе змоўшчыкі былі псрабіты, толькі Даўмонт з невялікай колькасцю сваіх прыхільнікаў паспеў збегчы ў Пскоў. Тут Даўмонт прыняў хрышчэнне пад імем Цімафея. Ен выдзяляўся незвычайнай верай у Хрыста і адначасова праславіў сябе шэрагам бліскучых ваеных подзвігаў, абараняючы радзіму. Жыхары Пскова вельмі пава-жалі свайго храбрага князя.
Атрымаўшы ў 1260 годзе славутую перамогу надлітоўцамі на берагах Заходняй Дзвіны, Даўмонт ( пасля хрышчэння Цімафей) прыняў у 1268 годзс ўдзел у вялікім паходзе на Ракавор (Везенберг), заняты тады датчанамі. Гзта было так. 18 лютага 1 268 года Даўмонт атакаваў «вялікую свінню» немцаў. Разгарэлася страшэнная бітва, якой яшчэ
ніколі не ба-чылі ні бацькі, ні дзяды. Нарэшце немцы былі зломлены, яны вымушаны былі ўцякаць. Воіны Даўмонта гналіся за немцамі сем верстаў да самага Ракавора. 1 Іасля перамогі Даўмонт прайшоў усю Лівоніюда самага мора і вярнуўся з вялікім палонам у Пскоў.
У наступным 1269 годзе 18000 немцаў пад кіраўніцтвам Ордэна спалілі Ізборск і падышлі да Пскова з вялікай колькасцю сценабітных прылад. Убачыўшы ворага пад сценамі горада, адважны Даўмонт не разгубіўся, ён прывёў сваю малую дружыну ў царкву Святой Троіцы, горача памаліўся каля святых мошчаў славутага абаронцы Пскова Святога Усевалада-Гаўрылы, затым палажыў свой меч перад алтаром. Ігумен Ісідар урачыста благаславіў гэты меч сваёй рукой, падперазаў ім Даўмонта. Умацаваны гарачай малітвай, нязломнай верайўзаступніцтва Божае, Даўмонт дзесяць дзёп без стомы б'ецца з немцамі. Ён нараніў самога магістра. Тым часам падаспела падмацаванне з Ноўгарада. Лівонцы вымушаны былі заключыць мір.
Адважны Даўмонт княжыў у 1 Іскове да глыбокай старасці і пад канец свайго жыцця, у 1299 годзе, яму прыйшлося ізноў ратаваць сваю другую радзіму. Лівонскія рыцары ў 1299 годзе нечакана напалі на Пскоў. Яны напалі на манастыры і прадмесце горада, забівалі бяззбройных манахаў, жанчын і немаўлят. У гэты цяжкі час Даўмонт, ужо зусім стары чалавек, зараз жа вывеў сваю малалікую дружыну з горада насустрач ворагам.Ён скінуў іху раку Вялікую, пры гэтым быў паранены камандор Ордэна, захоплена шмат палонных і зброі. У хуткім часе Даўмонт памёр, гэта было вялікае гора для ўсіх жыхароў 1 Іскова.
У часы небяспекі і крывавых боекДаўмонт гаварыў: «Добрыя мужы, пскавічы! Хто з вас стар, той мой бацька, хто мапады, той брат. Помніце Айчыну і царкву Божую». У час свайго княжання ўмацаваў Пскоў новай каменнай сцяной, якая да XVI стагоддзя называлася Даўмонтавай. 1 Ідрква залічыла яго да ліку святых, і мошчы яго знаходзіліся ў пскоўскім Троіцкім манастыры. Там жа зна-ходзіўся і яго меч, з якім ён хадзіў на крыжакоў.
Пасля смерці бацькі Давыд Цімафеевіч, сын Даўмонта, вярнуўся ў Галынаны, а потым пераехаўу Гародню. Баявы талент бацькі перадаўся сыну, а дзяржаўную мудрасць Аляксандра 1 Іеўскага ён атрымаў ад свёй маці Марыі Дзімітраўны. Вось такі лес напаткаў бацьку і сына.
Газета "Бмржа ннформацмм», 1999, Ібснежня.
Беларускія татары
На тэрыторыі Беларусі апрача карэннага насельніцтва беларусаў жывуць прадстаўнікі іншых народаў: палякі, літоўцы. украінцы, рускія, яўрэі, татары. Сёння, калі прыняты Закон Беларускай ССР «Аб мовах» і роднай мове нададзены статус дзяржаўнасці, яна паступова будзе займаць усе ячэйкі жыццёвай чалавечай рэалыіасці, будзс абслугоўваць усс сферы жыцця ў нашай рэспубліцы. Разам з тым, усе прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў апрача рускай і беларускай моў будуць мсць права карыстацца сваёй роднай мовай, размаўляць на ён, вучыць сваіх дзяцей у школах, развіваць сваю культуру.
Сёння, пасля працяглага застою, у нашай рэспубліцы адраджаюцца мовы ўсіх нацыянальных меншасцяў. Стварыліся арганізацыі «Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны», «Польскае культурна-асветніцкае таварыства імя А. Міцкевіча», «Яўрэйскае культурна-асветніцкаетаварыстваімя I Іайдуса»,«Татарскаеграмадскакультурнае аб'яднанне «Кітаб».
Паяўленне татараў у нашых мясцінах мае сваю даўнюю гісторыю, якая адносіцца да часоў паходу хана Батыя (1236—1241 г.г.). Шмат пазнаць можна аб татарах з рукапісу мулы Сцяпана I Іаўтараковіча з паселішча Сорак — Татары з — пад Вільні. (Рукапіс захоўваўся ў музеі Луцкевіча ў Вілыіі), з прац наіпага земляка, заснавальніка беларускага мовазнаўства і філалогіі акадэміка Я. Ф. Карскага; з кнігі А. Мухлінскага «Даследаванне аб паходжанні і стане літоўскіх татар» і іншых.
Вось іпто паведамляе Я. Ф. Карскі ў кнізе «Праны па беларускай мове і іншых славянскіх мовах»: «Татары-магамятане жывуць у Беларусі асобнымі астраўкамі ў розных месцах, напрыклад, у Вільні, Мінску, іншых гарадах і мястэчках. Яны з'явіліся тутужоз пачатку XIV ст. часткова добраахвотна для барацьбы з крыжакамі, часткова яны складваліся з палонных крымскіх і іншых татар. Вядомае сведчанне аб тым, што ў 1319 годзс татары прымалі ўдзел у бітвах з Тэўтонскім ордэнам. У другім помніку 1324 года паведамляецца аб людзях, якія ўжываюць у малітвах нейкую азіяцкую мову. У час праўлення князя Вітаўта ў Беларусь псрасялілася 40000 татар. I Іасяліўшыся ў Літоўскай дзяржавс, яны хутка абеларусіліся, так як сваіх жанчын часта з імі не было. Жаніліся на беларускіх. I Іраз некаторы час яны амаль поўнасцю
забылі мову сваіх богаслужэбных кніг. У выніку чаго ім давялося перакладаць іх на беларускую мову, захаваўшы аднак знаёмае ім арабскае пісьмо. Так абстаяла справа ў XVI—XVII ст.ст.».
Кітабы гэта рэлігійныя кнігі, напісаныя на беларускай мове арабскім пісьмом. Ствараліся яны татарамі, якія пасяліліся ў Беларусі. Гэта рукапіспыя зборнікі, якія змяшчаюць паданні пра жыццё і дзейнасць Магамета і яго паплечнікаў, біблейскія легенды, анісанні абрадаў і абавязкаў мусульман. Склад, змест, графіку і арфаграфію Кітабаў найболып поўна вывучаў дацэнт Вільнюскага універсітэта, беларус А. К. Антановіч, з якім мне надарыўся выпадак пазнаёміцца.
Выконваючы яго просьбу, я наведаў горад Скідаль. Пабываў у татарскіх сем'ях. Устанавіў, што скідальскія татары паміж сабою гавораць па-беларуску. Татарскай мовы не ведаюць. Але захоўваюць народныя звычаі, святкуюць свае святы так, як святкавалі іх дзяды і прадзеды. Адзін са старэйшых татар прынёс і паказаў мне рэлігійную кніжку Кітаб. Але пераклад яе быў зроблены нейкім ксяндзом не на беларускай мове, а на польскай.
3 літаратуры я ведаў, што некаліў Скідалі было 150 татарскіхдвароў, і ён з'яўляецца адной з самых вялікіх калоній магаметану ваколіцах Гродна. Зноў наведаў горад Скідаль, татарскую сям'ю Мацвея Давыдавіча Мухарскага. Ен з'яўляецца сынам былога скідальскага мулы Давыда Амуратавіча Мухарскага. Зараз Мацвей Давыдавіч таксама выконвас абавязкі скідальскага мулы. Да сённяшняга дня ў яго заха-валіся рэлігійныя кнігі пакойнага бацькі. Ен паказаў нам Каран, называючы яго на лад «Куран» і меншую рэлігійную кніжыцу, мелітоўнік Хамаіл. М. Д. Мухарскі паясніў, што гэтыя рэлігійныя кнігі перадаваліся з пакалення ў пакаленне, праз стагоддзі. Сам Мацвей Давыдавіч Мухарскі некалі вучыўся ўтатарскай школе ў Іўі. Ен чытае па-арабску, але прачытанага добра не разумее. Ён сказаў, што зараз у Скідалі жыве сто пяцьдзесят татар. Рзлігійныя абрады праводзяцца ў хатах, мячэці і раней у Скідалі не было.
За выключэннем аднаго Александровіча, скідальскія татары ўдаваенныя часы сваёй зямлі не мелі. Асноўным заняткам іх было кушнерства. Выраблялі аўчыны на кажухі і іншыя футраныя скуры. Кожны татарын меў так званы “натэнт” — дазвол ад польскіх уладаў — на
права вырабу аўчын. За іх выраб сяляне плацілі грашыма і натурай: збожжам, сенам, саломай, таму што татары трымалі кароў, а сваіх сенажацяў у іх нс было.
Адкуль і калі татары з'явіліся ў Скідалі? Ніхто дакладна не ведае. Аб тым, што яны ў Скідалі жывуць з незапамятных часоў, сведчаць нам старыя татарскія могілкі, на якіх пахаваныя першыя пасяленцы татар, якія аднекуль сюды прыйшлі. На старых магілах— помнікі-камяні з арабскімі надпісамі, алсдаты пахавання нельгаўстанавіць. На помніках пазнейшага часу на кожным — паўмесяц, прозвішча, імя і імя па бацьку напісаны па асобных па-арабску, па-беларуску і па-руску, Нрозвішчы іх падобныя на беларускія: Александровіч, Багдановіч, Паўтарыцкі, Мількамановіч, Мухля, Мішкевіч, Радзецкі, Осман, Шабановіч...
Мова скідальскіхтатарчыста беларуская. Стараюцца захоўвацьсваю народнасць. ІІрытрымліваюцца сваіх нацыянальных звычаяў, абрадаў, культуры. У іхда сённяшняга часу захаваліся і праводзяпца свае святы.
Татары музыкальныя, любяць спяваць народныя песні. Так, нягледзячы на свой старэчы век, Мацвей Давыдавіч Мухарскі на маю прапанову праспяваў некалькі песень. У тым лікудзве татарскія « I ту гантэ» і «Баскузім», але аб чым спяваецца ў гэтых песнях, ён нам не змог расказаць. Асабліва эмацыянальна выканаў ён беларускую народную песню «I Ірыляцелі гусі» са сваім нацыянальным татарскім каларытам. Шмат беларускіх народных песен ведас і жонка М. Д. Мухарскага Хадыджа Самуілаўна Радлінская.
Татары Скідаля падтрымліваюцьсувязьзіншымі татарамі Гродзеншчыны. Сваёй сталіцай лічаць гарадскі пасёлак Іўе, дзе, як яны кажуць, жывс больш як воссмсот татараў. У Іўі ёсць вялікая мячэць, рэлігійныя кнігі, Кітабы. Існуе татарская прыватная школа. Характэрнай рысай Іўеўскага раёна і наогул Гродзсншчыны з'яўляюцца назвы рэк, якія маюць у сваёй аснове татара-мангольскае значэнне, сэнс: Жыжма — імя мангольскай дзяўчыны, Гаўя значыць заслуга, Шчара — жоўтая, Сула — слабы, вялы, Уса — вада. I Іадтрымліваецца сувязь і з Навагрудкам, па-татарску — “Ені шагры”, I Іовы горад. А таксама з Гроднам і ініпымі населеннымі пунктамі, у якіх жывуць татары. У тым ліку з Астрына, дзе доўгі час жыў былы хан Залатой Арды Ахмет, дзс ён памёр і пахаваны; са Свіслаччу, Даўбуцішкамі, I Іекрашынцамі, Дзяміткавам і іншымі.
Шукаючы Кітабы, я ў свой час наведаў і вёску Саломенку Гродзенскага раёна, радзіму першага беларускага астранома, асветніка, гуманіста Марціна Пачобута-Адляніцкага, дзе ва ўрочышчы Татаршчына жылі татары. Хутары іх былі каля рзчкі Татаркі. У іх Кітабаў пе знайшоў. У даваенны перыяд шмат татарскіх сем'яў жыло і ў Гродне. Нават адна з вуліц называлася Татарская. Старажылы кажуць, што ў паселішчы Ласосна некалі была мячэць, але згарэла.
Шматлікія прозвішчы нагадваюць нам былых татар, як Шайбак, Ажгірэй, Хамбак, Гардзей, Кірэй, Салей і іншыя. Неабходна сказаць, што і ў маёй вёсачцы Кунцаўшчыне Індурскага сельсавета Гродзенскага раёна большасцьжыхароў маюць прозвішча Салей. Можна меркаваць, што і яны далёкія патомкі былых татар, хаця ўсе пішуцца беларусамі.
Са старых хронік вядома, што князь Вітаўт у 1396 годзе ў ваколіцах Гародні пасяліў вялікую колькасць палонных татар, у тым ліку і недалёка мястэчка Крынкі (цяпер у Польшчы). Тут у вёсцы Крушыняны і зараз жывуць татары. У гэтай вёсцы асабліва праславіўся нашчадак крушынянскіх татар Самуіл Крычэўскі, які, будучы ротмістрам татарскай харугвы, у бітве пад Парканамі выратаваў польскага караля ад смерці. За гэтаўдзячны карольяму надаўчын палкоўніка. I Іазней, едучы з Варшавы па сеймда Гродна ў 1688 годзе, наведаў Крычэўскага, а, вяртаючыся з сейму, ізноў пабываў у яго. Ла сённяшняга дня захоўваецца ў вёсцы Крушыняны зэдлік, на якім некалі сядзеў польскі кароль.
У пярыяд Вялікага Княства Літоўскага беларускія татары адыгрывалі вялікую ролю ў абароне граніц дзяржавы ад нападаў ворагаў, асабліва немцаў і нават варожа настроеных сваіх братоў. У актах Літоўскай Метрыкі знаходзім цікавы адказ беларускіх татар, які быўдадзены імі сваім аднаверцам, што чынілі тады рабункі на граніцах: ■ Hi Бог, ні прарок, — пісалі яны, — не прадпісваў вам грабіць, а нам быць няўдзячнымі. Мы лічым вас якдрапежнікаў і шаблямі нашымі паражаем рабаўнікоў, а не братоў пашых... ■
Асаблівым прыстанішчам для татар быў Лідскі замак, пабудаваны ў 1323—1325 гадах пры князі Гедыміне. Ен пры-значаўся для размяшчэння гарнізона і навакольнага на-сельніцтва ў час варожай асады. У гэтым замку з дазволу Вітаўта з 1396 па 1399 год жыў хан Залатой Арды Тахтамыш, які пасля паражэння яго войск на рацэ Церак зму-
шаны быў бегчы ў Вялікае Княства Літоўскае. 3 ім князь Вітаўт доўгі час рыхтаваўся да чаходу на Залатую Арду, у якой у той час працягваў кіраваць хан I Іімур-Кутлай са сваімі родзічамі. Вітаўт сабраў больш як 70 тысяч войск, у тым ліку і татарскія войскі пад камандай хана Тахтамыша. Але паход на Залатую Арду не ўдаўся. У 1399 годзе 12 жніўня ў бітвс, на рацэ Ворскле ВітаўтзТахтамышам панеслі страшнае паражэнне. У вынікучаго Вітаўту і Тахтамышуледзьвеўдалосяўцячы ад пагоні 1 [імура Кутлая і Эдыгея.
Лідскі замак быў прыстанішчам і другому татарскаму хану ХаджыГірэю, выхадцу з Арды, які знаходзіўся ў замкуда 1443 года, атрымаўшы дазвол ад Вялікага княства Літоўскага. У пачатку XVI ст. каля снен замка былі разбіты орды крымскіх татар і загінуўхан ПІайбак.
У снежні 1409 года Вітаўт з Ягайлам, польскім каралём, сустрэліся у Брэсце.дзеабмяркоўвалі планлетняга паходуна крыжакоў. I Іа гэтуюнараду запрасілі і хана Джэлаладзіна, сына Тахтамыша, якому падпарадкоўвалася прынятае ў Вялікім Княстве Літоўскім шматлікае залатаардынскае войска. 3 ханам быў заключаны дагавор, што ён павядзе на крыжакоў сваю конніцу, а за гэта пасля вайны Вітаўт дапаможа Джэлаладзіну вярнуць бацькоўскі трон у Залатой Ардзе. Свае абяцанні Вітаўт выканаў. I Іасля ўдалага паходу на Арду князь пасадзіў Джэлаладзіна на ардынскі трон, што Вялікаму княству Літоўскаму было выгадна: гэта забяспечвала паўднёвыя граніцы Літоўскай дзяржавы ад татарскіх набегаў.
Вялікую дапамогу аказалі татары і ў бітве з крыжакамі пад Грунвальдам у 1410 годзе. У канцы мая 1410 года пад Гроднам сабралася вялікае войска. Сцягваліся палкі з беларускіх і літоўскіх зямель. Вялікае княства Літоўскас выставіла 40 харугваў, 30 з іх ііа сцягах мслі I Іагоню. Да гэтага прыбыла яшчэ конніца хана Джэлаладзіна пяцьтысяч коннікаў. У Грунвальдскай бітвс татарская конніца пад камандай хана Джэлаладзіна паказала мужнасць і спрыт. У барацьбе супраць цяжкай нямецкай конніцы татары прымянілі сваютактыку вядзення бою, расстроілі баявыя парадкі немцаў і прымянілі арканы. У ардынскіх хроніках запісана, інто ў гэтай бітве вялікі нямецкі магістр Ульрых фон Юпгінген загінуў ад рукі татарскага хана Багардзіна.
I lain зямляк, вялікі вучоны Я. Ф. Карскі вельмі цікавіўся беларускімі татарамі, вывучаў іх быт, культуру, аналізаваў рэлігійныя кнігі, аль-
Кітабы. Аб Кітабах Я. Ф. Карскі пісаў, што іх у Беларусі захавалася вельмі мала, што на іхдоўгі час ніхто з вучоных амаль не звяртаў увагі. Сярод беларусаў аб Кітабах бытавалі толькі паданні, што такія кнігі недзе ёсць. Я. Ф. Карскі першы з беларусаў пачаў вывучаць гэтыя пісьмовыя помнікі. Аб іх ён пісаў: «Зацікавіўшыся з лінгвістычнага пункту гледжання перадачай беларускай мовы XVI—XVII ст.ст. арабскім пісьмом, я пачаў свой пошук у гэтым кірунку. Дзякуючы дапамозе акадэміка I. Ю. Крачкоўсжага я меў магчымасць больш дакладна пазнаёміцца з урыўкам рукапісу мулы Паўтараковіча, узноўлены у цынаграфічным здымку у кнізе М. Гарэцкага «Гісторыя беларускае культуры». Апісанне гэтага ўрыўка, яго лінгвістычны аналіз былі дадзены Я. Ф. Карскім у 1922 годзе у артыкуле «Беларуская мова арабскім пісьмом».
Рукапіс мулы I Іаўтараковіча ўпершыню быў таксама прааналізаваны Я. Ф. Карскім, паказаны нераклад яго і чытанне пабеларуску: «Цёмна было, очы сьветласьці не відзелі. Куры не пелі, сабакі не брахалі, дошч, цёмна было, вецер веяў. Разумеў, што судны дзень настаў...» У выніку вывучэння і аналізу пісьмовых помнікаў, ярлыкоў хана Тахтамыша і ўрыўкаў з рукапісаў мулы Паўтараковіча Я. Ф. Карскі зазначае: «Які вялікі ўплыў у той час быў беларускай мовы на татарскае насельніцтваі».
Хаця татары, якія жывуць у Скідалі, кажуць, што яны не крымскія татары, аднакдоказаў на гэта ніякіхняма. Можна меркаваць, што продкі іх, як і іншыя, прыбылі да нас з Крыму. Аб гэтым у сваіх навуковых працах сцвярджае і акадэмік Я. Ф. Карскі. Крымскае ханства ўтварылася пасля распаду Залатой Арды. I Іасельніцтва — мангола-татары, аланы, славяне, армяне, грэкі — займалася качавой жывёлагадоўляй, земляробствам, рамёствамі, гандлем. ІІершы хан ХаджыГірэй пры падтрымцы Вялікага княства Літоўскага замацаваўся у Крыме.
Татары ў Вялікім Княстве Літоўскім карысталіся прывілеямі, дапамагалі абараняць дзяржаву ад ворагаў, неслі ваенную службу, занімалі адказныя пасады. Яны стагоддзямі пражывалі разам з беларускім народам, дзялілі з ім радасць і гора. Да сённяшняга часу захавалі сваю культуру, звычаі, святы. Яднае іх з беларусамі мова рэлігійных кніг, Кітабы. Таму іх і называюць беларускімі татарамі. У нас з імі адны карані.
Яшчэ да Вітаўта, князя гарадзенскага, трокскага, вялікага князя літоўскага, былі пасяленні татар у Літве, але самай бліскучай эпохай для беларускіх татар з'яўлялася эпоха кня-жання слаўнейшага з усіх тагачасных кіраўнікоў дзяржаў у Паўночнай Еўропе князя Вітаўта. Надзяліўшы татар шырокімі правамі і прывілеямі, забяспечыўшы ім будучыню, ён быццам прывязаўіхдасябеі выкарыстоўваўіхубітвахса сваімі ворагамі. Утой час татары лічыліся выдатнымі коннымі стральцамі, вызначаліся адвагай і спрытам у бітвах. Да князя Вітаўта яны адносіліся з вялікай пашанай.
Як ужо было сказана, у болыласці татар, асабліва у ваеннапалонных, не было з сабою жанчын, па гэтай прычыне вялікі князь Вітаўт і яго наследпікі дазвалялі ім жаніцца на тутэйшых дзяўчатах, з умовай, што кожпы з іх павінен мець толькі адну жонку. У выніку чаго і да сённяшняга дня у белерускіх татараўзахаваўся звычай аднашлюбнасці.
У жніўні 1989 года пры абласным аддзяленні савецкага Фонду культуры створана татарскае грамадска-культурнае аб'яднанне «Кітаб», якім кірус Алім Мустафавіч Крыніцкі. Ен паходзіць родам з вёскі Сандыкаўшчызна Шчучынскага раёна. Па нацыянальнасці — татарын, хаця прозвішча яго нагадвае беларускае, так, як і яго аднавяскоўцаў-татар: Вільчынскі, Радалінскі, Хацьбіевіч, Мількамановіч, Рафаловіч, Лйдараў, Мухарскі, Якубоўскі. Алім Мустафавіч Крыніцкі вучыўся ў татарскай прыватнай школе. I Іастаўнікам яго быў мула Вільчынскі. Ен чытае па-арабску. Ведас асобныя часткі Карана напамяць, гісторыю свайго народа, яго традыцыі, культуру.
У аб'яднанні 50 членаў. Мэта грамадска-культурнага аб'яднання — паўсядзённа садзейнічаць вывучэнню і развіццю духоўнай і матэрыялыіай культуры пражываючых на тэрыторыі Гродзсншчыны татар. Вялікае значэнне прыдаецца вывучэнню роднай мовы. 3 гэтай мэтай прыцягваюцца ў аб'яднанне карэнныя татары, якія прыехалі сюды і добра ведаюць татарскую мову. Статутам аб'яднання прадугледжана выконваць нацыяналыіыя абрады і традыцыі татар, выяўляць і захоўваць помнікі культуры і архітэктуры. Запланавана пабудавацьу прыгарадзе Гродна, у Ласосне, мячэць, на тым месцы, дзе яна нскалі была.
“Гродненская правда”, 1990 г., 5 верасня.
Хан Тахтамыш і Вітаўт Вялікі
Паяўленне татараў ў нашых мясцінах мае сваю даўнюю гісторыю, якая адносіцца да часоў паходу хана Батыя ( 1236— 1241 гг.). Пімат можна пазнаць аб татарах з рукапісу мулы Сцяпана Паўтараковіча з паселішча Сорак-Татары з-пад Вілыіі. (Рукапіс знаходзіцца ў музеі Луцкевіча ў Віл ьні); з прац нашага земляка, заснавальніка беларускага мовазнаўства і філалогіі акадэміка Я. Ф. Карскага, з кнігі А. Мухлінскага «Даследаванне аб паходжанні і стане літоўскіх татар»і іншых.
Са старых хронік вядома, што князь Вітаўту 1396 годзе ў ваколіцах Гародні пасяліў вялікую колькасць палонных татар. Шматлікія прозвішчы нагадваюць нам аб гэтым і сёння: Шайбак, Кірэй, Гірэй, Гардзей, Ажгірэй, Салей і іншыя. Неабходна сказаць, што і ў маёй роднай вёсачцы Кунцаўшчыне Індурскага сельсавета Гродзенскага раёна болывасць жыхароў маюць прозвішча Салей. Можна меркаваць, што і яны далёкія патомкі былых татар, хаця ўсе яны пішуцца беларусамі.
Асаблівым прыстанішчам для татар быў Лідскі замак, пабудаваны ў 1323—1325 гадах пры князі Гедыміне. Ен прызначаўся для размяшчэння гарнізона і наваколыіага насельніцтва ў час варожай асады. Ён уваходзіў у лінію крапасных умацаванняў: Тракай, Мядзінінкай, Навагрудак, Крэва. Замак перанёс шматлікія асады ў XIV, XV, XVII, XVIII стагоддзях, у выніку чаго быў разбураны.
У Лідскім замку здазволу Вітаўта з 1396 па 1399 годжыўхан Залатой Арды Тахтамыш. Год яго нараджэння невядомы, а памёр у 1406 або 1407 годзе. Тахтамыш імкнуўся аднавіць магутнасць Залатой Арды пасля Кулікоўскай бітвы. У 1382 годзе ўварваўся ў Паўночна-Усходнюю Русь, спаліў Маскву і прымусіў плаціць даніну. Зрабіў паходы ў Азербайджан і іншыя краіны.
Пасля паражэння яго войск на рацэ Церак змушаны быў бегчы ў Вялікае Княства Літоўскае. 3 ім князь Вітаўтдоўгі час рыхтаваўся да паходу на Залатую Арду, у якой у тыя часы працягваў кіраваць хан I Цмур-Кутлай са сваім родзічам, разумным і хітрым Эдыгеем. Вітаўт сабраў больш як 70 тысяч войска, у тым ліку і татарскія войскі пад камандай хана Тахтамыша, але паход на Залатую Арду не ўдаўся. У бітве 12 жніўня 1399 года на рацэ Ворскле Вітаўт з Тахтамышам па-неслі страшнае паражэнне, у выніку якога ім ледзьве ўдалося ўцячы ад пагоні хана I Іімура-Кутлая і Эдыгея.
У снежні 1409 года Вітаўт з Ягайлам, польскім каралём, сустрэліся ў Брэсцс, дзе абмяркоўвалі план паходу на крыжакоў. На гэтую нараду быў запрошаны і сын Тахтамыша, якому падпарадкоўвалася шматлікае залатаардынскас войска. 3 ханам быў заключаны дагавор, што ён павядзе на крыжакоў сваю конпіцу, а за гэта пасля вайны Вітаўт дапаможа Джэлалэддзіну вярнуць бацькоўскі трон у Залатой Ардзе. Пасля ўдалага паходу на Арду Вітаўт пасадзіў Джэлалэддзіна на ардынскі трон, што Вялікаму княству Літоўскаму было выгадна. Гэта забяспечвала яго паўднёвыя граніцы адтатарскіх набегаў.
I Іаш зямляк вялікі вучоны Я. Ф. Карскі вельмі цікавіўся беларускімі татарамі. Вывучаў іх быт, культуру, аналізаваў рэлігійныя кнігі аль Кітабы, утым ліку прааналізаваўдва ярлыкі хана Тахтамыша і даў характарыстыку іх пісьма. Яны былі напісаны да польскага караля Ягайлы.
Татары ў Вялікім Княстве Літоўскім карысталіся прывілеямі, дапамагалі абараняць дзяржаву ад ворагаў, неслі вайсковую службу, займалі адказныя пасады. Яны стагоддзямі пражывалі разам з беларускім народам, дзялілі з ім радасць і гора. Да сённяшняга часу захавалі сваю культуру, звычаі, святы.
Яшчэда Вітаўта.князягарадзенскага. вялікага князялітоўскага,былі пасяленні татару Літве, але самай бліскучай эпохайдля беларускіхтатар з'яўляецца эпоха княжання слаўнейшага з ўсіх тагачасных кіраўнікоў дзяржаўу Паўночнай Еўропе князя Вітаўта. Адораны геніем, ваенным духам, вопытам, князь Вітаўт стаў грозным для суседніх дзяржаў. Ен здолеў зрабіць моцны ўплыў на справы Рускай зямлі, Ордэна і Залатой Арды. 1 Іа працягу васьмі гадоў вёў бесперапынныя кровапралітныя войны. ІІадзяліўшы татар шырокімі правамі і прывілеямі, забяспечыўшы ім будучыню, Вітаўт як быццам прывязаў іх да сябе і выкарыстоўваў іх у бітве са сваімі ворагамі. Да князя Вітаўта яны адносіліся з вялікай пашанай. Яго імя праслаўлялі ў песнях, маліліся за ягоздароўе. Лічылі яго самым моцным, «найсільнейшым з усіх князёў».
Як вядома, у болыпасці татар, асабліва ў ваеннапалонных, не было ў паходах жанчын. Па гэтай прычыне вялікі князь Вітаўт і яго нашчадкі дазвалялі ім жаніцца на тутэйшых дзяўчатах з умовай, што кожны з іх павінен мснь толькі адну жонку, у выніку чаго і да сённяшняга дня ў беларускіх татараў захаваўся звычай аднашлюбнасці.
Вітаўтбыўжанаты тры разы . I Іершая жонка яго была Марыя,дачка князя лукомскага і старадубскага. Другая — Ганна Святаславаўна, князёўна смаленская. 1 трэцяя, якая перажыла Вітаўта, Юльяна — княгіня альшэўская. Дзяцей у яго не было. Вітаўт эахварэў нейкім злаякасным нарывам паміж плячэй. У пачатку кастрычніка ён зусім сваімдваром пераехаў ў Трокі, у свой замак, і там 27-га кастрычніка ў нрысутнасці Ягайлы і маскоўскага князя намёр.
Пахаваны ён у віленскім каталіцкім саборы святога Станіслава. I Іад магілаюзараз ёсць надмагільная пліта, а над ёю ікона Багамацеры, прысланая Вітаўтуў 1386 годзе грэчаскім імператарам Мануілам.
Якім быў Вітаўт? Воеь вытрымкі з дзённіка нямецкага пасла Кібурта. Калі Кібурт уступіў у аўдыенц-залу Вітаўта, то перад яго вачыма прадставіўся «вельмі багаты пакой, пасярод якога на ўзвышшы, пакрытым малінавым аксамітам, стаяла залатое крэсла, на якім сядзеў Вітаўтус, адзеты ў жоўты камзол (камізэльку), зашпілены да еамага горла залатымі гузікамі, на залатых пятліцах. На ногі ў яго былі надзеты ружовыя порткі і чырвоныя скураныя боты з залатымі шіюрамі. Вітаўт быў падпяразаны дарагім поясам, шытым золатам, з-за якога выглядала ручка кінжала, уся ўсыпаная дарагімі брыльянтамі. Зверху камізэлькі быў накінуты кароткі каптан гранатовага колеру, літоўскага пакрою. Галава яго была пакрыта капялюшам у выглядзе гішпанскага самбрэра. Вітаўт добра мог гаварыць па-нямецку. I Іа вонкавым выгляду ён быў даволі прыгожы мужчына: сярэдняга росту, моцнага і поўнага складу цела, твар яго быў малажавы. Барады і вусоў не насіў. Рысы свае ён атрымаўу спадчыну ад маткі Бірутэ».
Нямецкі пасол абрысаваў вялікага князя літоўскага вельмі прывабнымі рысамі. Са слоў пасла Вітаўт, як і ягодзядзька Альгерд, не любіў ні палявання, ні шумных балаў, ні неразумных забаваў і пацехаў. 3 алкаголыіых напіткаў амаль нічога не піў. Умсраны быў у харчаванні. У абыходжанні Вітаўт быў вельмі ўстрыманы і нават халодны. Мала смяяўся. Усялякае паведамленне, добрас ці дрэннае, да канца выслухоўваў з бясстрасным тварам. Для евайго народа быў вельмі даступным, простым у абыходжанні. Вітаўт быў разумным і дзейным чалавекам. За кароткі час свайго кіравання дзяржавай ён
змог поўнасцю ўстанавіць парадак, парушаны папярэднімі смутамі і забойствамі, узбагаціць дзяржаўную казну. Ён сам аб'язджаў уладанні сваёй магутнай дзяржавы, назіраўза кароннымі памесцямі, навсдваў васальных князёў. I такім чынам збіраў у карысць дзяржавы значныя даходы. У мірны перыяд, калі не было вайны, Вітаўт увесь час праводзіў у I Іовых Троках, у замку на возеры Гальва, або ў Старых Троках у сваім драўляным утульным палацы.
‘Тродзенская праўда”, 1994, 4 студзеня.
Ласасянскія татары
Паводле даных перапісу 1989 года на тэрыторыі Беларусі жыло 12,5 тысяч татар. У залежнасці ад месца жыхарства іх называюць беларускімі, польскімі ці літоўскімі. Але гавораць яны ў асноўным па-беларуску.
Узаемаадносіны паміж беларускімі татарамі і беларусамі заўсёды былі мірнымі. Яны настолькі зжыліся з мясцовым населызіцтвам, што часта нават выступалі супраць сваіх адзінаверцаў — крымскіх татар. У актах Літоўскай Метрыкі знаходзім цікавы адказ беларускіх татар, які быў дадзены імі сваім аднавЕрцам, што чынілі тады рабункі на граніцах: «Ні Бог, ні Прарок, — пісалі яны, — не прадпісваў вам грабіць, а нам быць няўдзячнымі. Мы лічым вас, як драпежнікаў, і шаблямі нашымі паражаем рабаўнікоў, а не братоў нашых...».
З'яўленне ў Вялікім Княстве Літоўскім татар стала вынікам безупынных і разнастайных зносін у мінулым з Залатой Ардой. Татарскае насельніцтва ўзнікла ў Беларусі з трох элементаў: аселых наёмнікаў і еаюзных воінаў татарскіх орд, з улусаў, што трапілі ў палон, і выхадцаў з Залатой Арды і Крыма, што, стаміўшыся ад нязгоды і смутаў у сваёй дзяржаве, самі дабраахвотна перасяліліся ў Вялікае княства Літоўскае.
Татараў пасяліліў Вялікім Княстве Літоўскім таму, што яго правіцелі цанілі іх ваенны вопыт, баявыя якасці, імкнуліся прыцягнуць спрытных, лоўкіх стэпавых коннікаў да сябе на службу. Самай бліскучай з’яўляецца эпоха княжання Вітаўта. Надзяліўшы татар шырокімі правамі і прывілеямі, забяспечыўшы ім будучыню, Вітаўт быццам прыцягнуў іхда сябе і выкарыстоўваў ў бітвах са сваімі ворагамі.
Татар надзялілі зямлёй, плацілі грошы, прываблівалі падарункамі. Яны знаходзіліся нібы за рамкамі феадальна-ўласніцкай структуры ардынскай супольнасці. У іх радах не толькі былі простыя воіны, але і выхадцы са знаці, царэвічы, якія дзейнічалі самастойна, на свой страх і рызыку, рабілі набегі. У Попісах войска татарскага 1528-1567 гадоў упамінаюцца атаманы, якія ўзначальвалі слаўныя сцягі ласасянскіх татар-казакоў. Размяшчаліся яны ў ваколіцы цяперашняй вёскі Ласосна Баранавіцкага сельсавета Гродзенскага павета, у басейне ракі Ласасянкі і яе прытокаў: з правага боку — I Ірорвы, I Іаддіпкі, Каменкі,
з левага — Круцішкі і Татаркі з Нуркай, або Папіліяй. Даўжыня ракі Ласасянкі з яе прытокамі — 45 км. 1 Іа ўсёй гэтай тэрыторыі, пакрытай лесам, некалі размяшчаліся і жылі татары-казакі, якія былі прыпісаныя да ўласнага харунжаства. У 1631 годзс ўзначальваў іх славуты атаман Ясінскі Кульзімановіч. Найболын слаўнымі з гэтага роду былі князі Уланы-Асанчуковічы, нашчадкі князя Асанчука-Улана.
Татарскіх пасяленняўу басейнс ракі Ласасянкі і яе прытокаў было многа. Гэта былі пасяленні ў асноўным хутарскога тыпу, на адну-дзве сям’і. Усе землі ўваходзілі ў Гарадзенскую каралеўскую эканомію. У тыя часы да пасяленняў хутарскога тыпу адносіліся: Кульбакаўшчына, Абердоўшчына, Багдаўшчына, Качаноўшчына, Казакоўшчына, Жыдоўшчына, Ласосна Алінская і іншыя. Недалёка ракі Ласасянкі знаходзіліся і татарскія вёскі: Дайлідкі, на левым прытоку ракі I Іурэц, зараз Татаркі, вёскі Караліно, Тарусічы (зараз Баранавіцкага сельсавета) і вёскі Гневеншчызна (зараз Каробчыцкі сельсавст). I Іайболып старымі татарскімі пасяленнямі на тэрыторыі сённяшняга Гродзенскага раёна былі вёскі Чортэк і Кадыш на рацэ Чорная Ганча і вёска Малос Дзямідкава, недалёка ракі Ласасянкі, а таксама Свяцк.
У архіўных паперах значацца і прозвішчы татараў, былых жыхароў паселішчаў: Ізмаіл Сяхновіч, Кульзіман Аразовіч, Кульзіман Касімовіч, Джанчук Фатлыгодзіч, Асан Бузіновіч, Урус Улан і іншыя. Значацца прозвішчы князёў, якія занімалі адказныя пасады, у тым ліку мусульманскіхсвятароў, мулаўбылоіі Ласасянскай мячэці.якія паходзілі з прадстаўнікоў княжацкага роду — Фатлагодзічаў і Бузуловічаў.
Ласасянскія татары ў асноўным займаліся земляробствам, конегадоўляй, кушнерствам, агародніцтвам і гадоўляй рыбы, асабліва ласося (ад ўстарэўшай назвы рыбы лох — фарэль, адсюль назва рэчак і населенных пунктаў — Лоша, Лаша). Для гадоўлі пароды гэтых рыб адпавядалі ўмовы — вада ракі Ласасянкі і яс прытокаў была чыстая, крынічная.
Апрача гэтага асобныя з татар-казакаў служылі ўтыя часы ў канцылярыях вялікіх князёў талмачамі, татарскімі пісарамі, сздзілі ў Вялікую арду і Крым. Выконвалі адказныя даручэнні.
Але праходзілі гады, змяняліся ўмовы іх жыцця. I ўжо ў сярэдзіне ХУІ стагоддзя беларускія татары, у тым ліку і ласасянскія, нс маглі
размаўляць па-арабску, сталі ведаць і карыстацца іншымі мовамі, у асноўным беларускай і польскай. Яны ўжо не маглі размаўляць з жыхарамі мусульманскіх краін. Адбыліся працэсы моўнай асіміляцыі татар па прычыне таго, што гэтаму паспрыялі галоўным чынам мяшаныя шлюбы. У многіх татар не было сваіх жанчын, па гэтай прычыне вялікі князь Вітаўт і яго нашчадкі дазвалялі ім жаніцца з тутэйшымі дзяўчатамі з умовай, што кожны з іх павінен мець адну жонку.
Апрача ваенная службы, татары, што жылі ў ваколіцах Ласосны, выконвалі і іншыя функцыі. У кнізе Ю.Ядкоўскага «Гродна» (1928) указана, што татары ў 1508 годзе звярнуліся да караля з ііросьбай, каб ён іх вызваліў ад нясення вартаўнічай службы ў Гародні, да якой іх прымушаў стараста князь Галыпанскі. Кароль задаволіў просьбу татараў, таму што яны гэтага заслужылі, пачынаючы ад часоў Кейстута. 1 яны карысталіся шматлікімі прывілеямі, шляхецкімі волыіасцямі.
Найбольш кампактна і прывольна жылі татары ў Гродзенскім і Лідскім паветах. Асаблівым прыстанішчам для татар, апрача Гародні, Ласосны, Скідаля, быў Лідскі замак, пабудаваны ў 1323-1325 гадах пры князю Гэдыміне. 3 дазволу князя Вітаўта з 1396 па 1399 год у ім жыў хан Залатой Арды Тахтамыш, які пасля паражэння яго войск на рацэ 1 Іерак змушаны быў бегчы ў Вялікае княства Літоўскае. 3 ім князь Вітаўт доўгі час рыхтаваўся да паходу на Залатую Арду, у якой у той час працягваў кіраваць хан Цімур-Кудлай з хітрым Эдыгеем.
Вялікую дапамогу татары аказалі ў бітве з крыжакамі пад Грунвальдам у 1410 годзе. Вялікае княства Літоўскае выставіла супраць крыжакоў сорак харугваў, з іх трыццаць на сцягах мелі Пагоню. Да гэтага далучылася і конніца хана Джалалэдзіна, сына Тахтамыша, якая ў бітве з крыжакамі паказала мужнасць і спрыт. У ардынскіх хроніках напісана, што ў гэтай бітве вя-лікі крыжацкі магістр Ульрых фон Юнгінген загінуў ад рукі татарскага хана Багардзіна.
Неабходна адзначыць, штоў перыяд падзей паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Г.Касцюшкі на Беларусі беларускія татары прымалі самы актыўны ўдзел. Паўстанцкім корпусам камандаваў першы генерал з беларускіх татар Юзэф Беляк. Палкамі камандавалі Аляксандр Ахметавіч, Якуб Азюлевіч, Мустафа Ахметавіч.
Наш зямляк, выдатны вучоны, заснавальнік беларускага мовазнаўства і філалогіі Я.Карскі всльмі цікавіўся беларускімі татарамі. Вывучаў іх побыт, культуру. Аналізаваў рэлігійныя кнігі аль Кітабы. Я. Карскі першы з беларусаў пачаў вывучаць гэтыя пісьмовыя помнікі. Ён прааналізаваў два ярлыкі хана Тахтамыша і даў характарыстыку іх пісьма. Рукапіс мулы Паўтараковіча ўпершыню быў таксама нрааналізаваны акадэмікам Карскім, паказаны пераклад яго і чытанне па-беларуску. Беларускія татары у вусна-паэтычнай творчасці вельмі блізкія да фальклору беларусаў, а такія жанры, як прыказкі, прымаўкі, песні, прыпеўкі і загадкі наогул амаль нічым нс адрозніваюцца ад беларускіх. Пакінулі свой след беларускія татары і ў тапаніміцы — назвах мясцовасцей, дзе яны жылі і цяпер жывуць, асабліва ў назвах рэк. ІІІматлікія прозвішчы нагадваюць нам былыхтатар: Шайбак, Ажгірэй, Мамай, Турбай, Хамбак, Салей і іншыя. I ў маёй вёсачцы Кунцаўшчына Індурскага сельсавета Гродзенскага раёна больш як палова жыхароў маюць прозвішча Салей. Можна меркаваць, што і яны далёкія патомкі былых татар, хаця ўсе пішуцца беларусамі.
Сёння наступнікі татарскіх пасяленняў, выхадцаў з даўно забытых ордаў, складаюць унікальны народ. Але, на вялікі жаль, шмат чаго з нацыянальнага здабытку татараў загінула. Змрочныя, цяжкія гады стал і і іскіх рэпрэсій парушылі ход развіцця татарскай культуры. Многія прадстаўнікі нацыі, баючыся, што іх можа напаткаць лёс крымскіх татар, пакінулі Беларусь, выехалі ў іншыя краіны. Неўрадлівыя землі па цячэнні ракі Ласасянкі і яе прытокаў, судовыя прэтэнзіі магнатаў і буйнай іпляхты на татарскія землі — усё гэта выклікала масавы адцёк татар з пасяленняў з раёна ракі Ласасянкі. Болыпая частка татараў з раёна Ласосны эмігравала ў Турцыю і ў іншыя вобласці Беларусі, асабліва многа высхала ў горад Слонім. Многія татарскія сем'і пакінулі наседжаныя прыгожыя мясціны ў раёне ракі Ласасянкі і пераехалі ў Гародпю, пасяліліся ўдамах па вуліцы Баніфратэскай, якая была пазней псрайменавана ўТатарскую вуліцу. Зараз яна называецца вуліца Свярдлова. Такім чынам адбылося паступовае , а затым і гюўнае знікненне татар і татар-казакоў з раёна ракі Ласасянкі і яе прытокаў. У гутарцы са старажыламі вёскі Ласосна я даведаўся, што ў Ласосне ў 1995 годзе жыла яшчэ адна сям'я з тых шматлікіх ласаснянскіх татараў, але і тая пакінула яс. Сёння, калі пачаўся працэс адраджэння нацыянальнай
свядомасці, нельга мірыцца з забыццём духоўнай спадчыны. Абавязак кожнага — захаваць тос, што ўцалела, зберагчы для нашчадкаў. Захаваць гісторыю беларускага народа, у тым ліку і беларускіх татар.
Вясной 1996 года мусульманская суполка Гародні запланавала распачаць у лесапарку Румлёва будаўніцтва мячэці. Узнікае пытанне, a чаму ў лесапарку Румлёва, а не ў Ласосне пад Гародняй, дзе да 1915 года і была мячэць? Румлёва з гісторыяй беларускіх татар нічога супольнага не мае.
Я як краязнавец лічу неабходным аб'явіць ваколіцы Ласосны, па цячэнню ракі Ласосны і яе прытокаў, гістарычным запаведнікам былой татаршчыны. Узяць падаховудзяржавы, ушанаваць памяцьбылыхлюдзей, чые магілы знішчаны, узвядзеннем мячэці неўРумлёве, аўЛасосне. Выказаць меркаванні аб будаўніцтвеў гэтай гістарычнай зоне школы-музея, гасцёўні, нацыянальнай кавярні і іншыхустаноў беларускіх татар.
Газета “Гродненская неделя”, 1997, 13-20 і 20-27 чэрвеня.
Основоположнмк белорусского кнмгопечатанмя
В августе 1967 года нсполняется 450 лст белорусскому кннгопечатанню. Его основоположнпком является Францнск (Георгнй) Скорнна — талантлнвый ученый— гуманмст, бслорус «нз славного города Полоцка, сын Лукн Скорнны», пмевшего торговые дела в Белоруссші, Лптве, Полыііе п «в немцах». Скорнна роднлся около 1485 года, годсмертн его нензвестен.
Францнск(Георгнй) Скорнна является крупнейшнм обіцественным п культурным деятелем XVI столетня. Он был высокообразованным человском, одннм пз передовых мыслнтелей своего временн. Кроме родного языка, он хорошо говорнл, чптал н пнсал на польском, чешском, немецком н латннском языках.
В то время мнр окутывала свннцовая мгла среднсвековья. I Іа городскнх гілошадях пылалп костры ннквнзнцнн. Алхнмнкп в мрачных лабораторнях нскалн фнлософскнй камень, способный превраіцать вешество в драго-ценный металл. Астрологн по звездам, предсказывалп теченне человеческой жнзнн. В уннверснтетах властвовала схоластпческая наука, смпренно нменуютая себя служанкой богословпя. Но, вместе с тем, над мнром звучало уже слово гуманнзм. Закнпала велнкая бнтва, поедпнок разума н глупостн, наукн п нзуверского аскетнзма. Новыс нден началн об"ьедннять людей, говоряіцпх на разных языках, носяіцііх разную одежду. Папскне проповедннкн, нзвергая проклятпя отступнмкам п еретпкам, бесснльны былп сдержать стремнтельный натнск жнвотворной мыслн. О н а проннкала в уннверснтеты, ва церковные кафедры, в монастырскне келыі — в незыблемые твердынн средневековой схоластнкн. Вот в какое врсмя начал свой путь велнкнй скпталец Францнск (Георгнй) Скорнна.
Еше будучн юношей, он понял, что без просвеіценіія трудно ему будет оказать помоть своему простому люду, выпутаться нз мрака нсвежества. Поэтому он покндает Полоцк, уходпт тайно нз дома, едет в Краковскнй у1111верснтет «постпчь наукн не для себя одного, а для всех». Почтп без денсжных средств, на маленькой крестьянской лошадке Скорнна проселочнымн дорогамн, через іюля, леса, болота, пескн пробнрается на запад. Чтобы пс попасть в рукн княжескнм стражам, он старался об'ьезжать крупныс населенные пункты. Проехал Внлен-
скпй тракт, оставнл по правую руку г. Гродно, хотел заехать в Брест, где прожнвал знакомый купец, у которого он рассчптывал пополннть свон скудные запасы н расспросмть о дороге, но попал на засаду сторожевых людей князя Радзнвнлла н чуть не поплатнлся жпзнью. Мнновав Брест, Скорнна выехал к реке, отделявшей землн Лнтвы от Польского королевства. Проехал Люблнн, Сандомнр, Корчнн, Праствнце н наконец перед ннм показался желанный город Краков, центр польской кулыуры, столнца польскпх коро-лей. Сердце его тревожно бнлось в грудн. Он не знал, как этот город его прнмет, нсполнятся ліі его заветные мечты.
Недоброжелателыю встретнлп юношу в Краковском уннверснтете. В прнёме ему отказалн, так как по уставу в уннверснтет прнннмалнсь только лнца католнческого веронсповедання. Страшная тоска н обпда овладелп Скорнной. Все пропало. Мечты его развеялнсь какдым. Но у Скорнны был настойчнвый характер, он не падал духом, не терял надежды поступнть в уннверснтет. В этом деле ему случайно помог немец Моган фон Рейхенберг, нмеюшнй большое влнянне на архмепнскопапопечнтеля Краковского уннверсптета. Скорнна гюсле болышіх нспытаннй был зачнслен в уннверснтет под условііем, что он вдалыіейшем отречется от своей веры. «С этого дня, — сказал архнепнскоп, ты будешь наречен Францпском».
С большнм мнтересом слушал он лекцпіі гюльского профессора Яна Глаговского — выдаютегося ученого того временн. Глаговскому очень понравнлся Скорнна. Он в нем вндел будуіцего талантлнвого ученого. Кроме занятнй в уннверснтете, Скорнна занпмался в кружке профессора на квартнре. Занятня проходшін очень ннтересно. Здесь он познакомнлся co знатнымн людьмн, в частностн, с польсквм выдаюіцнмся ученым, астрономом Ннколаем Коперннком, который полюбнл Скорнну н вдалыіейшем снас его от преследованпя немецкпх монахов-незунтов.
В 1506 году Скорнна в Краковском уннверснтете получнл степень бакалавра. Яростно протнв Скорнны выступал Моган фон Рейхенберг, стараясь не допустнть его до экзаменов как неблагонадежного человека, нноверца, еретпка. 11о Скорнну поддержалн друзья. 11 а экзаменах Скорнна открыто разоблачпл Ногана фон Рейхенберга как злейше-
го врага славян. После этого оставаться ему далыпе в Кракове было опасно. Ннколай Коперннк вручнл ему пмсьмо, с которым Скорнна покпдает Краков н едет в Нталню в Падуанскнй уннверснтет. Здесь Ф. Скормна длптельное время заннмался учебой н экстерном, в прнсутствнп коллегмп докторов нскусств іі меднцнны, блестяіце сдает экзамены на высшую ученую ступень в «лекарскнх навуках доктара». Нмя Скорнны стало ішіроко нзвестным в Нталнп. Ему предлагалп остаться в Падуанском уннверснтете, выгодный брак. I Іо Скорнна категорнческн отказался. Он не хотел нп почста, нн богатства. Он говорпл, что оставнл свою роднну для того, чтобы найтн знання, необходнмые не только ему, но н для просвеідення братьев Белой Русн. Что наступнла пора возврататься домой. Нн годы странствованпй, нн красота чужнх земель, нн вершпна достнгнутой целн не моглн заставпть Скорнну не любнть свою роднну.
Скучно было в городах Белой Русн. Смутно было п на душе жнтелсй Полоцка. Часто через город воднлн закованных в цепн, голодных п оборванных людей. Скорнне тяжело было на это смотреть. Об органпзацші тнпографпн не прпходнлось н думать. Скорнна думал, что в органнзацнн печатного дела окажут помошь братства. С этой целью он выслал пм пнсьма, однако онн былн перехвачены н отправлены в велнкокняжескуютайную канцелярню. Скорннуобвнннлп, что он занпмается подрывной деятельностью. По этой прнчнне он вынужден был покннуть родной Полоцк н бежать в Прагу. Прн помошн свонх блнзкпх учёных в I Іраге сму удалось открыть тнпографню. В 1517— 1520 годах он нздал более 20 нерковных кннг, переведенных пм на белорусскнй язык. Нздавая «Бнблню , Апостол ндругпе церковные кннгн, Скорнна, в первую очередь, нмел ввпду, что по ппм можно учнться грамоте. К кнпгам он давал преднсловпя, в которых старался нзложпть некоторые научные сведення. <Псалтырь \ переведенный на белорусскнй язык, являлся в то время основной учебной кнмгой прн нзученнн грамоты.
В августе 1517 года «Псалтырь» был уже пушен Скорнной в продажу. Эта была первая кннга, нзданная на белорусском языке.
В печатном деле Скорнне большую помоіць оказывало Вшіенскос братство. Неоднократно помогало емуденьгамн, матерналамн п в распространеннп печатных кннг средн населення.
В октябре 1523 года Скорнна переезжает нз Прагн в гор. Внльно it перевознт туда часть уцелевшего оборудовання своей тнпографнн, которую разгромнлн королевскне сатрапы. Жнтелн Внльно очень прнветлнво встре-тнлн первопечатннка.
Прн ПОМОШ.Н собранных средств Скорнна в Внльно открывает тнпографню н продолжает печатать кннгн. С большнм вннманнем за печатаннем кнпг следнлн члены Внленского братства. I Іо католнческне монахн, пезунты не спалн, в том чнсле Ноган фон Рейхенберг, уполномоченный польского короля. Онп всякнмн мерамн старалнсь помешать Скорнне. Обвннялн его в ересн, в том, что он выступает протнв католнческой церквн, в протестанстве. Заннмалнсь вся-ческой травлей, впуталп его в судебные дела, держалн некоторое время в заключеннн. В резулыате этого матернальное положенне его с каждым днем ухудшалось, не было средств на кннгопечатанне.
По предложенню прусского герцога он едет в Кеннгсберг н там печатает кннгн на немецком языке, с целыо заработать денег для дальнейшей органнзацнн печатного дела в Внльно. Узнав о злонамеренных целях прусского герцога, он покндает Кеннгсберг п увознт с собой кннгопечатнпка доктора Товня, который находнлся в крайне тяжелом положеннн. Впоследствнн он стал первым помошннком Скорнны в печатаннн н оформленнп кннг, в резьбе подереву. Скорнна его очень ценмл п относнлся к нему с большнм уваженнем. Он стал самым блнзкнм ему человеком. 11о в скором времеіш врапі по доносу прусского герцога узналн, что Товнй работает в тнпографнн Скорнны. Ночью напалн на тнпографшо, схватнлн Товня п увезлн. Тшюграфіію п дома членов Внленского братства подожглн. Пожар охватнл весь город. Сгорелн тнпографпя м все кннгн Скорнны. Католнческне монахн, незунты н немец Ноган фон Рейхенберг оклеветалн Скорнну в том, что пожар, якобы, возннк по его внне.
Для органнзаціш печатногодела в Внльноу Скорпны не было ннкакнх возможностей. Положенне его было крайне тяжелым. Он вынужден был оставпть свою роднну н уехать в Прагу. В Чехнн он н умер.
Францнск Скорнна горячо любнл свою роднну н самоотверженно служнл ей. Он не протнвопоставлял белорусскнй народдругнм народам. Своп кннгн он гіредназначал на пользу «братпн всей Русп».
Нзданные Скорпной кнпгп шнроко распространялнсь нс только в Белорусснн, но н в Росснн, на Укранне н во многпх странах Западной Европы. Онн содействовалн укрепленню культурных связей между братскнмн народамн.
450 лет белорусского кннгопечатання — велнкая н славная дата, которая наполняет ссрдце каждого белоруса гордостью за свой талантлнвый народ, за его высокую культуру. I Іам, наследпкам Францнска Скорнны необходнмо развпвать белорусскпй язык, белорусскую культуру, нестн мпру свое псчатное слово. Будем жс достойнымп продолжателямн тех, кто в тёмные ночн бесправня н недолн зажёг над роднной яркпй факел разума н просвешення.
«Сельская новь», 1967, 27 жніўня.
Астраном, асветнік, гуманіст
Беларускі астраном, асветнік і гуманіст Марцін 1 Іачобут-Адляніцкі нарадзіўся 30 верасня 1728 г. ў збяднелай шляхецкай сям'і ў в. Саломенка былой Горніцкай воласці (цяпер Капцёўскі сельсавет Гродзенскага раёна). У маёнтку сваіх бацькоў, ад якога збярогся толькі адзін мураваны дом і некалькі фундаментаў, атрымаў пачатковую адукацыю. Магчыма, менавіта ў Саломенцы ён скіраваў унершыню свой позірк у бязмежныя прасторы Сусвету, да невядомых нябесных свяціл, сузор'яў, якія народ называў па-свойму: Давыдаў Воз, Коўшык, 1 Іояс, Каромысел, 1 Імок, Сітца...
Калі Марціну мінула дзесяць гадоў, бацькі аддалі яго ў школу езуітаў у Гродне. Тут ён вучыўся сем гадоў і паказаў выдатныя здольнасці. Потым працягваў вучобу ў Вільні, Празе. Удасканальваў свае веды ў Германіі, Італіі і Францыі.
Вярнуўшыся з-за мяжы, вучоны некаторы час выкладаў матэматыку і астраноміюў Полацку, потым у Віленскім універсітэце, дзе ўдзельнічаў у стварэнні астранамічнай абсерваторыі. 3 1765 г. да 1807 г. быў яе першым дырэктарам. У 1764 г. ён стаў прафесарам Віленскай езуіцкай акадэміі, якая ў 1780 г. была рэарганізавана ў Галоўную школу Вялікага княства Літоўскага; узначальваў яе да 1803 г. Тут ім былі напісаны кнігі «Пачатак геаметрыі», «Астранамічныя назіранні» і іншыя, у якіх вучоны абагульніў свае навуковыя даследаванні і ў даступнай форме растлумачыў заканамернасці развіцця навакольнага свету. Трыццаць дзевяць гадоў ён вёў назіранні зорак і планет. Вельмі цікавіўся «паводзінамі» Юпітэра і Меркурыя. Вызначыў геаграфічныя каардынаты Вільні, Гродна і іншых гарадоў. Вынікі напружанай работы Марцін Пачобут-Адляніцкі фіксаваў у спецыяльньгх рукапісах — «Журналах назі-ранняў», якія чотым старанна захоўвалі яго паслядоўнікі Я. Снядэцкі, М. Глушневіч, 11. Славінскі, П. Смыслоў і інш. Пасля закрыцця Віленскага універсітэта ў 1832 г. «Журналы назіранняў» былі вывезены ў Пецярбург, дзе доўгі час блукалі па розных інстанцыях, a потым трапілі ў Пулкаўскую астранамічную абсерваторыю. У наш чае усе рукапісныя матэрыялы за-хоўваюцца ў архіве Акадэміі навук СССР у С.-Г1ецярбургу. У «Журналах назіранняў» М. Пачобута-Адляніцкага сабраны матэрыялы з 1769 г. да 1808 г. Запісы ў «Журналах» вяліся
на французскай мове. Усяго дзённікі яго назіранняў з 1772 г. да 1806 г. складаюць трыццаць чатыры тамы.
Як рэктар Галоўнай школы, М. Пачобут-Адляніцкі выказваў ідэі аб неабходнасці ўзмацнення ролі навукі ў жыцці грамадства, лічыў, што галоўнымі ўмовамі росквіту дзяржавы з'яўляюцца шырокае развіццё народнай асветы і навукі, адмова ад апусташальных войнаў, якія нясуць смерць людзям і разбурэнне гаспадарцы. Гэтыя ж думкі ўвасобіліся ў одзе вучонага, якую ён напісаў на адкрыццё Віленскага універсітэта.
ГІамёрМ. Пачобут-Адляніцкі 20 лютага 1810 г.
Ен належаў да найбольш вядомых прадстаўнікоў асветніцкай думкі Беларусі. I Іавукова-даследчая і педагагічная дзейнасць Марціна Пачобута-Адляніцкага, яго школа адыгралі значную ролю ў распаўсюджванні прыродазнаўчых ведаў, у развіцці астранамічнай навукі і народнай асветы. Пра яго, як выдатнага астранома, успамінаў польскі паэт Адам Міцкевіч у паэме «Пан Тадэвуш», падзеі якой адбываюцца на тэрыторыі Беларусі .
36. “Памяць. Гродзенскі раён”.
Паэт і педагог
Вядомы польскі і беларускі паэт, педагог Ігнат Сямёнавіч Легатовіч нарадзіўся 10 жніўня 1796 г. ў в. Малая Капліца недалёка ад Гродна ў збяднелай дробнапамеснай шляхецкай сям'і. Яму не было і года, як не стала бацькі. Маці Ігната выйшла замужза Якуба Вішнеўскага — небагатага, вельмі сумленнага чалавека. Пазней у сваіх успамінах Ігнат Легатовіч назваў яго «ўзорам найлепшага айчыма». I сапраўды, Якуб Вішнеўскізамяніўхлопчыку роднага бацьку, акружыўяго ўсемагчымымі клопатамі і ўвагай. Імкнуўся даць адукацыю і, як толькі Ігнат падрос, паслаў яго вучыцца ў Гродна ў дамініканскую школу, якая ў той час карысталася шырокай папулярнасцю, мела выдатныя вучэбныя кабінеты, у тым ліку кабінет фізікі і мінералогіі, сваю лабараторыю і батанічны сад. А школьная бібліятэка налічвала больш за 20 000 кніг.
Пасля сканчэння Віленскага універсітэта ў 1617 г. Ігнат Легатовіч выкладаў лацінскую мову і літаратуру ў розных навучалыіых установах, у тым ліку ў Мінскай гімназіі, працаваў наглядчыкам павятовьгх вучылішчаў у Лепелі, Полацку і Вількаміры.
Страціўшы зрок, Легатовіч пакінуў службу і пераехаў у Мінск. Да таго часу ён быў добра знаёмы з беларускім паэтам, драматургам і тэатральным дзеячам В. Дуніным-Марцінкевічам. Яны вялі перапіску, сустракаліся, сябравалі, шчыра спачувалі прыгнечанаму народу.
І.С. Легатовіч — аўтар кніг на польскай мове «Эпіграмы» (Вільня, 1848), дыдактычных двухрадковых максімаў «Апафтэгмы» (Вільня, 1854), павучальных кпіг для дзяцей і юнацтва. Апафтэгмы — гэта кароткія, трапныя, дасціпныя выслоўі, афарызмы, маленькія вершы сатырычнага зместу. Многія з іх былі накіраваны сунраць прыгоннага ладу, што, вядома, выклікала да паэта варожасць улад. Напрыклад, за публікацыю верша на беларускай мове «Скажы, вяльможны панс...» віленскі альманах «Bojan» («Баян») у 1838 г. быў канфіскаваны.
У сваіх эіііграмах І.С. Лсгатовіч высмейваў агулыіачалавечыя заганы. Антыпрыгонніцкія гюгляды выявіліся ў эпіграме на смерць мінскага губернскага маршалка шляхты Оштарпа. Нягледзячы на тое, што яго творы напісаны ў старамоднай форме, ён стаў любімцам «літоўскіх братоў», якпадкрэсліўУ. Сабоўскіўсваім артыкулеўваршаўскім часопісе «Tygodnik ilustrowany» («Тыгоднік ілюстравапы»), 1885. № 134.
І.С. Легатовіч быў вядомы і як бібліёграф, выдавец гісторыкалітаратурных помнікаў, перакладчык, збіральнік афарызмаў. Меўбагаты кнігазбор з унікальнымі выданнямі.
Памёр 10 кастрычніка 1867 г. I Іа вялікі жаль, творы паэта апублікаваны толькі часткова. Але ўсё напісанае ім захоўваецца ў рукапісах. Яго творчасць чакае яшчэ свайго даследчыка.
36. “Памяць. Гродзенскі раён”
Автор «Монгольской хрестоматмн»
Отечественное востоковеденне богато нменамн выдаютнхся ученых. Средн ннх н нмя нашего земляка, профессора Казанского уннверснтета,друга польского поэта Адама Мпцкевнча н белорусского поэтафольклорнста Яна Чечота — Осппа Мнхайловнча Ковалевского. Роднлся on 9 января 1801 года вдеревне Большая Берестовнца Гродненской губерннн в семье уннатского святенннка, пронсходнвшего нз мелкопоместных дворян. Когда Оснпу нсполннлось семь лет, роднтелн определнлн его учнться в Свнслочскую гнмназню. Осші хорошо учнлся. У него возшік ннтерес кантнчной нсторнн н фплологнп, что вдальнейшем н определнло выбор нм будуіцей спецнальностн класснческой фнло-логнн.
После окончання Свнслочской пімназші Оснп Ковалевскнй поступнл на факультет лнтературы н свободных мскусств Внленского уннверсптета. Большннство студентов здесь было настроено враждебно к царнзму н крепостннчеству, оші много чнталн, следнлн за пронсходяіцнмн событнямн в мнре.
Годы учебы О. Ковалевского в Внленском уннверснтете совпалн с подьемом освободнтельного двнженпя. Средн студентов уннверснтета сталн вознпкать нелегалыіые органнзаціш. Такая тайная органнзацня под названнем «Обшество фнломатов» (друзей наукн) была создана в 1817 годуАдамом Мпцкевнчем н Томашем Заном. В обіцестве вндное место стала заннмать конспнратнвная полнтнческая деятельность. О. М. Ковалевскнй был девятым членом обіцества фнломатов. Его прннялн по рекомендацпп Адама Мнцкевмча. Сперва Ковалевского пзбралн секретарем, а затем н председателем.
Одновременно правлепнем фпломатов ему было поручено органнзовать фплологнческое обшество «Союз друзей», что н было нм сделано весной 1819 года. Затем появнлась тайная студенческая органнзацня — “Обіцество фнларетов” (друзейдоб-родетслп). О. М. Ковалевскмй сразу вступнл в обтество фнларетов н стал его бессменным председателем.
В 1821 году О. М. Ковалевскнй окончііл Внленскнй уннверснтет co степеныо кандпдата фнлософнн п был назначен заместптелем преподавателя польской словесностн в одну нз местных гнмназнй. В это время выходят в свет его первые переводы н учебные гюсобня. Он нздает на
латннском языке первые шесть кннг «Метаморфоз» Публня Овпдня. Одноврсмснно продолжает работать над переводом на польскнй язык «Нсторнн» Геродота, «Жнзнеопнсанпй» Плутарха п «Рнмской археологнн» Дноннсня Галнкарнасского.
В мас 1823 года однн нз ученнков Впленской гнмназпп на классной доске напнсал: «Да здравствует Констнтуцня 3 мая!».Это послужнло поводомдля репресснй царскнх властей. В ночьс23на 24октября былоарсстовано более 100 фпларстов, которых разместнлн в кельях восьмн моііастырей. Средн арестованных был п О. А. Ковалевскіій. Его поместмлн в базылнанскпй монастырь, гдеуже находнлнсь Адам Мнцкевнч, Томаш Зан н другне. По делу фпларетов проходнло 166 человек. Во время второго допроса О. М. Ковалевскнй прнзнал свою прннадлежность к фпларетам н фнломатам. Царнзм жестоко расправнлся с нпмн. 20 человек подлежалн высылке в отдаленные губерннн Росснн. Трое (Зан, Чечот, Сузнн) прнговарнвалнсь к разлпчным срокам заточення в Оренбургской крепостн ч поселенню. ІІІестероотправлспы в Казань, трое нз ннх — Вернековскчй, Ковалевскнй н Кулаковскнй — должны былп заняться, будучп прнпнсанііыміі к Казанскому уннверснтету, нзученнем восточных языков. 24 октября 1824 года фнлареты обязаны былн покннуть Внльно. I Іакануне своего огьезда онн собралнсьу фнларета Масальского на прошальный ужпн. О. М. Ковалевскнй решнл сохранпть на память ав-тографы свопх друзей п блнзкнх. Так родплся «Альбом фнломата», который О. М. Кова-левскмй хранпл всю жнзнь, прнвез его в Казань, брал с собой в Снбнрь ч Кнтай.
В Казанском унпверснтете О. М. Ковалевскнй стал нзучать тюркскне, арабскчй н перспдскнй языкн. Он быстроовладел татарскпм языком, стал чптать татарскне летопнсн, нсторнческне п лнтературные сочпнення, начал составлять татарскнй словарь.
В мас 1827 года пронзошлн пзменення в жнзнн уннверснтета. Ректором стал выдаюшнйся математпк 11. 14. Лобачевскнй, который сумел превратнть Казанскнй уннверсптет в одно пз лучшпх учебных завсдсннй. Здесь развернулнсь нсследовательскне работы. В начале апреля 1828 года мнннстр народного просвешення утверднл представленне Казанского унпверснтета об отправке О. М. Ковалсвского п A. В. Попова в РІркутскдля нзученпя монгольского языка. 15 нюля 1828 года посланцы Казанского унпверснтета прпбылп на место.
О. М. Ковалевскнй, нмевшнй солпдную лннгвнстскую подготовку, за два месяца овладел основамн нового для себя языка н прнступнл к созданню своей грамматнкн монгольского языка, работал над ней в теченне четырех лет.
Срок пребывання О. М. Ковалевского н А. В. I Іопова в Снбнрн пстекал в мае 1832 года. Онн обратнлнсь с просьбой, чтобы нм продлнлн срок команднровкн еш,е на год. О. М. Ковалевскнй одновременно нзучает несколько языков: монгольскпй, тпбетскнй, маньчжурскнй, кнтайскнй н санскрнт. Почтн пять лет он провел в Снбнрн, включая поездку в Кнтай. Мз ннх четыре года — в Забайкалье, средн бурят н монголов. Здесь началось его формнрованне как монголоведа. О. М. Ковалевскнй стремнлся не только понять особенностн нсторнн жнзнн п культуры бурят п другнх народов Снбнрн, но н поднять нх культурный уровень.
В 1833 году О. М. Ковалевскнй п A. В. Попов выехалн нз Нркутска в Казань. Рассмотрев отчет О. М. Ковалевского н A. В. Попова, совет уннверснтета постановнл все собранные О. М. Ковалевскнм матерналы нздать на казенный счет.
В мае 1833 года О. М. Ковалевскнй попадает в Петербург. Здесь кабннет мнннстров рас-смотрел представленне об открытші кафедры монгольского языка. Такое решенме было прннято. О. М. Ковалевскнй был утвержден адьюнктом Казанского уннверснтета н поставлен во главе монгольской кафедры. В 1834 году Ковалевского нзбралн экстраордннарным, а в августе 1837 года ордннарным профессором кафедры монгольского языка Казанского уннверснтета.
11 сентября 1833 года О. М. Ковалевскнй впервые в высшнх учебных заведеннях Европы начал преподаванне монгольского языка. Казанскне монголоведы О. М. Ковалевскнй н Л. В. Попов являлнсь лучшнмн знатокамн монгольского языка в Росснн. Нх занятня проходнлн жнво іі ннтересно. В 1835 году монгольская грамматнка О. М. Ковалевского вышла в свет. Вторым учебным пособнем, созданным О. М. Ковалевскнм, стала знаменнтая «Монгольская хрестоматня» нз 4-х томов. Росснйская Академня наук отметнла этот труд полной Демндовской премней, которая счнталась в Росснп весьма почетной наградой. Грамматнка н хрестоматня О. М. Ковалевского быстро сталн нзвестнымндалеко за пределамн Росснп.
Однако основным трудом О. М. Ковалевского в областн языковеденпя является «Монгольско русско французскнй словарь», не потерявшнй своего значення п до настояшего временн. О. М. Ковалевскнй был однпм нз первых русскнх востоковсдов, заннмавшнхся комплексным пзученнем нсторнн н культуры Востока. Его заслугп в областн востоковедення высоко оценены ученымн Росснн н Западной Европы. Лкадемня наук дважды отмечала сго труды полной Демндовской премней, прнзнав его нанболее тон-кнм н глубокнм спецналнстом по монгольскнм языкам н монгольской лнтсратуре.
Свыше 20 лст Ковалевскнй являлся секретарсм нздательского комнтста «Ученых запнсок Казанскогоуннверснтета», был правой рукой 11. II. Лобачевского.
22 октября 1854 года последовал указ сената о прскраіценнн деятсльіюстн восточных кафедр в Казанском унпвсрсптсте н I -й Казанской гнмназнп. Только в гнмназнн было сохранено преподаванне татарского языка. I Іреподавателн восточных ка-федр Казанского уннверснтета переводнлнсь в I Іетербургскнй уннверснтет. Однако О. М. Ковалевскпй остался в Казанском уннверснтете в качестве нсполняюіцего обязанностн ректора. I Іо в фсврале 1860 года он, как нс сумевшнй предотвратнть волнення средн студентов, был отстранен отдолжностп ректора н уволен пз уннверснтета с прнчнсленнем к мнннстерству, ноо переводе его в I Іетербургуже нс вспомпналн. О. М. Ковалевскнй еіцс два года провел в Казанн без службы, ііа пенспн. I Іаконец, он првннмает реіпенме покннуть Казань. Первоначалыю хотел вернуться в город свосй юностй — Вплыю, но сму предложнлп должность профессора кафедры всеобіцей псторніі Варшавской Главной школы. С монголоведешісм пршллось расстаться навсегда.
В 1869 году школа в Варшаве была преобразована в Варшавскнй уннверснтет. О. М. Ковалевскнй был мзбран деканом нсторнкофнлологнческого факультета.
Весной 1878 года ученые Варшавского уннверсмтета отметнлн 50лстпе научной н псдагогнческой дсятслыюстн О. М. Ковалевского, Совст Казанского уннвсрснтета пзбрал сго почстным членом уннверснтета. В этом же году 9 октября О. М. Ковалевскнй скоропостнжно скончался.
Большой ученый п патріют О. М. Ковалевскнй заложнл в Росснм основудля даль-нейшего развнтпя монголоведення, научного нзучення
Монголнй, Тнбета н Кнтая. Казанская школа монголоведов, созданная О. М. Ковалевскнм, была ведуіцей в Росснн на протяженнн всего XIX столетня. В европейскнх уннверснтетах долго нзучалн монгольскііе языкн н монгольскую лнтературу по учебннкам нашего земляка О. М. Ковалевского, а его словарь не утратнл своего значення н до настояіцего временн.
Газета «Гродненская правда», 1987, 8 студзеня.
Заснавальнік першай народнай бібліятэкі
У невялікай глухой вёсачцы Астрамечава Брэснкага павета Гродзенскай губерні (цяпер Лышчыцкага сельсавета Брэсцкага раёна) восенню 1905 г. на сродкі вядомага прагрэсіўнага кнігавыдаўца Фларэнція Фёдаравіча Паўленкава была адкрыта адна з першых на Беларусі бясплатных народньгх бібліятэк.
Ф.Ф. Паўленкаў выдаў болып за 700 кніг агульным тыражом тры з палавінай мільёны экземпляраў, у тым ліку «Паходжанне сям'і, прыватнай уласнасці і дзяр-жавы» Ф. Энгельса, творы Дз.І. Пісарава, В.Р. Бялінскага, класікаў рускай і замежнай літаратуры для дзяцей. За распаўсюджванне ідэй рэвалюцыйных дэмакратаў ён праследаваўся царскімі ўладамі. Дзесяць гадоў правёў у ссылцы і турмах. У 1868 г. за выданне твораў Дз.І. I Іісарава быў вязнем Петрапаўлаўскай крэпасці, а потым сасланы ў Вятку.
Усе свае сродкі ад выдавсцкай справы Ф.Ф. Паўленкаў завяшчаў на арганізацыю 2000 народных сельскіх бібліятэк у найболып аддаленых месцах Расіі. Вось на гэтыя сродкі і была адкрыта народная бясплатная бібліятэка ў в. Астрамечава. Яе першы бібліятэкар наш зямляк Антон Паўлавіч Зянкевіч. Ён нарадзіўся ў 1874 г. ў в. Долыіая Свіслач Лашанскай воласці (цяпер в. Свіслач Квасоўскага сельсавета Гродзенскага раёна)у беднай сялянскай сям'і. Яго бацька ІІавел Зянкевіч пасля 25-гадовай рэкруцкай службы ў царскай арміі вярнуўся дадому і неўзабаве памёр. У яго засталося тры сыны. Старэйшы з іх, Апяксей, вырашыў братоў вучыць, бо жыцьусім на гаспадарцы не выпадала. А.П. Зянкевіч паспяхова скончыў Свіслацкае двухкласнае вучылішча, а потым і Свіслацкую настаўніцкую семінарыю. У тыя часы настаўнікаў не хапала, a 78 працэнтаў населыііцтва было непісьменным. Яго накіравалі працаваць у глухую вёску Астрамечава, якая, дзякуючы яго беска-рыслівай і высакароднай дзсйнасці, стала вядома на ўсю Веларусь.
Згодна з завяшчаннем Ф.Ф. Паўленкава, выкарыстаць яго фонд было магчыма толькі ў тым выпадку, калі для бібліятэкі мелася адпаведнае памяшканне, і каб да пачатку арганізацыі ў ёй было не мснш за 50 кніг. Вялікую дапамогу атрымаў Антон Паўлавіч ад студэнтаў — членаў беларускага гуртка ГІецярбургскага унівсрсітэта. Яны сабралі
неабходную колькасць кніг, дабіліся ад улад памяшкання. Вельмі каштоўнай была і падтрымка саміхсялян. Яны аддавалі на набыццё кніг свае невялікія сродкі.
Хутка расла папулярнасць народнай бібліятэкі ў Астрамечаве і ў суседніх вёсках. У яе цесны пакойчыкпрыходзілі моладзьі старыя, пераважна — непісьменныя. Антон I Іаўлавіч чытаў ім уголас, тлумачыў незразумелыя словы. У 1907 г.,дзякуючы яго намаганням, фондбібліятэкі налічваў больш за 1037 экземпляраў кніг. Імі карысталіся 220 чытачоў. 1 Іра Астрамечаўскую народную бібліятэку і яе арганізатара пісалаўтой час газета «Наша ніва» ( 1908. 9 кастр.).
А.11. Зянкевіч вёў сістэматычную перапіску з многімі пісьменнікамі, якія прысылалі ў Астрамечава па яго просьбе свае кнігі. Асабліва радаснай і памятнай падзеяй стала пасылка ад Максіма Горкага.
Шмат сваіх кніг перадаўдля Астрамечаўскай бібліятэкі і Янка Купала.
Народная бібліятэка камплектавалася творамі рускіх, беларускіх і замежных пісьменнікаў. Праз бібліятэку сяляне змаглі пазнаёміцца з кнігамі А. Пушкіна, М. Лермантава, Л. Талстога, А. Серафімовіча, Ф. Багушэвіча, В. Дуніна-Марцінксвіча, Цёткі і іншых рускіх і беларускіх пісьменнікаў, з газетай «Наша ніва». Тут захоўвалі і распаўсюджвалі нелегальную палітычную літаратуру.
Царква і мясцовыя паліцэйскія ўлады вялі наглядза дзейнасцю Антона Паўлавіча і тых, хто яму дапамагаў.
Ішоў час. Рос уплыў і аўтарытэт народнай бібліятэкі. Пашырылася кола яе чытачоў, павялічыўся кніжны фонд. У нядзелю і святы тут дэманстраваліся «туманныя карціны», як у той час называлі кінематограф, праводзіліся гутаркі. Астрамечаўская бібліятэка дапамагала сялянам і ў іншай важнай справе — распаўсюджвала медыцынскія веды, вяла санітарна-асветную работу.
Сем гадоў, з 1905 г. да 1912 г., кіраваў наш зямляк са Свіслачы А.П. Зянкевіч шматбаковай дзейнасцю бібліятэкі ў Астрамечаве. У 1912 г. ён паехаў паступаць у Пецярбургскі універсітэт, аднак з-за «неблаганадзейнасці» не быў прыняты.
Пасля яго ад'езду бібліятэка праіснавала да 1915 г., а нотым была разрабавана кай-зераўскімі войскамі, якія акупіравалі Гродзенскую гу-
берню. У канцы 1920-х гадоў па ініцыятыве жыхароў в. Астрамечава яна аднавіла сваю дзейнасць, алеў 1934 г. была разгромлена пілсудчыкамі. У 1939 г. пасля ўз'яднання Заходняй Беларусі з БССР Астрамечаўская бібліятэка адрадзілася. Але ўспыхнула вайна. Брэстчыну акупіравалі фашысты, і бібліятэка спыніла сваю дзейнасць.
Пасля Вялікай Айчыннай вайны Астрамечаўская бібліятэка, тройчы знішчаная і тройчы адроджаная, атрымала сапраўднае жыццё. Цяпер яна знаходзіцца ў новым, добра абсталяваным памяшканні. У ёй клапатліва захоўваецца ўсё, іпто звязана з яе гісторыяй. На сцяне першай залы — вялікі стэнд з партрэтамі Янкі Купалы, Фларэнція Фёдаравіча I Іаўленкава і яе арганізатара Антона I Іаўлавіча Зянкевіча.
36. "Памяць. Гродзенскі раён’’
Легендарной судьбы человек
В семье генерал-майора Ксаверня Внкентьевнча Булатовнча, выходца нз Гродненіцнны, нашего земляка , в городе Орле 26 сентября 1870 года роднлся сын Александр. Отца свосго мальчнк не помннл. Отецумер, когда ему было трн года. Его мать Евгення Андреевна Булатовнч рассказывала свопм детям об отце, который; был на военной службе Мать нногда доставала н показывала детям отцовскне ордена Станнслава, Владнмпра, Анны.
После смертн мужа она с тремя детьмп нереехала в нменне своей теткн в Луцыковку Марковской волостн Лебедннского уезда Харьковской губерннн. Луцыковка для всех Булатовнчей стала родным домом. В нменнн Александр провёл детскне годы, часто прнезжал н позже .Мальчнк любнл военные нгры. С ранннх лет он прекрасно езднл верхом на большнх н резвых лошадях. Взрослые днвплпсь его смелостн н вынослнвостн.
В 1884 году, после смертн теткн, которая нменне завешала племянннце, Евгення Андреевна Булатовнч с детьмн переехала в Петербург. Александру в то время шел 14 год. Мальчнк поступнл учнться в Александровскнй лнцей. В 1891 годуон вчнслелучшнхученнковокончнллнцей, н определіілся на службу в «Собственную его велнчества канцелярню по ведомству учрежденнй нмператрнцы Марнн». Но гражданская служба его не устранвала. Александр подает прошенне о выдаче емудокументов іі зачнсляется рядовым в лейб-гварднн гусарскнй полк 2-й кавалернйской днвнзпн. В этом полку раньше служнл его двоюродный брат по матерн, который отлнчнлся в бою. В казарме внсел его портрет.
Через некоторое время A. К. Булатовнч получает первый офнцерскнй чнн корнета, позже Александр направляется в фехтовальную команду. В процессе службы был очень строг, но справедлнв. Жнл в небольшой квартнре в Царском Селе.
В 70-х годах мннувшего века европейскне державы: Англня, Францня, Германня, Бельгня, Нспання н Португалня начннают; борьбу за раздел Афрнкп, т.н. Черного контннента. На рубеже нового столетня в колонші было преврашено девять десятых ее террнторпн. Незавнснмость сохраннла лншь только одна Эфнопня. 1 Іопытка овладеть Эфііопііей мнрным путем не удалась. Тогда Нталпя в 1894 году перешла её
граннцу іі оккупнровала часть террпторнн, положнв этпм начало нталоабнссннской войне. Но абнсспнскне войска далн решнтсльный отпор. Онп наголову разгромнлн нтальянскую армню. Нм досталось огромное колнчсство вннтовок п патронов, вся артнллерня н весь обоз. Нталня подпнсала невнданный в нсторнн колоннальных захватов Афрнкн мнр, безоговорочно прнзнавала незавнспмость Эфіюпнн, возврашала ей захваченную террнторню н обязывалась выплатнть контрнбуцню.
5 марта 1896 года Росспйское обідество Красного Креста уведомпло военного мнннстра о том, что оно команднрует в Эфнопню саннтарный отряд н асснгнует для этой целп сто тысяч рублсй. Рсшено было снарядйть два отряда. Одчн — для оказанпя помоіцн раненым н болыіым эфнопам, второй — для оказання помотм раненым п больным нтальянцам. Узнав об этом, подает ходатайство о включеннн в отряд н А.К. Булатовпч. Ходатайство его было удовлетворено. Нпкто не мог сказать, что толкнуло А.К. Булатовпча на этот шаг. Незнанпс языка н местных условнй, непрнвычный для европейца способ передвнження, резкая перемена клнмата — всё это давало поводы для сомненнй в благополучном псходе путе-шествня. Булатовнчу предстояло преодолеть трнста семьдесят кнлометров на почтовом верблюде. I Іо это А.К. Булатовнча не пугало. На трёх верблюдах было нагружено всё необходнмое: запасы еды, однн мех воды. оружне, одежда. Как раз в то время стоялп почтн безлунные ночн. Всрблюд, на котором ехал А.К. Булатовнч, был украшен, a седло покрыто куском трехцветной матернн. Езда на верблюде была непрпятная п утомнтельная. Черездва часа езды к горлу подступала тошнота: двойная качка — вперёд-назад п нз стороны в сторону — была подобна качке на море. Солнце даже сквозь зонтнк обжнгало Булатовнчу лнцо, рукн. Едушпй сзадн проводннк всё время отставал н отставал, а затем п совсем нсчез нз внду. А проводннк в этой пустыне знал все дорогн н вполне мог уйтн. Бсз нсго продвнженне впсрёд было бы невозможным. II А.К. Булатовнч повернул своего всрблюда назад п погнал его рысью. Он убеднлся, что верблюд проводнпка лежал надороге, не могдальше ндтн...
Наконец необыкновенно трудный переход А.К.Булатовнчем был совершён. До этого временп нп одпн европеец не решался в сопровожденпп всего лншь двух проводннков ехать по местностн, где вдоль
караванной дорогн тянулся длннный ряд могнл европейцев, погнбшнх от рук кочевннков. Путь от Джнбутн до Харара был проделан А.К. Булатовнчем за девяпосто часов, на восемнадцать часов быстрее, чем это удавалось професснональным курьерам .
Негус Менелнк, все время следнвшнй за продвнженнем русскнх нз Харара в Адднс-Абебу, распоряднлся о том, чтобы встреча была торжественной. Он очень был благодарен русскнм, говорнл: «Россня далеко, она одна прнслала мне помоіць. Я нскренне благодарен Россіш н ннкогда этого не забуду».
После экспеднцнн A. КБулатовнч в Россню не возвратнлся. Он ходатайствует о дозволешш совершнть ему путешествне в малонсследованные н вовсе не нзученные районы Западной Эфнопнн, особенно Каффу. Его просьба была удовлетворена. Перед отправленнем в новое путешествне нмператор Эфнопнн пожелал А.К. Булатовнчусчастлнвого путн н вручнл ему пнсьмо правнтелям, через чьн владення он должен был проезжать. А.К. Булатовнч с небольшнм отрядом выехал пз АдднсАбебы на запад. Негус в знак прнзнання его смелостн пожаловал ему боевой плаш, нз львнной шкуры н головную повязку с львнной грнвой. С первогодня Булатовнч качал вестн дневннк. Вскоре была завершена эта экспеднцня. 21 апреля французскнй пароход «Амазон» отошел нз Джпбутн, на котором Булатовпч покннул Афрнку.
После экспеднцнн в Росснн А.К. Булатовнча ожндало радостное нзвестпе. Он был пронзведен в поручнкн, а за помоіць отряду Красного Креста п за успешную экспеднцню награжден орденом Анны 3-й степенп. йтогом его первого путешествня стала кнмга « От Энтото до рекн Баро. Отчёт о путешествнн в юго-западные областм Эфнопнн нмпернн», нзданная в 1897 году.
В то время в Петербурге полным ходом шла подготовка к установленню офнцнальных днпломатмческнх отношеннй с Эфнопней. 14 нюня 1897 года нз Берлнна прншло пнсьмо Шведова, бывшего главы отряда Красного Креста, который рекомендовал включнть в мнссню поручнка Булатовнча как знаюіцего амхарскнй язык, нмеюіцего опыт в органнзацнн н веденнн караванов в пустыне ... Нтак, впередн была снова Афрнка, знакомая н полная загадок, новая экспеднцня. В состав конвоя второй экспеднцнн Булатовнч рекомендовал назначнть казаков
пз кавказскнх войск, которые былп прнвычны к горным дорогам. Все просьбы Булатовнча былн удовлетворены, н 10 сентября 1897 года он выехал нз Петербурга в Парнж, чтобы затсм через Марсель н Джпбутн отправпться в Эфнопіію. А.К. Булатовнч благополучно прнбыл в Адднс-Абебу 15 октября н предстал персд негусом Менелнком. Для обонх встреча была радостной. Нмператору нравнлся этот отчаянно храбрый н умный офнцер.
Было совершено п второе путешествне. 1-1 после второй экспеднцнп на родпне высоко оценплн заслугн А.К. Булатовнча. Он стал штабс ротмпстром, а к его наградам прнбавнлся ордсн Станнслава 2-й степенн. 30 нюня, сразу после возвратення в Петербург, Булатовнч представнл мпннстру пностранных дел обстоятельный доклад, охарактернзовал положенме в Эфнопнн.
Менелнк высоко оценнл нскренность Булатовнча н его преданность ннтересам Эфмопнн. Закончнлось н третье путешествне. В феврале 1900 года Булатовпч возвратнлся в Россню. Но пребыванне его на родпнс было недолпім. 23 нюня 1900 года по лнчному указанню царя Ннколая II его направляют в Порт Артур в распоряженнс командовання, к одной нз кавалернйскпх нлн казачьнхчастей.действуютнхв Кнтае. A. К. Булатовнч был прнкоманднрован кХайларскому отряду, которым командовал генерал I І.А. Орлов. Здесь Булатовнч вновь проявнл бесстрашне н энергню, участвуя в сраженнях н командуя коннымн разведчнкамн. 1 Іо вскорс Булатовнч заразнлся тнфом от освобождённого нм нз плена французского міісснонера п тяжело заболел. Для поправкн здоровья его отправнлп в Японню. Но пароход, на котором плыл Булатовнч, попал в снльный шторм. Булатовнч неосторожно вышел на палубу н простуднл свон больные глаза. Воспаленне глаз преследовало его всю жнзнь.
По завершеннп военных действнй в Кнтае 8 пюня 1901 года Булатовнч возвраіцается в свой полк. Через месяц он был назначен сначала временно, а затем постоянно командовать пятым эскадроном. A 14 апреля 1902 года его пронзводят в ротмнстры, награждают орденамп Анны 2-й степенн с мечамн п Владнмпра 4-й степенн с мечамн п бантом. 21 августа 1902 года последовало разре-шенне прннять іі носнть пожалованный ему французскнм правнтельством орден Почетного легнона.
Блестяіцая военная карьера ожпдала умного, талантлнвого н отважного гвардейского офнцера. Но после возвраіценіія Булатовнча нз Кнтая жнзненный путьего круто меняется. У 1902 году Булатовнч сдает командованне эскадроном м с 27 января 1903 года по семейным обстоятельствам увольняется в запас. С военной карьерой было покончено. Он решнл пострнчься в монахн. Весь светскнй Петербург этнм был нзумлен. Самые блнзкне друзья Булатовнча не поннмалн, чем был вызван его поступок. Он уволнлся в отставку 30 марта 1906 года н стал послушннком Важеозерской НнкнфороТеннадневской пустынн за 1 Іевской заставой, а затем уехал в Грецпю на свяіценную гору» Афон, где в 1907 году нрннял схнму — высшую ступень монашества, требуюіцую выполнення аскетнческнх правнл — н стал называться отцом Антоннем.
В начале 1911 года, будучн уже монахом, он отправляется в четвёртый раз в Эфнопню, чтобы повстречаться сосвонм воспнтанннком Васькой.
В марте 1913 года в газетах появнлось сенсацнонное нзвестне, что на rope Афоне взбунтовалпсь русскпе монахп. Прнчнной бунта было то, что монахн, вышедшне нз нпзов, былп недовольны суіцествовавшнмн в церковном управленнн порядкамн н ненавнделн монахов ннтеллнгентов. Простецы взбунтовалнсь, отец Антоннй Булатовнч встал на сторону простецов н зашнтал нх гюзнцнн. Протнворечня между враждуюшнмн сторонамн обострнлнсь, н монахн от слов перешлн к делу. Об этнх событнях вспомннает однн пз участннков: «Был велнкнй бой с обенх сторон. Сперва кулакамн, а потом однн другого таскалн за волосы. Это было чудесное зрелшце! Вннзу рукн, ноі н, туловніца, а вверху внднелась одна шерсть(т.е. волосы )».
Газета «Русское слово пнсала 12(25) марта 1913 года, что на заседанпн Сннода обсуждался вопрос об пзысканнн мер для воздействня, на монаха Афонского монастыря Антонпя Булатовнча, который способствовал возннкновенню беспорядков на святой rope. Многне доказывалн, что Булатовнч где-то скрылся, но он жнл в Петербурге у своей сестры М.КОрбелнанн. Затем он выехал в Сумы, где жнла его мать. Бывшпй гвардейскпй ротмнстр п в монашестве оставался борцом. Он, кактолько была обьявлена война с немцамн, покндает Луцыковку, направляется в Москву н I Іетербург. IІодает ходатайство <о разрешеннн посвятнть себя на обслужнванне духовных нужд хрпстнанскпх воннов».
Ходатайство Булатовпча было удовлетворено. Но здоровье его после перенесённого в Карпатах возвратного тмфа совершенно расстроплось, не говоря уже о глазах, сердце, ревматнзме. Войны отнялн у него последнее здоровье...
Очень мало нзвестно о последннх годах его жнзнн. Нензвестно, как встретпл он крушенне старого мнра н установленне народовластпя...
В ночь с 5 на 6 декабря 1919 года в маленькую келью отца Антоння Булатовнча, которую он собствешюручно выстронл в саду Луцыковской усадьбы, ворвалнсь банднты, которые былп далекн от полнтнческой борьбы тех лет. ймп всемн руководпла лншь корысть, надсжда на богатую добычу. Крестьяне утром нашлн Антоння Булатовнча на nopo­re келыі .Он был убнт банднтамн.
На местном кладбшце находнтся скромная мопіла сына нашего земляка, выходца нз Гроднентнны, выдаюшегося путешественннка п далеко не обычного человека, человека легендарной судьбы, вонна.
Недавно снламн местных краеведов могнла была прнведена в порядок, установлена ограда н временный памятннк.
15декабря 1985 г. Машынапіс
Беларускі ксёндз
Людзі не трацяць надзеі, што нашая мова будзе дзяржаўнай, што ў касцёлах і цэрквах будзем маліцца ўсявышняму
Богу на роднай, матчынай мове, так, як маліліся нашыя выдатныя дзеячы беларускай культуры, славутыя святары. Неабходна згадаць імёны былыхсвятароў-паэтаўКастуся Стаповіча (Казіміра Сваяка), Язэна Іёрмановіча (Вінцука Адважнага), Янку Семашкевіча (Янку Быліну) і асабліва ксяндза, выдатнага грамадска-палітычнага дзеяча, вучонага, асветніка, публіцыста Адама Станкевіча, які за Беларусь, яе мову, культуру аддаў самае дарагое — жыццё ў перыяд сталінскіх рэпрэсій.
Адам Станкевіч нарадзіўся 24снежня 1891 года ў беднай сялянскай сям'і ў вёсцы Арляняты Смаргонскага раёна, недалёка былой рэзідэнцыі вялікіх князёў літоўскіх — Крэва. Іэты край даў нам не аднаго беларускага святара, а шмат. Будучы ксёндз дзіцячыя і юначыя гады правёў у сваёй роднай вёсцы, вучыўся ў Барунскай школе, а затым у гарадскім вучылішчы ў Ашмянах. Яму пашанцавала: у яго быў добры духоўны настаўнік — айцец Адам Лісоўскі. Пад ягоным уплывам 19-гадовы юнак вырашыў аддаць сябе на службу Богу. У 1910 годзе ён паступіў вучыцца ў Віленскую духоўную семінарыю. Гэта быў перыяд адраджэння, перыяд «Нашай Нівы», час высокага ўзлёту паэзіі Янкі Купалы і Якуба Коласа, Максіма Багдановіча і Алеся Гаруна, час станаўлення таленту Максіма Гарэцкага, перыяд дзейнасці Івана Луцкевіча, Вацлава Ластоўскага. У той час беларускае адраджэнне не магло не паўплываць на каталіцкі касцёл, таму што амальусе тадышнія дзеячы культуры былі выхаваныя і ўзгадаваныя ў каталіцкіх сем'ях і з'яўляліся нашчадкамі тагачасных уніятаў. Да іх адносіліся ідзеячы культуры, якія былі выхаваныя ў праваслаўных сем'ях, як, напрыклад, дзяк Іван Карскі, дзядзька заснавальніка беларускага мовазнаўства і філалогіі Яўхіма Карскага. У тыя часы ў духоўных семінарыях вучыліся беларускія хлопцы, для якіх мова бацькоў была бліжэйшаю, чым афіцыйная мова касцёла ці царквы. У Віленскай духоўнай семінарыі Адам Станкевіч заснаваў беларускі гурток і беларускую бібліятэку.
А яшчэ да паступлення ў семінарыю Адам Станкевіч стаў актыўным аўтарам газеты «Паша I Ііва •. 1 быўвядомы шырокаму колу вучоных. Калі Адама Станкевіча, як выдатнага вучня, у 1914 годзе рэкамендавалі ддя
вучобы ў С.-Пецярбургскай каталіцкай духоўнай акадэміі, ягосустракаў Браніслаў Эпімах-Шыпіла,беларускі вучоны і грамадскі дзеяч, які выкладаўу каталіцкай духоўнай акадэміі старажытнагрэцкую мову.
Першая сусветная вайна адрэзала яго ад бацькоўскіх парогаў.
Петраград напоўніўся бежанцамі з Беларусі. Жыццё беларусаў было абмежаванае. Урад дазволіў дзейнічаць толькі Беларускаму камітэту дапамогі ахвярам вайны. У той час пачалося палітычнае фармаванне беларускіх каталікоў. На з'ездзе беларускіх святароў у Мінску 24-26 траўня 1917 года была заснавана Беларуская Хрысціянская Злучанасць. Ксёндз Адам Станкевіч бярэ ў ёй удзел, становіцца адным з заснавальнікаў партыйнай газеты «Крыніца». Беларуская «Крыніца» пачала выходзіцьз21 кастрычніка 1917 года ў Петраградзе. 3 7 верасня 1919 года выдавалася ў Вільні. Газета праіснавала да 12ліпеня 1940 года дзякуючы дзейнасці і энтузіязму Адама Станкевіча.
У жыцці ксяндза Адама Станкевіча было некалькі перыядаў. Ен быў беларускім святаром касцёла святога Мікалая ў Вільні, дзе служыў з 1919 года. Да касцёла прыходзілі беларусы католікі, адпраўлялася святая імша для вучняўВіленн ска й беларускай гімназіі. Апрача таго ксёндз Адам Станкевіч выкладаў рэлігію католікам у гімназіі. Душпастырская дзейнасць Адама Станкевіча сустракала супраціўленне з боку польскіхуладаў і гюльскай касцёльнай адміністрацыі.
Яшчэ да таго, як у заходняй часцы нашай краіны ўстанаўлівалася польская ўлада, касцёльная ерархія, якая амаль складалася з палякаў, пераводзіла з парафіі ў парафію ксяндза Аляксандра Астрамовіча, які вядомы як паэт Андрэй Зязюля, ксяндза Кастуся Стаповіча, які вядомы таксама як паэт Казімір Сваяк. А калі ж пасля Рыжскай мірнай дамовы заходняя частка Беларусі аказалася перададзена Польшчы, становішча беларускіх святароў стала яшчэ горшым, асабліва пасля таго, як віленскую катэдру ў 1926 годзе заняў арцыбіскуп Ялбжыкоўскі. Дзеля яго ў астрог трапіў ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі, за мяжу вымушаны быў уцячы ксёндз доктар Ян Тарасевіч, прымусова ў Маньчжурыюкамандзіравалі ксяндза Язэпа Германовіча.
У 1938 годзе з Вільні ў Слонім быў высланы і ксёндз Адам Станкевіч. Вядома, што псршай яго трыбунай была амбона, але аўдыторыя была абмежаваная. Таму ксёндз Адам вымушаны быў займацца палітыкай,
брацца за пяро. Як лідар Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі, як яе ідэйны правадыр, ён глядзеў на беларускую справу шырока: стаў весці барацьбу за беларускую школу, за правы беларускіх сялян, за беларускае прадстаўніцтва ў ворганы ўлады і за аўтаномію Заходняй Беларусі. У аднолькавай меры ён выступаў супраць закрыцця праваслаўныххрамаў.
Калі ў 1922 годзе ўлістападзе былі прызначаны выбары ў сойм і сенат Польскай рэспублікі, Беларуская Хрысціянская Дэмакратыя разам з Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыяй незалежных сацыялістаў і іншымі палітычнымі згуртаваннямі ўвайшлі ў Беларускі Цэнтральны Выбарчы камітэт, а ксёндз Адам стаў скарбнікам гэтага камітэту. Сярод беларускіх паслоў у Сойм быў выбраны і Адам Станкевіч. Соймавая трыбуна дала магчымасць прамаўляць да ўсяго народу Заходняй Беларусі, да ўсіх народаў Польшчы.
Пасольскі мандат спатрэбіўся айцу Адаму не толькі, каб прамаўляць з соймавай трыбуны. 3 яго ініцыятывы былі заснаваныя Беларуская друкарня імя Францішка Скарыны і Беларускае каталіцкае выдавецтва. БХД мела і сваю навуковуюўстанову-Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры, які быў зачынены польскімі ўладамі ў 1926 годзе. Ён быў у ліку заснавальнікаў і фундатараў часопіса «Хрысціянская думка», які выдаваў сваю бібліятэчку, а таксама часопісаў «Шлях моладзі», «Самапомач» і «Калосьсе». У апошніх трох друкаваліся людзі розных поглядаў: сацыял-дэмакрат Антон Луцкевіч, камуністы Максім Танк і Міхась Васілёк, беспартыйная Наталля Арсеньева і тады вясковы юнак Янка Брыль. Дзякуючы гэтым выданням беларускае слова жыло і не памірала. I сам Адам Станкевіч быў актыўным аўтарам:
пачаўшы з допісаў у <Нашу ніву», ён напісаў каля двух тысяч артыкулаў і выдаў 18 кніг! Высланы ў 1938 годзе з Вільні ў Слонім, Адам Станкевіч пражыў там да часу падзення Польскай Рэспублікі. Увосень 1939 года ён вяртаецца ў сталіцу Літвы.
Адам Станкевіч стаў гуртаваць беларускіх дзеячоў, якіх не паспеў арыштаваць НКВД, і стварае Беларускі Цэнтр у Літве. 3 дазволу літоўскіх уладаў адчыняецца беларуская прагімназія, а ксёндз Адам Станкевіч становіцца яе дырэктарам.
Улетку 1940 года ў Літве адбываецца так званая рэвалюцыя. Калі ў Вільню прыйшла савецкая ўлада, Адам Станкевіч быў у касцёле...
У ліпені 1944 года ў Вільню зноў прыйшла Чырвоная Армія. Мснавіта ён ў снежні напісаў мемарандум савецкаму ўраду, у якім выклаў план арганізацыі каталіцкага касцёла па Беларусі. Пасля гэтага яго арыштавалі. Пратрымаўшы непрацяглы час у турме, ворганы яго выпускаюць. У той час у Вілыіі ўжо не было ні беларускіх выдавецтваў, ні гімназіі, ні газет. Таму Адам Станкевіч вёў толькі душпастырскую дзейнасць. Але яго хвалюе пытанне: што будзе з каталіцкім касцёлам на Беларусі?
Ці будзе ён беларускім? У 1949 годзе Адама Станкевіча зноў арыштавалі. Яму прышылі шпіёнскую дзейнасць на карысць... Японіі! Абвінавачванне было настолькібеспадстаўнае, што судзіць яго не адважыліся. 31 жніўня 1949 года Асобая Нарада пазбавіла Адама Станкевіча волі на 25 гадоў. 3 Вілыіі па этапе ён быўадпраўлены ўАзёрлаг, дзе праз тры месяцы, 4 снежня 1949 года, Адам Станкевіч памёр ад У 1990 годзе супрацоўніца музея гісторыі рэлігіі ў Гародні I І.Ляшчонак атрымала з МУС СССР паведамленне наступнага зместу:
«Сообшаю, что по учетам НЦУВД есть Станкевпч Адам Внкентьевнч 1891 г. рождення, осуждён Особым Совешаннем МГВ СССР 31/ VIII 1949 года по ст. 58 УК РСФСР на 25 лет лпшення свободы. Умер 4/ХІІ1949 г. от ожнрення сердца. Похоронен на кладбнте Озер-лага вблнзн дер. Шевченко Тайшетского района в Нркутской областн. Mo­nma N 3-48».
Вось так закончыў свой жыццёвы шлях наш славуты асветнік. Сваю трагічную канчыну ён адчуваўдаўно. Гэта відацьз яголіста:
«Мая апошняя воля
//« выпадак прымусовага майго выезду з Вільні, або на выпадак смеруі маёй, усю рухомую маёмасць (бібліятэчку, адзежу, хусце, пішучую машынку і ўсё іншае) перадаю Мар'яне і Галіне Шутавічанкам (Вільня, Чолаукая вуліца) на іх поўную ўласнасць. Гэта мая ім скромная падзяка (асабліва Мар'яне 111.) за іх даўгалетнюю працу і апеку. Адносіны нашы заўсёды былі самыя чыстыя і йічырапрыязныя. У маёй даўгалетняй працы на ніве Божай і беларускай народнай, мае слёзы і мая радасць былі таксама іх слёзамі і іхрадасцю. Сэрца маё да іх поўнае ўдзячнасці і прыязні.
Паручаю іх Боскаіі апецы і сам паручаюся іх малітвам і іх мілай
памяці. Паручаю таксама іх памяці сваю дарагую старушку-матк.у і дачушку маёй сястры Ганны — маленькую Вальцю.
Святар Адам Станк.евіч уласнаручна.»
Без хвалявання і без слёз ліст яго нельга чытаць. Відаць, як сціпла жыўАдам Станкевіч, як адносіўся да сваіх служачых, яклюбіў старэнькую матулю, якая дала яму жыццё. Перажываў за дачушку сваёй нябожчыцы сястры...
Адам Станкевіч спачывае далёка ад сваёй роднай вёсачкі, ад сваіх родных, блізкіх, землякоў, ад сваіх радзімых мясцін, на чужыне. Ніхто з беларусаў, з яго родных і блізкіх не наведае яго магілу, у знак удзячнасці не паложыць на яе кветкі з яго родных палёў, але памяць аб ім жыве і будзе вечна жыцьудушах і ў сэрцах шчырых і сапраўдных сыноў нашай Беларусі.
Святар Адам Станкевіч заслужыў, каб яго імя былоўвекавечана так, як і іншыхславутыхдачок і сыноў Беларусі. Добра былоб абжыцці ідзейнасці святара выдаць гісторыка-біяграфічны нарыс, паказаць яго літаратурную творчасць. Пажадана было б, каб адна са школ на яго радзіме і адна з вуліц Смаргоні ці Ашмян насілі яго імя.
Газета ‘Тродненская неделя”, 4-18 красавік.
Наркам асветы з вёскі Балічы
У адной з беларускіх народных песень спяваецца: «У Беларусі —дзве дачушкі Свіслачы, дзве старэйшыя — Бярозы...» I сапраўды, у Беларусі дзве ракі Свіслачы. I Іад адной з іх размясцілася сталіца нашай Рэспублікі Беларусь горад-герой Мінск, а на другой, заходняй Свіслачы — вёсачка Балічы. Назва яе, відаць, паходзіць ад прозвішча яе першых пасялснцаў — Баліцкіх.
Мяне даўно цікавіў раздзел лсксікалогіі, які вывучас гісторыю, этымалогію, правапіс назваў гарадоў, мястэчак, вёсак, рэк, таму што ўсё гэта з'яўляецца важнай крыніцайдля вывучэння майго народа. I I ра цуючы школьным інспектарам, наведваючы самыя далёкія, закінутыя куточкі роднай мне Гродзеншчыны, я меў магчымасць непасрэдна сутыкацца з жыхарамі населеных пунктаў, асабліва са старэйшым пакаленнем і запісаць усё тое каштоўнае, што захавалася ў памяці. Асабліва ў мяне праявілася цікавасцьда ракі Свіслач, яе прытокаў, да невялічкай вёскі, якая дала нам славутага педагога, вучонага, наркома асветы Антона Васільевіча Баліцкага.
Антон Васільевіч Баліцкі нарадзіўся ў вёсцы Балічы, якая знаходзіцца недалёка ад маёй Кунцаўшчыны, удвух кіламетрах ад вёскі Лаша, радзімы заснавальніка беларускага мовазнаўства і філалогіі акадэміка Яўхіма Фёдаравіча Карскага. I Іарадзіўся ў беднай сялянскай сям'і 4 верасня 1891 года. У шматлікай сям'і ён быў восьмым. Старэйшыя браты і сёстры яксамага малодшага любілі, даглядалі. Хлопец рос, цягнуўся да ведаў. ІІасля сканчэння Лашанскага народнага вучылішча (нядаўна былая школа імя Я. Ф. Карскага). ён паспяхова здаўуступныя экзамены ў Свіслацкую настаўніцкую семінарыю. У 1910 годзе скончыў яе з выдатнымі адзнакамі і паступіў у Віцебскі настаўніцкі інстытут, у 1916 годзе атрымаў званне народнага настаўніка. Прафесію народнага настаўніка Антон Васільевіч выбраў не выпадкова. У тыя часы большасць населыііцтва Беларусі была непісьменнай, выкладанне на беларускай мове было забаронсна.
Будучы настаўнікам, Антон Васільевіч не забываў родных мясцін. Любіў сваю родную вёску Балічы. У ёй ён праводзіў зімовыя і летнія канікулы. I Іс забываў яе і калі праходзіў вайсковую службу. На ўлонні прыроды ён адпачываў, набіраў новых сіл, бадзёрасці для працоўных
дзеянняў. Любіўі родную раку Свілач, якаятут, сустрэўшы на сваім шляху перашкоду — плаціну са старым млыном, быццам злавалася, бурчала, гаманіла нешта, пенілася... Прыцягваў да сябе Антона Васільевіча і загадкавы стары млын. Любіўён назіраць, якда ягозусіх навакольных вёсак, шляхецкіх ваколіцаў, якіхля Баліч было шмат, панскіх маёнткаў, хутароў на фурманках, гружаных збожжам, ехалі людзі. На плошчы перад старым млыном збіраліся людзі са сваімі фурманкамі і коньмі. Чакаючы сваёй чаргі памолу збожжа, яны часамі прастойвалі па двое і трое сутак. Начавалі пададкрытым небам. Збіраліся групамі каля сваіх фурманак, расказвалі аб розных здарэннях, навінах, аб сваім жыццібыцці. Антон Васільевіч любіў пабыць разам з гэтымі людзьмі, пагутарыць, пачуцьад іхстаруюлегенду, казку, трапную прымаўку ці прыказку. Ен цікавіўся мясцовым бытам, культурай, традыцыямі сваіхземлякоў. 3 прагнасцюўслухоўваўся ўжывую іх гаворку і запісваўтрапныя выслоўі. Усё гэта ў цэлым садзейнічала яго духоўнаму росту, прывівала любоўда простага, працоўнага сялянскага народа, яго самабытнай культуры.
У 1916-1917 г.г. A. В. Баліцкі праходзіў службу ў царскай арміі. Ён быў афіцэрам 300-га палка, які некаторы час дыслацыраваўся ў гор. Бендэры. У кастрычніку 1917 г. ён быў пасланы ў камандзіроўку ад палка ў 1 Іетраград і аказаўся ўдзельнікам штурму Зімняга палацу.
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Антон Васільевіч узначальваў аддзел народнай асветы ў г. Вазнясенску. Нягледзячы на цяжкае становішча ў краіне, голад, разруху, усе школы працавалі бесперапынна, дзеці атрымлівалі гарачыя абеды, настаўнікі пайкі, зарплату.
У 1921 годзе яго адклікалі ў Мінск. Антон Васільевіч Баліцкі быў прызначаны намеснікам камісара асветы БССР і неўзабаве быў камандзіраваны ў Берлін для ўдзелу ў педагагічным тыдні-канферэнцыі з мэтай вывучэння народнай асветы ў Германіі. У 1926 годзе Антон Васільевіч быў назначаны народным камісарам асветы БССР.
Ен часта выязджаў у раёны адкрываць сельскія і гарадскія школы. Шмат зрабіў для арганізацыі прафнавучання, тэхнікумаў, рабфакаў і вышэйшых навучальных устаноў, для падбору кадраў.
Антон Васільевіч быў цесна звязаны з беларускімі пісьменнікамі, паэтамі, кампазітарамі: Янкам Купалам, Міхасём Чаротам, Цішкам Гартным. Яны часта бывалі ў ягодоме, чыталі свае творы. Баліцкі быў
таксама вялікі прыхільнік выяўленчага мастацтва, драматургіі і музыкі. У яго кватэры збіраліся артысты, спевакі. Яго жонка Тамара 1 Іаўлаўна, па прафесіі — урач, была здольнай музыканткай, іграла на піяніна. Яна акампаніравала спевакам. У іхдоме праслухоўваліся новыя творы беларускіх кампазітараў, у тым ліку тады яшчэ маладога, зараз усім вядомага кампазітара Аладава і іншых.
Антон Васільевіч прымаў актыўны ўдзел у рабоце інстытута беларускай культуры. На чале аб’яднанай секцыі беларускай мовы ілітаратуры быў прэзідыум, старшынёй якога доўгі час быў Антон Васільевіч Баліцкі. Пад яго кіраўніцтвам секцыя беларускай мовы і літаратуры правяла значную работу па падрыхтоўцы акадэмічных выданняў твораў бсларускіх пісьменнікаў.
Калі ўспамінаеш гісторыю развіцця народнай асветы ў Беларусі, міжволі на памяць прыходзіць імя аднаго з першых беларускіх наркомаў асветы Антона Васільевіча Баліцкага. Сын беднага бсларускага селяніна з вёскі Балічы, гарачы патрыёт Бацькаўшчыны, ён імкнуўсяўтыя часы падняць на адпаведную вышыню народную асвету, культуру і родную мову. Ён нёс святло навукі ў самыя закінутыя і цёмныя куточкі нашай шматпакутнай Беларусі... Як нарком асветы Беларусі Антон Васільевіч Баліцкі надаваў вялікае значэнне праблемам беларусізацыі. Але над ім неўзабаве сталі згушчацца чорныя хмары. Пачалася кампанія па выкрыццютакзванага нацыянал-дэмакратызму. У выніку гэтага 31 жніўня 1929 года Антон Васільевіч Баліцкі быў вы-звалены ад абавязкаў народнага камісара асветы БССР. Адначасова была вынесена пастанова абзабароне Баліцкаму займаць адказныя кіруючыя пасады на два гады і пасылцы яго на нізавую работу.
I Іскаторы час ён быў без работы, затым яму ўдалося неяк уладкавацца настаўнікам у сельскай школе на Гомельшчыне, але не надоўга. 3 верасня 1930 года ён быў арыштаваны. А праз паўтара месяца пастановай Бюро ЦК КІ1(б)Б ён быў выключаны з партыі. Разам з тым яшчэ раней былі арыштаваны намеснік наркома земляробства БССР А. Адамовіч, намеснік старшыні «Белпаігандлю» П. Ільючонак, а потым і нарком земляробства БССР 3. Прышчэпаў. Разам з Баліцкім усе яны праходзілі па справе, па якой было прыцягнута каля 90 чалавек, галоўным чынам работнікаў навукі, культуры, мастацтва. Пастановай
калегіі АДПУ усіх іх прызналі вінаватымі у тым, што яны на працягу шэрагу гадоў нібыта належалі да контррэвалюцыйнай арганізацыі беларускіх нацыянал-дэмакратаў, якая называлася «Саюзам адраджэння Беларусі». Усе абвінавачваемыя былі кінуты ў канцлагер на 10 гадоў кожны.
Антон Васільевіч Баліцкі адбываў пакаранне ў БеламорскаБалтыйскім лагеры НКУС. Але гэтага органам паказалася недастаткова. 25 верасня 1937 года Антону Васільевічу было прад'яўлена новае абвінавачанне, на гэты раз у тым, што ён з'яўляецца адным з кіраўнікоў нацыянал-фашысцкай арганізацыі у Беларусі, вёў актыўна дыверсійнашкодніцкую работу ў сельскай гаспадарцы, прамысловасці і савецкім апараце і на глебе шпіёнскай дзейнасці быў звязаны з польскім консулам у Мінску. A 30 кастрычніка 1937 года Баліцкі быў прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Прыгавор быў прыведзены ў выкананне 31 кастрычніка 1937 года. Есць падставы для меркавання, нгго спачывае ён разам з іншымі пакутнікамі ў вядомых Курапатах.
Лёс сям'і Баліцкіх страшна трагічны. Калі Антон Васільевіч па ілжывым абвінавачанні быў арыштаваны і расстраляны, даведаўшыся пра гэта, ад разрыву сэрца раптам памерла ягожонка Тамара Паўлаўна. Асірацеў іх адзіны сынок Антон, якому было тады толькі 4 годзіка. Яго ўзяла на выхаваіше сястра жонкі 3. П. Завадская. Лёс Антона Антонавіча Баліцкага таксама трагічны. Падлеткам ён эвакуіраваўся з Мінска. Давялося яму пакачаваць. Жыў у Сталінградзе, Ташкенце, Кіргізіі... У 1943 годзе ён быў прызваны ў армію. Удзельнічаў у баях. Увесь час у анкетах пісаў, што яго бацька памёр, а не расстраляны як вораг народа. Ямуў 1958 годзе ўдалося закончыць Кіеўскае вышэйшае ваенна-інжынернае вучылішча. Даслужыўся да звання падпалкоўніка, але ў партыю не ўступаў. Баяўся, што пачнуць пытацца пра бацьку. Ен быў адзіным беспартыйным падпалкоўнікам сярод афіцэраў акругі. Зараз Антон Антонавіч Баліцкі ў адстаўцы, жыве са сваей сям'ёй у Мінску. Але з прапіскай яму было вельмі цяжка. Давялося за дапамогай звярнуцца да I Іятра Міронавіча Машэрава, які дапамог. Давялося праз суд даказваць, што ён сапраўды з'яўляецца родным сынам былога наркома Антона Васільевіча Баліцкага. Раней аб небяспечным радстве трэба было памоўчваць. Адным словам, давялося і сыну за роднага бацьку шмат адпакутаваць, перажыць.
Зараз у вёсачцы Балічы з родных Баліцкіх нікога не засталося. Нядаўна памёр апошні пляменнік I Іракоп Аляксандравіч Баліцкі. На былой сядзібе Баліцкіх стаіць чужая хата, на сцяне якой у 1985 годзе была ўстаноўлена мемарыяльная дошка з надпісам; «Тут, у вёсцы Балічы, нарадзіўся і правёў дзіцячыя і юначыя гады будучы нарком асветы Беларусі Антон Васільевіч Баліцкі (1891 -1918)».
Славуты сын нашага Прынямоння трагічна загінуў, але памяць аб ім вечна будзе жыць у сэрцах беларусаў. Ён сваім шматпакутным жыццём, змаганнем за шчасце і лепшую долю свайго народа, за яго родную мову, культуру, гісторыю заслужыў, каб яго імя было ўвекавечана так, як і яго земляка, заснавальніка беларускага мовазнаўства і філалогіі акадэміка Яўхіма Фёдаравіча Карскага.
Ад шырокай грамадскасці Гродзеншчыны, настаўнікаў і вучняў сярэдніх школ, студэнтаў і выкладчыкаў ВНУ і асабліва педагагічнага калектыву і вучняў Луцкаўлянскай сярэдняй школы ў кіруючыя органы пададзена хадайпіцтва у сувязі са 105-й гадавінай з дня нараджэння Антона Васільевіча Баліцкага прысвоіць яго імя Луцкаўлянскай сярэдняй школе і назваць яго імем адну з вуліц горада Гродна.
ГІры гэтым падаю копіюдаведкі аб яго рэабілітацыі:
Справка
Дело no обваненаю Балнцкого A. В. бывшего наркома просвеіценйя БССР, пересмотрено Военной Коллегйей Верховного Суда СССР 25 марта 1958 г.
Прнговор Военной Коллегйа от 30 октября 1937 года в отношенйа Балацкого A. В. no вновь открывшймся обстоятельствам отменен, п дело за отсутствйем состава преступленйя прекраіуено. Балацкйй A. В. no данному делу реабйлйтйрован посмертно.
Начальнйк секретараата Военной Коллегйй Верховного Суда полковнйк (Потоцкай')
Газета ‘Тродзенская праўда", 1996, 5 верасня.
У часы санацыйнай Польшчы
Паводле ўмоваў Рыжскага мірнага пагадненьня 1921 году Заходняя Беларусь адыйшла да Польшчы. Буржуазна-памешчыцкая ўлада ўстанавіла на ёй жорсткі акупацыйны рэжым. Беларуская мова не прызнавалася. Былыя заправілы Польшчы неаднаразова паўтаралі, што праз дзесяць гадоў на так званых «усходніх красах» не застанецца ніводнага беларуса, беларускае насельніцтва будзе апалячана. У 1919 годзе ў Заходняй Беларусі спачатку было адкрыта 400 беларускіх школ. А да 1935 году іх засталося толькі шаснаццаць. Найстарэйшай беларускай навучальнай ўстановай з'яўлялася Віленская беларуская гімназія, заснаваная ў 1918 годзе. Былі адкрыты і рэгулярна працавалі беларускія гімназіі ў Слуцку, Радашковічах, Наваградку, Нясьвіжы, Клецку і Горадні. Гарадзенская беларуская гімназія, яксьведчыў мойдобры знаёмы 1 Іавел Аляксандравіч Тамашчык, які ў тыя часы працаваў у ёй школьным інсьпектарам, праіснавала два гады. Япы разьмяшчаліся на цяперашняй вуліцы Горкага, дзе зараз знаходзяцца старыя будынкі Гарадзенскага дзяржаўнага медінстытуту.
Апрача сьпецыяльных сярэдніх беларускіх. навуковыхустаноў у тыя часыў I Іольшчы існавалі пачатковыя школы. 3 іху Вільні была ўрадавая беларуская школа, якая разьмяшчалася на вуліцы Вострабрамскай, 9. У школе было 7, аддзяленьняў, у якіх навучаліся 150 вучняў. Да 19251926 навучальнага году існавала і рэгулярна працавала беларуская школа і ў Горадні (беларуская сямігадовая школа N4), кіраўніком якой быў Уладзімір Федарук. У ёй налічвалася 170 вучняў. Яна разьмяшчалася па вуліцы Паўночнай, тм, дзе знаходзілася Музычнае вучылішча. Па загадзе польскай улады інкола была закрыта ўвосень 1926 году. Усе вучні былі накіраваныя на вучобу ў польскія школы горада. У розных мясцовасьцях Заходняй Беларусі існавалі і прыватныя пачатковыя беларускія школы, але весткі захаваліся толькі аб дваццаці.
Апрача беларускіх школ, якія ў канчатковым выніку былі закрыты, у Горадні існаваў адзіны беларускі дзіцячы прытулак, якім да апошняга часу кіравала сястра паэтэсы Канстанцыі Буйло Станіслава Буйло. Прытулак гэты разьмяшчаўся ў будынку былога Барысаглебскага мужчынскага манастыра. Зараз на тым месцы знаходзіцца гарадзенскі драмтэатр. У той час манастыр быў агароджаны каменнай сьцяной.
Вокны кельляў манастыра выходзілі на Нёман. Каля яго быў невялікі сад, у якім стаяла чатыры калоды пчол, якія даглядаў стары манах па імсні Іона. Я ў той час вучыўся ў Гарадзенскай польскай настаўніцкай семінарыі. Будынак семінарыі разьмяшчаўся недалёка ад Барысаглебскага манастыра. I я добра памятаю гэтага старога манаха, які не падпарадкоўваўся польскім уладам, працягваў жыць адзін у кельлях Барысаглебскага манастыра, хаця ён афіцыйна быў зачынсны.
Вядомы польскі гісторык, краязнаўца ІОзэф Ядкоўскі, у сваей кніжцы “Гродна” (1923 г.) пісаў аб Барысаглебскім манастыры: «Кляштар гэты ў 1864 годзе быў ператвораны ў Барысаглебскі праваслаўны. Зараз у ім знаходзіцца для дзяцсй беларускіх прытулак, а на браме ягоўсьвяточныя дні разьвіваюцца сьцягі неіснуючай беларускай дзяржавы».
У 1937 годзе ў Заходняй Беларусі не засталося ніводнай беларускай школы, ніводнага дзіцячага беларускага прытулку. Але працоўныя Заходняй Беларусі вялі барацьбу за свае сацыяльныя і нацыянальныя правы. Актыўна працавала Таварыства беларускай школы. Кіраўнікамі і актыўнымі дзеячамі ТБШ ў той час былі Б.А.Тарашкевіч, І.С.Дварчанін, РВ.ІПырма, ГІ.В.Мятла, С.К.Паўловіч і іншыя. Сяляне Заходняй Беларусі патрабавалі ад польскіхуладаў навучаньня сваіхдзяцей на роднай мове. Пратэставалі, нс пускалі дзяцей у польскія школы. За гэта іх штрафавалі, саджалі падарышт, адпраўлялі на прымусовыя работы.
Польскія ўпады замест закрытай Гарадзенскай беларускай гімназіі адкрылі ў Горадні аж дзьве гюльскія гімназіі дзяржаўную і прыватную. Апрача гімназій была адчынена дзяржаўная гюльская мужчынская настаўніцкая семінарыя, у якой, пасьля здачы конкурсных уступных экзаменаў, мнс давялося вучыцца. Трэба зазначыць, што ў ёй у тыя часы вучыліся амаль адны палякі, часткова дзеці рускіх эмігрантаў. Беларусаў было зусім мала. I Іа ўсіх курсах чалавек да дзесяці, а на другім курсе было толькі двое я і мой шчыры сябра.
Прозьвішча яго рэдкае, незвычайнае Хоха. Аікуль паходзіць і што азначае цяжка высьветліць. Імя чыста беларускае Макар. У сваей біяграфіі ён пісаў: «Нарадзіўся я 29 верасьня 1912 году ў паселішчы Бабіна Берштаўскай гміны. Бацькі мае бедныя сяляне. Ад 1921 да 1926 году вучыўся спачатку ў Новай Рудзе, пасьля ў Азёрскай школе. Па сканчэньні пяці класаў вытрымаў уступныя экзамены і
быў прыняты на першы курс Гарадзенскай дзяржаўнай мужчынскай настаўніцкай семінарыі.
У 1930 годзе адбыўся падзел гаспадаркі паміж бацькам і дзядзькам. Умовы матэрыяльныя, і бяз гэтага вельмі цяжкія, яшчэ больш пагоршыліся. Бацька ня меў магчымасьці мне дапамагчы. Я вымушаны быўдаваць прыватныя урокі, зарабляць сабе на кавалак хлеба. Стыпендыі мне недалі».
Вось у такім цяжкім становішчы апынуўся мой сябра Макар Хоха. Але духам ён не ўпаў. 3 вялікімі цяжкасьцямі яму ўдалося скончыць Гарадзенскую польскую настаўніцкую семінарыю і атрымаць ў 1932 годзе дыплом настаўніка. Але працы ў школе не атрымаў. Вымушаны быў вярнуцца да бацькоў, на гаспадарку. У верасыіі 1933 году яго прызвалі ў армію, у школу «падхаронжых», але і пасьля заканчэньня вайсковай службы працы ў школе яму недалі. Восьштоён пісаўусваей заяве школьному куратару: «27 жніўня 1934 году... па выйсьцюз радоў войска я апынуўся літаральна без кавалку хлеба. Яшчэ раз вельмі прашу Вае не адмовіць у маёй просьбе, даць мне працу настаўніка ў адной са школ раёну». Лёс майго школыіага сябра цяжкі і трагічны. Працу ён атрымаў толькі перад самай вайной. Працаваў настаўнікам у Жарослаўскай і Жарноўскай школах. Пасьля вызваленьня раёну ад палякаў Макар Хоха працаваў настаўнікам у Навасёлкаўскай школе Малькаўскага с.с. Мастоўскага раёну. Гаспадыня, у якой ён жыў на кватэры, паведамляла: «У мяне на кватэры перад самай вайной быў настаўнік Макар Рыгоравіч Хоха. У першыя дні вайны ён па ўласным жаданьні пайшоў у армію, але на шосты дзень вайны наша мясцовасьць была акупавана немцамі. У час акупацыі Макар Рыгоравіч прыйшоўда мянез ружжом. Зьбіраўся некуды ісьці. Лёгадпачыць, але ноччу немцы пастукалі ўдзьверы, загадалі адчыніць. Я спалохалася, ружжо схавала пад печку, адчыніла дзьверы. I Іасьля вобыску немцы знайшлі ў Макара Рыгоравіча нейкія паперы. Забралі яго і, мусіць, застрэлілі. Больш я яго ня бачыла, нічога ня ведаю».
1 Ііхто ня ведае, дзе ён пахаваны. Бедныя яго бацькі каля сваей хаты паставілі яму помнік. Я налічыў сваім абавязкам напісаць аб ім, каб імя яго жыло ў памяці людзей.
Газета “Пагоня”, 1996, 9-15 лютага.
Жыццёвы і творчы шлях Клімента Якаўчыка
Беларускі савецкі паэт і перакладчык Клімент Марцінавіч Якаўчык належаўда пакалення савецкіх літаратараў, пісьменніцкі лёс якіх пачаў складвацца пасля Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі ў бурныя 20— 30-я гады ў Маскве, у перыяд росквіту літаратурнага жыцця так званага Дома Герцэна,дзеўтой час цясніліся самыя разнастайныя літаратурныя групы і групоўкі, яшчэ не аб'яднаныя ў Саюз пісьменнікаў.
Нарадзіўся ён на Гродзеншчынс ў невялікай вёсцы Дольная Свіслач Лашанскай воласці (цяпер в. Свіслач Квасоўскага сельсавета Гродзенскага раёна) у 1896 годзе ў беднай сялянскай сям'і Якаўчыкаў, « Кундзіпіаў», як іх называлі аднавяскоўцы. Родная вёска яго размясцілася на правым беразе ракі Свіслач, пры ўпадзенні яе ў Нёман, сярод багатай беларускай прыроды. І Іа поўдзень ад вёскі — цудоўны паркз велічным палацам графіні Красінскай, пабудаваны прыгоннымі сялянамі з камснняў і цэглы. Гэтыя мясціны часта любіла наведваць польская пісьменніца Эліза Ажэшка. Упершыню яна тут пабывала ў 1878 годзе.
Тут Клімент Якаўчык вучыўся, скончыў Свіслацкае двухкласнае вучылішча. Марыў паступіць у Свіслацкую настаўніцкую семінарыю, але перашкодзіла вайна. Тэрыторыя Беларусі, у тым ліку і Гродзеншчына, стала тэатрам ваенных дзеянняў супраць кайзераўскай Германіі. Насельніцтва вымушана было эвакуіравацца ў глыбіню Расіі. I Іакінулі свае родныя мясціны і сяляне вёскі Свіслач, у тым ліку і Клімент Марцінавіч са сваімі родзічамі, братамі і сястрой.
Клімент Якаўчык рана асірацеў. Памёр бацька. Ён жыўу сям'і старэйшага брата Мікалая, затым — самастойна. Займаўся самаадукацыяй. Пры садзеянні і дапамозе аднаго знаёмага настаўніка яму ўдаецца паступіць у настаўніцкую ссмінарыю ў горадзе Самары. Потым ён пераехаў у Маскву, дзе паступіў вучыц-ца ў Вышэйшы літаратурнамастацкі інстытут імя Брусава. У 1925 годзе паспяхова скончыў яго, пасля чаго актыўна ўключаецца ў літаратурную дзейнасць. Робіць пераклады твораў беларускіх пісьменнікаў на рускую мову, піша вершы. У 1934 годзеўсааўтарствсз11. Каўрычавым перакладае вершы беларускіх паэтаў А. Звонака і А. Зарыцкага «На варце» і «I Іерабежчык». У гэтым жа годзе яго прынялі ў члены Саюза пісьменнікаў СССР.
Аб ім як аб чалавеку вельмі добра сказаў у сваёй кнізе «Хрусталь> (1977) вядомы рускі пісьменнік Фёдар Георгіевіч Каманін, які ўпершыню спаткаўся з Якаўчыкам у час паступлення яго ў інстытут. Ен успамінае: ■ ...падышоў да мяне ўсмешлівы хлопец, будучы мой прыяцель, беларускі паэт Клімент Якаўчык... Пачаў даваць мне парады: « Сёння прымае прафесар Рачынскі, ён добры стары. Ты толькі заўваж, ён спец па нямецкай літаратуры. Цісні больш на немцаў. Ты хоць каго з іх чытаў?.. Ды мацней кажы, ён на вуха тугаваты. Пайшлі да старога»,— і пацягнуў мяне ў прыёмную камісію...»
Аб супольнай рабоце і вучобе ва Усесаюзным Таварыстве пралетарскіх пісьменнікаў «Кузннца> Ф. Г Каманін успамінае: «Чацвяргі «Кузннцы» я пачаў наведваць з зімы 1922 года, завёў мяне туды мой інстытуцкі сябрук Клімент Якаўчык, надзвычай добры чалавек, які ўмеў лёгка знаёміцца. Быў я з ім да гэтага ў Пралеткульце... Вадзіў ён мяне і на вечары Лефа, і ў Саюз паэтаў, і нават у «Стойло Пегаса», кабачок на Цвярской, звадзіў. Вось і ў «Кузннцу» ён, Якаўчык гэты, мяне зацягнуў...
— Ты ў якой-небудзь групе значышся? — запытаў неяк вечарам у інстытуце, куды рэдка, але ўсё ж заглядваў.
— Значуся ў «Крестьянскнх», але амаль не хаджу, няма часу.
— 1 няма табе туды чаго хадзіць. Ты, брат, уступай у іншую групу. Ну хоць у «Кузннцуж Паглядзі, хто там ёсць. Празаікі: Ляшко, Гладкоў, Бахмец'еў, Новікаў-1 Ірыбой, Нізавой. Паэты: Абразовіч, Александроўскі, Казін, Саннікаў, Берднікаў. Есць у каго вучыцца! А ў Крестьянскнх» у каго ты будзеш вучыцца? У наступны чацвер пойдзем туды, сам паглядзіш і пераканешся».
У сваёй літаратурнаіі дзейнасці Клімент Якаўчык непасрэдна быў звязан з вядомым беларускім паэтам Уладзімірам Мікалаевічам Дубоўкам, пад уплывам творчасці якога ў той час уваходзілі ў літаратуру многія маладыя паэты. Гэта і II. Глебка, і II. Трус, і шмат іншых. Творчасць У. Дубоўкі прыцягвала да сябе літаратурную моладзь таго часу свежымі для беларускай паэзіі матывамі, сваёй задушэўнасцю і арыгінальнасцю.
Клімент Якаўчык, будучы далёка ад сваёй роднай Беларусі, пісаў вершы, друкаваў іх у газетах і часопісах Масквы і Ленінграда.
Літаратурна-крытычныя артыкулы і рэцэнзіі ў беларускім друку падпісваў псеўданімам К. Кундзіш. Ён пераклаў з беларускай мовы на рускую «У палескай глушы» Я. Коласа, «Аповесці і апавяданні» і «Язэп Крушынскі» 3. Бядулі, «Спалох на загонах» і «Праз гады» II. Галавача, зборнік апавяданняў Я. Нёманскага «I Іа зломе», паасобныя творы К. Чорнага, Ц. Гартнага, М. Чарота і іншых.
У бібліятэцы Цэнтральнага дзяржаўнага музея— архіва літаратуры і мастацтва БССР — захоўваюцца часопісы «Узвышша», якія выдаваліся ў Мінску ў 1927—1931 гадах. За 1927—1928 гады ў іх апублікаваны матэрыялы (крытычныя артыкулы) К. Кундзіша «Без гнсву і бясстраснасці», агляд паэзіі Цішкі Гартнага (1927, № 3) і «Альбо грай, альбо скрыпку аддай» (пра зборнік вершаў А. Александровіча «Угрунь», 1927, № 5).
У часопісе «Узвышша» (1928, № 1), у раздзеле «Хроніка па БССР» ёсць заметка аб тым, што ў Маскве пры Цэнтральным беларускім клубе была арганізавана асацыяцыя па вывучэнню беларускай мастацкай літаратуры, ініцыятарамі-заснавалыйкамі якой былі У Дубоўка, М. Дуброўскі, К. Якаўчык і іншыя. Члены асацыяцыі Бярозка і Якаўчык, апрача работы па даследаванню народнай творчасці, апрацоўваюць серыю літаратурных партрэтаў сучасных беларускіх пісьменнікаў. Партрэты будуць надрукаваныўчасопісе «Узвышша». К. Якаўчыкзакончыў літаратурныя партрэты М. Чарота і апрацоўвае партрэты Я. Купалы, К. Чорнага, У Жылкі, М. Гарэцкага.
3 той пары, як КліментМарцінавіч Якаўчык пакінуўсваю родную вёску Свіслач, прайшло болып паўстагоддзя. За гэты час яна змяніла сваё аблічча. Стала непазнавальнай. Аднавяскоўцы яго жывуць заможна, у прасторных і светлых хатах. Толькі сядзіба Якаўчыкаў («Кундзішаў») асірацела: памёр старэйшы брат Клімента — Мікалай Якаўчык. Ад былых гаспадарчых будынкаў засталася адна хата, у якой жывуць чужыя людзі, а іюбач з ёю некалькі адзінокіх, самотных дрэў, пад якімі ў летні час любіў адпачываць Клімент Марцінавіч, Але памяць аб мастаку слова да сённяшняга дчя жывс ў сэрцах аднавяскоўцаў, землякоў...
У Маскве жыве яго жонка Наталля Сяргееўна Бярозка з сынам. Дзякуючы пошукавай рабоце работнікаў Дзяржаўнага музея — архіва Літаратуры і мастацтва БССР, асабліва яго былога дырэктара
К. С. Жоравай, была ўстаноўлена з ёй сувязь, атрыманы матэрыялы, якія адносяцца да жыццёвага і творчага шляху паэта, перакладчыка, яго фатаграфію.
У сваіх успамінах Наталля Сяргееўна Бярозка піша: «Муж мой рана асірацеў. Да 13 год жыў у сям'і старэйшага брата. Ведаю, што ў яго была сястра, але яе ніколі не бачыла... У чэрвені 1941 года мой муж добраахвотна ўступіў у народнае апалчэнне (даведка ваенкамата). Апошні ліст мужа датаваны кастрычнікам 1941 года...»
Гэтыя скупыя радкі ўспамінаў жонкі паэта пра многае нам гавораць. Клімент Якаўчык быў гарачым патрыётам сваёй Радзімы, паэтамвоінам, які, абараняючы Маскву ад нямецкіх захопнікаў у самы крытычны для яе час, аддаў за яе самае дарагое — жыццё.
Працоўныя і грамадскасць Гродзеншчыны, асабліва Гродзенскага раёна, захоўваюць памяць аб сваім слаўным сыне. У Дзерачынкоўскай сярэдняй школе, у якой ён некалі вучыўся, ствараецца куток-музей. Збіраюцца матэрыялы пра жыццёвы і творчы шлях паэта-воіна.
36. “Краю мой — Нёман”.
Бесстрашный вомн-герой
13 Гродненском районе есть нсболыпая деревеііька Малые Ковалн'ііі. Здесь в 1897г. роднлся выдаюшпйся военачальннк Герой Советского Союза генерал-майор Мнханл Флоровііч Гріігоровнч.
Дстство героя прошло в іттетс. На долю отца прнходнлось лншь 1,5 десятпны пахотной землн. С рожденнем второго сына, Фнлнппа, жпть стало еше труднее. После смертн отца все хлопоты по хозяйству леглн на плсчн старшего сына. Но несмотря на тяжслое матернальное положенне, Мпханл мечтает об учебе, сго тянет к знанням. Оп поступает в Лашанское двухклассное учнлнше, которое заканчнвает с хорошймн результатамн. Мечтал поступпть в Свнслочскую учнтельскую семннарню, но матернальные условпя не позволнлн этого сделать. Н он вынужден был, как п отец, работать на помеіцнка. Однако ему какмм-то образом удалось попасть в Белосток н устропться рабочнм на частное текстнлыіое прсдпрпятне. I Іо работать долго не прншлось. В мае 1916 года его мобнлнзуют в царскую армню.
Мнханл Флоровнч Грпгоровпч с радостью встретнл Октябрьскую революцню. С октября 1917 года он в Красной гварднн. Сначала в должностн младшего команднра, команднра взвода, затем — военкома брнгады. В 1920 году его прнннмают в большевмстскую партню.
В гражданскую войну М. Грнгоровнч актнвно участвует в борьбе протнв врагов Советской властн. Отлнчнлся в боях протпв восстанпя Антонова па Тамбовтнне, басмачей в Средней Азнн. Прнннмаетактнвноеучастпе в боях на Западном фронте, в разгроме частей арміш Булак-Балаховпча.
С фсвраля 1923 года был военкомом стрелкового полка, затем слушателем курсов «Выстрел». 1 Іозже заннмал ряд высокнхдолжностей: команднра батальона, командпра стрелкового полка, помоіцннка команднра днвпзнн, начальннка Омского пехотногоучплніца.
Босвой опыт, накопленный в гражданскую войну, прнгоднлся Мпхаплу Флорові-ічу Грмгоровнчу в годы Велпкой Отечественной войны. Он был команднром стрелкового корпуса.
М. Ф. Грнгоровнчучаствовал восвобожденнн Чсхословакнн, частп под его командованнем прорвалн оборону немцев на Сандомнрском пландарме н освободплп город Моравска Острава н столнцу Чехословакші I Ірагу.
Актнвное участне прншімал в освобожденнн Венгрнн.
За умелое руководство корпусом, за проявленные мужество н геронзм Мнханлу Флоровнчу Грнгоровнчу Указом Презнднума Верховного Совета СССР от 28 апреля 1945 года было прнсвоено званне Героя Советского Союза. Кроме того он был награжден еше орденамн Красного Знаменн (трнжды), орденамн Леннна, Суворова 2-й степенн н др.
Трудяшпеся Гродненш,нны чтут память о свосм земляке. В поселке Южный, недалеко от г. Гродно, его нменем названа одна нз улнц н установлена меморнальная доска.
Прошло много временн с тогодня, когда Мнханл Флоровнч Грнгоровнч оставнл свою родную деревушку Малые Ковалнчн, в которой прошло его безрадостное детство. Там не сохранплась ветхая нзбушка, в которой роднлся будутнй герой, от неё осталнсь только следы каменного фундамента іі рядом старый клен, который крестьяне до снх пор называют кленом Грнгоровнча.
Оченьхотелосьбы, чтобы на родпне Героя Советского Союза Мнханла Флоровнча Грнгоровнча была установлена меморнальнаядоска, в Лашанской школе нменн Е. Ф Карского, где он учнлся, оборудован уголок-музей, собраныдля экспознцнн его лнчные веіціі, боевые награды.
Газета ‘Тродненская правда", 1981, ЗОліпеня.
Ваеначальнік са Скідзельшчыны
Выдатны военачалыіік. удзельнік грамадзянскай і Вялікай Айчыннай войнаў Васіль Лаўрынавіч Гуліда нарадзіўся 23 верасня 1893 г. у бсднай сялянскай сям'і ў в. Белякоўшчына Скідзельскага сельсавета Гродзенскага раёна.
Бацька яго меў невялікую гаспадарку, якая складалася з шасці дзесяцін ворнай зямлі. У яго было шасцёра сыноў і дзве дачкі. Васіль — сярэдні ўзростам сярод братоў. Яму было чатыры гады, калі памёр бацька. Жыццё было цяжкае, сямігадовым хлопчыкам Васіль ужо пазнаў, як зарабляецца хлеб на палях князя Чацвярцінскага.
ІІІколы ў вёсцы не было, і хлопчык вучыўся па хатах: адзін дзснь у аднаго гаспадара, другі дзеньудругога.
За годда пачатку імперыялістычнай вайны Васіля Гуліду прызвалі на абавязковую службу ў царскую армію, а з пачаткам вайны накіравалі на фронт, дзе ён камандаваў аддзяленнем, потым узводам, паказаў сябе бясстрашным воінам.
У 1914 г., восенню, у чыне падпаручніка ўдзсльнічаўу ваенныхдзеяннях у перадгор'ях Карпат. У адным з начных баёў быў кантужаны і трапіў у палон да немцаў.
Разам з іншымі палоннымі ўдзельнічаў у наладжванні ўцёкаў вялікай групы салдат.
У лістападзе 1917 г. В.Л. Гуліда вярнуўся на радзіму, а ў студзені 1918 г. добраахвотна ўступіў у Чырвоную Армію. Яму даручылі камандаваць адной з часцей Заходняга фронту. У красавіку 1918 г. В.Л. Гуліда ўступіў у партыю бальшавікоў, а калі на Паволжжы ўспыхнуў антысавецкі мяцеж, яго накіравалі туды і даручылі камандавашіс аб'яднанымі чырвонаармейскімі і партызанскімі атрадамі на чыгунцы Арзамас — Свіяжск.
У той час белагвардзейцы вялі наступленне на Казань. Атрымаўшы з Сімбірска падмацаванне, яны пачалі ціснуць чырвоныя войскі да Свіяжска. Каб умацаваць свае пазіцыі, камандаванне Чырвонай Арміі тэрмінова стварыла Усходні фронт. Сярод тых, хто прымаў актыўны ўдзел у яго фарміраванні, быў і В. Гуліда.
Неўзабавс пачалося наступленне Чырвонай Арміі на Казанскім і
Самарскім напрамках. Жорсткія баі разгарэліся за Сызрань — важны чыгуначны вузел. Непадалёк ад станцыі Пільна белагвардзейцы некалькі разоў контратакавалі баявыя парадкі Чырвонай Арміі. Байцы атрадаў В. Гуліды трымаліся стойка, сам ён быў паранены, але заставаўся ў страі.
У час баёў за Іжэўск і Воткінск В. Гуліда быў кантужаны і адпраўлены на лячэнне ў Казань. Але ён не стаўчакаць гюўнага выздараўлення, пакінуў шпіталь і вярнуўся ў сваю брыгаду.
У сакавіку 1919 г. В. Гуліда атрымаў новае заданне — ахоўваць чыгуначныя камунікацыі ад белагвардзейцаў, якіядзейнічаліўтыле войск. Байцы В. Гуліды вялі баявыядзеянніза чыгунку наўчастку Сызрань — Батракі і Самара — Арэнбург, у адным з баёў адбілі чыгуначны мост цераз Волгу. Мост быў разбураны, але гулідаўцы адбудавалі яго. 3 наступленнем Калчака абвастрылася становішча вакол Сызрані. Стаяла задача абараніць горад і адначасова трымаць ахову на чыгунцы. У гэтых умовах В. Гуліда праявіўжалезную волю і цвёрды характар, каб выканаць баявое заданне. 3 камуністаў, камсамольцаў і беспартыйныхбыўсфарміраваны баявы атрад, які потым склаў чацвёрты полк брыгады. Гэтыя войскі пад камандаваннем В. Гуліды ва ўпартых баях авалодалі станцыяй
Старая Рачэйка. Пасля расфарміравання паўднёвай групы Усходняга фронту па хадайніцтву камандарма В. Гуліда быў назначаны начальнікам войск абароны чыгунак 2-й арміі. На яго ўскладаліся адказныя баявыя заданні. Асабліва вызначыўся В. Гулідаўчасліквідацыі налётаўмяцежнікаў на стокіламетровым участку чыгункі Перм — Екацярынбург, а ў канцы 1919 — пачатку 1920 г. — у баях за г. Царыцын (цяпер Валгаград).
Пасля грамадзянскай вайпы Васіль Гуліда займаў пасаду ўпаўнаважанага РВС Прыволжскай ваеннай акругі, потым працаваўу розных ваенных установах.
Баявы вопыт, назапашаны ў час грамадзянскай вайны, спатрэбіўся яму ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Васіль Гўліда быў камандзірам 8-й I Іольскай пяхотнайдывізіі. За баявыя заслугіўбарацьбе супраць нямецкафашысцкіх захопнікаў В.Л. Іўліда ўзнагароджаны двума ордэнамі Леніна, двума ордэнамі Чырвопага Сцяга, медалямі і пяццю польскімі ордэнамі.
Васіль Лаўрынавіч Гуліда памёр 23 верасня 1968 г. Пахаваны ў Сызрані.
Былы заштатны горад Адэльск
У мінулыя часы Адэльск не вёскай быў, а заштатным горадам. Ен займаўвыгаднаегеаграфічнаестановішча. Празягопраходзіўгасцінец, бойкая дарога, якая злучала Гродна з Беластокам. На гасцінцы заўсёды было людна: днямі і начамі на фурманках ехалі сяляне па сваіх справах, часта праязджалі купцы з таварамі. Яны прыпыняліся ў Адэльску, прадавалі тавары або мянялі іх на іншыя. 3 кожным годам горад рос, развіваўся матэрыяльна і духоўна. I Іа гасцінцы з Адэльска ў Гродна і зараз бачна невялікая вёска ІІутна, жыхары якой у Вялікім Княстве Літоўскім у 15-16 ст. былі путнікамі, г. зн. неслі паштовую службу на гасцінцы і ў самым Адэльску, як і баяры. Сачылі за парадкам на дарозе, ахоўвалі купцоў ад небяспекі.
Але геаграфічнае палажэнне Адэльска змянілася з таго часу, як была пракладзена магістральная шаша Гродна Ваўкавыск. У выніку гэтага заштатны горад Адэльск застаўся ў баку ад галоўнага транспартнага тракту і пачаў паступова прыходзіць у заняпад але ўсяроўна заставаўся горадам. Меў гарадскую планіроўку, гандлёвую плошчу, шмат крамаў. Адбываліся таргі, на якія з’язджаліся з навакольных вёсаксяляне. Нскалі ў ім было 265 двароў, 1400 жыхароў, больш як 100 яўрэйскіх сем’яў, што сведчыць аб тым, што гэта сапраўды быў горад. Яўрэі займаліся гандлем, мелі свае крамы, існавала яўрэйская сінагога. Яны былі выдатнымі рамеснікамі, асабліва выдзяляліся сярод іх стэльмахі. Яны майстравалі вазы, якія вызначаліся сваёй высокай якасцю. Сярод адэльскіх яўрэяўрамеснікаў былі выдатныя кавалі, ганчары, рымары і іншыя майстры.
Да сённяшняга дня ў Адэльску захаваліся старыя архітэктурныя помнікі: драўляны касцёл, пабудаваны пры каралі Жыгімонце 111 у 1630 годзе і адноўлены ў 1784-1874 г.г.; старыя могілкі з даўнімі надмагіллямі і крыжамі. I ўсім надзіва захаваўся адзіны на Гродзеншчыну вятрак. 1 Іеражыў ён не адну вайну, выстаяў перад лютымі бурамі і ўраганамі. I Іе дабраліся да яго рукі гора-будаўнікоў новага ладу жыцця, партыйныя кіраўнікі, якія разбурылі і пахавалі не толькі ўсе ветракі, алс і ўсс вадзяныя млыны. Адных встракоў у Адэльску налічвалася аж дванаццаць. На Беларусі атрымалі распаўсюджанне ветракі казловы і шатровы. Казловы вятрак лічыўся найболып старажытны. Лсновай яго з’яўляецца слуп-вось, трывала замацаваныў крыжавіне — казлах.
Млын свабодна паварочваўся вакол восі ў залежнасці ад напрамку ветру пры дапамозе дышла. Такія млыны шырока распаўсюдзіліся ў заходняй Беларусі. Казловыя ветракі былі іўАдэльску. Якую прыгажосць надавалі яны беларускаму пейзажу, у тым ліку і гораду Адэльску! Хацелася знайсці хоць які-небудзь здымак Адэльска з 12 ветракамі, але захады мае былі дарэмныя. 1 Ііхто з былых фатографаў панарам гарадка ў тыя часы не зафіксаваў. Ветракі стаялі на ўзгорках, дзе заўсёды дзьмуў вецер, у адзіноце або нават па некалькі. Яны былі бачны здалёк, служылі своеасаблівымі арыенцірамі падарожніку.
ВетракіўАдэльскуналежаліягожыхарамЯнуЗвяржэвічу.Уладзіміру Ашкеневічу, Ігнату Будрэвічу, Дамініку Навацкаму, Альбіну Будрэвічу, Іосіфу Звяржэвічу, Браніславу Шупіцкаму, Антону Міхаловічу, Ясю Міхаловічу, Казіміру Локіцю, Ігнату Райскаму і апошні, што стаіць за Адэльскам, на ўзвышшы — Будрэвічу. Стаіць ён, бедны, з паднятым адным крылом, быццам просіць у неба паратунку, просіць у людзей дапамогі. Алюдзі, асабліва начальнікі, як заўсёды, не чуюць яго голасу, ве звяртаюцьувагі на старую крылатую пабудову. Сам выгляд яго навёў на мяне журбу, спачуванне, натхніў мяне на напісанне верша “Вятрак” ( Дзе калоссяў жывы перазвон...).
Былы заштатны горад Адэльск славіўся не толькі ветракамі, але вядомы і выдатнымі сваімі сынамі, культурай. Дакументы называюць Адэльску 1551 годзе, і яму зараз 443 гады. 1 Іазва яго, відаць, паходзіць ад рэчкі Одла, адлітоўскага слова “іодас”, корань якога “ода” мае значэнне “чорны”. Гэтую думку пацвярджае і прозвішча Іодаль, якае захавалася ў Адэльскуда сённяшняга дня.
3 архіўных дакументаў вядома, што жыхары Адэльска прымалі актыўны ўдзел у паўстанні пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. 11а гэтай прычыне тут 14 студзеня 1863г. была створана і дзейнічала спецыяльная камісія па барацьбе з паўстанцамі, для выяўлення асоб, якія ў гэтай мясцовасці распаўсюджвалі газету “ Мужыцкая праўда 11а чале камісіі стаяў генерал Абрамовіч. Распаўсюджвалі газету Мацей Цюхна, Казімір Станкевіч і Іосіф Гарчак, член гюльска-беларуска-літоўскага студэнцкага таварыства, адасланы на радзіму ў вёску Скраблякі. I Іа прыгаворы ваенна-палявога суда 6 чэрвеня 1863 года Мацей 1 [юхна быў расстраляны ў мястэчку Саколцы, а Іосіф Гарчак высланы ў I Іермскую губерню.
У наіп час Адэльск выдзеліў са свайго асяроддзя выдатнага сына — вядомага святара Тадэвуша Ігнатавіча Кандрусевіча, які быў епіскапам Гродзенскай дыяцэзіі, з’ўляўся Апостальскім адміністратарам Мінскай дыяцэзіі для католікаў Беларусі. А зараз Тадэвуш Кандрусевіч узначальвас Маскоўскую дыяцэзіюдля еўрапейскай часткі Расіі.
Жыхары Адэльска — католікі, добра ведаюць польскую мову, але ў асноўным размаўляюць паміж сабой на чыстай беларускай мове. Яны не паддаліся русіфікацыі. Выдатна валодае і карыстаецца беларускай мовай і святар Тадэуш Кандрусевіч. Ад жыхароў Адэльска я запісаў у свой час шмат беларускіх прыказак і прымавак. Вось прыклады:
Быу бы дождж, быу бы гром — не патрэбен аграном.
Век жыві, зек вучыся, а дурнем памрэш.
Вочы відалі, што купавалі, а цяпер плачце, хоць павылазьце.
Дзе чорт сам не зможа, туды бабу пашле.
! мясаед прайшоу, а ніхто не зайшоу.
Люлі, люлі, дзіця, спаць, адна матка — бацькоу пяць.
На Мацея — зіма пацее.
Hi з музыкі, ні з маляжа век не будзе гаспадажа.
Пакуль з багатага пух, та з беднага выіідзе дух.
Панэ сварацца, а у мужыкоу чубэ трашчаць.
Свае дзіця не кацяня, за плот не выкіняш.
Як куму не выдусіш — та на тым свеце мусіш.
Гэтыя прыказкі і прымаўкі паказваюць, што жыхары Адэльска цесна звязаны з багатым беларускім фальклорам, з вуснай творчасцю і культурай беларускага народа з незапамятных часоў.
1994 год, машынапіс.
Інтэрв'ю, прысвячэнні, успаміны
ІНТЭРВЮ 3 АПАНАСАМ ЦЫХУНОМ
Народ, які здраджвае мове, не варты маці свае.
Сёння Лпанасу Пятровічу Цыхуну, заслужанаму настаўніку РБ, вядомаму краязнаўцу, няўрымсліваму даследчыку гістарычнай спадчыны, споўнілася 90 гадоў. Напярэдадні свайго юбілею, які, дарэчы, супаў з Днём друку, Апанас Пятровіч даў інтэрв'ю «Сельскай навіне»— газеце, з якой у мінулым на працягу доўгага часу быў звязаны яго творчы лёс.
— Апанас Пятровіч, ці ўдалося вам рэалізаваць тыя мэты, якія ставілі вы перад сабой яшчэ ў маладосці?
— Так. Складаным было маё жыццё. 3 малых гадоў я застаўся сіратой: маці памерла, калі мне было толькі сем. Бацька другі раз ажаніўся, прывёў мачаху. Пры ёй, самі ведаеце, якое жыццё... У той час школ беларускіх не існавала — толькі польскія. Мой дзядзька быў царкоўна-прыхадскім настаўнікам. Часта ён мне казаў: «Вучыся, хлапец, вучыся!» Скончыўшы Лашанскую школу, я прадоўжыў вучобу ў Індурскай, што за 15 км аддому знаходзілася. Пехатою хадзіў.
— Такая прага былада ведаў?
— Я выконваў дзядзькаў наказ і, дарэчы, вучыўся добра. Пазней паступіў у польскую настаўніцкую семінарыю. Памятаю, як бацька прывёз мяне на ўступныя экзамены. Першы прымаў прафесар Юзаф Франчэк, вядомы польскі музыкант. Ен спытаў у мяне: «Спеваш? (Спяваеш?)». «Спевам», — адказаў я. Голас у мяне добры быў, і я зацягнуў вядомую патрыятычную песню. Прафесар, было відаць, прыемна здзівіўся, паглядзеў на маё беднае ўбранне і вельмі задаволена ііаставіў пяцёрку з плюсам. Можна сказаць, гэта быў прахадны бал на здачу наступных экзаменаў.
— Здаецца, вы адказалі ўжо на маё пытанне: хто быў вашым духоўным настаўнікам?
— Так, я вельмі ўдзячны прафесару Юзафу Франчэку за яго навуку. Ен нават у хор свой мяне запрасіў. Я спяваўу Фарным Касцёле.
— Што стала найбольш цяжкім выпрабаваннем у вашым жыцці?
— Самы цяжкі, безумоўна, ваенны час. Другая сусветная вайна
застала мяне пад Лўгустовам. Служыў я тады наводчыкам у артылерыі. Лднойчы дедзь не трапіў у фашысцкае акружэнне. Крыху нават быў паранены ў адным з баёў. Затым лёс прывёў мянс на абарону Варшавы. Стрымлівалі мы тады націск варожых танкаў, але сілы былі няроўныя. Варшава капітуліравала, пачалася анархія, і немцы схапілі нас у палон. Прыйшлося перажыць выпрабаванне канцлагерам у г. Кальварыя. Вось дзс хлебануў гора:ні есці, ні піць не давалі. А калі Сталін з Гітлсрам дамовіліся аб абмене васннапалоннымі, нас павезлі з нямсцкага ў савецкі лагер. У раёне Ласосны, на шчасце, мне ўдалося ўцячы. Зусім нядоўга папрацаваў настаўнікам у Лашанскай школе — выбухнула Вялікая Айчынная. Зноў вінтоўка замест пяра. Зноў ледзь не трапіўу фашысцкі палон пад Беластокам, калі немцы акружылі. Адным словам, прыйшлося перажыць і пабачыць такія пакуты ў час вайны, якіх нікому не пажадаў бы.
— He такім ужо простым, відаць, быў і пасляваенны ваш шлях?
— Выло на ім усяго. Але галоўнае — я займаўся любімай справай. Працуючы ў Лашанскай, Капцёўскай, Калбасінскай школах, паралельна займаўся зборам фальклору. Занятак гэты дастаўляў мне асаблівае задавальненне. Урэшце атрымаўся нядрэнны падручнік для студэнтаў універсітэта «Скарбы народнай мовы». У свой час я нават 20 гадоў кіраваў літаб'яднаннем пры вашай газеце. Слаўныя былі дні, іншы раз да паўночы абмяркоўвалі творы, спрачаючыся, сядзелі. Пад уплывам таго творчага асяроддзя і сам пачаў пісаць вершы, літаратурныя нататкі. Такз'явілісяўмяне «Легенды і балады Гродзеншчыны», напісаў я і кнігу пра свайго славутага земляка акадэміка Я. Карскага. Нядаўна выйіпла яшчэ адна мая кніжка «3 народных глыбіняў». Складзена яна з песень, якія давялося сабрацьу розныя гады.
— Які ваш любімы жанр?
— Хутчэй за ўсё — гэта дакументальная публіцыстыка. Шмат напісаў артыкулаў аб гістарычным мінулым сваёй бацькаўшчыны. Краязнаўчы накірунакутворчасці мянсбольшзаўсё цікавіў. Пашчасніла нават музей Карскага адкрыць. ІІІчыра кажучы, мяне мала разумелі тады партыйныя кіраўнікі і працы маёй не цанілі.
— А калі б вам давялося пісаць жыццё з чыстага ліста?..
— Займаўся б тым жа. Пісаў бы аб старажытнай маёй Радзіме.
Мяне заўсёды цікавілі назвы тых ці іншых населеных пунктаў, людзі якіх нацыянальнасцей жылі ў іх. Назвы рэчак Гаўя, Шчара, Татарка — паходзяць з татарскага, значыць, насялялі нашу Гродзеншчыну і татары. Калісьці я адсваёй непісьменнай цешчы запісаў 48 песень. Кожны народ павінен даражыць сваёй моваю. Калі ж ён ёй здраджвае, дык не варты маці сваёй.
— 3 вышыні вашага ўзросту, Апанас Пятровіч, якім бачыцца вам будучае Беларусі?
— Вельмі і вельмі жадаў бы, каб Беларусь была вольнай і самастойнай дзяржавай. Каб развівалася ў ёй нацыянальная культура. Шкада мне людзей, якія не разумеюць гэтага.
Гутарыўз юбілярам Станіслаў Маеўскі. 2000год.
Беларусы гэта назаўжды
Нядаўна згадалася, як «больш за дзесятак гадоў таму у Браціславе вядомы прафесар, аўтар «Граматыкі славацкай мовы» настольнай кнігі для славістаў l-Іозеф Містрык пры першым знаёмстве з намі, рознамоўнымі навучэнцамі “Studia academica Slovaca», якой ён кіраваў, пры слове «Беларусь” уклікнуў: «О, Карскі!» 1 хаця было зразумела, што сам слынны вучоны з нашым незвычайным земляком не сустракаўся (ды і не мог), але ж як пранікнена было ўспрымаць, што імя бацькі «Беларусаў” не забыта ў свеце славянскага мовазнаўстаа. А зрэшты, ні для каго і не сакрэт: быў і такі час, які, не скажаш, каб з ахвотай разгортваў старонкі біяграфіі і творчай спадчыны акадэміка і члена некалькіх акадэмій. 1 невядома, чыя віна, што некаторым з нас давялося пачуць пра Яўхіма Карскага даволі запознена ўжо на студэнцкай лаўцы. I відаць, толькі тым, хто хадзіў сапраўднымі сцежкамі малога Яўхіма, пашчасціла трохі больш.
Гэтымі днямі на жыццёвую дарогу Яўхіма Фёдаравіча Карскага з асаблівай пашанотай аглядаюцца ягоныя наступнікі. А мемарыяльная дошка на будынку былога двухкласнага вучылішча ў вёсцы Лаша Гродзенскага раёна сведчыць між тым, што менавіта тутупершыню 1 студзеня 1861 года глянуў на свет і падаў голас вялікі беларус. I нездарма потым праздалеч гадоў ягоная дачка сведчыла: «Бацька горача любіў сваю
радзіму Беларусь. Перад смерцю ён часта ўспамінаў пра Беларусь, нрыгадваў мясціны, дзе правёў гады свайго нярадаснага маленства...»
Славуты сын Прынёмання Я.Ф.Карскі па праву лічыцца заснавальнікам беларускага мовазнаўства, філалогіі і фалькларыстыкі. Мовазнаўства само сабой стала асноўным абсягам, дзе знайшліся лепшыя здабыткі сусветнавядомага вучонага. Але не трэба забываць, IUTO ён быў яшчэ літаратуразнаўцам і этнографам, палеографам і паліглотам, бібліёграфам і выдаўцом, гісторыкам народнага лёсу увогуле. Адна арыфметыка» ягоных пісьмовых прац і кнігадрукаў сама па сабе захапляе і ўражвае. Яго пяру належаць каля сотчі кніг, на-пісана 700 бліскучых артыкулаў і ўсё тэта трывала легла ў падмурак беларускай нацыі. Што і казаць, агромністая і ўсеабдымная праца Я.Карскага
Беларуеы гэта не толькі доказна і грунтоўна, гэта назаўжды. IІад згаданай манаграфіяй аўтар працаваў каля чатырох дзесяткаў гадоў, і складаецца яна з трох тамоў «Уводзіны ў вывучэнне мовы і народнай славеснасці», <Мова беларускага племені», «ІІарысы славеснасці беларускага нлемені». Напомнім, што першы том «Беларусаў» быў выдадзены ў 1903 годзе ў Варшаве. Нават беглы перагляд зместу манаграфіі дае падставы меркаваць, што аўтар вельмі абгрунтавана і дасканала акрэсліў пэўнае месца беларусаў у славянскім свеце. I не пабаімся таго і свае таксама! Тая ждачка вучонага Наталля Яфімаўна Баркоўская згадвала: «Калі я ўяўляю сабе бацьку, дык бачу яго седзячым за пісьмовым сталом. He толькі нас, членаў сям'і, алс і чужых здзіўляла выключная працаздольнасць бацькі. Ен не шкадаваў свайго багатырскага здароўя...»
Постаць Яўхіма Карскага, ягоная незвычайна багатая спадчына не маглі і не могуць не вабіць да сябе даследчыкаў, вучоных, патрыётаў роднай зямлі. Такім з'яўляецца і заслужаны настаўнік Рэспублікі Беларусь Апанас Цыхун адзін з аўтараў матэрыялаў, прысвечаных Я.Ф.Карскаму ў БелСЭ, чатырохтомнай «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі’, аўтар краязнаўча-біяграфічнага нарыса "Акадэмік з вёскі Лаша».
Звернемся да яго.
—Апанас Пятровіч, вы па сутнасці сталі своеасаблівым біёграфам акадэміка Я.Карскага, напісалі і выдал кнігу аб ім. Рабілі
тое з зямляцкіх пачуццяў ці памкненняў больш высокіх?
— Неяк няёмка, а можа, і сорамна пра тое казаць, а тым болып пісаць, што сярод нашых землякоў, у большасці сваёй нават беларусаў, недзе прыблізна да пачатку 60-х гадоў імя заснавальніка айчыннага мовазнаўства і філалогіі Яўхіма Фёдаравіча Карскага згадвалася куды як рэдка, a то і зусім было занядбана. Ніхто аб ім амаль не гаварыў, не пісаў... 1 не толькі сярод простага люду, але і, як ні прыкра, сярод людзей адукаваных, інтэлігентаў.
Мне, як блізкаму земляку выдатнага сына нашай зямлі (кажу не для самапахвалы), гэтаедзіўнае замоўчванне віднелася з горкім дамешкам патаемнай крыўды. I я набраўся рашучасці, наколькі мог і здолеў, стаў выпраўляць, здавалася б, непапраўнае становішча, хаця б і ў нашым абмежаваным рэгіёне.
— Акрамя напісанага пра Карскага, вы шмат сіл, як вядома, уклалі ў стварэнне музея вучонага. Які ягоны лёс?
— Тут я дазволю сабе трохі адхіліцца. Яшчэ будучы падлеткам, упершыню пачуў аб Я.Ф.Карскім ад свайго бацькі Пятра Гаўрылавіча, калі мы з ім (як зараз помню) ехалі на возе сена праз вёску Лашу. Праязджаючы каля мясцовай царквы, бацька чамусьці прыпыніў каня і сказаў: А ці ведаеш, сынку, што ў гэтай Лашы нарадзіўся хлопчык Яўхімам яго клікалі. Калі вырас, дык стаў вучоным, напісаў шмат розных кніжак. ГІра яго і бацюшка ў царкве казаў >. Аб тым, што пачуў ад бацькі, я часта думаў. Хто ж гэта такі Яўхім, наш зямляк...
Ішоўчас. Я вучыўся, а потым сталася так, што і на працу настаўнікам прыйшоў у тую ж Лашу. Аднаго разу на курсах у былым Гродзенскім педінстытуце зноў пачуў пра Карскага ад выкладчыка беларускай мовы Гурло. Ен паведаміў слухачам, што ў Маскве жыве дачка Карскага з мужам, акадэмікам Баркоўскім. Нават паведаміў мне іх маскоўскі адрас. Я напісаў імліст, іўхуткімчасе яны прыслалі мнелісту адказзфатаграфіяй Я.Ф. Карскага. У Лашанскай школе настаўнікі і вучні былі вельмі радыя і ўзрушаныя, што нарэшце ўбачылі на здымку свайго знакамітага земляка. Неўзабаве я выкарыстаў лісты Наталлі Яўхімаўны Баркоўскай і абсталяваўу школе невялікі куток -музей Я.ФКарскага. Тое ў школе сталася падзеяй: цешыліся ўсе. Дачка Я. Карскага паведаміла нам, што ў Ленінградзе жыве ўнучка Яўхіма Фёдаравіч — Таццяна Сяргееўна.
Яна таксама даслала ліст са здымкамі свайгодзеда. Усім гэтым і іншымі экспанатамі куток-музей быў значна пашыраны. Праз некаторы час пра яго даведаўся вядомы вучоны, прафесар Мінскага псдагагічнага інстытута Ф.М. Янкоўскі. Ен наведаў Лашанскую школу і параіў нам стварыць сапраўдны музей Я.Ф. Карс-кага. Нашы намаганні не прапалі дарма музей быўствораны. У яго экспазіцыі былі кнігі Я.Ф. Карскага, асабістыя рэчы вучонага, кпігі з аўтографамі пісьменнікаў і даследчыкаў роднага слова. 11Ітогод музей, пачынаючы з 1964 года, наведвалі экскурсанты не толькі з нашай рэспублікі, але і госці з іншых краінаў, пабывалі ў ім і родзічы Яўхіма Фёдаравіча.
I тут я падыходжу да самага балючага. Справа ў тым, што Лашанская школа, у якой мссціўся музей, была, на вялікі жаль, зачынена. Будынак аддалі пад кватэры спсцыялістам сельскай гаспадаркі, і такім чынам там, дзе была музейная экспазіцыя, загучалі будзённыя галасы зусім не экскурсантаў...
Тут мы часова перапынім нашу гутарку з АЛ. Цыхуном. Так, з 1991 года адзіны ў рэспубліцы музей Я.Ф. Карскага ў Лашы фактычна перастаў існаваць. Можна было б расказваць пра далейшыя горкія вандроўкі музейных [ірадмстаў і цікавейшых па свайму зместу дакументаў па розныхадрасах і ўстановах, пра зразумелыя перажыванні і пачуццё шкадобы іх збіралыііка. Але ў 140-ю гадавіну Я.Ф. Карскага усё ж адзначым, што ашчадна сабраная краязнаўцам экспазіцыя ўсё ж выжыла і зараз асталявалася ў музеі калгаса імя Дзеншчыкова Гродзснскага раёна. Як распавядаў яго кіраўнік, мясцовы настаўнік Уладзімір Козыраў, там можна ўбачыць тое, што прадметна і ўвачавідкі пабліжае і наблізіць людзей да феномена Яўхіма Карскага.
Але звернсмся да нашага папярэдняга суразмоўцы.
— Апанас Пятровіч, якім вам бачыцца далейшы лёс «Беларусаў»?
— Я так зразумеў, што маецца на ўвазе менавіта выданне Я. Карскага. Упэўнены, лёс яго неўміручы! I яшчэ для мяне прывёз прыемную навіну са сталіцы сын Генадзь, доктар філалагічных навук, задчык аддзела славянскага і тэарэтычнага мовазнаўства Інстытута мовазнаўства НАН. Міжнародная грамадская арганізацыя «Беларускі кнігазбор» рыхтуе да друку кнігу Яўхіма Карскага «Беларусы». У яе ўвойдуць матэрыялы і спасылкі на маю кнігу «Акадэмікз вёскі Лаша».
— Яшчэ і цяпер жывуць сваякі Я.Ф. Карскага. Ці трымаеце з імі сувязь?
— Так, і зараз жывуць сваякі Карскага. Унучка Таццяна Сяргееўна Карская у Санкт-Пецярбурзе па вуліцы Новабудоўляў, д. 33, кв. 30, праўнук Аляксандр Аляксандравіч Карскі у тым жа горадзе па бульвары Колпіна, вуліца I Ірацоўных, д. 6, кв. 82. 3 імі я і зараз трымаю сувязь, вяду перапіску, якую мяркую перадацьу музей. Вось, напрыклад, і ў мінулым кастрычніку атрымаўліст ад Карскіх. Дазволю сабе агучыць вытрымку з яго: «Вельмі парадавалі Вы нас апошнім сваім пісьмом. Радасна, што ўвянчаліся вялікім поспехам аднаўленне і адбудова мсмарыяла Карскіх на Лашанскіх могілках. 1 як прыгожа! Цудоўныя помнікі камяні Я.Ф. Карскаму, з любоўю і разуменнем аформлены крыжы Івана Ануфрыевіча (дзядзькі Я.Ф. Карскага аўт.). Мы з Сашам вельмі задаволены. Спадзяюся, што ён калі-небудзь здолее прыехацьу Гродна і пакланіцца сваім продкам...
Перадайце ад нас вялікую падзяку старшыні калгаса Васілю Апанасавічу Свірыду за яго вялікую данамогу ў давядзенні да парадку мемарыяла Карскім на Лашанскіх могілках і за памяць пра нас. Mu таксама яго памятаем і паважаем. Прывітанне таксама і работнікам Гродзенскага раённага аддзела культуры. Мы ўсіх памятаем і любім...»
У дні, што праходзяць пад адухоўленым знакам Яўхіма Карскага, хочацца яшчэ раз глянуць на постаць волата вачыма яго наследніцы. «Ён быў вельмі рослы, з шырокімі грудзямі, галаву трымаў высока і крыху набок. У яго быў адкрыты славянскі твар, разумны погляд, высокі лоб чалавека, умеючага думаць... Мой дзед ганарыўся сваей прыналежнасню да беларускага племені і на ўсё жыцце захаваў многія народныя звычаі.
Юры ГОЛУБ.
“Я зноў жыву, мінулае праходзіць прада мной”
Аб ім даўно не скажаш радком Рансара замест : “Палову века за плячыма таўкуцца світы”, але і надзевяноста пятым вітку вакол сонца, ён захоўвае жывую бадзёрасць духа, светлую памяць, “кулацкі” гумар і маладзецкі поціск рукі. Усё ім зробленае, ён перадае людзям. Шлях Апанаса Пятровіча — гэта не жыццё па Лао-цзы. Душа Апанаса Цыхуна застаецца ў ягоных кнігах, у паэтычных вершах, у запісаных песнях. Нават ягоная скрыпка, якая абышла шматлікія вяселлі і вечарыны, захоўваецца ў гродзенскім музеі Максіма Багдановіча. Яго імя навечна занесена ў “Энцыклапедыю гісторыі Беларусі” у гісторыкадакументальную хроніку “Памяць” і іншыя кнігі.
“Што вышэй жыцця, вышэй смерці ёсць?”
Апанас нарадзіўся ў Расейскай імперыі ў 1910годзе. . . I восьсамае страшэннае: пылае на яго вачах родная Кунцаўшчына, а ён з мамай уцякае далей ад вайны ■ да дзяцькі Максіма ў Пецярбург. А сам змагаўся ў 39-ім, у 41 -ым. Абараняў Варшаву, трапіў у палон, там галодныя мужчыны рвалі на кавалкі яшчэ жывых коней. Цыхун бачыў смерць, бачыў павешаных, магчыма, і сам каго забіў як артылерыст-наводчык, але і нарадзіў траіх сыноў.
Вучыўся Апанас у польскіх школах Лашы, Індуры, у Гродзенскай настаўніцкай семінарыі, завочна — ў педагагічным інстытуце на Ажэшка. Адмовіўся ад паланізацыі, ад русіфікацыі, ад партыйнага білета камуніста. Быў “кулаком” бацька і мачыха, пераехалі ў Гродна, перадалі яму гаспадарку. Пасля вайны настаўнічаў, працаваў дырэктарам і інспектарам раённага аддзела народнай адукацыі. Цяпер за плячыма Апанаса I Іятровіча “світа” статоддзя, але ўсё па Камоэнсу:
Загадак нераскрытых не злічыць,
Хоць да здагадак розум наш імкнецца.
/ вось яшчэ загадка падаецца:
Жыццё і смерць вышэй штоможа быць?
На пытанне Лабановіча “чаго мы на свеце жывём?” знахарка з коласаўскай трылогіі "На ростанях” так адказала маладому настаўніку: “Каб вы запыталіся ў дрэва, чаму яно расце, дык хіба ж бы яно вам адказала?. . Жывём покі жывецца, бо жывы ў зямлю не палезеш, a
прыйдзе смерць, тады пахаваюць”. А што скажа мудрэц Цыхун?
Толькі Усявышні ведае, кажа Апанас Пятровіч, навошта етварыў ён свет і чаму мы жывём. Ая таклічу: чалавек павінен пакінуць пасля сябе след. Трэба жыць для людзей, і не толькі есці хлеб, але і вырошчваць яго... Без Бога не да парога. Я зараз праваслаўны, а раней мы былі ўніятамі. Самая найлепшая малітва — у тваіхучынках. Яжывудля адраджэння, каб беларус быў беларусам, быў разумным, культурным не горш другіх народаў — і называўся чалавекам. Хто сумленна жыве, будзе вечна жыцьу садзе, а хто неправільна жыве, будзе ў пекле... Пасля гэтых слоў гаспадар хаткі весела засмяяўся.
“Ваша панства вашы вёскі”
Звернемся да працы акадэміка Я. Ф. Карскага «Белорусы>. Цытуем: «Быт беларуса... ўяўляе шмат перажыткаў глыбокай даўніны... Знаёмячыся з імі, неяк спантанна забываешся, што справа адбываецца ў XX ст. : перад намі бачыцца жыццё дагістарычных жыхароў вярхоўя Дняпра, Заходняй Дзвіны і Нёмана. Вёскі — сапраўднае “панства” (Вобраз Янкі Купалы) беларускага этнаса. Яго гарады — тое ж Гродна — маглі быць “польскімі", “яурэйскімі”, “рускімі”, але вёскі захоўвалі мову, быт, веру, культуру беларуса (крывіча, ліцвіна, тутэйшага). I пагэтаму нам асабліва дарагі IІыхун, як з’ява духоўная.
Гэтаапошнізмагіканбеларускай інтэлігенцыіранейшайзагартоўкі, ранейшага выхавання даваеннага, заходнебеларускага, — прызнаў професар Гродзенскага універсітэта імя Янкі Купалы Аляксей Пяткевіч.
Апанас Пятровіч пе проста любіць свой край. Ен глыбока перажывае тое, што адбываецца з яго народам і нясе адказнасць перад ім.
Апанас Цыхун — інтэліент у першым пакаленні; гэта селянін, адшліфаваны культурай. За польскім часам, ідучы следам за бацькам, ён стаў “панам сахі і касы”, цягнуўся за плугам, вырошчваў хлеб; ён увесь ад зямлі, ад народа... Зараз заслужаны настаўнік Беларусі сее жыта на агародзе каля гарадской хаткі. У тым жыце хаваюцца залатыя русалкі яго дзяцінства, а вартаўніктут страшэнны Русыдзед, аб якім распавядала бабуля Явуся. Замест васількоў у тым жыце — блакітныя вочы дзядулі Апанаса.
Сёння ў “кулака” дзве курыцы, сучка Фаня, ды ў старым садку сціплая пасека, дзе шчыруюць пчолы. Так і Цыхун. У якіх толькі садах жыцця — вайны і міра — ён збіраў нектаруражанняў. А мёд ведаў, паэзіі ён раздае людзям, бо, як пісаў Кірыла Тураўскі, “...салодка — медзяной сот, і добра — нукар, абедзвюх лепш кніжныя веды: таму што яны скарбы вечнага жыцця”.
Збіральнік і сейбітслоў
Хто аўтар слоў “маці”, “агонь", “жыта”, “Бог”? Гэтага ніхто не ведае. Існуюць мёртвыя мовы, але ж ёсць людзі, якія не даюць знікнуць словамгукам. Занітаваныя ў кнігах, яны будуць жыць вечна. Гэтае можна сказаць аб кнізе “Скарбы народнай мовы (з лексічнай спадчыны насельнікаў Гродзенскага раёну)”. Дадзім слова навуковаму рэдактару гэтай кнігі — загадчыку кафсдры беларускага мовазнаўства Гродзенскага ўніверсітэта прафесару Паўлу Сцяцко:
— Уклад Апанаса Цыхуна ў скарбніцу беларускай культуры вельмі вялікі, малахтозвядомыхдактароўнавукможа параўнаццазім.Самародакдаследчык, ён прадоўжыў справу свайго земляка акадэміка Карскага. Асабліва вялікая заслуга А. Цыхуна ў вывучэнні народнага быту і культуры Гродзенскага раёна, што ўкладзена ў яго трохтомнай працы “Скарбы народчай мовы”(частка працыапублікавана). Рысы талснавітага пісьменніка яскрава выявіліся ў кнізе A. I [ыхуна “Пройдзеныя шляхі-пуцявіны”.
У “Скарбах...” — сорак год жыцця збіральіка слоў, (выразаў) народнай мовы. I Іяма вёскі ў Гродзенскім раёне, дзе нс пабываў Цыхун. Тут ён здабываў “руду", на якой выплаўляюцца дыялекты. 3 якой радасцю чытаў “Скарбы..." I Ііл Гілевіч! У архівс Цыхуна захоўваюцца пісьмы Янкі Брыля, Васіля Быкава. У хатку па вуліцы Бертэля прысылаў лісты з Нямеччыны Барыс Кітідачка, іўнучка Я. Карскага і інш.)
Пад зоркай акадэміка Карскага
УдаўнінуехаўзбацькампразЛашухлопчыкзсуседняйКунцаўшчыны. ІЗезлі сена; і тут Пётр Гаўрылавіч кажа Апанасу: “Глядзі, сынок, у гэтым домсжыў вялікі чалавек...” У 1964 годзеўтой вёсцы быў адкрыты музей
акадэміка ЯФ. Карскага. Ягостваральнік — Апанас Цыхун, аўтар кнігі “Акадэмікз вёскі Лаша” і аўтар альбома, прысвечанага заенавальніку беларускага мовазнаўства. Неапублікаваны, з багатай калекцыяй здымкаў, гэты альбом захоўваецца ў Нацыянальнай Акадэміі навук, дзе працуе доктар філалагічных навук Генадзь Апанасавіч I Іыхун-сын.
У 90-ыя гады мінулага веку па “аб’ектыўных” прычынах музея не стала. Каштоўныя экспанаты музея, сабраныя Апанасам Цыхуном, раскінуты, яго рэшткі апынуліся ў цяперашняй гімназіі №1 г. Гродна. Там знайшліся людзі, якія стварылі музей Я. Ф. Карскага. Дырэктар гімназіі Валянціна Макарава і намеснік дырэктара Віталь Карнялюк пазнаёмілі мяне з экспанатамі музея. Апанас Цыхун аказваў дзейсную дапамогу ў адкрыцці музея.
Калі Апанас вучыўся ў семінарыі, адзін прафесар ламаў галаву над прозвішчам Апанаса. I дапытваўся: “Хто ты такі? Японец ці кітаец?”. На самой справе Цы-хун — у гэтым гуку ёсць нешта кітайскае (Кунцзы — ніхто іншы, як “настаўнік Кун”, Канфуцый). Але настаўнік Апанас — беларус, хоць і лічыць, што ў Цыхунах, Салеях, Баламутах з Кунцаўшчыны цячэ не толькі славянская, але і старажытная татарская кроў, праўда, людзі забыліся пра гэта. Татарскай мовы 1 Іыхун не ведае, а яўрэйскай мове вучыў жыд Іршка, карабейнік-анучнік, які выдатна іграў на яго скрыпцы. А ІДыган здолеў прышчапіць да лексікі Апанаса словы свайго племя.
Япона-кітайскі матыў — масток да новага сюжэту. У музеі Я. Ф. Карскага гімназіі №1 пабывалі немец, француз, амерыканец. Аз якім захапленнем разглядаў чарніліцу, ручку, прэс-пап’е акадэміка-беларуса Мотакі Номаці, прафесар Такійскага ўніверсітэта. У кнізе водгукаў ён запісаў: «Вялікае дзякуй за тое, што мне паказалі музей акадэміка Я. Ф. Карскага, якога я глыбока паважаю за яго працы. Спадзяюся, штозноў вярнуся ў Гродна. Пяхай жыве Гродзенскае славянскае мовазнаўства, хай квітнее гасцінны горад Гродна!!»
1 зноў пабываў японецу Гродні і зноў наведаў гімназію! На філфаку універсітэта ёсць партрэт Карскага і таксама музей Зофьі 1 Іалкоўскай, польскай пісьменніцы. Яго арганізавала прафесар Святлана Мусіенка. Калі ёсць асоба, адухоўленая ідэяй, музей з’яўляецца. Відаць, настаў час рабіць прафесарам Апанаса Цыхуна, на “Скарбах народнай
мовы” якога абаронена tie адна дысертацыя; тады і музей на філфаку з’явіцца. Дарэчы, яшчэ па-сапраўднаму нс ацэнена дзейнасць народнага акадэміка Цыхуна, як збіральніка песень, надрукаваных у яго кнізе “Песні з народных глыбінь” (рэдактар — гісторык Ян Лялевіч).
“Як хлопчык паднімаюся на стрэмнях”
Аб пятай кнізе сваёй — “Пройдзеныя шляхі-пуцявіны” Апанас Пятровіч кажа “апошняя”, а паднімаючы чарку — “Дай Бог нс апошняя!” (чарка). Гэты чалавек моцнай сілы. Рэдактар “Пройдзеных шляхоў..." малады гісторык Андрэй Вашкевіч прызнаецца: “Я губляю адчуванне ўзросту ў Цыхуна”, — а мне ў той хатцы прыпомніліся радкі Арсенія Таркоўскага:
Я і цяпер у бягучым часе,
Як хлопчык, паднімаюся на стрэмнах.
У сэрцы Цыхуна яшчэ бурліць маладос віно. Зараз ён мяркуе выдаць другую кнігу сваіх всршаў. У прадмове да яго “Легендаў і баладаў Гродзеншчыны” паэтэса Данута Бічэль-Загнетава пісала: “ Ананас Цыхун — паэт народны. Гэта — нс званне, гэта стан душы яго. " I яшчэ: "... яму, паэту і падарожніку, шмат ніколі не трэба было, ні цяпла, ні багацця... Абы вятрак круціўся на ветры ў Адэльску...”
Зніктой вятрак, і няма болып ветраных млыноўу раёне. I няма музея акадэміка Я. Ф. Карскага ў вёсцы Лаша. I не нараджаюцца дзеці ў Кунцаўшчыне, на ўсю вёску засталося некалькі бабуль. Малая радзіма без будучыні — гэта драма нс толькі Апанаса Цыхуна, гэта драма беларускага народа.
Азараз паслухаем Яўгена Петрашэвіча. Ен і Аляксандр Шыдлоўскі — абодва кампазітары — шмат разоў бывалі ў хатцы Апанаса; яны і паклалі на музыку яго вершы. I калі былі разам — скрыпка спявала, і пссня “Ты нс кукуй, зязюленька” гучэла, і паэтычнае слова звінсла, і творчая палеміка працягвалася. I глядзеў на іх “Дуб — Апанас” з карціны мастака Аляксандра Ліпеня, а са старой фоткі — маладая мама Апанаса ІОлія Фёдараўна...
— 3 бацькам Цыхуном мы склалі чатыры песні. У гутарцы з ім дуіпы не цесна, — кажа кампазітар Петрашэвіч. — Да яго не заходзіш па-
ражняком і паражняком не выходзіш. Цыхун мой настаунік, а вёска кансерваторыя.
Вясковая хатка Апанаса Цыхуна ў Гродні — не келля Піменалетапісца з Чудава манастыра, але радкі Пушкіна, укладзеныя ў вусны манаха, і тут гучаць з спрадвечным сэнсам: “На старасці я зноў жыву, мінулае праходзіць прада мною. ” Нядаўна напісаў Апанас Пятровіч успаміны пра Васіля Быкава, і гэта не апошняя яго задума, як і чарка, выпітая зудзячным суразмоўцам.
Вадзім Жураўлёў, "Біржа інфармацыі”, 2004 год.
Пераклад з рускай мовы Івана Сухоцкага.
Казачнік з вёскі Кунцаўшчына
Апанас Цыхун — паэт народны. Гэта — не званне, якое прысвойвалі паэтам БССР за верную службу, гэта — стан душы, спосаб мышлення і манера рыфмавання. У неабдымнай як мора Беларусі нічога зашмат не бывае. Адзін Купала. Адно возера Свіцязь. Адзін такі горад Гародня. Адзін Нёман. Адна Каложа. Адзін — краязнавец, збіральнік сказаў, скарбаў і словаў, скрыпачмузыка — самавук Лпанас Цыхун. Ягоныя вершы-казкі нельга мерыць меркамі Барадуліна-Цвіркі-Свіркі ды Лукшы-ГІрокшы. Ен іх сапраўды падслухаў ды запісаў. Недзе атрымалася прафесійна, a недзе самапалыіа. Як натхніў Бог.
Апанас Пятровіч шмат бадзяўся па ваколіцах Гародні, знаўся з навакольнымі філосафамі-гультаямі, выпіваў з майстрамі, скакаў полечкі на вяселлях ды сам іграў на скрыпцы ў імправізаваных капэлах. Ен працаваў настаўнікам ды кіраваў настаўніцтвам. Цыхун знаёмы з цікавымі асобамі ў Гродзенскім рэгіёне: ці то пляменнікі, нашчадкі паэта Міхася Васілька ды Макара Краўцова, ці то нашчадкі татараў, ці то нашчадкі нібыта яцьвягаў. Ён перачытаў груды старых кнігаў, дачакаўся нарэшце, штоўсё, сабранае ім па слязінцы, дойдзе да вачэй, у цяпле якіх яму было не надта ўтульна, і няўтульна цяпер, на парозе старасці, бо ўсе тут глядзяць уважліва толькі кожны ў сябе, а яму, паэту і вандроўніку, шмат ніколі не трэба было, ні цяпла, ні багацця... Абы вятрак круціўся на ветры ў Адэльску...
ГІа тым трымаецца дух гэтага краю — усім тут холадна, беспрасветна і самотна. I кожны іншага трымае толькі няшмат часу і не ў сур'ёз. Між гэтае няўтульнасці ёсць запушчаная сядзіба безабароннага ў сваёй дабрыні Музыкі, куды хочацца заскочыць мядку лізнуць, бо ён і пчаляр, дакрануцца злёгку да легенды... Толькі, як дома зловіш гаспадара. Ён — у вандроўках: са значком «Выдатнік народнай асветы», са значком Пагоні на лацкане, у капелюшы... А мсдаль за ўдзел у абаронс Варшавы ў 19.39 годзе, якую яму ўручылі праз 50 гадоў, хавае недзе ў куфэрку з вёскі Кунцаўшчына, побач Лашы. роднай вёскі Карскага, аб якім напісаў кніжку «Акадэмікз вёскі Лаша».
На руінах камуністычных рэжымаў уладу перанялі інтэлігенты — паэты, драматургі, гісторыкі, музыказнаўцы. Ды слесары. У нашым
закутку — гэтаксама, але не ўсе маюць за душою сабраны плён. Апанас Пятровіч збіраў, нібы руплівая пчолка, легенды, казкі, слоўнікі, гісторыю. Ен заставаўся ўбаку ад вострай палітыкі, але займаўся культурным жыццём. Дык няхай спадчына Апанаса Цыхуна дойдзе да спадкаберцаў, стане ўсялюднаю.
Данута Бічэль
Жыццёвы і творчы шлях А. Цыхуна
Калі ў абласной навуковай бібліятэцы імя Я.Карскага адбывалася прэзентацыя кнігі ўспамінаў Апанаса Пятровіча Цыхуна “Пройдзеныя шляхі пуцявіны” (2003), падумалася. іпто шаноўны аўтар неўзабаве парадуе чарговай кнігай. Гэта вынікала з расповеду самога літаратара.
Апанас Пятровіч Цыхун (нар. 5 мая 1910) асоба сціплая, як і кожны сапраўдны Беларус. Рабіў сваю справу як настаўнік, дырэктар васьмігодак, інспектар Гродзенскага раённага аддзела народнай асветы. Апантаны краязнаўца, падчас паездак і паходаў па родных мясцінах пакрысе назапашваў фактычны матэрыял, адлюстраваў вынікі сваіх пошукаўу шматлікіх газетна-часопісных публікацыях.
I Іеўзабаве быў выдадзены краязнаўча біяграфічны нарыс “Акадэмік з вёскі Лаша Я.Ф.Карскі” (1992). Уласныя вершы і празаічныя творы змясціўу зборніку “Легенды і балады Гродзеншчыны” (1995). Усё жыццё запісваў беларускія народныя песні Гродзенскага раёна. Яны былі змешчаны ў кнізе “Песні з народных глыбіняў” (2000).
Яго творчасць насычана сыноўняй любоўю да роднай вёскі Кунцаўшчына, гісторыі роднай зямлі. У гэтых мясцінах бывала Элаіза Ажэшка і на падставе тамтэйшых падзсяў напісала аповесць “Дзюрдзі”. Апанас Цыхун ведае свой радавод да чацвёртага калена. Ці можа пахваліцца гэтым кожны з нас? Паціснем плячыма, развядзём рукамі, маўляў, няма часу займацца вывучэннем. А вось чалавек далёка не першай маладосці, Апанас Пятровіч, знайшоў архівы, завітаў у бібліятэкі. Знойдзеныя старанна занатаваў. Хіба яму не цікава было даведацца, што стрыечны брат Казімір Рагачэўскі быў вядомым у Заходняй Беларусі рэвалюцыянерам падпольшчыкам часоў даваеннай Заходняй Беларусі? Каб не трапіцьу рукі паліцыянтаў, ёп знайшоў мужнасць застрэліцца...
У маладыя гады навуку Апанас спасцігаўу польскай сямігодцы, Гродзенскай польскай настаўніцкай семінарыі. Беларусаўтам вучылася ўсяго чалавек шэсць. За паўгоддзе патрабавалася заплаціць 80 злотых. Грошы па тым часе немалыя. Тамудавучыцца неўдалося. 1 Ірыйшла позва ў войска. Служыў артылерыстам у Вілыіі. Пасля дэмабілізацыі, ажаніўшыся, працаваў на гаспадарцы.
Апанас I Іятровіч добры апавядальнік. Яго памяць выдатна захавала імёны і прозвіпічы, драбнсйіпыя падзеі. Псраказ святкавання рэлігійных
і народных святаўдае магчымасць сённяшняму чалавеку нібыта самому папрысутнічаць на славутым вясковым фэсце. Даведацца прадзейнасць гурткоў Беларускай сялянека работніцкай Грамады, выступленне ў мястэчку Алекшыцы лідэра БСРГ Браніслава Тарашкевіча...
Апанас 1 Іыхун удзельнічаў у абарончай вайне 1939 года падчас нападу фашысцкай Германіі на Польшчу, бараніў Варшаву, трапіўу палонда гітлераўцаў. Паводле савецка — нямецкага пагаднення салдат польскай арміі, якія нарадзіліся на далучанай да СССР тэрыторыі, вярталі Савецкаму Саюзу. Калі Апанас Цыхун пачуў, што вязуць зноўулагер, цяпер ужо савецкі, то ўцёк з эшалона. Вярнуўся з-пад Кенігсберга паранены брат Іван — без нагі.
У 1944 годзе пачалася педагагічная работа. He было спакою і Апанасу. Работнікі КДБ Шаляпін і Іваноў арыштавалі яго як шпіёна, якога нібыта скінулі на парашуце.
Значнай вяхой у жыцці стала літаратурнае аб’яднанне пры гродзенскай раённай газеце “Сельская новь”, работай якога кіраваў 20 гадоў. Блізкім па духу калегам быў Міхась Васілёк славуты паэт самародак Заходняй Беларусі. Пісьменнік Аляксей Карпюк, кіруючы аддзяленнем Саюза пісьменнікаў, запрашаў Апанаса Пятровіча на літаратурныя імпрэзы.
Гісторык і краязнаўца Генадзь Каханоўскі прысвяціў дзейнасці Апанаса Пятровіча некалькі газетных артыкулаў. Янка Брыль рэгулярна перапісваўся з гродзенскім даследчыкам мінуўшчыны. У прыватнасці, Народны пісьменнік Беларусі адзначыў: “...прыслаў мне “Песні з народных глыбінь” з цікавымі запісамі, і ў сваю чаргу перагукнуўся шчырасцю ў аўтографе, шчодра напісаным, дай Бог здароўя, яшчэзусім паслухмянай рукою...”. Іншыя запыты Янкі Брыля тычыліся постаці Макара Краўцова аўтара ваяцкага гімна "Мы выйдзем шчыльнымі радамі”. Пра гэтую асобу спадар Апанас сабраў багаты матэрыял.
Цікавыя звесткі ёсць пра Аляксея Кішкеля, асветніка 1 Іаўла Тамашчыка, Антона Валынчыкадырыжора і кампазітара, былога выкладчыка беларускай Клецкай гімназіі... Апанасу 1 Іятровічу шанцавала на знаёмства з добрымі людзьмі. Гэта нісьменнікі Васіль Быкаў і Юрка Голуб, самадзейныя кампазітары Аляксандр Шыдлоўскі і Яўген Петрашэвіч,
педагог Іван Здановіч і мастак Аляксандр Ліпень, навуковец Аляксей Пяткевіч і Народны паэт Беларусі Ніл Гілевіч. Зборамі вуснай народнай творчасці зацікавіўся вядомы вучоны Фёдар Янкоўскі, які спецыяльна прыязджаўу Гродна, кабасабіста пазнаёміцца з Апанасам Цыхуном. Доктар філалагічных навук, прафесар Юльян Пшыркоў даваў каштоўныя парады падчас збору і апрацоўкі матэрыялаў пра жыццё і дзейнасць акадэміка Карскага. У 1967 годзс Апанаса 1 Іятровіча зноў наведалі работнікі КДБ. 1 Іа курсах павышэння кваліфікацыі ў Мінску настаўнік запатрабаваў выкладацьлекцыі па-беларуску. Ен бачыў, як пагардліва ставілісяда роднага слова даваенныя польскія ўлады. пасля савецкія, асабліва ў 50-я 70-я гады мінулага стагоддзя. Склаў наваттабліцу школ Гродзенскага раёна, якія былі беспрычынна пераведзена на рускую мову выкладання.
Вершамі Апанас Пятровіч захапляўся заўсёды. Паэтычным радком ён перадае блізкія сэрцу вобразы роднага краю. У яго творчасці не трэба шукаць захаплечня прыгажосцю далёкіх мясцін. Ен патрыёт сваёй старонкі. Дастаткова зірнуць на назвы вершаў, каб пераканацца ў гэтым. Мастацкімі сродкамі малюе знаёмыя здзяцінства карціны, пераасэнсоўвае перажытае. Маленькая рачулка, сосны, травы, высокае неба, хмарная восень, вясновае адраджэнне ці зімовы снегапад пастаянна прысутнічаюць у яго творчасці. Але гэта нс просты пераказстану прыроды, а прыдатны матэрыялддядалейінага асэнсавання жыццёвай з'явы, правядзення паралеляўі параўнапняў.
Хораша, з любоўю піша аўтар пра блізкіх яму людзей знаёмых і аднавяскоўцаў, моладзь. Гаворачы аб вядомых постацях мінулага, абавязкова падкрэсліць патрыятызм гсрояў, іх нязломчы характар, які ва ўсе часы можа служыцьпрыкладам. Увогуле, паэтычны абшар паэта жыццёвыяуражанні, адданасць роднай Беларусі, крыштальная чысціня думак, разважлівая надзея і непахісная ўпэўненасць у непазбежную лепшую долю землякоў. Колсры фарбаў выкарыстоўваюцца някідкія, спакойныхураўнаважаныхтонаў, якімі багата наша нрырода. Калі прачытана апошняя старонка кнігі, адчуваеш, што прасякнуўся тым, аб чым піша Апанас Пятровіч Цыхун чалавек таленавіты і назіральны, як і належыць быць паэту. Гэта неаднойчы падкрэслівалі яго патрабавальныя чытачы і крытыкі.
Валерый Задаля
(Антон Лабовіч)
2005 г.
Успаміны пра сябра і настаўніка
Наведала яго 17 лютага ўжодома. Апанас Пятровіч усцешыўся, як мяне ўбачыў. Сеў на канапе і пачаў апавядаць мне пра сваё доўгае жыццё. . .
5 мая 2005 года Апанасу Цыхуну споўнілася б 95 гадоў. У студзені Апанас I Іятровіч захварэў і яго паклалі ў бальніцу. 3 балыііцы ён хутка выпісаўся. «Мяне там не лячылі і не адпускалі дадому. Пайшоў бы сам, але на вуліцы холадна. а шапку забралі. Як ты пойдзеш у холад без камашаў і без шапкі. Поўны тупік .
. . . Асірацеў у 9 гадоў. Маці ІОля памерла ад сухотаў, пакінула траіх сіротаў — Апанаса, Івана і Ніну. Неўзабаве бацька ажаніўся. Мачаха праклінала не сваіхдзяцей, але яны выраслі, а яедзеці паміралі — зтраіх выжыў адзін.
Калі вучыўся ў польскай настаўніцкай семінарыі, спяваўу хоры касцёла імя святога Францішка Ксаверыя. Яго і ў семінарыю прынялі, таму што меўдобры голас.
Прафесар спеваў Станіслаў Франчак, які кіраваў касцёльным і семінарыйнымхорам іаркестрам і першы прымаўуступны экзамен, паставіў абітурыенту Афанасію «выдатна, а пасля яго і іншыя выкладчыкі ставілі добрыя адзнакі, хоць падрыхтоўку ён мсў слабую — шчыра прызнаўся сам.
3 1928 да 1931 года Апанас з сынам прафесара выконвалі ў хорах сольныя партыі. I Іраўда, за семінарыю трэба было плаціць па 80 злотых за паўгода, да таго ж кожная струна ў скрыпцы каштавала 50 грошаў, a струны часта ірваліся. Грошы дасылаў дзядзька Максім Краўцэвіч, родны брат маці, з Пецярбурга. Апанас неяк выслаў дзядзьку свой фотаздымак, але выйшла так, што гэбісты прыдраліся да нагруднага значка — крыжа, і за тую фотакартку добрага дзядзьку Максіма саслалі ў ГУЛаг на 10 гадоў.
У хоры ўдзельнічалі і сябры па семінарыі: Ян Зяленскі, які пісаў пасля вайны лісты з Варшавы, Уладзімір Баран, які скончыў Варшаўскі універсітэт і працаваў у Гародні дырэктарам СІІІ № 1, дарэчы, бацька Аляксандра Мілінкевіча. Гэта сябры ўсяго жыцця Апанаса Пятровіча.
Семінарыю Апанас Пятровіч не скончыў: з IV курса яго забралі ў Польскае войска. Служыў у Вільні, Сувалках «цаляўнічым» гарматы, якую цягалі коньмі.
У 1934 годзе Апанас вярнуўся з войска і ажаніўся з Марыяй Зянковіч з вёскі Свіслач Дольная. Пачалі гаспадарыць у вёсцы Кунцаўшчына, мелі каня і кароўку.
У 1937 годзс яны прадалі гаспадарку, за 40 пудоўжыта купілідамок і ўчастаку Гародні і заняліся дробным гандлем на ганачку свайго дома. I добра ў іх выходзіла, але ўліпсні 1939 года Апанаса забралі на вайсковыя зборы.
Іх полк стаяў пад Іданьскам, калі пачалася вайна. Тады Апанас 1 Іыхун ваяваў «цаляўнічым» у супрацьтанкавай заслоне Варшавы, але хутка трапіўу нямецкі палон — улагеру Гуры Кальварыі. Узгадвае, як палонныя польскія салдаты зранку пачыналі дзень спевам малітвы.
Пасля нямецка-савецкага пагаднення палонных, якія паходзілі з крэсаў, пасадзілі ў эшалон і павезлі на ўсход. 11а станцыі Ласосна іх не выпускалі, але Апанас Цыхун вылсз з вагона і міма вартавога пабег у лес. Маглі забіць, але чамусьці не стралялі.
Дабраўся дадому, убачыў выбітыя шыбы. Жонка з сынам гіерабра лася да сваякоў у вёску.
Апанас Пятровіч пайшоў на працу ў Лашанскую сямігадовую школу. У 1941 годзс яго забралі на зборы, і тут ізноў пачалася вайна. У вайну нарадзіўся сын Пеця.
У канцы вайны польскі чыноўнік выехаў у Варшаву і пакінуў свой дом на вуліцы Манюшкі, 21,1 Іыхунам, якіх лічыўдобрымі людзьмі. Але саветы адабралі дом. Апанас I Іыхун з сям'ёй вярнуўся ў свой маленькі дамок на Бертэля, 4 1, дзе I [ыхуны жылі ўвесь час, а апошнія 15 гадоў Апанас I Іятровіч жыў адзін.
Яго бацька IІятро памёр у вайну ад заражэння крыві — адсек кончык пальца.
I Іасля заканчэння вайны Апанас Пятровіч завочна вучыўся ў настаўніцкім інстытуце і працаваўнастаўнікамуЛашанскай, Капцёўскай, Батароўскай інколах. Працаваў таксама настаўнікам пачатковых класаў у польскай школе, але на гэтай працы нс прыжыўся. . .
3 1949 да 1968 года ён быў школыіым інспектарам у райана. У 1964 годзе ён адчыніў музей Яўхіма Карскага ў Лашы. У гэты музей, на радзіму дзеда, прыязджала ўнучка Карскага з ІІІцера. Вядома, правя-
раць іншых настаўнікаў лягчэй, але ён быў не строгім інспектарам. Ён хадзіў пешкі па вясковых школах, часам начаваўу вясковых хатах. Так, ходзячы, ён пачаў збіраць адметныя словы, легенды, песні.
Апанас Цыхун збіраў адзін і прычым тое, што не мела матэрыяльнага эквівалента. Яму дапамагалі настаўнікі роднай мовы, выпадковыя знаёмыя і сябры — Вячаслаў Губар, Аляксандр Шыдлоўскі, Сяргей Бандарэнка, Міхась Васілёк.
Збіраў дыялекты гэтага самабытнага беларускага краю на польскалітоўскім сумежжы, дзе яшчэ там-сям захаваліся яцвяжскія сляды. У вёсцы Ятвязь на рацэ Чорнай Ганчы вокны ў хатах рабілі авальныя (зверху), а на магілах крыжы стаўлялі на пірамідку — з камення, з грудаў. Апанас Пятровіч і ў мове знайшоў яцвяжскія назвы, і ў прыладах працы, і ў выглядзе людзей.
За рэчкай Кусёнкай, прытокам 1 Іыры, якая ўпадае ў Малочнае возера ля Парэчча, стаяў дуб, якому было 800 гадоў. У яго вялікім дупле знаходзілася распяцце, і да таго дуба людзі прыходзілі маліцца святы Ружанец, якда каплічкі. Тое месца называлася «Нанскі гарод».
На хутары каля дуба жыла гаспадыня, якая ўмела размаўляць па-літоўску і па-беларуску, лекавала зёлкамі. У яе Апанас Пятровіч збіраў назвы зёлак, грыбоў і дрэваў. Дуб упаў у 2002 годзе, і каплічку перанеслі на хутар.
Апанас 1 Іятровіч збіраў назвы ветракоў, хутароў, пагоркаў і балотаў, мастоў і брадоў, паромаў і валуноў — тут мова ўзаемна ўзбагачаецца сумежнымі мовамі, гэтакжа, як перамешваецца людская кроў. . .
Дай, Божа, плёну
3 Твайго загону,
Дай, Божа, мовы
3 Тваёй дубровы!
Крыніца сіпудзіць —
Всіда Хрыспгова.
Палююць людзі.
Расце дуброза.
Пад сэрцам-дубам
Алтар прыбраны.
А у ім Пан Езус
Укрыжавнны.
У жнівень сейбіт
Збірае збожжа.
Набраў я песень
Табе, мой Божа'
У Апанаса Цыхуна былі дзве скрыпкі сапраўдных невядомых майстроў. Адну скрыпку яму пакінуў па сабе як спадчыну беларускі настаўнік Павел Аляксандравіч Тамашчык ( 1889-1978 гг. ). Гэтую скрыпку Апанас Цыхун падараваў музею Максіма Багдановіча ў Гародні як ілюстрацыю да першага апавядання пісьменніка Музыка •, якое было апублікавана ў газеце :Наша Ніва» 6 ліпеня 1907 года. 1 Апанас Цыхун, і Максімаў музыка-самавук гралі на скрыпках, а настаўнік Павел Тамашчык быў на 2 гады старэйшы за Максіма Багдановіча!
Апанас 1 (ыхун граў на скрыпцы нават на вялікіх сцэнах, але найболей граў для сяброў, для душы.
У 90-я гады з'явіліся ў Апанаса Пятровіча выдаўцы і спонсары. Ён выдаў кнігі: «Акадэмік з вёскі Лаша Я. Ф. Карскі. Краязнаўчабіяграфічны нарыс \ «Легенды і балады Гродзеншчыны>, «Песні з народных глыбіняў», «Пройдзеныя шляхі-пуцявіны».
Пакуль я слухала Апанаса Пятровіча, ён некалькі разоў падыходзіў да кніжак, да шафы, паказваў мне тое, пра што апавядаў, паціху перабіраючы сваё жыццё. . . 1 раптам кажа: «Міша, збегай у краму, купі добрага віна — да нас жа прыйшла Данута. Міша адказвае: Нс пайду я ў краму, у нас ёсцвдобрая гарэлка. «Дык нясі. . . » Выпіў. Кажа:
IІячэ . Закусіў бананам. А Міша кажа: Наш татка стаў афрыканцам, аднымі бананамі закусвае. . .»
... 1 Іакідала я бацьку і сына, іх садок у снезе, у вуллі пчолак, якія вясны чакаюць, здобрымі, чыстымі думкамі. . .
Апанас I Іятровіч памёр ноччу з 9 на 10 сакавіка на руках траіх сыноў...
У годзе яго нараджэння, 1910-м, нарадзіліся Ларыса Геніюш і благаславёная Маці Тэрэза з Калькуты. . . Ен нарадзіўся 5 мая, а яны — 9 і 16 жніўня.
Вяртаецца сейбіт?. . . He, вяртаецца Музыка мелодыяй і мовай. I дыханнем дуброваў. Дыханнем дрэваў. Вяртаецца мовай. . .
Данута Бічэль
Руплівец на роднай ніве
Усё стаіць перада мною яго постаць нізкая, ды моцная, ладна скроеная, цесна «збітая» фігура, круглы прыязны твар з шэрымі вачыма, што свяціліся заўсёды зычлівым і праніклівым позіркам. Настаўнік, краязнавец, літаратар, журналіст, грамадска-культурны дзсяч на беларускай патрыятычнай ніве, ён быў ад прыроды адоранай натурай, узгадаванай традыцыйнай народнай культурай тутэйшых мясцінаў. Таму шмат ведаў. I не столькі з кніг, а болып з гэтага ж народнага жыцця. Меў багатую шчодрую душу. 3 ім прыемна было сустракацца. размаўляць, бавіцьчас.
Мы блізка зналіся з пачатку 60-х гадоў і да апошніх ягодзён захоўвалі сардэчныя сяброўскія адносіны, нягледзячы на вялікую розніцу ва ўзросце. Радніла ж нас найперш ідэя беларускага нацыянальнага адраджэння, якой Апанас Пятровіч быў адданы ўсё сваё жыццё.
Пачалосяўсёзтаго, штоён, працуючы інспектарам Гродзенскага райана, стаўзапрашацьмяне, выкладчыка беларускай літаратуры, выступіць на секцыі настаўнікаўбеларускай мовы і літаратуры. Паступова такія выступы сталі рэгулярнымі. Аў 1964 г. калі адкрываўсяў Лашанскай школе створаны Апанасам Пятровічам музсй Я. Ф. Карскага, прапанаваў паехаць на адкрыццё і сказаць слова на ўрачыстай цырымоніі.
3 той пары мы з ім не раз наведвалі Лаіпу, каб пацікавіцца справамі музея. I хоць А. Цыхун быў ужо на пенсіі, яго сустракалі настаўнікі, вяскоўцы вельмі цёпла і гасцінна. Адчувалася, што яго педагагічны, ды і ўвогуле чалавечы аўтарытэт быў высокім у раёнс, дзе ён аб'ездзіў вёскі не толькі па доўгу службы, але і з-за глыбокай цікавасці да жыцця людзей. іх гаворкі, песень, чобыту. Асабліва любіў Лашу, дзе нядоўга сам настаўнічаў і дзе нарадзіўся акадэмік Я. Карскі, жыццё і дзейнасць якога вывучаў вельмі грунтоўна не адзін дзесятак гадоў.
Аднойчы, дзесьці ў 80-я гады мы выправіліся ў чарговую вандроўку на радзіму Я. Карскага.. Дасхалі да Індуры, а адтуль у Лашу рэйсавага аўтобуса, як высветлілася, чамусьці не было. I мы пайшлі пешшу. Гэта 7 кіламетраў дарогі. 1 мяне ўразіла.як лёгка і нават весела крочыў побач са мной гэты немалады ўжо чалавек. Што ж, А. Цыхун кіраваўся ў музей, які быў тварэннем яго розуму і сэрца, быў яго вялікай любоўю, справай яго жыцця. А. Цыхун добра разумеў, што зпачыць Я. Карскі
ддя Беларусі, для беларускай культуры. Таму так старанна збіраў пра яго ўсякія матэрыялы.
Урэшце выдаў кніжку «Акадэмікз вёскі Лаша», якой няма цаны, бо пабудавана яна на канкрэтных фактах жыцця вучонага. А адшукаць іх змогтолькі ён, А. Цыхун. Штода музея, то гэта быў і гонар і працяглы боль стваральніка. He збераглі мясцовыя ўлады гэты асяродак культуры. Ен закрыўся ў 1997 г. у сувязі з закрыццём Лашанскай школы. A праз музей прайшлі ж тысячы людзей з розных куткоў Беларусі, з замежжа. А. Цыхун вельмі цяжка перажываў гэту страту.
Нобач з ёю разгортвалася яшчэ адна драматычная падзея жыцця Апанаса Пятровіча, таксама звязаная з ушанаваннем вялікага беларуса Я. Карскага. Яна таксама не рэалізавалася і пакінула ўдушы пачуццё глыбокага жалю і крыўды, ды яшчэ дадала мудрай развагі пра беларускую савецкую і постсавецкую рэчаіснасць, у якой не знайшлося месца для памяці пра Карскага і ягоспадчыну. Маецца тут наўвазе вялікі альбом, прысвечаны акадэміку-земляку, што быў падрыхтаваны 1 Іыхуном, а ў друк так і не трапіў. Над альбомам ён працаваў дзесьці з сярэдзіны 70-х гадоў. Прынамсі з гэтай пары часта прыходзіўда мяне ў вечаровы час, каб параіцца. Мы садзіліся за малы столік, Апанас 1 Іятровіч раскладваў свае матэрыялы, і мы доўга абмяркоўвалі, як размясціць здымкі, шукалі найлепшы да іх тэкст. Шмат спрачаліся. Характэрна, што мой суразмоўца цяжка паддаваўся на ўгаворы, уступкі. Заўсёды меў сваю цвёрдую думку і не хацеў яе мяняць. Нават пачынаў злавацца, калі я настойваў на нейкім іншым варыянце. Даводзілася шукаць асабліва сур'ёзныя аргументы, каб яго пераканаць. Гэта праца працягвалася гадамі, бо Апанас Пятровіч знаходзіўусё новыя матэрыялы, якія з цяжкасцю ўключаліся ў гатовую ўжо структуру. I Іарэшце альбом быў падрыхтаваны. Атрымаў добрую ацэнку салідных беларусістаў/К. Крапіва.І. Навуменка і інш. / Але далей гэтага не пайшло, выдаваць ніхто не браўся: «дарагі», «несвоечасовы» і г. д.
1 Іаражэнні і страты A. I Іыхун пераносіў стойка: як і ўсякі сапраўдны беларускі інтэлігент успрымаў іх як непазбежнасць. Па натуры быў ён бадзёрым, нават вясёлым чалавекам, хоць гэта якасць схавана была за тыповай беларускай знешняй стрыманасцю. Меўдобрае пачуццё гумару і любіў удалы жарт. Любіў паепяваць у застоллі. Увогуле, па душы
ямубыўлюдскі гурт, асабліва сваіх, нацыянальна ўсвядомлсных людзей. Без Апанаса Пятровіча не абыходзілася ніякая гарадская нацыянальная імпрэза навуковая, культурніцкая, мастацкая усюды ён паспяваў і пры нагодзе мог сказаць сваё важкас слова. У апошнія гады жыцця абавязкова завяршаў выступ уласным вершам «Родная мова», баявым, тэмпераментным, прасякнутым гневам супраць ворагаў беларушчыны».
Вершы, увогуле літаратура — вельмі значная частка жыцця А. Цыхуна. Ён скончыў літаратурны факультэт Гродзенскага педінстытута, выкладаў у іпколе беларускую мову і літаратуру і даўно пісаў вершы, апавяданні, нарысы. Друкаваўся ў шмат якіх газетах і часопісах. У літаратуру прывяла любоў да роднага слова, адчуванне яго хараства і багацця. Вядома, Апанас Пятровіч не пісаў на прафесійным узроўні. Але лепшыя яго творы, а такіх нямала, арганічна паэтычныя і сапраўды мастацкія. He выпадкова А. Карпюк, В. Быкаў, Д. Бічэль нс раз запрашалі яго разам выступаць псрад чытачамі. Ён умеў прачытаць верш не проста выразна, а здушою, перажываючы напісанае. Абавязкова пры гэтым дадаваў нейкае слова пра беларускую свядомасць, нацыянальны патрыятызм. У 70-80-я гады я вёў на абласным тэлебачанні штомесячную перадачу «Кнігарня», у якой знаёміў з кніжнымі навінамі. I нярэдка клікаў А. Цыхуна паўдзслыіічаць. Тэлекамера яго не бянтэжыла, ён трымаўся патуралыіа і пры гэтым умеў знайсці патрэбныя аргументы па карысць новай кнігі.
Увогуле ж быў Апанас Пятровіч цікавым суразмоўцам. Колькі намі было перагаворана пра тос, што балела, пра нацыянальны лёс беларусаў. I Іе раз згадваў пра здзекі, 11іто чыніліся ііад ім энкавэдыстамі ў першыя паваенныя гады. Як забіралі яго нярэдка з класа ці вясковай хаты і вялі невядома куды, брудна лаючыся, падганяючы кулакамі ці ботамі, пагражаючы ў любы момант застрэліць, п'яныя нахабнабесцырымонныя тагачасння гаспадары» /гэта усё абыдзена ў мемуарах «Пройдзеныя шляхі-пуцявіны».
Сустракаліся мы і ў мяне, і ў яго дома. 3 задавальненнем заходзіў заўсёды ў невялічкі драўляны домік на вул. Берталя. За домам быў такі ж невялічкі дагледжаны сад, у глыбіні стаялі вуллі. Гаспадыня, пакуль трымалася, нешта рыхтавала на скорую руку, і на стале заўсёды з'яўляўся мёд. Нязменным сябрам і спадарожнікам жыцця гэтай хаты
быў маленькі дварняга Жучок, які сустракаў мяне прывычным радасным віскатам, хаця, паводле меркавання гаспадара, быў вельмі строгім у адносінах наватда суседзяў.
Калі ж мы з Апанасам Пятровічам садзіліся за стол, гэтае чорнае мілае, етварэнне станавілася каля мяче на заднія лапы і, выцягнуўшы пярэднія, цярплівачакала пачастунку. Гэтатаксама была часцінка атмасферы Цыхуновай хаты. Апанас I Іятровіч, не маючы сталыхсуразмоўцаў, стараўся выгаварыцца. He, ён не быў з ліку тых занадта гаманлівых старых, што не даюць другому слова ўставіць. Ен пачынаў звычайна гаворку пра тое, што мела грамадскае значэнне, хвалявала многіх, але было і ягоным асабістым клопатам. Калі людзей яго пакалення турбавалі, як правіла,уласныяхваробы, стан надвор'яды справы налецішчы,тоА. 1 Іыхуна грамадскія навіны, новыя кнігі, цікавыя краязнаўчыя публікацыі, задумы чарговых артыкулаў ці асобных выданняў, людзі беларускай культуры. Як ён цешыўся і ганарыўся, хаця пры гэтым не выстаўляўся, што атрымліваў лісты адБ. Кіта, В. Быкава, Ф. Янкоўскага, Н. Гілевіча. Ен заўсёды нрацаваў за сталом, хаця быў ужо і ў вельмі шаноўным узросце. He выпадкова выпусціў гэты былы настаўнік аж 5 кніжак /жыццепіс Я. Карскага, евае мастацкія творы, запісы народнай лексікі, тэксты народных песень, успаміны/. Доўгі час ён самааддана даглядаў цяжка хворую жонку, не выказваючы ні каплі екаргі на гэты сумны лёс. А калі яе не стала застаўся зусім адзін у сваім дамку на ўскраіне горада. 3 жалем гаварыў, якаддаліліся адяго многія, штодзялілі, здаецца, разам радасці і нягоды. Але зноў жа не скардзіўся: такое яно жыццё на нашай грэшнай зямлі. 1 калі я, заходзячы, пытаўся, як ён маецца, гэты жыццялюб, што меў за плячыма больш, чым 90 гадоў, з усмешкай адказваў: «Калі вып'ю чарку то як найлепш». У апошнія гады жыцця адзначаўдні народзінаў у коле сяброў. Прыязджаў з Мінска сын Генадзь Апанасавіч, доктар філалогіі, які, між іншым, звяртаўся да бацькі толькі ў форме іаіко /зрэшты і два другія сыны гэтак жа называлі бацьку/. Абавязкова сярод запрошаных быў яшчэ адзін «апошні з магіканаў» заходнебеларускай культуры Аляксандр Шыдлоўскі. Былі школьныя педагогі, што ў маладосці працавалі з Цыхуном. Было некалькі навукоўцаў з Гродзенскага універсітэта. Былі маладзейшыя, звязаныя з гаспадаром блізкасцю нацыянальна-культурных інтарэсаў. Жарты, песні, успаміны-аповеды рабілі гэтыя камерныя імнрэзы цёплымі і сардэчнымі.
Адышоў ён у лепшы свет неяк раптоўна. Раптоўна цяжка, захварэў і хутка стаў занемагаць. Забралі ў бальніцу, але там доўга не патрымалі. Даведаўшыся, што ён дома, зайшоў. . . У хаце гаспадарыў малодшы сын Міхась Апанасавіч, які жыўу Гродне. Апанас Пятровіч ляжаў на знаёмай канапе, на якой мы з ім столькі прасядзелі побач. Ен ужо нс мог гаварыць. Я прынёс свежы нумар Нашай нівы» з яго вершамі і здымкі з яго апошняй вечарыны. I Ірачытаў яму вершы з газетнай паласы.
Затым перадаў у рукі здымкі. Апанас Пятровіч узіраўся ў іх доўгадоўга, і стваралася ўражанне, што ён бачыць у іх нешта такое, чаго мы ўжо заўважыць не зможам. Пра што думаў цяпер гэты нястомны араты роднай нівы, шукальнік беларускай ідэі, якога так цанілі ў Гродне і так цесна згуртаваліся вакол яго на тым апошнім калектыўным здымку?. . Тымчасам Міхась Апанасавіч сабраў нейкі пачастунак, і мы прыселі. Ды тут я чую, якАпанас Пятровіч шэпча, мабыць, нешта хоча нам сказаць. Я нізка нахіліўся і пачуў, што ён паўтарае радкі свайго верша «Кунцаўшчына» пра родную вёску. Ен вяртаўся у самае дарагое, чым жыў на гэтым свеце. Што ж, кожны чалавек выпрацоўвае за жыццё свае каштоўнасці. У Апанаса Цыхуна гэта былі свой род,свая бацькаўшчына і яе здабыткі, якія ён бярог і памнажаў.
Аляксей Пяткевіч
Разам з А. П. Цыхуном (Успаміны пра майго сябра)
Упершыню я пачуў прозвішча Цыхуна Апанаса I Іятровіча ў пачатку 50-х гадоў, калі працаваў інспектарам Мастоўскага райана і ў ‘Тродзенскай праўдзе” прачытаў надрукаваныя яго артыкулы пра партызанку Вольгу Соламаву і акадэміка Я. Карскага.
Асабіста пазнаёміліся з Апанасам Пятровічам на абласным семінары інспектароў школ, дзе нам прапанавалі наведацьурокрускай літаратуры і даць яго пісьмовы аналіз. Метадыст інстытута ўдасканалення настаўнікаў Н. С. Белінсон, якая правярала інспектарскія аналізы, адзначыла ўліку лепшых работу Апанаса Пятровіча і маю. Тады і сышліся мы бліжэй, расказалі адзін аднаму пра свае родныя мясціны. 3 тых пор ён запомніўся мне як чалавек адкрыты, фізічна моцны, з нрыгожым тварам.
А праз пару гадоў мы сустрэліся ў Гродзенскім раённым аддзеле адукацыі, куды мянс псравялі на працу пасля скарачэння Мастоўскага раёна. Сустрэліся і насябравалі, разам ездзілі ў школы, сустракаліся ў выхадпыя дні. Чым бліжэй знаёміўся, тым больш я захапляўся прастатой, добразычлівасцю і бескарыслівасцю Апанаса Пятровіча. Ен быў сярэдняга росту, каранасты, фізічна добра складзены. Заўсёды хадзіў у капелюшы, нават у марознае надвор’е абуваўся ў туфлі і быў без рукавіц, упадабаў аблівацца халоднай вадой. Выхадзец з Гродзенскага раёна, ён добра ведаў яго вёскі і мястэчкі , многіх жыхароў, хутка знаходзіў з імі агульную мову, бо размаўляў па-беларуску.
Ен многа чытаў, ведаў гістарычнае мінулае краю, цікавіўся паходжаннем назваў вёсак, рэчак, прозвішчаў людзей і выказваў свае меркаванні пра ўплыў на гэты працэс розных старажытных плямён. Я нават пажартаваў:
Вас паслухаць, дык атрымоўваецца, што тут нічога беларускага няма!
Толькі пазней я зразумеў, што гэтак выказваў ён напрамкі сваіх навуковых пошукаў.
У Гродне ён жыў дружнай сям’ёй з жонкай Марыяй Аляксееўнай і трыма сынамі — Генадзем, Міхаілам і Пятром — у невялікім утуль-
ным доміку на ўскраіне горада. 3 часам сыны падраслі, вывучыліся і пакінулі роднае гняздо, дзе засталіся двое бацькоў. На падворку каля хаты раслі нскалькі высокіх груш і яблынь. У цяністай частцы двара стаялі некалькі вулляў, на агародзе і падворку корпаліся тры — чатыры курыцы і прыгожы важны певень; усю гэтую гаспадарку каравуліў юркі дасціпны сабачка, які гучна апавяшчаў гаспадара аб прыходзе гасцей.
Любімым заняткам Апанаса I Іятровіча каля дома было пчалярства. I Іеяку ліпені ў час водпуску мы з ім паехалі на маё лецішча, дзе я хацеў паказаць яму своіі самаробны плужок, якім можна працаваць аднаму без дапамогі. Плужок яму спадабаўся, і ён з задавальненнем піаў ім адну баразну за другой. Калі сонца ўжо схілілася на захад, мы вярнуліся ў Гродна. 1 Іадышоўшы да хаты, заўважылі на верхавіне грушы пчаліны рой. Апанасу Пятровічу не хацелася займацца пчоламі на парозе ночы, і ёндабрадушна прамовіў:
Хай бы ўжо ляцелі яны далей.
Але звычка горіп няволі. Ён павольна зняў абутак і, узяўшы рэшата, як кот, пакарабкаўся ўверх па дрэве. Назаўтра з задавальненнем паведаміў мне па тэлефоне:
Добра, што не паленаваўся. Харошым аказаўся рой!
А потым, пад восень, ён частаваў мяне духмяным залацістым мёдам. I, наогул, быў ён гасцінным, хлебасольным чалавекам, запрашаў то на мёд, то на грушы.
Па сваёй натуры Апанас Пятровіч быў вясёлым, здольным на нечаканыя ўчынкі. Адну з такіх гісторый ён расказаўу час нашых сумесных паездак у школы раёна. У пачатку жніўня аддзел адукацыі звычайна правяраўпадрыхтоўку школда новага навучальнага года. I Іапярэдзіўшы некалькіхдырэктароў школ, што намерваецца прыехаць, Цыхун на наступны дзень выправіўся у дарогу. I Іаведаўшы дзве іпколы, пасля абеда ён паявіўся каля Дзсрачынкаўскай васьмігодкі. ІІаліла сонца, а ён адчуваў такую стомленасць, што не ўтрымаўся, убачыўшы недалёка ад школы прывабныя воды ракі Свіслач. Так прыемна было б акунуцца ў ваду і зняцьдзённую стому, пакуль не падышоў дырэктар! I ён хуценька распрануўся, склаў вопратку кучкай на беразе, прыкрыўшы зверху светлым саламяным капелюшом, і даў нырца. А потым бачыць, што да ракі ідзе дырэктар школы I ІІляхтаў і пасвіствае сабе пад нос.
Мяне ахапіў нейкі дзіцячы азарт, расказваў пазней Апанас Пятровіч. Я схаваўся пад альховы куст, які навіс над вадой, і затаіўся. Шляхтаўспакойна падышоўда маёй вопраткі і агледзеўся вакол, а потым занепакоена пачаў клікаць: “Пятровіч! Пятровіч!!” Але я не адгукаўся. I ён, і я ведалі, што на Свіслачы ёсць глыбокія ямы, нырнуўшы ў якія, плыўцы патанаюць. Шляхтаў нервова забегаў па беразе, прыгаварваючы: “Няўжо мог патануць?!” Мне шкада яго стала, і я непрыкметна вылез на бераг, пачаў апранацца. Ен не адразу гэта заўважыў. А калі ўбачыў, забегаў яшчэ шпарчэй, але ўжо ад радасці.
Пазней успамінаючы гэты выпадак, Апанас I Іятровіч ужо не смяяўся, а перажываў, што прынёс чалавеку непрыемныя хваляванні. Мне лёгка былоўявіць, што адбывалася на беразе Свіслачы, таму што я добра ведаў і гарачы характар Шляхтава, і схільнасцьда гумару Цыхуна.
Гэта быў жарт, на якія ён быў добры мастак. А вось у другі раз з-за яго нестандартных паводзін мы па-сапраўднаму пачалі турбавацца за яго здароўе. Было гэта ў час франтальнай нраверкі 1 Ірывалкаўскай васьмігодкі, куды мы накіраваліся ўсім інспектарскім саставам. Закончыўшы праверку, правялі педсавет, на якім адзначылі станоўчыя вынікі работы педкалектыва. У той час яшчэ не было школьных сталовак, таму дырэктар школы запрасіла нас да сябе на абед. На падворку дырэктарскай хаты нас сустрэў злосным брэхам вялікі сабака на ланцугу. Мы пастараліся хутка дайсці да парога сенцаў. А Апанас Пятровіч накіраваўся да сабакі. Ен выставіў перад сабой правую руку, немігаючым пазіркам упёрся ў вочы жывёліне і павольна рухаўся да яе. Сабака заліваўся брэхам. Нашы жанчыны крычалі: “Што вы робіце! Ён вас парве!” Але Апанас Пятровіч працягваў моўчкі, павольна наступаць. I вось настала хвіліна, калі пачаў сціхаць брэх, усё ніжэй апукацца сабачы хвост, а сам грозны вартаўнік адступаць да буды. Нарэшце, ён залез у яе, але працягваў непрымірыма варчаць, нібыта не прызнаючы надсабой псрамогі. Апанас Пятровіч пастаяў з хвіліну каля буды і далучыўся да нас. Загадкава-вінавата гледзячы на нас, быццам гаварыў: “Я зрабіў справу, а вы думайце, што хочаце. ” Ад яго нібы прамянілася нейкая магнетычная сіла.
Вы маглі б дрэсіроўшчыкам працаваць, выказалася адна з нашых супрацоўніц.
У адказ ён толькі ўсміхнуўся.
Па адукацыі Апанас Пятровіч быў настаўнік беларускай мовы і літаратуры і ў аддзеле адукацыі адказваў за стан вывучэння гэтых прадметаў у школах. Як інспектар ён быў вельмі адказны і працавіты работнік. Калі патрэбна, ён мог працаваць у аддзеле да позняга вечара і часам браў тэрміновую работу дадому. Ен добра ведаў раён. школы, настаўнікаў і таму кіраўніцтва аддзела даручала яму пісаць справаздачы, даклады, даведкі. Гэта ўвайшло ў звычку, ён ніколі не працівіўся такімдаручэнням, іўселічылі гэтую работу яго абавязкам. I, безумоўна, найбольш увагі ён надаваў сваім прадметам — беларускай мове і літаратуры. За кароткі час ён здолеў абсталяваць у кожнай сярэдняй і васьмігадовай школе кабінет беларускай мовы і літаратуры. Для гэтай мэты былі цэнтралізівана набыты партрэты беларускіх пісьменнікаў, наглядныя і метадычныя дапаможнікі.
Доўгі час Апанас Пятровіч займаўся вывучэннем жыццёвага шляху і навуковай дзейнасці акадэміка Я. Ф. Карскага, які нарадзіўся і правёў дзяцінства ў в. Лаша. Тут у мясцовай сямігодцы А. П. Цыхун працаваў пасля вайны завучам і зацікавіўся творчым шляхам вучонага. Астаўшы інспектарам райана, ён многа працаваўу архівахі бібліятэках, збіраючы пра яго матэрыялы. Вёў ліставанне з дачкой вучонага Наталляй Яўхімаўнай Баркоўскай і ўнучкай Таццянай Сяргееўнай Карскай, якая жыла ў Ленінградзе. Ен загарэўся ідэяй стварыць у Лашанскай васьмігадовай школе музей вучонага і. адшукваючы экспанаты для яго, ездзіў у Ленінград да Т. С. Карскай. Яго намаганнямі музей у школе быў адкрыты ў 1964 г. Па просьбе Апанаса Пятровіча я зрабіў некалькі малюнкаўдля музея і альбома пра вучонага. Гэта “Хата, у якой нарадзіўся Я. Карскі”, “Лашанская школа, дзе працаваў бацька Я. Карскага”, “Кудзельніцы”, “У карчме” і інш. Я разумеў, што я не прафесійны мастак, але з усёй адказнасцю аднёсся да просьбы свайго сябра. Па карысць справе паслужылі і чашы гутаркі ў Лашы з старымі жыхарамі, якія яшчэ памяталі канец 19 ст.
У маёй памяці А. П. Цыхун застаўся як чалавек дапытлівы, творчы. Акрамя даследніцкай, збіральніцкай працы ён пісаў вершы, апавяданні. Толькі аб навуковай дзейнасці акадэміка Я. Ф. Карскага ён надрукаваў звыш дваццаці артыкулаў і кніжку
“Акадэмік з вёскі Лаша Я. Ф. Карскі”, сабраў і выдаў слоўнік мясцовай гаворкі “Скарбы народнай мовы”, выпусціў паэтычны зборнік “Легенды і балады Гродзеншчыны".
Мне заўсёды было цікава ездзіць з Апанасам I Іятровічам у аддаленыя школы, куды мы дабіраліся або рэйсавым аўтобусам і пешшу, або на матацыкле. Тут я быў вадзіцелем, а ён — пасажырам і не абы якім пасажырам, а цікавым і нястомным расказчыкам. Ён дзяліўся ўражаннямі ад сустрэч з вядомымі вучонымі, дзеячамі культуры, ад літаратурных вечароў у школах з удзелам пісьменнікаў. Аднойчы ёп разам з Васілём Быкавым накіраваліся па запрашэнні ў Каменскую сярэднюю школу. В. Быкаў быўдобра вядомы чытачам сваімі аповесцямі “Трэцяя ракета”, “Алыіійская балада”, іншыя запрошаныя гродзенскія літаратары па нейкіх прычынах не паехалі. Сустрэча прайшла цікава, пжольнікі і госці былі вельмі задаволены. Аднак пасля дырэктар школы расказваў, што настаўнікам давялося нямала рахвалявацца, таму што ў школу даволі позна паведамілі аб сустрэчы. Гасцей трэба было прыстойна прыняць, пачаставаць, а ў Гродна ехаць было гюзна. Выхад з становішча знайшоў настаўнік фізкультуры, прапанаваўшы налавіць галубоў, якіх мноства вялося на школьным гарышчы, і добра зажарыць. Так і зрабілі. Калі пад вечар скончылася сустрэча, у настаўніцкай на стале з’явіліся румяныя, духмяныя птушыныя тушкі, якія лічыліся курапячымі. Прыемна прайшла і гэтая частка сустрэчы. Апанас I Іятровіч пасля здзіўлена гаварыў:
Такую колькасць курапатак можна было ўбачыць на стале толькі ў школе, якая стаіць у полі.
Каменская СШ сапраўды стаяла ў полі на ўскраіне вёскі. А астатняга ■ што зажарылі і чым частавалі ніхто не ўдакладняў і не выпраўляў.
Назаўсёды засталіся ў маёй памяці паездкі з маім калегам на радзіму Э. Ажэшка ў вёску Мількаўшчыну і ў Багатырэвічы, дзе на працягу некалькіх гадоў у летні час яна жыла і працавала. Апанас Пятровіч з вялікай павагай адносіўся да творчасці знакамітай пісьменніцы, захапляўся яе творамі, вывучаў яе творчы і жыццёвы шлях. Вясной 1966 г. мы з ім пабывалі ў Мількаўшчыне, і ён пакінуў на фотаздымку свой аўтограф:
Кульнуўшы чарку на дарогу,
Мы ходзім, браце, па мурогу,
Сляды шукаем, дзе сцяжынкай
Эліза бегала дзяўчынкай.
Яшчэў 1937г., калі я вучыўсяў польскай паўшэхнай школе, нрачытаў раман Э. Ажэшка "Над Нёманам”. Наша настаўніца расказвала многа цікавага пра жыццё і родныя мясціны пісьменніцы. Мне вельмі хацелася пабывацьу гэтых месцах, і вось празтрыццаць гадоў маё жаданне збылося. У мяне быў цудоўны экскурсавод, які не раз пабываўу Багатырэвічах і меў што расказаць. Калі я цяпер пабываў у наднёманскім лссс каля Багатырэвіч, убачыў магілу легсндарных Яна і Цэцыліі, мне цяжка было ўявіць, што тут калісьці іпумела пушча, дзе цяпер раскінуліся палі. Апанас Пятровіч адшукаў непадалёку хату, у якой жыў адзінокі стары па прозвішчу Багатырэвіч. Ен цікава расказваў нам аб жыцці і занятках у гэтых месцах Элізы Ажэшка ў часы, калі яна прыязджала з Гродна на летнія месяцы. Апанасу Пятровічу вельмі спадабаўся гэты куточак Гродзеншчыны, абраны пісьменніцай, яе родная вёска Мількаўшчына. I хутка пасля паездкі ён чытаў мне “Баладу пра Элізу Ажэшка”:
/ ціха да роднага Нёмана йдзе,
Ідзе, як калісьці. сцяжынкаю вузкай
Туды, дзе на хвалі пускала вянкі,
Дзе краскі збірала з палёў беларускіх
I ў косы ўчлятала сабе васількі.
Калі мы вярталіся назад, ён расхвальваў урадлівасць зямель, што раскінуліся на абодвух берагах ракі Свіслач.
- Тут глеба багатая, тлустая, як ва Украіне. Утыкні галінку — і вырасце дрэва.
ІПто тут багатая нс толькі зямля. прырода, я пераканаўся, калі ён папрасіў накіраваць наш матацыкл у Свіслач Дольную да Хрысціны Міхайлаўны Зянкевіч. Гэта была ягоная цешча. Яна сустрэла нас вельмі прыязна, ласкава, частавала яешняй. А пасля па просьбе свайго зяця спявала нам беларускія народныя песні. Голас яе быў чысты, мілагучны, спевы мякка клаліся нам на душы. Пазней яе песні, занатаваныя і выдадзеныя Апанасам IІятровічам, я знайшоўу кнізе “Песні з народных глыбіняў”.
Ен збіраў і запісваў не толькі народныя песні, прыпеўкі, забаўкі, алс
і прыказкі, трапныя народныя выразы. У час нашых паездактак і сыпаў прыказкамі:
Каб мы жылі і капялюшам водку пілі.
Відаць пана па халявах.
Дзе чорт не справіцца, туды бабу пашле.
Лепш сініца ў руках, чым журавель у небе.
Як ні круці, адавядзецца памярці.
Маем — не шкадуем, а згубім — плачам.
Недай Богсвінні рог, а мужыку панства.
Каб цябе качкі патапталі.
Гэтым самым дэманстраваў багацце і трапнасць народнай мовы.
Як верны сын сваёй зямлі, ён шчыра любіў і абараняў беларускую мову. Ен ніяк не мог зразумець, чаму чыноўнікі называюць яго нацыяналістам за тое, што ён любіцьсваю зямлю і родную мову. Выступаючы ў абарону беларускай мовы, ён быў непрымірымы і нават рэзкі. Так было, калі ён перадаваўдырэктарства ў Батароўскай васьмігадовай школе новаму дырэктару Бахановічу С. Ф. былому абкамаўскаму функцыянеру, спушчанаму па партыйнай лесвіцы ўніз. Школьную маёмасць, дакументацыю перадалі спора, засталася толькі пячатка, якую Апанас Пятровіч забыўся ўзяць з сабой. Давялося ехацьда A. 11.1 Діхуна дамоў. Атрымаўшы пячатку, Бахановіч прамовіў:
- Теперь с беларускай мовай в школе будет покончено раз н навсегда!
Апанас Пятровіч пачырванеў і рэзка выпаліў:
- Бяры пячатку і ўматвай з маёй хаты!
Ён быў вядомы ўсім як стрыманы, добразычлівы чалавск, але тут не ўтрымаўся, не мог дапусціць знявагі роднай мовы. Пазней Бахановіч, апраўдваючыся, гаварыў, што ён хацеў толькі пажартаваць і не думаў, што A. 11. Цыхун так блізка да сэрца прыме яго словы пра мову, атрыма лася ўсё няўдала. Батароўская васьмігодка засталася беларускамоўнай.
А вось у другім выпадку ўзнікла рэальная пагроза пераводу ўжо іншай школы з беларускай на рускую мову навучання. У сярэдзіне 60-х гадоў у раённы аддзел адукацыі прышло пісьмо з Міністэрства асветы БССР, да якога быў прыкладзены зварот жыхароў в. Гліняны, бацькоў
вучняў мясцовай васьмігодкі, з просьбай перавесці выкладанне ў школе на рускую мову. Міністэрства прапанавала разабрацца па сутнасці пісьма на месцы, пагутарыць з бацькамі.
Мне як куратару школы было даручана правесці гэтую работу. Даведаўшыся аб пісьме і маім заданні, Апанас Пятровіч не мог застацца ў баку ад такой важнай справы і прапанаваў сваю дапамогу. 3 бацькамі ў школе мы вялі доўгую размову. Маю прамову яны сустрэлі недаверліва і нават непрымірыма. Апанас Пятровіч у сваёй гутарцы знайшоў мяккія, пераканаўчыя доказы таго, іпто мы не можам быць здраднікамі сваёй маці, як і мове, з якой мы прыходзім у свет. I Іі адзін народ у свецс не адмаўляецца ад сваёй роднай мовы, а вывучае іншыя і тым абагачае сябе, што патрэбна і карысна. Ен гаварыў спакойна, са спачуваннем у голасе, з сумам у вачах. . .
Яго прамова ўзрушыла бацькоў. Яны перасталі пярэчыць і ўрэшце рэшт адмовіліся ад свайго звароту ў Міністэрства.
Успамінаючы гэтыя выпадкі, я бачу цяпер, як не хапае нам непрымірымага і перакананага, мяккага Апанаса Пятровіча Цыхуна ў часы, калі нашу старажытную мову ганьбуюць і топчуць на ўсіх узроўнях. А ў гэты час у суседніх краінах дзяржаўныя ўлады прымаюць разгорнутыя праграмы па абароне, развіццю і пашырэнню сваіх моваў у свеце.
2007г. Вячаслаў Губар
Слова пра А. П. Цыхуна
Калі не стала Апанаса 1 Іятровіча, пачынаеш па-новаму ацэньваць, асэнсоўваць ягоўчынкі, выказванні, заўвагі. Заўважаеш, што яны былі не выпадковымі, а з’яўляліся істотнай рысай яго натуры. Я ў гэтым пераконваюся, калі ўспамінаю шматлікія з ім сустрэчы.
Моцнае ўражанне зрабіў на мяне і прымусіў па-новаму ацаніць некаторыя з’явы жыцдя яго прыезд ў сярэдзіне 60-х г. мінулага стагоддзя ў Капцёўскую сярэднюю школу, дзе я ў той час працаваў завучам. Я крыху ведаў яго і раней, сустракаючы ў раённым аддзеле адукацыі. Звярталі ўвагу яго сур’ёзны выгляд, дзелавітасць, пастаянная заклапочанасць нейкімі справамі і — адкрытае дэманстратыўнае карыстанне беларускай мовай. Аж няёмка станавілася: усе навокал размаўляюць па-руску, а ён па-беларуску.
Пры яго наведванні школы мы з дырэктарам 11. М. Ганчарэвічам убачылі ў ім дзяржаўнага кантралёра, началыііка, інспектара, які правярае ўзровснь нашага кіраўніцтва і стан выкладання беларускай мовы і літаратуры. Мы адчувалі сябе як на экзамене. Мы і настаўніца беларускай мовы Богдзель Г. У. пастараліся паказаць патрэбныя дакументы, дыдактычныя матэрыялы, прадметны кабінет і даказаць, што недарэмна ямо дзяржаўны хлеб.
Апанас Пятровіч паводзіў сябе вельмі добразычліва, дружалюбна, што нам падавалася непрывычным для інспектара-кантралёра; яго цікавілі не толькі урокі беларускай мовы і літаратуры, але і тое, як у школе падтрымваецца беларускі дух навучання: пазакласная работа па гэтых прадметах і гісторыі, заняткі краязнаўствам, творчыя работы вучняў. Яго ўвагу прыцягнулі фальклорныя зборы, якія зрабіла настаўніца беларускай мовы і якім мы не прыдавалі значэння. 3 яго слоў да нас, яшчэ маладой адміністрацыі, дайшло разуменне важнасці гэтай справы і каштоўнасці сабраных матэрыялаў. Ен мяккаю просьбай прыцягнуў і нас да і этай справы:
- Пацікаўцесяў вёсцы Караневічы. Мне падаецца, што там ведаюць гіесню пра Казіміра Рагачэўскага, былога сакратара Індурскага райкама КПЗБ. Добра было б яе запісаць. Хіба я туды схаджу.
Нам здырэктарам школы ўтой час было мала вядома пра захапленні Апанаса Пятровіча вывучэннем мінулага свайго краю, пра зборы на-
родных песень, гаворак, прыказак, і мы толькі падзівіліся, што яго хвалюе адна песня, дзеля якой ён гатовы ісці пешшу чатыры кіламетры. Паабяцалі яезапісаць. Пакідаючы школу, ён шчыра пажадаў:
- Трымайце, хлопцы, беларускі дух у школе!
Праз некалькі дзён, пагрузіўшы ў школьны аўтамабіль магнітафон, накіравалісяў в. Караневічы, дзе адшукалі жанчыну па прозвішчу Зайка і запісалі тую песню, перадалі A. 11.1 Іыхуну. Далейшы лёс яе нсвядомы. У яго кнізе “IІесні з народных глыбіняў” (2000г. ) яна адсутнічае.
У канцы таго ж навучальнага года Апанас Пятровіч яшчэ раз наведаў Капцёўскую СШ і цяпер ён трапіў на выпускны экзамен па хіміі ў 1 I класе. У вучняў і экзаменацыйнай камісіі страху па завязку, алс ён, інспектар райана, паводзіў сябе вельмі далікатна. Запомнілася, як ён умеў знешне непрыкметна і пачуць адказы вучняў, і весці са мной, старшынёй экзаменацыйнай камісіі, гутарку:
- Бярыце сшытак і будзем пісаць пьесу. . . Пішыце загаловак: “На крэсах усходніх”. Так. . . Далсй. . . Драма ў 3-х актах. Дзеючыя асобы.
Усё гэта я старанна занатаваў на першых лістах сшытка, нават першую дзею напісалі. Але далей справа не пайшла: я не адчуваў у сабе ні дастаткова ведаў аб “ крэсах усходніх”, ні часу, ні схільнасці да драматургіі. I ляжыць той сшытак з пачатай драмай па сённяшні дзень як наказ Апанаса Пятровіча вывучаць мінулае роднага краю. Чаму навучыў ён сваімі заданнямі, то гэта цікавасці да вывучэння гісторыі малой радзімы, таму што ў ёй адлюстроўваецца гісторыя ўсёй краіны, як у кроплі вады заключаны ўсе ўласцівасці яе.
Тут будзе дарэчы сказаць нскалькі слоў пра Апанаса Пятровіча як інспектара аддзела адукацыі. За час працы настаўнікам, а потым інспектарам мне даводзілася сустракаць і працаваць з рознымі па кампетэнтнасці і чалавечых якасцях людзьмі на гэтай пасадзе. Апанаса Пятровіча адрознівала дзелавітасць, глыбокае веданне школьных праблсм, патрабавальнасць у спалучэнні з мяккасцю, чалавечнасцю. I Іс прыпамінаецца ні аднаго выпадку, каб ён абразіў, зняважыў настаўніка, беспадстаўна пакрытыкаваў каго-небудзь з школьных работнікаў. Выяўляючы недахопы ў рабоце настаўнікаў або кіраўнікоў школы, ён не спяшаўся дакладваць начальству, каб чаказаць сваю прынцыповасць, а стараўся дапамагчы чалавеку пераадолець недахопы. Здава-
лася, што яму самому было няёмка за выяўленыя недапрацоўкі. Ён імкнуўся ўбачыць у чалавека яго поспехі, падбадзёрыць і падтрымаць у пошуках і творчасці і ў той жа час не дараваў гультайства, хлусні, несумленнасці. У адносінах з работнікамі школ ён трымаўся проста і даступна. Апанас Пятровіч добра ведаў стан спраў у школах, якіх у раёне было звыш сотні, не заседжваўся ў кабінеце, а накіроўваўся ў школы пешкі з-за адсутнасці транспарту, таму ён утрымваў у памяці сотні імён настаўнікаў, класных кіраўнікоў, завучаў, дырэктараў. I нездарма яму часта даручалі ў райана складаць справаздачы і пісаць даклады на жнівеньскую канферэнцыю — галоўную перад пачаткам навучальнага года. Даклады гэтыя былі цікавымі і змястоўнымі, абавязкова была і крытыка, але заслужаная, і ніхто за яе не крыўдзіўся. Таму і карыстаўся Апанас ІІятровіч павагай і аўтарытэтам сярод настаўніцтва раёна і нават тады, якужо пайшоў на пенсію.
Ён сам многа працаваў і падаваў прыкладзахаплення народнай культурай, вывучэння гісторыі Гродзеншчыны. 11а яго ініцыятыве і настаянню ва ўсіхсярэдніхі васьмігадовыхшколахствараліся краязнаўчыя куткі па матэрыялах гісторыі раёна, афармляліся стэнды і альбомы аб ветэранах вайны і працы, дзеячах беларускай культуры. Стараннямі Апанаса Пятровіча ў Лашанскай васьмігодцыў 1964 г. створаны музеі акадэміка Я. Ф. Карскага і партызанкі Волыі Соламавай, якія жылі ў свой час у вёсцы Лаша. Яго вызначала нястомная працавітасць. Ён быў пастаянна заняты пошукам то ў гістарычных архівах, то ў бібліятэках, то ў музеях, a то спяшаўся на сустрэчы з школьнікамі або работнікамі культуры. У абласной газеце ‘Тродзенская праўда” і раённай “Сельскай нові” і іншых выданнях рэгулярна з’яўляліся артыкулы А. П. I І,ыхуна аб знакамітых людзях Гродзеншчыны: вучоных Я. Ф. Карскім і М. Пачобуце-Адляніцкім, літаратарах Э. Ажэшка, М. Краўцове, К. Якаўчыку, паэце і педагогу I. Легатовічу, наркаме асеты БССР А. Баліцкім, рэвалюцыянеру-падгюльшчыку К. Рагачэўскім, генералах М. Грыгаровічу, 1. Іоскавічу, В. Гуліду, аб далёкіх насельніках вобласці — яцвягах, аб пасяленнях татар на тэрыторыі раёна і іх культурнай спадчыне — кнізе аль-Кітаб і інш. Вынікам падзвіжніцкай працы стала выданне пяці яго кніжак, дзесяткаў асобных артыкулаў, вылікай колькасці вершаў, поўнасцю пакуль не сабраныху кнігу.
Апанас Пятровіч цяпер уяўляецца мне чалавекам адной вялікай ідэі — служэння беларушчыне: беларускай мове, культуры, гісторыі,
незалежнасці краіны, дзеля чаго ён працаваў усё жыццё. Яго пастаянна хваляваў стан беларускай мовы, беларускамоўнага навучання ў раёне і краіне. 1 калі ў 1989 г. пачало стварацца ў раёне Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны, ён стаў самым актыўным яго прыхільнікам, стваралыіікам і сябрам, перажываў творчы ўздым. Ен па-маладому адгукаецца на ўсе запрашэнні аддзела адукацыі, культуры, раённай арганізацыі Таварыства ўдзельнічаць у канферэнцыях, вечарынах, паседжаннях. Яго актыўнасць прышлася не да спадобы некаторым звышпільным чыноўнікам, і япы залічылі яго ў нацыяналісты. Так адбылося на адной канферэнцыі раённай арганізацыі Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны, дзе прысутнічаў адзін з раённых начальнікаў. Толькі нядаўна прайшоў сумнавядомы рэферэндум 1995 г. Лпанас Пятровіч з запалам гаварыў аб недапушчальнасці згортвання беларускамоўнага навучання, прачытаў свой верш “Родная мова”:
О, матчына мова! Крывіцкая мова!
У роднай старонцы красуй, маладзей! Хоць нелюдзі сыкаюць, ладзяць аковы, А ты нам наславу звіні, прыгажэй!
Потым выступіў гэты чыноўнік, заатэхнік па адукацыі, і заявіў, што беларуская літаратура бедная, што Ніл Гілевіч нічога значнага нс стварыў, аў А. Цыхуна гучацьнацыяналістычныя ноткі. Штотут пачалося! Зала ўскіпсла абурэннем. Чыноўніка ледзь не выгналі з канферэнцыі. Апанас Пятровіч востра перажываў такую несправядлівую ацэнку яго дзейнасці, хаця ў паняцці “нацыяналіст” чіякой абразы не існуе. Гэта — патрыёт сваёй краіны, свайго народа, якім ён і быў на самой справе.
Пасля прыняцця закона "Аб мовах у Беларускай ССР” (1990 г) Апанас Пятровіч часта наведваўся да нас у аддзел адукацыі і цікавіўся планамі па пераходзе школ на беларускую мову навучання і іх рэалізацыяй. Ягорадавала інфармацыя, штоўжоў 1994 г. Усе сярэднія, базавыя і пачатковыя школы ў раёнс, дзіцячыя садкі працуюць на беларускай мовс, што беларуская мова стала рабочай у аддзелах адукацыі і культуры, у раённым савецс народных дэпутатаў. Ен гаварыў:
-Мяне ўсцешыла тое, што хоць на закаце жыцця я ўбачыў дзяржаўнае адраджэнне нашай мовы.
Дзссыді ў гэты час мы ў раённай арганізацыі Таварыства беларускай
мовы імя Ф. Скарыны арганізавалі пры падтрымцы аддзелаў адукацыі і культуры прэзентацыюяго кнігі “Скарбы народнай мовы”, якая нядаўна вышла здруку. Апанас Пятровіч быў усцешаны тым, ягоная шматгадовая праца выклікала вялікую зацікаўленасць у настаўнікаў і работнікаў культуры. А народны паэт Беларусі I Ііл Гілевіч у сваіх нататках пра кнігу адзначаў, што з задавальненнем чытае яе кожны вечар і акунаецца ў стыхію роднай мовы. Апанас 1 Іятровіч расказаў, што “скарбы народнай мовы” збіраў усе гады інспектарскай працы і толькі наступіўшая перабудова дала магчымасць надрукаваць кнігу. Ен з натхненнем чытаў свае вершы, прысвечаныя роднаму краю і мове. Здобрым гумарам сустрэў маё прысвячэнне яму з нагоды выдання кнігі:
Цыхун. зважваў кожнае слова,
Як бы правярау на зубок — / “Скарбы народнаемовы” Знаййілі ў кожнай хаце куток.
Здабытае слова у “Скарбах”
Іскрыцца, нібы дыямант.
3 буянства вясёлк.авых фарбаў
Цяпер вы — прафесар і гранд.
Ен цаніў і любіў не толькі роднае слова, але і народныя мелодыі, песні, якія з задавальненнем слухаў, запісваў і сам добра спяваў і іграў на скрыпцы. Запомнілася вечарына з нагоды аднаго юбілею Апанаса Пятровіча, якая праводзілася ў Доме народнай творчасці. Адметнай падзеяй на ёй быў удзел трох вясковых жанчын, якія добра ведалі яго з тых часоў, калі ён збіраў і запісваў народныя песні ў іх выкананні. Яны пранікнёна праспявалі некалькі народных песень, ім удала падыгрываў на скрыпцы сам юбіляр. Усё гэта так прыгожа стасавалася з яго народнай, беларускай сутнасцю.
3 сярэдзіны 90-х гадоў пачаўся адкат беларусізацыі, і Апанас Пятровіч перажываў гэта як асабістую паразу. Моцна перажываў за лёс музея акадэміка Я. Ф. Карскага, калі паўстала пытанне аб закрыцці Лашанскай васьмігодкі як малакамплектнай. Прыходзіў у раённы аддзел адукацыі, дзе мы раіліся, якія прыняць меры па яго захаванні, хадзілі разам у райвыканкам, даказвалі. Як заўсёды ў савецкія часы, тут не хапала грошай. Удалося дамагчыся толькі адтэрміноўкі яго закрыц-
ця на год, а школа была закрыта. Экспанаты музея часткова папалі ў суседнюю Луцкаўлянскую сш, часткова — ў Гродзенскі гісторыка — краязнаўчы музей, часткова у гродзенскую гімназію. Асабістай знявагай ён палічыў старанні дырэктара Капцёўскай сш Л. М. Санюковіч па пераводу навучання ў школе на рускую мову: дырэктар школы растаптала ўсе здабыткі беларускамоўнага навучання, дасягнутыя папярэднімі дырэктарамі, у тым ліку і Апанасам ГІятровічам, калі ён тут працаваў дырэктарам пасля вайны.
I ўсё такі ён верыў, што справа, якой ён аддаў многа сіл, не загіне, будзе жыць беларускае слова, таму што паўстаюць новыя пакаленні, якія цікавяцца гісторыяй і культурай роднага краю, разумеюць неабходнасць вяртання беларускай мове статуса адзінай дзяржаўнай мовы.
Іван Буднік
Памятныя сустрэчы з настаўнікам і асветнікам А. П. Цыхуном.
3 Апанасам Пятровічам Цыхуном мяне пазнаёміў В. Сухі на пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя. Як потым высветлілася, вядомы краязнавец і асветнік жыў недалёка ад мяне, на вул. Бертэля. Дцразу пасля першай сустрэчы я зразумеў, які шматгранны талент мае гэты чалавек! Як ён прыцягваў да сябе сваёй жыццёвай сілай, хоць было ямуўжо за 80 гадоў! Ветлівы і гасцінны Апанас Пятровіч стаўдля мяне духоўным настаўнікам, старэйшым сябрам. Тое, што ён быў творчым настаўнікам, інспектарам РАНА, дырэктарам школы, этнографам, паэтам, добра граў на скрыпцы, спяваў — гэта вядома шмат каму. Я ж хачу расказаць не толькі пра ягоныя выдатныя чалавечыя якасці, але і некаторыя справы, што характарызуюць Апанаса Пятровіча яшчэ як патрыёта і грамадзяніна. Апанас Пятровіч, цвёрда перекананы ў сваіх пачынаннях, звычайна ішоўда канца, нават калі іншыя, страціўшы цярпенне, ўжо амаль не дапамагалі, а часам і перашкаджалі.
АдАпанаса Пятровіча ядаведаўся эпапею вяртанняззабыцця нашага славутага земляка Я. Карскага, адкрыцця музея акадэміка 19 снежня 1964 года ў в. Лаша, надання імя акадэміка Лашанскай васьмігадовай школе, немагчымасці надрукаваць матэрыялы з фотаальбому пра акадэміка на працягу 20 гадоў. Апанас Пятровіч быў своеасаблівай энцыклапедыяй па нашаму рэгіёну, я да сёння здзіўляюся ягонай памяці, яго ўспамінам пра цікавыя падзеі мінулага. Дзякуючы А. Цыхуну была названа імем акадэміка вуліца, абласная бібліятэка таксама стала насіць яго імя. У абласной бібліятэцы і у Гродзенскім універсітэце былі абсталяваны стэнды, прысвечаныя Я. Карскаму. Гарадзенская культурная прастора павольна напаўнялася і беларускімі постацямі, што замацоўваліся ў візуальнай прасторы Гародні.
А. П. Цыхун і музеі Я. Карскага. Лаша (19.12.1964-1992).
У 1991 годзеўЛашы былі адзначаны 130-я ўгодкі здня нараджэння Я. Карскага, куды з’ехаліся пераважна беларускія філолагі, савецкія і партыйныя работнікі. А менш як праз год, ужо ў незалежнай Беларусі стала вядома, што Лашанская школа і музей у ёй будуць зачынены. 3
болемусэрцы напісалаў 1992 годзе лістў газету “ Гродзенская праўда” унучка Я. Карскага з Санкт-Пецярбурга Таццяна Сяргееўна пра недарэчнае закрыццё музея. Адзін з нешматлікіх людзей, хто з Гародні “біў узваны”, быў A. II. Цыхун. Лле гэтага было мала. Музей Я. Карскага пасля амаль 30-гадовага існавання быў зачынены. Пазней у школе і музеі пасялілі мігрантаў з былога СССР. Тамтэйшыя жыхары потым казалі, што пасля закрыцця школы, дзе знаходзіўся музей, не было належнай аховы, таму некаторыя карысныя рэчы з музся праз пабітыя шыбы былі расцягнутыя. . . Астатнія музейныя экспанаты сёння знаходзяцца ў Луцкаўлянскім музеі пад кіраўніцтвам яго стваралыііка Уладзіміра Козырава.
Прыкладна ў гэты ж час у школе-гімназіі №30 (сёння гімназія №1 ) адбываўся сход педагагічнага калектыва. Вырашалася пытанне, якое імя надаць навучальнай установе. Выкладчыца гісторыі Г. С. Бабахава прапанавала надаць школе-гімназіі імя П. М. Машэрава. Пад уражаннем ранейшых размоў пра Я. Карскага з A. II. Цыхуном я адразу прапанаваў імя акадэміка. Настаўніца беларускай мовы Т. I. Еўтух всльмі аргументавана падтрымала прапанаваную мной кандыдатуру Я. Карскага (ці ўсё выпадкова, але яе карані былі з Лашы, і яна добра ведала і пра музей, і пра Я. Карскага). Пераважная большасць педкалектыва падтрымала ініцыятыву надаць школе-гімназіі №30 імя акадэміка Я. Ф. Карскага. Сённяшняя шыльда на беларускай мове прыўваходзеў гімназію сведчыцьаб тым выбары настаўнікаў . Гэта былі часы, калі нават паветра спрыяла беларускім ініцыятывам, уся краіна чакала іх, але іх тады яшчэ было замала, а калі пазней з’явілася болып ініцыятываў, то сталі неспрыяльнымі “кліматычныя ўмовы”. Наша правінцыйнае мысленне недазваляе вызначыцца з больш значнымі справамі на псрспектыву. . . Мы яшчэ якдзеці, непаўналетнія. . Пакуль што. . .
Хутка паўстае новы музей Яўхіма Карскага — ужоў Гародні па прасп. Янкі Купалы.
3 ініцыятывы ўжо дырэктара школы-гімназіі Р. I. Можджар, вядомага вучонага А. Майсяёнка і пры актыўным удзеле настаўнікаў Т. I. Еўтух, В. С. Шаровай, іншых выкладчыкаў і гімназістаў утварылася ядро аргкамітэта па стварэнні новага музея Я. Ф. Карскага ў школегімназіі №30. Спачатку А. Цыхун да гэтай ідэі па некалькіх прычынах
паставіўся з насцярогай. Ён лічыў, што музей павінен быць ўсё ж такі на радзіме Я. Карскага, па-другое, ніхто не могдаць гарантыі, штолёс новага музея будзе лепшы. Таму шмат прышлося пераконваць А. Цыхуна ў адваротным. I Іаступова сам ці праз мяне ён перадаў у новы музей большую частку здымкаў і матэрыялаў, што захоўваліся ў яго архіве. Пазней музею перадалі матэрыялы і з іншых устаноў. А. Цыхун у тыя гады быў жаданы госць на розных агульнашкольных мерапрыемствах, у асобных класах школы-гімназіі №30, у іншых навучальных установах. Калі яму дазваляла здароўе, я часта падвозіў яго і суправаджаў на такія мерапрыемствы, дзе ён расказваў пра Я. Карскага, пра стварэнне першага музея ў Лашы, пра 11 Сусветную вайну, ўдзельнікам якой ён быў, з вялікім задавальненнем напамяць чытаў уласныя вершы. Фактычна ў любой аўдыторыі дзеці яго слухалі з вялікай цікавасцю. Яго добра пастаўлены голас мог трымаць амаль любую аўдыторыю працяглы час. Шмат праблемных пытанняў, звязаных з новам музеем, арганізатарам даводзілася пастаянна карэктаваць, улагоджваць. He хапала матэрыяльных сродкаў на афармленне памяшкання, якое было першапачаткова выдзелена і пераабсталяванаўхоле на першым паверсе навучальнай установы.
4 лютага 1995 года новы музей Я Карскага расчыніў свае дзверы перад наведвальнікамі. Безумоўна, першая экспазіцыя музея, стэнды былі зроблены зыходзячы з выдзеленых матэрыяльных рэсурсаў. ”Беднаваты, казаўА. Цыхун, але ёсць нейкі пачатак». Кожная дэлегацыя, замежныя госці, экскурсанты пры наведванні школы-гімназіі не забываюць паслухаць экскурсію гімназістаў у школьным музеі, створаным пры непасрэдным ўдзеле Апанаса Пятровіча, пакінуць цёплыя словы ў кнізе наведвальнікаў музея. Некалі яго наведаў і былы міністр адукацыі Васіль Стражаў. Здымала тэлебачанне. Праз пэўны час, дзякуючы Аляксандру Мілінкевічу, адміністрацыі школы-гімназіі былі выдзелены сродкі на абсталяванне музея. Пазней на другім паверсе ’Троднаэнерга” за свае сродкі зрабіла капітальны рамонт новага памяшкання, дзе з 2006 года, ужо ў больш пашыранай экспазіцыі, музей знаходзіцца і сёння. У час адкрыцця новай экспазіцыі перарэзаць стужкудаверылі А. Майсяёнку і намесніку старшыні выканкама Кастрычніцкага раёнаЖ. Грыцкевіч. На жаль, ужо адсутнічаў A. 11. 1 [ыхун, які пакінуў гэты свет у сакавіку 2005 года. Мастак-каваль Юрась Мацко адмыслова зрабіў і
падараваўдля новага памяшкання прыгожы жырандоль. Новы куратар музея намеснік дырэктара школы-гімназіі Віталь Карнялюкунёс новы струменьў прадаўжэнне музейнай справы, распачатайў90-я гады. Быў зроблены стэнд, прысвечаны стваралыііку першага музея ў Лашы A. 11. Цыхуну. Прадаўжаецца работаўпашырэнні ведаўі кантактаўзлюдзьмі, што спрычыніліся да стварэння і папаўнення матэрыяламі першага музея ў Лашы. Краязнаўцы-гурткоўцы наведалі кіраўніцу першага музея ў Лашы спадарыню Марыю Якімовіч. З’ездзілі ў Луцкаўлянскі музей (загадчык — Уладзімір Козыраў), дзе азнаёміліся з музеем у цэлым і асобнымі часткамі, прысвечанымі Я. Карскаму, А. Цыхуну, А. Баліцкаму. Куратар музея Я. Карскага ў гімназіі №1 Віталь Карнялюк працягвае падтрымліваць кантакты з роднымі Я. Карскага, распачатыя яшчэ А. Цыхуном. 24 верасня 2008 годдзе праўнук Я. Карскага піцерскі літаратар Аляксандр Карскі прыслаў новыя цікавыя звесткі пра свайго прадзеда аб яго знаходжанні ў Мігове і Панямуні.
У гімназіі №1 ўжо з першай паловы 90-х склалася традыцыя ўшанавання памяці пра Я. Карскага, закладзеная яшчэ з першых часоў амаль штогадовай прысутнасці А. Цыхуна — праводяцца “Дэкады Я. Ф. Карскага", у час якіхлепшыя вучні гімназіі ганаруюцца стыпендыяй імя Я. Карскага.
Помнік-валун Давыду Гарадзенскаму.
Апанас Пятровіч напісаў верш, прысвечаны славутаму гарадзенскаму князю Давыду, які быў па-здрадніцку забіты. А. Цыхун вельмі спадзяваўся, што чатыры радкі з гэтага всрша будуць выбіты на будучым помніку-валуне славутаму князю. . .
Had Гародняй праходзяць, стагоддзі, А ты спіш у кургане, князь любы!
Помніць вораг твой меч. . . Чуюць людзі, Як гудуць гарадзенскія трубы.
У сярэдзіне 90-х давялося ў нсчым дапамагчы ягонай ініцыятыве па ўвекавечанні памяці гэтага воя. Ён склаў адпаведны ліст і пачаў (пры ўзросце болып 80 гадоў) збор подпісаў сярод гарадзенскай інтэлігенцыі за ўсталяванне помніка Давыду Гарадзенскаму. Меркавалі, што яго трэба ўсталяваць ці на вуліцы яго імя непада-
лёку ад драмтэатра, ці там, дзе яго, па легендзе, пахавалі. Трэба сказаць, што адзін сябра СП Беларусі, выказаў папрок А. Цыхуну :”Што вы носіцеся з легендай пахавання Давыда Гарадзенскага, якую прыдумаў М. Ткачоў!”
Чыноўнікі гарвыканкама, чытаючы ліст з подпісамі, не адмаўлялі ініцыятыве, але і не загараліся думкай аб яс ажыццяўленні, спасылаючыся як заўсёды на фінансаванне праекта. 11а гэта А. Цыхун, заслужаны настаўнік Беларусі, “трымаў у кішэні” наступны аргумент:”Дайце толькі дазвол, а сродкі мы самі знойдзем!” He дапамагло. . .
Ужо быў знойдзены вялізны прыгожы валун на сотках аднаго беларуса, каля лецішча кампазітара Я. Петрашэвіча. А. Цыхун ужо дамовіўся з транспартам для яго дастаўкі ў Гародню. Мяне Апанас IІятровіч папрасіў завесці яго з Я. IІетрашэвічам да таго валуна.
Ен сапраўды быў цудоўны: высокі, патрабаваў мінімальнай апрацоўкі. Мы ўсе сфатаграфаваліся каля яго, выслухалі гісторыю пра немалыя грошы, што запатрабаваў уласнік сотак, і адправілісяў Гародню. . .
. .. Праз некалькі год, да юбілейнай 875-й гадавіны Гародні, улады “успомнілі” пра Д. Гарадзенскага. 20 верасня 2003 года непадалёку ад Барысаглебскай царквы ўрачыста быў адкрыты памятны валун у гонар вялікага князя Давыда Гарадзенскага (скульптар Уладзімір Панцялееў) з надпісам: “Ад удзячных нашчадкаў”. Чатырохрадкоўе А. Цыхуна забыта, самога ініцыятара ўсталявання памятнага валуна на адкрыццё ўлады не запрасілі. Памятаю, як моцна перажываў Апанас Пятровіч з гэтай нагоды. . . Але ініцыятыва, як бачым, марна не прапала. Дзякуем і за гэта.
Дзядзька Я. Карскага Іван Карскі.
Вядома, што сам акадэмік гіахаваны ў Санкт-І Іецярбургу на Смаленскіх могілках. А яго родны дзядзька, вядомы этнограф і фалькларыст Іван Карскі са сваімі роднымі пахаваны на Лашанскіх могілках. Крыж, падобны на уніяцкі, як піша А. Цыхун, Іван Карскі паставіў будучы дзячком Лашанскай царквы па сваіх родных. На ім напісана: ’’Онуфрія, Фёклу, Нгнатія, Стефана, Марью. Сооружон нюля 1880 г. тіданнем скорбяіцего сына II. О. Карского”. Пазней пахавалі зле-
ва пад падобным крыжом і самога Івана Карскага. У свой час Апанас I Іятровіч казаў мне, што ён не менш за Я. Карскага зрабіўдля Беларусі, але незаслужана забыты. 1 вось недзе ў другой палове 90-х вырашылі сабрать групу валанцёраў і прывезці ў належны стан месца пахавання Івана Карскага. Адразу далі згоду дапамагчы тады яшчэ студэнты, a сёння ужо ўсім вядомыя тэлежурналіст і краязнаўца Павел Мажэйка і Янка Лялевіч. Мой стрыечны брат Юры Капіца дапамогз транспартам, узялі неабходны інструментддя вырубкі высокага хмызняка іупарадкавання зямлі. Добра папрацаваўшы інструментамі, вярпулі ў належны стан закінутым магілам. Увечары вярнуліся ў Гародню. У газеце“ЛіМ” А. Цыхун надрукаваў грунтоўны артыкул пра Івана Карскага. Зрабілі копіі. Выслалі старшыні калгаса імя Дзяншчыкова (Лашанскія землі адносяцца да гэтага калгаса) з просьбай аб дапамозе ў рэстаўрацыі помніка і агароджы. У 1992 годзе старшыня калгаса Васіль Свірыдужо дапамог у выданні кнігі А. Цыхуна “Акадэмікз вёскі Лаша”, на гэты раз ён таксама не адмовіў. Пазней з Апанасам Пятровічам сздзілі на яго малую радзіму ў вёску Кунцаўшчына і зрабілі на Лашанскіх могілках некалькі здымкаў фактычна адноўленага пахавання Івана Карскага і яго родных. . .
... У 2007 годзе гімназісты-краязнаўцы гімназіі №1 ездзілі на экскурсію-практыку ў Лашу, фатаграфавалі вёску, помнік Вользе Соломавай (кажуць, што яе прозвішча было Салома), былую школу імя Яўхіма Карскага з памятнымі шыльдамі Вользе Соламавай, генералу Міхаілу Грыгаровічу, наведалі магілы Івана Карскага і яго родных, а непадалёку магілу Юліі Фёдараўны маці Апанаса Цыхуна.
Ліст ад гарадзенскіх настаўнікаў прэзідэнту.
Ужо пасля першага тура выбараў падсвядома адчувалі, які курс у дачыненні да беларускай мовы і культуры абярэ будучы прэзідэнт. Але некаторыя беларусы не пераставалі цешыць сябе нейкімі ілюзіямі. Восенню 1994г. , калі многія не вышлі з паслявыбарнага шоку, мы вырашылі напісань ліст адлюдзей, якія думалі па іншаму, чым новаабраны прэзідэнт. 3 Апанасам Пятровічам накідалі першапачатковы варыянт тэкста. 3 Курчэўскім Янкам і Курбатам Юркам дапрацавалі і сабралі каля 230 подпісаў настаўнікаў і выкладчыкаў Гародні ў пад-
трымку беларускай мовы і культуры. Тэкст ліста і іюдпісы перадалі адрасату, дзе першую подпіс пад зваротам па праву паставіў А. Цыхун. Вясной 95-га вар’яцкі рэферэндум, адно з пытанняў якога было пра “роўнасць моў”. За гэтыя 15 гадоў агульная культура ў цэлым, а беларуская ў прыватнасці адкінута як чужая.
. . . Часцяком, калі пасля працы са школы заходзіў у госці да Апанаса Пятровіча, галоўнае пытанне да мяне было:” Ну, што там робяць настаўнікі па захаванні беларускай мовы?” Расказваў, як было добрае і не вельмі. I хоць іншым разам ён рабіў песімістычныя высновы, але ўнутраны голас здавацца не збіраўся. I ён тады чытаў свой верш “Гімн беларускай мове”. Сёння большасці з нас нехапае “ін’екцыі” па захаванні аптымізму ў неспрыяльных умовах.
Апанас Цыхун і пчолы.
Тое, што А. Цыхун яшчэ і пчаляр, які амаль кожны год меў і свой мёд, і праполіс, ведалі шматлікія яго сябры. I Іраўда, мёду ён атрымліваў не надта шмат, былоў ягода 1 вулляў. Азямлі на прысядзібным участку ўсяго соткі 2-3. Апанас I Іятровіч акрамя дагляду за пчоламі нават ў 90-гадовым узросце садзіў пад рыдлёўку і бульбу, і іншыя агародныя культуры. Ен быў чалавекам справы не толькі з асадкай ў руках, не цураўся і гаспадарчых клопатаў. Недзе напрыканцы 90-х пасля марознай зімы бачу: моцна засумаваў Апанас Пятровіч. Аказваеца, “прапалі пчолы”. I Іраз колькі часу ён просіць мяне падвесці яго на лецішча да яго сябра Вячаслава Губара, былога інспектара РАНА, кабзабраць вялікую пчаліную сямейку і прывесці на прысядзібны ўчастак. Па прыездзе да Вячаслава Адамавіча пад час нераносу некалькі пчол паспелі ўджаліць Апанаса Пятровіча, на штоён заўважыў: ” Гэта вельмі карысна. Бо каб не пчаліны яд і мёд, то я ніколі не пражыў бы столькі год! Mae нешматлікія равеснікі даўно кіёчкам па пяску млююць, а я яшчэ і кніжкі пішу!”
27 ліпеня Дзень незалежнасці.
Аднаўленне незалежнасці Беларусі шмат гадоў і ўлады, і апазіцыя адзначалі ў Гародні 27 ліпеня, школыіікам пра гэта ўжо памяць”адбілі”. Які дзень Незалежнасці 3 ліпеня, калі Гародню ад немцаў вызвалілі
толькі 16 ліпеня! Пад час ранейшых святочных канцэртаў, што афіцыйна адбываліся ў драмтэатры 27 ліпеня, людзі прыносілі кветкі, паветраныя балончыкі, дзесяткі нацыянальных сцягоў, а на канцэртах па-беларуску, памятую, выступалі яшчэ толькі пачынаючыя спевакі Звяровіч і Галіна Шышкова. I Іерад канцэртам дэмсілы звычайна ладзілі святочную дэманстрацыю. Неяк напярэдадні свята тэлефануе ўвечары Апанас Пятровіч і пытаеца, ці збіраюся я заўтра пайсці на святочную дэманстрацыю. Атрымаўшы станоўчы адказ, ён спытаў, ці не мог бы я з раніцы зайсці да яго, каб пайсці разам. Раніцою я ўбачыў Апанаса Пятровіча ў поўным парадзе: у касцюме з ветэранскімі медалямі і ў саламяным капялюшы. Сёння іх носяць шмат людзей розных фасонаў, а тады саламяны брыль насілі адзінкі. А тут яшчэ эксклюзіўны экзэмпляр, зроблены сямьёй Блудавых. У цэнтры Гародні мы сустрэлі Я. Курчэўскага і ўтрох далучыліся да святочнай калоны. Якзаўсёды, ”операторы” здымалі ўсіх на стужку. Калона рухалася даволі хутка, і мы з Янкам трохі прытарможвалі, каб ісці разам з Апанасам Пятровічам, даганяючы астатніх. А ён у сваю чаргу стараўся ісці хутчэй, за што пара маладзёнаў на абочыне, убачыўшы ветэрана з медалямі ў эксклюзіўным брылі, з вялікай пашанай заапладзіравала. . . Ен быў найстарэйшы ў калоне...
Калі пасля дэманстрацыі Апанаса Пятровіча падвезлі пад самую хату, то ён, запрашаючы да сябе, кажа: "Такое свята трэба адзначыць, хлопцы! Хоць па кілішку!”
Пройдзеныя шляхі-пуцявіны.
Пад такой красамоўнай назвай у 2003 годзе выйшла новая, пятая па ліку кніга А. Цыхуна. Але спачатку рукапісы будучай кнігі ў 1998 годзе друкавала беластоцкая газета”Ніва”. Кожны раз, калі прыносілі новы экземпляр газеты з яго жыццёвымі ўспамінамі, узрушаны Апанас Пятровіч спачатку даваў мне пачытаць, а потым любіў спытаць, ці спадабалася. А ўжо да 94-й гадавіны з дня яго нараджэння адбылася прэзентацыя кнігі ў залі гарадзенскай абласной бібліятэкі імя Я. Карскага. Над ёй працавалі рэдактар А. Вашкевіч, а таксама Я. Лялевіч, 10. Седзянеўскі, М. Пракопчык, У. Ляўшук. Болын за 60 чалавек, людзей розных пакаленняў сабраліся на вечарыну-прэзентацыю ў
былы каралеўскі палац. Усіх прысутных аб’ядноўвалі любоў да беларускай мовы і культуры і павага да чалавека, які ўсё сваё жыццё збіраў скарбы гэтай мовы. Дзесяткі выступаў вучоных, пісьменнікаў, паэтаў, журналістаў, краязнаўцаў, настаўнікаў, студэнтаў. Яны чыталі вершы, спявалі песні, гаварылі словы ўдзячнасці за вялікую працу. Калі аўтару было 82 гады, выйшла першая кніга, а ў 93 гады —ужо 5 кніг! I Іазней Апанас 1 Іятровіч прызнаўся: "Недумаў, штодажывуда такога дня, што збярэцца столькі людзей і скажуць такія прыемныя і шчырыя словы на мой адрас!”(артыкулы ў газетах ”Наша Слова” 9. 06. 2004г. і “Бнржа ннформацнн”23. 09. 2004г. )
He забуду таксама, як запрасіў Апанас Пятровіч наведаць разам з ім афіцыйную вечарыну ў тэатры лялек, прысвечаную яго сябру кампазітару Аляксандру Шыдлоўскаму. Як радаваўся за свайго сябра Апанас Пятровіч, калі чуў словы ўдзячнасці на яго адрас ад шматлікіх выступоўцаў! А знаёмства Ананаса Пятровіча з Аляксандрам Канстанцінавічам адбылося яшчэ напачатку 50-х гадоў. У 90-я не раз даводзілася сустракаць Аляксандра Канстанцінавіча ў Апанаса Пятровіча, які прыходзіў часта са сваімі маленькімі ўнучкамі. Абодвум было пад 90 гадоў, калі яны яшчэ стваралі музычныя творы на вершы А. Цыхуна, спрачаліся, бо вершы і песні пісаў і Аляксандр Шыдлоўскі, радаваліся творчым знаходкам.
Апанас Пятровіч, як вядома, ліставаўся з многімі вучонымі, пісьменнікамі, паэтамі. Даволі часта пры сустрэчах ён прасіў, каб я пачытаў новы ліст ад ягонага аднагодка сусветнавядомага вучонага Барыса Кіта ці ад Васіля Быкава, Янкі Брыля. Некалькі разоў даводзілася чытаць выдатны артыкул Ніла Гілевіча "Подзвіг Настаўніка” пра самаахвярную працу па зборы матэрыялаў і саму кнігу Апанаса Пятровіча” Скарбы народнай мовы”. У 2004г. Павел Сцяцко на вечарынепрэзентацыі кнігі ’’Пройдзеныя шляхі-пуцявіны” казаў, што кнігу А. Цыхуна “Скарбы народнай мовы” выпусцілі ў скароцс і што некалі будуць выдадзены не менш 4-хтамоў гэтай выдатнай кнігі, матэрыялыда якой Апанас Пятровіч збіраў па нашых мясцінах дзесяткі гадоў.
Застаўсяў памяці і расказ Апанаса I Іятровіча, пра паездкі з выступамі па вёскахз маладым Васілём Быкавым. I Іасля адной адной такой сустрэчы, калі Васіль Уладзіміравіч часам пераходзіў на рускую мову, Апанас
Пятровіч неяктактоўна звярнуўувагу пісьменніка, што ён усё ж такі ўжо вядомы беларускі пісьменнік і выказвацца трэба па-беларуску. Мудры Васіль Быкаў падзякаваў Апанасу Пятровічу за гэтую заўвагу. . .
У знамянальныя гады незалежнасці Бсларусі пачалі выходзіць кнігі Апанаса Пятровіча. Першая кніга выйшлаў 1992 годзе... пасля шматгадовага “рэдагавання” у савсцкі перыяд. Пятая, апошняя, у 2003. Матэрыялаў, сабраных Апанасам Пятровічам пры жыцці хопіць, яшчэ на некалькі кніг. . .
Апошнія вечарыны.
Апошнія адкрытыя гарадскія мерапрыемствы, у якіх актыўны ўдзел прымаў А. Цыхун, былі вечарына, зладжаная В. Задалём ў 2004 іоддзе ў ТБПІ і прысвечаная памяці Васіля Быкава, і вечарына да 15-й гадавіны ТБМ ў вялікай майстэрні Зміцера Іваноўскага, якую мне разам са Святланай Тарасавай давялося рыхтаваць і якую адкрыць сваім выступам я запрасіў 28 верасня 2004 года Апанаса Пятровіча. Каля двух дзесяткаў выступаў паэтаў, выкладчыкаў, музыкаў, пісьменнікаў, студэнтаў пакінулі всльмі добрае ўражанне ў Апанаса Пятровіча ад гэтай апошняй на яго веку гарадской беларускай імпрэзы, дзе сабралася каля сотні удзельнікаў і слухачоў. . .
5 траўня.
Апошнія гады Апанас Пятровіч жыў адзін. Жонка памерла, дарослыя сыны раз’ехаліся, але штогод на 5 траўня яны стараліся заўсёды сабрацца пад бацькоўскім дахам і адзначыць дзень нараджэння. Якія людзі ў гэты дзень тут толькі не бывалі! У маленькай хатцы ў невялічкім пакойчыку іншым годам збіралася амаль 20 чалавек. Філолагі, мастакі, кампазітары, пісьменнікі, настаўнікі. Можаце сабе ўявіць, як пад лёгкім шафэ некаторыя напоўніцу раскрывалі свае таленты. Вясёлы Яўген Петрашэвіч прыносіў адмыслова напісаныя на вялікім ватмане паэтычныя радкі і пад музычнае суправаджэнне адзін ці з Верай Кунцэвіч выконваў творы, прысвечаныя імянінніку. Апяксей I Іяткевіч таксама паказваў свас музычныя здольнасці, у тым ліку і пад гітару. Калі прыходзілі Юрка Голуб ці Данута Бічэль, то яны расказвалі
цікавыя гісторыі, зрэдку чыталі свае вершы. Памятаю, як да позняга вечара спявалі прыгожыя песні удзельніцы хору “Бацькаўшчына” Вера Кунцэвіч з Святланай Іоська. А якія цікавыя жыцёвыя гісторыі можна было пачуць адсур’ёзнага Паўла Сцяцко, Івана Лепешава, Генадзя Цыхуна, Мікалая Даніловіча, Алеся Ліпеня, Вячаслава Губара. . . Экспромтам нараджаліся новыя песні на вершы Апанаса Цыхуна і музыку Яўгена Петрашэвіча, Аляксандра Шыдлоўскага. Зачытваліся віншаванні ад тых, хто не змог па тых ці іншых прычынах прыйсці ці прыехаць, а таму дасылалі паштоўку. Гэта былі незабыўныя вечары на вуліцы Бертэля. Пават жыццёвыя спадарожнікі сабачкі (на маёй памяці за 15 гадоў іхбылотры), якіх моцна любіўАпанас I Іятровіч, неяк асабліва радаваліся з нагоды дня нараджэння свайго гаспадара. Шкадую, што не занатаваў цікавыя аповеды, вершы некаторых ўдзельнікаў тых апошніх сустрэч на 5 траўня, бо яны былі вартыя доўгай памяці...
11 сакавіка 2005 года...
Увосень 2004 Апанасу Пятровічу ўрачы паставілі невылечны дыягназ... Менш, якдва месяцы не хапіла дажыць яму да свайго 95-гадовага юбілею...
I Іраводзіць настаўніка, патрыёта і асьветніка ўапошні шлях падспевы хора “Бацькаўшчына” з’ехаліся дзесяткі людзей. Апанаса Пятровіча пахавалі каля жонкі на старых могілках бліз ВА ’’Азот”...
Некалькі гадоў, як няма ўжо з намі шаноўнага дзядулі Апанаса, але памяць пра яго жыве ў яго творах, у шматлікіх артыкулах, прысвечаных асьветніку, ў кнігах, якія яшчэ пішуцца. У музеі Я. Карскага гімназіі №1 ёсць стэнд з рэчамі, фотаздымкамі і дакументамі, прысвечаны А. Цыхуну. У Луцкаўлянскім музеі таксама захаваны ягоныя рэчы. У абласной бібліятэцы імя Я. Карскага захоўваюцца шматлікія матэрыялы ў фондзе A. 1 Іыхуна. Там матэрыялаў хопіцьдля здолыіых філолагаў на некалькі кніг. Есць матэрыялы, што захоўваюцца і ў сыноў Апанаса Пятровіча. Дзякуючы Фонду імя Л. Сапегі ў асобе У. Хільмановіча і В. Сазонава паспелі зняць невялікі фільм пра А. Цыхуна...
Апанас Пятровіч пакінуў глыбокі след чалавека, патрыёта, асьветніка ў гісторыі і кулыуры нашай Гарадзеншчыны. Сваёй высака-
роднай працай ён заслужыў таго, каб адной з вуліц нашага горада было прысвоена ягонае імя.
5 траўня 2005 года, на 95-гадовы юбілей Апанаса Пятровіча, ў Гародні без перастанку цэлы дзень ліў дождж ... Хай лёгкай будзе яму родная зямелька, якую ён так моцна любіў.
Алесь Крой
Настаўнік чатырох пакаленняў
Бягучы год у беларускім календары адзначаны сотымі ўгодкамі з дня нараджэння вялікай паэткі і патрыёткі Ларысы Геніюш. А між тым гарадзенцам варта не забыцца на яе равесніка Апанаса Цыхуна, які таксама нарадзіўся ў 1910-ым годзе. Нараджэнец невялічкай вёсачкі Кунцаўшчына Гарадзенскага раёну доўгі час быў гэткім сымбалем Гародні, таму што злучаў яе гісторыю і сучаснасць.
Апанаса Цыхуна не стала 10-га сакавіка 2005 году. Патрыярх беларушчыны ў горадзе над Нёманам недажыўда сваіх 95-ыхугодкаўдва месяцы. Ен любіў жыццё ў розных праявах — пісаў мастацкія творы, граў на скрыпцы, даглядаў да апошняга вуллі з пчоламі. Цыхун усім, хто яго ведаў, здаваўся вечным, нават тады, калі адышлі ў іншы свет амаль усе яго сябры, таму доўга ніяк не верылася, што больш не пачуем яго звонкага “Віват!” у сяброўскім застоллі, ягонага эмацыйнавыразнага дэкламавання зычным голасам сваіх вершаў. Маленькі ростам чалавек, быў носьбітам велічнага духу. Напэўна таму і ацалеў праз віхуры войнаў, праз савецкія “зачысткі” і “навядзенні канстытуцыйнага парадку”. А можа ацалеў яшчэ і таму, што нікога пе баяўся і ўсё жыццёўпарта і карпатліва працаваў на глебе беларускай адукацыі, культуры, краязнаўства. Апанас Пятровіч стаў настаўнікам ажно для чатырох пакаленняў гарадзенцаў. У многіх з патрыётаў Гародні ў горадзе над Нёманам ёсць ці было нсйкае мясцовае, лакальнае жаданне — у каго бальшавіцкую зорку зняць з будынку Новага замку (пры саветах абкаму камуністычнай партыі), у каго ліквідаваць помнік крываваму правадыру Леніну, у каго — ушанаваць беларускіх дзеячаў. Цыхун сваю лакальную мару здзейсніў. Многія гады ён абіваў парогі ўладных кабінетаў, пісаў лісты, дамагаючыся помніка Давыду Гарадзенскаму. Камень з памятнай шыльдай цяпер стаіць паблізу Нёмана ля Каложскай царквы. Для мяне асабіста з тае пары імя легендарнага князя, кашталяна Гародні і імя Цыхуна стаяць побач. Каб не Цыхун, не было б і да сёння ля старой Каложы гэтага адметнага знаку. На адкрыццё помніка Цыхуна — галоўнага ініцыятара яго ўсталявання, ўлады не запрасілі.
Біяграфія Апанаса Цыхуна тынова беларуская і разам з тым унікальная. Паваяваў ён у розных войсках, перажыў мноства
рэжымаў сама розных афарбовак. Служыў артылерыстам у Вільні, пазней у 1939-ым бараніў Варшаву, трапіў у палоп да фашыстаў. Паводле савецка-нямецкага пагаднення салдатаў польскага войска, якія нарадзіліся на тэрыторыі Заходняй Беларусі, псрадавалі ў СССР. На шчасце Цыхуну, які зразумеў, што яго вязуць з аднаго канцлагеру ў іншы, можа яшчэ болып жахлівы, удалося збегчы з цягніка. У 1944 годзе быў яшчэ адзін арышт — энкавэдысты хацелі даказаць, што ён шпіён, якога скінулі з парашуту. Але Бог і тут убярог. Апанас Пятровіч стаў працаваць на глебе беларускага школыііцтва, многія гады кіраваў літаратурным аб’яднаннем. I пры тым дапамагаў іншым беларусам рыса не надта ўласцівая бальшыні нашай нацыі. Менавіта ён дапамогз працай вязьню ГУЛАГу Уладзіміру Кісялю. калі той, выйшаўшы на волю, прыехаў у Гародню і ня меўдзе прыткнуцца. Многія пра такія факты не ведалі, ды і не ведаюцьда гэтай пары.
Адметнасць і унікальнасць гэтай асобы яшчэ і ў тым, што першыя кнігі Апанаса Пятровіча сталі выходзіць, калі аўтару было ўжо за восемдзесят. Многія гады Цыхун папулярызаваў асобу заснавальніка беларускага мовазнаўства Яўхіма Карскага. У 1992-ым годзе з друку выйшаў краязнаўча-біяграфічны нарыс “Акадэмік з вёскі Лаша”. Цыхун разам з аднадумцамідамогся стварэння школьнага Лашанскага музею непадалёк Гародні. На жаль пазней гэты куточак быў занядбаны, экспанаты з радзімы акадэміка перанеслі ў адну з гарадскіх гімназій. Зараз музей Карскага нібыта аднаўляюць. 3 пад пяра Цыхуна выйшлі таксама зборнікі “Легенды і балады Гродзеншчыны”, “Песні з народных глыбінь”, "Пройдзеныя шляхі-пуцявіны” (запіскі, успаміны, аўтабіяграфія). Апошняя кніжка, перш чым выйсці ў свет, урыўкамі друкавалася ў беластоцкай “Ніве”. Унікальнай працай стаў складзены Цыхуном слоўнік “Скарбы народнай мовы", у якім адлюстраваныя хараство і адметнасць вясковай мовы прынёманскай старонкі.
У апошні шлях праводзілі Апанаса Пятровіча ціха і сціпла. Людзі спявалі “Магутны Божа”, Яўген Петрашэвіч чытаў верш “Хаваюць беларуса”... Гарэзлівая сінічка зляцела на крыж і порстка шуганула ўгару. Дупіа Чалавека паляцсла ў Вечнасць...
Уладзімір Хільмановіч. 2010 год.
Стары і Малады
Яны ііазнаёміліся ў час самай глухой гарадзенскай восені, калі дворнікі на вуліцах зграбаюць апошнія курганчыкі зжаўцелай лістоты, а Нёман ад бесьперапыннай плыні вады, што ліецца ў яго зьверху, здаецца асабліва чорным і ненажэрным. Малады па апісаньні сябра адшукаў невялікі дамок на доўгай неасфальтаванай вуліцы, і ў двары яго сустрэў маленькі, але надта драпежны з выгляду сабачка, які, бегаючы на даўжэзным ланцугу, з захапленьнем дэманстраваў жаданьне пракусіць незнаёмаму госьцю нагавіцы.
Чалавек, які адчыніў дзьверы, выглядаў зусім не такім, якім чакаў яго ўбачыць Малады. Вядома, калі табе шаснаццаць гадоў, старасьць ня можа быць паняцьцем адносным. Для цябе аднолькава старымі будуць і шасьцідзесяцігадовы мужчына, і дзядок, якому стукнула дзевяноста. Але цяпер Малады адчуў выразную розыііцу. У кніжках і газэтах друкавалі партрэт Старога ня менш чым дваццацігадовай даўніны. Там ён пад гальштукам і ў касьцюме, са значкам заслужанага настаўніка рэспублікі на грудзях, а тут перад Маладым стаяў згорблены лысы дзядуля.
— Пу, то дзень добры і заходзьце, — гучным, неўласьцівым для свайго вонкавага выгляду голасам сказаўдзядок і працягнуў Маладому для поціску пакручаную шчопцю сваю руку.
Хата складалася з двух невялікіх пакойчыкаў і кухні. Паўсюль стаялі паліцы з кнігамі, на сьценах віселі партрэты акадэміка Карскага і нейкіх невядомых людзей.
— А гэта мая жонка, — паказаў стары на партрэт на сьцяне. — Памерла яна. Мы разам трох сыноў выхавалі. Ну, не зусім як у той казцы, усе разумныя і акуратныя.
Яшчэ Маладога зьдзівіла: Стары быў першым чалавекам, які так доўга распытваў у яго пра бацькоў, адкуль яны, калі прыехалі ў Горадню, дзе працуюць. Шмат пазьней Малады зразумеў — мяркуючы па жыцьцёвай дарозе бацькоў, па тым, што сын расказвае і ведае аб іх, Стары даведаўся аб ім самім усё, што яму было трэба.
Потым перайшлі да справы. Стары прыўзьняўся, нешта падумаў і загадным тонам сказаў: «Станавіся на крэсла і цягні з шафы тыя папкі >.
Колькі гадзін праседзелі яны потым за сталом пад пранікнёным позіркам Яўхіма Карскага, ня ведае ніхто. Зязюля з гадзіньніка шмат разоў кувала чвэрці і, калі Малады нарэшце ачомаўся, на стале ляжаў велізарны стос паперы, а да ад’езду апошняга тралейбуса заставалася літаральна дзесяць хвілінаў. Малады, абы як разьвітаўшыся з суразмоўцам, выбег па вуліцу зь цьвёрдай упэўненасыію, што да ўсіх гэтых лісточкаўз прымаўкамі і загадкамі, нататкамі Старога,да старых кніжак і тэчакзь ліставаньнем ён яшчэ ня раз вернецца.
3 гэтай сустрэчы пачалося дзіўнае сяброўства двух людзей, адзін зь якіх быў роўна ў пяць разоў старэйшы за другога. Раз на два тры тыдні, а калі размова ішла аб нейкіх выдавецкіх справах, то і часьцей, Малады наведваў схаваную ў яблынавай гушчэчы хатку на ўскраіне гораду. Сядаў пры стале ці на канапе і гадзінамі слухаў бясконцыя апавяданьні абжыцьці Старога, яго вандроўках па Гарадзеншчыне, сустрэчахзтымі, хтодаўно стаўлегендай беларускай гісторыі. Бывала, Стары займаўся нейкімі сваімі справамі, і тады Малады проста сядзеў на канапс і, псрагортваючы старонкі рукапісных нататкаў Старога (былі яны напісаныя бездакорным, выпрацаваным яшчэў польскай настаўніцкай сэмінарыі почыркам), услухоўваўся ў працу насьценнага гадзіныііка.
Нсдзе пад канец жніўня Малады заўсёды чакаў, калі, падняўшы слухаўку свайго хатняга тэлефона, пачус знаёмы голас: «Андрэй, давай заўтра з торбамі да мяне». 1 ўжо наступнай раніцай Малады сядзеў у самай гушчэчы аблепленага яблыкамі дрэва і спачатку трос, а пасьля спорваў кіёчкам рэшту. Стары стаяў на вуліцы за плотам (адтуль было лепей бачна) і загадваў, дзе яшчэ засталіся яблыкі. Зрабіўшы гэтуіо працу, Малады запускаў зубы ў сакавітую папяроўку і, жуючы, адчуваў сябс абсалютна шчасьлівым. Яблыкі тыя ніяк нельга было назваць экалягічна чыстым прадуктам, бо квартал прыватных дамоў знаходзіўся ў трохкутніку закаркаваных аўтамабілямі дарогаў, за якімі ўзвышаліся коміны гарадзкіх прадпрыемстваў. Аднак дома ў Маладога яблыкам заўсёды былі радыя, і Маці рабіла зь іх безьліч розных кампотаў і варэньняў.
Сустрэч было шмат, але асабліва запомнілася адна. Праз колькі дзён пасьля нейкіх выбараў ДАалады па пільнай справе зазірнуўда Старога і, унурыўпіы голаў, сядзеў на канапе, мэтанакіравана дабіваючы ў
сьвядомасьці парэшткі надзеі, якая была нарадзілася напярэдадні.
— Чаго ты такі недарэчны сёньня?
Пытаньне падалося Маладому зусім крыўдным, і ён ня вытрымаў.
— Як чаго? Ато вы ня ведаеце? Вы што, тэлевізар не глядзелі: усё, канец, ізноў прайгралі. Нічога ня будзе, усё!
Стары памаўчаў, пасьля, абапершыся на край стала,узьняўся: «Хадзем». Дастаўшы з шафы вязку ключоў, Стары бразнуў у сенцах клямкай, і Малады праз акно ўбачыў, якён патупаўда невялікага хлеўчыка з дошчак, што стаяўу глыбіні двара. Малады таксама выйшаў на вуліцу.
У хлеўчыку было цемнавата, і Стары пакінуў дзьверы шырока адчыненымі. Колькі курачак, што сядзелі побач на жэрдках, нават не паспрабавалі выбрацца на вуліцу. У куце стаяла нешта велізарнае, прыкрытае кавалкам брызэнту, ці то бочка, ці то нейкая вялікая скрыня. Малады ўсьміхнуўся краёчкам вуснаў: «Ага, тут Стары, мабыць, хавае яшчэ з часоў вайны сваю супрацьтанкавую гармату. Зараз пойдзем на вайну. Аднак калі Стары адкінуў тканіну, усьмешка імгненна зьнікла.
Прыкрытае брызэнтам было вялікім надмагільным каменем. Малады са зьдзіўленьнем зірнуў на Старога, пасьля перавёў гюзірк на кавалак граніту. ГІрозьвішча, даты нараджэньня, даты сьмерці не было, і крыху ніжэй словы ў дзьвюхкосьсі: Уладар іюйдзе — ня вернецца, Ваяр гюйдзе — ня вернецца, Сейбіт — заўсёды вяртаецца -.
Стары маўчаў...
Дахаты Малады вяртаўся пешшу, хаця было яшчэ зусім ня цёпла, a дарогададому ішла празувесь горад. Спыніўся, якзвычайна, на мосьце цераз 1 Іёман.
<Які ж ты ўсё такі смаркач, якая гануча ■>, — соты раз падумаў ён нра сябе і, абапёршыся на парэнчы, пачаў углядацца долу.
1 Ілынь вады, чорная, з шэравата белымі плямкамі крыгаў, супакойвала Маладога. Усё яго было ў гэтай рацэ, і, апроч гэтай ракі, гораду і людзей, якія жывуць на яс берагах, у яго не было нічога. Вяртаючыся зь любой паездкі, ён супакойваўся толькі тады, калі бачыў Сваю Раку і нават не ўяўляў сабе той сілы, якая магла б яго адсюль выі наць. Ен ведаў дзясяткі вершаў і выказваньняў розныхлюдзей пра Нёман, і выдатна ўсьведамляў, колькі пакаленьняў і лёсаў назаўсёды зьнітавала
гэтая рака. Рака не магла быць проста мёртвай субстанцыяй, на яе берагах штодзённа несьлі сваю вартудушы продкаў.
Маладому ўспомніўся адзін зь сябрукоў Старога, беларускі кампазытар, які васямнаццацігадовым хлопцам проста з гімназічнай парты пад канвоем паліцыі быў адпраўлены ў польскую турму і правёў там некалькі наступных гадоў. Пасьля, працуючы ў Варшаве чорнарабочым, ужо перад самай вайной арганізаваў у польскай сталіцы беларускую арганізацыю і, нягледзячы ні на што, працягваўзьбіраць народныя песьні і складаў кампазыцыі сам. Успомнілася апошняя паштоўка, прысланая Старому знакамітым беларускім пісьменьнікам, які. сьмяротна хворы, пісаўздалёкага нямецкага гораду: «Прывітаньне маймударагому гарадзенскаму арлу... Успомнілася, як яны зь сябрам рыхтавалі да друку зборнік народных песень з родных мясьцін Старога і цэлымі вечарамі вычытвалі набраныя на кампутары песьні, прыказкі і загадкі. Успамінаў... Людзей і вобразаў было так многа, і яны так захапілі ўяўленьне, іпто Малады потым нават ня могузгадаць, як дайшоў да дому.
Абхваробе Старога ён даведаўся пры канцы зімы. Колькі дзсн ня мог наважыццапатэлефанавай.ь,пасьлясхапіўсязаслухаўку.Падняўмалодшы сын Старога. Пачуўшы вестку, што надзеі няма, Малады зразумеў: Усё, канец, ня будзе больш тых вечароў над кніжкамі Карскага і зжаўцелымі старонкамі з прымаўкамі, якія стары зьбіраў дзесяцігодзьдзямі. Ня будзе размоваў у дамку на засьнежанай ускраіне вялікага гораду. Ня будзе цяперда каго прыйсьці, паплакацца. Цяперты адзін .
Хавалі Старога завейным днём у пачатку сакавіка. Калі прыехалі на могілкі і пачалі разьвітвацца, сьнег перастаў. Амаль ніхто не прамаўляў, і тое было добра, шчыра. У ледзь ня самы апошні момант надтруной, якую ўжо зьбіраліся зачыняць, зьявілася маленькая птушачка і, шчабечучы, пачала пераскокваць з труны на крыж. Сінічка, напэўна, проста хацела быць бліжэй да людзей. Раптам нехта дастанс з кішэні кавалачакхлеба ці чаго іншага смачнага, а гэтая ежа дапаможа перажыць апошнія сьнежныя дні, бо каму хочацца паміраць у самым пачатку вясны.
Хаўтуры былі арганізаваныя ў сталоўцы на адной з цэнтральных вуліц гораду. Народ, узяўшы пару чарак, пачынаў весялець, і Малады, разьвітаўшыся са знаёмымі, выйшаўудвор.
Ізноў іпюў сьнег. Старая вуліца адным канцом упіралася ў галоўную
плошчу гораду і пакручаста бегла долу, да парку.
— Недзе тут, яшчэ ў пачатку васемнаццатага стагодзьдзя, была гарадзкая брама, — усьміхнуўся Малады недарэчнасьці сваёйдумкі.
Ен высмаркаўся, падняў каўнер палітона і, топчучы мокрую сьнегавую мяшанку, пайшоў наверх, туды, дзе ў лябірынце вузкіх вуліцаў і малых дворыкаў білася несьмяротнае сэрца Горадні.
Андрэй Павач, № 26 2007 Наша Ніва
Між хвояў і скалаў б’е дзікі пярун — няма чаго тут бедаваць!
I Іаэт гэты хлопец вясёлы Цыхун, гадоў яму, так, дваццаць пяць!
Тры арміі выбіў I [ыхун Апанас — вядомы гарматнік Сувалк.
Захоча калі дык і кожнага з вас шрапнэлем заб’с ў катафалк.
На скрыпачцы грае музыка Цыхун, што школьным інспектарам быў.
Як нервы з людзей, не шкадуючы струн, ён цягне тужлівы матыў.
I смерць, і гарэлку ён бачыў не раз.
1 пчолы кусалі, і ўдолі ён граз.
Але балбанэс добра гнаў Апанас і гоніць па сённяшні час.
ДАНУТА БІЧЭЛЬ
А. ЦЫХУНУ НА 90-Я ЎГОДКІ
На скрыжаванні ўсіх дарог Стаіцс Вы ў мажноіі паставе, А Бог Вам сілы прыбярог I свечку шчасную паставіў.
Вас нс палохаў злосны свіст, I Іс акалпачыў чорт гарбаты.
Былы фарсісты гімназіст 1 цэляўнічы ля гарматы.
Вы неслі ведаў ладны мех, Няважна, што ў савецкім спектры, Настаўнік школьны не на смех 1 школьна-школены інспектар.
He дзеля смешак і забаў Схадзілі Вы ўшыркі і ўдоўжкі Той край, які, о Божа, збаў, Без сораму ўзялі “у рожкі”.
He так, як сышчык ці агент, Шукалі Вы шляхоў нязводных, Збіральнік песень і легенд, А, значыцца , і сіл народных.
I Ірыемна ведаць нам, аднак, У краі, дзе сляды і краскі, Для Вас Пачобуг, яксваяк, I акадэмік слынны Карскі. Калі той-сёй мантачыў час, А той здаваў пустую тару, Тады маліліся за Вас
1 Іаляк, яўрэй і нат татарын.
1 воеь цяпер за майскім шклом Там нехта мэнчыцца у млосці — To, грэшны, я ў куце цішком
Зайздрошчу Вашай маладосці.
ЮРКА ГОЛУБ
ПРЫЗНАННЕ А.П.ЦЫХУНУ
Дзякуй вам, маладыя нястомныя ногі, ПІто па краі, як волыіыя ветры, няслі, ІПто ў жыцці вы шукалі не лёгкай дарогі, А каштоўчыя скарбы радзімай зямлі.
Дзякуй вам, працавітыя ўмелыя рукі, Што ў жыцці не цураліся чорных работ: I як пчол гадаваць, знаць настаўніка мукі I адольваць цяжар навуковых турбот.
Дзякуй вольнаму сэрцу, што вечна ў трывогах: I за крышачку хлеба, штоўпала з стала, I за роднае слова, што б’ецца ў аблогах, Каб навала чужынцаўукрай не прышла.
Ваша праца ўздымае нямоглых з каленяў
I надзею сапраўдным сябрам падае, Што чароўная мова не страціць карэнняў I чужынцы свае не здратуюць яе.
Хай гады на плячах не ўздымаюць трывогу: Яны волату-дубу не ўчыняць бяды.
I бясконца мы будзсм удзячныя Богу, Што Вы кнігі дарылі, як дуб жалуды.
ІВАНБУДНІК
НА АДЫХОД А.ЦЫХУНА
Вялікае сэрца спыніла палёт, I страціла вернага сына айчына.
Яшчэ на байца пабяднеў наш народ, У вечнасць аддаўшы нязломнага сына.
Ён скарбы народа збіраў не склад, А ў добрую спадчыну ўнукам і дзецям, Каб нашае слова высокі пасад
Знайшло сярод моваў, прызнаных у свеце.
ІВАНБУДНІК
ДАТА СВЕТЛАЯ, СЛАВНАЯ
Афанаснй Петровнч,
Человек дорогой!
М поэт п прозанк, Краевед наш большой.
Жму Вам руку какдругу, Обннмаю сто раз.
С датой светлой н славной Поздравляю я Вас.
Я желаю здоровья
Н терпення Вам, Вместо капель сердечных Ежедневно сто грамм.
Н тогда Ваша скрнпка Будет петь веселсй Пролюбнмый наш город 11ро хорошнх людей.
Будутженіцнны Вам Как всегда улыбаться, I I стнхн, і! рассказы Будут снова рождаться.
Будзе ўсё,якжадаеце, Будзе мова гучаць.
Лфанаснй Петровнч, I Ірододжайте дерзать!
Жму Вам руку какдругу, Обннмаю сто раз, С датой светлой н славной I Іоздравляю я Вас!
ВНКТОР КУДЛАЧЁВ 1995 г.
Часдянінь расцугдянай пагоняй...
Ці чуеш ты нас, Лпанасе?
Душа твая знойдзе прытулак сягоння У сэрцах сыноў і сяброў Беларусі!
Пакінуўўжыцці ты глыбокі свой след, Паэт, патрыёт і настаўнік народны.
Здаецца, і пчолкі ў вуллях тваіх Гудуць так жалобна...
Нажаль, не пачуем твой голас прыволыіы Забыць мы яго, безумоўна, не ў стане
1 песню, якая гучала ў застоллі: “Ой, не кукуй, зязюленька так рана”.
Пад гоман ўспамінаў пра мір і вайну, I Іад полымя жаласнай знічкі
Я пасынкаў ў садзе тваім адшчыпну Прывіць да маленькае дзічкі.
I ён назаўсёды не страціў надзеі
Ў жыцці, так складаным і спрэчным...
I не дачакаўся, жаль, вербнай нядзелі, Каб там разгавецца чырвоным яечкам.
Усе мы паслушны закону прыроды — Так і Цыхуна Апанаса не стала...
Мы страцілі флагман, часцінку народа — Беларускага аксакала!
Сягоння зляцсліся ў гэту буслянку
1 шлём сваю роспач табе, Апанас... Памянем цябе мы з гранёнаю шклянкай, Мо, хтосьці і ўспомніць калісьці пра нас. ЯЎГЕН ПЕТРАШЭВІЧ
Змест
Пройдзеныя шляхі-пуцявіны 5
Легенды і балады Гродзеншчыны 109
Акадэмік з вёскі Лаша 173
Замалёўкі і артыкулы 227
Інтэрв'ю, прысвячэнні, успаміны 309
Ад выдаўцоў
“...Улюбёны я ў сваю зямлю” Апанаса Цыхуна гэта 11-я кніга заснаванай намі ГАРАДЗЕНСКАЙ БІБЛІЯТЭКІ. На старонках кніг, якія яе складаюць, прадстаўлена забытая гісторыя Гародні, традыцыя суіснавання розных народаў і культур, памяць пра гістарычную спадчыну, культурніцкія і літаратурныя дасягненні творцаў горада на працягу стагоддзяў.
ГАРАДЗЕНСКАЯ БІБЛІЯТЭКА гэта яшчэ адзін напамін гарадзенцам, што лёс горада ў іх руках. Толькі агульнымі намаганнямі мы здолеем перанесці ў наступныя стагоддзі непаўторнасць гістарычнай Гародні, зберагчы яе ўнікальнасць для нашчадкаў.
ГАРАДЗЕНСКАЯ БІБЛІЯТЭКА прысвячаецца той Гародні, якой мы можам ганарыцца.
Дзякуем усім, хто з намі.
Выйшлі з друку:
Юры ГАРДЗЕЕЎ“Магдэбургская Гародня”
Данута БІЧЭЛЬ“Хадзі на мой голас”
Пётр СЯЎРУК “Небыцця не існуе. Невядомыя старонкі беларускага нацыянальнага руху’’
Аляксей КАРПЮК “Развітанне з ілюзіямі"
“Зрабаваны народ. Размовы з беларускімі інтэлектуаламі"
Алесь КРАЎЦЭВІЧ “Рыцары і дойліды Гародні”
Сяргей ШАПРАН "Васіль Быкаў. Гісторыя жыцця”Т. 1-2
Гарадзенскі палімпсест 2008
Гарадзенскі палімпсест 2009
Рыхтуюцца да друку:
Віктар ШАЛКЕВІЧ “Рэквіем па непатрэбным рэчам”
Аркадзь ЖУКОЎСКІ 'Талс”
Віктар САЗОНАЎ“Маленькія гісторыі з вялікай палітыкі”
Сяргей АСТРАВЕЦ “Статуэтка свабоды”
“Гродназнаўства”
Гарадзенскі гадавік
Па ўсіх пытаннях, звязаных з ГАРАДЗЕНСКАЙ БІБЛІЯТЭКАЙ, звяртацца zasvabodu. hrodna@gmail.com
З’яўленне серыі сталася магчымым дзякуючы шчыльнаму супрацоўніцтву з Kolegium Europy Wschodniej іт. Jana Nowaka-Jeziorariskiego
ГАРАДЗЕНСКІ РУ>