Жанры

 

Міжнароднае грамадскае аб’яднанне «Згуртаванне беларусаў свету «Бацькаўшчына»

Кніга 21

Лявон Юрэвіч

ЖАНРЫ

Мінск «Кнігазбор» 2013

УДК 821.161.3.09

ББК 83.3(4Бен)

Ю64

Серыя заснавана ў 2004 годзе

Навуковае рэдагаванне Наталлі Гардзіенкі

На вокладцы выкарыстаны здымак, зроблены Янам Булгакам. Арыгінал здымка захоўваецца ў калекцыі БІНіМа.

Юрэвіч, Л.

Ю64 Жанры / Лявон Юрэвіч.— Мінск : Кнігазбор, 2013.— 528 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 21).

ISBN 978-985-7057-28-3.

Кніга архівіста з ЗША Лявона Юрэвіча «Жанры» (21-я ў серыі «Бібліятэка Бацькаўшчыны») з’яўляецца своеасаблівым працягам яго папарэдніх даследаванняў, прысвечаных эміграцыйнай літаратуры. У новым выданні сабраныя тэксты (як друкаваныя раней у розных перыёдыках, гэтак і непублікаваныя), якія раскрываюць асаблівасці некаторых літаратурных жанраў. Тут прадстаўлены травелогі, біяграфіі, пераклады, гумарыстычна-сатырычныя творы, літараггурная крьггыка на эміграцыі — тыя групы твораў, якім раней надавалася мала ўвагі ў даследаваннях Кніга прапануе чытачам як новыя звесткі і аналіз асобньтх аспектаў эміграцыйнай літаратуры XX ст., гэтак і матэрыялы да літаратурнага побыіу беларусаў у ЗІПА і Канадзе.

УДК 821.161.3.09

ББК 83.3(4Беіі)

ISBN 978-985-7057-28-3

© Юрэвіч Л., тэкст; 2013

© МГА «ЗБС «Бацькаўшчына», 2013

© Афармленне. ПУП «Кнігазбор», 2013

ПРАДМОВА

«Усё, што не проза, тое вершы, аўсё, што не вершы, тое проза», цешыўся мальераўскі Журдэн. Падобна яму, большасць даследчыкаў эміграцыйнай (дый не толькі) літаратуры пішуць выключна пра паэзію ці прозу.

Насамрэч літаратура і звязаныя з ёю сюжэты нашмат цікавей, каларытней.

Сабраныя пад адную вокладку ў гэтай кнізе артыкулы — як друкаваныя раней, гэтак і новыя — працягваюць тэму жанравай разнастайнасці беларускай літарагуры, у першую чаргу эміграцыйнай. Да абазначаных раней гісторыка-міфалагічнай прозы¹, мемуарыстыкі (у тьгм ліку некралогаў як пасмяротных успамінаў)², драматургіі³, эпісталярыуму⁴, далучаюцца травелог, пераклад. біяграфія, фельетон і літаратурная крытыка.

Паколькі заяўленыя тэмы тэкстам артыкулаў аніяк не вычэрпваюцца, асаблівая ўвага нададзеная бібліяграфіі: у аглядных раздзелах — такіх, як травелог і пераклады, яна падаецца ў спасылках; у раздзелах, прысвечаных асобным сатырычным і гумарыстычным друкам і творам ды літаратурнай крытыцы, яна пададзеная асобна напрыканцы.

Чытач мусіць падрыхтавацца да значнай колькасці цытатаў, што выклікана самім характарам матэрыялу: ці то архіўным, які ўпершыню ўводзіцца ва ўжытак, ці то выдрукаваным у эміграцыйных перыёдыках і кнігах, якія з-за сваёй незахаванасйі, несабранасці ды рэдкасці не дазваляюць проста адаслаць да нумара або старонкі пэўнага выдання.

¹ Юрэвіч, Лявон. Камэнтары: Літаратуразнаўчыя артыкулы. Менск, 1999. —301 с.

² Юрэвіч, Лявон. Мэмуарына эміграцыі: крыніцазнаўчае дасьледаваньне. Мінск, 2005. — 229 с.

³ Юрэвіч, Лявон. Беларускі тэатар і драматургія на эміграцыі // Урачыстасьць у садзе. Мінск, 2007. С. 491—522.

⁴ Юрэвіч, Лявон. Шматгалосы эпісталярыум: Гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні. Мінск, 2012. — 667 с.

ТРАВЕЛОГ

МОВАЮ ТРАВЕЛОГА⁵

Ніколі не павінен ніводзін выяжджаць у тыя старонкі, у каторых шырэйшаго эміграцкаго руху ніколі не бывало, як, напрыклад, даАзіі, Афрыкі, Гонолюлю й на іншыя астравы, бо ў такой старане, пасярод саўсім чужых людзей, ня маючы жывой душы жычлівай, да каторай мог бы, як да свайго, зьвярнуцца ў болыйай якой бядзе, чэлавек марна згіне.

Хто даўся ўгаварыць сябе да такога нейкаму агэнту або апісаньню якой кніжкі, той ашалеў хіба, бо прыгаворвае сябе на блізка што пэўную няволю або на сьмерць ад благога паветра ці непасільных варункаў працы й безьміласэрнаго зьдзірства.

«Рады для эмігрантоў, каторые едуць у Амэрыку, а такжэ размовы беларуско-англіцкіе», 1912

Адкрываць няўмею ніякіх Амэрык я, Хоць і дух гартаваў у трапічнай Амэрыцы. Алеўтое, што Сьвет наш —яна, Амэрыка, I ня верылася, і ня верыцца...

Уладзімір Дудзіцкі

Вандроўнік, уцякач, турыст, эмігрант, пілігрым, выгнанец⁶. Кожны з іх у пэўны момант свайго жыцця — добраахвотна ці пад прымусам — апынаецца ў статусе чужынца, іншага, што

⁵ Дзякую Змітру Саўку за тлумачэнне правапісу гэтага не зафіксаванага ў нашых слоўніках тэрміна.

Тэкст быў упершыню надрукаваны ў: Запісы БІНіМ. № 32. Нью-Ёрк— Менск, 2009. С. 8-56. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

⁶ Варта адцеміць, што найноўшы расійскі слоўнік (Юднна, Т. Мнграцня: словарь основных термннов. Москва: РГСУ, 2007. — 427 с.) вылучае асобна турыстычную эміграцыю. Так што турыст, выгпядае, ходзіць аднымі сцежкамі з эмігрантам.

заўсёды мае негатыўнае адценне. Як заўважае Юлія Крыстава, «The foreigner is the other of the family, the clan, the tribe. At first he blends -with the enemy. External to my religion, too, he could have been the heathen, the heretic. Not having made an oath of fealty to my lord, he was bom on another land, foreign to the kingdom or empire»¹. Усе яны даволі рана, бадай ад самых першых крокаў шляху сутыкаюццаз аднолькавымі праблемамі: мова, настальгія, пошук сябе і сабе падобных, спроба разумення наваколля.

Вандроўка — гэта рух. Але рух не толькі фізічны — ён адначасна і метафарычны. Рух ад аднаго геаграфічнага месца да другога або ад адной культуры да іншай — інакшай. Аповед пра падобнае падарожжа, аповед пра месца і адрознасць у розных аўтараў мае тых самых герояў: Я і не-Я.

Натуральна, аўтар можа дазволіць сабе быць звычайным турыстам, падрабязна занатоўваючы маршруты каля фасадаў помнікаў з каляровых даведнікаў. Але тады метамарфозы не адбудзецца, і ён выйдзе з навабачанага горада такім самым, якім увайшоў у яго, не спазнаўшы ні тубыльцаў, ні самога сябе. Нават калі гэта будзе Святы горад.

У заходняй культуры сюжэт зыходу з Егіпта ёсць адным з періпасных і па-філасофску найбольш значных падарожжаў. Як піша даследніца Бібліі Галіна Сініла, «паводле словаў Усявышняга, кожны павінен адчуць Зыход у сваім лёсе, зразумець, што гэта ён кожны год у свята Пэсах не проста ўспамінае старажытнуюгісторыю, анепасрэдна пражывае тойЗыход і здзяйсняе свой выхад з “домурабства”»\

Падарожжа ў Іерусалім Уладзімір Сядура⁹ апісаў у напаўдакументальным-напаўмастацкім нарысе «На Сьвятой Зямлі»¹⁰, які Арнольд Макмілін¹¹ невытлумачальным чынам

⁷ «Чужынец ёсць чалавекам іншай сям'і, клану, племені. Найперш ён стасуецца з ворагам. Таксама, не быўшы вернікам маёй рэлігіі, можа стацца, што ён язычнік, ерэтык. Ён не прыносіў клятвы вернасцімайму гаспадару, ён нарадзіўся на іншай зямлі, чужой каралеўству або імперыі». (Kristeva, Julia. Strangers to Ourselves. London, 1991. P. 95.)

⁸ Сініла, Г. Біблія як феномен кулыуры і літаратуры. Ч. II. Мінск, 2004. С. 215.

⁹ Уладзімір Сядура (псеўданім Глыбінны, 11.12.1910, Мінск —14.03.1997, Трой, Нью-Ёрк, ЗША), пісьменнік, літаратуразнаўца, культуролаг.

¹⁰ Адзін Госпад, адна Вера, адзін Хрост. Мінск, 2007. С. 263—315.

¹¹ Арнольд Макмілін (нар. 21.06.1941), брытанскі славіст, даследнік беларускай літаратуры.

ахарактарызаваў як «надзвычай суб’ектыўны расповед пра падарожжа Святой Еўфрасінні Полацкай у Палестыну ў XII стагоддзі», дадаўшы, што «нагймат цікавейшы, напрыклад, Арлоў»'². Насамрэч, у гэтым творы Сядура расказвае пра ўласнае падарожжа, здзейсненае ў 1966 г., толькі мянуе сябе Усеваладам Ціхановічам:

«Усевалад Ціхановіч, дарма, што змарыўся і ўжо ног пад сабою ня чуў, быў аднак, дужа ўзрадаваны, што тое, што ён дагэтуль знаў адно з словаў Сьвятое Кнігі, цяпер набыло гэткіх жыцьцёвых і рэальна-адчувальных фарбаў і рысаў, што яму ўжо часінамі пачало здавацца, што ён пабываў сучасьнікам тых вызначаных на вякі мадзеяў. Бліжэйшае азнаямленьне з падзеямі Хрыстовага часу гэтак уразіла яго, што, здавалася, зьляцеў ужо й нстластаваны за стагодзьдзі пыл, і пад ім яны зноў зазіхацелі, набылі новае вагі й вызначальнасьці наўсю рэшту ягонага жыцьця.

Па-новаму запраменіўся ягоны твар. На ім узыгралі сьляды той таемнай узвышанасьці й адухоўленасьці, якой значыліся твары ўсіх паломнікаў на гэтым сьвяцейшым з усіх сьвятых месцаў. I ён адно паскорваў свае крокі, робячы іх шырэйшымі, каб ня быць апошнім у натоўпе паломнікаў, якія сьпяшаліся пасьпець за Уладыкаю, каб пачуць ягоныя тлумачэньні й не прапусьціць ніводнага сказу. Ён прагналавіў кажнае слова, стараючыся распазнаць за кажнай тлумачанай рэчай глыбейшы сэнс павучальнае гісторыі сьвятога жыцьця. й вучэньня, якому гісторыя чалавецтва за вякі гэтак нічога роўнага ўжо й не стварыла. I Усевалад бязьмежна радаваўся й пачуваў сябе як ні трэбалепш шчасьлівым і поўным новых надзеяў»'³.

Зрэшты, трэба прызнаць: аматары падобнай прозы ёсць. Нездарма ж, абраўшы з тузіна кірункаў жыццядзейнасці героя, назву свайго агляднага артыкула Леанід Маракоў павязаў менавіта з гэтым творам¹⁴. Такое стаўленне, што праўда, можна зразумець. Сяргей Гаранін у даследаванні, прысвечаным

¹² Макмілін, А. Беларуская літаратура дьыспары. Мінск, 2004. С. 175. Імя Ефрасінні, што праўда, згадваецца — на самай першай старонцы твора Уладзіміра Сядуры.

¹³ АдзінГоспад, аднаВера, адзінХрост... С. 276.

¹⁴ Маракоў, Л. Уладзімір Сядура: шляхі беларускага паломніка // Полымя. 2000. №2. С. 189-201.

гісторыі беларускай паломніцкай літаратуры, піша, што функцыянальная прызначанасць хаджэнняў надта ж спецыфічная: гэта і павучальнае душакарыснае чытанне, і своеасаблівы праваднік для сапраўднага падарожжа, і сцверджанне пэўнага стылю, модусу жыцця, і нават справаздача вандроўніка¹⁵. Калі зыходзіць з азначэння, датычнага старажытных твораў, аповед Уладзіміра Сядуры сапраўды можна дастасаваць да жанру хаджэння¹⁶.

He атрымалася выйсці па-за турыстычныя межы і аўтаркам нарыса «Па Сьвятой Зямлі» — Барбары Вержбаловіч¹⁷ і Галіне Ганчарэнцы¹⁸. У іх аповедзе меней прадказальнай духоўнасці, але ж і памер газетнага артыкула таксама меншы ў параўнанні з аповедам Уладзіміра Сядуры:

«Сьвятая Зямля прыцягвае тысячы паломнікаў-турыстых штогод. Аўтары гэтага артыкулу наведалі Сьвятую Зямлю на каталіцкі Вялікдзень. Цяжка перадаць тую веліч пачуцьцяў, хваляваньняў і ўражаньняў, якія адчувае чалавек, упершыню ступіўшы наяе. На жаль, кароткае турыстычнае падарожжа дае нам магчымасьць зрабіць толькі беглы агляд бачанага»¹⁹.

¹⁵ Гаранін, С. Шляхамі даўніх вавдраванняў: гістарычна-тэарэтычны нарыс развіцця беларускай паломніцкай літаратуры XII—XVI стст. Мінск, 1999. С. 27.

¹⁶ Дарэчы, паломніцтва як з’ява прысутнічае ў жыцці і сённяшняй эміграцыі. 5 верасня 1988 г. (падчас 18-й Сустрэчы беларусаў Паўночнай Амерыкі) у прошчы паўночнаамерыканскіх пакутнікаў (Martyr's Shrine in Midland, Ontario, дзе ў парку стаяць крыжы ды іншыя помнікі, створаныя прадстаўнікамі розных нацыянальнасцяў — палякаў, італьянцаў, харватаў, летувісаў, немцаў, славакаў ды інш.) з ініцыятывы Раісы і Вінцэнта Жук-Грышкевічаў на сабраньія грамадою грошы паўстаў Беларускі Памятны Крыж (у форме крыжа Ефрасінні Полацкай з мемарыяльнай шыльдаю на пастаменце), высвечаны айцом Аляксандрам Надсанам, апеты пазней Наталляй Арсенневай у вершы «Крыж». Ад таго часу паломніцтвы ў прошчу адбываюцца штогод. Падрабязней: Жук-Грышкевіч, Р. Жыцьцё Вінцэнта Жук-Грышкевіча. Торонто, Канада, 1993. С. 710-726.

¹⁷ Барбара Вержбаловіч (1901-1967), оперная спявачка.

¹⁸ Галіна Ганчарэнка (Грыбава, Руднік; нар. 1931, Бабруйск), грамадскакультурная дзяячка, журналістка, перакладчыца, пляменніца Барбары Вержбаловіч.

¹⁹ Б. В. і Г. Г. Па Сьвятой Зямлі II Бацькаўшчына. 1959. № 18 (454). С. 2.

I замест паэтычных развагаў у аўтара атрымліваецца адно рыфмаванае:

Я прыбыў з турыстычнаю групаю

На Сьвятую Зямлю.

Я паволі за групаю тупаю, Радасьць верай кармлю²⁰.

Напэўна, наяўнасць у травелогу канфлікту Я ды не-Я ёсць адным з асноўных запатрабаванняў, каб тэкст адбыўся, але не адзіным.

У бясконцым падарожжы па Беларусі быў Юрка Віцьбіч²¹ — ад аднаго з першых сваіх апавяданняў²² у літаратурным дадатку «Вясна» бабруйскае газеты «Камуніст» — «Ян Непамуцэн»: на раздарожжы старога гасцінца і прысадаў, што вялі да палаца маёнтка, здавён стаяла статуя Яна Непамуцэна, якую гаспадары маёнтка прывезлі з Італіі. У апавяданні ідзецца пра тое, што бачьгў цягам стагоддзяў на гэтым месцы Ян Непамуцэн²³, аж пакуль статую не знішчылі камсамольцы (са словаў Віцьбіча, рэдактар літаратурнага дадатка Міхась Лынькоў змяніў камсамольцаў на буй-вецер²⁴). Падарожнічаў аўтар і ў аповесці

²⁰ КрушынаР. Выбраныя творы. Мінск, 2005. С. 100.

²¹ Юрка Віцьбіч (сапр. Серафім Шчарбакоў, 02( 15).06.1905, Веліж Віцебскай губ. (сёння Расія)—06.01.1975, Саўт-Рывер, ЗША), літаратар, публіцыст, краязнаўца, грамадскі дзеяч.

²² Чамусьці ва ўсіх публікацыях, датычных творчасці Віцьбіча, паўтараецца сцверджанне, што першым апавяданнем пісьменніка было «Як загінуў Ясь» («Млынарова рука»), Сам жа Віцьбіч пісаў наступнае: «Часапіс «Узвышша» стаўся першым беларускім часапісам, у якім у№ 9—10за 1929 год я надрукаваў сваё апавяданьне «Як загінуўЯсь» — дагэтулья друкаваўсяўлітстаронках ілітаратурных дадаткахрозных газэтаў» (Юрэвіч, Л. Архіўная кніга. Нью-Ёрк, 1997. С. 336).

²³ Што цікава пацвярджае неаднойчы выказанае Улддзімірам Арловым, аўтарам апавядання «Маналог святога Пётрьп>, пачуццё творчай блізіні гэтага да эміграцыйнага пісьменніка.

²⁴ Так патлумачыў змены Юрка Віцьбіч у накідах уласнае бібліяграфіі (Архіў БІНіМу), зробленай на просьбу Станіслава Станкевіча для юбілейнага артыкула ў газеце «Беларус» (Станкевіч, С. Сорак год літаратурнай дзейнасьці Юркі Віцьбіча // Беларус. № 151. 1969. С. 3). У лісце ж да Ізыдара Гуткоўскага (23.03.1957) ён піша наступнае: «Нават вецер павалгўу мяне й здрушчыў апяяную мной статую Яна Непа-

«Ціхая Руба»²⁵, што распачынала першы нумар новага часопіса «Полымя Рэвалюцыі». Назва паходзіць ад парогу на Дзвіне, героі аповесці — плытагоны. У часе іхнае пуцявіны пададзена апісанне ўсёй ракі ад вытокаў да сутокі, ад Бокаўскага лесу да Рыгі, з усімі шматлікімі парогамі.

^{L с р} Пропускь вь оккуп. MtCTH о т д -в л ь

сь моей стороны препятствій не встр4>ча-

Пропуск у «акупаваную мясцовасць». Орша, ліпень 1918 г.

муцэна (апавяданьне «Ян Непамуцэн»), каб яна, прыдарожная сьведка стагодзьдзяў нашае гісторыі, ня сталася экспанатам антырэлігійнага музэю. 1 каб падкрэсьліць, што вінавайцам гэтага здарэньня зьяўляецца вылучна вецер, я ўзяў усё ж сьшбалічнае ў дадзеным выпадку мотто з Эміля Вэрхарна: He спаткалі часам ветру/Нарастанках ста шляхоў?» (Юрэвіч, Л. Архіўная кніга. Ныо-Ёрк, 1997. С. 366).

²⁵ Віцьбіч, 10. Ціхая Руба. Зь дзёньніка Андрэя Шабеты. (Памяці мастака Я. Загароўскага) // Полымя Рэвалюцыі. № 1. 1932. С. 7—48. Плытагоны, відаць, былі вядомыя Віцьбічу не адно з чутак; нездарма ж яны ў цэнтры аповеду «Грыміць Перагрыж» (Узвышша. № 3. 1930. С. 66-74), названым паводле самага небяспечнага парогу на Дзвіне, дзе герой у часопісным варыянце гінуў наздрушчаным плыце, аў зборніку «Формула супраціўленьня касьцей» (Менск, 1937) ратаваўся — дзякуючы ціску рэдактара кнігі Мікульскага, ды твору «Эжэн Дэлякруа» (Полымя Рэвалюцыі. № 8. 1935. С. 91-94).

Удзельнік шматлікіх экспедыцыяў²⁶, Віцьбіч ведаў Беларусь не толькі з «Геаграфіі» Аркадзя Смоліча. Гэта ўжо апынуўшыся ў ЗША, ён будзе «вандраваць», амаль не пакідаючы СаўтРывера, невялічкага гарадка ў штаце Нью-Джэрсі — і вынікам тых падарожжаў станецца нарыс «Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман»²⁷, у якім згадваецца больш за 500 назваў гарадоў, мястэчак, вёсак, гарадзііпчаў, рэчак, азёраў, узвышшаў.

Важнасць гэтага, як назвалі б сёння, віртуальнага падарожжа з боку ідэі нацыянальнай была настолькі значнаю, запатрабаванасць гэтулькі вялікаю, што напрыканцы 1960-х — пачатку 1970-х гг. на радыё «Свабода» ў аўтарскай рубрыцы «Наша спадчына прамаўляе» чыталіся Віцьбічавы скрыпты, паўсталыя на сюжэтах раздзелаў нарыса, а ў газеце «Новое Русское Слово» друкавалася нізка «По городам н весям Белоруссіш»²⁸.

Дарэчы, менавіта гэтыя рускамоўныя публікацыі спрычынілся да ўспрыняцця Віцьбіча на Бацькаўшчыне як «псіхічна слабога чалавека»: «3 міфічнасці-мройнасці ён пераходзіў

²⁶ Адна з вандровак, здзейсненая ў Крошын, знайшла свой адбітак у нарысе «Каб я каршуном радзіўся... (Да 50-годзьдзя ад дня сьмерці Паўлюка Багрыма)», надрукаваным у «Літаратуры і мастацтве» 25 студзеня 1941 г. Пра іншыя свае падарожныя клопаты Юрка Віцьбіч згадваў у лісце даархіепіскапаВасіля ад 09.07.1968: «У часе вайны мне давялося ўдзельнічаць у аднаўленьні паруганага балыйавікамі вядомага СпасаЕўфрасіньнеўскага жаночага манастыра ў Полацку, як і садзейнічаць перанясеньню Ейных мошчаў зь Віцебску ў Полацак. Перш за ўсё мы паклапаціліся, каб да манастыра зьехаліся з усіх бакоў Віцебшчыны ягоныя старыя манашкі, што цудам захаваліся ад балыаавіцкага перасьледу. Адначасна запрасілі старогагераманаха. I калі потым маліліся ў адкрытае царкве Сьвятога Спаса, пабудаванае яшчэ дойлідам Іванам за часы Сьвятое Еўфрасіньні-Прадславы, маііліся ў часе ўрачыстага набажэнства, што адбывалася паводле манастырскагаўставу, дыкне захоўвалі адзін ад аднаго сваіх сьлёзаў» (Архіў БІНіМу).

²⁷ Віцьбіч, Ю. Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман. Мюнхэн, 1956. — 96 с.

²⁸ 1. «Запалнлн старьій Крнчев». 2. «Едэл мнт зэйнэм фндэл». 3. Запрятала Внтьба Еосафатов камень. 4. Плачет по свонм сынам Белоруссня // Новое Русское Слово. 7 апреля 1963; 1. О чем крнчат камнн. 2. Нельзя уннчтожнть народ. 3. «Всехнас нерасстреляете». 4. Там, где реветЧерт//Новое Русское Слово. 11 августа 1963; 1. Последннй след дулебов. 2. Там, іде боролнсь раднмнчн // Новое Русское Слово. 4 декабря 1966; 1. Почему ты не броснлось на нйх, Полуозеро? 2. Молнтва в поруганной Белой церквн // Новое Русское Слово. 10 ноября 1969.

у спекулятыўнасць, рабіўся парадаксальным, непрадказальным (у апошнія гады пачаў пісаць па-руску і супрацоўнічаць зрускімі эміграцыйнымі выданнямі)»²⁹, пііпа беларускі даследнік. Бязглуздасць закідаў, аўтарская зашоранасць настолькі відавочныя, што і не патрабуюць, быццам, адказу, але ўсё ж варта зацытаваць рэцэнзію з уплывовага рускамоўнага часопіса «Современннк», каб прадэманстраваць, як расійскі эмігрант успрыняў Віцьбічаву кнігу «Мы дойдём»³⁰, складзеную з газетных публікацыяў:

«Небольшая кнйжка, которая нмеет большое значенйе для русского чйтателя — так вкратце можно резюмйровать обіцее впечатленйе от сборнйка публйцйстйкй выдаюй{егося белорусского пйсателя Юрйя Стукалйча (1905-1975).

Нбо будучй пронйкнута глубоко нацйональным белорусскйм содержанйем, чувствамй, продйктованнымй осознанйем w трогателыіым пережйванйем ucmopuu Белоруссйй, ее традйцйй, ее лйтературы й йскусства, кнйга напйсана по-русскй, йуже тем самым Юрйй Стукалйч апеллйрует ею в первую очередь к чйтателюрусскому.

Такого рода апелляцйя крайне важна с точкй зренйя знакомства й поннманйя того, что является белорусской нацйональной йдеей, даже еслй понйманйе это й не станет сразу же (в сйлу многйх прйчйп) отчетлйво ясным до конца. Темперамент полнтйческого публйцйста, художественлый талант, прекрасная эрудйцйя — качества, которые наглядно демонстрйрует Юрйй Стукалйч, неволыю увлекут чйтателя уже самй no себе, хотя, может быть, это й пе самое главное в данном случае.

Главное — та могучая прйвйвка протйв духа велйкодержавного шовйнйзма, копюрую гарантйруепі чтенйе публйцйстйкй

²⁹ Пашкевіч А. Канцэпцыя нацьынальнага быцця ў беларускай літаратуры. (Проза замежжа XX стагоддзя.) Мінск, 2002. С. 113. He магу паўстрымацца, каб не адцеміць, што да сваіх абвінавачанняў Віцьбічу — супраца з фашыстамі, антысемітызм, адсутнасць пісьменніцкага таленту, плагіят, нарэшце, п’янства — віцебскі журналіст Аркадзь Падліпскі, аўтар артыкула «Арнец с берегов Двнны. О чем умалчнвают бнографы Юркн Внтьбнча» (Віцебскі Рабочы. 14 чэрвеня 1995) таксама залучае і артыкулы ў нью-ёркаўскай рускамоўнай газеце.

³⁰ СтукалнчЮ.Мыдойдем! Очеркн, статьн, фельетоны. Нью-Йорк, 1975.— 154 с.

Ю. Стукалйча. Что греха тайть? Формы шовйнйстйческого сознанйя в нас порой очень глубоко й жйвут в самых прйчудлйвых модйфйкацйях»^.

Вяртаючыся да тэмы травелога, трэба зазначыць, што жанр падарожжаў у беларускай літаратуры, з аднаго боку, мае доўгую гісторыю (дастаткова згадаць тут некаторыя знакавыя тэксты: «Жыціе Еўфрасінні Полацкай», «Перагрынацыя, або Паломніцтва Ясна Асветленага Князя Ягамосьці Мікалая Крыштофа Радзівіла ў Святую Зямлю», «Авантуры майго жыцця» Саламеі Пілыптыновай, «Mae падарожжы» Ігната Дамейкі, «Падарожжа па Палессі і Беларускім краі» Паўла Шпілеўскага, «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах» Уладзіслава Сыракомлі³²), адыграў важную ролю ў станаўленні мадэрнізму на пачатку XX ст.³³. 3 другога боку, відавочная і адсутнасць увагі да гэтага жанру ў сучасным айчынным літаратуразнаўстве, што ў першую чаргу выяўляецца ў нераспрацаванасці тэрміналогіі.

Таму адразу адцемім, што ў прапанаваным тэксце тэрмін «травелог» ужываецца ў значэнні «аповед пра падарожжа».

Трэба прызнаць, што травелог — жанр нейкі неакрэслены, плыткі. Мы нібыта можам назваць так і мемуары, і гістарычную прозу: вандроўка ў мінулае. Фантастыка — таксама травелог:

³¹ Дружнннн А. Юрнй Стукалнч. Мы дойдем!: Очеркн, статьн, фельетоньі. Нью-Йорк, Фонд. Нм. П. Кречевского, 1975 // Современннк: Журнал русской мыслн н нацнональной культуры. Торонто — Канада, 1977. С. 218-220. Зрэшты, каб даследнік эміграцыйнай прозы гэтую прозу чытаў, ён заўважыў бы, пгго Віцьбіч піша амаль тое самае ў прадмове да зборніка «Мы дойдем».

³² Шырэй пра помнікі літаратуры падарожжаў: Беларуская энцыклапедьія. У 18 т. Т. 11. Мінск, 2000. С. 484-485.

³³ Як сцвярджае В. Максімовіч: «Асаблівай увагі заслугоўвае спецыфічны жанр «хронікі», у межах якога працавалі, бадай што, усе творцы. Дастаткова прыгадаць падарожныя нататкі Цёткі, Ядвігіна Ш. [...] Жанр хронікузніку тыпалагічнымрэчышчы аб’ектывісцкіх замалёвак сваёй эпохі, якія, аднак, засведчылі імкненне, цягу новага пакалення да індывідуальнага самараскрыцця. «Хронікі», як і эсэ, знаходзяцца ў цеснай карэлятыўнай сувязі з новым разуменнем чалавекам свайго месца ў свеце. Вось чаму новым «хобі» зрабіліся вандроўкі, стала відавочнай лучнасць з падзеямі, якія адбываліся не толькі дома, але іўсвеце». У кн.: Максімовіч В. Беларускі мадэрнізм: эстэтычная самаідэнтыфікапыя літаратуры пачатку XX стагоддзя. Мінск, 2001. С. 36.

Half grape fruit

Buffet Russe

Borscht

Clam chowder

Consomme with rice

Shrimps Creole

O’Brielh potatoes

String beans

Russian Pastry

Tea

Coffee

Denu tasse

. .50 2 00

2 85

1 85

---- o---

Salade Portugaise

THE RUSSIAN EAGLE 36 East 57th Strebt New York

DINNER $2.50

Friday. November 28th. 1924

Chicken, Chasseur

Shashlik Caucausian Roast leg of veal

 

Pear or apple

Chocolate, vanilla or fruit ice cream

 

SPECIALS

Honey Dew melon .....

Royal squab, any style            

Partridge, any style ....

Breast of guinea hen, Virginia

Меню 3 рэстарацыі «Рускі арол» у Нью-Ёрку. 1924 г.

падарожжа ў будучыню. Мастацкая проза — і гэта травелог: mind wonder.

I ўсё ж травелог, якім ён азначаны троху вышэй, — адметны, самастойны жанр, што можа быць урэчаіснены ў форме дзённіка, эпісталярыя, нарыса, эсэ. Належыць ён да дакументальнай літаратуры, не мастацкай, хоць пэўная аўтарская вольніца прымальная, асабліва што да ўжывання асабістых імёнаў: нейкая маска ўсё ж мусіць захоўвацца. У травелогу падаюцца ўражанні ад спатканняў з людзьмі, месцамі, падзеі і здарэнні, а таксама пачуцці і думкі аўтара, выкліканыя гэтымі сустрэчамі. Істотным складнікам гэтага жанру з’яўляецца наратыў.

На эміграцыі стварылі ці мала нарысаў, зацемак, лістоўных аповедаў, якія льга аднесці да літаратуры вандраванняў і якія сёння ілюструюць крокі спасціжэння свету беларусам і сябе ў тым свеце³⁴. Нездарма кнігі такіх розных і розначасовых эмігрантаў, як Івонка Сурвіла³⁵, Кастусь Акула³⁶, Рыгор Крушына³⁷, Уладзімір Сядура (Глыбінны), Аўген Калубовіч³⁸, Юры Весялкоўскі³⁹, Васіль Быкаў, Зянон Пазняк, маюць у сваёй на-

³⁴ Наследуючы такім знакавым працам пра падарожжы, як, да прыкладу, кніга Валянціна Грыцкевіча і Адама Мальдзіса «Шляхі вялі праз Беларусь» (Мінск, 1980), аўтар таксама вьірашыў адмовіцца—збольшага— ад папулярызатарскага пераказу, які і спрашчае, і збядняе арыгінал, а таму наважыўся «пазлоўжываць» цытатамі (у тым ліку і іншамоўнымі). Да таго ж, цытатьі ўзятыя з крьшіцаў, доступ да якіх абмежаваны для чытачоў і даследнікаў.

³⁵ Івонка Сурвіла (дзяв. Шыманец, нар.11.04.1936, Стоўбцы), грамадская дзяячка, мастачка, старшыня Рады БНР ад 1997 г.

³⁶ Кастусь Акула (да эміграцыі Аляксандр Качан; 16.11.1925, в. Верацеі Дзісенскага пав. Віленскага ваяв. (сёння Докшыцкі р-н Віцебскай вобл.) — 29.01.2008, Таронта, Канада), грамадскі дзеяч, пісьменнік.

³⁷ Рыгор Казак (псеўданімы: Рыгор Крушына, Кастусь Рамановіч, 13.12.1907, в. Бязверхавічы Слуцкага пав. (сёння Слуцкі р-н Мінскае вобл.)—27.03.1979, Вашьшггон, ЗША), паэт, празаік, крытык, грамадскі дзеяч.

³⁸ Аўген Калубовіч (на эмігр. Каханоўскі, 05.03.1912, в. Ціхінічы Рагачоўскага пав. Магілёўскай губ. (сёння Рагачоўскі р-н Гомельскай вобл.) — 25.05.1987, Кліўленд, ЗША), грамадскі дзеяч, пісьменнік, гісторык.

³⁹ Юры Весялкоўскі (нар. 02.01.1924, в. Новы Свержань (сёння Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.)), грамадска-культурны дзеяч.

зве слова «дарога»⁴⁰: у беларускай міфалогіі гэта сімвал сувязі з іншасветам, дзе падарожныя людзі — медыятары паміж гэтым светам і тым⁴¹.

Даць невялікі першасны агляд травелога на эміграцыі, выявіць адметнасці, спецыфіку гэтага жанру і ёсць мэтаю артыкула.

Пасля Другой сусветнай вайны ўпершыню ў гісторыі краіны такая колькасць беларусаў nolens volens апынулася ў ролі вандроўнікаў. У лагерах DP⁴яны ў сваіх земляках напаткалі — з неразуменнем, спалохам, а часам і нянавісцю — чужых, што былі больш не-Я за спрадвечных насельнікаў Нямеччыны ці Аўстрыі⁴³. Тыя, што выехалі, дастаўшы працу, пачуваліся пасапраўднаму на свабодзе: «...радуемся, што вырвалісязьлягеру «беларускага» [...]. Успамінаем аб Нямеччыне й пройдзенымперажытым лягерным жыцьці як аб нейкай жудасьці, пасьля чаго маем супакой»⁴⁴.

Да таго ж гэта быў не час занатоўваць уражанні ад новых месцаў, краявідаў, звычаяў, як і ў першыя гады пошуку грунту ў землях Англіі, Амерыкі, Францыі, экзатычных Аргенціны, Бразіліі, Аўстраліі, Новай Зеландыі. Бачанае калі і фіксавалася, дык хіба ў «Лістах у рэдакцыю» або ў лістах да знаёмых (тут жанр зрабіў сваё колца, бо пачынаўся ён у еўрапейскіх літарагурах менавіта з эпісталярыя), як, напрыклад, у паведамленні Пячэрскага пра падарожжа трох беларусаў з Трыеста да Велінгтана ў Новай Зеландыі, што ўзяло 1 месяц і 7 дзён:

⁴⁰ Акула, К.Змагарныядарогі. Таронта, 1962. — 583с.;Крушына,Р. Дарогі. Нью-Ёрк, 1974. — 108 с.; Калубовіч, А. На крыжовай дарозе. Клыўленд, 1986. — 252 с.; Глыбінны, У Вялікія дарогі (пра мінулае). БІНІМ, 1997. -— 145 с.; Весялкоўскі, Ю. Няясна мроіліся новыя дарогі. Лёндан, 1997. — 141 с.; Быкаў В. Доўгая дарога дадому. Мінск, 2002. — 539 с.; Пазняк, 3. Дарога. Варшава—Вільня, 2007.—430 с.; Сурвіла, I. Дарога: Стоўпцы — Капэнгаген — Парыж — Мадрыд — Атава. Менск: Радыё Свабода / Радыё свабодная Эўропа, 2008. — 140 с.

⁴¹ Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік. Мінск, 2004. С. 133.

⁴² DP — Displaced Persons — перамешчаныя асобы.

⁴³ Гл. успаміны Наталлі Арсенневай у кн.: Юрэвіч, Л. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью-Ёрк, 1999. С. 257-258.

⁴⁴ М-шка Я. Падарожжа ў Францыю // Месца выданьня — Парыж. Выбраныя старонкі часопіса «Моладзь» (1948-1954). Мінск, 2004. С. 330.

«Насельніцтва нас сустрэла вельмі добра. Усюды нас віталі, пакуль вязьлі да лягеру. Тут, у лягеры, таксама абыходзяцца з намі вельмі добра. Ежа таксама добрая — еш што хочаш і колькі хочаш. Атрымалі ўсе, хто ня меў вопратку. Кажны тыдзень даюць кішанёвыя грошы па 2 фунты. Тут усё надта танна, напрыклад: касьцюм каштуе самы лепшы 12 фунтаў, а працоўны зарабляе 8 фунтаў на тыдзень, аўлесе да 11-12 фунтаў, як працуе і сыботу. Кашуля пра нядзелю лепшай вартасьці 1 фунгп. Дорага тут памешканьне, але толькі ў горадзе, аў мястэчках дзешавей.

У лягеры нас вучаць ангельскай мове. I каб выйсьці зь лягеру да працы, трэба ведаць трохі па-ангельску. Для нас прывозяць кожны дзень кіно іраз на тыдзень ладзяць канцэрт. Учорарабілі ДП канцэрт, адусіх нацыяў выступалі з танцамі і сьпевамі. Гэты канцэрт зьнялі на стужку і перадавалі па радыё»⁴⁵.

Успрыняцце новых нязнаных краінаў клалася на адзіныя дасюлешнія веды—уласнай краіны, з якой усё і параўноўваецца аўтарам, і травелог гаворыць столькі ж пра яго самога і пакінутую Бацькаўіпчыну, колькі пра навакольныя краявіды:

«Наш транспарт адышоў з Аўгсбургу. За адну ноч мы праехалі Нямеччыну й апынуліся ў Аўстрыі. Цягнік пяўся штораз у гору, праходзячы шматлікія тунэлі: мы пераяжджалі Альпы на Брэнэрскім перавале на вышыні 3 тысячы мэтраў. Паабапал цягнуліся скалістыя ланцугі гор, на якіх часта «адпачывалі» хмары. Бурлівыя горныя патокі w рэкі часта крыжавалі нашу дарогу або шумліва беглі побач. Хутка ўехалі ў Італію. Краявід зьмяніўся. Горы цягнуліся таксама, аднак бакі іх былі бясплоднымі: наша сасна ня хоча на іх расьці.

Сёлы італійскія зрабілі на нас непрыемнае ўражаньне. Малыя з гліны, з цэглы, або з дошчак хаты, абсаджаныя вінаградам, маленькімі цытрыновымі, памаранчавымі, гарэхавымі дрэўкамі дыўбогімі засевамі пры іх, выклікаюць пачуцьцёжалю. Умястэчках больш хат мураваных, шэрых.і брудных, з плоскімі дахамі. Вяпікія гарады звонку блішчаць раскошай, але побач з гэтым блізуўсюды бруд і галеча.

Дзе-нідзе на палёх ляжаць радкамі снапкі (на нашую меру капы са тры) ячменю ці пшаніцы, там стог збожжа з наш

⁴⁵ Лісты перасяленцаў. Беларусы ў Новай Зэляндыі II Бацькаўпічына. № 15 (3459). 18 жнівеня 1949. С. 3.

адзін воз, вунь, на двухкаловым высокім возе, запражаным аслом, як 3 тысячы гадоў таму ў Эгіпце, вязе гаспадар з капу снапоў а там на полі малоцяць збожжа.

Тут няма ні хлявоў, ні такоў. Скаціна, калі дзе ёсьць (пераважна аслы й козы), трымаецца пад трысяцёвым дашкам або пад дрэўцам. Навокал зямля сьпечаная на попел, рэкі йручаі зусім высахшы, расыііннасьць у гародзе іў полі калі не паліваецца, то высыхае. Адны паўдзённыя дрэўцы ды вінаграднік трымаюць зеляніну. Лясоў тут няма. Людзі на вёсках абдзёртыя, брудныя й няхлюйныя, наўкола іхных хатаў страшэнны бруд і безладзь. У вялікіх гарадох людзі апранутыя па-эўрапейску, аднак на прадмесьцях ізноў галеча й бруд.

У Італіі існуюць нібы два сьветы: сьвет раскошы й пыхі, з аднаго боку, і сьвет галечы й цемры — з другога. Едучы ад Вэроны да Нэапалю, мы ўбачылі толькі пару коняў і, здаецца, са дзьвёх кароў, а ўсё толькі аслы маленькія, мулы, дзе-нідзе козы ды худыя, як жэрдкі, сьвіньні.

Садавіны й гародніны ўсюды шмат, аднак, апрача сьліў і гарэхаў, усе іншыя непаўнавартасныя: памідоры, напрыклад, прадчасна спаленыя сонцам, маюць ненатуральны смак. Надвор’е тут улетку сухое й цёплае, тэмпэратура да 45°. Дажджу ў Нэапалі, напрыклад, не было ўжо больш месяца й ня будзе яшчэ зь месяц. Усё перасыхае. Кажны беларус, які ўважаў свой край бедным, гледзячы на выпаленыя сонцам голыя горы Італіі, на іх карлаватыя дрэўцы, пераконваўся, які багаты яго край з морам жытніх палёў зь непраходнымі лясамі, зь яго багатай дзікай і хатняй жывёлай, зь яго мерным і вохкім кліматам! I многія з нашых людзей, будучы ў Італіі, казалі: “Нічога не хацеў бы, каб толькі вярнуцца дамоў на сваю зямлю”»*⁶.

Для сучаснага чытача, для даследніка эміграцыі падобныя падарожныя нататкі — часта адзіная крыніца інфармацыі⁴⁷ і нават простага сведчання прысутнасці беларусаў у краіне:

⁴⁶ Малецкі. Па сонечнай Італіі. (Уражаньні з падарожжа ў Аўстралію) II Бацькаўшчына. № 15 (59). 18 жнівеня 1949. С. 3.

⁴⁷ На падставе падобных падарожных зацемак пазней паўставалі надзвычай каштоўныя публікацыі. Гл., напрыклад: Швэдзюк, М. Беларусы ў Афрьіцы ў 1942-1948 гадох//Беларус. №450. Студзень 1998. С. 4—5; Цяўлоўскі, Э. Пад пякучым сонцам: Беларусы ў Парагваі П Беларус. № 452. Сакавік 1998. С. 6-7.

«Пераезд у Марока праходзіць даволі гладка, што, ясна, у вялікаймеры залежыць адразьбітнасьці правадніка. Пераезд адбываецца ў паасобных вагонах, але даволі сьцесьнена, што асабліва вычуваецца ўначы. Сапраўднае прывольле пачынаецца на параплаве, дзе ўсе атрымоўваюць дастаткова месца, гігіенічныяўмовы й добрую ежу. Да параплава трэмець з сабою пэўную колькасьць ежы, бо ёсьць неабходнасьць дакармлівацца.

Перагляд рэчаў адбыўся толькі ў Марока пасьля выхаду з параплава, і то даволі павярхоўна. Усе прыехаўшыя наагул на гэты мамэнт ня скардзяцца. Багаж ідзе разам з пасажырам, і не было выпадку, каб згінуў.

Скрынкі трэба рабіць невялікія й моцныя, таму што адбываюцца частыя пераладаваньні. Асабліва моцны іспыт адчувае багаж падчас ладаваньня на параплаў і выладоўваньня. Колькасьць ручнога багажу не абмяжоўваецца, хаця на вялікую яго колькасьць адпраўляючыя ўлады глядзяць скоса. Вельмі вялікая колькасьць яго стварае невыгоду й самым пасажырам.

Падарожжа адбываецца хупіка, бяз значных затрымак у дарозе, калі не здараюцца нечаканыя перашкоды. Праз мора з Гаўру плылі мы чатыры пары. Буры не было, maxty ад гойдаўкі мала хто мучыўся. Найлепей пераносяць гойдаўку дзеці.

Такога гатунку эмігрантам, як Ды Пі, на параплаве даецца 3-я кляса, г. зн. агульная каюта, часта ў глыбокім труме. Незалежна ад паверху, усюды ёсьць сьвежае паветра, чыстае памешканьне, ахайную пасьцель і карэктныя да сябе адносіны параплаўчае службы.

Сапраўдным іспытам выхаванасьці зьяўляецца кармленьне пасажыраў у параплаўных сталоўках за агульнымі сталамі (стол прыблізна на 16 асобаў) смачнай, але строга нармаванай колькасна ежай на агульных паўмісках.

Паданая на стол ежа пераходзіць у поўнае веданьне прысутных за дадзеным сталом спажываючых пасажыраў, якія далей займаюцца ўжо распадзелам самі. I вось гэты «распадзел» часта зьяўляецца прычынаю зьяўленьня ў кэльнэра пры стале недвухзначнай усьмешкі, ад якой зьяўляецца моцнае жаданьне спусьціць асобу, выклікаўшую ўсьмешку, за карно.

3 Казаблянкі аўтабусамі перавозяць Ды Пі на сталае месца пасяленьня. Жывуць у бараках. Гэта доўгія пакоі, дзе паасобныя сем ’і адгароджваюцца коўдрамі або дзяружкамі. Марока перачывае так войстра жыльлёвы крызіс, што й такія

памешканьні зьяўляюцца вялікім дасягненьнем. Гэтак жывуць ДПу большых групах. Аднак ёсьць магчымасьці жыць на прыватных кватэрах.

Паволіў Марока прыбываюць ДПрозных нацыянальнасьцяў. Уладзіцца на фізычную працу вельмі магчыма, асабліва спэцыялістым, але атрымаць працу з памешканьнем ужо значна трудней. На канцылярскую працу ДП уладзіцца вельмі трудна, але, ведаючы францускую мову, працу можна здабыць іў бюры.

Ёсьць ДПу Казаблянцы, Рабаце й больш глыбокай правінцыі. Дахтаром атрымаць афіцыйнае права практыкі немагчыма, дзеля гэтага неабходна атрымаць францускі дыплём і, акрамя таго, пераламаць нежаданьне тутэйшае мэдычнае палаты даваць права практыкі дахтаром-чужынцам.

Самы сярэдні заработак на будоўлі, які атрымліваюць ДП, гэта 9—10 тысяч франкаў месячна. Нежанаты можа жыць на гэтыя грошы зусім спакойна, сямейнаму — трудней.

Кажны на граніцы атрымлівае ўзамен за маркі дзьве тысячы франкаў. Грошы гэтыя трэба ашчаджаць у дарозе, бо яны тут вельмі прыдадуцца. Цэны тут наступныя: папяросы — ад 20 франкаў, амэрыканскіх папяросаў тут дастаткова, але яны каштуюць 60—80 франкаў, мяса — валавіна —180 фр. клгр, сала 220 фр., рыба ад 20 фр., бульба 35—40 фр. клгр, буракі 25 фр. клгр, памідоры 15—20 фр. клгр, капуста 30 фр. клгр.

Нармаваныя прадукты: сала, маргарын, малако, хлеб, цукар, мука. Абутак і адзежа ў сотках франкаў, пачынаючы ад 200 (дзіцячы абутак). Цэны на ненармаваныя прадукты хістаюцца ў залежнасьці ад сэзону. Наагул беручы, уладзіцца й прахарчавацца тут можна лепш, чым у Нямеччыне. Галоўнае, штотут чалавек свабодны, попыт на працоўную сілу ёсьць, і доля чалавека залежыць ад яго самога, калі ён можа выкопваць якую-колечы з патрэбных тут працаў. Выбар заняткаў вялікі.

Тутэйшы клімат для эўрапейца нічым асаблівым не загражае. Сонца грэе даволі моцна, але дзякуючы безупыннаму акіянічнаму ветру сьпёка надта не даймае. Аднак без прыкрыцьця галавы (шапак, капелюшоў або хустак) хадзіць не належыць, бо гэта канчаецца сонечным ударам, хаця йняў моцнай хорме. Зьмену клімату, у большай або меншай хорме, мусіць перахварэць. Аддаляючыся ад акіяну ўглыб Марока, эўрапейцу цяжэй жыць з увагі на цяжкі клімат.

Паштоўка Алеся Салаўя зЗальцбурга

У Казаблянцы ёсьць старая расейская эміграцыя, якая ў большасьці зьяўляецца «савецкімі патрыётамі». Характэрна, што ў Марока разам зь іншымі ДП трапіла пэўная група «этнічных» беларусаў, але ніякай нацыянальнай працы там пакуль што не праводзііріа дзеля адсутнасьгіі сьведамых і актыўных працаўнікоў

Калі й ёсьць там якія-небудзь «беларусы», дык яны поўнасьцю знаходзяцца пад расейскім уплывам»⁴*.

Агульны настрой, відаць, большасці эмігрантаў у той час выказаў Алесь Салавей⁴⁹ у лісце да Вітаўта Тумаша⁵⁰:

«Калісьці ў маленстве, вывучаючы геаграфію, я летуцеў аб замежных і заморскіх краінах, што паўставалі ў маіх уявах у поўнай велічы сваёй і красе, думаў пра стромыя Альпы, і найлепшым маім жаданьнем было пабачыць зманлівыя тады далёкія краіны, прыгажосьць іхнае прыроды й абвеяныя славаю помнікі іхнае мінуўшчыны. Сёньня я жыву каля тых самых, выпешчаных раней у думках, Альпаў Але яны цяпер не прывабліваюць маёй увагі, і не цікавіць мяне краіна, у якой я жыву. Усё пахмурнае, нуднае й халоднае, і да ўсяго я абыякавы...⁵¹.

^4S Шляхам жыцьця. № 11 (23). Лістапад 1947. Гл. таксама: Запісы БІНіМ.

№ 31. Нью-Ёрк — Менск. 2008. С. 284-296.

⁴⁹ Алесь Салавей (сапраўднае Альфрэд Радзюк, на эміграцыі Альберт

Кадняк. 01.05.1922, в. Крысава Койданаўскага пав. (сёння Дзяржынскі

р-н Мінскай вобл.) — 22.01.1978, Мельбурн, Аўстралія), паэт, журналіст, грамадска-культурны дзеяч.

⁵⁰ Вітаўт Тумаш (20.12.1910, в. Спягліца, Вілейскага пав. Віленскай губ. (сёння в. Свяцілавічы Смаргонскі р-н Гарадзенская вобл.) — 27.04.1998, Ныо-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч, лекар, навуковец (скарыназнаўца).

⁵¹ Юрэвіч, Лявон. Камэнтары... С. 137.

Адмыслова напісаныя падарожныя нататкі, што пакінулі Уладзімір Сцяблевіч⁵² ды Кастусь Чабатар⁵³, — лічаныя выняткі. Сцяблевіч, напрыклад, у прадмове да свайго травелога прызнаўся, што пісаў ён на замову рэдакцыі «Бацькаўшчыны»⁵⁴.

У параўнальна лепшым становішчы апынулася студэнцкая моладзь — у месцы, якое Эдвард Саід акрэсліў наступным чынам: «Exile is the unhealable rift forced between a human being and a native place, between the self and its true home. [...] I

am speaking of exile not as a Кастусь Чабатар з сям’ёй privileged site for individual

self-reflection but as an alternative to the mass institutions looming over much of modern life»^.

Выглядае, што i сама моладзь усведамляла тое, задумляючыся: а якія ж маюць магчымасці ў здабыцці ведаў і вандраванні па свеце аднагодкі на Бацькаўшчыне?⁵⁶ Ды і тамтэйшыя настаўнікі не забываліся нагадваць: Le voyage forme

⁵² Уладзімір Сцяблевіч— псеўданім Уладзіміра Бакуновіча (10.12.1926, в. Малыя Сцяблевічы Лунінецкага пав. (сёння Жьіткавіцкі р-н Гомельскай вобл. — 23.05.1992, Дэтройт, ЗША), грамадскага дзеяча.

⁵³ Чабатар Кастусь (20.06.1914, Даляцічы (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) — 1991), грамадска-культурны дзеяч.

⁵⁴ У кн.: Гардзіенка, Натальля. Беларусы ў Аўстраліі: Да гісторыі дыяспары. Мінск, 2004. С. 342-380.

⁵⁵ Said, Е. The Mind of Winter: Reflections on Life in Exile II Harper’s. Sep­tember 1984. P. 49, 54.

⁵⁶ Запруднік, Янка. Дванаццатка: Дакумэнтальная аповесьць пра дванаццацёх беларускіх хлапцоў у Нямеччыне, Вялікабрытаніі й Бэльгіі (1946-1954 гг.). Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва, 2002. С. 118-119.

la jeunesse⁵¹. Для беларускіх студэнтаў эміграцыя — шэраг падзеяў і выпрабаванняў у Нямеччыне, Вялікай Брытаніі ды наогул у Еўропе — сталася адначасна метафарай і сімвалам шанцу, магчымасці, руху наперад.

Студэнты з Лювена аглядалі Лондан, Швейцарыю, Берлін, Парыж, Рым. Дзённік Янкі Запрудніка⁵⁸ цудоўна адбіў гэтае прагнае юнацкае авалоданне светам:

«16.8.1951. Ноч у Бэрліне... дараніцы. Пачалі ад славутага начнога лякалю Resi. Formidable (надзвычайна)! Найлепшае — гэта Wasserspiel — ігра фантану пад гукі аркестру. Адзіная характэрнасьць у Бэрліне: на сцэне фантан — самыя розныя формы й камбінацыі формаў, самыя розныя колеры. На сьценах паабапал таксама паўладжаныя фантанчыкі ў залатым сьвятле. Пры кажным стале тэлефонны апарат і нумар, што відзён здалёк. Хочаш затэлефанаваць да дзяўчыны за нейкім там сталом — запрасіць да танцу — калі ласка. [...]

31.8.51.   Італія. У Міляне мусілі мяняць цягнік на Вэнэцыю. Ледзь убіліся. На сядзячае месца слабая надзея. [...] Вобраз Швайцарыі яшчэ ня зьнік з вачэй, асабліва ілюмінаванае возера й горы. Гэта была запраўдная казка!.. Яе ў словы ня ўложыш, каб перадаць тое, што перажылося. Асабліва з агеньчыкамі на горах — неразьбярэш, дзе агні, а дзе зоркі. [...]

Вэнэцыя. За дзень наладавалася столькі ўражаньняў, столькі малюнкаў і здарэньняў, што дзень гэты выдаецца цэлай эпохай»⁵⁹.

Аўтар унікальнага дзённіка⁶⁰ «маладога эмігранта» Янка Запруднік, перачытваючы ўласныя запісы, кажа, што яны ілюструюць побытавасць тагачаснага студэнцкага жыцця, і выбудоўвае наступны ланцужок складнікаў: абставіны вучобы, грамадская праца, культурная дзейнасць ды магчымасць падарожнічаць і пазнаваць свет⁶¹.

⁵⁷ Запруднік, Янка. Дванаццатка... С. 157.

⁵⁸ Янка Запруднік (даэмігр. Сяргей Вільчыцкі, нар. 09.08.1926, м. Мір (сёння Карэліцкі р-н Гарадзенскай вобл.)), грамадскі дзеяч, гісторык, публіцыст.

⁵⁹ Запруднік, Я. Дванаццатка... С. 155-156, 158.

⁶⁰ Можна згадаць толькі яшчэ адзін дзённік эміграцыйнага дзеяча, выдрукаваны тым часам у нас. Гэта «Дні аднаго жыцця» Зоры Кіпель (Мінск, 2010).

⁶¹ Запруднік, Я. Дванаццагка... С. 118.

Для вялікай жа, «дарослай» эміграцыі патрабаваўся час, каб паязджане адчулі сябе вольнымі турыстамі і пачалі занатоўваць уражанні. Бо эмігранты заўсёды няпэўныя, у які дакладна час яны выправяцца ў дарогу, у якім мястэчку знойдуць свой прытулак. Турысты ж, наадварот, плануюць, выбудоўваюць уласнае падарожжа, беручы пад увагу гісторыю і мову, клімат і час, разважліва абіраючы сабе месца («а place on the map is also a place in history»⁶²). Найгалоўнейшае ж адрозненне ад папярэдніх падарожжаў — з Беларусі ў Нямеччыну ці Аўстрыю, з лагераў DP у краіны рассялення — у тым, што паязджане ведалі, у які горад павернуцца пасля сваёй выцечкі, пасля добраахвотнага вандравання. Бо, як піша Цветан Тодараў: «...Move­ment in space is the first sign, the easiest sign, of change... Narrative is also nourished by change; in this sense journey and narrative implies one another»⁶³.

Такім часам пераменаў сталася сярэдзіна 1950-х: «Многа людзей летуціць аб тым, каб паехаць у чужую краіну, пажыць уражаньнямі падарожжа, пабачыць іншых людзей, іх спосаб жыцьця, культуру, каб пасьля павароту магчы расказваць шмат дзіваў сваім сябрам і знаёмым. Для некаторых гэтыя летуценьні так і застаюцца толькі летуценьнямі, а на падарожнікаў замяжуяны пазіраюць з захапленьнем і зайздрасьцю. [...] Бо як можа памясьціцца ў галаве беднаму нявольніку, што дзесьці жывуць людзі, якія могуць свабодна, як «вялікія дыпляматы» Грамыка ці Вышынскі, езьдзіць за мяжу? А ці паверылі б нашыя суродзічы на Бацькаўшчыне, што мы тут, на чужыне, будучы выгнанцамі, маем права езьдзіць у другія краіны?»^ы

⁶² Rich, A. Blood, Bread, and Poetry: Selected Prose, 1979-1985. New York, Norton, 1993. P. 212.

⁶³ Todorov, T. The Journey and Its Narratives H Transports: Travel, Pleasure, and Imaginative Geography, 1600-1830/Ed. by Chloe Chard and Helen Langdon. New Haven and London; Yale UP, 1996. P. 287.

⁶⁴ Смага, M. За каналам // Месца выданьня — Парыж. Выбраньія старонкі часопіса«Моладзь» (1948-1954). Мінск, 2004. С. 318. Нежаданне савецкіх уладаў выпускаць сваіх грамадзянаў за мяжу вадома добра і наўрад ці тут патрабуе вытлумачэння. Але вось што цікава: сярод палітычных дзеячаў беларускай эміграцыі былі людзі з такімі самымі попіядамі, хоць, калі б ім такое выказалі, абурыліся б падобнаму параўнанню. I тым не менш, вось як пачынае свой артыкул «Патрыятызм ці касмапалітызм»

Мабыць, не дзіва, што першыя крокі за мяжу рабіліся не ў попіуках нязнанага; наадварот: беларусы пачалі шукаць адно аднаго і навязваць кантакты. Магчыма, такая скіраванасць на беларускасць, на пошук беларускага ў навакольным свеце і вытлумачвае адсутнасць пільнага зацікаўлення ў самім свеце.

Валянцін Акудовіч (праўда, гаворачы пра іншы аспект творчасці пісьменнікаў замежжа) выказаўся так: «Яшчэ больш у гэтым сэнсе ўражвае літаратура пасьляваеннай эміграцыі. Ладная яе частка не адно дзесяцігодзьдзе пражыла ў буйнейшых літаратурных сталіцах сьвету, карысталася з найноўшых здабыткаў сусьветнай літаратуры, была абцяжараная сацыяльнымі й духоўнымі патрэбамі тэхнакратычных грамадзтваў, але, нягледзячы на кантэкст існаваньня, прадукавала тэкстпы, якія за надзвычай рэдкімі выключэньнямі [...] былі што дзьве кроплі вады падобныя да тэкстаў. напісаных савецкімі пісьменьнікамі ў рэчышчы сацрэалістычнага Ma­mady»⁶⁵.

Заўвага, бясспрэчна, слушная, але трэба адцеміць, што своеасаблівы антэеў комплекс⁶⁶ — засяроджанне пісьменнікаў на тэмах, павязаных з рэаліямі пакінутай бацькаўшчыны⁶⁷, — уласцівы ўсім эміграцыям без вынятку; гэта слушна і ў дачыненні такой унікальнай з’явы, як творчасць расійскіх пісьменнікаў першае паловы XX ст. Мастацкія сродкі —

Барыс Рагуля: «Нашаму пакаленьню прыпала жыць у чарговы пзрыяд вандроўкі народаў. [...] Агульна ведамае зьявішча, што чалавек, які шмат падарожнічае, які сутыкаецца зрознымі асяродзьдзямі, новымі ідэямі, іншымі культурамі, можа падпасьці пад уплыў аднаго з гэтых асяродзьдзяў і прывязацца да яго або, адарваўшыся ад свайго, стацца, як кажуцьу нас, «нірыбай німясам». Гэтая пагрозазьяўляецца асабліва вялікай для інтэлігенцыі, якая дзякуючы ў першую чаргу ведам чужых моваў лягчэй зможа датарнавацца да новых абставінаў, успрыняць чужую кулыпуру ды знайсьці сабе месцаў новым асяродзьдзі» (Наперад. № 26. Сьнежань 1953. С. 50).

⁶⁵ Акудовіч, В. Разбурыць Парыж. Менск, 2004. С. 215—216.

⁶⁶ Аўтар прапаноўвае, але не настойвае на падобным азначэнні.

⁶⁷ Хоць новы свет таксама знайшоў свой адбітак, галоўным чынам у паэзіі. Гл.: Кіпель, 3. Амерыкана ў творах беларуска-амерыканскіх пісьменнікаў // Беларусіка=А1ЬапД1іепіса. Вып. 5. Культура беларускага замежжа. Беларуска-амерыканскія гістарычна-культурныя ўзаемаадносіны. Мінск, 1995. С. 262-267.

Антон Адамовіч у падарожжы

за сапраўды рэдкімі выключэннямі — таксама бяруцца з прывезенага з сабою багажу⁶⁸.

Адным з першых з новага свету, сваёй новай краіны — Амерыкі — у Еўропу выбраўся Аўген Вярбіцкі⁶⁹. Народжаны ў 1922 г. у мястэчку Краснае каля Маладзечна⁷⁰, ён стаўся зна-

⁶⁸ Класічныя прыклады — стаўленне большасці расійскай эміграцыі, як чытачоў, гэтак і рэдакцый газет і часопісаў (фактычна — байкатаванне), да творчасці Марыны Цвятаевай і Барыса Паплаўскага. Аналагічным было ўспрыняцце паэзіі Янкі Юхнаўца — з той толькі розніцаю, што калі на вершы Юхнаўца заклікалі пляваць (Анатоль Бярозка (Смаршчок), Рыгор Крушына), то крытыкі Цвятаевай мусілі пазней апраўдвацца: «...раз я Цветаеву упамянул, не премйну сказать, что многйе здесь, в том чйсле й я, много лет оценйвалй ее несправедлйво. Но в петлю ее загналй все-такй не мы» (у кн.: Русская лмтература в эмнграцнн. Сб. статей. Пнттсбург, 1972. С. 11). Гл. таксама: Демндова, О. Метаморфозы в нзгнаннн. СПб., 2003. С. 170-171. Магчыма, усё вытлумачваецца проста: эміграцыі былі палітычнымі, а неэстэтычнымі.

⁶⁹ Аўген Вярбіцкі (1922, Краснае (сёння Маладзечанскі р-н Мінскай вобл.) — 29.06.1986 Філадэльфія, ЗША), навуковец-біяхімік, грамадскі дзеяч.

⁷⁰ Беларус. № 329. 1986. С. 7.

ным біяхімікам, сябрам Нацыянальнай акадэміі навук ЗША⁷¹, распрацоўнікам харчавання для касманаўтаў, за што пазней атрымаў у якасці падарунка кавалачак Месяца. Доктар Вярбіцкі ехаў у працоўнае камандзіраванне, але ў «Бацькаўшчыне», дзе быў выдрукаваны травелог⁷², ён як заступнік старшыні Галоўнае ўправы БАЗА патлумачыў:

«Сёлета ў красавіку мне здарылася нагода адведаць Эўропу: Нямеччыну, Бэльгію й Францыю, а галоўна — Нямеччыну. Адной з галоўных мэтаў паездкі было адведаньне беларускіх арганізацыяўу гэтых краінах, правесьці зь імі гутаркі, каб гэтым спрычыніцца да лепйшга супрацоўніцтва паміж беларускімі арганізацыямі ў Эўропе й беларускімі арганізацыяміў Амэрыцы»¹³.

Тэкст, фактычна, уяўляе сабою справаздачу аўтара аб спатканняхз беларусамі і абмеркаванні беларускіхсправаў. Раздзелы так і менаваліся: «Беларускі нацыянальны камітэт у Нямеччыне»; «Справа газэты «Бацькаўшчына»»; «Беларускі інстытут навукі w мастацпіва»; «Інстытут вывучэньня СССР»; «Беларуская сэкцыя радыя «Вызваленьне»»; «Беларуская студэнцкая грамада ў Лювэне»; «Парыж».

Замест пераліку пабачаных цікавостак — імёны спатканых беларускіх дзеячаў і сімпатыкаў беларускае справы, што разам гучаць, як песня: Мікола Абрамчык⁷⁴, Аляксей Арэшка⁷⁵, Барат, Уладзімір Бортнік⁷⁶, Юзэфа Брэчка⁷⁷, а. Леў Гарошка⁷⁸, Сяргей

⁷¹ Др. Аўген Вярбіцкі абраны сябрам Ньюёркаўскай Акадэміі Навукаў // Беларус. № 156. 1970. С. 6.

⁷² Вярбіцкі, А. 3 майго падарожжа ў Эўропу // Бацькаўшчьіна. 1956. № 28-29 (310-311). С. 2; 1956. № 30 (312). С. 3; 1956. № 31 (313). С. 4; 1956. № 32 (314). С. 4; 1956. № 33 (315). С. 3-4.

⁷³ Бацькаўшчына. 1956. № 28—29 (310-311). С. 2.

⁷⁴ Мікола Абрамчык (16.08.1903, в. Сычавічы Вілейскага пав. Віленскай губ. (сенняМаладзечанскі р-нМінскайвобл.)—29.05.1970, Парыж, Францьія), палітык, грамадскі дзеяч, публіцыст, прэзідэнт Рады БНР (1947-1970).

⁷⁵ Аляксей Арэшка (нар. 18.11.1923, в. Жарабковічы (сёння Ляхавіцкі р-н Брэсцкай вобл.)), навуковец-хімік, грамадскі дзеяч, жыве ў Бельгіі.

⁷⁶ Уладзімір Бортнік (18.01.1910, Шаркаўшчына— 16.06.1988, Мюнхен (Нямеччына), грамадскі дзеяч, выдавец газеты «Бацькаўіпчына».

⁷⁷ Юзэфа Найдзюк (дзяв. Брэчка, 01.02.1927, в. Мазуркі (сёння Ляхавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) —19.11.2004, Пасадэна, ЗША), грамадская дзяячка.

⁷⁸ Леў Гарошка (26.02.1911, в. Трашчыцы (сёння Карэліцкі р-н Гарадзенскай вобл.) — 28.07.1977, Парыж, Францыя), рэлігійны дзеяч, педагог, публіцыст.

Гох⁷⁹, праф. Дэніс, Вінцэнт Жук-Грьшікевіч⁸⁰, Янка Запруднік, Сымон Кабыш⁸¹, Аўген Каханоўскі, Рыгор Крушына, Ніна Ляўковіч⁸², Станіслаў Мак⁸³, Аляксандр Марговіч⁸⁴, Кастусь Мерляк⁸⁵, Барыс Рагуля⁸⁶, а. Роберт Тамушанскі⁸⁷, а. Аўген Смаршчок⁸⁸, Пётра Сыч⁸⁹, Юрка Сянькоўскі⁹⁰, Станіслаў Станкевіч⁹¹, Міхась Тулейка⁹², Вітаўт Тумаш, Паўла Урбан⁹³, праф. Фрэдэрыксен.

⁷⁹ Сяргей Гох (каля 1912, Пецярбург—30.08.1979, Оснабрук, Нямеччына), грамадскі дзеяч.

⁸⁰ Вінцэнт Жук-Грышкевіч (23.02.1903, м. Будслаў (сённяМядзельскі р-н Мінскай вобл.) — 14.02.1989, Беры, Канада), грамадскі дзеяч, педагог.

⁸¹ Сямён (Сымон) Кандыбовіч (наэміграцыі Кабыш, 21.07.1891, в. Старыца (сёння Капыльскі р-н Мінскай вобл.) — 27.09.1972, Мюнхен, Нямеччына), эканаміст, гра.мадскі дзеяч.

⁸² Ніна Абрамчык (дзяв. Ляўковіч, 20.03.1916, в. Шані (сёння Пружанскі р-н Брэсцкай вобл.) — 27.01.2004, Парыж, Францыя) — беларуская грамадска-палітычнаядзяячка, пісьменніца. ЖонкаМіколы Абрамчыка.

⁸³ Станіслаў Мак (да эміграцьіі Яроцкі, 27.03.1922, каля Нясвіжа — 20.06.1983, Брадфард, Вялікабрьгганія), грамадскі дзеяч.

⁸⁴ Аляксандр Марговіч (псеўд. Алесь Галубіцкі, 05.07.1927, Глыбокае (сёння Віцебская вобл.) — 11.11.1967, Мюнхен, Нямеччына), журналіст, грамадскі дзеяч, выдавец.

⁸⁵ Кастусь Мерляк (25.12.1919, в. Дзетамля (сёння Наваградскі р-н Гарадзенскай вобл.) — 25.11.2006, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч.

⁸⁶ БарысРагуля(01.01.1920,в. ТурэцНавагрудскагапав. (сённяКарэліцкі р-н Гарадзенскай вобл.) — 21.04.2005, Лондан, Канада), вайсковы і грамадска-палітычны дзеяч.

⁸⁷ Роберт Тамушанскі (03.07.1940, Нью-Ёрк, ЗША — 10.12.1996, Рым, Італія), святар, культурны дзеяч.

⁸⁸ Смаршчок Аўген (25.09.1914, м. Зэльва (сёння Гродзенская вобл.) — 05.10.1984, Антверпен, Бельгія), святар, педагог, перакладчык.

⁸⁹ Пётра Сыч (18.01.1912, в. Батурына Вілейскага пав. Віленскай губ. (сёння Вілейскі р-н Мінскай вобл.)—20.06.1964, Мюнхен, Нямеччына), літаратар, журналіст.

⁹⁰ Юры Сянькоўскі (06.05.1926, в. Залессе (сёння Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.)—13.02.1995, Мюнхен, Нямеччына), грамадскі дзеяч, журналіст.

⁹¹ Станіслаў Станкевіч (23.02.1907, в. Арляняты, Ашмянскі пав. Віленскай губ. (сёння Смаргонскі р-н Гарадзенскай вобл.—06.11.1980, Нью-Ёрк, ЗША), грамадска-культурны дзеяч, літараіуразнаўца, публіцыст, крытык, вьідавец.

⁹² Міхась Тулейка (08.09.1915, Нясвіж Слуцкагапав. Мінскай губ. (сёння Мінская вобл.) — 06.03.1998, Нью-Джэрсі, ЗІПА), грамадскі дзеяч.

⁹³ Паўла Урбан (27.03.1924, в. Закаліўе (сёння Лепельскі р-н Віцебскай вобл.) — 02.02.2011, Мюнхен, Нямеччына), гісторык, грамадскі дзеяч.

I хоць Еўропы ў зацемках Вярбіцкага няма зусім, аўтар здолеў намаляваць прывабныя характары еўрапейскіх беларусаў, закрануўшы іхнае прыватнае, побытавае жыццё, рэдкае для старонак нашых эміграцыйных газетаў:

«Асаблівую гасьціннасьць знайшоў у Беларуса з калішніх беларускіх мусульманаў, сп-ра Базыля Бут-Гусаіма. У яго ёсьць усе выданьні беларускіх газэт; ён вельмі цэніць іх і ганарыцца імі. Гэта адзіныя курсы беларусаведы для гэтага беларускага патрыёта, які калісьуі, жывучы на Палесьсі, ведаў толькі, што ён не Паляк і не Украінец, а назоў «тутэйшы» ўважаў запаніжэньне. [...]

Будучы ў Парыжы, рэч зразумелая, кожны Беларус шукае нагоды, каб спаткацца з Прэзыдэнтам Рады БНР, cn-ром Міколам Абрамчыкам. [...] На маё глыбейшае зацікаўленьне, а як жыве сям ’я пры адсутнасьці Прэзыдэнта, даведваюся, што браценік cn-раПрэзыдэнта, К.Абрамчык, прыягонайадсутнасьцідапамагае cn-ні Абрамчыку працы каля дому, у чым далейя пераканаўся асабіста. Ён мае здольнасьці будаваць жылыя дамы.

Увайшоўшы ў дом спадарства Абрамчыкаў, у гасьцінны пакой, я знайшоў вельмі скромнае абсталяваньне, хоць мілае, у чым вялікая заслуга cn-ні Абрамчык. Далей я бачу — дом то нібы новы, але падлога із старых вынашаных дошак. На маё запытаньне, як гэта магчыма, сп. Прэзыдэнт адказаў з усьмешкай: бачыце, у Францыі, як старыя дамы разбурваюцца, дык часткі прадаюцца ў вадпаведную кампанію, дзе пазьней такія багачы, як я, іх адкупляюць. Вось паглядзіце, кажа, на вокны; яны таксама купленыя такім жа самым спосабам — адно вакно каштавала 1000 франкаў (два з палавінай даляры), тады калі новае каштуе ў шаснаццаць разоў больш. У далейшай гутарцы выявілася, што ўвесь дом каштаваў толькі 250 даляраў, бо ўсю працу сям ’я Абрамчыкаў выконвалг самі. Cn-ні Абрамчык не было ў хаце. Янаякраз канчала мыць бялізну на дварэ, рэч зразумелая, рукамі, а не машынай, бо ў Францыі машыны да мыцьця вельмі дарагія. На дварэ ў гэны час было вельмі холадна, і cn-ня Абрамчык увайшла ў хату з даволі зьмерзлым выглядам. На плячох у яе быў кажушок без рукавоў, такі, як калісь дома, прыпамінаю, насілі нашыя сялянкі. Ізноў, кантраст паміж жыцьцём жанчынуАмэрыцы й жыцьцё.м гэтае гераіні мяне вельмі ўзрушыў»⁹⁴.

⁹⁴ Бацькаўшчына. 1956. № 33 (315). С. 3—4.

Праз тры гады пасля Аўгена Вярбіцкага ўжо з Нямеччыны ў Новы Свет прыехаў Станіслаў Станкевіч — і таксама не ў простыя адведкі: рэдактар «Бацькаўшчыны» рабіў захады, каб пераехаць у Амерыку на стала. Вынікам падарожжа стаўся травелог «Сярод суродзічаўу Амэрыцы»⁹⁵.

За параўнальна кароткі тэрмін (лістапад — пачатак снежня 1958 г.) Станіслаў Станкевіч паспеў наведаць Нью-Ёрк, гарадкі ў суседнім штаце Нью-Джэрсі — Саўт-Рывер і Нью-Брансвік, і Кліўленд у штаце Агаё ды склаў даволі адэкватнае ўяўленне пра стан грамадскай працы ў беларускіх арганізацыях, умовы жыцця паваеннай эміграцыі, зробленае — для палякаў і рускіх — эміграцыяй старой, што прыбыла ў ЗША яшчэ да Першай сусветнай вайны. Апісанае Станкевічам не толькі карысна што да гісторыі беларусаў у гэтай краіне: нямала з заўважанага ім слушна да сённяшняга часу.

На Нью-Ёрк Станкевіч глядзіць вачыма жыхара Еўропы з дзесяцігадовым стажам: «Краіна кантрастаў і неабмежаваных магчымасьцяў. Гэткімі словамі часта характарызуюць Амэрыку па-за Амэрыкай. Бясспрэчна, такая характарыстыка ў васноўным правільная, аднак жа яна вымагае й некаторых удакладненьняў. Што датычыцца кантрастаў, дык яны тут вялізарныя й новапрыбыламу на амэрыканскі кантынэнт адразукідаюццаўвочы. Прыкладам,уваўсімсьвецеўважаецца, што найвышэйшы жыцьцёвы стандарт маюць жыхары Амэрыкі. Аднак навонкі гэтага зусім не відаць. У параўнаньні з убогай Эўропай, асабліва зь Нямеччынай, у Амэрыцы людзі найбядней адзетыя. Калі ехацьулюбым нямецкім горадзе ў перапоўненым трамваі, дык можна заўважыць адно толькі некалькі чалавек бедна апраненых, або не заўважыць і нікога. Калі ж ехаць нью-ёрскай падземнай чыгункай, дык пабачым зьявішча зусім адваротнае: сярод некалькіх дзясяткаў пасажыраў вагону ўсяго некалькі чалавек будзе апраненых, як у Эўропе, усе ж астальныя будуць мець або да немагчымасьці зношаную вопратку, або, хаця й новую, апе такой дрэннай якасьці, якую ў эўрапейскім горадзе цяжка пабачыць. На маё запытаньне знаёмых, чаму гэта так, звычайна адказваюць: Тут на гэта не

⁹⁵ Станкевіч, Ст. Сярод суродзічаў у Амэрыцы // Бацькаўшчына. 1959. № 5 (441). С. 2, 4; 1959. № 6 (442). С. 2, 4; 1959. № 7-8 (443-444). С. 5; 1959. № 9 (445). С. 1, 3.

зьвяртаюць ніякае ўвагі, тут форма не адыгрывае ніякае ролі, асноўнае — гэта зьмест. I часта дадаюць: не адзін спасярод гэтых бедна апраненых — гэта вялікі багатыр. [...]

Годнасьць чалавека тут цэніцца вельмі высока, незалежна ад таго, чым ён займаецца. Калі б, прыкладам, у Эўропе чалавек з вышэйшай асьветай зарабляў на сваё ўтрыманьне тым, што чысьціў бы ўборныя, ягоныя знаёмыя саромеліся б зь ім спатыкацца ў публічных месцах. У Амэрыцы ніякая праца чалавека не паніжае й ня ганьбіць»⁹⁶.

Станіслаў Станкевіч, які ў Нямеччыне пад працу меў адразу два працоўных пісьмовых сталы, у рэдакцыі газеты «Бацькаўшчына» і ў Інстытуце вывучэння СССР, быў відавочна заскочаны ўмовамі працы творчых людзей у горадзе «вялікага яблыка»:

«Я быў сьведкам, у якіх умовах ведамая наша паэтка Натальля Арсеньнева⁹⁷ пісала сваю паэму «Косы», першая частка якой друкавалася ў калядным нумары «Бацькаўшчыны»⁹*. Вяртаючыся ве-

чарам з хвабрыкі, прыносіла з сабой Станіслаў Станкевіч цэлы жмут дробных ласкутоў па-

перы, на якіх падчас перапынкаў і звальненьня піэмпаў працы запісвала паасобныя думкі, выражэньні, а нат і цэлыя радкі, якія толькі прыходзіліў галаву, каб вечарам, вярнуўшыся дамоў, скампанаваць зь іх закончаную цэласьць. Ці ж гэта не цікавая й вымоўная дэталь у пытаньні генэзы ўспомненага твору?»⁹⁹

Выехаўшы ў Кліўленд, пра які да таго часу Станіслаў Станкевіч ведаў хіба адзінае — што той знаходзіцца ў штаце, скуль ідзе вядомая ўсёй краіне бульба, — апісвае горад ужо як жыхар Нью-Ёрка, раўнуючы менавіта з ім, а не з Еўропаю:

⁹⁶ Бацькаўшчына. 1959. № 5 (441). С. 2, 4.

⁹⁷ Наталля Арсеннева (20.09.1903, Баку, Азербайджан — 25.07.1997, Рочэстар, ЗША), паэтка, грамадская дзяячка.

⁹⁸ Бацькаўшчына. 1958. № 45—46 (431-432). Літаратурны дадатак. С. 4.

⁹⁹ Бацькаўшчына. 1959. № 6 (442). С. 2.

«Кліўлэнд — гэта горад тыповы для бальшыні гарадоў Амэрыкі й сваім вонкавым выглядам розьніцца ад такіх гігантаў, як Нью-Ёрк або Чыкаго. Тут, заўважым, усяго некалькі небаскробаў нью-ёрскага тьту, якія стаяць галоўна над возерам Эры, адным з групы пяці вялікіх вазёраў, што дзеляць Задзіночаныя Штаты з Канадай. [...] Па абодвых бакох гэтае хвабрычнае даліны разьмясьціліся гандлёвыя й жыльлёвыя часткі гораду. Нягледзячы на тое, што Кліўлэнд налічвае звыш паўтара мільёна жыхароў, у ім пюлькі на галоўных вуліцах, побач зь дзераўлянымі дамкамі, пераплятаюцца й дамкі мураваныя. Галоўныя ж жыльлёвыя раёны гораду, хоць яшчэ зусім не прадмесьці, маюць вылучна аднаэтажныя дзераўляныя дамкі стандартнага тыпу, памаляваныя на белы колер, што каб адрозьніць адзін ад другога, трэба абавязкова помніць нумар. Пры кажным такім аднасямейным доміку знаходзіцца панадворак, а часта й невялікі агародзік. [...]

У вадрозьненьне ад Нью-Ерку, дзе сканцэнтраваныя розныя слаі нашай эміграцыі, як сяляне, работнікі w інтэлігенцыя, калі так сказаць, радавая, а так жа й вышэйшая, якая мае за сабой вялікі стаж нацыянальнай дзейнасьці, у Кліўлэндзе праводзяць нацыянальную грацу г. зв. простыя людзі. Гэта або звычайныя беларускія сяляне, якія прайшлі добрую школу грамадзкае працы ў беларускіх ДП-лягерох Нямеччыны ў Остэргофэне, Міхэльсдорфе й Віндзішбэргэрдорфе, а галоўнаў Остэргофэне, або людзі маладыя зь незакончанай сярэдняй асьветай, а часткова студэнты»^хт.

У Станкевіча свая — у параўнанні з Вярбіцкім — «песня», але наколькі ж падобна яна гучыць: Антон Адамовіч¹⁰¹, Кастусь Акула, арх. Васіль¹⁰², Мікола Галоўка¹⁰³, Браніслаў Даніловіч¹⁰⁴,

^1<ю Бацькаўшчына. 1959. № 7-8 (443-444). С. 5.

¹⁰¹ Антон Адамовіч (26.06.1909, Мінск — 12.06.1998, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч, літаратуразнавец, гісторык, публіцыст, літаратар.

‘“Васіль (Уладзімір Тамашчык, (15.06.1900, в. Вялікія Азяраны Г арадзенскаіа пав. (сёння Сакольскі пав. Падляскага ваяв., Польпгча) — 09.06.1970, Нью-Ёрк, ЗША), рэлігійна-грамадскі дзеяч, архіепіскап БАПЦ.

¹⁰³Мікола Галоўка (21.09.1926 в. Дарагляны (сёння Мастоўскі р-н Гродзенскай вобл.) — ?, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹⁰⁴ Браніслаў Даніловіч (20.11.1906 29.09.2003, ЗІПА), грамадскі дзеяч.

а. Хведар Данілюк’⁰⁵, Уладзімір Дунец¹⁰⁶, Міхась Казлякоўскі¹⁰⁷, Кастусь Кіслы¹⁰⁸, Даніла Клінцэвіч¹⁰⁹, Мікола Кунцэвіч¹¹⁰, Уладзімір Літвінка¹¹¹, М. Лук’янчык, а. Мікалай Макарэвіч¹¹², Кастусь Мерляк, Янка Ніхаёнак¹¹³, Аляксандр Орса¹¹⁴, Наталля Орса¹¹⁵, Гіпаліт Паланевіч¹¹⁶, Філарэт Родзька¹¹⁷, Юрка Станкевіч¹¹⁸, Янка Станкевіч¹¹⁹, Міхась Тулейка, К. Чэрнік, Барыс Шчорс'²⁰.

¹⁰⁵ Хведар Данілюк (12.08.1887, в. Сурынка Слонімскага пав.—29.07.1960, Нью-Ёрк), рэлігійны і грамадскі дзеяч, праваслаўны святар.

^1мУладзімір Дунец (03.01.1930-01.01.1998, Кліўленд, ЗША). грамадскі дзеяч.

¹⁰⁷ Міхась Казлякоўскі (10.08.1933 —27.10.2005, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹⁰⁸ Канстанцін Кіслы (25.05.1898, г. Ленчыца (сёння Лодзінскага ваяв., Полыпча)—08.01.1980, Беласток, Полыпча), ірамадска-культурны дзеяч, хормайстар.

¹⁰⁹Даніла Клінцэвіч (22.12.1905, в. Макуці Ашмянскага пав. Віленскае губ. (сёння Іўеўскі р-н Гродзенскай вобл.)—26.10.1967, ЗІПА), вайсковы і грамадскі дзеяч, пляменнік М. Абрамчыка.

¹¹⁰ Мікола Кунцэвіч (02.01.1907 28.09.1985, Сэйнт-Пітэрсберг, Фларыда, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹¹¹ Уладзімір Літвінка (15.08.1931, в. Морач (сёння Салігорскі р-н Мінскай вобл.)— 10.01.1977, Кліўленд, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹¹² Мікалай Макарэвіч (21.02.1908 — ліпень 1963, ЗША), святар.

¹¹³ Янка Ніхаёнак (06.03.1920, Вермонт, ЗША — 04.01.1986, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹¹⁴Аляксандр Орса (24.07.1896, Нягневічы (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) — 02.11.1959, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч, педагог.

^1,5 Наталля Орса (дзявочае Сазановіч, 19.08.1903, в. Сланеўская Воля (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) —18.01.1990, Нью-Ёрк, ЗША), грамадская дзяячка, педагог, жонка А. Орсы.

¹¹⁶ Гіпаліт Паланевіч (псеўданім Няміга, 23.07.1907, Міншчына — 24.10.1997, Нью-Ёрк, ЗША), грамадска-культурны дзеяч, педагог, гісторык.

¹¹⁷ Філарэт Родзька (27.01.1890, в. Вераскава (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) — 05.03.1977, Ньвэ-Джэрсі, ЗША), грамадскі дзеяч, педагог.

¹¹⁸ Юрка Станкевіч (нар. 18.03.1928, Вільня), грамадскі дзеяч, журналіст.

¹¹⁹ Янка Станкевіч (26.11.1891, в. Арляняты Апшянскага пав. Віленскай губ. (сёння Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.) — 16.07.1976, Нью-Ёрк, ЗПІА), грамадскі дзеяч, мовазнавец, журналіст.

¹²⁰Барыс Шчорс (26.06.1916, в. Новы Свержань (сёння Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.)

Зінаіда, Раіса і Станіслаў Станкевічы

Сям’я Станкевічаў — Станіслаў, жонка Зінаіда¹²¹, дачка Раіса¹²²—вандравалі мо не больш за іншыя сем’і, але, як шчыльна звязаныя з друкам газетаў — спачатку «Бацькаўшчыны», пасля «Беларуса», — імкнуліся занатоўваць свае падарожжы для публікацыі¹²³. 1 калі Зінаіда Станкевіч, абіраючы марш-

¹²¹ Зінаіда Станкевіч (дзявоч. Сініцына, 02.12.1909, Магілёў— 13.11.1988.

Нью-Ёрк, ЗША), грамадская дзяячка, жонка Станіслава Станкевіча.

¹²² Раіса Станкевіч (нар. 23.11.1941, Наваградак), грамадская дзяячка, дачка Станіслава і Зінаіды Станкевічаў.

¹²³ Станкевіч, 3. Уражаньні з падарожжа. 1. У Лёндане. 2. У Парыжы.

3. У Мюнхэне. 4. Сустрэча з Барбарай Тапорскай. 5. У Рыме // Беларус. № 126. Кастрычнік 1967. С. 6; № 127. Лістапад 1967. С. 5; № 129. Студзень 1968. С. 5; № 130. Люты 1968. С. 5; № 131. Сакавік 1968. С. 5; Станкевіч, 3. Успамінаецца мне Лёс Анджэлес // Беларус. № 286. Люты 1981. С. 4; Станкевіч, Р. Уражаньні з падарожжа ў Аўстралію // Беларус. № 263. Сакавік 1979. С. 5; Раіса. Уражаньні з паездкі ў Монтрэаль IIБеларус. № 122. Чырвень 1967. С. 6-7; Станкевіч, Ст. Зацемкі з падарожжа // Беларус. № 180. Красавік 1972. С. 4; Станкевіч, Ст. Сярод суродзічаў у Эўропе // Беларус. № 199. Лістапад 1973. С. 2-3; № 200. Сьнежань 1973. С. 2; Станкевіч Ст. У вечным горадзе Рыме// Бацькаўшчына. 1953. №5-6(136-137). С. 7.

рут, тлумачылася наступным чынам: «Калі яшчэ ў Нью-Ёрку некаторыя нашыя знаёмыя ізь зьдзіўленьнем пыталіся, чаму якраз выбралі гэты маршрут на Эўропу: Мюнхэн — Парыж — Рым, мясьціны ўжо нам ведамыя, чаму, прыкладам, ня Мэксыку ці Гаваі, нялёгка было адказаць на гэтае пытаньне. Вось цяпер у самалёце ставім яшчэ раз гэтае пытаньне — чаму? і спрабуем адказаць: першае, таму, што прыемна наведаць знаёмых і прыяцеляў; другое, таму, што некаторыя гарады асабліва мілыя сэрцу, прыкладам, Рым; трэцяе таму, што хочацца пабадзяцца па старых сьцежках-дарожках»¹²⁴, то яе дачку ўжо вабяць краіны далёкія, нязнаныя і яшчэ не так даўно недасяжныя, бы іншыя планеты: «Пару гадоў ужо насілася я з думкаю адведаць Аўстралію [...]. Але пры нагодзе вярнуся я памяцяй назад, калі нашыя суседзі Беларусы з ДП-лягеру ў Розэнгайме (Заходняя Нямеччына) выяжджалі на сталае жыцьцёў Аўстралію. Выяжджала з бацькамі ймая найлепшая сяброўка, маленькая Ana Яцкевіч. Я таксама тады была малая, але памятаю, як быццам гэта здарылася сяньня, якя горка плакала, бо думала, што ніколі болый сваёй сяброўкі не пабачу. Гэтак далёкай уяўлялася мне тады Аўстралія, нейдзе на самым канцы сьветуя'Д

Амаль тымі самымі еўрапейскімі сцежкамі, што і Зінаіда Станкевіч, — Лондан. Рым — прайшоў Гіпаліт Паланевіч, аўтар няскончанага травелога «Добры дзень, Эўропа»'²⁶. Ягоны аповед насычаны трывіяй гістарычных фактаў, назваў датаў. Ад уражання пераказу турыстычнага правадніка выратоўвае добрая іронія — да сябе і да гаспадароў: а. Льва Гарошкі ды а. Пётры Татарыновіча¹²⁷:

«Гатэльныя клопаты ў нас адпалі. Паважаны а. Пётра Татарыновіч замовіў для нас месца на найвышэйшьш ізь сямі ўзгоркаў Рыму, на Монтэ Марыо. Трэба паведаміць яго, што мы тут. На тэлефон патрэбны спэцыяльныя жэтоны, што

¹²⁴ Беларус. № 129. Студзень 1968. С. 5.

¹²⁵ Беларус. К» 263. Сакавік 1979. С. 5.

¹²⁶ Сьвіслацкі, А. Добры дзень, Эўропа. (Зацемкі з падарожжа) // Беларус. № 149. Верасень 1969. С. 4; № 150. Кастрычнік 1969. С. 4—5; № 151. Лістапад 1969. С. 4—5; № 152. Сьнежань 1969. С. 4—5.

¹²⁷ ПётраТатарыновіч (02.06.1896, в. Гайнін (сёння Ляхавіцкі р-нБрэсцкай вобл.) — 03.09.1978, Рым, Італія), рэлігійны дзеяч, каталіцкі святар, педагог, перакладчык, публіцыст.

прадаюцца ў газэтным кіёску. А як запытаць? Хіба ж не пабеларуску. Выйшла вельмі проста: «жэтонэ тэлефоно» — мілагучна й вельмі ж ужо блізкагучна. Вынік — спалучэньне, на дзіва, мамэнтальнае:

— Монсыньёр Татарыновіч?

— Сі, сі...

— Кіньце сісікаць, ойча, гэта ж мы.

— Амае ж вы даражэнькія, вы жмеліся заўтра...

Бедны айцец мусіў бегчы правяраць, ці ўсё падрыхтавана да прыняцьця турыстых. [...]

Назаўтрае, пасьля сьнеданьня, аглядаем уладаньні сёстраў місіянэрак Del S. Cuore DiGesu, што месьцяцца высока над вуліцай у невялікім парку, пасярод якога ўзвышаецца гачоўны беленькі будынак з крыжам над аркай галоўнага ўваходу. Навокал стралістыя таполі, пальмы, кактусы, клюмбы рознакаляровых красак, а ў суседняй сядзібе, гэтак, як калісь у нас на бацькаўшчыне, кукурыкае певень! Мільённы горад і... правінцыя»^т.

«Ваколіцы Рыму, што маюць таксама шмат цікавага й годнага ўвагі, узяўся паказаць нам наш Рымскі апякун а. Пётра на сваім «Фіяце». Выехалі рана, па дарозе заскочылі яшчэ па а. Канстантына Маскаліка, якому наш павадыр ня даў і пасьнедаць. Бедны а. Канстантын мусіў дагрызаць булку ўжо ў самаходзе. Імчым na Appia Nuova ў кірунку Альбано. Раптам... бзык, чорны жарэбчык а. Пётры трошкі падскочыў і аніруш далей...

— А мае ж вы міленькія, што ж рабіць? Выскачы, а. Канстантын, ды падапхні ад заду... —устрывожыўся а. Пётра.

Мыў страху, як завязьнем на гэтай рухлівай дарозе, то бывай здарова нядзелька!

А. Канстантын спакойна высядае й толькі пасьпеў дакрануцца пальчыкам да «хваста» нашага «коніка», як той нечакана рвануў уперад, а за імупадскоках а. Канстантыя.

Далей усё ішло па-італьянску. А. Пётра, не зважаючы на ніякія дарожныя знакі (гэтак езьдзяць тут і патомкі Рымлянаў), усё гнаў аванты (уперад). Дзякуй Богу, прыбылі цэлымі ў васяродак місіянэрак «РІайсьвяцешйага Сэрца Езуса» ў Арыччыа. [...]

¹²⁸ Беларус. № 151. Лістапад 1969. С. 4.

Налюбаваўшыся прыгожым відам возера w навакольля, яшчэ раз заехаліўмісію. Там а 5-й вечара пачаласяў паркумаляўнічая працэсія ў чэсьць сьвята «Божага цела» (наш Дзявятнік). Прыгадаліся калішнія нашыя вялікія працэсіі ад Катэдры аж да Залатой Горкі на вуліцах Менску. Цяпер ніхто там імарыць пра гэта ня можа. Няма больш ні Катэдры, ні Залатагорскага касьцёлу.

Варочаліся ў Рым маланкава. А. Пётра сьпяшыў каб ня трапіць у дарожны затор, і рабіў сваё аванты, як віхор. Усе прыціхлі, нават мая спадарожніца адлажыла свае спасьцярогі на пасьля ды моўчкі аберуч трымалася за бочную пяцельку ў самаходзе. Ачунялі ўсе ў рэстаране «Scoglio di Frisio», дзе нам падалі іхны адмысловы смакалык дня — «Каммэлёні а ля Фрызіо», Бог ведае, з чаго зроблены, але смаку надзв ы чайнага»¹²⁹.

Грамадзянін Аўстраліі Мікола Нікан¹³⁰ — аўтар адзінага, відаць, апісання падарожжа вакол свету ў эміграцыйнай перыёдыцы¹³¹. Зрэшты, сам аўтар меркаваў, што тое наогул першае сусветнае падарожжа (за 75 дзён) паваеннага беларуса¹³², у якое ён вырушыў з надзеяй пабачыцца з 82-гадоваю маці. I гэты факт робіць травелог Нікана яшчэ цікавейшым — як адно з першых паведамленняў пра наведванне Бацькаўшчыны з вуснаў і асадкі эмігранта пасля 1945 г.

Фінансава падобнае падарожжа сталася магчымым таму, што Нікан, адпрацаваўшы на адным месцы 17 гадкоў з гакам, займеў права на трохмесячны аплатны адпачынак.

Абраўшы маршрут (праз Еўропу ў Амерыку), Нікан за некалькі дзён атрымаў візы ў Польшчу, Чэхаславаччыну, Вугоршчыну, Югаславію, Грэцыю, ЗПІА, і толькі ў Беларусь, вылятаючы 7 ліпеня 1969 г., ён усё япічэ візы не меў.

Першыя наведаныя гарады — Ганконг, Бангкок, Тэгеран, Бейрут — уразілі экзотыкаю, прыгажосцю, але дэталямі не за-

¹²⁹ Бсларус. № 152. Сьнежань 1969. С. 4—5.

¹³⁰ Мікола Нікан (03.01.1908, Варшава, Польшча—16.06.1999, Мельбурн, Аўстралія), грамадскі дзеяч.

¹³¹ М. Н. 3 падарожжа вакол сьвету // Беларус. № 160. Жнівень 1970. С. 5; № 161. Верасень 1970. С. 4;№ 162. Кастрьгчнік 1970. С. 4;№ 163. Лісталад 1970. С. 5; № 165. Студзень 1971. С. 5; № 166. Люты 1971. С. 4; № 167. Сакавік 1971. С. 4; № 169. Травень 1971. С. 4.

¹³²Беларус. № 160. Жнівень 1970. С. 5.

помніліся. Па-сапраўднаму адгукнулася ў сэрцы толькі Еўропа: «Але Атэны — гэта ўжо Эўропа. Пахла Эўропай. Эўропай пахла і ў Дуброўніку, югаславянскім старым горадзе й порце над Адрыятыкай, і ў Бялградзе, дзе раней, 4 верасьня 1939 году, вяртаючыся з Францыі дамоў, затрымаўся быў на адзін дзень»'³³. Адтуль, праз Будапешт, пазначаны прысутнасцю савецкіх помнікаў-танкаў, 17 ліпеня прыляцеў у Варшаву, дзе нарадзіўся і жыў да вайны.

Асаблівых эмоцыяў сустрэча з родным горадам у Нікана не выклікала. Ён амаль без сантыментаў занатоўвае варшаўскія «балячкі» — праблемы з жыллём, нізкія зарплаты, адзначае вялікую колькасць добра апранутых людзей на вуліцах, але галоўнае для вандроўніка сталічнае месца — гэта савецкая амбасада, дзе ён, бавячы час з тымі, хто хацеў наведаць СССР або вярнуцца туды назаўсёды (як жа розніліся тыя групы адна ад адной! — зазначае Нікан), чакае на візу. I толькі 21 ліпеня, у дзень, калі амерыканскія касманаўты высадзіліся на Месяц, патрэбная пячатка была здабытая.

Наступны, чацвёрты раздзел травелога носіць назву «На Бацькаўшчыне»¹³⁴. I ён сам, і аповед пра спатканых у Ваўкавыску маці з сястрою ды наведванне там жа бацькавай і дзедавай магілак выклікае пытанні што да біяграфіі аўтара, народжанага, паўтаруся, у Варшаве. Апошняя паводле часу біяграма, створаная даследнікамі, адказу таксама не дае¹³⁵. Таму паставіўшы для сябе знак пытальніка на боцех, вернемся да тэксту.

24 ліпеня раніцай Нікан выехаў з Варшавы на Горадню. За вагонным вакном мільгацелі знаёмыя краявіды, якія нібыта нязначна змяніліся пасля мяжы, але ў вандроўніка «сэрца сьціснулася, вочы самі заплакалі. Ці ж я зноў апынуўся ўАзіі?»'³⁶.

¹³³ Беларус. № 161. Верасень 1970С. 4.

^І34Беларус. № 163. Лістапад 1970. С. 5. На адной газетнай бачыне з травелогам выдрукаванае прысвячэнне «Дарагому сябру Міколу — на 65 год жыцця» за подпісам Алесь. Той верш Алеся Салаўя, ахвяраваны Міколу Нікану, даследнікам творчасці паэта варта далучыць да ягонай спадчыны.

¹³⁵ Гардзіенка, Натальля. Беларусы ў Аўстраліі... С. 43 0.

¹³⁶ Беларус. № 163. Лістапад 1970. С. 5.

Мікола Нікан, а. Часлаў Сіповіч.Аляксандр Надсан

Нікан падрабязна апісвае сустрэчу з сястрою, якую апошні раз бачыў 30 гадоў таму ў Крынках, з маці, стомленай даўгім чаканнем на вуліцы; аглядае гаспадарку: два невялікія пакойчыкі з старой, набытай яшчэ аўтарам травелога, мэбляю; куханька, прыбіральня ў двары, вада — з студні, тэлефон, электрычная пральня, лядоўня, піяніна і тэлевізар. I хоць у тым самым памешканні жыве яшчэ адна асоба, Нікан задаволены: у сваіх яму добра.

Задванаццацьдзён побыту, піша Нікан, пабачыў ён небагата (у Мінск ехаць не дазволілі): калгасы, з п’янымі ды старымі, нястачу тавараў; адзначыў, што хоць беларускамоўныя газеты і ёсць, і нават сваё тэлебачанне, гаворкі беларускай амаль не чуваць, скрозь толькі руская. 1 ўсё ж: «Гутаркам не было канца. Гасьцявалі ад душы. Гарэлку скрозь пілі шклянкамі мужчыны й жанчыны. Сваё хвалілі й крытыкавалі, чужым цікавіліся. [...] Скажу навет, што цяпер наагул задаволеныя з жыцьця. Ня маюць яны вялікага апэтыту, іх цешыць навет маленькае палепшаньне ў жыцьці, і хаця жывуць сяньняшнім днём, маюць надзею на лепшую будучыню. Баяцца толькі вайны»^т.

¹³⁷ Беларус. № 163. Лістапад 1970. С. 5.

Пакідаючы Беларусь, Мікола Нікан занатаваў: «Вяртаўся ў іншы сьвет, дзе тыя самыя словы маюць іншы зьмест. Таму гэтак цяжка зразумецца... Гаворачы фармальна аб тьш самым, разумеецца і ўяўляецца ўсё па-рознаму, па-свойму. Але дзякуючы розным кантактам сяньняшняга жыцьця, гэтыя розьніцы пачынаюць зьменшвацца»™.

Дзіўным чынам раздзел з травелога, прысвечаны наведанню Беларусі, амаль не адрозніваецца ад папярэдніх — і стылёва, і назіральнасцю, і самарэфлексіямі. Магчыма, аўтар баяўся выказаць забагата, быць канкрэтным, занадта крытычным. Можа, з-за боязі пашкодзіць сваякам, імкнуўся пазбягаць падрабязнасцяў — і выказвання пачуццяў. Так ці інакш, травелог выразна адлюстроўвае прысутнасць унутранага рэдактарацэнзара і фактычна нічога не дае чытачу дадатнага, што б той не мог даведацца з савецкага друку.

Гэта робіцца асабліва відавочным пры апісанні — пасля выезду з Беларусі ў Польшчу, наведвання Прагі («У шматлікіх вокнах былі партрэты Дубчэка™ й Свабоды™, удэкараваныя чэхаславацкімі сьцягамі ды з надпісамі «Мы ўсе з вамі»»'^л'), Будапешта, Вены, Рыма — сустрэчы з аднавайскоўцамі ў МонтэКасіна, дзе аўтар браў удзел у святкаванні 25-х угодкаў бітвы: «Хочацца дадаць і колькі словаў пра 2-гі Корпус генэрала Андэрса, які, як хтосьці выразіўся, як Майсей Жыдоў з Эгіпту, дзякуючы амністыі й непаўторна спрыяльным абставінам, звольненых із савецкіх канцлягераў, вывеў і тысячы Беларусаў— на Захад, на свабюду»'^А1.

Пасля Італіі — Жэнева (булачкі з малаком і гадзіннікі для сябе і жонкі), Парыж, Лондан. Два апошнія раздзелы Ніканава травелога — аповед пра Амерыку (ЗША і Канаду). Вось тут ужо аўтар піша падрабязна, з імёнамі, дзень па дні — спатканні з беларусамі, служба ў беларускай царкве ў Брукліне, бедным

^{1  3}’ Беларус. № 363. Лістапад 1970. С. 5.

¹³⁹ Аляксандр Дубчэк (Alexander Dubcek, 1921—1992), чэшскі палітычны дзеяч, асаблівую вядомасць здабыўу 1968 г., пратэстуючы супрацьуводу савецкіх войскаў. Быў арыштаваны і выключаны з партыі ў 1970 г.

¹⁴⁰ Людвік Свобада (LudvikSvoboda, 1895-1979), чэшскі нацыянальны герой падчас абедзвюх Сусветных войнаў, пазней — прэзідэнт Чэхаславацкай Сацыялістычнай Рэспублікі.

¹⁴¹ Беларус. № 165. Студзень 1971. С. 5.

¹⁴² Беларус. № 165. Студзень 1971. С. 5.

і брудным¹⁴³, наведванне беларускіх асяродкаў у Таронта, Дэтройце, Чыкага, Кліўлендзе, і травелог робіцца падобным да тэксту Вярбіцкага: розніца толькі ў геаграфічных найменнях. У якасці культурніцкіх «пароляў» згадваюцца ньюёркаўская падземка, Ніягарскі вадаспад, кітайскі гарадок у СанФранцыска, дзе аўтар з’еў найболыпы ў сваім жыцці банан, Дыснэйленд і Галівуд у Лос-Анджэлесе.

Адлятаючы да Ганалулу, Нікан падсумоўвае свае ўражанні, як сам кажа, найперш беларускія, і скрушна задумляецца пра расцяруіпанасць беларусаў¹⁴⁴, што ў святле толькі апісанага ім падарожжа па грамадскіх асяродках выглядае троху камічна.

Гэта была не апошняя вандроўка Міколы Нікана. 3 ліста да Паўлы Урбана, былога супрацоўніка «Бацькаўшчыны», з якім Нікан пасябраваў, вьжонваючы абавязкі кальпартэра газеты:

«20.06 адлятаю самалётам да Эўропы. Буду толькі

4 тыдні ў Полыйчы, дзе хацеў спаткацца зь сястрою з БССР (толькі ня ведаю, ці дазволяць ёй прыехаць да Польшчы, мне адмовілі прыехаць да яе) і братам з Канады, які мае спэцыяльна таксама туды прыляцець. Хачу таксама пабачыцца зь сябрамі, якія жывуць у Польшчы, ды наведаць Беласток і «Ніву», а таксама др. Юрку Геніюша, сына Ларысы Геніюш, якую пазнаў, як 4 гады назад быўу БССР, і з таго часу зь ёю перапісваюся й высылаю ёй пачкі'⁴⁵.

3 Польшчы пляную ехаць цягніком да Лёндану, скуль адлячу да Нью-Ёрку. А паколькі ўжо маю ехаць цягніком, бяру білет з важнасьцяй на 3 тыдні й паежджу па Заходняй Эўропе. Выскачу да Швэцыі й Нарвэгіі й буду вяртацца праз Данію, Галяндыю ды Бэльгію. Пляную затрымацца ў Кёльне, каб заскочыць da Р. Казака, потым да Мюнхэну — каб пабачыцца з Вамі, і праз паўдзённую Францыю да Гішпаніі, магчыма й Партугаліі, каб вярнуцца праз Парыж — да Лёндану.

¹⁴³ Ніканава азначэнне — рыхтык радок з верша Генадзя Бураўкіна: «У брудным Брукліне ў Нью-Ёрку, дзе доля горкая жыве...» (Полымя.

1994. № 6. С. 5). Як тубылец Брукліна мушу заўважыць, што, як і кожнае абагульненне, падобная характарыстыка далёкая ад праўды.

¹⁴⁴ Беларус. № 169. Травень 1971. С. 4.

¹⁴⁵ Знамянальна, пгго ў травелогу Міколы Нікана няма ні слова пра знаёмства з Ларысай Геніюш. Мо аўгар і яго апусціў, каб не рабіць шкоды паэтцы?

УАмэрыцы — таксама пляную быць 4 тыдні — каля 2 у USA і 2 у Канадзе ў брата ў Лёндане, Антарыё. Зь Лёндану (Антарыё) адлятаю да Аўстраліі.

Так выглядае мой плян. Як будзе ў рэальнасьці, ня ведаю. Можа шмат зьменіцца ў залежнасьці ад сытуацый і магчымасьцяў. Фактычна — магу быць у дарозе даўжэй. Будзе, аднак, сумна самаму вандраваць.

Сябры адраджвалі ехаць. Пашто, гавораць, марнаваць грошы, якія так могуць быць патрэбнымі ў жыцьці пэнсіянэра? Вырашыў, аднак, паехаць. Апошняямая прыемнасьць іразьвітаньне са «старым сьвепгам» — нашым сьветам. Як шчасьліва вярнуся да Аўстраліі, у ёй ужо буду дажываць да канца свайго жыцьця»¹⁴⁶.

Мікола Нікан шчасліва вярнуўся ў Аўстралію, а вось дажываць іпчасліва не атрымалася; сталася так, што з падарожжамі ў яго паядналіся і самыя чорныя моманты жыцця:

«Выбачайце за маё маўчаньне. Праўда, два месяцы таму, пасьля свайго павароту з падарожжа паслаў Вам прывітаньні. Але за гэты час у мяне зьмянілася жыцьцё. Пэўна, ужо ведаеце з газэты'⁴⁷, што страціў Жонку, якая нагла памерла. Для нас усіх гэта было шокам. А для мяне асаблівым. Памерла ў маіх руках — нечакана. Іхоць ад гэтага часу мінула столькі дзён, яяшчэ не вярнуўся да нормы, пачуваю сябе дрэнна. Жыву цяпер сам. А самаму — цяжка. Калі вярнуўся дадому пасьля падарожжа, так ужо цешыўся, што ўрэшце пачнем жыць больш спакойна й для сябе, што больш часу прысьвячу Жонцы, бо для яе не хапала часу. I толькі 22 дні былі мы разам, толькі пачыналі крыху жыць для сябе. 1 так нагла скончылася.

Я ведаю, што гэта чакае ўсіх. Але гэта «ўсіх» — уключна з сабою — зусім іначай значыць. Набірае значаньне толькі тады, калі датычыцца нас беспасярэдна, калі ўдарыць па нас. Ня цэнім, што маем. Пачынаем цаніць, калі страцім. Драбніцы, зусім часта няважныя рэчы забіраюць нам час і ўвагу. На жыцьцё не хапае

¹⁴⁶ Ліст ад 29.05.1973. 3 архіва газеты «Бацькаўшчына», што захоўваецца ў архіве БШіМу.

¹⁴⁷ A. К. Сьвятой памяці Лідыя Нікан II Беларус. № 199. Лістапад 1973. С. 4.

Магіла Міколы Нікана і дзвюх ягоных жонак у Мельбурне

часу. Таму бяда, шкада, крыўда, калі трацім назаўсёды найбліжэйшую Асобу, Сябра, Прыяцеля жыцьця»¹⁴⁸.

Мінула колькі часу, і Мікола Нікан зноў піша да Паўлы Урбана:

«Выбачайце, што Валі не падзякаваў за Сьвяточныя віншаваньні. Зьбіраўся некалькі разоў пісаць — і не ўдалося. Калі пачынаў «будаваць» сваё новае жыцьцё—магчыма, і ня меў часу. А калі сталася няшчасьце — 2месяца таму'⁴⁹ — таксама ня змог. 33 дні быў у шпіталі, 22 дні ў дачкі, дзе «адпачываў», вяртаўся да сябе, каб як найхутчэй узяць сябе ўрукі. I памаленьку бяру.

Праўда, усё тут прыпамінае нядаўна мінулае, а перадусім тое, што мела быць, таму часта цяжка паўстрымаць і сьлёзы. Але з другога боку, тут, дзе пражыў толькі год, змушаны абставінамі, лягчэй стацца самастойным, незалежным, што так важна ёсьць у маім сёньняшнім жыцьці.

Ужо хаджу, нават і далей па закупы (блізка). Але ўчора паехаў цягніком аж на могільнік, дзе крыху па-

¹⁴⁸ Ліст да Паўлы Урбана ад 12.12.1974. 3 архіва газеты «Бацькаўшчына», што захоўваецца ў архіве БІНіМу.

¹⁴⁹ 17.03.1975.

плакаў, але й супакоіўся й вярнуўся крыху мацнешйым. Сяньня езьдзіў зь сябрам да шпіталя, каб зрабіць Х-рай'⁵⁰ левай рукі, якую яшчэ нашу на хустцы. 20.05 маю зноў быць у шпіталі ў доктара, які агледзіць мяне й скажа, што будзе далей. Баюся, каб яшчэ раз не ламалі руку, бо кепска зрастаегр{а. Алеможа абыдзецца без апэрацыі. Даволі было турботаў.

3 газэты¹⁵¹ Вы даведаліся аб маім — нашым — няшчасным выпадку. Паўтпараць ня буду, толькі дадам колькі сказаў «уступных».

Перад Калядамі прыпадкова пазнаёміўся з украінкай — Ірэнай. Муж Яе згінуў 4 гады таму ў калеёвай катастрофе, у час працы, як рабіў зь сябрам інжынэрам плян масту, які меў бьгць пабудаваны. Мела сына, які для Яе быў усім. Калі, аднак, ён вырашыў ажаніцца, што прыняла з радасьцю, адначасна пачала думаць і пра сябе. Нашае спатканьне — падобныя абставіны, шмат, йшат супольнага — хутка зьблізіла нас. Вырашылі пайсьці адной дарогай. Нашыя дзеці, сябры, найбліжэйшыя кроўныя цёпла падтрымалі. I мы 15 сакавіка ў прысутнасьці нашых дзяцей як сьведкаў скромна аформілі нашае сужэнства. Два дні пражылі ў маім Прыпынку¹⁵², каб потым перайсьці да Яе дому, лепшага за мой, а ў маім меў тымчасам жыць Яе сын. 17.03. выбраліся самаходам, які перад 2 тыднямі купілі, які Ірэна сама выбірала й так добра сябе ў ім пачувала, на некалькі дзён у горы. На паўдарогі пасьля 4 гадзін вольнай і асьцярожнай язды спаткала нас катастрофа. Як сталася — да сяньня ня ведаю.

Я апынуўсяўшпіталі, а Ірэна, хоць нярушаная, ад шоку хіба, памерла на сэрца й 21.03 была пахаваная побач маёй першай жонкі, Ліды, якой хоць ня знала, моцна палюбіла, магілай Яе апекавалася й калісь, можа й прыпадкова, сказала: Тут будзе й маё месца. Так і сталася.

¹⁵⁰ X-ray (англ.) — рэнтген.

¹⁵¹ А. К-а. Трагічны выпадак зь сям’ёй Міколы Нікана // Беларус. № 217. Травень 1975. С. 3.

¹⁵² Так Мікола Нікан называў сваіо хату.

Пэўна — шмат перажыў Сабачы лёс. Калі было ўжо так добра — нагла ўсё зьмянілася. Цяпер трэба пагадзіцца й з гэтым»¹⁵³.

На тры гады раней за Міколу Нікана, у годзе Сядуравага падарожжа ў Святую Зямлю, 4 ліпеня 1966 г., іншы эмігрант, Дыянісій (Дзяніс?) Маркавіч Гарбацэвіч, 1895 года нараджэння¹⁵⁴, узышоў на савецкі карабель «Аляксандр Пушкін». Канцавым прыпынкам была Беларусь, а вынікам падарожжа сталася кніга «Два месяцы ў гасцях у калгаснікаў»¹⁵⁵.

Аднак спачатку троху перадгісторыі, неабходнай для разумення постаці аўтара кнігі і — шырэй — ранейшай, даваеннай эміграцыі, пра якую Станіслаў Станкевіч ва ўласным травелогу выказаўся наступным чынам:

«Старая ж беларуская эміграцыя, —а яе ў цэлай Амэрыцы некалькі мільёнаў — для беларускае нацыянальнае справы зусім страчаная. Яе твораць людзі, што прыбылі ў Амэрыку яшчэ перад першай сьветавой вайной, у бальшыні — адзіндва дзесяткі гадоў перад ёю, калі беларуская нацыянальная сьведамасьць яшчэ або не пранікла, а калі дзе й пранікла, дык яшчэ не замацавалася ў шырокіх народных масах. Гэтыя людзі, прыбыўшы ў Амэрыку, вызначалі сваю прыналежнасьць паводле веравызнаньня: праваслаўныя лічылі сябе Расейцамі, каталікі — Палякамі. Трэба з асаблівым націскам падчыркнуць, што расейская й польская эміграцыі ў Амэрыцы разбудавалі тут шырокае й буйнае нацыянальнае жыцьцё ў вельмі вялікай меры на базе дзейнасьці й матэрыяльнай помачы нацыянальна нясьведамай старой беларускай эміграцыі»'⁵⁶.

Згодна з падлікамі расійскага гісторыка Э. Нітабурга, з 1860-х гг. да 1914 г. у ЗША прыехалі каля 800 тысяч беларусаў; у 1920 г. у адным штаце Ныо-Джэрсі жылі 36 тысяч. Ён таксама прыводзіць словы амерыканскаг^ даследніка Б. Кайпэла, які

¹⁵³ Ліст да Паўлы Урбана ад 16.5.1975 г. 3 архіва газеты «Бацькаўіпчына», што захоўваецца ў архіве БІНіМу.

¹⁵⁴ Памёр у 1986 г.

¹⁵⁵ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков. (Заметкн амернканского турнста.) С 22 нллюстрацнямн. Нью-Йорк, 1967. — 160 с.

¹⁵⁶ Бацькаўшчына. № 6 (442). 8 лютага 1959. С. 2.

Савецкі замежны пашпарт. 1925 г.

меркаваў, што не менш за 50 адсоткаў эмігрантаў з Расійскай імперыі насамрэч былі беларусамі¹⁵⁷.

Гэтая хваля зрабіла нашмат больш за будаўніцтва цэркваў і касцёлаў для рускіх і палякаў; дастаткова згадаць адзін толькі Свята-Троіцкі манастыр у Джорданвілі (штат Нью-Ёрк), цэнтр рэлігійнагажыцця Рускай Праваслаўнай Царквы замяжой, заснаваны беларусам архімандрытам Панцеляймонам (Ніжнікам)¹⁵⁸.

Іншым цэнтрам была ды ёсць (бо існуе і сёння) Фарма РООВА¹⁵⁹. Русское обьедйненное обіцество взаймопатіцй в Амерйке (скарочана — РООВА) паўстала 9-10 кастрычніка 1926 г. у Філадэльфіі на сходзе рускіх арганізацыяў узаемадапамогі.

¹⁵⁷ Ннтобург, Э. Русскне в США. Нстормя н судьбы. 1870-1970. Этнонсторнческнй очерк. Москва: Наука, 2005. С. 380.

¹⁵⁸ Л. Ю. Беларускія магілы ў Джарданвіле // Беларус. № 520. Травень 2006. С. 7.

¹⁵⁹ Звесткі пра РООВА і сябраўтаварьіства ўзятыя з кнігі: Березнмй, Т. Русскнй мужнк н водородная бомба. Характернстнка русского крестьяннна н его отношенне к войне. Нью-Йорк, 1958. — 255 с.

У яе ўвайшлі таварыствы з Чыкага, царкоўнае брацтва з НьюЁрка ды іншыя, пераважна рускія, таварыствы¹⁶⁰, закладзеныя яшчэ ў 1892—1918 гг.

Асноўныя прынцыпы РООВА — аб’яднанне на глебе эканамічнай узаемадапамогі ды культурна-асветніцкая праца (палітычная і рэлігійная дзейнасць выключаліся). У адным з пунктаў статута абумоўлівалася, што сябрамі таварыства могуць быць асобы «расійска-славянскага паходжання», хоць аддзелам на месцах дазвалялася прымаць і неславянаў. А вось у Цэнтральны Камітэт таварыства мапіі быць вылучаныя толькі славяне.

У 1934 г. у штаце Нью-Джэрсі, у мястэчку Касвіл¹⁶¹ (за 60 Mi­nay ад Нью-Ёрка) таварыства набыло зямлю ў 1440 акраў з закінутымі будынкамі — месца будучай Фармы. 3 цягам часу тут паўсталі дачы, рэстарацыя, моладзевы клуб, танцавальная заля, дом для пенсіянераў, бібліятэка імя Льва Талстога, парк, помнік Аляксандру Пушкіну. Ёсць і могілкі Святога Уладзіміра, дзе пахавана ці мала беларусаў, сярод якіх і такія вядомыя беларускаму эміграцыйнаму грамадству, як Аляксандр Асіпчык’⁶².

Беларусы адыгрывалі даволі значную ролю ў жыцці таварыства. Вось адзінкі — каго называлі «апірышчам» РООВА.

Міхась Лазарэвіч нарадзіўся пад Мінскам, у вёсцы Слабодка. Сын заможных бацькоў, ён атрымаў неблагую адукацьпо. У 1913 г. прыехаў у Амерыку, скончыў курсы бухгалтараў, заснаваў уласную фірму вытворчасці і продажу мэблі. Быў старшынём РООВА на працягу 12 гадоў: 1937-1945 і 1952-1954, актыўна друкаваўся ў часопісе «Русскнй Вестнлк»¹⁶³.

Народжаны пад Слуцкам Антон Крывулька падчас рускаяпонскай вайны і пасля яе працаваў на сібірскай чыгунцы. Прыехаў у ЗША ў 1907 г., а ў 1908 г. стварыў першае братэрства ў Бронксвіле¹⁶⁴, запачаткаваў Славянскае таварыства, заклаў

¹⁶⁰ Было і карпата-русінскае.

¹⁶¹ Cassville, NJ.

¹⁶² Сьв. памяці Аляксандар Асіповіч-Асіпчык (01.04.1909, Слонім — 14.03.1990, Нью-Джэрзі) //Беларус. № 369. Красавік 1990. С. 8.

¹⁶³ Русскнй Вестннк. Обшественно-лнтературный журнал Обьеданенного Обгцества взанмопомоіцн в Амерлке н Федерацнн Молодежн. Нью-Йорк, 1934—1937 (№ 57). Працяг выдання: Русскнй Вестннк. Культурно-ннформацнонный журнал Русского Обьеднненного Обіцества взанмопомопш. Нью-Йорк, 1937-1939 (№ 86).

¹⁶⁴ Bronxville, NY.

школу рускай мовы для дзяцей і дарослых, арганізаваў набыццё рускага народнага дома. Ніводнае пачынанне ў РООВА не абыходзілася без ягонага ўдзелу.

Антон Плюта (нар. 15.02.1888 у вёсцы Курдзякі Вілейскага павета), Сцяпан Янцэвіч (нар. 20.10.1893 у вёсцы Жураўцы Алыпанскага павета) — гэта толькі тыя. пра якіх льга дакладна сказаць, што яны беларусы.

Сваё, апрычонае бачанне гэтых беларусаў, адрознае ад Станкевічава, было ў Юркі Віцьбіча. Ён пісаў у БІНіМ:

«Глыбокапаважаная Управа! Перадусім хочацца заўважыць, што мой зварот да нейкае ступені й своеасаблівы, але затое ён шчыры. Вельмі ўдзячны за запросіны на Дыскусійнае Паседжаньне БІНіМ на цікавую тэму: «Спроба навуковага аблічэньня сучаснага ліку беларусаў у Беларусі й на сьвеце».

Спадзяюся, што гэты падлік пашыраецца й на беларусаў ЗША з старой эміграцыі, зь якіх цяпер, на жаль, у пераважнай болыйасьці складаецца РООВА. Усё ж даволі цяжка закінуць ім здраду нашай нацыянальнай справе, бо, па-першае, яны паходзяць з найболый цьмяных вёскаў і дагэтуль больш чым на 70% непісьменныя, а, na-другое, трэба мець на ўвазе той час, калі яны спакінулі Бацькаўшчыну. Тым ня .менш яны захавалі добрую беларускую мову, песьні, прыказкі, паданьні, звычаі й найгалоўнае — замілаваньне, любоў да свае Бацькаўшчыны. Дазвольце прывесьці два красамоўныя прыклады.

На тэй фабрыцы, дзе я працую, ёсьць, акрамя беларусаў, таксама ладне казакоў — данскіх, кубанскіх, церскіх, арэнбурскіх і г. д. Характэрна, што гэтыя казакі, якія ў часе Другой Сусьветнай вайны фарміраваліся на Беларусі (Станцыя Лясная пад Баранавічамі), ніколі ня блытаюць беларусаў з расейцамі, ставячыся да апошніх непрыхільна. Паказальна таксама, што адзін зь іх прасіў мяне з нагоды Новага Году пераказаць казацкае павіншаваньне Барысу Рагулі й рагулінцам увогуле. Станіцы й хутары гэтых казакоў знаходзяцца ў еаколіцах фармы РООВА. I вось калі адзін казак пабачыць у другога казака сінякі на твары, дык звычайна запытваецца: Что, белоруссы йзбйлй на ферме?

А справа ў тым, што калі той ці іншы падпіты казак, жартуючы й з свайго казацкага, паспрабуе ў гутарцы з «расейцамі» пажартаваць зь беларускае мовы, гарадоў, рэкаў, нават глебы, дык справа звычайна й канчаецца сінякамі. Прабачце за асабістае, алеўмяне ёсьць лісты, уякіх беларусы старое эміграцыі выказваюць мне цёплую ўдзячнасьць замае адказы на старонках «Нового Русского Слова» Баранцэвічам¹⁶⁵. Магчыма, ня менш паказальна, што гэтыя самыя «расейцы» літаральнаў тры шыі выкінулі з фармы агульназнанага Андрэя Дзікага¹⁶⁶ пасьля ягонага рэфэрату аб ніжэйшасьці, аў сувязі з гэтым і падпарадкаванасьці беларусаў і ўкраінцаў расейцам.

Слоў няма, старая беларуская эміграцыя зьяўляецца, бадай, згубленай для нашага нацыянальнага вызвольнага змаганьня, але нас яднае зь ёй (ня з РООВА як інстытуцыяй) кроў, мова w настальгія»'⁶⁷.

От жа да РООВА належаў і яшчэ адзін беларус — Д. Гарбацэвіч. Як сцвярджаецца¹⁶⁸, прыехаў ён у Амерыку, бадай, без адукацыі і з няведаннем рускай мовы (то трэба думаць, гаварыў напачатку выключна па-беларуску). Паступова вывучыў рускую настолькі, што як намеснік Галоўнага Сакратара РООВА пісаў пратаколы паседжанняў і з’яўляўся карэспандэнтам Рускага Дэмакратычнага Клуба ў Нью-Ёрку. На Фарме выконваў абавязкі бібліятэкара ў рускай грамадскай бібліятэцы¹⁶⁹.

У 1935 г. пад псеўданімам Мінскі Мужык выдаў у Чыкага (а пазней перавыдаў у Нью-Ёрку і Рызе) кнігу «Што я бачыў

¹⁶⁵ Баранцэвіч — беларускі эмігрант-федэраліст, часты аўтар газеты «Новое Русское Слово».

Сапраўднае прозвішча Андрэй Занкевіч (1893-1977). Эміірантз Украіны, аўтар кніг «Пропавшая грамота. Нензвраіценная нсторня Укранны—Русн», «Еврен в Росснн н в СССР», «Русско-еврейскнй дналог».

¹⁶⁷ Ліст Юркі Віцьбіча ў БШіМ ад 03.06.1956. Захоўваецца ў архіве БІНіМу.

¹⁶⁸ Березннй, Т. Русскнй мужнк н водородная бомба. Характернстнка русского крестьяннна н его отношенйе к войне. Нью-Йорк, 1958. С. 46.

¹⁶⁹ Займальна, колькі беларусаў-эмігрантаў працавалі і працуюць бібліятэкарамі ў ЗША: Вітаўт і Зора Кіпелі, Леў Акіншэвіч, Васіль Шчэцька, Гіпаліт Паланевіч, Галіна Русак, Лёля Касоўская, Бабі Цупрык, Віталь Зайка ды некаторыя іншыя, улучна з аўтарам гэтых радкоў.

у савецкай Расіі?»¹⁷⁰. Праз два гады пабачыла свет ягоная наступная праца «Праўда аб Савецкай Расіі»¹⁷¹. Так што Гарбацэвіча цалкам магчыма назваць прафесійным пісьменнікам — аўтарам травелогаў.

Ён, як і іншы пісьменнік-эмігрант з Беларусі, Рамуальд Карнасевіч, памятаў, дзе нарадзіўся, але з беларусам ці нават з заходнерусам сябе не атаесамляў. На Беларусь глядзеў вокам чужога і ўсведамляў тое. Калі на першых старонках «Што я бачыў...» Гарбацэвіч адказвае на запытанне пра нацыянальнасць дзяўчыне з Канады, што ён рускі, дык ужо аднаму з раз-

дзелаў у кнізе «Два месяцы...», «У роднай вёсцы», дасылае ў якасці эпіграфатакія радкі Сяргея Ясеніна:

Тытульны ліст кнігі Мінскага Мужыка

Ах, родйна! Какой я стал...

Язык сограждан стаі мне как чужоіі. В своеі стране я словно йностранец^т.

¹⁷⁰ Мннскнй Мужпк. Что я вндел в советской Росснн. Нз монх лнчііых наблюденпй. Чнкаго, 1935. — 336 с.

¹⁷¹ Горбацевмч, Д. Правда о Советской Росснн (по лйчным наблюденням н матерналам советской печатн п статнстнкн). Цью-Йорк (Printed in Riga), 1937.— 186 c.

¹⁷² Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков. Нью-Йорк, 1967. С. 17. Радкі з паэмы «Русь советская». Цытата недакладная: «Ах, родйна'. Какой я стал смешной. / На іцекй впалые летйт сухой румянец. / Язык сограждан стал мне как чужой, / В своей стране я словно йностранец».

Што ведама пра самога аўтара? Тым часам небагата: толькі тое, што ён сам палічыў патрэбным распавесці пра сябе¹⁷³.

Нарадзіўся ў вёсцы за 28 вёрстаў ад Слуцка. Прыехаў у Амерыку ў 1913 г.; праўда, у спісах пасажыраў Эліс-Айленда знайсці ягонае імя не атрымалася¹⁷⁴. Першы раз наведаў СССР улетку 1934 г. — была нават думка застацца там назаўсёды: Амерыка перажывала цяжкія часы дэпрэсіі. Па вяртанні Гарбацэвіч надрукаваў серыю артыкулаў у газеце «Рассвет»¹⁷⁵ (з верасня 1934 да канца сакавіка 1935 гг.). Гэтыя артыкулы, дапоўненыя пазней інфармацыяй з савецкіх крыніцаў і склалі кнігу «Што я бачыў...». Аповед пра падарожжа ў Ленінград, Маскву і Беларусь, дзе Гарбацэвіч пісаў пра сябе: «Я — не профессйональный пйсатель. Я — рабочйй от станка. Пйсал в досугй, после тяжелого фнзйческого труда, no вечерам й даже ночамй. 18 лет самообразовательнойработы над собой помоглймне выполнйть эту трудную й тяжёлую работу»¹¹⁶.

Першая кніга Гарбацэвіча менш цікавая: занадта моцны публіцыстычна-абвінаваўчы пачатак, зададзенасць. Дый Беларусі там вобмаль. У адзін шэраг закідаў балыпавізму — збяднення сялянаў, бруд на вуліцах і на вакзалах, занядбанне кірмашоў — ставіць ён і беларусізацыю: «С целью саморекламы, большевйкй создалй несколько десятков республйк в Россйй. Іім нужно было показать йностранным государствам, что онй за незавйсймость й самоопределенйе народностей, населяюіцнх Россйю. У самого отьявленного мошеннйка ймеется больше совестй, чем у этйх советскйх республйк незавйсймостй й свободы. [...] «Незавйсймость» проявляется только в языке

¹⁷³ Паводле Вітаўта Кіпеля, Гарбацэвіч пад псеўданімам Мінскі Мужык друкаваўся ў газеце «Новое Русское Слово» (Нью-Ерк) з матэрыялам пра «палешукоў», там мае быць і ягоны некралог. На жаль, газета па сёння не мае ўказальніка, як не мае і лічбаванага архіва. Усе нумары газеты — на мікрафільмах, пгго складае немалыя цяжкасці для даследнікаў. Таму пошук іншых публікацыяў Д. Гарбацэвіча і ўкладаяня ягонай біяграмы пакінем на пазнейшы час.

¹⁷⁴ http:/Axww.ellisislan±org/;http://www.jewishgen.org/databases/EIDB/ellis.html.

¹⁷⁵ «Рассвет». Орган росснйскнх рабочнх органнзацнй С. Ш. А. н Канады. 1924—1940. Штодзённая газета. Гарбацэвіч у кнізе піпіа, што газета выходзіла ў Чьікага, насамрэч жа яна друкавалася ў Нью-Ёрку.

¹⁷⁶ Мннскйй Мужнк. Что я вндел в советской Росснн. йз монх лйчных наблюденнй. Чнкаго, 1935. С. 330.

й здравоохраненйй. Нельзя сказать, чтобы всем этйм былй облагодетельствованы белорусы, особенно русйфйцйрованные, которым нйкак не прйвйвается простое местное наречйе. Офйцйально в Белоруссйй суіцествуют четыре языка: белорусскйй, еврейскйй, польскйй й русскйй. Но последнйй постепенно вытесняется, насаждается белорусскйй язык. Но он с такйм же «успехом» прйвйвается населенйю, как й сам большевйзм. На многнх бланках нмеются рядом й русскйе надпйсй. В разговорной речй везде употребляется русскйй язык. Даже детй, йзучаюіцйе нйкому не нужный язык, говорят легче по-русскй, чем по-белорусскй»^т.

Калі ж Гарбацэвіч апісвае не СССР наогул, а сваю вёску, спатканне з бацькамі, родную хату, ён прагаворваецца і кажа больш, як, напэўна, хацеў бы — і пра ўжыванне беларускай мовы, і пра атрыманую ў хаце адукацыю дый пра сябе самога:

«Яслез с воза й йду во двор. Стояіцйе крестьяне отступйлй назад от босого, ннзкого, с большой бородой й большймй белымй глазамй старйка, в упор смотревшего на меня.

— Здравствуй, папаша, неузнаютебя, но догадываюсь, что ты —мой отец, которого я долго не вйдел.

Отец крепко обнял меня, впнлся своей большой ймягкой, как лён, седой бородой в мое лйцо й долго не отпускал меня. От радостй й волненйя он сгілйтся что-то сказать, но не может. Собравшйсь с духом, говорйт:

— Чй это ты, сынок, як же ты это так несподзевано (неожйданно) прйехал? [...]

Я — в родной хате, в которой podwicn й вырос. В ней меня зймою обучалй грамоте й пйсьму. За это я ей многйм обязан. Здесь я получйл первый толчок к ceemy й знанйю. Как бедного отца, я не узнал родной йзбы. Она, как старушка, одряхлела, осунулась, прйняла жалкйй й убогйй вйд. Встретйла меня холодно й негостепрйймно: по-вйдймому, не узнала u Me­nn. Вместо прежнпх четырех окон осталось трй — ослепла ты, бедная старушка. Обстановка почтй прежняя: кровать с толстым соломенным матрацем й двумя большймй подушкамй, покрытая одеялом домашнего йзделйя; почерневшйй шкаф, no спюронам — лавкй для сйденйя йз толстых досок,

Мннскнй Мужнк. Что я ввдел в советской Росснн... С. 97-98.

почерневшая в углу йкона, прадедовская глйняная печь, несколько закоптелых горшков, ау порога — кочерга, несколько ухватов.

Глядя на эту родную старйну, думаю: нй Велйкая революцйя, нй пятйлеткй не моглй унйчтожйть тебя, прадедовская печь, й прйнестй деревне что-лйбо лучшее. [...]

Был вечер. В йзбу продолжалй прйходйть братья, сестры й односельчане. Все поздравлялй меня с прйездом, но я нйкого не узнавал. Прйшлось, как в какой-нйбудь чужой стране, знакомйться co всемй й с трудом вспомйнать тех йлй другнх. Здесь было много комйчного й смешного. Стол уже был покрыт белой скатертью. Стояла пол-лйтровая бутылка советской «рыковкй»'™, на тарелке жареное сало с яйцамй, огурцы, мед, молоко й черный, как грязь, хлеб»^т.

Паводле Гарбацэвіча, па выхадзе першай кнігі яму прапанавалі напісаць пра рэвалюцыю ў Іспаніі. Ён быў паехаў туды, але ў Парыжы яго заспела вестка, што Мусаліні з Гітлерам бамбяць Мадрыд і Барселону. Таму з Парыжа Гарбацэвіч выехаў у Польшчу, дзе напісаў сваю другую кнігу, прысвечаную сталінскай канстытуцыі, — «Праўда аб Савецкай Расіі»¹⁸⁰.

У 1960 г. Гарбацэвіч ізноў наведаў СССР і цягам 28 дзён пабачыў Мінск, Маскву, Кіеў, Крым, Адэсу, Сочы, Каўказ.

^17! Напрыканцы 1924 г. Савет Народных Камісараў выдаў дэкрэт, якім дазваляўся продаж гарэлкі. Старшынём Саўнаркама ў той час бьіў А. Рыкаў (1881—1938). Адсюль і такі «народны» назоў бутэлькі.

¹⁷⁹ Мннскнй Мужнк. Что я ввдел в советской Росснн... С. 123—126.

¹⁸⁰ Паводле цверджання Д. Гарбацэвіча, другая кніга выклікала рэзкую крытыку ў «Нью-Ёркуў сталінскім «Новам Мйре»». У Нью-Ёрку выходзіла некалькі газетаў з такой назвай. Але ўсе яны спынілі сваё існаванне да выхаду кнігі: «Еженедельная рабочая газета—русскйй орган Каммунйстйческой napmuu С. Ш. А, секцйй Каммунйстйческого Іінтернацйонала» — у 1930 г., «Ежедневнаярусскаярабочая газета, орган Русской федерацйй соцйалйстйческой napmuu Амерйкй» — у 1919 г., «Рабочая газета»—у 1928 г., як і аднайменны часопіс, «Офйцйальный орган Федерацййрусскйх отделов коммунйстйческой napmuu Амерйкй» (да 1920 г.). Магчыма, Г арбацэвіч меў на ўвазе прасавецкі шанхайскі «Новый Мнр», што выходзіў да 1938 г. Зрэшты, не выключана, іпто гаворка ішла пра часопіс «Новый Мнр» з СССР.

Вокладка кнігіД. Гарбацэвіча

У родную вёску заехаць не дазволілі’⁸¹. Пра гэтае падарожжа ён таксама выдрукаваў невялікі памерам травелог¹⁸².

Неспатоленае жаданне пабачыць вёску дапамагло дамагчыся бадай нечуванага на тыя часы: Гарбацэвіч дазвол атрымаў.

Кніга «Два месяцы...» (ілюстраваная, дарэчы, аўтарскімі фотаздымкамі), пра якую і пойдзе далей аповед, змайстраваная, як і першая аўтарская: уласныя падарожныя назіранні падаюцца разам з статыстычнымі дадзенымі і звесткамі з беларускіх савецкіх газетаў; усё гэта размяркоўваецца па 43-х раздзелах. Травелог уяўляе сабою не лінейны, паслядоўны выклад

падзеяў, а тэматычны, што адбіваецца ў назвах раздзелаў: «Колхозный быт»; «Колхозные клубы й кйно»; «Советскйе нравы»; «Веселье в деревне»; «Релйгйя, церквй, кладбшца»; «Жестокость советской властй»; «Лйхонмство»; «Работать стало легче, жйть — труднее» і г. д.

Відаць, найлепшы шлях распавесці пра травелог, прысвечаны, як зазначана на адвароце тытульнай бачыны, памяці маці, закатаванай гітлераўцамі ў 1942 г.¹⁸³, — трымацца яго як правадніка ды ісці след у след.

¹⁸¹ «Адносна замежных дэлегацый і турыстаў прадугледжвалася абмежаванне і рэгламентагіыя іх руху па краіне, недапушчэнне непажаданых кантактаў, прапагандысцкіўхіл у праграмах іх знаходжаньня. У1965 г. у спіс аб ’ектаў, якія былі дазволены для паказу замежным грамадзянам у Мінску і Мінскай вобласці, уваходзіла 17 прамыслосых прадпрыелістваў Мінска, Жодзіна і Сапігорска, 6 сталічных вну, 4 сярэднія школы, блячэбныхустаноў, 17 піянерскіх лагераў 11 калгасаў і саўгасаў» (Снапкоўскі, У. Гісторыя знешняй палітыкі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 2. Ад канца XVIII — да пачатку XXI ст. Мінск, 2004. С. 207).

¹⁸² Дело труда — Пробужденне. Орган обьеднненной федерацнн русскнх рабочнх органнзацнй Соеднненных Штатов н Канады. № 65. 1962.

¹⁸³ Разам з маці загінулі два браты і малодшая сястра Д. Гарбацэвіча.

Д. Гарбацэвіч у беларускай вёсцы. Ілюстрацыя з кнігі «Два месяцы у гасцях у калгаснікаў».

Арыгінальны подпіс: «Такая кукуруза вродной деревне»

Турызм у савецкую вёску — так Гарбацэвіч вызначыў адметнасць свайго падарожжа, унікальнасць якога была відавочнаю: каді вялікія гарады дазвалялася наведваць, бо там быў нагляд экскурсаводаў і адмыслова прызначаных супрацоўнікаў, а кантакты з мясцовым насельніцтвам былі зведзеныя да мінімуму, дык у вёсках, дзе турыста абступалі або сваякі, або знаёмыя, абмежаваць і кантраляваць размовы было проста немагчыма: «Наедйне й в небольшой семьемне прнходйлось говорйть правду в беседе с советской йнтеллйгенцйей. Когда я говорйл, что я, професснональный обошцйк, зарабатывал больше ста долларов в неделю й теперь, будучй на пенсіш, получаю 120 долларов в месяц, а рыночные цены на пйіцу, одежду й обувь (кроме высокой квартнрной платы) нйже советскйх цен, томой собеседнйкй задумывалйсь й долго не моглй ставйть мне другйе вопросы, связанные с жйзнью в капйталйстйческйх cmpanax»^w.

Ад порту прыбыцця, Ленінграда, Гарбацэвіч едзе праз Мінск, што, на ягонае прызнанне, можа спаборнічаць з найлепшымі гарадамі Амерыкі і Еўропы, адбудаваны пасля вайны Слуцк, непазнавальнае Берасце. Змяніўся і знешні выгляд мінакоў: «Судя no румяным, полным лйцам, в Белоруссйй хватает жйров для пйтанйя; й в этом смысле разве только москвйчй могут с ней

Горбацевнч.Д. Двамесяцавгостяху колхозннков. Нью-Йорк, 1967. С. 11.

состязаться no упйтанностй, хотя одежда й обувь у белоруса не такйе уж фасонйстые, как в столйце, а в магазйнах выбор мануфактуры не особенно велйк»™⁵.

Усё бачанае Гарбацэвіч цяпер параўноўвае не столькі з часам да ад’езду ў Амерыку, колькі з 1934 г.: па-старому засталіся небрукаванымі вуліцы, дамоў паменшала. Муляе вока адсутнасць нейкай сістэмы забудовы — аўтар называе яе «культурай планавання». Большасць калгаснікаў жыве ў двухпакаёвых дамках з верандамі — яшчэ даваеннай пабудовы, з прадзедаўскімі печамі. Аўтар станоўча пералічвае, што ён бачыць у хатах: металёвыя ложкі, матрацы, круглы стол, зэдлікі, камоды, гаршкі, партрэты знакамітасцяў (няма іконаў, праўда), адсутнасць прусакоў — вёска ўпрыгожваецца, піша ён, цягнецца за горадам.

Зазірнуўшы ў склеп, на падстрэпппа, у хлеў палічыўшьт жывёлу і ейны корм, Гарбацэвіч сам сядае за стол: «Колхознйклюбйзп хорошо поесты на столе у него сало сырое, вареное, жареное, шкваркй (йзлюбленное блюдо белоруса), яйца вареные й сырые (сырые пьет на закуску вместо чая, кофе), супы молочные, мясные, каша гречневая, просяная, кйслое молоко, летом помйдоры й огурцы в сметане, сыр, творог, компот, белый й черный хлеб. Нногда он балуется й мяснымй блюдамй — курйца, колбаса, домашняя ветчйна. Он не богач, но й не морйт свою душу»^ХІ6.

Наогул, аўтар травелога відавочна аматар падсілкавацца:

«В закусочных (на аўтобусных станцыях. —Л. Ю. ) можно получйть несколько кусочков селедкй, колбасы, жареной печенкй, рыбы. Нрыба, й печенка хорошо прнготовлены, прйятный запах. На десерт стакан молока кйслого, сладкого, яблочный компот, кофе. Нкусокхлебаржаного wiu сйтного. Салата нйгде нет: есть картошка, горошек, й только в большйх закусочных — помйдоры, огурцы.

Свой советскйе прйвыклй к такой пгаце. Для заокеанскйх гостей — застой в желудке. Прйходйтся без зеленй й даже йногда картошкй есть хорошую свежую рыбу, телячью печенку с хлебом, запйвая мутной водйцей, называемой кофе. Но дешево: мясная йлйрыбная порцйя, хлеб, стакан компота й кофе — 37 копеек.

Сйдеть долго в закусочных не полагается, хотя есть место й вы ожйдаете автобуса. Особенно тогда, когда muxo й спокой-

¹⁸⁵ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 14.

¹⁸⁴ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 24.

но разговарйваете с соседом. К вам прнходйт йз кухнй в белом фартуке судомойка, молодая комсамолка, наблюдавшая вас в окошечко, й говорйт, что вы долго беседуете, освободйте место для другнх, хотя вокруг много свободных мест йлй, еслй совсем мало клйентов, она просйт освободйть помеіценйе — йдет уборка»^т.

Гарбацэвічу сваякі патлумачылі, што ў такіх месцах забараняецца весці размову нават шэптам: улады баяцца антыўрадавых змоваў.

I тут выяўляецца цікавы момант Гарбацэвічавага травелога, над якім нямала давядзецца пасядзець гісторыкам: дзе ў ягоным аповедзе пераказ падзеяў, бачаных на ўласныя вочы, а дзе толькі пераказ показак гарадскога (вясковага) фальклору?

Прыкладам, у раздзеле «Пьянство-воровство — Пьянйц — Резйновымй палкамй» аўтар абвінавачвае савецкую ўладу ў спойванні свайго народа, піша, што нават калі ў краіне не было хлеба, абутку, апраткі, заўсёды можна было знайсці самагон ці «рыкаўку», што пілі вялікімі, у тры чвэрці, шклянкамі. Гэта пры тым, што да Першай сусветнай вайны беларуская вёска п’яніцаў не ведала, хоць выпівалі і на народзіны, і на хрэсьбіны, і на вяселлі ды на паховіны. Злодзеяў не было таксама¹⁸⁸. А каб змены за савецкім часам былі больш яскравымі, расказвае, што ў жніўні 1966 г. міліцыі выдалі гумовыя палкі і дазвол збіваць мінакоў якія не адпавядаюць выгляду будаўнікоў сацыялізму. I вось нібы аўтар быў сведкам «жестокой расправы не только с пьянйцамй, но йслйцамй, шедшймй неровно в сопровождешш жен, родных. Нх бралй й на глазах знакомых бйлй до смертй»™⁹.

Напэўна, з падобнага шэрагу показак і гісторыя пра злачынца, які парэзаў нажом кабету, не да смерці: «Мйлйцйя допросйла грабйтеля. Он сознался. Составйлй протокол. Увезчй его в район. Утром был суд, прйсудйвшйй к высшей мере наказанйя — так всех грабйтелей судят в Белоруссйй. В тюрьму йх не посылают: будутмстйть после возвраіценйя»'⁹⁰.

Іншага ўзроўню, але, відаць, таксама належыць да показкавага жанру аповед пра тое, як былыя беларускія партызаны стралялі ў Мікіту Хрупічова і паранілі яму руку¹⁹¹.

¹⁸⁷ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 26-27.

¹⁸⁸ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостяху колхознлков... С. 48.

¹⁸⁹ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 47.

¹⁹⁰ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 50.

¹⁹¹ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхознйков... С. 142.

Д.Гарбацэвіч на малочнай ферме. Ілюспграцыя з кнігі «Два месяцы у гасцях у калгаснікаў»

Зрэшты, вернемся далічбаў, даякіх Гарбацэвіч меў асаблівае замілаванне — кніга літаральна поўніцца імі. Дык што такое для беларуса быў у тыя гады абед у 37 капеек? Параўнаем з іншымі коштамі.

Чорны хлеб — 14 капеек, белы — 15, дзясятак яек — 1 рубель (свежыя на кірмашы; у краме —70 капеек), за кілаграм свініны — 1 рубель 80, сала — 3 рублі. Кілаграм цукру — 36 капеек, бульбы — 16.

Старая карова каштуе больш-менш 350 рублёў, маладая — 500.

Мужчынскі абутак — 18-30 рублёў, гарнітур — ад 50 да 80, белая кашуля — 5 рублёў, гальштук — 2.

Тэлевізар у тыя часы каштаваў 350, лядоўня — 200-350, аўтамабіль «Волга» — 3 400 рублёў¹⁹².

Заробкі: калгаснік — 2 з паловаю рублі за 8 гадзінаў, старшыня калгаса — 4 з паловаю, брыгадзір — 3; даярка — 7090 рублёў у месяц, пастух — 50-60, настаўнік — 70, аграном — 85, дворнікі ў раённых гарадах — 45.

Але не хлебам адзіным.

Беларуская мова, як і ў 1934 г., па-ранейшаму атаесамляецца з савецкім ладам; ужо адна назва раздзела выразна сведчыць

¹⁹² Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 123-124.

пра імперскія погляды аўтара, што некалі размаўляў толькі пабеларуску: «Дутые найреспублйкй»'.

«Отлйчаются этйленйнскйесозданйя (рэспублікі. —Л. Ю.) одно от другого тем, что йм дарованы нацйональные языкй. Язык й культура, напрймер, украйнского народа суіцествовалй давно. Оті ймеют йсторйю, лйтературу. Белорусского же языка нйкогда не было, народ не знал его, нацйональной лйтературы u ucmopuu не нмеет. Он взят йз.музеев, наязыке этом, вернее, чем-то подобно ему, в провйнцйй, далеко от центра Москвы, балакает деревенскйй народ. [...] Старшее поколенйе й окончйвшая школы молодежь тоже говорят по-русскй. Только детй начальных школ употребляют некоторые, подхваченные в школе белорусскйе слова. В обй{ем, йх речь — смесь русскйх й народных слов, употребляемых в провйнцйй давно.

Большйе районные й колхозные бйблйотекй заполнены кнйгамй на русском языке, й ймеются только небольшйе отделы кнйг на белорусском языке. Школьные отделы тоже. В нйх ймеются все учебнйкй й спецйальные пособйя, которые школьнйкй берут на дом для чтенйя, й на белорусском языке. [...]

Все — й старшйе й младшйе — чйтают газеты на русском языке. Белорусского языка йе любят: все предпочйтают более культурный й лйтературный русскйй язык. Только некотпорые детй чйтают газеты на белорусском языке»'⁹³.

Але зноў жа, калі Гарбацэвіч апісвае пачутае ці пабачанае, ён забываецца — і прагаворваецца. Напрыклад, калі — у ягоным пераказе — першага сакратара Камуністычнай партыі Беларусі Кірыла Мазурава пляжыць Мікіта Хрушчоў, той думае, каб «его маланка (молнйя) спалйла й гром забйу»'⁹⁴.

Або ў камічнай сцэнцы пра радыё:

«Но, чтобы подбодрйть хлеборобов на тяжелый труд, после сведенйй о погоде й распйсанйя работ в Белоруской республйке начйнается тргскучая й пйсклйвая музыка пластйнок на русском й белорусском языках, режуіцйх, как пнлой, нервы хлеборобов, спешаіцісх. на работу.

Муж одной колхознйцы прйвык завтракать под музыку. Жена его предупреждала много раз, что музыка нервйрует ее, — она не может переносйть ее, когда спешйт на работу.

¹⁹³ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 32—35.

¹⁹⁴ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 142.

— Заткнй ушй й не слушай, — отвечал муж. —А мне йнтересно слушать все...

Нервы среднелетней женгцйны не выдержалй, она схватйла аппарат, броснла его о non, крйкнув: «Трасца твоей матерй — ялячу наработу, аты, гультай, будешь гратьмне necHU»...»^ws.

Разам з тым трэба зазначыць, што Гарбацэвіч, адмаўляючы існаванне нацыянальнай літаратуры, цікавіўся ёю і сачыў за падзеямі:

«О преследовашш советскйх пйсателейрезко говорйт в своем докладе Белорусскйх пйсателей (13 мая 1966 г.) молодой талантлйвый пйсатель (бывшйй актйвный партйзан) Васйль Быков, автор замечательной повестй «Мертвым не болйт» («Новый Мйр», номер 1—2, 1966 г.): — Увы, плохо нас чйтают в ЦК, а еслй й чйтают... то чтоб в этом тексте найтй какую-нйбудь крамолу й с детскйм восторгом выставйть ее на собранйй: «Смотрйте, вот какйе мы бдйтельные».

В том докладе, зная повадкй цензоров, он говорйт, что своей грудью в партйзанскйх рядах в прошлой войне показал, что был лоялен советской властй й такйм же остался. Он, напрймер, говорйт, что в сельском хозяйстве уже мйнуло то время, когда председателй колхозов назначалйсь в райкомах й прйвозйлйсь на отчетное собранйе в облйке знаменйтого «Ko­ma в мешке». Теперь колхознйкй голосуют с большйм выбором й большйм разбором. А мы, пйсателй, no словам Быкова, до снх пор не ймеем права даже на таком форуме, как сьезд, выбрать презйдйум й председателя нашего человека»¹⁹⁶.

Параўнальна невялікі памерам травелог Гарбацэвіча ахапіў самыя розныя праявы жыцця беларускае вёскі: клубы і кіно, вяселле, цэрквы і могілкі, эканоміка, падрабязна апісаў уклад некалькіх калгасаў. Сёння — гэта важнае гістарычнае сведчанне беларусаэмігранта, які цудам наведаў родную вёску ў сярэдзіне 1960-х гг.

Палітычныя змены ў Беларусі на пачатку 1990-х гг. дазволілі эмігрантам здзейсніць сваю даўнюю мару — адведаць Бацькаўшчыну. Калі пасля падарожжа Міколы Нікана рызыканты і наважваліся на вандроўкі, галоўным чынам у Полыпчу¹⁹⁷, то цяпер

¹⁹⁵ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 86.

¹⁹⁶ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 94.

¹⁹⁷ «Суайчыньнік». Па родных сьцежках і дарожках // Беларус. № 246.

Кастрычнік 1977. С. 1,2; Другі суайчыньнік. Я наведаў родную Беларусь //

жа паваенным эмігрантам не толькі нішто не пагражала: наадварот, яны зрабіліся жаданымі гасцямі. Шэраг травелогаў выдрукавала газета «Беларус»¹⁹⁸, і ацэнка ўбачанага выявілася палярна адрознаю: ад «Адкрыцця Бацькаўшчыны» Масея Сяднёва¹⁹⁹ да «Камок пад горла, альбо Дзе Бацькаўшчына?» Зоры Кіпель²⁰⁰.

Яны аднолькава цікавыя як поглядам на Беларусь, гэтак і самаідэнтыфікацыяй аўтараў, спробамі суаднесці сябе і свае ўяўленні пра Беларусь з Беларуссю рэальнай, але разгляд гэтых тэкстаў, як і травелогаў аўтараў, што наведалі Амерыку параўнаўча нядаўна²⁰¹, выходзіць за межы гэтага артыкула.

Падсумоўваючы сказанае пра травелогі, можна зрабіць некалькі высноваў. Першая: травелог як жанр займае асобнае значнае месца ў паваенным эміграцыйным часапісьменстве і шырэй — літаратуры²⁰² ды з’яўляецца важнай крыніцай інфармацыі —

Беларус. № 250. Люты 1978. С. 2; Турыстка. Уражаньні з падарожжа ўПольпічу//Беларус.№259-260. Лістапад-сьнежань 1978. С. 6;АкавітыУ. Ліст з Аўстраліі (Адэляйда) // Беларус. № 341. Лістапад 1987. С. 7.

Запруднік, Я. СустрэчазБацькаўшчынай//Беларус. №380. Травень-чырвень 1991. С. 5; Кіпель, В. Знаёмства з Бацькаўшчынай пасьля 1958 году II Беларус. №381. Ліпень-жнівень 1991. С. 4; Кіпель, 3. Камок пад горла, альбо Дзе Бацькаўшчына? // Белару с. №381. Л іпень-жнівень 1991. С. 4; Сурвілла, I. Уражаньні з Бацькаўшчыны // Беларус. № 390. Травень 1992. С. 4; № 3 91. Чырвень 1992. С. 4; № 392. Ліпень-жнівень 1992. С. 7; № 393. Верасень 1992. С. 6; Каляда-Сьмірнова, I. «Мы кветкі аднаго поля». Уражаньні ад наведаньня Беларусі // Беларус. № 394. Кастрычнік 1992. С. 5; Калоіпа, К. НаведаньнеБацькаўшчыны—Беларусі//Беларус. № 395. Лістапад 1992. С. 4; № 396. Сьнежань 1992. С. 3; № 397. Сіудзень 1993. С. 4, 6; № 398. Люты 1993. С. 3; Сяднёў, М. Адкрыцьцё Бацькаўшчыны // Беларус. № 406. Кастрычнік 1993. С. 3; Мерляк, К. Тры тыдні ўБеларусі //Беларус. № 417. Кастрычнік 1994. С. 3; Кіпель, 3. Падарожжа на Гомелыпчыну // Беларус. № 425. Чырвень-ліпень 1995. С. 6; Матылевіч, К. Уражаньні зь Менску // Беларус. № 426. Жнівень 1995. С. 2; Кіпель, 3. Падарожжа на поўнач Беларусі // Беларус. № 428. Кастрычнік 1995. С. 4 ды інш.

¹⁹⁹ Масей Сяднёў (19.08.1915, в. Мокрае (сёння Касцюковіцкі р-н Магілёўскай вобл.) — 05.02.2001, Глен-Коў, Нью-Джэрсі, ЗША), паэт, празаік.

²°°3ора Кіпель (дзяв. Савёнак, 01.07.1927, Мінск — 14.04.2003, НьюДжэрсі, ЗША), грамадская дзяячка, бібліёграф, літаратуразнаўца.

²⁰¹ У першую чаргу неабходна згадаць кнігу Уладзіміра Арлова «Божая кароўка з Пятай Авеню» (Мінск, 1988). Таксама цікавыя для аналізу вобразу Амерыкі, эміграцыі і постацяў саміх аўтараў травелогі Змітра Саўкі «Дранікі з колай» (Наша Ніва. № 17 (174). 24-30 красавіка 2000), Славаміра Адамовіча «Амэрыканскі дзёньнік» (ARCHE. 2002. № 1), Л. Левановіча «Усмешлівая Амерыка» (Мінск, 2005) ды іншыя. Нямала травелогаў друкавалася на старонках газеты «Наша Ніва» цягам 1990-х гт.

²⁰² Хоць, што праўда, ніводзін з даследнікаў дасюль не заўважыў.

а вось гэта ўжо другая выснова! — не столькі пра адведаныя краіны, пабачаныя помнікі, здабытыя веды, пачутыя пахі ды зведаныя смакі, колькі пра самую нацыянальную эміграцыю, умовы яе існавання і працы, апісанне адметнасцяў пачаткаў ды пускання каранёў у краінах рассялення. Вытлумачэннем падобнага факту ёсць яскравы нарцысізм беларускіх вандроўнікаў, засяроджаных у першую чаргу на апісанні спатканняў з прадстаўнікамі (асобамі ці арганізацыямі) сваёй хвалі эміграцыі ў іншых краінах.

Немалую ролю тут адыграў нацыянальны друк замежжа — скіраванасцю на выключна ўласнабеларускія праявы існавання дыяспары, на гадавы каляндар «Каляды — 25 Сакавіка — Слуцкае паўстанне», ігнаруючы пры тым палітычны, грамадскі, культурніцкі бакі жыцця не толькі жыхароў краінаў рассялення, але і ўласна эмігрантаў (за асобнымі выняткамі, што падлягалі пэўнай уніфікацыі)²⁰³. Друк сфармаваў псіхалогію эмігранта, які, вандруючы па свеце, апісваў не тое, што і каго ён бачыў, а выключна тое, што, на думку вандроўніка, будзе цікавым заангажаваным чытачам беларускае прэсы.

Таму выглядае лагічнай — у святле тэзы нарцысізму — заключная выснова: травелогі, напісаныя прадстаўнікамі старой хвалі эміграцыі — чужымі, не-Я ў сваім стаўленні да Беларусі і беларускага — на сёння ёсць непараўнальна больш каштоўнаю фактураю для мікрагісторыі (у разгледжаным вышэй выпадку — аповедзе Гарбацэвіча — гісторыі беларускага калгаса сярэдзіны 1960-х гг.), для бачання і разумення побытавага штодзённага жыцця за нарысы аўтараў паваеннай хвалі, якія шукалі ў новых краінах і ў Беларусі перш-наперш сябедругіх ды фіксавалі пераважна сведчанні беларускасці ў свеце.

Такім чынам, эміграцыйныя травелогі, напісаныя прадстаўнікамі розных хваляў, у тым ліку пачатку XXI ст.²⁰⁴, ёсць мо не самаю мастацкі значнаю часткаю нашае літаратуры з таго берага, але недахоп гэты яны кампенсуюць каштоўнасцю аповеду пра самога аўтара, ягоную хвалю эміграцыі ды ўрэшце пра беларусаў наогул.

²⁰³ Юрэвіч, Лявон. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага: Гісторыя газэтаў«Бацькаўшчьша» й«Беларус» (1947-2000). Менск, 2006. С. 122—125.

²⁰⁴ Гл., напрыклад, Бабкевіч, С. Дзёньнік адной вандроўкі з экскурсам у жыцьцё // Беларус 2007. Літаратурны альманах беларускіх пісьменьнікаў замежжа. Нью-Ерк, 2007. С. 10-16.

RUSSKOYA CELO,

або Падарожжа амерыканца ў мінулым стагоддзі да загадкавых людзей, пераказанае ў нашую мову ларнікам вучоным у стагоддзі цяперашнім

Гэтая гісторыя не звязаная, як магло б падацца з лацінічнага напісання назвы, з рускім целам. Гэтая гісторыя пра беларускую вёску.

Кніга, поўная назва якой «Russkoya Celo. The Ethnography of Russian-American Community», аўтарства нейкага Станфарда Нэйла Гербера, выйіпла ў серыі «Immigrant Communities & Ethnic Minorities in the United States & Canada»²⁰⁵, не была абыдзена ўвагаю беларусазнаўцаў: яе ўшчэнт спляжыў Вітаўт Кіпель²⁰⁶ — і, трэба сказаць, абсалютна слушна²⁰⁷. Пагадзіцеся, калі антраполаг, этнограф блытае беларусаў з рускімі, а бацькаўпічыну эмігрантаў называе Bylorussia — гэта ўжо само па сабе ставіць пад сумнеў навуковасць працы. Тым не менш, кніга заслугоўвае ўвагі.

У Амерыцы і сёння існуюць месцы — кварталы ці нават цэлыя гарадкі — дзе быодам спыніўся час: у Нью-Ёрку жывуць хасіды, што і ўлетку апранаюцца ў шыкоўныя футравыя капелюшы і бепыя панчохі — так хадзілі іхныя продкі ў Галандыі стагоддзі таму, а ў Пенсільваніі можна назіраць за жыодём амішэй, якое бадай не змянілася ад XVII стагоддзя.

²⁰⁵ Gerber, Stanford Neil. Russkoya celo. The ethnography of Russian-American Community. Immigrant Communities & Ethnic Minorities in the United States & Canada: 11. AMS Press, New York, 1985.

²⁰⁶ Вітаўт Кіпель (нар. 30.05.1927, Мінск), грамадскі дзеяч, навуковец, даследчык беларускай эміграцыі.

²⁰⁷ Kipel, Vitaut. Belarusans in the United States. University Press of America, 1999. P. 47—48.

3 беларускім селішчам жа праблема яшчэ і геаграфічная: Гербер таямніча піша, што знаходзіцца гэтае сеіо, якое вызначае як селішча вакол царквы, на Midwest, у суседстве з іншымі нацыянальнымі грамадамі: харватамі, югаславамі (sic!), украінцамі і славакамі. На поўнач ляжыць гарадок, заселены палякамі, а таксама з невялікай колькасцю мексіканцаў, італьянцаў і ірландцаў. Што замінала аўтару даць больш канкрэтныя каардынаты ці наўпрост падаць назву — невядома. От жа час збору інфармацыі акрэслены дакладна: ад 15 верасня 1965 да жніўня 1966 гг. У гэты прамежак аўтар падпрацоўваў там маляром, кіроўцам, памагатым у краме.

Гербер піша, што існавалі пэўныя праблемы ў камунікацыі: яму, навучанаму класічнай рускай мове, няпроста было паразумецца з мінакамі, мова якіх значна адрознівалася. Відаць, размаўлялі з ім па-беларуску ці на трасянцы. А вось англійскую ведалі недастаткова для інтэрв’ю: выключна на побытавым узроўні.

Мястэчка — будзем называць далей сеіо гэтак — было заснаванае ў 1911 г., росквіт прыйшоўся на 1925-1940-я гг. Большасць прыехала з Гародні і ваколіцаў. Іхнае мінулае ў Беларусі, адукацыя, побыт нібыта спісаныя аўтарам з савецкіх падручнікаў: татальнае невуцтва, бульба з хлебам, абыякавая да пакутаў сялянаў праваслаўная царква.

Падставамі эміграцыі называюцца: нежаданне служыць у войску; дапамога сям’і (дасыланне грошай на набыццё зямлі, перш-наперш), такіх было каля 60 адсоткаў. Апошняю прычынаю эміграцыі Гербер называе незадаволенасць урадам.

Найстарэйшыя жыхары мястэчка пакінулі Беларусь паміж 1900 і 1905 гт. Яны ехалі праз Нямеччыну і Польшчу цягнікамі ў купэ трэцяга класу да марскіх партоў — у Францыі або той самай Нямеччыне, адкуль ужо ішлі морам да Ныо-Ёрку ці Пенсільваніі. Такое падарожжа трывала блізу 12-14 дзён і каштавала 80-100 даляраў.

Хто менавіта і калі першым пасяліўся у мястэчку, за смугою часу невядома. Далейшы ланцужок працаваў звычайна: сюды пачалі прыязджаць сваякі, знаёмыя, аднавяскоўцы, якія ў сваю чаргу, троху акрыяўшы, у лісты дадому ўкладалі чыгуначныя квіткі Нью-Ёрк — мястэчка. Як сцвярджае Гербер, паміж 1911 і 1912 гг. агулам беларусаў было 150 чалавек: мужчыны, кабеты, дзеці. Дабрабыт мацнеў, і ў 1915 г. было ашчаджана дастат-

кова грошай, каб распачаць будаўніцтва царквы. Да гэтага яны карысталіся паслугамі польскага касцёла, дзе ксёндз згаджаўся вянчаць, хрысціць, спавядаць беларусаў.

У 1930 г. колькасць жыхароў мястэчка складала ўжо 150 сем’яў.

На галоўнай вуліцы размяшчаліся бадай усе бізнесы: крамы, рамонт абутку і машынаў, цырульня, дантыст, лекар, рэстаран. Як піша Гербер, мястэчка было самадастатковым і цалкам магло абысціся без кантактаў са знешнім светам.

Заснаванне ўласнага бізнесу магло ісці двума шляхамі. Першы: праца цягам тыдня на чыгуначнай дарозе, а ўвечары ці па выходных — на сваёй гаспадарцы. Другі: жонка працавала на амерыканскую кампанію, і гэта дазваляла мужу прысвячаць болей часу свайму.

Гербер падае ўспамін «спадара Л.»: «Калі я прыехаў сюды, дык зусім не гаварыў па-англійску і ведаў толькі адную рэч: працаваць як шапёны. I знайшоў працу: забіваў кароў. Я працаваў па 16—17 гадзінаў у дзень за 20 цэнтаў у гадзіну. I намагаўся заашчадзіць як болей і распачаць уласны бізнес, таму я бадай не выдаткоўваў на сябе нічога. Умяне была адна кашуля, якую я мыў сам, еў пераважна бульбу і хлеб, штодзень пешшу хадзіў на працу. Я жыў яшчэ з пяццю ў адным пакоі, каб было танней. Я працаваў пяць гадоў як сабака і адклаў колькі змог. Тады я ўзяў грошы і пайшоў у банк і сказаў ім, што я хачу зрабіць. Яны далі мне невялікую пазыку, і я адчыніў сваю крамку. Там я працаваў па вечарах і ў нядзелю. Потпым я ажаніўся, і мая жонка працавала ў краме ўдзень. Пасля дзевяці год я пакінуў тую працу і цяпер працую толькі ў краме»²⁰⁸.

Пагроза ўтульнаму існаванню мястэчка прыйшла ў 1940-х гг. адразу з некалькіх бакоў.

Па-першае, з’яўленне вялікіх крамаў з болыпым выбарам і меншымі коштамі вяло да заняпаду маленькіх крамак. Туды хадзілі яшчэ па звычцы, па навіны ды пагутарыць, а яшчэ таму, што кожны меў крэдыт, і неабавязкова было расплачвацца адразу, нават калі і было чым сплаціць. Гаспадар яшчэ намагаўся неяк трымацца — і не толькі з-за грошай: уладальнік крамы лічыўся чалавекам паважным; але па ягонай смерці нашчадкі бізнес прадавалі адразу ж.

²⁰⁸ Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 26.

Па-другое, народжаныя ў Штатах дзеці, атрымаўшы пачатковую адукацьпо, не хацелі заставацца ў мястэчку, праглі вучыцца далей. Яны выязджалі, паступалі ва ўніверсітэты, а вяртацца ўжо не хацелі. Знаёмая гісторыя, незалежна ад краіны.

Сыход з сям’і дзяцей успрымаўся не па-амерыканску балюча. Гербер прыводзіць словы «спадара Ф.»: «Нашыя дзеці былі сапсаваныя амерыканскімі трацыдыямі. Мы прыехалі з старой краіны і працавалі як сабакі, каб вывучыць дзяцей і даць ім усё неабходнае. Яны ж ажаніліся і з'ехалі. Яны саромеліся нас, бо мы не гаварылі добра па-англійску і не мелі добрых рэчаў. А мы ж не мелі нічога, бо заашчаджалі для іх. Яны з’ехалі ад нас і саромеліся нас»²⁰⁹.

Найбольшую зайздрасць у мястэчку выклікаў не самы багаты чалавек, а той, з кім жылі ягоныя сыны і дачка.

Гербер спрабуе рабіць шырэйшыя абагульненні што да традыцый і побыту жыхароў мястэчка, але атрымоўваецца гэта ў яго, мякка кажучы, няўдала. Так, калі расказвае пра хросных бацькоў, якіх называе Kpesthi Otetz і Ktusthaya Matz, піша, што звычайна імі былі муж і жонка, якія звярталіся адно да аднаго Кум і Кума. Гаворачы пра жанімства, ён згадвае пра ролю cvatneya-, не адразу здагадваесся, што размова ідзе пра сваццю. Наогул, этнаграфічныя экскурсы выклікаюць падазрэнне, што Гербер піша не сыходзячы з сабраных фактаў, а ад прачытанага пра побыт славянскіх народаў у XIX стагоддзі — неістотна, ідзецца пра Каляды, Новы год, вяселлі ці Вялікдзень. Наўрад ці для гэтага варта было бавіць столькі часу ў мястэчку.

Зрэшты, пошук у бібліятэчных каталогах выявіў, што Гербер большую частку свайго часу прысвячаў не славянам, а насельнікам Карыбаў²¹⁰. Гэтым хіба тлумачыцца аднясенне ім Zamovlats да народнай медыцыны, a Varazenya — да чорнай магіі, што быццам прадугледжвала адмову ад Бога і прыняццё д’ябла. У мястэчку гэтым займалася Varozhka, якая мела адмысловую Чорную Кнігу: людзі, чые імёны туды былі запісаныя,

²⁰⁹ Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 39.

²¹⁰ The family in the Caribbean; proceedings. Edited by Stanford N. Gerber. Rio Piedras, Institute of Caribbean Studies, University of Puerto Rico, 1968. — 147 p.; The family in the Caribbean: proceedings of the Second Conference on the Family in the Caribbean, Aruba, Netherlands Antilles, December 1—5, 1969. Edited by Stanford N. Gerber. Rio Piedras: Institute of Caribbean Studies, University of Puerto Rico, 1973. — 167 p.

пачыналі хварэць, іх спатыкалі розньія злыбеды, а па смерці ім адмаўлялася ў выратаванні.

Але гэтыя ды іншыя недарэчнасці кампенсуе апошні раздзел, у пэўнай ступені новы для эміграцыязнаўства. Ён называецца «Сферы канфліктаў» і напісаны відавочна «з натуры».

Перш-наперш — царква. Гербер піша, што ў беларусаў, у адрозненне ад іншых вядомых яму нацыянальнасцяў, святара выбірае (і скідае) грамада — дакладней, Рада. Яна аплочвае ягонае жыццё, службу. Менавіта яна прымае ўсе важныя рашэнні. Таму займанне пазіцыі — адной з 18-ці — у царкоўнай Радзе робіць чалавека вельмі ўплывовым у мястэчку. Выкарыстанне гэтае ўлады і змаганне за яе і складае адную сферу канфліктаў.

Гісторыя мястэчка, як піша Гербер, гэта фактычна гісторыя канфлікту вакол царквы. Але ў 1950-х яна набыла новы характар у супрацьстаянні дзвюх групаў: гаспадароў дзвюх крамаў і іхных сяброў і сваякоў з аднаго боку, і нядаўна прыбылых DP — з другога. Пра ОРістаў аўтар піша шмат, патлумачыўпіы толькі, што яны прыбылі з Еўропы каля 1940 г. (sic!) і не мелі поспеху ў змаганні за ўладу.

Для аўтара кнігі канфлікт незразумелы, як і адрозненне паміж беларускай і рускай мовамі. Але ён канстаіуе, што новапрыбылыя не прыжыліся ў мястэчку і фактычна ігнараваліся ў штодзённым жыцці за выняткам тых выпадкаў, калі патрабавалася іхная дапамога. Мінакі, на думку аўтара, атрымоўвалі асаблівае задавальненне ад абмеркавання і крытыкі манераў захоўвання, вопраткі, звьічаяў ЛРістаў; у размовах заўсёды ўздымалася тэма гэтых някліканых гасцей, парушальнікаў спакою, асобаў падазроных, бунтаўнікоў.

3 інтэрв’ю з «спадаром К.»: «Нельга давяраць гэтым DP. Яны адрозныя ад нас. Яны не гэткія разумныя і хочуць адабраць нашую царкву. Яны сапраўдныя захопнікі»²“.

3 інтэрв’ю з «спадарыняй X.»: «Яны не ведаюць свайгомесца. Яны намагаюцца ўлезці ў чужыя справы — справы, якія іх не датычацца»²'².

3 інтэрв’ю з «спадарыняй Д.»: «Вы 6 бачылі гэтую кабету DP, калі яна прыйшла ў царкву на Вялікдзень. Яна прынесла ежу на асвячэнне, загорнутую ў анучу, нават не ў кошыку. Яна

²¹¹ Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 106.

^2,2 Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 106.

нават не была завязаная. У царкве было багата народу, і гэтая DP кабепіа перадала ежу мне. Ежа пасыпалася з анучы (заўвага Гербера: тут спадарыня Д. моцна зарагатала), а кабета вельмі занервавалася. Гэта было так смешна, што яна не завязала ці не паклала ў кошык. Можа, яна такая бедная, што не магла набыць кошык. Am, гэтыя людзі наогул нічога не вартыя. Яны ўсе такія»²¹³.

Самыя РРісты, як сцвярджае аўтар, былі свядомыя стаўлення да сябе з боку старажылаў, што да іх звярталіся выключна ў справе патрэбы. Гэта сталася падставаю іхняга адыходу ад грамадскага жыцця мястэчка і падтрымлівання кантактаў толькі з такімі самымі DP, як і яны.

На жаль, Гербер на гэтым сюжэт скончвае, а праз колькі старонак — і ўсю кнігу. У пошуках таямнічага і нязнанага ён прамінуў сапраўды істотнае: як эмігранты з Беларусі пачатку стагоддзя абжываліся сярод чужых ім народаў і як не прынялі сваіх землякоў — паваенную эміграцыю

Або: як чужыя зрабіліся сваімі, і як свае сталіся чужымі.

²¹³ Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 106-107.

ЧАЛАВЕК, ЯКІ ТРЫМАЎ У РУКАХ МЕСЯЦ²¹⁴

The whole object offoreign travel is not to set foot on foreign land. It is to at last set foot on one ’s own country as a foreign land.

1. K. Chesterton

Уступ

У амерыканцаў, a мо i не толькі ў ix, ёсць традыцыя: на Каляды замест віншавальнай карткі дасылаць ліст, дзе б распавядалася пра самае важнае, што адбылося ў тае сям’і за мінулы год.

От жа і на Каталіцкія Каляды 1960 г. беларускія сем’і ў НьюЁрку і Чыкага, Нью-Джэрсі і Кліўлендзе атрымалі віншавальны ліст наступнага зместу:

«Вясёлых Каляд і Шчасьлівага Новага Году!

3 гэтымі сьвяточнымі пажаданьнямі перасылаю таксама некаторыя новасьці з нашага прыватнага жыцьця. Апошні год прайшоў шчасьліва, бязь ніякіх нешчасьлівых выпадкаў і з многімі сваесаблівымі ўражаньнямі.

Дачка Вольга-Елізавета пачала трэці год школы, вучыцца добра, знае добра па-нямецку й разумее штораз больш па-беларуску; з восені пачала таксама іграць на раялі, і я надзеюся, што некалі будзе іграць для нас з «Беларускі Песенны Зборнік»²¹⁵, што з радасьцю мы

²¹⁴ Дзякуй за дапамогу ў зборы звестак пра жыццё героя артыкула спн. Вользе Вярбіцкай, св. пам. сп. Барысу Данілюку, др. Янку Запрудніку, др. Вітаўту Кіпелю.

Тэкст быў упершыню надрукаваны ў: Асоба і час: Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 2. Мінск: Лімарыус, 2010. С. 200-218. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

²¹⁵ Куліковіч, Мікола. Беларускі песенны зборнік. Выдавецтва Згургаваньня Беларускай Моладзі. Кліўлевд, 1960. — 228 с.

атрымалі з Cleveland. Сын Аляксандар скончыў 7-мы год і ўжо ходзіць у першую клясу, і думаю, ён вырасьце на добрага Амэрыканца й Беларуса.

Бацька й брат зь іх жонкамі ўжо патроху апанавалі нармальны трыбжыцьця й чуюцца, я думаю, шчасьлівымі, як і кожны з нас. Беларуская прэса й кружэлкі, а таксама частыя сустрэчы не дазваляюць нам забыцца таксама краіну нашага паходжаньня — Беларусі. Я асабіста хаця вельмі заняты фахова, знаходжу заўсёды нагоды для папулярызацыі праўды аб Беларусі і яе народзе: частыя гутаркі як сябра Toastmasters International²¹⁶ ды другія даклады аб Савецкім Саюзе, інфармацыя аб сабе самым і т. д. даюць на гэта добрыя прычыны. Інфармацыі аб Беларусі на ангельскай мове ёсьць вельмі карысным матар’ялам у такой працы, асабліва для тых, хто ставіцца недаверліва да некаторых маіх цьверджаньняў. Дзеля гэтага дзякуй грамадзкае для тых беларускіх арганізацыяў, што стараюцца выдаваць чы перавыдаваць інфармацыі аб Беларусі на ангельскай мове.

У даны час іграе калядная музыка, калядныя песьні: амэрыканскія, нямецкія, польскія. Mae калегі й суседзіамэрыканцы пытаюць, а дзе калядныя песьні краіны, зь якой я паходжу? Думаю, што такія пытаньні маюць другія Беларусы, пражываючыя ў Злучаных Штатах ды Канадзе. Было-б вельмі пажадана мець кружэлкі беларускіх калядных песень! Можа хтось паддзержыць мяне ў гэтым пажаданьні.

Угэтым годзе спаткаўмяне вялікі гонаряк навукоўца ды, думаю, як эмігранта наагул, а Беларуса асабліва. Department²'⁷ Сельскае Гаспадаркі Злучаных Штатаў Амэрыкі прыгласіў мяне быць адным із сямі сяброў спэцыялістаў па спажыўчай індустрыі і навуцы Злучаных ІПтатаў для інспэкцыі спажыўчай індустрыі, навуковых устаноў і інстытупгаўу гэтай галіне ў Савецкім Саюзе. Я быў прадстаўніком мясной індустрыі і навукі ў гэтай галіне. Год часу заняло атрыманьне візы ды

²¹⁶ Toastmasters International — арганізацыя, утвораная ў 1924 г., мэтаю якой ёсць дапамога ў развіцці мастацтва публічных прамоваў.

²¹⁷ Department (англ.) — аддзел.

другія фармальнасьці. Але 24-га чэрвеня Pan American²'⁸ самалёт забраў нас праз Ісландыю, Нарвэгію, Швэцыю й Фінляндыю ў Маскву, куды мы прыехалі 27 чэрвеня савецкім Ілюшыньш-18 з Гэльсінак, дзе мы мусілі чакаць 3 дні на самалёт.

Нашым спонсарам у Савецкім Саюзе была арганізацыя пад назовам Государственный Научно-Технйческйй Комйтет Союза Мйнйстров СССР, некалькі асоб з гэтай арганізацыі былі ўжо мне знаныя із спатканьня ў маёй фірме вясной гэтага года як члены савецкай дэлегацыі ў 3. Ш. А. Мы атрымалі сталага праважатага, аднаго савецкага навукоўца, і адну тлумачку, спэцыялістку ангельскае мовы і добра адукаваную партыйна жанчычу. Плян паездак быў так уложаны, што ад 9 рана да позьняга вечара, часамі да 12 часоў ночы мы былі службова заняты і, рэч ясная, пад надзорам гэтых савецкіх урадаўцаў.

Мы наведалі некалькі фабрык фруктовых і авашчных (гародніна) кансэрваў, мясных фабрык, некалькі калхозаў і саўхозаў і таксама пару навукова-дасыіедчых інстытутаў і навучальных устаноў у галіне спажыўной індустрыі і біяхіміі. Усяго за 30 дзён прабываньня ў Савецкім Саюзе мы наведалі 35 аддзельных аб ’ектаў у наступных гарадох чы каля гэтых гарадох: Масква, Загорск, Кіеў Адэса, Хэрсон, Кішынэў, Тэраспаль, Тбілісі, Горы, Баку, Ашхабад і Алма-Атпа. Рэч ясная: нам былі паказаныя самыя лепшыя аб’екты, і тыя ў некаторых аспэктах былі прыблізнай якасьці чы індустрыйнай выдайнасьці як падобныя фабрыкі ды інстытуты ў Злучаных Штатах. Аднак мы бачылі й такія фабрыкі, дзе мэханізацыя была вельмі слабая й ручны труд іграе галоўную ролю. У агульным, савецкая спажыўчая індустрыя на 20—30 год адстаўшы ад Злучаных Штатаў Амэрыкі і галоўная г/яжкасьць — гэта адсталая, непрадуктыўная выдайнасьць савецкае сельскае гаспадаркі, асабліва жывёлагадоўлі й мясазагатовак.

Жыцьцё ў людзей у горадзе наспюлькі палепшыла, што жонка з мужам, працуючы, могуць зарабіць на

²¹⁸ Pan American — назва адной з амерыканскіх авіякампаній

хлеб і небагатую адзежу для сябе й двое дзяцей. Вопратка і ежа вельмі дарагая. Два-тры месяцы трэба працаваць, каб зарабіць на касьцюм; месяц працы на пару бацінак, прыблізна дзень працы на поўлітра водкі, і г. д. Жыцьцёў вёсцы настолькі палепшыла, што цяпер няма таго паліцыйнага тэрору, што быў пры Сталіне. Аднак матар ’яльна мала што зьмянілася, і калхозьнікі ў аснаўным жывуць з прыгародных участкаў ды мусяць «арганізаваць» грошы па-за калхозам. Гэта арганізацыя палягае на продажы самагонкі або ўцяканьне ў горад на працу, застаўляючы жонку ў калхозе. Аднак уцячы ў горад, трэба мець пашпарт, які цяжка дастаць для калхозьніка, а жыць у калхозе цяпер пашпарта нятрэба.

Мушу прызнаць, што савецкія навукоўцы і ўрадоўцы, што былі назначаны нас сустракаць, былі ветлівыя і госьцяпрыімчыя. Але па-за рамкі праграмы нам вылезьці было цяжка, і яны былі абмежаваныя ў іх дзеяньні таксама. У дабавак да прафесыянальных ведаў, рэч ясная, назьбіралася матар ’ялу ы некалькі com зьнімак з сацыяльнага, кулыпурнага й нацыянальнага жыцьця Расейцаў, Украінцаў, Грузінаў і Азербайджанцаў. За выняткам Грузіі, усюды ў гарадах пануе руская мова й культура, хаця надпісы ўрадаў у аснаўным у мовах даных рэспублік; расейскі шрыфт пануе для малдаўскай, азербайджанскай і казахскай моваў.

На доказ свабоды ў Савецкім Саюзе мне было дазволена гасьціць 4 сяброў з вёскі, дзе я нарадзіўся. Яны мелі цяжкасьць дастаць білеты і сесьці на цягнік, але раз у цягніку, яны прыехалі бяз перашкод да мяне ў Маскву. Тамя сам імі заняўся, падзякаваўшы за прапанаваную помач мець праважатага з Інстытуту, паколькі я сам мову расейскую ведаю іўжо Маскву ведаўз першага тыдня побыту ў Савецкім Саюзе.

Спатканьне было мілае й поўнае ўражаньняў. Жтчына, адказная за пакоі ў «Гостйнйца Советская», была ў бядзе найсьці свабодныя пакоі для маіх сяброў, калі іх не хапала для дыпляматаў. Яна была так растроена, як я сказаў, што цэлы калхоз хоча прыехаць мяне бачыць, і каб я меў дастаткова грошы, яшчэ найменш 10 асобаў' прыехала-б пабачыць іх амэрыканца.

26-га ліпеня, пасьля выдачы 1200 даляраў, я аставіў Маскву і выехаўу Польшчу. Меў пастой і перасадкуў Вільні, але ня было часу наведаць горад. У Польшчы правёў 8 дзён, дзе быў гасьцём Польскага Мяснога Інстытуту. Наведаў Варшаву, Лодзь, Познань, Кракаў, Тарнаў, Закопанэ, Гдыню й Гданьск. Бачыў аднаго калегу са школьнай лавы ў Вільні; іх некальку жыве ў Гданьску й Шчэціне.

Пасьля наведаў мясныя інстытуты й фабрыкі Даніі, Нямеччыны, Англіі й Галяндыі. У Утрэхт, Галяндыя прымаўудзел і меў даклад па біяхіміі мяса на 6-м Зьезьдзе Мясных Інстытутаў Эўропы, дзе былі прадстаўнікі з 22 дзяржаў Эўропы, улучна Савецкі Саюз і сатэлітныя дзяржавы. Зьезд адбываўся ў часе ад 28-га верасьня па 2-га кастрычніка.

У Нямеччыне быў праездам у Мючхэне, дзе правёў адну ноч. Мяне сустрэлі на станцыі сябры У Цьвірка²¹⁹, У. Бакуновіч²²⁰ і Сп. Сянькоўскі²²¹. Мелі гутарку аб іх працы ў Мюнхэне, і сапраўды, мы мусім быць ім удзячныя за ix прайу і ахвярнасьць на ніве беларускай. Спаць ня было калі. У 12 гадзін ночы сустрэў Сп. Бортніка, зь якім гутарка заняла цэлую ноч. Як нам усім ведама, Сп. Бортнік прадстаўляе БНР на розных імпрэзаху Нямеччынеў адсутнасьці Прэзыдэнта БНР. Бортнік npatfye цяпер тлумачам у нямецкім Чырвоным Крыжы і мае сродкі да жыцьця. Ён мае таксама добрую кватэру, дзе мог бы прымаць прадстаўнікоў другіх нацыянальных арганізацыяў каб ён мог умэбляваць ягоную рэзыдэнцыю. Аднак на гэта ягоныя даходы не выстарчаюць. Мне прыйшло на думку, што пасколькі Сп. Бортнік ёсьць прадстаўніком БНР на Нямеччыну, магчыма, яго сябры і калегі ў Амэрыцы змаглі-б сабраць адпаведную суму грошы для закупу ўмэбляваньня для Сп. Бортніка, каб зрабіць зь яго кватэры рэзыдэнцыю

^2І9Уладіімір Цвірка (да эміграцыі Вадзім Сурко, 02.01.1928, м. Мір (Карэліцкі р-н Гродзенскай вобл. — 15.03.1992, Мюнхен, Нямеччына), грамадскі дзеяч, журналіст, а ў апошнія гады і рэдактар газеты «Бацькаўшчына», супрацоўнік Радыё «Вызваленне»/«Свабода».

²²⁰ Уладзімір Бакуновіч у той час працаваў журналістам газеты «Бацькаўшчына».

²²¹ Юры Сянькоўскі ў той час быў журналістам Радыё «Вызваленне» / «Свабода».

прадстаўніка БНР у Нямеччыне, у якой з гонарам можна было-бы прымаць прадспіаўнікоў другіх, нам прыязных, нацыянальных арганізацыяў ў Нямеччыне і Эўропе. Япрапаную такую акцыю й прашу адгукнуцца ў гэтай справе. Спадары Бортнік, Цьвірка, Бакуновіч і Сянькоўскі перадаюць прывітаньніўсім іхным сябрам-Беларусаму Амэрыцы.

У Англіі наведаў Беларускі Дом на 52 Penn Road і Marian House на Holden Ave. У Беларускім Доме спаткаў старую знаёмую з UNRAA Univ. Спадарыню Ніну Якубовіч (Якімец) зь яе сынам, 18-гадовым інтэлігентным юнаком. Спн. Якубовіч стараецца выехаць у Амэрыку, але ня мае добрага спонсара. Я праглядаў эміграцыйныя бумагі, і толькі афідавіта на памешканьне й працу ей не хапае, каб прыехаць у Амэрыку. Ягутарыў адносна яе такзванай палітычнай справы і думаў, гэта ўся справа ня важная сяньня. Ёй як матцы, ратуючай сына, многа чаго прашчаецца, і я асабіста згадзіўся, каб маё прозьвішча яна ўжывала як сьведкуў гэтай справе. Яе сын прыгожагутарыць па-беларуску, і Спадарыня Нінаўлажыла шмат працы выгадаваць яго Беларусам. Язьвяртаюся да Беларускіх Арганізацыяў у Амэрыцы памагчы Спадарыні Якубовіч праз выстаўленьне патрэбнага афідавіту²²² прыехаць у Амэрыку. Яна і яе сын Юрка памножаць беларускую сям ’ю ў Амэрыцы двума актыўнымі сябрамі. Калі будуць цяжкасьці з фармальнага боку (справа палітычная), я абяцаю даць памач. Яе адрас: Nina Jakubowitsch, Byelorussian Home, 52 Penn Road, London, N. 7, England²²³.

²¹² Affidavit (англ.) — пісьмовая заява пад прысягаю. Дакумент, неабходны бьгў у той час для атрымання амерыканскай візы, — абавязак жыхара ЗША перад уладамі, што новым эмігрантам заапекуюцца.

²²³ Пра Ніну Якубовіч вядома надта мала. Барыс Данілюк у адмыслова напісаных для гэтай публікацыі ўспамінах згадвае: «Якубовічышкаў пры немцах было дзьве сястры: старэйшая Ніна й малодшая Валянтына. Зь першай я быў знаёмы бліжэй, бо з паўгоду працавалі ў той самай установе, а з малодшай было толькі, як кажуць, шапачная знаёмства. Быліяныродам, здаецца, з паўдзённа-заходняе Слонімшчыны, але адкуль дакладна, ня ведаю. Абедзьве былі адукаваныя; Ніна нават вучылася крыху ў Вільні, малодшая мабыць не пасьпела пайсьці вышэй сямігодкі. Да майго знаёмства з Нінай дайшло так: у канцы 1941 ці пачатку 1942 гадоўу Слонім прыехаў доктар Ермачэнка зь ягонай сакратаркаю Нінай Войтанка, і з гэтае прычыны быў скліканы сход, на жаль,

У Marian House, Holden Avenue, London, N.I2 я сустрэў mpox паважаных Айцоў Марыянаў: Льва Гарошку, А. Надсона²²⁴ і Язэпа Гэрмановіча²²⁵. Прыемна ўпершыню было пазнаць Айцоў Гэрмановіча і Надсона

невялікага слонімскага беларускага актыву, на якім госьць абвесьціў, што немцы дазволілі стварыць беларускую дапамогавую арганізацыю «Weissruthenische Selbsthilfe» і што ён прыехаў, каб неадкладна арганізаваць круговую і раённую ўправы ў Слоніме. Адразу-ж адбыліся выбары ў абедзьве ўправы, і на сакратарку акруговае была выбраная Ніна Якубовіч. У раённай управе я, пакінуўшы месца сакратара, стаў скарбнікам, Аўген Кіслы — сакратарам. На старшыню акруговае ўправы Ермачэнка паставіў прывезенага з сабою адукаванагаў Пазнані інжэнэра Рыгора Зыбайлу. Ён быў родам з-пад Косава, у 1939 г. лучыў у нямецкі палон, зь якога яго еыпусьцілі заняць месца спіаршыні беларускага камітэту ў Белай Падляскай. На ейную першую гасподу Самапомач атрымала шыкарны як на тагачасныя ўмовы і даволі вялікі дом выселенага жыдоўскага аптэкара Градзенскага на Магістрацкай вуліцы, дзе пасяліўся і Зыбайла, прыехалы з Гародні сакратар Аляксей Васіленя й Ніна Якубовіч (гэта апошняе магло быць тмькі маім уражаньнем ад ейнае, як мне здавалася, бесперапыннае прысутнасьці ў будынку). Крыху пазьней нас перасялілі ў болый сьціплы будынак плябані касьцёлу Сьв. Андрэя на Замосьці, а пад лета Ніна заявіла, што едзе на працу ў Нямеччыну, што неўзабаве й зрабіла. Перад ейным еыездам, аднак, паказалася, што яна цяэ/сарная, і нам было незразумела, яку такім стане немцыўзяліяе наработу. Тамуяенарадзіўсясын. Узноўсустрхэўяяе ажно ў пачатку 1946 г. ужо студэнткаю Унівэрсытэту UNRRA ў Мюнхэне. Яна не была вялікай актывісткаюў Беларускім Студэнцкш Згуртаваньні, а пасьля закрыцырі ўніеэрсытэту неякхутка паехала на працуў Англію. Ніна Якубовіч расказвала маёй жонцы, што ейнага сына немцы пасьля нараджэньня забралі ў прытулак ці аддалі на адаптацыю, адкуль Ніна пазьней яго нейкім чынам выкрала. Якія палітычныя перашкоды маглі быць у ейным прыезьдзе ў Амэрыку, не магу ўявіць, бо ня думаю, кабхто мог быць нагэтулькі неасырірожны, каб дапусьціцьяе да палітыкі ціўзяць у які-кальвечы вывед. Здаецца, яна памёрла даволімолада. Чуў, штойсын памёр маладым». Застаецца дадаць да ўспамінаў Барыса Данілюка, што сын Ніны Якубовіч Юрка быў пазней выкінуты з Згуртавання беларусаў у Вялікабрытаніі «за дзейнасць, шкодную для арганізацыі».

²²⁴ Аляксандр Надсан (даэміграцьіі Бочка, нар. 08.08.1926, Гарадзея (сёння Нясвіжскі р-н Мінскай вобл.)), апостальскі візітатар для беларусаўкатолікаў усходняга абраду ў эміграцыі.

²²⁵ Язэп Германовіч (20.02(04.03)1890, в. Гальшаны (сёння Ашмянскі р-н Гарадзенскай вобл.) — 26.12.1978, Лондан, Вялікабрытанія), рэлігійны дзеяч, літаратар, публіцыст; рэдакгар часопіса «Божым Шляхам».

і ўзноў сустрэць Айца Гарошку. Прыемна было ўбачыць прыгожы Marian House з табліцай перад уваходам, дзе залатымі літарамі па-ангельску напісана: Byelorussian Catholic Chapel of SS. Peter & Paul (Byzantine Slavonic Rite). У доме знаходзіці(а багатая бібліятэка, дзе некаторыя гістарычныя акты аб усходняй царкве ёсьць адзінымі экзэмплярамі ў сьвеце. Зь яе карыстаюцца студэнты тэалёгіі ангельскіх унівэрсытэтаў. Бяз сумніву, нашы Айцы Марыяне ў Лёндане ня толькі прапаведуюць Слова Божае, але й папулярызуюць вельмі эфэктыўна слова аб Беларусі і яе гісторыі. На жаль, я ня мог пазнаць Яго Эксцэленцыі Біскупа Часлава Сіповіча²²⁶, які пасьля ягонай хіратоніі на Эўхарыстычным Кангрэсе ў Мюнхэне быу у той час на візыце ў Сьвятога Айца ў Рыме. Гэта гістарычная падзея ў жыцьці Беларусаў каталікоў ня можа ня радаваць і Беларусаў праваслаўных, як гэта было са мной. Айцы Гарошка, Надсон і Гэрмановіч перасылаюць таксама іхныя шчырыя прывітаньні іх знаёмым і сябром Беларусам у Амэрыцы.

Апошні тыдзень у жнівені я правёўу Галяндыі. Справы службовыя не дазволілі мне наведаць Лювэн і Айца Робэрта²²⁷ і Айца

Аўген Вярбіцкі ў Лондане.

1960 г. Злева напраеа:

а. Аляксандр Надсан, Аўген Вярбіцкі, а. Язэп Германовіч, а. Леў Гарошка, Павал Навара

²²⁶ Часлаў Сіповіч (08.12.1914, в. Дзедзінка (сёння Мёрскі р-н Віцебскай вобл.) — 04.10.1981, Лондан, Вялікабрытанія), біскуп, навуковец, ініцыятар і заснавальнік Беларускага дома айцоў марыянаў у Лондане і Беларускай бібліятэкі і музея імя Ф. Скарыны (травень 1971).

²²⁷ Роберт ван Кавелярт дэ Уілс — фламандзецз паходжання, быў вялікім прыяцелем беларускіх студэнтаў. Шмат у чым дзякуючы менавіта яму. маладыя эмігранты з Беларусі атрымалі магчымасць студыяваць у Лювене. Пра яго піша Барыс Рагуля ў сваёй кнізе «Беларускае студэнцтва на чужыне».

Смаршчка. Аднак я меў доўгую тэлефанічную гутарку із Айцом Смаршчком, у галоўным па лініі ССФ²²⁸ на Паўночную Амэрыку. АйцецАўген перасылае прывітаньні ягоным сябром-Лювэнцам у Амэрыцы.

3 такой колькасьцяй навасьцей я сеў на Pan American jet²²⁹ і за 7 гадзін быўзь Лёндануў Дэтройце. Думаю, што некаторых з Вас сустрэну хутка і тады падзелімся думкай болый. Магчыма, штосьці падасцца ў прэсу, як час будзе зрэлы на гэта. Цяпер прашу ўсе гэтыя весткі прыняць як прыватныя інфармацыі і не ссылацца на іх у ніякіх афіцыйных інфармацыяху беларускай прэсе.

Дай Божа, каб наступны год быў плённы ў нашым прыватным і грамадзкім жыцьці! »²³°.

Аўтарам ліста быў Аўген Вярбіцкі.

Доктар Аўген Вярбіцкі.

Частка I. Жыццяпіс славутага земляка: з адноўленага

3 часоў Казіміра Семяновіча (каля 1600 — каля 1651), які апублікаваў у Амстэрдаме ў 1650 г. сваю кнігу «Artis Magna Artilleriae Pars Prima» ў лацінскай мове, пазней перакладзеную ў мовы англійскую, французскую, нямецкую, дасягненні эмігрантаў-літвінаў у тэхніцы, навуцы праходзілі неяк незаўважанымі. Хоць нібыта ёсць хрыбет Чэрскага, мінерал дамэйкіт, але іхныя імёны не звязваліся з Беларуссю. Пра паходжанне або не згадвалася зусім, або яно прыпісвалася іншым народам. У самой Беларусі эміграцыя не вывучалася, а пагатоў не гаварылася аб нейкіх дасягненнях у навуцы. Ды і сама эміграцыя, трэба прызнаць, гэтаму не надавала вялікай увагі: свая сваіх не пазнаша.

А пісаць было пра каго, нават калі браць толькі паваенны час: важныя патэнты ў радыёкамунікацыі меў Анатоль Комар (1902-?); Аўген Ярашэвіч быў адным з вядучых інжынераў у распрацоўцы нью-ёркскай сеткі метро; на атамных станцыях працаваў Аляксандр Жогла; Васіль Русак і Лявон Касоўскі мелі патэнты ў турбіннай тэхніцы, а Аляксей Арэшка — у хіміі.

²²²ССФ — Студэнцкі стыпендыяльны фонд.

²²⁹ Jet (англ.) — рэактыўны самалёт.

²³⁰ Захоўваецца ў архіве БІНіМу.

Янка Жучка²³¹ доўгія гады быў рэдактарам часопіса «Сталь». У даведнікі 1950-1960-х гадоў па хіміка-крысталаграфіі ўкладзена ладна працы Зоры Кіпель. У NASA працавала Ната Каракулька. Вітаўт Кіпель ад 1982 да 1985 г. рэдагаваў месячнік «Новыя тэхнічныя кнігі» (выдаваўся ад 1915 г.). Шырэй вядомы грамадству ўклад у навуку Барыса Кіта²³². Але дасягненні Аўгена Вярбіцкага вылучаюцца нават на гэткім зусім нешараговым фоне.

Згадкі пра яго, нячастыя і подбегавыя, у наіпым друку абмяжоўваюцца збольшага слушнымі, але агульнымі месцамі:

« У галіне біяхіміі ў Амэрыцы быў ведамы д-р Аўген Вярбіцкі, адзін з сусьветных лідараў у дасьледаваньні іррадыяцыі»²³³; «У галіне біяхіміі стаў шырока вядомы Я. Вярбіцкі, які нарадзіўся на Міншчыне, у мястэчку Краснае, у 1922 г. Сапраўдны член Нацыянальнай акадэміі навук ЗША, ён выканаў прыярытэтныя даследаванні па ірадыяцыі, распрацаваў метады радыяцыйнага кантролю прадуктаў харчавання»¹³"", «Пасьля абароны дактарату Аўген Вярбіцкі пераехаў у штат Аёву і пачаў спэцыялізавацца на хіміі мясной прадукцыі. Пазьней атрымаў пасаду галоўнага навукоўца ў ваеннай лябараторыі дасьледаваньняў ежы ў ЗША. Ён — адзін з выдатных навукоўцаў, вынікі працы якога былі выкарыстаныя ў касьмічных палётах амэрыканскіх астранаўтаў. Выдатнасьць навукоўцабеларуса была адзначаная, калі амэрыканскія астранаўты вярнуліся зь Месяца і прывезьлі адтуль месяцавую пароду — кавалачак яе быў уручаны таксама і др. А. Вярбіцкаму»²³⁵; «спэцыяліст у захаваньні ежы, які быў адказны за харчаваньне першай амэрыканскай экспэдыцыі на Месяц»²³⁶.

²³¹ ЯнкаЖучка (15.04.1928, в. Лучыцы (сёння Клецкі р-н Мінскай вобл.) — 16.11.2010, Бельгія), інжынер, журналіст, грамадскі дзеяч.

²³² Барыс Кіт (нар. 06.04.1910, Санкт-Пецярбург), грамадскі дзеяч, настаўнік, матэматьік, вадомы фізік, канструкгар амерыканскай ракетнай тэхнікі.

²³³ Кіпель, Вітаўт. Беларусы ў ЗША. Менск, 1993. С. 305.

²³⁴ Гапоненка, Вольга. Навуковая эліта беларускай дыяспары: адметныя рысы і асаблівасці вывучэння // Беларуская дыяспара як пасрэдніца ў дыялогу цывілізацый. Беларусіка Albaruthenica. № 17. 2001. С. 9.

²³⁵ Камінскі, Ю. Беларусіка ў Ратгерскім унівэрсытэце // Беларус. № 491. Сьнежань 2003.

²³⁶ Арлоў, Уладзімер. Імёны Свабоды. Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2007. С. 410.

Хоць вядома пра жыццё Аўгена Вярбіцкага на Беларусі мала, у тым ліку і ягонай сям’і — удаве, сыну і дачцэ (падчас адной з нашых тэлефонных размоваў дачка Вярбіцкага наракала на шматлікія пераезды з аднаго штата ў другі, калі яны мусілі пакідаць за сабой дакументы, паперы, што б сёння маглі распавесці пра бацьку, ягонае жыццё і працу; з пытанняў да яе зрабіла выснову: вядома мне пра Аўгена Вярбіцкага больш як сям’і) — асобныя факты льга аднавіць.

Аўген Вярбіцкі нарадзіўся 4 студзеня 1922 г. недалёка ад Маладзечна. У некралогу малой бацькаўшчынай называецца вёска Краснае²³⁷; сам жа ён, запаўняючьі анкету ў Беларускі інстытут навукі і мастацтва (БІНіМ), пазначыў месцам нараджэння Татаршчыну (цяпер Татаршчызну) — іншую вёсачку, што таксама каля Маладзечна.

Бацька Аўгена, Максіміліян, быў старастам у вёсцы, і на разуменне суседзяў сям’я была заможнаю. У памяці ж Аўгенавых дзяцей, Вольгі і Аляксандра, з аповедаў пра даэміграцыйнае мінулае (нешматслоўных і заўсёды неахвотных) засталася земляная падлога ў хаце, вялікая печ пасярэдзіне, на якую забіраліся ўсёй сям’ёй, каб сагрэцца. Меліся ў гаспадарцы парсюкі і каровы.

Г этага, відаць, было дастаткова, каб звінаваціць Максіміліяна ў кулацтве і прысудзіць да 8 гадоў у лагерах Сібіры. Забягаючы наперад, скажу, што адбыў ён толькі тры гады з усяго тэрміну, бо быў вывезены на фронт, дзе яго спехам навучылі вайсковай прафесіі міннага тралыпчыка.

У Татаршчыне засталася маці, Аўдоцця-Ганна з дому Ганецкіх, з Аўгенам, ягоным старэйшым братам Пятром і наймалодшаю Вольгаю.

Аўген хадзіў у школку — да яе было два кіламетры праз лес, магчыма, менавіта ў Краснае, а ў часе вайны студыяваў у адміністрацыйна-гандлёвай школе ў Маладзечне, зарганізаванай Барысам Кітом у 1943 г.²³⁸

Пётр жа запісаўся ў маладзечанскую паліцыю. He ўпаляваўшы яго, партызаны, помсцячы, забілі маці — звычайная на той час справа. Валянцін Тарас у сваіх успамінах згадвае:

²³⁷ Беларус. № 329. Красавік-жнівень 1986. С. 7.

²³⁸ Адзінец, Аляксавдар. Паваенная эміграцыя: скрыжаваньні лёсаў. Зборнік успамінаў. Мінск, 2007. С. 610.

«[■■■] за плячыма быў партызанскі атрад, дзе бачыўя і бяссудныя расстрэлы, самаўпраўства і жорсткасць асобых аддзелаў, бязлітаснасць не толькі да старастаў і паліцаяў але і да іх сем 'яў да іхніх малых дзяцей»¹³⁹. Напэўна, менавіта пасля гэтага забойства дзеці Вярбіцкіх прымусова былі вывезеныя ў Нямеччыну і раскіданыя па розных гарадах.

Па вайне Вярбіцкі апынуўся ў французскай акупацыйнай зоне ў Равенсбургу ў польскім лагеры DP, дзе жыло нямала беларусаў, у тым ліку Барыс Кіт, Юры Сабалеўскі²⁴⁰, Павал Свірыд²⁴¹, Эмануіл Ясюк²⁴², Віктар Войтанка²⁴³. Прабыў ён там, відаць, зусім нядоўга, бо прыкладна ўжо ў 1945 г. прыехаў з купкай моладзі (разам з Аляксеем Арэшкам, Васілём Русаком, Галінай Родзькай²⁴⁴, Аўгенам Кудасавым²⁴⁵, Надзяй Юрэвіч ды іншымі) у Мюнхен, дзе акурат у той час быў заснаваны ўніверсітэт УНРРА. Універсітэт быў унікальнай інстытуцыяй: яго стварылі самі DP — для DP²⁴⁶.

Амаль адразу тут было арганізавана Студэнцкае згуртаванне²⁴⁷ (паводле афіцыйнай статыстыкі, ва ўніверсітэце вучылася 120 беларусаў, але ў Згуртаванні сябрамі было толькі 60), пачаў выходзіць часопіс «Крывіцкі Сьветач».

²³⁹ Тарас, Валянцін. На вьіспе ўспамінаў. Вільня: Інстытут Беларусістыкі, 2007. С. 115.

²⁴⁰ Юры Сабалеўскі (24.04.1889, Стоўбцы (сёння Мінская вобл.) — 30.12.1957, Кірхэн унтэр Тэк, Нямеччына), грамадскі дзеяч.

²⁴¹ Павел Свірыд (1886 — 01.11.1948, Равенсбург, Нямеччына), грамадскі дзеяч, юрыст.

²⁴² Эмануіл Ясюк (1906, в. Жухавічы (сёння Карэліцкі р-н Гродзенскай вобл.) — 10.12.1977, Пасейк, Нью-Джэрсі, ЗША), грамадскі дзеяч.

²⁴³ Віктар Войтанка (наэміграцыі Васілеўскі, 06.11.1912, фальв. Мачульня Наваградскага пав. — 25.04.1972, Самерсэт, ЗША), грамадскі і рэлігійны дзеяч, лекар.

²⁴⁴ Галіна Русак (дзяв. Родзька, 24.05.1928, в. Вераскава (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) — 14.09.2000, Самэрсэт, Нью-Джэрсі, ЗША), грамадская дзяячка, мастачка

²⁴⁵ Аўген Кудасаў (09.05.1922-04.07.1983, ЗША), грамадскі дзеяч.

²⁴⁶ Holian, Anna. Displacement and the Post-war Reconstruction of Education; Displaced Persons at the UNRRA University of Munich, 1945—1948. Contemporary European History. Cambridge: May 2008. Vol. 17. Iss. 2.

²⁴⁷ Гл. падрабязней: Вініцкі, Алесь. Матар’ялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939-1951 гт. Частка ІП. Арганізацыі. ЛосАнджэлес, 1968. С. 58-75.

На сёння пра навучанне і побыт паваеннай беларускай моладзі ў Еўропе вядома параўнальна няшмат; зацікаўленых можна адаслаць да кнігі Барыса Рагулі «Беларускае студэнцтва на Чужыне»²⁴⁸, у якой колькі старонак прысвечана і Мюнхену, а таксама да ўспамінаў Янкі Запрудніка пра Дванаццатку²⁴⁹.

Тым каштоўней новая інфармацыя, якой ёсць успаміны аднаго з былых сакурснікаў Вярбіцкага, Барыса Данілюка²⁵⁰, напісаныя для гэтага артыкула:

«Што да атмасфэры ў Мюнхэнскім Беларускім Студэнцкім Згуртаваньні, дык 1946 г. быў уздымам у патрыятычньім настроі й дзейнасьці згуртаваньня ды аптымістычным поглядзе студэнтаў на іхнюю будучыню. У дзейнасьці Згуртаваньня гэта пазначылася пасьля выбару на студзеньскім ці лютаўскім сходзе на старшыню замест Барыса Семянкевіча Міхася Тулейку. Зарганізаваўся хор пад кіраўніцтвам Расьціслава Разджэсьцьвенскага, палепшыў выгляд «Крывцікага Сьветача» ў новай вокладцы, быпо зладжанае годнае й люднае сьвяткаваньне 25 Сакавіка. У красавіку беларусы з Рэгенсбургу браліўдзелузладжаным міжнароднай арганізацыяй студэнтаў Унівэрсытэту УНРРА вялікім канцэрце; адбыліся экскурсіі ў горы w на возера Аммэрсее, быў заснаваны Беларуска-Украінскі Міжстудэнцкі Камітэт Супрацоўніцтва й выдадзены 16 старонкавы бюлетэнь. У кастрычніку²⁵¹ на зьезьдзе ў Мюнхэне была закладзена Цэнтраля Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў (ЦБСАф>.

Перарвем тут успаміны, каб сказаць колькі словаў пра арганізацьпо, да якой Вярбіцкі меў самае непасрэднае дачыненне.

1—2 лістапада 1947 г. у Марбургу адбыўся Агульны студэнцкі з’езд дэлегатаў ад усіх беларускіх студэнцкіх арганізацый на выгнанні. Гэты з’езд распрацаваў статут Студэнцкага стыпендыяльнага фонду (ССФ) пры ЦБСА. Мэта ССФ — фінансавая дапамога студэнтам у іхным навучанні па-за межамі Беларусі, на ежу, набыццё абутку, вопраткі, кнігаў; не падарунак — пазы-

²⁴⁸ Рагуля, Барыс. Беларускае студэнцтва на чужыне. Мінск, 2006. — 188 с.

²⁴⁹ Запруднік, Янка. Дванаццатка: Дакумэнтальная аповесьць пра дванаццацёх беларускіх хлапцоў у Нямеччыне, Вялікабрытаніі і Бэльгіі, 1946-1954 гг. Нью-Ёрк, 2002. — 510 с.

““Барыс Данілюк (05.03.1923, в. Старыя Дзявяткавічы (сёння в. Старадзявяткавічы Слонімскагар-наГродзенскайвобл.) — 28.01.2011, ЗША), грамадскі дзеяч, сын святара X. Данілюка.

²⁵¹ 16 кастрычніка 1946 г.

ка, якую сябры арганізацыі мелі вярнуць (і вярталі), як толькі станавіліся на ногі, каб маглі студьіяваць іншыя.

Кіраўніцтва ССФ выдала адозву: «Грамадзяне! Калі мы хочам, каб праваднікамі нашага грамадзтва ў будучыні былі сьветлыя людзі з хрысьціянскім заходня-эўрапэйскім сьветапоглядам, калі мы хочам, каб наш народ стаяў на культурным узроўні зь іншымі эўрапэйскімі народамі і прыймаў актыўны ўдзел у тварэньні сучаснай культуры й цывілізацыі, то ня даймы й заняпасьці нашаму студэнцтву!»²⁵².

Адозва мела поспех. Дастаткова сказаць, што ўжо на 31 кастрычніка 1947 г. у касе ССФ было больш за 17 тысяч марак.

У кіраўніцтва ССФ у розныя часы ўваходзілі Уладзімір Цвірка, Уладзімір Набагез²⁵³, Барыс Рагуля, а. Аўген Смаріпчок, Янка Запруднік, Кастусь Калоша²⁵⁴, Аўген Протас²⁵⁵, Аляксей Арэшка. Але ад самага заснавання Фонду ў ім працаваў Аўген Вярбіцкі — спачатку як шараговы сябра, а пазней як скарбнік і старшыня філіі ССФ на Паўночную Амерыку. Са смерцю Вярбіцкага Фонд спыніў сваё існаванне.

Дамо зноў слова Барысу Данілюку: «Увесь гэты ўздым і аптымізм зламаўся, каліўканцы 1946 ці пачатку 1947 г. стала ведама, што Ўнівэрсытэт зачыніцца з канцам веснавога сэместру 1947 г. He далірады спыніць гэтую бяду ні шматлюдныя дэманстрацыі студэнтаў, ні намаганьні шчырадбайнае апякункі Ўнівэрсытэту УНРРАўскае працаўніцы амэрыканкі Галіны Гашынскае; удалося толькі прадоўжыць існаваньне навучальнае ўстановы на адзін сэместар.

Зразумелая рэч, што сярод студэнтаў гэта выклікала паніку, болыйасьць пачала шукаць магчымасыў для далейшае адукацыі ў нямецкім інстытуце ў Марбургу ці ўкраінскіх

²⁵² Гл. таксама: Паведамленьне. Стыпэндыі ССФ // Бацькаўшчына. № 10 (13).

4 красавіка 1948. С. 4; Паведамленьне Управы Студэнцкага Сгыпэндыяльнага Фонду // Бацькаўпічына. № 26 (29). 5 верасьня 1948. С. 4; Беларускія патрыёты! // Бацькаўшчьша. № 12 (55). 18 травеня 1949. С. 4; Студэнцкі Стыпэвдыяльны Фонд//Бацькаўпгчына. № 14 (244). 3 красавіка 1955. С. 4.

²⁵³ Ул адаімір Набагез (20.10.1919 — 2011, Нью-Ёрк, ЗША), лекар, грамадскі дзеяч.

²⁵⁴ Кастусь Калоша (25.02.1924, в. Нагорная (сёння Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) — 2004, ЗША), грамадскі дзеяч.

“’Аўген Протас (28.08.1915, Забалоцце (сёння Мёрскі р-н Віцебскай вобл.) —02.06.1995, Стэмфард, ЗША), грамадскі дзеяч.

унівэрсытэтах у самім Мюнхэне ды Рэгензбургу, але нямецкі браў надта неахвотна, а дьтлём украінскага бадай нічога не даваў для далейшага навучаньня. Меншасьць пачапа рыхтавацца да выездуў іншыя краіны».

Аўгену Вярбіцкаму пашанацавала скончыць навучанне ў мюнхенскім Тэхналагічным універсітэце ў 1948 г. і тамсама, у 1949 г., здабыць навуковую ступень. Далося гэта няпроста; каб пражыць, ён мусіў гандляваць на чорным рынку алеем, цыгарэтамі, мылам, гарэлкаю, чакалядам. Рабіў ён гэта весела, натхнёна, і не губляўся нават у небяспечных сваімі наступствамі сустрэчах з MP^1S6.

Аўген прыехаў у ЗША ў 1949 г. жанатым чалавекам: 22 красавіка таго самага года пабраўся шлюбам з мясцовай дзяўчынай— Эльзай Г. Мамбаўэр, якая, як пісала газета «Беларус» з нагоды выставы яе твораў у беларускіх асяродках, «нарадзілася й студыявала ў Нямеччыне, а з 1955 году сталася амэрыканскаю грамадзянкай. У дадатку да мастацтва, ейная вышэйшая асьвета ўлучае сфэрыкальную трыганамэтрыю, мэдыцыну й камэрцыю. Мастацкія веды здабывала яна ў Нямеччыне й Швайцарыі, а таксамаў ЗША»^. Жанімства з грамадзянкай Нямеччыны і дало эмігранту правы скончыць студыі ў гэтай краіне.

Амерыканскае жыццё маладой сям’і пачалося ў «беларускіх» гарадах — Саўт-Рывер, затым Нью-Брансвік, дзе Вярбіцкі працаваў на мэблевай фабрыцы. I невядома, як бы склаўся лёс здольнага эмігранта, каб ён дзякуючы доктару Фрэду Дэтэрэйджу не атрымаў тады стыпендыі ад універсітэта ў Агаё.

Далейшая навуковая біяграфія Вярбіцкага, як яна пададзеная ў адным з тамоў «Who Was Who in America. With World Notables» (tom 13, 1998—2000 rr. «New Providence, NJ: Marquis Who’s Who»)²⁵⁸: пасля здабыцця навуковых ступеняў інжынера

²⁵⁶ Military Police (англ.) — ваенная паліцыя.

²⁵⁷ Беларус. № 157. 1970. С. 4.

²⁵⁸ Гэта далёка не адзінае выданне падобнага кшталту, дзе занатавана імя Аўгена Вярбіцкага. Да прыкладу назаву яшчэ «American Men & Women of Science. A biographical directory of today’s leaders in physical, biological, and related sciences. Physical & Biological Sciences. New York, R. R. Bowker». Выданьні 12 (1971-1973), 13 (1976), 14 (1979), 15 (1982), 16 (1986); «Who’s Who in the East. Wilmette, IL: Marquis Who’s Who». Выданні 14(1974-1975), 15(1975-1976), 16(1977-1978), 18(1981-1982), 19 (1983—1984), 20 (1985—1986), 21 (1986); «Biography and Genealogy Master Index. Farmington Hills, Mich.: Gale, Cengage Learning. 1980-2008».

агранамічных навук (1948) і доктара агранамічных навук (1949) у Нямеччыне, у Агаеўскім універсітэце абараніў другую доктарскую дысертацыю — па біяхіміі (1953) і тамсама працягваў свае студыі — да 1956 г.

У 1956 г. узначаліў даследчы аддзел Rath Packing Co. у штаце Аёва — кампаніі, заснавай у 1891 г., што спецыялізавалася ў пытаннях захавання мясных вырабаў, у прыватнасці шынкі і вэнджанай грудзінкі. Тут Вярбіцкі вынайшаў новыя метады кансервацыі шынкі, пры якой яна не губляе сваёй сакавітасці, ды садзейнічаў

Аўген Вярбіцкі

у распрацоўцы frankfurter — сёння гэтак папулярнага хот-дога.

Менавіта падчас працы ў гэтай кампаніі, якую, як сведчаць карыкатуры мясцовых газет, падазравалі ў дзейнасці не толькі навуковай, але і выведніцкай, Вярбіцкі і здзейсніў падарожжа ў СССР, пра якое яшчэ будзе гаворка.

Тыя гады былі надта спрыяльнымі для Вярбіцкага: ягоныя навуковыя зацікаўленні і патрэбы краіны супалі. Шэраг кангрэсменаў выказваліся пра вайну з СССР як пра непазбежнае заўтра. Чорна-жоўтыя знакі на будынках — пазнакі сховішчаў на выпадак ядзернай атакі — нагадвалі аб савецкай пагрозе; пра тое ж сведчыла збіццё Саветамі ў 1960 г. амерыканскага самалёта-выведчыка²⁵⁹. Артыкулы ў часопісе «Life» распавядалі, як сям’я з пяці чалавек можа выжыць у пакоі 3x4 метры з тэлевізарам і прыладамі для заняткаў спортам. Калі ж вайны не будзе, пісалася ў тых рэкламных артыкулах, дзеці могуць выкарыстоўваць бомбасховішчы для гульняў, TaTa— для сяброўскага покеру, а маці як пакой для прыняцця гасцей. Людзьмі авалодвала «бункерная ментальнасць».

²⁵⁹ Гэта здарылася 1 траўня 1960 г.

Бацькі, каб забяспечыць больш-менш прыстойны ўзровень жыцця, мусілі шукаць падпрацоўкі. Даход сярэдняй сям’і ў 1960 г. складаў 5.620 даляраў, у 1966 г. ён вырас да 7.436. Мінімальны заробак у гадзіну ў 1960 г. быў 1 даляр — гэта прыкладна чатыры з паловаю даляраў у грашах на 1990 г. Есці па-за хатаю, перакусваць па дарозе з аднаго месца працы да другога зрабілася мусам. Рэй Крок ведаў што ён робіць, калі пачаў разгортваць ланцуг МакДональдсаў спачатку ў бізнесовай частцы гарадоў, а пасля і ва ўсіх астатніх раёнах. У 1960 г. іх было ўжо болей за 100²⁶⁰.

Натуральна, спецыялісты фаху Вярбіцкага былі на часе.

Наладзіўшы прафесійнае жыццё, Аўген кінуўся ў росшукі сваякоў. Бацьку ён выпадова знайшоў праз польскую газету, і ў 1958 г. той прыехаў у ЗША разам са сваёй другой жонкай, палячкай Чэславай. Брат Пётр пазбег выдачы Саветам, запісаўшыся ў французскі замежны легіён. Ваяваў у Марока, потым у Індакітаі. На запросіны Аўгена ў Амерыку прыехаў у 1956 г. (ён загіне ў 1961 г. у аўтамабільнай катастрофе). Вольга знайшлася ў Полыпчы, дзе вывучылася на настаўніцу, выйшла замуж за мясцовага пекара, Антона Броша. Яны эмігравалі ў ЗША ў 1962 г. і пасяліліся ў Чыкага.

Прапрацаваўшы ў Rath Packing Co. да 1962 г., Вярбіцкі атрымаў прапанову ўзначаліць даследчы аддзел ваеннай лабараторыі ў адным з прыгарадаў Бостана, у Націку, штат Масачусэтс (афіцыйная назва— U. S. Army Natick Laboratories).

Гісторыя гэтай лабараторыі сягае ажно ў 1775 г., калі Другі кантынентальны кангрэс прыняў рэзалюцыю, згодна з якой упершыню вызначалася пасада генерала-інтэнданта. У 1912 г. з асобных інтэнданцкіх аддзелаў быў створаны спецыяльны корпус, які адыграў немалую ролю ў падтрымцы рэгулярных амерыканскіх войск у Францыі ў часы Першай сусветнай вай-

²⁶⁰ Аўтары кнігі «Eating in America» пісалі пра сітуацыю ў 1960-я: «Americans are consuming, along with anheard-of amounts of valuable proteins in their meats and cereals, and along with vast quantities of fruits and vegetables full ofgood nutrients and vitamins, tens of billions of dollars worth ofpackaging, additives, and advertising, as part of their total estimated two hundred and fifty billion dollar contribution to the food industry, agribusiness, and the conglomerate corporations that decide what we will be allowed to eat» (Waverly Lewis Root and Richard de Rochemont. Eating in America: A History. New York, Morrow, 1976. P. 443.)

ны Разам з тым, з пачаткам Другой сусветнай вайны стала відавочным, што праца па забеспячэнні войска ўсім неабходным ва ўмовах джунгляў ці пустыняў толькі распачынаецца; асабліва тое датычыла харчавання, якое імгненна псавалася пры адсутнасці лядоўняў у паходных умовах. I па заканчэнні Другой сусветнай было прынятае рашэнне аб стварэнні адмысловай лабараторыі, якая б занялася вырашэннем гэтай праблемы. Месцам стварэння былі абраныя ваколіцы Бостана, багатага на навуковыя ўстановы, універсітэты, а значыць і спецыялістаў, і таму, што тыя ваколіцы былі кліматычна разнастайнымі.

Першы камень у фундамент будучай лабараторыі заклалі 30 траўня 1953 г.

Вярбіцкі працаваў над праблемай ірадыяцыі, г. зн. выкарыстання атамнае энергіі заміж ахалоджвання для перахоўвання харчовых прадуктаў. Ягоныя вынаходніцтвы дапамаглі ўвесці ў рацыён жаўнераў мяса, якое пасля ірадыяцыі не патрабавала лядоўняў.

Нават болей, NASA²⁶' таксама далучылася да гэтае праграмы, і мяса, апрацаванае паводле рэцэптаў Аўгена Вярбіцкага, было серверавана амерыканскім і савецкім астранаўтам, удзельнікам першага міжнароднага касмічнага палёту Апалон-Саюз у ліпені 1975 г., а таксама ўдзельнікам Апалон 12 (лістапад 1969 г.) і Апалон 17 (снежань 1972 г.).

У знак прызнання навуковага даробку вучонага, Вярбіцкі быў запрошаны прысутнічаць пры старце Апалона з мысу Канаверал. Пасля палёту ён атрымаў амерыканскі сцяг разам са здымкам усіх астранаўтаў і касманаўтаў і іхнымі аўтографамі ды дробненькім кавалачкам месяца.

У 1981 г. ірадыяцыйная праграма была пераведзеная ў падначаленне Дэпартаменту сельскай гаспадаркі ЗША і перамешчаная ў Філадэльфію, штат Пенсільванія. 3 усіх супрацоўнікаў лабараторыі адно Вярбіцкі атрымаў прапанову пераехаць на новае месца працы, што ён і зрабіў. Там і працаваў да самай сваёй заўчаснай смерці.

Як паведамляў «Беларус»: «Кангрэсмэн Уільям Ўайтгрэт із штату Вірджынія моцна рэкамэндаваў у афіцыйным выданьні Кангрэсу ЗША «Конгрэшэнал Рэкорд» (Кангрэ-

²⁶¹ The National Aeronautics and Space Administration — дзяржаўная інстытуцыя ЗША, адказная за нацьіянальную касмічную праграму.

совыя Запісы)²⁶² за 30 верасьня 1983 г., б. Е 4693) знаёміцца з навуковымі артыкуламі др. Аўгена Вярбіцкага аб вартасьці ірадыяцыі ежы як спосабе ейнага перахоўваньня. Тэксты гэтых артыкулаў кангрэсмэн Уайтгрэт зьмясьціў у «Кангрэсовых Запісах» за 24 сакавіка й 12 ліпеня 1983 г. (пачынаюцца яны адпаведна на б. б. Е 1329 і Е 3413).

Кангрэсмэн Ўайтгрэт бачыць іроніюўтым, штораспрацаваная амэрыканскімі вучонымі тэхналёгія ірадыяцыі ежы, якая дазваляе перахоўваць прадукты без засольваньня або рэфрыджырацыі на працягу месяцаў, шырокаўжываеццаў Індыі, Кітаі ды іншых краінах, апемала пашыраная ў Злучаных Штатах.

[...] Др. А. Вярбіцкі — адзін з навукоўцаў-піянераў у галіне ірадыяцыі ежы. Цяпер у амэрыканскіх сродках інфармацыі шмат гаворыцца абтым, што неўзабаве ■—у сувязі з праблемамі забруджанасьці прыроднага навакольля — ірадыяваныя прадукты зьявяццаў шырокім продажы ў Амэрыцы.

У газэце «Вашынгтон Пост» за 25 студзеня 1984 г. паданае выказваньне др. А. Вярбіцкага як навуковага аўтарытэту пра бясьпечнасьць ірадыяванае ежыгА³.

Вярбіцкі вёў насычанае і напружанае жыццё. Ён багата вандраваў—ад Нямеччыны і Румыніі да Тайланда і Японіі, браў удзел у міжнародных канферэнцыях і сам выступаў з дакладамі. Супрацоўнічаў з часопісам «Chemical Abstracts», распісваючы для яго савецкія навуковыя выданні; быў заступнікам рэдактара прафесійнага часопіса харчовай прамысловасці «Food Research». У 1970 г. быў абраны сябрам Нью-ёркскай акадэміі навук. Сябра Амерыканскага хімічнага таварыства, Амерыканскага інстытута тэхналогіі ежы, Амерыканскага таварыства мясной прамысловасці, ганаровы сябра Амерыканскага таварыства для прагрэсу навукі.

У лістах да Вітаўта Тумаша Вярбіцкі часта наракаў на сваю занятасць «па фаху» ды перапрашаў за малы ўдзел у дзейнасці БІНіМу. Зрэшты, акрамя працы ў ССФ, Вярбіцкі быў актыўным у Беларуска-амерыканскім задзіночанні, з’яўляўся намеснікам старшыні Галоўнай управы БАЗА, старшынёй беларускага

²⁶² «The Congressional Record» — афіцыйнае выданне Кангрэса ЗША, выдаецца з 1873 г.

²⁰ Пра др. А. Вярбіцкага ў «Кангрэсавых Запісах» // Беларус. № 316. Люты 1984. С. 5.

камітэта Рэспубліканскай партыі ад штату Масачусэтс. Аматар п’есаў Францішка Аляхновіча ад часоў удзелу ў школьных спектаклях, ён быў ініцыятарам БІНіМаўскага праекта — праўда, нерэалізаванага — выдання збору твораў пісьменніка; друкаваўся ў газеце «Бацькаўшчына» і «Запісах БІНіМ»—пераважна пад псеўданімам др. А. Дунін, бо праз своесаблівасць свае працы і працадаўцаў не хацеў надта засвечвацца ў палітычных выданнях²⁶⁴.

Гэта ў лісце да Тумаша, з якім Вярбіцкага звязвалі даўнія сяброўскія адносіны, ён тлумачыў падставы свайго выхаду з Рады БНР:

«Вельмі паважаны Др. Тумаш!

23-га г. месяца я паведаміў Вас як Старшыню Рады БНР²⁶⁵ аб тым, што я прымаю Амэрыканскае грамадзянства і такім чынам выходжу з праўнае юрысдыкцыі Прэзыдэнта і Ураду БНР на эміграцыі. Сяньня, прыватнай дарогай, хачу даць некалькі асабістых выясьненьняў. Думаю, што сярод Радных ёсьць асобы, што маюць Амэрыканскае грамадзянства й надалей лічацца правамоцнымі сябрамі Рады. Я гэтай дарогай ня мог пайсьці, па-першае, дзеля праўнага прынцыпу й пашаны да законаў як ЗША, так і Рады, a na-другое, што ў маім асабістым палажэньні я не магу замаўчаць майго дачыненьня да Рады, так як часта прыходзіцца мне даваць персанальныя данныя абмаіх дачыненьнях да грамадзкіх, палітычных чы культурных арганізацыяў.

²⁶⁴ Дунін, А., др. Да пытаньня Whiteruthenia ці Byelorussia II Запісы БІНІМ. №1 (5). 1954. С. 44-48; Дунін, А.,др. Аб патрэбе інфармацыі. Пытаньне нашай нацыянальнай назвы. Н Бацькаўшчына. № 42 (121). 19 кастрычніка 1952. С. 6; №43 (122). 26 кастрычніка 1952. С. 2,4; № 44 (123). 2 лістапада 1952. С. 34; № 45-46 (124—125). 16 лістапада 1952. С. 5; Дунін, А. Аб заданьнях беларускага студэнцтва // Бацькаўшчына. № 46 (228). 12 сьнежаня 1954. С. 2—3; № 47-48 (229-230). Каталіцкія Каляды 1954. С. 6; № 1-2 (231-232). 7 студзеня 1955. С. 7-8; Вярбіцкі, А. «Спадчына» годна рэпрэзэнтуеБеларусь//Бацькаўпічына.№ 6-7 (288—289). 11 люгага 1956. С. 5—6; Вярбіцкі, А., др. 3 майго падарожжа ў Эўропу II Бацькаўшчына. № 28—29 (310-311). 15 ліпеня 1956. С. 2; № 30 (312). 22 ліпеня 1956. С. 3; № 31 (313). 29 ліпеня 1956. С. 4; № 32 (314). 5 жнівеня 1956. С. 4; № 33 (315). 12 жнівеня 1956. С. 3-4.

²⁶⁵ Вярбіцкі памыляецца: Тумаш ніколі не быў Старшынёй Рады.

Тады астпаваўся толькі адзін выхад — гэта аставацца надалей без Амэрыканскага подданства. Аднак гэта было-бы ня толькімне асабіста не на карысьць, але не на карысьць нашаму Беларускаму эміграцыйнаму грамадзтву. Яў першую чаргу ня ёсьць палітыкам, аў галоўным імкнуся быць навукоўцам, і таму калі змагу зрабіць на карысьць Беларусі, то толькі па навуковай дарозе. Аднак каб быць навукоўцам, трэба надалей здабываць фаховыя веды й вырабляць сабе папулярнасьць праз публікацыі й здабываньне адпаведнага становішча на ўнівэрсытэце чы ў індустрыяльных навукова-дасьледчых інстытутах. На гэта мне абавязкова патрэбна мець праўнае заплечча як Амэрыканскі грамадзянін. Вось-жа гэта ёсьць адна з галоўных прычынаў, якія мяне скланілі выслаць Вам ліст за 23-га г. м.

У будучыні, калі Рада і Прэзыдэнт будуць адчуваць, штоя іммагу быць памоцным у якой колечы справе, калі трэба будзе матэрыяльная падтрымка чы штось іншае, я з ахвотай буду ім памоцным, хіба што (хоць гэта не праўдападобна) мой пачын будзе ня ў згодзе з законамі 3LLIA. Таксама я буду pad і буду чуцца вельміганарова ўзнагароджаны, калі буду паінфармаваны аб працы й клопатах Рады, таму што я хачу быць у курсе Беларускага Вызвольнага Руху. Свой вольны час будуў будучыні ў галоўным аддаваць навуковае працы аб Беларусі, а таксама для росту БАЗА»²⁶⁶.

Аўген Вярбіцкі памёр ад сардэчнага прыступу 29 чэрвеня 1986 г. у Філадэльфіі.

Газета «New Solidarity» за 22 жніўня ў некралогу назвала яго «надзвычайна свабодным чалавекам»: «Вярбіцкі казаў пра сябе як пра тройчы вызваленага. У1939 г., любіў паўтараць ён, я быў вызвалены з-пад Польскага ярма, іў выніку таго вызваленьнямой бацька быў сасланы ў Сібір. У чэрвені 1941 г. нямецкія нацысты вызвалілі мяне ад Рускагаярма. Увыніку гэтага вызваленьняя быў арыштаваныў верасьні 1943 г. як зьвязаны з партызанамі й прымусова высланы ў Нямеччыну у Потсдам. Улютым 1945 г„ калі рускія занадта блізка падыйшлі да мяне, я, хоць і быў мусам высланы сюды, памятаючы пра забойства маёй маці, канфіскацыю

²⁶⁶ Ліст ад 30.01.1955 захоўваецца ў архіве БШіМу.

ўсёй нашай маёмасыў, не хацеў свайго вяртаньня ў СССР і таму рушыў далей, у Аўстрыю, Баварыю, дзе быў вызвалены трэці раз — француска^мараканскім войскам. Іцяперя кажу сваім дзецям: я вельмі вольны чалавек, я быў вызвалены тройчы».

У 1998 г. сям’я Вярбіцкіх была запрошаная ў Лабараторыю ў Націку на адмысловую цырымонію занясення ягонага імя ў Залу славы. Цяпер там вісіць партрэт Аўгена Вярбіцкага і плітка з такімі словамі:

CUMSCIENTIA DEFENDIMUS In Метогіат Dr. Eugen Wierbicki

is inducted into the U. S. Army Soldier Systems Center Hall of Fame this sixth day of November 1998, for his scientific accomplishments while serving

as Chief of Irradiation Food Development, from 1962 through 1981, at the U. S. Army Natick Laboratories.

Under Dr. Wierbicki ’s leadership, the U. S. Army pioneered the research and development of high dose radappertized foods and for three decades has been recognized as the world leader and authority on this advanced method ofpreserving food This process offers tremendous potential for improving the quality and safety of operational rations.

Частка II. Back in the USSR: лета 1960 r.

A цяпер, пазнаёміўшыся з героем, вернемся да падарожжа з Каляднага віншавання.

Пра яго Аўген Вярбіцкі мусіў скласці справаздачу — Official United States Food Industry Research Team to the USSR. June 27— July 27, 1960. A Partial Trip Report, адну з копіяў якога даслаў дырэктару БІНІіМ Вітаўгу Тумашу з наступным суправаджальным лістом:

«Паважаны Спадар Тумаш! Перасылаю Вам на перахоў копію майго рэпорту аб Савецкім Саюзе. Гэты рэпорт адрасую ў архіў Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва.

Гэты рэпорт можаце выдаваць для чытаньня для сяброў Інстытуту, якія змогуць захаваць наступныя прадумовы:

1. Рэпорт ня можа стацца публічным дакумэнтам.
2. У ніякіх артыкулах або прамовах будуць падаваны якіяколечы інфармацыі і ссылкі на рэпорт і маё прозьвішча, хаця матар ’ялможа быць выкарыстоўваны для карыснай працы.
3. Жадная частка рэпорту ня можа быць апублікаваная ў прэсе ангельскай, беларускай чы другой»²⁶⁷.

Сёння, калі Аўген Вярбіцкі больш як дваццаць гадоў таму пайшоў з жыцця, можна зазірнуць у той сакрэтны рапарт і распавесці пра яго без боязі зрабіць нейкую прыкрасць аўтару ці спрычыніцца да новай эскалацыі халоднай вайны.

Афіцыйная дэлегацыя ад урада ЗША складалася з сямі чалавек, кіраўнікоў розных кампаній амерыканскай харчовай прамысловасці. Уваходзіў у яе і Фрэд Дэтэрэйдж, ментар і апякун Вярбіцкага; можна дапусціць, што менавіта ён параіў адказным урадоўцам здольнага эмігранта не толькі як адмыслоўца ў сваёй галіне, але і як перакладчыка і знаўцу савецкіх рэалій.

Трэба адзначыць, што Вярбіцкі згадзіўся на прапанову ўвайсці ў склад дэлегацыі — прапанову ганаровуто ды шматабяцальную што да будучай кар’еры (і тое засведчыла прызначэнне ў лабараторыю ў Націку) — не без ваганняў і страху: вярнуцца ў СССР, нават часова, нават грамадзянінам ЗІІІА, было страшна. Вярбіцкі расказваў аб прапанове лічаным сябрам — Вітаўту Тумашу, Янку Запрудніку, раіўся з імі, бо баяўся магчымых правакацыяў але тут жа на прамілы Бог прасіў нікому з беларускай грамады не распавядаць пра гэта.

Справаздача Вярбіцкага дае падставы выказаць здагадку адносна магчымых прычынаў падобнай сакрэтнасці.

140-старонкавы машынапісны тэкст складаецца з дзвюх частак. Першая — «Мясная індустрыя ў СССР. Крытычны аналіз мясной індустрыі ў Савецкім Саюзе» — цікавая сёння бадай хіба адмыслоўцам, а вось раздзел «Разнастайныя ўражанні пра паездку ў СССР» прымушае дапусціць, што задачы перад удзельнікамі дэлегацыі (кожнаму — асобныя!) былі пастаўленыя не толькі навуковыя: нездарма ж Вярбіцкі не абмяжоўваецца адно выкладам уражанняў, далёкіх ад пытанняў харчовай прамысловасці, але і наўпрост выказвае парады што да ідэалагічнай палітыкі ЗША ў дачыненні да СССР агулам (Вярбіцкі часта замест СССР піша проста — Расея) і нацыя-

²⁶⁷ Ліст ад 15.03.1961 захоўваецца ў архіве БІНіМу.

нальных рэспублік у прыватнасці. Напэўна, перабольшаннем было б назваць місію Вярбіцкага «шпіёнскаю», але намер ягоных начальнікаў з кіраўніцтва арміі ЗША скарыстаць веды і вопыт былога савецкага грамадзяніна несумненныя.

I сапраўды, апавядаючы пра пабачанае, Вярбіцкі часта звяртаўся да ўласнага вопыту — свайго мінулага: «Савецкі Урад сцвярджае, што ў Савецкім Саюзе няма непісьменнасці і што ўсе савецкія грамадзяне ўмеюць чытаць і пісаць. Гэта праўда, што непісьменнасць бадай ліквідаваная ў Расіі, разам з тым вялікая колькасць савецкіх грамадзянаў, шпю працуюць у калгасах і саўгасах, могуць толькі напісаць сваё імя і прачытаць надпісы на крамах, калі стаяць у чарзе па хлеб, цукар або прамтавары, якія дзяржава завезлаў іхныя вясковыя «магазыны»^26в. У вёсцы, дзе я нарадзіўся, толькі 3 з 20 сямей магла выправіць сваіх дзяцей у сямігадовую школу, а пераважная большасць абмяжоўвала сваю адукацыю трыма класамі пачатковай школы. Як я спазнаў у Маскве, сітуацыя не нашмат змянілася ў параўнанні з 1941 годам» (С. 76).

«У 1940-1941 гг. я наведваў «Педтэхнікум» у Маладзечна, бо мой бацька быў сасланы ў Сібір, і праз гэта я не мог наведваць звычайную школу. Пасля заканчэння «Педтэхнікума» я мог выкладаць у 3-4 гадовай школе ў адной з беларускіх вёсак за 300-400 рублёў у месяц.

[...] Мой сябра, Алесь Е., атрымаў прафесію школьнага настаўніка падчас нямецкай акупацыі ў Беларускай настаўніцкай семінарыі ў Вільні ў 1943—1944 гг. За гэта ён адсядзеў 4 гады ў расійскім канцэнтрацыйным лагеры (звінавачаны ў беларускім нацыяналізме), а пасля гэтага меў дазвол выкладаць толькі арыфметыку і фізкультуру, бо выкладанне астатніх прадметаў патрабуе «сацыялістычнага светапогляду», а ён рахаваўся «ненадзейным элементам». Ягоны сённяшні заробак як настаўніка ў сямігадовай школе каля Мінска складае 300 рублёў ($30) у месяц. Ён хварэе на сухоты — наследак канцэнтрацыйнага лагера — але не ў стане заплаціць за санаторый. Гэта яшчэ адзін аспект жыцця настаўнікаў у Савецкім Саюзе, малавядомы на Захадзе, і які ўсяляк адмаўляецца Савецкімі чыноўнікамі» (С. 78).

²⁶⁸ У справаздачы Аўген Вярбіцкі часта ўжываў, у двукоссях, беларускія і рускія словы.

Прыдалося і веданне Вярбіцкім рускай мовы: «Нашым пастаянным перакладчыкам у СССР была міс Эльвіна Владзіміраўна Уколава, кабета прыкладна 35-гадовага веку, супрацоўнік Міністэрства замежных спраў. Яна валодае англійскаю моваю даволі добра, апе не ведае тэхнічных і навуковых тэрмінаў. Яна добра падрыхтаваная ў камуністычнай фразеалогіі і не раз спрабавала ўжываць гэта пры перакладах. Яна нават насмельвалася самастойна адказваць на пытанні, скіраваныя да расійскіх навукоўцаў, тлумачачы, што ведае адказ і сама. Пасля назіранняў за ёю цягам двух дзён у Маскве, я адклікаў яе ўбок і сказаў, што для нас яна проста перакладчык, якімае перакладаць словаў слова нашыя пытанні і адказы нам. Я таксама сказаў, што абмяркую з кіраўніком дэлегацыі варыянт замены яе на іншага перакладчыка, а яна страціць магчымасць тры тыдні вандраваць na СССР. Яна не пратэставала, а толькі паабяцала больш адказна ставіцца да сваёй працы». (С. 84).

«[...] Узаключэнне нагэтуютэму скажу, штоперакладчыкі, прымацаваныя да замежных дэлегацый, адбіраюцца з палітычна надзейных служкаў расійскага камуністычнага рэжыму, і іх пераклады часта змяняюцца на карысць камуністычнага ўкладу жыцця. Таму настуттыя амерыканскія дэлегацыі ў Расію мусяць мець у сваім складзе чалавека, які гаворыць і разумее рускую мову добра. Пэўныя веды пра расійскія звычаі, гісторыю, псіхалогію і нацыянальныя характарыстыкі нярускіх грамадзянаў Савецкага Саюза кімсьці з удзельнікаў дэлегацыі таксама вельмі пажадана, асабліва калі асобныя аспекты савецкага жыцця будуць цікавыя для амерыканскага ўрада» (С. 85).

Афіцыйная справаздача Аўгена Вярбіцкага, напісаная на мяжы з травелогам, а дзе-нідзе і ўспамінамі, вартая ўвагі з розных аспектаў: побытавымі дэталямі СССР улетку 1960 г., поглядам эмігранта, былога грамадзяніна гэтай краіны — поглядам збоку; адзначэннем тых аспектаў жыцця, якія могуць быць цікавымі, як піша аўтар, амерыканскаму ўраду, ды ўрэшце і зменамі ў псіхалогіі самога аўтара. Асобныя фрагменты з гэтае працы і прапануюцца ўвазе шаноўнага чытача. Урыўкі даюцца ў перакладзе з англійскай мовы, змяшчаюцца без пазначэння старонак, але з пазнакай пропускаў.

Аўген Вярбіцкі

Разнастайныя ўражанні пра паездку ў СССР

«Інтурыст» — дзяржаўнае турыстычнае агенцтва Савецкага Саюза. Арганізацыя нібыта мусіць дапамагаць замежным турыстам з замаўленнем атэляў, самалётных квіткоў, прадастаўляць перакладчыкаў і быць памагатымі тым наведвальнікам, хто прыехаў са шчырым жаданнем спазнаць, што такое Савецкі Саюз і хто такіяягоныя грамадзяне. [...]

Трэба адзначыць, што экскурсаводы «Інтурыста» пераважна прывабныя, інтэлігентныя, з добраю моваю маладыя юнакі і дзяўчаты, шчыра адданыя рускай камуністычнай прапагандзе, і яны не задумваючыся падманваюць і прапагандуюць марксізм, калі на гэта вядуцца замежныя турысты. Паколькі ўсё гэта зроблена ў імя турызму, рускі «Інтурыстп» — гэта ганьба сусветнага міжнароднага турызму. Экскурсаводы «Інтурыста» віжуюць за заходнімі турыстамі і даюць справаздачы сваім начальнікам. Магчыма, яны кіруюць вобыскамі ў рэчах турыстаў, што спыняюцца ў атэлях «Інтурыста», і запісваюць іхныя тэлефонныя размовы.

Каб атрымаць ад экскурсаводаў як мага больш карысці, заходнія турысты мусяць ведаць загадзя, што яны хочуць пабачыць і што наведаць. Інакш яны будуць завезеныя ў месцы, дзе камуністычны лад жыцця будзе паказаны ў найбольш прывабным асвятленні. [...]

Праз увесь час знаходжання ў Савецкім Саюзе мы былі пад несупынным наглядам. 3-за напружанага раскладу мы амаль не мелі часу быць самім. Кожны дзень, пачынаючы ад 9 ранку, мы былі ў розных прадстаўнікоў харчовай прамысловасці СССР. Міс Эльвіна і таварыш Дзегцяроў трымалі нас пад сваім пільным наглядам празувесь час спатканняў і наведванняў. Калі ж мы былі вольнымі, звычайна да 9 ранку, за намі наглядалі супрацоўнікі атэляў.

Найбольш шчыльнае віжаванне доктар Дэтэрэйдж і аўтар гэтага рапарта адчулі ў Адэсе. Я папрасіў др. Дэтэрэйджа пайсці са мной на спектакль Беларускага дзяржаўнага тэатра імя Янкі Купалы, які выступаў на сцэне Украінскага тэатра ў Адэсе, 7 ліпеня 1960 г. Др. Дэтэрэйдж ласкава згадзіўся пайсці са мной, хоць ні слова не разумеў па-беларуску.

Падчас нашага знаходжання ў тэатры за намі ўвесь час хадзіў чалавек, трымаўся ён на адлегласці некалькіх крокаў. Ён жа ішоў за намі да самага гатэля. Мы пачуеаліся надта няўтульна, бо былі ўжо прыцемкі, а вакол не было ніводнага таксі. [...]

Праз увесь час знаходжання ў Савецкім Саюзе мы былі цалкам ізаляваныя ад знешняга свету. Адзіныя весткі, якія мы маглі атрымаць з Захаду, былі ад амерыканскай амбасады ў Маскве. Па-за гэтым, ніякіх звестак пра Амерыку — толькі тыя, што друкаваліся ў рускіх газетах. У нас было два прымача (др. Дэтэрэйджа і др. Левіта), але трансляцыя заходніх перадачаў пастаянна перарывалася.

Рускія газеты, уключна з «Правдой» і «ІІзвестйямй», надта невялікія (4 або максімум 6 старонак), і змяшчаюць толькі кароткія, адным абзацам, паведамленні пра падзеі ў свеце. Звычайна рускія газеты прапануюць чытачам прапагандовы матэрыял двух напрамкаў: 1. Кіруючая роля Ксыуністпычнай рускай сістэмыў свеце, змаганні замір, у навуцы, спорце і культуры. 2. Кампанія «Ненавідзім Амерыку». [...]

Добры прапагандовы матэрыял для рускіх камуністаў даецца і амерыканскімі грамадзянамі, якія вядомыяяк кулыпурніцкія ці прамысловыя лідары ў ЗША і хто купіўся на рускую версію «мірнага суіснавання». Таму не дзіва, што руская «Правда» ад 3 ліпеня 1960 г. прысвяціла нямала месца кліўлендскаму індустрыялісту містэру К. Ітану, змясціўшы нават ягоны здымак. Артыкул прысвечаны наданню Ітану Ленінскай Прэміі Міру. Для рускай прапаганды такія «Ітаны» вельмі патрэбныя, каб пераканаць чытачоўу слушнасці камуністычнай справы.

Актыўнасць рускіх перакладчыкаў і экскурсаводаў «Інтурыста», рускіх газетаў, радыё і тэлебачання сведчыць пра арганізаваную працу рускіх камуністаўу змаганні за сусветную ўладу. Гэта Трэцяя сусветная вайна, да якой рускія ставяцца вельмі сур ’ёзна, а мы таго не хочам бачыць. Каб перамагчы ў гэтай вайне, рускія маюць тысячы адмысловых школаў, дзе навучаюцца будучыя прафесіянальныя прапагандысты. Прыкладна каля 200 тысячаў студэнтаў навучаецца там. Вялікая колькасць тых прапагандыстаў будзе працаваць сярод рускіх, але тыя, хто вучацца найлепш, хто добра вывучыць замежныя мовы, будуць пасланыя за мяжу ў якасці дыпламапгаў, сакрэтных агентаў бізнесменаў.

Ведаючы рускіх камуністаў з дзяцінства, я перакананы, што калірускія камуністы былі б упэўненыя ў ваеннай перамозе, яны б распачалі Трэцюю сусветную вайну адразу. Паколькі рускія камуністы ведаюць, што ЗША і астатні вольны свет мацнейшыя за іх, яны не пачынаюць глабальнай вайны. Таму ЗША ў лепшых умовах для стварэння лакальных праблемаў для рускіх камуністаў. [...]

Што сярэдні ўзровень жыцця ў савецкіх грамадзянаў ніжэйшы за аналагічны ў Амерыцы, вядома, але невядома, наколькі ніжэйшы.

Пасля азнаямлення з травелогамі амерыканскіх турыстаў у Расію, шпго часта друкуюцца на старонках розных амерыканскіх часопісаў, я мушу зрабіць наступную заяву: жыццё рускіх звычайна падаецца ў значна лепшым асвятленні, чым ёсць на самай справе. Адна з прычынаў — знаёмства апавядальнікаў з жыццём у гарадах, а таксама з «выпадковымі» сустрэчамі з рускімі грамадзянамі, падрыхтаванымі экскурсаводамі «Інтурыста», якія маюць «памагчы» амерыканцам.

Я веру, што такія сустрэчы з навуковымі супрацоўнікамі, яку нашае дэлегацыі, вельмі карысныя ў размовах твару твар. I хоць яны не могуць адкрыта выказвацца супраць рускіх камуністаў, у будучым яны змогуць аказваць нейкі ўплыў на савецкі ўрад, калі будуць ведаць жыццё і прафесійную дзейнасць сваіх калегаўу ЗША. [...]

Багата амерыканскіх грамадзянаў, што прыехалі ў 3LI1A з тэрыторыяў, цяпер падуладных Савецкаму Саюзу, асабліва з Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, ведаюць пра нішчымніцу ў месцах, дзе яны чарадзіліся. Шмат хто атрымоўвае лісты, у якіх просьбы аб дапамозе, пераважна абутку і вопраткі. Я ведаю некалькі чалавек, што паслалі пачакі праз амерыканскі паштовы сэрвіс у Чыкага, Нью-Ёрку ды іншых гарадах 3LLLA. Пачак коштам у 55 даляраў для некаторых старых людзей у калгасах роўны іхнай гадавой пенсіі.

Амерыканскі ўрад ці адпаведныя арганізацыі могуць атрымаць нямала інфармацыі пра жыццё савецкіх калгаснікаў ад амерыканскіх грамадзянаў, што лістуюцца са сваймі сваякамі ці сябрамі ў Савецкім Саюзе.

Далей падаюццазаробкі і кошты на асобныя рэчыўСавецкім Саюзе як частка рапарта. Лічбы падаюцца ў савецкіх рублях

як яны былі на час нашага візіпіу ў СССР Каб перавесці рублі ў даляры, трэба рахаваць 10 рублёў = 1 даляр:

Заробкі ў месяц: дырэктары заводаў — 4000—5000, галоўныя інжынеры — 3000—4000, старэйшыя навуковыя супрацоўнікі — 2000-3000, малодшыя — 1200—2400, брыгадзіры на заводах — 1000-1500, рабочыя з фахам — 1000—1200, рабочыя без фаху — 400—500, калгаснікі ў перадавых калгасах — 400—600, у занядбаных — 200-300, саўгаснікі адпаведна 400—600 і 100-200.

Кошты: свініна (фунт) — 7рублёў, сыр—15-20, памідоры — 2, бульба —%, алей — 25, хлеб — 1,5 іржаны, 2,5 белы; вэндліна —13, гарэлка за паўлітра — 26—30, піва за паўлітра — 4, мінеральная вада — 2, шампанскае — 30—35, маргарын — 6, цыгарэты за пачак — 2—5, мужчынскі гарнітур — 1700-2000, мужчынская кашуля —150-250, мужчынскія пантофлі — 350— 400, нагавіцы— 300-400, жаночыя пантофлі — 200-400, ровар (у Кіеве) — 700, аўтпамабіль — 25.000—48.000. [...]

Пенсіі. Адна знаёмая кабета 75 гадоў, якая жыве з дачкою і зяцем, мае 0,3 га (0,74 акраў) садку ды штогадовую пенсію 1000 рублёў (100 даляраў). Грошы аддае зяцю, у якога яна жыве і харчуецца ўзімку. Разам з тым, улетку яна ходзіць ад дома да дома ў пошуках ежы. Яны з нябожчыкам-мужам кароткі час жылі ў ЗША пасля Першай сусветнай вайны, але вярнуліся назад. Явучыўся ў школе з ейнымі дзецьмі. Дзеці, народжаныя ў ЗША, вярнуліся сюды ў 1934—1935 гг. і цяпер жывуць у НьюДжэрсі. Я паслаў ім вестку. Яны плануюць паслаць пачак маці, якая амаль саслепла і страціла здароўе. Я перакананы, што калі б Дзярждэпартамент звярнуўся да савецкага ўрада, яна б атрымала дазвол выехаць да сваіх дзяцей. Яна з дачкою і зяцем планавалі выехаць у Польшчу як былыя польскія грамадзяне, а адтуль у ЗША. Але сёння такія магчымасці ў дачыненні да Заходніх тэрыторый Беларусі і Украіны больш не існуюць.

Гэты прыклад характарызуе ўзровень жыцця старэйшага пакалення ў Савецкім Саюзе, і мо не можа быць абагульняльным для ўсяго СССР, але вельмі яскравы для еўрапейскіх раёнаў. [...]

Падчас нашага візіту ў Савецкі Саюз мы наведалі розныя савецкія рэспублікі, якія, у адрозненне ад ЗША, рэпрэзентуюць розныя народы і розныя нацыянальнасці. Усе яны маюць

уласную мову, адрозную ад рускай, праўда, гэтага мы амаль не заўважылі, бо кіраўнікі, што сустракаліся з намі, былі або рускімі або гаварылі па-руску. [...]

Мы не наведалі ніводнага мястэчка ў Бе.парускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы. Але мы сустрэліся з некалькімі беларусамі ў Маскве. Я сам беларус. Беларусы вядомыя ў ЗША як White Russians, штоўводзіцьу зман, бо гэтак сама называецца часткарускіх нацыяналістаў, якія прыехалі ў Амерыку пасля бальшавіцкай рэвалюцыі ў Расіі. Беларусы не рускія, і гэткая назва як White Russians толькі заблытвае. Ёсць у англійскай мове назва «Bielarus», што па-беларуску і na-руску гучыць адрозна ад назвы «рускі». Беларусы маюць сваюмову, адрозную ад рускай, хоць таксама прыналежную да ўсходнеславянскай моўнай групы, і нават рускімі лінгвістпамі яна вызнаецца за самастойную. Беларусы маюць адрозны характар. Яны шануюць сваю літаратуру, кулыпуру і гісторыю.

25 сакавіка 1918 г. Беларуская Народная Рада абвясціла незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі са сталіцай у Мінску. Чырвоная Армія акупавала Беларускую дзяржаву і абвясцілаяе 01.01.1919 Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікай. Беларуская ССР сёння займае толькі % ад беларускай тэрыторыі з насельніцтвам у 8 мільёнаў чалавек, тады якусё беларускае насельніцтва перадДругой сусветнай вайной складала каля 15 мільёнаў. Беларуская ССР ёсць сябрам ААН.

3-за геаграфічнага месцазнаходжання, вольнага духу і прагі незалежнасці беларускі народ вычувае жорсткія рэпрэсіі адрускіх камуністаў. [...]

У савецкай фразеалогіі ёсць выраз, што Савецкія рэспублікі мусяць быць нацыянальнымі паводле формы, але сацыялістычнымі паводле зместу. «Сацыялістпычны» і «рускі» сталіся сінонімамі, што суправаджаецца ўслаўленнем «кіруючай ролі» рускай мовы, рускай культуры, рускіх пісьменнікаў — у той час, як любоў да нацыянальнай мовы, нацыянальных герояў зрабілася падставаю абвінавачання ў «буржуазным нацыяналізме». Я наведваў Беларускую настаўніцкую школу ў 1940—1941 гг., каліўселекцыі нібытамеліся быцьу беларускай мове. Але большасць настаўнікаў былірускімі, іў іх быў «вольны выбар» выкладаць па-беларуску ці na-руску. Нават настаўнікі беларускай мовы і літаратуры гаварылі міжсобку na-руску паза сценамі класа, бо баяліся абвінавачання ў нацыяналізме.

Падобная сітуацыя захавалася да сёння, хоць і ў меншай ступені; рускія занялі амаль усе ключавыя пасады ўрэспубліцы, аддаўшы нацыяналам найменш значныя — каб прадэманстраваць свету, асабліва маладым нацыям Афрыкі іАзіі, як бліскуча камуністы развязалі нацыянальныя праблемы ў сябе.

Мясцовае насельніцтва не яадта радуецца такому становішчу. Калгаснікі не любяць сваіх старшыняў дасланых з Расіі кіраваць імі. Згодна з савецкімі законамі, старшыня калгаса абіраецца самімі калгаснікамі, алеў сапраўднасці такога амаль ніколі не адбываецца.

Мясцовая інтэлігенцыя адчувае глыбокае абурэнне з прычыны русіфікацыі, фальсіфікацыі нацыянальнай гісторыі, літаратуры, мастацтва і г. д., што сыходзяць наўпрост з Масквы, ад «старэйшага брата». На самай справе нацыяналы — грамадзяне другой катэгорыі ў нібытараўнапраўнай дзяржаве, і яны пакутуюць праз адсутнасць роўных магчымасцейу палітычных і адміністрацыйных сфераху сваіх уласных рэспубліках.

Гэтая малавядомая праблема ў Злучаных Штатах. Я сутыкнуўся з тым, што мне было вельмі цяжка вытлумачыць маім амерыканскім сябрам, што я беларус, не рускі. Калі ж я працягваў намаганні, яны гублялі цярпенне, пачыналі называць мяне нацыяналістам і казаць, што нацыяналізм у Амерыцы рахуецца нядобраю справаю. Магчьша, шэраг з іх не хоча задумвацца над такой праблемай і лічаць усіх, хто жыве ў СССР, — рускімі. 3 падобных поглядаў пішуцца і выдаюц■ца ў ЗША кнігі npa СССР; складваецца ўражанне, што такі афіцыйны погляд амерыканскага ўрада на праблему нацыянальнасцей.

3 майго асабістага вопыту і ведання рэалій я магу сцвярджаць, што няма ніводнай выключна «рускай» рэспублікі ад пачатку стварэння Савецкай дзяржавыў 1917—1922 гг. Ёсць Ca­ms Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, дзе кожная рэспубліка мае свае нацыянальныя адрозненні ад Расіі. Сталінская Канстытуцыя 1936 г. падкрэсліла гэтыя адрозненні, сцвярджаючы, што кожная з іх рэпрэзентуе нацыянальную дзяржаву, якая добраахвотна ўвайшла ў СССР і мае права выйсці адтуль у любы час. Гэта ўжо іншае пытанне, наколькі сапраўды магчыма пакінуць той Саюз.

Мы можам называць гэта нацыяналізмам, нам гэта можа падабацца ці не, алемымусім прыняць гэтаяк факт і прынамсі

паспрабаваць вывучаць праблему больш пільна, якмы вывучаем іншыя аспекты савецкай сістэмы. [...]

Сыходзячы са стану рэчаў на сёння, я веру, што любая палітыкаў бок СССР будзе неэфектыўнай, калі нацыянальныя праблемы і надалей будуць ігнараваныя. Паводле свайго характару нярускія ёсць патэнцыйнымі сябрамі Захаду, і пры адпаведным разуменні Захад можа выкарыстаць нацыянальную праблему ў халоднай вайне з Расіяй.

Наступныя захады могуць быць скарыстапыя ў халоднай вайне з Расіяй:

Штогод «Кангрэсавыя Запісы» публікуюць прамовы сенатараў ЗША з нагоды святкавання гадавіны незалежнасці нацыянальных рэспублік (1918—1922). Але амерыканскі народ і замежныя краіны бадай не ведаюць пра тое, бо амерыканская прэса замоўчвае падобныя факты. Інфармацыйныя артыкулы з такой нагоды ў «New York Times», «TIME», «Life Magazine» могуць спрыяць адукацыі амерыканскіх грамадзянаў у справе нацыянальных праблемаўу СССР;

6 і 8 ліпеня 1959 г. Сенатам была прынятая пастанова прасіць былога Прэзідэнта Эйзенхаўэра аб прызначэнні трэцяга тыдня ліпеня як Тыдня паняволеных народаў і выдаваць штогод пракламацыю, аж пакуль свабода і незалежнасць не будуць здабытыя ўсімі краінамі ў свеце, уключна з паняволенымі нацыямі Рускай камуністычнай імперыі. Амерыканская прэса амаль не надае ўвагі гэтай падзеі. Тыдзень паняволеных народаў мусіць адзначацца ў ЗША шырока. Паляволеныя народы заўсёды будуць удзячныя Амерыцы за ініцыятыву ў дэманстрацыі спачування да іхняга змагання;

Перадачы на Савецкі Саюз мусяць выкарыстоўвацца больш эфектыўна. «Голас Амерыкі» мусіць мець перадачы ў беларускай, украінскай, іншых мовах нярускіх нацыянальнасцей Савецкага Саюза. Прынамсі двойчы на тыдзень у дакладна вызначаны час, каб людзі ў СССР маглі сачыць за імі.

«Радыё Свабода» ў Еўропе, фінансаванае Амерыканскім камітэтам за вызваленне [ад бальшавікоў], мусіць даваць больш перадачаў на нерускай мове народам у СССР і не забараняць сваім супрацоўнікам, нерускім паводле нацыянальнасці, гаварыць сваім суайчыннікам пра нацыянальныя праблемы дома. «Радыё Свабода» ў Мюнхене да лета 1960 г. менавалася «Радыё Вызваленне». Перад Парыжскім самітам савецкі ўрад

пераканаўурад ЗША пазбавіцца ад слова «Вызвалете» —у імя захавання «сяброўскай атмасферы». Гэта была вялізная памылка, паколькі «Радыё Вызваленне» было адзіным цвёрдым голасам у абароне паняволеных народаў СССР.

Я чуў ад беларусаў што маюць дачыненне да «Радыё Свабода», нібы супрацоўнікі радыё не маюць дазволу перадаваць цалкам прэзідэнцкае вітанне з нагоды Тыдня паняволеных народаў і толькі са спазненнем у тры тыдні некалькі параграфаў было перададзена. Напэўна, і гэта было зроблена змэтаю не злаваць Хрушчова перад Парыжскай канферэнцыяй. [...]

Мы мусім паглядзець праўдзе ў вочы і вызнаць, што мы знаходзімся ў сапраўднай вайне, і гэтая вайна, «халодная вайна», мусіць быць намі выйграна. Гэта не значыць, што мы мусім уступіць у атамную вайну. Калі мы выйграем халодную вайну, атамная будзе без патрэбы. [...]

Вось мае каментары да бачачага, што, спадзяюся, будуць карысныя чытачам гэтагарапарта іўрада.

ПЕРАКЛАД

ПЕРАКЛАДЫ ЭМІГРАЦЫІ: ІДЭАЛОГІЯ КУЛЬТУРЫ²⁶⁹

Пераклад як літаратурны жанр вылучае сярод іншых пэўная безабароннасць, асабліва ва ўмовах таталітарнай краіны. Бо забараніць грамадзянам думаць і пісаць у роднай мове сваё, патаемнае, вольнае, як мы пераканаліся на лёсе беларускае літаратуры, немагчыма. Зусім іншае — адлучыць ад сусветнай кулыуры праз ненавучанне замежным мовам, праз старанны адбор дазволенага для перакладу дазволенымі перакладчыкамі. Дзяржава мата кантраляваць гэты працэс, робячы аддзелы іншамоўнай літаратуры ў бібліятэках адно па пропусках (чым прыраўноўвала яе да антысавецкай, эміграцыйнай літаратуры, у аддзелы захоўвання якой, каб патрапіць, таксама быў патрэбны адмысловы дазвол). I тут цяжка не пагадзіцца з Андрэем Дынько: «Савецкі рэжым у Беларусі ставіў задачу поўнага сьціраньня ранейшае культурнае традыцыі з усімі яе формамі і зьместамі і татальнай падмены яе культурай новага, «сацыялістычнага» зьместу. Ад гэтай кулыпуры новага тыпу патрабавалася быць пасьлядоўна прапагандысцкаю, каб гарантаваць нязьменнасьць устаноўленага ладу. Ад яе патрабавалася таксама быць абапертаю на рэфэрэнцыйную культуру, каб прывязаць нацыянальную ўскраіну да мэтраполіі. [...] На нацыянальнай мове дазвалялася весьці гуманітарныя навуковыя дасьледаваньні, алеўсе тпэхнічныя, дакладныя й прыродныя навукі мусілі быць расейскамоўнымі. Гэтаксама існавала

²⁶⁹ Тэкст уяўме сабою даклад, прачытаны на канферэнцыі, прысвечанай 30-годдзю Скарынаўскай бібліятэкі (29-30 верасня 2001 г.) і апублікаваны ў яе зборніку: Роля беларускай дыяспары ў захаваньні і разьвіцьці беларускае культуры. Менск, 2004. С. 48-61. Пазней бьгў апублікаваны таксама пад назвай «Пераклады эміграцыі» ў: ARCHE-Скарына. № 6. 2001. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

негалоснае вэта на пераклады з сусьветных моваў на беларускую. Кантакт беларускай думкі з сусьветам мусіў адбывацца праз расейскае пасярэдніцтва»²¹⁰.

Што гэта насамрэч так, што фактычна дзяржава перашкаджала развіццю перакладчыцкай дзейнасці, знаёмству праз пераклады з сусветнаю культураю, добра бачна па падзеях новага часу, падзеях 1990-х гт., калі прыйшлі ў літаратуру маладыя людзі, што атрымалі магчымасць вывучэння замежных моваў (Андрэй Хадановіч, Валерка Булгакаў ды інш.) або людзі старэйшага веку, як Васіль Сёмуха, што змог нарэшце перакладаць жаданае (творы Томаса Мана, Ніцшэ, Гесэ).

Эміграцыя атрымала такую магчымасць нашмат раней.

Ролю і значэнне перакладчыцкай дзейнасці нашае эміграцыі адзначыў ва ўласцівай яму манеры, Сакрат Яновіч, беларус на заходне-ўсходнім памежжы, што з’яўляецца не столькі геаграфічнаю прывязкаю да пэўнага месца, колькі вытлумачэннем комплексаў пісьменніка. У прыватным лісце да сп. Часлава Найдзюка ад 11 сакавіка 1983 г. ён сцвярджаў: «Выданьне па-ангельску твораў Купалы ці Коласа беспараўнальна болей значыць для справы нашага народу і яго культуры, чымсьці розныя «прошчы» і «маніфэстацыі», — гаворачы нейкім вобразным прыкладам, каб быць правідлова зразуметым у галоўным. Чаму ідуць дзясяткі тысячаў даляраў у тую яму херні, а няма грошай, каб заплаціць перакладчыку Купалавага й выдаўцу Купалавага?! Ёсьць на Флярыдзе Пятроўскі, які сам абеларушчыў і выдаў Плятона, Аўрэлюса. Каб Вы тое бачылі, як ён гэтым падняў нас тут на духу: жартанькі — Плятона можна ўжо чытайь па-беларуску! I Аўрэлюса! Яго гэтыя кніжкі афіцыйна даходзяць да нас тут, за імі ганяецца проста нашая інтэлігэнцыя, як за кніжкай прафэсара МакМіліна з Англіі аб беларускай літаратуры ці бо анталёгіі Вэры Рыч «Як агонь, як вада» (выбар беларускага верша на ангельскай мове, якую ў нас ведае сёньня амаль што другі малады інтэлігэнт). Мы прагнем далучыцца да сусьветнае культуры й чакаем помачы ў гэтым так-жа ад эміграцыі, зразуменьня ёю, што праз гэткае далучэньне зробімся бесьсмяротнымі, веччыш, здольнымі жыць далей, а не гібець у нікаму не цікавых сьлёзах-крыўдзе (камумілы жабрак-неўдалота?). Амэрыканцы

^гт Дынько, A. Resistant Culture II ARCHE. 2001. № 1. С. 73

любяць і ўмеюць паказацца з добрага, самага моцнага ім боку. I нам трэба таго, і маем чым. Ня ведаю, ці акурат не памы~ ляюся, але менавіта гэтак я разумею айца Надсана і лічу яго адным зь нямногалікіх, якія ўмеюць думаць цьвяроза, без шалёных фантасмагорый ды дзіцячасьці ў палітыцы. Скарынінская бібліятэка выклікае ў нас самыя добрыя спадзяваньні, ганарымся ёю ды ўсяляк успамагаем яе. Беларускае вакно на Захад! Але аднаго вакна ў хаце мала, трэба болый!»^т.

Пры неадназначнасці і пэўнай палемічнасці ацэнак сп. Яновіча нельга не пагадзіцца з адным: пераклады, зробленыя эмігрантамі, сапраўды былі вакном на Захад — для беларусаў. Разам з тым, калі развіваць гэтую метафару далей, пераклады сталіся вакном і на Усход, вакном у Беларусь для зацікаўленых на Захадзе, той ці не выключнай праўдзівай інфармацыяй, якую неслі ім беларускія творы, мастацкія і навукова-папулярныя, перакладзеныя ў замежныя мовы.

Пераклады з беларускай мовы і ў беларускую, скіраванасць на Захад і Усход — вось два напрамкі перакладніцкай дзейнасці нашае эміграцыі, два ейныя вектары, што і складаюць змест майго дакладу.

Умоўна кажучы, эміграцыяй перакладаліся рэчы чатырох катэгорый.

Першая — палітычныя. Пераважна гэта былі адозвы, дэкларацыі (у тым ліку і знакамітая Універсальная Дэкларацыя правоў чалавека), адным словам, дакументы, што перакладаліся і пашыраліся ў справе змагання за вызваленне Беларусі, як намаганне растлумачыць таму, амаль міфічнаму Захаду, сваю праўду.

Другая катэгорыя — тэксты Святога Пісання, Стары і Новы Запаветы, малітвы, службы. Гэтая дзялянка не проста была занядбаная на Бацькаўшчыне; яна свядома і неаднаразова праполвалася службоўцамі з розных інстанцый — да поўнага вынішчэння. Фактычна, за рэдкім выняткам (а гэта пераклады айца Чарняўскага, Анатоля Клыпгкі, Васіля Сёмухі), усё, што сёння мае беларус у гэтай галіне, ён мае дзякуючы створанаму на эміграцыі, не ў апошнюю чаргу — створанаму ў сценах Скарынаўскай бібліятэкі ў Лондане. Але гэта настолькі вялікая і значная тэма, што патрабуе асобнай, самастойнай гаворкі.

²⁷¹ Ліст захоўваецца ў архіве Фундацыі імя П. Крэчэўскага (Нью-Ёрк).

Трэцяя — пераклады, якія сёння ўяўляюць больш гістарьічную цікавасць, чым практычную, але адыгралі немалую ролю ў лагерах DP. Маю на ўвазе тыя падручнікі для кіроўцаў альбо «Асновы скаўцкай мэтоды» — кніжачкі, што дапамагпі практычна ўваходзіць у новае жыццё, ствараць на эміграцыі сваё школьніцтва, сваю адукацыйную сістэму з адною мэтаю: не згубіць моладзь, даць ёй добрую адукацыю і даць яе ў беларускай мове.

Хацеў бы спыніцца на чацвёртай катэгорыі — перакладах мастацкіх твораў, хоць бы подбегам акрэсліць агульную карціну зробленага эміграцыяй у гэтай галіне, якая да сёння бадай што не рабілася аб’ектам самастойнага даследавання ²⁷². Зрэшты, такая няўвага ўласціва і гуманітарным навукам у метраполіі; прыкладам, нават у апошняй па часе акадэмічнай гісторыі літаратуры XX ст., два тамы якой ужо пабачылі свет у Мінску, таксама няма раздзела «Пераклады» ²⁷³.

Перакладная літаратура ўвайшла ў беларускую культуру ў XV-XVI стст. А вось ці не першым асобным эміграцыйным перакладным выданнем стаўся друк кніжачкі «Про багацтво і бедносць» у 1881 г. у Жэневе. Гэта быў пераклад з украінскай брашуры, напісанай Сяргеем Падалінскім.

Трэба адзначыць, што беларуска-ўкраінскі ўзаемапераклад на эміграцыі мае даўнюю гісторыю. Гэта і зразумела: аб’яднаныя агульным ворагам на радзіме, яны і на выгнанні спатыкалі падобныя перашкоды, таму і намагаліся дапамагаць адно аднаму. Украінская газета «Новйті» (1946. 6 верасня) пісала: «Пераглядаючы нумары літаратурна-мастацкага часопісу «Шыпшына» і органа праваслаўных беларусаў «Зьвіняць званы Сьвятой Сафіі», мімаволі даводзіцца паўтараць словы «Жыве Беларусь!», жыве краіна, доляякойу мінулым і сучасным такая падобная да долі нашага народу, а часам проста аднолькавая».

²⁷² Дзеля гістарьгчнай праўды трэба адзначыць, іпто адным з першых аб перакладах напісаў Барыс Сачанка. Дзеля той самай праўды трэба і зацьітаваць напісанае: «Пераклады. Іх няшмат, і амаль усе яны, за невялікім выключэннем, не надта высокай якасці» (Б. Сачанка. Сняцца сны аб Беларусі... Мінск, 1990. С. 62).

Першым сур’ёзным і бадай адзіным даследаваннем на сёння варта лічыць артыкул Вітаўта Кіпеля Notes on Belarusian-American-English Literary Relations. Гл.: Запісы БІНіМ. № 20. Нью-Ёрк, 1992. С. 108—118.

²⁷³ Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя. Т. 1-2. Мінск, 1999.

Прыязна складваліся асабістыя адносіны і паміж пісьменнікамі, што таксама спрыяла перакладчыцкай дзейнасці. Перакладалі шмат і ахвотна: Міхась Кавыль²⁷⁴ — Яра Славуціча, М. Рыльскага, П. Тычыну; Наталля Арсеннева — М. Драй-Хмару; Алесь Салавей —Леаніда Палтаву;

Масей Сяднёў — Славуціча і Палтаву; Уладзімір Дудзіцкі²⁷⁵ — Тараса Шаўчэнку; Янка Золак²⁷⁶ — Я. Пітруса, А. Навіцкага, Вол. Свідзінськага, Тараса Шаўчэнку, Лесю Украінку ²⁷⁷.

У 1989 г. у Эдмантане было выдадзена «Выбранае» Яра Славуціча ў перакладах Масея Сяднёва, Міхася Кавыля, В. Бірыча (Антона Адамовіча). У прадмове да кнігі Сяднёў называе

аўтара «вялікім прыяцелем беларусаў»™.

Яр Славуціч на беларускай канферэнцыіў Канадзе. 1971 г.

²⁷⁴ Міхась Кавыль(сапр. Язэп Лешчанка. нар. 01.12.1915 г., в. Покаршава (сёння Слуцкі р-н Мінскай вобл.), пісьменнік, рэдактар, грамадскі дзеяч.

²⁷⁵ Уладзімір Дудзіцкі (сапр. Гуцька, на эміграцыі Гіцкі; 08.01.1911, в. Дудзічы (сёння Пухавіцкі р-н Мінскай вобл.)—пасля 1976), літаратар, публіцыст, грамадскі дзеяч.

²⁷⁶ Антон Даніловіч (псеўд. Янка Золак. Яз. Дольны і інш. 01(14). 11.1912, в. Лучнікі (сёння Слуцкі р-н Мінскай вобл.) — 30.12.2000, Мілтаўн, Ныо-Джэрсі, ЗША), пісьменнік, журналіст, выдавец, грамадскі дзеяч.

²⁷⁷ Палтава, Л. Пераклады [А. Салаўя, Н. Арсенневай] II Конадні. 1955. № 3. С. 47-48; 3 украінскага: Пераклады [М. Кавыля, В. Бірыча] // Конадні. 1955. № 4. С. 49-50; 3 украінскае літаратуры: Яр Славуціч, Ігар Кастэцкі, Леанід Палтава, Олэкса Вератэнчанка ў перакладах Масея Сяднёва, Янкі Юхнаўца, Алеся Салаўя // Шыпшына. 1947. № 5. С. 43—48; Золак, Я. Творы. 1981. Т. 2.

²⁷⁸ Падрабязней пра беларуска-ўкраінскія літаратурныя сувязі гл.: Юрэвіч, Л. Да гісторыі беларуска-ўкраінскіх літаратурных сувязей // Беларус, № 454. Травень 1998. С. 5.

Ахвотна рабіліся пераклады і з польскай мовы. Найбольш значным дасягненнем, відаць, трэба лічыць зроблены ў 1956 г. айцом Пятром Татарыновічам пераклад рамана Г. Сянкевіча «Quo Vadis» ²⁷⁹. Калі ж перакладалі творы сучасных польскіх паэтаў, кіраваліся, як і ў выпадку з украінскімі пісьменнікамі, не толькі мастацкімі крытэрыямі, але і ідэалагічнымі: у першую чаргу даць пераклады тых паэтаў, хто з’яўляўся носьбітам нацыянальнай ідэі, уважаў сябе ворагам Савецкага Саюза, расійскай палітыкі. Гэтак, у часопісе да публікацыі вершаў паэта Юзафа Лабадоўскага ў перакладах Наталлі Арсенневай і В. Бірыча падавалася рэдакцыйная ўрэзка: «Юзэф Лабадоўскі — выдатны сучасны польскі паэта, цяпер жыве на эміграцыі, у Гішпаніі. Нарадзіўся 19 сакавіка 1909 г. у Сувальшчыне. Бацька паходзіў з Украіны, маці зь Беларусі. У1951 г. у польскім парыскім часапісе «Kultura» апублікаваў «Анталёгію беларускай паэзіі», у якой даў пераклады ў польскую мову вершаў Купалы, Багдановіча, Коласа, Жылкі, Арсеньневай, Танка, Геніюш, Хадыкі, Дудзіцкага, Сяднёва, Салаўя. Для азнаямленьня беларускага чытача з паэтам і зь ягонымі дасканальнымі перакладамі зьмешчаныя тутака ягоныя вершы ў перакладзе ў беларускую мову й верш паэта Ўладзімера Дудзіцкага ў перакладзе ў польскую мову Ю. Лабадоўскага» ²⁸°.

Ідэалогія перакладу ішла побач з культураю перакладу; істотна было не толькі каго перакладаць, але і як. Патлумачу сказанае на прыкладзе «Песні пра зубра» Міколы Гусоўскага ў перастворы Наталлі Арсенневай.

Праца над перакладам пачалася яшчэ напрыканцы 1970-х гг. з ініцыятывы дырэктара БІНіМу доктара Вітаўта Тумаша. Зробленыя на той час пераклады ён лічыў недасканалымі: Каспровічам — дакладны, але недастаткова паэтычны, са змененым рытмам, да таго ж няскончаны; літоўскі пераклад В. Казлаўскаса—педантычна дакладным, але па памеру набліжаным да Каспровіча. Пераклад на рускую мову мінскага знаўцы лаціны Парэцкага, наадварот, недакладным, бо пераўзыходзіў арыгінал на 72 радкі. Зробленае ж Язэпам Семяжонам ацэньваў

²⁷⁹ Sienkievic, Н. Quo Vadis: U bielaruskim pierakladzie ks. Dr. P. Tatarynowica. Rym, 1956,—475 s.

²⁸⁰ Конадні. № 2. 1954, C. 48—50.

НаталляАрсеннева. 1971 г.

як палітычную пераробку паэмы²⁸¹.

Таму дырэкцыяй БІНіМу было прапанавана зрабіць з дапамогаю біскупа Часлава Сіповіча новы пераклад, які б адпавядаў арыгіналу паэмы і ў мастацкіх якасцях, і з палітычнага гледзішча. Праца над перакладам была цяжкай, заняла нямала часу, і твор быў надрукаваны адно ў 1996 г.²⁸².

Захаваліся лісты Наталлі Арсенневай да Вітаўта Тумаша, якія даюць уяўленне не толькі пра сам працэс перакладу, складанасці, што паўставалі перад перакладчыкам, але і пра тую розніцу ў падыходзе да арыгіналу і пераствору паміж эмігранткаю Арсенневай і падсавецкім дзеячам Семяжонам:

«Даражэнькі спадар Доктар, нарэшце сабралася Вам адпісаць. Матар ’ялаў да перакладуўмяне цяпер, хіба, хапае. Ідэалам, праўда, быў бы так званы падрадкоўнік — даслоўны пераклад прозай кожнага лацінскага радка, але я разумею, што пры нястачы ў нас сапраўдных лаціністых гэта немагчыма. I таму трэба абысьціся тым, што ёсьць. Каспровічаў пераклад бліжэйшы да арытмэтыкі, чымся да паэзіі, у ім чамусьці шмат чаго няма. Думаю, што пры карацейшым радку яму даводзілася выпушчаць некаторыя падрабязнасыў. Але, ведама, калі «на чорна» перакладу ўсё, буду карыстацца й Каспровічам. Перакладаць, заглядаючы ў кажны радок, я ня ўмею. Бо калі чалавек занурыцца ў пераклад, словы ў сказе неяк самі пачынаюць імкнуць, і перарываць іхны імпэт, штораз заглядаючы ў пераклад чужы,

²⁸¹ Гл.: Песня пра Зубра: [Паэма]: На лацін., бел., рус. мовах / Пер. на бел. мову Я. Семяжона; Пер. на рус. мову Я. Парэцкага, Я, Семяжона. — Мінск: Маст. літ., 1980. — 183 с.

²⁸² Запісы БІНІМ. № 22. Ныо-Ёрк, 1996. С. 4-34.

спрычыняесься да таго, што перарываецца натхненьне й трэба нанова «разаграваць машыну». Ну, а калі будзе скончана праца, дык «на халодна» можна будзе й пераглядаць, і араўноўваць, і папраўляць. Дагэтуль я пераклала 272 радкі. Ад Калядаў, у студзені, блізу нічога не пераклала, розныя клопаты і іншае не давала часу спакойнаўзяцца за працу. За тыдзень мяркуем ехаць у Флярыду, там — Вялікдзень, шмат за гэты час ня зробіцца. Але тады спадзяюся зноў паймкнуць наперад. Я перакладаю «Зубра» з прыемнасьцяй. Да душы мне й разьмер верша, зусім быццам вецер плыве на вершалінах дрэваў у пушчы. Гусоўскі, відаць, быў сапраўдным паэтам»²⁸³.

I яшчэ адзін ліст:

«Даражэнькі спадар Доктар, зь вялікім спазьненьнем адказваю на Вашыя лісты ў справе «Песьні пра зубра». Пераклад Семяжона прачытала пару разоў. Ён добры з аднаго боку, але немагчымы — зь іншых. Першае, ён цалкам супярэчыць асьведчаньням аўтара «Песьні». У адным месцы сам Гусоўскі кажа, што ён стараецца ўжываць толькі гэткія словы й выразы, якія будуць даспадобы ягонаму апекуну й працадаўцу, біскупу Эразму Плоцкаму і «ў згодзе із стпанам сьвятарскім». А ў Семяжона раз-пораз гэткія выразы, як «нагой у азадак», «дрэйфіў», «адвальваў ня скупа» (гэта Вітаўт — сьвятарству!). Гэтаксама ў яго поўная супярэчнасьць з аўтарам у паглядзе на князя Вітаўта. Для Гусоўскага Вітаўт — ідэал, якім ён захоплены, а ў Семяжона Вітаўт «князь вар’ят», із «шалёнай прыхамацяй», «факелыйчык войнаў са слабым, а з дужым — анёлміратворца». Тэндэнцыя тут гэткая выразная, што нават не патрабуе аніякае праверкі з лацінскім тэкстам. Калі я скончыла чытаць, у мяне застаўся вялікі нясмак, ну й пратэст. Урасейскім перакладзе нічога гэткага няма. Пераклад гэты спакойны, у меру паэтычны і амаль заўсёды ў згодзе з аўтарам «Песьні». Вітаўта Парэцкі нідзе ня лае. Ды й мова ягоная скрозь «у згодзе із станам сьвятарскім»²⁸⁴.

²⁸³ Ліст Наталлі Арсенневай да Вітаўта Тумаша захоўваецца ў архіве БШіМу.

²⁸⁴ Ліст Нагаллі Арсенневай да Вітаўта Тумаша захоўваецца ў архіве БІНіМу.

Паколькі размова зайшла аб Наталлі Арсенневай, хацелася б згадаць і іншыя творы, перакладзеныя ёю, адзначыўшы шырыню абсягу: Уільям Шэкспір «Рамэа і Джульета. Пралог» ²⁸⁵, Г. фон Кляйст «Разбіты кубак»²⁸⁶, Герхард Гаўптман «Затонуты звон»²⁸⁷, вершы Гётэ, Адама Міцкевіча (у тым ліку ўрыўкі знакамітых «Дзядоў»²⁸⁸).

Пры параўнальнай нешматлікасці перакладаў мастацкай літаратуры ўсё ж набытак даволі значны. Асобнымі выданнямі выходзілі кнігі Роберта Стывенсана «Чортава бутэлька»²⁸⁹, Оскара Уальда «Шчасьлівы прынц»²⁹⁰, Даніэля Дэфо «Рабінзон Крузо»²⁹¹, Джонатана Свіфта «Падарожжа Гулівера да волатаў у краіне Бробзынгнаг»²⁹², «Парсіваль» ²⁹³.

Друкаваліся цэлыя блокі перакладных твораў; прыкладам, у адным з нумароў часопіса

²⁸⁵ Наперад (Лювэн). № 25. 1953. С. 51-55.

²⁸⁶ Пераклад быў зроблены ў 1943 г. у Мінску.

²⁸⁷ Сакавік.№ 1 (2). 1948. С. 26-34; Конадні. № 1. 1954. С. 52-68; Конадні. № 2. 1954. С. 51-67.

²⁸⁸ Арсеньнева, Н. Між берагамі. Ню Ёрк, 1979. С. 309-317.

²⁸⁹ Стывэнсан, Р. Л. Чортава бутэлька/ Пер. з ангел. Б. Г. [Баляслаў Грабінскі] і В. Т.[Вітаўт Тумаш]. Ватэнштэт, 1947. — 51 с.

²⁹⁰ Уайльд, О. Шчасьлівы прынц / Пер. з ангел. Л. Хвалько. Ватэнштэт, 1947. — 21 с. Шкода, што пра гэтыя пераклады нічога невядома на Беларусі сёння. Гэта не проста мёртвая спадчына; перавыдадзеныя, творы і зараз могуць працаваць на культуру. I не трэба было б тады, друкуючы пераклад турэмнай споведзі О. Уальда ў час. «Крыніца», згадваць як адзінае выданне «Салавей і Ружа» 1978 г. (Дубянецкая, Г. Пра жэўжыкаў і горкія лекі // Крыніца. № 64. 2001. С. 132).

²⁹¹ Дэфо, Д. Рабінзон Крузо / Пер. з ангел. С. Коўш. Ватэнштэт, 1947. — 46 с.

²⁹² Swift, J. ПадарожжаГулівэрадаволатаўу краіне Бробзынгнаг/Пер. В. П.

[Вацлаў Пануцэвіч]. Фленсбург, 1949. — 79 с.

²⁹³ Парсіваль: Сярэдневяковая легэнда/ Пер. зь ня.м. Л. Галяка. Ватэнштэт, 1947.— 70 с.

Вокладка кнігі «Парсіваль».

1947 г.

«Сакавік» ²⁹⁴ пад рубрыкаю «3 сусветнае скарбніцы» былі надрукаваныя імпрэсія «Выгнанец» Дэ Лем’ен у перакладзе I. Дальняй, «Зварот у далі дзён маленства» Уільяма Сараяна ў перакладзе М. Вольнага, казка Г.-Х. Андэрсэна «Сьвінапас» у перакладзе Ул. Ш-ца, а таксама пачатак казачнай драмы Г. Гаўптмана «Затонуты звон».

Уладзімір Клішэвіч перакладаў рубаі Амара Хаяма²⁹⁵.

Сваімі перакладамі з Мікеланджэла, Гётэ, Гейнэ, Мерымэ вядомы Масей Сяднёў²⁹⁶. Рыльке перакладаў Алесь Салавей.

Міхась Кавыль, акрамя згаданай ужо ўкраінскае мовы, перакладаў з англійскае (Н. Гімбел), польскае (В. Гамуліцкі, Л. Падгорскі-Аколаў), рускае (Б. Пастэрнак).

Але перакладамі займаліся не толькі прызнаныя пісьменнікі, ды друкаваліся яны не толькі ў «Конаднях» ці «Сакавіку», «Бацькаўшчыне» ці «Беларусе». Магчымасць навучання замежным мовам, як сучасным, гэтак і класічным, вольны доступ да карыстання набыткам заходніх кулыураў вабілі беларусаў розных пакаленняў, рознай адукацыі паспрабаваць сябе ў перакладзе²⁹⁷.

Адсутнасць мура — як палітычнага, гэтак і моўнага — паміж пісьменнікамі, эмігрантамі з Беларусі, і вольным светам, дазваляла не толькі далучацца да таго, што мы звыкла мянуем здабыткамі сусветнай культуры, але і — што не менш істотна— рабіць гэта своечасова, не запознена — на гады і дзесяцігоддзі.

Прыкладам, калі ў 1950 г. да друку рыхтаваўся чарговы, 10 нумар часопіса «Шыпшына», акрамя апавядання Сараяна

²⁹⁴ Сакавік. № 1 (2). 1948. С. 26-37.

²⁹⁵ Гл.: Юрэвіч, Лявон. Архіўная кніга. Нью-Ёрк, 1997. С. 212—256.

²⁹⁶ Сяднёў, М. А часу больш, чым вечнасьць. Глен Коў; Нью-Ёрк, 1989. С. 61-91; Ён жа. Масеева кніга. Мінск, 1994. С. 183-192. Дарэчы, цікава параўнаць перакладніцкую дзейнасць Масея Сяднёва з мастацкай літаратуры, разуменне ім важнасці перакладаў для развіцця нацыянальнай культуры — і адначасова непрыманне і неразуменне не меншай важнасці перакладаў рэлігійных тэкстаў (Сяднёў, М. Да пьітання перакладаў рэлігійных тэкстаў на беларускую мову II Культура беларускага замежжа: БеларускаАмэрыканскія гістарычна-культурныя ўзаемадачыненьні: Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 5. Мінск, 1995. С. 71—74).

²⁹⁷ Напрыклад: Фэдрус. Варона і ліса. Воўк і ягнё. Жаба і вол. Ліса і вінаград / Пер. баек з лац. М. Фабулевіча // У вьграі. № 1. 1947. С. 28—29; Два залатыя яблыкі: Калядная зага зь Ніжняе Аўстрыі / Пер. Ал. Крыжаноўскі // Сьветач Хрыстовае навукі. № 12 (60). Сьнежань 1961. С. 7—8.

«Грунт пад нагамі» ў перакладзе Міколы Вольнага²⁹⁸ і ўрыўка з рамана С. Максімава «Алім Ахтураў у Патокіна» ў перакладзе Юркі Віцьбіча, акрамя перакладаў Уладзіміра Клішэвіча²⁹⁹ з Сафо і Міхася Кавыля з Гётэ, мелася быць надрукаванай нобелеўская прамова Уільяма Фолкнера 1949 г. — у перакладзе Міколы Вярбы (Сільвановіча)³⁰⁰:

«Я адчуваю, што ўзнагарода гэтая прысуджана ня мне як чалавеку, але маёй працы — працы майго жыцьця, што складаецца з поту й душэўных пакутаў і рабілася ня дзеля славы й меней за ўсё дзеля выгоды, але дзеля таго, каб з матар ’ялаў чалавецкага духу стварыць нешта тое, чаго дагэтуль не існавала. Такім чынам, я лічу, што ўзнагарода гэтая мне не даецца, але толькі даручаецца. Няцяжка будзе знайсьці грашоваму ейнаму боку прыстасаваньне. Але я хачу знайсьці ж такое прыстасаваньне й зьвязанай з гэтай узнагародай вядомасьці, карыстаючыся гэтым момантам як вяршыняй, зь якой мяне, магчыма, пачуе мужчынская й жаночая моладзь, што прысьвяціла сябе такой жа пакугпнай працы й што ўжо мае ў сваім асяродзьдзі таго, хто калісьці будзе стаяць на тым мейсцы, дзе зараз стаю я.

Сучасная нашая трагедыя —усеагульны й паўсюдны фізычны жах. Мы адчуваем яго гэтак доўга, што ён робіцца нязносны. Гэта ўжо не духоўная праблема. Цяпер гэта толькі пытаньне: калі мяне ўзарвуць у паветра. У сувязі з гэтым малады пісьменьнік спакідае без увагі праблемы чалавечага сэрца — адзіныя праблемы, якія з ’яўляюцца крыніцай добрае гістарычнае працы, бо гэта адзінае, аб чым варта пісаць, бо толькі яно заслугоўвае працы й пакутаў»³⁰'.

Мікола Панькоў (псеўданім Мікола Вольны і інш., 12.06.1911, Люцын (сёння Лудза, Латвія) — 07.01.1995, ЗША), грамадскі дзеяч, бібліёграф, публіцыст.

²⁹⁹ Уладзімір Клішэвіч (12.03.1914, в. Краснадворцы (сёння Салігорскі р-н Мінскай вобл.) — 14.11.1978, Лос-Анджэлес, ЗША), пісьменнік, грамадскі дзеяч.

³⁰⁰ Мікола Сільвановіч (псеўданім Вярба, 09.04.1917, в. Вірадова (сёння Маладзечанскі р-н Мінскай вобл.) —13.07.1975, Вініпег, Канада), грамадскі дзеяч, літаратар, філатэліст.

³⁰¹ Пра нявыдрукаваны нумар часопіса «Шыпшына» і матэрыялы з яго гл.: Літаратурная спадчына: новы ўтяд // Беларус. № 432. Люты 1996. С. 7.

7

zo-> ^й;

С               ^атЛЧ^^

hf.^^

■ÜifiXi: ßS^^'      ■

Ў(Ф>І^Ц^

Аўтары перакладаў адгукаліся не толькі на запатрабаванні часу, але і на канкрэтныя патрэбы беларускай справы. Прыкладам, пераклады вершаў Эзры Паўнда ў выкананні Янкі Юхнаўца³⁰², Зоры Кіпель і Янкі Запрудніка (адцемім — не перакладчыкаў па спецыяльнасці) суправаджаліся наступным тлумачэннем:    «Бела-

рускі інстытпут навукі іі мастацтва надоечы

Рукапіс перакладу Янкам Юхнаўцом атрымаў запытальнік верша Томаса Эліёта                                       аб перакладах твораў

Эзры Паўнда на беларускую мову для ўключэныія ў бібліяграфію, якая рыхтуецца ды неўзабаве мае выйсьці ў амэрыканскім выдавецтве. Зь ініцыятывы інстытуту зроблена колькі першых перакладаў вершаў Эзры Паўнда» ³⁰³. Інакш кажучы, пераклад быў выкарыстаны для зазначэння самой назвы Беларусь у амерыканскім бібліяграфічным даведніку сусветнавядомага паэты — вось тое класічнае паяднанне ідэалогіі і культуры ў перакладах

эміграцыі.

Янка Юхнавец пазней надрукаваў нізку перакладаў яшчэ аднае культавай постаці заходняй культуры — Томаса Эліёта³⁰⁴.

Гаварыць аб перакладах на эміграцыі і абмінуць постаць Яна Пятроўскага³⁰⁵ — наўрад ці магчыма. Хоць ягоная дзейнасць

³¹⁾² Янка Юхнавец (03.10.1921, в. Забродак (сёння Докшыцкі р-н Віцебскай вобл.) — 06.01.2004, Нью-Ёрк, ЗША), літаратар, мастак.

³⁰³ Запісы БІНіМ. № 19. Нью-Ёрк, 1989. С. 150-157.

³⁰⁴ Т. S. Elliot у перакладах Янкі Юхнаўца П Беларус. № 462. Красавіктравень 1999. С. 7.

³¹⁾⁵ Ян Пятроўекі (07.01.1905, Слуцк (сёння Мінская вобл.) — 19.01.2001, Гейнсвіл, Фларыда, ЗША), рэлігійны і грамадска-культурны дзеяч. пратэстанцкі прапаведнік, выдавец, літаратар, перакладчык.

добра вядомая, дазвольце, прынамсі пералічыць тыя выданні: Вернер Ёгер «Тэалёгія грэцкіх думаньнікаў» (1980), «Роздумы» (1978) Марка Аўрэліуса (сумесна з М. Кавылём), Вілыельм фон Гумбальт «Унутраная хворма мовы» (1988). I, натуральна, пераклады «Дыялёгаў» Платона. Пры ўсіх магчымых (і часам даволі слушных) закідах³⁰⁶ аўтару перакладаў трэба прызнаць: нічога падобнага ў Беларусі не зроблена да сёння.

Ян Пятроўскі. 1985 г.

³⁰⁶ 3 ліста Юркі Віцьбіча да Вітаўта Тумаша ад 02.04.1967: «Спадзяюся, што Вы атрымалі мой ліст ад 29.3.67 г., у постскрыптыме якога прыгадаў аб «Абароне Сакрата» Платонаў перакладзе Айца Пятроўскага. Усё-ж, нягледзячы на тое, што час і хвароба перашкаджалі гэтаму, але падрабязна пазнаёміўся з кагадзе адзначаным перакладам, паводля просьбы перакладчыка. А паколькі пра гэты пераклад згадваецца ў№ 11 «Абежніку БІНіМ», дык вырашыўза патрэбнае пазнаёміць і Вас з копіяй майго ліста Айцу Др. Пятроўскаму ад 1.4.67 г., які адначасна Вам дасылаю.

Каб перакладаць з аднае мовы на іншую, патрабуецца бяззаганнае веданьне й першае й другое. Гэтае патрабаваньне асабліва датычыць выдатных помнікаў кулыпуры, да якіх без сумлеву належыць «Абарона Сакрата» Платона. Па сутнасьці пераклад тут зьяўляецца навуковай працай. Ня ведаю, наколькі добра Айцец Пяпгроўскі валодае старагрэцкай мовай (прыпушчаю, што ня добра, бо Сакрату зусім не ўласьцівая стылёвая неахайнасьць, як, напрыклад, паўторы аднаго тэрміну па 5~6 разоў у адным-жа сказе), але беларускую літаратурную мову ён, як на мой пагляд. ведае блага. Таму і ягоная праца стаіць, на жаль, на ўзроўні аматарскім, а не навуковым.

Слоў няма, нам дагэтага не прызвычайваііца. Хіба-ж Сп. Др. Ян. Станкевіч карыстаўся старажыдоўскай мовайу перакладзе Бібліі (Біблі?) на, прабачце, беларускую мову? Сумна, што ён прытрымліваўся пры гэтым не беларускае мовы, а, як той маўляў, Янкінага дыялекту стараліцьвінаўскае. Ня менш сумна, што й пераклады Айца Татарыновіча, засьмечаныя часта-густа барбарызмамі, паветалізмамі й новатворамі». (Захоўваецца ў архіве БІНІМу).

Вядома, тут згадана далёка не ўсё і не ўсе. Але нават пералічанае — як ацаніць? Багаты ўнёсак? Малы?

Адказ будзе відавочны, калі плён эміграцыі параўнаць з справаздачаю Саюза пісьменнікаў Беларусі (а гэта больш за 500 сяброў) за перыяд паміж XII і XIII з’ездамі (1998-2001 гг.) у галіне мастацкага перакладу (матэрыял «Арганізацыйнатворчая работа Саюза беларускіх пісьменнікаў» надрукаваны ў газеце «Літаратура і мастацтва» ад 25 траўня 2001 г.). Дык вось, «на працягу міжз’ездаўскіх гадоў друкаваліся ў літаратурных выданнях пераклады на беларускую мову: з балгарскай — 15 перакладчыкаў; з рускай — 11; з польскай — 8; зукраінскай — 18; з нямецкай — 7; з латышскай — 3; з ліпюўскай — 3; са славацкай — 6; з французскай — 4; з сербскай — 1; са шведскай — 1; з кітайскай — 1; з курдскай — 1 перакладчык»™.

Мікола Вольны (Панькоў).

1950 г.

Дасюль гаварылася аб перакладах у беларускую мову, аб тым самым вакне на Захад. Час сказаць і пра значнасць культурнага вакна на Усход — аб перакладах з беларускае мовы.

У 1948 г. Мікола Вольны (Панькоў) у артыкуле «Сусьветная літаратура й мы» выказаў наступнае: «Калі найперш папытаемся, што ж гэта гэткае сусьветная літаратура, дык адразу пабачым, што гэтае паймо [паняцце. — Рэд.] вельмі туманнае. [...] Шукаючы паважнага ўяўленьня аб сусьветнай літаратуры, часова можам чыста тэхнічна адзначыць яе гэтак: да сусьветнае літаратуры належаць тыя творы, якія перакладзеныя ў 4-5 вялікіх, г. зв. сусьветных моваў Найперш успомнім ангельскую, францу-

скую, нямецкую, пасьляяшчэ італьянскую й гішпанскую

³⁰⁷ Літаратура і мастацтва. 25 мая 2001.

мовы. Маскоўская мова дзеля пашырэньня твораў блізу ня мае ніякага значэньня. [3 гэтым палажэннем мы яе згодны, бо многія творы беларускай літаратуры перакладаліся на «вялікія» мовы з рускай. ■— Рэд.] [...] Найперш трэба, каб творы нейкага пісьменьніка пераклалі ў вадну з 4—5 вялікіх моваў»™.

I гэтак сталася! Эмігранты самі або сваім уплывам на людзей іншых нацыянальнасцяў спрыялі перакладу ў заходнія мовы класічных твораў нашай літаратуры. Паколькі для ацэнкі зробленага ў адносінах да твораў Янкі Купалы і Якуба Коласа існуе выдатная бібліяграфія «Янка Купала і Якуб Колас на Захадзе», укладзеная Зораю і Вітаўтам Кіпелямі, дазволю сабе не спыняцца на гэтых перакладах.

Перакладалі і Максіма Багдановіча. Адным з першых, у 1948 г., часопіс «Сакавік» змясціў пераклады двух вершаў пад назвай «Максім Багдановіч па-нямецку » — «Meine Lieder» і «Emigranten», пазначыўшы, што «вершы гэтыя ўзятыя з падрыхтаванага да друкуў нямецкай мове зборніка вершаў Максіма Багдановіча ў перакладзе Аўгена Энгельгардта»³⁰⁹. У тым самым 1948 г. газета «Бацькаўшчына» выдрукавала некралог А. фон Энгельгарта, напісаны В. Максімовічам (Вітаўтам Тумашам) і змясціла побач верш у перакладзе нябожчыка «Mein Letzter Wunsh». У ягоным жа перакладзе, у 1996 г., быў надрукаваны і «Апокрыф»³¹⁰. Усім вядомыя, стаўшыя ўжо амаль класічнымі, пераклады вершаў Багдановіча ў англійскую мову, зробленыя спадарыняй Верай Рыч³'¹, чыя анталогія «Як агонь, як вада» і сёння з’яўляецца ўнікальным выданнем; прычым унікальным і ў станоўчым плане — сваёю якасцю, ахопам, гэтак і ў адмоўным — тым, што яна адзіная.

Вельмі істотным уяўляецца той факт, што эмігранты перакладалі не адно класікаў, але і сучасных пісьменнікаў, таксама эмігрантаў. Гэтак, канадская газета «The Winnipieg Tribune» ад 24 снежня 1952 г. змясціла ці не першы ў англійскай мо-

³⁰⁸ Сакавік. № 1. (2). 1948. С. 38-39.

³⁰⁹ Сакавік. № 2 (3). 1948. С. 31.

^3,0 Запісы БІНіМ. № 22. Нью-Ёрк, 1996. С. 35-44.

³¹¹ ВераРыч (Vera Rich, 24.04.1936 — 22.12.2009), брытанская паэтка, перакладчыца, журналістка і гісторык.

ве твор эмігранта-беларуса — апавяданне Вольгі Таполі³¹² «Orphan of Forest Wept» з пазначэннем «Беларуская народная легенда» ў перакладзе Леон Косар. Нашмат раней, у 1947 г., Юліянаю Вітан-Дубейкаўскаю³¹³ ў нямецкую мову быў зроблены пераклад кнігі Сяргея Хмары³¹⁴ «Аб багох крывіцкіх сказы» — «Ueberlieferungen von den Goettem der Kriwitschen (Weissruthenischer Mythos)». Але пераклад быў адбіты толькі ў некалькіх асобніках у лагеры Ватэнштэт, а таму застаўся невядомым шырокаму колу нямецкамоўных чытачоў і беларускіх даследнікаў.

Ёсць і свае загадкі ў перакладчыцкай дзейнасці нашае эміграцыі. Адна з найболыпых, як для мяне, — пераклады, і шматлікія, вялікай колькасці твораў беларускіх пісьменнікаў у англамоўнай кнізе Антона Адамовіча «Супраціў саветызацыі ў беларускай літаратуры». Ці сам аўтар рабіў усе пераклады, ці хто дапамагаў яму?

Магчыма, самай перакладанай кнігаю сталіся ўспаміны айца Язэпа Германовіча «Кітай — Сібір — Масква», што былі выдадзеныя ў літоўскай³¹⁵, італійскай³¹⁶, польскай мовах³¹⁷. Вяліся перамовы аб перакладзе і ў англійскую мову³¹⁸.

Сведчаннем узроўню, дасягнутага эміграцыяй у перакладчыцкай дзейнасці, і пэўным сімвалам гэтай дзейнасці, і самой

³¹² Вольга Таполя (сапраўднае Зубко, 1902—?), пісьменніца.

^ЗІЗЮліяна Вітан-Дубейкаўская (дзяв. Мэнке, 1886, Вільня — 1969, Нюрнберг. Нямеччына), настаўніца, грамадская дзяячка, мастацтвазнаўца.

³¹⁴Сяргей Хмара (сапраўднае Сіняк, на эміграцыі Марыян Зіняк, 25.05.1905, в. Казлоўшчына Слонімскага пав. (сёння Дзятлаўскі р-н Гарадзенскай вобл.) — 04.09.1992, Таронта, Канада), паэт; публіцыст, грамадскі дзеяч, выдавец.

³¹⁵ Hermanovicius, J. Міс Kun. Raudonuju Stovyklose... Londonas, 1969. — 359 s.

³¹⁶ Hermanovic, G. Cina — Siberia — Mosca: Marx e Lenin in Ralta. Roma, 1969. —340 s.

³¹⁷ Hermanovicz, J., ks. Chiny — Sybir — Moskwa: Wspomnienia misjonarza z lagrow sowieckich. London, 1966. — 291 s.

³¹⁸ Юрэвіч, Лявон. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью-Ёрк: БІНІМ, 1999. С. 65. У архіве а. Язэпа Германовіча ў Скарынаўцы захоўваюцца таксама машынапісы рускамоўнага, нямецкага і англійскага перакладаў успамінаў. Гл.: Гардзіенка, Натальля. Архівы Беларускай бібліятэкі й музэя імя Францішка Скарыны ў Лёндане // Запісы БІНіМ. №31. НьюЁрк — Менск, 2008. С. 73-100.

эміграцыі, урэчаісненай ідэяй яе бачыцца «Беларускі Трыстан», перакладзены Зорай Кіпель у англійскую мову³¹⁹: твор заходняй кулыуры, перакладзены ў беларускую мову і ўспрыманы як твор нашае культуры, «вярнуўся» на Захад у перакладзе дзеяча дыяспары.

Як напісаў у вершы мінскі перакладчык «Трыстана» ў сучасную беларускую мову, што да гэтага пераклаў працу Янкі Запрудніка «Беларусь на гістарычных скрыжаваннях»³²⁰, Мікола Раманоўскі:

Зацьны чытелнйку, рачь ей не гребоватй Анй зла на тлумача вь срдцу не ховатй, Лечь што ся знайде неслоушне выпйсано, ласкаве тое nonpaeumu^²¹.

³¹⁹ The Byelorussian Tristan. New York, 1988. — 163 p. Ёсць таксама пераклад нашага «Трыстана» ў італійскую мову: II Tristano biancorusso I Emanuela Sgambati. Firenze, 1983. — 509 p.

³²⁰ Запруднік, Я. Беларусь на гістарычных скрьіжаваннях. Мінск, 1996. — 326 с.

³²¹ Раманоўскі, М. Егшкграмма на законьчене преложеня Трышанова // ARCHE. 2000. № 9. С. 90.

БІЯГРАФП

ТАНАЛЬНАСЦЬ БІЯГРАФІІ

ЯК ЭНЦЫКЛАПЕДЫЧНАГА ЖАНРУ

(Да стварэння «Энцыклапедыі беларускага замежжа»)³²²

Праца над канцэпцыяй ЭБЗ³³ вылучыла перад рэдакцыйнай калегіяй шэраг пытанняў-праблемаў, што тычаць у першую чаргу тэрміналогіі, дакладней, выкліканыя яе адсутнасцю, з якіх геаграфічныя — што адносіць да дыяспары / замежжа, а што не — далёка не самыя складаныя.

Напэўна, найбольш вострае пытанне — гэта праблема персаналіяў. Якім прынцыпам кіравацца, гісторьіка-культурным ці гісторыка-палітычным? Karo можна назваць дзеячам эміграцыі / замежжа і ўключыць у слоўнікавы рэестр, а каго абмінуць; паводле якіх фармальных крытэрыяў адасобіць беларусаведаў, беларусазнаўцаў ды «вялікіх замежных сяброў Беларусі» ад проста эмігрантаў, чым вымераць актыўнасць у галіне беларускай справыі Ці дастаткова аднае акцыі (напрыклад, арганізавання выклікаў з лагераў DP у ЗША на стыку 1940-х — 1950-х, удзелу ў пабудове царквы), ці ўсё жыццё мусіць быць звязана з беларускаю дзейнасцю? I як пісаць біяграфію гэтага непрафесійнага беларуса: каб беларускі момант быў адно эпізодам у артыкуле ці будаваць біяграфію вакол эпізоду? Тут заўважу, што ў гэтым кантэксце пад біяграфіяй маецца на ўвазе не пражытае чалавекам жыццё, а тэкст, біяграфічны артыкул.

³²² Тэкст быўупершыню апублікаваны ў: Запісы БІНіМ. № 30. Нью-Ёрк — Менск, 2006. С. 223-230. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

³²³ Ідэя стварэння Энцыклапедыі беларускай дыяспары / беларускага замежжа, ініцыяваная Лявонам Юрэвічам і падтрыманая Згуртаваннем беларусаў свету «Бацькаўшчына», была агучаная ў 2005 г. і актыўна абмяркоўвалася на Чацвёртым з’ездзе беларусаў свету 16-17.07.2005. Аднак распачатая праца не была скончаная. — Рэд.

Нават болей: расстаноўка акцэнтаў уплывае не толькі на наяўнасць тае ці іншае персаналіі ў ЭБЗ або памеру ейнай біяграфіі, але і акцэнтаў гэтае персаналіі, што ў сваю чаргу паўплывае на ўспрыняцце героем (калі той жывы) ці неабыякаваю грамадскасцю біяграфіі. Калі ж герой не жыве, адказнасць яшчэ болыпая, бо напісанне біяграфіі — гэта, па сутнасці, вяртанне імя да жыцця, ратаванне ад смерці: пакуль імя жыве ў свядомасці людзей, існаванне героя працягваецца.

Панятак «біяграфічны энцыклапедычны (слоўнікавы) артыкул» (БЭА) наўпрост звязаны са словам агіябіяграфія — святажыццяпіс, жыццё святога³²⁴. На думку даследніцы Любові Ляўшун, агіяграфічны жанр быў прадстаўлены дзвюма формамі, варыянты якіх сёння, відаць, можна знайсці ў біяграфічным артыкуле: 1) уласна жыціе-«біёс»: шлях ад нараджэння да смерці; 2) мартырый (сведчанне): апісанне пакутніцкай смерці з невялічкаю перадгісторыяй (у нашым выпадку месца пакутніцтва зойме якраз беларуская праца)³²⁵. Адным словам, працягвае Л. Ляўшун са спасылкаю на Дзмітрыя Ліхачова, гэта «ўрачысты парад ягонага жыцця»³²⁶.

За прамінулыя часы ўспрыняцце БЭА змянілася, і сёння ён можа стварацца як apologia (абарона) ці нават як damnatio memoriae (праклён памяці), але ў масавым разуменні ён усё адно застаецца пераважным чынам як vita — жыццё.

Як і сярэднявечныя агіябіяграфіі, сучасныя БЭА грунтуюцца на:

—   рэальных дакументах — архіўных матэрыялах;

—   сведчаннях сучаснікаў — успамінах;

—   пазнейшых аповедах — доследах.

Розніца ў тым, што агіябіяграфіі ніколі не пісаліся на падставе аўтабіяграфіяў, успамінаў саміх герояў, як гэта нярэдка адбываецца з БЭА і, відавочна, не на карысць.

³²⁴ Левшун, Л. Очеркн нсторлн восточнославянской средневековой кннжностн: эволюцня творческнх методов. Мннск: Европейскнй гуманнтарный уннверснтет, 2000. С. 103.

³²⁵ Левшун, Л. Очеркн нсторнн восточнославянской средневековой кннжностн... С. 103.

³²⁶ Левшун, Л. Очеркн нсторнн восточнославянской средневековой кннжностн... С. 106.

Разгледзім, напрыклад, біяграму Людвіка Зарэчнага (Галубовіча), трымаючы ў галаве пытанні пра:

— быць ці не быць ёй у ЭБЗ,

— акцэнты ў БЭА,

— з якіх крыніцаў яна мусіць складацца.

Дадамо, што аўтар гэтых радкоў аніяк не прэтэндуе на вырашэнне праблемы — адно хоча звярнуць на яе ўвагу.

На сёння мне вядомы толькі адзін БЭА пра Людвіка Зарэчнага — у даведніку Пятра Казака «Беларускі нацыяналізм»³²⁷:

Зарэчны Людвіг (Галубовіч, 17.05.1915 — 15.09.1964), беларускі вайсковы дзеяч, нацыяналіст. Перад вайной удзельнічаў у беларускім антысавецкім падпольлі. Маёр Беларускай Краёвай Абароны. На эміграцыі ў 1950 г. стварыў баявую вайсковую арганізацыю «Беларускі Вызвольны Рух», якая спачатку дзейнічала кансьпіратыўна. Быў арганізаваны вышкал беларускіх вайскоўцаў і адмысловая афіцэрская школа БВР. 3 дапамогай ангельскіх спэцслужбаў у Беларусь і Польшчу засылаліся сябры БВР. Пасьля канфлікту з прэзыдэнтам БЦР Радаславам Астроўскім яшчэ нейкі час спрабаваў арганізаваць «трэцюю сілу» на эміграцыі, але беспасьпяхова. Адышоў ад палітычнай дзейнасьці, стаў сьвятаром. Памёр пры нявысьветленых абставінах у Заходняй Нямеччыне. Пахаваны ў Глядбахў²*.

Пры артыкуле няма ніводнай спасылкі на літаратуру, на крыніцу інфармацыі, але заўважым адразу легендарнасць (міфалагічнасць), уласцівую агіябіяграфіі: смерць пры нявысветленых абставінах. (Падобным прыёмам карыстаўся таксама Барыс Сачанка, апісваючы адыход прыміранага з БССР эмігранта Уладзіміра Клішэвіча, які «марыў вярнуцца на Радзіму, каб зноў тут жыць, аднак нечаканая і ў нейкай ступені загадкавая

³²⁷ Беларускі нацыяналізм: Даведнік /Укл. Пятро Казак. Менск: Голас Краю, 2001. Укладальнік Пятро Казак. Ад моманту публікацыі гэтага тэксту, біяграфічныя матэрыялы пра Людвіка Зарэчнага (Галубовіча) з’явіліся ў колькіх публікацыях. Напрыклад: Гардзіенка, Натальля. Беларусы ўВялікабрытаніі. Мінск, 2010. С. 285—308; Гардзіенка, Натальля. Людвік Галубовіч (Зарэчны) і Дзьмітры Касмовіч у лістах 1951—1953 гг. // Запісы БІНіМ. № 34. Нью-Ёрк —Менск, 2011. С. 271-301.

³²⁸ Цытуецца паводле электроннай версіі сайту «Slounik.org» (slounik. org/32056.html).

смерць 14 лістапада 1978 г. не дазволіла яму зрабіць гэта»³²⁹.~)

Паўтаруся: гэта тым часам адзіная інфармацыя ад даследніка, але не адзіная наогул. У часопісе «Беларуская Хрысціянская Субожня»³³⁰ друкавалася наступная біяграфічная зацемка'.

«Яго дастойнасьць Кс. Людвік Галубовіч нарадзіўся на Меншчыне. Кончыў вышэйшую юрыдычную асьвету. За супраціў саветызацыіўва Усходняй Беларусі быў арыштаваным і сасланым на пакараньне на пяць год у Сібір. У час вайны прайшоў ахвіцэрскі вышкал у Савецкай Арміі. Апынуўшыся

Лянгенфельд,дня 29.12.52 г.

Дарагня Сп.Дзнма.Надвя я Дзеткм!

Вельмн удвячны за апожнн лнст м яжчэ больш за павнншаваньнн.Прымйпеж,калк ласка,узаймна,нашыя найлепжыя Калядкыя я Ноэагодкня пахадаяьям як най лепшага здароўя,снлаў,н посьпехаў!

Даражэнькн Двнма,Вы проснце газэтн... яа вялякм жаль,першы я чацьверты нумары маю толькн архмўныя н пасладь з гэтнх не маю магчымасыін.Я напмсаў сванм каб пераслалн а ях атрымаю,заразжа даіалю Вам.З йкфарыацыйным Бюлетэнем тоеж самае.Мы вндаем яго вельмк кала усяго нейкнх калч Ц00500 экз. н як разашлем па усжм краянам.то ла мяне даходзкць толькн 3-5 экв«, каб было што паслаць па зацнкаўленнм установам.Надалей»будзем пасыла■ пь рэгулярна.Сорамна,але,на жаль»прыходзкцна сьпьверджваць.жто сеяькя у нажнм "лягеры" толь.кя прэса БВР внходзвць регулярна.Нашая-х"Трыбуна," якую выдае Русак,д«к « дапатопная стрэльба "адкуск патрон" бье 8 кнтзрвалам,раз у чатыры месядыі

У нас усе пакуль жто па стараму.Усе хывы я здаровы.Сынка хрысьцяў Архяепяскап Фялафей п назвалп мн яго Паўлякам.Адным словам.маю двох сыноў:каля бацьку ваб"юпь,то два сыны будуць помсьцядЫ Пераказ на 10 дм.атрымаў,вчыра дзякую! Асобным пакетам высылаю новую газэту»сьвяточны нумар.

Пакуль што бывайце здаровы.Усяго Вам найлепшага. Шчасьлнвага Новага Году н Радасных Калядннх Сьвятаў.Пацалуйце свамх дзетак н перадайце,што мн нм жадаем р'асьцм вялкхммм»олаўнымн я моцнымм на радасьць Вапь-сом м на славу НацынІ

Ліст Л. Зарэчнага (Галубовіча) да Дзмітрыя Касмовіча. 1952 г.

ў палоне, бярэ ўдзел

у адміністрацыі Ўсходняй Беларусі разам з др. Радаславам Астроўскім і маёрам Дз. Касмовічам і М. Вітушкам. Пасьля вайны працуе дараднікам Брытанскай Кантрольнай Камісіі ў Нямеччыне й ёсьць галоўным арганізатарам Беларускага Вызвольнага Руху. Бярэ ўдзел у працах Бруксэльскага Міжнароднага Трыбуналу. Аўтар некалькіх вартасных працаў па раскрываньні сапраўднага аблічча бальшавіцкага рэжыму з даручэньня прафэсараў Гарвардзкага й Калюмбійскага

³²⁹ Сачанка, Б. Сняцца сны аб Беларусі. Мінск, 1990. С. 56.

³³⁰ Часопіс меў назву «Bietaruskaja Chryscijanskaja Suboznia (Naslednica Litouskaje Jadnoty)», выдаваўся ў ЗША ў 1960-1961 гг. Выдавец — Уладзіслаў Рыжы-Рыскі. Выйшла 14 нумароў.

ўнівэрсытэтаў. Ягонаму пяру заўдзячваецца також «Маніфэст Беларускага Вызвольнага Руху»»^т.

Зацемка была змешчаная пасля «Пастарскага Пасланьня да Беларусаў-Каталікоў», якое змяшчае пэўную аўтабіяграфічную інфармацыю, датычную касцельнай палітыкі апалячвання на Беларусі, і падпісана «Ксёндз Людвік Тытулярны Пастар Копыльскага Рэфармаванага Каталіцкага Кальвінскага Касьцёлу».

Паколькі Людвік Галубовіч уваходзіў, разам з Уладзіславам Рыжым-Рыскім³³², Пятром Журавецкім, Вацлавам Мацейчыкам³³³, у рэдакцыйную калегію, можна быць пэўным, што напісаная зацемка менавіта ім ці, прынамсі, пры ягоным удзеле.

Гэта пацвярджае знойдзеная ў архіве БІНіМу «Кароткая біяграфія» ксяндза Людвіка Галубовіча, напісаная ў нямецкім

Мюнхенгладбаху 23 снежня 1960 г. Насамрэч гэта аўтабіяграфія³³⁴:

«Нарадзіўся ў рыма-каталіцкай сям’і ў пасёлку Ратамка каля гораду Менску. Скончыў вышэйшую юрыдычную асьвету. У юнацкія гады ў часы росквіту так званага НЭПу, калі бальшавізм яшчэ не паказаў свайго сапраўднага аблічча, прымкнуў да Камуністычнага Саюзу Моладзі (Камсамолу) Беларусі — ЛКСМБ. Працаваў у дзяржаўных установах БССР: быў Сакратаром Аддзелу Кадраў трэсту «Лесбел»,

Уладзіслаў Рыжы-Рыскі Сакратаром Народнага Камісара

³³¹ Belaruskaja Chryscijanskaja Suboznia (Artadaksalna-Katalickaja). Naslednica «Litoüskaje Jadnoty». № 2 (14). Princeton, 30 studzienia 1961. S. 2.

³³² Уладзіслаў Рыжы-Рыскі (псеўданім У. Сноп, 1925 (?), в. Латыгаль (сёння Глыбоцкі р-н Віцебскай вобл.) — 02.03.1978, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі і рэлігійны дзеяч.

³³³ Групоўка стварылаў ЗША так званы «Беларускі Артадаксальны Каталіцкі Касцёл» — як процідзеянне польскай экспансіі ў Беларусі і адвольна вызначала адзін другога на розныя пасады.

³³⁴ Друкуецца з захаваннем стылістыкі.

Земляробства БССР, Загадчыкам Асабовага Складу Наркамзема й Сакратаром Калегіі Наркамзема БССР. Працаваў Кіраўніком Спраў Паўнаважнага Прадстаўніцтва Народнага Камісарыяту Саўгасу СССР пры СНК БССР, быў Сакратаром Спэцыяльнае Калегіі Вярхоўнага Суда БССР.

Працуючы ў Вярхоўным Судзе БССР пазнаў сапраўднае аблічча савецка-бапьшавіцкае сыстэмы й стаў дапамагаць антысавецкім элемэнтам, караным праз ворганы Вярхоўнага Суда БССР, за што нарэшце быў і сам арыштаваны й высланы на пяць гадоў у Сібір у БАМляг НКВД. У лягерох прымусовае працы ў БАМлягу НКВД працаваў як вязень на розных работах: ляпіў цэглу, грузіў пясок, капаў канавы, а нарэшце быў і ў лягернай адміністрацыі: быў Інспэктарам Атэстацыйнае Камісіі, Старшым Інспэктарам Аддзелу Прапаганды (КВЧ), быў і заступнікам начальніка гэтага ж аддзелу. 3 БАМлягу нарэшце перакінулі ў так званы Бурлаг НКВД. У гэтым лягеры пэвен час быў Камэндантам Штабу, a na звальненьню ад кары змушаны быў надалей заставацца на працы ў гэтым жа лягеры й каля двух гадоў займаў становішча Начальніка Адміністрацыйнагаспадарчае Часьці Штабу Бурлягу НКВД.

Ад працы ў лягерох прымусовае працы ў Сібіры канчаткова звольніўся ў чэрвені месяцы 1941 г., але па дарозе да дому захапіла вайна. Дома прабыў толькі адныя суткі й быў змабілізаваны на фронт ваяваць супроць немцаў. У Чырвонай Арміі скончыў кароткатэрміновую афіцэрскую школу і ў ранзе лейтэнанта заняў становішча Заступніка Начальніка ПФС Штабу палка 19-й Арміі, якая дзейнічала на Заходнім Фронце. У адным з баёў быўранены й захоплены немцамі ў палон.

Знаходзячыся ў палоне да вясны 1942 г. працаваў санітарам у нямецкім. вайскоеа-палявым шпіталі № 2/531, які знаходзіўся ў горадзе Вязьма. Нарэшце, як беларус, быў звольнены з палону й накіраваны на працу ў Аддзел Франтавое Прапаганды нямецкае арміі, адкуль у хуткім часе на загад вайсковых уладаў быў перакінуты на службу ў ворганы мясцовае паліцыі (ОД), дзе быў вызначаны на становішча Начальніка Крымінальнае йПалітычнаеПаліцыі гораду Вязьмы, апазьней і настановішча Начальніка Паліцыі (ОД) ВяземскайАкругі. У часе адступленьня нямецкіх войск з-пад Масквы на загад вайсковага камандаваньня быў пэвен час Цывільным Камэндантам гораду Вязьмы й Вяземскага Гарнізону. Пасьля эвакуацыі з Вязьмы прыбыў

на Беларусь і да апошняга часу працаваў у прыфрантавой паласе. Займаў становішча Начальніка Аховы Бясьпекі (ЗІВА) Рослаўскай, Бабруйскай і СтарадароскайАкругаў^, а адначасна й становішча Інспэктара пры 9-й Арміі па нагляду за дзейнасьцяй мясцовых аддзелаў паліцыі.

Пасьля эвакуацыі зь Беларусі прыбыўу Нямеччыну і ў горадзе Мюнхэне займаў становішча Начальніка Групы СакрэтнаІнфармацыйнае Службы ў ворганах Дзяржаўнае бясьпекі. Пасьля капітуляцыі Нямеччыны быў захоплены амэрыканцамі ў палон і знаходзіўся ў лягеры палонных Фюрстэнфэльдэк. Апошняя вайсковая ранга — маёр.

Ад 1949 да 1953 г. працую ў сыстэме Брытанскай Кантрольнай Камісіі на Нямеччыну на становішчы Дарадчыка па пытаньням савецкае сыстэмы й яе еорганаў. У гэтым жа часе закладаю арганізацыю былых Беларускіх Вайскоўцаў ведамую пад назовам «Беларускі Вызвольны Рух — БВР», якую й ачольваў як Начальнік Галоўнага Штабу БВР, а пазьней — як Старшыня Цэнтральнага Камітэту БВР; апрацаваў праграму гэтае ж арганізацыі — «Маніфэст Беларускага Вызвольнага Руху».

У міжчасе прымаў удзел у працы ведамага Бруксэльскага Міжнароднага Трыбуналу, арганізаванага з ініцыятывы францускага журналістага Давіда Русэ для барацьбы супроць рэжыму канцэнтрацыйных лягераў і прымусовае працы ў СССР.

Мною напісана некалькі вартасных працаў, раскрываючых сапраўднае аблічча савецка-бальшавіцкае сыстэмы з даручэньня відных дзеячаў Гарвардзкага й Калюмбійскага Ўнівэрсытэтаў ЗША. У даным мамэнце працую над тэмай «Беларусь пад нямецкай акупацыяй» у часе апошняй вайны.

У 1955 г. я адышоў ад грамадзка-палітычнае дзейнасьці нашае эміграцыі й заняўся прыватнымі справамі, але жыцьцё й рэчаістасьць пераконваюць мяне ў тым, што заставацца далей пасіўным нельга, а нават і шкодна. 1 я вырашыў аддацца служэньню Богу — маліцца за свой шматпакутны Народ, а праз малітву — знайсьці шлях да Праўды й Справядлівасьці той, якія накрэсьліў нам усім наш Збаўца Езус Хрыстус. А калі ўваскрэсьне Праўда й Справядлівасьць, я веру — уваскрэсьне й наша гаротная Маці-Беларусь, а Народ наш — стане воль-

³³⁵ Старыя Дарогі з ваколіцамі ўваходзілі ў склад Бабруйскай акругі.

Аляксандр Асіпчык

ным і незалежным, ды будзе славіць Езуса Хрыста, Якога народ наш ніколі не выракаўся!»

Шмат якія эпізоды з пададзенай аўтабіяграфіі выклікаюць пэўны недавер: ці ўсе яны насамрэч мелі месца, якія пасады не згаданыя? Пры адсутнасці дакументаў ды архіваў адказаць на гэтыя пытанні не ўяўляецца магчымым, а значыць праблема ўключэння / не ўключэння ў БЭА застаецца нявырашаная ці невырашальная.

Існуе яшчэ памфлет Аляксандра Асіпчыка — аўтара, якому таксама нельга цалкам давяраць, але варта звярнуць увагу на назву: «3 энкавудзістага на ксяндза»³³⁶.

Застаецца, бадай, апошняя крыніца: сведчанні сучаснікаў, успаміны. Аўтарам гэтых радкоў была зробленая спроба пабудаваць біяграфіі лювенцаў на падставе лістоў, дасланых Барысу Рагулю для кнігі пра студэнтаў на эміграцыі³³⁷, але што добра для папулярнай кнігі, наўрад ці прыдаецца для энцыклапедыі.

I ўсё ж сучаснікі могуць скарэктаваць асобныя моманты.

Гэтак, д-р Вітаўт Кіпель з усіх «вартасных друкаваных працаў», не датычных Беларускага Вызвольнага Руху, у сваёй бібліяграфіі³³⁸ фіксуе толькі адну³³⁹ і дадае адмысловы каментар: «Сьведчаньне Людвіка Галубовіча, былога супрацоўніка НКВД у БССР, было адбітае ў колькіх асобніках Саюзам

³³⁶ Асіпчык, А. 3 энкавудзістага на ксяндза. (Для якой мэты?) На суд грамадзкасьці. ЗША, 10 траўня 1961. — 2 с.

³³⁷ Рагуля, Б. Беларускае студэнцтва на чужыне. Лёндан (Канада) — НыоЁрк, 1996, —206 с.

³³⁸ КіпельЗ., КіпельВ. Беларускі й беларусаведныдрук наЗахадзе: Асобныя выданьні. Бібліяграфія. Нью-Ёрк: БІНІМ, 2003. — 582 с.

³³⁹ Livre blanc sur les camps de concentration Sovie

Беларусаў у Бэльгіі й распаўсюджвалася сярод бэльгійскіх урадаўцаў »'^M ■

Гісторык д-р Янка Запруднік, не быўшы асабіста знаёмы з Людвікам Галубовічам-Зарэчным, таксама згадвае, што пра яго казалі як пра даваеннага супрацоўніка органаў НКВД і авантурніка, а пададзеныя ім біяграфічныя факты (ад пасадаў у лагерах да супрацоўніцтва з універсітэтамі) абсалютова не адпавядаюць праўдзе³⁴¹.

Айцец Аляксандр Надсан піша: «Пра Зарэчнага ведаем вельмі мала. Сапраўднае прозьвішча, здаецца, Людвік Галубовіч. 3 Усходняй Беларусі. 3 каталіцкай сям'і. Вельмі магчыма, што перад вайною служыўу НКВД. У Лёндане зьявіўся нечакана ў пачатку 1950-х. Разам з Радаславам Астроўскім заснавалі Беларускі Вызвольны Рух, намагаліся стварыць беларускую вайсковую адзінку, каб ехаць ваявацьу Карэю. Хутка, аднак, Зарэчны прапаў так, як і зьявіўся. Хадзілі чуткі, што ў Нямеччыне займаўся гандлем гарэлкаю. У пачатпку 1960-х зьявіўся зноў але ўжо як «Апостальскі візытатар» заснаванай Рыжым-Рыскім «артадаксачьна-каталіцкай субожні», якая ня мае нічога супольнага з Каталіцкаю Царквою. Праз каропгкі час зьнік бязь сьледу. Адным словам, авантурнік. Магчыма, агент КГБ, хоць катэгарычна сьцьвердзгць не магу. Асабіста зь ім ніколі не сустракаўся»™².

Ведаючы кола знаёмых Зарэчнага, аналізуючы мову аўтабіяграфіі, «Беларускай Хрысціянскай Субожні» ды прыведзеных у іх фактах, з думкамі Вітаўта Кіпеля і Янкі Запрудніка трэба адназначна пагадзіцца. Але гэта не адказвае на самае періпае пытанне: ці трэба біяграфію Людвіка Зарэчнага-Галубовіча ды падобных яму нацыянал-авантурыстаў уводзіць у ЭБЗ?

На думку Юрыя Лотмана, напрыклад, права на біяграфію мае чалавек, які «рэалізуе не руцінную, сярэднюю норму паводзінаў звычайную для дадзенага часу і соцыума, а нейкую складаную і незвычайную, «дзіўную» для іншых, якая вымагае адяго вялікіх высілкаў»³^.

³⁴⁰ Напісаныя Галубовічам іншыя тэксты знойдзеныя нядаўна ў Гувераўскім архіве ў фондзе А. Даліна. (Hoover Institution Archives. Stanford University. Collection A. Dallin. Box 6.)

³⁴¹ Вуснае паведамленне Янкі Запрудніка аўтару ад 12.12.2005.

³⁴² Электронны ліст ад 19.12.2005.

³⁴³ Лотман, Ю. Лнтературная бнографня в нсторнко-лйтературном контексте Н Лотман, Ю. йзбранные статьн. Т. 1. Таллннн, 1992. С. 366.

Згодна з гэтай фармулёўкай, Людвік Зарэчны — якраз найлепшая кандыдатура, а вось «простыя беларусы», успаміны якіх сабраныя, напрыклад, у кнізе Наталлі Гардзіенкі «Беларусы ў Аўстраліі»³⁴⁴, на біяграфіі (нагадаю: тэкст, а не самое жыццё) не заслугоўваюць, хоць, на маю думку, болып адпавядаюць ролі гісторыі — настаўніцы жыцця (historia est magistra vitae).

Ha жаль, yce тры пытанні, пастаўленыя на пачатку артыкула, застаюцца актуальныя:

— ці трэба ў ЭБЗ улучаць біяграфіі «нацыянал-авантурыстаў»;

— якія акцэнты там маюць быць;

—на базе чаго ствараць біяграфіі пры адсутнасці дакументаў: аддаваць перавагу аўтабіяграфіям ці ўспамінам сучаснікаў?

³⁴⁴ Гардзіенка, Натальля. Беларусы ў Аўстраліі... С. 197—341.

УЗНАЎЛЕННЕ БІЯГРАФІІ:

Да гісторыі беларускае эміграцыі ў ЗША першай чвэрці XX стагоддзя

1. Кніжныя людзі

I бачуяў канцы няхітрую прыпіску, Што «кнігу гэтую раб Божы, дзяк Гапон, Дзеля душы сьпісаў у месьце Ваўкавыску У рок сем тысяч сто другі з пачатку дзён».

Максім Багдановіч

У брашурцы «Русскйй Загранйчный Мсторйческйй Архйв прй Мйчйстерстве Мностранных Дел Чехословацкой Республйкй в 1936 году», той самай, дзе ў справаздачы за 1935 г. сярод найболып прыкметных паступленняў пазначаны «Архіў Беларускай Народнай Рэспублікі і арыгінальныя часопісы Рады і Сакратарыяту »^і4\ чытаем пра нашага земляка: «Позднее поступйло архйвное собранйе д-ра Н. К. Русселя-Судзйловского³⁴⁶, состоявшего во главе революцйонной работы средй русскйх военнопленных в Японйй. Доктор Руссель почтй всю свою жйзнь провел вне родйны u в то же время не прерывал революцйонной деятельностй. Осужденный no йзвестному процессу «193» в 1878 г.³⁴⁷, он скрылся загранйцу, жйл сначала на Балка-

³⁴⁵ Русскнй Заграннчный Нсторлческнй Архнв прн Мнннстерстве Нностранных Д ел Чехословацкой Республнкн в 193 6 году. Прага, 1936. С. 45.

³⁴⁶ Мікалай Судзілоўскі-Русель (1850—1930), народжаны ў Магілёве публіцыст, этнограф, хімік, лекар.

³⁴⁷ «Вялікі працэс», суд над удзельнікамі «хаджэння ў народ» адбываўся ад 18(30) кастрычніка 1877 да 23 студзеня (4 лютага) 1878 гт. Лічыцца адным з найвялікшых палітычных працэсаў у дарэвалюцыйнай Расіі.

нах, откуда перебрался в Сев. Амерйку (Сан-Францйско). Натуралйзовавшйсь в Соедйненных Штатах, он переселйлся на Гавайскйе острова, где сделался сначала сенатором, а потом Презйдентом Гавайского сената. Правда, его презйдентство продолжалось, кажется, одно заседанйе, в котором он выступйл с декларацйей о незавйсймостй островов, й сенат немедленно был распугцен. В 1904 году д-р Руссель уехал в Японйю no порученйю О-ва Друзей Русской Свободы (Дж. Кеннан)³⁴*, где стал во главе просветйтельной й революцйонной работы средй русскйх военнопленных, поддержйвая тесную связь с центром С. — Р. e Европе. Умер он в 1931 году в Тянь-Цзйне, где практйковал в качестве врача средй кйтайской бедноты.

Р. 3. Н. Архйв обратгілся к покойному д-ру Русселю о передаче его бумаг в Прагу егце в 1926 г., а он ответнл йздевательскнм пйсьмом: «Касательно apxueoe, вспомйнается сцена йз самарского голода, когда статйстйкй явйлйсь в гізбу nepenuсывать крестьянскйй йнвентарь. Сйдевшая на печй беззубая старуха прошамкала:

— А онй все пйшут, пйшут, — Царйца Небесная...

He обйжайтесь, вся эта архйвность вызывает во мне йменно этй чувства самарской cmapyxu... He хотйте Вы понять й моего отношенйя к самой «ucmopuu», на которую Вы работаете. Помнйтся, Бакунйн³⁴⁹рекомендовал как первыйреволюцйонный шаг «сжечь все архйвы», чтобы прошлое не мешало свободному творчеству будуіцего».

Сам д-р Руссель не следовал заветам Бакунйна й тіцательно сохранял каждую бумажку. В Прагу его собранйе поступйло в 1933 г. В нем, между прочйм, ймеется несколько пйсем д-ра Суп-Ят-Сена³⁵⁰»³⁵¹.

³⁴⁸ Society of Friends of Russian Freedom — арганізацыя аб’ядноўвала ангпійскіх i амерыканскіх палітыкаў і грамадскіх дзеячаў, якія выступалі ў падтрымку рэвалюцыі ў Расіі. Было заснаванае ў Англіі ў 1890, у ЗША паўстала годам пазней.

Джордж Кенан (1845-1924), амерыканскі журналіст, пісьменнік, аўтар кніг пра Сібір і катаржнікаў.

³⁴⁹ Міхаіл Бакунін (1814—1876), расійскі рэвалюцыянер, анархіст.

³⁵⁰ Сунь Ятсен (1866-1925), кітайскі рэвалюцыянер, заснавальнік партыі Гаміндан. У 1940 г. быў названы «Бацькам нацыі».

³⁵¹ Русскнй Заграннчный Нсторнческнй Архнв прн Мнннстерстве Лностранных Дел Чехословацкой Республнкн в 1936 году... С. 13.

Гэта рэдкая раскоша — мець архівы, асабліва калі ідзе размова пра эмігрантаў з Беларусі першай паловы XX стагоддзя. Зрэшты, тое былі надта ж розныя людзі.

Да прыкладу, нямала захавалася сведчанняў пра грамадскіх і палітычных дзеячаў, публіцыстаў, гісторыкаў, сацыёлагаў, літаратараў, збольшага габрэяў па нацыянальнасці, выехаўшых з Беларусі. Пра іх цяпер пішацца як пра ўдзельнікаў (а часткова і стваральнікаў) філасофскай думкі рускага замежжа (наогул, далей у тэксце будзе багата цытатаў у рускай мове, дык хай жа шаноўны чытач набярэцца цярпення). Дастаткова назваць імёны Рафаіла Абрамовіча (сапр. Рэйн) (21.07.1880, Дзвінск Віцебскай губ. — 11.04.1963, Нью-Ёрк); Аляксандра Багданава (сапр. Маліноўскі; псеўд. Н. Вернер, Н. Максймов, Рядовой, 10.08.1873, Саколка Гарадзенскай губ. — 07.04.1928, Масква); Ганны Бургінай (09.02.1899, Беласток — 24.10.1982, Каліфорнія); Давіда Даліна (сапр. Левін, 24.05.1899, Рагачоў Магілёўскай губ. — 21.02.1962, Нью-Ёрк); Усевалада Іванова (07.11.1888, Ваўкавыск Гарадзенскай губ. — 09.12.1971, Хабараўск); Марка Кефалі (сапр. Мордух Камермахер, 25.10.1881, Віцебск — 06.10.1943, Нью-Ёрк); Мікалая Лоскага (24.11.1870, Крэслаўка Дзвінскага пав. Віцебскай губ. — 24.01.1965, Парыж); Восіпа Мінора (13.11.1861, Мінск — 24.09.1932, Сюрэн пад Парыжам); Маісея Астрагорскага (19.02.1854, Семяцічы Бельскага пав. Гарадзенскай губ. — 12.03.1921, Петраград); Льва Петражыцкага (13.04.1867, спадчынны маёнтак Калантаева Віцебскай губ. — 15.05.1931, Варшава).

Але, выглядае, рускія не могуць самі даць рады з усім багаццем уласнага і запазычанага замежжа, адбіраючы адныя вяршкі. От, скажам, і пра пісьменніка Рамуальда Карнасевіча ў энцыклапедыі «Літаратурнае замежжа Расіі»³⁵² занатаваныя толькі тры з паловай радкі. Дадамо ж пра нашага чалавека болей інфармацыі.

Рамуальд Карнасевіч {Romuald Kornosevitz па амерыканскіх паперах) нарадзіўся 18 верасня 1884 г. у Гародні ў сям’і дырыжора мясцовага гарадскога аркестра і выкладчыка музыкі Мартына і Міхаліны (дзявочае прозвішча Пацельчыц). У 1891 г.

³⁵² Лнтературное зарубежье Росснн. Энцнклопеднческнй справочннк. Москва, 2006. С. 332.

пачаў наведваць гарадскую школу, якую паспяхова скончыў у 13 гадоў.

У школе напісаў свой першы верш «Нёман». Пасля заканчэння школы бацькі выправілі Рамуальда ў Пецярбург вучыцца ў інструментальнай майстэрні, адкуль ён збег праз два гады. Наступныя два гады жыў у брата, музыканта аркестра, працаваў на механічным заводзе. Сышоў і ад брата і восем месяцаў жыў фактычна на вуліцы. Звярнуўшыся ў паліцыю, атрымаў новы пашпарт і на запатрабаванне маці, на той час ужо ўдавы, быў этапаваны ў Гародню, у бацькоўскі дом. Неўзабаве пачаў працаваць памочнікам машыніста на параходзе «Русалка»,

У 1905 г. Карнасевіч быў прызваны на ваенную службу ў г. Уладзімір-на-Клязьме, у 10-ты грэнадзёрскі маларасійскі полк. Там удзельнічаў у падпольнай арганізацыі сацыялрэвалюцыянераў. Пасля выкрыцця яе быў арыштаваны, але з-за недахопу доказаў вызвалены з-пад арышту. Праз паўгады па стану здароўя быў звольнены са службы і вярнуўся ў Гародню. Яшчэ праз год ажаніўся з удавой мясцовага памешчыка, але незадоўга сям’я распалася.

13 красавіка 1912 г. Рамуальд Карнасевіч прыбыў у НьюЁрк. Працаваў грузчыкам, матросам. У 1915 г. ажаніўся другі раз і пасяліўся ў г. Элізабет-порт (штат Нью-Джэрсі), працаваў на заводах. У 1922 г. пазнаёміўся з Давідам Бурлюком.

Пачаў друкавацца ў 1920 г. у газеце «Новое Русское Слово», пісаў пад псеўданімамі Цяпкін, Ляпкін, Таратайкін, Грамабой, Рамуальд. Выдаў кнігі «Звездные бразды. Кнйга стйхов» (Прадмова Д. Бурлюка. Нью-Ёрк: Русскнй голос, 1924. — 78 с.), «Кандальный перезвон» (Нью-Ёрк: Кнтоврас, 1925. — 63 с.), «Вечный зов. Сборнйк cmuxoe йрассказов» (Нью-Ёрк: Канормапресс, 1927. — 248 с.).

Беларускія матывы, тэмы Гародні, Нёмна займалі немалое месца ў творчасці Карнасевіча — можна згадаць вершы «Радзіма», «Туча», «Нёман», «Туга па Радзіме», «Самазабойца», «Жахі жыцця», «Абуджэнне вясны», «Цуда-цуда, цуды», апавяданні «Смаргонская акадэмія», «Музыка і анёл».

Памёр у ліпені 1963 г. у амерыканскім штаце Мэйн.

Чалавекам кнігі быў яіпчэ адзін беларус, які заснаваў і ўласнымі рукамі збудаваў — не больш, не менш — СвятаТраецкі манастыр (Джорданвіл, штат Нью-Ёрк), хіба найбольшую святыню рускага праваслаўя ў Амерыцы.

Пётра Ніжнік нарадзіўся 16 студзеня 1895 г. у Рэчыцы Гарадзенскага пав. у вялікай сялянскай сям’і. Калі яму споўнілася 18 гадоў, бацькі вырашылі ажаніць сына. Будучы святар надта не хацеў заводзіць уласную сям’ю і, каб не быць цяжарам бацькам, адпрасіўся ў Амерыку: нямала ягоных знаёмых выпраўляліся за акіян, адкуль, знайшоўшы працу, дасылалі грошы дахаты. Бацькі згадзіліся, адно маці прасіла: «Сынку, не згубі Бога».

У 1913 г. 18-гадовы юнак ступіў на амерыканскую зямлю. Знайшоў сабе працу — на цукровым заводзе ў прыгарадзе Чыкага. 1918 год стаўся пераломным: 18 красавіка ён паступіў у Ціханаўскі манастыр, заснаваны ў 1905 г. архіепіскапам Паўночна-Амерыканскім і Алеуцкім Ціханам. У 1920 г. Пётра пастрыгся ў манахі з імем Панцеляймон і яго высвяцілі ў іерадыяканы, a 10 красавіка 1921 г. —у сан іераманаха.

Пра той час архімандрыт Панцеляймон пазней згадваў: «За дзесяць гадоў у Ціханоўскім манастыры я пабачыў, як няпроста жыць сапраўдным манаскім жыццём маладому манаху. I я пачаў задумляцца пра іншае месца. У гэтым мне дапамог айцец Іосіф, тады Іван Андрэевіч Колас, які быў рэгентам-псаломшчыкам у парафіі. Ён прыехаў да нас у манастыр пажыць — гэтак мы пазнаёміліся. Разам мы надумалі зарабіць троху грошай, каб набыць які кавалак зямлі. 3 гэтай мэтаю я пайшоў працаваць на завод Сікорскага ў Стратфардзе. I ў 1928 годзе набылі зямлю, на якой сёння месціцца наш Свята-Троіцкі манастыр. Але мы працягвалі працаваць на заводзе, пакуль цалкам не выппацілі пазыку. У1930 годзе вясною пасля Пасхі я пакінуў працу і прыехаў на сваю зямлю. Першым маім набыткам у гаспадарку быў імбрык»³⁵³.

Сапраўды, з 1926 г. а. Панцеляймон зарабляў грошы на авіяцыйным заводзе Ігара Сікорскага³⁵⁴. Прадстаўляць авіяканструктара Сікорскага асаблівай патрэбы няма, а от сказаць два словы пра калонію ў Стратфардзе, дзе месцілася і Sikorski Corporation, варта, бо яна нам спатрэбіцца ў другой частцы артыкула.

³⁵³ Успаміны Панцеляймона захоўваюцца ў архіве Свята-Троіцкага манастыра ў Джорданвілі (ЗША).

³⁵⁴ Ігар Сікорскі (1889-1972), авіяканструкгар. У 1919 эміграваў у ЗША, у 1923 г. заснаваў уласную авіябудаўнічую фірму.

Далёка не ўсе эмігранты ў Стратфардзе працавалі на фірме Сікорскага, але бадай усе наведвалі мясцовы клуб, аддавалі дзетак у рускую школу, наведвалі створаную тамсама оперу. Раёны называліся Чураевка, Рускі пляж, Дачы; месцічы маглі пражыць-прапрацаваць там усё сваё амерыканскае жыццё і не вывучыць як след англійскае мовы.

Манаспгыр Святой Тройцы ў Джорданвілі

Заснавалі, натуральна, і прыход — Св. Мікалая. Адбылося гэта 15.12.1929 г. Першым настаяцелем тады яшчэ хатнягахрама стаўся наш а. Панцеляймон, а дапамагаў яму той самы айцец Іосіф (Колас), які, праўдападобна, таксама быў беларусам.

За зямлю, якую а. Панцеляймон прыгледзеў пад будучы манастыр, трэба было заплаціць адразу палову сумы — 2500$. Уласных было толькі 700$, яшчэ 500$ даў Колас, а рэшту сабралі сярод рабочых завода Сікорскага.

Вясною 1935 г. айцом Панцеляймонам і манахамі, што далучыліся да яго, была збудаваная царква ў гонар Троіцы, нарыхтаваны матэрыял на дом з шаснаццаці келій, набыта карова і коні. Але на асвячэнні царквы адбылося няшчасце: ад свечкі загарэлася царква, і ў лічаныя імгненні на вачах манахаў — згарэла. Трэба было пачынаць усё спачатку.

У сярэдзіне 1940-х гг. манахі цалкам разлічыліся з пазыкаю за зямлю, нават набылі дадатковую; узвялі прыбудовы для кароў, займелі найсучаснейшы лінатып, друкарскі варштат. Айцец Панцеляймон хоць і не меў адукацыі, аднак лічыў

кнігадрукарскую працу вельмі важнаю; што праўда, рабіў гэта своеасабліва: з розных кніг выдзіраў упадабаныя кавалкі і злучаў іх у адну новую. Ягоныя «выданні» і цяпер захоўваюцца ў манастыры.

Архімандрыт Панцеляймон пражыў доўгае жыццё і адышоў у 1984 г.; заснаваны ж ім манастыр, пабагацеўшы насемінарыю, па сёння з’яўляецца цэнтрам Рускай Праваслаўнай Царквы За мяжой³⁵⁵.

Але якая ж гаворка пра кніжных людзей ды каб без бібліятэкі? Тым больш, што гэта гістарычна засведчаны факт: калі дзверы новага будынка Нью-ёркскай публічнай бібліятэкі³⁵⁶ на Пятай авеню ўпершыню адчынілі свае дзверы 24 траўня 1911 г., першым чытачом стаўся эмігрант з Беларусі Давід Шуб, які ў 9 гадзінаў 15 хвілінаў замовіў артыкул Мікалая Грота³⁵⁷ «Нравственные ндеалы нашего временн (Фрндрнх Ннцше н Лев Толстой)».

Давід, сын Натана, нарадзіўся 13 верасня 1887 г. (па іншых звестках, 1888 г.) у Паставах. Яшчэ ў сярэдняй школе стаўся сябрам РСДРП, той яе часткі, што пазней атрымала мяно

«меншавікі». 3-за сваёй палітычнай дзейнасці быў вымушаны пакінуць імперыю і праз Гамбург, Берлін дабраўся да ЗША — спачатку ў Філадэльфію, а адтуль ужо ў Нью-Ёрк, дзе далучыўся да мясцовых таварыстваў: Расійскага сацыял-дэмакратычнага таварыства і клуба анархістаў, быў частым прамоўцам на зборках прафсаюзаў рабочых.

Пасля кровавого воскресенья Шуб вырашыў вярнуцца ў родныя мясціны, але, не маючы грошай, наняўся перавезці статак кароў. Дарога ішла праз Англію, Францыю, Швейцарыю. У Жэневе (магчыма — Цюрыху) пазнаёміўся з Леніным.

Магіла архімандрыта Панцеляймона (Ніжніка ) у Джорданвілі

³⁵⁵ http://www.jordanville.org

³⁵⁶ www.nypl.org

³⁵⁷ Мікалай Грот (1852-1899), рускі філосаф і публіцыст.

He змяншаючы палітычнай актыўнасці ў Паставах, ён за распаўсюд нелегальнай літаратуры зноў апынуўся пад пагрозаю арышту, і, каб пазбегнуць яго, запісаўся ў войска. У 1905 г. яго скіравалі ў гарнізон у Іркуцку. Але і там навязаў лучнасць з мясцовымі рэвалюцыянерамі, пра што дазналася камандаванне. Давід Шуб чарговы раз уцёк: праз Лондан — у Нью-Ёрк.

Ішоў 1908 год. Болей Шуб ужо ніколі не пакідаў ЗША.

Добра валодаючы ідыш, ён пачаў пісаць у мясцовыя газеты, а з 1924 г. далучыўся да аўтараў найбольш уплывовай габрэйскай газеты ў Амерыцы «Forverts».

Заля Славянскага аддзела Нью-ёркскай публічнай бібліятэкі на той час уяўляла сабой невялікі клуб, дзе не толькі чыталі, працавалі, але і знаёміліся, абмяркоўвалі палітычныя і культурніцкія праблемы. Вось там і адбылося знаёмства Шуба з Мікалаем Бухарыным і Львом Троцкім, частымі наведвальнікамі бібліятэкі. Можна было б нямала напісаць пра ягоныя кантакты з іншымі прадстаўнікамі расійскай эміграцыі, як, напрыклад, Барысам Бахмецьевым (1880-1951), чыім імем названы архіў пры Калумбійскім універсітэце, або заснавальнікам часопіса «Новый журнал» Міхалам Карповічам (1888-1959), але абсалютна нельга не згадаць, што менавіта яму, нараджэнцу Паставаў, належыць аўтарства класічнай біяграфіі Леніна, выдрукаванай у 1948 г.³⁵⁸ і шматкроць перавыдадзенай пазней (апошняе амерыканскае выданне — 1977 г., выдавецтва Penguin', а наогул па часе — 2002 г., пераклад у Іране).

Памёр Давід Шуб 27.05.1973 у Маямі, Фларыда.

У даваенны час на амерыканскіх землях існавала не толькі эміграцыя з Беларусі, але і беларуская эміграцыя — у Чыкага. Як вядома, у гэтым горадзе дзеілі сябры Рады БНР Язэп Варонка³⁵⁹, Антон і Янка Чарапукі³⁶⁰, тут служыў айцец Ян

³⁵⁸ Shub, David. Lenin. A Biography. Garden City, N. Y, Doubleday, 1948. — 438 p. Гл. таксама: http://www.marxists.org/history/etol/newspape/ni/voll6/ no02/shub.htm.

³⁵⁹ Язэп Варонка (04.(17). 1891, Сакольскі пав. — 04.06.1952, Чыкага, ЗША), палітычны дзеяч. журналіст, выдавец. Першы старшыня Народнага Сакратарыяту БНР (люты-ліпень 1918).

³“Янка Чарапук (псеўданім Змагар, 24.08.1896, Новы Двор (сёння Падляскае ваяв.. Полыпча) — 16.11.1957, Чыкага, ЗША), палітычны дзеяч. У 1919-1922 гг. працаваўсакратаромВайскова-дьшламатьічнаймісііБНР у Латвіі і Эстоніі, быў сябрам Народнай Рады БНР.

Тарасевіч³⁶¹, тут была заснаваная першая нацыянальная газета ў ЗША, «Белоруская Трнбуна» (1926-1932), тут ставіліся першыя беларускія спектаклі на амерыканскай зямлі.

Напэўна, актыўнасцю гэтых людзей можна вытлумачыць параўнальна часты зварот — як для сярэднестатыстычнай амерыканскай газеты — да беларускае тэмы мясцовае «Chicago Daily Tri­bune». 1 асабліва Варонкі, які быў даволі папулярнаю асобаю сярод чыкагскіх расіян. Так, зацемка ад 26 кастрычніка 1929 г. пра савецкіх

ЯзэпВаронка лётчыкаў, што вырашылі давесці магчымасць пералётаў з Масквы ў Нью-Ёрк, паведамляла, што падчас кароткага спыну ў Чыкага для неабазнаных у англійскай мове перакладаў Язэп Варонка, памылкова прадстаўлены рэдактарам «Russian Review»³⁶². У сваім слове перакладчык адзначыў, што 30000 рускіх у Чыкага вітаюць лётчыкаў і ганарацца імі.

Гэтая ж газета праз гады, а дакладней 6 чэрвеня 1952 г., змясціла Варонкаў некралог, у якім паведамлялася: «Паховіны Язэпа Я. Варонкі (Joseph J. Voronko), 61, які ў 1919 быў абвешчаны прэзідэнтам і прэм ’ерам кароткачасовага незалежнага ўрадаў Беларусі (of province of White Russia), адбудзецца заўтра ў 9.30 раніцы ў касцёле Св. Юрыя. Містэр Варонка быў адным з арганізатараў беларускага рэжыму, але пасля таго, як быў абвешчаны прэзідэнтам і прэм 'ерам, ён і ягоны ўрад мусіў ратаваііца ўцёкамі ад бальшавікоў. Цягам апошніх 19 гадоў ён быў рэдактарам праграмы перадач «Бурлак» у нядзельныя раніцы на станцыі WEDC. Ён пакінуў удаву, Мак, а таксама прыёмную дачку Ірэну Леанард»³⁶³.

Дык што ж пісала «Chicago Daily Tribune» пра Беларусь? Пераважна гэта былі кароткія весткі кшталту «Беларусы

³⁶¹ Кіпель, Вітаўт. Беларусы ў ЗША. Менск, 1993. С. 105-124.

³⁶² Рэдактарам насамрэч быў Адам Шуйскі.

³⁶³ Chicago Daily Tribune. 06.06.1952. '

далучыліся да Савецкай Рэспублікі»: «3 Цюрыха. Беларусы абвясцілі саюз з Рускай савецкай рэспублікай, як перадаюць з Кіева. Значная колькасць беларусаў, каля 5000000, жыве ў Літве, што нядаўна была захопленая балыйавікамі»³⁶⁴.

Паступова інфармацыя шырылася: «Паўстанні ахопліваюць Беларусь; армія пераможана: Чырвоныя камісары забітыя сялянамі. Значнасць цяперашняга паўстання ў Беларусі набывае моц. У Віцебску, Мінску і Смаленску адбываюцца сутычкі, забойствы камісараў, войска нясе страты. Вакол Смаленска адбыліся баі паміж савецкім войскам і паўстанцамі. Сяляне, каля 6000, змаглі перамагчы смаленскі гарнізон. Хоць яны маюць надта малыя шанцы супраць сілаў, якія бальшавікі здольныя супрацьставіць ім, паўстанні засведчваюць настрой сялянаў, якія былі даведзеныя да адчаю, тыя гатовыя на ўсё дзеля нават часовай палёгкі»™. А ў нумары за 29 лістапада 1930 г., ужо па інфармацыі з Латвіі, газета пісала: «Паўстанне падаўлена. Савецкія войскі падавілі паўстанне сялянаўу Беларусі. Сяляне, што змагаліся супраць савецкага ўрада апошнія пяць тыдняў кабуратаваць свойураджай і зямлю, спынілі супраціў. Як паведамляюць з мяжы, сёння не было чутно стрэлаў. Па няпоўнай інфармацыі з месца, было забіта больш за 1000 сялянаў, а каля 4000 іхных сямейнікаў было саслайа на поўнач Расііл^.

12 студзеня 1934 г. была надрукаваная калонка за аўтарствам Дональда Дэя, якому належыць пераважная большасць тэкстаў пра Беларусь. У ёй расказвалася пра з’яўленне ў Зілупэ старой кабеты, знясіленай, згаладалай, у рыззі, што ледзь трымалася на ёй. Сваім дзіўным станам, блізкім да шоку, яна звярнула на сябе ўвагу мінакоў і была скіраваная ў пастарунак па аказанне дапамогі. Выявілася, што гэта 72-гадовая ўкраінка Гелена Савейка, жыхарка Магілёва, выправілася ў падарожжа, каб расшукаць сваю дачку, якая вышла замуж і жыла цяпер у гэтым латышскім гарадку. Усю дарогу кабета ішла пешшу (блізу 200 міляў), просячы ў сялянаў хлеба. Яна расказала, што праз усю дарогу сяляне ставіліся да яе вельмі добразычліва. Адна сям’я, што жыла каля самай мяжы, дала ёй прытулак, пакуль пад прыкрыццём моцнай завеі яна не перайшла на другі бок, і тым

³⁵⁴ Chicago Daily Tribune. 21.01.1919.

³⁶⁵ Chicago Daily Tribune. 17.10.1924.

³⁶⁶ Chicago Daily Tribune. 29.11.1930.

выратавала ад ГПУ, якое атрымоўвае грашовыя прэміі за кожнага перахопленага. Кабета распавяла таксама, што ў сялянаў амаль не засталося нічога з ежы — усё забрана арганізатарамі калгасаў, а яна сама на працягу года ела толькі чорны хлеб і вараную бульбу, вельмі рэдка дадаючы алей. Гэта, сказала яна, становішча з харчаваннем сялянаў у Беларусі.

Але падобныя артыкулы былі хутчэй выключэннем. Пераважна пісалася пра расстрэлы, страты, забойствы:

12 снежня 1934 г.: «Мінск, 11.12. Расстрэльная каманда забрала жыццё ў 9 абвінавачаных у контррэвалюцыі неўзабаве пасля абвінавачання ў тэрарызме. Гэты прысуд вайсковай калегіі савецкага Вярхоўнага Суда давёў лік забітых пасля смерці Сяргея Kipaea da 75»³⁶⁷.

17 чэрвеня 1937 г.: «Рускі лідар скончыў жыццё самагубствам. Сталін закратаваў сотні. Самагубства прэзідэнта Беларускай савецкай рэспублікі, сотні арыштаваных і сотні выкінутых з камуніспгычнай партыі — гэткая інфармацыя прыйшла з Расіі. Урад паведаміў, шпю Аляксандр Чарвякоў, 45 гадоў, кіраўнік самай заходняй з савецкіх рэспублік, скончыў жыццё самагубствам з-за сямейных праблемаў »^36S. Далей расказвалася пра пераслед і арышт ягоных 45 калегаў, у тым ліку Галадзеда, Убарэвіча, Гамарніка. Быў ужыты выраз «паляванне на ведзьмаў».

У матэрыяле за 8 жніўня 1937 г. пад назвай «Суседзі прадракаюць Расіі падзел на малыя нацыі» Дональд Дэй піша пра візіт прэзідэнта Польшчы Ігнація Масціцкага ў Бухарэст, калі падчас сустрэчы насамым высокім узроўні была выказаная думка, што беларуская нацьія будзе існаваць.

6 лістапада 1937 г.: «УГомелі (Gombel) 7 чалавек было забіта за супраціў правядзенню калектывізацыі. Пакараныя былі абвінавачаныя ў шпіянажы на карысць Германіі і Польшчы»³⁶⁹.

Цікава адзначыць, што ў гэтай самай газеце друкаваўся з працягам дэтэктыўны раман «Чырвоны Стэфан» даволі вядомай брытанскай пісьменніцы Патрысіі Вентворт {Patricia Wentworth, 1878—1961) — гісторыя пра анілічаніна Стэфана Эндэрбі, вядомага ў Расіі як Сцяпан Іванавіч. Ён бяжыць з Расіі,

³⁶⁷ Chicago Daily Tribune. 12.12.1934.

³⁶⁸ Chicago Daily Tribune. 17.06.1937.

³⁶⁹ Chicago Daily Tribune. 06.11.1937.

па дарозе ратуе ад смерці Элізабэт Радзін і бярэ яе з сабой, бо ёй пагражае камісар Пятроў. Нарэшце ўцекачы знаходзяць прытулак у хаце Акуліны і яе мужа Юрыя. Паміж Стэфанам і хворай Элізабэт адбываецца наступны дыялог:

— What did I say? — said Elizabeth, her eyes wide and startled. — Did I speak English?

— Akulina wouldn’t know what it was. Besides, she won't talk. But I don’t think you’d better be dumb — it isn I necessary. The talk hero is a good bit mixed up anyhow. We’re over the Ukrainian border, you know.

—Akulina talks Russian to you...

— Yes. She ’s a Ruthenian from White Russia. She was born and bred on the Darensky estate, and her daughter Katinka went back there when she married. Yuri is Ukrainian³¹⁰.

2. Мужыкі

Што я мужык, усе тут знаюць,

I, як ёсць гэты свет вялік, 3 мяне смяюцца, пагарджаюць, — Бо я мужык, дурны мужык.

Янка Купала

Справа з маўкліваю большасцю, з мужыкамі — асноўнаю масаю эміграцыі з Беларусі — выглядае кардынальна інакш: па іх не засталося не тое што рукапісаў, артыкулаў, успамінаў ці прынамсі асабістых дакументаў; але нават суворая статыстыка — і тая блытаецца ва ўласных падліках і найменнях.

Напрыклад, расійскі даследнік эміграцыі Э. Нітабург прыводзіць меркаванне амерыканскага даследніка Б. Кайпэла (але чамусьці без спасылкі на друкаваную крыніцу), што пяцьдзясят адсоткаў эмігрантаў з Расійскай імперыі былі беларусамі³⁷¹.

Калі згадаць словы іншага даследніка, ужо амерыканскага, нябожчыка Марка Раева, што «средй эмйгрантов мы можем обнаружйть не только представйтелей бывшей правяіцей

³⁷⁰ Цытата паводле: Chicago Daily Tribune. 26.12.1934.

³⁷¹ Ннтобург, Э. Русскне в США. Москва, 2005. С. 380.

элйты — правшпельственной й прйдворной — w выдаюіцйхся представйтелей йнтеллектуальной элйты, но ймелкую буржуазйю, людей йскусства, ремесленнйков, рабочйх й служаіцйх, а также довольно значйтпельное чйсло крестьян, еслй прйчйслйть к hum казаков»³'’² (вылучана намі — Л. Ю.), — ці не можна зрабіць выснову, што тая мужыцкая частка складалася пераважна і ў асноўным з беларусаў?!

Ці выпадкова Д. Гарбацэвіч узяў сабе псеўданім «Мінскі Мужык»? Было ў тым выбары галоўным фіксаванне геаграфічнага месца, падкрэсліванне сацыяльнага — хай і былога — статусу? А мо тут падсвядомая канстатацыя ўласнай інакшасці, якая, пры ўсей дэкларацыі мужыкамі сваёй любові да рускага, залічэння сябе да рускага народа, была відавочнаю і для іх саміх, і для рускіх?

3 думкаю пра гэткую інакшасць двухсэнсоўна прачытваецца тэкст пра — о, дзіва! — дзве душы, выдрукаваны часопісам «Просвеіценіе »:

«Лекція М. Л. Моравской³⁷³.

«Двойныя душй», о которыхь говорйла М. Л. Моравская вь О-ве Просвеіценіе, это найш душй, душй людей, жйвугцйх на чужбйне, эмйгрантовь. Одна душа вь нась — это тяготеніе кь своему національному гнезду, замыканіе вь національную скорлупу, нежеланіе сблйзйться сь новой средой, это «колонія» й «гетто». Другая душа — это тяга к-ь новому, нейзведанному, стремленіе сжйться сь чуждой культурой й вь любой стране быть своймь. Всякое «гетто» ужасно — это варка в собственном соку, это блйзость каторжнйковь, прйкованныхь кь одной тачке.

Есть людй, умеюгціе разрушйть стену, которая отделяеть йхь от другого народа й сделать для себя чужбйну новой родйной. Это не обходйтся даромь. Оставшіеся вг. «гетто» укоряютьушедшйхь вь отступнйчестве й йзмене. Вь душахь самйхь отступнйковь пройсходйпть йногда мучйтельное ожйваніе бы-

³⁷² Раев, Марк. Россш за рубежом. йсторня культуры русской эмнграцнн 1919—1939. Москва, 1994. С. 15.

³⁷³ Марыя Мараўская (1889-1947), пісьменніца, перакладчыца. Сябравала з Максіміліянам Валошыным, Зінаідай Гіпіус, уваходзіла ў «Цех поэтов». У 1917 г. пасля падарожжа ў Японію праз Лацінскую Амерыку трапіла ў ЗША, дзе і засталася жыць.

лыхь національных'ь чувствь, какь это случнлось co многймй «обамерйканйвшймйся» русскймй й полякамй прй вестй о русской революцій.

М. Л. Моравская находйть, что есть путь, хотя й трудный, кь освобожденію оть душевной двойственностй. Путь этоть «расшйреній дугйй». He надо отгоражйваться оть чуждой культуры. Надо всемй сйламй стараться войтй вь нее, надо йзучать чужойязыкь, жйзнь, духь окружаюіцего народа, надо быть не гостемь, а участнйкомь й деятйлелгь везде. Но это погруженіе вь жйзнь другого народа не должно покупаться ценою отреченія оть народа своего. «Могуіцій вместйтй да вместйпп». Н вь этомь путь кь псйхологйческому (не касаясь сейчась экономйческой й полйтйческой стпороны дела) решенію національного вопроса й путь кь едйненію человечества. Таковы, вь основныхь чертахь, разсужденія М. Л. Моравской.

После лекцій М. Л. Моравская прочла свою поэму «Москаль». Поэма эта навеяна разсказомь обь одномь (нмя его забыто) pyccKOMb офйцере, который вь днй последняго возстанія, вь 63 году подь впечатленіемь жестокой расправы сь полякамй, перешел на сторону польскйхь повстанцевь й был разстрелянь. Его ведуть на казнь. Народь, плача, его провожаеть. Но воть засвйсталй «черныя нагайкй», й толпа вь страхе разбегается. Тогда раздается голось офйцера: «Братья-полякй, я за вась умйраю, а вы не хотйте проводйть меня до могйлы». Н бегугцая толпа остановнлась, й «сь плачемь кйнулся людь» обратно за шествіемь

Бабушка-полька разсказывает-ь эту эпопею детямь, й, когда она опйсываеть свое свйданіе сь москалемь, она вспомйнаеть сь йзумленіемь,

«Чторусское слово «справедлйвость»

Звучало coeceMb no нашему справедлйвосць!» (менавіта так напісана гэта слова — Л. Ю.).

Поэма М. Л. Моравской пронйкнута темь гражданскймь умйленіемь, какйм-ь обвеяны некрасовскіе «Рускія женгцйны», желані&мь бережно передать потомкамь все, что связано сь геройческнмй образамй прошлого».

Змаганне за душы мужыкоў было нежартоўным — праз школкі, царкву, шматлікія таварыствы, лекцыі. Зрэшты, не толькі душы, але і кашалькі. Як бы мала там ні адкладалася даляраў, улічваючы колькасць гэтых мужыкоў, сумы былі вельмі

значнымі. Дастаткова згадаць справу з карпарацыяй Сікорскага: пасля першых няўдачаў з будаўніцтвам самалётаў яна фактычна збанкрутавала. Ва ўсёй літаратуры, прысвечанай Сікорскаму, прыводзіцца факт фінансавай дапамогі ад кампазітара Сяргея Рахманінава³⁷⁴, але ніхто не піша, што выратавалі бізнес акурат мужыкі, якія масава, стаўшы ў чэргі, набывалі акцыі Sikorsky Aero Engineering Corporation.

He дзіва, што рускія таварыствы часта засноўваліся беларусамі. Адно з такіх, «Навука», якое таксама мае сваю ролю ў нашай далейшай гісторыі, было заснавана ў Нью-Ёрку ў 1905 г. для пашырэння культуры эмігрантаў з імперыі праз канцэрты ды лекцыі і першапачаткова прымала ў свае шэрагі выключна «чыста рускіх», што і было занатавана ў статуце арганізацыі. Але адным з заснавальнікаў быў беларус Мацвей Драздоў, народжаны на Пятроўскіх хутарах Вілейшчыны. Ён прыехаў у Нью-Ёрк 23 кастрычніка 1907 г., пасяліўся сярод такіх самых, як і ён, у Бранзвілі, быў дзейным сябрам «Славянскага таварыства» і «Расійскага хрысціянскага народнага дома і кааператыва». У 1922 г. падчас голаду ў Расіі стаўся ініцыятарам збірання і перасылкі харчовай дапамогі. Цягам шэрагу гадоў займаў пасаду старшыні РООВА (Русское Обьедйненное Обіцество Взаймопомогцй в Амерйке).

Змаганне вялося і паміж самімі таварыствамі: хто лепш разумее мужыка, ягоную душу, ягонае жыццё, патрабаванні? На гэтую тэму нават пісаліся вершы — кшталіу «Мужнк. (А. Бранловскнй³⁷⁵ чнтает лекцнн о нуждах деревнн)»³⁷⁶:

Чйтатель! He сомневайтесь напрасно!

Этояспо—

Что г. Брайповскйй есе знает.

Что еслй он рассуждает

О нуждах деревнй, о качестве сена...

Эта сцена

Как раз no нем.

³⁷⁴ Чэк быў выпісаны на 5000$, у пераліку на сёння сума складае большменш 80000$.

³⁷⁵ Аляксандр Браілоўскі (1896-1975), піяніст. Нарадзіўся ў Кіеве, памёр у Нью-Ёрку, дзе часта выступаў з лекцыямі.

³⁷⁶ Новое Русское Слово. № 4120.

Дело в том:

Нзученйе этого вопроса

Пройсходйло во время сенокоса.

Нз окна купэ

Его взор прйковался к толпе.

Она в это время травку косйла, Когда его в Амерйку уносйло. Уловйв лязг кос острым слухом Он пронйкся «крестьянскйм» духам. Затем на одной йз станцйй железной дорогй Он вйдел мужйцкне дрогй.

С мешкамй.

Между намй —

Он do cux пор не знает, что лежало в мешках.

Просо, конопля йлй овес.

Но не в этом вопрос.

С того временй

На его плечй легла тяжесть «мужйцкого» бременй. С ’евшй в Нью Норке порцйю грйбов, Он eufe более узнал быт мужйков.

А после десерта — малйны

Ему окончательно выяснйлйсь полевые картйны.

В музее он вйдел пару коз, На одной йз плой/адей Лонг-Айланда навоз... Чйтатель! He сомневайся напрасно!

Это ясно —

Он быт «крестьянства» знает.

Н поэтаму... Пусть лекцйй чйтает.

Уверяю — побудет он разок в Божьем Храме Нувйдйте самй:

Он без упрека й страха

Появйтся перед еамй е рясе Неромонаха.

Ох, не прае Н. Окунцов,

He прйзнаюіцйй такйх «мужйков».

Цяпер самы час пазнаёміцца з адным з такіх мужыкоў.

Узімку 2010 г. я працаваў з чарговым архівам у Нью-ёркскай публічнай бібліятэцы. Паперы належалі нейкаму расіяніну з хвалі белай эміграцыі, выпускніку імператарскага ліцэя, таму я хутчэй адрабляў паншчыну, механічна парадкуючы тэчкі,

Пашпартная кніжка Д.Давідовіча. 1911 г.

аж пакуль не выцягнуў скрутак папераў выразна іншага, як рэшта архіва, паходжання. Сярод іх у асобнай капэрце знайшоў «Паспортную кннжку», выдадзеную «Малечскймь волостнымь Старшйной Гродненской губерній Пружанского уезда 1911 года октября месяца 26 дня» на імя Дзям’яна Емяльянавіча Давідовіча, народжанага 5 лістапада 1889 г. У пашпарце адзначалася, што па роду заняткаў Давідовіч «хлебопашець», веравызнанне — праваслаўны; замест асобных прыкметаў запісана «грамотень».

Зразумела, адсунуўшы ўбок паперы белагвардзейца, заняўся вывучэннем скрутка. Знаходка і ўразіла, і здзівіла.

Эмігрант-беларус, сапраўды, належаў да мужыцкай большасці, але маўклівым зусім не быў; у паперах знайшліся не толькі ягоная аўтабіяграфія, лісты — да сваякоў, да Ігара Сікорскага і яшчэ аднаго менеджара Sikorsky Aero Engineering Corporation, дзе працаваў Давідовіч (у Амерыцы ён змяніў сваё прозвішча на Давыдаў), ліст-зварот па дапамогу зняволенаму ў Беларусі брату, але і артыкулы: пра канфлікт з Барысавым, кіраўніком таварыства «Навука», сябрам якогабыў наш мужык, пра Сікорскага, пра суд, які ледзь не скончыўся дэпартацыяй. Нараканні, што яго паўсюль успрымаюць як нявартаснага мужыка, паляка, і што ва ўсім вінаватыя габрэі.

Антысемітызм Давыдава-Давідовіча, магчыма, вывезены яшчэ з Беларусі, але надта ж паказальныя карэспандэнты нашага мужыка.

Адзін з іх — Іван Акунцоў (1874-1939), імя якога згадваецца ў цытаваным вышэй вершы. Сябра партыі эсэраў, прысуджаны ў 1905 г. да пажыццёвай катаргі, адкуль збег у 3UJA. Тут заснаваў газету «Русскнй голос» (пазней перайменаваная

ў «Русское слово»), рэдагаваў «Новое Русское Слово». Пасля ягонай смерці была выдадзеная кніга «Русская эмнграцня в Северной й Южной Амернке» (Буэнос-Айрес, 1967), першая падобнага кшталту, але надзвычай суб’ектыўная і антысеміцкая. Трапляюцца ў ёй і цікавыя для нас месцы: «Рядовой колонйст Констанйн Кляцко йз Мйнской губернйй, жйвугцйй в Cuy Сйтй, Айова, в 1929 году йзобрел. «автоматйческйе ворота» для переезда на железных дорогах. Этй ворота, прй проходе поезда, автоматйческй закрывают железнодорожный путь для пересекаюгцйх его. Нзобретателю предложйлй 25000 долларов за это йзобретенйе, но он запрашйвал болыйе. Ему не далй, й Кляцко остался чернорабочйм»*¹¹.

Другі карэспандэнт — асоба япічэ болып адыёзная: граф Арцемій (Артур) Чэрап-Спірыдовіч (1868-1926), ідэолаг кансерватыўна-манархічнага панславізму, бізнесмен, выдавец і рэдактар часопіса «Спасем Россню. Орган всех нскренне любяіцнх Россню». Але вядомасць здабыў як галоўны кансультант — разам з юрыстам, пісьменнікам і грамадскім дзеячам Барысам Бразолем (1885-1963), імя якога таксама згадваецца ў лісце графа — амерыканскіх выдаўцоў «Сіёнскіх пратаколаў»: у 1921 г. таварыства «Русская самооборона» ў Нью-Ёрку выдала пратаколы пад назвай «Всемнрный тайный заговор»³⁷⁸.

Так ці інакш, але паперы Давыдава-Давідовіча даюць унікальную магчымасць зазірнуць у свет беларускага мужыка ў Амерыцы першай чвэрці XX стагодцзя. Тэксты друкуюцца не ўсе: «Вавнлонское столпотворенне», хоць і найбольшае па памеры, але праз сваю кампілятыўнасць уяўляе найменшую цікавасць. Зрэшты, мо і на яго прыйдзе час.

Аўтарскія правапіс і сінтаксіс, хоць і ўскладняюць чытанне, захаваныя.

Моядорога. 1911.

Родйлся я в бедной крестьянской семье деревнй Грйшевйчй Гродненской губ. В одітнадцатпь лет я начал пастй овец, пас 2 года. В 14 лет уехал в Астраханскую губ.

³⁷⁷ Окунцов, йван. Русская Эммнграцня в Северной н Южной Амернке. Буэнос-Айрес, 1967. С. 367.

³⁷⁸ Всемірный тайный заговор: Протоколы сіонскнх муцрецов: по Ннлусу. Нью-Йорк, 1921. — 64 с.

на земляные работы no проведенйю железной дорогй. Работал тяжело, от восхода до закагпа гонйл лошадей, й я должен был с гружатпь землю с грабаркй³⁷⁹, на которой было 1/3 куб. сажена землй. В 15 лет служйл е гор. Барановйчах, кучером у одного богатого еврея Вольфсона. В Іблет работал в Перемской губ. на ж. д. 6 месяцев работал в пекарне в помошнйках. В вторую половйну года на кухне помошшіком noeapa й т. д.

В 17 лет 1907 года прйехал в Амерйку в Фйладельфйю на пароходе «Курск», u с тех пор началась моя тяжелая жнзень. С первого моего прйезда в Амерйку й первоймоейработы быларабота в шахтах W. th.³⁸⁰. Работал там месяцев 6, а потом уехал в гор. Нью-Норк, в Ныо-Норке работал за 25 сентов в неделю прасовал женскйе ковтй. Еврей бос любйл меня за мою работу, но не так за работу, как за то, что я дешево работал. В начале 8 года я начал странствоват no Амерйке, с Нью-Норка отправйлйс нас партйя в шахты Ра. стейт³⁸', но там я проработал всево 2 дня, т. к. было невозможно работать прй тех условйях, которй компанія ставйла³⁸². Да плус к тому уголь был очень нйзкй 3 футы. Нужно было все время работат лежа в шахте³⁸³.

³⁷⁹ Грабарка — воз, прызначаны для перавозу зямлі.

³⁸⁰ Маецца на ўвазе штат Заходняя Вірджынія (West Virginia).

³⁸¹ Штат Пенсільванія (Pennsylvania).

³⁸² Ён цалкам мог быць аўтарам допісу ў газету «Напіа Ніва» за 15 снежня 1911 г. У нумар № 50 за подпісам Т. Г. было выдрукаванае наступнае: «Прыехаўшы ў Амэрыку, куды мяне загнала доля пачаў я разглядацца, шукаючы на чужыне сваіх земпякоў-беларусаў. У самім горадзе Нью-Ёрку знайсьці іх ня таклёгка, бо найбольш пападаюцьяныў Пэнсыльванію на работы ў шахтах, падзямельных лёхах, каторымі людзі дабіраюцца да вялікага багацьця: каменнага вугалю. Тамака іх чакае непамерная праца, на каторую зыходзіць увесь іх час, трацяцца ўсе іх сілы. Гэтакусюды, яны досьвіткам туды ідуць, вяртаюцца на ноч, а сонца ня бачаць цэлымі тыднямі. Працуюць у шахтах па 12 г.».

³⁸³ Параўнай: «Русскйе в шахтах. Во всех каменноугольных шахтах Пеннсйльвэнйй й Вест Вйрджйнші балыййнство шахтерое — славяне: галйчане, сербы, хорваты, полякй й русскйе. В Амерйке шахтеров выбйрают, как солдат на военгцйну. Шахтер должен быть малодым, сйльным, здоровым й смелым. Лентяев й ротозеев не берут. Все

М отправнлйсь мы пешком в двоем с товаршцем Яшкой Валйнской губ. Человекуже был пожйлой, отслужйл военную службу e Poccuu, й я думаю, с этйм человеком я не пропаду нйгде, т. к. я слыхал еіце e Poccuu, что солдаты былй очень храбрые людй, й он может достать й с огня й с воды, что ему нужно.

Мне было 18 лет, я не знал англйского язйка кроеме yes, no, но надежда на Яшку меня обманула. Яшка был очень скромны, несметлйвй u трус, й мы странствовалй no ж. д. Бог ее знаеть какой 3 месяца ноябр, декабр й январ. Одежда у нас была летная. Пйталйсь мы что находйлй на полотне ж. дорогй. пасажйрй вйбрасывают йногда хорошйе сенвйчй. Спалй в лесу, разводйлй костер, когда былй спйчкй. Просйт кушать й Яшка нехотел, йянехотел, т. к. главна прйчйна боялйсь, что незналй англййского язйка. Через 3 месяца в конце января мы прйшлй eW. V на старое мое место, где я работал с переого дня моего прйезда в Амерйку. Тут былй друзя знакоміе й онй нас совершенно не узналй. Мы прйшлй в 8 часов ве [че] ра, так как боялйсь днем явйтся, чтобы не пугать людей, потомумы былй совершенно чорнымйлюдьмй, нйкто нас не мог прйзнать за белых. Первйм долгом нас помйлй, далй одежду й потом кушать, после этого мы отдохнулй пару дней, й пошлй работать в шахту. 2 неделй мы не моглй нй работать, нй кушать, т. к. желудок не мог работать, потом мало no малу мы прйшлй в себя йработалй. Яработал до 1911 года, потом поехал в Россйю для отбйванія войнской повйнностй. В солдатй я не пошол, немножко no закону, а немножко npomue закону. Ho в солдатах не служйл. В начале 12 года

Значйт в солдаты непошол. Родйтелй говорят нада сынок женйтся, а девкй прямо роем ходят. Это было самое йнтересное время в моей жйзнй. В конце 11 й начале 12 года я женйлся. Пожйл 2 неделй с женой, поспорйлй с родйтелямй й я бросйл ece й уехал е Канаду. Прй отправке меня на станцію для отезда в Канаду жена моя так плакала, что я uno сіе время не вйдал й не слыхал,

старшйе проходят спецйальную школу». У кн.: Окунцов, Нван. Русская Эммнграцня в Северной н Южной Амернке... С. 245.

чтобы было подобне что нйбудь. Ей было 21 год, так как й мне, но она была под влйянйем свойх роднтелей. Я ей говорйл, еслй ты захочеш, я не уеду сейчас, все разорву, в однумйнуту потеряю несколькорублей, й все. Но она не могла еіце тогда пересплйть влйянйе родйтелей й нйчево мне не говорйла, только плакала что было мочй. На Пасху 12 года я был уже в Sudburax Ont. Canada й гулялй вместе с землякамй Пасху. С пустя неделю я стал работать на пйвном заводе. Платйлй мне 3 дол. Но работа очень тяжела была, й я бросйл йуехал в лес co шведамй. Проводйлас новая ж. д. Работал тпам 3 месяца й в лето стало снльно кусать мошка, так чтоработать й спать было невозможно.

Марта2, 1925 941 Сймсон стрйт, Бронкс. Дорогой йуважаемый всемы Русскймй

Мгорь Нвановйч³⁸⁴.

После второго годйчного собраній Вашей корпорацйй. Япрйшол к заключенію, что вы достойны нменй велйкого человека. Но вы дорогой ІІгорь Пвановйч егце получйте много-кратный плюс, еслй Вы no прежнему будете продолжать носйть оверролйз й желтый жакет³⁸⁵. В Амерйке это означает, что e Россйй кресты й медалй.

Далыае предупреждаем Вас. Старайтесь no возможностйй йзбегать всякйх, прямых й косвенных связей с жйдамй. Т. К. за нймй на протяженйй eceu ucmopuu человчества чйслйтся очень много недостатков в соцйальной жгізнй. Вы знаете, что онй пронырлйвый, льстйвые, угодлйвые, лйцемерные. Онй покоряют нас без боя, «отчастй» ленйвых, зеваюіцйх, податлйеых, неустойчйвых, легковерных. Окольнймй путймй, всякймйзакаулкамй онй пробйраются к нашгім co кроейіцам й овладевают ймй.

А наша славянская стйхйя покорно отступает перед чарамй йх беса. Ох этй чары, тут подкуп, й разврат, й лесть, й порок, й лож, й гордыня, все чем сйлен наш

³⁸⁴ Сікорскі.

³⁸⁵ Камбінезон (overoles) і жоўтая камізэлька — адзнака працоўнага ў Амерьіцы.

враг. На слабого нахальством, на малодушного доларом, на мечтателя посуламй, так шествуют еврей. Bee в йх руках.

Торговля, пройзводство, хлеб, й даже весь контроль над духовным капйталом. В торговле он шантажйрует, на бйрже cmepea, в работе надуватель, в полйтйке бунтовіцйк й предатель, в лйтературе развратйтель й отрйцатель, человеконенавйстнйк, в йскустве осквернйтель й йзменнйк, в обіцестве фарйсей с улыбкой на лйце й с камнем за пазухой.

Еслй вы Нгорь Пвановйч окружйте себя, как это делал цар e Россйй жйдамй, так знайте, что кто небудь уже будет знать конец вашего предпрйятія. Вы знаете мужйков, хорошо Вы пх йзучйлй здесь в Нью-Йорке. Онй правда, в смйсле помоіцй много не сделают, Но повредйть Вам тысячу раз нйкогда. Еіце наоборот, предупредят Вас еслй вам кто собйрается повредйть. Но вы й от евреев неполучйте той помоіцй, что й от мужйков.

Но зато вредуже вам гарантйрован, й развал вашого дела немйнуем.

Так вот Вам мой йскреный мужйцкйй совет: бросте всю полйтйку, все постороніе связй, которые не касаются вашего дела. Н погрузйтесь в ваше дело, а вместе с вамй й наше no самую шею. Нвы прй помоіцй нас неграмотных не хйтрйх, не учйных мужйков, но верных й преданных Вам доведете ваше велйкое дело до желаного й благополучного конца.

Правда мой совет вам столько поможет, сколько мужйку шуба в жаркй Нюлскй день. Но мне кажется что Вы точно помнйте экзамен вчерашнего дня, которй йспйтала наша мать Россія. В кратце скажу вам что Бразоль мне подозрйтелен. Он работает для евреев й масонов. Так как я Вам советую вы nocmynume й вы окрепнете экономйческй. А тогда Вы будете сйльным везде й всюду, как йонй...

Для того чтобы говорйть нужно йметь помегценйе, й быть неголодным. А чтобы быть сытым й нметь дом, нужно быть спльным обеспеченым экономйческй.

Поклон уважаемой намы Вашой жене, Елйзавете Алексеевне, а также от нашйх деток которых она учй-

ла. Онй страшно ее любят й спрашйвают нас постоянно, мама говорят. Скажй нам Елйзавета Алексеевна такая же добрая как й была нлй же она переменйлась.

Дорогой Мгор Мвановйч, прошу Вас простйте меня, что я напйсал неграмотно. Вы знаете что я малограмотный. Но хотя выраженія мой не лйтературные, но верны й йскренный. Покорны Ваш слуга. Прошу Вас дорогой Мгор Пвановйч назначйть мне время, когда к Вам можно прйехать. Я хочу Вас познакомйть с другйм мужйком как йя. он меня просйл чтобы я познакомйл его з Вамы. желательно в Воскресеніе.

Покорны Ваш слуга, Демьян Е. Давйдов.

Nov. 6-26

684 Е. 136 85NYC

Дорогой Шурйн Демьян Нвановйч й сестрйца Софія. Что с вамй случйлось что вы не отвечаете на мой пйсьма. Язнаю, можетувас случйлось ней/астье, может заболела девочка ваша йлй что нйбудь другое. Но все такй дорогй Шурйн соберйтесь сйламй й дайте ответ мне.

A то меня моя старуха загрызла, т. к. я ей не давал чйтать последнего пйсьма которое я пйсал do eac. й она говорйт что u вас обругал в том пйсьме й вы засерчалй на нас й неотвечаете нам. Я прйзнаюсь no coeecmu что я постарел на 50лет за эту неделью т. к. боюсь чтомой деньгй пропадуть, которые я дал в задаток за фарму. Но пусть пропадають чорть с нймй, где наше не пропадало. Но все такй вы дайте ответ что й почему вы переменйлй так резко свое намеренйе, й самй уже потратйлйсь немножко й нас довелй до утраты.

Место это хорошое й современем будеть дорогое. Я сам не покуплю ее так как у нас

Досвйданйя ваш ДЕДавйдовпч.

Nov. 6-26

684 Е. 136 85 NYC

Дорогой Шурйн Демьян Нвановйч й Сестрйца Софія. Спйшйм сообіцйть вас что мы вашй деньгй получйлй. 250 доларов. Что мы нх не получйлй так долго, й я беспокойл вас пйсьмамй, так прйчйча была следуклцая.

Почтален бросйл повестку на заказное вашое пйсьмо в нашу мэйл баксў⁸⁶, а у нас ключа от мейл баксй небыло й отпйрать не отпйралй баксй, так как было выдно что там пйсем не было, а там т. е. бакса была запхана бумагою адверташйнгй³⁸⁷ что co шторов^ж разносят й запйхают no мейл баксам. Так мы й внйманйя не обраіцалй. Адвертайзйнгй вйдйм в баксе da й только, а эта повестка была маленькая й она затерлась в этйх адвертайзйнгах, da й лежапа себе спокойно. А я дурак ломал себе голову й вас беспокойл.

Пока сегодня в суботу случаііно наша Эна Anna взяла палку й начала вйковйрйвать йз баксй me паперкй й нашла повестку на заказное пйсьмо. Моя старуха зашла на почту, ей не далй, сказалй, что пйсьмо йз Детройта для вашего мужа, й я пошол с банковой кнйжкой. Показал там й распйсался й вйдалй пйсьмо. А потом й скошовалй³⁸⁹ там же монй ордера³⁹⁰ на суму 250.

Дальше дорогой Шурйн я не знаю что нам делать. Переезжать на фарму на зйму йлй ждать до весны. Но первое что йужно так это покончйть с документамй. Нам нада будет уплатйть 4000 тысячй кеш, a 4000 тысячй останецца моргйчу³⁹¹, а на 500 com доларов мы должны дать маджару ноут, т. е. вексель сроком на год.

Август 1929

Уважаемы Георгй Александровйч, я обраіцаюсь к вам с маленькой просбой прйбавте мне жалованья, я человек семейнй й мне мало этого что й получаю, Вы конечно скажете что это дело не ваше, а дело Нгоря Нйколаеейча, я обраіцался к hum ho Нгорь Нйколаевйч сказал что не может, конечно, раныйе свой, знакоміе. Я уважаемы Георгй Александровйч помагал создавать это дело в первые днй когда Нгорь Нвановйч собйрал день-

^3,6 Mail boxes (англ.) — паіптовая скрыня.

³⁸⁷ Advertising (англ.) — рэклама.

³⁸⁸ Shop (англ.) — крама.

³⁸⁹ Ад cash (англ.) — наяўныя грошы.

³⁹⁰ Money order (англ.) — грашовы перавод.

³⁹¹ Mortgage (англ.) — іпатэка.

гй на 14 й 10 улйцах я в первых рядах, № № мойх акцей 10 11b³⁹². Атакже отдолжал вам деньгй когда ваша контора помеіцалась на 57 улйце, деньгйя давал покойному Шуматову, вы йх держалй чуть не два года, йя нйчево не іцйтал вам. Конечно все это в настояіце время не ймеет реального значенйя, но еслй вернутся ко временй начала й человеческой совестй, то я да ймею права просйть вас іцйтать меня наравне с другймы рабочймй. Я нехочу умалять заслугй тех людей, которые ймеют перед вамй ранше. Но я выжу что здесь людй рабопіают, так само кака й я, даже в некотором деле менше й хуже моего й получают no 50 60 доларов в неделу.

Правде нет места

Говорят что знак молчанья глубокая мудрость. Но я не могу молчать.

Все царй, королй, от вышпх до самйх нйзкйх. Н в органйзаціях есть такіе королй. Все онйлюбят покорность рабов. Когдато спросйлй Наполеона, какіе права должен йметь гражданйн. Он без мймйкй ответйл, работать, платйть подать, й молчать. Bom права каждого честного гражданйна. Так наш царок Борйс тоже.

Я гордйлься 06. Наука³⁹³. Я еіце перед открйтйем школй в этом году агйтйровал за науку й детскую школу. Я старался чтобы в этом году детская школа была выше поставлена чем в прошлом, й с одной стороны мой мечты оправдалйсь.

А с другой дйктатор Борйсов самолубец, захотел возвестй себя в Клемансй й Лойд-Джорджй³⁹⁴, й начал заботйтся о руке дамй йз высшего обй/ecmea болыйе, чем о 150 детях нашйх. П несмотря на то что Борйсов крнчнт на каждом шагу, что мы учйм малйшей, детей, цвет будуіцего детская школа стойт куда хуже чем в прошлом году, в смйсле образованьйя. В прошлом году за эту саму плату учйлйсь 7 дней в неделю, a тепер 5—4.

³⁹² Размова ідзе пра дапамогу Ігару Сікорскаму.

³⁹³ Маецца на ўвазе Таварыства «Навука».

³⁹⁴ Маюцца на ўвазе тагачасныя палітычныя дзеячы: французскі Жорж Клемансо (1841-1929) дьі брытанскі Дэвід Лойд Джордж (1863-1945).

Был даже поднят вопрос о рашйренйй Воскресных уроков, u прошло, u в протокол запйсано решеніе. Ноуже прошло трй неделй с тех nop, й все теже старій калошй. Зачем надо было подымать бурю в стакане воды.

Я начал протестовать, уговарйвать отдельных товаршцей что мы должны стараться улучшйть занатія в детской школе. Я предлагал добавйть два учйтеля т. к. 150 на два учйтеля тяжело, й детй не могут занйматся каждй день. u в таком случае детей нельза научйть хот бы была палата ума, й неогранйченое способностй в учйтеля. Нельзя нет денег ты дурак, нйчево не понймаеш. Нада деньгй на знакомство с Бурмйстровой u йм подобнймй, аучйть детей да еіце чужнх, начто чтобы зналй болыйе нас, потом нельзя будет правды скрйть.

Номер этот не прошол, нйкто не поддержал открйто, т. к. крестьянскіе детй, а когда й кто вйдел чтобы правйтелй заботйлйсь о просвеіценйй. Крестьяне радовые члены, еіце в рабсве духовном, ауправленй йскусствено все решается й проводйтся. По повелйтельному глаголу Борйсова. Там тоже людй npocmie, й боятся, чтобы не сказать не складно гладко, чтобы Борйсов не назвал дураком, толучшерешает молчать. Борйсовумеет вырабатйвать порядок дня й подтасовывать вопросй. Для людей малограмотных, да еіце не понймаюгцйх в чем дело, очень трудно в короткое время разобратся й остановйть на месте злоупотребленія.

Маевскй помошнйк Борйсова, й онй вдвоем дйктуют й решают как быть, сколько надо й чего. П умышленно й йскуственно задержйвает развйтйе прйродных талантов нашйх детей. Долг наш всех родйтелей й членов 06. Наука подготовйть йстенных й достойных сйнов й дочерей нашой родйнй. Чтобы онй с eepou в ношч свою моглй заменйть уставшйх нашйх братьйв й отцов в борьбе за родйну. Мы должны сказать Б. уходй нй мешай сватому делу. все времй был не доволен постановкой детской школй й онй меня ненавйделй за замечанья.

U я раз в разгаре споров назвал Маевского фальшйвым человеком, т. к. он начал отказйватся от свойх слов прй людях. Которіе он мне говорйл на едйне, й меня за оскорбленіе фалшйвого человека прйвлеклй к суду.

Ho не замошенйка онйменя прйвлеклй к суду. А Маевскй боялся чтобы я не распространйл, что он не честно вйполнал возложеную на него обязанность. Контрактор мр. Гйнсбург был в очень хорошйх отношеніях с Маевскйм. Доказательством тому служйт, что нй одйн рядовой член не будет отрйцать, когда на собраньях подымался вопрос, что Контрактор зло-употреблял прй постройке, мр. Маевскй сйдел как святой за стеклом, а нй слова.

Всегда был, когда спрашйвалй, йлй за контрактором, йлй поддержйвал того, кто заіцшцал контрактора, й вот за что меня судйлй, чтобы я не роспространял, что снюхалйс. Маевскй доложйл Борйсову, что мол меня, меня Давйдов назвал такнм, сякйм, а Борйсов давно уже крутйл ceouyc й говорйл погодй, я до него доберусь. Н вот составйл протокол, й решйлй судйть.

7 ноября вйзвалгі на суд, было два обвйненія, I, что я назвал Правленйе кучкой, a второе, секретар не честнйм человеком. Конечно я подчйнаюсь й прйзнаю автпорйтет. Но честнй й справедлйвы. А как онй назйвают нас й осламй, баранамй, то.мной массой, только будто для отвода глаз, что школа есть у нас, я нйкогда не соглашусь. Н во время суда в порядке дня было несколько вопросов, затем eonpocu о Давйдове, первйм стоял об уплате долгов прошлогодных. Вот царок й спрашйеает Давйдов обяснй, ночему ты неуплотйл в прошлом годуза право ученія детей. A emopou вопрос о суде.

Вйдйте, как хйтро, значйт, человека напугать, конечно человек вйноват делается мягкйм. Так значйт сделается мягкіш где вйноват, а потом й там где не вйноват. Борйсов, конечно, как проф. Галацкй псйхолог, он знал как действоват на струнй в человеческом органйзме, но ему не удалось.

Я нйчево не возражал желая вестй себя спокойно. чтобы дат возможност вйсказаться членам правленія, й узнать что онй думают об этом деле. Оказалос что всем не ясна суть дела. Борйсов й Маевскй, самй выработалй порядок дня й решгшй как бйть й что делать. Все конечно без йсключенйя обвйнялй меня, нйкто не зай\йіцал, следовалй прймеру й пелй не в меру.

Сапогова не было не явнлся, лйсйца. Угрожалй йсключйть меня йз обіцества, потом напалй, что я бедны, рабочй человек, й началй настайвапіь тоже no повелйпіельному глаголу, взять слова свой обратно.

Я взял слова свой обратно протйв правленйя, а протйв секретара нет, потом онй торговать, пугат, угаварйват, Но я наотрез отказал, потом я согласйлся говорю еслй Маевскй скажет что он говорйл, что заметка была помеіцена Петровым, я прйму свой слова обратно, но Маевскй как учоны не согласнлся, а я как мужйк остался на своем. Но онй запйсалй в протокол что я прйнал свой слова, й на следуюіцом собранйй воспользовавшйсь мойм отсутствйем протокол был прйнят без поправкй. А на следуюіцом очередном собранйй я просйл прочйтапіь протокол мне не далй слова, я заявляю что я не прйнймал поотношенйю к секретару своего слова обратно. u с тех пор отношенйе к нашйм детям стало другое, йх не прйнймалй на сцену, не смотря на то что нашй детй нш хуже другйх. Людй боятся говорйть в глаза, а вйдя наулйцу остаюцца не довольны. Товарйгцй правда не нуждается в прйкраске как Шекспйр говорйл, что правду говорят только шуты u детй, й мы какраз й есть детй в духовном смйсле. Я согласен, что слово, это глйна в руках скульптора, йлй кйсть в руках художнйка. Но не смотря на то что Борйсов крйчйт, что 17 лет. А там й 17 человек нет короіе моглйб владеть как художнйк кісьтю. Есть правда, й пронйкают еіце, под разнймй предлогамы, легальнымй й нелегальнымй путямй. Но туда онй пронйкают не для помоіцй йразвйтйя Русского народного дела, а для свой лйчной выгоды, карерйстй, разнйе отбросй, что нй боговй нй чортовы не нужен. й вносят разніе мйкробй й бацйлйй, й в результате органйзм заболевает, частй слабнут, й двнженіе может прйостановйтся. У Борйсова, место врагам Русского народа.

Окунцов пожал руку Борйсова, так не смотря на протест всех членов Борйсов Окунцова ставйт наравне с буквою «А». А теперь всем ясно как божй день что у Окунцова кйтайскй тайфун в голове. Он служйл евреям й служйт нм.

Мне скажут, ты мр. Давйдов, крйтйкуеш Борйсова, человека которй настрадался, тепер когда создал орчанйзацію внушйтельных размеров то ты находйш ошйбкй. Уважаеміе тов. я нйкогда не позволю себе прйпйсовать me заслугй человеку, которых он не заслужйл. Органйзацйю создал не Борйсов, а Время, й жйзень, подняла нацйонапьный Русскй дух, в Русской колонйй, й она пошла туда, u творйт там. Но королям й царкам нада власть.

Судйт Заранко, судйт й Борйсов. Следуюгцая моя статя появйтся о м. Маевском, для чего й почему он поступйл в 06. Наука.

А. Давйдов.

Любйте Родйну!

Много чему нам нужно учйться у амерйканцов.

Нх йзумйтельные постромей³⁹⁵, мх машйны, способы работ, сельское хозайство, все это заставлает подумат.

Но есть веіцй важнее машйн, построек й есех достйженій. Это йх поразйтельная любов й уваженіе к своей родйне й всему амерйканскому.

Нацйя умеюіцая любйть й уважать все свое родное, будет всегда сйльной й могугцественной. П заставйт другйх счйтатся с собою. Всакую мелоч повседневной жйзнйй онй умеют превратйть в пропоганду любвы к родйне, й гордость всей нацйй.

Подумайте дорогйе Русскйе граждане, что пйсалось в амерйканскнх газетах й журналах про полет дйрйжабля Шенандога³⁹⁶. В газетах it журналах пйсалось, что стойт ценйть амерйканскй генйй й заіцшцать такую страну.

A в ответ на это мйлены голосов амерйканского народа отвечалй. Да, мы стойм, любым, й загцйіцаем.

³⁹⁵ Напэўна, мелася быць напісана слова «построення».

³⁹⁶ VSSShenandoah—першы з чатырох амерыканскі дырыжабль, збудаваны ў 1922-1923 гт., першы палёт — у 1923 г. Пацярпеў катастрофу ў 1925 г. над штатам Агаё.

Нйчего подобного не встречалось средй рускйх. Ямальенкй человек, простой рабочй й шахтер. Прнзйваю всех сотруднйков русскоі печатй в Амерйке поступйть no nymu амерйканскнх газетных работнйков. Должны гордйться русскймы ученымы, Пгорем Нвтовйчем Сйкорскйм й его сотруднйкамы, что онй йз нйчего сумелй постройть такоі воздушны корабль, которы не уступает конструкцй й наружному выду лубому амерйканскому. День 19 октября 1924 года должен быть отмечен празднйком в руской колонй за все время суіцествованйя ея в Амерйке. В этот день был совершон первы пробны полет С 29. A npu том полет был очень удачен, корабль свободно плйвет no воздуху npu работе только одного мотора, мотор лйбертй двенадцатй цйлгтдровы 200 лошадйных сйл кажды.

Вековое рабство порождало й воспйтывало у нас ненавйсть ко всему русскому нацйональному, й это постоянно подкреплялось врагамы руского народа. Всех нашйх газетных работнйков учйлй самоунйжнйю, самооплевыванйю, но не любвы й гордостй.

Нумело везде й всюду стоять за свою родйну йрусскй народ. Правда тепер положенйе дел начйнает меняться. Обйженая й унйженая с всех сторон россйя начйнает познавать себя й ценйть. Арусскй народ все чагце й чаіце начйнает повторят Мы русскйе й должны встать на загцйту попраных ея прав. ІІвсем везде й всюду сплотйтся во едйно u йтй на заіцйту своей матерй Россйй.

Н еслй мы будем так делать, все как Нгор Нвановйч Сйкорскй то нам не прйдется учйться у амерйканцев. А еслй же нет, то будем учйться, русскйе людй. Учйться любйть свою родйну русскй народ, его науку, его культуру, все его, все русское.

Д. Е. Давыдов

April 3, 1928 Я йз семй йзбранйк й многйе меня не понймают, что я говорю.

Когда я вйжу й знаю, что у властй находйтся одйн йз гоев й еслй его не возможно удалйть без особых усйлйй, то я его оставлаю в покое на месте службы й ста-

новлюсь быть его другом-прйятепем. Н это мне дает возможность войтй к нему в доверіе й тогда я стараюс йсползовать все средства шіеюіцйеся в моем распораженіі, чтобы он вйродйлся, т. е. неоставйл после себя нйкакого наследства. Доктора у нас йзвестно свой. Мы постпараемся научно й основано на фактах доказать, что рождат его жене вредно й даже опасно для здоровя, a mo й смерть может последовать немедленно. После осуіцествленія нашей целй мы как блйжаюгцйе наследнйкй-кандйдаты занймаем егоместо. Нплоды всего народного достоянія нашй.

Будуіцйе мнленеры

Во время велйкйх міровых событей, во время тяжолых народнйх йспйтатій все народй земного шара прйшлй к одному заклученію: что только побйдйть можно все препят [ствйя] на путй к достйжнйю лучшой жйзнйможно прй помогцй наукй. Н жйзнь только там сама красйва, довольна роскошна, іцаслйвая где она создаеца прй помоіцй наукі. Мы вйдшм в настояіцее время людей с еелйкймй несчетнымі богатствамй, с достояніем, прйвелегйямй. Но это все временное: умрет й погйбнет навсегда. вместе с нймй йх слава й честь й та прйвелегія й то йх ймя которое онй носят. Мйленер.

A вот будуіцйе мйленеры, так это наоборот: онй u прй жйзнй на земле будут ползовапгся не меншой славой й почотом нынешннх золотйх фалыййвйх. Но зато вот в чом преймуіцества будуіцйх npomue настояіцйх. Онй остануцца й после смертй. А будуіцйе мйленерй это вот кто й какйе будуть: 1. професора. 2. учйтеля. 3. мыслйтелй. 4. пйсателй. 5. meopumenu. 6. художнйкй. 7. йзобретателй. 8. ораторы. 9. органйзаторы. 10. музйкантй. 11. певці. 12. танцорі. 13. йвообіцекузнецйздоровойкрасйвойжйзнй.

Можно назвать еіце несколько десятков ймен й названйй, но я мужйк й нй знаю. Н вот дорогіе товаршці граждане, братья й сестры. Это будут будуіціе мйленерй, которых ймя будет звучать во сто крат громче ныешнйх. Но для тово чтобы получйть этого мйленера, нада учйтся, учйтся й учйтся, где попало, чему попало, но учйтся. П вот особенно для нас Русскйх настала пора

й проснйсь же ты велйкйй богатйрь Русскі, мужйк й крестьянйн. Ты понал свой ошйбкй учол свой нйдостаткй й обнаружйл ты своего всеобіцого врага. Враг этот — незнаніе. Мы не должны гордйтся тем что у нас церквей болше чем автомобылей. Прйзйваем вас товарйгцй без разлічйя пола й возраста посеіцать лекцій, где толко появляеца хоть малейшая возможность. На первых no­pax нам это будет трудно но потом прйвыкнем й усеойм й полюбйм науку й знаніе, как самй себя. He всем это конечно будет возможно, но мы должны помогать тем развйтся которйх надарнла прйрода способностямі. Онй нам заплатят за это. Но не кесаровой монетой, а Божей народной естественной которой за нй какіе кесаровы монеты не купйш.

ІІмы будем тогда такймй, no прйтче НйсусаХрйста что войдем в царство вечное, т е. on сказал свонмученйкам йстено йстено говору вам кто не родйца второйраз, тот не войдет в царство вечное. Это значйт то, чпю какой ншбудь оратор, йзобретатель, пйсатель являеца перед народом, это он рождаеца вротой раз. напрймер я буду жйть сто лет e new yorke й меня new yorkie жйтелй не будут знать что я жйву, a вот Леніна, К. Маркса, Платона, Фултона, Толстого, сотнй такйх знаеть весь мір й до меня й после смертй. Вот к чему мы должны стремйтся, вот к какйм мйленам. А настоягціе — чепуха, перья на ветру. Но для этого повторю й не раз а тысячй раз нада повторю еезде й всуду учйтся учйтся й учйтся. Какіе бы трудностй не ймелй мы на путй к этому. К нам на помоіць учйтеля, йнтелйгенція.

Еврей й акт обвйненйя

1925 года June I^st. Перепйсь State New York. Комйссйонер eepeu начал меня распрашйвать. Мое ймя, род занятія, номер семйй. М начал меня упрекать почемуя не ймею два трй йменй, а только одно.

Я говорю я не eepeü й дортй трйкс³⁹⁷ не умею. А он мне ставйт обвйненій что я не люблю this контрй³⁹⁸.

³⁹⁷ Dirty tricks (англ.) — брудныя трукі.

³⁹⁸ Ад this country (англ.) — гэтую краіну.

u дело дошло do суда. Судя был еврей тоже й меня обвйнялй что я йзменнйк что я враг суіцествуюіцего строя просто протйв правйтельства. Я пробовал оправдатся что я не говорйл нйчего протйв правйтельства а только говорйл протйв несправедлйвостй й фалыййвы. Так мне й говорйть даже не далй.

Был я назначен к депортацйй. Но так как мой детй ходйлй в церков амерйканскую й меня хорошо зналй духовенство то прй помой/й wc мне удалос дело обжаловат т. е. добйться пересмотра его. Н уже судя был амерйканец т. е хрйстіанйн. Он мне давал возможность (не только мне но й обвйнйтелю) высказыватся полностью, ему для обвйненія, а мне для заіцйты. Нпосле того как судя выслушал нас внймательно й свйдетйлй былй также выслушаны (конечно только мой потому у него небыло нйкакйх da й быть не могло, былй подставлены фйктйвные, но на нйх судя не обратйл внйманйя) я был оправдан.

После этого через очен короткое время судья которй меня оправдал был обвйнен в государстваенной йзмене, в пьянстве в мошенйчестве. Во всем что непозволяло ему быть не только судею но йв Амерйке. He йтоге судя был смеіцен й заменен еереем. Вот как еерей делают еот как онй любят контрй Амерйку.

Д. Е. Даейдое.

[недатаеаны, пачынаецца з трэцяй старонкі]

Короеы ейноеаты. Короей былй распуіцены. Онй попробоеалй перелезт заборраз, й йх нйкакой фенс³⁹⁹ не мог задержать, несмотря на то что онй себе прйчйнялй боль, как порез цйцок й другйх частей сеоего тела. Таксамо как й челоеек, что запреіцено законом, он есераено такй делает несмотря на то что on попадет е тюрьму й будет наказан no закону.

По этому йску я не прйзнаю себя вйноенйм. Вы же judge Webster⁴⁰⁰ пргйменйть ко мне й моему семейстеу сй-

R 8

Fence (англ.) — загарадка, плот.

Judge Webster (англ.) — суадзя Вэбстэр.

лу прйнймая во внйманйе что й грйнор⁴⁰¹, поляк, незнайт язйка, ненужны человек в эту контрй⁴⁰².

Я какуважаю суд й законы этой страны, второймоей родйны, a mowc детей родной родйны (подчйняюсь). Нлй же могу подчйнйтся временно. Но я до самой смертй не прйзнаю себя вйновным в этом деле. Ня буду оправдать себя no закону от Mr. Sullola не человеческого нахальства.

Помогйте узнйку

Дорогйе односельчане й друзья. Помогйте мне вырвать йз когтей смертй моего брата, Васйлйя Емельяновйча Давйдова, томяіцегося е польской тюрьме в г. Барановйчй Мйнской губернйй. Он должен будет там томйться еіце несколько месяцев.

Он пйшет, что не сможйт выжйть этй месяцы, что тюремные условня в конец подорвалй его здоровье. Он обвйнен в том, чтоувлекаясь йдеямй большевйзма, работал для трудового народа, сыном которого является сам.

Чтобы освободйться его досрочно надо 201 долар. Как хочется спастй брата от смертй, но я сам не в сй~ лах прй теперешнйх тяжелых экономйческіа условйях. А ему только 22 года. Нкак емухочется жйть 22 летнему юному, жйть во что бы то нй стало.

Наш обіцйй й братскйй долг спастй человека, кладуufezo себя [тэкст на гэтым абрываецца].

Ліст Сцяпана Кабачука

1. Kabachuk 610-7‘^h Ave East Calgary

March 16, 1922.

Товаршц Д. E. Давідовіч.

Я c вамй не знаком, но могу вам сообгцйть за moeaрйіца С. Давйдовйча. В пос [елке] т. е. в Городе Calgary, Canada есть С. Давйдовйч, но я незнаю какой он волостй й деревнй. A снйм харашо знаком уже пару лет

⁴⁰¹ Greencard — права на пражыванне ў ЗША.

⁴⁰² Country (англ.) — краіна.

но я не спрашйвал от куда он но к сожаленйю ево сйчас нет в Calgary потому что он попал в тюрьму на 2 йлй месяца я йменно не знаю уже скоро 1 месяц будет как он седйт за побой своей жены он женйлся на какой то норвежке так она ево бросйла й ушла а когда она прйшла назад к нему так он рассердйлся я крепко побйл ее за то он достал тюрьму й отправйлй ево в другой город в большую тюрьму. Вот только что я могу за нево сообшйть. Яраньше ево адрес знал когда он жйл e Calgary, а сйчас не знаю поэтому когда этот амы ково вы шцете так можете ко мне напйсать пйсьмо так я може быть разыіцу ево адрес й сообіцу вам подробно за нево.

Досвйданйя остаюсь здоров Степан Кабачук.

Ліст Івана Акунцова

21 апреля 1925 г. Мйлый друг!

Спасйбо за пйсьма й темы для статей. Ялюблю пользоваться темамй, даннымй мне моймй чйтателямй. Постараюсь в скором временй напйсать на заданную Вамй тему. Тем паче теперь всех тянет на землю, под солнце u в лес.

С сердечным прыветом Mean Окунцов.

Ліст Арцемія Чэрап-Спірыдовіча⁴⁰³

11 марта 1925 г.

1. Е. Давйдову. Возлюбленный Другь!

He зналь, что Вамь ответйть относйтельно Б. Л. Бразоля. Вы спрашйваете: «работает-лй он для евреевь й масоновь».

⁴⁰³ Ліст напісаны на бланку Таварыства «Спасемь Россію». На ім выдрукаваныя галоўныя задачы таварыства: «1. Всемй мерамй йзбавйть Россію оть сатанйстовь. 2. Спастй Россію й прйвлечь кь ней Арійскую расу путелгь открытія ея глазь, обнаружйвая сатанйстовь й протйводействуя ймь. 3. Сплотйть во есемьміре Русскйхь всехь прртій й всехь любяіцйх Россію, йсключая сатанйстовь. 4. Создать ВсемірныйАнтй-Сатанйстскій Союп».

Можеть быть й не работаеть, но его помошнйкй (можеть быть й без его ведама) не хотять нй за что, чтобы я сь нймй работат, й помогаль-бы йм.

Летомь я просйль Бразоля позволйть мне даромь, конечно, помогать ему й Союзу. Онь согласйлся. Тогда я перехал’Ь нарочно на 14-ю улйцу й яапйсап 16 статеекь оч [ень] йнтересныхь. Онй продержалй зря 23 дня й нй одной не напечаталй. Тогда онй сталй прямо смеяться надо мной уже открыто.

Вйдя это, я вновь переехаль й вынуждень быль завестй свою «Спасемь Россію» й создать О-во.

Когда Вы пйсалй Ваше пйсьмо, я опять хотель ймь всяческй помочь. Опять сговорйлся сь Бразолемь й другймй, что буду для нйхь пйсать й деньгй давать.

Онй собйралй деньгй на N оть 7 марта. Я даль $10 й обеіцань й впредь помогать. Сговорйвшйсь обо всемь, даже меркй снялй, сколько й какйх статей мне напйсать. Решйлй всемь работать вполне дружно.

Я поверйль. Засел за работу, все бросйвь йное, йзготовйль передовую, фельетонь, краткія йзвестйя й Нудо-Масонскую хронйку. Когда кончйль черезь два дня, то даже ночью занесь вь стужу Кудрявцеву.

Еіце черезь два дня прйбегаеть ко мне Кулйбйнь, бросаеть мне весь этоть ворохь бумагь й сказаль, что нйчего не напечатають й что нйкакой моей помоіцй нй газете, нй Союзу й не нужно!

Яразйнуль pomb й промолчаль: боялся, что наговорю очень много горькой правды.

Шумекін-ь потомь сталь говорйть, что все это наделалй Кулйбйнь й Кудрявцев-ь безь ведома Бразоля. Онь убедйль й Бразоля мне потелефонйть, что тоть не знал й что еслй я пошлю no почте статьй кь нему, то м. б. онь «что нйбудь» й возьмет-ь.

Конечно, я не знаю, хозяева лй газетпы Кудрявцевь й Кулйбйнь, но знаю, что забывь «урокь», я быль готовь сделать все, все, все, чтобы помочь газете й Союзу. Очевйдно, яймне нужень. Чья газета-то?

У меня выходйпть в апреле «Нейзвестное» 5000 кнйгь no $1. Долга на ней нйкакого. В марте выходйть no англййскй «Unrevealed» 5000 кнйг no $2. За глаза будеть денегь довольно на поддержку газеты й Союза.

Ho u насйльно мйль не будешь. В субботу будеть собранйе Союза. Поговорйте co есемй. Я сгоряча хотель даже долгь тйпографйй взять на себя. Но Кулйбшп заяейль, что нйчего не нужно. Теперь судйте самй обо всемь. Вы члень Союза й члень О-ea «Спасемь Россію» (Вы внеслй $1). Обьедйняйте.

С отцовской любовью Артемйй He. Черепь-Спйрйдовйчь.

МІКРАГІСТОРЫЯ I МАКРАГІСТОРЫЯ БІЯГРАФІІ⁴⁰⁴

Госпадзі, дай мне ў духовым спакоі спаткаць усё, што прынясе надыходзячы дзень. Дай мне суцэльна аддацца волі Тваёй Сьвятой.

Наўсякі час гэтага дня ўва ўсім навучы м падтрымай мяне. Якія б я ні атрымаў весткі на працягу дня, навучы мяне прымаць іх з спакойнай душой і цьвёрдым перакананьн&м, што наўсё сьвятая воля Твая.

Уваўсіх словах і справах маіх кіруй маімі думкамі й пачуцьцямі.

Уваўсіх непрадбачаных выпадках пя дай мне забыцца, што ўсё паслана Табой.

Навучы мяне проста й разважна дзейнічаць з кожпым членам сям ’і маёй, нікога не саромячы й ня крыўдзячы. Госпадзі, дай мне сілу перанесьці ўтаму надыходзячага дня ды ўсе падзеі на працягу дня. Кіруй маёю воляй і навучы мяне маліцца, верыць, спадзявацца, цярпець, дараваць і любіць.

Амінь.

Людзі, якія ведалі яго, згадвалі, што гэта была адна з найулюбёнейшых ягоных малітваў—малітва іераманаха Парфенія.

ВВВ — так ён любіў падпісваць свае лісты ды артыкулы. Віктар Войтанка-Васілеўскі.

⁴⁰⁴ Тэкст быў упершыню апублікаваны ў: Запісы БІНіМ. № 31. Нью-Ёрк — Менск, 2008. С. 305-320. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

Усе цытаваныя дакументы, за выняткам адмыслова пазначаных, захоўваюцца ў архіве БІНіМу ў Нью-Ерку.

У пасмяротным успаміне за подпісам М-ка⁴⁰⁵ і — асабліва — у аналагічным тэксце Вітаўта Тумаша⁴⁰⁶ акцэнты ў Войтанкавай біяграфіі робяцца галоўным чынам на перадваенным і ваенным часе, пакідаючы ўбаку, як нешта другаснае ці менгі прыкметнае, жыццё на эміграцыі:

«[...] Сын матушкі Філямэны з дому Рахавецкіх і мітрафорнага протаярэя а. Сьцяпана Войтанкі. Пачатковую школу канчае ў мястэчку Дварэц, 4 клясы — у Наваградку. Пасьля—якягонага бацьку, а. Сьцяпана, пераводзяць напарахвіі ў Ястрабаль і Жалезьніцу пад Баранавічамі, — малады Віктар едзе канчаць сярэднюю школу ў Баранавічы ў Гімназію Тадэўша Рэйтана, дзеў 1931 годзе атрымоўвае еялікую матуру, а ўжо восеняй таго самага году здае ўступныя экзамэны на мэдычны факультэт Віленскага Унівэрсытэту Сьцяпана Баторыя. Там ён далучаецца да Беларускага Студэнцкага Саюзу й, як малады студэнт, вельмі актыўны ў беларускіх справах»^т.

Канон біяграфіі пачаткаў жыцця і дзейнасці беларускага дзеяча вытрыманы дазвання: бацькі-беларусы, навука, далучэнне да беларускага руху. На час пісання ўспамінаў (світанак 1970-х) ужо выпрацаваўся свой канон і ў дачыненні да біяграфіі перыяду акупацыі:

«3 прыходам Немцаў у чэрвені 1941 году д-р Войтанка пачынае арганізоўваць беларускае нацыянальнае жыцьцё ў Баранавічах, ходаецца аб звальненьні Беларусаў зь нямецкіх лягераў для ваеннапалонных, шпю знаходзіліся ў ваколіцах Баранавіч; стараецца не дапусьціць да вывазу беларускай моладзі ў Нямеччыну, а дзеля гэтага арганізуе .мэдыцынскую школу зь лекарскім, фармацэўтычным і адміністрацыйным аддзеламі ў Баранавічах, вярбуе настаўнікаў для гэнае школы спаміж лекароў, у тым самым часе ён зьяўляецца выкладчыкам у гэнай школе. [...] Яшчэ будучы ў Баранавічах д-р В. Войтанка пачынае акцыю аднаўленьня Беларускае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы: дагаворваецца з архіяпіскапам Пан-

⁴⁰⁵ Беларус. № 182. Чыраень 1972. С. 3. Паводле сведчання Вацлава Пануцэвіча, гэты тэкст напісала жонка Віктара Войтанкі. Гл.: Беларус. № 303-304. Жнівень-красавік 1982. С. 7.

⁴⁰⁶ Беларус. № 187. Лістапад 1972. С. 4.

⁴⁰⁷ Беларус. № 182. Чырвень 1972. С. 3.

целяймонам⁴⁰³ у Жыровіцах аб хіратоніі двух гераманахаў Беларусаў: Філафея⁴⁰⁹ й Апанаса⁴¹⁰ ў япіскапы»^м.

Цікава, што і М-ка, і Вітаўт Тумаш прамінулі з ваеннага перыяду дзве дэталі жыцця Войтанкі, якія нагадаў аўтар яшчэ аднаго пасмяротнага ўспаміну, за подпісам Парахвіянін: «Тое, што ён быў першым беларускім бургамістрам гораду Баранавічы, старшынём Беларускай Самапомачы [...] што быў піянэрам увядземьня беларускай мовы ў Божую Службу, робяць ягоныя заслугі гістарычнымі»⁴'².

Тады гэта заставалася па-за канонам. У Беларусі, праўдападобна, застаецца па-за канонам да апошняга часу^4!3.

3 жыцця на эміграцыі найбольш месца аддадзена дзейнасці Віктара Войтанкі ў справе аднаўлення Аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы — магчыма, таму, што аўтары пасмяротных успамінаў лічылі гэтую дзялянку самай важнай, найбольш плённай, а мо таму, што пра гэтую працу Войтанка сам пакінуў невялікі ўспамін у кнізе Алеся Вініцкага «Матар’ялы да гісторыі беларускае эміграцыі ў Нямеччыне»⁴¹⁴.

Затое пра ўсю астатнюю дзейнасць — сціплы абзац тэлеграфічным стылем: «Будучы ў Нямеччыне, д-р Войтанка працуе лекарам у Людвігсбургу, пасьлей у францускай акупацыйнай зоне Нямеччыны ў Зальгаў, як лекар УНРРА, а потым ІРО,

⁴⁰⁸ Панцеляймон (Павел Ражноўскі, 27.10.1867, Кастрама, Расія — 30.12.1950, Нямеччына), рэлігійны дзеяч, епіскап Рускай праваслаўнай царквы.

⁴⁰⁹ Філафей (Уладзімір Нарко, 21.02.1905, в. Заранач (сёння Мядзельскі р-н Мінскай вобл.) — 24.09.1986), рэлігійны дзеяч, епіскап Рускай праваслаўнай царквьі.

⁴¹⁰Апанас (Антон Мартас, 08.09.1904, в. Завітая (сёння Нясвіжскі р-н Мінскай вобл.)—03.11.1984, Буэнас-Айрэс, Аргенціна), рэлігійны дзеяч, праваслаўны епіскап.

⁴¹¹ Беларус. № 182. Чырвень 1972. С. 3.

⁴¹² Беларус. № 181. Травень 1972. С. 3.

⁴¹³ Гл. біяграфію Віктара Войтанкі ў кн.: Гарбінскі, Юры. Беларускія рэлігійныя дзеячы XX стагоддзя: жыццярысы, мартыралогія, успаміны. Мінск — Мюнхен, 1999. С. 39-40. Зрэшты, магчыма, аўтар проста не ведаў усіх фактаў біяграфіі.

⁴¹⁴ Вініцкі, Алесь. Матар’ялы да гісторыі Беларускае эміграцыі ў Нямеччьіне ў 1939-1951 гадох. У 2т. Т. 2. Лёс-Анжэлес, 1968. С. 49-50.

а нарэшце — лекарам на суднах, што вязуць эмігрантаў у Аўстрапію і ў ЗША»^М.

Натуральна, марна чакаць, што нават шэраг пасмяротных успамінаў насвецяць біяграфію чалавека цалкам, ва ўсіх дэталях і момантах, у ахопе з часам, настроямі, ідэямі, палітычнымі і культурнымі падзеямі, ментальнасцю і псіхалогіяй, уласцівымі тым ці іншым перыядам жыцця. He ўмесціцца яна і на бачынах гэтага артыкула, дзе пабудова асобных момантаў біяграфіі Віктара Войтанкі набліжаная да мікрагісторыі: селектыўны выбар сюжэтаў і ўдзельнікаў, большае зацікаўленне часам, асяроддзем, спецыфічнымі падзеямі, як самім героем. Пры

Віктар Войтанка-Васілеўскі такім падыходзе аўтар свядома ідзе на біяграфічныя белыя плямы ў спадзяванні, што паменшае белых плямаў у самім часе.

Наяўнае ліставанне прабэцээраўскіх дзеячаў французскай зоны настолькі ж часта згадвае імя Віктара Войтанкі, наколькі часта кранае свае нутраныя справы. Ад эпітэтаў «нашая гадзіна»⁴'⁶, «Юда-Войтанка»^т, «грамадзкі праступнік»⁴'*, «прадажнік жывых душаў»⁴'⁴ да саркастычнага «“крывіцкі бог" фрапцускай зоны »⁴²°.

⁴¹⁵ Беларус. № 182. Чырвень 1972. С. 3.

⁴¹⁶ЛістЯнкі Шакуна да Аляксея Шудзейкі ад 15.09.1948.

⁴¹⁷ Л іст Радаслава Астроўскага да Аляксея Шудзейкі ад 22.07.1948.

⁴¹⁸ Ліст Аляксандра Русака да Аляксея Шудзейкі ад 18.07.1948.

⁴¹⁹ Ліст Аляксея Шудзейкі ў рэдакцыю «Бацькаўшчыны» ад 10.09.1948.

⁴²⁰ Ліст Аляксея Шудзейкі да Барыса Суравога ад 07.09.1948.

Што ж адбылося паміж імі? Адказ можна знайсці ў біяграфіі часу. Апынуўшыся ў лагерах DP, Віктар Войтанка, чалавек дзейны, актыўны, 27 ліпеня 1947 г. заснаваў Беларускае дабрадзейнае згуртаванне (БДЗ) на французскую зону, ачоліў яго сам і прызначыў у памагатыя доктара Аляксея Шудзейку⁴²¹ і Сяргея Грамыку. Канфлікт крывічоў-зарубежнікаў іх не абмінуў, сумесная праца сталася немагчымаю, і 6 сакавіка 1948 г. Аляксей Шудзейка разам з Сяргеем Грамыкам, Янкам Макарэвічам⁴²² і В. Жэленеўскім стварае Беларускае кулыурнае таварыства (БКТ).

На першым паседжанні прысутнічалі 24 асобы, пунктам нумар адзін разглядалася справа ўтварэння БКТ, другім — аддзяленне ад БДЗ як «шкоднай і варожай арганізацыі», а па заканчэнні, на прапанову А. Грынько, пастанавілі засяродзіцца выключна на кулыурна-асветніцкай працы і не браць аніякага ўдзелу ў палітыцы⁴²³.

Сапраўды, БКТ арганізавала некалькі канцэртаў, быў створаны хор, запрасілі з чытаннем вершаў Масея Сяднёва, але абмежавацца адною культурніцкаю працаю не атрымалася: газета «Бацькаўшчына» ахвотна змяшчала паведамленні Віктара Войтанкі пад псеўданімам Слонімскі⁴²⁴, ігнаруючы допісы прыхільнікаў Радаслава Астроўскага⁴²⁵. Сутыкнуўпіыся з праблемаю пашырэння контрынфармацыі, БКТ склікала 14 красавіка сход у Заўльгаў, на якім прыняло рашэнне байка-

⁴²¹ Аляксей Шудзейка (Аляксандр) (28.02.1913, Мітава (сёння Елгава), Латвія — 21.12.1969, Уолінгтан, ЗША), грамадскі дзеяч.

⁴²² Янка Макарэвіч (26.07.1909—18.10.1995, Сіднэй, Аўстралія), грамадскі дзеяч, літаратар.

⁴²³ Пратакол ад 06.03.1948.

⁴²⁴ Гл. напрыклад: Слонімскі. Па куткох эміграцыі. Зьезд у Заўльгаў // Бацькаўшчьша. № 9 (12), 25 сакавіка 1948. С. 6; Слонімскі. Па куткох эміграцыі. У Францускай зоне//Бацькаўшчына. № 11 (14), 11 красавіка 1948. С. 4; Слонімскі. Жыве Беларуская Аўтакефалія // Бацькаўшчына. № 21 (24). 20 чырвеня 1948. С. 2; Слонімскі. Па куткох эміграцыі. Угодкі Беларускага Дабрадзейнага Згуртаваньня ў Францускай зоне // Бацькаўшчына. № 22 (25). 27 чырвеня 1948. С. 4.

⁴²⁵ Радаслаў Астроўскі (06.11.1887, хут. Заполле Слуцкага пав. (сёння Слуцкі р-н Мінскай вобл.) — 17.10.1976, Бентан-Харбар, Мічыган, ЗША), палітык, грамадскі дзеяч, педагог, публіцыст, прэзідэнт БЦР (1943-1976).

таваць «Бацькаўшчыну» як крывіцкі орган і заснаваць уласны двухтыднёвік «За Еднасьць».

У лютым 1948 г. Віктар Войтанка сабраў у мястэчку Існы прыхільнікаў БНР, на што ў адказ 6 сакавіка 1948 г. у Заўльгаў быў наладжаны агульны з’езд, які канчаткова перасварыў беларусаў французскае зоны і даў штуршок да паўстання новых арганізацыяў.

30 сакавіка 1948 г. Войтанка ў Эгінгене {Ehingeri) заснаваў Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), адкуль даслаў Міколу Абрамчыку віншаванні са святам 25 Сакавіка. Ён запэўніваў у вернасці ідэалам БНР і пісаў:« У сувязі з двухзначным нутранапалітычным папажэньнем, выкліканым дзейнасыро некаторых адзінак, заклікаючых тварыць Цэнтральнае Прадстаўніцтва ў Нямеччыне, сябры БНК у Фраццускай зоне гэтым зьвяртаюцца да Вас склікаць нараду сяброў Рады БНР, знаходзячыхся ў Нямеччыне. Мы верым, што нарада [вырашыць] некаторыя праблемы й пытаньні, хвалюючыя нашую эмігранцкую грамадзкасьць, і супакоіць вытваранае напружаньне »⁴²⁶.

Тым часам заклікі прыхільнікаў БЦР да стварэння Цэнтральнага прадстаўніцтва перайшлі ў канкрэтную працу. Яго заснаваў Радаслаў Астроўскі 30 снежня 1947 г., a 23 красавіка 1948 г. на сходзе ў Заўльгаў Аляксей Шудзейка паінфармаваў прысутных пра выбары ў Цэнтральнае прадстаўніцтва. На старшыню французскае зоны і абралі яго: Аляксей Шудзейка набраў 54 галасы, Сяргей Грамыка — 33. Кандыдатаў ад лагеру Віктара Войтанкі не было: на сходзе Шудзейка паведаміў, што варожыя ім арганізацыі праігнаравалі запросіны, у прыватным жа ліставанні тлумачыў, што людзі з поглядамі, як у «крывічоў», ім без патрэбьі.

I вось, 20 траўня 1948 г. пад грыфам Беларускага цэнтральнага прадстаўніцтва (БЦП) за подпісам старшыні галоўнае ўправы Аляксандра Русака⁴²⁷ быў разасланы наступны дакумент:

«Да ўсіх Беларускіх Лягероў Амэрыканскае Зоны й Зонных Аддзелаў Беларускага Цэнтральнага Прадстаўніцтва на Амэрыканскую, Францускую й Брытанскую Зоны.

⁴²⁶ Дакумент захоўваецца ў архіве Рады БНР у Нью-Ёрку.

⁴²⁷ Аляксандр Русак (13.07.1907, Баранавічы (сёння Брэсцкая вобл.) — 07.03.1957, Гарфілд, ЗША), грамадскі дзеяч, інжынер.

Гэтым падаецца да ведама ўсіх вышэй выменаваных Установаў што згодна з Пастановаю Агульнага Зьезду з дня 09.05.1948 распачалі сваю дзейнасьць з днём 13.05.1948 Беларускае Цэнтральнае Прадстаўніцтва — Аддзел на Амэрыканскую Зону зь Сядзібаю: Міхэльсдорф б. Cham лягер ІРО, адказны па Арганізацыі Шыбут Тодар, а таксама: Беларускае Цэнтральнае Прадстаўніцтва — Галоўная Ўправа з сталым месцам прабываньня: Рэгенсбург, Marschallstr, 5, інж. РусакСУ

У міжчассе — 15 красавіка — пабачыў свет першы нумар інфармацыйнага бюлетэня «За Еднасьць». Да 19 чэрвеня выйшла ўсяго пяць нумароў (3-ці і 4-ты разам). Першы быў двухстаронкавы, апошні — на дзесяці бачынах, зболылага матэрыял напісаны самім Шудзейкам. Калі ўжо ў першым нумары згадвалася імя Віктара Войтанкі і назвы яго арганізацыяў, дык апошні нумар быў ці не цалкам прысвечаны яму; на характарыстыкі ды эпітэты не шкадаваліся.

Вось як апісвае далейшыя падзеі Віктар Войтанка: «Нацыянальна мы не маглі шмат зрабіць дзеля адумысных абставінаў сярод французаў. Калі Грамыка, Шудзейка й Макарэвіч выдалі пару нумароў рататарнай аднадзёнкі супраць мяне, дык аб гэтым нехта данёс французам. Шудзейка й Макарэвіч былі ўзятыя ў Равэнсбург на францускі суд, а я быў пакліканы як сьведка супраць іх. Судзілі іх за друк без дазволу ўлады. Я меў пацьвердзіць, хто друкаваў. Але гэта была толькі судовая працэдура, таму што Шудзейка й Макарэвіч caw прызналіся, што яны пісалі й друкавалі. Маё пасьведчаньне як прадстаўніка беларусаў было патрэбнае толькі працэдуральна. Іх засудзілі на пару тыдняў адседкі. Я ня чуў аб падобных справах у іншых зонах, дзе свабода слова была загварантаваная амаль ад першага дня акупацыі нават чемцам»^т.

Відавочнае Войтанкава жаданне зняць з сябе падазрэнні ў даносе, але трэба прызнаць, што ў супрацьстаянні крывічоў з зарубежнікамі падобныя сродкі выкарыстоўваліся не ўпершыню⁴³⁰. He меў ён таксама рацыі, калі пісаў пра «свабоду сло-

⁴²⁸ Дакумент захоўваецца ў архіве БІНіМу.

⁴²⁹ Вініцкі, Алесь. Матар’ялы да гісторыі Беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939-1951 гадох. Мінск, 1994. С. 213—214.

⁴³⁰ Юрэвіч, Лявон. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага: Гісторыя газэтаў «Бацькаўшчына» і «Беларус» (1947—2000). Мінск, 2006. С. 31.

ва». Рэч у тым, што згодна з пастановай УНРРА ад кастрычніка 1946 г. усе выдаўцы абавязаныя былі мець ліцэнзію на друк⁴³¹.

Так ці інакш, але ўлады даведаліся пра нелегальнае выданне. Суд прызначылі ў Равенсбургу 11 жніўня 1948 г. на 9 раніцы. Па выраку суда бюлетэнь «За Еднасьць» спыняў сваё існаванне, а Аляксей Шудзейка і Янка Макарэвіч былі засуджаныя. Яны прасядзелі за кратамі 16 дзён, а па вызваленні мусілі прабыць месяц пад наглядам паліцыі.

Справа атрымала вялікі розгалас. Юрка Віцьбіч, на той час рэдакгар «БІС» і таксама зацяты зарубежнік, пісаў да Шудзейкі:

«Глыбокапаважаны Спадар Доктар Шудзейка!

На агульным сходзе вызваленцаўу Міхэльсдорфе мне даручана напісаць Вам гэты ліст, што я й выконваю з асаблівай прыемнасьцю й пашанай да Вас.

Мне даручана выказаць Вам нашае агульнае спачуваньне з прычыны Вашага арышту іўвязьненьня за нацыянальную справу. Мы са свайго боку прымалі ўсе захады, каб выратаваць Вас з турмы, куды Вы трапілі ў сувязі з брудным і подлым даносам «крывіча» Войтанкі. Наш дэвіз —Адзін заўсіх іўсе за аднаго.

Мне даручана выказаць Вам нашую агульную ўпэўненасьць, што турма не зламала Вас і Вы выйшлі з яе непахісным вызваленцам, якім мы ганарымся. Толькі праз змаганьне з расейска-бапьшавіцкім імпэрыялізмам і «крывіцка»-польскай дывэрсіяймы прыйдзем дазьдзяйсьненьня Акта 25 Сакавіка. Сярод нашага партыйнага актыеу няма сяброў, якія б не сядзеліўтых ці іншых турмах за Маці-Беларусь. Сярод нас ёсьць прысуджаныя да расстрэлу за Бацькаўшчыну. Вызваленца, які далучыў да свае тэорыі й практыкі найлепшыя традыцыі Грамады, Сялянскага Саюзу w гераічных нацдзмаў можна фізычна зламаць, але нельга духова заламаць»⁴³².

Ад гэтага часу шляхі Віктара Войтанкі з сябрамі БЦП разышліся. Сярод апошніх пачаліся сваркі, перадзелы ўлады, узаемныя папрокі і абвінавачанні. Кожны з іх — і Шудзейка, і Грамыка, і Макарэвіч — апеляваў да Цэнтру і да аўтарытэтаў

⁴³¹ Юрэвіч, Лявон. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага... С. 23.

⁴³² Лістад 18.07.1948.

БЦР. He вытрымаўшы, Юры Сабалеўскі напісаў ліст да ўсіх траіх:

«Зь вялікай прыкрасыро чытаю Вашыя лісты, у якіх толькі адна злосьць і ўзаемаабвінаеачваньні. Уважліва чытаю і ўчытваюся, хачу адшукаць зьмест вашых непаразуменьняў і іх знайсьці не магу, а непаразуменьня з кожным днём паглыбляюцца й прадракаюць вялікую буру. [...]Грамадзяне, затрымайцеся й падсумуйце зьмест барацьбы і ўявіце сабе, чым гэта ўсё скончыцца? Памятайце, што Вы ўжо падышлі да самае граніцы магчымага й далей ужо перад вамі пахіласьць і выпрастацца вы ўжо не патрафіце. Ці мала гаворыць павучаючага гісторыя Войтанкі? He паўтпарайце недарэчнасьцяў. He кажыце, што нехта вінават. Залёгка сказаць, што нехта вінават, і найцяжэй — што я вінаваты»⁴³³.

He лепшыя часіны перажываў і сам Віктар Войтанка. Ён мусіў кінуць скарынаўскі Цюбінген, дзе навучаўся на эканамічным факультэце, і бегчы. Неўзабаве па заканчэнні суда Войтанка, які меў афіцыйную пасаду, працаваў лекарам, у падпольных умовах няўдала зрабіў спарон — і кабета загінула. Справа дайшла да губернатара, а паколькі кабета з нацыянальнасці была габрэйкаю — зацікавіліся і мясцовыя габрэйскія арганізацыі. Каб пазбегнуць пакарання, Віктар Войтанка ўладкаваўся працаваць лекарам на караблях. Вось тады і з’явілася трэцяе В — Васілеўскі.

Імя доктара В. Васілеўскага, хірурга ад IRO, знаходзім у спісе супрацоўнікаў карабля, што вёз новых эмігрантаў з Bremerhaven у Нью-Ёрк, змешчаным у троху незвычайным часопісе: яго выдавалі самі эмігранты падчас падарожжа. Рататарная газета пад назвай «Daily Mirror» выдавалася штодзённа дзякуючы аднаму з пасажыраў, які пазычыў машынку для друку. Газета друкавалася пераважна ў нямецкай мове (двойчы былі дадаткі ў латышскай і ўкраінскай) і паведамляла афіцыйныя звесткі персанала карабля, супрацоўнікаў IRO. Напрыканцы падарожжа выйшла сувенірнае выданне — акурат на тыдзень 25 Сакавіка (15-27 сакавіка 1950 г.).

⁴³³ Ліст Юр’я Сабалеўскага да Аляксея Шудзейкі, Сяргея Грамыкі, Янкі Макарэвіча ад 30.12.1948.

У газеце да сваіх супляменнікаў звярнуліся ўкраінец, літовец, чэх, эстонец, латыш. У апошні момант была зробленая прыпіска ад рускіх: тэкст нават не набраны, а напісаны ад рукі.

Ад беларусаў бьгў верш Масея Сяднёва «Маладым» і слова Аляксандра Асіпчыка: «У дарозе да казкавай Амэрыкі спаткаем трыццаць трэцюю гадаўшчыну Сакавіка. Дзень гэты прыпамінае нам яшчэ раз нашую павіннасьць перад мільёнамі братоў, гібеючых у маскоўскім паняволеньні. У новай краіне жыхарства ніколі не забудзем Радзіны. Як нашыя папярэднікі да сяньня не забыпіся краю, так і мы не забудзем. Адданыя грамадзяне Злучаных Штатаў і творчыя сябры амэрыканскага грамадзянства ў сэрцах перахаваем успамін Вялікай Айчыны. Аж прыйдзе дзень, як блізкі дзень Уваскрашэньня, Вялік-Дзень. I адгукнецца ўсякая беларуская душа як сьвет вялікі: Хрыстос Уваскрос! Жыве Беларусь!»

Тым больш дзіўным выглядае факт, што ў пераліку нацыянальнасцяў 1309 пасажыраў няма беларусаў: 391 паляк, 81 эстонец, 85 з СССР, 57 нявызначаных, 48 югаславаў, 30 мадзяраў, 302 латыша, 147 літоўцаў, 13 румынаў 34 чэха, 5 немцаў, 1 аўстрыец, 1 іракец, 1 італьянец, 2 украінцы, 1 албанец, 6 амерыканцаў. Да спісу мелася заўвага, што насамрэч украінцаў на караблі 243, але яны запісаныя як палякі, чэхі або румыны. Пра беларусаў згадкі няма.

Паводле веравызнання падзел быў наступны: 143 іудзея, 443 пратэстанта, 30 вернікаў армяна-грыгарыянскай царквы, 356 рыма-каталікоў, 131 праваслаўны, 169 грэка-каталікоў 6 рэфармістаў, 2 сведкі Іеговы, 3 баптысты, 1 мусульманін, 1 новаапостальскай царквы і 1 нявызначаны. Зрэшты, штодзённа адправы рабіліся толькі рыма-каталіцкія, грэка-каталіцкія, праваслаўныя, пратэстанцкія і іудзейскія.

За час падарожжа былі паказаныя два фільмы, тройчы ладзіліся танцы, двойчы — канцэрты, і адзін раз — свята для дзяцей.

Цалкам магчыма, што менавіта з гэтага карабля сышоў на бераг доктар Войтанка-Васілеўскі, каб больш ніколі не вяртацца ў Нямеччыну.

У ЗША ён пасяліўся ў гарадку Пасейк, штат Нью-Джэрсі — па іроніі лёсу ў тым самым месцы, што і Аляксей Шудзейка. Як заўсёды, поўны планаў, праектаў, ён пакутаваў хіба на адное: у сваіх грамадскіх пачынаннях быў начальнікам без вой-

ска, без уласнай каманды — на маргінэсе. Станіслаў Станкевіч, з якім Войтанка працяглы час знаходзіўся ў гострых дачыненнях, бо лічыў, што «Беларус» замала ўвагі надае царкоўнай тэматыцы, асцярожна пісаў: «Як чалавек, патрыёт і нацыянальны працаўнік [Войтанка] быў у некаторым сэнсе моцна арыгінальньш чалавекам у дадатным значаньні гэтага слова»^.

На паперы засталіся ідэі «Вышэйшай Жыровіцкай Вучэльні», «Кніжнай Дружыны» — Беларускай нацыянальнай бібліятэкі на выгнанні. Конча авантурна выглядалі праекты разбудовы Збройных сілаў БНР, заснавання Беларускага народнага каталіцкага касцёла, непадуладнага Рыму. Напэўна, найбольш блізкім да ажыццяўлення праектам была ідэя заснавання беларускага манастыра «Мір» (з Міра паходзіла жонка Віктара Войтанкі).

У вераснёўскім нумары «Беларуса» за 1966 г. ад імя епархіяльнае ўправы быў выдрукаваны заклік дапамагчы набыць месца пад манастыр, які адначасна будзе служыць і свецкім грамадскім і культурным мэтам, дзе змесцяцца архіў, бібліятэка, беларуская навучальная ўстанова⁴³⁵.

У наступным нумары выйшаў шырокі артыкул Віктара Васілеўскага «Беларускі манастыр», у якім аўтар выклаў самую ідэю: «Спробы заснаваньня беларускага народнага ўнівэрсытэту, а навет летнішча для дзягіей не ўдаваліся якраз з прычыны адсупгнасьці адпаведнага месца. Манастыр жа можа й павінен стацца гэтакім месцам. Можа, з часам тут заснуецца й беларускі інтэрнат-вучэльная на ўзроўні звычайнага «гайскул» або w гімназіі. У манастыры зрабіць гэта куды лягчэй. [...] На ўсякае прадпрыемства патрэбныя грошы. УАмэрыцы яны здабываюцца даверам. За манастыром стаіць найбольшая й наймацнейшая беларуская ўстанова: Беларуская Царква. Вось чаму ўжо ў кароткім часе пасьля прыняцьця пастановы абманастыры Епархіяльная Управа атрымала заяваў на 76.000 даляраў пазыкаў, апрача гэтага пяць сем ’яў заказала пабудову псшешканьняў. [...] Падаецца думка пабудовы манастыра падоўжанымі будынкамі. Праспюр паміж імі мае быць накрыты й выкарыстаны ў якасьці вялікай манастырскай залі.

⁴³⁴ Беларус. № 241. Травень 1977. С. 4.

⁴³⁵ Беларус. № 113. Верасень 1966. С. 6.

А кажны сам сабе ўладзіць сваё памешканьне паводля собскага жаданьня й магчымасьцяў»™’.

Справа ладзілася, і ўжо праз год «Беларус» паведаміў, што манастыр набыты⁴³⁷. Ен быў высвечаны ўладыкам Васілём 12 лістапада.

Цяпер манастыру патрэбныя былі насельнікі і працаўнікі.

«Вельмі паважаны Спадар Міцкевіч³³⁸.

Чулі ўжо пра ладжаньне беларускага манастыра ў Пассайк павеце Нью-Джэрзі? Пры манастыры ўладжаны Дом Заслужаных, у разуменьні быццам падзелу манастыра на жыхарства беларускіх пэнсіянэраў.

Першыя заслужаныя змогуць пасяліццаўжоў палавіне наступнага месяца, напэўна, перад Калядамі. Таму зьвяртаюся да Вас з гэтым лістом: можа, зацікаўленыя быць першымі жыхарамі й дзеячамі Дому Заслужаных?

Рэчутым, што пакульуладзіцца шмат месца дыразбудуюцца магчымасьці, патрэбныя дзеячы, сталыя жыхары ў манастыры, якія дапамаглі б дагледзіць разбудовы, уладжаньня й наагул даць пачатак новай установе.

Таму запрашаю Вас не на гатовае, перажованае, толькі ў рот лажыць, але на жыцьцё й працу ўладжаваньня.

Ёсьць дом аграваны, і з водаправодам, і сьцёкам. Кухня сямейнага разьмеру, электра, газ. Ёсьць добры даезд вуліцаю, ды да вёскі густа заселенай ледзь цьверць мілікілямэтра.

Але трэба цяпер самому варыць, ці, лепш кажучы, па чарзе, калі захочацца быць на манастырскім агульным стале, разам ссыпаным у адзін гаршчок. Трэба самому засьцілаць сваю пасьцель ды прыбіраць пакой. Пэўне, па чарзе ці як будзе. даглядаць панадворку, парку, возера й лесу ды будынкаў манастыру.

⁴³⁶Беларус. № 114. Кастрычнік 1966. С. 6.

⁴³⁷ Беларус. № 126. Кастрычнік 1967. С. 6.

⁴³⁸ МіхасьМіцкевіч(псеўданімАнтосьГаліна, 13.07.1897,в.Мікалаеўшчына (сёння Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.) — 25.10.1991, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі і рэлігійны дзеяч, пісьменнік, педагог, наймалодшы брат Якуба Коласа.

А яшчэ большай працаю для Вас можа быць рыхтаваньне йарквы для пасьвячэньня, рыхтаваньне школы да распачацьця навукі ў чэрвені ды шмат іншых заняткаў ладжаньня манастыра, паводле Вашага асабістага выбару. Пэўне ж адзін усяго зрабіць ніхто ня можа, а Вас, заслужаных беларусаў, там можа памясьціцца выгадна на зіму ня менш 6 асобаў. Таквеле можна зрабіць асобных выдзеленых пакояў у тым ацяпляным доме на зіму. Іншыя будынкі мусяць быць спраўджаныя, ці надаюцца на зімовае бытаваньне, дастаткова выгаднае.

Зьвяртаюся да Вас асабіста гэтым лістом таму, што знаю Вас як пра [д] прыемлівага беларуса й асобы якой можна верыць ня толькі маёмасьць, але й выкананьне працы. Хаця маю некалькі заяваў ахвотнікаў туды пераехаць, пасяліцца, але, нажаль, няўсе яны надзейныя на дзейнасьць і самаўтрыманьне. Набіраць жа сабе на шыю пятлю ці глядзець, як недалужныя морацца, не магу. Такіх манастыр можа мець улетку й на наступную зіму, калі ўжо ўсё будзе больш-менш уладжанае на добрае жыцьцё.

Вось чаму замест таго, каб Вы прасіліся перасяліцца ўДом заслужаньгх манастыра —я прашу Вас. Таму што гэта пачатак і што трэба яшчэ ўладжваць ды дакладацца розумам і рукамі, каб гняздо зрабілася ўтульным і выгадным.

У Вас паўстане пытаньне: а колькі гэта будзе каштаваць? Для тых першых 6 за памешканьне ніякай платы, а толькі дар на царкву з разьліку, каб супольна маглі аплаціць электру, газ, мыцьцё хусьця, еміну й падобныя рэчы, за якія Вы сяньня плаціце з кішэні ў хаце, у якой жывеце, хаця яна можа быць Вашая собская.

Якую Вы будзеце мець з гэтага карысьць? А тое, што будзеце жыць у сваім асяродку суродзічаў. Што калі Вам што станецца, будзе каму пазваніць, паклікаць помач. Беларускі лекар амаль як на месцы ў манастыры. Кніжкі, часапісы, калёрная тэлевізія, можаце прывесьці сваё, калі ні ў кога ня будзе, дык тут Вам купіцца чаго ня будзе хапаць, каб «жыць стала лепш, жыць стала весялей».

Манастыр мае крыху мэблі, але зусім правільна можаце перавезьці ўсё, да чаго прывыклі ў сваёй хаце

даўжэйшага Вашага жыцьця. А перадусім просім, каб забіралі й прывозілі ўсё беларускае, хаця бы й старое, зношанае ці йнакш некарыснае, але памятковае.

Калі Вашая сям’я, сваякі ці прыяцелі захочуць Вас адведаць, змогуць гэта рабіць. Змогуць пераехаць да Вас жыць, калі ім гэта будзе выгадна. Адносіцца гэта перадусім да адзіночных асоб.

Спадзяюся, будуць магчымасьці зарабляць у самым манастыры. Ёсьць такжы магчымасьць, штоўладзіцца заработак такжа ў ваколіцы ў суседніх прадпрыемствах. Гэта, аднак, нельга прадбачыць, пакуль мы там не паселімся й не разгледзімся як трэба.

Ня шмат Вам абяцаю, але й не патрабую ад Вас грошай на куплю манастыра. Потым, як разгледзіцеся, як будзе будавацца галоўны будынак манастыра, захочаце — зможаце далажыцца паводле Вашага жаданьня без аніякага прымусу зь нічыйго боку.

Іншая рэч, што прыехаўшы вясною й пазьней, будуць мусялі прасіцца быць прынятымі й будуць плаціць за ўтрыманьне адпаведна як у іншых установах Амэрыкі. Вам ёсьць магчымасьць папасьці раней і гэтым самым прыслужыцца іншым, а й сабе.

Калі маеце якія пытаньні —усё, што ведаю, перадам Вам.

Калі намервайцеся скарыстаць з гэтых маіх запросін — не загайце з напісаньнем. Маецца толькі 6 добрых пакояў, затым для шасьці асабнячных асоб. Мне будзе цяжка адкінуць кагось з раней падаўшых заяву ды прыняць Вас. Як бы ні было, але мусім трымацца «дэмакрыцый», і я не хацеў бы рабіць сабе ворагаў. Таму, калі ласка, надумвайцеся хутка. Папярэдні ўласьнік манастыра мае выехаць 15 лістапада. Разьлічаю, што прыблізна ў тым часе зможаце пераехаць.

Дзе гэта ёсьць? 45 міль ад Нью-Ёрку, ля 30 ад Пасайку-Патарсону, у лясной-вазёрнай, гарыстай ваколіцы. Можна даехаць аўтабусам, але непатрабаваціме, таму што будзеце мець манастырскі самаход ды ўсё патрэбнае да жыцьця ў манастыры.

Калі любіце сядзець з вудачкаю над возерам, зможаце гэта рабіць аж пакуль Вам не абрыдне. Любіце праца-

ваць у вагародзе? Ля 10 акраў — 3 гектараў, будзе дзе размахнуцца. Лесу тут хапае, вады й каменьня. He такія, як на Беларусг, але бярэзіны якраз тыя самыя.

Яшчэ раз пішу, запрашаю Вас на рабогпу, на ўладжваньне сабе й іншым зацішнага кута на старасьць. 1 будзе лепш дляўсіх, калі ня будзем патрабаваць бяз Вас абыходзіцца.

Дык чакаем Вашага ліста йДай Божа Вам усяго найлепшага. Ваш ВВВ»⁴³⁹.

Лістападаўскі «Беларус» не толькі звяртаўся да грамады ў пошуках працаўнікоў, але і абвяшчаў пра заснаванне Беларускай народнай кніжні, галоўным гаспадаром якой называўся Юрка Віцьбіч, і нават прызначалася дата яе адкрыцця — 1 чэрвеня 1968 г.⁴⁴⁰.

Войтанка забягаў наперад. Юрка Віцьбіч адказаў даволі рэзкім з’едлівым лістом — мала таго, што сам ён не меркаваў пераязджаць — да ўласнай бібліятэкі ставіўся вельмі раўніва і дзяліць яе ні з кім не хацеў. Да таго ж, пісаў ён, справа жыцця манастыра выглядае вельмі сумнеўна.

На гэта Войтанка пісаў, спрабуючы вытлумачыць прычыны паразы ідэі пабудовы манастыра:

«14 лістапада 1968 г.

Вельмі Паважаны йДарагі Юрка Віцьбіч.

[...] Што da Міру, тут у Вас можа не зусім простае думаньне, што, можа, я загневаўся. He, я не спадзяваўся запрагаць Вас у бібліятэкара, але думаў, што з Вашым пераездам туды знайду болый людзей, якія зацікавіліся б добрым жыцьцём тут. На жаль, Вы былі ў праўдзе, Вы зналі нашых людзей лепш ад мяне. Аказалася, што ніхто не гркавіцца ані бібліятэкаю, ані манастыром, ані нават лецішчам для дзяцей, а вельмі мала хто й адпачынкам, там, дзе няма дзе гуляць і наагул басячыцца. Гэты год паказаў, што амэрыканскія беларусы яшчэ дапёка, каб быць палітычнай эміграцыяй, як гэта любяць сябе называць. Гэта эканамічная эміграцыя людзей, што хочуць быць мільянэрамі: «добра есьці, добра спаць, а на рэшту напляваць». Гэта дэвіз, мотта й лёзунг новых

⁴³⁹ Ліст да Міхася Міцкевіча ад 07.10.1967.

⁴⁴⁰ Беларус. № 127. Лістапад 1967. С. 6.

беларускіх эмігрантаў. Нават Белэр-Менск і той ня можа ўтрымацца дзеля якраз гэтай абыякавасьці да ўсяго беларускага. [...] Яшчэ аднолета буду трымаць Мір, хаця мне гэта каштуезмае собскае кішэні 5000 даляраўу год, і пагляджу, як далей будзе. А як не, прыйдзецца прадаць».

Кнігі для Войтанкі значылі шмат — нездарма, відаць, Вітаўт Тумаш параўноўваў яго з Скарынам⁴⁴¹. Ён і сам напісаў нямала: «Воды Беларусі. Гаспадарчы нарыс магчымасьцяў асваеньня водных багацьцяў Беларусі», «Сялянства і земляробства Беларусі», «Грамадзкая думка нашай царквы»⁴⁴², «Ваенная гісторыя Беларусі», «20 гадоў БАПЦ: 1948-1968»⁴⁴³. Выдрукаваў праваслаўны малітоўнік; заснаваў часопіс «Змагар»⁴⁴⁴, зазначыўшы ў першым нумары: « “Змагар ” ёсьць часапіс змаганьня, а не хлапцоўскі аб дзяўчатах ці жаночы аб кудзелі. [...] Часалік пачынаецца ад 25 Сакавіка. Гэта 53 год Сакавіка»^⁵.

Адзін з ініцыятараў I Сабору БАПЦ у Нямеччыне (2021.12.1949), ён багата высілкаў укладаў у арганізацыю II Сабору. I сабор адбыўся — праз месяц пасля смерці Віктара Войтанкі (27-29.05.1972).

Ідэя памяці, ідэя ўшанавання — скразная ў ягоных справах. Менавіта яна падштурхнула Віктара Войтанку на падтрыманне ідэі Юркі Віцьбіча ў справе арганізацыі пабудовы помніка «50-годдзю»:

«Паважаныя Браты.

Справа пабудовы помніка ня ёсьць простая, як бліны пячы. Тамуразумна пішаце: сьпярша разгледзіць, што й да чаго.

⁴⁴¹ Беларус. № 187. Лістапад 1972. С. 4.

⁴⁴² Пад псеўданімам Амсьціслаў Гарыгляд.

⁴⁴³ 3 ліста Вітаўта Тумаша да Язэпа Малецкага ад 27.04.1972: «Як справа пісаньня мэмуараў важная прыгадвае, тымчасам, само жыцьцё. Два дні таму раптоўна, ад атаку сэрца, памёр адзін зь дзеячоў Баранавічаў у часе апошняе вайны, Baut добры знаёмы, доктар Віктар Войтанка. Ня думаю, каб ён пісаў нейкія ўспаміны. Разам зь іму магілу адышло й шмат з тых фактаў гісторыі, пра якія ведаў толькі ён. Галоўная прычына перадчаснай сьмерці — у ееку 58 гадоў — перапрацаваньне. Браўся, шчыра, заўсё, сэрца ня вытрымала» (Архіў БІНіМу).

⁴⁴⁴ Змагар. Часапіс беларускіх змагароў. Byelorussian Veteran’s periodical. Highland Park, N. J. Byelorussian Veterans Association. Выйшла 57 нумароў (1971-1972).

⁴⁴⁵ Змагар. № 1 (53). C. 2.

Памятнікі будуюцца ў сучаснасьці жывымі людзьмі па памёршых людзях ды для жывых людзей. А не як гэта будавалі Агіпцыяне: жывыя людзі для памёршых. Таму іхнія піраміды й сьфінксы ставіліся ў пустыні, куды людзі не заходзілі й не трывожылі памёршых. Сяньнё памятнікі ставяццаўместах і намагілах, дзе шматхто ходзіць, аглядае, вучыцца й папраўляе сваё жыцьцё, каб заслужыць на памятнік ды ўспамін па сьмерці.

Памятаеце песьню: памёршым не патрэбныя званы, але патрэбныўспамін! Успамін жа атрымоўваецца, калі людзі чытаюць на памятніку, бачаць памятнік і задумваюцца аб і пра памёршага. Задумваюцца й стараюцца так рабіць, каб і іх паміналі, каб і ім ставілі памятнікі. Ды й зноў не для іх, але дзеля памяці па іх.

Таму наш памятнік мусіць стаць у відным і часта наведваным празь беларусаў месцы. Такім месцам ёсьць магільнік. I падбор месца затым добры.

Памятнікмусіцьузьдзейваць налюдзей. Аўзьдзейваць можна прыгаством веліччу, a то й дражненьнем ды ашуканствам, як той лябірынт на Крыце. Прыгаство — не такая лёгкая рэч сёньня стварыць, калі людзі бачаць шмат рэчаў даўно w цяпер збудаваных. Таму трэба думаць аб велічы. Каб бьгло прыгожае й велічнае, a то й проста вялікае. Трэба думаць аб адумыснай будове, каб і адумыснасьцю будовы памятпнік рухаў людзей думаць, пакідаў незабыўную памяць.

Ёсьць рэчы незабыўныя й танныя. Але хто з Вастакое нешта выдумае? Тагды як бальшыня разумее пад выдатнай рэччу толькі рэч дарагую ў тых жа далярах. А затым, Браты, такі трэба будаваць памятнік велічны й багата-дарагі. Безумоўна, калі хочаця памінаць Вашых выдатных заслужаных.

Заслужаным ёсьць той, хто сваім жыцьцём прынёс карысьць Народу, людзям свайго народу, свайго племя, свае сям’і. Гутарка аб заслужаных, тых, што памерлі дзеля Бацькаўшчыныўжо тысячагодзьдзямі, закінутаяяк няправільная. Соладка загінуць за Бацькаўшчыну, алеяшчэ болыйая заслуга жыць добра для яе. Таму што з забітага за Бацькаўшчыну ня шмат карысьці для народу, але шмат карысьці з тога, хто жыве й дзее для народу.

Якая была бы карысьць для беларускага народу, калі б, скажам, Юрка Віцьбіч пайшоў тагды ў барацьбіты й згінуўразам на кучу з тымі волатаміў Вяліжы? Ён быў бы героем, якіміўся нашаязямляўсыпаная ад часоўтога незабыўнага Барыса з племя Барысаў, што жылі перад славянамі на рацэ Барысьцене-Дняпры, ды да сяньняшніх маладых хлапцоў, пасланых Рагуляю й Астроўскім у БССР на немінучую гібель.

He, Браты, заслуга яшчэ болыйая зарабляць вялікія даляры й яшчэ больш даваць іх на нашую народную справу»⁴⁴⁶.

Ідэя Віктара Войтанкі палягала ў пабудове кургана-маўзалея ды стварэнні беларускага нацыянальнага некропаля.

Помнік у Саўт-Рыверы быў высвечаны 22 чэрвеня 1974 г., троху больш як праз два гады па смерці Віктара Войтанкі. I па сёння стаіць на кургане крыж з надпісам: «Слава змагарам за вольную Беларусь»...

Эпітафія здаўна стаяла побач з біяграфіяй, уяўлялася як бы яе квінтэнсэнцыяй. Гэтак, напрыклад, на рымскіх могілках першых стагоддзяў нашай эры змяшчалі надпіс, дзе называлася імя нябожчыка, ягоны сямейны статус, часам — пасада ці прафесія, узрост, час смерці. Калі-нікалі побач меўся і партрэт нябожчыка. Адным словам, «перажыць» смерць значыла не толькі забяспечыць сябе ў эсхаталагічным плане, але і захаваць па сабе памяць на зямлі, ці ў выглядзе магілы з надпісам або знакам, ці ў выглядзе слова пра сябе⁴⁴⁷. Слова не абавязкова ўхвальнага, але — пра самае важнае з урэчаісненага, слова-ідэнтыфікацыю: сябе для нашчадкаў.

На магіле Віктара Войтанкі выбітыя словы:

«Войтанка Віктар, сьвятар⁴⁴^, доктар мэдыцыны, будаўнік Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, працаўнік і змагар за Бацькаўшчыну.

6. XI.1912 у Мачульні, Наваградчына — 25. IV. 1972.

⁴⁴⁶ Ліст даЮркі Віцьбіча і Васіля Стомы ад 09.01.1968.

⁴⁴⁷ Арьес, Ф. Человек перед лнцом смертн. Москва, 1992. С. 191—192.

⁴⁴⁸ Віктар Войтанка быў высвечаны 15 чэрвеня 1969 г., a 20 ліпеня 1969 г. ён адслужыў першую беларускамоўную службу ў саборы Св. Кірылы Тураўскага ў Брукліне.

Магіла Віктара Войтанкі

Служыць. служыць жадаў народу, Сваім закованым братом...

I сіл ня стала зь непагодай Вясьці вайну, вясьці з жыі/ьцём. Час, як крыніца, ідзе, не марудзе... Кіне стары дзень жыцьцём кіравауь, Новы дзень прыйдзе, і новыя людзі Будуць пачатую думку снаваць»'™.

Эпітафія — яна як біяграфія, яе макрагісторыя.

⁴⁴⁹ Словы Янкі Купалы.

ЖЫЦЦЯПІС СЯРГЕЯ МАЛЕВІЧА Ў ЛІСТАВАННІ ЭМІГРАНТАЎ⁴⁵⁰

Звычайна ў такіх выпадках пішуць: у энцыклапедычных даведніках пра яго звестак няма. Завочныя роспыты этнографаў плёну таксама не далі.

He было, відаць, ніякай біяграфічнай інфармацыі і ў Вітаўта Тумаша, калі ён распачынаў свае ўласныя пошукі. Адпраўным пунктам яму, цалкам магчыма, паслужыла публікацыя М. Каспяровіча «Матэрыялы да вывучэння Віцебскай краёвай літаратуры і мастацтва» («Маладняк». 1927. № 6. С. 64), дзе гаворыцца, што мастак Казімір Малевіч, заснавальнік і тэарэтык асобнай плыні ў мастацтве — «супэрматызму», «паходзіць з с. Малева Менскай ці Віцебскай г.».

Згадка пра вёску Малева і вызначыла патрэбнага карэспандэнта.

Тут самы час прадставіць эпісталярных суразмоўнікаў, пра лёс якіх вядома значна больш.

Адзін з іх — добра вядомы Вітаўт Тумаш, старшыня Беларускага інстытута навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку (1955-1982).

Другі, Алесь Вініцкі, нарадзіўся 26 снежня 1891 г. у вёсцы Малева. Па заканчэнні Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі выкладаў у школе. Падчас Першай сусветнай вайны быў мабілізаваны, па заканчэнні Іркуцкага ваеннага вучылішча ваяваў. Скончыў вайну капітанам. У міжваенны час і ў часе Другой сусветнай вайны працаваў па фаху — настаўнікам. Потым — эміграцыя, лагеры DP. У 1956 г. прыехаў у Амерыку, працаваў на заводах. Па выхадзе на пенсію пачаў пісаць гісторыю эміграцыі. Памёр 24 лістапада 1972 г. у Лос-Анджэлесе.

⁴⁵⁰ Тэкст упершыню быў надрукаваны ў: Асоба і час: Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 2. Мінск, 2010. С. 146-150.

Галоўная праца Алеся Вініцкага (але не адзіная — у лонданскай бібліятэцы імя Скарыны захоўваецца машынапісная копія «Гісторыя беларускага скаўтынгу») — «Матэрыялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939—1951 гадох» (ЛосАнджэлес, 1968)⁴⁵¹ — была няўцямна перадрукаваная ў Беларусі адно першаю часткаю⁴⁵². Нямала да напісання гэтай працы сваімі ўспамінамі, у кнізе — ананімнымі, прыклаўся і Вітаўт Тумаш⁴⁵³.

⁴⁵¹ 3 лістаВітаўтаТумашадаАлесяВініцкагаад09.05.1972: «Гэта, бясспрэчна, вельмі каштоўная праца Нестаравага «летапіснага» характару, дакумэнтаванае адлюстраваньне з гадоў пачаткаў нашае новае эміграцыі, яе дзейнасьці, турботаўілёсу. [...]ПрацаВашаявельмібагатаяканкрэтным матар 'ялам, памерамі вялікая (здаецца разам каля 600 машынопісных бачынаў). Хоць тымчасам яе толькі пераглядаў і прачытаў толькі некаторыя бачыны, ды бачу, што яна грунтоўная, дадаць можна ня шмат, сям-там пюлькі неахопленыя нейкія драбніцы — бо хто-ж і калі можа знайсьціўсё, што сяньняраськідана паўсім сьвеце?». (Архіў БІНіМу).

⁴⁵² Вініцкі, Алесь. Матэрыялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччынеў 1939-1951 гадох. Мінск, 1994. — 231 с.

⁴⁵³ 3 ліста Вітаўта Тумаша да Алеся Вініцкага ад 27.11.1968: «Калі пару разоў дасылаў Вам розныя матар ’ялы ды інфармацыі да Вашае працы пра беларускую эміграцыю, дык разумеў гэта толькі як дапамогу Вам у Вашай каштоўнай працы, але нятое, штомаю быць нейкім суаўтарам. Дзеля гэтага й пісаныя былі гэтыя «ведамкі» без аніякае апрацоўкі, проста заклаўшы ліст паперы ў машынку, з тым, што Вы як аўтар працы выкарыстаеце тое, што Вам патрэбна й ня ведама, а рэшта адпадзе.

3 апошняга ліста бачу, што ў Вас ёсьць намер памяшчаць дасланае «ін экстэнзо», даслоўна, інаветхочаце, кабпад напісанымматар’ялам былі прозьвішчы ці хоць бы мянюшкі. Выглядала-б, што Вы толькі складаеце й рэдагуеце дасланае іншымі, а не перапрацоўваеце на свой ладу нешта адно цэлае. Зразумела, можнарабіць гэтак і гэтак, кожны аўтар выбірае сабе мэтад апрацаваньня тэмы. Я аднак-жа з другім спосабам зусім ня лічыўся, калі пісаў Вам свае «ведамкі», дзеля гэтага нічога не падпісеаў тымбольш, што некаторыя рэчы вымагалі-б яшчэ й праверкі — памяць не заўсёды верны сьеетка. Дзеля гэтага й прашу насланыямною інфармацыі трактаваць толькі як дапамогу фактамі, але ніяк не артыкулы нейкага супрацоўніка і ніякага ані прозьвішча, ані мянюшкі, ані ініцыялаў ці крыптонімаў пад імі не ставіць. 3 дасланага няхай аўтар кнігі выбірае тое, шпіояму патрэбна, ды памяшчае, аможа і ўсё адкінуць, але не трактаваць іх як нейкіа гатоеыя артыкулы да друку. Гэтакяразумеў, калі пасылаў Вам прошаныя інфармацыі, гэтага трымаюся й цяпер, і прашу ніякіхматар ’ялаўзмаім прозьвішчаму кнігу ня пускаць» (Архіў БІНіМу).

Выдрукаваныя ніжэй лісты нагадваюць матрошку: у рэканструкцыі біяграфіі Сяргея Малевіча — дэталі жыцця Алеся Вініцкага, а там—і звесткі пра невядомую нам Лідзію Філатаву.

Але кім жа быў гэты Сяргей Малевіч, чым менавітазацікавіў дырэктара Інстытута?

Пра тое — у лістах амерыканскіх беларусаў, якія захоўваюцца ў архіве БІНіМу і публікуюцца з захаваннем моўных і арфаграфічных асаблівасцей.

«15.1.1968 г.

Нью Ёрк Вельмі паважаны Спадар Вініцкі!

Калісьці я даставаў ад Вас лісты з запытамі пра розныя пытаньні з гісторыі беларускае эміграцыі, цяпер маю адно цікавячае мяне пытаньне да Вас з крыхуранейшае гісторыі.

Прыпадкам даведаўся, што Вы родам ці з самога Малева, ці нейдзе недалёка ад Малева. У сувязі з гэтым і маё пытаньне. У1907 г. у Пецярбургу ў выданьні ІмпэратарскайАкадэмііНавук вышла кніжка С. Малевіча «Белорусскйе песнй»⁴⁵⁴. Гэта запіс беларускіх народных песьняў і словаў з Малева і колькі суседніх вёсак, кніжка паважна навукова апрацаваная, на бачынаў звыш 200. Ці Вам прыпадкам нешта можа ведама пра гэтага С. Малевіча, хто ён, скуль ён і ці ня з суседняга ад Малева вёскі маёнтку Малева?

Другая, зьвязаная з гэтым справа, датычыць Казіміра Сэвэрынавіча Малевіча, выдатнага мастака, аднаго з творцаў т. зв. абстрактнае плыні мадэрнага мастацтва, які паходзіў зь Беларусі. Яго значэньне для гісторыі разьвіцьця абстрактнага мастацтва паважнае і агульна на сьвеце прызнанае. Дакладнае месца нараджэньня Казіміра Сэвэрынавіча Малевіча пакульшто няведамае⁴⁵⁵.

⁴⁵⁴ Малевнч, Сергей. Белорусскне народные песнн. Сборннк Отделення русского языка н словесностн Пмператорской Академнн наук. Т. 82. СПБ: Тшіографня Нмператорской Академнн Наук, 1907. — 194 с.

⁴⁵⁵ Казімір Малевіч нарадзіўся ў Кіеве або ў яго ваколіцах.

У мяне паўстае пытаньне, ці Казімір Сэвэрынавіч Малевіч ня будзе часам сынам «С. Малевіча», аўтара вышэй названае кніжкі? Падцьверджаньне гэтага дапушчэньня ўстанавіла-б дакладней і месца паходжаньня мастака Казіміра Малевіча, нейкі час прафэсара Віцебскае мастацкае школы⁴⁵⁶.

Калі-б у Вас былі ў гэтай справе нейкія весткі, дадзеныя ці хоць-бы меркаваньні, буду за іх удзячны.

У глыбокай пашане

Ваш Вітаўт Тумаш

20.1.1968 г.

Лос Анжэлос Высокапаважаны Спадар Доктар!

Гэтым перасылаю Вам ведамыя мне весткі аб

С. Малевічу.

Аўтар зборніка «Белорусскіе песні» Сяргей Малевіч, сын айца Аляксандра Малевіча, сьвятара Праваслаўнай Царквы ў вёсцы Малева Ланьскай воласьці Слуцкага павету Меншчыны, нарадзіўся прыблізнаў 1880 годзе.

Па сканчэньні Клясычнай Гімназіі ў Слуцку, Сяргей Малевіч запісаўся на вышэйшыя студыі ў СанПецярбурскім Імпэратарскім Унівэрсытэце на Гісторыка-Філёлёгічным факультэце, які й скончыў прыблізна ў 1902—1903 г. Апрача ўнівэрсытэту, паводля ягоных словаў, скончыў ён і Архэалёгічны Інстытут там-жа ў Пецярбургу.

Будучы студэнтам, летнія вакацыі С. А. праводзіў у вёсцы Малева. Часта яго наведваў, магчыма, таксама студэнт, Чудоўскі са Случчыны ці з самога Слуцку.

Пасьля заканчэньня ўнівэрсытэцкіх студыяў, Сяргей Малевіч працаваў настаўнікам гімназіі ў г. Рэвеле —

⁴⁵⁶ Цікава, што жаданне павязаць Казіміра Малевіча з Беларуссю праз сваяцтва з аўтарам «Белорусскнх народных песень» карцела не аднаму Вітаўту Тумашу. Адам Мальдзіс у «Голасе Радзімы» (№ 27, 19 ліпеня 2007 г.) паведаміў: фалькларыст Арсень Ліс устанавіў, што бацька мастака, Севярын Малевіч, цікавіўся народнай творчасцю і ў 1907 г. апублікаваў у «Вестях ймператорской Росснйской Академші наук» збор беларускіх песень, запісаных на Капыльшчыне. Як сведчыць выдрукаванае тут ліставанне, гэта не адпавядае праўдзе.

сяньнешняй сталіцы Эстоніі, а пазьней быў пераведзены на становішча Інспэктара Клясаў у Гімназіі ў С.-Пецярбурзе. У часе майго пабыту ў ужо пераіменаваным Петраградзе, у сьнежні 1916 г., я наведаў Сяргея Мапевіча на ягонай кватэры, магчыма, пры Гімназіі, на «Большам Проспекте».

Пасьля рэвалюцыі, ратуючыся ад галоднай сьмерці, Сяргей Малевіч з Петраграду ў 1919 г. пераехаў у вёску Малева, але не застаў ужо свайго бацьку жывым. Пражыўшы два гады ў Малеве, пераехаў ён у г. Нясьвіж. Там цяжкаю фізычнаю працаю зарабляў колькі мог на пражыцьцё свае сям ’і, якая складалася з чатырох асобаў — бацькі, дачка й сын. Але гэтая праца трывала толькі некалькі месяцаў. Пачалі працу гарадзкія школы, і Сяргей Малевіч быў запрошаны на працу настаўніка ў мясцовай Расейскай гімназіі.

У1923 г. С. Малевіч з сям ’ёй пераехаўу Кракаў. Паводля чутак, ён там меў працу пры ўнівэрсытэце.

Запіс беларускіх песьняў для вышэйназванага зборніка быў зроблены ім у часе зімовых (Калядных) вакацый у Малеве ў 1902 ці 1903 г. Прыехаў С. А. да бацькі ўжо жанаты на жыдоўцы. У пэўным часе заклікаў ён на кватэру старэйшых вучняў мясцовай царкоўна-прыхадзкой школы, у тым ліку быў і я. Даў нам С. А. сшыткі і алавікі, пры гэтым расказаў, як трэба запісваць ад байькоў песьні й казкі.

Кажны вучань, запісаўшы песьнямі ўвесь сшыток, прыносіў яго С. А., атрымліваў за працу 5 капеек і новы сшытак для далейшага запісу. «Лазара» запісаў ён сам са словаў калекі-жабрака, які сядзеў на возе, а зімою на санках з голаю галавою і сьпяваў свае жабрачыя духоўныя песьні, у тым ліку й «Лазара», падыгрываючы сабе самому на старэнькай леры⁴⁵⁷.

Алесь Вініцкі.

⁴⁵⁷ Малевпч, Сяргей. Белорусскнй ншценскнй «Лазарь» // Жнвая старнна. Вьіп. 2. СПб, 1906.

[н. дф Высокапаважаны Спадар Доктар!

Перасылаю Вам кароткія весткі аб Сяргею Малевічу. Дакладна аб ягоным жыцьці w працы ў Кракаве я нічога ня ведаю. Учора, 19.1, на Вадохрышча, я езьдзіўу расейскую царкву з мэтаю сустрэць там сына пазьнейшага папаўМалеве — В. Смоліча, які павінен ведаць аб жыцьці Сяргея Малевіча ў Кракаве. На вялікі жаль, у царкву Смоліч не прыехаў, таму наша сустрэча не адбылася. Напішу яму й папрашу ў яго далейшых інфармацыяў аб С. А., па атрыманьні якіх зараз-жа перашлю іх Вам.

Што датычыцца Казіміра Сэвэрынавіча Малевіча, дык ён з Сяргеем Малевічам ня мае нічога супольнага. Ужо самыя імёны кажуць, што Сяргей праваслаўны, а Казімір каталік, а da гэтага сын Сяргеяў 1923 годземеў 10—12 гадоў а калі й скончыў школы, дык толькі ў Польшчы, дый імя гэтага хлопца было іншае (не памятаю добра, але называлі неяк сьмешна). Прозьвішчы «Малевіч» у нас было даволі пашыранае. Напрыклад у тым самым часе, як запісвалі мы песьні для Сяргея Малевіча, настаўніцаю ў нашай школе была Вера Малевіч, якая неміласэрдна цягала нас за вушы й шлёпала з размаху даланёй па твары ды й так, аж іскры сыпалісяў ваччу. Яна ня мела ніякага сваяцтва з папом Малевічам.

[...]

Алесь Вініцкі

11.2.1968 г.

Лос Анжэлос Высокапаважаны Спадар Доктар!

[...]

Ад сп. Смоліча ніякіх вестак аб Сяргею Малевічу не атрымаў з тае прычыны, што ён нічога аб ім ня ведае. Сустракаў ён у Вільні дочку С. Малевіча, якая працавала асыстэнткай пры ўнівэрсытэце.

Умяне ёсьць знаёмая старэнькая жанчына з суседняга фальварку. Жывеяна цяпер, пасьля паваротуз высылкі, у Польшчы ў свайго зяця д-ра Крашэўскага. У тых далёкіх часох яна з маткаю часта бывала ў а. Малевіча, таму павінна добра ведаць аб іх, а ў 20-х гадох яна так-

сама жыла ў Нясьвіжы й магчыма сустракалася з Сяргеем Малевічам. Бяручы гэта пад увагу, пару тыдняў тамуя напісаў даяе ліст з просьбаю напісаць аб Сяргею Малевічу ўсё, што ёй ведама. Па атрыманьні ад яе ліста напішу Вам аб выніку мае просьбы.

[...]

3      глыбокай пашанай да Вас

Алесь Вінійкі.

21.2.68 г.

Los Angeles Высока Паважаны Спадар Доктар!

Пры гэтым перасылаю весткі да жыцьцяпісу Cn. С. Малевіча, напісаныя Сп. Лідаю Філіпавай. Бацькі яе—Паржэцкія, мелі хвальбарак пры вёсцы Аліхоўка (парасейску Ольховка) прыблізна адзін клм. ад в. Малева.

ЯхацеўпераслацьВамлісток, напісаныЛідзіяй Феліксаўнай, але на ім няма яе падпісу. Што да настаўніцкіх курсаў у Кракаве (здаецца, у Lobzowie pod Krakowem), то патрэбных Вам інфармацыяў можа даць сп. Філарэт Родзька⁴⁵⁶, які на гэтьгх курсах, здаецца, быў. Вось ягоны адрас: F. Rodzko, 40 Deerfield Road, Somerset, NJ, 08873.

Перапісаў я дакладна і па-расейску з ліста Л. Ф., аВы можаце скарыстаць з тых вестак, якія Вам патрэбныя. Сардэчна Вітаю Вас і Вашую сямейку й жадаю ўсяго найлепшага.

3      глыбокай пашанай А. Вініцкі.

12.2.1968 г.

м. Дрэздэнко, Польша Да жыцьцяпісу Сп. Сяргея Аляксандравіча Малевіча.

«Ваші сведенія о Сергее Александровіче почті точные. Добавлю к нім, что знаю. Роділся он пріблізітельно в 1877 ілі 1879 году. В всяком случае знаю, что он был много старше меня — лет на 7 ілі 9 (я роділась в конце 1886 г.).

⁴⁵⁸ ФіларэтРодзька (27.01.1890, Наваградчына—05.03.1977, Нью-Джэрсі, ЗША), беларускі дзеяч, у 1919-1920 гт. удзельнік вайсковых фармаванняў С. Булак-Балаховіча.

Ученіе он начал в Мінске, но после какой-то неудачі он перевелся в Слуцк. Окончіл Слуцкую гімназію в 1890 г. По случаю перехода із одной гімназіі в другую он, кажется, потерял одін год, а потому прі окончаніі был довольно веліковозрастным, может, і прі поступленіі был старше другіх. О его возрасте говоріт / тот факт, что напервом, кажется, курсе універсітета он женілся. Жена его — Петербургская еврейка.

Детей імелі двое: дочь Антоніна і сын Дуда (настояіцего імені не знаю). В 1922 г. Сергей Александровіч учілся в Кракове на двухлетніх (еслі не трехлетніх) курсах, которые былі організованы для подготовкі учітелей польскіх школ с преподаваніем на польском языке. На этіх курсах былі одновременно с мужем моей сестры Мані.

По окончаніі этіх курсов он как старый філолог с высшім образованіем npenodaean в Краковском універсітете русскій язык.

Как відно, mo в молодості он пробовал своі сілы в поэзіі. На каком-то патріотіческом юбілее в гімназіі чіталі его проізведенія — оду (еслі так можно назвать) в честь одного із деятелей. Носіла она характер патріотіческій no духу того времені.

Будучі студентом, он от этого стіхотворенія отказывался, как от содержанія, так і от формы стіхосложенія. Однажды е одолженной мною от него кнігі для чтенія, я нашла лісток, запісанный стіхамі. Вот его начало:

Мне чудятся в сумраке ночі

Знакомой усадьбы Ольховкі

Весёлые каріе очі

Какой то головкі...

Дальше не помню.

В то время в Ольховке гостіло много молодежі, a потому каждая із Ольховскіх девіц могла прінять это стіхотвореніе на свой адрес.

Я помню, как он собірал белорусскіе песні, даже некоторые он запісал co слов сестры Мані. Дочь Антоніна одно время (перед войной) была сотрудніцей радіо в Вільне

(конфэрансье). О годе смерті Сергея не знаю, ноумер он, кажется, в Кракове. Сын, кажется, был офіцером.

Я Сергея відела в 1922 і 23 г. г. в Ольховке і в Несвіже. Проізвел на меня непріятное впечатленіе. Обьясняю это тем, что состоятельные люді, попадая в нужду, не умеют её мужественно переносіть.

Лідія Феліксовна Філатова».

ВІТАЎТ ТУМАШ ЯК БІЁГРАФ СУЧАСНІКАЎ

Постаць Вітаўта Тумаша, якой яна паўстае з вядомых нам дакументаў ды ягоных выдрукаваных працаў, падзіўляе сваёй нетыповасцю што да старэйшых векам паваенных эмігрантаў: засяроджанасць на навуковай працы, кнігах⁴⁵⁹, падкрэсленае пазбяганне ўдзелу ў палітычных і царкоўных закалотах.

⁴⁵⁹ Цікава, што Тумаш меў нават патрэбу навукова дыстанцыяваць розныя катэгорыі чытачоў дзеля чаго напісаў кшталту артыкула для тлумачальнага слоўніка:

«ЧЫТАЧ — той, што чытаючы, сам успрыймае зьмест напісанага, ці скарэй — друкаванага (чнтатель, czytekrik, reader, Leser). Чытач, гэта консумэнт зьместу кнігаў, часапісаў, гата беспасярэдні успрыйманьнік твораў пісьменьнікаў. Чытач звычайна чытае безгалосна, успрыймае друкаванае толькі вачмі, без карыстаньня голасу. Слова ‘чытач’ зарадзілася ў вядучай нашай нацыянальнай інтэлігенцыі, хіба зарадзілася толькі тады, як паявіліся свае газэты й кнігі, якія й стварылі круг сваіх чытачоў падпісчыкаў газэт, ды й пакупцоў кніжак. Пісьменьнікі таксама маюць сваіх «чытачоў», якія любяць чытаць іхныя перадусім творы.

ЧЫТАНЬНІК — гэта кажны ўмеючы чытаць, той, што здольны горш ці леппі спаўняць чыннасьць ‘чытаньня’. Малавучаны, той, што мала чытае, які слаба тэхнічна апанаваў тэхніку чытаньня, слабы чытаньнік. Яму чытаньне цяжка даецца. Добры чытаньнік той, што чьітае лёгка, хутка й бяз труду разумее прачытанае. Можна пра некага сказаць: «Добры чытаньнік! За дзень цэлую кнігу прачьітаў». Дык паймо ‘чытаньнік’ азначае асобу, выконваючую чыннасьць чытаньня, без ніякога зьвязваньня гэтага факту з тым, ці ёсьць адначасна нейкім кансумэнтам-адбіральнікам друкаванай кніжнай ці газэтнай прадукцыі, ці ён ёсьць ‘чытачом’. Розная гэнэза словаў ‘чытач’ і ‘чытаньнік’.

ЧЫТАР — а. Гэта той, што выконвае чыннасьць чытаньня як сталае ці часовае заданьне, або нават прафэсію. У адваротнасьць ‘чытачу’, ‘чытар’ чытае не для сябе ці найменш для сябе, а іншым. Таму ‘чьітар’ чытае толькі голасна, і таму ён мусіць быць у першую чаргу добрым ‘чытаньнікам’, каб функцыю чытара выконваць (чтец, чнталыцнк, начетчнк, Vorleser). Добры чытар той, што чытае выразна, ясна, зразумела,

Давалася гэта, напэўна, няпроста, бо грамадскай працы TyMam ані не цураўся; да таго ж, напрыклад, сама арганізацыя БІНіМу хавала ў сабе канфлікты з Крывіцкім навуковым таварыствам, як і заснаванне літаратурнага часопіса «Конадні» непазбежна выклікала нараканні, крытыку і крыўды з боку пісьменнікаў, не запрошаных да стваральнае працы. Канфлікты палягалі не столькі ў розных поглядах на пытанні гісторыі ці мастацкія метады, колькі ў змаганні за ўплывовасць, за аўтараў, падпісчыкаў, а тым самым — і за складкі-ахвяраванні на выданне часопісаў.

Тумаш заўсёды быў вельмі асцярожным у справах «вялікай палітыкі»; пра гэта сведчыць і кароткатэрміновая пасада бургамістра Мінска, добраахвотна пакінутая, — у час, калі пераважная большасць актыву змагалася за ўладу ў створаных немцамі беларускіх структурах, або непрацяглае ўзначальванне Урада БНР, якое саступіў — і таксама з уласнай ініцыятывы — Аўгену Каханоўскаму (Калубовічу).

Выглядала на тое, што Тумаша болей цікавіла праца на дзялянцы культуры, а таксама выкананне сваіх прафесійных абавязкаў: для шмат якіх сем’яў беларусаў ён стаўся фактычна хатнім лекарам — выпісваў рэцэпты, тлумачыў дыягназы, пастаўленыя амерыканскімі калегамі; Ларысе Геніюш і ейнаму мужу перасылаў праз Польпічу лекі.

Для Геніюш Тумаш адыграў ролю, падобную ролі Антона Адамовіча ў жыцці Наталлі Арсенневай: ён быў дарадцам, настаўнікам у версіфікацыі, крытыкам, рэдактарам ейнага пражскага зборніка «Ад родных ніў»⁴⁶⁰. Адносіны — у паваен-

з патрэбаю для данай сытуацыі дыкцыяй (напр., малітвы трэба чытаць адпаведным, адмысловым голасам і тонам).

Ь. Чытар можа быць і іншага харакгару, як прафэсія ці занятак у вялікіх выдавецкіх прадпрыемствах, дзе могуць існаваць адмысловыя пасады чытароў—асобаў, заданьне якіх прачытваць і ацэньваць дасыланыя для друку матар’ялы. Такія чытачы, зразумела, не паграбуюць ужо чытаць у голас, а чытаюць даны матар’ял-манускрьтт так, як чытае й чытач — праз сябе (reader)». (Архіў БІНіМу).

⁴⁶⁰ 3 ліста ВітаўтаТумаша даРаісы Жук-Грышкевіч ад 04.02.1971: «Цікавы вельмі апошні ліст Ларысы. Пісаны выразна ў пэсымістычным, прыбітым настроі дзеля нейкіх прыкрасьцяў, якія мае ці мела ў сувязі з нейкай няўдалай пасылкай з Чыкага («пасылка з Чыкага расстроіла мяне зусім...»). Да гэтага — «паслала Юрцы невялікі нарыс, і той не

ны час, зразумелым чынам, лістоўныя—працягнуліся на доўгія гады, і вынікам іх, сярод іншага, сталіся шматлікія вершы, што Геніюш праз сям’ю Тумашаў дасылала суродзічам — на Каляды, на 25 Сакавіка.

Прысвяціла Геніюш некалькі вершаў і самому Тумашу; кожны з іх, хай мо і саступаючы ў майстэрстве непрынагодным творам паэткі, тым не менш яскрава гаворыць пра асобу навукоўцы — вачыма сябра:

Мой дружа далёкі, найлепшы зь Сяброў, Па шчырасьці —ў сьвеце адзіны!

Са сьвепыых пачынаў нялёгкіх шляхоў.

Вітаю Вас з Днём Нарадзінаў!

Працягеаю сэрца, бы рукі, здапёк: Здароўя Вам, шчасьця заўсёды! Ў задумах, у працы самых перамог! Жыцьця Вам на доўгія годы!

Да роднай зямлі хтосьці шчодрай рукой Любоў нам у сэрцы засеяў, Той вечны узьлётны душы неспакой Да парасткі новых надзеяў.

1 дзе-б мы з Вамі ў жыцьці ня былі,

дайшоў... нейдзе загінулі мае чарнавікіўсе...»). Гэтаўсё складаецца на мінорны вельмі тон ліста. У гэткім настроі ня дзіва, што крыўдзіцца й на мяне за тое, што «ніколі не пахваліўу друку» ды што «на 11 вершаў друкаваў толькі адзін». Гэтае апошняе, пэўне-ж, моцна пераеялічана. Каб толькі кажны адзіннаццаты друкаваў і з гэтага выйшаў зборнік гэткае вялічыні, як «Ад родных ніў», дык яна за два гады мусела-б напісаць яшчэ дзесяць разоў столькі вершаў, якія я кідаў «у кошык». У запраўднасьці на самых пачаткахз дасланага «ў кошык» ішло ня больш трэцяе часткі. Апошнія-ж месяцы нашага супрацоўніцтва (у 1943 г.) адпадалі толькі некаторыя вершы, іншыя-ж, зь невялікімі папраўкамі характару тэхнічнага, ішліўдрук. Перавялічэньне іў фразе, што «Месячык вельмі многа зрабіў для таго, каб вышаў зь мяне нарэшце паэт». 3 душой паэтычнай янаўжо нарадзілася, іў гэтым ніякое мае заслугі, што яна паэта. У меру магчымасьці я прыймаў, гладзіў некаторыя тэхнічныя шурпатасьці, якія былі вынікам малога дазнаньняў правілах і традыцыйных нормах паэтыкг. А пісаць — ня было проста й калі — тэмп гісторыі ня даў на гэта часу. А ўсё-ж крыху, коратка напісаў пра яе ў зборніку «Ля чужых берагоў», пра што яна, зразумела, ня можа знаць. А пісаць цяпер і друкаваць проста немагчыма» (Архіў БШіМу).

Куды-б сьлепа лёс не закінуў,

Прывабяць нас песьні радзімай зямлі, Прыклічуць свае каляіны.

Пачэсны і труднымы выбралі шлях, Дзе сілы кладуць да астатку.

Скарынаў, Сапегаў мы горды працяг, Латрожнага люду пашчадкі!

Сьнег пухам кладзецца на струны дарог, Палотнішчам тканым на гоні.

Пластом зьлезянелым пад родны парог

I інеем белым на скроні.

Вятры закружылі, хістаюць камлі, Злавешчае неішпа гамоняць...

Зьгінаюць аж дрэвы да самай зямлі

А некаму-ж трэбаустояць...

3 еачэй мне упала сьляза незнарок...

Нялёгкаў дарозе бывае!

Працягваю сэрца, як рукі, здалёк, Я Вас усім сэрцам вітаю!⁴⁶¹

Толькі пры ўсёй слушнасці і праўдзівасці сказанага ды зацытаванага пра доктара Тумаша вышэй было б наіўным уяўляць яго гэткім тыпам кабінетнага вучонага, архівістам, занураным у паперы XVI стагоддзя. Ён быў таксама і палітыкам, прыхільнікам БНРаўскай групы, інтарэсы якой адстойваў (праўда, у афіцыйных паперах адмаўляў сваю прыналежнасць да якой-кольвечы партыі⁴⁶²).

Вось як выклаў Тумаш сваё бачанне канфлікту БНР-БЦР у лісце да прыхільніка БЦР Юрыя Попкі⁴⁶³, які жыў у Нямеччыне:

«Што да парадаў, «што трэба», каб быць разам ды моцнымі: «разьвязаць БНР / БАПЦ, рэарганізаваць

⁴⁶¹ Верш дагаваны снежнем 1977 г. Архіў Вітаўта Тумаша. Перахоўваецца ў Яры Тумаш.

⁴⁶² Юрэвіч, Лявон. Эпісталярьпом як форма аўтабіяграфй карэспандэнта й біяграфіі ягонага часу. Вьтадак Юркі Віцьбіча //Запісы БІНіМ. № 33. Нью-Ёрк — Менск, 2010. С. 14.

⁴⁶³ Юры Попка (псеўданімы Жывіца, Жубровіч і інш., 07.10.1912, хут. Высокі Пруд Пружанскага пав. — 29.04.1990, Ляймен, Нямеччына), літаратар, выдавец, грамадскі дзеяч.

БЦР» ды падобных, дык цікавыя яны найперш тым, што адбіваюць, як вельмі проста выглядае скамплікаваная справа, калі на яе глядзець зь Ільгена. Удзелу ў спрэчках ды сварках БЦР-БНР не бяру, хоць, як кажны з нас, і маю на гэта сеой пагляд. Пра выказаныя Вамі думкі — дайсьці да еднасьці, ліквідуючы свайго палітычнага супраціўніка, гэта больш 25 гадоеая пазыцыя ўсіх «верных» і бэцээраўцаў, і бэнээраўцаў, бяз кроку назад, ані — наперад,. Шмат каму, пакідаючы ўбаку «верных», гэта справа выглядае інакш, калі на яе глядзець ня з Ільгена, а з Амэрыкі, Канады ды іншых краёў.

Дам адзін прыклад: нажаль ужо Нябожчык, Юрка Віцьбіч, зь якім апошнімі гадамі шмат перапісваўся ды часам і наведваў яго, зь вялікайякраз пашанай адносіўся да БАПЦ, хоць сам жыўу прыходзе царквы юрысдыкцыі грэцкае, заказваў паніхіды па сваёй матцы ў суседняй царкве БАПЦ і зусім не ўважаў што трэба яе разьвязаць, хоць зь дзеда-прадзеда паходзіўзь сьвятарскага роду. Што да БЦР, дык асабліва апошнімі гадамі ставіўся вельмі крытычна да яе дзеячоў і дзейнасьці, і проста адмоўна.

Мне здаецца, штоў нацьынальна-грамадзкай, а таксама рэлігійнай галіне сук справы ня ў гэтым, каб усіх, як стада авечак, сагнаць у тую ці іншую загарадку ды пад адну страху, а каб навучыцца паважаць і шанаваць ілюдзей іншых паглядаў, іншае веры, іншае юрысдыкцыі, і шанаваць ня толькі іх, але ірозныя ад нашых іхныя пагляды, бо гэта стварае падставу да супольнае дзейнасьці ў справах важных і нацыянальна, і палітычна. Толькі ў гэткай атмасфэры ўзаемапашаны можна ў супольнай дзейнасьці паступова дайсьці да зьбліжэньня, зразуменьня, а ў паасобных выпадках і задзіночаньня фармальнага, шыльдовага»⁴⁶⁴.

А ў лісце да згаданага вьппэй Віцьбіча, з якім меў шчырэйшыя адносіны, Тумаш выказаўся больш катэгарычна: «Калі селянін у сіверны мароз ахутваецца ў цёплы кажух, гэта нармальная самазахаваўчая рэакцыя. Ды ўлетку, пры гарачым сонцы, ён кажух ськідае. Лідэры-ж паваеннага БЦР адзнача-

⁴⁶⁴ Ліст ад 28.04.1975 (Архіў БІНіМу).

юцца гэтым, што свой «кажух» — гістарычна калісьці неабходныя арганізацыйныя хвормы пары жорсткае гітлераўскае акупацыі нашае зямлі ўперліся нагвалт насіць і пгады, калі яны даўно згубілі сваю палітычную мэтазгоднасьць. Заміж здаць іх, з належнай ацэнай і пашанай, у архіў гісторыі, яны сьлепа прыліплі да іх, ад іх узалежніліся ды парадуюць па сьвеце й тады, калі нямаўгэтым ніякае патрэбы, каліяны палітычна не карысьць, але абуза. Было-б куды больш мэтазгодным ствараць новыя, адпаведныя часу й патрэбам, арганізацыйныя хвормы, калі гэта ўжо канечна ш патрэбна»*⁶.

Але першаснымі дая Вітаўта Тумаша былі ўсё ж інтарэсы БІНіМу.

Вось мы і падыйшлі да гісторыі стварэння яшчэ адной працы скарыназнаўцы.

1955 год. Тумаш, пасля малаэфектыўных спробаў знайсці дырэктара на створаную ім навуковую ўстанову, ачольвае БІНіМ сам. Планы былі велізарныя: выданне навуковых працаў, заснаванне некалькіх перыёдыкаў у беларускай і англійскай мовах, пераклад і выданне Бібліі, збор — зразумела, у копіях, мікрафільмах — усіх выданняў Францыска Скарыны⁴⁶⁶... Адным словам, ідэяў багата, а от фінансаў на іхнае ажыццяўленне, нават з улікам рэгулярных складак тады немалой колькасці сябраў Інстытута, відавочна не ставала.

Грошы звонку знайсці было нібыта рэальна — у дабрачынных ці спансаваных дзяржаўнымі ўстановамі арганізацыях ЗША, якія ў тыя часьі. часы пачатку халоднай вайны, досыць шчодра адгукаліся. Аднак праблема палягала ў тым, што і пра-

⁴⁶⁵ Ліст ад 19.09.1974 (Архіў БШІМу).

⁴“ 3 ліста Вітаўта Тумаша да Яна Пятроўскага ад 04.03.1972: «Затое, дзякуючы сучаснае тэхніцы — фатастатам ды мікрафільмам — у Нью Ерку, у БІНіМ, канкрэтнаўмяне сканцэнтравана сяньня на мікрафільмах тэксты прыблізна 66% усіх выданьняў Скарыны, у гэтым віленскія выданьніў камплекце. Гэтамікрафільмыўсіх ведамых кнігаў Скарыны, штоў Бібліятэках Захаду, болый дзесяці кнігаў што цяперу Бібліятэках Масквы й Ленінграду, адна кніга з Кракаўскае Ягелёнскае Бібліятэкі. Пастаўленая мэта —у хуткім часе ўкамплектаваць гэтую калекцыю мікрафільмаміўсіх іншых Скарынавых выданьняў. Колькімікрафільмаў перададзена для скапіяваньня іўмясцовую Публічкую Бібліятэку — ёсьць ужо матар 'ял для іх вывучэньня тым, што Скарынаю будуць цікавіцца» (Архіў БІНіМу).

сіцеляў хапала: адных DP колькі прыняла краіна, і кожная нацыянальная група планавала выдаваць, арганізоўваць, закладаць, ствараць.

Канкурыравалі рускія з палякамі, румыны з славакамі. Канкурэнцыя ішла і ў межах аднае нацыі.

Тут варта прывесці тэкст Тумашава выступлення на адной з зборак Інстытута пачатку 1950-х гг.; выступлення, важнага для разумення тагачасных адносінаў і раскладу сілаў:

«Беларускі Інстытут Навукі і Мастацтва быў арганізаваны з мэтай аб’яднаньня ўсіх беларускіх навуковых і мастацкіх сілаў для навукова творчай працы. Гэтых заданьняў не магло выканаць Крывіцкае Навуковае Таварыства імя Праньціша Скарыны дзеля пэўных прычынаў, зь якіх падамо тут толькі некаторыя. Старшыня гэтага Таварыства Сп. Др. Я. Станкевіч аставаўся «нязьменным» старшынёю пераважна за кошт галасоў тых сяброў Таварыства, якія на з ’езды Таварыства самі ніколі не прыяжджалі і якія даручалі свае галасы самаму Сп. Др. Я. Станкевічу. Нецярплівасьць Сп. Др. Я. Станкевіча da тых, хто крытыкаваў ягоныя погляды (асабліва ў галіне беларускай мовы) перашкаджалі стварэньню навуковай атмасфэры ў Таварыстве. «Веда»⁴⁶⁷ запаўнялася пераважна артыкуламі самога Сп. Др. Я. Станкевіча і зьвярталася тэматычна пераважна да далёкай мінуўшчыны Беларусі.

Ад самага пачатку існаваньня Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва Сп. Др. Я. Станкевіч распачаў «зімнюю вайну» супроць Інстытуту, забараняючы сябром Таварыства прыймаць удзел у працы Інстытуту і г. д. Як паказала, аднак, практыка, гэтая «зшняя вайна» не знайшла водгуку сярод сяброў Таварыства за выняткам бліжэйшых «дарадчыкаў» і аднадумцаў Сп. Др. Я. Станкевіча.

⁴⁶⁷ Веда. Veda. Навукова-літаратурны часапіс. Brooklyn, New York. Выдаець Крьгеіцкае (Беларускае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны. 1951—1952. У 1973 г. адноўлена як «Веда-Vieda (Science)». Цікава зазначыць, што Станкевіч для назвы часопіса скарыстаў ідэю, не зрэалізаваную, што праўда, свайго былога апанента ў Празе—Тамаша Грыба.

Узьнятая Сп. Др. Я. Станкевічам «зімняя вайна» ператварылася зь ягонага боку ў брудную вайну. Так, наапошнім годнім з’езьдзе Таварыства Сп. Др. Я. Станкевіч зрабіў зласьлівы выпад супроць Інстытуту і старшыні Інстытуту Сп. Янкі ЛіманоўскагО*⁶⁸. (Сказаў падобнае: Інстытутам кіруе камуністы, і сябры Таварыства павінны адыйсьці ад Інстытуту, каб не набыць сабе клопату).

Бязпрынцыповасьць Сп. Др. Я. Станкевіча ў вышэй пададзеным выпадзе выглядае вельмі яскрава, калі ўзяць пад увагу наступныя факты. Сам Сп. Др. Я. Станкевіч запрапанаваў Сп. Я. Ліманоўскаму ўступіць у склад сяброў таварыства (1951 г.). Сп. Я. Ліманоўскі згадзіўся і быў аднагалосна прыняты ў сябры Таварыства. На прадапошнш з'езьдзе Таварыства вясной 1952 году Сп. Я. Ліманоўскі быў завочна (тады ён быў у Чыкага) абраны сябрам Управы Таварыства. Аднак Сп. Я. Ліманоўскі не падтрымаў ідэі бязсэнсоўнай «зімняй вайны». Запрошаны Інстытутам, ён прачытаў рэфэрат, прысьвечаны 10-м угодкам сьмерці Янкі Купалы і надрукаваў артыкул на гэтую тэму ў «Запісах» Інстытуту. Пазьней Сп. Я. Ліманоўскі ў заяве, перасланай Сп. Др. Я. Станкевічу, зрокся свайго сакратарства і сяброўства ў Таварыстве. (Сп. Др. Я. Станкевіч інфармаваў дэлегатаў годняга з ’езду Таварыства, што Таварыства змусіла Сп. Я. Ліманоўскага выступіць з Таварыства. Сапраўды, кепска выглядае тактыка «зімняй вайны», калі старшыня Таварыства ня можа сказаць праўду сваім дэлегатам).

Сп. Я. Ліманоўскі прысутнічаў у якасьці госьця на годнім з’езьдзе Інстытуту. I хоць Сп. Я. Ліманоўскі адмаўляўся, ён быў абраны старшынёй Інстытуту⁴⁶?.

⁴⁶⁸ Янка Ліманоўскі (09.03.1896 — 30.05.1989, Рыхтан Парк, Ілінойс, ЗША), пісьменнік, літаратуразнаўца.

⁴⁶⁹ 3 ліста Юркі Віцьбіча да Вітаўта Тумаша ад 28.05.1953: «Мне хочацца думаць, што пытаньне, якое я цяпер парушу, застанецца паміж намі, але маю свой асабісты погляд наконт сучаснага складу Ўраду Інстытуту. Мы, бязумоўна, ня можам заглядацца ка сваіх суродзічаў праз акуляры МэкКарана, але... Ліманоўскі добры чалавек і ўсё-ж ён былы камуністы, а не нацыянал-камуністы, як, напрыклад, Ігнатоўскі, Язэп Адамовіч, Міхась Чарот, Чарвякоў, Галадзед, Баліцкі, Прышчэпаў,

Каб не паўтараць шкадлівай практыкі Таварыства, на прапанову Сп. Я. Ліманоўскага Управа Інстытуту прыняла папраўку да адпаведнага пункту Статуту такога зьместу, што ніводзін сябра Інстытуту ня можа мець на годнім з’езьдзе Інстытуту больш, чымся пяць давераных яму іншымі сябрамг Інстытуту галасоў. Сп. Я. Ліманоўскі, адчуваючы шкоднасьць «зімняй вайны», заклікаў на першым паседжаньні Ўправы Інстытпуту да супрацоўніцтва з сябрамі Таварыства, сам асабіста зьвярнуўся да некаторых зь іх атрымаў іхнюю згоду. Дык можа гэта вывела з роўнавагі аўтара «зімняй вайны» Сп. Др. Я. Станкевіча?

Ня цяжка здагадацца, што гэтая «зімняя вайна» Сп. Др. Я. Станкевіча супроць Інстытуту мае ў сваёй падставе матар ’яльныя прычыны. Сп. Др. Я. Станкевіч непакоіцца, што няспынны ўзрост Інстытуту можа выклікаць уплывы на амэрыканскую ўстанову ў тым кірунку, што гэтая ўстанова палічыць за патрэбнае перадаць Інстытуту значную частку тэй датацыі, якую дагэтуль атрымпівала Крывіцкае Таварыства і якая (датацыя) забясьпечвала Сп. Др. Я. Станкевічу спагадныя мажлівасьці да самарэклямы праз «Веду».

Можна адзначыць тут, што меркаваньні матар’яльнага парадку ўплываюць вельмі адчувальна на палітыку (ці, праўдзіва кажучы, палітыканства) Сп. Др. Я. Станкевіча. На пачатку мінулага году ў Радзе БНР стварыўся гэтак званы блёк «непадзельнасьці і незалежнасьці Беларусі». Асноўным пунктам актыўнасьці гэтага блёку было апратэставаньне ўдзелу беларускіх арганізацыяў у перагаворах з расейскімі арганізацыямі ў справе стварэньня супольнага антыбальшавіцкага фронту. Калі прыйшоў час разгляду новага бюджэту ва ўспамянёнай амэрыканскай установе ды ў іншай амэрыканскай установе, якая прызначае навуко-

Цішка Гаргпны і г. д. Уся літаратарская творчасьць Ліманоўскага наскрозь камуністычная, а таму каліяго (не па нацыянальных прычынах) еыкінулі з партыі, дык і теорчасьць гэная назаўсёды скончылася. У сувязі з гэтым Ліманоўскі меў рацыю, калі адмаўляўся ад старшыянаваньня ў Інстытуце». (Архіў БІНіМу).

вую стыпэндыю Сп. Др. Я. Станкевічу, і паколькі гэтым установам рабіліся закіды, што быццам яны больш спачуваюць расеййам, — Сп. Др. Я. Станкевіч пасьпяшаўся адмежавацца ад вышэй спамянёнага блёку. Бюджэты былі зацьверджаныя, і Сп. Др. Я. Станкевіч ізноў пачаў востра выступаць супраць БАФ ’у за ягоны ўдзел у перагаворах з тымі самымі расейскімі арганізацыямі ў справе стварэньня г. зв. каардынацыйнага фронту. Ізйоўлінія таго-ж самага «блёку», ад якога Сп. Др. Я. Станкевіч толькі так нядаўна адмежаваўся. Можна, ня будучы прарокам, прадказаць, што «лінія» Сп. Др. Я. Станкевіча ў гэтай справе грунтоўна зьменіцца, калі наблізіцца час разгляду новых бюджэтаў у вышэй спамянёных амэрыканскіх установах. А тымчасам аб’ектам гэткага манэўраваньня Сп. Др. Я. Станкевіча і ягонай брыдкай «зімняй вайны» зьяўляецца Інстытут.

У сваім часе Сп. Др. Я. Станкевіч напісаў прэзыдэнту аднаго з амэрыканскіх унівэрсытэтаў брудны данос на беларускую дзяўчыну-студэнтку, што паводле ягоных меркаваньняў павінча было прычыніцца да выключэньня яе з унівэрсытэту. Аднак прэзыдэнт унівэрсытэту ня толькі зігнараваў данос, але абурана запытаўся ў дзяўчыны, ці не камуністы той, хто пісаў гэты данос.

Напады на Інстытут з боку Сп. Др. Я. Станкевіча і ягоная «зімняя вайна» як сродак змаганьня з нібыта «канкурэнтам», заўсёды, пэўна-ж, падтрыманая Сп. А. Адамовічам⁴⁷⁰, гэта толькі частка тэй актыў-

^т 3 ліста Юркі Віцьбіча да Вітаўта Тумаша ад 25.03.1955: «Надысь атрымаў ліст з Нью-Ерку, дзе Ікса абураецца з тае прычыны, што Сп. Адамовіч трапіўу склад Ураду Інстытуцыі, да якое некалі вельмі няпрыхільна ставіўся. Між тым цалкамразумею Сп. Адамовіча і вітаю ягоўскладзе Ўраду БелНІіМ. Запраўды, гэтаяшчэ адзін доказ таму, што ніхто ня ў стане доўгі час супрацоўнічаць з Сп. Др. Ян. Станкевічам. Сп. Адамовіч зьяўляўся абраньш старшынёй Таварыства, і падпарадкаваны яму, паводля перш-лепшага статуту, рэдактар «Веды» збэсьціўяго перадусёй эміграцыяй. Наш добры Юхнавец паспрабаваў надрукаваць у «Ведзе» свой верш і дастаў: «Дзень ёмка ходзіць па зялезных сторах» Высокашаноўны рэдактар з уласьцівым яму мастацкім густам надаў гэтаму вобразу бадай што клясычнае гучэньне. Аднак ня ўсім мець арганізацыйныя здольнасьці ды мастацкі густ — з самай шчырай па-

насьці, якаямаеўсе адзнакі разбуральнасьці. Асабістыя інтарэсы, матар’яльныя фактары і некантрапяеаная амбіцыя пераважаюць над агульнымі йацыянальнымі заданьнямі»⁴⁷¹.

На тле фінансавай канкурэнцыі і паўстала англамоўная праца Вітаўта Тумаша «Whiteruthenian (Byelorussian) National Group in the United States: Origin. Charasteristics. Organizations. Personalities»⁴⁷², большасць з 124 старонак якой сёння не выклікае асаблівай цікавасці. Яно і зразумела: амерыканцам трэба было растлумачыць, што такое Byelorussia, дзе яна знаходзіцца і чым розніцца ад Расіі і Польшчы, што такое паваенная эміграцыя — у дачыненні да СССР і Нямеччыны; паказаць, колькі беларусаў (патэнцыйных спажыўцоў беларускага прадукту) знаходзіцца ў краіне, якія арганізацыі існуюць. He абмінуў аўтар і супрацьстаянне БЦР і БНР.

А вось раздзел «Біяграфічныя партрэты найбольш актыўных асобаў на беларускай палітычнай сцэне» варты і перакладу, і публікацыі. I не толькі таму, што гэта першая спроба стварэння біяграфічнай энцыклапедыі нашае эміграцыі — хай сабе і з не зусім навуковымі мэтамі.

Гэты раздзел Тумаш, часам памыляючыся ў біяграфічных звестках, часам шчыра не хаваючы ўласнага няведання (года нараджэння або адрэсы — так, і гэтая інфармацыя з’яўлялася часткаю біяграмаў), пісаў нязвыкла як на гісторыка: з пераказам чутак, «агульнай апініі», выкрыццём небяспечных фактаў (напрыклад, пра сяброўства ў Камуністычнай партыі або змену прозвішча, што само па сабе лёгка машо стацца падставаю дэпартацыі), уражаннем ад асабістых сустрэчаў (ведаў жа ён усіх фігурантаў), не цураўся рэзкіх крытычных (нехта б мо палічыў іх абразлівымі) ацэнак здольнасцей таго ці іншага сябры БЦР або БНР.

Так, так, і БНР, бо хоць Тумаш у сваёй працы выразна аддаваў перавагу Радзе БНР, з самімі сябрамі не надта далікатнічаў: урэшце, і яны былі канкурэнтамі. Амерыканцам праз тыя біяграмы даводзілася, з кім і чаму не варта мець справы — фінансавай, арганізацыйнай, палітычнай.

шанай стаўлюся да наеукоеых працаў Сп. Др. Ян. Станкевіча ілічуяго добрым беларусам ».(Архіў БШіМу).

⁴⁷¹ АрхіўБІНіМу.

⁴⁷² Архіў БІНіМу.

Невядома, ці дасылалася куды праца. Машынапіс жа застаўся ў архіве Інстытута, а біяграфіі, напісаныя на сумежжы з іншым літаратурным жанрам — інтэлігентным даносам — нявыкарыстанымі.

На сёння даследнікамі эміграцыі складзеная дастаткова вялікая база біяграфічнай інфармацыі, куды больш дакладнай і падрабязнай за зробленае Тумашам. Але створаныя гісторыкам Personalities цікавыя якраз іншым: менавіта тымі фактамі, «апініямі», сведчаннем адносінаў ды нораваў, не зафіксаванымі Гісторыяй; рэха іх льга знайсці хіба ва ўлётках, зорны час якіх прыйшоўся на часы лагераў DP у Нямеччыне ды Аўстрыі.

Вітаўт Тумаш. 1969 г.

Спіс найбольш актыўных у палітычным і грамадскім жыцці беларусаў на амерыканскай зямлі выгпядаў бы недарэчна без біяграфіі самога Тумаша (сябе ён не падаў ва ўласную працу), то з яе і пачнем:

Вітаўт Тумаш нарадзіўся 20.12.1910 г. у вёсцы Спягліца, Вілейскага пав. Віленскай губ. (сёння в. Свяцілавічы Смаргонскага раёна Гарадзенскай вобл.) у сям’і Яна і Петранэлы з Канапелькаў. Пасля заканчэння пачатковай школы ад верасня 1924 да чэрвеня 1930 гг. навучаўся ў Беларускай гімназіі ў Вільні. Ад восені 1930 г. студыяваў на медычным факультэце Віленскага ўніверсітэта імя С. Баторыя. Дыплом аб заканчэнні навукі выпісаны 30 траўня 1939 г.

Ад ліпеня 1939 г. да пачатку Другой сусветнай вайны працаваў лекарам у шпіталі ў Беластоцкім Choroszcz, пасля, ад 1940 г., меў прыватную медыцынскую практыку ў Лодзі.

19 кастрычніка 1940 г. пабраўся шлюбам з Ксеніяй Грыгарчук, з якой меў трое дзетак.

Актыўны ў беларускім нацыянальным руху: адзін з заснавальнікаў Беларускага студэнцкага саюза, старшыня Таварыства прыцеляў беларусаведы, віцэ-старшыня Таварыства беларускай школы; ад верасня 1939 г. працаваў у Беларускім нацыянальным камітэце ў Варшаве, у 1940-1941 гг. быў старшынём Беларускага камітэта ў Лодзі.

3 пачаткам нямецкай акупацыі Беларусі ў ліпені-лістападзе 1941 г. выконваў абавязкі бургамістра Мінска. Напрыканцы 1941 г. выехаў у Нямеччыну, дапамагаў з рэдагаваннем газетаў «Раніца» і «Беларускі Работнік», працаваў у берлінскім аддзеле Самапомачы.

У 1943-1945 гг. на пасадзе лекара ў лагерах — Мэкленбург, ад 1945 — у Заходняй Нямеччыне, у пшіталі лагера Лунэбург, ад 1946 — у лагеры DP Ватэнштэт, ад 1947 — у лагерах Госляр, Унтэрлюс, Зеедорф.

Заснаваў Згуртаванне беларускіх лекараў на чужыне, выдаваў часопіс «Мэдычная Думка» (1946-1950), рабіў захадьі па перакладу Бібліі ў беларускую мову, запрасіўшы ў адмыслова створаны ім Камітэт Леаніда Галяка, Яна Пятроўскага, Уладзіміра Тамашчыка ды іншых.

У ЗША прыехаў 25 лістапада 1950 г. Амерыканскае грамадзянства атрымаў 20 жніўня 1956 г. Жыў у Нью-Ёрку, працаваў

у шпіталях (Фордхам, Бронкс, 1952-1976, у аддзяленні хуткай дапамогі, ад 1976 — у пшіталі Сейдэнхам на Манхэтане).

Фактычны заснавальнік Беларускага інстытута навукі і мастацтва і ягоны старшыня ў 1955-1982 гт. Рэдактар і выдавец «Запісаў БІНіМ», ініцыятар выдання часопіса «Конадні». Аўтар значнай колькасці артыкулаў, пераважна скарыназнаўчай тэматыкі, і асобных выданняў: «Скарына ў Падуі» (1970, 1983), «Пяць стагоддзяў Скарыніяны» (1989).

Кароткі час ачольваў Урад БНР, быў старшынём Фундацыі імя П. Крэчэўскага (1979-1982).

Памёр 27 красавіка 1998 г.

Вітаўт Тумаш

Біяграфічныя паргрэты найбольш актыўных асобаў на беларускай палітычнай сцэне ў ЗША (1955)⁴⁷³

Адамовіч, Антон — нарадзіўся 26 чэрвеня 1909 г. у Менску, літаратурны крытпык, пісьменнік і публіцыст. Каталік. Нежанаты (вельмі старыя бацькі). Адрас: 323 Е 10ff^h St., Кватэра 7, New York, N. Y Піша пад псеўданімамі Р. Склют, В. Бірыч, Н. Недасек, С. Юстапчык і шмат якімі іншымі. Неблагі публіцыст, але нашмат больш здольны як аўтар крытычных нарысаў і апавяданняў. Найбольш здольны крытык і гісторык беларускай літаратуры на эміграцыі. Гэтаксама, калі не самы выбітны, дык адзін з найлепшых прамоўцаў на эміграцыі.

Вывучаўлітаратуруў Беларускім дзяржаўнымуніверсітэце ў Менску. Быў адным з сябраў беларускай патрыятычнай літаратурнай асацыяцыі «Узвышша», якая была ліквідавана балыаавіцкім рэжымам на пачатку 1930-х з-за «нацыянальнага дэмакратызму». Разам з некалькімі іншымі сябрамі асацыяцыі быў арыштаваны і пазней без суду сасланы на 5 гадоў. Пасля вярнуўся ў Менск і працаваў выкладчыкам беларускай літаратуры ў Педагагічным інстытуце ў Менску да пачаткуДругой сусветнай вайны.

У часе нямецкай акупацыі працаваў галоўным публіцыстам і сапраўдным (але не афіцыйным) рэдактарам ірнтральнай

⁴⁷³ Пераклад Віялеты Кавалёвай.

Антон Адамовіч

беларускай газеты ў Менску «Беларуская газета». 3 1943 г. у Нямеччыне, у Фрайбургу (Freiburg). Пасля заканчэння вайны ён у лагерах DP Амерыканскай зоны Нямеччыны (Regensburg, Micheisdorf, Osterhofen, Rosenheim). Палітычна вельмі актыўны ў першыя гады барацьбы паміж БНР і БЦР, пераважна як галоўны прамоўца і публіцыст Рады БНР. Некалькі гадоў (1947-1949) галоўны рэдактар тыднёвіка «Бацькаўшчына» ў Мюнхене, галоўным палітычным органе Рады БНР. Адначасна рэдактар літаратурнага часопіса «Сакавік» (1947-1948). Адзін з галоўных і найбольш палкіх

змагароў за перайменаванне Беларусі ў Крывію, пытанне, якое адыграла значную ролю ў супрацьстаянні БНР-БЦР некалькі гадоў таму назад у Нямеччыне. Асабісты палітычны антаганіст Юрыя Стукаліча (Юркі Віцьбіча) цягам перійых пяці паваенных гадоў; пазней, у ЗША, асабістая варожасць паменшала.

У ЗША ад 1950 г., займаецца больш літаратураю і навукаю як палітыкай. У Радзе БНР ад кіраўнічых пазіцый болей ссунуўся ў апазіцыю. Ад 1951 г. працуе на Research Program of East European Fund на тэмы, звязаныя з апазіцыйнасцю ў беларускай літаратуры ў БССР. Зараз працуе над гісторыяй Камуністычнай партыі ў Беларусі для Інстытуту па вывучэнню гісторыі і культуры СССР у Мюнхене (арганізаваны Амерыканскім камітэтам вызвалення ад бальшавізму). Цягам некалькіх апошніх гадоў намінальны прэзідэнт Крывіцкага навуковага таварыства ў Нью-Ёрку (сапраўдны кіраўнік др. Янка Станкевіч). Пасля сваркі з Др. Я. Станкевічам пакінуў Крывіцкае таварыства і далучыўся да Беларускага інстытуту навукі імастацтва. У сакавіку 1955 г. абраны віцэ-прэзідэнтам гэтага Інстытуту.

Па характары вядомы як чалавек без строгіх маральных прынцыпаў што ў палітычным жыцці, што ў літаратурнай крытыцы. Надзвычай суб’ектыўны ў сваіх меркаваннях, у асабістым стаўленні да пытанняў і людзей. У палітычных спрэчках вядамы сваёй нетактоўнай, выбуховай рэакцыяй, часта звінавачаны ў крывадушнасці. Сярод шырокіх масаў непапулярны за эгаізм і амбіцыйнасць. 3 свайго боку часта паўтарае, што «ненавідзіць масы». 3-за гэта не надта надаецца на палітычную працу сярод масаў хоць валодае талентам прамоўцы.

3-за боязі быць дэпартаваным з лагераў DP у Нямеччыне ў СССР, падаў у сваю біяграфію для UNRRA і IRO, што нарадзіўся ў заходняй, польскай, а не ўсходняй, Савецкай, частцы Беларусі. У1946 г. стала вядома, што яго адведваў у лагеры DP у Рэгенсбургу савецкі беларускі пісьменнік Максім Лужанін, доўгагадовы супрацоўнік НКВД. Хутчэй за ўсё, Лужанін наведаў Адамовіча ад імя савецкай рэпатрыяцыйнай камісіі з прапановаю вярнуцца ў Савецкі Саюз і БССР. Пасля таго, як гэты факт зрабіўся вядомым, Адамовіч быў звінавачаны ў сакрэтных кантактах з бальшавікамі. Абвінавачанні сыходзілі ад ягоных асабістых і палітычных ворагаў. Але пашыраны погляд, што да падобных абвінавачанняў няма ніякай падставы.

Акіншэвіч, Леў — нарадзіўся 25 студзеня 1898 г. у Пецярбургу, Расія. Праваслаўны, жанаты. Адрас: 1628 Columbia Road, N. W. Кватэра 416, Вашынгтон 9, тэл. DU-7-8980. Студыяваў npaea ў Кіеўскім універсітэце, закончыў у 1921. У1930-х працаваў прафесарам юрыспрудэнцыі. Выдрукававаў навуковыя працы па юрыспрудэнцыі, гісторыі npaea і гісторыі. Жыў і працаваў пераважна на Украіне і кароткі час у Беларусі (БССР). Падчас пераследу бальшавікамі «украінскага нацыяналдэмакратызму» (1930-я) быў прымушаны бальшавікамі да публічнага асуджэння выбітнага ўкраінскага гісторыка Міхайлы Грушэўскага (высланага пазнейу Маскву).

У Нямеччыне ў зоне ЗША працаваў прафесарам ва Украінскім універсітэце на эміграцыі. У ЗША з 1949 (?). Пэўны час працаваў на Research Program of East European Fund. Выдрукаваў y Амерыцы кнігу na бібліяграфіі Вялікага Княства

Літоўскага і некалькі артыкулаў у беларускай і ўкраінскай перыёдыцы⁴⁷⁴.

3 сакавіка 1954 г. працуе ў Аддзеле каталагізацыі Кангрэсавай бібліятэкі ў Вашынгтоне. Пазбягае любой палітычнай дзейнасці, магчыма таму, штоягоны сын і зараз жывеўСССР. Звінавачаны некаторымі беларусамі ў русафільстве за ягоныя погляды і навуковыя працы. Сябра БІНіМу.

У палітычным змаганні БЦР-БНР падкрэслівае сваю нейтральнасць, але ка практыцы супрацоўнічае з сябрамі БРІР, пераважна на навуковай дзялянцы.

Арэхеа, Аркадзь — нарадзіўся 1 траўня 1910 г. на Браслаўшчыне (Заходняя Беларусь). Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 80 Hawthorne Street, Stamford, Conn. Па прафесіі лекар. Перад апошняй вайной студыяваў права ў Варшаўскім універсітэце. Падчас нямецкай акупацыі працаваў у Менску суддзём, быў чальцом Менскага акруговага суду. Адзін з сябраў камісіі, якая ў 1942 г. сарганізавала ў Менску Раду Беларускай праваслаўнай царквы.

Пасля вайны студыяваў медыцынуў Марбургу (Нямеччына) у 1947 г., у Лювене (Бельгія) у 1948-1949 гг. і зноў у Нямеччыне, у Мюнхене, дзе і атрымаў дыплом у 1952 г. Ад 1953 г. жыве ў ЗША, працуючы ў шпіталях — спярша як інтэрн, а цяпер як лекар-рэзідэнт у адным з прыватных шпіталяў Нью-Ёрка.

У Нямеччыне спачатку падтрымліваў Раду БНР. У Лювене вёў палітычныя дэбаты з іншымі студэнтамі і змяніў сваю думку, перайшоўшы на пазіцыі БЦР. У 1954 г. прэзідэнт БЦР прызначыў яго ў Выканаўчы камітэт БЦР на пасаду віцэпрэзідэнта і дырэктара «аддзела ўнутраных справаў і правасуддзя».

He валодае талентам арганізатара. Мітуслівы ў палітычнай кар ’еры. Перад вайной, падчас вучобыў Варшаве, быў вядомы сваімі камуністычнымі поглядамі. Пасля таго, як Савецкі Саюз акупаваў Заходнюю Беларусь у 1939 г, Арэхва хутка змяніў сваю пазіцыю і стаўленне да камунізму, і ў 1940 г. перабег да «Усеагульнага польскага кангрэсу» (General Government Poland) у Варшаве.

Okinshevych, Lev. The law of the Grand Duchy of Lithuania: background and bibliography. New York, research Program on the USSR. 1953. — 53 p.

Вярбіцкі, Аўген — нарадзіўся 4 студзеня 1922 г. у Татаршчызне (Заходняя Беларусь). У 1940 г. скончыў універсітэт у Нямеччыне, атрымаўійы дыплом інжынера-агранама. У 1949 г. атрымаў ступень доктара аграноміі. 31950 (?) г. жыве ў Злучаных Штатах, выкладае ўва ўніверсітэце Калумбус (штат Агаё), дзе ў снежні 1953 г. яму была нададзена ступень доктара біяхіміі. Грамадзянін ЗША ад пачатку 1955 г.

Адораны навуковы працаўнік. Таксама выяўляе актыўнасць як публіцыст і палітык, галоўным чынам у беларускіх

студэнцкіх арганізацыях — спярша ў Нямеччыне, цяпер у ЗША. Сябра Беларускага інстытуту навукі і мастагрпва, супрацоўнік «Запісаў» (навуковага выдання гэтага інстытуту). Добра надаеццаяк да павукі, так і да палітыкі. У цяперашні час з ’яўляецца віцэ-прэзідэнтам Саюзу беларускіх акадэмічных арганізацый, штаб-кватэра якога знаходзіцца ў Лювене (Бельгія). Вярбіцкі ёсць таксама прадстаўнікам гэтай арганізацыі ў Амерыцы.

Айген Вярбіцкі

Галяк, Леанід — за 40 гадоў⁴⁷⁵, праваслаўны, жанаты. Нарадзіўся ў Вільні. Адрас: 334 State St., Stamford, Conn. Сярэдняя адукацыя — Беларуская гімназія ў Вільні, травень 1930 г. Пасля студыяваў права на юрыдычным факультэце Віленскага ўніверсітэта. Закончыў перад пачаткам вайны.

У Нямеччыне ў брытанскай зоне ў беларускім лагеры Ватэнштэт, дзе быў адным з асноўных антаганістаў (разам з В. Пануцэвічам⁴⁷⁶ з Чыкага) у змаганні паміж БНР і БЦР ды-

⁴⁷⁵ Леанід Галяк нарадзіўся 31 кастрычніка 1910 г.

⁴⁷⁶ Вацлаў Пануцэвіч (даэміграцыі Папуцэвіч, псеўданім Мікола Волаціч, 1910, в. Малая Альшанка Гарадзенскага пав. (сёння Гарадзенскі р-н) — 25.08.1991, Чыкага, ЗША), грамадскі дзеяч, гісторык, педагог.

Леанід Галяк

рэкатара лагеру С. Каўша⁴⁷⁷. Пазней пераехаў у лагер Фленсбург, дзе выдаваў даволі востры антыбэцээраўскі перыёдык «Летапіс».

У ЗША ад 1950 (?) г„ спачатку ў Нью-Ёрку, потым у Стамфардзе. Першы рэдактар газеты Беларускаамерыканскага задзіночання «Беларус» (1950—1952), адкуль быў выгнаны генералам Кушалем⁴⁷⁸, тагачасным старшынём БАЗА (1952) і ад тых часоў асабісты вораг генерала Кушаля. 3-за гэтай ва-

ражнечы сапсаваў адносіны з Радаю БНР і на пачатку 1954 г. выйшаў з Рады.

У цяпершані час спрабуе навязаць кантакты з групаю Др. Шчорса⁴⁷⁹ (БЦР). He вельмі папулярная постаць у масах і палітычных спрэчках. Заўсёды пры галасаванні прайграе свайму апаненту. Сярэдняга таленту публіцыст.

Гарошка, Мікола — нарадзіўся 5 красавіка 1902 г.⁴⁸⁰у Трашчыцы, Заходняя Беларусь, Наваградскага павету. Праваслаўны, жанаты, мае двое дзяцей. Адрас: 60-17, 56 Rd., Maspeth, L. L, N. Y. Тэлефон: TW-4-9333. Студыяваўлесаводства i меліярацыю ў Празе, дзе атрымаў ступеню інжынера лесаводства. DP у амерыканскай зоне Нямеччыны.

⁴⁷⁷ Святаслаў Коўш (07.01.1917, Вільня (паводле іншых звестак—мястэчка Ілья (сёння Вілейскі р-н Мінскай вобл.)—05.11.1997, Саўт-Рывер, ЗША), рэлігійны і грамадскі дзеяч, праваслаўны святар.

⁴⁷⁸ Францішак Кушаль (16.02.1895, Пяршаі (сёння Валожынскі р-н Мінскай вобл.) — 25.05.1968, Рочэстар, штат Ныо-Ёрк, ЗША), вайсковы і грамадскі дзеяч, муж Н. Арсенневай.

⁴⁷⁹ Маецца на ўвазе Мікалай Шчорс (1913, Новы Свержань (сёння Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.) — 22.12.1995, Даўнт-Мора, Фларыда, ЗША), грамадскі дзеяч, лекар.

⁴⁸⁰ Мікола Гарошка нарадзіўся 5 траўня 1902 г.

У 3U1A ад 1949 г. Арганізатар і першы прэзідэнт Беларуска-амерыканскага задзіночання, галоўнай арганізацыі БНРаўскага напрамку ў Амерыцы. He паказаў вялікага таленту ў арганізацыйнай працы. Цяпер адзін з заснавальнікаў і прэзідэнт будаўнічай карпарацыі «Нёман» — перйіай гаспадарчай арганізацыі новых эмігрантаў. Антаганіст Др. Янкі Станкевіча. Апошнім часам болей цікавіцца справамі будаўнічай карпарацыі, як грамадскім ці палітычным жыццём беларускае эміграцыі.

Дзямідаў, Мікалай — каля 60 гадоў⁴⁸¹, зараз жыве ў Чыкага. Адрас:? Палкоўнік войскаў БНР пасля Першай сусветнай вайны. Пазней школьны настаўнік беларускай школы ў Латвіі. Пасля акупацыі Латвіі савецкімі вайскамі ў 1940 г., быў арыштаваны НКВД, вывезены ў Маскеу і ўкратаваны на Лубянцы, дзе сядзеў разам з генералам Францішкам Куійалем і польскім генералам Андэрсам. 3 таго часу генерал Андэрс падазрае Дзямідава ў сакрэтнай працы на НКВД.

У DPy Нямеччыне падтрымліваў Раду БНР. У ЗША увайшоў у Беларускую нацыянальную раду ў Чыкага, дзе неўзабаве быў уцягнуты ў сваркі лідараў (галоўным чынам з Пануцэвічам) і быў пазбаўлены сяброўства ў арганізацыі. Цяпер, афіцыйна абвясціўшы сваю нейтральнасць, хутчэй з’яўляецца прыхільнікам БЦР. Уважаюць яго за непаслядоўную асобу без цвёрдых палітычных перакананняў і поглядаў. Вельмі рэлігійны, любіць жанчын і алкаголь.

Ермачэнка, Іван (Джон) — за 60 гадоў⁴⁸², праваслаўны, жанаты. Адрас:? Народжаны ва Усходняй Беларусі, каля Барысава. Пасля Першай сусветнай вайны кароткі час быў у Істамбуле, Турцыя. Як сцвярджае, быў там з дыпламатычнай місіяй ад Ураду БНР, але праз ягоны малады на той час век справа выглядае надта сумніўнаю. Пазней жыўу Чэхаславакіі, дзе студыяваў медыцыну, напэўна, у Празе. Пасля заканчэння адкрыў у Празе прыватную практыку як спецыяліст па венерычных захворваннях (але без афіцыйнай спецыялізацыі). Шыракавядомы ў тыя часы праз сваё несумленнае, беспрынцыповае рэкламаванне, забароненае медыцынскімі ўладамі

⁴⁸¹ Мікола Дзямідаў нарадзіўся 10 снежня 1888 г.

⁴⁸² Іван Ермачэнка нарадзіўся 1 траўня 1894 г.

ў Чэхаславакіі. 3-за гэтага часта меў праблемы з Медыцынскаю радаю і неаднаразова штрафаваўся ёю.

Восенню 1941 г., пасля акупавання Беларусі немцамі, быў прывезены Ost-Ministerium у Менск і прызначаны на кіраўніка Беларускай Народнай Самапомачы — найвышэйшую палітычную пасаду, створаную для беларусаў Генеральным Камісарыятам у Беларусі ў 1941-1943 гг.

21 чэрвеня 1942 г. Генеральны Камісар Кубэ стварыў дарадчую ўстанову — інсты-

Іван Ермачэнка

тут «мужоў даверу» і прызначыў др. Ермачэнку галоўным дарадцам і «мужам даверу». За гэты перыяд у Менску Ермачэнка выявіў сябе чалавекам без адміністрацыйных ці якіх-колечы здольнасцей, з адсутнасцю харакпіару, і быў славуты сваі.м нізкапаклонніцтвам перад немцамі. Агульнаю пашыранаю думкаю было, што менавіта за гэтыя якасці ён быў і абраны на найвышэйшыя пазіцыі ў беларускіх арганізацыях, створаных немцаміў першыя гады акупацыі.

Алеў 1943 г. ён быў дэпартаваны з Менскуў Прагу, дзе пэўны час быў зняволены за скарыстанне сваёй пасады ў Самапомачы для ўласнага ўзбагачэння і ашукальніцтва супрацоўнікаў БНС.

Па нямецкай капітуляцыі апынуўся ў лагерах DP амерыканскаі зоны Нямеччыны ў якасці лекара для ЕРістаў, а ўрадоўцам з UNRRA і IRO прадставіў сваё зняволенне немцамі як палітычны пераслед. У ЗША ён паўтарыў гэтую хлусню. У выданні «Communist takeover and occupation of Byelorussia», Special report № 9 of the Select Committee on Communist Aggression of House of Representative (1955)^м можна прачы-

⁴⁸³ Communist takeover and occupation of Byelorussia. Select Committee on Communist Aggression, House of Representatives, Eighty-third Congress. Second session; under authority of H. Res. 346 and H. Res. 438; [submitted by Mr. Kersten], Special report; no. 9. Washington, D. C.: US Govt. Print. Office, 1955.

таць, штоДр. Ермачэнка быў высланы з Менску з-за сваёй абароны беларускіх інтарэсаў і змагання сураць пераследу немцамі беларусаў. Падобнае скажэнне праўды сталася магчымым таму, што матэрыялы, скарыстаныя Камісіяй, былі падрыхтаваныя блізкім сябрам і памагатым Др. Ермачэнкі ў Менску — Іванам Касяком⁴⁸⁴. Пра абарону беларускага насельніцтва Др. Ермачэнка перад немцамі ніхто ніколі ў Менску не чуў.

3-за ягонага пранямецкага сервілізму ў Менску і крымінальных падставаў выгнання з БНСлідары БНРу Нямеччыне адмовіліся ад усялякіх кантактаў з Др. Ермачэнка. Тамуўяго было толькі адное выйсце: далучыцца да апазіцыйнай групы БЦР, дзе яго прынялі, але без вялікага энтузіязму.

У ЗША ад 1948 г., працаваўурозных шпіталях тэрапеўтам. Напачатку свайго амерыканскага жыцця спрабаваў зноў граць нейкую ролю ў справах беларускай эміграцыі, але падтрымкі не атрымаў. Абмежаваны інтэлектуальна, без палітычных прынцыпаў і пазіцый, з заўсёды непадробнай зацікаўленасцю ў матэрыяльных выгодах, ён ніколі не карыстаўся папулярнасцю сярод беларусаў і мог трапіць на высокія пазіцыі ў беларускай іерархіі выключна праз нямецкую падтрымку.

Кажан, Віталь — карадзіўсяў 1916z3^ssуЗаходняйБеларусі. Праваслаўны, жанаты. Па прафесіі школьны настаўнік. Адрас: 56 Lockwood Avenue, Stamford, Conn. У часе нямецкай акупацыі быў афіцэрам беларускага вайсковага аддзелу. У DP у амерыканскай зоне Нямеччыны.

Працяглы час займае пасаду скарбніка Рады БНР і засведчыў сябе здольным працаўніком. Уся ягоная ўвага скіраваная на фінансавыя праблемы Рады, намагаецца трымацца ўбаку ад нутраных канфліктаў.

Касяк, Іван (Джон) — за 45 гадоў⁴⁸⁶, нарадзіўся ў Вілейскім раёне ў Заходняй Беларусі. Праваслаўны, нежанаты, жыве ў Нью-Ёрку. Адрас ? Сярэднюю адукацыю атрымаў у Беларускай гімназіі ў Вільні. Студыяваў спачатку ў Віленскім

⁴⁸⁴ Іван Касяк (01.1і. 1909, в. Гіры (сёння Вілейскі р-н Мінскай вобл.) — 13.03.1989, Рывер-Форэст, ЗША), грамадскі дзеяч.

⁴⁸⁵ Віталь Кажан нарадзіўся 9 кастрычніка 1916 г.

⁴⁸⁶ Іван Касяк нарадзіўся 1 лістапада 1909 г.

універсітэце, пасля ў Львоўскім політэхнічным — архітэктуру. У Вільні быў сябрам Беларускага студэнцкага саюзу і быў вядомы сваімі прасавецкімі поглядамі, магчыма, быў сябрам падпольнай камуністычнай арганізацыі. Пасля акупацыі Саветамі Заходняіі Беларусіў 1939 г. натуральназмяніў свае палітычныя прэферэнцыі.

У часе нямецкай акупацыі працаваў у Беларускай Народнай Самапомачы, быў адным з арганізатараў Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы ў Менску ў 1942 г. Пазней заішаў становішча прадстаўніка БЦР у Глыбокім.

У Менску вядомы як галоўны прыхільнік і «правая рука» Др. Ермачэнкі, а таксама як тайны супрацоўнік і даносчык немцаў. Пашыранаю думкаю ў Менску было, што менавіта праз ягонае данасіцельства былі зліквідаваныя каталіцкія святары Гадлеўскі і Глякоўскі за іхную рэзкую крытыку нямецкай палітыкі ў Беларусі. За гэта быў рэзка крытыкаваны, часта і ў друку, прыхільнікамі Рады БНР.

Па сваёй ідэалогіі русафіл, антыкаталік.

Інтэлектуальна адзін з мацнейшых у БЦР, але па сваім характары крывадушны і без якіх маральных прынцыпаў, за што йепапулярны і не надаецца да масавай арганізацыйнай працы. Цяпер адзін з галоўных прыхільнікаў Др. Шчорса ў апазіцыі да БЦР.

Каханоўскі, Аўген — сапраўднае прозвішча Калубовіч. Імя змяніў у Нямеччыне з-за боязі дэпартацыі ў Савецкі Саюз. Праваслаўны, разведзены. Адрас: 2910 W 16^lh Street, Cleveland 13, Ohio. Студыяваў гісторыю літаратуры ў Менску. Перад пачаткам вайны займаў даволі высокую пасаду ў Міністэрстве адукацыі БССР, хутчэй за ўсё быў сябрам Камуністычнай партыі.

У часе нямецкай акупацыі сябра БЦР. Па заканчэнні вайны — у лагерах DP аме-

Аўген Калубовіч (Каханоўскі)

рыканскай зоны Нямеччыны. У ЗША ад 1950 (?), спачатку ў Нью-Ёрку, пасля ў Кліўлендзе, Агаё, дзе ўзначаліў аддзел Беларуска-амерыканскага задзточання. Адначасна прэзідэнт Аб ’яднання беларускіх нацыянал-дэмакратаў якое ён на працягу трох гадоў спрабуе рэарганізаваць і актывізаваць.

Пасля таго, як М. Абрамчык ад імя Рады БНР разам з прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцей пагадзіўся на прапанову Амерыканскага каміпгэту вызваленьня ад балыйавізму аб стварэнні адзінага палітычнага цэнтру ў справе змагання супраць бальшавізму, Каханоўскі скрытыкаваў Абрамчыка і ягоную палітыку і пачаў ствараць апазіцыю ў Радзе БНР. Ягоная пазіцыя была наступнаю: ніякіх пагаджэнняў з Амерыканскім камітэтам, бо Камітэт відавочна прарасійскі, русафільскі ў дачыненні да праблемаў іншых народаў СССР. Галоўныя аргументы Каханоўскага супраць супрацоўніцтва з Камітэтам былі вельмі блізкімі да аргументаў украінскай палітычнай групы «Бендэраўцыяў іхных нападах на Украінскую Нацыянальную Раду. Праз гэта шмат хто выказаваў здагадку, што Каханоўскі дзейнічае ў каардынацыі і з падтрымкаю гэтае групы.

На нутраным фронце Каханоўскі запатрабаваў рэарганізацыю Рады БНР, каб ягоная партыя мела болей прадстаўнікоў у Радзе. Ягоныя прапановы былі адкінутыя болыйасцю сяброў Рады на апошняй сесіі зімой 1953—1954 гг., а палітыка М. Абрамчыка ўхваленая.

Напрыканцы 1954 г. Каханоўскі выйшаў з Рады і заклікаў сябраў свае партыі зрабіць тое самае. Гэта прывяло да закалоту ў самой партыі, бо значная колькасць пакінула яе, ане Раду. На сённяшні момант складана сказаць, колькі сябраў засталося ў партыі Каханоўскага, але відавочна, што ўплыву яна бадай што не мае па-за межамі Кліўленду.

Сярод сябраў Рады БНР пашыраная думка, што ранейшая апазіцыя і пазнейшы закалот выкліканы не столькі ідэалагічнымі пытаннямі, колькі змаганнем за лідарства ў Радзе паміж Каханоўскім і Абрамчыкам.

Як чалавек Каханоўскі вельмі працавіты, здольны грамадскі дзеяч з пэўным ухілам да бюракратыі і адсутнасцю шырэйшага палітычнага бачання. Схільны да палітычнай дэмагогіі ў змаганні з сваймі апанентамі (тыповая рыса ў шматлікіх беларусах, што ўзгадаваліся пад савецкім рэжымам). Інтэлектуальна павярхоўны.

Яўхім Кіпель

Кіпель, Яўхім — векам каля 60 гадоў⁴⁸⁷. Жыве па адрасе: 163 Fourth St., Passaic, N. J. Быў дацэнтам Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэту ў Менску, выкладаў сацыялогію. У 1930 г. бальшавікі арыштавалі яго як «нацдэма» і дэпартавалі ў высылку на 5 гадоў. Пазней Кіпеля кінулі ў канцлагер яшчэ на пяць гадоў. Падчас нямецкай акупацыі прэзідэнт БЦР Астроўскі прызначыў Кіпеля часова выконваючым абавязкі старшыні Усебеларускага кангрэсу, які быў скліканы з дазволу нямецкіх уладаў у апошнія дні перад тым, як Савецкая Армія заняла Менск і ўсю

тэрыторыю Беларусі (канец чэрвеня 1944 г.).

У апошнія месяцы вайны ў Нямеччыне Кіпель выказваў свае «федэралісцкія» погляды і падтрымліваўпалітычную дзейнасць рускага генерала Уласава. У эміграцыі ад пачатку належаў да прыхільнікаў лагеру БЦР, але заўсёды быў «праблемным дзіцяткам» БЦР, бо быў дзівачным і асацыяльным па характары, не ўмеў супрацоўнічаць з іншымі людзьмі. У БЦР у яго няшмат сяброў, а da лідараў БЦР ён знаходзіцца ў апазіцыі, таму і стварыў сабе «Беларускую народную партыю», якая фактычна ёсць партыяй аднаго сябра. У РІямеччыне ён друкаваў (памнажаў) перыядычны орган сваёй партыі — газету «Беларуская воля»⁴⁸⁸, у якой горача абараняў свае прарасійскія і праўласаўскія погляды.

У ЗША Кіпель паспеў выдаць брашуру «Прынцыпы маралі» (1954). Яго не вельмі любяць ні ў адной арганізацыі, бо дзе ён — там спрэчкі і звадкі. У БЦР ён цэлы час быў самотнікам, не меў

⁴⁸⁷ Яўхім Кіпель нарадзіўся 7 студзеня 1896 г.

⁴⁸⁸ «Беларуская воля» як орган Беларускай народнай партыі выходзіла ў Гарміш-Партэнкірхене ў 1947-1949 гг.

сяброў, і толькі нядаўна (паколькіўвынікуразладу паміж Зарэчным⁴⁸⁹ і д-рам Шчорсам Астроўскі згубіў шмат паслядоўнікаў) Кіпель ізноў пачаў прасоўвацца па кар 'ернай лесвіцы БЦР.

Коўш, Святаслаў — каля 40 гадоў⁴⁹⁰, праваслаўны, жанаты, зараз жыве ў СаўтРыверы, штат Нью-Джэрсі. Сын праваслаўнага святара. Сярэднюю адукацыю атрымаў у Беларускай гімназіі ў Вільні. Пазней, на працягу аднаго году, наведваў заняткі на юрыдычным факультэце Віленскага ўніверсітэту. У часе нямецкай акупацыі займаў пасаду бургамістра невялічкага раённага гарадка Клецк. Пасля ваіты — у брытанскай зоне Нямеччыны на пасадзе дырэктара беларускага лагеру Ватэнштэт.

Святаслаў Коўш

Ад самага пачатку сябра БЦР і прадстаўнік БЦР на брыпганскую зону. У ЗША ад 1949 г. На апошняй сесіі БЦР восенню 1955 г. абраны сакратаром Прэзідыуму БЦР. У цяперашні час галоўны палітычны антаганіст і асабісты ворагДр. М. Шчорса. Па сваіхпоглядах антыкаталік, маерусафільскія тэндэнцыі.

Куліковіч, Мікола — сапраўднае імя Шчаглоў (ІЦеглов), змяніў прозвішча ў лагерах DP у Нямеччыне. Нарадзіўся пад Смаленскам, непадалёк ад усходняй этнаграфічнай беларускаіі мяжы. Каля 55 гадоў⁴⁹¹. Адрас: 2925 W 15^,h St., Cleveland, Ohio. Праваслаўны, разведзены.

⁴⁸⁹ Людвік Зарэчны (сапр. Галубовіч, 17.05.1915, Ратамка (сёння Мінскі р-н)— 15.09.1964. Мюнхен-Гладбах, Нямеччына), вайсковы і грамадскі дзеяч.

⁴⁹⁰ Святаслаў Коўш нарадзіўся 7 студзеня 1917 г.

⁴⁹¹ Мікола Куліковіч нарадзіўся 4 красавіка 1893 г.

Вядомы калтазітар, аўтар шматлікіх твораў, у тым ліку некалькіх операў і аперэтаў. Перад пачаткам апошняй вайны за музычную дзейнасць і працуў БССР быўузнагароджаны ордэнам Леніна і іншымі медалямі.

Ягоныя лепшыя творы былі напісаныя і пастаўленыя на сцэне ў часе нямецкай акупацыі. У лагерах DP у Нямеччыне арганізаваў вельмі папулярную групу—Беларускі тэатр эстрады. У ЗША ад 1950 г. Спачатку жыў у Ныо-Ёрку, ад 1953 г. у Кліўлендзе. Ужо ў ЗША выдаў кароткую гісторыю беларускай музыкі⁴⁹² і кнігу беларускіх песень⁴⁹³.

Вельмі таленавіты кампазітар, найбольш вядомы сярод беларускіх эмігрантаў. Палітыкай не займаецца і ўсяляк яе пазбягае, але на практыцы падтрымлівае Раду БНР. Mae схільнасць да алкагалізму.

Кушаль, Наталля — паэтка, больш вядомая сярод беларусаў і ў беларускай літаратуры пад сваім дзявочым прозвішчам — Арсеннева. Пад гэтым прозвішчам яна друкуе свае вершы. Нарадзілася 20 верасня 1903 г. Жонка генерала Кушаля, праваслаўная. Сярэднюю адукацыю атрымала ў Беларускай гімназіі ў Вільні. Пазнеі вывучала літаратуру ў Віленскім універсітэце.

Друкуецца з 1921 г. Выйшла 4 зборнікі яе вершаў: «Пад сінім небам» (1927), «Жоўтая восень» (1937), «Сягоньня» (1944), «Не астыць нам» (1948). Увесну 1940 г. НКВД дэпартавала яе разам з двума дзецьмі ў Казахстан. Прычынай дэпартацыі, магчыма, паслужыў факт, што ў гэты час яе муж знаходзіўся ў маскоўскай турме на Лубянцы як афіцэр польскай арміі іваеннапалонны.

НаталляАрсеннееа (Кушаль)

^4,2 Куліковіч, М. Беларуская музыка: кароткі нарыс гісторыі беларускага музычнага мастацтва. NY, 1953.

⁴⁹³ Byelorussian songs & dances. Cleveland, 1960.

Увесну 1941 г. Арсеннева была вызвалена з высылкі і вярнулася дадому. Падчас нямецкай акупацыі супрацоўнічала ў «Беларускай газеце», якая выдавалася ў Менску. Таксама была актыўнай супрацоўніцаіі Гарадскога тэатруў Менску—пісала лібрэта операў на музыку калтазітара М. Куліковіча, а таксама перакладала драматычныя творы сусветнай літаратуры на беларускую мову.

Пасля заканчэння ваішы знаходзілася ў лагерах DP у амерыканскай зоне Нямеччыны. Эмігравала ў ЗША ў 1950 г. У 1952-1953 гг. — рэдактар газеты «Беларус», якая выдавалася ў ЗША штодватыдні. Сакратар Беларускага інстытута навукі і мастацтваў (БІНіМ). Сурэдактар беларускага часопіса «Конадні», прысвечанага пытанням навукі і мастацтва і выдаванага БІНіМ. Адна з найстарэйшых беларускіх пісьменніц эміграцыі. Заўсёды бярэ актыўны ўдзел у грамадскім жыцці беларускай дыяспары ў Нью-Ёрку.

Кушаль, Францішак — генерал. Нарадзіўся 16 лютага 1895 г. у мястэчку Доры (Заходняя Беларусь). Вайсковую службу пачаў у якасці добраахвотніка, змагаючыся ў складзе войскаў БНР з бальшавікамі ў 1920-х гг. У міжваенныя часы служыў у польскім войску, быў афіцэрам. Перад пачаткам Другой сусветнай вайны атрымаў чын капітана. Падчас усёіі службы ў польскім войску выкладаўу вайсковых вучэльнях, быў спецыялістам у галіне аўтаматычнай зброі.

Пасля паразы польскаіі арміі ў 1939 г. трапіў у савецкі палон. 3 лагеру ваечнапалонных яго перавезлі ў Маскву і кінулі ў турму на Лубянцы, дзе ён сядзеў разссм з польскім генералам Андэрсам і іншымі афіцэрамі польскага войска. Вызвалены з Лубянкі ўвесну 1941 г., незадоўга да пачатку нямеііка-савецкай вайны, Кушаль вярнуўся дадому. Падчас нямецкай акупацыі Беларусі знаходзіўся ў Менску (з восені 1941 г.),

займаўся арганізацыяй першых аддзелаў беларускаіі паліцыі. Пазней, у 1943 г., калі нямецкія ўлады дазволілі арганізаваць беларускія вайсковыя адзінкі (аддзелы Беларускаіі краёвай абароны), Кушаль, тады ў чыне палкоўніка, узначаліў гэтае вайсковае ўтварэнне. У канцы вайны, пасля выезду з Беларусі, генерал Кушазь камандаваў некаторымі аддзеламі БКА на заходнім

Францішак Кушаль

нямецкім фронце ў паўднёвай Нямеччыне, дзе гэтыя аддзелы ў 1945 г. здаліся войскам саюзнікаў. У1943—1944 гг. быў сябрам Беларускай Цэнтральнай Рады ў Менску, адказным за вайсковыя пытанні.

На эміграцыі займаў пасаду старшыні Беларускай арганізацыі ветэранаў. У 1952—1953 гг. быў старшынём Беларускаамерыканскага задзіночання (БАЗА). Да палітычнай і арганізацыйнай працы выявіў хутчэй абмежаваныя здольнасці. Быў больш таленавітым як выкладчык вайсковай справы і меў вялікі досвед у гэтай галіне, у той час як на пасадзе камандзіра вайсковага злучэння дэманстраваў больш сціплыя поспехі.

Падчас ягонага старшынёўства ў БАЗА гэтая арганізацыя атрымала ад Амерыканскага камітэту вызвалення ад бальшавізму фінансавую дапамогу на выданне газеты «Беларус» (тысячу даляраў у месяц, натэрмін 17 месяцаў). Паколькі фінансавая падтрымка была канфідэнцыйнай, пазней асабістыя ворагі генерала Кушаля ў Радзе БНР распачалі кампанію супраць яго, высунуўшы абвінавачанне, што частку грошай ён прысабечыў (асноўнымі абвінаваўцамі выступілі др. Я. Станкевіч і др. А. Орса). На іхнае запатрабаванне была створаная адмысловая камісія Рады БНР для праверкі фінансавай дзейнасці БАЗА. Камісія не знайшла ніводнага факту, які б пацвярджаў абвінавачанне ў фінансавых махінацыях. Тым не менш, палітычныя канкурэнты генерала Кушаля працягваюць выкарыстоўваць такія абвінавачанні ў дэмагагічных мэтах — каб дыскрэдытаваць і выдаліць яго з грамадскага жыцця.

Асабістыя ворагі генерала Кушаля (большай часткай з ліку сяброў БЦР) любяць таксама перыядычна выцягваць на свет факт ягонага вызвалення з маскоўскай турмы ў 1941 г. —уздымаючы падазрэнні, што перад вызваленнем Кушаль быў завербаваны НКВД у якасці сакрэтнага агента. Гэтыя закіды не пацвярджаюцца ніводным фактам з біяграфіі генерала Кушаля за апошнія 14 гадоў. Яго дзейнасць на працягуўсяго гэтага часу яскрава сведчыць супраць такіх абвінавачанняў.

Лапіцкі, Мікалай — праваслаўны святар. Векам каля 50 гадоў⁴⁹⁴. Нарадзіўся ў Вілейскім павеце (Заходняя Беларусь). Атрымаў адукацыю ў праваслаўнай семінарыі ў Вільні.

^45,4 Мікалай Лапіцкі нарадзіўся 31 снежня 1907 г.

Пазней студыяваў тэалогію ў Варшаўскім універсітэце. Падчас нямецкай акупацыі пераехаў у Менск і працаваў у адміністрацыі мітрапачіта Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. У1942 г. уваходзіў у Раду Беларускай Праваслаўнай Царквы ў Менску. У паваеннай Нямеччыне знаходзіўся ў амерыканскай зоне.

Пераехаў у ЗША ў 1950 г. Цяпер — парафіяльны святар беларускай праваслаўнай царквы ў Саўт-Рыверы (штат Нью-Джэрсі), цытадэлі БЦР. Адміністрацыйна а. Мікалай і ягоная царква знаходзяцца ў юрысдыкцыі Грэцкай праваслаўнай царквы ў ЗША на чале з архіепіскапам

Мікалай Лапіцкі

Міхаілам. Як святар адзінай праваслаўнай парафііў ЗША, якая падтрымлівае БЦР, а. Мікалай мае цяпер значна большы ўплыў на палітыку БЦР, чым ён меў калісьці ў Еўропе. Ужо сёння ён да пэўнай ступені кантралюе шэрагі прыхільнікаў БЦР у СаўтРыверы.

Палітычныя ворагі ў Нямеччыне закідалі а. Мікалаю, што ён больш цікавіцца грашовымі махінацылчі, чым багаслужбамі. У тыя дні ён нават меў непрыемнасці з нямецкай паліцыяй за спекуляцыю і ўдзел у нелегальных гандлёвых стерацыях — вельміраспаўсюджаны занятак у паваеннай Нямеччыне.

Ліманоўскі, Янка — нарадзіўся ў 1896 г., каталік, нежанаты. Па прафесіі пісьменнік, журналіст і тэатразьны работнік. Першы раман надрукаваў у 1925 г. у БССР, пазней выдаў яшчэ шмат кніг. Як празаік ён пісьменнік сярэдняй рукі. Падчас нямецкай акупацыі працаваўу адміністраііыі Гарадскога тэатру ў Менску. Пасля вайны знаходзіўся ў лагеры DP у амерыканскай зоне Нямеччыны. Эміграваў у ЗША ў 1949 (?) г„ спачатку жыў

у Чыкага, ад 1952 г. —у Нью-Ёрку. У красавіку 1954 г. падпісаў з Амерыканскім камітэтам еызвалення ад балыаавізму кантракт на адзін год на працу ў Беларускай рэдакцыі радыё «Вызваленьне» (Мюнхен), і з таго часу жыве ў Нямеччыне. На думку амерыканскіх супрацоўнікаў радыё «Вызваленне», Ліманоўскага нельга залічыць да лепшых працаўнікоў: ён не вельмі пладавіты, аў дадатак пачаў змагацца за пасаду дырэктара Беларускай рэдакцыі. 3 гэтых прычынаў Ліманоўскаму не працягнулі працоўнае пагадненне — пасля таго, як ягоны кантракт скончыўся першага красавіка гэтага году, Ліманоўскі быў вызвалены ад сваіх абавязкаў і, хутчэйзаўсё, ён неўзабаве вернецца ў ЗША.

У выдадзенай у Маскве ў 1932 г. «Лйтературной энцйклопедйй», т. 4, на старонках 373-374 друкуецца біяграфія Ліманоўскага. Там, у прыватнасці, гаворыцца: «...паходжаннем з сялянаў... член Камуністычнай партыі (РСДРП) з 1918 г... сябраКамітэтурэвалюцыйнай бяспекіўПецярбургу... служыў у Чырвокай Арміі... напасадзе ваенкама дывізіі.... стваральнік Беларускай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў (БелАПП)...»

Вядома, што пазней Ліманоўскі быў «вычышчаны» з Камуністычнай партыі, бо НКВД выкрыла, што ён утойваў некаторыя звесткі з сваёй біяграфіі. На эміграцыі вядзе спакойнае, выключна прыватнае жыццё. Іншыя пісьменнікі з БССР не вельмі любяць Ліманоўскага за ягоную былую дзейнасць, асабліва за ўдзел у стварэнні «БелАПП», якая паставіла пісьметікаў пад суровы камуністычны кантроль. 3 пачатку Другой сусветнай вайны Ліманоўскі не выяўляў актыўнасці як пісьменнік і вельмі рэдка друкаваў штосьці як журналіст. Магчымая прычына — апатыя, выкліканая векам (цяпер яму каля 60 гадоў).

Ляшчынскі, Міхась — векам каля 40 гадоў⁹³. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 64 Armstrong Ave., South River, N. J. Паэт, na прафесіі — школьны настаўнік. Болый вядомы сярод беларускай эміграцыі пад сваім літаратурным псеўданімам Кавыль.

Вучыўсяў педагагічным тэхнікуме ў Менску. У1933 арыштаваны як «нацдэм», атрымаў тры гады лагераў. Падчас нямецка-савецкай вайны быў салдатам Чырвонай Арміі,

⁴⁹⁵ Міхась Ляшчынскі (Кавыль) нарадзіўся 1 снежня 1915 г.

пазней — ваеннапалонным у лагеры ў Нямеччыне. Быў вызвалены немцамі як таленавіты прапагандыст і накіраваны ў Менск, каб весці там пранямецкую прапагандысцкую працу сярод беларускай моладзі.

На эміграцыі надрукаваў дзве кніжачкі вершаў: «Ростань» (Рэгенсбург, 1947) і «Пад зорамі белымі» (НьюЁрк, 1954). У паэзіі не вылучаецца вялікім талентам. Паводле палітычных перакананняў — сталы прыхільнік БЦР, у апошнія гады ў ЗША трохі адышоў ад палітыкі.

Міхась Ляшчынскі (Кавыль)

Манькоўскі, Пётра — нарадзіўся 8 ліпеня 1916 г. у вёсцы Тарапец. Праваслаўны, нежанаты. Жыве па адрасе: 567 New Jersey Avenue, Brooklyn 7, N. Y. Тэл. HY-5-3254. Вывучаў npaea ў Віленскім універсітэце, a пазней — y Мюнхенскім універсітэце, у Нямеччыне. Цяпер працягвае студыяваць npaea ў НыоЁрку. Быў палітычна актыўным у студэнцкіх арганізацыях Нямеччыны, а потым у ЗША, дзе на працягу некалькіх гадоў, пачынаючы з 1954, узначальваў Беларускае студэнцкае таварыства ў ЗША. Здольнасці да публіцыстыкі і палітычнай працы абмежаваныя. Сёлетняй вясной плануе закончыцьуніверсітэт.

Махноўскі, Аляксапдр — векам старэйшы за 60 год. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 106 Wyckoff St., Brooklyn 2, N. Y Перад апошняй вайной працаваў школьным настаўнікам у беларускіх раёнах Латвіі. Меў латышскае грамадзянства. He вылучаўся вялікімі здольнасцямі да палітыкі або асабліеымі талентамі. На працягу некалькіх гадоў быў старшынём прэзідыуму Рады БНР — не столькі з прычыны свайго асабістага аўтарытэту ці здольнасцяў а хутчэй як кампрамісная фігура, якая магла задаволіць усе палітычныя

і персанальныя групоўкіў Радзе. 3 1953 г. адышоў ад актыўнай палітычнай дзейнасці ў Радзе БНР. Асабісты вораг генерала Кушаля.

Калі практычна ўсе навукоўцы пакінулі Крывіцкае навуковае таварыства д-ра Янкі Станкевіча, у лютым 1955 г. той узяў Махноўскага на пасаду старшыні свайго таварыства. Насамрэч Махноўскі з’яўляецца «першай асобай» толькі намінальна, бо ў рэальнасці дзейнасцю таварыства кіруе ягоны сапраўдны бос — др. Я. Станкевіч. Сам Махноўскі ніколі не напісаў і не надрукаваў ні радка на навуковыя ці калянавуковыя тэмы і не мае нічога супольнага ні з навукай, ні з ліпіаратурай, ні з публіцыстыкай.

Мерляк, Канстанцін — векам каля 40 гадоў⁴⁹⁶. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 118 South 3rd. Street, Brooklyn 11, N. Y. Тэл.: EV-76845. У цяперашні час займае пасаду старшыні Ныо-ёркскага аддзелу БАЗА (пададдзелы Manhattan, Brooklyn, Maspeth). Таксама к_{анстан ін} з’яўляецца старшынём амерыканскага сектару Мерляк ў Радзе БНР ад снежня 1954 г.

У ЗША жыве ад ліпеня 1954 г. Да гэтага часу знаходзіўся ўАргенціне, дзетаксамазаймаўпасадустаршыніаргенцінскага сектаруў Радзе БНР. Шмат гадоў быў галоўным арганізатарам і старшынём Згуртпавання беларусаў Аргенціны. Эміграваў у Аргенціну з Італіі пасля Другой сусветнай вайны.

Паводле прафесіі — бухгальтар. Вельмі здольны да арганізацыйнай працы сярод беларускіх эмігрантаў, што пацвярджаецца ягонай дзейнасцю ў Аргенціне і ЗША. Працавіты ў грамадскай працы, са схільнасцямі да бюракратычнага парадку; калі займаў кіроўчыя пасады ў некаторых арганізацыях, часалі абвінавачваўся ў «дыктатарскіх» замашках.

Цяпер заняты пераважна пошукам сродкаў на пакупку Беларускага дому ў Ныо-Ёрку. Мерляк з ’яўляецца старшынём камітэту, арганізаванага адмыслова для гэтай мэты.

Міцкевіч, Міхась — нарадзіўся ў 1897 г. у Мікалаеўіачыне (Заходняя Беларусь). Праваслаўны, нежанаты. Прафесія —

⁴⁹⁶ Канстанцін Мерляк нарадзіўся 25 снежня 1919 г.

школьны настаўнік. Таксама актыўны як публіцыст. Жыве па адрасе: 106 Herzle St., Brooklyn 12, N. Y.

У бягучы момант — намеснік старшыні Беларуска-амерыканскага задзіночання (БАЗА) і рэдактар перыядычнага выдання БАЗА — газеты «Беларус». Добры, працавіты арганізацыйны работнік з сярэднімі здольнасцямі. Асабісты вораг сп. Каханоўскага. Ягоны брат, які цяпер жыве ў БССР, — славуты пісьменнік, пераважна вядомы пад сваім літаратурным псеўданімам Якуб Колас.

Орса, Аляксандр — нарадзіўся ў 1896 e.⁴⁹⁷ у Заходняй Беларусі. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 17-19 Pennsylvania Ave., Apt. 20. Brooklyn 7, N. Y. Вывучаў геаграфію ў Празе (Чэхаславакія), атрымаў спіупень доктара навук. Пазней настаўнічаў у беларускай гімназіі ў Наваградку. Падчас нямецкай акупацыі — інспектар пачатковых школ.

У лагеры DP у амерыканскай зоне Нямеччыны быў дырэктарам беларускай гімназіі. У ЗША ад 1949 г. Сябра Беларускай нацыянач -дэмакрат ычнай парт ы і сп. Каханоўскага. Да 1954 г. быў старшынём амерыканскага сектару Рады БНР.

Аляксандр Орса

На гэтай пасадзе не выявіў ні арганізатарскіх здольнасцяў ні актыўнасці. Асабісты вораг генерача Кушаля. Характарам надаецца больш на школьнага настаўніка, чым на палітычнага дзеяча.

Аляксандр Орса нарадзіўся 24 ліпеня 1896 г.

Орса, Пётра — векам каля 50 гадоў^*. Нарадзіўся на Наваградчыне, у Заходняй Беларусі. Праваслаўпы, жанаты, цяпер жыве ў Саўт-Рыверы. Вывучаў сельскую гаспадарку ў Празе (Чэхаславакія). Пасля атрымання дыплому вярнуўся дадому і арганізаваў кааператыўную фермуў Наваградскім павеце.

Падчас нямецкай акупацыі быў прызначаны кіраўніком дэпартаменту сельскай гаспадаркі пры Беларускай Цэнтральнай Радзе (1943-1944). Пазней у Нямеччыне знаходзіўся ў шэрагах абаронцаў БЦР (у той час як ягоны брат Аляксандр заўсёды быў палкім прыхільнікам Рады БНР).

Панькоў, Мікола — нарадзіўся 12 чэрвеня 1911 г.уЛюцыне, што знаходзіўся ў беларускім раёне пазнейшай Рэспублікі Латвія. Каталік, жанаты. Жыве па адрасе: 56-49, 59th Place, Maspeth 78, L. 1., N. Y. Адукацыя — няскончаная сярэдняя (гімназія). Пасля вайны знаходзіўся ў лагеры DPy Ольдэнбургу, у брытанскай зоне Нямеччыны. Заснаваў там Беларускую бібліяграфічную службу — установу, якая складалася

Мікола Панькоў

з аднаго чалавека. Таксама запачаткаваў Асацыяцыю беларускіхжурналістаў. Гэтая арганізацыя фактычна не дзейнічала, існавала толькі на паперы. Было агулышвядома, што Панькоў супрацоўнічаў з брытанскай выведкай у Заходняй Нямеччыне.

У палітычных поглядах Панькоў вядомы як прыхільнік і безаглядны паслядоўнік Сяргея Хмары (Таронта, Kanada), якога некалькі гадоў таму выкінулі з Рады БНР. Панькоў — «таемны інфарматар» Хмары ў Радзе БНР, і на замову Хмары Паныюў публікуе палітычныя памфлеты, нярэдка ананімныя.

Панькоў — вельмі працавіты чалавек, але слабы характарам і з абмежаванымі інтэлектуальнымі здольнасцямі. He маючы цвёрдых перакананняў, заўсёды шукае якога-небудзь

ідэалагічнага «лідара», да якога ён мог бы прыхінуцца. Mae паталагічную схільнасць да «стварэння» навінаў і фактаў. Ніколі не вядома, колькіўягоных словах праўды, а колькі выдумкі альбо жаданага, што выдаецца за сапраўднае. Гэтыя слабасці характару вытлумачваюць, чаму сярод беларускіх эмігрантаў, якія ведаюць яго, Панькоў не карыстаецца аўтарытэтам і чаму яму не давяраюць. Ён зусім не ўмее піць — пасля некалькіх чарак не здольны адказваць за свае словы ці ўчынкі. 3 гэтых прычынаў Панькоў не можа быць карысным для сур’ёзнай палітычнай працы і пагатоў для сакрэтных палітычных заданняў.

Калі Панькоў спрабаваў свае сілы як журналіст, пісьменнік і навуковы работнік, ува ўсіх гэтых галінах ён дэманстраваў больш чым сціплыя вынікі. Валодае несумненным талентам збіральніка і здольнасцямі да бібліяграфічнай працы. Выдаў брашуру «Бібліяграфія беларускіх уцекачоў» (Нью-Ёрк, 1958).

Пануцэвіч, Вацлаў — векам звыш 40 гадоў⁴⁹⁹ Жыве па адрасе: 2042 W. St. Paul Avenue, Chicago, III. Каталік, жанаты. Падчас палітычных праверак у лагерах DP памяняў сваё прозвішча. Ягонае сапраўднае прозвішча — не Пануцэвіч, але Папуцэвіч. Атрымаў сярэднюю адукацыю ў Горадні (Заходняя Беларусь). Пазней некалькі гадоў вучыўся на святара ў каталіцкай семінарыі ў Вільні. Быў адлічаны з семінарыі за беларускія патрыятычныя погляды, якія раздражнялі шавіністычны польскі клір. Пасля выключэння з семінарыі студыяваў права ў Віленскім універсітэце і атрымаў ступень магістра права незадоўга даДругой сусветнай вайны.

Падчас савецкай акупацыі Заходняй Беларусі ў 19391941 гг. працаваў настаўнікам. Падчас нямецкай акупацыі спачатку быў старшынём Беларускага камітэту ў Горадні, пазней займаў розныя пасады ў Баранавічах. Апошняя пасада — адміністрацыйны працаўнік у нямецкім SD (SicherheitsDienst).

Знаходзіўся ў лагерах DP брытанскай зоны Нямеччыны (спачатку ў Ватэнштэце, потым у Фленсбургу). У гэты час быў вельмі актыўны як арганізатар беларускага скаўтынгу

⁴⁹⁹ Вацлаў Пануцэвіч нарадзіўся ў 1910 г.

і галоўны магістар беларускіх скаўтаў. Галоўны рэдактар бюлетэню беларускіх скаўтаў «Скаўцкая служба»⁵⁰⁰.

Эміграваў у ЗША ў 1949(?) г. Цяпер — старшыня Беларускай асацыяцыі штату Ілінойс. Апроч таго, вядзе навуковую працу, даследуючы праблемы беларускай гісторыі. У 1953 г. выдаў кнігу «Жамойць і Літва—розныя краіны і народы» (памерам каля 400 бачынаў).

У цэлым Пануцэвіч не вельмі папулярны як палітычны актывіспі. Ен больш кабінетны работнік. У цяперашні час валодае ў беларускім жыцці Чыкага палітычнай значнасцю мясцовае вагі як старшыня тамтэйшай беларускай арганізацыі і як галоўны прадстаўнік Рады БНР на месцы.

Русак, Аляксандр — нарадзіўся ў 1907 г. у Баранавіцкай акрузе (Заходняя Беларусь). Праваслаўны, жанаты. Жыве ў Саўт-Рыверы, штат Нью-Джэрсі. Скончыў політэхнікум у Познані (Польшча). Называе сябе інжынерам, хаця насамрэч не мае дыплому аб інжынернай адукацыі⁵⁰¹. У1939—1941 гг. быў старшынём Беларускага нацыянальнага камітэту ў Познані. Пазней, падчас нямецкай акупацыі, працаваў у Беларускай нацыянальнай самапомачы, быў кіраўніком адміністрацыі політпэхнічнай школы ў Баранавічах. Ад 1943 г. — бургамістр гораду Баранавічы.

У1944 г. — старшыня Беларускага нацыянальнага камітэту ў Празе (Чэхславакія). У 1945 г. — старшыня Беларускага нацыянальнага камітэту ў Рэгенсбургу (Нямеччына, амерыканская зона). Ад 1948 г. знаходзіцца на кіраўнічых пасадах у БЦР. У апошнія два гады — старшыня калегіуму БЦР. Ад 15 кастрычніка 1954 г. прызначаны ў БЦР на пасады старшыні выканаўчага камітэту і адказным за «замежныя справы».

He валодае бліскучымі інтэлектуальнымі здольнасцямі, але выяўляе актыўнасць у розных галінах палітычнай дзейнасці БЦР у Саўт-Рыверы.

⁵⁰⁰ Маеццанаўвазе перыёдык Skauckaja Infarmacyjnaja Sluzba, які выходзіў у Ватэнштэце ў 1946-1950 гг.

⁵⁰¹ Паводле іншых звестак, Аляксандр Русак скончыў універсітэт у Познані і меў дыплом інжынера.

Юры Сабалеўскі

Сабалеўскі, Юры — векам старэйшы за 60 гадоў⁵¹¹². Праваслаўны, нежанаты. Па прафесіі землямер. Жыве цяпер у Нью-Ёрку. Нарадзіўся ў Заходняй Беларусі. У 19231928 гг. быў выбраны ў польскі Сойм і належаў да прасавецкай фракцыі заходнебеларускіх кангрэсменаў, якая называлася «Грамада». Быў таксама чальцам цэнтральнага камітэту палітычнай партыі з такой самай назвай — «Грамада» (Беларуская сялянска-работніцкая грамада). На пасадзе кангрэс-

мена асаблівай актыўнасцю не вылучаўся. Пасля таго, як польская адміністрацыя забараніла партыю «Грамада» ў 1927 г. за камуністычную прапаганду, Сабалеўскі быў арыштаваны і некалькі гадоў прасядзеў у турме.

Падчас нямецкай акупацыі спачатку быў бургамістрам Баранавічаў. Потым заняў пасаду старшыні Беларускай народнай самапамачы. Калі ў снежні 1943 г. немцы ўтварылі Беларускую Цэнтральную Раду, Сабаіеўскі стаў другім намеснікам прэзідэнта, адказным за сацыяльнае забеспячэнне і кантроль.

На эміграцыі — адзін з лідараў адноўленай БЦР, калі не сказаць — заўсёды галоўны яе кіраўнік. У апошнія гады знаходзіцца ў моцнай асабістай апазіцыі да прэзідэнта БЦР Астроўскага. Адзін з галоўных паплечнікаў доктара Шчорса ў змаганні таго з аўтакратыяй Р. Астроўскага ў БЦР. Чалавек 3 сярэднімі здолышсцялй, з пэўным тачентам адміністратара.

Савёпак, Лявон — публіцыст. Нарадзіўся ў 1897 г. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 52 Box 182, Odessa Avenue, R. I. Egg Harbor City N. Y. У 1932 г. быў арыштаваны ў Менску па абвінавачанні ў прынаіежйасці да беларускай йагіыяналістычйай падпольнай арганізацыі «Беларускі нацы-

⁵⁰² Юры Сабалеўскі нарадзіўся 24 красавіка 1889 г.

Лявон Савёнак

янальны цэнтр», атрымаў 5 (?) гадоў высылкі.

Падчас нямецкай акупацыі — супрацоўнік «Беларускай газеты» ў Менску. Знаходзіўся ў лагерах DP у амерыканскай зоне Нямеччыны. Непрацяглы час быў рэдактарам штотыднёвіка «Бацькаўшчына» ў Мюнхене. Эміграваў у ЗША ў 1949 (?) г. Старшыня палітычнай арганізацыі «Беларускі нацыянальны цэнтр», якую з 1952 г. ён спрабуе адрадзіць без якога-небудзь відавочнага поспеху. Гэтую арганізацыю сёння падтрымлівае Беларуская нацыянал-дэмакратычная партыя на чале з сп. Каха-

ноўскі.м (Савёнак і caxt належыць да гэтай партыі) і некаторыя іншыя асобы.

У апошнія гады не быў плённым публіцыстам, магчыма, зувагі на век (каля 60 гадоў) ці на алкагалізм. Увесну 1955 набыў ферму ў Эг-Харбар Сіці, у штаце Нью-Джэрсі, і перабраўся туды з Нью-Ёрку.

Станкевіч, Янка — векам каля 65 гадоў⁵⁰³. Філолаг, фактычны і адзіны кіраўнік Крывіцкага навуковага таварыства. Рэдактар навуковага часопіса «Vieda», у якім каля 90% артыкулаў напісаныя ім саліім. «Праблемнае дзіцё» беларускага палітычнага і грамадскага жыцця на працягу многіх дзесяіўгоддзяў—бо характар ён мае арыгінальны, дзівачны і капрызны, а ў дадатак не падпарадкоўваецца ніводнай арганізацыйнай структуры, ніводнаму рашэнню бальшыні,

Янка Станкевіч

⁵⁰³ Янка Станкевіч нарадзіўся 26 лістапада 1891 г.

ніводнаму прынцыпу. Жыве па адрасе: 6 Vandervoort Place, Brooklyn 6, N. Y.

Станкевіч нарадзіўся ў вёсцы Арляняты Ашмянскага павету, у Заходняй Беларусі. Вывучаў філалогію ў Празе (Чэхаславакія), дзе атрымаў ступень доктара навук (1926? г.). Вярнуўся ў Вільню і распачаў сваю палітычную кар’еру ў часе выбараў у польскі Сойм 1928 г. Будучы вельмі слабым аратарам і агітатарам, не маючы сяброў-палітыкаў і не карыстаючыся падтрымкай масаў, ён тым не менш здолеў апынуцца ў Сойме. Камуністычная партыя ў Польшчы была тады забароненая, знаходзілася на нелегальным становішчы, і таму, каб правесці сваіх прадстаўнікоў у польскі Сойм, Камуністычная партыя Заходняй Беларусі (КПЗБ) шукала некамуністаў згодных пад сваім імем легалізаваць для выбараў камуністычны выбарчы спіс. Доктар Я. Станкевіч згадзіўся стаць легальным імем для такога камуністычнага cnicy па Вілейскай выбарчай акрузе. Узамен камушстычная партыя дала д-ру Станкевічу матэрыяльную дапамогу для правядзення агітацыі сярод выбаршчыкаў

У выніку гэтай таемнай дамовы спіс д-ра Станкевіча правёў у польскі Сойм двух прадстаўнікоў — першым быў сам Станкевіч, бо ягонае імя стаяла ў самым версе, каб замаскаваць камуністычную сутнасць cnicy, а другім — камуніст Валынец.

Нягледзячы на гэтую палітычную «гандлёвую аперацыю», у сеаіх поглядах д-р Станкевіч ніколі не быў ні камуністам, ні прыхільнікам камуністаў. Але памянёны эпізод красамоўна характарызуе асобу д-ра Станкевіча: ён заўсёды быў гатовы пераступіць цераз палітычныя альбо маральныя прынцыпы, калі гэта прыносіла яму матэрыяльныя выгоды альбо ішло на карысць ягонай кар 'еры.

Пасля двух гадоўу польскім Сойме д-р Станкевіч завалодаў невялікай крамай канцылярскіх тавараў у Вільні і ў той самы час выкладаў беларускую мовуў Віленскім універсітэце. Пасля таго, яку 1939 г. Польшча атрымала паразу, а савецкая армія акупавала Заходнюю Беларусь, д-р Станкевіч уцёк у Нямеччыну (Усходняя Прусія), а пазней пераехаў да сям ’і сваёй жонкі ў Прагу.

Падчас нямецкай акупацыі Беларусі ён прыехаў у Менск і працаваўу адукацыйным аддзеле Генеральнага Камісарыяту.

Пасля заканчэння вайны знаходзіўся ў амерыканскай зоне Нямеччыны, у Рэгенсбургу. Нярэдка гучалі абвінавачанні, што менавіта на падстаее ягонага даносу нямецкія ўлады закатавалі каталіцкага святара Вінцэнта Гадлеўскага, выбітнага беларускага нацыянальнага дзеяча, які быў асабістым ворагам д-ра Станкевіча.

У першыя гады эміграцыі ў лагерах DP д-р Станкевіч быў адным з лідараў у Радзе БНР, але з цягам часу ён усё больш і больш сварыўся з аспіатнімі і пазней апынуўся ў малой апазіцыіінай меншыні на задворках Рады. Гэтая трансфармацыя была выклікана не нейкімі ідэалагічнымі ці палітычнымі прычынамі, але больш адлюстроўвала той факт, што д-р Станкевіч паступова губляў свой аўтпарытэт сярод чальцоў Рады БНР. У 1954 г. падчас аднаго са сходаў амерыканскага аддзелу Рады БНР была высунутая і падтрьіманая прапанова прасіць наступную сесію Рады БНР выключыць д-ра Станкевіча з яе шэрагаў. Падставамі для выключэння было шантажаванне Станкевічам некаторых сяброў Рады і ягоныя дзеянні, што падрывалі палітычны аўтарытэт Рады БНР.

Сквапны на грошы, Станкевіч неаднаразова быў ублытаны ў грашовыя махінацыі. Як шырока вядома ў Нью-Ёрку, з 8 тысячаў даляраў, якія Усходнееўрапейскі фонд выдзеліў Крывіцкаму навуковаму таварыству для публікацыі навуковых матэрыялаў больш чым палоеу забраў сабе д-р Станкевіч для сваіх асабістых мэпгаў (купля дома). У Нью-Ёрку д-р Станкевіч арганізаваў выдавецкую суполку. Гэтая фірма праіснавала вельмі нядоўга, бо не мела заказаў, і ўсе сябры выдавецкай суполкі страцілі свае грошы, якія перацяклі да сапраўднага гаспадара фірмы, д-ра Станкевіча. Як навуковец ён нямоцны ў філалогіі, але на эміграцыі ён адзіны актыўны беларускі філолаг.

Стукаліч, Юры — сапраўднае імя — Серафім Шчарбакоў. Памяняў прозвішча на Стукаліч падчас палітычных праверак у лагерах DP у Нямеччыне. Сярод беларускіх эмігрантаў і ў Беларусі вядомы пераважна пад сваім псеўданімам Юрка Віцьбіч. Жыве па адрасе: 8 Mageira Str., South River, N. J. Нарадзіўся 2 чэрвеня 1905 г. yea Усходняй Беларусі, у сям ’і праваслаўнага святара. Адукацыя — педтэхнікум. Пісьменнік і публіцыст. У Беларусі, пачынаючы з 1929 г„ надрукаваў

Юрка Стукаліч (Віцьбіч)

некалькі раманаў. Напачатку 30-х гадоў камуністычныя крытыкі цкавалі яго за «нацдэмаўскія» адхіленні ў раманах, аднак яму пашчасціла пазбегнуць турмы і высылкі.

Падчас нямецкай акупацыі выяўляў актыўнасць як пісьменнік, журналіст і супрацоўнік некалькіх беларускіх газет. Пасля вайны знаходзіўсяў амерыканскай зоне Нямеччыны (лагеры DP у Рэгенсбургу і Міхельсдорфе). Быў асноўным публіцыстам і палітычным лідарам апазіцыі ў Радзе БНР. Менавіта Стукаліч быў тым чалавекам, хто закладаў палітычны і ідэалагічны падмурак апазіцыі

ў Радзе. Гэта ён задумаў адрадзіць БЦР як контрарганізацыю для Рады БНР. У той час Стукаліч быў асабістым ворагам Антона Адамовіча, галоўнага публіцыспга і спікера Рады БНР у 1946-1949 гг. Палітычныя спрэчкі і суперніцтва паміж імі былі першымі прычынамі палітычнага расколу паваеннай беларускай эміграцыі на два супрацьлеглыя палітычныя лагеры.

Але яшчэ перад тым, як Стукаліч пераехаў у Злучаныя Штаты, ён увайшоў у глыбокія супярэчнасгр з астатнімі лідарамі лагеру БЦР і з цягам часу быў адштурхнуты сваёй палітычнай групоўкай, моц якоіі ён у значнай ступені збудаваў уласнаручна. Ужо ў ЗША, 9 ліпеня 1951 г., ён афіцыйна сышоў з БЦР і абвясціў свой палітычны «нейтралітэт» да абедзвюх груповак — БНР і БЦР. Але неафіцыйна цяпер ён хутчэй падтрымлівае Раду БНР, ён у добрых стасунках з многімі яе лідарайі, уключна з М. Абрамчыкам і сваім былым галоўным антаганістам А. Адамовічалі. Свае артыкулы ён цяпер друкуе пераважна ў выданнях прыхілыіікаў Рады БНР.

Падчас перабывання ў Нямеччыне Стукаліч утварыў літаратурнае аб’яднанне «Шыпшына» і выдаваў літаратурны часопіс пад гэтай самай назвай. Апошнія нумары часопіса выйшлі ў 1950 г. ужо ў ЗША. 3 таго часу арганізацыя прак-

тычна не дзейнічае з прычыны ўнутраных спрэчах і браку адзінства.

Усеагульна прызнана, што Стукаліч — вельмі здольны публіцыст, хаця і схільны да дэмагогіі. У грамадскім і палітычным жыцці ён няпэўны ў сваіх словах і абяцаннях, часцяком ужывае метады банальных інтрыгаў у барацьбе з сваімі палітычнымі альбо асабістымі ворагамі. Верагодна, таму ў яго няшмат сяброў ці аднадумцаў у абодвух палітычных лагерах — БНР і БЦР.

Стукаліч моцна залежны ад алкаголю, і гэтая хвароба прагрэсуе ў апошнія гады. Цалкам магчыма, што алкагалізм — галоўная прычына, чаму за апошнія дзесяць год Стукаліч амаль нічога не напісаў. Ягонае апошняе апавяданне было надрукавана ў 1946 г. Цяпер ён працуе пераважна як журналіст, публікуючы свае артыкулы і эсэ ў беларускіх перыёдыках, а таксама ў расійскай газеце «Новое русское слово», што выдаеццаў Нью-Ёрку (трэба заўважыць, што і туды ён піша выключна на беларускія тэмы).

Сяднёў, Масей — нарадзіўся 1 верасня 1915 г. у вёсцы Мокрае пад Менскам, у сялянскай ся.м ’і. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 35 Obert Street, South River, N. J. Паэт. Па прысуду НКВД адсядзеў 5 гадоў у канцэнтрацыйным лагеры ў Сібіры, на Калыме. Падчас нямецкай акупацыі быў публіцыстам газеты «Новая дарога», якая выдавалася ў Беластоку.

У Нямеччыне пасля вайны надрукаваў два зборнічкі вершаў — «У акіяне ночы» (1947) і «Спадзяванызі» (1948). У Злучаных Шта-

тах выйшаў яшчэ адзін зборнік вершаў — «Ля Тваёй Брамы» (Нью-Ёрк, 1955). Вершы Сяднёва друкуюцца таксама ў газеце «Бацькаўшчына» ў Мюнхене, у літаратурным часопісе

Масей Сяднёў

«Конадні»ў Нью-Ёрку. Сяднёў — адзін з наймацнейшых паэтаў беларускай эміграцыі.

У палітычным жыцці ён даволі актыўны ў лагеры БЦР. Цяпер аддае свой час, апроч працы на фабрыцы, пераважна літаратурнай творчасці. Вядомы сваімі русафільскімі поглядамі і непрыхільным стаўленнем да каталікоў

Уладзімір Сядура

Сядура, Уладзімір — нарадзіўся 24 снежня 1910 г. у Менску. Атрымаў сярэднюю спецыяльную адукацыю ў Педагагічным тэхнікуме ў Мейску. У 1930 г. студыяваў літаратуру ўва ўніверсітэце ў Менску. Сябра маладзёвага літаратурнага аб ’яднання «Маладняк», пазней — літаратурнай асацыяцыі БелАПП (Беларуская асаііыяцыя пралетарскіх пісьменнікаў). У тыя гады востра крытыкаваў некаторых беларускіх пісьменнікаў за іхныя «нацдэмаўскія» і «трацкісцкія» адхіленні ад лініі Камуністычнай партыі (магчыма, па заданні НКВД).

Многія з гэтых абвінавачаных пісьменнікаў пазней былі арыштаваныя і зніклі. У студзені 1933 г. Сядуру таксама арыштавалі, і ён адсядзеў тры гады ў канцэнтрацыйных лагерох ў азіяцкіх рэспубліках СССР.

Падчас нямецкай акупацыі займаўся актыўнай журналісцкай дзейнасцю. Пазней прызначаны рэдактарам часопіса «Новы шлях», які друкаваўсяў Рызе. Пасля вайны знаходзіўсяў амерыканскай зоне Нямеччыны.

Эгаістычны, схільны да самаўпэўненасці і самаўсхвалення. Таму яго не вель.мі любягіь і ў яго няшмат сяброў. Факт, які добра яго характарызуе: яшчэ ў Нямеччыне Сядура абвясціў сябе «доктарам літаратурных навук» і часта падпісваў гэтым тытулам свае артыкулы. Але ніхто з універсітэту ў Менску альбо проста з менчукоў ніколі не чуў, каб Сядура атрымаў ступень «доктара навук» там альбо дзесьці яшчэ. Наадварот, усе былыя менчукі адмаўляюць такую магчымасць. Апублікаваныя Сядурам эсэ вельмі павярхоўныя, публіцыстычныя і не адпавядаюць узроўню «доктара навук».

Васіль (Тамашчык)

Тамашчык (Васіль) — нарадзіўся 4 красавіка 1900 г. у вёсцы Азяраны на Гарадзеншчыне (Заходняя Беларусь). Жыве па адрасе: 108 Wyckoff Street, Brooklyn?, N. Y. Тэл.: UL-2-7552. Вывучаў аграномію ў Празе (Чэхаславакія), атрымаў дыплом інжынера-агранома. Падчас нямецкай акупацыі працаваў у Беларускім камітэце ў Беластоку. Пасля вайны знаходзіўся ў лагерах DP у амерыканскай зоне Нямеччыны.

Пасля таго, як у траўні 1946 г. епіскапы Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы пакінулі гэ-

тую царкву і перайшлі пад апеку Расійскай Зарубежнай Праваслаўнай Царквы, Тамашчык пачаў студыяваць тэалогію, быў высвечаны на праваслаўнага святара, a 19 снежня 1949 г. епіскапы Украінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы хіратанізавалі яго ў епіскапы. У 1954 г. Уладыка Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы архіепіскап Сяргей (які цяпер жыве ў Аўстраліі) надаў епіскапу Васілю годнасць архіепіскапа.

Пасля хіратоніі епіскапа Васіля з усіх бакоў пачалі атакаваць прыхільнікі БЦР, абвінавачваючы яго ў тым, што ягоная хіратанізацыя адбывалася «некананічна». Сапраўднай прычынай гэтых нападак былі чыста палітычныя матывы. У гэты час БЦР прызнавала Расійскую Зарубежную Праваслаўную Царкву, і кіраўнікі БЦР баяліся, што новы епіскап можа перацягнуць да сябе праваслаўных паслядоўнікаў БЦР. Епіскапу Васілю закідалі таксама супрацоўніцтва з камуністамі ў гады ягонай маладосці і абвінавачвалі яго ў радыкальных, «левых» поглядах.

У арганізацыйнаіі структуры Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы архіепіскап Васіль цяпер займае пасаду сакратара царкоўнага Сіноду. Узначальвае Сінод архіепіскап Сяргей з Аўстраліі. Архіепіскап Васіль з ’яўляецца таксама рэдактарам праваслаўнай газеты «Голас Царквы»⁵⁰⁴. У характа-

⁵⁰⁴ Перыёдык «Голас царквы» выдаваўся ў Нью-Ёрку ў 1955-1993 гг.

ры і поглядах ён выяўляе рысы хутчэй царкоўнага палітыка, чым тыповага святара.

Тулейка, Міхась — нарадзіўся ў 1915 г. у Заходняй Беларусі. Праваслаўны, сямейны. Па прафесіі — школьны настаўнік. Жыве па адрасе: 656 Hopkins Ave., Apt. 6. Brooklym 12, N. Y. Тэл.: HY-5-4165. Вельмі каштоўны i таленавіты масавы арганізатар, і ў першую чаргу — сярод моладзі. У першыя гады пасля эміграцыі ў Злучаныя Штаты (1949?) ён займаўся арганізацыяй звязаў беларускіх скаўтаў. На працягу некалькіх гадоў ён таксама займаў пасаду старшыні БАЗА. Ад лютага 1954 г. — старшыня Беларуска-амерыканскага задзіночання.

Вельмі працавіты ў грамадскай і палітычнай дзейнасці, мае роўны характар, тактоўны і цярпімы да людзей, якія выказваюць адрозныя ад ягоных палітычныя погляды. 3 гэтай прычыны ў Тулейкі няма, ці, прынамсі, няшмат, асабістых ворагаў. Абмежаваная адукацыя і не вельмі шырокія інтэлектуальныя далягляды перашкаджаюць яму выйсці на больш важныя ролі ў Радзе БНР і іншай палітычнай працы. Але ягоны аўтарытэт увесь час расце.

Чабатарэвіч, Віктар — 49 гадоў⁵^. Праваслаўны, жанаты. Па прафесіі школьны настаўнік. Адрас: 13347, 37 Avenue, Flushing, L. 1., N. Y. Нарадзіўся ў Стаўбцах (або каля Стаўбцоў). Падчас нямецкай акупацыі дзейнічаў у Беларускай Самапомачы ў Менску. Пазней служыўу Беларускай Самаахове ў чыне капітана. Выкладаў у ваеннай школе ў Менску перад самым адыходам немцаў з Беларусі.

Асабісты сябра др. М. Шчорса і ягоны прыхільнік у сварцы паміж сябрамі БЦР. Цяпер

Віктар Чабатарэвіч

⁵⁰⁵ Нарадзіўся ў 1907.

працуе агентам Украінскай рабочай асацыяцыі, арганізоўвае беларускія групы для гэтай арганізацыі. Здольны да практычнай або адміністрацыйнай працы, мае схільнасць да бюракратызму. Меней надаецца да палітычнай дзейнасці.

Янка Чарапук-Змагар

Чарапук-Змагар, Янка — прыкладна 60 гадоў⁰⁶, жыве ў Чыкага, 12755 Lincoln St., Blue Island, III. Каталік, разведзены. Былы міністр без партфелю ў адным з кабінетаў Ураду БНР. Эміграваў у ЗША пасля паразы БНР на пачатку 1920-х. Ад другой паловы 1920-х актыўна супрацоўнічае з Беларускаамерыканскім нацыянальным аб 'яднаннем у Чыкага.

Адзін з заснавальнікаў Беларуска-амерыканскай рады ў Чыкагаў 1941 г.

У 1952, разам з Язэпам Варонкам, былым прэм 'ерам першага Ураду БНР, Чарапук-Змагар выдаў зварот да беларускай эміграцыіў свеце, прысягнуўшы ў вернасці БНР і заклікаючы да гэтага астатніх.

У сучаспы момант ужо не надаецца да палітычнай і грамадскай працы з-за алкагалізму. Праз гэтую хваробу выкарыспюўваецца беларускімі арганізацыямі БНР-аўскага кірунку выключна як вясельны генерал з мэтаю падкрэсліць пераемнасць сённяшніх беларускіх арганізацыяў з адным з даваенных лідараў БНР.

Шукелойць, Антон — векам каля 40 гадоў⁵⁰⁷. Каталік, нежанаты, нарадзіўся ў Заходняй Беларусі, на Ашмятачыне. Жыве па адрасе: 339 Е 14th Street, Apt. 1. New York 3, N. Y. Ckohчыў польскую гімназію ў Ашмянах. Пазней вывучаў этнаграфіюў Віленскімуніверсітэце. Падчас савецкай акупацыі Заход-

^su6 Нарадзіўся 12 жніўня 1896 г.

⁵⁰⁷ Антон Шукелойць нарадзіўся 19 ліпеня 1915 г.

Антон Шукелойць

няй Беларусі ў 1939-1941 гг. працаваў школьным настаўнікам. Падчас нямецкай акупацыі — дырэктар музею ў Менску. Знаходзіўся ў лагерах DP у амерыканскай зоне Нямеччыны. У ЗША ад 1950 (?) г.

Перад вайной у палітычным жыцці належаў да радыкальнай Беларускай партыі сацыял-рэвалюцыянераў (паўсюдна званых «эсэрамі»). Уапошнія гады — беларускі прадстаўнік у АБН (Антыбалыйавіцкі блок народаў). Добры сацыяльны работнік-практык з сярэднімі, не выбітнымі здольнасцямі

і без трывалых уласных перакананняў Імкнецца пераважна да лідарства. Асабісты адданы сябра Антона Адамовіча. Вельмі рэлігійны чалавек.

Шчорс, Мікалай — нарадзіўся 19 ліпеня 1913 г. у мястэчку Новы Свержань (Заходняя Беларусь). Праваслаўны, жанаты, па прафесіі лекар. Жыве па адрасе: 37-26, 97th Street, Jackson Heights, L. I., N. Y. Тэл.: IL-8-2317. Сярэднюю адукацыю атрымаў у польскай гімназіі ў Стоўбцах, якую скончыў 24 траўня 1932 г. Увосень 1933 г. пачаў студыяваць медыцыну ў Віленскім універсітэце. Атрымаў дыплом лекараў 1939 г.

Увосень 1939 г„ напярэдадні таго, як Савецкая Армія акупавала Заходнюю Беларусь, уцёк у Польшчу; працаваў лекарам у нямецкім шпіталі ў Варшаве ў 1940-1944 г. У гэты ж час быў старшынём Беларускага камітэту ў Варшаве. Увесну 1941 г. супрацоўяічау з нямецкай арміяй у праекце, паводле якога 20 беларускіх юнакоў, што прайшлі падрыхтоўку ў Вермахце, незадоўга да пачатку нямецка-савецкаіі вайны 1941 г. былі закінутыя за першыя лініі савецкіх умацаванняў для дыверсійнай працы. Улетку 1944 г., калі наступ Савецкай Ар.міі дакаціўся да Варшавы, доктар Шчорс уцёку Нямеччыну. Пасля вайны ён знаходзіўся ў амерыканскай зоне Нямеччыны, у Вурсбургу.

Калі сярод беларускіх эмігрантаў пачаўся палітычны падзел па лініі БНР-БЦР, доктар Шчорс не адразу вырашыў, на чый бок стаць. Потым ён далучыўся да БЦР і з цягам часу зрабіўся

адным з яе кіраўнікоў. У ЗША жыве ад 1 лютага 1950 г. Ад лютага 1951 г. — старшыня Беларускага кангрэсавага камітэту, галоўнай арганізацыі БЦР у ЗША.

У апошнія два гады востра канфліктуе з Р. Астроўскім у змаганні за лідарства ў БЦР і за пасаду прэзідэнта гэтай арганізацыі. Увосень 1953 г. апублікаваў адкрыты ліст з заявай, што ўзначальваны ім Беларускі кангрэсавы камітэт арганізацыйна і палітычна не падпарадкоўваецца БЦР. 3 прычыны

варсжнечы з Астроўскім Шчорс, разам з сваімі асабістымі сябрамі (Ю. Сабалеўскім, 1. Касяком і некаторымі іншымі) байкатаваў апошнюю сесію БЦРу Саўт-Рыверыўвосені 1954 г.

Прагны да ўлады, любіць займаць кіраўнічыя пасады ў арганізацыях. Добра надаецца для выканання прадстаўнічых абавязкаў, але не для сацыяльна-масавай працы, бо яго ніколі не любіліў народзе за ягоную амбіцыйнасць і ганарлівасць. Ягоная паліты чная групоўкаў БЦР знаходзіццаў абсалютнай меншыні. У ЗША доктар Шчорс прадэманстраваў талент у навязванні палітычных сувязяў з некаторымі амерыканцамі, якія пачалі падтрымліваць ягоны Беларускі кангрэсавы камітэт.

Ягоныя палітычныя погляды досыць характэрныя для сяброў БЦР: ухваляе супрацоўніцтва з немцамі, палымяны адэпт праваслаўя і ў той самы час выразны антыкаталік. Часта адмаўляе беларусам-каталікам у правах рэпрэзентаваць беларусаў у палітычным жыцці, таму што каталікі знаходзяцца ў меншыні ў Беларусі.

У апошнія гады губляе палітычную вагуў шэрагах БЦР і з гэтай прычыны шукае палітычныя сувязі з асобнымі групоўкамі ў Радзе БНР, якія, як ён спадзяецца, падтрымаюць яго на пасадзе старшыні Беларускага кангрэсавага камітэту. У прыватных гутарках заяўляе, што неўзабаве абарве ўсе стасункі з Астроўскім і БЦР, але афіцыйна дагэтуль з ’яўляецца чальцом БЦР.

ФЕЛЬЕТОНЫ

АЎТАПАРТРЭТ У СТЫЛІ GROTESQUE:

Сатырычныя друкі і творы паваеннай эміграцыі ў Канадзе

Матэматык:

Скажы мне... Пра што б тут запытацца? Пра смешнае не варта мабыць сёння. Ізноў ты пусціш нешта з падкавыркай.

Скажы ты лепш пра слёзы. Плакаць можна і смеючыся нават.

Уладзімір Дубоўка

Каб даведацца пра настроі, узаемаадносіны эмігрантаў, трэба доўга корпацца ў перыёдыках таго часу, вышукваючы па драбнятках патрэбнае, схаванае паміж артыкуламі пра БНР і БССР; старонка за старонкаю гартаць зберажоныя лісты; распытваць штогод меншую паваенную хвалю. А ўсё таму, што сама пра сябе яна бадай нічога не напісала: у мемуарах — надта ж рэдкія, малалікія старонкі, з мастацкай літаратуры — хіба фантазійны (каб не сказаць — утапічны) раман Кастуся Акулы «За волю» (рахаваць апавяданні Уладзіміра Сядуры тут наогул не выпадае; нездарма ж яго за плячыма іранічна клікалі «рыверсайдскім мрыйнікам»⁵⁰⁸).

Адметным месцам, дзе жыццёвы побыт знайшоў свой адбітак, куды эмігранты адзін пра аднаго пісалі ахвотна (акрамя некралогаў), з задавальненнем, былі гумарыстычнасатырычныя часопісы. На фенамен гэтай катэгорыі друкаў звярнула ўвагу яшчэ Зора Кіпель: «Мусім зазначыць, што, на вялікае здзіўленне, часопісаў такіх было даволі шмат —15 па-

⁵⁰⁸ Па назве ягонага апавядання, змешчанага ў кнізе: Глыбінны, Уладзімір. На берагох пад сонцам. Нью-Ёрк — Трой, 1964.

водле апошняга падліку. Гэта каля 5 працэнтаў усіх выданняў»™.

Да гэтага трэба дадаць шматлікія фельетоны ў іншых — неспецыяльных — выданнях, найперш у газетах «Бацькаўшчына» і «Беларус»⁵¹⁰, дзе асабліва шчыравалі Кастусь Акула, Юрка Віцьбіч, Уладзімір Цвірка і Пётра Сыч.

Увогуле на эміграцыі было створана нямала вершаваных (Янка Золак, Міхась Кавыль) і малых празаічных гумарыстычных і сатырычных твораў, і троху дзіўна, што даследчыкі неяк абмінаюць гэтыя жанры, а разам з імі часам і саміх аўтараў. Да прыкладу, у найбольш поўнай на сёння гісторыі эміграцыйнай літаратуры — у працы Арнольда Макміліна⁵¹¹ — коратка закранаецца выключна даваенная творчасць Вінцука Адважнага (а. Язэпа Германовіча), а з эміграцыйнай адно згадваюцца ягоныя ўспаміны. I гэта пры тым, што ў Лондане былі выдадзеныя двутамовік «Байкі і іншыя вершы» (1973) і «сучасная казка» «Князь і Лапаць» (1964), а ўспаміны «Кітай — Сібір — Масква» сталіся, напэўна, найбольш перакладаемай беларускаю кнігаю, напісанай на выгнанні. Ды і самое даследаванне пісалася ў Бібліятэцы імя Ф. Скарыны, дзе працаваў Язэп Германовіч і дзе захоўваюцца ягоныя рукапісы.

ЯНКА ЗОЛАК

ЗА ЧУЖЫ ГРЭХ

ГУМАРЭСКІ

ВЫДАВЕЦТВА „АДГУК".

1958 г.

Вокладка кнігі гумарэсак Янкі Золака «За чужы грэх». 1958 г.

⁵⁰⁹ Кіпелі, Зора і Вітаўт. Беларускі друк на Захадзе П Беларусіка. Albaruthenica. Кн. 5. Культура беларускага замежжа: Беларуска-амерыканскія гістарычна-культурныя ўзаемадачыненні. Мінск, 1995. С. 48.

⁵¹⁰ Гл. бібліяграфію напрыканцы артыкула.

⁵¹¹ McMillin, Arnold В. Belarusian literature ofthe diaspora. Birmingham, 2002.

Але вернемся да фельетонаў. Тэматычна яны былі двух кшталтаў: першыя — датычныя падзей, асобаў і рэалій БССР, і другія, прысвечаныя эміграцыі. Апошнія і будуць закранутыя ў гэтым артыкуле.

Зразумела, аўтапартрэт атрымаецца гратэскавы, але, як пісаў Юры Лотман, «в йндйвйдуальностй отдельной человеческой особй как в мйкрокосме выражалась унйкальная спецйфйка, йндйвйдуальность человеческого макрокосма, обіцества й кулыпуры в целом»^².1 далей, важнае: «Всякйй текст (в особенностй, художественный) содержйт в себе то, что мы предпочлй бы называть образом аудйторйй»^т. Вось гэты аўтавобраз аўдыторыі (фельетаністы, напэўна, напісалі б «пыса эміграцыі»), адбіты ў гумарыстычных творах саміх эмігрантаў, і паспрабуем убачыць.

У 1930 г., з нагоды тысячагоддзя Каралеўства Харватыя, у Заграбе быў выдрукаваны «Усеславянскі зборнік», дзе сярод іншага быў змешчаны артыкул Яўхіма Карскага пра сатырыка-камічныя творы беларускай літаратуры⁵¹⁴. Артыкул быў напісаны Карскім у Ленінградзе напрыканцы 1926 г.; ад 1917 г., калі знаны навуковец расчараваўся ў савецкім рэжыме, да смерці ў 1931 г. ім было напісана вельмі мала. Тым цікавей, што адзін з лічоных артыкулаў прысвячаўся гумарыстычным творам, з якіх, як напісаў у гэтай працы Карскі, «пачалася і ўваскрасаючая беларуская літаратура ў самым пачатку XIX стагоддзя»:

«Сумуючая муза беларускіх пісьменнікаў эпохі адраджэння літаратуры адпіхнула такія творы⁵¹⁵ на другі план, але не магла зусім выкасаваць іх з народнай памяці, бо здаровая гумарыстыка таксама падходзіць да беларускага характару, як напрыклад, і да ўкраінскага, хоць і не ў такой меры А смех скрозь слёзы і дагэтуль адбіваецца ў характэрных творах A. Р. Пшчолкі; да сатырычна-камічных апавяданняў пасвячае свой вольны час і А. Паўловіч. He абыходзяцца без камічнага

⁵¹² Лотман, Ю. Текст н структура аудлторнн //Труды по знаковым снстемам.

Вып. 9. Тарту, 1977. С. 4.

⁵¹³ Лотман, Ю. Текст н струкгура аудмторнн... С. 55.

⁵¹⁴ Карскі, Яўхім. Сатырыко-камнчные творы беларускай лнтэратуры // Sveslavenski zbomik: spomenica о tisucugodisnjici hrvatskoga kraljevstva. Zagreb: Zajednica slavenskih drustava, 1930. C. 109.

⁵¹⁵ Карскі мае наўвазе «Энэіду», «Tapac на Парнасе» і «Панскае ігрышчо».

элементу і апавяданні з народнага быту, выходзячыя з-пад пяра іншых многалічных аўтараў»⁵'⁶.

На час напісання артыкула не жыў Ядвігін Ш.⁵¹⁷, толькі гэтым хіба магчыма вытлумачыць нязгадку Карскім ягонага імя, з якім у беларускай літаратуры асацыююца маска і сказ (дастаткова назваць адную «Важную хвігу»), Заўчасная смерць Ядвігіна Ш. ад сухотаў, магчыма, пазбавіла нас легппых твораў пісьменніка, бо тэндэнцыя была відавочнаю: у рускай літаратуры ў 1921-1922 г. г. з’явіліся «Рассказы Назара Йльнча господнна Сннебрюхова» Міхаіла Зоіпчанкі, а ў 1924 — «Запнсн некоторых эпнзодов, сделанных в городе Гогулеве Андреем Петровнчем Ковякнным» Леаніда Леонава (каб згадаць толькі найбольш яскравыя). А ў нашай літаратуры такі твор быў напісаны ў 1929 г. — Мрыеўскія «Запіскі Самсона Самасуя».

Што аб’ядноўвала ўсе гэтыя творы? Як слушна заўважыў Віктар Вінаградаў літаратура 1920-х гг. бы адмаўлялася ад выбудовы характараў і замяняла іх адлюстраваннем сацыяльных тьгпаў пры дапамозе іх жа ўласных галасоў⁵'⁸. Гэтае збліжэнне мовы аўтара з моваю героя-апавядальніка не толькі спрыяла росквіту маскі і сказу, але і паступова рабілася немалою праблемаю, бо чытач, новы чытач, з тых самых сацыяльных колаў, што і героі твораў (выхадцы з сялянаў, мяшчане, нядаўнія вайскоўцы, пралетарыят), часта атаесамляў аўтара і ягоную маску⁵¹⁹.

У год напісання «Запісак Самсона Самасуя» выйшла кніга Міхаіла Бахціна «Проблемы поэтнкн Достоевского», дзе галоўным у сказе вызначалася не ўстаноўка на размоўную гутарку, прастамоўе, але выкарыстанне моўнага стылю, манеры іншага, чужога, за якім хаваецца чужое бачанне апавядальніка — чалавека, па словах М. Бахціна, не літаратурнага, пераважна з ніжэйшых сацыяльных колаў, з народа⁵²⁰.

⁵¹⁶ Карскі, Яўхім. Сатырыко-камнчные творы беларускай лнтэратуры...

⁵¹⁷ Ядвігін Ш. памёр у 1922 г.

⁵¹⁸ Внноградов, В. О языке художественной лнтераіуры. М., 1959. С. 475-476.

⁵¹⁹ Зрэшты, Максім Гарэцкі таксама не ўспрыняў сказавасці твораў Ядвігіна Ш., напісаўшы: «Самае важнаеў аўтара «Важнай фігі» і «Суда», аднак, ня сталькі тое, каб абсьмяяць заганы жыцьця, сколькі тое, каб пасьліяшыць чытаньніка; гэта ёсьць адгалос шляхецкага сьеетаглядуўлітаратуры». (Гарэцкі, Максім. Гісторыя беларускае літэратуры. Вільня, 1921. С. 145).

⁵²⁰ Бахтнн, М. Проблемы поэтнкн Достоевского. Л., 1929. С. 112—115.

У беларускай ваеннай, ці падакупацыйнай літаратуры (TapMin мо і не самы мілагучны, але ён выйграе ў дакладнасці) працягам мрыеўскай традыцыі стаўся твор Лявона Крывічаніна (Савёнка) «Зь дзёньніка Ів. Ів. Чужанінава» (другая, пазнейшая назва — «Запіскі эмігранта») — лепшае, што было зроблена ў сатырычным жанры таго часу — па абодва бакі лініі фронту.

Зроблены таксама ў нібыта аўтабіяграфічным жанры, і таксама ад імя апавядальніка-маскі, «Дзёньнік» непазбежна выклікаў у памяці скруткі Самасуя; герояў гэтых твораў збліжала і іхная няўтомная, часам стамляючая астатніх, актыўнасць, здольнасць мімікрыраваць і ўменне любую сітуацыю — рэвалюцыя, вайна, акупацыя — максімальна скіроўваць на ўласную карысць.

Смех ёсць сродкам змагання супраць анармальных умоваў існавання. Гегель у свой час заўважыў, што насамрэч камедыя стаіць вышэй за трагедыто, што гумар розуму вышэй за ягоны пафас. Трагедыя прымае пакуты як дадзенае, камедыя ж не мірыцца з імі, намагаецца іх пераадолець.

Таму натуральна, што ва ўмовах эміграцыі — таксама ў пэўным плане анармальных — была ўдзячная глеба для з’яўлення гумарыстычных і сатырычных літаратурных спробаў. Бо камічнае — сацыякультурная рэчаіснасць, і смех адыгрывае ролю эмацыйнай эстэтычнай формы крытыкі. I, мабыць, лагічна, што цэнтральным эміграцыйным сатырычным творам варта назваць «Запіскі Яўхіма Крайняга» Кастуся Акулы, дзе спадкаемнасць Мрыя — Савёнка відавочная.

Пра сваю задуму аўтар пісаў да рэдактара газеты «Бацькаўшчына» Станіслава Станкевіча:

«Вельмі паважаны Спадару,

[...] «Запіскі Яўхіма Крайняга» не праекпгаваны як навэля. Гэта спасьцярогі ці нарысы канадыйскага ü беларускага жыцьця з гумарыстычньш адценьнем. Думаю, што на такі матар 'ял ёсьць добры попыт між чытачоў. Зрэшты, гэта скора пакажацца. Хачу ведаць рэакцыю амэрыканскіх чытачоў на яго, ды буду прыслухоўвацца да сваіх тут. Калі людзям будзе неўспадоб, дык заўсёды можна спыніць. Што-ж да таго, каб кажны разьдзел быў закончанай цэласьцяй, то гэта няцяжка зрабіць, паколькі там будуць разглядацца розныя бакі нашага

й канадыйскага грамадзкага жыцьця, норавы людзей на гэтым баку акіяну і іній. »⁵²‘

У «Запісках» і жанр, і спроба сказу былі аўтарам захаваныя, але маска Яўхіма рознілася ад масак Самасуя і Чужанінава; апавядальнік у Акулы стаіць як бы збоку ад падзей, толькі назірае ды выслухоўвае станоўчага і свядомага кума Максіма Яўтуха, але чытач не можа не адчуваць, што і ён — суддзя.

«Запіскі» падаюцца як занатоўкі да гісторыі эміграцыі, на напісанне якой Яўхіма папіхае Максім:

«Увайшоў Прывіталіся. Слова за слова, а тады ён і кажа:

— Яўхім, пішы гісторыю ды мне ў працы памагай.

— Ты пра што гэта? — пытаюся.

— Пра сваё-ж, а ня чужое. Глянь, вунь увесь наш беларускі рух варушыцца, а ты збоку гніеш, толькі зарабляеш ды кішку напіхаеш. Ты зломак які, ці што? Падпрагайся, разам цягнуць будзем, бо мотагйна нам. Дый апісвай што робіцца, некалі прыдасца. Кацялоктвой добра варыць. [...]

Кастусь Акула. Таронта. 1998 г.

Сказаць вам праўду, кум Яўтух проста ў мэту папаў Ведаў ён як найкарацейшы шлях да чалавека знайсьці. Даўно разгадаў маю слабасьць, што часам люблю зь пяром пацацкацца.

— Пра што-ж пісаць? Якую гісторыю? — пытаюся.

— Што ў нашым беларускім жыцьці робіцца, от якую. Усё чысьценька запісвай, а калі дзе можна, дык і падмалюіі. Знаеш? Няхай будзе, каб некалі народ ведаў, як мы тутака за яго вызваленьне змагаемся.

—Дык я-ж і СО.М усяго ня ведаю.

⁵²¹ Ліст Кастуся Акулы да Станіслава Станкевіча ад 09.12.1963. Гэты і наступныя цытаваныя лісты захоўваюцца ў прыватным архіве Л. Юрэвіча.

— Толькі вушы настаўляй, распытвайся людзей. Скажу я, дакінуць іншыя. Дый пара табе было-б у наш грамадзкі сьвет часьцей паказвацца, дапамагаць»⁵²².

Акулаў герой пагаджаецца на прапанову і з месца апісвае, як набыў сваю першую машыну ў кума, потым — якія Каляды ў канадыйцаў няправільныя, не так, як на Беларусі. Прычым, хоць спрабуе апісаць гумарыстычна, вычуваецца, што аўтар насамрэч гэтак лічыць: няма той набожнасці, няма пастоў.

Тут цікава адцеміць, што Акулавы тэксты — аматара ненармаванай лексікі, слова прастамоўнага, на мяжы, а калі-некалі і па-за мяжою грубага, што часта выклікала нараканні з боку чытачоў газет, — Станіслаў Станкевіч рэдагаваў няшмат: правіў русізмы, «акулізмы». I адзінае адцэнзураванае месца, наколькі гэта дазваляюць сцвердзіць рукапісы, акурат і датычыцца рэлігіі, што вельмі красамоўна сведчыць пра межы дазволенага ў беларускай эміграцыйнай перыёдыцы, нават у раздзеле «Гумар» (адкінутае рэдактарам вылучана тлустым);

«Перш за ўсё скажу вам, што я — чалавек адно ў меру рэлігійны. У царквуўсяго паруразоў на год носусаджу. Можа-б ён, гэты мой нос, паказваўся там калі й часьцей, калі-б яму не даводзілася чырванець за свайго гаспадара. Справа такая: як толькі пакажуся ў сьвятыні, дык сьвятар паказеліць на мяне вочы й насядзе (у множным ліку для прыліку): — Вы, малаверуючыя, посту ня трымаецеся; грэшнікі вы нявылячальчыя, у царкву ня ходзіце, а калі й заглянеце рады ў гады дык да канца выстаяць на службе ня можаце, а зараз шмык за дзьверы. Ітак далей...

Шчыры служка Божы нагрувасьціць такое бярэмя грахоў на твае плечы, што хоцькі-няхоцькі пад іх уяўным цяжарам прыгінацца пачнеш. Дый слухаць, лагодна гаворачы, Ніякавата. Некаторыя людзі нашто ўжо цярплівыя, веруючыя й талерантныя, дый тыя адназгодна прызнаюць, што мерку духоўнік перабірае. Але гэта я толькі між інгйага. He хачу у яго каменьнямі кідаць, бо я — чалавек, як вышэй сказаў толькі ў меру рэлігійны. Тутака яе шукаю дзіркі ў цэлым. Калі non так гаворыйь. дык гэтамусійь таму, што ён у такі спосаб зарабляе на свой папоўскі хлеб. Стараецйа чалавек, памажы яму Бог.

⁵²² Акула, Кастусь. Усякаяўсячына: проза, паэзія, п’еса. Таронта, 1984. С. 7-8.

Тутака я сваю «ў меру рэлігійнасьць» згадаў таму, каб вы бачылі, што мае пагляды на сьвяпікаваньне Калядаў дома іўгэтай Канадзе — пагляды чалавека нармальнага, як — прабачце за параўнаньне, — скажам, і вы самі, дый многа з вас»^т.

Гісторыя беларусаў у Канадзе, на напісанне якой намаўляў Яўхіма ягоны кум, пачалася не ад паваеннай эміграцыі, не ад тых, хто прыехаў у краіну кляновага ліста з лагераў DP або з Брытаніі. Сітуацыя з эміграцыяй даваеннай нагадвала становішча ў Аргенціне: выехала значная колькасць беларусаў, дакладны падлік якой яшчэ чакае даследнікаў, але прыехаўшыя засноўвалі рускія клубы, стваралі рускія арганізацыі, залачаткоўвалі рускія газеты.

Цэнтральнай постаццю рускага эміграцыйнага жыцця ў Таронта быў беларус Рыгор Акулевіч⁵²⁴. Сугучча ягонага прозвішча з прозвішчам Кастуся Акулы, аднаго з арганізатараў беларускага жыцця ў Канадзе і першага старшыні Згуртавання беларусаў Канады, рэдактара і выдаўца шэрагу перыёдыкаў, само па сабе вартае фельетона.

⁵²³ Рукапіс. Захоўваецца ў прыватным архіве Л. Юрэвіча.

⁵²⁴ Укладанне біяграфіі Рыгора Акулевіча — справа будучыні. Пра сябе ён піша мала, але некаторыя факты ўсё ж занатаваць можна. У іншай сваёй кнізе, «50 лет Белорусской Республнкн» («Вестннк». Торонто, 1968) Акулевіч гаворыць пра сваё сяброўства ў Грамадзе: «Помню одно собранйе нашего кружка Громады в хате, где помецалась наша бйблйотека йм. Янкй Купалы. Было условлено, что на этом собранйй еыступйт с докладам Павел Тавлай — отец поэта Валентйна Тавлая. Тавлай в это время жйлй в соседней деревне Рудавке, мать Валентйна Тавлая нелегально под страхом жандармской облавы no вечерам обучала в своём доме группу детей белорусской грамоте» (С. 44). Тамсама даведваемся і пра родную вёску аўтара: «Даже частные кружкй для йзученйя белорусского языка преследовалйсь полйцйей й закрывалйсь. Белорусскйе бйблйотекй закрывалйсь, кнйгй упаковывалйсь в мешкй й вывозйлйсь полйцйей на костры. Народные дома й кооператйвы закрывалйсь. Так было u в нашей Б. Крокотке. Бйблйотека йм. Янкй Купалы была закрыта, кнйгй сожжены, народный дом был закрыт, построенное за собранные молодежью средства зданйе народного дома было передано фашйстской органйзацйй «кулко стжелецке» (кружок стрельцов»). (С. 47). Цікава, што Акулевіч неаднойчы наведваў Беларусь: у кнізе ён расказвае пра свае ўражанні ад Мінска ў 1947 г., а на старонцы 54 змешчаны здымак, пазначаны «травень 1955 г.»: за адным сталом сядзяць аўтар кнігі, Максім Лужанін і Якуб Колас.

Рыгора Акулевіча таксама можна назваць пісьменнікам: рэдактарства ў заснаваных ім газетах «Канадскнй гудок» і «Вестннк», тры кнігі, адна з якіх ёсць важнаю крыніцаю да гісторыі эміграцыі: «Русскне в Канаде. Нсторня русскнх рабоче-фермерскнх клубов нменн М. Горького (1930-1940) н Федерацнн Русскнх Канадцев (1941-1952). Первые нсследователн северозапада Амернкн; духоборцы; ранняя русская нммкграцня в разлнчньгх частях Канады; Православная церковь; русскне обіцества» (Таронта, 1952)⁵²⁵.

Менавіта гэтай кнізе мы абавязаны звесткамі пра тое, што, напрыклад, руская калонія ў Вініпегу пачала павялічвацца ад 1927 г. — дзякуючы эмігрантам з Заходняй Беларусі і Валыні (С. 25), што найстарэйпіым каланістам у Віндзары быў Аляксей Маслаў з вёскі Масевічы пад Пінскам (С. 29), а ў Новай Скошыі — Рыгор Трацюк з-пад Гародні (С. 36), што заснавальнікамі рускай калоніі ў мястэчках Тымманс і Какрэйн былі беларусы з Гарадзеншчыны (С. 32-34).

Рыгор Акулевіч таксама пііпа, што пачатак Клуба рускіх рабочых імя Максіма Горкага ў Канадзе быў закладзены вясной 1930 г. у Таронта дзякуючы спрыяльным умовам: масавай міграцыі з Заходняй Беларусі і Валыні ў 1926-1930 гг. (С. 69).

Зрэшты, было б несправядлівым сказаць, што Акулевіч цалкам выракся беларускасці: у першых трох нумарах «Канадского гудка» друкаваўся «Беларускі куток», дзе змяшчаліся артыкулы па-беларуску (галоўным чынам пра жыццё беларусаў пад Польшчаю). Але на гэтыя публікацыі не было атрымана ніводнага водгуку, на рэдакцыйны зварот да чытачоў у справе патрэбы такіх публікацый — таксама. «Беларускі куток» сваё існаванне спыніў (С. 88-89).

Толькі нават не мова развяла па розныя бакі дзве хвалі беларускае эміграцыі: Акулевіч з ініпымі сябрамі Клуба імя М. Горкага ўхваліў захоп Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны Савецкім Саюзам, а калі пачалася Другая сусветная вайна, адназначна стаў на бок СССР (С. 187—192), адозвы ў падтрымку палітыкі якога неаднакроць змяшчаліся на старонках газеты, што ўрэшце і прывяло да яе закрыцця канадскімі ўладамі.

⁵²⁵ Прынагодна хачу падзякаваць Віялеце Кавалёвай за магчымасць пазнаёміцца з кнігаю, якая адсутнічае ў амерыканскіх бібліятэках.

i»-™— — — -—_?  

, ■" , . __________ КЛР/М» /93 /  Нюль 1331 r. 1

j БЕЛАРУ.СКІ КУТОК

Наш шлях

У QM3I * уса маыічваіо«іак><« ІфММв м ’усіх кмНжлісгычаых нрмх I мстувдм Ш ЖЫЦММХМ ро»«■* работмііпаа I сддхж-гаа. у сум»| > oouptta apHTMaMMMeM “ жожже іаапсрыалкппма« Mal. (uno «шумо’уш UHM м сабою мбасясчімыс ыаші) пмачічм«шй Т»ррор м ыдНычмыа ікражоiummiL Працуючам шЬшы р*> taä.uiu гна, аажшЬі ймцуг п«. лм»"у uayxUuw I шгурмыіы ■ умом’у кааіімЬмж То4 хто сочыць м сасгааідмі чіучі I хк-м <ажхо жййыіа. дарактару ib«<iMD стаму манамІч*наго жыuaua с ыайвм точаі оогдаду, лтрааомамы ’у іым. uno маНадЬм utouo’i-y м«І туАіж.» uo<a ая ма <ы< айхаду, аорача u ма йсьцрд мылвова'у ноаых axaap,(u6 іх iUMjtu хдабыца t»6« магчымасйі. ка юд, м дм, ш кідйа гадо'у трйумфамйь с ао'уяымі сыапамі. йшааші дадатыжі аружочаажі А*< ш tu мгй ваавсыіі шв«р араыо'жыл ма абарому сваіх гна«•імла'у, ha абарому <»« ары'уам. Дмла Гатага траба »пуійь "W““’ У—1 » ycü бмоа'у I, гдм

uno тм« соры дхеагтаа пайламьм« rad ддчайсіша ара'удм м ммаі t аттрыыае аго м міртааым аакку. А ші ты прмгаАчамы нацыамальш ші гы кшуты u мцыанйьаа« аымірамым у to* Mac, ■■ тм хочашь бшпь ра'унаю У canal народа*у, дыа тагдм «сць м йаб« так сама м«*сца у аыхааламчых аркнінаыч, там ты as імыаішь с ’патробмас* дарогі. бо там мршы мй стаіаа — ’Адараааык Заходію* Бсларусі ад Рах стварсаьнс •асйагжмаг дляржааы і барацьба с каммуаЬмам* (абаааійм). Барааьба с ыммумЬмаыгяа саым гадо'увас; u u<l>A•сс», uno стаіоа у каацм — ггта toaui даела хюдлама аоы. Дык аось аыбмраА! Hi хмаша у адау, u> ЬдІ у друтую, або трашою. a н«, дык у чхц*мр»ую — м краты.

Працо'унас смааастао і paöorіпао дааолі уж« . маучыааса рдібіраіша у тым аалааарош рохных ■алааут і аддас м аасдугаы усім, жіо ашч» дуак аб ймаыа слланім> I работніау. аа ав ктотах, пхддашчыхсі мд будль aayiq дамагогію. лрыхрклую аараа> слова'у

аару "у провад Кдммунктычйа Пдріыі I памдзалі сааю гато'умасць а аргааіааші дмда бардцьбы, матораа цдгаешй ’усмж > юіро'унаА нааружднмасцхЯ. У псрм^хд упадху р»аалюйм»вас хаалі. ші діевдьмасаь рэаадкнш«аых врганйацыа прыціха«, каб, лабра’у шыса сйа'у паднацца Іхно'у, мжогй, утраоі'ушы валмю ка пал«вшанме сытуаші, стараюіша аыехаць у са«т, маб там ідлачыйь м таго аіхру у ааім хруціліса I трапГушы у таміе самыа уаоаы жыаьца бачаць, што адлачымку ц) лслшых умоаа’у на іноідтешь, uno іолькі праз агудьна« аыхаалсны«, ■кы імогунь інайсці iq«, чаго шукаюц*. I аоса г>іы »ммсмт стае уж« > ахаота* у раяы арганізаці xouu у пачатху аны ,шч» аа аьж-

‘уааюіша Ьраастарыамі ч aanq прааетарсам Uaaxerü, алт „ бы’ушы ’гумомх аралатхры^ ■аы хутка Аа мабммкнц j аашй *у іярсдаіх рало« 6a_PUUl бпа'). 'У вмерашаі час|ым меаМ ходма сабраць усе распыАеааыс d ам »міграцыі, uh у*^ up*** дэілі uoaa барацьбы і дадучый t да аанадскага работмНІга _руц эалмцд Іх адным Ыамеамма, aq івахны працо'умыа усаго смц Нам траба аыкарчааааь дробш •удаснічаскую ідмасгію a аожнаго работній і пастааійь a здтіаы шдах класайс барьйаба

Рсдаадлсгіа мпрошлае уЦ чытачо’у 'бсларуссааго ayiu’ п клікмуцйа с арытыйА, а такжа a сайь саае карреспанданйыі, дташ ui. -дамсткі і алаааданьмі.

Сьвядоцтва ворага

Варшаца. — Нада'уна скончы'у дадарожжа пз Савейкім Сааік р>дактар Віленоай мрнархічнаА гаэ»ты 'Слоьа* Машсеаіч. . Mauuаіч даа’улаеййа аыдаінаі фііурай у лагары польскаіа фашыіму, адыірыме буАную ро-та> У соймамй фракййі урэдамша ‘беспррімАыага бл'смт*, Мэйасаіч — ааіін т

і нокых прысадід, псрад акімі ц apuaaeuua *у€'е ноаыя аіды, iumu да.ічілклы.

Першас, што ’умлоса 'ад крыць’ Мацхеьічу. rm, _ш|< puoaiouux працні aacuua, ші« ан зарах 'у по'уным paarapu.

Аізйвекіч аыаушан прйанацк

«Беларускі куток» на старонках «Канадскага гудка». 1931 г.

Таму новапрыбылым эмігрантам не тое што не было падтрымкі ад папярэдняй хвалі — іх наўпрост клікалі «фашыстамі». От жа ў «Запісках Яўхіма Крайняга» і падаецца абразок пра знаёмства з сябрамі Клуба:

«[...] ку.м закінуў вуду зводдаль, ад самых пачаткаў «беларускага руху».

— Трапіў, братка ты мой, я сюды, — кажа ён, — як нікагуткі з нашых яшчэ ня было. Упякалі, каб іх немач, на фарму, вілы мнеўрукі ды заіванівай. Дух зь цябе вон! Як сьвет завязалі. А ты-ж знаеш: як чалавек гэтулькі пабадзяўся па сьвеце, дык дзе-ж тут уседзіш? Цягне мяне ад тога гною ў людзі. Хоць ты гвалт крычы, мужык ня пускаіць. Ну але пасьля трох месяцаў я ўсё такі вырваўся й трапіў у Таронта. Думаю-ж сабе так: Таронта — вялікі горад і калі дзе ў Канадзе нашы ёсьціка, дык напэўна тут.

— На першага «земляка» ў гатэлі наткнуўся. Гляджу, сядзіць за стало.м ураднік, расейскую газэтку чытае. Пытаю-

ся яго: тпут ёсьць дзе-небудзь нашыя Беларусы? А ён паказеліў на мяне, як цыган на каня, бельмы, дый кажа: — Да есьць зьдзесь многа беларусоф: і закарпацкіх, і валынскіх, і віленскіх, і гродзенскіх, і прочых сколька ўгодна.

Як жыву, ніколі ня чуў, каб Закарпацьце ці Валынь да Беларусі належалі. Думаю сабе, што гэта за такія новыя землякі тутака напладзіліся. От і еду туды, куды мяне той «зямляк» накіраваў. Прыяжджаю. Дом той як дом, трохпавярховы, на рагу вуліцы стаіць. На нізе крама малая, дзе ўсякая дробязь на продаж. Уваходжу. Дзядзькоў старэйшых ужо гадамі, штук ці ня пяць на лавах бачу. Сядзяць і рассасуліеаюць. А сьцены — Божа мой! жахнуўся я, — гляджу: проста ад краю да краю балыйавіцкай прапагандовай поскудзяй абклееныя. Даўно-ж я гэтага «роднага» ня бачыў, дык аж скалатнула мяне. Сталінава мардаха на самым пачэсным месцы красуецца, а тут з бакоў і іншыя тучныя рашкі, што, як казаў той добры чалавек, цагліны просяць.

Кажу ім «добры дзень», аяны мне нагэта «здрасьце» адказваюць. Як толькі пранюхалі, адкуль я й хто, дык такая завязалася гаворка, ійто мяне часта аж у гют кідала. Знаеш, пачалі мне ў вочы асой назаляць, насядаць з усіх бакоў ды таксама бальшавікоў хваліць, як некалі ў трыццаць дзявятым у нас дома палітрук. Братка ты мой! Ня мог-жая гэтым «земляком» спускуўязыку даць. А дзе-ж ты раду дасі: у цябе адзін язык, а тутака дваццаць. Думаю, што возьмуць яшчэ морду наб ’юць ды як жабу на вуліцу выкінуць. Ня ведаю, адкуль іх гэтулькі набралася. He агледзіўся, як каля мяне, мусіць, чалавек ці не паўсотні. Адны гавораць, а другія кепікі строяць, навет фашыстам мяне называюць. Каторыя, што воддаль, ажно на лаўкі ўскарабкаліся, каб гэтага «фашыста» пабачыць. Каб вас немач, як успомню цяперака, дык дальбог страшчавата было. Але цэлы выйшаў...

—Дык, кажаш, пазнаў закарпацкіх, валынскіх і гродзенскіх?

— Самы зброд, ядроні іх палку. Ня чуў, каб хто пабеларуску гаварыў. У іх ці Беларус ці Расеец, дык гэта «ўсёраўно рускі». От і гавары ты зь імі. Такое-ж гэта ўсё завэдзганае бальшавіцкай заразай, такое цёмнае, што языка добраму чалавеку шкада зь імі мазоліць. Асінавым калом праўды ім у галаву ня ўб ’еш.

Але ведаеш, кумішча, добра, што паехсў і заглянуў у гэта асінае гняздо. Даведаўся, што тут наагул нічога беларускага

Беларускія ўдзельнікі дэманстрацыі ў Таронта. 1968 г.

няма. Тады, як толькі жменя нашых дзяцюкоў прыехала, адразуўзяліся сваё будаваць. Пачаткі цяжкія былі»⁵²⁶.

Працяг быў не лягчэйшы. Закалоты паміж прыхільнікамі БЦР і БНР разам з былымі ДРістамі разыходзіліся па свеце. Дасягнулі яны і Канады, дзе атрымалі свой мясцовы каларыт: да двух варажнечых лагераў дадаўся трэці, які так і саманазваўся — Трэцяя сіла.

28 лістапада 1948 г. у Канадзе паўстала першая нацыянальная арганізацыя — Згуртаванне беларусаў Канады (ЗБК), а ў 1952 г. ад ЗБК адкалолася група на чале з Сяргеем Хмарам (Зіняком), якая заснавала ўласную арганізацыю — Беларускае нацыянальнае аб’яднанне (БНА). Праўда, характар Сяргея Хмары, пра які сучаснікі нічога добрага не расказалі, не дазволіў яму ўтрымацца і ў БНА. Вось тады паўстала так званая Трэцяя сіла.

⁵²⁶ Акула, Кастусь. Усякая ўсячына: проза, паэзія, п’еса... С. 22—23.

У асобе Акулы Хмара займеў аднаго з найбольшых сваіх непрыяцеляў, а таму натуральна, што ягоную постаць таксама сустракаем у «Запісках»:

«Ёсьць тут у нас дзьве грамадскія арганізацыі. Адна завецца Згуртаванне, а другая — Аб ’еднаньне. Хоць яны, — прыспор ім, Божа, як найболый сяброў, — гадоў ці не па дзесяць гуртавалі й аб’ядноўвалі ўсіх Беларусаў, апроч ліхіх бальшавікоў-камуністаў, ды самі ніяк не маглі дасьпець і злучыцца. Перашкодай стаяла дробнае палітыканства, а ў памяці людзей сьвежай яшчэ была калішняя перастрэлка заўладу.

Народ, нарэшце, паразумнеў і дамогся ад лідараў, каб спынілі шпурляньне каменьня ды зьядналіся.

Хоцькі-няхоцькі (валя народу — воля Бога'.) зыйшліся згуртаванцы й аб ’еднанцы на перамовы. Клёк меліў галовах, бо адразу пастанавілі, што найлетй пачынаць з малых рэчаў, такіх вось як агульнае сьвятаДня Незалежнасьці — 25-га Сакавіка. [...]

На сьвятпкаваньне паехаў я з усей сям ’ёй. Таму, што народу была ўжо бітком поўная вялікая заля набіта, прымасьціўся я ў заднім куточку, а жонку й дзетак маіх пасадзіў воддаль, дзе было месца, заўсёды рухавы кум Яўтух.

Ня ўсьпеў я палюдзку расьсесьціся ды толькі наставіў вушы, каб пачуць, што там гавораць, і пабачыць, што робяць, як тутака шыліп да мяне нейкі мізэрненькага росту сівенькі дзядзька гадоў так вышэй пяцідзесяці.

— Завуся, — кажа, — Затычка, — ды суне мне на прывітаньне сваю лапу, вялічынёй з малы пранік. Што-ж. Будзь ты сабе затычкай, думаю. Павіталіся.

Сусед аказаўся вельмі-ж мулкім. Ашчаперыў сваімі шчопцямі маю правую руку ды давай так пасяброўску распытвацца: а хто ты, а як доўга тут, а чаму збоку быў і іншае. А тады-ж як пачаў усіх тых лідараў, што ў залі былі, ледзь не па костачках перабіраць. Дый так пабалыйавіцку ён гэта, амаль што ад прадзедаў і сацыяльнага паходжаньня пачынаючы. Гудзіць мне, як шаршэнь, на вуха, хоць ты ратунку кліч! А што слова ні скажа, дык з роту ў маё вуха сьлінькі пырскаюць. От, — думаю, — затычка зь цябе, каб табе заткнула. А слоўцы ў яго якія адборныя: проспіа з жаргона сельскага бальшавіцкага агітатара.

Перабраў, думаю, ты, чалавек, мерку. Я яго нахабна адпіхнуў, выцягнуў зь кішэні насатку й зусім дэманспірацыйна пачаў

з правага вуха ягоныя сьлінькі выціраць. Здагадаецца, думаю, адчэпіцца. Дык не, каб ты спарахнеў. Я вуха выцер, а ён зноў за мяне ўчапіўся. Я тады тыц — за дзьверы выйсьці, а ён за мною. А во, каб на цябе гаручка, — думаю, — дзе-ж ты такі намаю галаву ўзяўся. Каб гэтая тады знаў хто ён такі гэты Затычка, дык хоць і ня біток зь мяне, але-ж чмыхнуў-бы яму кулаком туды, у што закаханыя людзі цалуюць.

Як скончылася сьвяткаваньне, адсьпявалі нацыянальны гімн, тады адліп. Пытаюся кума Яўтуха:

— Што гэта за сьлюнявая гніда, што мне ўсё вуха там у кутку запляваў? Затычкай сябе назваў...

— Каторы, гэты камлюкаваты, дохлы з выгляду?

— Ага.

— Гэта ханжа'. Дык гэта-ж і ёсыіь той, штоўсіх тут мясцовых калісьці пасварыў. Трымайся ад гэтай брыды здалёк.

Тады я зразумеў. Але, дзякаваць Богу, першы крок на супольнай дарозе быў зроблены. Нашы людзі пачалі гаварыць мовай дружбы й адкінулі ханжу набок.

Гэткім чынам я быў сьветкай пачатку важнага працэсу»⁵²¹.

Паколькі чытачы «Беларуса», дзе друкаваліся раздзелы «Запісак», падзялялі погляды аўтара і на перадваенную эміграцыю, і на Трэцюю сілу, публікацыя ішла спакойна. Аж да «Кірпача».

Абразок гэты (як і адзінай Акулавай п’есы, камедыі «Тараканы ў саладусе») прысвечаны важнай для пісьменніка тэме: абыякавасці эмігрантаў, лянотнасці да грамадскай працы, зануранасці ў свае ўласныя фінансава-жыццёвыя справы. Галоўны герой — гэта «свой, брат-

ка Беларус, ды яшчэ й заслужаны. Кірпач завецца. Цяпер ён нічагусенькі ня робіць, каб табе палец аб палец. Кажа, што ён ужо на пэнсіі ад грамадзкай працы.

— Часуўяго на рыбу, мусіць, хапае?

⁴⁷ Акула, Кастусь. Усякая ўсячына: проза, паэзія, п’еса... С. 17—18.

— Хоць ты яго скараці. Жонка сястрой у шпіталі, а ён ля дому. Бязьдзетныя. Дык і чаму-ж ня выдумляць?»^S2S.

Да гэтага Кірпача Яўхім з кумам і паехалі на зімовую рыбалку:

«Былі й іншыя госьці — Украінцы Маныўськія з Радфарду. Гэта былі Кірпачовы сябры па сабачых справах, і таму цэлы вечар гамонка йшла пра сабак.

Спадар Кірпач меў вялікага ваўчара, а пан Маныўські такога самага. Спаткаліся й зьнюхаліся некалі гэтыя сабакі на дарозе, а пасьля пазналіся й гаспадары іхныя. Кірпач назваў свайго Гіль (Hill), каб адмыслова пабеларуску й паканадыйску пасавала. Калі Кірпачу захацелася калі паказаццаўлюдзі, а Гілю ў сабакі, дык абое выбіраліся да пана Маныўськага. Іншым-жа разам — тыя да іх.

У гэны вечар абмяркоўвалі сабачыя харчы, дыеты, колькі разоў на тыдзень шампом сваіх гадунцоў мыць, як іх часаць, калі й якія ўколы даваць, як часта да вэтэрынара вадзіць, на якой пасьцельцы класьці спаць. Бедавалі, што навокал сучак няма. He забыліся аб.мяркаваць норавы й капрызы Гіля й гадунца пана Маныўськага — Боба.

Ніколіў жыцьці сваім ня чуўя такой займальнай і павучальнай гамонкі пра сабак. Перада мной адкрыўся цікавы й каляровы сьвет. Спачатку зь цікавасьці я рот разявіў, пасьля зяваў, а пад канец пляваць хацелася. Рэшту даказаў мне кум Яўтух, калі назаўтра ехалі дадому:

—Каб ты ведаў, кумішча, што за камэдыя! Задумалі Кірпач зь Кірпачыхай із свайго ваўка Беларуса зрабіць. От павёў значыцца, Кірпач Гіляў сабачую акадэмію. Гэта такая школа, дзе сабак на розныя штукі муштруюць. I кажа тады ён цэламу прэзыдэнту гэнай акадэміі:

— Ты глядзі, каб мой сабака Беларусам, а не Канадыйцам быў.

Той кажа:

— Ес, сэр. Чаму-ж не. Абы грошы.

А Кірпач далей навучае:

—Як будзеш вучыць яго скакаць, дык крычы — гоп! — чуеш?

А moü кажа:

⁵²⁸ Акула, Кастусь. Усякая ўсячына: проза, паэзія, п’еса... С. 14.

— I hope, I hope⁵²⁹.

Скончылася тым, што Кірпачовага Гіля падвучылі, апе зьбеларушчыць так і не змаглі. Давялося самому гаспадару на чужы лад язык крывіць, каб із сабакам паразумецца. Так і выдурняецца вось, то із сабакам, то із рыбай. Каб трохі, дык чорт з табой, a то цэлы час, — закончыў кум.

Як усталі мы назаўтра, Кірпач ужо быў на возеры. Пасьля сьнеданьня пасьпяшылі туды й мы... У рыбаковай хатцы перад нашымі вачмі зьявілася такое: ляжыць сабе на ложку, пакурвае люльку Кірпач. Збоку куча рыбы ў корабе, на століку жыўчыкі ў слоіку хадыром ходзяць, а рыбак адно закідае кручкі пад лёд і цягае.

Мы пабылі нядоўга. Ужо едучы дадому, думаў я пра тое, што бачыў. Кум мой быў нейкі маўклівы, якусядно злосны.

— Чаго ты надзьмуўся, як індык? — пытаюся.

— Знаеш, кумішча, чаго цябе да Кірпача вазіў?

— Рыбы палавіць, зь людзьмі пазнаёміцца.

— Гэта няўсё, братка. От хацеў, каб ты пабачыў, што чалавек здуру вырабляіць. Я калі пагляджу на ўсё гэта, дык такі злосны, што трахнуў-бы. Іншыя вунь пры грамадзкай ці якой працы для народу душацца. Нахлебмусяць зарабляць, ды бальшыню свайго вольнага часу для беларускай справы пасьвячаць, а гэты во сабакуў акадэмію вядзе, беларускага патрыёта зь яго робіць, рыбкі цягае. Чую, што апошнім часам і за паляўніцтва меціцца. Гэта во каб хоць палову энэргіі, што ўкладае ў гэтыя дурноты ды аддаў на нацыянальную працу, дык глянь, якая вялікая падпора была-бы... А ці-жу нас гэта толькі адзін такі, як ён!

Кум змоўк. Я бачу, што кіпеў ад злосьці, дык збыў яго маўчаньнем. Ды й што мне казаць? Мне раней апавядалі, што калісьці Кірпач нямала працаваў для народу. Ня ведаю, ці гэта праўда. Гадоў яму, як я чуў, яшчэ шасьцідзесяці няма. Чалавечак крэпенькі й шустранькі з выгляду, дык пры працы папанатужыцца мог-бы, каб хацеў.

Мая-ж хата да нядаўнага часу таксама былаз краю. Узяўся, відаць, кум Яўтух і мяне падвучыць. Калі гэтак, то першая наглядная лекцыя яму вельмі ўдалася»⁵³⁰.

⁵²⁹ 1 hope (англ .) — Я спадзяюся.

⁵³⁰ Акула, Кастусь. Усякая ўсячына: проза, паэзія, п’еса... С. 15-16.

Вінцэнт Жук-Грышкевіч. 1971 г.

Як бачыць чытач, тэкст і стылёва, і лексічна нічым не адрозніваецца ад цытаваных вышэй, але скандал разгарэўся менавіта з-за яго. Справа ў тым, што хоць Акула ў лісце да Станіслава Станкевіча і пісаў, «прызнацца, я сам-бы хацеў пагаварыць зь Кірпачом. Але-ж яго няма. Ёсьць адно чалавек, які рэклямуе сябе, што ён Кірпач. Праўда, у мяне-ж быў прататып. Але патрэбны былі і згушчаныя хварбы, каб асягнуць той «шак трытмэнт»^п', для беларускае грамады не было сакрэту, з каго намаляваны партрэт.

Усе пазналі Вінцэнта Жук-Грышкевіча.

Розгалас — і, як вы-

глядае, малапрыемны для аўтара — быў гэтакі, што Акула мусіў выдрукаваць у «Беларусе» адмысловае «Асьветчаньне»⁵³². Там ён апраўдваўся, што раздзел прысвячаўся людзям, якія цалкам або часткова ігнаруюць беларускую справу, не бяруць у ёй удзелу; што некаторыя чытачы памылкова думаюць, быццам маецца на ўвазе канкрэтная асоба, і праз гэта чуюцца пакрыўджанымі, а насамрэч гэта не так. Але ж аўтар, зачапіўшы чыёсьці прыватнае жыццё, перад гэтымі людзьмі выбачаецца.

На гэтым справа, аднак, не скончылася.

⁵³¹ Ліст недатаваны.

⁵³² Козыр, М. Асьветчаньне. Да публікацыі разьдзелу трэцяга «Запісак Яўхіма Крайняга» // Беларус. № 85-86. Травень 1964. С. 7.

«Таронта, 22.10.64 Рэдактару «Беларуса» Д-ру Cm. Станкевічу У Нью-Ёрку.

Вельмі Паважаны Cn-рД-р Станкевіч,

Учора атрымаў Ваш ліст, а ў ш копію Рагулявага «Лістаўрэдакцыю», дыйВаш адказяму.

Некалі разьдзел «Запісак Яўхіма Крайняга», зьмешчаны ў № 83-м «Беларуса», падняў на ногі масу бязьдзейнікаў, дэзэртыраў з нашага нацыянальнага жыцьця на эміграцыі, дый і людзей, што хоць і мітусяцца пры нашых асяродках, адылі іхны засяг працы і амбіцыяў можна характарызаваць выразам Чорнага «вераб’іньш размахам». Кажу — «падняў на ногі». Ведама, падняў не да працы, а для чападу на аўтара «Запісак». Д-р Рагуля ў сваім лісьце кажа, што гэтыя людзі, якія войстра зарэгавалі, гэта — «балыаыня нашага грамадзтва». Калі пагадзіцца з гэтым, дык трэба таксама тады пагадзіцца з тым, штоў нашым грамадзтве бальшыня бязьдзейнікаў...

Добразычліеыя нашы родзічы, ціснучы мне руку, віншавалі за адвагу і ўдачу. Гэткіх, вядома, была большасьць. Адылі адзін чалавекзахацеўзрабіць намаейпапулярызацыі сабакавода й клясычнага бязьдзейніка Кірпача капітал і неадвалочна пачаў шукаць дарог. Коратка гаворачы, Вам ведама, што ў вадным з наступных нумароў «Беларуса» (здаецца, 85-м) зьмешчана маё «Асьветчаньне», дзеперапрашаецца людзей, што МАГЛІ-Б чуцца пакрыўджанымі вышэйпрыгаданым разьдзелам з «Запісак».

Здавалася, справе канец. Таму вось я быў так няміла зьдзіўлены ўчора, атрымаўшы копію Рагулевага «ліста ўрэдакцыю», дзе ён ганіць мойразьдзел «Запісак» як «неэтычны», дый сваімі «дзевяцера дзевяцярыма» намагаецца спатоліць нейкую пакрыўджаную асобу.

Пытаньне: дзе прычына таго, што старшыня ЗБК зноў наважыў (дый так спозьнена) яшчэ раз рэагаваць на тойразьдзел «Запісак», дый гэтькй разам афіцыяльна ў прэсе? Каму і якая з гэтага карысьць?

У вадказ на першае пытаньне можна адно дагадвацца, што тутака не абыйшлося бяз прэсыі й спануканьня з пэўнага боку.

Каб адказаць на другое пытаньне, варта шырэй разгледзецца вакол сябе.

Д-р Рагуля, з прычыны характару заработнай працы, ня можа браць у нацыянальнай працы большага ўдзелу, чымся бярэ цяперака. Адылі каму прыйдзе ў галаву, каб яго запічыць да бязьдзейных? Ягоная шырака ведамая ахвярнасьць даволі рэкамэнсуе недахоп часу для асабістага ўдзелу ў нацыянальнай працы. Варта было-б адно, каб некаторыя «пакрыўджаныя», што бібікі абіваюць ды матар’яльна маюцца ня горш за Рагулю, прыкінуліся грашмі хоць напалавіну так, як ён... Д-р Рагуля, на маю думку, ведае цану адным і другім, значыцца, тым, што працуюць, і тым, што бязьдзейнічаюць.

Дык чаму-ж у сваім «лісьце ў рэдакцыю» ён ужывае дзьве маралі «этыкі»? няма сумлеву, што ня толькі найбольш няэтычнай, але проста злачыннай перад нашым народам ёсьць бязьдзейнасьць у вольным сьвеце людзей, што маюць інтэлект, эрудыцыю, матар’яльную базу і — галоўнае — ЧАС, каб падтрымаць нашу нацыянальную справу ў пэрыяд найбольшай трагедыі беларускага народу. Ды вось дзе сук: людцы некаторыя мяркуюць, што рыбалоўля, паляваньне, сабакагадоўля, a то навет іўмеранае п 'янства—усёгэтадобрая этыка. Папробуйжа хто, барані Божа, із працуючых высьцебаць іх — гэта дрэнная этыка.

Гэтта вось, як шыла зь мяшка, вылазіць наверх лёгіка Сянькевічавага Нэгры. У прыватнасьці, наш Старшыня ЗБК думае мусіць, што летй высьцябаць цяглавітага каня, чымся лянівую падлу. Мо яно й так. Цяглавіты конь, калі ён перамучаны, скарэйгужы напяліць, чымсялянівы. Ды адно да пары. Наша-ж эміграцыйнае заданьне, адно са шматлікіх, у рацыяналізацыі працы і якраз ляжыць у тым, каб ня толькі цяглавітых падганяць, але йлянівых ці зусім бязьдзейных збоку падпрагаць.

Яшчэ раней перадумаў я шуміху, якую бязьдзейнікі й дэзэртыры паднялі былі вакол «Запісак», дзе дасталося Кірпачу. Справукірпачоў, здаеццамне, няма як на гэтым пакінуць. Таму знайду іншыя сродкі, магчымасьці й нагоды, каб бязьдзейнікаў-банкротаўу самых характэрных іхных колерах вывесьці на вочы працавітых людзей.

Выглядае, што нямэтазгодна гэта рабіць у прэсе. Некаторыялюдзі «ізь вераб’інымразмахам» стараюцца пасьля помсьціцца на прэсе за ўсё тое зьмешчанае, што ім не да смаку.

Д-р Рагуля ня раіўся са мной адносна свайго «ліста ў рэдакцыю». Як Старшыня ЗБК ён ня мусіў, і тутака ён у парадку.

Калі-ж Вы, Сп-р Рэдактар, пераслалі мне копію Рагулявага ліста й цікавіцеся маймі меркаваньнямі, дык за гэта Вам вельмі ўдзячны. Да вышэй выказанага хіба-ж дадаць апошнюю й найважнейшую засьцярогу: зьмяшчэньне Рагулявага «ліста ў рэдакцыю» прынясе больш шкоды, чымся карысьці. Людзі ўявяць, што д-р Б. Рагуля, гэтым разам афіцыяльна й публічна, сьцёбае працуючых, а абараняе бязьдзейнікаў і дэзэртыраў. Да гэтага, вядома, зацікаўленыя будуць мець розныя варыянты меркаваньняў собскага характару, як прыкладна паводля прычынаў, што прывялі да напісаньня Рагулям такога ліста... [...]

Жадаю добрага здароўя й посьпехаўу працы.

Ваш К. Акула».

Ліст Барыса Рагулі рэдактар «Беларуса» ўсё ж выдрукаваў⁵³³. У ім «Запіскі» характарызаваліся «ніто жартам, ніто пашквілем». Акула вінаваціўся ў выкарыстанні інтымнай інфармацыі пра аднаго заслужанага на палітычнай і грамадскай ніве чалавека. які — паколькі выведзены пад прыдуманым імем, а тэкст падпісаны псеўданімам — нават бараніцца не можа.

Натуральна, аўтара не каралі, ніякіх санкцыяў не было, от толькі працягу «Запісак Яўхіма Крайняга» не было таксама.

Гумар у часопісах быў іншы. Тут ішло наследаванне традыцый «Тараса на Парнасе», хоць, што праўда, ад бурлеску, травесційнасці захаваўся бадай толькі бахцінскі матэрыяльнацялесны ніз.

У Канадзе існавалі два асобныя выданні: хмараўскія «Puha» (1950-1951) і «Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару» (1952-1953). Таксама да газеты «Беларускі голас» выходзіў дадатак «Ма-

⁵³³ Рагуля, Б. Ліст у Рэдакцьпо Н Беларус. № 92—93. Лістапад-сьнежань 1964.

С.6.

ланка — Смаліць на Чужыне» (першы нумар выдадзены яшчэ ў Гамбургу ў 1948 г.).

Той, хто возьме ў рукі камплект з чатырох нумароў «Puhi», доўга будзе чухаць у патыліцы, разважаючы, які ж менавіта лагер яго выдаваў. А справа ў тым, што другі, кірылічны, выпуск ёсць падробкаю, зробленаю Кастусём Акулам і Валерам Навіцкім⁵³⁴ (хмараўскія нумары надрукаваныя лацінкаю)⁵³⁵. Для

⁵³⁴ Валер Навіцкі (12.11.1920, в. Дубейкі (сёння Капыльскі р-н Мінскай вобл.) — 15.06.2001, Таронта, Канада), грамадскі дзеяч.

⁵³⁵ У гісторыі эміграцыйнай перыёдыкі быў вось яшчэ які выпадак. У 1947 г. надрукавалі (магчыма, што ў 3-5 экзэмплярах, на 2 аркушах, пад капірку) «Бабскі язычок» — «орган сябровак БЗТ у Марбургу, рыцарак змаганьня за праўду і вольнасьць думкі і слова». Гумарыстычнае студэнцкае выданне паведамляла ад Рэдакцыі: «Дзякуючы свабодным дэмакратычнымумовам, якія насталі пасьляразгрому гвалту і тэрору, ажыла і беларуская. На прэсавымрынку паяўляюцца вартасныя выданьні «Вызваленьне», «Беларуская Воля», «БІС» і т. п. паскудства. Марбург ня можа аставацца бяз свае прэсы, і вось таму ініцыятыўная група, маючая вартасныя кантакты з выбітнымі жаночымі асабовасьцямі марбургскага асяродзьдзя, пастанавіла выдацьвышэй успамінаны орган. Пры гэтай нагодзе галоўнырэдактар «Бабскага Язычка» просіць прабачэньня, што ня можа быць пры выхадзе першага нумару. Зь ім здарыўся непрадбачаны выпадак: пасьля адной саскромных брыджовых разгрывак, якая нібыта кончылася вельмі рана, бо а другой гадзіне раніцы (раней трудна), пры якой галоўны рэдактар дастаў атаку, вярнуўшыся дахаты. У рэзулыпаце гэтага быў зараз-жа дастаўлены ў ДП-шпіталь у Матэнбэргу, дзе сьцьверджаныя зраненьні тупым і заакругленым аружжам         экспэрты прыпушчаюць, што гэта магло быць або качалка, або апалоўнік. Надзеі аднак не трацім на паправуздароўягалоўнагарэдактара». У рубрыцы «Шукаюць. Пошукі», напрыклад, падаваліся наступныя «абвесткі», што даволі яскрава і сёння характарызуюць студэнтаў, іхнае тагачаснае жыццё і адносіны: «Сяброўка Жукоўская добрага райіпілю, неабходнага для яе дэнтыстычнай практыкі. Калега Жылік збыту на закупленую перад рэформай гарэлку. Арэхва—лектара, які чытаў-бы яму газэты, асабліва апошнюю балонку на час падрыхтоўкі да экзамінаў. Арэшка — добра платнай працы ўляжачай пазыцыі. Трусэвіч — пацяшэньня пасьля страты сваёй дамы сэрца. Жэлезоўская—згубленыхумінулым годзе дакумэнтаў. Набагез — чорнага касьцюму, як некаторыя кажуць, нібы для шлюбу. Юрэвіч — кухоннага начыньня: апалоўнік, кацялкі і т. п. Рагуля Б. у сувязі са зьменай функцыяў спадніцу і кухонны хвартух. Таня Мазуро: сакратара з ведай мовай: ангельскай, франі/ускай, італьянскай, украінскай ды

Вокладкі часопіса «Пуга» (1950-1951)

нас гэта асабліва ўдала, бо дае магчымасць зірнуць на гумар абодвух лагераў.

Пачнем з падробкі: Puha. Год I. Сьнежань, 1959. № 2. Адказны рэдактар Сяргей Хмара. Тэхнічны рэдактар Васіль Хамут. Друкар Язэп Халуй-Даўбешкін. Тыраж 250 экз.

У сувязі з гэтым нумарам Акула пісаў сваёй «Паўгодняй справаздачы з дзейнасьці Прадстаўніцтва Ураду БНР у Канадзе»: «Дэструктыўная дзейнасьць. Сябры Рады БНР ср. Сп. Хма-

іншых дзеля ўпарадкаваньня карэспандэнцыі, прыходзячай ад натоўпу жанічоў раскіданых па розных куткох сьвету. Сабалеўскі: кантакту з БСЗ у Марбургу Бразоўскі: чацьвёртага да брыджу. Арцюх: флірту на літоўскай мове. Галіна Родзько: спосабу паеднаньня Спгагановіча з Русакам. Люда Рагуля: калыскі для двайнятаў. Сп. Каптуровіч: спосабу разагнаньня калхозу. Оля Левановіч: газовай хустачкі, разьмеру 1м х 1м для свайго спульніка дзеля асушэньнямініятурнага і вечнамокрага носіка. Смаршчок: добрага спосабу для выгаднага сядзеньня на двух крэслах. Жытко: безнадзейна этэрычнага аб’екту для закаханьня. Стагановіч: дарогаў для здабыцьця ласкі ў Гчліны. Гайдзель: дамовай гаспадыні. Сажыч: сяброў Згуртаваньня Беларускіх Вэтэранаў. каб зрабіць хоць раз сход».

pa w Камароўскі (Вярбіна) ад пэўнага часу заангажаваліся ў шкоднай дзейнасьці для ЗБК і Ўраду БНР. Яны распачалі выдаваньне г. зв. часапісу «Пуга», які мае на мэце ўтварэньне «трэцяй сілы». Гэта спрычыніла выданьне 2-га нумару таго-ж часапісу іншымі асобамі, але пад адрысам запраўдных выдаўцоў, што прывяло да пэўных непаразуменьняў. Іменна сп. Камароўскі абазваў сп-ра Навіцкага савецкім шпіёнам. Справа наладжваецца, бо, як даведваюся, cn-р Камароўскі мае ў наступную нядзелю перапрасіць cn-ра Навіцкага й вярнуць свае словы. Аднак шкоднасьць дзейнасьці сп. Сп. Хмары й Камароўскага зарысоўваецца ад даўжэйшага часу й да пэўнай меры маеўплыў на палітыку ЗБК. Адносна cn-ра Навіцкагамаю найлепшае ўражаньне і лічу закіды cn-ра Камароўскага цалком безпадстаўныя. Абодва нумары вышэйуспомненага часапісу былі Вам своечасова перасланы cn-ром Навіцкім»⁵³⁶.

У нумары адразу прыцягваюць увагу «Загадка-рэбус» і «Загадкі да рытму» (С. 8). Першая — тым, што пералічваюцца псеўданімы Сяргея Хмары, якія далёка не ўсе зафіксаваныя (напрыклад, Я. Сыманчук⁵³⁷, якім падпісваліся рэцэнзіі і артыкулы на літаратуразнаўчыя тэмы — вельмі цікавыя, дарэчы⁵³⁸). Рыфмаваныя — вызначэннем галоўных фігурантаў Трэцяе сілы.

«Загадка-рэбус

У пакоі новааб ’яўленага лідэра народніцкае партыі сабраліся на нараду: Хмара, Ліпчанскі, Пугаўё, Янка Пярун, Язэп

⁵³⁶ Ліст да Аўгена Каханоўскага ад 21.12.1950 г. Захоўваецца ў архіве NYPL.

⁵³⁷ У сваёй кнізе «Літаратурны рух на эміграцыі» (Мінск, 2002) я памьілкова прыпісаў псеўданім Сыманчук Антону Адамовічу, у прыватнасці аўтарства рэцэнзіі на зборнік Масея Сяднёва «Ля ціхай брамы» за такім подпісам. Напэўна, гэта ўвяло ў зман укладальнікаў тома Антона Адамовіча «Да гісторыі беларускай літаратуры» (Мінск, 2005), куды ўвайшоў гэты тэкст. Меа culpa.

⁵³⁸ Як узор, падамо невялікую рэцэнзію на зборнік Янкі Юхнаўца «Шорах моўкнасці», выдрукаваную ў газеце «Беларускі голас» (№ 16, Лістапад 1955):

«Прымусовая эміграцыя — цяжкія часы для паэзыі. Прыгнёт выклікае з аднаго боку гостры, аж да хвараблівасьці часам, •— патрыятызм і ўтылізатарскія тэндэнцыі, прытарнаваць паэзыю выключна мэтам барацьбы за вызваленьне свайго панявапенага народу, з другога перадусім у часы, калі далягляд вызваленьня штораз болый губляецца ў туманох невядомага, — імкненьне вызваліць паэзыю ад турботаў «сяньняшняга дня» ў карысьць г. зв. «чыстага мастацтва». Зыркія прыклады

Брадзяка, Гісторык, Сымон Зацята, Кастусь Плотка, Сыманчук, Сыманёнак і Сьвітка. Пытаньне: колькі асоб у пакоі? Адказ: (раз)».

дае нам пэрыяд Дэкадэнсу ў расейскай літэратуры, часоў царскага парэвалюцыйнага тэрору 1907—1911 гадоў.

Калі адныя з іх, закрыўшыся у сваёй прыватнай шкаралюпіне эгаізму цынічна асьпеўваюць свае прыватныя «кеетнікі» і заклікаюць землячкоў «пра братоў і сясьцёррасьпяцьце» не ўспамінаць, дык іншыя згубіўшы — адарваныя ад народу — ягоны шлях змаганьня, прабуюць аднак замяніць яго «змаганьнем» «за новыя дарогі» ў паэзыі. Адзін з гэтых апошніх і ёсьцека Я. Юхнавец, які шукае гэтых дарог у музыцы слоўнага наватворства і свайгороду футырыстычным мэтафорстве. Я. Юхнавец сваёй творчасьцю часам нагадвае расейскага паэту Хлебнікава, якіў сваёй пагоні за музыкай слова губляў ягоны сэнс і верш нарэшце абяртаўсяў нейкую бязсэнсовую шараду.

Бяспрэчна некаторыя вгршы Я. Юхнаўца зьмешчаныяў зборніку сваёй прыгажосьцю нагадваюць часам творы ягоных сваёкоў па творчасьці: бельгійскіх і францускіх паэтаў пасьля першай сусьветнай вайны, але бальшыня з іх дзякуючы іхнаму гіпэрмэтафарызму, ды залішняй пагоні за новатворамі і дыялектызмамі (амаль што мова «Веды») ўпрост застаецца незразумелай нават для чытача інтэлігэнтна, не гаворачы ўжо аб звычайнай масе эміграцыі.

Патрэбу новатвораў мы не адкідваем, наадварот гэта трэ' прывітаць. Ужываньне ў меру дыялектызмаў якія ўзбагачаюць нашу літэратурную мову, так сама трэба вітаць, але горш, калі часам цэлы верш складаецца з такіх новатвораў і дыялектызмаў, як: утула, уздонь, ухопіна, узронь, скрушна, вусціш, суздром, порсткі, кунега, друзгі, пешчы, нашчыя, завіхі, барзьдзіць, ціхаць, вокмень, усточная, дзьмува, карцівасьць, лёць, звах, сьціж і г. д А гэта толькі частка слоў спатыканых у зборніку. Слоўны фэтышызм, якаму спрыяе паэта цераз меру, робіць ягоную паэзыю чужою для нас, для народу, бо незразумелаю.

Як бальшыняягоных вершаўу зборніку незразумелыя для народу, гэтак яму самому не зразумелыя шляхі змаганьня за вызваленьне:

«Усё ў вобмацку сьляпым

і конь зразгону перад прорвай

і голас наш

нямы...»

і калі ёнхоча «намаляваць» сваю душуяк: «прыгнуты дубузавіруху», дыкяму адразу прыходзіцьрэфлекс: «мо 'галубуу клетцы лепей»? А гэты словафэтышызм і пераборшчаная мэтафарычнасьць ізьяўляюцца той, хоць і залатой, але клеткай паэты, з якой з усяго сэрца пажадаем яму выбрацца на волю, бліжэй да народу. A варта, бо Юхнавец узапраўды паэта з ласкі Божае!».

«Загадкі да рытму.

Адгадайце, хто гэта?

1. Дваццацііменны пашквіліста і новаяўлены палітрук, тварэц трэцяй сілы, азім халуёў пара? (Хмара).
2. Дзеяч і паэта з вышэйшай анаіьфабэтычнай асьветай, міністра пры ўрадзе цара Гароха, секлятэт «трэцяй сілы», недалужны друкар і трэцяпартыйны мопсік дварнюжка? (Пітушка⁵³⁹).
3. Дзеяч над дзеячы ад мамінай калыскі, падмятацель у міністэрстве калоніяў, усюды быў, усіх і ўсё ведае, не ляік у беларускім руху, рычаг «трэцяй сілы», вырас на пасьмешышча, як дубіна? (Вярбіна)».

Зь іншых матэрыялаў варта згадаць верш «Помнік» (С. 2). Вершу папярэднічае эпіграф: «Адна высокапаважаная асоба з «трэцяй сілы», буйны паэта Мацей Мяцеліца сказаў: За маю вялікую грамадзкую й палітычную дзейнасьць беларускі народ павінен мне паставіць помнік хаця бы за 50 дал. (паводле агенцтва ABC^⁰)».

Эх, Мяцеліца ты ў шклянцы,

Бедны змызганы Мацей,

Ня відаць табе Парнасу, Як ні дзяўкай, ні пацей! He паставяць дама помнік Hi ў далярах, ні ў рублёх; Будзеш вечна ты, Мацейка, Парабкам ды ў халуёх.

3 эпіграмаў, жанру, пачынальнікам якога лічыцца Сімяон Полацкі, вершаў-прысвячэнняў, аўтарства якіх, здаецца, належыць Акулу, вымалёўваюцца галоўныя ворагі-мішэні для выдаўцоў падробкі: Сяргей Хмара, што зразумела, і Язэп Пітушка — відаць, таму, што напачатку быў прыхільнікам БНР і супрацоўнікам выдаванага Акулам часопіса «Беларускі эмігрант»:

Палез Сяргей у журналісты,

Ды забыў хлапчына,

Што заслужаных імён

⁵³⁹ Язэп Пітушка (07.04.1912, Браслаўшчына — 25.02.1984, Таронта, Канада), грамадскі дзеяч.

⁵⁴⁰ АБС — Адна баба сказала.

Паскудзіць непавінен.

Відаць, сьняцца небараку Мілыя прывычкі, Як ён польскіх паліцаяў Бэсьціўу Лукішках.

БНР мы разаб ’ем, БЦР мы згладзім, He інакш як у важджы Сяргейка наш пападзе. Лезь ды пніся у важджы, Ці у журналісты, Ды далей ты не заедзеш, Як у пашквілісты.

Цяжкі твой лёс, Язэп Халуй, Уроджаны калека, Уявіў сябе няйнакш вялікім чалавекам.

У «Трыбуну» й «Эмігрант» Пісаць хацеў-бы лісты, Ды ня трапіў шчэ Халуй Ніколі ў журналісты.

Ты забыўся, што ня пішуць Халуі газэтаў

Бо заборнае мастацтва Для анальфабэтаў.

Марны лёс теой халуёўскі, Вечны ты калека, Як ня пніся, ды ня вырас Ты на чалавека.

Скіраванасць сатыры хмараўскага лагеру мела куды шырэйшы абсяг: усё ж з трох канадскіх гумарыстычных выданняў усе тры належалі ім. (Як тут не згадаць выслоўе Эміля Чорана, што гумар — доля пераможаных).

Мішэніўвогуле лёгкапрагназуемыя: БНР, БЦР, асобна—ЗБК, беларусы ў Канадзе. Але, як кажуць, Бог не роўна дзеліць. Таму калі пра Вінцэнта Жук-Грьппкевіча малявалі комікс «Прафесар займаецца грамадскай працай» — пра рыбную лоўлю (згадайма Акулавага Кірпача)⁵⁴¹, а на Міколу Абрамчыка была змешчаная

⁵⁴¹ Puha. Listapad, 1950. № 1. S. 7.

Карыкатура з архіву Сяргея Хмары

карыкатура, дзе Прэзідэнт Рады БНР прыпадабняўся да рускага цара, з подпісам: «Мікапай I Самазванец. Баец, жрэц, даносаў спэц, палітычны дзялец, гародні інжынярэц»^², то Радаславу Астроўскаму прысвячаўся верш «Едзе» — у сувязі з прапановаю Прэзідэнта БЦР даслаць беларускіх эмігрантаў у дапамогу амерыканскім войскам у Карэю змагацца з камунізмам. У вершы адлюстравана і ўспрыняцце хмараўцамі БЦР як прарасійскай палітычнай сілы ў адрозненне ад БНР-«крывіцкай»;

Едзе, едзе пан Гчстроўскі

Ваяваць і біць,

У далёкай у Карэі Беларусь здабыць. Узяўшы коніка худога, Клічуць: «Ванька, крой!» Замест шабелькі, пагнута

⁵⁴² Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Сьнежань 1952. С. 4.

Юркіна⁵⁴³ пяро.

А за конікам жаўнеры Шэрагам у pad.

Коўш⁵⁴⁴, нахлостаўшысь бязь меры, 1 Юркі два у лад^з4\

А за імі Перпетуйка⁵⁴⁶ Прутка ставіць крок. КасячоіА⁴⁷, Масей⁵⁴³, Халуйка I Кавыль™ нябог.

А ўсё воінства сьвятое Хрысьціць Багадысь. Завязі там беларусаў I адзін вярнісь.

А тады ўжо на радзіму Прыйдзе ехаць час.

«Крывічы» ў Карэі зьгінуць, Будзе край для нас.

Сабяром мы войска многа

Рускія палкі

1 насеньня рэшту злога Выб 'ем ад рукі.

Зноў Расея тагды будзе, Рускім ўвесь народ, Беларусь забудуць людзі..

Гура!

Кроў!

Вперёд!⁵⁵⁰

Прыхільнікам БЦР, пералічаным у вершы, або сябрам БНР прысвячаліся і асобныя, персанальныя эпіграмы. Што цікава, найболып — пісьменнікам: Юрку Віцьбічу, Міколу Вярбе (Сільвановічу), Масею Сяднёву:

⁵⁴³ Маецца на ўвазе Юркі Віцьбіч.

⁵⁴⁴ Маецца на ўвазе Святаслаў Коўш.

⁵⁴⁵ Маюцца на ўвазе Юры Сабалеўскі і Юрка Віцьбіч.

⁵⁴⁶ Маецца на ўвазе Яўхім Кіпель.

⁵⁴⁷ Маецца на ўвазе Іван Касяк.

⁵⁴⁸ Маецца на ўвазе Масей Сяднёў.

⁵⁴⁹ Маецца на ўвазе Міхась Кавыль.

⁵⁵⁰ Puha. № 1. Listapad 1950. S. 3.

Узвышэнец

На ўзвыш, ўзвышша рваўся, бедны, А скончыў— «Бацькаўшчыны» дном. Усё грашак вось гэты медны Той кут пад Стасявым⁵⁵' ярмом! Званіўў «званы Сьвятой Сафіі», I грамы ціскаў ён на Рым.

А сяньня славіць ўжо віція, Што ўчора гэтак йшчэ карыў.

Вярба

He кладзіся вярба ніцам, Ня пі ты з чужых крыніцаў. Чужа вада горыч з сьвету зводзіць. А лепш стань ты як стаяла, Зашумі Ты як бывала Аб жыровіцкіх крыніцах, He аб тых, штолеглі ніцам.

Масей

Масей, Масей!

Ня будзь і Ты з роду гусей!

Куды адная, туды і ўсе.

А Стась папасе!⁵⁵²

Ну і пра найбліжэйшага геаграфічна апанента — Кастуся Акулу, з абыгрываннем іншага псеўданіма, якім той падпісваў свае фельетоны:

Назваўся Козыр, хоць валет Ён быў і ёсьць бубноеы, Радактар брудаў туалет, I пісар безгаловы⁵¹³.

Але палітычныя прыхільнасці, сяброўства ў той ці іншай арганізацыі былі далёка не адзінымі тэмамі для сатыры; мішэнню эпіграмы рабіліся не толькі асобы, але і грамадскія з’явы.

⁵⁵¹ Маецца на ўвазе Станіслаў Станкевіч.

⁵⁵² Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Сьнежань 1952. С. 3.

⁵⁵³ Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 2. Люты 1953. С. 6.

^{11 1 ВЕ} П А Р А I П А а Ь М Я Я Ц Ц A 7

'^еіно> лйугее, пятве, хэвоятае ретатепшів внмньяе, »ш овма і друкявянь'я вь’лзньні бэларуокай эмігсяцыі', бячкга. .. 7се янь’ seНМТСЦЦ8 БЫПЯДЭ пЬНОМ "О/р’ ^ЗНЭІ-," ЮебЛУМЧ: ’як СІ’ПЕ" Н‘.'М і болып РБЛІць hr гзлсьу свэйгс »іэспогв” пемыяў " б ез трго нвпягн’"”            — ■

з rs'rw вкдань-

няў ня стаьіць первд свбоЬ збданьня

нту МЭГ“ЫМЯСЬЦЬ КрЫлУ ЙЯОЬМЯЯДЦ?. РСЛ^блЦЬ НСПрУІКСНЬНб нарреў.

P.i-tK ко пгре нзм і п«оьмянішз? Бссь гртую эалбчу: аьмяк'Шэ яясе лнм, бяоклопртннм сьмехям, п часям унчлоць ояго-трго 1 едк£< оетыгей — і стяьіць перэд оабою ^ПДЭІДР”,

Квлістрет ж м в х .

БЕЛ-АРУСЫ Г Е Ы 3 У Ц Ц А.

Толькі я $ газэтв глнну — Чую гнелт э-зн ехіяну. Як хтс ўмае, ян хто моав Лйбрвлі у реадарожжа. Крвж нпм цяжкі няоучу, Еплйрурй-"К5:₁!вічь" Тнораць паптыі, уреды, ■Вьй^даДзеюць. гагада,.

Удіскэс;;ь ічьг.ьна J фор'мв I прагремь, 1 п'лятфсрма. Натййрвлі надтя многа, Загарэлабя трывога, Крвц лядШь. ва Joe Свкі. Т’у.пвцядь наталікі, Голао зачвь'І зпцять Ноднімвоць вувіяты, Прпвэслауе узьнялооя — Уов.іфячвць, усе гмося'.’ь...

26 секавіка іР4Я г.,

I пві’.шоў хрвсьдіць уояві: Маскалі там, тут пяляні, Тут наквсты,. Taw фвв^отв /Уое одаеняюіше на "іоть¹/, Льлздь ня млвн ввхв бпгвте J л я "яо е ўл з і в вх д г м а кр ar a ?' Л;-лт.ді.' Зяомндяя. датві • Сваім "вор'гам" на шкі... A aa-TBU раіяслі. ла.ноов, Зе данооамі дапроов .. / I працурць на абь — ; . Аж тпапчець у іх чубв.

Чуел Лёндан і Пвріж, Двк ад.сораму rapM.,’

ХЙ :#аоуе раэіапояжп.

Пемпг’ай'з₽м оьвятв ßoee, Аустралія.

Вагнаньне нпм — покутвй чорней, Хоць може ма й Сяз граху.

A U1-« наы э.93оёійі плакаць горна, Ня мвць хвілівд сьыаху?

 .                          .. .—. J . . 

Уоіы вбрыдлі, сваркі^вадлі, mSMуоо'ч вгідаіу. ’ _т , •ввоьм.яй.з.эць тыя' напаладді Бьходаіць неса -зіда".

Часопіс «Веда», аразам з ім Янка Станкевіч і Антон Адамовіч у самых розных эміграцыйных групоўках выклікалі крытыку як за свае крывіцка-ліцвінскія тэорыі, гэтак і за мову (зноў жа згадайма фельетон Кастуся Акулы «Сходзіны», дзе парадыравалася Станкевічава мова, і сатырычны верш Алеся Салаўя, ад якога, што праўда, аўтар усяляк пазней адхрышчваўся). Прайшоўся па іх і Хмара:

Веда і радахтары

Радакцыя бач радахтароў

Сабе на час здабыла.

Адзін з вучоных дахтароў,

Другі ў мастацтве сіла.

Адзін Крывіч, Ліцьвін другі.

Валоў дабраных пара.

Хвасты задраўшы, ўзьняіі гіль На ведаўскіх папарах.

Адзін крутне на свой капыл,

Другі на свой іначыць.

3 чужых твораў — толькі пыл, Так ўсё там перайначаць.

Замест навэлы — крыжазгад, Раман — галаваламка.

Сядуніцай дахпюрскі зад

Спраўляе мову ёмка!⁵⁵⁴

Паказальна развівалася крытыка Пятра Сыча, супрацоўніка газеты «Бацькаўшчына» і Радыё «Вызваленне» і адначасна рэдактара часопіса «Шарсьцень. Незалежны месячнік гумару і сатыры» (Мюнхен, 1952-1954).

Паштоўка з карыкапгурай часопіса «Шарсьцень». 1953 г.

⁵⁵⁴ Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Сьнежань 1952. С. 4.

У першым нумары «Puhi» была змешчаная даволі нейтральная эпіграма «Сыч і гумар»:

Ну, браткі, іўрадзіла

У паэзыі на дзіва:

Былі Танкі, Пяюны,

Вольхі, Вербы, Сьвістуны,

Салаўі н am завяліся, Хмары гойдалі у высях.

А цяпер даюць пачын У паэзыі Сычы.

Ды каб толькі яшчэ там!

Гэта-б з горам папалам!

А то вунь за гумарўзяў!

Сыч і Гумар!

Божа збаў!⁵⁵⁵

Вокладка часопіса Шарсьцень». 1952 г.

⁵⁵⁵ Puha. № 1. Listapad, 1950. S. 5.

А ў студзеньскім нумары «Дзятла» ў сатырычным вершы «пад Багушэвіча» ўжо агучваліся канкрэтныя закіды:

«Вождж»⁵⁵⁶ ня роўна абдзяляе

Пасварыўся з Стасем псыч, У «Шарсьні» ёнўжо крычыць: Стась усе грошы загартае, Ганарары прапівае!

Там «Крушыніч», тт ён «Крыга», «Каранеўскі», псэўдаў выга. Mae, кажа, цэлу горбу, Іўсе фонды сабе ў торбу.

Застаўляючы псычу

Толькі зьедкі на лычу А псыч сам «губа ня дура», Ўмее ён гарэлку дуліць! А тут крыўда вось якая! «Вождж» ня роўна абдзяляе! Аднаму дае еядром, А другачу ледзь каўшам.

Як-бы псычаў брудны лыч Мала рые і еіжджыць⁵⁵⁷.

Знаходжанне фондаў для выдання перыёдыкаў было балючаю тэмаю: хто знайшоў, дзе ды колькі. Згадваюцца яны і ў паэме «Тарас на эміграцыі»⁵⁵⁸.

Паэме, якая друкавалася з працягам у некалькіх нумарах «Дзятла», вядома, не ставала дасціпнасці і гумару свайго пратаганіста, ды і ананімны аўтар не меў таленту, блізкага Вераніцынскаму, але без вобраза Тараса карціна эміграцыйнай сатыры была б няпоўнаю. У прыведзеным ніжэй урыўку даецца характарыстыка нью-ёркаўскае беларускае грамады і таронцкага «авангарду» -— групоўкі Міколы Ганько⁵⁵⁹, Алеся Грыцука⁵⁶⁰, Кастуся Акулы, з якой паўстала ЗБК, і хмараўскае Аб’яднанне:

⁵⁵⁶ Маецца на ўвазе Мікола Абрамчык.

⁵⁵⁷ Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Студзень 1953. С. 4.

⁵⁵⁸ Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Студзень 1953. С. 5-6.

⁵⁵⁹ Мікола Ганько (23.05.1924, хут. Каледзіна (сёння Маладзечанскі р-н Мінскай вобл.) — 18.05.1999, Таронта, Канада), грамадскі дзеяч.

⁵⁶⁰ Алесь Грыцук (03.07.1910, в. Міхнаўка (сёння Падляскае ваяв. Польшчы) — 30.05.1976, Кінгстан, Антарыа, Канада), грамадскі дзеяч.

Ты іх сам бы папытаў, Людзі ўсё вучоныя.

Дахтароў там йшат, Копы ня лічоныя.

А нат людзі мне казалі, Іх на рынку прадавалі На дзясяткі ці пучкі. He дачуў я, бо глухавы. А da гэтага кульгавы, На кірмаш я не пасьпеў. Бо купіў-бы хоць са двух, Каб запрэгчы у мой плуг. Кажуць, цягнуць надта добра, Як пакажаш ім пяцёрку Ці капральскую аборку.

Тут Тарас зноў аглянуўся I за кій ён хапануўся.

Хочаш праўды? Вось яна: Сабіраецца «шпана» Навакол якогась пана, Што дзе фондзіка дастане. «Мудракоў» зьбярэцца пгузін, I палітыкаў валтузаць.

Людзі стогнуць, людзі плачаць, 1 ня чуюць, і ня бачаць, Што гніе народ ў калхозах Ці дэпісаўскіх абозах.

Ім-жа гэта усё роўна, Бы карыта было поўна.

1            гуляюць у мандаты, Дэлегаты, дэпутаты, Прэзыдэнты

На пасад: два прэтэндэнты..

I забылі праз адно:

Што мы ім нагой дамо! Тарас яадта радаваўся, Што ён праўды вось дазнаўся. Ён мяне аж абнімаў Нат мяяе пацалаваў.

Ня вер, браток ты, аднаму,

Да Украінскага Даму Пайдзі праўды запытаць, Каб усё летй было відаць. Тарас са мной разьвітаўся, У Торонто ён папхаўся. [...] Есьць там нат і авангард, Кажуць — Беларусі!? Я аднак іх пасылаю — Далей пасьвіць гусі.

Бо хто гусі пасьвіць, Цягла над вадою: Ці асырші, ці нат сподкам, Хоць і малу зловіць плотку. Мо акулка над паддасца, Усё зажыць вось ад шчасьця... Аднак чорт нагнаў вось хмары, Бура ўзрухнула гушчары, Білі пугай, пярунамі, У цемры страшыла маланка, Усе сябры паўцякалі, I астаўся тачькі ганька. Разбурылі Згуртаваньне, Нарадзілі — Аб ’еднаньне Кухара яны нанялі, На хрысьціны ўсіх пазвалі. Частавалі пятушкамі, Беразьнячком, чавічкамі, Хлебка, грэчкі, сала далі...

Наварылі кісялю

I занесьлі Мігаю⁵“.

Чалавек ён сьвятаносны, Ня есьць мясау час постны. Ахрысьцілі і араньчаць, Дзіцё няньчаць.

Гаварыць ужо навучылі, Нат і «Голас»⁵⁶² ужо здабыла.. А хто-ж бачыў, каб дзяціна

⁵⁶¹ Маецца на ўвазе айцец Міхась Мігай.

⁵⁶² Маецца на ўвазе газета «Беларускі голас».

Вокладкі часопіса « Ёрш». Аўстралія

Ды так рана гаварыла?

Мабыць, заўсім гэтым дзівам Ёсьць чартоеа нека сіла!

Так, браток, пюж тая сіла, Што народ не апусьціла, Hi пад панскім пад прыгонам, Hi пад бальшавіцкім гонам.

Вось такім, пры першым набліжэнні, вымалёўваецца гратэскавы аўтапартрэт эміграцыі. Мараль тут непатрэбная: жанр іншы, не байка.

ЛІТАРАТУРНЫ ЖАЎНЕР ЮРКА ВІЦЬБІЧ

Урэшце-рэштаў, што датычыць мяне асабіста, дыкя ня гэтулькі амбасадар (дыплёмат-палітык), колькі проста жаўнер.

Юрка Віцьбіч — Антону Адамовічу

Найдаўжэйпіай вайною ў свеце, здаецца, лічыцца серыя баталій паміж Англіяй і Францыяй у 1337-1453 гадах. Можна згадаць Пелапанэскую вайну ў антычнай Грэцыі (27 год), Трыццацігадовую на землях сучаснай Нямеччыны, В’етнамскую вайну (18), Невядомую вайну (Сагановіч) у 1654-1667 гт.

Халодная вайна, пачатак якой дакладна вядомы (яе адлічваюць ад прамовы Уінстана Чэрчыля 5 сакавіка 1946 г. у амерыканскім Фултане), цягнулася, праз адлігі і перестройкй, аж да пачатку 1990-х гг. I хоць тэрмін «вайна» тут ужыты ў пераносным значэнні, у тым змаганні былі свае войскі, свае генералы і жаўнеры, свая зброя, ахвяры і палонныя, паразы і перамогі.

Беларускі фронт тае вайны быў актыўным не менш за іншыя, ягонаялініявыразнапраходзілапанацыянальнымпытанні.Вось баявы ўспамін прафесіянала: «Кожны крок нацьіяналістычных пісак не заставаўся не заўважаным беларускімі літаратарамі. Яны ці вершам, жартам, або нават трапнымі перафразамі імкнуліся выкрыць здраднікаў, іх брахню. Для гэтага ў арсенале пісьменьнікаў былі ўсе жанры публіцыстыкі. [...] Як і фэльетоны ці памфлеты, гэтыя жарты насілі таксама востры палітычны зьмест^.

Аўтар цытаты, Іван Сачанка, пералічвае тых пісьменнікаў: Кандрат Крапіва, Міхась Лынькоў, Максім Танк, Анатоль

⁵⁶³ Сачанка, Іван. Хто такія беларускія «патрыётьг». Мінск, 1975. С. 28. (Бібліятэчка газеты «Голас Радзімы»),

Астрэйка, Антон Бялевіч, Пятро Глебка, Аркадзь Куляшоў. Але не яны рабілі надаор’е.

Тут адразу хочацца прадставіць генеральскі трыумвірат з боку завяртанцаў (па назве газеты «За вяртанне на Радзіму», пазнейшага «Голасу Радзімы»), важны для Віцьбічавых тэкстаў і агульнага кантэксту.

Першы — Лаўрэнці Абэцэдарскі (1916-1975), доктар гістарычных навук, прафесар, належная ацэнка працаў якога паспела яшчэ трапіць у «Энцыклапедыю гісторыі Беларусі»⁵⁶⁴.

Другі — Леанід Прокша (1912-1994), рэдактар газеты «За вяртанне на Радзіму» ад 1958 да 1969 гг.⁵⁶⁵

Трэці — Уладзімір Бягун (1929-1989), найбольш адыёзная асоба з усёй тройцы, аўтар працаў па іудаізму, сіянізму, масон_СТВу5ббіснавала показка, быццам грамадзяне СССР, атрымаўшы дазвол на эміграцыю, бралі, пры вельмі абмежаваным багажы, асобнікі ягоных кніг — змагацца з настальгіяй.

На баку ж бебурнацаў (скарот ад «беларускіх буржуазных нацыяналістаў») падобных знакамітасцяў не было, але арсенал карысталі той самы — фельетоны (і памфлеты; розніца тут прыкладна як паміж прыказкамі і прымаўкамі).

У 1800 г. у парыжскай газеце «Journal des Debats» нарадзіўся новы жанр — фельетон. Гэтыя падвалы (адначасна і месца ў газеце і сам матэрыял) маглі ўяўляць з сябе крытычныя артыкулы на палітычныя, літаратурныя, тэатральныя тэмы, травелогі, развагі аб эканоміцы ці культуры, нават апавяданні.

Фельетоны Лявона Савёнка, Антона Адамовіча, Юркі Віцьбіча, гэткія розныя і пра рознае, — спадчыннасць французскага продка.

У СССР зорны час фельетона прыйшоўся на 1950-1970-я гг., і тады ж былі зробленыя спробы тэарэтычнага асэнсавання жанру, сёння гэтыя працы ні карыстаць, ні нават перачытваць нельга. Затое даўняя праца Віктара Шклоўскага не проста актуальная: складваецца ўражанне, што Віцьбіч быў знаёмы з ёю і вучыўся па ёй, настолькі фельетоны ўзвьішэнца збудаваны па тэзах апаязаўца:

⁵⁶⁴ Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Tom 1. Мінск, 1993. С. 24—25.

⁵⁶⁵ Беларускія пісьменнікі. Бібліяграфічны слоўнік. Том 5. Мінск, 1995.

С. 52.

⁵“ Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Том 3. Мінск, 1996. С. 392.

«Лонятйе фельетона чрезвычайно шйроко й создавалось йсторйческй, а не явйлось результатом аналйза. Говорят о «маленьком фельетоне», о «фельетоне-романе». Но, с точкй зренйя технйкй пйсанйя, главной чертой фельетона нужно прйзнать: 1) связанность его с газетой сегодняшней темой, 2) введенйе в него егце несколькйх умышленно йздалека взятых тем.

Это введенйе новых піем дается йлй с самого начала неожйданным названйем, между которым й первой строкой текста чйтатель оіцугцает резкйй переход. Такое названйе обычло разьясняется только в последтсх строках фельетона, разрешая его. Часто фельетон состойт йз двух йлй трех фак~ тов, рассказываемых параллельно, wiu же начйнается с одного случайного й странного факта, откуда внезапно переходйт на тему дня. [...]

Современный фельетон состойт обычно йз двух-трех тем.

Одна целевая — программная. Фельетон называется не no ней, a no теме дополнйтельной, отстраняюіцей. Эта тема вводйтся для гізмененйя ключа, в котором обычно воспрйнймается цепевая тема.

Нскусство фельетонйста состойт, такйм образом, в неожйданностй й обязательностй (ненатянутостй) расшйфровкй главной темы прй помогцй дополнйтельной. [...]

Фельепгонность прйема — в остраненіш темы способом йзложенйя.

Как будто бы введенйем неупомянутого сказчйка. [...]

Появйлся тйп фельетона с эпйграфом — темой, которая потом зафельетонйвается. [...]».⁵⁶⁷

Фельетоны Віцьбіча друкаваліся падваламі ў газетах «Бацькаўшчына» і «Беларус» (як у эпіграме: «На ўзвыш, узвышша рваўся, бедны/ А скончыў — «Бацькаўшчыны» дном») і ўважліва прачытваліся не толькі бебурнацамі, але і завяртанцамі, якія пісалі ў адказ свае. Тое быў не проста абмен досціпамі, сарказмам, а сапраўдная вайна, і пашкоджанні былі сапраўднымі. У фельетонах і памфлетах аўтараў з БССР часта прыводзіліся рэальныя факты біяграфій, якія хоць і не маглі спрычыніцца да сур’ёзных праблемаў героям у іхным

⁵⁶⁷ Шкловскнй, В. Гамбурскнй счет: Статьн — воспомннання — эссе (1914-1933). Москва, 1990. С. 358-362.

новым, эміграцыйным жыцці, але вымушалі ўсё ж вытлумачвацца перад паплечнікамі. Паказальны ў гэтым плане ліст Віцьбіча да Антона Адамовіча з паспешлівай рэакцыяй на «Камедыянтаў» Леаніда Прокшы і хай іранічным, але тым не менш апраўдваннем перад намёкамі на ягоную сувязь з Наталлей Арсенневай. Або дастаткова было таму ж Прокшы ў фельетоне «Пад вэлюмам аб’ектыўнасці» напісаць пра паэта К., як эмігранты, наогул схільныя да пошукаў шпіёнаў і засланцаў, кідаліся высвятляць, хто гэта: Клішэвіч? Крушына? Кавыль?

Таму зразумела, што ў гэткай вайне ўчынак Уладзіміра Клішэвіча — публікацыя вершаў у газеце «Голас Радзімы» — не мог успрымацца інакш, як дэзерцірства, здрада.

Рэакцыя на творы і падзеі, час і настроі, натуральным чынам, заставаліся па-за фельетонамі Віцьбіча. Тут застаецца толькі пагадзіцца з думкаю Шклоўскага з кагадзе цытаванай працы, што лепшы фельетон той, які нельга выцягнуць з газеты, а калі і друкаваць, дык у атачэнні газетных выцінак, эпіграфаў, цытатаў⁵⁶⁸. Таму Віцьбічавы творы (метад кантэкстуалгзавання) змяшчаюйна ніжэй разам з ягонымі лістамі (асобныя з якіх — бы фельетоны самі па сабе; згадаць хоць бы выпадак з а. Янам Пятроўскім), а таксама — для параўнання — з двума характэрнымі фельетонамі завярпіанцаў — Леаніда Прокшы і Уладзіміра Бягуна (у апошнім вельмі красамоўна беларускі пісьменнік пакідаецца безыменным).

Напрыканцы хочацца звярнуцьувагу натое, што фельетоны Юркі Віцьбіча з скрупулёзнымі датамі, бібліяграфічнымі спасылкамі, сёння пры чытанні

Юрка Віцьбіч

⁵⁶⁸ Шкловскнй, В. Гамбурскнй счет: Статьн — воспомннання — эссе (1914-1933)...

ўспрымаюцца ўжо не проста як рэха той халоднай вайны, а як яе гістарычнае удакументаванне. Адбылося, як і пісаў Шклоўскі, пашырэнне жанру⁵⁶⁹.

29.10.61 г.

Саўт Рывер.

Дарагі Сябру!⁵⁷⁰

He дастаў яшчэ ад Вас адказу на свой апошні ліст, але ня ў гэтым справа — хочацца на разе перагукнуцца з Вамі без увагі на бухгалыпэрыю.

Ці не давялося Вам бачыць кніжыцу літфузорыі рэдактара «Голасу радзімы» Леаніда Прокшы/або Лявона Верашчакі — «Камедыянты»?⁵⁷¹ Адным з галоўных гэрояў гэтага «памфлету» зьяўляецца пісьменьнік Юрка Вырвіч, і каб падкрэсьліць, што гэта — Юрка Віцьбіч, аўтар у сувязі зь ім згадвае ягонага бацьку — nana зь Вяліжу, артыкулы аб паўстаньнях, пачатак партызанскае песьні — «У Вяліжы дождж ідзе, а ў Віцебску сьлізка», і г. д. Ну дык што-ж — да плявузганьня завяртанцаў мне не прызвычайвацца.

Паводля новага абвінавачваньня, высунутага Прокшай Віцьбічу, ён зьяўляўся да вайны злодзеям і фальшываманетчыкам, або падрабляў грошы і дакумэнты. А хіба не? Гэтая падробіў, ужываючы розныя «характа-

⁵⁶⁹ Больш-менш пра тое самае пісаў у зборніку, прысвечаным акурат фельетону, Юры Тынянаў: «Лйтературный факт — от эпохй к эпохе — понятйе переменное: то, что яеляется «лйтературой» для одной эпохй, то не было ею для предыдуы/ей й может снова не быть ею для следуюгцей. С другой стороны, собственная йнерцйя художественной лйтературы — также от эпохй к эпохе —■ йссякает, й тогда она йгцет йсточнйков co стороны. Такйм образом, чйсто бытоеое йлй научное отношенйе к факту порождает новое в лйтературе явленйе». (Фельетон. Сборннк статей под редакцней Ю. Тынянова, Б. Казанского. Ленннград, 1927. С. 6.)

⁵⁷⁰ Ліст Юркі Віцьбіча да Антона Адамовіча.

⁵⁷¹ Прокпіа, Леанід. Камедыянты. Мінск, 1961. — 78 с. (Бібліятэчка газеты «Голас Радзімы».)

ры», «Ліст Зіноўева»⁵⁷² і «Тэстамэнт Леніна»⁵⁷³. Гэта я таксама скраў кабылу Будзёнага і люльку Спгаліна. Што праўда, дык прауда. Але затое зьдзівіча мяне ў гэтым опусе іншае абвінавачваньне.

Леанід Прокша падгледзіў, нібы ў Віцьбіча меліся інтымныя ўзаемаадносіны з... Натальляй Арсеньневай. На працягу свайго твору ён гэтую недарэчнасьць некалькі раз згадвае ды зь нейкім сьмердзякоўскім спрытам смакуе. Вось ужо і ні целам і ні душой не вінаваты — зусім я не ў гусьце Арсеныывае, як і яна не ў маім. А ўвогуле, абстрагуючыся ад нашае глыбокапаважанае Арсеньнявае, я з юнацтва вельмі далікатны ў дачыненьні да кабетаў іў сваім жыцьці сьвядома амінуўладне зь іх, якія шчыра кахалі мяне або нават спрабавалі гвалтам накінуць мне сваё каханьне. Але няў гэтым вузка асабістым справа.

Мне хочацца яшчэ раз выказаць сваю глыбокую пашану да Натальлі Арсеньневае як да паэткі і чалавека. Яна, як бадай і ўсе нашыя паэткі, больш мужная, ваяўнічая ў сваёй творчасьці, чым нашыя эміграцыйныя паэты — ціхабрамшчыкі⁵⁷⁴, напоўжывыя шкапы, румзы і г. д. Калі, напрыклад, маё асабістае жыцьцё і асабліва астатнім часам зусім невясёлае, дык якое значаньяе мае гэтая прыкрая акалічнасьць у параўнаньні з пакутамі нашага народу. Вызнаю толькі тыя сьлёзы, якія выпальваюць дзюры на каменьнях, але ня тыя жабрацкія сьлёзы (пашкадуйце, маўляў, мяне), што робяць з чалавека анучу. Вось таму і паважаю нашую Натальлю Арсеньняву, зь якое сьвядома распачаў свой «Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман»⁵⁷⁵.

He амінулі мяне завяртанцы і ў двох апошніх № № «Голасу Радзімы». Калі ў адным зь іх яны згадваюць

⁵⁷² Ліст-фальшыўка «Адчынены ліст да ўзброеных сілаў» быў выдрукаваны 25 ліпеня 1924 г. у брытанскай газеце «Workers Weekly». Намеснік рэдактара Дж. Р. Кэмбэл быў арыштаваны, але неўзабаве вызвалены (так званы Campbell Case).

⁵⁷³ Д,акумет, які складаецца з 13 запісаў, надыктаваным хворым Леніным за год да смерці, часам яшчэ называюць «Лістом да З’езду».

⁵⁷⁴ Намёк на зборнік Масея Сяднёва «Ля ціхай брамы» (1955).

⁵⁷⁵ Нарыс Віцьбіча пачынаецца эпіграфам з верша Наталлі Арсенневай «Магутны Божа, Уладар сусветаў».

Юрку Віцьбіча бадай у акадэмічным (у бэсэсэраўскім сэньсе) пляне, дыку другім нейкі Э. Беленькі (калярытнае прозьвішча) прысьвячае яму адмысловы артыкул «Прадажная скура». Аўтар падкрэсьлівае, што Віцьбіч гэта безнадзейны вар'ят, маўляў не аднойчы ляжаў у віцебскае псыхіятрычнае больніцы як алькаголік. Адпавядае праўдзе, што яшчэ ў сярэдзіне мінулага стагодзьдзя ў Вяліжы сьпявалі песеньку:

Адчыняйцесь, кабакі, Разгулялісь Шчарбакі, але, аднак, спадкаемца сваіх продкаў ніколі не ляжаў у псыхіятрычнае больніцы, і ўсё-ж ня ў гэтым сэнс доўгае прамовы. Цяпер, як паведамляе далей Э. Беленькі, у Віцебску няма гэтае больніцы, як няма й турмы. Запраўды, каб існавала гэтая больніца, дык няма каму было пісаць у «Голас Радзімы» артыкулы пра Віцьбіча. А навошта тая турма, калі ўся краіна ёю зьяўляецца, і нават Усходні Бэрлін адгарадзілі ад Заходняга мурам.

Зьдзівіла мяне таксама сьцьверджаньне Э. Беленькага, нібы Віцьбіч існаваў за кошт газэты «Віцебскі Рабочы» і паляваў у ейнай рэдакцыі па авансы. А ў запраўднасьці віцебскія недалужныя газэтчыкі прасілі Віцьбіча, каб ён напісаў што-небудзь для іхнае газэты. Ня менш зьдзівіла мяне ягоная забарона цяперашняму Віцьбічу «вылазіць са скуры за акіянам» як прадстаўніку беларускага народу, бо пэўне-ж гэткімі прадстаўнікамі зьяўляюцца Э: Беленькі ды Фэйгізон, наякога першы спасылаецца. Ці ня хопіць зь іх — з тых самых — што яны зрабілі Кастрычнік на Беларусі?

Аднак асабліварасчулілі мяне ў гэтым артыкуле гэткія выразы, як «савецкі лад вельмі гуманны» або «но~ вая праграма КПСС ускалыхнула ўвесь сьвет». Наконт першага распаўсюджвацца не выпадае — няма патрэбы, а што датычыць другога, дык запраўды, які «шутйльнйк» з Малдаванкі, кажучы мовай гэрояў Бабэля⁵⁷⁶, гэты Э. Беленькі. Ой, трымай мяне мама, бо я павалюся — гэтак ускачыхнула ўвесь сьвет і мяне асабіста тая «гістарычная» праграма. Проста — выбух Крака-

⁵⁷⁶ Ісаак Бабель (1894-1940), пісьменнік, аўтар «Адэскіх апавяданняў».

may⁵⁷⁷. Ведаем мы і самую «дэмакратычную» ў сьвеце «Сталінскую канстытуцыю» і самы «мудры» ў сьвеце «Кароткі курс гісторыі партыі».

Але-ж досыць злоўжываць Вашым часам.

Найлепшыя пажаданьні Вам і Старому⁵⁷⁸ ад мяне і маіх.

Пішэце.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Коратка аб розным.

*Мінулаўжо двамёсяцы, як наведаўмяне прадстаўнік Дэпартамэнту Іміграцыі і Натуралізацыі, і чамусьці не выклікаюць туды, хоць меліся паклікаць праз тыдзень пасьля візыты. Спадзяюся, штоўсё скончыцца добра.

* Нечакана завітаў да мяне — «правадыра мёртвых душаў»⁵⁷⁹ — Міхась Кавыль і прэзэнтаваў два сваіх зборнікі. Можа гэта таму, што Леанід Прокша накінуў мне ў «Камедыянтах» ягонага Будду⁵⁸⁰.

* Добра зрабіла «Бацькаўшчына», прысьвяціўшы свой апошні падвойны № Усеваладу Краўчанку⁵⁸¹. Нішто сабе напісаў аб ім і Ваш асабісты сябра Мікола Цэлеш⁵⁸², але, на жаль, ён дагэтуль ня ведае, што беларусы кахаюць толькі кабетаў⁵⁸³.

* Э. Беленькі згадвае пра тыя падсавецкія творы Віцьбіча, ад якіх саветчыкі не адмаўляюцца. Усе мы часам вымушаны былі там цытаваць «клясыкаў» марксызму-ленінізму, але кожны, хто ўважліва чытаў нашыя творы, вычуваў зьдзеклівасьць, штучнасьць гэтага цытаваньня. ПІто датычыць Юркі Віцьбіча, дык чя ў пры-

⁵⁷⁷ Кракатау — вулкан у Інданэзіі.

⁵⁷⁸ Маецца на ўвазе бацька Антона Адамовіча.

⁵⁷⁹ Маецца на ўвазе Згуртаванне «Шыпшына», якое на той час фактычна спыніла існаванне.

⁵⁸⁰ Маецца на ўвазе верш Міхася Кавыля «Нірвана» ніколі ня буду Буддам»).

⁵⁸¹ Усевалад Краўчанка (1915-1961), пісьменнік. скончыў жыццё самагубствам падчас камандзіроўкі ў Францыю.

⁵⁸² Мікола Целеш (25.06.1900, в. Зазер’е (сёння в. Заазер’е Лепельскага р-на Віцебскай вобл.) — пасля 1976 г.), літаратар, перакладчык.

⁵⁸³ Цэлеш, Мікола. Каханьне—мацней за сьмерць // Бацькаўшчына. № 42-43 (577—578). 22 кастрычніка 1961. С. 3.

клад Эдуарду Самуйлёнку⁵³⁴, пераважная бальшыня ягоных падсавецкіх твораў зьяўляліся не савецкімі — не дарма ад іх лезьлі на сьценку Клімковіч⁵⁸⁵ («государево око»^5в6) з БэндаіЎ⁸⁷, Александровіч⁵⁸⁸ («Вырвй глаз»—Хадыка) з БроўкаіА⁸⁹ ды іншыя. А паміж гэтымі творамі адно з першых мейсцаў займае «Сьмерць Ірмы Лаймінг»,

⁵⁸⁴ Эдуард Самуйлёнак (1907—1939), празаік, драматург, аўтар твораў пра змаганне польскіх працоўных з фашызмам («Тэорыя Каленбрун»), станаўленне савецкай улады (раман «Будучыня»), У фельетоне «Цьвілікае шэранькі верабейчык» («Беларус». № 116. Сьнежань 1966. С. 2) Віцьбіч пісаў: «Паасобку стаіць Эдуард Самуйлёнак. Усю сваю творчасьць ён прысьвяціў, прабачце, шчасьцю йрадасьці савецкіх і падсавецкіхлюдзей, за што адным з першых паміж літаратарамі атрымаў дзяржаўную ўзнагароду — ордэн «Знак пашаны». Але жыеыя адпомсьцілі яму, памёрламу. У наступную-ж ноч пасьля ягонага пахаваньня ў лютым 1939 г. яны, раскапаўшы магілку, сьцягнулі зь яго гарнітур. Іх знайшлі, і пад час сьледзтва выявілася, што гарнітур яны прадалі на рынку ў Бабруйску каб накарміць сваіх галодных дзяцей. Ці-ж ня сьветчыць гэтае аб «шчасьці йрадасьці» савецкіх грамадзянаў і аб пасьмяротным банкруцтве Эдуарда Самуйлёнка як чалавека й пісьменьніка?». 3 ліста да Станіслава Станкевіча ад 10.07.1965: «Мой дэманстрацыйны ўваход у падбітае тагды балыйавікамі «Ўзвышша» мне пазьней ніколі не дараваўся ды пры ўсякай нагодзе падкрэсьліваўся. Асаблівая роля тут належыць Лукашу Бэндэ, Алесю Кучару і Эдуарду Самуйлёнку. Аднак апошняму я ўсё дарую — ён, усімі ў часе свае страшнае хваробы занядбаны, памёр літаральна ў мяне на рукох у санаторыі «Сасноўка» пад Віцебскам. Дарэчы, я прылучыўся да роднага « Ўзвыійша» наўсуперак ранейшым запрашэньням мяне з боку Маскоўскае АПП, беларускую сэкцыю якое ачольвала Зіна Бандарына, як і беспасярэдне з боку БелАЛП’у — праз Хвядоса Шынклера. Нейкі час належыў перад тым да забароненае потым бальшавікамі нацыянальнае сэкцыі вядомага згуртаваньня «Кузнйца», на чале якоае (сэкцыі) стаяў знаны Паўлюк Шукайла».

⁵⁸⁵ Міхась Клімковіч (1899-1954), пісьменнік, літаратурны крытык, аўтар Дзяржаўнага гімна БССР (1944).

⁵⁸⁶ Гэткімі словамі гградставіў Пётра I Сенату генерал-пракурора Паўла Ягужынскага. 3 цягам часу так пачалі называць звязанага з пракуратураю чалавека.

⁵⁸⁷ Лукаш Бендэ (1903—1961), крытык, літаратуразнаўца.

⁵⁸⁸ Андрэй Александровіч (1906—1963), паэт, адзін з арганізатараў літаратурнага аб’яднання «Маладняк».

⁵⁸⁹ Пятрусь Броўка (1905—1980), паэт, празаік, лаўрэат Дзяржаўных прэмій БССР і СССР.

якая існавала ў жыцьці і якую я гэтак кахаў, як ніякую потым ніколі.

Яшчэ разусяго добрага.

П. П. С. Чуў, што ў Ню Ёрку на Асамблеі АН знаходзіцца цяпер Аркаша Куляшоў⁵⁹⁰. Можа, ён увачавідкі пераканаецца, што ягоныя колішнія радкі, якія маю толькі ў перакладзе на ўкраінскую, а ўласьне

Падають казематй

Вітрйнй дрйжать на Бродвеі...

Вй чуете, делегатй

Шановноі Асамблеі!

зьяўляюцца проста недарэчнымі, дзіцячымі. Але, ці наўрад. I адразу згадваецца самы таленавіты з гэтак званае амсьціслаўскае плеяды Юлі Таўбін⁵⁹¹. Ён, затыхаючысяў савецкай шэрай абыдзёншчыне, пісаў:

Шолах шын і шум машын Вашынгтон і Віскансін — Злучаныя Штаты.

або:

Сьцяг палос і зор,

Сьцяг Пяці Вазёр, Сіні сьцяг ІТалаты... ці

Штандар рыс і зор, сьцяг скалістых гор — сіні і стракаты.

Неяк Клішэвіч з Сяднёвым заўважылі мне, што гэта дрындушкі. He дараслі яны яшчэ абодеа да іх⁵⁹².

⁵⁹⁰ Аркадзь Куляшоў (1914—1978), паэт, лаўрэат Дзяржаўных прэмійБССР і СССР.

⁵⁹¹ Юлі (Юдаль) Таўбін (1911-1937), паэт. Пад амсціслаўскаю плеядаю Віцьбіч мае на ўвазе творчы саюз Юлія Таўбіна, Аркадзя Куляшова і Змітра Астапенкі.

⁵⁹² Аўтар даваеннага бадай разгромнага артыкула пра Таўбіна Уладзімір Сядура (Глыбінны) пісаў у лісце да Вітаўта Тумаша ад 20.01.1969: «Дзякуй [...] за зробленую фотакопію балонкі з кнігі У. М. Конана «Разьвіцьцё эстэтычнай думкі ў Беларусі». [...] Што да згаданага майго імя ў кнізе У. Конана, дык мяне гэта крыху зьдзівіла, бо, прыкладам, у адным з восеньскіх нумароў «Полымя» крытык Бярозкін шырака палемізуе з маім артыкулам пра Юлія Таўбіна, цытуе малыя

і вялікія кавалкі, але, падаючы ў деукосьсі, маўчыць, каго ён цытуе, адкуль ды з якога артыкулу. А Конан нават у пералік прозьвішчаў у канцы кнігі ўвёў маё імя. Праўда, нясумленнасьць абыходжаньня з крытыкаваным аўтарам мяжуе з сьведамым шальмоўствам. Маё веданьне гегелеўскай дыялектыкі і імкненьне навярнуць пісьменьніка да сьведамасьці іразуменьня таго, што аднораздваеньне адзінага наўзагмнапрацілеглыя часткіможазабясьпечыць яму багаты спэктар настрояў, больш глыбака адлюстраваць пачуцьці і думкі чалавека, што адно ў супярэчнасьцях духовых пошукаў рашчыняюцца да дна кажная душа і чалавечая натура, выдаецца цяпер за нешта шкоднае для савецкай літаратуры. А якраз, аднак, на гэтым ійляху адыходу ад казённага аптымізму беларуская літаратура ў асобе Язэпа Пушчы і ягоных «Лістоў да сабакі» давяла плённасьць такога «раздваеньня». У тых умовах я, ясная рэч, ня меў магчымасьць прапагандаваць адчынена гегелеўскую дыялектыку, я вымушаны быў ставіць яе з галавы на ногі, як выказаўся Маркс, называў яе дыялектыкай матэрыялістычнай. А ў тыя гады, 1929-1931, яшчэ ня было гаворкі пра гэтак званы іпрымусовы цяпер «сацыялістычны рэалізм». Апошні Горкі з Сталіцымувялі пазьней, у 1934 г. Мой-жамэтад псыхалягічнага пранікненьня ў супярэчлівую душу гэроя, у тым ліку і г. зв. «лірычнага гэроя», г. зн. у паэзіі, мог саслужыць добрую службу. Тут дыялектыка душы чалавека вяла-б беларускую паэзію. і прозу да тых узвышшаў, да якіх імкнуліся йсьці лепшыя майстры беларускага мастацкага слова ■— Дубоўка, Пушча, Жылка, Чорны, Зарэцкі, Калюга і іншыя. Пэўна-ж, пісаў я тое, калі мне было адно 18, 19, 20 гадоў. Гэта былі адно першыя крокі пачаткоўца ў галіне эстэтыкі, шмат што зьмянілася з тых часоў. А Конан галаслоўна абвяшчаемяне «ваяўнічым нігілістам» у дачыненьні да мастацтва мінулага. Вось гэта ўжо сапраўды сьведамая фальсіфікацыя, бо ў тыя часы я спадчыны не кранаўся. Нігілістам я быў адно ў дачыненьні да вымогаў савецкае ўлады і партыі, каб літаратура служыла палітыцы. Дзеля гэтага яны прымалі абно голы аптымізм, ая, наўсуперак, заклікаў да спалучэньня яго з пэсымізмам, роздумам, сумнівам, якія на справе нівэліравалі яго і зводзілі на нішто. Аб’ектыўны аналіз будучыні, а ён няўнікнёны, пакажа, ці я меў рацыю з маім мэтадам «раздваеньня адзінага на ўзаемнапрацілеглыя часткі», ці бюракратычны, накінены зьверху іўжо 35 гадоў вымаганы ад усіх пісьменьнікаў, абавязкова аптымістычны ў адпаееднасьці з партыйнай палітыкай мэтад «сацыялістычнага рэалізму», які спарадзіў горы халтурнай літаратуры, якая адно толькі і робіць, ішпо хавае ад чытача супярэчнасьці савецкай рэчаіснасьці. Нездарма іяцпер пад Саветамі ніхто яшчэ не ўяўляе ясна, што такое той зчашчасны «соцрэалізм». Але праўда некалі скажа сваё слова. Яў гэтым не сумняюся». (Архіў БІНіМу).

30.7.64 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!

Грукаўся я па гэтай самай справе ў розныя дзьверы, але без жаданага выснаву. Паспрабую цяпер пагрукацца da Вас. A cnpaea гэтая палягае ў наступным.

На працягу значнага часу на старонках нашага друку (пераважна ў «Бацькаўшчыяе») мне даводзілася змагацца з маймі «сябрамі» — завяртанцамі, якіх, між іншым, уласьне я гэтак і ахрысьціў. Пэўне-ж мае творы трапнялі проста ў найбольш балючыя бальшавіцкія й калябаранцкія мейсцы, бо выклікалі адказнае выцьцё на старонках «Голасу Радзімы», як і ўрозных смуродных дадатках да яго⁵⁹? Я тут ня зьбіраюся ні ў якім разе перабольшваць, але разам з тым не хачу й пераменшваць значаньне майго змаганьня із завяртанцамі.

На вялікі жаль, пачынаючы ад № 739 я не дастаю «Голасу Радзімы», што пазбаўляе мяне кагадзе адзначанае магчымасьці. Засталіся бяз скутку і адмысловыя інтэрвэнцыі БАЗА ў Ньюеркскую паштовую ўстанову, якая затрымала дасылку гэтае газэціны да мяне, як і да іншых. А між тым яна існуе й надалей, працягваючы сваю прапаганду паміж нашае старое й новае эміграцыі паза ЗША.

Ці ня дапаможаце Вы мне, Сападар Запруднік, дастаць гэтую газэціну, пачынаючы ад № 739? Яшчэ летась мне абяцаў прывезьці яе Спадар Вітаўт Кіпель, але... абяцанкі цацанкі. 1 мне згадалася, як раней Вы з вылучнай апэратыўнасьцю й стараннасьцю дасылалі мне радыёскрыпты, каталёгі w г. д. Таму спадзяюся і ў гэтай галіне на Вас.

Можа, хто-небудзь з суродзічаў адразу-ж або праз колькі хвілінаў, дастаўшы дармовы паасобнік «Голасу Радзімы» ці дадатак да яго, выкідвае іх на сьметнік. Ну, што-ж, гэтае трэба толькі вітаць, але-ж гэты самы паасобнік ці дадатак, трапіўшы ў мае рукі, станецца для завяртанцаў бумэрангам.

⁵⁹³ Маецца на ўвазе «Бібліятэчка «Голасу Радзімы».

Дзякуй Богу, я заўжды чуюся ў стане творчага ўздыму — мне не бракуе матар ’ялаў для іншых тэмаў. Аднак і змаганьне із завяртанцамі лічу сваёй і патрэбнай для нашае эміграцыі справай.

Адсюль і мая вялізная прозьба, якую ветліва прашу зразумець.

Даруйце за клопаты.

Шчыра зычу ўсяго найлепшага.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

1.5.66 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!

Дзякую за ветліва дасланы Вамі № 3 «Беларусі». Хоць у сваім лісьце ад 13.4.66 г. Вы зазначылі: «Разьлічымся, бадай, пры чароднай сустрэчы», але хто ведае, калі гэтая прыемная для мяне асабіста сустрэча адбудзецца. Таму наразе адначасна з падзякай дасылаю 2 даляры. I дазвольце зьвярнуцца да Вас з аднэй просьбай. Калі ў часе набыцьця часапісаў Вам трапяць на вочы й БССРаўскія газэты, дык вельмі прашу набыць для мяне і іх. Прабачце за клопаты.

3 прачытанага мяне найбольш уразіла апавяданьне Якуба Ермаловіч<Р⁹⁴ «Антон Знак» («Беларусь», № 1, 1966 г.) —у ім зусім няўпляне сацыялістычнагарэалізму шчыра пададзеная сучасная калгасная нэндза. Характэрна таксама зацемка — «Скарына ў Зале Сарака», дзе Скарына ёсьць Францішак, а ня «Георгій».

Што датычыць «памфлетаў» Ляваніда Прокшы, дык у яго, відаць, няма ніякага ўяўленьня аб тым, што такое памфлет як жанр. He кажу ўжо пра тое, што з прычыны сваіх вельмі сьціплых літаратарскіх магчымасьцяў ён і ня ў стане тварыць іх. Гэта нішто іншае, як фэльетоны, і пры гэтым даволі плыткія, чаму доказам у першую чаргу зьяўляецца «Генерал ад ліфтфантэрыі» («Вожык», № 24, 1965 г.), пад якім бракуе толькі адпаведнага подпісу —Дзяньшчык ад дызэнтэрыі.

^5,4 Якуб Ермаловіч (1910-1987), пісьменнік, быў рэпрэсаваны ў 1936 г.

Прыемна, што ўласьне зь Віцебшчыны (лёкальны патрыятызм) паходзіць Васіль Быкаў. На мой сорам, бадай пезнаёмы зь ім. Упершыню даведаўся пра яго з Вашых добрых ды патрэбных «Навінаў зь Беларусі»⁵⁹⁵ і з «НРСлова». Дае пэўнае ўяўленьне аб ім фотаадбітак артыкулу з «Правды». А вось сёньня зноў у «НРСлове» зьмешчаны цікавы артыкул аб ім В. Аляксандравай. Між іншым, Віцебск ня ў пашане ў гаспадароў БССР. Аб гэтым сьведчыць і зьніжэньне колькасьці ягонага насельніцтва і адсутнасьці ў ім новабудоўляў, паводля чарговага сямілетняга пляну.

Яшчэ раз дзякую за ўсё.

Шчыра зычуўсяго найлепшага.

Прашу пераказаць мае прывітаньні Сп. Арсеньнявае й Сп. Адамовічу.

Пішэце, калі ласка.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

8.2.67 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Спадар Акула!

Уразіў мяне, старога (аж 1905 г. нараджэньня) Ваш ліст ад 26.1.67 г., за які ўдзячны. Дакладней тое мейсца ў ім, дзе Вы згадваеце, як у часе 7-ае сустрэчы ў Кліўлендзе^⁶, Уладзімер Клішэвіч гутарыў пра сваю працу над паэмай «Васіль Каліна». Між іншым, мне, грэшнаму, здаецца, што Клішэвіч зусім не працуе над сваймі творамі, і гэтаяягоная літаратарская сномасьць найбольш адбілася на кагадзе згаданае паэмы.

Каб паэма «Васіль Каліна» зьявілася-б у пачатку нашага стагодзьдзя або ў канцы мінулага, дык яна, магчыма, увайшла-б сяк-так у нашую літаратуру. Карацей кажучы — яна спазьнілася на 60-70 год з гакам і стаіць на ўзроўні пасярэдніх папярэднікаў пергйых нашаніўцаў. Уласьне з гэтае прычыны Васіль Каліна

⁵⁹⁵ Навіны зь Беларусі. Аглад савецкага друку. New York, 1963—1969.

⁵⁹⁶ Сустрэчы беларусаў Паўночнай Амерыкі адбываюцца раз на два гады ў Кліўлендзе, Нью-Ёрку і Нью-Джэрсі (па чарзе).

эміграваўз «Бацькаўшчыны»ў «Аб’еднаньне»⁵⁹⁷ (аможа дэпартавалі?)⁵⁹⁸, дзе яго ўзяў пад абарону знаны «мецэнат» Астроўскі, выдаўшы асобным выданьнем.

He захаваю ад Вас. што ў мяне даўнія разьбежнасьці з Клішэвічам. Яны асабліва загойстрыліся тады, калі я рашуча адмовіўся зьмясьціць у «Шыпшыне» ягоную паэму «Цень сьмерці»⁵⁹⁹, што зьяўлялася зьдзекам са Злучаных Штатаў Амэрыкі. Па-першае, ён у дадзеным выпадку нагадваў сьвіньню пад дубам, a na-другое, пэўна, лічыў «Шыпшыну» не за згуртаваньне, а за супалку, што друкуеўсе без вылучэньня творы сваіх сябраў.

У адказ Клішэвіч даслаў мне (захоўваю дагэтуль) ліст⁶⁰⁰, што складаецца з самае бруднае лаянкі, якой пазайздросьцяць вандроўныя каты з блёку нацыяналаў і завяртанцы. Як даволі загартаваны ў гэтай галіне, я зусім не праняўся ягоным лістом, але затое ён абурыў Міхася Кавыля, зь якім перад тым разам еырашылі, што «Цень сьмерці» не для «Шыпшыны»⁶⁰'. У выснаве Кавыль напісаў эпіграму:

He na Слуцку, na Брукліну, Узяўшы музу за чупрыну Ходзіць ценямі падперты Уладзімер наш Чацьеерты.

— і ветліва пазнаёміў зь ёю Клішэвіча.

⁵⁹⁷ Аб’еднаньне. Chryscjanskae Abjednannie Bielaruskich Rabotnikau u W. Brytanii. London. United Christian Whiteruthenian Workers in Gr. Britain. 1948-1966. Калі газета «Бацькаўшчына» выдавалася сябрамі БНР, дык «Аб’еднанне» — прыхільнікамі БЦР.

⁵⁹⁸ Напачатку' паэма друкавалася ў газеце «Бацькаўшчына» (Клішэвіч, Ул. Васіль Каліна // Бацькаўшчына. № 28-29 (210-211). 25 ліпеня 1954. Літаратурны дадатак. С. 3-4; № 30-31 (212-213). 15 жнівеня 1954. С. 4; № 36-37 (218-219). 10 кастрычніка 1954. С. 5; № 39-40 (221-222). 31 кастрычніка 1954. Літаратурны дадатак. С. 4; № 30-31 (260-261). 21 ліпеня 1955. Літаратурны дадатак. С. 5). Заканчэнне ішло ў часопісе «Аб’еднанне».

⁵⁹⁹ Прыйсьце. Літаратурна-мастацкі часапіс. № 1. South Ryver, 1958. С. 28-30.

⁶⁰⁰ Ліст у архіве Юркі Віцьбіча не выяўлены.

⁶⁰¹ Цікава, што часопіс «Прыйсьце», дзе пазней была выдрукавана паэма, што праўда, перапрацаваная, рэдагаваўся Янкам Золакам і — Міхасём Кавылём.

Праз тыдзень зьявілася гнеўная «эпіграма» Кпішэвіча: Эх, пародыя якая!

У Скарыньнікаў ёсьуь дзюрка, Яе пальцам затыкае Наш вядамы Віцьбіч Юрка.

Як на мой погляд, дык гэтая дзюркавая эпіграма як па зьместу, гэтак і па форме цалкам адпавядае літаратарскім магчымасьцям Уладзімера Клішэвіча⁶⁰².

Пэўне-ж гэтыя магчымасьці не выпадковыя, бо паэта тут адпавядае сабе як чалавеку. У ліпені 1944 г. на чыгуначнай станцыі Місвальдэ (Усходнія Прусы, крэйс Морунгэн) баур абіраў сабе наймітаў. Перад ім стаялі — Уладзімер Клішэвіч, Тодар Лебяда і Юрка Віцьбіч. Першы «належным» чынам падрыхтаваўся да гэтае нарады, а менавіта жонка прымацавала яму да вопраткі зялёную істужку⁶⁰³. Меў апошнюю і с. п. незабытны Тодар Лебяда (Пятрок Шырокаў)⁶⁰⁴, але не захоўваў свае абыякавасьці да яе, перад тым нават недзе згубіўшы. Што датычыць Юркі Віцьбіча, дык ніякіўрадяго нічым не ўзнагароджваў. Баур толькі ўважліва памацаў нашыя рукі і ўзяўусіх трох да сябе.

А чаму-ж Уладзімер Клішэвіч, паводля Кавылёвае эпіграмы, Чацьверты? Калісьці ў «Шыпшыне» (№ 2) меўся добры артыкул Глеба Альгердзіча⁶⁰⁵ «Нашчадкі і спадкаемцы»⁶⁰⁶,у якім аўтар, дайшоўшы да Ўладзімера Клішэвіча, згадаў папярэдйіх Уладзімераў — Дубоўку, Жылку й Хадыку. На жаль, Клішэвіч не зразумеў гіроніі.

⁶⁰² Уладзіміру Клішэвічу належыцьяшчэ аднаэпіграманаВіцьбіча: «Яшчэ, як кажуць, ні сьеет, ні зара /А ўжо строчыць разбойнік пяра».

боз у _часе Дру_ГОй сусветнай вайны існавалі ордэны для добраахвотнікаў вермахга з ліку жыхароў усходнееўрапейскіх краінаў. Знакі былі I і II класаў у «золаце», «срэбры», «бронзе», «з мячамі». Знакі мацаваліся пры

дапамозе істужкі; для II класы «ў бронзе» і была цёмна-зялёнага колеру. На час напісання ліста Тодар Лебяда (1914—1970) быў жывы, але ніякай інфармацыі пра яго не мелася наваг у метраполіі бадай да пачатку 1990-х.

⁶⁰⁵ Псеўданім Антона Адамовіча.

⁶⁰⁶ Альгердзіч, Глеб. Нашчадкі і спадкаемцы. Крыху думак каля «Слуцкіх песьняроў» і нашае літаратурнае сучаснасьці // Шыпшына. Літаратурнамастацкі часапіс. Орган літаратурнага згуртаваньня «Шыпшына». № 2. [1946], С. 30-40.

Яму забракне насаткаў, каб хоць наблізіцца да ўзроўню вялікіх трох Уладзімераў.

Ці не зашмат я тут пішу пра Клішэвіча? Ці не нагадваю я ўвогуле гогалеўскага Сабакевіча, які заўважыў што ў горадзе Эн толькі адзін пракурор добры чалавек, дый то сьвіньня? Крый Божа, we. Ладне каго з беларускіх літаратараў на чужыне я ад шчырага сэрца шаную. Перадусім, Натальлю Арсеньневу, якая ачольвае нашую мастацкую літаратуру на чужыне. Хіба не характэрна, што яшчэ ў канчатку 20-х гадоў у часапісу «Полымя» (БССР) меўся вялікі артыкул, прысьвечаны агляду ейнае замежнае /Зах. Беларускай творчасьці?⁶⁰⁷Шкадую, што паміж намі нямаХведара Ільляшэвіча⁶⁰⁸, ЛарысыГеніюш і Тодара Лебяды. Сумую, што чамусьці змоўкнуў цудоўны Алесь Салавей. Цешуся зь некаторых добрых твораў Масея Сяднёва, Міхася Кавыля й Рыгора Крушыны. Падабаецца мне і Янка Юхнавец. Вітаю Вас з «Дзярлівай птушкай», хоць з сім-тым у ёй не згаджаюся. I чакаю «адраджэньня» тутэйшых крытыкаў якія па-сяброўску дапаможуць усім нам. На жаль, нашыя «пракуроры»⁶⁰⁹ іх цікавяць больш.

Шчыра зычу ўсяго найлепшага.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

30.8.68 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаная Спадарыня Каханоўская⁶'⁰!

Кагадзе дастаў з паштовае скрынкі Ваш добры ліст ад 27.8.68 г. ды фотаадбітак арптыкулу С. Клімковіча і Т. Рэўтовіча «Соловкй вы, Соловкй» («Голас Радзімы», № 1040) —вельмі ўдзячны. Адразу-ж і адказваю Вам, бо,

⁶⁰⁷ Байкоў, М. Аб творчасьці Натальлі Арсеньневай II Полымя. 1927. № 8.

⁶⁰⁸ Хведар Ілляшэвіч (псеўданім Святаслаў Залужны, 17.02.1910, Вільня — 07.11.1948, Ватэнштэт, Нямеччына), грамадскі дзеяч, журналіст, пісьменнік.

⁶⁰⁹ Пісьменнікі ў БССР.

⁶¹⁰Яніна Каханоўская (дзяв. Шабуня, 26.11.1905, Мінск — 16.07.2005, Нью-Ёрк, ЗША), грамадская дзяячка, пляменніца Івана і Антона Луцкевічаў, першая жонка А. Калубовіча (Каханоўскага).

па-першае, крануты Вашай увагай, а па-другое, учора даслаў у НРСлова артыкул «Горбатюкй в поход собралйсь»^6,1, прысьвечаны сёлетняшняму Пленуму ЦК КПБ, а значыцца больш-менш вольны.

Mae дарагія завяртанцы стала дасылаюць мне — свайму хроснаму бацьку — свой недалужны «Голас Радзімы». Таму я ўжо чытаў «Соловкй вы, Соловкй» ды, падобна Вам, абураўся. Акурат наконт гэтага й прыгадаў у сваім лісьце да Сп. Запрудніка, які напісаў за пару гадзінаў да атрыманьня Вашага лісту. Але еельмі й вельмі прашу Вас практыкаваць дасылку мне гэткіх фотаадбіткаў у будучыні, каб на падставе іх, праз Вашую ветлівасьць, я-б здолеў адказаць і ад імя закатаваных і ад усіх нас — іхніх недабіткаў. Mae еокна ў тамтэйшае — «Полымя», «Беларусь», «Голас Радзімы», паасобныя № № «Зьвязды» ды кніжкі праз Камкіна⁶¹². Аднак шмат чаго адмысловага, годнага ўвагі літаратара, сустракаецца па-за імі. Вось таму й прашу Вас, пры наяве часу і ахвоты, дасылаць мне адбіткі сяготаго, што на Вашую думку заслугоўвае нашага адказу. Дазвольце спадзявацца на Вас у гэтай галіне ды загадзя падзякаваць.

Калі варты пагарды расейскі царызм закатаваў на Салаўках усё-ж лічаныя адзінкі (маю іхныя імёны), дык расейскі бальшавізм дзясяткі тысячаў гаротнікаў. Паміж ші ладне беларусаў — нацдэмы, грамадоўцы, нацыянал-камуністыя. На Салаўках загінула чало Грамады: Рак-Міхайлоўскі, Дварчанін, Мятла й Гаўрылік. Там загінуў Алесь Адамовіч, былы старшыня СНК БССР, пра якога цяпер «Беларусь» зьмяшчае прачулыя нарысы. Там-жа загінуў этнограф Грыневіч — жывая энцыкляпэдыя Беларусі. Ішмат іншых беларусаў.

Лічуяклітаратар сваім абавязкам напісаць адпаведны артыкул у абарону тых беларусаў, што там загінулі, ад плявузганьня ўбогіх вульгарызатараў. Свой твор спадзяюся зьмясьціць у «Беларусе», бо для НРСлова гэтая тэма мае ўскосны характар, а потым, што галоўнае,—-

⁶¹¹ Новое русское слово. 8 сентября 1968.

⁶¹² Кнігарня рускай і савецкай кнігі ў Нью-Ёрку.

самая спэцыфіка апошняе газэты не дазволіць мне называць некаторыя рэчы іхнімі ўласнымі імёнамі, паставіць пункты над I.

Аб Салаўках у мяне не бракуе матар’ялаў. Перадусім — успаміны суродзічаў, зь якімі давялося сустрэцца на чужыне. Потым добрая кніжка Борйса Шыряева⁶'³ «Неугасймая лампада» — Ню Ёрк, Чэхаўскае выдавецтва — ейныя 405 старонкаў прысьвечаныя савецкай катарзе на Салаўках⁶'⁴. Маю таксама паміж маймі шматлікімі папкамі з выразкамі з пэрыядычнага друку адмысловую папку «Салаукі». А галоўнае, што маю — любоў да суродзічаў якія загінулі на Салаўках, і нянавісьць да іхніх катаў.

Шчыра зычуўсяго найлепшага.

Агульнае прывітаньне.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

9.9.68 г.

Саўт Рывер. Дарагі Спадар Запруднік!

Спадзяюся, што Вы атрымалі мой ліст ад 30.8.68 г. і паштовую бандэролю з двомя паасобнікамі «Советской Белоруссйй» ды з пачаткам артыкулу Вадзіма Круталевіча. А гэты самы ліст пішу, каб пазнаёміць Вас з копіяй майго адказу на апошні ліст Сп. Др. Тумаша.

Можая й памыляюся, але мне здаецца, што Сп. Др. Тумаш аж занадта праняўся некаторымі маймі колішнімі заўвагамі (магчыма, часам зьедлівымі — каюся) наконт леташніх абыходзінаў 450-годзьдзя беларускага друку. Цяжкаўвогулеабвінаваціцьмянеўнейкіхантыскарынаўскіх настроях — я толькі супраць перабіраньня меркі ў гэтай галіне. Мы ганарымся тым, што адзначылі аж 450-годзьдзе нашага друку, але ня менш, калі ня больш, маем гана-

⁶¹³ Барыс Шыраеў (1887—1959), расійскі пісьменнік. Адсядзеў 10 гадоў у Салавецкім лагеры. У час вайны супрацоўнічаў з Рускай вызваленчай арміяй Уласава. Напісаў таксама кнігу «ДП у Італіі» (1952). Блізкі сябра Б. Саланевіча.

⁶¹⁴ Кніга выдадзеная ў 1954 г.

рыцца з 50-годзьдзя Акту 25 Сакавіка. Між тым апошні апынуўся ў цяньку ад першага. Карацей кажучы — Сп. Др. Тумаш заслугоўвае з нашага боку падзякі й пашаны як выдатны скарыназнаўца, аднак не абавязкова, каб з гэтае прычыныўсе іншыя сталіся вылучна скарынаведамі.

Працую над артыкулам «Салаўкі вы, Салаўкі» (назоў умоўны) для «Беларуса». Каб удакладніць імя грамадоўца Гаўрыліка (у Панькова — Павал, у а. Льва Гарошкі — Язэп) нарэшце пазнаёміўся па тэлефону з нашым добрым Паслом Стагановічам, ад якога дазнаўся й пра шмат што іншае з гісторыі Грамады. Паводля некаторых дадзеных, у Салаўках загінуў Зьмітро Прышчэпаў і канчатковаўдакладніў, што там загінуўягоны заступніку Наркамземе — Алесь Адамовіч. Некаторы час на Салаўках пакутваў Гаўрыла Гарэцкі — родны брат Максіма Гарэцкага, але надысь чытаў у тамтэйшым друку ягокы артыкул. А можа гэта аднапрозьвішчнік?

Чыталі ў НРСлове мой артыкул «Горбатюкй в поход собралйсь»?Мяне цешыць, што, паводля маіх дадзеных, туды⁶¹⁵ трапляе значная колькасьць паасобнікаў пашыранае й тут газэты.

Шчыра зычу ўсяго найлепшага.

Агульнае прывітаньне.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

«Салаўкі вы, Салаўкі»⁶'⁶

Ходзіммы пад месяцам высокі.ч, А яшчэ пад ПІУ.

Тодар Кляшторны

Мы ўжо досыць прызвычаеныя да сталай завяртанскай хлусьні, і таму іхняя газэтка з падробленым назовам «Голас Радзімы» ня выклікае ў нас нічога, акрамя агіды. Аднак пакуль яшчэ жывыя, уважаем за свой аба-

⁶¹⁵ У СССР.

⁶¹⁶ Друкуецца паводле аўтарскага рукапісу. Газетная публікацыя: Віцьбіч, Юрка. «Салаўкі вы, Салаўкі!» ПБеларус. № 138. Кастрычнік 1968. С. 2.

вязак стпаць на абарону ад ганебнае маны нашых сьвятой памяці шматлікіх суродзічаў закатаваных балыйавізмам.

У№1041 кагадзе згаданага «Голасу Радзімы» зьмешчаны, відаць, наўмысыія на расейскай мове, артыкул «Соловкй вы, Соловкй», два аўтары якога — С. Клімковіч ды Т. Рэўтовіч, захапляючыся салавецкімі краявідамі w сучаснымі тамтэйшымі выгодамі для турыстых, пішуць: «I было радасным, што гэты поўны ласкі край пасьля стагодзьдзяў цемрашалу й няміласэрнасьці абдарвае людзей сваёй цудоўнай прыгажосьцю».

А далей растлумачваюць ды абураюцца: «Здаўна па Расеі йшла панурая слава аб Салаўках як аб турме, зь якой ня можна ўцячы. У сутарэньнях сабораў, казэмагпах крэпасных муроў і вежах нудзіліся сотні вязьняў што ня даспадобы прыйшліся царкве й царам. Сакрэтныя ізалятары, у якіх увязьнены ня ў стане быў выпрастацца, адчыняліся толькі тады, калі на мейсца памёрлага паступала чарговая ахвяра. I цяпер ужо даўно забытыя словы старой песьні:

Салаўкі вы, Салаўкі,

Дальняя дарога...

Сэрца ные ад нуды, На душы трывога».

Ну, навошта, «таварышы», гэтак брахаць чытачам простаў вочы? Ці вы спадзяецеся на тое, што ў народа благая памяць? Iняўжо менавіта за часы годнага пагарды расейскага царызму нарадзілася гэтая песьня, шырака пашыраная па гарадах і вёсках, паняволеных куды горшым адягорасейскім балыйавізмам?

Адпавядае праўдзе, што некалі пры царох тут зазналі гора асабліва нянавісныя ім змагары за народную волю, але... Астатнім тутэйшым вязьнем быў апошні кашавы атаман Запароскай Сечы Пётра Кальнішэўскі. Калі імпэратар Мікалай Першы яго, ужо 101-гадовага дзеда, памілаваў, дык ён адмовіўся ад царскай ласкі дый пахаваны тут, аб чым сьведчыць цяжкі каменны надгробак з паўсьцёртьш напісам⁶'⁷. А ў тысячаў

⁶¹⁷Пётра Кальнішэўскі — удзельнік руска-турэцкай вайны 1768-1774, сябра князя Пацёмкіна, пасля паразы Сечы ад царскіх войскаў на загад

паломнікаў якія пазьней і ўзімку, і ўлетку, і чыгункай, і пяхотай сьцякаліся з усіх бакоў былой Расеі сюды ў вядомы Салавецкі манастыр ня мелася з прычыны гэтага багамольля ні нуды на сэрцы, ні трывогі на душы. Нічога акрамя радасьці не вычувалі яны, пабачыўшы нарэшце ўвенчаныя крыжамі прыгожыя кумпалы ягоных старых старавечных сабораў, толькі пабожна чуліся, ушаноўваючы з глыбокай верай астанкі Салаеецкіх сьвяціцеляў вялебных Савація, Засімы й ГэрмашР¹⁸. He, усё-ж няў царскай Расеі нарадзілася гэтая сумная песьня.

Улетку 1922 г. часткова выгарэў галоўныў Салавецкім манастыры Спаса-Прэабражэнскі сабор, прычым загінула шмат каштоўных летапісаў і старадаўніх фрэскаў. Гэты выключны помнік рэлігіі, гісторыі й мастпацтва сьвядома падпаліў першы савецкі гаспадар паруганых Салаўкоў — Архангельскі Губвыканком, каб у часе перадачы іх другому гаспадару — «ОГПУ» — прыхаваць сьляды свайго рабунку тут золата й срэбра. А гэты іншы гаспадар адразу стварыў на Салаўках найбольш страшэнны ў СССР канцлягер, вядомы пад назовам «СЛОН», што бяз скарачэньня і ў перакладзе з мовы «старэйшага брата» азначае — Салавецкія лягеры асобнага прызначэньня. Сюды, у сутарэньні й казэматы, траплялі бяз усялякага суду — паводле пастановаў вярхоўнай калегіі «ОГПУ» або ейных мясцовых тройкаў па барацьбе з так

Пацёмкіна быў сасланы навечна ў Салавецкі манастыр. Указам імператара Аляксандра Паўлавіча ад 2 красавіка 1801 г. быў памілаваны. Магіла не захавалася, але існуе пліта з наступным надпісам: «Здесь погребено тело в Бозе почйвшего кошееого бывшей некогда Запорожской грозной Сечй казаков атамана Петра Кальншйевского, сосланного в сйю обйтель no Высочайшему повеленйю в 1776 году на смйренйе. Он в 1801 году no Высочайшему повеленйю снова был освобожден, но уже сам не пожелал оставйть обйтель, вкоей обрел душевное спокойствйе смйренного хрйстйанйна, йскренно познавшего свой вйны. Скончался 1803 года, октября 31 дня, в субботу 112 лет от роду смертйю благочестйвою, доброю».

⁶¹⁸ Заснавальнікі Салавецкага Спаса-Прэабражэнскага манастыра Савацій (t 1435), Засіма (| 1478) і Герман (fl479) Салавецкія. Агульнацаркоўная кананізацыя Савація і Засімы адбылася ў 1547 г. Памяць Германа ад 1992 г. адзначаецца на роўні з іхнаю памяццю.

званай контр-рэвалюцыяй. I ў тым-жа 1922 г. першых тутэйшых вязьняў, каля тысячы афіцэраў Белых арміяў чакістыя загналі на дзьве трухлявыя баржы, вывялі потым на буксіры ў мора ды разам з баржамі патапілі...

Аднак праўда, як кажа народ, ні ў полымі не згарыць, ні ў вадзе ня патоне —рана ці позна, але ўрэшцерэштаў выйдзе яна навонкі. Хоць штогод узімку каля паловы салавецкіх катаржнікаў, якіх агульная колькасьць увесь час, папаўняючыся новымі ахвярамі, хісталася паміж 10 і 25 тысячаў, гінулі ад шкарбункі⁶¹⁹, сухотаў і зьнясільваньня, хоць у 1926 г. тры чвэрткі іх вымерлі ад сыпнога тыфусу, хоць іх сотнямі растрэльвалі наАнзэрскім абтоку або ў Абакумавай шчыліне манастырскага муру ды ў ізалятарах гары Сякіркі — увесь сьвет дазнаўся й ведае пра жахі Салаўкоў. Цудам ацалелыя ад бальшавіцкіх катаў напісалі пра тутэйшыя людзкія пакуты дзясяткі кніжкаў. А паміж імі варта ў першую чаргу прыгадаць пгракладзеную на шэсьць эўрапейскіх моваў кніжку колішняга мясцовага гаротніка, слыннага Францішка Аляхновіча «Ўкіпцюрах ГПУ».

Былы палітычны вязень царскіх вастрогаў, выдатны наш драматург, перасьледуемы ўрадам Польшчы за нацыянальную справу, Францішак Аляхновіч даў веру савецкай прапагандзе, што ў БССР будуецца «Беларускі дом». Таму ў 1926 г. ён з адкрытай душой пераяжджае ў гэты самы «дом», дзе спачатку дастае разам з кветкамі пасаду дырэктара Віцебскага Дзяржаўнага тэатра, але праз месяц Маскоўская Лубянка абвінаваціла яго ў польскім шпіянажы і засудзіла на 10 год зьняволеньяя на Салаўках. Аж праз сем год Аляхновіча як польскага грамадзяніна гэпэўшнікі вызваляюць ад катаргі, каб усё роўнаў 1944 г. застрэліць яго праз сваіх агэнтаўу Вільні. Гэта была бальшавіцкая помста за праўдзівую кніжку, што абыйшла ўсю Эўропу, вытрымаўшы ў паасобных ейных краінах па некалькі еыданьняў.

У чэрвені 1925 г. у Польшчы дазволеная ўрадам Пястаўзьнікла, а потым моцна яе ўскаланула славутая Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада. Зьяўляючыся

⁶¹⁹ Скарбут, цынга (?).

натуралыіым працягам Беларускай Сацыялістычнай Грамады, якая паўстала ў 1903 г., яна ачоліла нацыянальна-вызвольны рух і змаганьне з польскім прыгнётам, што зьмяніў ранейшы расейскі. На працягу кароткага часу БСРГ займела блізу 120 тысячаў сяброў, згуртаваных амаль у 2000 гуртках. Спалоханы ейным ростам урад Пілсудзкага толькі ў пачатку 1927 г. з дапамогай камуністычных правакацыяў здолеў разграміць Грамаду. Працэс у Вільні над 56 галоўнымі абвінавачванцамі na справе БСРГ цягнуўся ад 22 лютага да 22 травеня 1928 г. і асудзіў ейнае чало — былых паслоў польскага сойму — ад 8 da 12 год суворага турэмнага рэжыму. Аднак неўзабаве й паступова яны бадай усе, ідучы сьледам Францішка Аляхновіча і як ён зпадманутыя байкай аб ленінскім самавызначэньні нацыянапьнасьцяў, трапілі ў СССР — адныя, вызваленыя па амністыі з турмаў, самыя патаемна перайшлі дзяржаўную мяжу, другія ў парадку абмену польскага ўраду з савецкімі вязьнямі. Але-ж іх, як таго Аляхновіча, спаткаў ягоны сумнылёс.

У 1949 г. зьявілася ў вольным сьвеце кніжка былога савецкага катаржніка, вядомага ўкраінскага літаратара С. Підгайнага «Нядастраляныя», у якой ёсьць адмысловы разьдзел «Беларусы на Салаўках»⁶²⁰, што бадай цалкам прысьвечаны грамадаўцам. Асабліва прачула прыгадвае аўтар Рак-Міхайлоўскага, Мятлу, Дварчаніна й Гаўрыліка.

Пра Сымона Рак-Міхайлоўскага ён піша: «На Салаўках ён трымаў сябе незалежна, працаваў на цяжкіх фізычных працах, скрозь і заўсёды падкрэсьліваў сваю нянавісьць да бальшавізму, да Масквы і ўрэшце неяк у 1936 г. трапіў у вадзін з, салавецкіх ізалятараў, дзе й загінуў».

Аб Пятру Мятле С. Підгайны згадвае: «Ён быў хворы на сухоты, кашляў, а рабіў на цяжкай ня пад сілу для яго працы. У выніку трапіўу Салавецкі шпіталь для так званых «дахадзягаў», адкуль увясну 1936 г. патаемна вынясьлі ягоны труп, а дзе пахавалі — ніхто ня ведае».

⁶²⁰ Гл.: Юрэвіч, Лявон. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью-Ёрк, 1999. С. 121-132.

Вялікае ўражаньне на аўтаразрабіў ІгнатДварчанін: «Бледны, з чорнай барадою, крыху згорблены, ён сваёю манэраю нагадываў прафэсара. Хоць і ня меў асаблівых сутычкаў зь лягерным ГПУ, тым ня менш ён таксама ў 1936 годзе трапіў у ізалятар, а пасьля пра яго больш нічога ня было чуваць».

Узрушваюць радкі С. Підгайнага, прызначаныя Язэпу Гаўрыліку: «Ён быў тыповым сялянскім настаўнікам. Высокі, русы, з рыжанькаю бародкаю на круглявым адкрытым твары з крыху кірпатым носам. Ад яго так і тхнула моцным беларускім дзядзькам. Але-ж у канцы 1935 г., калі я спаткаў яго на абтоку Малыя Зайчыкі, ён выглядаў дужа змучаным, ні з кім не размаўляў, штовечар выходзіў з бараку і, укленчыўшы за дзікаю заімшэлаю скалою, доўга маліўся. Адсюль, з Малых Зайчыкаў, яго й забралі ў ізалятар, адкуль ён так і ня выйшаў».

Тысячы беларусаў загінулі ў страшэнных пакутах на Салавецкай бальшавіцкай катарзе. Адныя зь іх, паміраючы, згадвалі Дзьвіну, другія Белавежу, трэція Нарач, чацьвёртыя Нёман, а ўсе разам — Беларусь. У сваёй пераважнай бальшыні гэта былі звычайныя сяляне й работнікі, аб якіх з сардэчнай цяплынёй згадвае Франціійак Аляхновіч: «...сустрэў двох землякоў родам зь Вільні, работнікаў шкляноў гупгы, былых грамадаўцаў. Зачараваныя міражам «сацыялістычнага будаўніцтва», яны перайшлі мяжу, перакананыя, што знойдуць тутп сваю другую — «работніцкую бацькаўшчыну», а знашйлі катаргу... Цяпер вочы іх расчыніліся, яны шкадавалі свайго кроку, клялі агітатараў, тужліва ўспаміналі родную Вільню».

Пад’яжджаючы да Салаўкоў завяртанскія пісакі сьпявалі пад гітару «Падмаскоўныя вечары», рыхтуючыся таньчыць трапака на касьцёх нашых братоў і бацькоў. А мы прыўспаміне аб тых незабытных Салаўках ськінем з галоваў шапкі ды, сашчаміўшы кулакі, памолімся абусіх пакутніках за Маці Беларусь, што паляглі тут у невядомых могілках, парослых быльнёгам. He, ня за царскія, а за бальшавіцкія часы нарадзілася гаротная народная песьня:

Салаўкі вы, Салаўкі, Дальняя дарога... Сэрца ные ад нуды, На душы трывога.

Юрка Віцьбіч.

19.9.68 г.

12.10.68 г. Саўт Рывер. Глыбокапаважаная Спадарыня Каханоўская!

Вельмі ўдзячны за Ваш добры ліст ад 7.10.68 г, як і за ветліва дасланыя Вамі фотастаты: «Прыкры твор» са «Зьвязды» ад 28.9.68 г. і «Ансамбль на плошчы Свабоды» зь «ЛіМ» ‘у ад 2.7.68 г. Даруйце, што крыху позьнюся з адказам — чарговая праца, асабістыя нядужасьці (хварэла жонка) зпрычыніліся да гэтага — прашу разуменьня й прабачэньня.

Мне хочацца на падставе артыкулу I. Элентуха з хлусьлівым назовам «Ансамбль на плошчы Свабоды» напісаць маленькі фэльетон «Гульня з падробленымі картамі». Запраўдны ансамбль на плошчы «Свабоды» (Высокае Места, Саборная плошча), які складаўся з трох помнікаў: Марыінская каталіцкая катэдра, Пятрапаўлаўская праваслаўная катэдра, ратуша — разбураны бальшавікамі. Сучасная катэдра (Сьвята-Духаўская царква), якую мае, паводля фотаздымку, на ўвазе I. Элентух, папершае, знаходзіцца ня ўласьне на плошчы «Свабоды», а на вуліцы Бакуніна, што йдзе ад яе да Сьвіслачы, падругое, катэдрай яна сталася толькі таму, што папярэдняя катэдра была падарваная ў 1936 г. аманалам, na-трэцяе, напярэдадні вайны цяперашняя катэдра была паруганая, і набажэнствы ў ёй аднавілі «бебурнацы» за часы вайны, па-чацьвёртае, яна, між іншым, не зьяўляецца аж занадта выдатным барокавым помнікам у параўнаньні з разбуранымі бальшавікамі. I г. д. і г. д. А ўвогуле — I. Элентуху трэба падпісвацца не — вучоным сакратаром Дзяржбуда БССР, a — шулерам.

«Прыкры meop» I. Агеіва яшчэ раз сьветчыць аб мужнасьці Васіля Быкава. Пэўне-ж каб Быкаў ня быў

пісьменьнікам вялікага таленту дык на ягоныя «памылкі» не зьвярталася гэтулькі ўвагі. Ягоныя праўдзівыя вобразы сьмяртэльныя для савецкіх стандартных штампаў. I хоць аднойчы Васіль Быкаў пад відавочным прымусам вылаяў і мяне грэшнага⁶²', але ад шчырага cap­ita паважаю яго.

Дзякую за добрую думку аб маім артыкуле «Салаўкі вы, Салаўкі», які, паеодля словаў Сп. Др. Cm. Станкевіча, ідзе ў наступным нумары «Беларуса». Мне прыемна, што ў імя ўшанаваў еыдатных беларусаў, якія пакутвалі або загінулі на Салаўках. Вось і наразе мне згадваюцца радкі з характэрнага твору Францішка Аляхновіча:

Якя памру, прабейце сэрцамне калам... і закапайце мой глыбока ў зялілю труп, ды камень, як гару, узваліце мне на гроб, каб устаць я ня могі..

болёс быў наш —мук доўгі, вечны шлях!

Кагадзе я зьвярнуўся да хаты з пошты, дзе паветранай поштай даслаў у «Божым Шляхам» нарыс «Бог і Бацькаўійчына», прысьвечаны 90-м угодкам ад нараджэньня Андрэя Зязюлі, што прыпадае на сёлеташні лістапад. У творы гэтым сьветлы вобраз вялебнага айца Апяксандра Астрамовіча я спалучыў з старажытным касьцёлам Унебаўзяцьця Богамаці ў Абольцах наАршаншчыне, які дасьледаваў у верасьні 1939 г. Дадаў адначасна і фотаздымкі з гэтага касьцёлу, у якім ён нейкі час сьвятарыў.

Каб ня сурочыць, але, дзякуй Богу, працую ды, наўсуперак старасьці, незгубіўяшчэ юнацкаеўспрымальнасьці й чульлівасьці да вакольнага. Дазвольце яшчэ раз падзякаваць Вам заўсё дасланае і адначасна еыказаць надзею на Вашую ветлівасьць у далейшым. Спадзяюся таксама ў часе чарговае тэлефоннае гутаркі пачуць Ваш жывы голас, які здаўна ведаю.

⁶²¹ Маецца на ўвазе ліст «Не вам беларусамі звашіа», падпісаны Рыгорам Барадуліным, Генадзем Бураўкіным, Васілём Быкавым, Анатолем Вярцінскім, Нілам Гілевічам, Іванам Пташнікавым, Барысам Сачанкам, Іванам Чыгрынавым. Гл. таксама: Юрэвіч, Лявон. Літаратурны рух наэміграцыі... С. 117-126.

Прашу, калі толькі лістуецеся, пераказаць маё найлепшае прывітаньне Спадарыні Арсеньневае, да якой заўсёды як да паэткі й чалавека стаўлюся з прыязьню й пашанаю.

Шчыра зычуўсяго найлепшага.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Я маю кніжку сьв. пам. П. Палягошкі, аб якой Вы прыгадваеце⁶²² ------------------------ яна не благая, але вычуваецца, што ейная «апрацоўка» належыць Янку Золаку. Таксама зьдзекам і з пэўнага Боскага запавету, як і з сьв. пам. Палягошкі, ёсьць спасылка на тое, што яна выдадзена парафіяй сьв. Ефрасіньні-Прадславы ў Саўт Рыверы, г. зн. а. Лапіцкім. У запраўднасьці яна выдадзена на грошы самога сьв. пам. Палягошкі, што засталіся паягонае сьмерці. Але Бог зь ім — з а. Лапіцкім.

Яшчэ раз усяго добрага.

Юр. Віцьбіч.

20.10.68 г.

Саўт Рывер Глыбокапаважаная Спадарыня Каханоўская!

Перадусім — ці не апрыкрыў я ўжо Вам сваймі лістамі? Даруйце, сте мушу скласьці вялікую падзяку за ласкава дасланы Вамі фотастат артыкулу В. Шытава «Одйн йз пятнадцатй» — з № 7 «Неману» за 1968 г. Ён для мяне вельмі й вельмі каштоўны ды бяз сумлеву зпатрэбіцца ў бліжэйшай будучыні.

Па-першае, ведаў і Кацярынінскую катэдру й Францішканскі касьцёл у Сянно, na-другое, у апошнім у канцы свайго кароткага жыцьця правіўБожую Службу а. Аляксандр Астрамовіч—Андрэй Зязюля, na-трэцяе, цешыць, што аўтар артыкулу зьняважліва падае на суд чытачоў ганебнае імя тамтэйшага Гэрастрата, разбуральніка гэтага цікавага касьцёлу — «бывшего первого секретаря райкомапартййЖуравкова», па-чацьвёртае, мне прыем-

⁶²² Палягошка, Пятро. Успаміны з жыцьця пад савецкай уладай і з пабудовы Беламорскага каналу. Нью-Ёрк, 1968. —91 с.

на, што галоўнаг пытаньне, парушанае ў гэтым артыкуле — супадае з маймі адпаведнымі творамі накшталт «Чаму ацалеў Новы касьцёл»⁶²³ і «Горбатюкй в поход собралйсь». Яшчэ раз дзякую.

Атрымаў заўчора ліст ад а. Язэпа Гэрмановіча, што мой нарыс «Бог і Бацькаўшчына», прысьвечаны 90-м угодкам ад нараджэньня Андрэя Зязюлі, мае друкавацца ў № 6 «Божым Шляхам». Дасылаю для ветлівага азнаямленьня копію майго ліста «Проіцальная песня», які сёньня кінуў у паштовую скрынку. А ўсё-ж гэта наш лось — у нас зь ім агульная Бацькаўшчына. Дарэчы, люблю лісты — яны мне нагаоываюць музычныя шкатулкі, якія з прычыны свайго невялічкага памеру патрабуюць, магчыма, ня менш працы, чым вытворчасьць арганаў. На чарзе, як пісаў Вам раней, фэльетон «Гульня з падробленымі картамі». Увогуле, каб ня сурочыць, знаходжусяў стане творчага ўздыму. Таму, між іншым, і задавольнены, што з 1.1.69 г. «Беларус» мае выходзіць двойчы намесяц. Калі дазволіць Бог, ладнеяшчэ пра што хочацца дый трэба напісаць.

Шчыра зычу ўсяго найлепшага Вам і Вашае сям’і ад мяне w мае сям ’і.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

12.11.68 г.

Саўт Рывер.

Глыбокапаважтая Спадарыня Каханоўская'.

Загадзя прабачце за турботы, якія Вам заўжды зпрычыняю. Вось і наразе маю да Вас вялікую просьбу ды спадзяюся на Вашую ветлівую дапамогу.

Сёньня напісаў фэльетон «Як махлюе «товаршц» I. Элентух», што зроблены на падставе ягонага артыкулу «Ансамбль на плошчы Свабоды»ў «ЛіМ» ‘е ад 2.7.68 г., фатастатякогаВымнеласкавадаслалі. Спадзяюся, калі буду жывы й здаровы, праз тыдзень-другі даслаць яго, паводле ранейшай ўмоўленасьці, Сп. Др. Cm. Станкевічу для сьнежаньскага, каляднага нумару «Беларуса». Дзя-

⁶¹³ Божым шляхам. № 3 (108). Травень-чэрвень 1968. С. 7—9.

кую за Вашую каштоўную дапамогу, што дазваляе, занядбаўшы пра сьціпласьць, спадзявацца й на наступную падтрымку. Калі ласка?

У часе апрацоўкі фэльетона вычуў патрэбу ў прозьвішчы рэдактара «Літаратуры і Мастацтва». Іўласьне таго ейнага нумару, дзе зьмешчаны артыкул I. Элентуха. А можа таксама Вам вядомыя прозьвішчы некаторых з тых суродзічаў, што пакутвалі ў будынку Сьвята-Духаўскае царквы (б. Бэрнардынскага кляштару), які за часы яжоўшчыны быў скарыстаны бальшавікамі пад турму. Пэўне-ж іхнія імёны можна будзе ўжыць толькіўтым выпадку, калі іхнія носьбіты адсутнічаюць цяпер, на жаль, паміж жывымі або апынуліся па-за СССР.

Шчыра зычуўсяго найлепшага ад мяне ймаіх.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Шкада мне Лявона Прокшу-Шэксьпірэнку — сумуе ў сваім чарговым артыкуле «Пад вэлюмам аб’ектыўнасьці» («Голас Радзімы», № 1051), што Юрку Віцьбіча не пашанцавала загадзя ўзяць за каўнер. А што датычыць К (лішэвіча), дык як трэба душэўна заламацца, каб з прачулымі аўтографамі дараваць свае кніжкі бібліятэцы Ільліча.

Яшчэ раз усяго добрага.

Юр. Віцьбіч.

20.11.68 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаная Спадарыня Каханоўская!

Вельмі ўдзячны за ветліва дасланую Вамі мне, паводле мае просьбы, інфармацыю аб балыйавіцкіх вязьнях у будынку Менскае Сьвята-Духаўскае царквы (былы Бэрнардынскі кляштар) ды аб складзе рэдакцыйнае калегіі сучаснага «ЛіМ»‘у, што зпатрэбілася мне для чарговае працы. Таксама шчыра дзякую за адбітак добрага вершу нашае Натальлі Арсеньневае.

I вялікадушна даруйце, што дарэмна турбаваў Вас. Мой фэльетон «Гульня з падробленымі картамі», які Сп. Др. Cm. Станкевіч прасіў мяне даслаць бяз адкла-

ду, ужоляжаўу пашпговае скрынцы, калі дастаў ліст ад Вас. Iможа гэтак лепш, бо прыгадваньнем імёнаў ня хочацца, крый Божа, пашкодзіць тым, што засталіся там.

А пра бадай незнаёмага «Н. Е.» Пашкевіча^62,1 і ўвогуле ня варта згадваць, бо ён яшчэ на гэтым пачне нажываць палітычны капітал —«вось, бачыце, як мяне «бебурнацы» лаюць».

Вы маеце рацыю, што ў мяне ёсьць, як той маўляў, сантымэнт да творчасьці Натальлі Арсеньневае. Праўда, я не падзяляю тую сэнтэнцыю, што адбілася ў трох апошніх радкох ейнага вершу, але зусім не абавязкова ў нашым вольным дэмакратычным сьвеце, каб сьветапогляды паасобных людзей паміж сабой супадалі, а тым балей у творчасьці літаратараў, паэтаў. Супроцьлеглы погляд на жыцьцё й на сьмерць аніяк не замінаюць мне ўважаць дасланы Вамі верш адным з найлепшых у творчасьці Натальлі Арсеньневае. Дзякую за гэты каштоўны падарунак⁶²⁵.

Шчыра зычу ўсяго найлепшага Вам і Вашае сям’і ад мяне і ад маіх.

Агульнае прывітаньне.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

Гульня з падробленымі картамі⁶²⁶

Раман пусьціў туман, а людзям здалося, што месяц узыходзіць.

Народная прыказка

Крый мяне Божа, дарагія суродзічы, ад таго, каб сумнявацца ў тым, што глянсавальнік савецкай рэчаіснасьці I. Элентух не зьяўляецца запраўды «ву-

“’Нічыпар Пашкевіч (1924—2003), паэт, крытык, журналіст, галоўны рэдактар газеты «Літаратура і Мастацтва» ў 1961—1969 гг.

⁶²⁵ Гл. пра верш у лісце да Рыгора Казака ад 22.11.68 г.

⁶²⁶ Друкуецца па аўтарскім рукапісе. Газетная публікацыя: Віцьбіч, Юрка. Гульня з падробленымі картамі. Фэльетон // Беларус. № 142. Люты 1969. С. 6.

чоным сакратаром Дзяржбуда БССР», як чорным па беламу падкрэсьліў ён пад сваім творам «Ансамбль на плошчы Свабоды», зьмешчаным у газэце «Літаратура і Мастацтва» ад 2.7.68 г. Пэўне-ж кагадзе адзначаны «вучоны» ў стане адрозьніць, напрыклад, гадзіньнік ад патэльні, а хрушча ад зязюлі. Аднак усё-ж ягоны загаловак нас спачатку, шчыра кажучы, зьбіў зпанталыку. Які гэта ансамбль на Менскай плошчы Свабоды мае ён на ўвазе. Ці ня гастралюе цяпер на ёй чырвонасьцяжны ймя генэрал-маёра Аляксандрава ансамбль песьняў Савецкай Арміі або ансамбль скокаў цывільнага грамадзяніна Ігара Майсеява? Ажна не. 1 паслухайце зараз, як той маўляў, сюды.

Здаўна ў Менску ягонае Высокае Места, вядомае пазьней пад назовам Саборнай плошчы, а цяпер зьіначанае на плошчу, даруйце, Свабоды, упрыгожваў архітэктурны ансамбль, надаючы ўсяму старажытнаму гораду ўтульны характар і беларускі калярыт. Ён складаўся з ратушы й катэдраў — Марыінскай каталіцкай і Пятрапаўлаўскай праваслаўнай. Пабудаваная ў 1635 г. ды пераробленая ў 1850 г. катэдра ймя апосталаў Пятра й Паўла была бальшавікамі ў 1936 г. падарваная аманалам. Катэдра ва ймя Унебаўзяцырі Найсьвяцейшай Дзевы Марыі, пабудаваная ў 1710 г., у 30-х гадох нашага стагодзьдзя ператварылася ў аўтагараж Белдзяржтранса, за часуДругой сусьветнай вайны яна цудам ацалела паміж суцэльнымі крушэньнямі, але ў 1953 г. Дзяржбуд БССР перарабіў яе ў Дом фізкультуры «Спартак», пасьля чаго гэты барокавы помнік рэлігіі й мастацтва адразу «прыняў пачварныя формы», як зусім слушна адзначыла тады «Літаратура і Мастацтва». Адноўленая ў 1851 г. зграбная мураваная ратуша з гадзіньнікам выгарэла ў выніку слыннага сталінскага загаду аб голай зямлі, і па вайне яе не адбудавалі, а зруйнавалі дарэшты. Зразумела адсюль, што ніякага архітэктурнага ансамблю на сучаснай плошчы Свабоды ў Менску больш ня існуе.

У сваім артыкуле «Ансамбль на плошчы Свабоды» I. Элентух вылучна й падрабязна затрымліваецца на выпадкова ацалелай Сьвята-Духаўскай царкве,

што сталася цяпер праваслаўнай катэдрай з прычыны разбурэньня ранейшай, як і на будынках бэрнардынскага жаночага кляштару насупраць яе. Дарэчы, не заслугоўваюць асаблівай увагі даволі плыткія разважаньні аўтара аб мастацкай вартасьці гэтых помнікаў, бо як архітэктурныя помнікі яны ўсё-ж значна ніжэйшыя ў параўнаньні зь бязьлітасна зьнішчанымі бальшавікамі царквойДабравешчаньня 12 cm. і шэдэўрам драўлянага царкоўнага дойлідзтва 17 cm. Чорнай Тройцай у Віцебску, Барысаглебскай царквой 12 cm. і велічнай рэнэсансавай Мікалаеўскай катэдрай 16 cm. у Полацку, драўлянай з каштоўным сьценстісам сынагогай 17 cm. і створанайу канцы 17 cm. дойлідамі Хвеськай і Ігнатам цудоўнай ратушай у Магілёве і г. д. і г. д. Зразумела, аўтар не згадвае аб тым, што за часы яжоўшчыны Сьвята-Духаўская царква ў Менску скарыстоўвалася пад турму, дзе, у дадатак пералюдненым «Пішчалінскаму замку» і сутарэньням ДПУ, гібелі найлепшыя сыны народу, якія потым бальшавікамі былі бяз жалю замардаваныя, а пазьней імі-ж пасьмяротна рэгабілітаваныя. Бракуе яму таксама мужнасьці прыгадаць, што Божую Службу ў гэтай урадам гвалтам закрытай сьвятыні аднавілі за часы вайны вернікі, знайшоўшы тамсама й старадаўні абраз Менскай Богамаці, які савецкімі «вучонымі» перахоўваўся ў дрывотніку пры музэю, хоць як патрон Менску ён адбіўся на ягоным колішнім гэрбу. Пасьля ўсяго гэткага круцельства няма нічога дзіўнага ў тым, калі «товарйгц» I. Элентух дакаціўся да ўрэшцерэштаў і да голага фальшу.

Сьвята-Духаўская царква й будынкі бэрнардынскага жаночага кляштару знаходзяцца не на плошчы Свабоды, як спрабуе пераканаць чытачоў I. Элентух, а на вуліцы імя Бакуніна, ці колішняй Кузьмадзем ’янскай, што ідзе ад гэтай плошчы да зьнішчанага Дзяржбудам БССР гістарычнага Замчышча на ўзьбярэжжы Сьвіслачы. Таму той назоў, які I. Элентух абраў для свайго артыкулу, нагадвае нам вылучна гульню з падробленымі картамі.

Юрка Віцьбіч.

18.11.68 г.

22.11.68 г. Саўт Рывер.

Дарагі Рыгор Казак'.

Удзячны за Ваш ветлівы ліст ад 30.10.68 г., а таксама за добрыя зычэньні. Даруйце за спазьненьне з адказам — замінаюць у гэтай галіне нядужасьці ды праца, але цешуся, што наразе яшчэ, дзякуй Богу, у стане спалучаць іх.

Пад працай у дадзеным выпадку разумею вылучна пюлькі сваю, літаратарскую. Ужо два гады, як не працую на фабрыцы дый не шкадую аб гэтым — Вы таксама дазналіся некалі аб смаку фабрычнага хлебу. А можа яйня маю рацыі — прынамсі, у душу ніхто мне тут ня лез, як калісьці на маскоўскіх заводах. Таму й ня згадваю злым словам тутэйшыя фабрыкі, якія далі мейсца й чужынцам.

Аднак усё-ж ад усяе душы спачуваю Міколы Цэлешу, зь якім маю сталае ліставаньне. Ад 5-ае раньні да 6-ае ўвечары ён па-за сваёй сьціплай ньюёркзкай кватэрай, працуючы ў 45 мілях ад Нью Ёрку ды зарабляючы ... 60 даляраў на тыдзень. Да гэтага трэба дадаць, што за плячыма ў яго 68 год і дзьве складаныя апэрацыі на працягу аднаго леташняга году, што ён самотны, што жыве паміж партарыканамі, якія ўжо абрабавалі яго на 100 дал., і г. д., а я ўсё-ж у сваёй сям ’і, у неблагой кватэры, не бракуе мне на пражыцьцё, чуюся душэўна задавольненым ад свае літаратарскае працы. Дзякую Богу заЯгоную ласку дамяне.

Дазвольце перайсьці цяпер да справы, якая тут некаторых зьбіла зпанталыку Маю на ўвазе артыкул Л. Прокшы «Пад вэлюмам аб ’ектыўнасьці», зьмешчаны ў № 1051 «Голасу Радзімы». Пэўне для, як той маўляў кваліфікаваных чытачоў адразу зразумела, што гутарка ў Шаксьпірэнкі-Прокшы ідзе npa К (лішэвіча), які з прачулымі аўтографамі, дзе прыгадвае «дарагога» Ільліча, даслаў Менскае Кніжніцы сваю кульгавую «Каліну», а гэтым увогуле паставіў пад вялікі сумнеў свой статус палітычнага эмігранта і амэрыканскага грамадзяніна. Але 2—3 тутэйшыя чытачы спрабавалі пераканаць мяне ды іншых, што Л. Прокша меў наўвазе...

К (руійыну). Ці ня іідзе гэтая гульня са зьменай адрасоў ад Клішэвіча, што трапіў як у нерат? А можа й сам Л. Прокша з правакацыйнай мэтай падаў толькі адну літару, пад якую можа трапіць і Кавыль? Ня ведаю, але вырашыў пазнаёмшь Вас з гэтым.

Атрымаў надысь верш Натальлі Арсеньневае, прысьвечаны сьв. памяці Б. Вержбаловіч. Хоць і не падзяляю апошнія радкі гэтага твору, а ўласьне

Жыцьцё — нішто, як сьмерць, а сьмерць — жыцьцё!

I годзе.

але ў нашым вольным сьвеце зусім не абавязкова, каб паасобныя сьветапогляды паміж сабой супадалі, а тым балей у творчасьці літаратараў, паэтаў. Гэтая разьбежнасьць аніяк не перашкаджае мне ўважаць гэты верш адным з найбольш моцных у творчасьці Натальлі Арсеньневае, да паэзіі якой здаўна маю, як той маўляў, сантымэнт. Прыемна, што асабістае zoprf²⁷ не заламала ейныя цудоўныя .магчымасьці, і дашлі ёй Божа ўсяго добрага.

Шчыра зычу Вам і Вашай Спадарыніўсяго найлепшага ад мяне й маёй сям ’і.

Пішэйе, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віг]ьбіч.

9.12.68 г.

Саўт Рывер. Дарагі Спадар Доктар Станкевіч!

Дасылаю адначасна фэльетон «Пайшоў Пятрок бяз парток», які, у тым выпадку, калі ён увогуле Вам спадабаецца, мае друкавацца ў студзеньскім нумары «Беларуса». Ёсьць у мяне некаторыя заўвагі, што датычуць ягонага зьместу.

А можа хто-небудзь з пурытанаў запытаецца — ну навошта згадваць пра жонку Лявона Прокшы-Шаксьпірэнкі — «пісаціліху»? Калі ён, плявузгаючы на сьв. пам. генэрала Францішка Кушаля, спрабуе забрудзіць

⁶²⁷ 23 сакавіка 1967 г. памерла нявестка Н. Арсенневай, Наталля Кушаль (Шчаглова).

Рыгор Казак і Уладзімір Сядура

нашую Натальлю Арсеньневу, дык няхай паспрабуе ceae-ж зброі. Зь імі, на мой погляд, трэба гаварыць на іхнай-жа мове. Чапаў ён таксама ня аднойчы й майго бацьку.

Далей — хоць пленум праўленьчя ССП БССР адбыўся ў сёлетнім кастрычніку, але я наўмысьля паставіў — у леташнім кастрычніку — бо твор прызначаецца для нумара «Беларуса», датаванага ўжо 1969 г.

А ўвогуле сьпяшаюся жыць — ужо ў 1969 год залез. Дзякуй Богу за ўсё. Прашу Вас напісаць мне аб атрыманьні Вамі гэтага фэльетону

Шчыра зычуўсяго найлепшага.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

Пайшоў Пятрок бяз партокЛ³

Ня меў Саўка клопату, жонкуўзяў.

Народная прыказка

— А ўсё-ж мне дужа шкада яго, небараку.

— Гэта каго менавіта? — зацікавіцеся вы.

— I ці ня сорамна вам, ягамосьці? — адкажу пытаньнем на пытаньне. — Хіба-ж вы пра яго дагэтуль нічога ня чулі? Ён-жа пісьменьнік інтэрнагіыянальнага значэньня, проста Байрану кум, Бальзаку сват, а Беднаму Дзем ’яну аж кроўны швагер. Яго яеўзабаве, далібог-жа, узнагародзяць прэміяй братоў Ганкураў, Нобеляўскай, Сталінскай, Ленінскай і нават той, якую аздабляе знакамітае імя несьмяротнага Лукаша Бэндэ. Ягонае гучнае прозьвішча нададуць гарадам і млынам, лазьням і гацям. А ўрэшце-рэштаў ужо будуецца да 50-годзьдзя БССР трохпавярховы параплаў, што мае рэйсаваць па Сьвіслаччы, паміж Ляхаўкай і Пярэспай, нясучы з гонарам свой пышны назоў: «Лявон Прокша-Шаксьпірэнка».

— Дык зь якое рацыі нам яго тагды шкадаваць? — зноў сумняваецеся вы.

— А каб вас, даруйце на слове, вераб'і ўбрыкнулі. Як у хату трапіш толькі праз сенцы, гэтак і фэльетон ня існуе без запеўкі. Вось цяпер і дазвольце, калі ласка, перайсьці да самае бягучае справы.

У № 1040 «Голасу Радзімы» ягоны галоўны і адказны рэдактар Лявон Прокша-Шаксьпірэнка ў сваім сацыялістычна-рэалістпычным артыкуле «Рамантыкі будуць заўсёды», прысьвечаны калгасу «Расея», што на ... Случчыне, сам аб сабе піша гэтак:

«На разьвітаньне я рашыў падарыць дзяўчатам экзэмпляр сваёй новай аповесьці. Валя зірнула на вокладку:

— А ўмяне такая кніжкаўжо ёсьць.

— Нічога, — адказаў я крыху зьбянтэжана. — Усё-ж я вам яе падару.

⁶²⁸ Друкуецца паводле аўтарскага рукапіса. Газетная публікацыя: Віцьбіч, Юрка. Пайшоў Пятрок без парток. Фэльетон // Беларус. № 141. Студзень 1969. С. 6.

I толькі калі Валяўбачыла подпіс, зразумела, штояна гаворыць з аўтарам.

— О, дзякую, — адказала, — я ўпершыню бачу пісьменьніка.

Я быў ня менш усхваляваны, што ўбачыў свайго чытача і пачуў ад яго добрае слова. Герой маёй аповесьці «Ці варта было жаніцца»⁶²⁹ таксама рамантык, які паехаў на вёскуў трыццатыягады. Iвосьунаш час такія-ж рамантыкі ідуць у жыцьцё, уносяць новыя адносіны да працы, пашыраюць пасяўныя плошчы, каб больш было хлеба і каб быў ён дзешавейшым. Веру, рамантыкі будуць заўсёды».

Прашу прабачэньня за гэтую даўжэйшую за старэцкую пугу самарэкляму, але затое яна цалкам характарызуе аўтара, які праз акуляры падробленае сарамяжлівасьці сам зь сябе не нацешыцца, што наўсуперак сваім літаратарскім магчымасьцям належыць да саюзу савецкіх пісьменьнікаў БССР. Праўду кажучы, мне асабіста ён сваю кніжку «Ці варта было жаніцца» з каштоўным аўтографам чамусьці не даслаў, хоць, дарэчы, і нашым эміграцыйным сталам загадвае. Таму прыпушчаю, ійто яна аўтабіяграфічная і, магчыма, ягоная жонка («пісаціліха») нагадвае не Лявоніху— душу ласкавую, аКсантыпў³⁰. Аднак Маркс-Энгельс зь ім — няхай ужо марцовыя кавалеры цешацца з таго трагічнага загалоўку. Вось затое нешта іншае — ну навошта ажу 1968 г. гэтак захапляцца з тых «дваццаціпягртысячнікаў» 30-х гадоў³', што гвалтам, нібы быдла, заганялі сялянаў у катасы? Дзеля чаго блытаць гайдукоў з рамантыкамі? Нават сам Сталін, дык і той спачатку нацкаваў іх на працоўны народ, а потым ад іх-жа адмовіўся ў сваім артыкуле з крывадушным назовам «Замарока ад посьпехаў»⁶³².

⁶²⁹ Прокша, Леанід. Ці варта было жаніцца. Мінск, 1968. — 258 с.

⁶³⁰ Ксантыпа — жонка Сакрата, сінонім жонкі з благім характарам.

⁶³¹ Рабочыя, скіраваныя ў вёску на гаспадарча-арганізацыйную працу ў час калектывізацыі і раскулачвання. У лістападзе 1929 г. Пленум ЦК ВКП(б) прыняў пастанову пра накіраванне для працы ў вёсках 25 тысяч рабочых.

⁶³² Артыкул Сталіна «Головокруженне от успехов» быў надрукаваны ў газеце «Правда» 2 сакавіка 1930 г. У ім, у прыватнасці, крытыкаваліся «перегнбы на местах», дапушчаныя пры гвалтоўнай калектьівізацыі

Але найбольш мяне ўразіў лёзунг, калі даць веры аўтару, сучасных тамтэйшых хлебаробаў: «Праз пашырэньне пасяўных плошчаў да дзешавейшага хлебу!» Сьпярша здалося мне — згаладаўся, відаць, нябог з прычыны 51-годзьдзя Кастрычніка. Потым думаю — ці не займеў ён, крый Божа, які-небудзь ухіл ад генэральнае лініі партыі і ўраду? Слоў няма, з дапамогай Канады, ЗША, Аўстраліі, Францыі, Аргэнтыны і г. д. у СССР цяпер пазбавіліся чэргаў на хлеб, але разам з тым жабрацкія авоські⁶³³ заўжды трымаюць напагатове. I дзе-ж той, гадаю, Салігорск зь ягонымі камбінатамі па здабычы калійных соляў? Бо хіба-ж вылучна праз пашырэньне, а не праз угнаеньне палёў ляжыць шлях да таннага хлебу? Каюся, людцы добрыя, не прасачыў я за ім сваячасова, пусьціў яго самапасам.

1 што-ж вы думаеце, дарагія суродзічы? He пасьпеў яшчэ наш Лявон Прокша-Шэксьпірэнка спажыць калгасныя лаўры са свайго запаветнага скарбу «Ці варта было жаніцца?», у Менску адбыўся пленум праўленьня ССП БССР, на якім, між іншага, склаў справаздачу Янка Брыль. I вось замест таго, каб, засланіўшыся далоняй ад суседзяў шапнуць на вуха завяртанскаму правадыру Лявону сёе-тое пра ягоныя памылкі, гэта значыцца, каб ён без адкладу подбегам пабег у ЗАГС ды разжаніўся, дык той нястрымны, як Мао маўляў рэвізіяністы Брыль з высокае трыбуны ды прыўсіх бязпартыйных грамадзянах зь.мяшаў кагадзе згаданы выраб з балотам, залічыў яго да макулятуры ды бадай параіў выкінуць яго на сьметнік. А яшчэ ў дадатак газэта «Літаратура і Мастацтва» ад 6.11.68 г. падала тую контррэвалюцыйную прамову да ведама шырокіх чытацкіх колаў. Ня йнакш, як у шапку сьпіць Галоўлітбел, згубіў балыйавіцкую пільнасьць.

Авохці-ж мне! А што-ж цяпер майму гаротнаму Лявону ды рабіць? А дайце-ж рады, дабрадзеі! Толькі й засталося яму тае радасьці, што ён не самотны,

^бззЦікава, што ўжо напрыканцы 1960-х, калі Віцьбіч пісаў гэты тэкст, авоська атаесамлялася з дэфіцытам і лічылася неадменным атрыбутам савецкага побыту.

бо балазе той-жа самы неспагадлізы Янка Брыль адначасна на горкі яблык зьбіў «роман» ягонага першага дружбака дажывотнага сялькора Паўлы Кавалёва⁶³⁴ «Падзеньне Хвядоса Струка»⁶³⁵. А няўжо-ж запраўды не паданьне, але замест таго высмактанага з гэпэушнага пальца «бебурнацы» Хвядоса ды Паўлюка зь Лявонам? Га?! А як-жа цяпер нашаму рамантыку Лявону зірнуць у даверлівыя вочы сьціплае Валі, якой ён, паводля ягоных словаў, гвалтам навязаў сваю матрыманіяльную кніжку, ламаючыся пры тым быццам той блін гарохавы⁶³⁶? Вось праз тое самае мне й дужа шкада яго, небараку. Э-эх, трапна адзначыў наш народ у сваёй прыказцы — Пайшоў Пятрок бяз парток — каб, дадам, напісаць нам усім на пацеху новую аповесьць «Ці варта было нарадзіцг{а», дзе ён зноў давядзе, што нямаў БССР зводу на рамантыкаў.

Юрка Віцьбіч 9.12.68 г.

15.12.68 г. Саўт Рывер. Дарагі Рыгор Казак'.

Вельмі ўдзячны за Вашыя ветлівыя лісты ад 8 і 11.12.68 г. Добра, што своечасова атрымаў апошні, бо меўся, паводле Вашае просьбы ў першым, даслаць Вам выразку артыкулу Л. Прокшы «Пад вэлюмам аб ’ектыўнасьці», зьмешчанага ў № 1051 «Голасу Радзімы». Між тым сам рыхтуюся на падставе яго напісаць для «Беларуса» фэльетон «Не цяляці ды ваўка спаймаці», дзе хачу выказаць сваё спачуваньне Лявону Прокшы-Шаксьпірэнку, што яму не пашанцавала, аб чым ён сумуе, узяць да вайны Юрку Віцьбіча за каўнер. Адусяе душы шкадаяго, небараку. Вось чамумне й самому патрэбны гэты ягоны опус.

⁶³⁴ Павел Кавалёў (1912—1995), пісьменнік, журналіст, ад 1955—галоўны рэдакгар «Вожыка», з 1967 да 1972 — галоўны рэдактар «Полымя».

⁶³⁵ Кавалёў, Павел. Падзенне Хвадоса Струка. Мінск, 1967. — 232 с.

⁶³⁶ 3 гароху нібыта бліны не атрымоўваюцца, таму выраз азначае—штосьці няўцямнае, незразумелае, недарэчнае.

Брудныя плёткі аб тым, што К. з кагадзе прыгаданага артыкулу гэта, маўляў, не Клішэвіч, а Крушына, выходзяць з тутэйшых БЦРаўскіх колаў, на сродкі якіх Кліюэвіч і выдаў тыя дзьве кніжкі⁶³⁷, што пазьней з прачулымі аўтографамі даслаў Менскае кніжніцы імя «незабытнага» Ільліча. Гэтыя-ж самыя мэцэнаты з прычыны свае местачковае тупаватасьці ня ў стане зразумець, што Клішэвіч іх таксама ладне забрудзіў самым фактам свайго флірту з катамі, а таму любым коштам спрабуюць абараніць яго ад цалкам ім заслужанае ганьбы.

А цяпер дазвольце перайсьці да Вашае заўвагі: «Тры тыдні я прабыў у Тэнэрыфе⁶³⁸. Дзякаваць Богу, я маю яшчэ магчымасьць бачыць сьвет і адпачываць пад паўдзённым сонцам. Магчыма, хто і пазайздросьціць гэтаму. Але, ці варта?».

Ад душы цешуся за Вас як за свайго добрага старага знаёмага, што Вы ўжо ладне год як маеце адмысловую для інтэлігэнтнага працу ў Радыё Свабода, а таму магчымасьць «бачыць сьвет і адпачываць пад сонцам». Але, бачыць Бог, ні на каліва не зайздрошчу Вам, бо цалкам задаволены і ўдзячны Богу за тое, што маю. Перакананы я таксама ў тым, што Мікола Цэлеш, аб цяжкіх жыцьцёвых варунках якога я пісаў Вам у сваім лісьце ад 22.11.68 г., толькі пакрыўдзіцца, калі з гэтае прычыны Вы або хто-небудзь іншы выкажа яму сваё спачуваньне.

Хочацца думаць, што гэтыя Вашыя адпачынкі ў найлепшых для гэтага ўмовах бадай кампэнсуюць тыя прыкрыя страты, калі, як Вы пішаце: «У напружанай атмасфэры губляецца здароўе і псуецца добрае стаўленьне да людзей». Ад сэрца жадаю Вам пазбавіцца й пэсэмістычных настрояў якія, даруйце, пры параўнаньні зь цяперашнім жыцьцём таго-ж самага Міколы Цэлеша для мяне не зусім зразумелыя.

Ня злуйцеся за шчырасьць.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

⁰⁷ Клішэвіч, У Далячынь. Саўт Рывер, 1964. — 71 с.; Клішэвіч, У. Васіль Каліна: паэма. Лёндан, 1965. — 166 с.

⁶³⁸ Тэнэрыфэ — папулярная турыстычная выспа ў Канарскім архіпелагу.

26.12.68 г.

Саўт Рывер.

Глыбокапаважаная Спадарыня Каханоўская'.

Вельмі й вельмі ўдзячны за дасланы Вамі мне адбітак артыкулу У. Чантурыі «Рэшткі замка ў Смальянах» з «ЛіМ» ‘у ад 5.12.68 г. Ужо паклаўяго ў падмурак, спадзяюся, добрага нарысу, прызначанага «Божым Шляхам». Дасылаю адначасна для ветлівага азнаямленьня копію майго ліста da Сп. В. Пануцэвіча, у якім акурат парушаецца пытаньне з гэтым цікавым помнікам нашае старадаўнасьці.

Таксама ўдзячны за адбітак артыкулу А. Стука «Гаворыць Мінск!» з № 11 «Нёман»‘у за 1968 г. Паводля «товаршца» Стука я разам зь іншымі «огнем й мечем» упарадкаваў фашыстоўскі лад на Беларусі. Між тым, за часы вайны я ніколі ня меў пры сабе нават ірэвальверу, хоць часам, магчыма, ён не зьяўляўся залішнім. Алеўсё-ж прыемна, што я даўся ім у знакі, іхняя нянавісьць мяне маральна падтрымлівае ў старасьці.

Усе раней за розныя часы Вамі дасланыя адбіткі таксама больш чым патрэбныя й цяпер толькі чакаюць адпаведнае, фігуральна кажучы, іскры, каб трапіць у «вытворчасьць». Асабліва мяне абурае наданьне там годнасьці «вялікага сына беларускага народа» Канстантыну Заслонаву, што пэўна тлумачыцца «рвенйем» калябарантаў, і гэтаўтой час, калі самыя гаспадары — расейцы (Г. Лйньков «Война в тылу врага»⁶³⁹) мянуюць яго «коренным москвйчом».

Таму даруйце, што зьвяртаюся да Вас з чарговай просьбай ды спадзяючыся на Вашую ветлівасьць, калі толькі час ды ахвота дазволяць Вам ейнае выкананьне. Зь лісту Рыгора Казака ад 11.12.1968 г. ведаю, што «Зьвязда» (на жаль, ён не падае дату) у сёлеташнім кастрычніку зьмясьціла артыкул Лявона Прокшы «Пад вэлюмам аб’ектыўнасьці», у якім, між іншым, згадваецца й маё імя. За тыя-ж часы той-жа артыкул перадала ў эфір Стукава рэдакцыя. Ці не трапляўся Вам гэты артыкул і ці ня зможаце Вы даслаць мне агоны адбгтак?

⁶³⁹ Лнньков, Г. Война в тылу врага, Москва, 1948. — 455 с.

А можа Bau таксама вядомая й дата перадачы яго менскім радыё? Каліласка. He захаваю ад Вас, што з гэтай просьбайя 16.12.68 г. зьвяртаўся да Сп. Запрудніка, але прыпушчаю, што яму бракуе часу.

Прабачце за клопаты.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

Шчыра зычу ўсяго найлетйага.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Спадабаўся мне малюнак нашае цудоўнае Cm. Тамары⁶’^>0, рэпрадукаваны на атрыманае мной ейнае павіншавальнае карткі. Гэта запраўднае і вялікае мастацтва. Прашу Вас пры нагодзе пераказайь ёй маё найлепшае пажаданьне на шляху далейшых пошукаў і посьпехаў.

Яшчэ раз зычуўсяго добрага.

Юрка Віцьбіч.

4.1.69 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаная Спадарыня Каханоўская!

Удзячны за Вашыя два лісты, адбіткі артыкулаў «Пад вэлюмам аб’ектыўнасьці» з «Голасу Радзімы» і «Народны скарб» з «ЛіМ» ‘у, а таксама№ 11 «Беларусі». Вы пытаецеся — ці маю я № 11 «Полымя» — на жаль, не, спадзяюся на Вашую ветлівасьць.

Даруйце, што зьбіты зпанталыку Рыгорам Казаком, прымусіў Вас перагледзіць «Зьвязду» за кастрычнік. Я ўвогуле астатнім часам пачаў ставіцца да сяго-таго зь ягонае інфармацыі аб жыцьцімюнхэнскіх беларусаўзь некаторым недаверам, але вось тут памыліўся. Прыпушчаю, што нехта з тамтэйшых беларусаў «пажартаваў» зь яго, бо, як на мой погляд, усё-ж сяброўская атмасфэра ўмюнхэнскаіі сэкцыі Радыё Свабода адсутнічае. А можа ў апошнім і ўся гісторыя яе палягае, але Бог зь Lui. Увогуле — прабачце.

Шчыра зычуўсяго найлепшага Bau і Вашай сям ’і.

⁶⁴⁰ Мастачка Тамара Стагановіч-Кольба, прафесійны псеўданім — Ст. TaMapa.

Агульнае прывітаньне.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Прыкра пра гэтае асабістае пісаць, але да маіх хворых з прычыны благое цыркуляцыі крыві ног далучылася яшчэ левая рука. Ногі, праўда, баляць толькі ў часе хадзьбы, а рука ўвесь час. Дзякуй Богу, хоць фізычны боль благі хаўрусьнік у творчасьці, аднак канчаю для «Беларуса» артыкул «Замест помніку асінавы кол», прысьвечаны сёлетняшняму 60-годзьдзю ад нараджэньня Канстанціна Заслонава. Тут мне прыдаўся і адбітак з «БСЭ»⁶⁴' аб ім, які Вы ветліва даслалі.

Яшчэ разусяго добрага.

Юр. Віцьбіч.

Канстанцін Заслонаў — заміж Кастуся Каліноўскага⁶⁴²

«Боя Табе спад шыбеніцы кажу, Народзе, што толькі тады зажывеш шчасьліва, калі над Табой ужо маскаля ня будзе».

Яська Гаспадар спад Вільні

Паміж савецкіх сьвятых, абразы якіх аздабляюць сабой покуці бээсэсэраўскіх калябарантаў, адно з найбольш пачэсных месцаў займае Канстанцін Заслонаў кананізаваны Сталіным яшчэ за часоў вайны. Дарма, што ягонае, значна перабольшанае «змаганьне» ўглыбокім заплеччы няўплывала на агульнырух франтоў дыў лістападзе 1942 году, каля вёскі Купаваць на Сеньненшчыне, скончылася ад цалком ім заслужанае кулі Беларуса. Цяпер яно там усяляк разьдзьмухваецца, у гонар яго складаюцца псальмы і акахвісты, перад ім кураць фіміям.

3 3

Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Мінск, 1969-1976.

Віцьбіч, Юрка. Канстанцін Заслонаў — заміж Кастуся Каліноўскага II Беларус. № 142. Люты 1969. С. 2.

Гэтак Заслонаў пры жыцьці ўзнагароджаны прэзыдыюмам Вярхоўнага Caeemy СССР ордэнам Леніна й пасьмяротна санам гэроя Савецкага Саюзу. Я.му прысьвечаны алілуйныя кінафільм «Канстанцін Заслонаў»⁶⁴³ ды пад тым-жа загалоўкам п ’еса⁶^, шматлікія творы мастацкае літаратуры, музыкі, малярстпва й скульптуры. Ягонае ймя старымі вэтэранамі ў галіне стварэньня культаў накінутае вуліцам і калгасам, школам і клюбам, перадусім — чыгуначнаму дэпо ў Воршы. Створаны адмысловы дом-музэй Заслонава. А ўрэшцерэштаў, на моцы пастановы ўраду БССР, у тэй-жа нашай старадаўняй Воршы, каля станцыі, пастаўлены яму памятнік, на якім ён, увачавідкі для тубыльцаў і турыстых, суздром увасабляе тыповага камуністычнага ідала. Аднак усяго гэтага тамашнш хвалыйыўнікам гісторыі здалося замала, і яны імкнуцца да таго, каб байкай аб ягоным паходжаньні зьняважыць нацыянальнае пачуцьцё годнасьці беларускага народу.

Засакрэчаныя ўкладальнікі кніжкі «Беларуская ССР» (Масква, 1957), на ейнай 335-й бачыне, між рознага іншага, сьветчаць: «Загінуў легэндарны беларускі гэрой~ Канстанйін Заслонаў». У нагу з кагадзе згаданымі ананімамі крочайь I. Краўчанка, М. Раманоўскі й Т Хадкевіч, паведамляючы на бачынцы 143-яй свайго зборніку «Беларуская Савейкая Сацыялістычная Рэспубліка» (Менск. выданьче Акадэміі Навукаў БССР, 1958) пра нейкіх «партызанаў, якімі кіраваў гэрой беларускага народу Канстанцін Заслонаў». Ім у кніжцы «Непакорная Беларусь» (Масква, 1963), на ейнай 72-ой бачынцы, падтаквае таксама гэрой Савецкага Саюзу У. Лабанок: «У гэтым баю загінуў верны сын беларускага народу адважны Канстанцін Сяргеевіч Заслонаў». I гэтак далей, і гэтак далей. А пра завяртанцаў на чале зь іхным правадыром Лявонам Прокшам-Шаксьпірэнкам ужо й га-

⁶⁴³ «Канстанцін Заслонаў» — кінастужка 1949 г.

^М4П’еса Аркадзя Маўзона «Канстанцін Заслонаў», у 1949 г. спектакль атрымаў Дзяржаўную прэмію СССР. Пастаўлены па ягоным сцэнары фільм атрьгмаў Дзяржаўную прэмію СССР 1950 г.

⁶⁴⁵ Тут і далей вылучэнні Ю. Віцьбіча.

варыць няма чаго. У № № 890, 972 і 985 свае газэціны «Голас Радзімы» залічаюць Заслонава да Беларусаў хоць адначасна, відаць, наўмысыія й не падаюць, які ўласьне куточак Беларусі ён, як той маўляў, ашчасьлівіў сваім зьяўленьнем на сьвет.

Каб дапамагчы лабанком і прокшам удакладніць месца нараджэньня Заслонава, — хай ведаюць маю ласку! — я зьвярнуўся сьпярша да «Вялікай Савецкай Энцыкляпэдыі», у 16-м піоме якой, на бачыне 482-й і знайшоў зацемку аб ім, але ў ёй няма ніводнага слова аб ягоным быццам беларускім паходжаньні дый наагул, пэўне дыпляматычна, зусім ня згадваецца, скуль ён родам. Затое вельмі шчыра разьвязвае гэтае пытаньне, дражлівае для патрыётаў з былога Сталінскага прашпэкту, энкэвэдэшнік з маскоўскае Лубянкі Г. Лінькоў, ськінуты з парашуту ў пачатку вайны ля возера Палік у Бярэзінскім запаведніку, каб правакацыямі й тэрорам прымусіць беларускі народ змагацца за зьмену фашыстаўскага хамута на балыйавіцкі. У сваёй кніжцы «Вайнаў тыле ворага» (Масква, 1956), на ейнай 546-й бачынце, ён чорным па белым адзначае: «Заслонаў, Андрэеў, Дубаў, Якушаў, Воранаў, Чорны, Гарасімаў, Цьвяткоў, Аляксейчык, Топкін і іншыя партызанскія камандзеры былі карэннымі масквічамі».

Іхай сабе завяртанка Ала Сямёнава^М6ў сваёй кульгавай на ўсе чатыры нагі кніжыцы «Ішлі ў паход партызаны...» (Бібліятэчка газэціны «Голас Радзімы»), Менск, 1958) спрабуе на бачынцы 18-ай даводзіць, што — «гэта былі не агенты Масквы». Той-жа пасыіядоўны расеяц і абаронца крамлёўскае праўды Лінькоў выяўляе ейную нязграбную хлусьню, калі прыгадвае ніжэй на тэй-жа 546-ай бачынцы:

«Маскоўскія камуністыя былі ня толькі ў нашых аддзелах. Сотні дэсантных групаў, сфармаваных з масквічоў дзейнічалі ў іншых месцах: на Беларусі і Ўкраіне, у Ленінградзе й Калінінскай вобласьцях. У тыле ворага маскоўскія камуністыя камандавалі аддзеламі w брыгадамі, арганізаванымі зь мясцовага жыхарстпва».

⁶⁴⁶ Ала (Альбіна) Сямёнава (нар. 1938), пісьменніца.

А каб тая камсамолка Ала, што, дарэчы, усе капелькі падабрала ад свайго настаўніка самога Васіля Піліпавіча Раманоўскага⁶⁴⁷, канчаткова зразумела, якім парадкам камандзеры заслонавы прымушалі Беларусаў стацца ім падпарадкаванымі партызанамі, раю ёй перагарнуць 290—291-ыя бачынкі тае кніжкі Г Лінькова. Паводле ягоных словаў, калі масквічы падарвалі на чыгунцыля аднае вёскі, паблізу Налібоцкае пушчы, нямецкі эшалён, ейныя жыхары запыталіся ў іх, куды-ж ім падацца, бо:

«Тут напрадвесьніпарашутыстыязМасквы некалькі эшалёнаў перакулілі. Ну, а Немцы пасьля таго шмат якія вёскі разам зь людзьмі папалілі, калі толькі хто схавацца не пасьпеў. Адзіную нашую вёску пакінулі, таму што паблізу крушэньня ня было. А цяпер-жа што намрабіць?

— Вы ўжо самі паклапаціцеся, шпго вам рабіць — ці ў лес пайсьці, ці ў вёсцы застацца», — адказалі ім зьдзекліва масквічы й пачулі горкі адказ:

— Э-эх, кажаце, саміпаклапаціцеся... Аякклапаціцца, калі мы самі даўно ўжо вырашылі, як нам жыць ды што рабіць, а вы нашую сялянскую пастанову крыж-накрыж перакрэсьлілі ды на сьметнік шпурнулі».

Дык нашто нам, Беларусам, ушаноўваць памяць маскаля Канстанціна Заслонава⁶'¹⁸? Змагаўся ён не за нашую волю, а вылучна за тое, каб мы ўзноў трапілі пад прыгон Расеі. Таму й заслугоўвае ён ад Беларусаў, і тым больш з прычыны свайго сёлетняга 60-годзьдзя, толькі асінавага кала на магілу. Няма дагэтуль на Беларусі памятніка славутаму Кастусю Каліноўскаму, а затое рукамі запраданцаў будуе Масква памятнік сваім кроўным сыном —розным суворавым ды заслонавым.

Юрка Віцьбіч

⁶⁴⁷ Васіль Раманоўскі (1918-1992), доктар гістарычных навук, аўтар кніг «Супраць фальсіфікацыі гісторыі савецкага партызанскага руху» (Мінск, 1962) і «Саўдзельнікі ў злачынствах» (Мінск, 1964).

⁶⁴⁸ Насамрэч Канстанцін Заслонаў нарадзіўся ў в. Асташкаў Цвярской губерні Расіі.

8.7.69 г Саўт Рывер. Дарагі Доктар Станкевіч!

Заўчора давялося мець прыемную гутарку з нашым Спадаром Запруднікам, які ў часе сваіх адведзінау Саўт Рыверу ветліва завітаў да мяне. Ад яго дазнаўся пра г. зв. фэльетон «Сон у руку», фотаадбітак якога ён мне спакінуў. Пасьля азнаямленьня з гэтым «творам» дазвольце моцна паціснуць Вам рукуў адзнаку свае вялікае пашаны да Вас і пагарды да нашых агульных ворагаў. Шчыра зычу далейшых посьпехаў у змаганьні з прыгнятальнікамі нашае Бацькаўшчыны.

А мяне на гэты раз ня амінуў Л. Абэцэдарскі ў завяртанскай кніжцы «У святле неабвержных фактаў»⁶⁴⁹. Як заўжды, чуюся вельмі ўсьцешаным ад іхнае чарговае ўвагі. Дасылаю адначасна вытрымкі з маіх ранейшых твораў, якія сьветчаць. што Юрка Віцьбіч ненавідзіць ня людзтва, як запэўнівае чытачоў Абэцэдарскі, а бальшавікоў — ворагаў людзтва. Штыхом і крывёю, а не пяром і чарнілам меўся я пісаць пра змагароў Вяліскага паўстаньня, а зусім не гісторыю Беларусі, як сьцьвярджае ў наўмысьля перакручанай цытаце Абэцэдарскі. Нават мову цытаты ён падрабіў гэтак няўдала, што ўжыў зусім неўласьцівыя нашай мове й мне формы — «чарніламі» і «кроўю». Ведаю, што Спадар Запруднік рыхтуе яму адказ, што датычыць усяе кніжыцы, у якой ад гістарычнага круцельства аж мроіцца ў вачох. Хочацца ймне адказацьяму на старонках добрага «Беларуса».

Ня ў стане таксама амінуць тут артыкул «Яшчэ адна прадажная душа..», прысьвечаны Масею Сяднёву Грэшны чалавек — ня вычуў я да пакрыўджанага ў ім ані спачуваньня, ані даверу, ані, тым больш, пашаны. Вельмі магчыма, што аўтарам — «Платон Ліпскі» — зьяўляецца Ўладзімер Клішэвіч. Па-першае, ён зарабляе сабе такім чынам права на зварот у БССР, аб чым ужо склаў раней заяўку завяртанцам у цыклю вершаў «Трымайцеся вы роднае зямлі». Па-другое, аж занадта «азна-

⁶⁴⁹ Абецадарскі, Лаўрэнці. У святле неабвержных фактаў. Мінск, 1969. — 110 с. (Бібліятэчка газеты «Голас Радзімы»).

ёмлены» з жыцьцём мюнхэнскіх радыёбеларусаў праз жонку Дудзіцкага, якую прыгарнуў да сябе, калі тая ў Блумінгтоне пратурыла Уладзіка з хапгы. Па-трэцяе, варожа ставіцца да Сяднёва пасьля таго, як той (зь лісту П. Манькова) публічна зьмяшаў з балотам ягоную паэму «Васіль Каліна». Па-чацьвёртае, вельмі характэрнае параўнаньне носа Сяднёва з кубкам Дыяніса⁶⁵⁰ для паэты, які спэцыялізаваўся на перакладах з антычнагрэцкае паэзіі. Па-пятае, выраз «Божа ты мой, як гэта страшна!» зьяўляецца ўлюбёньш для Клішэвіча яшчэ з тых часоў, калі давялося разамзь ім працаваць у баураў ва Усходніх Прусах. Іг. д., і г. д.

Аднак, шануючы Ваш час, трэба й пра кропку ведаць.

Шчыра зычуўсяго найлепшага Вам і Вашым адмяне і маіх.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты. Спадзяюся таксама, што Ваш намер разам зь сям ’ёй наведаць мяне не згубіў сваёй актуальнасьці — мару аб ягоным ажыцьцяўленьні.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

8.7.69 г.

Саўт Рывер.

Дарагі Спадар Запруднік!

Калі толькі добра Вас зразумеў дык Вы маецеся пісаць скрыпт, прысьвечаны кніжцы Л. Абэцэдарскага — вельмі прашу Вас пазнаёміць мяне зь ім. Дарэчы, зьдзіўляе, чаму гэты бальшавіцкі папіхач ня зьіначыў сваё нацдэмаўскае, ці нават бебурнацаўскае прозьвішча, што паходзіць ад «абэцэды», на — Абэвэгэдараў. Хачу ад душы параіць яму гэтае. На Азбукіна — слоў няма, ня можна, бо Аз і Букі выразна засьветчаць аб ягонае сымпатыі да царкоўнікаў. Але Маркс-Ленін зь ім!

Шчыра зычуўсёго найлепшага.

Прашу пераказаць мае прывітаньні Сп. Сп. Каханоўскай і Адамовічу.

Дасылаю для ветлівага азнаямленьня копіі некаторых маіх лістоў.

⁶⁵⁰ Дыяніс — у старажытнагрэцкай міфалогіі бог віна.

Пішэце, калі ласка пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Дык збанкрутавала ў часе візыты да мяне філязафічная канцэпцыя а. Януса Пятроўскага з апэляцыяй «а табе ня сорамна?» да сумленьня ката, і асабліва пасьлятаго, яктутэйшыДомінусХамаБрут⁶⁵¹, аўласьнеГаспадар Нікандра Мядзейка, маючы на ўвазе заўтрашніх замахаўцаў, яго суцешыў і загнаў апошні цьвік: «Будзьце спакойны. Па сто даляраў кожнаму як прыпаяюць, дык нішто сабе»⁶⁵².

А ў дадатак ён яшчэ дакладна падрахаваў колькі аплявухаў за апошні месяц ахвяравалі тутэйшыя зарубежнікі адзін аднаму ў залях «Шака»⁶⁵³. Ды прыгадаў таксама, як гістарычная Люба (адна з колішніх нявестаў Палікарпа Манькова й Міхася Сенькі) у часе царкоўнага пікніку крычэла а. Сьвятаславу Каўшу: «Ты маё дзявоцтва зглуміў».

Таму а. Янус адразу накіраваўся простым маршрутам да сваіх Сіракузаў, ня гледзячы нават у той бок, дзе шырака разьлегся «Белэр-Менск»⁶⁵⁴. I я ад усяе душы ўсьцешыўся, бо думаў ня пра яго, a пра нашага тэрарыстага Кастуся Акулу, які акрамя штрафу (у лепшым выпадку) атрымаў бы забарону на нявызначаны тэрмін уезду ў ЗША. Ёсьць-жа вялікая розьніца паміж дэманстрацыяй на ЭКСПО 67⁶⁵⁵ і плянаванай дэманстрацыяй на «Белэр-Менск».

Яшчэ раз усяго добрага.

Юрка Віцьбіч.

⁶⁵¹ Бурсак Хама Брут — герой аповесці М. Гогаля «Вій».

⁶⁵² Гл. тлумачэнне гісторыі ў лісце да Кастуся Акулы ад 23.07.1969 г.

⁶⁵³ Заля «Шакаў» — месца спатканняў, правядзення мерапрыемстваў беларусаў у Саўт-Рыверы.

⁶⁵⁴ «Белэр-Менск» — беларускі грамадскі адпачынковы цэнтр у ЗША.

⁶⁵⁵ Маецца на ўвазе Сусветная выстава 1967 г. у Манрэалі, падчас якой Касіу сь Акула раскідваў улёткі з антысавецкім і прабеларускім зместам. Быў арыштаваны канадскай паліцыяй. Гл.: Сьветка. Беларускія антысавецкія брашуры на ЭКСПО-67 //Беларус. № 125. Верасень 1967. С. 6.

22.7.69 г. Глыбокапаважаны Доктар Станкевіч!

Дасылаю на дзень раней, чым умовіліся па тэлефону, артыкул «Выкрунтасы фельчара Абэвэгадарава» і спадзяюся бачыць яго на старонках наступнага, падвойнага № добрага «Беларуса». Можа тоё-сёе ў ім і не пазбаўленае пернасьцяў, але, па-першае, сьвядома ўжываю іх заўсёды ў часе сутычкаў зь імі, а, па-другое, яны — абэвэгэдаравы — ня заслугоўваюць далікапінага падыходу з нашага боку, бо, акрамя рознага інгйага, вешаюць на насусіх сабакаў. Калі не памыляюся, дыкЛойдДжордж⁶⁵⁶ зусім, як на мой пагляд, слушна заўважыў: «3 канібаламі трэба гаварыць на мове канібалаў».

Шчыра зычу ўсяго найлепшага Вам і Ваійай сям ’і ад мяне і маіх.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Па-расейску — «Солоухйн»⁶³⁷ — а таму я й не скараціў «у» пры перакладзе. Хочацца думаць таксама, штоў цытаце Абэцэдарскага, унікнуўшы аўтаматычнае праўкі, застануцца расейскія формы «чарніламі» і «кроўю», бо йнакш зьнікае сэнс майго далейшага.

Яшчэ раз усяго добрага Юр. Віцьбіч.

⁶⁵⁶Дэвід Лойд Джордж (1863-1945), прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі ў 1916-1922 гт. Дарэчы, у даваенны час у савецкіх фельетонах быў папулярным героем — не менш за Чэмберлена.

⁶⁵⁷ Уладзімір Салаухін (1924—1997), расійскі празаік і паэт.

Выкрунтасы фельчара Абэвэгэдарава⁶⁵³

Замест рэцэнзіі Дрыжэце ў падклецьці Калі науловы мы выйдзем! Усіх болей на сьвеце Сабак ваўкі нянавідзяць.

Ул. Салаухін

«Усьвятле неабвержных фактаў» — гэтакая безапэляцыйная шыльда пышна аздабляе сабой кволую кніжыцу Л. Абэцэдарскага, выдадзеную сёлета завяртанскай газэцінай «Голас Радзімы» ў колькасьці аж 30 тыс. паасобнікаў. Паводля запэўняньняў аўтара, яна, прысьвечаная, нібы, аб 'ектыўнаму агляду гісторыі Беларусі ды накіраваная супраць ейных, быццам, фальсіфікатараў, падякімі ёнмае наўвеце нацдэмаў і «бебурнацы», бояны, як на ягоны погляд, — «звычайна для «доказу» сваіх выдумакужываюць махлярскі прыём». Адсюль падсавецкім чытачам застаецца толькі права на выснаў, што сам Лаўрэн Сямёнавіч Абэцэдарскі ў сваёй навуковай працы больш сумленны за Пампею — жонку Юлія Цэзара, таму што тая, ня ў прыклад аўтару, ня была падкутая марксізмам-ленінізмам, а з гэтае прычыны й ня выявіла сваячасова клясавага ворага Публія Клодыя Пульхэра⁶⁵⁹. Аднак пачакайце, калі ласка, з дачасяымі высновамі.

Акурат на старонцы 5-ае свае кніжыцы Лаўрэн Сямёнавіч, як пюй маўляў уласнаручна падкрэсьлівае:

«Адзін з такіх наймітаў амэрыканскіх і заходнягэрманскіх імпэрыялістаў якісьці Шчарбакоў, ён-жа Віцьбіч, ён-жа Стукаліч, аднойчы выбалтаў у эмігранцкай газэтцы сваё чалавекаяенавісьніцкае жаданьне пісаць «гісторыю Беларусі не пяром і чарніламі, а штыхом і кроўю».

⁶⁵’ Друкуецца паводле аўтарскага рукапісу. Газетная публікацыя: Віцьбіч,

Юрка. Выкрунтасы фэльчара Абэвэгэдарава. Заміж рэцэньзіі // Беларус.

№ 147-148. Ліпень-жнівень 1969. С. 8.

⁶⁵⁹ Публій Клодый Пульхер (Publius Clodius Pülcher) — рымскі дэмагог, быў выратаваны ў свой час ад пераследу жонкаю Цэзара, сваёй каханкай, але пазней стаўся ворагам Цэзараў.

Перадусім, бадай ня ведаў дагэтуль Юрка Віцьбіч, што ён, даруй, Божа, хоць і адзіны, але траісты ў асобах. Потым справа тут нават і няў тым, што «найміт амэрыканскіх і заходнягэрманскіх імпэрыялістаў» Юрка Віцьбіч дзевятнаццаць год, аж пакуль ня дастаў пэнсію па веку, адпрацаваў дзеля кавалку хлеба штадзённага як звычайны работнік на амэрыканскіх заводах, бо, дарэчы, яму да гэтага й ня прызвычайвацца — гараваў ён калісьці дзесяць год на маскоўскіх заводах, пазьней досыць часу ў баўраў і на тартаках Нямеччыны, а ўвогуле ягоны работніцкі стаж ні да параўнаньня з працоўным стажам перш-летйага, тамтэйшага, з крывавымі мазалямі ў сваім жыцьці незнаёмага сакратара райкома партыі. Далей, сутнасьць таксама ня ў тым, што Юрка Віцьбіч адразу насьцярожыўся, пабачыўшы ў кагадзе згаданай цытаце зусім не ўласьцівыя беларускай мове, а значыцца іяму, расейскія формы «чарніламі» і «кроўю» ды прыгадаў палымяныя радкі Янкі Купалы, прызначаныя Маскве:

Чужак, дзікун, крывёю ўпішысь сьвежай, Запрог цябе ў няволю, ў батракі, I тваю маці-бацькаўшчыну рэжа, Жывую рве на часьці, на кускі⁶⁶⁰.

Справа палягае вылучна ў тым, што ня толькі мова цытаты накінутая Юрку Віцьбічу, але і ейны зьмест падробляны Лаўрэнам Сямёнавічам, які скарыстаў тут, гаворачы ягонымі-ж словамі, «махлярскі прыём».

У№ 49-50 (435-436) заі958год вядомаеўсім беларусам на чужыне добрае w каштоўнае газэты «Бацькаўшчына» зьявіўся вялікі артыкул Юркі Віцьбіча «Сорак год таму паўсталі Вяліжане», які канчаецца так:

«Прыйдзе той час, калі ня чарнілам, а крывёю, ня пяром, а штыхом мы напішам гісторыю Вяліскага паўстаньня і ўзжвялічым ягоных змагароў».

А задоўга перад тым, у сваёй кніжцы «Вяліскія паўстанцы»⁶⁶' ён-жа больш дакладна абгрунтаваў тую самую запаведную чадзею:

⁶⁶⁰ Верш «Свайму народу».

⁶⁶¹ Віцьбіч, Юрка. Вяліскія паўстанцы. Геньдзікаўскія змагары. Бэрлін, 1944, —31 с.

«У маёй памяці, якая ніколі ня забывае нявыказных пакутаў нашага вялікага беларускага народу, успгаюць побач з Паўлюком Нілёнкам і Маркай Сінічанскім, Грамабоям і Зацерыным сьветлыя вобразы трох братоўафіцэраў Жыгалавых, «барона Кіша», Воранава, Абэрона, Музыкантава, Асташэнкі і многіх іншых камандзіраў вяліскіх паўстанцаў⁶⁶². Ня чарнілам, а крывёю, не пяром, а штыхом трэба пісаць аб іхніх гэраічных учынках. Усе яны загінулі ў змаганьні. I мы ня заплачам над імі. Нямаў нас сьлёз. Мыўшануем іх памяць тым, што, працягваючы іхняе змаганьне, насыплем над іхнім прахам курганы з бальшавіцкіх касьцей».

На крыві беларускага народу ператварылі бальшавікі абуджаную Актам 25 Сакавіка Беларусь у дзяржаўны эрзац — БССР. Прыгадайце зь любоўю й пашанай да іхніх змагароў Вяліскае паўстаньне 1918 г., Парэцкае 1918 г., Расонскае 1918 г., Невяльскі мяцеж 1918 г., Мірскае паўстаньне 1919 г., Нясьвіскае 1919 г., Дабранскае 1919 г., Кармянскае 1919 г., Слуцкае 1919 г., Гомельскі мяцеж 1919 г. на чале з Стракапытавым, Рэчыцкі мяцеж 1919 г. на чале з Саладухіным, «Койданскую Народную Рэспубліку» 1920 г. на чале з Паўлюком Калечыцам, Слуцкі Фронт БНР 1920 г., Мсьціслаўскую сялянскую дэманстрацыю 1921 г., Панькоўскабудзкае паўстаньне 1929 г., Бяшанковіцкае 1930 г., Барысаўскі работніцкі галодны бунт 1933 г. і йшт, шмат іншых. Памятайце таксама вечнае славы найбольш вядомых антысавецкіх партызанаў, як — Юрка Моніч, Лукаш Семянюк (Барысаўшчына), палкоўнік Дзяркач-Адамовіч («Зялёны Дуб», Палесьсе), Фульгур-Ільлін, Анушчанка, Ардын, Волкаў, браты Сялязьнёвы (Віцебшчына), «князь Сярэбраны» (Смаленшчына), Чырвонец, Прымачок (Магілёўшчына), Жылінскі (Меншчына), Папёнак (Полаччына) і бяз ліку другіх. Ня забывайма тож ніколі пра сьмерць зацкаваных і замардавачых чэкістамі

⁶⁶² Па каментары да імёнаў і назваў, звязаных з паўстаннямі, адашлем да смаленскага, 2007 г., выдання кнігі Юркі Віцьбіча «Антыбалыпавіцкія паўстаньні і партызанская барацьба на Беларусі», грунтоўна пракаментаванай гісторыкам Алесем Пашкевічам.

Цішкі Гартнага, Усевалада Ігнатоўскага, Апеся Чарвякова, Міколы Галадзеда, Зьмітро Прышчэпава, Юркі Лістапада, Язэпа Лёсіка, Вацлава Ластоўскага, Сымона Рак-Міхайлоўскага, Ігната Дварчаніна, Міхася Hapo­ma, Уладыслава Галубка, Міхася Зарэцкага, Уладзімера Жылкі, Алеся Дудара, Уладзімера Хадыкі, Максіма Гарэцкага, Платона Галавача, Васіля Каваля, Сымона Баранавых ды яшчэ сотняў тысячаў сыноў нашага паняволенага народу, што зьяўляліся ягонай адзобай. I гэтак скрозь праз усё панаваньне бальшавікоў на Беларусі — кроў, кроў, кроў.

А цяпер маю гонар зьвярнуцца да высокашаноўных суродзічаў з просьбай самым зрабіць на падставе кагадзе пададзеных мной цытатаў ветлівы выснаў. Ці запраўды Юрку Віцьбічу, як сьцьвярджае ў перакручанай вытрымцы Л. Абэцэдарскі, уласьціва чалавеканянавісьніцтва, і таму менавіта ён, быццам, заклікаў пісаць гісторыю Беларусі беларускай крывёю? Hi ў якім разе не — чую ваш аднамысны адказ. Няма на сьвеце большых ворагаў людзтва, а перадусім нашага беларускага народу, як маскоўскія бальшавікі, і таму мой шляхетны намер пісаць гісторыю беларускіх змагароў крывёю іхніх катаў — маскоўскіх бальшавікоў — сьветчыць толькі й вылучна аб вялікае любові да людзтва й Маці-Беларусі.

Адсюль зусім для яго як для зпрактыкаванага вульгарызатара, натуральна, калі ўсё наступнае ў сваёй кніжцы Лаўрэн Сямёнавіч, злоўлены ў самым пачатку яе за руку на гарачым учынку, наўмысьля перакруціў. Пры гэтым ён нават ня ўзяў пад увагу, што паводля пададзеных Lu спасылкаў на крыніцы чытач потыму стане сам увачавідкі пераканацца, як, напрыклад, зьіначаны аўтарам на расейскі капыл годны бязьмежнае пашаны Ўладзімер Пічэта — вытрымкі зь ягонае капітальнае манаграфіі «Белоруссйя йЛйтва 15—16вв.»⁶⁶³ (стар. 656 і 715), выхапленыя з агульнага кантэксту гэтак, каб прыхаваць ад шырокага кола чытачоў што выснавы

⁶⁶³ Пнчета, В. Белоруссня н Лнтва XV—XVI вв.; нсследованйя по нсторші

соцнально-экономнческого, полнтнческого н культурного развнтня. Москва, 1961. — 812 с.

акадэміка Пічэты аб ролі беларусаў у Вялікім Княстве Літоўскім супрацьлеглыя поглядам Л. Абэцэдарскага ўягонай прапагандовай кніжыцы.

Тое-ж круцельства датычыць і спасылкі на 9-ы том «Россйй» Сямёйава⁶⁶'¹ — «Верхнее Прйднепровье й Белоруссйя» — дзе на старонцы 537-ае прыгадваецца каля вёскі Прыбыткі на Гомельшчыне векавая хвоя «Шыбеніца», вядомая ў народзе пад гэткім назовам з тае прычыны, што яе «паны калісьці выкарыстоўвалі для пакараньняў». А чаму-ж ня згадаць, спаслаўшыся на 395-ю старонку таго-ж тома тае-ж «Россйй», што дагэтуль на Беларусі існуе мянушка «мсьціслаўскія недасекі», боў 1654 г. «Всея Велйкйя, Малыя й Белыя Русй царь й самодержец» Аляксей Міхайлавіч у часе «Трубецкае рэзьні»⁶⁶⁵ вымардаваў бяз малага ўсіх мсьціслаўцаў? I калі жывое сумленьне беларускага народу, наш Нацыянальны Прарок з уласьцівай яму сілай гнеўна пісаў:

Адзін з захаду груган, А другі з усходу Прыляцелі на сяло На чужую шкоду⁶⁶⁶, дык папіхачу Масквы Л. Абэцэдарскаму гэткая аб’ектыўная гістарычная праўда невядомая.

Увогуле аж мроіцца ў вачох ад нязьлічоных памылак, падрахаваць якія ня дасьць рады ня толькірэцэнзэнт, але й кампютэр⁶⁶⁷. Нават ня чарнілам, а памыямі пісаная гэтая кніжыца, якой больш адпавядае назоў «У цемры падробляных фактаў». Пэўне-ж не карыстаецца яна там пашанай і даверам з боку шматпакутных чытачоў ды відавочна супярэчыць урачыстай заяве самога Л. Абэ-

^6М Жнвопнсная Россм: отечество наше в его земельном, нсторнческом, племенном, экономнческом н бытовом значеннн. Под обідей редакцней П. П. Семенова. С-Петербург, 1881—1901.

⁶⁶³ Маецца на ўвазе аблога Мсціслаўля ў 1654 г.

⁶⁶⁶ Пачатак верша Янкі Купалы «Груганы».

⁶⁶⁷ Адно з нешматлікіх сведчанняў зацікаўленасці Віцьбіча навакольным светам, не датычным беларусікі. Першы электронны камп’ютар у Амерыцы, Епіас, з’явіўся ў 1946 г. У 1951 г. Урад ЗША ўзяў на ўзбраенне камп’ютар Univac. А ў 1969 г., калі Віцьбіч пісаў гэты тэкст, Дэпартамент абароны пачаў распрацоўку інтэрнэту (Arpanet).

цэдарскага: «Гістарычная навука ня церпіць хлусьні» (стар. 110), калі зпатрэбіўся аж занадта алілуйны артыкул В. Маскаленкі «Достойная отповедь» у «Советской Белоруссйй» ад 12.7.69 г., але дапаможа ён аўтару ня больш, чым мыліцы кульгаваму.

I нарэшце мне застаецца выказаць Лаўрэну Сямёнавічу сваё шчырае спачуваньне з прычыны ўжыцьця ім пагарджальнага займеньніка «якісьці» ды зьняважальнага дзеяслову «выбалбатаў» у дачыненьні дамяне — шараговага работніка й пісьменьніка, недабітага бальшавікамі нацдэма і ўзвышэнца. Гэтыя зьмяншальныя тэрміны, падмацаваныя ім яшчэ спасылкамі на розныя свае ганарлівыя тытулы й высокія годнасьці, накшталтп — загадчык кафедры гісторыі БССР БДУ імя Ул. Леніна, докгпар гістарычных навукаў, прафэсар, член-карэспандэнт Акадэмііпедагагічных навукаўСССР іг. д. іг. д., сьветчыць толькі аб вельмі хваравітым комплексу вышэйшасьці, пашыраным, як нідзе болый на зямлі, у дзяржаўна капітпалістычным, клясавым СССР. I пэўне-ж аніякае зайздрасьці ніхто ў вольным сьвеце да гэтых балесных адзнакаў ня вычуе. Яны, па-першае, зусім не супадаюць з навуковым коштам кніжыцы, а па-другое, ахвяраваныя, бяз сумлеву, адвеку й дагэтуль імпэрыялістычнай Масквой за ўгодніцтва перад ёй. 1 таму нас зусім ня зьдзівіць, калі ў гонар 100-годзьдзя ад дню нараджэньня Леніна Лаўрэн Сямёнавіч як вернаподданы гайдук чырвонае матухныРасеі зьменіць урэшце-рэштаў сваё нацдэмаўскае, аможа й зусім «бебурнацаўскае» прозьвішча — Абэцэдарскі — што паходзіць ад гэрэтычнае ў савецкіх умовах добрае беларускае «абэцэды», на цалкам сугучную ягонаму калябаранцкаму становішчу «фамйлйю» —Абэвэгэдараў.

Юрка Віцьбіч.

22.7.69 г.

23.7.1969 г.

Саўт Рывер Дарагі Спадар Запруднік!

Вельмі ўдзячны за дасланы Вамі цікавы скрыпт аб кніжцы Л. Абэцэдарскага, а таксама за фотаадбітак з «Советской Белоруссйй» артыкулу В. Маскаленкі «До-

стойная отповедь», прысьвечанага ўхваленьню тае-ж самае кніжыцы, якую, між іншым, ён вельмі трапна называе брашурай.

У сваю чаргу дасылаю для ветлівага азнаямленьня копію майго артыкулу «Выкрунтасы фельчара Абэвэгэдарава», які сёньня кінуўу паштовую скрынку для «Беларуса» паводля просьбы Сп. Др. Cm. Станкевіча. Пэўна-ж Вы ведаеце, што Сяднёўу Саўт Рыверы, дзе затрымаўся ў a. М. Лапіцкага, а гэта вельмі характэрна. Цяпер для ўсіх зразумела, з чаго благаславенства ён ператварае белсэкцыю «Свабоды» ў Мюнхэне ў зарубежніцкую партыйную пляцоўку. Да мяне, з чаго цешуся, Мося не завітае ■— ужо ладне часу таму паміж намі паўсталі вялікія разьбежнасьці.

Шчыра зычуўсяго найлепшага.

Прашу пераказаць маё прывітаньне агульным знаёмым.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Даруйце за клопаты — спадзяюся атрымаць № 5 «Беларусі».

А якая цудоўная рэч — паэма Міколы Гусоўскага «Песьня пра зубра» — нават чымсьці нагадвае яна й «Гаявату»^6М і «Калевалу»⁶⁶⁹.

Яшчэ раз усяго добрага.

Юрка Віцьбіч.

23.7.1969 г.

Саўт Рывер. Дарагі Кастусь Акула!

Дзякую за Ваш ліст ад 9.7.69 г. ды цешуся, што пасьля замежнага падарожжа ды больш-менш шчасыііва дасталіся Таронта. А тымчасам дамяне даплылірозныя навіны, зь якімі хочацца Вас пазнаёміць.

⁶⁶⁸ Маецца на ўвазе «Песня пра Гаявату» Генры Лангфела (1855), якую пабеларуску перастварыў Аркадзь Куляшоў.

⁶⁶⁹ «Калевала» — карэла-фінскі народны паэтычны эпас. Існуе некалькі перакладаў у беларускую мову, апошні па часе ды найбольш поўны належыць Якубу Лапатку.

Перадусім, адсутнасьць а. Януса 5-га ліпеня на рэсорце «Белэр-Менск» ня выпадковая. Напярэдадні ён разам з Сп. Мядзейкам⁶⁷⁰ завітаў да мяне і ў часе гутаркі выказаў сваё палкае прыпушчэньне, што паводле ягоных дадзеных на яго рыхтуецца заўтра замах з боку канадыйцаў. Сп. Мядзейка адразуяго «суцешыў»: «Будзьце спакойныя. Як прыпаяюць кожнаму па 100 дал., дык больш ня захочуць глуміцца зь цішыні».

На гэтае а. Янус даволі слушна адказаў прыблізна ў тым пляне, што ягоная морда яму даражэйшая за наступныя штрафы, а потым нечакана зьвярнуўся дамяне з бадай загадам: «Бяз адкладу тэлефануйце ў «БелэрМенск», каб мяне загадзя ўзялі там пад абарону».

I той-жа Гаспадар/Спадар Нікандра Мядзейка загнаў свой чарговы цьвік: «Калі Юрцэвіч там дазнаецца, што за Вас просіць крывіч Віцьбіч, дык адразу сам далучыцца да тых няўгамаваных канадыйцаў».

I адразу пекнула філязафічная канцэпцыя а. Януса. Перад тым ён доўга й сумна даводзіў, што цяперашняе людзтва мае жыць паводля запаветаў Сакратуса й Плятонуса. Нават прыгадаў пра нейкую задрыпаную авечку, якая за хвіліну да кары на гільятыне заўважыла кату: «А табе ня сорамна?». Гэта значыцца, апэлявала да сумленьня ката. А тут сутыкнуўшыся з даволі дробязнай жыцьцёвай прозай (патрабаваньне назад прысабечаных грошай) ды проста зьбялеўшы пасьля сугрішэньняў Сп. Мядзейкі, а. Янус вырашыў падацца зь Ню Бранзьвіку проста да сваіх Сіракузаў⁶⁷¹.

Праз маіх «агэнтаў» ведаю й пра абыходзіны Дню Жаўнера на рэсорце, які, здаецца, адбыўся гэтак нудна, ійто нават і сьцяг наш не хацеў уздымацца. Сп. Золак, а пазьней Сп. Цярпіцкі⁶⁷² адмовіліся прыгадаць маёра Мікулу, і за гэтае ўзяўся a. М. Лапіцкі, які ранеіі

⁶⁷⁰ Нікандр Мядзейка (28.08.1914, в. Панькі (сёння Іўеўскі р-нГарадзенскай вобл.) — 06.12.1987, Нью-Джэрсі, ЗША), грамадскі дзеяч.

⁶⁷¹ Гэта не Віцьбічава іронія: перакладчык ПлатонаЯн Пятроўскі сапраўды жыў у Сіракузах, штат Нью-Ёрк.

⁶⁷² Цярпіцкі Віталь (нар. 03.02.1923, м. Івянец (сёння Валожынскі р-н Мінскай вобл.), грамадскі дзеяч.

сустракаўся зь ім, а ў дадатак дастаў яшчэ ад мяне дастатковыя адпаведныя матар’ялы. Ведаю таксама, што ў часе свайго слова ён колькі раз назваў Мікулу Акулай ды Віктарам замест Віталі, але ён увогуле менш за ўсё нагадвае Дэмасфэна⁶⁷³. Чуў і пра Ваш добры выступ ды пашкадаваў што Сп. Мярляк ня даў Вам слова для дадатковага ўспаміну. Што датычыць рэферата пра генэрала Езавітава, дык Мядзейка яго падрыхтаваў але «тробал з карай»⁶⁷⁴ ня дазволіў яму, «наўсуперак жаданьню», прыехаць у «Белэр-Менск».

Аднак найгалоўнае палягае ў наступным. Ужо месяц тамуя пісаў Cm. Cm.⁶⁷⁵ пра патрэбу адзначыць 25-годзьдзе ад дню сьмерці маёра Мікулы на старонках «Беларуса», учора ён зазваніў да мяне з Ню Ёрку з просьбай напісаць адпаведны твор, але я параіў яму зьвярнуцца да Вас, бо Вы асабіста добра ведалі маёра Мікулу, што і адбіласяў Вашых «Змагарных дарогах». Вам тут і пёркаўрукі. Пэўне-ж Вы напішаце аб ім лепш за мяне. Га?

3 тутэйшых навінаў заслугоўвае ўвагі хіба тое, што Масей Сяднёў прыехаў на адпачынак у Саўт Рывер, спыніўшыся ў a. М. Лапіцкага. Такім чынам ён перад усімі ўвачавідкі падкрэсьліў, ад каго дастае дырэктывы ў сваім апанаваньні белсэкцыі «Свабоды» ў Мюнхэне як зарубежніцкае пляцоўкі. Характэрна, што тут усе яго сустракаюць як «своего в доску парня», а на розных тутэйшых адмысловых імпрэзах ён мае лаўры чэхаўскага вясельнага генэрала. Толькі да мяне Мося ня завітае, з чаго ад усяе душы цешуся.

Аднак досыць злоўжываць Вашым часам.

Дасылаю некаторыя свае копіі для ветлівага азнаямленьня.

Прашу пераказаць маё прывітаньне Сп. Маркевічу⁶⁷⁶. Пішэце, калі ласка, пры наяве часу й ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

“Дэмасфен — адзін з найбольш вядомых у Старажытнай Грэцыі прамоўцаў.

⁶⁷⁴ Car trouble (англ.) — праблемы з аўтамабілем.

⁶⁷⁵ Станіслаў Станкевіч.

⁶⁷⁶ Маецца на ўвазе Антон Маркевіч (14.10.1925, Гродна — 09.11.2009, Ашава, Антарыа, Канада), грамадскі дзеяч.

22.5.70 г.

Саўт Рывер. Дарагі Спадар Пануцэвіч'.

Удзячны за Ваш ветлівы ліст ад 13.5.70 г. Дзякую за Вашую добрую думку аб маіх творах і магчымасьцях. Цешуся, што Вы ўважаеце мяне за найболыа здатнага, каб «скампрамітаваць (падкрэсьлена Вамі) маскоўскага агента Прокшу». Увогуле ён здаўна зьяўляецца адным з галоўных пэрсанажаў маіх фэльетонаў, іяпростаз вылучнай насалодай ды з вычуваньнем свайго сьвятога абавязку ашэльмую яго яшчэраз, але толькі, даруйце, ня пад тым кутом, які Вы мне прапануеце, ды які мяне, не захаваю ад Вас, зьдзівіў.

Перадусім мушу адзначыць, што пададзеная Вамі інфармацыя чыкагзкага беларуса, які летась наведаў Менск, нібы Л. Прокша ў 30-х гадох супрацоўнічаў у польскай газэце ў Койданаве (цяпершані Дзяржынск) ці наўрад адпавядае праўдзе. Прынамсі, паводля беластоцкае «Нівы» ад 16 лютага 1969 г., дзе зьмешчана зацемка аб ім разам з партрэтам: «Дарогі вайны прывялі Леаніда Прокшу — афіцэра Савецкай Арміі — у Польшчу. Да 1953 года працаваў ён у газэце «Вольносьць», якую выдавала Савецкая Армія для насельніцтва братняй Полыйчы».

Што датычыць 30-х гадоў дык ён, калі даць веры той-жа зацемкі: «Друкавацца пачаўу 1937 годзе, працуючы ўрэдакцыі газэты «Віцебскірабочы».

Вось тут ёсьць нешта даволі сумніўнае. Хоць яйня працаваў у рэдакцыі «Віцебскага рабочага», але ведаў ейных працаўнікоў і ніколі не сустпракаў паміж імі Л. Прокшу. Між іншылі, і ён у сваіх шматлікіх плявузганьнях на мой адрыс ніколі «е прыгадаў пра мяне як аўтара нарысаў у «Віцебскім рабочым», што датычылі старадаўніны, або як рэцэнзэнта твораў пачынаючых пісьменьнікаў Віцебшчыны, а значыцца і яго, каб ён там быў. Аб маіх тагачасных кантактах з «Віцебскім рабочым» пісалі ў пляне лаянкі ў завяртанскіх «фэльетпонах» Сіпка, Белянькі й Фэйгінзон, якія запраўды працавалі ў гэтай газэце, але ня Л. Прокша. Аднакусё гэта другараднае ў параўнаньні з наступным.

Вы прапануеце мне ашэльмаваць на старонках «Беларуса» Л. Прокшу, з прычыны ягонага... жыдоўскага паходжаньня. Я ня зусім упэўнены ў тым, што ён жыд, але каб ён і запраўды гэткім зьяўляўся, дык менавіта ў тымяшчэ ня бачу нічога ганебнага дляяго асабіста, як і шкоднага для нашае нацыянальнае справы. Калі жыды ў мінулым, як Вам вядома, зпрычыніліся з польскае ласкі да пагібелі на Беларусі 3-га сацыяльнага стану, пры наяве якога мы-б займелі нацыянальнае адраджэньне на 200—300 год раней, яшчэ за часы Мамонічаў і Вашчылаў, дык продкі⁶⁷⁷ тых жыдоў за гэтае не адказныя. Калі пазьней жыды дапамаглі «Нвану» гвалтам накінуць нам «Кастрычнік», дык потым яны-ж найбольш ад яго й папакутвалі. Як кажа Слова Божае — Хто сее вецер, той пажынае навалу⁶⁷⁸. I ўрэшце рэштаў згадваецца таксама нязбытны й цудоўны Дзядзька Зьмітрок Бядуля — Самуіл Плаўнік — зь якім меў гонар сябраваць і належыць разам да згуртаваньня «Ўзвышша».

Справа тут ня толькі ў тым, што Сталін сваёй палітыкай дапамог Гітлеру зьнішчыць на Беларусі мільёны жыдоў, але і ў тым, што сёньня найболыйымі антысемітамі ў сьвеце зьяўляюцца бальшавікі як унутры СССР, гэтак іў дачыненьні даізраіля. Сталася так. што сёньня агульны фронт вольнага чалавецтва й паняволеных народаўу збройным змаганьні з камунізмам пралягае ня толькі па Меконгу, але й па Нілу.

Карацей кажучы, шэльмаваньне каго-небудзь з прычыны ягонага жыдоўскага паходжаньня зьявілася-б вадой на балыйавіцкі млын і дручком у нашыя собскія колы. Гэткі твор дызкрэдытаваў бы ня Л. Прокшу, а Юрку Віцьбіча, «Беларуса» і нашую беларускую палітычную эміграцыю. Іншая справа, што я, як і раней, прысьвячу гайдуку Масквы, подламу чакістаму, бяздарнаму паперапсую — Лявону Прокшы-Шэксьпірэнку — свой чарговы

ь¹’’ Мусіла б быць: нашчадкі.

⁶⁷⁸ Кніга Асіі, 8:7: Як што яны сеялі вецер, дык і пажнуць буру: хлеба на корані не будзе ў яго, зерне не дасць мукі, а калі і дасць, дык чужыя праглынуць яе.

фэльетон, але толькі ня з прычыны ягонага жыдоўскага паходжаньня, каб нават ён належыў да гэтага народу.

Прашу разуменьня й прабачэньня.

Шчыра зычу Вам усяго найпепшага.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

[1972 г.] Гіыбокапаважаны Спадар Доктар Запруднік!

Дасылаю адначасна 3 даляры і спадзяюся на Вашую ветлівасьць у далейшым. Апошнія № №, якія маю: «Беларусь», № 11, 1971 г., «Полымя», № 1, 1972 г. Спадзяюся таксама, што ня амінеце з набыцьцём і дасылкай 3-га тому БелСЭ.

Дзякую таксама Вам і Сп. Каханоўскай за сталую дасылку «ксэрагсаў». Між іншым, даўся, відаць, я ім у знакі, калі дадаткова і ў тэй хай сабе і ўбогі «Вожык» трапіў. А вось затое я згубіў асаблівую зацікаўленасьць да Прокшы ды ягонае брахні, каб беспасярэдне яму ды завяртанцам што-небудзь адрысаваць. Лепш ужо пісаць творы накшалт «Хатынь і Катынь»⁶⁷⁹, чым марнаваць час на лаянку зь імі, хоць, шчыра кажучы, і рукі часам сьвярбяйь.

Дзякую. Прабачце за клопаты.

Прашу пераказаць маё прывітаньне Сп. Каханоўскай. Зычуўсяго найлепшага.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

Сервіс па-амерыканску⁶⁸⁰

Гэта было раніцай, магчыма апоўдні, толькі не вечарам, бо ў Нью-Ёрку ў змроку жыхары не рызыкуюць выходзіць на вуліцу.

Ну, дык вось. У дзверы офіса, або, па-нашаму, канторы, пастукаў чалавек. Калі за дзвярыма пачулася «О’кэй!», чалавек паправіў галыйтук і пераступіў парог.

Віцьбіч, Юрка. Хатынь і Катынь // Беларус. № 170 Чырвень 1971. С. 3.

⁶⁸⁰ Вожык. № 23. Снежань 1971.

— О, містэр Віцьбіч, — з прыязнай усмешкай прывітаў госця гаспадар кабінета.

—Дзень добры, містэр Вейнбаўм, — не менш прыязна павітаўся наведвальнік.

— He памылюся, калі скажу: вы прынеслі добры артыкул.

— Адгадалі! I, спадзяюся, вы змесціце яго на старонках вашай паважанай газеты, шаноўны рэдактар.

— Старонкі «Нового русского слова» — да вашых паслуг..

Мёд наязыкуяшчэ не сведчыў аб іх шчырасці.

Містэр Вейнбаўм добра еедае, як «любіць» і «паважае» містэр Віцьбіч людзей яго нацыянальнасці. Ведае ён і пра антысеміцкія артыкулы, надрукаваныя ў гітлераўскай акупацыйнай газетцы.

Містэр, тады гер Юрка Віцьбіч, апраўдваў і ўхваляў знішчэнне яўрэяў. Магчыма, містэр Вейнбаўм, выхадзец з гэтага народа, з прыемнасцю даў бы заядламу антысеміту па ягоных устаўных зубах і выкінуў з кабінета? Але містэр Вейнбаўм палітык і не можа даць волю сваім пачуццям са шкодай для бізнесу. Містэр Віцьбіч прапануе яму якраз тое, што трэба. Апрача таго, ён ненавідзеў і партызан, заклікаўу артыкуле «Шакалы блукаюць палясах» да знішчэння савецкіх патрыётаў. Ён працягвае антысавецкую дзейнасць у новых умовах, з карысцю для містэра Вейнбаўма. А яўрэі? Што там містэру Вейнбаўму да тых яўрэяў, якія загінуліў нейкім там Віцебску...

Містэр Віцьбіч, лісліва зазіраючы ў вочы містэру Вейнбаўму, падае артыкул, а сам думае: «О, калі б ты мне трапіў у Віцебску ў час вайны, з якой прыемнасцю я выдаў бы цябе гестапаўцам, шаноўны містэр Вейнбаўм. Як бы ты там еыкручваўся. He з павагі да мяне ты ветліва ўсміхаешся. Паслуга за паслугу. Як кажуць амерыканцы — сервіс».

— Хатынь... —узнімае бровы містэр Вейнбаўм, прачытаўшы першае слова загалоўка артыкула.

— Чытайце далей, містэр Вейнбаўм, чытайце...

Галоўны рэдактар чытае далей і пад вэлюмам дэмагогіі адчувае тое, дзеля чаго ветліеа ўсміхаецца гэтаму тыпу. Хатынь... Там загінулі невінаватыя людзі.

Малыя і старыя. Цяпер там узвышаецца ў памяць аб загінуўшых велічны мемарыяльны комплекс. Сумна звоняць званы над комінамі згарэўшых хат. Вейнбаўм вымае хусцінку і выцірае вочы — так гэтаўсё трагічна.. Але хто вінаватпы ў такім здзеку з людзей? Гітлераўцы? He, аказваецца... савецкія партызаны.

Іншага містэр Вейнбаўм і не чакаў ад містэра Віцьбіча. Ён жа служыў тым самым гітлераўцам. Каб не Савецкая Армія, не партызаны, яму б не давялося бадзяцца за мяжой, кланяцца нейкаму Марку Вейнбаўму.

Містэр Вейнбаўм падымае на містэра Віцьбіча поўныя ўдзячнасці вочы.

— Веры найс. Тое, што трэба.

А сам думае: «Подласці табе не пазычаць, містэр Віцьбіч. Табе і на святое плюнуць язык павернецца».

— Чытайце далей, паважаны рэдактар, — падагрэты пахвалой, кажа Віцьбіч.

А далей пра Хатынь ідуць «неабвержныя» факты, узятыя... з гітлераўскага друку, з кніжкі Святланы Алілуевай і, зразумела, уласныя выдумкі...

— Вы былі ў Хатыні?

— Быў. Немцы ўключылі мяне ў склад дэлегацыі па расследаванню гэтай справы.

Гітлераўцы ведалі, каго ўключаць у склад дэлегацыі «аб’ектыўных» назіральнікаў. Містэр Віцьбіч, тады гер Віцьбіч, сумленна выконваў свой абавязак перад акупантамі, стараўся. I містэру Вейнбаўму цяпер прыдаўся такі «сведка».

— О ’кэй, — сказаў містэр Вейнбаўм, скончыўшы чытаць. — Толькі...

— Што? —устрывожыўся аўтар паклёпу.

— Прозвішча ваша... Вы ж беларускі нацыяналіст. I, я ведаю, ненавідзіце ўсё рускае. «Новое русское слово» скампраметуе еас у гэтым сенсе.

«I ты, сіяніст, ненавідзіш рускую мову, — адказвае яму ў думках містэр Віцьбіч. — Аче табе патрэбны «велйкйй русскйй язык» для вялікага бізнесу. А ўголас ветліва, са здавальненнем:

— Так, так. Гэта вельмі разумна, шаноўны містэр Вейнбаўм. Падпішыце псеўданімам — Стукалевіч.

— О 'кэй!

Шаноўныя містэры чула, лезь не расцалаваўшыся, развітваюцца. А неўзабаве артыкул за подпісам Юркі Стукалевіча быў надрукаваны ў «Новом русском слове», і паклёпнік атрымаў належныя сярэбранікі.

Вось што значыць сервіс па-амерыканску.

Леанід Прокша.

28.7.72 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Спадар Доктар Запруднік!

Надысь я атрымаў ліст ад Марка Шагала⁶⁸¹, копію якога тут дакладаю. Ці ня варта аб ім прыгадаць у наступным №184 «Беларуса», у ягоным разьдзеле «Што чуваць?», які, здаецца, складаеце Вы? Прывёўшы словы гэтага нашага сусьветнае вядомасьці земляка: «Ваша преданность к нашей бывшей родйне сердечно трогает», выкліканыя маёй зацемкай «Она была в Могйлеве» (НРСлово, 29.6.72 г.), можна падкрэсыііць, што яна зьяўляецца варыянтам майго нарысу «Чаму плакаў Зьмітрок Бядуля», зьмешчаным у № 182 «Беларуса». Увогуле — Вам лепш відаць, як у выпадку патрэбы гэтае аформіць⁶⁸².

Прашу мець мяне на ўвазе пры набыцьці Вамі чарговых № № «Полымя» і «Беларуса». Спадзяюся таксама й на ветлівую дасылку «ксерогсаў», якія мне дапамагаюцьунашай агульнай нацыянальнай справе. Ці атрымалі Вы моні ордэр^³ на 4 д. 50 ц., які даслаў адсюль сёлетняшняга 20.6?

Шчыра зычуўсяго найлепшага.

3 пашанаю да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

⁶⁸¹ Марк Шаг ал (1887—1985), мастак, нарадзіўся ў Беларусі.

⁶⁸² Гл.: Беларус. № 184. Жнівень 1972. С. 6.

⁶⁸³ Money order (англ.) — разлік праз адмысловы дакумент, які можна набыць

на пошце.

Навошта Юрку сінагога?⁶⁸⁴

Была ў Магілёве сінагога. I сінагогі не стала.

Былаяна таму, што даўней тут жыло многа іудзеяў, якія верылі ў бога Яхве і хадзілі ў сінагогу маліцца, прасіць боскае міласці, a то і абмяркоўваць свае кагальныя справы. А не стала сінагогі па той прычыне, што магілёўскія яўрэі адракліся ад веры, перасталі чакаць боскаеласкі, боўзяліўласны лёсу свае рукі. Сінагогу, такім чынам, магіляўчане ліквідавалі з-за непатрэбнасці. Іхоць веруючых яўрэяў у горадзе засталіся лічаныя адзінкі, сінагога не перастала б існаваць, каб яна ўяўляла нейкую каштоўнасць, з’яўлялася, напрыклад, помнікам архітэктуры. Рэспіаўрыруюцца жаў нас, хоць бы іўтым жа Магілёве, старажытныя цэрквы. Але сінагога падобнай каштоўнасці не мела. Да таго ж для веруючых беларусаў яна спрадвеку заставалася незразумелай і чужой, а для яўрэяў з 'яўлялася асяродкам рабінскага прыгнёту, шавінізму і цемрашальства. Так што не мелася ніякіх прычын, каб зберагаць яе.

Дагэтуль не чуваць было, каб хто-небудзь шкадаваў тую сінагогу — тутэйшае насельніцтва яе адсутнасць непакоіць не болый, чым леташні снег. Пра яе ў Магілёве даўно забыліся. Але ў Злучаных Штатах знайшоўся чалавек, які ўспомніў сінагогу, цяжка ўздыхнуў і ледзь не заплакаў.

Хто ж гэпга такі? Можа які рабін ці рош-ешыва — кіраўнік ешыбота? Калі б хто з іх, то сум такі можна было б зразумець: верыць, маўляў, чалавек, тужыць па сховішчы для «святой Торы». Засумаваў, аднак, не рабін, а беларус, якілічыць сябе праваслаўнымхрысціянінам і...

Вось у гэтым «і», як кажуць, уся загвоздка. Затужыў па сінагозе люты антысеміт — той, хто пры іншай пагодзе агідліва моршчыўся ад аднаго толькі слова «яўрэй» і заклікаў знішчаць усё, што мела хоць найменшае дачыненне да яўрэйства.

Неверагодна? Дзіўна? Што ж, дзіўна, але факт.

⁶⁸⁴ Голас Радзімы. № 17 (1279). Красавік 1973.

У гады мінулай вайны Юрка Віцьбіч (Стукапіч) верай і праўдай служыў гітлераўскім акупантам. А служба ім азначала ўдзел у антысемітызме. I Юрка ўдзельнічаў у гэтым фашысцкім людаедстве не абы-як, не папіхніпавалюся, а надзвычай услужліва і шчыра. У архівах захаваліся сляды яго пагромнай антысеміцкай дзейнасці, пра што цяпер варта напомніць.

Газета «Новый путь», якую фашысты выдавалі ў Віцебску, 19 мая 1942 года надрукавала артыкул Юркі Віцьбіча пад назвай «Жыдыў Віцебску». Там ён пісаў такое, што і зараз цытаваць няёмка. Але трэба.

Юрка называў яўрэйскае насельніцтва «страшнай чорнай воспай». Ён гаварыў, што «самы горшы з усіх народаў — іудзейскі. Народ крывадуйіны, хітры, шкодны»; «жыд — паразіт, які не грэбуе рашуча ніякімі ганебнымі сродкамі, каб гполькі атрымаць вялікі гешэфт»; «жыд захапіў цэнтр Віцебска»; «нацыянальная подласг)ь і нарабаванае золата рабілі для жыдоў немагчымаемагчымым»... Ігэтак далей: што нірадок, то самы чорны антысемітызм.

За гэта Юрку ўпадабалі фашысты. Яны забралі яго ў Мінск і далі пасаду — ён стаў членам так званага цэнтральнага ўрада беларускага культурнага згуртавання. Тут Юрка актыўна супрацоўнічаў у фашысцкай «Беларускай газэце».

Што ён пісаў? Тое самае.

Вось нумар «Беларускай газэты» за 2 лютага 1944 года. Першая старонка. Перадавіца «У канцы прыйдзе вялікая перамога Нямеччыны», якая пераказвае змест выступлення Гітлера. Ніжэй загаловак: «25 гадоў сядзелі жыды на карку беларусаў». А на трэцяй старонцы выступае Юрка Віцьбіч.

15 студзеня 1944 года. У карэспандэнцыі «Шапацяць дубы і ліпы» Юрка Віцьбіч піша, што яму «нечакана кроў прылівае да твару і жорсткі камяк сціскае горла». Ад чаго? Ад таго, што Беларусь «камуністы прадаюць жыдам».

8 сакавіка. Юрка ў істэрыцы. Беларускаму народу дасталіся, піша ён, «гістарычныя пакуты», бо «над нашай краінай заззяла мадэрнізованая жыдоўская могендовід». I таму заклікае: «Да зброі!».

6 мая. У чарговай Юркавай карэспандэнцыі чытаем, што «жыдоўскае гарматнае мяса хоча канчаткова знішчыць нашы нацыянальныя святыні»...

Аднак хопіць. Са сказанага ясна, што Юрка Віцьбіч ненавідзеў яўрэяў не менш, чым Эйхман.

I вось прайшло трыццаць гадоў Змяніліся абставічы, змяніліся гаспадары. Зусім інакш загаварыў і Юрка. Раней ён служыў фашыстам — быў антысемітам, цяпер служыць сіяністам — прыкідваецца юдафілам.

У газеце «Новоерусское слово» за 29 чэрвеня 1972 года ён змясціў артыкул «Яна была ў Магілёве», у якім аплаквае былую сінагогу. Маючы на ўвазе, што газета належыць сіяністам і рэдагуецца такш заклялпым антысаветчыкам, як Марк Вейнбаўм, Юрка лісліва і хітра імкнецца ўбіцца ў ласку сваіх новых гаспадароў.

Ёнпіша, што, будучыдавайныўМагілёве, доўгашукаў сінагогу, пабываўу ёй разам з беларускім пісьменнікам — яўрэем (прымецце, маўляў, з кім я сябраваў). А сінагога была распісана прадзедам Марка Шагала, і роспіс быў гэткі цудоўны... Ён нагадвае, што на святы ЁмКіпур яўрэі радасна ўсклікалі ў ёй: «На будучы год у Іерусаліме!». Юрку хочацца, каб Вейнбаўму здалося, як яму прыемна чуць гэты покліч. Потым ён адзначае, што і праз два гады хацеў наведаць сінагогу, але яе, на Юркаў вялікі жаль, ужо не было —у 1938 годзе яе разабралі. 1 нарэшце хлусліва сцвярджае, нібыта той пісьменнік па сінагозе заплакаў. Апошні радок літаральна выбівае слязу: «А магчыма гэта быў і не плач, а сінагальная малітва, падобная на стогн, але ж слёзы беглі адна за другой па яго старэчым твары». Пасля гэтага подпіс: «3 найвялікшай пашанай — Юрый Стукаліч».

Дык навошта спатрэбілася антысеміту сінагога? Каб падлізацца да сіяністаў, бояны, як і ён, — awnыкамуністы. Каб кінуць цень на Савецкую краіну — сіяністы за гэта добра плацяць. Каб схаваць сваё мінулае — тыя пагромныя артпыкулы, якія ён пісаў у фашысцкіх газетах, што заклікалі знішчаць яўрэяў. Толькі хаваць свой антысемітызм яму, бадай, і не трэба — сіяністы, у тым ліку і Вейнбаўм, цяпер заключаюць антысавецкія хаўрусы нават з качагарамі гітлераўскіх крэматорыяў

У. Бягун.

21.9.74 г. Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Сп. Др. Запруднік!

Вельмі ўдзячны за ветліва надасланы Вамі мне адбітак артыкулу Н. Жалязоўскай «Памяць сьвятасьці патрабуе» («Чырвоная Зьмена», 10.9.74), прысьвечаны сумнаму становішчу дома-музэю A. Суворава й помніку 1812 г. у Кобрыне. Надзвычай добры матар’ял для фэльетону.

Запраўды, трэба толькі цешыцца, што дом Сувоpaea паступова разбураецца. А каб хто яго падпаліў, дык было-б яшчэ лепей. Хацелася-б таксама, каб благія адносіны да гэтага дому пашырыліся-б і на кобрынскі помнік Леніну, бо розьніца паміж Суворавым і Леніным для нас, беларусаў, невялічкая.

Што датычыць помніку гэроям 1812 г., дык добра было-б, каб яго падкапалі w павалілі сьвіньні, перад тым грунтоўна з усіх бакоў апэцкаўшы.

Навошта нам гэтыя чужыя помнікі на нашай зямлі, калі ня маем помніку гэраічным дзяцюкам Кастуся Каліноўскага ў Мілавідах, а яму самому ў Менску?

Шчыра зычу ўсяго найлепшага.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

ГУМАРЫСТЫЧНА-САТЫРЫЧНЫЯ ТВОРЫ

на спіаронках газет «Бацькаўшчына» і «Беларус»

А. Г. Сумны лёс пэнсіянэрскае каровы. Фэльетон //Бацькаўшчына. № 2 (635). Чырвень 1966. С. 8.

Акула, К. Адказ цівуну // Беларус. № 311. Чырвень-ліпень 1983. С. 4.

Эпіграма на Алеся Бажко.

Акула, К. Аднаўляем... Фэльетон //Беларус. № 80. Лістапад 1963. С. 3.

Акула, К. «Забыліся асаблівасьці...». Заміж фэльетону //Беларус. № 277. Травень 1980. С. 6.

Акула, К. Знайшлі варвары тапор пад лавай. Заміж фэльетону // Беларус. № 274. Люты 1980. С. 5-6.

Акула, К. Калі зладзеі пры ўладзе. Заміж фэльетону // Беларус. №278. Чырвень 1980. С. 6.

Акула, К. Якое яно, Глыбокае... Заміж фэльетону // Беларус. № 246. Кастрычнік 1977. С. 6.

Апейка, Казік. Утолім смагу. Фэльетон Н Бацькаўшчына. № 15-16 (197-198). Вялікдзень 1954. С. 8.

Апенка, Казік. Аб «непрадрашэнстве», траянскім кані і бабскай спадніцы. Фэльетон Н Бацькаўпгчына. № 36 (167). 13 верасьня 1953. С. 3.

Апенка, Казік. Блёк «бадзячых катоў». Фэльетон II Бацькаўшчына. № 45 (176). 17 лістапада 1953. С. 4.

Апенка, Казік. He па адрасу... Замест фэльетону // Бацькаўшчына. № 7 (189). 14 лютага 1954. С. 4.

Апенка, Казік. «Time — money» — наадварот... Фэльетон //

Бацькаўшчына. № 39 (170). 4 кастрычніка 1953. С. 4.

Апенька, Казік, доктар, прафэсар, інжынер. Кароткія хвалі. (Радыёўяўленьне). Гумарэска // Беларус. № 8 (14). 9 жнівеня 1952. С. 4.

Апенька, Казік. Пераафарбоўка. Маленькі фэльетон // Беларус. № 17 (23). 13 сьнежаня 1952. С. 4.

[Арсеньнева, Н.] «Важная хвіга» Ядвігіна Ш. у наш час у Амэрьіцы. Замест фэльетону // Бацькаўшчына. № 16 (500). Вялікдзень 1960. С. 12.

Перапрацавала Наталля Арсеннева.

Ахрып Кілішак. Беларуска-Амэрыканскае Абядненьне.

Фэльетон П Беларус. № 107. Люты 1966. С. 6.

Браты Нестаўпецкія. «Дымакраты» з-пад дымавое заслоны. Можа й фэльетон II Бацькаўшчына. № 21 (24). 20 чырвеня 1948. С. 2-3.

Былі ў бацькі тры сыны... Фэльетон // Бацькаўшчына. № 36 (571). 3 верасьня 1961. С. 4.

Бярозка, Астап. Ля гаманкіх брамаў//Бацькаўіпчына. № 5152 (281-282). Каталіцкія Каляды 1955. С. 4.

Пародыя на Масея Сяднёва і Янку Юхнаўца.

Валасэвіч, Эдуард. Байкі аб савецкай запраўднасьці: 1. Янот і Крот, 2. Заяц і Вярблюд П Бацькаўшчына. № 6-7 (288-289). 11 лютага 1956. С. 7-8.

Валюсік, А. Ліст да Суродзічаў. Гумарэска // Бацькаўшчына.

№ 51-52 (385-386). Каталіцкія Каляды 1957. С. 6-7.

Беларускія эмігранты ў амерыканскіх умовах жыцця.

Васілеўскі, Алесь. Як я ў Менску купляў «Амарэта». Фэльетон // Беларус. № 396. Сьнежань І992. С. 8.

Верасень, В. Як у казцы... Фэльетон Н Бацькаўшчына.

№ 9 (12). 25 сакавіка 1948. С. 3.

Віцьбіч, Юрка. Гульня з падробленымі картамі. Фэльетон //

Беларус. № 142. Люты 1969. С. 6.

Віцьбіч, Юрка. Дэманстрацыя адбылася на яць. Фэльетон II Беларус. № 144. Красавік 1969. С. 6.

Віцьбіч, Юрка. Завяртанскі бумэранг. Фэльетон П Бацькаўшчына. № 18 (553). 30 красавіка 1961. С. 4.

Віцьбіч, Юрка. Завяртанскія малпы з племя Бондар-Логаў.

Фэльетон П Бацькаўшчына. № 1-2 (585-586). Праваслаўныя Каляды 1962. С. 7.

Віцьбіч, Юрка. Завяртанскія підокі. Фэльетон // Бацькаўшчына. №6 (633). Кастрычнік-сьнежань 1965. С. 8.

Віцьбіч, Юрка. Мая падзяка завяртанцам. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 2 (629). Сакавік 1965. С. 4.

Віцьбіч, Юрка. Пайшоў Пятрок без парток. Фэльетон П Беларус. № 141. Студзень 1969. С. 6.

Віцьбіч, Юрка. Прысабечваюць славу ўнтэр-афіцэрскае ўдавы. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 4 (539). 22 студзеня 1961. С.4.

Віцьбіч, Юрка. Шлеце, калі ласка, ключы. Фэльетон // Беларус. № 127. Лістапад 1967. С. 6.

Вожык, Алесь. Задумаўся просты савецкі чалавек. Фэльетон //Беларус. № 191. Сакавік 1973. С. 6.

Вядзьмак Лысагорскі. Лука Мудзішчаў — прэзыдэнт (урывак) // Беларус. № 420. Студзень 1995. С. 3.

Перадрук з: Свабода. № 40. Снежань 1994.

Вядзьмак Менскі. Указ менскай Вандэі. Пасьля правалу на выбарах // Беларус. № 359. Травень-чырвень 1989. С. 5.

Галубіцкі, А. Аб суседавых сьвіньнях, жонках ды грамадзкай працы. Фэльетон // Бацькаўіпчына. № 7 (237). 13 лютага 1955. С. 4.

Галубіцкі, А. Думкі ў космасе й на зямлі. Фэльетон II Бацькаўшчына. № 1 (634). Сакавік 1966. С. 8.

Гаўрыла з Полацку. Гутарка з польскім дацэнтам. Замест фэльетону // Бацькаўшчына. № 4 (48). 30 студзеня 1949. С. 3. Гумар Н Бацькаўіпчына. № 40 (43). 19 сьнежаня 1948. С. 4.

Дзядзька з «Пагоні». Фармар на фэсьце ў Тароньце Н Беларус. № 123—124. Ліпень-жнівень 1967. С. 5.

Дудзіцкі, Ул. Падумайце самі. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] //Бацькаўшчьша. № 19 (353). 12 травеня 1957. С. 4. Ёсьць аб чым пашаптаць... Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Свабоды»] //Бацькаўшчына. №44 (579). 29 кастрычніка 1961. С. 4. 3 чарнавых накідаў Ведзьмака Лысагорскага // Беларус. №422. Сакавік 1995. С. 2.

Задзірысты Паўлюк. Нарабілася бяды ў нядзельку на Дзяды, альбо Як я быў на сапраўднай вайне каля свайго дому ў Менску 30.10.88 II Беларус. № 357а. Сакавік 1989. С. 3—4.

Залеская, Тамара. Маналёг сабакі. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 20-21 (202-203). 30 травеня 1954. С. 8.

Заміж фэльетону. [Прыпеўкі] II Беларус. № 2 (52). 30 чырвеня 1955. С. 7.

Здрок, А. Першае ўражаньне ад выбараў першага прэзыдэнта Беларусі // Беларус. № 415. Верасень 1994. С. 8.

Змагарны, Зьмітрок. Літаратурныя пародыі: 1. Гімн змаганьню, 2. Салавейка шчабеча ў гаёчку Н Бацькаўшчына. № 5-6 (136-137). 8 лютага 1953. Літаратурны дадатак. С. 6.

Золак, Янка. Дзедавіч. (Гумарэска — аскепак жыцьця). Прысьвячаю 70-годзьдзю свайго колішняга сябры, паэта С. // Беларус. № 323. Лістапад 1984. С. 3.

Кавалеўскі, Аўген. Дзіўныя рэчы... Фэльетон // Бацькаўшчына. № 5 (391). 2 лютага 1958. С. 4.

Кавалеўскі, Аўген. Дыялектыка. Фэльетон // Бацькаўшчына.

№ 8 (394). 23 лютага 1958. С. 4.

Козыр, Міхась. Аб юбілеі, падзяках, падпіпічыках і іншым... Фэльетон Н Бацькаўшчына. № 46 (380). 17 лістапада 1957. С. 4. Козыр,Міхась. БыўяўМенску... Фэльетон//Бацькаўшчына. № 7 (607). 15 чырвеня 1963. С. 4.

Козыр, Міхась. Варта было-б плаціць пэнсію. Фэльетон II

Бацькаўшчына. № 14 (296). 1 красавіка 1956. С. 4.

Козыр, Міхась. Гастролі «мірных галубоў», або Гоцкі ў гэтак званых Аб’яднаных Нацыях. Фэльетон //Бацькаўшчына. № 40-41 (524—525). 16 кастрычніка 1960. С. 4.

Козыр,Міхась. Дзе-ж вы, ах, дзе?! Фэльетон //Бацькаўшчына. № 25-26 (359-360). 30 чырвеня 1957. С. 8.

Козыр, Міхась. За Вашае здароўе, рабацягі! Фэльетон Н

Бацькаўшчына. № 3 (487). 17 студзеня 1960. С. 4.

Козыр, М. Запіскі Яўхіма Крайняга II Беларус. № 81. Сьнежань 1963. С. 4-5; № 82. Студзень 1964. С. 5; № 83. Люты 1964. С. 4—5; № 84. Сакавік 1964. С. 4; № 87. Чырвень 1964. С. 3; № 88. Ліпень 1964. С. 4.

Козыр, Міхась. Каб не зьвяліся. Фэльетон Н Беларус. № 100. Ліпень 1965. С. 4.

Козыр, Міхась. Красуля адстае ў перагонах. Замест фэльетону II Бацькаўшчына. № 12-13 (547-548). 26 сакавіка 1961. С. 4.

Козыр, Міхась. На гэтым і на другім баку. Фэльетон П Бацькаўшчына. № 5 (540). 29 студзеня 1961. С. 4.

Козыр, Міхась. Народнае веча. Фэльетон П Беларус. № 90.

Верасень 1964. С. 4.

Козыр, Міхась. Пазыцыі: перадавыя й сярэднія. Фэльетон //

Бацькаўшчына. № 18 (352). 15 травеня 1957. С. 4.

Козыр, Міхась. Партыйны Лыска. [КандратКрапіва]. Фэльетон Н Бацькаўшчына. № 24-25 (559-560). 25 чырвеня 1961. С. 8. Козыр, Міхась. У крывьім люстэрку. Фэльетон // Беларус. № 137. Верасень 1968. С. 6.

Козыр, Міхась. У нас нічога новага. Фэльетон // Беларус. № 117. Студзень 1967. С. 6.

Козыр, Міхась. Хрушчоўскі вымпел і амэрыканскі «hot dog». Фэльетон // Бацькаўшчына. № 38-39 (474-475). 18 кастрычніка 1959. С. 8.

Козыр, Міхась. Цягаў воўк, пацягнулі й воўка. Фэльетон //

Беларус. № 91. Кастрычнік 1964. С. 6.

Козыр, Міхась. Чарговая дэзынфэкцыя... Быццам фэльетон П Бацькаўшчына. № 33 (419). 13 жнівеня 1958. С. 4.

Козыр, Міхась. Чые-б цяляты мычалі, а вашыя-б маўчалі.

Фэльетон //Беларус. № 110. Травень 1966. С. 6.

Козыр, Міхась. Эй, ды ў нашай вёсцы! Замест фэльетону //

Бацькаўшчына. № 12 (596). 22 жнівеня 1962. С. 4.

Крывічанін, Л. Дзе лепш? Фэльетон // Бацькаўшчына. №31 (34). 10 кастрычніка 1948. С. 4.

Крьівічанін, Л. Ліст у рэдакцыю. Пра кансалідацыю. Фэльетон // Бацькаўпгчына. № 38 (41). 28 лістапада 1948. С. 2-3. Крывічанін, Л. Што рабіць?.. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 29 (32). 26 верасьня 1948. С. 4.

Кур’ёзы. Сатыра. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] //

Бацькаўшчына. № 33 (367). 18 жнівеня 1957. С. 4.

Лазука, В. Пс... ды ў чамадан. Хіба фэльетон // Бацькаўшчына.

№ 8 (238). 20 лютага 1955. С. 4.

Лата,Нічыпар. Пэгасвозіць гной. Фэльетон//Бацькаўшчына. № 19 (455). 10 травеня 1959. С. 4.

Лягерны, В. Карытны патрыятызм, або Як Янка перамяніўся на Івана. Таксама фэльетон // Бацькаўшчына. № 19 (150). 10 травеня 1953. С. 4.

М. К. Аб тым, як «родная партыя» даганяе й пераганяе.

Фэльетон // Бацькаўшчына. № 8 (543). 19 лютага 1961. С. 4.

М. X. 3 гумару беластоцкай «Нівы» П Бацькаўшчына. № 9 (395). 2 сакавіка 1958. С. 4.

Марэк, Іры. Цар зьвяроў і крытыка. Байка П Бацькаўшчына. № 24 (306). 10 чырвеня 1956. С. 4.

Мірза Кіш-Міш. Сьвяткуем наш юбілей. (Юбілей «Бацькаўшчыны» ў васьвятленьні нашых гумарыстых) // Бацькаўшчына. № 17-18 (299-300). 29 красавіка 1956. С. 4.

Нью-Літ-Ва. Асамблея. Палітычная сатыра // Бацькаўшчына. № 6 (541). 5 лютага 1961. С. 4.

Нью-Літ-Ва. Саюз. (3 Маскоўскай нарады). Палітычная сатыра //Бацькаўіпчына. № 3 (538). 15 студзеня 1961. С. 3.

Нью-Літ-Ва. Тронная мова Нікіты Хрупічова. Замест фэльетону // Бацькаўшчына. № 10 (594). 1 ліпеня 1962. С. 4.

Ня ў службу, а ў дружбу, або Сяброўская парада таварышу Хрушчову. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьня»] // Бацькаўшчына. № 50 (280). 11 сьнежаня 1955. С. 4.

Няленін. Трэба мець базу. (3 размовы трох зарубежнікаў).

Маленькі фэльетон Н Бацькаўшчына. № 13 (57). 1 чырвеня 1949. С. 4.

Падарожны. «Без шавінізму»... Заміж фэльетону // Бацькаўшчына. № 17 (20). 23 травеня 1948. С. 4.

Папліска, Архіп. А можа лепш маўчаць? Фэльетон // Бацькаўшчына. № 4-5 (234-235). 30 студзеня 1955. С. 6.

Папліска, Архіп. Авечкі й камунізм. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] II Бацькаўшчына. № 27 (361). 7 ліпеня 1957. С.4.

Папліска, Архіп. БССР унезалежніваецца. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 1—2 (387-388). Праваслаўныя Каляды. 7 студзеня 1958. С. 7.

Папліска, Архіп. Геніяльны вынаход. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] Н Бацькаўшчына. № 10 (292). 4 сакавіка 1956. С. 4.

Папліска, Архіп. Дадатковая нагрузка. Фэльетон //Бацькаўшчына. № 8 (290). 19 лютага 1956. С. 4.

Папліска, Архіп. Дзе канкрэтны «віноўнік». Фэльетон Н

Бацькаўшчына. № 34 (470). 13 верасьня 1959. С. 4.

Папліска, Архіп. Дзеяч № 1, або Лягерная палітыка. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 1-2 (231-232). 7 студзеня 1955. С. 8.

Папліска, Архіп. Зь дзёньніка Рэдактара. (Юбілей «Бацькаўшчыны» ў васьвятленьні нашых гумарыстых) П Бацькаўшчына. № 17-18 (299-300). 29 красавіка 1956. С. 4, 7.

Папліска, Архіп. Недахоп мясьнікоў і як зь ім змагацца. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 29 (363). 21 ліпеня 1957. С. 4.

Папліска, Архіп. Ня мела баба клопату.... Фэльетон // Бацькаўшчына. № 51-52 (281-282). Каталіцкія Каляды 1955. С. 8.

Папліска, Архіп. Ой, ды ў Канадзе... ці Пярун зь бясхмарнага неба. Фэльетон Н Бацькаўшчына. № 42-43 (376-377). 31 кастрычніка 1957. С. 12.

Папліска, Архіп. Песьня на тэму дня. Сатыра // Бацькаўшчына. № 29 (363). 21 ліпеня 1957. С. 4.

Папліска, Архіп. Пра байкі, байкароў і муху з абухам. Фэльетон //Бацькаўшчына. № 42 (478). 15 лістапада 1959. С. 4.

Папліска, Архіп. Рэвізор у калгасе. Гумарыстычны абразок. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] П Бацькаўшчына. №30-31 (260-261). 21 ліпеня 1955. С. 5.

Папліска, Архіп. Сацыялістычны кнігагандаль. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] Н Бацькаўшчына. № 40 (474). 6 кастрычніка 1957. С. 4.

Папліска, Архіп. Сацыяльны заказ. (Рэдактару «Бацькаўшчыны» прысьвячае Выканальнік). Фэльетон // Бацькаўшчына. № 45 (227). 5 сьнежаня 1954. С. 4.

Папліска, Архіп. Сон Архіпа. (Нашы гумарыстыя аб «Бацькаўшчыне») II Бацькаўшчына. № 42^13 (376—377). 31 кастрычніка 1957. С. 9, 12.

Папліска, Архіп. Ст. Ст. Фэльетон//Бацькаўшчына. № 8 (342). 24 лютага 1957. С. 3.

Папліска, Архіп. Цуды на Выстаўцы. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] П Бацькаўшчына. № 19 (405). 11 травеня 1958. С. 4.

Папліска, Архіп. Часовая цяжкасьць. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 41 (375). 13 кастрычніка 1957. С. 4.

Папярэчка, Міхась. Адкрыты ліст да карэспандэнтаў«Бацькаўшчыны» ў Эўропе. Замест фэльетону II Бацькаўшчына. № 43 (527). 30 кастрычніка 1960. С. 4.

Папярэчка, М. Адкрыты ліст да лёнданскага карэспандэнта газэты «Бацькаўшчына». Замест фэльетону Н Бацькаўшчына. № 36—37 (520—521). 18 верасьня 1960. С. 7—8.

Папярэчка, Міхась. Адкрыты ліст да ньюёркскага карэспандэнта газэты «Бацькаўшчына». Замест фэльетону П Бацькаўіпчына. № 28 (512). 17 ліпеня 1960. С. 4.

Папярэчка, Міхась. Ізноў старшыня. Можа быць і фэльетон // Бацькаўшчына. № 20 (250). 15 травеня 1955. С. 4.

Папярэчка, Міхась. Шукаем старшыні. Можа быць і фэльетон //Бацькаўшчына. № 19 (150). 10 травеня 1953. С. 4.

Перапечка, Міхась. Адкрыты ліст да карэспандэнта «Бацькаўшчына» ў Бэльгй. Замест фэльетону // Бацькаўшчына. № 11 (546). 12 сакавіка 1961. С. 4.

Просты артылерысты. (Толькі ня Яшка). Зь пярэдняе пазыцыі. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 24 (358). 16 чырвеня 1957. С. 4. пс. Аб прыказках, сьвіньнях і да гэтага падобным. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] П Бацькаўшчына. № 27 (309). 1 ліпеня 1956. С. 4.

пс. Армія дармаедаў. Фэльетон II Бацькаўшчына. № 46 (228). 12 сьнежаня 1954. С. 4.

пс. Бяз нас вырашаюць аб нас. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] //Бацькаўшчына. №6 (340). 10 лкхгага 1957. С. 2-3. пс. Вада. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 37 (371). 15 верасьня 1957. С.4.

пс. Варта. Фэльетон // Бацькаўпгчына. № 41 (223). 7 лістапада 1954. С. 4.

пс. Гусі, качкі й трусы. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] П Бацькаўшчына. № 7 (393). 16 лютага 1958. С. 4. пс. Дзіўныя пратэсты. Замест фэльетону П Бацькаўшчына. №21 (100). 25 травеня 1952. С. 8.

пс. Дэманстрацыя ў калгасе «Пустацьвет». Фэльетон // Бацькаўшчына. № 31 (417). 17 жнівеня 1958. С. 4.

пс. Загноеньія выбары. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] //Бацькаўпічына. № 14 (348). 7 красавіка 1957. С. 4. пс. Заднім ходам на выстаўку. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 34 (216). 12 верасьня 1954. С. 4.

пс. Здані мінуўшчыны. [Васіль Шаранговіч, Мікалай Галадзед] // Бацькаўшчына. № 45 (580). 12 лістапада 1961. С. 2-4. пс. Ізноў на радзіме № 2. Фэльетон можа крыху зашмат інтымны, але з маралямі Н Бацькаўіпчына. № 29-30 (564565). 23 ліпеня 1961. С. 7-8.

3 уражанняў падарожжа па Італіі.

пс. Інтэрвію з акадэмікам. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] II Бацькаўшчына. № 32 (418). 24 жнівеня 1958. С. 4.

пс. Казка для дарослых. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 3 (389). 19 студзеня 1958. С. 4. пс. «Калгас імя Савецкай Улады». Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Свабода»] // Бацькаўшчына. № 14-15 (549-550). Вялікдзень 1961. С. 8.

пс. Калі экспэрты не заблытаюць. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 38 (220). 17 кастрычніка 1954. С. 3.

пс. «Лісты да сабакі». Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 15-16 (349-350). Вялікдзень 1957. С. 8.

пс. Лучынка Сяргеевіча. Фэльетон. (3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 7 (341). 17 лютага 1957. С. 2.

пс. Мікіта ў сяло — Грамыка ў горад. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 45 (379). 10 лістапада 1957. С. 4.

пс. Мэдалі, мадалі... Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 4 (390). 26 студзеня 1958. С. 4.

пс. He пішыце — не паможа! Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] Н Бацькаўшчына. № 35 (217). 26 верасьня 1954. С. 4.

пс. Ня буду распакоўвавацца!.. Фэльетон П Бацькаўшчына. № 12-13 (242-243). 25 сакавіка 1955. С. 8.

пс. Пасадзім бульбу ў квадратах. Верш-пародыя. (3 нагоды выхаду 25 нумару «Наперад!») // Бацькаўшчына. № 39 (170). 4 кастрычніка 1953. С. 3.

пс. Пасьля балю. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] П Бацькаўшчына. № 46 (380). 17 лістапада 1957. С. 4.

пс. Пры нагодзе аб сім-тым... Фэльетон II Бацькаўшчына.

№ 11-12 (345-346). 25 сакавіка 1957. С. 6, 8.

пс. Прыкрасьць знатнай сьвінаркіЯгнешы. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] Н Бацькаўшчына. № 50 (384). 15 сьнежаня 1957. С. 4.

пс. Соль на скулу. Замест фэльетону // Бацькаўшчына. № 14 (93). 6 красавіка 1952. С. 4.

пс. Сумлевы П Бацькаўшчына. № 43-44 (225-226). 28 лістапада 1954. С. 6.

пс. Сумны гонар Б. Пастарнака П Бацькаўшчына. № 41-42 (427-428). 2 лістапада 1958. С. 5.

пс. Сьпячка й гарачка. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Свабода»] II Бацькаўшчына. № 46 (482). 13 сьнежаня 1959. С. 4.

пс. Сэнс бязглузьдзіцы. Фзльетон Н Бацькаўшчына. № 47—48 (229-230). Каталіцкія Каляды 1954. С. 6.

пс. Трасянка і ўсхліпы душы. Да выхаду 25-га нумару часапісу «Наперад». Фэльетон // Бацькаўшчына. № 40 (171). 11 кастрычніка 1953. С. 4.

пс. Хрушчоў і музы. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 35—36 (369-370). 8 верасьня 1957. С. 8.

пс. Хрушчоў наступае на хвост. Фэльетон П Бацькаўшчьгна. №29-30 (415^116). Южнівеня 1958. С. 8.

пс. Якой шырыні шыць нагавіцы. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 40 (426). 19 кастрычніка 1958. С. 4.

пс. Яшчэ аб коэгзыстэнцыі // Бацькаўшчына. № 45 (227). 5 сьнежаня 1954. С. 1,4.

псссс... Немагчымая рэцэньзія. Заместфэльетону//Бацькаўшчына. № 7-8 (86—87). 24 лютага 1952. С. 8.

Рамановіч, Кастусь. Літаратурны смоўж. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 48 (532). 4 сьнежаня 1960. С. 4.

Алесь Кучар.

Рэстон, Джэймс. Дыпляматыя пад мікраскопам. Фэльетон. [Пераклад з ангельскай мовы] // Бацькаўшчына. № 9 (395). 2 сакавіка 1958. С. 4.

Смурод на нашьім панадворку. Памфлет // Беларус. № 350. Жнівень 1988. С. 8.

Памфлет пра Алеся Бажко, перадрукаваны поўнасцю з «Бурачка» (самвыдат).

Сон перамяпічэнца. [Гумарэска] // Бацькаўшчына. № 1 (45). 2 студзеня 1949. С. 4.

Супрановіч, А., стары беларускі эмігрант у ЗША. Адкрыты ліст да Міністра Замежных Дачыньненяў Беларускай ССР К. В. Кісялёва. Менск. Заміж фэльетону II Беларус. № 98. Травень 1965. С. 6.

Сусед № 2. Мікітаў жарт палохае суседзяў. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 11-12 (447-448). 25 сакавіка 1959. С. 8.

Сыч, П. Пісьмо ў Рэдакцыю. Замест фэльетону // Бацькаўшчына. № 45-46 (124-125). 16 лістапада 1952. С. 6.

Сыч, П. Савецкі Бабілён. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўпічына. № 43-44 (225-226). 28 лістапада 1954. С. 5.

Тр. Начальства банкетуе. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 23 (357). 9 чырвеня 1957. С. 4.

Травень. Кур’ёзы. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 28 (362). 14 ліпеня 1957. С. 4.

Травень, М. Кур’ёзы. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] Н Бацькаўшчына. № 26 (412). 13 ліпеня 1958. С. 4.

Травень, М. Ня казка, а праўда. Сатырычная гутарка. [3 радьіёвай хвалі «Свабода»] // Бацькаўшчына. № 32 (468). 30 жнівеня 1959. С. 4.

Трэска, Сымон. Зуб. Фэльетон // Бацькаўшчына. № 6-7 (288289). 11 лютага 1956. С. 8.

У. Д. [Дудзіцкі]. Ня казка, а праўда. Фэльетон II Бацькаўшчына. № 13 (347). 31 сакавіка 1957. С. 4.

У. Д-і. [Дудзіцкі]. Сон Мікіты Хрушчова. Фэльетон. [3 радыёвай хвалі «Свабода»] Н Бацькаўшчына. № 36 (472). 27 верасьня 1959. С. 4.

У часіну адпачынку. [Гумар] Н Беларус. № 3 (49). 1 жнівеня 1954. С. 8.

Ч. 3. Замест фэльетону // Бацькаўшчына. № 20-21 (456—457).

24 травеня 1959. С. 8.

Шарсьцень, Алесь. Дзівосы й сьмяхосы. Заміж фэльетону П Беларус. № 237. Студзень 1977. С. 6.

Ювенал. [Віцьбіч, Юрка]. Дзякуй тым завяртанцам. Фэльетон // Беларус. №211. Лістапад 1974. С. 6.

Водгук на фельетпон В. Мацкевіча «Сляза шыбеніка» («Голас Радзімы». Жнівень 1974).

Янка 3. Яшчэ адзін анэкдот пра Пушкіна. Або: Аляксандар Сяргеевіч — беларускі незалежнік // Бацькаўшчына. №32 (262). 7 жнівеня 1955. С. 1.

КРЫТЫКА IЛІТАРАТУРАЗНАУСТВА

НУТРАНОЕ

Як заўважыў у адным са сваіх лістоў Віцьбіч, увага эміграцыйных крытыкаў, якіх льга на пальцах аднае рукі палічыць, была скіраваная найперш на падсавецкіх пісьменнікаў. Гэта насамрэч так і мае свае вытлумачэнні, але галоўнае іншае: адсутнасць рэакцый у друку зусім не азначае і адсутнасць зацікаўлення.

3 абшырнага ліставання Вітаўта Тумаша выбраныя лісты, што датычацца толькі двух эпізодаў літаратурнага жыцця пачатку 1970-х гг. і двух літаратараў — Юркі Віцьбіча і Уладзіміра Сядуры (Глыбіннага) — але яны даволі яскрава характарызуюць нутраны бок, прыватны, след якога можна знайсці адно ў самім факце выдрукаваных працаў (зборнік «Мы дойдем»^68S) або іхнай якасці (артыкул Сядуры).

Віцьбічавы адказы тым часам выяўлены не ўсе, але прагалы ў ліставанні вялікае шкоды для агульнага разумення не робяць.

Ліставанне Вітаўта Тумаша з Юркам Віцьбічам

26.1.72 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Спадар Доктар Тумаш!

Удзячны за Ваш ветлівы ліст ад 22.1.72 г., які дастаў учора. Цікава, што акурат за дзень перад тым я бадай натхніўся, каб напісаць Вам ліст па справе, да якой цяпер і пераходжу.

Працую для НРСлова над вялікім артыкулам «Огненный поход Булак-Балаховйча в 1920м году», які бязмала-

⁶⁸⁵ Стукалнч, Ю. Мы дойдем: очеркн, статьн, фельетоны. NY: Фонд нм. П. Кречевского, 1975. — 154 с.

га ўжо скончыў. Хоць я меў і ладне іншых матар’ялаў, алеў часе працы над ім мне значна прыдаўся таксама артыкул Вадз. Круталевіча «От войны кмйру» («Неман», 1968 г.). I на дасланым мне калісьці з Радыё Свабода ягоным «ксерогсе» ёсьць наступная дапіска: «Прыгадаў мне Др. Тумаш, штпо Вы зьбіраеце матар ’ял пра БулахБалаховіча. Дык на ягоную прапанову пасылаю Вам і гэта з найлепшымі зычэньнямі. 3 глыбокай пашанай Янка Запруднік».

Дык вось у тым лісьце, што пазаўчора меўся напісаць Вам, і хацелася шчыра падзякаваць Вам за дапамогу. У гэтым артыкуле ёсьць тое, чаго .мне бракавала — сьпіс усіх вайсковых часткаў зь якіх складалася армія Булак-Балаховіча. Дзякую!

I маеце рацыю, што я здаўна зьбіраю .матар’ялы пра Булак-Балаховіча, да якога яшчэ 14-гадовым хлапцом уцякаў зь Вяліжу. Гэтыя матар ’ялы ўжо часткова рэалізаваныя, а менавіта: «Это было в незабываемом 1919-ом..» (НРС от 5.7.64, артыкул), «Не Батька лё Булак йдет?» (НРС от 7.6.64, нарыс), «Где Крым, а где Нарым» (НРС от 1.8.64, лісгп у рэдакцыю), «Белорусскйе партйзаны» (НРС от 22.6.52, ліст у рэОакцыюу «Не наступай на шлейф» (НРС от 21.8.64, ліст у рэдакцыю).

Такім чынам атрымаўся цыкль твораў пра БулакБалаховіча, які, пасьля цяперашняга артыкулу пра паход 1920 г., скончу нарысам «Смерть Булак-Балаховнча» —яна, між іншага, памылкова оатуецца ў Белсавэнцыкляпэдыі. Тут, апроч тыхматар’ялаў, штомаю, вельмі прыдадуцца мне матар’ялы, ветліва дасланыя некалі Сп. Ч. Будзькам⁶⁸⁶. Аднак, на жаль, ня ў стане нічога ўзяць з раней запісаных мной успамінаў сьв. пам. генэрала Дзямідава — яны аж занадта суб’ектыўныя, набываючы сям-там характар кузьмакручкоўшчыны^м7, калі ня тхне ад іх баронам Мюнхаўзэнам.

⁶⁸⁶ Часлаў Будзька (29.06.1913, Вільня — 15.08.1985, Чыкага, ЗПІА), грамадскі дзеяч, гісторык, педагог.

⁶⁸⁷ Козьма Прутков — літаратурная маска, прыдуманая Аляксеем К. Таўстым і братамі Жамчужнікавымі ў 1850-1860-х гг.

Дазвольце перайсьці цяпер da артыкулу А. Іванова «Белоруссйя й белорусы» ў НРСлове, на які Вы, на вялікі жаль, ня ў стане адгукнуцца, а між тым Вам у тэй галіне й кніжкіўрукі. Большасьць Вашых заўвагаў акрамя палякаў з роднай беларускай мовай, мной, напрыклад, ня былі заўважаныя. Затое мяне ладне абыйшло адкрыцьцё аўтара: «Белорусы как нацйональность во все йсторйческйе времена находйлйсь под воздействйем четырех соседнйх народов — поляков, лйтовцев, частйчно украйнцев, но особенно русскйх».

«Лйтовцев»? «Частйчно украйнцев»? Лухта! Слоў няма — у нашых жылах цячэ кроў ня толькі славянаў, але й балтаў, але толькі ня лятувісаў, якія, каб не дзяржаўны хаўрус Лйтвы з Полыйчай, даўно зьніклі-б у беларускім моры. Між іншым надзвычай добра гэтае пытаньне разгледжана ў цікавай кніжцы М. Грынблята «Белоруссы»⁶⁸⁸, якая таму не спадабалася ейным рэцэнзэнтам.

3 вылучнай пашанай стаўлюся да Вашых асабістых навуковых высілкаўу галіне Скарыніяны. Шмат што гаворыць Вашая радасьць з прычыны каштоўнае знаходкі

Вітаўт Тумаш і Лявон Савёнак. 1962 г.

®⁸ Грянблат, Мнхал. Белорусы. Очеркн пронсхождення н этннческой нсторнн. Мннск, 1968. — 287 с.

ў Каралеўскае Бібліятэцы Капенгагена Разумею й падзяляю яе. I ні на каліва не сумляваюся ў тым, што прыйдзе час, калі Вашае ймя на Бацькаўшчыйе стане побач з найбольшымі дасьледнікамі жыцьця й творчасьці Францішка Скарыны.

Шчыра зычуўсяго найлетйага.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас

Ваш Юрка Віцьбіч.

29.2.1972 Вельмі Паважаны Спадар Віцьбіч!

Да закранутае Вамі ў апошнім лісьце тэмы — БулакБалаховіча — чуюся ў абавязку пераказаць тут колькі розных — гістарычнага й фальклёрна-легэндарнага характару — фактаў. Пісаць пра яго ніколі ня думаў, але за час жыцьця сёе-тое праяго давялося пачуць, a пра іншае натрапіць прыпадкам. I хачу тут усё гэта перадаць — можа нешта капі-небудзь прыдасцца.

1. Kani Булак-Бачаховіч у Варшаве рыхтаваўся даМазырскага паходу, дык, між іншым, ён выдаў для гэтага адмысловую паштоўку з сваім партрэтам, пад якім быў чатырырадковы вершык ягонага пяра. 3 памяці вершугэтага ня помню (пераказаў яго мне нябожчык ген. Ф. Кушаль), маю ў сваіх архівах нейдзе навет і зстісаны — апе калі яго ўдасцца знайсьці, сам ня ведаю, бо забыўся, дзе паклаў. Ведаю, аднак, сэнс гэтага вершу — ідэя тая самая, што і ў двух пачатковых радкох вершу Анатоля Грачанікава⁶⁸⁹ («Полымя», Нр. 11, 1971, б. 34): «Перад вамі — зямля продкаў маіх і дзяцей. Ня любіць яна чужынцаў любіць яна гасьцей»),
2. Паводле расказу Р. Астроўскага, калі ён перад Мазырскім паходам зьвярнуў увагу Булак-Бапаховіча на тое, што сілы ягоныя не вялікія, той яму быццам жартам адказаў, што з сваімі сіламі ён можа дайсьці да Масквы ды гэткаю тактыкай: у перпйым занятым месьце выража ўсіх жыдоў; як пра гэта дачуюцца жыды суседніх местаў — пусьцяцца ўсе на ўцёкі да Масквы гэ-

⁶” Анатоль Грачанікаў (1938-1991), паэт, лаўрэаг Дзяржаўнай прэміі БССР.

так запрудзяць усе дарогі й чыгуначныя лініі, што з Масквы ня зможа прабрацца на фронт ніводзін бальшавіцкі полк. Ён-жа за жыдамі ззаду дабярэцца аж да Масквы.

3. Расказ таксама Р. Астроўскага: у часе ўжо паходу, калі Астроўскі дачуўся, што разам з войскам Балаховіча едзе й «беларускі ўрад», хацеў пабачыць гэты «ўрад» ды пагаварыць асабіста (было гэта ці ня ў Пінску?). Калі падышоў да будынку, дзе меўся быць гэты ўрад, і запытаўся ў вартавых перад домам, ці можна зайсьці, тыя, пераглянуўшыся, матнулі галавой, што можна. Увайшоўшы, урад гэты ён знайшоў — Мамоньку, Шылу, ды пару яшчэ чалавек, прозьвішчы якіх забыўся, — усе яны валяліся п ’яныя на падлозе. У патрэбе прозьвішчы асобаў Балаховічавага ўраду можна было-б хіба даведаццаў Р. Астроўскага.
4. Паводле расказу ізноў-жа ген. Ф. Кушаля: колькі гадоў перад сваёй сьмерцяй ген. Кушаль у Нью Ерку сустрэўся з адным з былых ад’ютантаў Пілсудскага (прозьвішча, на жаль, яго ня помню), і гэты вось што расказваў: Пілсудскага, які даў дапамогу аружжам Балаховічу на Мазырскі паход, паведамілі, што пасыія заняцьця Мазыра балахоўцы пасадзілі на беразе нейкага там ставу, навокал ўсяго ставу, забітых жыдоў (ці ня нейкіх бальшавіцкіх камісараў) дыўрукі ім паўкладалі вуды. Гэты факт вельмі не спадабаўся Пілсудскаму, бо ён лічыў, што вестка пра гэта сярод жыдоў Захаду выкліча абурэньне й будзе прычынай варожай прапаганды.
5. Як ведама, адначасна з Мазырскім паходам Балаховіча адбываўся й падобны паход расейскіх эсэраў, у падрыхтове якога браў актыўны ўдзел ведамы эсэр Барыс Савінкаў⁶⁹⁰. Савінкаў быў і ў Мазыры. Пазьней, калі ён трапіў у рукі савецкага ГПУ, на сваім працэсе ён даў балыйавіком і ўсе свае інфармацыі аб гэтым паходзе.

⁶⁹⁰ Барыс Савінкаў (1879-1925), адзін з кіраўнікоў расійскай партыі эсэраў, пісьменнік. Сябра Пілсудскага з часоў гімназіі. Браў удзел у падрыхтоўцы паходаў Булак-Балаховіча. У жніўні 1924 г. арыштаваны ў Мінску супрацоўнікамі АГПУ. Загінуў пры нявысветленых абставінах: па афіцыйнай версіі, скончыўшы жыццё самагубствам, як Купала, выкінуўшыся ў лесвічны пралёт; па неафіцыйнай — забіты чэкістамі.

У скарачэньні яны былі ці ня ў 1926 годзе надрукаваныя бальшавікамі⁶⁹'. Ктжыцу гэтую калісьці пераглядаў. Там каля нейкіх трох бачынаў адведзена й ген. БулакБалаховічу. 3 паказаньняў Савінкава відаць, што ён Балаховіча проста ненавідзеў ды аб розных ягоных быццам «недарэчнасьцях» увесь час дакладаў Пілсудскаму, але той нейк мала зьвяртаў увагі на даносы Савінкава. 3 паказаньняў вынікае, што ўся віна Балаховіча, за што Савінкаў яго зьненавідзеў гэта тое, што Балаховіч быў «сэпаратыстам» ды думаў пра нейкі беларускі ўрад!!! Кніжыца з справаздачай працэсу Савінкава ёсьць у Ню Ёркскай Публічнай Бібліятэцы⁶⁹². У патрэбе можна яе расшукаць ды зрабіць фатастаты з адпаведных бачынаў. Найлягчэй хіба мог-бы гэта зрабіць др. Кіпель.

6. Давялося калісьці гаварыць з адным жыхаром Белавежы, што ў Белавескай пушчы. Паводле яго, балахоўцы пасьля іх расфармаваньня былі накіраваныя польскімі ўладамі ў Белавескую пушчу для працы пры сьсяканьні лесу, чым тады займалася ангельская фірма «Сэнтуры». Полыйчы былі на гвалт патпрэбныя грошы на стабілізацыю свае валюты, і гэта рабілася, між іншым, коштам і Белавескай пушчы. Жыў тады ў Белавежы і ген. Булак-Балаховіч.
7. Хіба Вам ведама, што Булак-Балаховіч быў ня толькі «паэта», пісаў вершы, але пісаў і прозай. У дваццатых гадох у Вільні быў выдадзены друкам цэлы зборнічак — 46-50 бачынаў друку—ягоных патрыятычных імпрэсыяў пад псэўданімам «Дзяргач» (імя, на жаль, ані назову кніжыцы ня по.мню). Кніжыцу гэтую калісьці чытаў сам, але ўжо нічога ня помню больш дакладнага пра яе зьмест. Цікава было-б яе расшукаць ды прачытаць нанава — у ёй усё-ж думкі генэрала. Мне ведама, што ніводная з большых бібліятэк Амэрыкі кніжыцы гэтай ня мае. Ня мае яе й Брытанскі Музэй.

⁶⁹¹ Дело Савлнкова. Ленннград, 1924. — 112 с.

⁶⁹² Існуе яшчэ адна кніжка: Der Prozess gegen Sawinkow: die Anklage, Verteidigund, das Urteil und die Begnadigung / mit Kommentar von Karl Radek; nebst einem Vorwort von Syrkin. Berlin: Neuer Deutscher Verlag, [1925]. —25 s.

8. I, наапошку, матар’ял ужо чыста фальклёрнага характару, пачуты мною асабіста. У дваццатых гадох, калі як вучань Віленскай Беларускай Гімназіі прыяжджаў на летнія вакацыі да хаты (у Вялейшчыне), пайшоў раз у суботу вечараму нашую вясковую лазьню, каб памыцца. Спачатку апрача мяне было толькі яшчэ двух вяскоўцаў. Па нейкім часе адчыняюцца дзьверы дыўваходзіць чародны аматар лазьні, малады мужчына. Калі пабачыў што ўлазьні толькі нас трох, ён кінуў гэткую рэпліку: «Але-ж і многа тут вас — яку Балаховіча войска: у дзень па два, па тры, а ўсё ідуць ды ідуць!». Чаму ды скуль прывандравалаў нашую Вялейшчыну гэткая якраз пагаворка пра Балаховіча, я ня пробываў тады выясьніць.

Гэта й будзеўсё, што я мог «вытрасьці» з мае памяці пра Балаховіча — добрае й благое, праўду і, хіба, у некаторых выпадках, і выдумку.

[...] Што да Грынблята і ягонага разгляду «балцкага» пытаньня. Куды салідней ды грунтаўней яна разгледжаная ў адмысловай кніжцы (200 бач.) маскоўскага дасьледніка В. В. Седова: Славяне верхнего Поднепровья й Подвйнья. Москва, 1970. Гэта манаграфія, што падсумоўвае ўсе факты да пытаньня й дадае шмат новых. Грынблят у шмат чым мыляецца.

Прывітаньні!

ВашВ. Тумаш.

5.3.72 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны СпадарДоктар Тумаш'.

Пакуль яшчэ цёплы Ваш ветплівы ліст ад 29.2.72 г., за які ўдзячны, хочацца адказаць на некаторыя парушаныя ў ім пытаньні, што датычуць Булака-Балаховіча.

Перадусім, Б.-Б. быў усё-ж паэтай без ужытых Вамі двукосьсяў. Мне асабіста вядомы, праўда, толькі адзін ягоны верш «Покліч Бацькі», зьмешчаны пад псэўданімам «Бацька» ў часапісу «На Чужыне» (Рыга, № 1, 1920), які ёсьць у мяне. Пра гэты, акурат, верш прыгадвае й Е. Карскі ў сваіх «Беларусах»⁶⁹³, што ня вы-

⁶⁹³ Карскнй, Е. Белорусы. Tom III. Петроград, 1922. С. 379.

падкова. Па форме ён ня ніжэйшы за вершы некаторых кананізаваных нашатўцаў, a na свайму зьместу (ваяўнічы, заклікальны да змаганьня) вышэйшы ад іх. Аднак Вы, на жаль, памыляецеся, калі пішаце, што Б.-Б. пісаўяшчэ прозай пад псэўданімам —Дзяргач.

У бліжэйшым атачэньні Б. -Б. меліся дваАдамовічы — бацька й сын, зь якіх апошні вядомы ў літаратуры як Адамовіч-Дзяргач. Гэты дадатак ён дастаў і ад свае вайсковае мянушкі — Атаман Дзяргач — набытае ім яшчэ ў вядомай фармацыі «Зялёны Дуб», як і ад літаратурнага псэўданіму —Дзяргач, пад якім ён выдаў некалькі кніжкаў. Між іншым, запомняная Вамі назва ягонае кніжкі, што мелася ў Вас, —«Тыпы Палесься. Абразкі і лягенды». У мяне тут ёсьць ягоная кніжка на расейскай мове «Там, где еіце бьются» (Бэрлін, 1929)⁶⁹⁴ і, паводля маіх дадзеных, яе таксама нямаў пералічаных Вамі бібліятэках. Дарэчы, і ў бяз сумлеву вартым даверу часапіс «Крывіч» (№ 1 за 1923) у ягоным разьдзеле «Агляд прэсы» чытаем: «... Адамовіч з сынам «Дзяргачом»).

На жаль, я няў стане пагадзіцца з Вамі, што акрамя паходу Б.-Б. на Мазыр меўся нейкі яшчэ туды-ж паход Б. Савінкава. Што яны йшлі разам, сьветчыць сам Савінкаў у сваіх паказаньнях на судзе, апублікаваных Саветамі асобнай кніжкай у выданьні «Кубуч» (Ленйнград, 1924), якую меў у Віцебску ў сваёй бібліятэцы, а тут карыстаўся зь яе ў Ньюеркзкай. Дарэчы, ня толькі, паводля Вашых слоў, Р. Астроўскі, але й Б. Савінкаў гаварыў пра «беларускіх падпітых міністраў», толькі апошні ня згадвае пра сьвятое памяці Мамоньку й Шылу, якіх там тады ўвогуле ня было. Што-ж датычыць «падпітпых», дык імі ў часе паходу была прароблена вялікая нацыянальная прайа, на якую, напрыклад, зусім не надаюцца дзеячы тыпу заўжды цьвярозых каханоўскіх.

⁶⁹⁴ Там, где еіце бьются; повестн-былн нз жнзнн русскаго повстанчества. Берлнн. Тнп. Бр. Гнршбаум, 1929. — 247 с. Перад назвай напісана: «Каммунйзмумрет. Россйя неумрет». Асобнік кнігі захоўваецца ў бібліятэцьі Вашынгтонскага ўніверсітэта.

Прабачце, але пачуты Вамі ў лазьні зьдзеклівы анэкдот аб нібы мізэрным колькасным складзе арміі Б.-Б. не адпавядае праўдзе. Паводля нават савецкіх крыніцаў (Вадз. Круталевіч, «Неман», 3/68), армія Б.-Б. налічвала 7860 штыхоў, 3500 сабель, 154 кулямёта, 36 гарматаў. Характэрна, што Паўночна-Заходняя армія Юдзеніча ў часе свайго наступу на Петраград налічвапа 5800 штыхоў 30 кулямётаў і 11 гармат (Совйнов. Очеркй ucmopuu ВЧК. Москва, 1960 г., с. 156).

Даруйце, але не падзяляю Ваш пагляд на каштоўную кніжкуМ. Грынблята«Беларусы», якаязусім не выпадкова была сустрэчаная ў штыхі афіцыйнай камуністычнай крытыкай, бо аўтар, акрамя рознага іншага дадатнага, адважыўсяў ёйяшчэ адкінуць савецкія межы беларускага народу і прыгадаць, што далёка наўсход ад іх жывуць таксама тыя-ж беларусы.

Аднак я пачынаю злоўжываць Вашым часам.

Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.

3 пашанай да Вас

Ваш Юрка Віцьбіч.

5 красавіка 1972 г.

Ваш апошніліст пацьвердзіў, што каліходпра факты жыцьцяпісу генэрала Булак-Балаховіча — генэральскія шліфы належаць Вам! Я-ж з маймі, пачутымі пра яго, анэкдотамі ды лягендамі, што й называецца, «выбраўся ў Афіны з совамі». Скарыстаў усё-ж пры гэтай нагодзе я тое, што прыгадалі мне забыты «на сьмерць» загаловак кніжкі «Тыпы Палесься» ды раскрылі прозьвішча яе аўтара. Чамусьці яшчэ з часоў віленскіх у мяне склалася хвальшывае ўражаньне, што імпрэсыі пісаў Балаховіч.

Іншая справа не зь генэралам, а з «товарйіцем» Грынблятам ды ягонай, паводле Вас, «каштоўнай кніжкай». Гэта праўда, што ён у ёй — ня першы й не адзіны ў БССР — прызнаў Смаленшчыну беларускай. Істотная розьніца між імі аднак тая, што калі ікшыя падсавецкія аўтары пішуць пра беларускасьць сучаснае Смаленшчыны, дык «адважны» Грынблят прызнаў беларускасьць адно Смаленшчыны заходняй ды й то толькі ў... XIV— XVIст.ст.Ш (б. 142-143). Ягоная «каштоўная» кніжка,

гэта, у істоце, падтасаваньне гісторыі й фактаў пад у СССР абавязваючыя «марксысцкія» догмы ды партыйныя «тэзісы». Усю «навуковасьць» выданьня характарызуюць найлепш гэткія звароты пра беларускіх замежных аўтараў, што займалі голасу пытаньнях этнагенэзу беларускага народу, як: «фашйстскйе прйхвостнй, военные преступнйкй й йх пособнйкй»! Што й казаць — пэрліна стократнае каштоўнасьці акадэмічнае эрудыцыі аўтара!

Для «акадэміка» Грынблята характэрна й тое, што ў кнізе, сама тэма якое вымагае даць у ёй якнайбольш поўную характарыстыку беларусаў як народу й дзеля гэтага выяўляць ды акцэнтаваць найперш ягоныя найбольш яскравыя нацыянальныя прыкметы, аўтар націск паклаў на зусім адваротнае — на тое, чым беларусы падобныя зь «вялікім рускім народам». Бадай у кажным разьдзеле ктжкі Грынблят не забываецца, ды разоў па колькі, паўтарыць ведамую вялікадзяржаўную канцэпцыю Масквы аб «спрадвечным адзінстве» народу беларускага з народам «рускім». Для гэтага дадзены ў кніжцы навет і адмысловы разьдзел пра «некоторые черты обгцностй», разважаньні ў якім вядуцца гэткім дасужым спосабам: продкі беларусаў, расейцаў, украінцаў калісьці сахойаралі, бараной баранавалі, сярпомжалі, касойкасілі, вудамі ды невадам рыбу лавілі, на паляваньне з сабакамі хадзілі, а на ваўкоў ямы капалі — з гэтага ясна, што «обіцерусское едйнство» беларусаў з расейцамі быю!

Грынблята як навукоўца й чалавека характарызуе добра вось гэтпкі выпадак: гадоў колькі тамуў часапісе «Советская этнографйя» ён востра заатакаваўмаскоўскага археалёга Сядова за ягоныя сьмелыя пагляды ў пытаньнях балцкага субстракту ды пры гэтым намагаўся свайго праціўніка «палажыць на лапаткі» ўдарам, у савецкіх умовах, «ніжэй жывата». Ён абрушыўся, чаму Сядоў у літаратуры да свайго артыкулу прывёў і публікацыі гэткага заядлага «буржуазнага пацыяналісты», якЯнка Станкевіч! Адказ Сядоў даў яму ў гэткім тоне: разглядаем, хіба-ж, навуковую праблему субстрату, дык пры чым тут палітычныя пагляды таго ці іншага аўтара, якія мяне зусім не цікавяць?

Карысьць кніжыцы Грынблята вельмі абмежаваная. Яна галоўна ў тым, што ў ёй з канечнасьці сканцэнтраваны, раськіданы па розных выданьнях розных аўтараў, адпаведны фактаграфічны матар’ял. Але й гэты матар'ял далёка ня поўны, аднабокі, бо пададзены Грынблятам у праўкруставым падборы фактаў з аглядкай на афіцыйныя «тэзісы». Нейкіх важных самастойных думаку кніжыцы не знайсьці. Пагляды Грынблята на важнейшыя пытаньні этнагенэзу беларускага народу можна ведаць, ягонае кніжкі й не чытаючы. Хопіць для гэтага пазнаёміцца з адпаведнымі партыйнымі «тэзісамі», што, як сам аўтар падае, «одобрены ЦК КПСС». Вось іх, як дагматычную сьвятую «праўду», Грынблят паўтарае, «абгрунтоўвае», «даводзіць», паклікаючыся пры гэтым ізноў-жа натыя самыя «тэзісы».

Прывітаньні зь Вялікоднымі Сьвятамі!

У глыбокай пашане Ваш В. Тумаш.

18.5.1973 Вельмі Паважаны Спадар Віцьбіч!

Выбачайце за спазьненьне з адказам. Вашыя «хросьнікі» загаўкалі, заскуголілі, бо-ж ім ані не па смаку Вашыя дасканалыя фэльетоны ды артыкулы. Ды хай шумяць — хоць і зьвягаюць, ды не зьядуць. Як казаў мне др. Запруднік, ксэроксы ўсяго таго, што ён мог знайсьці, Вам накіраваў. У гэтым нічога не дадам, бо за зьвягаю партыйных брахункоўмала сачу ды й «ксэрокса» нямаю. Сам галас «Голасу» гэта толькі прызнаньне дамэтнасьці Вашых артыкулаў.

Цікавіць мяне затое Ваш будучы артыкул пра Пётру Мсьціслаўца, бо ў пытаньні, хто павінен стаяць на памятніку ў Маскве, я такую-ж думку выказаў гады чатыры таму ў сваім рэфэраце пра заблудаўскую друкарню гэтмана Рыгора Хадкевіча. Дасылаю тут чатыры бачыны гэтага рэфэрату, на якіх справа гэтая разглядаецца.

Што даліста «У когоучйлся»⁶⁹⁵— там тая праўда, якую яшчэ ад мінулага стагодзьдзя блізу ўсё расейскія

⁶⁹⁵ Стукалнч, Ю. Кто у кого учнлся II Новое русское слово. 7 мая 1973.

аўтары морам публікацыяў і артыкулаў хочуць затушаваць, затапіць. Можна спрачацца толькі з словамі, што «ў афармленьні першае расейскае кнігі яскравы адбітак беларускага скарынаўскага стылю кнігадрукаваньня». Ньюёрская Публічная Бібліятэка мае арыгінал маскоўскага Апостала. У мяне-ж мікрафільмы больш палавіны ўсіх скарынінскіх выданьняў, і дзеля гэтага ў гэтым пытаньні мушу згадзіцца з дасьледніцай A. С. Зярновай, што графічна гэтыя выданьні вельмі розныя⁶⁹⁶.

Гэта праўда — ды гонар Івану Федаровічу — што пазьней, ужо ў Астрове, калі пры ім Мсьціслаўца ня было, у вучні Скарыны ён пайшоў: ягоны 1580 году Новы Запавет з Псалтыром і фарматам, і графічна копія Скарынавае Малое Падарожнае Кніжкі. Усе заставіцы й буквіцы толькі Скарынавы. Гонар таму, бо гэта сьветчыць аб ягоным добрым адчуцьці высокага друкарскага Скарынавага майстроўства і яшчэ таму, што калі пабачыў нешта больш дасканальнае, не пабаяўся й не пастыдаўся гэтага павучыцца, гэта пераняць. У выдакьнях-жа маскоўскіх сапраўды цяжка знайсьці нешта Скарынінскае.

Буду чытаць з цікавасьцяй Ваш артыкул пра таго першадрукара Масквы, якога гадоў колькісот пазьней «удзячныя» масквічы на памятнік не дапусьцілі.

У глыбокай пашане Ваш В. Тумаш.

П. С. Гэтымі днямі прыпадкова натрапіў на маю колішнюю нататку з расказу нябошчыка генэрала Кугйаля пра ген. Булак-Балаховіча. Зьмест запіскі перасылаю Вам, як вернаму «балахоўцу», да ведама:

Паводле расказу нябошчыка генэрала Кушаля, генэрала Булак-Балаховіча наведаў ёну 1920 годзе ў Варшаве перад мазырскім паходам. У штабной кватэры Балаховіча бачыў ён тады сьцірты розных, падрыхтаваных для паходу адозваў, а між імі й паштоўку з партрэтам «Бацькі Булак-Балаховіча». Пад партрэтам надрукаваны быў гэткі вершык:

⁶⁹⁶ Магчыма, маецца на ўвазе выданне: Орнаментнка кннг московской печатн XVI-XVII веков. Под ред. A. С. Зерновой. Москва, 1952. — 28 с.

Ці паляк ты, ці ты рускі, Будзеш мёд піць беларускі, Але сілай — дык нікалі: — Хіба па нашых касьцях!

Бацька Булак-Балаховіч, 1920

20.12.1973 г.

Вельмі Паважаны йДарагі Спадар Віцьбіч!

Удзячны за апошні Ваш ліст, уякім так шмат цікавага пра Вашую плодную працу гэтага часу, пра Вашыя апошнія сустрэчы. 3 усімі блізу Вашымі наведвальнікамі давялося сустракацца й мне. Ня бачыў толькі спадароў Акулу й Маркевіча. Акулу адведваў пару гадоў тамуўягонай кватэры ў Тароньце й на свае вочы бачыў, што Вашае азначэньне ягоных сямейных ды хатніх абставінаў як «спірашэнныя» ніякая гіпэрбаля. Гэтае самае думаў, калі сядзеў у яго за сталом як госьць. Дзівіўся ці раз таксама зь ягонае працавітасьці ды стойкасьці ў гэткіх абставінах, калі адначасна дзясяткі нашых суродзічаў, што маглі-б зрабіць шмат карыснага для справы свайго народу, усё сваё існаваньне зьвялі да даляраў ды тых ці іншых матэрыяльных выгадаў. Памруць — застанецца толькі пустое месца.

Былы-ж катаржнік Калымы (відавочна праз памылку — «своя своіх не познаша») Клішэвіч з сваймі друкаванымі ў БССР вершыкамі, добры прыклад ведамае прыказкі беларускага народу (запісаў яе нябожчык Я. Гладкі ў Лагойшчыне) — «Абсьліненая ваўком авечка ў лес глядзіць». Інтэлектуальна марноту гэтага паэціка яскрава паказвае тое, што ў часы, калі былы катаржнік савецкіх канцлягероў Салжаніцын⁶⁹⁷ падымае тытанічны высілак, каб перад гісторыяй і сьветам узьняць справу й памяць тысячаў нявінна замучаных сяброў па пяры ды міліёнаў іншых нявінных ахвяраў партыі, ён стае па боку не замучаных нявінна, у гэтым ліку ня менш 80% паэтаў і пісьменьнікаў беларускага народу, a na боку катаў-забойцаў, ды сяньня іх апраўдвае,

⁶⁹⁷ Аляксандр Салжаніцын (1918-2008), рускі пісьменнік, аўтар працы «Архіпелаг ГУЛАГ».

ліжа ім боты. Гэтараскрываеўсюмаральнуюмізэрноту ды інтэлектуальную абмежаванасьць гэтага марнага чалавечка.

Шлю Вам як суаўтару мой нарыс пра год сьмерці сьвятое Афрасіні Полацкае. «Суаўтару», бо Вы калісь паставілі перада мной гэтае пытаньне, на якое я раней не зьвяртаў увагі. Калі апірацца строга на існуючых ведамых фактах, год гэты можа быць толькі 1168. Нарыс напісаны не для друку, бо-ж падымаць гэткую справу ўчас, калі якраз адзначаецца, хай сабе й памылкова, 800-годзьдзе сьмерці сьвятое Афрасіні, гэта было-б выскакваньнем «Піліпа з канапель».

У друк ужо здадзеная чародная кніга «Запісаў». Калі-б нешта мелі да друку — калі ласка.

Прывітаньні Вам і Вашай слаўнай Спадарыні пры нагодзе Калядных ды навагодніх сьвятаў!

У глыбокай пашане Ваш В. Тумаш.

26.3.1974 Дарагі Спадар Віцьбіч!

Удзячны за ліст да мяне й за копіі цікавых лістоў іншых Вашага шырокага ліставаньня. Атрымаў і я ад аўтара, з аўтографам, аповесьць «Закрываўленае сонйа». Уражаньне падобнае: твор моцны й мастацка, і яскравы дакумэнт гістарычнае пары, часу пачаткаў брутальнае саветызацыі занятых чырвонай арміяй вёсак Заходняе Беларусі. У нас пра гэта вельм мала пісалася, усяго колькі было выдрукавана артыкулаў-успамінаў, і была пагроза, што гэта застанецца ў хвалыйаваным сьвятле прапаганднае пісаніны казённых савецкіх палітрукоў. Аповесьць гэты недастатак у вялікай меры ліквідуе, перадае нашчадкам жывы, сапраўдны вобраз падзеі.

He вялікая была-б бяда, калі ў важнай для жыцьця беларускае вёскі гістарычнай падзеі сям-там грубавата, няўклюдна ўплятаюцца й сцэнкі «сэксу» на вясковы лад. Сэкс цяпер у модзе. Тое, што тысячагодзьдзямі, за прыкладам Адама ды Евы, стыдліва прыкрывалася фігавымі лісткамі, цяпер публічна дэманструецца. Бяда аднак-жа тут тая, што для добрай, гістарычнага

зьместу, аповесьці таленавіты аўтар не знайшоў сугучнага яе зьместу завяршальнага акцэнту — абарваў яе сцэнаю, калі рука маладога, падрастаючага героя, першы раз у ягоным жыцьці трапляе на крыніцы «сэксавых» роскашаў, між дзявочых ног. Абрываньне аповесьці на гэтым мамэньце ня толькі кампазыцыйна калоціцца з мастайкім высокага ідэйнага напружаньня творам, але й паважна падсякае добрую цэласьць.

Ды нічога тут не парадзіш, бо-ж «што напісана пяром...». Можна мець адно надзею, што аўтар будзе мець нагоду перавыдаць з часам сваю трылёгію, усе тры часткі разм у вадным томе, другім дапраўленым выданьнем.

3 прывітаньнямі ды паклонамі Вам і Вашай Паважанай Спадарыні!

Адданы Вам В. Тумаш.

ПС. Надовячы, лістаючы свае розныя старыя выпіскі, натрапіў на адну, што можа Вас зацікавіць (калі яна яшчэ ня трапіла ў поле Вашае ўвагі). Гэта пачатковая зваротка вершу Артура Вольскага⁶⁹⁸ «Даўняй славы адгалосак» («Маладосьць», Нр. 1, 1972, б. 7).

Хай жыве ў пластох гадоў

Славы даўняй

Адгалосак —

Назвы нашых гарадоў,

Найіых вуліц, Нашых вёсак.

Зваротка можа служыць дасканальным уводным мотто да якога небудзь Вашага чароднага мастацкага нарысу пра вёскі, селішчы, месты м мястэчкі Беларусі.

16.06.1974

Вельмі Паважаны йДарагі Спадар Віцьбіч!

Дзякую за ласкавы ліст ды копіі цікавых як заўсёды лістоў іншых, асабліва ліста-артыкулу пра тое, як на касьцях «інародцаў» будавалася імпэрыя «вялікага пера-

⁶⁹⁸ Артур Вольскі (сапр. Зэйдэль-Вольскі, 1924—2002), пісьменнік, перакладчык.

давога рускага народу». Добра, што з болем левай рукі зьвярнуліся да свайго лекара — напэўна, будзе старацца выясьніць прычыну ды спробу іх пастараніць, каб не заміналі ў творчай працы.

Думка выданьня зборніка палемічных твораў, у каго-б яна ні зарадзілася, добрая ды вельмі на часе. Што да мовы — думаю, што патрэбная кніга ў мове расейскай і беларускай, ці бо — дзьве кнігі. Па-расейску магло-б ісьці ўсё лепшае й сяньня актуальнае, што па-расейску друкавалася. У кароткай прадмове можна было-б даць і колькі важнейшых аўтарытэтных водгукаў на артыкулы — прыкладам, адпаведную цытату зь ліста М. Шагала. Кніжку з надрукаваньнем трэ было-б ірэклямаваць найперш у НРС.

У зборнік беларускі ўлучыць трэбаўсё друкаванае пабеларуску, ды дацьубеларускім перакладзе й важнейшае, трывалае актуальнасьці з публікаванага па-расейску.

Складаць зборнік трэбаўжо, не адкладаючы ды не чакаючы на выясьненьне хто, калі ды за колькі кнігу зможа выдаць. Важна, каб кнігі былі складзеныя, адрэдагаваныя, гатовыя, а там і «Бог бацька!» — нейк будзе.

Mae. прывітаньні Вам і Паважанай Спадарыні!

3 пашанаю, В. Тумаш.

3.11.1974 Дарагі й Вельмі Паважаны Спадар Віцьбіч!

Цешуся і я, што набор Вашае кнігі ідзе шпаркімі тэмпамі. Калі за тэрмін яе выхаду браць на прыцэл Вашыя будучыя ўгодкі, дык тэмпы мо й зашпаркія. Ды гэта з другога боку й добра, бо пры сучасных ня менш шпаркіх тэмпах інфляцыі за ўжо паўгоду кошты друку будуць куды болыаыя, як цяпер. Магу зрадзіць Вам і сакрэт, хто да паскарэньняў памагае: праф. Адамовіч адрэдагоўвае для друку кнігу паэзіі Н. Арсеньневай, і гэта ідзе ў яго гэтак паволі, што кніга, якая мела быць набраная да Калядаў, сумлеўна, ці гатовая будзе й да лета. Стуль вось у сп. Акулы вялікі запас часу⁶⁹⁹.

Кастусь Акула паралельна набіраў кнігу Віцьбіча і Арсенневай «Між берагамі», якая выйдзе толькі ў 1979 г.

«Ці наборшчык зможа выправіць памылкі карэктурныя перад друкам?». Напэўна, накш ня было-б сэнсу рабіць карэкту. 3 набраных ужо вершаў Арсеньневай ведаю, што ў сп. Акулы памылак сапраўды няшмат. Ці ня ён сам спачатку яе робіць? Калі, аднак-жа, на 48 бачынах, ужо ня вершаў, але прозы, знайшлося толькі 8 памылак, я ўсё-ж радзіў-бы праверыць і карэктара — можа ён іх проста ня бачыць. Дык варта «пракарэктаваць» і карэктара, папрасіўшы сп. Акулу, каб перад друкам адбіткі скарэктаванага набору ён пераслаў-бы ўсё-ж для апошняга перагляду і аўтару.

Ведама, адна-другая памылка ў болыйай кнізе не бяда. Ды бываюць памылкі й вельмі паганыя, што псуюць цэлую кнігу, як, прыкладам, калісьці ў Вільні пры перадруку Коласавай паэмы «Сымон Музыка» ў словах «цябе, цябе адну» выпала пры друку dpyzt г «ц». Гэткую памылку іў«белым сьцяжку» пры канцы кнігі папраўляць няёмка. Яны няпрыемныя ня толькі аўтару, але й выдавецтву, бо часам вымагаюць перадруку цэлых аркушоў. Таму маярада, каб аўтар перад тым, як набор даваць у друк, усё-ж зрабіў свой апошні аўтарскі перагляд кнігі, каб ня было няпрыемных неспадзяванак. Пазьней, калі запозна, ськідаць віну на карэктара — нічога не памагае.

Л-7

Прыймеце мае шчырыя прывітаньні Вам і Вашае Паважанай Спадарыні.

У глыбокай пашане В. Тумаш.

19 студзеня 1974 г. Вельмі Паважаны Сп. Віцьбіч!

Вінаваты Вам ліст-адказу закранутых Вамі справах, датычных да нашага добрага знаёмага доктара й прафэсара, Ул. Сядуры.

Па тэксты напісаных на чужыне драматычных твораў дамяне ён зьвярнуўсяяшчэ 29 кастрычніка. Дасылаючыяму сёе-тое, зьвярнуўяму тады ўвагу й на «Здрады» П. Зьніча ў «Замежнай Беларусі», а пазьней выслаў яму фатастаты й «Здрады» й паэмы «Глінскі» Рылеева⁷⁰⁰, на якой яна

^71к’ Кандраці Рылееў (1795—1826), расійскі паэт, дзекабрыст.

абапертая. Хоць пад загалоўкам драмы й напісана, што яна «інсцэніроўка» паэмы Рылеева, ды ў сапраўднасьці яна самстойны, абаперты толькі вельмі агульна на паэме, твор. Гэта відаць ужо й з таго, што драма чатыры разы даўжэйшая за паэму —мае 563 радкі, паэма-ж толькі 144.

П. Зьніч гэта П. Крэчэўскі⁷⁰¹, палітычны дзеяч, а не паэта. Таму й драма ягоная слабая вершаваньнем ды моваю, але моцная ідэйна. I яе публікацыя мела бясспрэчна й палітычную мэту, на што паказвае тое, што друкавалася яна колькі ўсяго месяцаў пасьля таго, як здрадзілі БНР ды пераехалі БССР (на сваю пазьнейшую згубу) прэм ’ерураду БНР Цьвікевіч⁷⁰² ды сябры Л. Заяц⁷⁰³ і У. Пракулевіч⁷⁰⁴.

А Прафэсару-Доктару гэтымі днямі выслаў і яшчэ цэлую гурбу тэкстаў ды матарыялаў пра драматычную творчасьць на чужыне. Хай піша, можа з гэтага што карысане й выйде, хоць напэўна не адбудзецца й бяз шкоды — мала застанецца часу на ладжаньне юбілеяў...

А Ваш дыягназ пра хісткасьць хрыбта нашага Вялікага Рэдактара⁷⁰⁵ напэўна правільны. Хопіць прыпомніць і леташнюю перадавіцу пра «залаты» юбілей беларусізацыі з фразаю «дзякуючы пастановам Расейскае Камуністычнае Партыі бальшавікоў». Уражвае, што гэта самае думаў, чытаючы газэту, яшчэ перад атрыманьнем Вашага ліста з Саўт Рывэру, і я ў Бронксе. Гэта падцьвярджае правільнасьг{ь Вашага дыягназу рэдактаравага недугу.

Перадайце мае прывітаньні Вашай Паважанай Спадарыні.

У глыбокай пашане Ваш В. Тумаш

⁷⁰¹ Пётра Крэчэўскі (1879—1928), палітычньі дзеяч, гісторык. У снежні 1919 г. абраны прэзідэнтам Рады БНР. Альманах «Замежная Беларусь» уклаў і выдаў у 1926 г.

⁷⁰² Аляксандр Цвікевіч (1888-1937), палітычны дзеяч, гісторык. На ІІУсебеларускай канферэнцыі ў Берліне прыняў рашэнне аб спыненні дзейнасці Рады БНР і прызнанні БССР.

⁷⁰³ Леанард Заяц (1890-1935), палітычныдзеяч, публіцыст, сябра Рады БНР.

⁷⁰⁴ Уладзімір Пракулевіч (1887—1938), палітычны дзеяч, публіпыст. Удзельнік Слуцкага паўстання, ад 1923 г. — сакратар Урада БНР.

⁷⁰⁵ Маецца на ўвазе Станіслаў Станкевіч.

Юрка Віцьбіч, Уладзімір Сядура і Міхась Кавыль

Ліставанне Вітаўта Тумаша з Уладзімірам Сядурам

29 кастрычніка 1973 г.

Яго Міласыў

Д-ру Вітаўту Тумашу Ў Нью Ёрку.

Вельмі Шаноўны Доктару'.

Зьвяртаюся da вас з просьбай дапамагчы мне разійукаць матар ’ялы пра беларускую драму (драматургію) на выгнаньні. Дзеля нашае бедпасьціў гэтай галіне я лічумагчьшым улучыць агляд творчасьці Францішка Аляхновіча, бо пісаў ён за межамі БССР, дарма, што фактычна на Бацькаўшчыне. Але дзе дастаць ягоныя драмы і камэдыі? Ціняма чаго-небудзьу Вас? Калі ёсьць, пазычце накароткі час. Таксама хацеў-бы перачытаць meop Н. Арсеньневай «Усяслаў Чарадзей», напісаны ў драматургічнай фор.ме. Спадзяюся, у Вас ёсьць тэкст яго.

Шукаю таксама драматычныя творы Аўгена Кавалеўскага, бо маю адно тое, што было выдрукаеана

ў часапісе «Сакавік». Магчыма, Вымаеце Ватэнштацкія выданьні маленькіх п’есак С. Залужнага «Навагоднія запросіны», «Шапка-няўгледка» А. Кавалеўскага, «У Калядную ноч» С. Каўша імагчымаякія іншыя, выдадзеныя на выгнаньніў Нямеччыне, Амэрыцы, Польшчы і г. д.

Ці няма ў Вас якіх-небудзь матар’ялаў пра дзейнасьць Ватэнштацкага беларускага тэатру, тэатральнай эстраднай групы Шчаглова ў Нямеччыне і ў ЗША і г. д. ? Усе гэтыя матар ’ялы мне патрэбныя дзеля таго, што мусіў згадзіцца падрыхтаваць даклад на тэму: Беларуская драма на выгнаньні, а пазьней надрукаваць яго ў унівэрсытэцкім выданьні. Трэба зрабіць гэтак, каб нас добра рэпрэзэнтавалаў сьвеце. Спадзяюся таксама, што нехта іншы зробіць тое самае на тэму: Беларуская мастацкая проза на выгнаньні. Магчыма, Антось Адамовіч?

Абяцаю дасланыя Вамі матар’ялы выслаць пасьля выкарыстаньня назад без адклада і заказной поштай, або, па дамоўленасьці, перадаць асабіста пры сустрэчы.

Шчырае дзякуй. 3 глыбокай удзячнасьцю і пашанай, Ваш У. Глыбінны.

4 лістапада 1973 г. Вельмі Паважаны Прафэсару!

У вадказ на Ваш ліст з 29.10.73:

На скорую руку пераглянуў свае зборы ў пошуках прошаных Вамі драматычных твораў і знайшоў толькі дзьве рэчы: Аляхновічаў апошні перадсьмертны твор — «Круці ня круці, трэба памярці» і — А. Змагар «Рэпка. Казачны абразок» (Лінц, 1946, 19 б.) ■—дзіцячая сцэнка.

Што да Аляхновіча: ён варты адмысловае грунтоўнае й паважнае манаграфіі, бо «там», у БССР, апрача лаянкі праяго нічога не напішуць. Ён-жа наш найбольшы драматург, што вырас яшчэ беспасярэдне з нашаніўскае пары. Напісаў усіх 20 ці мо й больш драматычных твораў. Гадоў 15 таму я даў навет закліку газэце, каб паведамілі, хто што зь ягоных п 'есаў мае. Меў ідэю сабраць ды выдаць у вадным вялікім томеўсяго Аляхновіча. Ды ніхто на заклік не адазваўся •— відаць, ніхто нічога й ня мае. У большым ліку ягоныя творы павінны быць

у бібліятэках Польшчы. Магчыма сёе-тое мае беларуская бібліятэка Лёндану.

Аднак-жа сумлеваюся, каб было мэтазгодна ў драматычную творчасьць аўтараў на выгнаньні ўлучаць і Аляхновіча, які на выгнаньні, за выняткам гадоў на Салаўкох, ніколі ня быў. Гэта было-б вельмі яскраваю нацяжкай. 3 другога боку, паўстануць і закіды, што аўтар, які залічвае Аляхновіча да эмігрантаў, відаць, не ўважае і Вільню за беларускае, але чужое, места, бо ў Вільні паўсталі й друкаваліся блізу ўсе творы Аляхновіча. I апошняя засьцярога: як і што паважнае можна напісаць пра творчасьць драматурга, маючы пад рукой адзін-два творы зусіх 20?

Хопіць напэўна даволі матарыялу, калі абмежавацца аглядам тае драматургіі, якая сапраўды паўстала на эміграцыі. Яе па лягерох было даволі шмат лікам, хоць і былі гэта пераважна рэчы меншыя — розныя скэчы, абразкі, дзіцячыя сцэнкі. Дзеіў-жа гадамі й Тэатар Беларускае Эстрады, які ў сваёй праграме меў і драматычныя рэчы.

Найбольш камплектны збор выданьняў нашае «рататарнае эры» мае бадай М. Панькоў. Даяго трэба йзьвяртацца ў пошуках патрэбных драматычных твораў. Прасачыць-жа дзейнасы{ь розных тэатральных гурткоў можнаў вялікай меры пералістаўшы ўважна пэрыядычныя выданьні, у першую чаргу «Бацькаўшчыну», а таксама й некаторыя рататарныя часапісы. Там пераважна даваліся кароткія зацемкі, ці навет ірэцэнзыі паасобных імпрэзаў.

Шмат з тых твораў, што й ставіліся на сцэне, засталосяў аўтараўу рукапісах. Хіба нешта павінна мець у сябе з падобных твораў, прыкладам, Н. Арсеньнева, якая часта пісала прынагодныя сцэнічныя абразкі для лягерных пастановак, пераважна дзіцячых ці моладзі. Ейнага «Ўсяслава Чарадзея»янямаю. Яня пэўны, цімае яго і яна сама. Што да Ватэнштацкіх пастановак, блізу ўсеянырэгістравалісяў часапісе лягеру «Шляхам жыцьця». Камплект яго мае М. Панькоў.

Пры нагодзе таксама паведамляю: Інстытутам падпісаная ўмова з друкарняй у Ню Ёрку пра друк чароднае

кнігі «Запісаў». Кніжка мае быць надрукаваная да пачатку лютага, вялічыня — 160 б., фармат «Конадняў». Калі маеце нешта да друку, прысылайце, яшчэ ня позна. Але друкавацца могуць толькірэчы кароткія — артыкулы на бач. 10, шмат карацейшыя зацемкі, рэцэнзыі.

3 пашанай Ваш В. Тумаш.

9 лістапада 1972 г. Д-ру Тумашу Ў Нью-Ёрку

Вельмі Шаноўны Доктару!

Дзякуй за ліст ад 4 лістапада г. г. Я з Вамі згодзен, што Ф. Аляхновіч заслугоўвае адмысловае грунтоўнае манаграфіі і што ён наш найболыйы драматург, што вырас з нашаніўскае пары. Але дзеля таго, што наразе я абмежаваны памерам 10—12 бачынаў, я не магу аб ім гаварыць вычэрпна. Але як усялякая гаворка аб беларускай драматургіі ня можа абыйсьціся бяз згадваньня ейнага бацькі — старэйшага і найболый плённага драматычнага пісьменьніка — Францішкі Аляхновіча, ня можа бяз ягонага імя абыйсьціся і гаворка пра беларускую драматургію ў выгнаньні. Гэта, аднак, ня будзе беспасярэднім залікам ягонага творчага чыну да дасягненьняў выгнаньніцкае драмы, а тым больш пасьляваеннай. 3 Вашымі перасьцярогамі я лічуся.

Прыемна было даведацца, што ў Вас захаваўся паасобнік п ’есы «Круці ня круці, трэба памярці», да выданьня якое я прычыніўся беспасярэдна, удала абыйшоўгйы забарону з боку менскіх нямецкіх камісараў. Вось-жа буду Вам удзячны, калі Вы мне пазычыце на нейкі час згаданыя Вамі п ’есы, аў дадатак прыкладзеце й «Хрэстаматыю Бел. Літ» Дварчаніна, у якой, як я памятаю, ёсьць урыўкі з Аляхновічавых твораў. Усё зьвярну Вам заказной поштай або, каліўважаеце неабходным, асабіста з рук у рукі. Шчырае дзякуй згары. 3 глыбокай пашанай, Ваш У. Глыбінны.

17лістапада 1973 г. Паважаны Прафэсару!

3 Вашага апошняга ліста бачу, што за тэатральнадрраматычную творчасьць эміграцыі маеце замер узяцца не жартуючы. Дзеля гэтага пакапаўся я яшчэ ў сваіх старых архівах ды там знашйоў колькі нумароў ватэнштэцкага часапісу «Шляхам жыцьця», у якіх ёсьць тэксты дзвюх п ’есак, што ставіліся ў лягеры. У вынікумагу Вам выслаць: А. Змагар. Рэпка. Казачны абразок. Лінц, 1946, 19 б.; С. 3. (Сьвятаслаў Залужны). У Купальскую ноч. Літаратурна-мастацкі мантаж для дзіцячага тэатру. «Шляхам жыцьця», Ватэнштэт, Нр. 6, 24 чэрвеня, б. 11—17; Коўш. У Калядную ноч. Сцэнічны мантаж для дзяцей. «Шляхам жыцьця», Ватэтйтэт, 25 сьнежня 1946 г., б. 15—23; Францішак Аляхновіч. Круці не круці, трэба памярці. Сцэнічны гротэск. Менск, Выд. «Новы шлях», 1944, 80 б.

Фатастатычныя копіі трох першых п’есак высланыя асобным капэртам як «друк». Як Вам ведама, нашыя выданьні «рататарнае эры» друкаваліся на гэткай мізэрнай паваеннай паперы, што перасылаць іх поштаю немагчыма — сатруцца на порах. Таму шлю фатастаты. Адсылаць іх ня трэба — хай застаюцца ў Вас. Затое агюшні перадсьмяротны шэдэўр Аляхновіча, які ў тут канвэрце, высылаю з застрахаваньнем, і пасьля выкарыстаньня прашу адаслаць заказною ці страхованаю поштаю.

Пры нагодзе зраблю яшчэ Вам і дашлю фатастаты тых бачынаў хрэстаматыі Дварчаніна, у якіх пра Аляхновіча. Калі патрэбна, магу Вам зрабіць і фатастаты зь цікавых заўвагаў М. Гарэцкага пра творчасьць Ф. Аляхновіча, што ёсьць у ягонай «Псторыі беларускае літаратуры» 1922 году.

Зьвяртаю ўвагу на факт, што драматычныя творы пісаць пачалі на эміграцыі найперш бадай у пачатку 1920-х гадоў у Коўні. Там Ластпоўскі, здаецца, напісаў ды ці не ў сваім «Крывічы» першы раз і надрукаваў свой драматычны абразок «Адзінокі — Эпізод з жыцьця Францішка Скарыны» (Перадрукаваны ў выдадзеных у 1956 г. у Мюнхэне «Teopax» В. Ластоўскага,

б. 107—111). У Коўні ўжо напэўна была нстісана драма П. Зьніча: Здрада. Гістарычная драма канцаХУі пачатку XVI сталецьця, у 3 актах, з пралогам (Інсцэніроўка паэмы Рылеева «Глйнскйй»), Пад ёю ёсьць датаваньне: Коўня, 23.11.1923. Тэкст драмы надрукаваныў: «Замежная Беларусь». Зборнік гісторыі, культуры і эканомікі. Пад рэдакцыяй П. А. Крэчэўскага. Кніжка першая. Прага, Выдавецтва ім. Ф. Скарыны, 1926 г., б. 79—98. Драма цікавая зьместам, хоць слабаватая беларускаю моваю ды тэхнікай вершаваньня. П. Зьніч — гэта паэтычны псэўдонім Пётры Крэчэўскага. Ідэйна рэч вельмі моцная. Пралёг, прыкладам, канчаецца сцэнаю, у якой, калі князь Глінскі сам у начы абыходзіць засланае трупамі Смаленскае пабоішча, у галюцыянацыі перад ім устаюць тысячы паўшых ягоных суродзічаў з крыкам:

На суд іх, на суд ваявод!..

Хто здрадзіў свой край і народ!

У апошнім трэцш акце князь Глінскі, асьлеплены, сядзіць у падзямельным склепе Масквы ды памірае нарукох свае вернае дачкі.

Дык драматычная творчасьць пачалася ў нас на эміграцыі не ад нашых толькі часоў і не пасьля апошняе толькі вайны, але, найменш, ад эміграцыі БНР.

Прывітаньні!

Ваш В. Тумаш.

28 лістапада 1973 г.

Д-ру В. Тумашу У Нью-Ёрку.

Вельмішаноўны Доктару!

Дзякуй за высылку Аляхновічавай п ’есы «Круці, ня круці, трэба памярці», якую атрымаў у канцы мінулага тыдня, а сёньня і адбіткі іншыхрэчаў, заякія гэтак сама шчыра дзякую.

3 гэтым высылаю Вам і адбітак Аляхновічавай п ’есы для таго, каб Вы перадалі яе ў Славянскі адзьдзел НьюЁркскай Публічнай Бібліятэкі, каб хоць гэтая п ’еса была даступная магчымым дасьледнікам беларускае драматургіі. Арыгінальнае выданьне вышлю пазьней адмысловай поштай.

У канцы тыдня я наведваў Нью-Ёркскую Бібліятэку і сярод іншых рэчаў рабіў спробу атрымаць «Гісторыю Беларускай літаратуры» Гарэцкага, але аж тры дні мне заўсёды адказвалі, што няма на паліцы. Такім чынам, мушу прасіць Вас зрабіць мне адбітак з Вашага паасобніка таго разьдзела пра Ф. Аляхновіча, пра які Вы згадвалі ў Вашым лісьце ад 17 лістапада г. г., за што з гару дзякую. А каб да гэтага далучылі адбітак Аляхновічавага твору з Хрэстаматыі Дварчаніна, ды яшчэ адбітак «Здрады» П. Зьніча з «Замежнае Беларусі», дык разам з іншымі рэчамі, якія маю (Кавылёвы п ’есы, «Загубленае жыцьцё» Лебяду ды іншыя), гэта ўжо будзе ладны матар ’ял для задуманае працы, якую, дарэчы, мушу скончыць да канца году.

Карыстаюся нагодай запытацца, ці не Адамовіч зьяўляецца аўтарам літаратурна-сцэнічнага мантажу з Багдановічавых вершаў пад назвай «У Месячных сецях», які быў выдрукаваны ў часапісу «Сакавік» Нр. 2 (2), 1948, што выдаваўся ў Остэргофэне, Нямеччына? «Змантаваў С. Смутніца» — сказана там. 1 ці не ягоны твор «Васілёк і Незабудка» пад псэўданімам В. Аганька зьмешчаныўпершымнумары таго-ж «Сакавіка»? (Нр. 1, 1947)? Ці ведаеце што-небудзь пра тое, у каго захаваўся рукапіс meopy К. Каганца «Сын Даніла», гістарычная драма ў трох дзеях, што была выдрукавана ў тым-жа «Сакавіку» нр. 1 за 1947? I апошняе пытаньне: ці няма ў вашэці біяграфічных вестак пра Кавалеўскага Аўгена⁷⁰⁶ іў якім дакладна годзе ён памёр у Парыжы?

Дзякуй. Ваш У. Глыбінны.

1.12.1973 Вельмі Паважаны Спадару Прафэсару!

Учора прыйшлі Ваш ліст і адбітка Аляхновічавага «гротэску» ды і сам арыгінал яе. Згодна з Вашым зычэньнем фатакопію перадам у славянскі аддзел бібліятэкі. Сяньня, разам з гэтым лістом, здаю на пошце й канвэрт з фатастатамі матарыялаў пра Аляхновіча ў М. Га-

’“Аўген Кавалеўскі (07.01.1921, Масква — 1963, Парыж, Францыя), грамадска-культурны дзеяч, драматург.

рэцкага ды I. Дварчаніна. Што да «Здрады», вышлю як толькі фатастат будзе гатовы. Між іншым, хоць пад загалоўкам гэтае драмы напісана «інсцэнізацыя» паэмы Рылеева, ды гэта шмат больш, чым інсцэнізацыя, а хутчэй шырокае разьвіцьцё галоўнае ідэйнае тэмы гэтае паэмы, з зусім самастойнымі дадаткамі. Гэта паказвае й тое, што тэкст інсцэнізацыіразы тры большы за тэкст паэмы Рылеева. Калі-б у Вас пад рукою ня было-б тэксту паэмы Рылеева, мог-бы прыдбаць Вам яе фатакопію.

Што да «Здрады», цікавы гістарычны фон і час публікацыі драмы гэтакага зьместу й гэтакага назову. Яна апублікаваная ў выданьні Крэчэўскага, вялікая частка якога адведзеная публікацыі матарыялаў пра «здраду» трох сяброўураду БНР ды пераезду ў БССР — Старшыні Рады Міністраў ды Міністра Замежных справаў А. Цьвікевіча, Дзяржаўнага Кантралёра Л. Зайца ды Дзяржаўнага Пісара У. Перакулевіча. Гэтае здрады дайшло на канфэрэнцыі ў Бэрліне 12—15 кастрычніка 1925 году, на якой галоўным прадстаўніком з боку савецкага быў Зьмітро Жылуновіч. Вось таму ў выданьні колькі месяцаў пасьля гэтага «Замежнай Беларусі», П. Крэчэўскі, ён-жа П. Зьніч, і надрукаваў сваю інсцэнізацыю «Здрада», зьмест якой накіраваны галоўна на асуджэньне здрады найбліжэйшае, нядаўнае. 1 словы ў драме «На суд іх, на суд, ваявод... што здрадзілі край і народ..» накіраваныя ў дадзеных гістарычных абставінах найперш супроць трох «ваявод» Глінскіх часу публікацыі. Падобных словаўу паэме Рычеева няма.

Вашыя пытаньні пра аўтара літаратурна-сгрнічных мантажоў, што былі надрукаваныя ў «Сакавіку», пастараюся выясьніць, ды аб гэтым адразу напішу. Тоесамае й пра рукапіс «Сына Данілы».

Высылаю разам і запросіны на нашую тут мастацкую выстаўку, якая будзе адкрытая ў нядзелю 9 сьнежаня а 1-й гадзіне дня. Варта было-б пад'ехаць, паглядзець ды напісаць артыкул-уражаньні. Калісьці Вы далі добрыя артыкулы з галіны мастацкае, варта вярнуцца да гэтае тэмы, каб не маряаваць сеаіх здольнасырў у гэтай галіне.

Прывітаньні!

Ваш В. Тумаш.

7 сьнежня 1973 г.

Д-ру В. Тумашу Ў Бронксе, Н. Ё.

Высокашаноўны Доктару!

Дзякуй за высылку балонак з Дварчаніна і Гарэцкага. Атрымаў сваечасова. Буду ўдзячны і за магчымую высылкумне і тэксту «Здрады» і «Глінскі» Рылеева.

На вялікі жаль, абставіны не дазволілі мне прыехаць на адчыненьне мастацкае выстаўкі, на якую Вы былі ласкавы запрасіць мяне. Магчыма, прыеду ў якую іншую нядзелю, пакуль адчынена. Але ня думаю, што з мяне будзе карысьць якая: я ўжо даўно страціў пачуцьцё да пісаньня пра малярства. Іншыя зацікаўленьні выціснулі ўсё іншае да рэшты. Яшчэ зьдзіўлены, як не забываецца родная мова.

Прагледзіў Анталёгію беларускай паэзіі па-ангельску ў перакладзе Веры Рыч⁷⁰⁷. Бязумоўна, выдатная падзея ў жыцьці беларусаў у сьвеце. Адно шкада, што зусім няма выдатнага паэты Уладзімера Жылкі, паэтыімажыністага Уладзімера Хадыкі, выдатнага паэты Юлія Таўбіна, ягонага пабраціма Зьмітрака Астапенкі, ды дзе-каго іншага. Слаба рэпрэзантаваны Язэп Пушча і У. Дубоўка. Ёсьць недакладнасьці ў анатацыях пра паэтаў. Аднак увогуле ўражаньне дадатнае. Дзякуй Богу, што ўдалося абдурыць саветчыкаў адносна вокладкі: от недзе цяпер яны плююцца ды ганяць нейкага ёлупня за тое, што не дагледзіў⁷⁰⁸.

3 глыбокай пашанай, Ваш У. Глыбінны.

16.12.1972 Вельмі Паважаны Спадару Прафэсару!

На Вашую просьбу высылаю фатастаты «Здрады» П. Зьніча ды паэмы «Глінскі» Рылеева. Як падлічыў, дра-

⁷⁰⁷ Like water, like fire: an anthology of Byelorussian poetry from 1828 to the present day. Selected and translated by Vera Rich. London, Allen & Unwin, 1971. Ha вокладцы была змешчана выява Пагоні, праз што ўзнік скандал з савецкімі прадстаўнікамі.

⁷⁰⁸ Пра сітуацыю з вокладкай анталогіі можна прачытаць у: Анталёгія беларускае паэзіі па-ангельску. Пераклад Веры Рыч // Беларус. № 172. Жнівень 1971. С. 2.

ма Зьніча мае 563 радкі, а паэма Рылеева — 144, ці бо драма чатыры разы даўжэйшая. Хойь у ёй і ёсьць некаторыя радкі, якія зьяўляюцца перакладам з Рылеева, ды яна ў запраўднасьці самастойны твор, шырака разьвіты, драматызаваны на аснове кароткае паэмы Рылеева, а ня проста «інсцэнізацыя». Рылееў, які першы раз сваю паэму друкаваўу 1822 годзе, пра Глінскага пісаў: «Нзмена его отечеству й погйбельный конец весьма поучйтельны».

Выясьніў і Вашыя пытаньні з папярэдняга ліста: дагадкі Вашыя правільныя, што й Смутніца, і Аганёк гэта тойсамы Бірыч, або — А. Адамовіч. Рукапіс твору каганца «Сын Даніла» на амэрыканскім кантынэньце, хоць дакладнаўстанавіць дзе ён цяпер мне й не ўдалося.

Што да анталёгіі Веры Рыч, дык там ня толькі справа ў вокладцы ды Пагоні, або некаторых ейных камэнтарох. Ня ведаю, ці Вы зьвярнулі ўвагу на тое, што ейны даўжэйшы артыкул датаваны: 25 сакавіка 1968 г., штс значыць ня што іншае, як тое, што сваюўсю працу над анталёгіяй яна прысьвяціла адзначэньню 50-годзьдзя акту 25 Сакавіка. He маглі не заўважыць гэтага і ў Маскве, хоць па часе. Масква й працуе над тьш, каб недагляд свае замежнае цэнзуры паправіць, а найменш — часткова знэўтралізаваць. Колькі гадоў таму з Англіі ў Маскву перавязьлі нейкага камуніста-паэціка, якому дадзена даручэньне падрыхтаваць новую анталёгію беларускае паэзіі ў ангельскім перакладзе. Яна ўжо друкуецца ў Маскве. Дык будуць выбіваць клін-клінам, ды ў выніку будзе дзьве анталёгіі.

Выстаўка нашых мастакоў Амэрыкі і Эўропы ўжо адчыненая. Заўтра-ж адчыняецца выстаўка другая — у Славянскім аддзеле Публічнае Бібліятэкі пра Літоўскі Статут.

Прывітаньні зь Нью Ёрку!

3 Каляднымі Сьвятамі!

У глыбокай пашане, Ваш В. Тумаш.

8 студзеня 1974 г. Вельмі Паважаны Спадару Прафэсару!

Гэтымі днямі дастаў пару скрынак архіўных матарыялаў, што перасланыя для Інстытуту, і ў іх натрапіў на тэксты трох драматычных твораў, што ставіліся калісьці ў Рэгензбургскім ДП лягеры. Гэта сцэнічны абразок для дзяцей Н. Арсеньневай «У гасьцёх у Каляды» і два другія, абодва таксама здаецца Арсеньневай, творы: «Кастусь Каліноўскі», мачтаж у 3-х абразках, і «Бацькаўшчыча» — вершаваны мантаж.

Калі яшчэ не запозна й гэтыя матарыялы Вам яшчэ патрэбныя, магузаказаць фатастаты ды іх Вам даслаць.

У папярэдніх лістох забыўся успомніць Вам аб тым, што хоць у Аргентыне здаецца ніхто драматычных твораў і ня пісаў, але беларускія пастаноўкі былі. У 1934 годзе ў Буэнос Айрэс адбылася першая беларуская пастаноўка. Ставілі «Мікітаў лапаць» Чарота. У Вільні меў у руках выдадзеную з гэтае нагоды адмысловую прапагадную лістоўку, якая пачыналася гордымі словамі: «Першы раз у Аргентыне ў беларускай мове». На лістоўцы была памешчаная й фатаграфічная зьнімка сцэны з гэтае п ’есы. Пісаў я пра гэта калісьці ў апошнім нумары віленскага «Беларускага летапісу»⁷⁰⁹, дзе зьмясьціў і фатаграфію. Каб былі нейкія сцэнічныя пастаноўкі ў міжваенную пару ў ЗША, пра гэта ня ведаю. Але беларускія канцэрты ладзілісяў сярэдзіне дваццатых гадоў напэўнаў Чыкага, галоўны агранізатар былы прэм ’ер ураду БНР Варонка. Прыпадкам маю ў сваім архіве праграмы двух гэткіх канцэртаў.

Нешта здаецца ставілася й першыя гады пасьля першае сусьветнае вайны ў Коўні ды, крыху пазьней, у Рызе, дзе існавала беларуская сярэдняя школа. Дык уважней разглянуўшыся, мы ня першыя эміграмты, што выказвалі актыўнасьць у сцэнічнай галіне.

Зычу ўдачы ў заплянаванай працы!

3 прыеітаньнем В. Тумаш.

⁷⁰⁹ «Беларускі летапіс»—штомесячны культурна-грамадскі і літараіурны часопіс дэмакратычнага кірунку, заснаваны як орган Таварысгва беларускай школы. Выдаваўся ў 1933—1939 гг.

14 студзеня 1974 г. Д-ру В. Тумашу

У Нью-Ёрку

Вельмі шаноўны Доктару!

Усе высланыя Вамі матар ’ялы дастаў і шчыра дзякую за вялікую дапамогу ў маёй працы. Вашае паведамленьне аб знойдзеных сцэнічных абразках «У гасьцёх у Каляды», «Кастусь Каліноўскі», «Бацькаўшчына» мяне вельмі ўзрадавала. Бясспрэчна, буду Вам вельмі ўдзячны за магчымую высылку фатастатаў і тых адшуканых твораў. А заадно і Вашу зацемку ў «Беларускім Летапісу» аб беларускім паказе ў Аргентыне.

Маю яшчэ, спадзяюся, апошняе пытаньне да Вас адносна драматычных твораў на выгнаньні. Кастусь Акула друкаваў у «Бацькаўшчыне» сваю камэдыю «Тараканы ў саладусе» (недзе ў сярэдзіне пяцідзясятых гадоў). Я ня маю «Бацькаўшчыны» за тыя гады, але спадзяюся, што яна ёсьць у Вас. Ці не маглі-б Вы зазірнуць туды і даслаць мне калі ня фота, дык прынамсі дакладныя бібліяграфічныя дадзеныя пра Акулаў твор. 3 гары дзякую. 3 наіілепшымі зычэньнямі і, хоць спозьненым, Калядным і Навагоднім павіншаваньнем. Ваш У. Глыбінны.

17 студзеня 1974 г.

Вельмі Паважаны Прафэсару!

Згодна з вашаю просьбаю перасылаю тут фатастаты машынапісных тэкстаў драматычных твораў: абразкоў «У гасьцёх у Каляды», «Кастусь Каліноўскі», «Бацькаўшчына». Першая зь іх напэўна Арсеньневай, на апошняй бачыне ейнаю рукою ёсьць пададзенае месца й дата напісаньня й навет сьпіс «артыстых» — дзяцей, якія ігралі паасобныя ролі ў часе пастаноўкі на Каляды 1947 г. I другі твор напэўна ейны, хоць ча машынапісе гэта й не напісана, думаю, таксама й трэці.

Прошаная Вамі бібліяграфічная анатацыя пра камэдыю К. Акулы: « Тараканы ў саладусе». Камэдыя ў 3-х дзеях. «Бацькаўшчьта», Нр. 22—26, Мюнхэн, 1957. Ліспгаючы гадавікі «Бацькаўшчыны» заўважыў і іншы драматычны твор: Я. Юхнавец. Узгоркі й пячоры. Драматычны нарыс. «Бацькаўшчына», Нр. 23—30. Мюнхэн, 1959 г.

Фатастату з «Беларускага летапісу» на жаль пераслаць не магу, бо яго ня маю. Была гэта не зацемка, але большы арыкул пра жыцьцё беларусаў у Аргентыне, ня помню якім псэўданімам маім падпісаны (у Польшчы мы рэдка пісалі пад сваім прозьвішчам). He магу падаць і нумару часапісу, але гэта быў апошні нумар перад выбухам вайны, значыцца году 1939, і з друку паказаўсяў першыя дні верасьня гэтага году, ня былоўжо магчымасьці разаслаць яго поштай.

У сваім папярэднім лісьце пісаў Вам аб тым, што ў ЗША, паколькі мне ведама, ладзіліся ў дваццатых гадох гэтага стагодзьдзя толькі беларускія канцэрты. Расшукаў цяпер праграмы гэтых канцэртаў і пераканаўся, што мыляюся. Гэта былі канцэрты, але й з драматычнымі пастаноўкамі, хоць не беларускімі, але ўкраінскімі (як «Запарожац за Дунаем»), Фатастаты загалоўных бачынаў праграмаў 2-х гэтых вечароў Вам тут перасылаю разам і з бачынамі з пералікам паасобных нумароў на вечарох. Цікава тое, што ладзячы гэтыя вечары, Варонка выдаваў іх праграмы ў форме «журналу-праграмы». У праграме вечару 1930 г. ён памясьціў і пяць сваіх артыкулаў пра беларускае жыцьцё ў Амэрыцы й на бацькаўшчыне (артыкулы пісаныя па-расейску). Між іншага, артыкул «Нашы задачы» ён заканчвае так: «А там может быть удастся оргатізовать первый в Амерйке белорусскйй театр, белорусскйй хор, белорусскйе школы... Все прйдет... все прйдет... Колесо ucmopuu вертйтся в нашу сторону... Нужно только не унывать, а работать, работать й работать на благо нашего народа...».

Дык чым далей — тым больш матарыялу'. А калі ўсё сабраць акуратна — можна было-б напісаць працу й на цэлы том. I тэкстаў твораў таксама сабралося-б на том. I шмат рэчаў ёсьць недрукаваных. Вышэй згаданыя творы Арсеньнееай, здаецца, таксама ня былі друкаваныя. У мяне пад рукой вось ляжыць недрукаваны яшчэ драматычны твор Я. Юхнаўца «Урачыстасьць у садзе» — твору 5-ці дзеях.

Пішачы пра драматычную творчасьць на чужыне ня трэба забывацца, што пачалася яна яшчэ нашаніўскімі

часамі ў Пецярбургу. У міжваенныя гады адбываліся беларускія пастаноўкі ў Варшаве, у Рызе, і, здаецца, у Коўні.

Прывітаньні!

Ваш В. Тумаш.

4 лютага 1974 г.

Д-ру Тумашу

У Нью-Ёрку

Вельмі Паважаны Доктару!

Усё высланае Вамі атрымаў і скарыстаў для маёй працы, якую ўжо закончыў. Пра Салаўёву спробу ў драме таксама згадаю ў канцы працы і падам месца знаходжаньня ў БІНІМ, як згадана і пра спробу Юхнаўца і дзекаторых іншых аўтараў.

Ваша дапіімога мне вельмі, вельмі прыдалася, бо іначай бы мусіў езьдзіць у Нью-Ёрк колькі разоў, а на тое няма часу: ёсьць шмат іншых абавязкаў і зацікаўленьняў. Дык шчыра Вам дзякую за ўсё тое, чым Вы прычыніліся дамае працы на нашую агульную нацыянальную карысьць. 3 найлепшымі зычэньнямі, пашанай і прывітаньнямі Вашай сямейцы, У. Глыбінны.

ПС. Антось Адамовіч абяцаў мне перафатаграфаваць з «Крывіча» артыкул-успамін Вацлава Ластоўскага пра Максіма Багдановіча. Ён гэта можа зрабіць дарма ў Камітэце Радыя «Свабода», пакуль яшчэ там далета. Быў бы Вам удзячны, каб яму прыгадалі пры нагодзе сустрэчы аб ягоным абяцаньні. Дзякую з гары. У. Г.

27 красавіка 1974 г. Вельмі Паважаны Прафэсару'.

У мае рукі днямі трапіла вельмі рэдкае — «белы крук» — беларускае выданьне міжваеннае пары: праскі часапіс «Іскры Скарыны»⁷'⁰. У ім надрукаваны другі драматычны твор Пётры Крэчэўскага «Рагнеда». Чуюся ў абавязку пераслаць Вам хоць-бы бібліяграфічную аб

⁷¹⁰ Iskry Skaryny. Praha. Belaruskaje (Kryvickaje) Kultumae T-va im. F. Skaryny. № 1-5. 1931-1935.

ёй выпіску. «Рагнеда» паказвае, што «Здрада» была не адзіным ды прыпадковым у драматычнай галіне творам П. Крэчэўскага. Выяўляецца, што гэтаю галіною творчасаьці ён цікавіўся, тэатр любіў, сам пробываў сваіх сілаў як драматург.

Твор займае ў часапісе 15 бачынаў друку. Гэта вершаваная інсцэніроўка ведамае летапіснае лягенды пра наезд на Полацак кіеўскага князя Валадзімера, пра забойства князя Рагвалода ды захоп сілаю сабе ў жонкі ягонае дачкі Рагнеды, пра спробу пазьней Рагнеды ў Кіеве забіць сьпячага Валадзімера. Дата напісаньня твору падазеная пры канцы — «Коўня, 6.1.1923 г.».

Рэдакцыйная даведка інфармуе, што твор друкуецца з пасьмертнае спадчыны Пётры Крэчэўскага, «былога старшыні Рады Беларускай Народнай Рэспублікі», ды што гістарычная драма «першая спроба» «апрацаванызя гістарычнае мінуўшчыны нашага народу» з пары змаганьня Кіева з Полацкам «за вялікі водны шлях з Варагаўу Грэкі».

Перасылаю ніжэй выпіску назову твору лацініцай — часапіс друкаваўся лацініцай — каб, у патрэбе, маглі пры друку Вашае працы пра беларускую драматычную творчасьць на чужыне падаць хоць бібліяграфічную даведку пра гэты цікавы твор «Старшыні Рады БНР».

3 паійанай Baut В. Тумаш.

ШТО ХАВАЕ «ТАБАКЕРКА»

Чую шорхат лапат...

Гэта бібліятэкары-далакопы хаваюць мае кнігі на спецыяльных паліцах-могілках.

Змітрок Бядуля «Сярэбраная табакерка»

Як часам цікава складваецца ў нашай гісторыі літаратуры з асобнымі творамі. I як незаўважна гэта паўз нас мінае.

Апошні твор Змітраха Бядулі «Сярэбраная табакерка» (далей — СТ) быў напісаны, ці, дакладней, скончаны, калі верыць датаванню пад рукапісам, што захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, у 1940 г. Урыўкі з казкі друкаваліся ў газетах таго ж 1940 г., але цалкам яна была апублікаваная адно ў 1953 г,⁷¹¹ Аўтар гэтага не пабачыў, бо памёр у лістападзе 1941 г.

Апошні свой драмаіургічны твор, «сцэнічны гратэск у шасці абразках з пралогам» «Круці не круці — трэба памярці», Францішак Аляхновіч змясціў на старонках «Новага шляху» ў 1943 г.⁷¹²; налетась выйшла асобнае выданне, якое ён мог і не патрымаць у руках: пра брашурку з тэкстам п’есы «Беларуская газета» паведаміла 31 траўня 1944 г, a 3 сакавіка драматург быў забіты ў сябе на кватэры.

От жа калі Бядуля дакладна не мог прачытаць п’еску Аляхновіча, дык віленчук — тэарэтычна — абсалютна быў у стане пазнаёміцца з урыўкамі казкі, бо савецкія газеты ў беларускую Мекку дастаўляліся больш-менш спраўна. Шкада толькі, што праз неўкамплектаванасць беларускіх перыёдыкаў таго часу ў амерыканскіх бібліятэках немагчыма спраўдзіць, якія менавіта кавалкі былі выдрукаваныя.

⁷¹¹ Полымя, № 10. 1953.

⁷¹² Новы шлях. 1943. № 17-24.

Што яднае згаданыя творы, за выняткам трагічнага падабенства ў лёсе аўтараў, ды які іхны змест, пераказваць не буду: і так забагата ў нашым літаратуразнаўстве шматстаронкавага пераказу. To лепш паглядзім, што было сказана пра казку і п’есу прафесіяналамі.

Мой калега па аспірантуры ў Інстытуце літаратуры Акадэміі навук Беларусі Уладзімір Ковель піс аў пра п ’ есу свайго паддаследуемага — Аляхновіча: «Драматург нібы размывае водападзел паміж дабром і злом, фіксуе тую каштоўную нявызначанасць, якая ўзнікае са стратай чалавекам маральных арыенціраў. П’янства — адна з пастаянных адмоўных велічынь, характарызуючых жыццё народа. Нездарма адну са сваіх п ’ес на гэтую тэму М. Гарэцкі назваў «Атрута». Ад «атручанага» мужыка нячыстая сіла дазнаецца, што той запрадаў Смерць алхімікудоктару, які і хавае яе. Нячысцікі падымаюць людзей на бунт супраць жыццяўвогуле, але за жыццёўласнае, меркантыльнае. У сваёй антычалавечай салідарнасці аб ’ядноўваюцца далакоп і сталяр, шляхціцы, non і ксёндз і г. д. Драматург праводзіць думку, што ў жыцці людзі часта кіруюцца не розумам (што можа быць больш неразумным, чым вызваленне Смерці?!), а мімалётнымі парываннямі, жаданнямі, безгруйтоўнымі мроямі»¹'³.

Пакінем убаку нечаканае антыалкагольнае прачытанне ды «антычалавечы» бунт фактычна ўсіх герояў п’есы (хто ж тадьт тое чалавецтва, супраць якога ўзняліся? адзін Алхімік?⁷¹⁴) і паглядзім, што пісаў старэйшы калега, прафесіяналтэатразнаўца Анатоль Сабалеўскі... Зрэшты, зацытаваць

⁷¹³ Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя. Т. 1. 1901—1920. Мінск, 1999. С. 356-357.

⁷¹⁴ Хоць гэта стаіць трохі ўбаку ад схаванага ў табакерцы, не магу прамінуць і не даць чытачу на параўнанне два перадсмяротныя дыялогі. Першы — Алхіміка з гратэску: «Чакайце!.. Дайце сказаць!.. Людзі! Чакайце, паслухайце мяне! Я шчасьце вам хачу даць, я Сьмерць трымаю ў няволі, яна ня вырвецца ніколі!..

Чартоўская сяброўка, Люцыпарава сваячка, наш вораг найвялікгйы, праклятая душагубка — Сьмерць — у маіх руках!.. Яе ня выпушчу на сьвет праз тысячу гадоў і балей!.. Ужо ня вырвецца ніколі з маіх рук!..

Я — ваш друг, я — ваш брат, даю вам вечнае жыцьцё... Я несьмяротнасьць вам даю!.. Ці разумееце вы гзта? Ці можаце вы ўцяміць гэта?! Маёй перш-наперш было мэтай, каб эліксір знайсьці жыцьця...

асабліва няма чаго, акром, хіба, наступнага: «Асноўная праблема п’есы — жыццё і смерць — пераважна вырашаецца

Гадоў йшат гэтак мучыўся... Навукі ўсе як сьлед пазнаў... Сваіх я сіл не шкадаваў, каб ашчасьлівіць род людскі...

Пашанцаваламнеўжыцьці, боСьмерцьлёсдобрыўрукідаў дыккрэпка яяе схаваў, каб вам даць вечнае жыцьцё, каб несьмяротнымі зрабіць...

За гэта славы не шукаў і непатрэбны грошы мне, даволі сьведамасьці гэтай, што думкі зьдзейсьнілісь мае!

Чаго вам трэба адмяне? Ці ашалелі вы тутусе? Чаму праклёны на маю, маю сівую галаву так кідаеце легкадумна?.. Эх, людзі неразумныя! Вы самі ня ведаеце, што робіце!».

I дыялог іншага доктара, што вывучыў і філасофію, і права, і тэалогію, і медыцыну:

.                 «Ня скорана пагібельная багна,

На плён, здабыты мною, зеўрыць прагна, Ды я падступную стыхію змушу Аддаць захопленую сушу Мільёнам рупных пасялян.

Няхай пагрозай вечнай калыхацца Ля дамбы будзе грозны акіян, Свабодны люд і радасная праца Шчасьлівым зробяць гэты ўбогі край, I на зямлі яны здабудуць рай. Няхай раз ’юшаны марскі прыбой Аб дамбу хвошча, люта б’е — Народ з ’яднанаю сям ’ёй Стыхію грозную скуе.

На запавет мой гэты скіраваны Усе мае зямныя справы, пляны, Увесь цялесны і духоўны гарт. Дык вось канечны вынік мудрасьці людской, Што толькі той жыцьця і еолі варт, Хто кожны дзень за іх ідзе на бой.

Хай так жыве стары і малады.

Калі-б у працы ўбачыў я заўсёднай Народ свабодны на зямлі свабоднай, Імгненна-б я сказаў тады: «Цудоўнае, спыніся! — панясу 3 сабой у еечнасьць я тваю красу». Ня можа ў вечнасьці прапасьці Усё, штоя пасьпеў зрабіць для шчасьця. Я, прадчуваючы трыумф надзей маіх, Жыцьця перажываю лепшы міг».

ў філасофскім плане, без асаблівай канкрэтызацыі побыту і каларытных рэальных дэталяў якія ўласцівы большасці твораў Ф. Аляхновіча»¹'⁵.

Дзеля аб’ектыўнасці трэба нагадаць, што творчасць Францішка Аляхновіча — параўнальна новая тэма для беларускага літаратуразнаўства — была вернутая і дазволеная да разгляду і ацэнак усяго толькі ў 1990-х гг., і ад таго часу займела нават манаграфічны дослед, які, што праўда, цытаваць не хочацца⁷¹⁶.

Зусім іншая справа—Змітрок Бядуля, класік, чыё імя заўсёды стаіць у адным шэрагу з імёнамі Купалы, Коласа, Багдановіча, а пасля прабачэння і даравання — і Гарэцкага ды Гаруна. Праўда, размова пра Бядулю рэдка самастойна выходзіць за межы гэтага пераліку, і складана сказаць, што менавіта замінае больш зацікаўленаму погляду на ягоную творчасць ці на творчасць — назаву першае імя, што прыйшло ў галаву, — Юлія Таўбіна, таксама паэта «з шэрагу», але далёка не шараговага паэта; застаецца тым часам толькі канстатаваць сам факт.

Падобнае незразумелае стаўленне да твораў ці постаці Бядулі характэрна не толькі для метраполіі, але і для дыяспары. На эміграцыі былі зробленыя шыкоўныя салідныя выданні Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Алеся Гаруна, выдадзеныя важныя і важкія творы Вацлава Ластоўскага, Максіма Гарэцкага, Уладзіміра Жылкі, Андрэя Мрыя, Лукаша Калюгі. Перадрукоўвалі і памнажалі не ў самыя спрыяльныя часы ў лагерах DP зборнікі Уладзіміра Дубоўкі і Язэпа Пушчы.

Публікацыі ж Бядулевых твораў, як і пра яго, льга пералічыць на пальцах абедзвюх рук. 3 спадчыны пісьменніка былі надрукаваныя — у газетах, не кнігаю: «Малітва малога Габрусіка»⁷¹⁷; «Салавей»⁷¹⁸; «Волат»⁷¹⁹. 3 публікацыяў пра яго можна толькі назваць успамін Коласавага брата Міхася Міцкевіча «Вольная

⁷¹⁵ Сабалеўскі, Анатоль. Драма жыцця П Францішак Аляхновіч. Выбраныя творы. Мінск, 2005. С. 19.

⁷¹⁶ Няфёд, Уладзімір. Францішак Аляхновіч: тэатральная і грамадскапалітычная дзейнасць. Мінск, 1996. — 144 с.

⁷¹⁷ Бацькаўшчына. № 6-7 (288-289). 11 лютага 1956. С. 3.

⁷¹⁸ Бацькаўшчына. №47-48 (329-330). 25 лістапада 1956. С. 4—6; № 49 (331).

2 сьнежаня 1956. С. 2-3; № 51-52 (333-334). Каталіцкія Каляды 1956. С. 5-7; № 1-2 (335-336). 7 студзеня 1957. С. 3-6; № 3 (337). 20 студзеня 1957. С. 2-3; № 4 (338). 27 студзеня 1957. С. 2-3.

⁷¹⁹ Беларус. № 71. Лістапад 1961. С. 3.

Беларусь» і ейныя супрацоўнікі»⁷²⁰; М. Гайніча (нерасшыфраваны псеўданім) «Зьмітрок Бядуля (23.04.1886—3.11.1941)»⁷²¹; непадпісаны, але, без сумневу, аўтарства Антона Адамовіча «Ясакар-Бядуля на пазыцыях «нутраное эміграцыі. [3 радыёвай хвалі «Свабоды»]»⁷²² ды Станіслава Станкевіча «Зьмітрок Бядуля-Ясакар»⁷²³.

(Праўда, на календары 1953 г., выдадзеным у Кліўлендзе, партрэт Зм. Бядулі прысутнічае — побач з партрэтамі Янкі Купалы, Якуба Коласа, Францішка Багушэвіча, Цёткі, Максіма Багдановіча, Язэпа Пушчы і Уладзіміра Дубоўкі).

Шмат зрабіла Вера Рыч, пераклаўіпы нізку Бядулевых вершаў⁷²⁴ ды прысвяціўшы ягонай прозе колькі старонак у кнізе пра вобраз габрэя ў беларускай літаратуры⁷²⁵.

Калі б той Станіслаў Станкевіч рыхтаваў Бядулевы творы ў сваёй «Бацькаўшчыне», ён бы прымусіў напісаць добры ўступны артыкул-успамін Антона Адамовіча, і шмат якія б сакрэты ды таямніцы прыадчыніліся.

Праўда, Вітаўт Кіпель згадвае⁷²⁶, што творчасцю Бядулі быў захоплены Вітаўт Тумаш; ён збіраў матэрыялы, марыў выдаць кнігу⁷²⁷. Але гэтаму супрацівіўся акурат Адамовіч, які адмоўна ставіўся і да Тумашавай ідэі, і наогул да Бядулевых твораў, а мо і да самога пісьменніка. Матчыма, прьгчынаю было нешта

⁷²⁰ Беларус. № 59. 10 сакавіка 1957. С. 4-6.

⁷²¹ Беларус. № 71. Лістапад 1961. С. 3.

⁷²² Бацькаўшчына. № 3 (603). 25 сакавіка 1963. С. 4.

⁷²³ Беларус. № 110. Травень 1966. С. 3.

⁷²⁴ Like Water, Like Fire: An Anthology of Byelorussian Poetry from 1828 to the Present Day. London, 1971. — 347 p.; The images swarm free: bi-lingual selection of poetry by Maksim Bahdanovic, Ales Harun and Zmitrok Biadula. London: The Anglo-Byelorussian Society, 1982. — 135 p.

⁷²⁵ Blum, Jakub. Rich, Vera. The Image of the Jew in Soviet Literature. London— NewYork, 1984, —256 p.

⁷²⁶ Вуснае паведамленне Вітаўта Кіпеля ад 23.07.2011.

⁷²⁷ 3 лістаВітаўтаТумашада АўгенаКаханоўскага ад 07.12.1954: «Зьмітрок Бядуля — у мяне асабіста ёсьць «Збор твораў» у 4 тамох выданьня 1951—1953 гадоў. Гэта фактычна ня «збор» твораў, а піолькі выбар, і выбар вельмі няпоўны. Там перадрукаваныя раманы «Салавей» і «Язэп Крыушынскі». Есьць ягоныя кнігі і ў тутэйшай Ляйбрары: і абодва раманы, і «Апавяданьні», «На зачараваных гонях», «Дэлегатка», «Буралом», «Нязвычайная гісторыя», «Паэмы» (1927), «Выбраныя творы» і інш.».

асабістае, з часоў «Узвышша»; цяперака папытаць ужо няма ў каго.

3 разглядам СТ Бядулевай спадчыне пашанцавала найменш: жанр, пазначаны аўтарам як казка, вывеў яе з-пад увагі літаразнаўцаў як штосьці няздольнае стаяць побач з «Язэпам Крушынскім», «Салаўём», «Пяццю лыжкамі заціркі» ці хоць бы аўтабіяграфічнай аповесцю «У дрымучых лясах».

У СТ губляецца мяжа тропу і жанру — метафары і казкі, — не адрозніваеш чалавека ад зайцаў, сарок, іншых жывёлаў, не заўважаеш пераход ад звыклай нам рэчаіснасці да фантастычнага свету казкі. I от атрымоўваецца, што зайцу ўласцівыя рысы чалавека, а чалавеку — характар зайца. Адным словам, «на прыкладзе аб козах і розных стракозах яны паказваюць жыццё. Яны паказваюць жыццё дзе хочаш і як хочаш»™.

Казцы ў прысвечаных творчасці Бядулі аддаецца апошняе месца: не толькі як апошняму твору пісьменніка, але і па колькасці прысвечаных ёй старонак і думак⁷²⁹.

Міхась Клімковіч лічыць, што СТ «накіравана супраць «памоцнікаў смерці» — капіталістаў, папоў»⁷³⁰.

Міхась Смолкін пачынае быццам ісці ў шматабяцальным напрамку («Казка Бядулі паставіла пытанне інакш: а што, калі паспрабаваць схапіць смерць і схаваць яе ад чалавека? Што будзе, калі людзі адчуюць сябе неўміручымі?>>⁷³¹), але не можа адказаць, чаму ж людзі і без смерці не пачуваліся шчаслівымі, і піша: «Пісьменьнік напоўніў казку грамадскім, сацыяльным зместам. У ёй, побач са звярамі і птахамі, дзейнічаюць людзі (скамарохі, аптэкар Савіцкі, каваль Ксаверый, Люсенька, кардынал Баніфацый, nana Пій X і інш.). Усе яны дзеляцца на два варожыя лагеры: прадстаўнікі народа, простыя людзі (да іх адносіцца і заяц па прозвішчу Дзіда-дзе), якія затыкаюць смерць у цёмную табакерку; ворагі народа — яны хочуць выпусціць смерць, бо без смерці няма войнаў, а без войнаў няма жыцця пануючым класамХ³³.

⁷²⁸ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5. Мінск, 1989. С. 339.

⁷²⁹ У том з «залатой бібліятэкі», выдаванай Кнігазборам, казка нават не была ўключаная (Бядуля, Змітрок. Выбраныя творы. Мінск, 2006. — 496 с.).

⁷³⁰ Клімковіч, Міхась. Літаратурна-крытычньія артыкулы. Мінск, 1962. С. 115.

⁷³¹ Смолкін, М. Змітрок Бядуля. Мінск, 1961. С. 205.

⁷³² Смолкін, М. ЗмітрокБядуля... С. 205.

Для В. Лашкевіч СТ — «гэта твор пра гуманізм і інтэрнацыяналізм»^т, а таксама «пра заўтрашні дзень навукі»¹³⁴.

Вось Івану Навуменку «думаецца, у аповесціўзавуаліраванай форме адлюстраваны сталінскі дэспатызм, жорсткія, бесчалавечныя рэпрэсіі 1937-1938 ez.»³³⁵. Гэтым ён тлумачыць факт, што пры жыцці аўтара твор не быў выдрукаваны цалкам.

Акадэмічны аўтар не паразважаў добра ці хоць бы пашкалярску не падрахаваў, што казка, скончаная ў 1940 г., не Me­na шанцаў пабачыць свет да лістапада 1941 г.: ніякі тагачасны Логвінаў не паспеў бы, нават каб не замінаў яму такі малазначны побытавы факт, як Другая сусветная вайна,

I забыўся таксама Навуменка, а мо хутчэй за ўсё і не ведаў, што тры перадваенныя гады, калі замена Яжова на Берьпо ў 1938 г. (так званая малая адліга) і вяртанне двух мільёнаў з «сталінскай акадэміі», былі параўнальна спрыяльным часам у літаратурным ды і наогул культурным жыцці СССР.

Да таго ж, як сведчыць выяўлены архівістам Віталём Скалабанам дакумент, СТ была аддадзеная на рэцэнзію і выклікала закіды і нараканні зусім іншага плану⁷³⁶.

He згадваў зусім СТ Антон Адамовіч, але менавіта яму належаць самыя цікавыя ў нашым літаратуразнаўстве звесткі і думкі пра Бядулю.

У сваёй працы «Супраціў саветызацыі ў беларускай літаратуры» Адамовіч піша, што Бядуля «ішоў тым самым шляхам літаратурнай нутраной эміграцыі», што і Янка Купала, і Якуб КоласУ)¹³¹, а творчы метад пісьменніка акрэсліў як «мэтад «гістарычнага пераапрананьня» ўлучэньнем партрэтаў сваіх сучасьнікаў пад выглядам гістарычных асобаў (яку готст d clef — «рамане з ключом»)»™ і Бядуля называе — распранае — прататыпаў⁷³⁹.

⁷³³ Лашкевіч, В. Змітрок Бядуля —дзецям. Мінск, 1986. С. 60.

⁷³⁴ Лашкевіч, В. Змітрок Бядуля— дзецям... С. 61.

⁷³⁵ Навуменка, Іван. Змітрок Бадуля. Мінск, 1995. С. 129. Гэтую думку ён паўторыць праз чатыры гады ў «Гісторыі беларускай літаратуры» ў раздзеле пра Бядулю, напісаньім пры дапамозе нажніц і клею.

⁷³⁶ Рублевская, Людмнла. Скалабан, Внталь. Время н бремя архнвов н нмен. Мннск, 2009. С. 96-101.

⁷³⁷ Адамовіч, Антон. Дагісторыі беларускай літаразуры. Менск, 2005. С. 820.

⁷³⁸ Адамовіч, Антон. Да гісторыі беларускай літаратуры... С. 881.

⁷³⁹ Адамовіч, Антон. Да гісторыі беларускай літаратуры... С. 881.

Той самы метад скарыстаны Бядулем і ў другой кнізе «Язэпа Крушынскага», дзе ён гратэскава малюе Шчылу (М. Шылу), Гамоньку (Мамоньку), Саколіча (А. Смоліча), Гарунову (П. Бадунову), Кахарку (В. Захарку), «лейб-крытыка» Максіма Гайдача (М. Гарэцкага), «худую, сінявокую, юрлівую» княгіню Радзівіл. Пра Л. Зайца, сябру Рады Першага Усебеларускага кангрэсу, дзяржаўнага кантралёра ва Урадзе БНР, казаў вуснамі пані Марыі: «А Лявончыка ведаеце? Спрытненькі, чорненькі, у маршчынках».

Відаць, у 1950-х, калі выдаваўся чатырохтамовы збор твораў Бядулі, усё было яіпчэ настолькі пазнавальным для дасведчаных⁷⁴⁰, што рэдакцыйная калегія мусілазазначыць: «Пісьменнік імкнуўся як мага дакладней выкрыць злачынствы зусім канкрэтных ворагаў. Адсюль наяўнасць у кнізе публіцыстычных мясцін, якіямелі цікавасць на тоймомант, калі адбывалася само выкрыццё таго ці іншага нацыянальнага дзеяча, злоўленага з палічным. Такая публіцыспіычнасць не магла доўга жыць у мастацкім творы. [...] Рэдакцыйная калегія палічыла неабходным апусціць некаторыя месцы з падобнай публіцыстыкай, са спасылкамі на творы і дакументы, якія на сённяшні дзень не прадстаўляюць ніякай цікавасці чытачам і будуць толькі псаваць уражанне ад мастацкага твора»^1і1.

Лагічна дапусціць, што і ў СТ скарыстаны такі самы метад, і слушна піша 3. Мельнікава, што гэта твор-загадка, своесаблівы твор-код⁷⁴². Але замест разгадкі: «Многія эпізоды твора надзвычай сугучны эпосе масавых рэпрэсій. Яны — не проста вольнае фантазіраванне аб спосабах масавагаўсыплення чалавецтва і духоўнага знішчэння людзей. Яны — трапнае мастацкае люстэрка беларускага жыцця канца 30-х гадоў»™. Цалкам верагодна, што яно сапраўды так, але якраз гэты пласт — навідавоку і не патрабуе дэшыфрацыі.

Дык як расшыфроўваць СТ, калі код невядомы?

Патлумачу, што маю на ўвазе.

⁷⁴⁰ Верагодна, гэта быў Міхась Клімковіч. Ягоныя калегі па рэдкалегіі, А. Семяновіч і Ул. Карпаў, былі значна маладзейшыя.

⁷⁴¹ Бадуля, 3. Збор твораў у чатырох тамах. Мінск, 1951-1953.

⁷⁴² Мельнікава, 3. Беларускае гісторыка-функцыянальнае літараіуразнаўства. Брэст, 2003. С. 239.

⁷⁴³ Мельнікава, 3. Беларускае гісторыка-функцыянальнае літаратуразнаўства... С. 239.

Напрыклад, адна з варагінь Дзіды-дзеда — пані Сарачынская. Чаму менавіта так назваў яе Бядуля? Проста па сугуччы з сарокаю? А можа аўтар меў на ўвазе сарачынскі капялюш⁷⁴⁴, як часам называлі шапку Манамаха — сімвал расійскай улады? I тады вобраз сарокі ўспрымаецца зусім па-іншаму, ці не так?

Хутчэй за ўсё, былі рэальныя прататыпы і ў кардынала Баніфацыя («худы даўганосы чалавек»¹^), хірурга («высокі чарнявы заіка»^1А6), ды шмат у каго, але вылічыць іх на сёння ўяўляецца малаверагодным, хіба — з прыпадковым шанцаваннем.

Затое бадай не выклікае сумненняў прататып вобразу кучаравага паэты, цара скамарохаў — на маю думку, адзін з цэнтральных, а мо і найгалоўнейшьгх герояў у СТ, — гэта сам Бядуля: « У маладога чалавека была густая кучма валос, мройныя вочы незвычайнага колеру, далікатныя рукі з доўгімі пальцамі»™.

Менавіта такім паўстае аўтар ва ўспамінах: «3 пышнай густой шавялюрай, яго кучаравыя валасы былі быццам толькі што пасля завіўкі»™, «валасы ў Бядулі былі цёмныя, кучаравыя, па іх плылі то дробныя, то буйныя хвалі, і гэта дадавала яго абліччу паэтычнай натхнёнасці»™⁹, «штосьці дэманічнае было ўяго абліччы з кучаравымі валасамі, вялікімі вачыма і губамі У⁵⁰.

Віктар Антонавіч Каваленка лічыў СТ алегарычнаю казкаю з выразнаю фальклорна-вобразнаю сістэмаю⁷⁵¹. Мне ж думаецца, што СТ — не казка, а апокрыф; жанр, падказаны, магчыма, назвай твора заўчасна памершага блізкага сябры Бядулі,

⁷⁴⁴ Гл. пушкінскае з поўнай версіі «Казкі пра рыбака і рыбку»: «Перед hum вавйлонская башня.

На сачой на верхней на макушке Сйдйт его старая старуха.

На старухе сарачйнская гйапка, На шапке венец латынскйй, На венце тонкая спйца, На спйце Строфйлус птйца».

⁷⁴⁵ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5. Мінск, 1989. С. 313.

⁷⁴⁶ Бядуля, 3. Збор твораўу пяці тамах. Т. 5... С. 321.

⁷⁴⁷ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5... С. 332.

⁷⁴¹ Успаміны пра Змітрака Бядулю. Мінск, 1988. С. 15.

⁷⁴⁹ Успаміньг пра Змітрака Бядулю... С. 41.

⁷⁵⁰ Успаміны пра Змітрака Бядулю... С. 128.

⁷⁵¹ Каваленка, В. Пошукі і здзяйсненні. Творчасць Змітрака Бядулі. Мінск, 1963. С. 206.

твора, дзе ёсць наступныя радкі: «3. I хадзіў Ён па Забраным Краі: і па Занёманшчыне, і па Задзьвіншчыне, і па Бярэзінскай зямлі. 4.1разам зь ім сьвяты Пётра й сьвяты Юр ’я. Але ніхто зьлюдзей не пазнаваў Яго>Я^г.

У СТ пайшоў вандраваць па свеце і Дзіда-дзед, а «Саўка і Юрка таксама далі згоду не пакідаць яго»⁷⁵³, і кучаравы паэт, супляменнік Ісусавы, цар скамарохаў з сваім народам — «назіраць, як неўміручыя людзі будуць шыць свой вечны бот ЖЫЦЦяЛЧ

У гэткім вандраванні, па начах, калі падданыя клаліся спаць, кучаравы паэт пісаў скамаропшыя п’есы. I напісаў п’есу, лёгкую ды маленькую, пра паланенне смерці, бо «прыходзілася напамінаць пра Смерць, каб больш шанаваць жыццё

Тэксту самой п’есы ў СТ, як вядома, няма, але ці не напісаў яе замест Бядулі Аляхновіч, які ўжо меў у нечым падобны вопыт — з Купалаваю «Паўлінкаю»? «Круці не круці...» па сваім жанры якраз надаецца да скамарошнага відовішча. I там сапраўды прысутнічаюць непрыхаваныя намёкі на Сталіна:

«Люцьтар: Усе нячысцікі сюды! Ведзьмы! Чэрці! Упыры!

Я—Люцыпар, —я ваш пан, ваш вучыцель, ваш вялікі, наймудрэйшы, найяснейшы, геніяльны, найсвяцейшы, усемагутны, неабмыльны, гаспадар ваш, старшыня — адчыняю гэты сход. [...]

1-шы Чорт: Наш вучыцель! Наш вялікі! Родны бацька наймілейшы! Наймудрэйшы. Найсвяцейшы! Геніяльны! Незраўнальны! Правадыр наш! Наша сонца! К свету яснаму аконца! Усемагутны! Неабмыльны! Had чартамі найвышэйшы! Найдужэйшы гаспадар! Прашу слова, наш ўладар!»⁷³⁶.

I ставіў сваю п’есу кучаравы паэт, цар скамарохаў, і ішлі ўсе далей. I ўся казка-апокрыф натуральна падводзіць падрыхтаванага чытача да паэтавае прапановы самому зрабіцца богам, а ўсім астатнім — анёламі (якая спакуса тут правесці паралель з «Хрыстос прызямліўся ў Гародні»!). I не гэтулькі істотныя прычыны падобнае пастановы, колькі неабходнасць сур’ёзнага

⁷⁵² Багдановіч, Максім. Вянок паэтычнай спадчьтны. Нью-Ёрк — Мюнхэн, 1960. С. 234.

⁷⁵³ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5... С. 312.

⁷⁵⁴ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5... С. 336.

⁷⁵⁵ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5... С. 339.

⁷⁵⁶ Аляхновіч, Францішак. Выбраныя творьі. Мінск, 2005. С. 179.

стаўлення да яе, бо, як кажа Дзіда-дзед, «хто плюе ў сваю вясну, будзе мець неўраджайную восень»⁷⁵⁷.

Прататып яшчэ аднаго героя, аптэкара Савіцкага, наўрад ці варта шукаць па падабенству: той «мае два гарбы, адзін спераду, другі — ззаду. Рукі і ногі ў яго доўгія. На носе ў яго барадаўка. Барада і вусы чорныя. Вочы чорныя»^15і. А вось аўтаравая спагада да чалавека, які ўсімі сіламі намагаўся рабіць добрае для чалавека — расціць мясныя буракі, прыдумваць парашкі, але, тым не менш, насуперак уласным інтэнцыям стаўся фактычна здраднікам, гаворыць сама за сябе. Як і зусім не казачныя словы дзеда-апавядальніка пра аптэкара: «Справа ў тым, што не кожны чалавек можа быць героем»⁷⁵⁹. Аўтар ліста «Патрабую самых суровыхмер для прыхвасняў польскага фашызму»¹⁶⁰ ведаў тое не па чутках.

Калі казаць пра адлюстраванне ў СТ рэалій Беларусі часу напісання твора, то найбольш красамоўным будзе ўкладзенае ў вусны Савіцкага неразуменне: «Я цяпер нібы Смерць у табакерцы, — падумаў аптэкар. —Але жя нікога не крыўдзіў. А калі я прыдумаў сонны парашок налюдзей, дык не для таго, каб яго ўжываць.Яжне думаўім карыстацца... Учымжа справаЧ »^76і.

Зрэшты, пры ўсіх намаганнях выявіць прататыпы герояў СТ і нават паспяховым вырашэнні гэтай сапраўды важнай праблемы, наўрад ці тое дэшыфруе сам твор, калі не разберамося з тэмаю, падазрона замоўчанаю ўсімі даследчыкамі Бядулевай творчасці.

Ідзецца пра тэму смерці. I адпіскі, што, маўляў, у СТ уздымаюцца праблемы жыцця і смерці, не працуюць, бо нічога не тлумачаць.

Можна шмат напісаць пра барацьбу дабра і зла, але якое гэта мае дачыненне да ўкратавання смерці ў Бядулевай СТ і абразку Аляхновіча? Дзе там дабро і дзе зло, ды, нарэшце, што гэта за казка, дзе зло перамагае?

Надзвычай дасціпна заўважыў акадэмік Навуменка: «Беларускай літаратуры пашанцавала ў тым сэнсе, што Змітрок Бядуля вучыўся ў хедэры, ешыбоце і добра ведаў Біблію, рэлігію, няхай сабе юдаісцкую »⁷⁶². Сапраўды, няхай.

⁷⁵⁷ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5... С. 376.

⁷⁵⁸ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5... С. 347.

⁷⁵⁹ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5... С. 360.

⁷⁶⁰ Звязда. 6 снежня 1930.

⁷⁶¹ Бядуля, 3. Збор твораў у пяці тамах. Т. 5... С. 353.

⁷⁶² Навуменка, Іван. Змітрок Бядуля. Мінск, 1995. С. 130.

Бядуля наогул чытаў багата: «Калісьці ў маленстве ён чытаў у нейкай смешнай кніжцы аб тым, як акамянела на dapose жонка вядомага наўсім свеце п ’яніцы Лота»¹⁶³. Тою вясёлаю кніжкаю быў Талмуд.

Хутчэй за ўсё быў знаёмы Бядуля і з міфамі — не толькі іудаісцкімі, але і старажытнагрэцкімі.

Альберт Камю ў «Міфе пра Сізіфа» піша, што пакаралі небараку, згодна з Гамерам, за разбойніцтва, выдаванне сакрэтаў багоў ды іншае штукарства, кшталту выпрабавання вернасці сваёй жонкі.

Прабачце, але, далібог, вось гэта смешна, я б нават дазволіў сабе сказаць — абсурдна. У гамераўскай Грэцыі было столькі герояў і разбойнікаў (часта-густа аддзяліць першых ад другіх наўпрост немажліва), што ніякай фантазіі багам бы не хапіла на прыдумванне адмысловых, персанальных пакаранняў. Ды і што ім, алімпійцам, да дробных людскіх міжсабойных звягаў?! He, тут было нешта іншае, асабістае; за штосьці, скіраванае не супраць чалавека, але бога.

I мінімальна абазнаны ў старажытнагрэцкіх міфах лёгка адкажа, што менавіта. Так, увязненне Сізіфам бога Таната найбольш раззлавала Зеўса: перасталі паміраць людзі. Парушыўся заснаваны вярхоўным алімпійцам парадак на зямлі. За гэта ён быў пакараны настолькі езуіцкі, што стаўся крылатым выразам.

Тэмаю смерці Бядуля цікавіўся здаўна. Яшчэ ў 1920-х гг. ён напісаў артыкул «Народная імправізацыя» пра пахавальныя галашэнні, дзе назваў іх «адной з першых форм у паэзіі», бо «галашэньне творыцца ня штучна, а ліецца з набалелай душы, з гаротнага сэрца проста, не задумваючыся аб тым, як сказаць свае словы, каб яны выходзілі прыгажэйшымі»^16л.

Вобраз смерці, стаўленне да яе — адзін з найбольш кансерватыўных элементаў культуры любое нацыі. I гэта яскрава бачна ў такіх разнапланавых творах, як Бядулева СТ⁷⁶⁵, абразок Аляхновіча, камедыя Кандрата Крапівы «Брама неўміручасці» і Караткевічава «Ладдзя Роспачы».

⁷⁶³ Бядуля, 3. Збор твораўу пяці тамах. Т. 5... С. 362.

⁷⁶⁴ Беларускі каляндар на 1922 год. Вільня, 1921. С. 26.

⁷⁶⁵ Пра сувязь смерці з табаком гл.: Волкова, Т. Повестн н легенды о табаке в контексте мнфопоэтнческнк представленнй о смертн II Смерть как феномен культуры. Сыктывкар, 1994. С. 75—95.

«Няхай жыве смерць» — кажа герой п’есы Крапівы вучоны Абадоўскі.

«Людзі!.. Вы не ведаеце, што робіце! Шалёныя! Вы сцягнеце праклён на свае галовы!.. Няшчасныя!.. Смерць павінна жыць, бо без мяне жыццё людзям будзе HeyMazamy!»™⁶ — адгукаецца яму Смерць з Аляхновічавага твора.

Справа не ў тым, што смерць непераможная, а ў тым, што яна неабходная.

I Бядуля, які чытаў не толькі Стары Запавет, але і Новы, напэўна, ведаў словы з Святога Дабравесця паводле Лукаша:

«Кажу ж бо вам, сябрам Маім: не бойцеся тых, што забіваюць цела і потым не могуць нічога болей зрабіць.

А скажу вам, каго баяцца: бойцеся таго, хто пасля забойства можа ўкінуць у геену; праўда, кажу вам, таго бойцеся» (12, 4-5).

У гэтым заключаецца парадокс: хвароба і смерць мусяць існаваць, каб чалавек мог прыняць рашэнне жыць. Яна напаўняе жыццё сэнсам і глыбінёю; яна не руйнуе, а стварае. Для несмяротнага такія паняткі, як небяспека, мужнасць не існуюць, яму невядома самаахвярнасць.

Гэта цвердзіць хрысціянства: смерць ёсць апошняе пераканаўчае сведчанне любові. Неўміручасць — пакаранне, што спазнаў на сабе Агасфер, Вечны Жыд, адмовіўшы Ісусу ў спагадзе.

Вось у гэтым я бачу нутраны супраціў Бядулі ў СТ: не ў стварэнні алегорый на сталінскія рэпрэсіі, якія б імгненна вылічылі рэцэнзенты-цэнзары ды знішчылі — рукапіс казкі ці жыццё аўтара, а ў сцверджанні евангельскай ісціны: баяцца Бога, а не злога, ды не ісці супраць свайго сумлення.

«I не бойцеся тых, што забіваюць цела, але ж душы забіць не могуць; а бойцеся болей Таго, Хто можа і душу, і цела загубіць у геене». (Мацв., 10, 28).

Мо і невялікая знаходка ў табакерцы, але ж добрую табаку трэба браць ашчадна — на адзін нюх.

⁷⁶⁶ Аляхновіч, Францііпак. Выбраныя творы. Мінск, 2005. С. 163.

ЛІТАРАТУРАЗНАЎСТВА, КРЫТЫКА

на старонках газет «Бацькаўгйчына» і «Беларус»

1956. А. Прызналіся // Бацькаўшчына. № 27 (309). 1 ліпеня 1956. С. 2-3.

Водгук на артыкул В. Барысенкі і Ю. Пшыркова «Неадкладныя задачы нашага літаратуразнаўства».

А. Б. Адступнікі // Бацькаўшчына. № 12 (596). 22 жнівеня 1962. С. 2.

Раман Алеся Адамовіча «Война под крыійамй».

А. Б. Замест паэзіі — прапагандовы «шырспажыў» // Бацькаўіпчына. № 32 (418). 24 жнівеня 1958. С. 4.

А. Б-к. He дагадзілі // Бацькаўшчына. № 29-30 (415—416). Южнівеня 1958. С. 1.

Псторыя п 'есы Андрэя Макаёнка «Каблюдзі не журыліся».

А. Г. Бібліяграфія твораў Янкі Купалы // Бацькаўшчына.

№ 23 (409). 22 чырвеня 1958. С. 3.

Рэцэнзія на «Бібліяграфію твораў Янкі Купалы», складзеную Ул. Луцэвіч, Н. Кудраўцавай, Я. Прыбытковай, I. Жыдовічам.

Аглядальнік. Насуперак творчаму сумленьню. Нататкі чытача П Бацькаўшчына. № 12-13 (496-497). 25 сакавіка 1960. С.5.

Водгук на апавяданне Антона Бялевіча «Дзве долі».

Аглядальнік. Прапагандовая тандэта II Бацькаўшчына. №28-29 (210-211). 25 ліпеня 1954. С. 3-4.

Крытыка кнігі Макара Паслядовіча «Сеятло над Ліпскам».

Аглядальнік. Сьвет вымушаных штампаў. Нататкі чытача //Бацькаўшчына. № 14 (498). 3 красавіка 1960. С. 4.

Водгук на аповесць Макара Паслядовіча «3 табою побач».

Адамовіч, Антон. Алесь Гарун. Жыцьцё й творы // Бацькаўшчына. № 33 (568). 13 жнівеня 1961. С. 3; № 34 (569).

20 жнівеня 1961. С. 2-3; № 35 (570). 27 жнівеня 1961. С. 2-3; № 36 (571). 3 верасьня 1961. С. 2—3; № 37 (572). 10 верасьня 1961. С. 2-3; № 38-39 (573-574). 24 верасьня 1961. С. 3-7; № 40 (575). 1 кастрычніка 1961. С. 2-3.

Адамовіч, Антон. На нівах і ўзвышшах беларускага слова // Бацькаўшчына. № 21 (303). 20 травеня 1956. С. 2; № 22 (304). 27 травеня 1956. С. 2—3; № 25—26 (307—308). 24 чырвеня 1956. С. 6-7; № 27 (309). 1 ліпеня 1956. С. 2-3; № 28-29 (310-311). 15 ліпеня 1956. С. 3—4; № 30 (312). 22 ліпеня 1956. С. 2; № 31 (313). 29 ліпеня 1956. С. 2-3; № 32 (314). 5 ліпеня 1956. С. 2; №33(315). 12жнівеня 1956. С. 2-3;№34(316). 19жнівеня 1956. С. 3; № 35-36 (317-318). 2 верасьня 1956. С. 2-3; № 37 (319). 9 верасьня 1956. С. 2; № 38 (320). 16 верасьня 1956. С. 2-3; № 39 (321). 23 верасьня 1956. С. 2—3; № 41 (323). 7 кастрычніка 1956. С. 2—3; №44 (326). 28 кастрычніка 1956. С. 2—3; №46 (328). 11 лістапада 1956. С. 3; № 50 (332). 9 сьнежаня 1956. С. 2-3; № 51—52 (333—334). Каталіцкія Каляды 1956. С. 3-4; № 5 (339). 3 лютага 1957. С. 2-3; № 10 (344). 10 сакавіка 1957. С. 2.

Адамовіч, Ант. Наш Багдановіч // Бацькаўшчына. № 31 (467). 9 жнівеня 1959. С. 2-3; № 32 (468). 30 жнівеня 1959. С. 2-3; № 33 (469). 6 верасьня 1959. С. 2—3; № 34 (470). 13 верасьня 1959. С.2-3.

Адамовіч, Антон. Пяцьдзясят год таму // Беларус. № 283— 284. Лістапад-сьнежань 1980. С. 6.

Пераклад старонак кнігі А. Адамовіча «Opposition to Sovietization in Belorussian Literature», дапоўненых некаторымі дэталямі.

Адамовіч, Ант. «Як дух змаганьня Беларусі». Да 100-х угодкаў нараджэньня Івана Луцкевіча II Беларус. № 294—295. Лістапад-сьнежань 1981. С. 2; № 296. Студзень 1982. С. 1-2; № 297. Люты 1982. С. 1-2; № 298. Сакавік 1982. С. 1-2; № 299. Красавік 1982. С. 1; № 300. Травень 1982. C.1, 4; № 301-302. Чырвень-ліпень 1982; №303-304. Жнівень-верасень 1982. С. 3. Адамовіч, Антон. Якуб Колас (8.11 J882-13. 8. 1956) // Беларус. № 305. Кастрычнік 1982. С. 1.

Фота, падараванае Якубам Коласам Яўхіму Кіпелю ў 1929 г.

А. Дз-ка. Пэрыяд чырвоных буслоў // Бацькаўшчына. № 9 (239). 27 лютага 1955. С. 1.

Аналіз газеты «Літаратура і мастацтва».

Адказ Рэдакцыі. Аўтару верша «Тэзей» // Беларус. № 3 (5). 20 верасьня 1951. С. 4.

3. 3. Аб аднэй дыскусіі ў «Полымі» // Бацькаўшчына. № 11 (495). 13 сакавіка 1960. С. 1, 4.

Літаратурная дзейнасць Якуба Каласа.

А. 3. Канфлікт навукоўцаў з дыктатурай II Бацькаўшчына. № 1-2 (536-537). Праваслаўныя Каляды. 7 студзеня 1961. С. 6. Да стварэння шматтамовай гісторыі беларускай літаратуры ўАНБССР.

А. 3. Партыйная эквілібрыстыка ў літаратурнай крытыцы БССР//Бацькаўшчына. № 14-15 (549-550). Вялікдзень 1961. С. 5-6.

А. К-а. Даклад паэты Алеся Салаўя Н Беларус. № 247. Лістапад 1977. С. 4.

Даклад «Паэзія, строфіка, элемэнты тэорыі літаратуры і стылістыкі».

Акінэр, Шырын. Сучасныя маладыя беларускія паэты. 1967-1975 // Беларус. № 248. Сьнежань 1977. С. 4-7; № 249. Студзень 1978. С. 4—5; № 256. Люты 1978. С. 4—5.

Пераклад артыкула з «The Journal of Byelorussian Studies» (1976). Аўтарка — Шырын Акінэр, бацька якой пакістанец, маці — валійка.

Акула, К. Кастусь Цьвірка шляхам Сыракомлі Н Беларус. № 222. Кастрычнік 1975. С. 3—4.

Водгук на кнігу К. Цвіркі «Дарогаў сто год» (Мінск, 1974).

Акула, К. Ліст у рэдакцыю Н Беларус. № 205. Травень 1974. С. 4.

Адказ нарэцэнзію Станіслава Станкевіча («Беларус». Ns 204. Красавік 1974) на кнігу Кастуся Акулы «Закрываўленае сонца».

Акула, К. Пасьля першых адгалоскаў Н Бацькаўшчына. № 2 (602). 24 лютага 1963. С. 1-2.

Новыя, удакладненыя факты да кнігі «Змагарныя дарогі».

Акула, К. Праблема выдаваньня літаратуры // Беларус. № 289. Травень 1981. С. 4.

Водгук на кнігу Арнальда Макміліна «Літаратура Беларусаў» (1977).

Акула, К. Як паказаліся ў людзі... // Беларус. № 144. Красавік 1969. С. 4-5.

Водгук на публікацыі Л. Прокшы, Г. Акулевіча, Я. Семяжона.

Аўсянік, 3. Эмілія Плятэр — беларуская паэтка // Беларус. № 280-281. Жнівень-верасень 1980. С. 6.

Водгук на кнігу Адама Мальдзіса «Таямніцы старажытных сховішчаў» (Мінск, 1974).

Бабарэка, А. Паэма «Сымон Музыка» Якуба Коласа // Бацькаўшчына. № 36-37 (218-219). 10 кастрычніка 1954. С. 6-7;

№ 38 (220). 17 кастрычніка 1954. С. 4; № 39-40 (221-222). 31 кастрычніка 1954. С. 3.

Перадрук з: «Узвышша». Ns 3. 1927.

Багдановіч, Максім. Забыты шлях. Літаратурна-крытычньі артыкул//Бацькаўшчына. №20-21 (354—355). 26 травеня 1957. С. 6-7.

Бакуновіч, Уладзімер. Вершы Рыгора Данілеўскага П Беларус. № 247. Лістапад 1977. С. 5.

Барычэўскі, А. «Матчын Дар» Алеся Гаруна II Бацькаўшчына. № 26 (561). 2 ліпеня 1961. С. 2—3; № 27 (561). 9 ліпеня 1961. С. 2-3; № 28 (563). 16 ліпеня 1961. С. 2-3; № 29-30 (564565). 23 ліпеня 1961. С. 6-7.

Беларус. Стральба па мерцьвякох нічога ня дасьць П Беларус. № 357а. Сакавік 1989. С. 8.

Сучасная нубліцыстыка БССР.

Белы, Анатоль. Скарынаведная кніга «Запісаў». «Запісы» № 18. Беларускі Інстытупі Навукі й Мастацтва. Нью-Ёрк, 1988 Н Беларус. № 366. Студзень 1990. С. 3, 6.

Беразьняк, Алесь. Крыніцы ды ня тыя // Бацькаўілчына. № 28 (362). 14 ліпеня 1957. С. 3.

Водгук нараман Івана Шамякіна «Крыніцы».

Брага, Сымон. Ліст у Рэдакцыю // Бацькаўшчына. № 3 (47). 23 студзеня 1949. С. 4.

С. Брага даводзіць, што апавяданне «У Сьвяты Калядны Вечар» напісаў ён, а не Хв. Ільляшэвіч (гл. «Беларускае Слова». Ns 2. 1 студзеня 1949; «Шляхам Жыцьця». Ns 12. 25 сьнежаня 1946).

Брат Уладзімер Першы. Аб паэзіі й паэтах // Бацькаўшчына. № 6 (442). 8 лютага 1959. С. 3-4.

Брылеўскі, Уладзімер. Вершы Аляксандра Гідоні // Беларус. № 269. Верасень 1979. С. 6.

Будзіч, А. Гаруноўскія Ўзвышшы. (Па сьлядох Краўчанкавага апавяданьня «Незвычайная знаходка») // Бацькаўшчына. № 44 (579). 29 кастрычніка 1961. С. 4.

Васілеўскі, Алесь. «Астравы на далёкіх азёрах» // Беларус. № 294-295. Лістапад-сьнежань 1981. С. 4.

Водгук на аднайменную аповесць В. Гігевіча.

Васілеўскі, Алесь. «Дзе мой дом?» // Беларус. № 331. Кастрычнік-лістапад 1986. С. 3.

Рэцэнзія на аповесць беларускага пісьменніка Артура Цяжкага.

Васілеўскі, Алесь. «Пераклады» твораў Васіля Быкава // Беларус. № 283-284. Лістапад-сьнежань 1980. С. 4, 7.

Васілеўскі, Алесь. Пра жанатых донжуанаў П Беларус. №290-291. Чырвень-ліпень 1981. С. 7.

Мараль і этыкаў творах Н. Гілевіча, Ул. Саламахі, М. Барэіішы.

Васілеўскі, Алесь. «Старая хата» II Беларус. № 319. Травень 1984. С. 1.

Крытычны аналіз аднайменнай аповесці Алеся Кажадуба («Нёман». 1983).

Васілеўскі, Алесь. «Хворае (і бязьдзейнае) сумленьне». Праблематыка апавяданьняў Вольгі Іпатавай Н Беларус. № 301302. Чырвень-ліпень 1982. С. 4, 6.

Васілеўскі, Алесь. Эротыка ў беларускай прозе II Беларус. № 324. Сьнежань 1984. С. 5.

В. Г. Адсутнасьць «дадатных герояў» у савецкай літаразуры П Бацькаўшчына. № 45 (227). 5 сьнежаня 1954. С. 2.

«Векапамныя дні» Міхася Лынькова. Гутарка зь беларускім літаратурным крыпіыкам Алесем Беразьняком // Бацькаўшчына. Ns 29—30 (415—416). Южніееня 1958. С. 5.

Вельмі прыхільны водгук Андрэя Дружыніна на кнігу нарысаў Юрыя Стукаліча «Мы дойдзем» зьмешчаны ў кнізе 33-34 «Современннка» (Таронта, Канада). [Што чуваць?] // Беларус. № 245. Верасень 1977. С. 6.

Вехавы верш. «Прыстасаванцы» Пімена Панчанкі // Беларус. № 348. Чырвень 1988. С. 7.

Віцьбіч, Юрка. Бахрым ці «Багрым»? (Друкуецца як артыкул дыскусійны) // Бацькаўіпчына. № 35 (265). 28 жнівеня 1955. С. 3^1.

Віцьбіч, Юрка. Трубадур віцебскіх падпольных пацукоў П Бацькаўшчына. № 1 (634). Сакавік 1966. С. 4.

Водгук на пашквільную кнігу Рыгора Няхая «Героі не адступаюць» (Мінск, 1965).

Вобраз гэбрая ў беларускай літаратуры. (Якуб Блюм і Вера Рыч. «Вобраз гэбрая ў савецкай літаратуры», 276 с.) // Беларус. № 326. Люты 1985. С. 4.

Водгукі на кніжку С. Яновіча «Беларусь, Беларусь» // Беларус. № 349. Ліпень 1988. С. 6.

Вожык, Алесь. Сёмы член мясцкому // Беларус. № 230-231.

Чырвень-ліпень 1976. С. 6-7.

Водгук на аднайменнае апавяданне Паўла Кавалёва («Полымя». № 6. 1976).

Выданьне, якога ў нас яшчэ не было // Бацькаўшчына. № 8-9 (190-191). 28 лютага 1954. С. 1.

Да выхаду ў свет выбраных твораў Янкі Купалы «Спадчына».

Высокая ацэна «Спадчыны» Янкі Купалы Н Бацькаўшчына. № 47—48 (277-278). 27 лістапада 1955. С. 4.

Вярба, М. Прамень будучыні — ці сутункі сучаснасьці? //

Беларус. № 4 (28). 21 лютага 1953. С. 2.

Водгук на п 'есу Васіля Віткі «Прамень будучыні».

Вярба, Мікола. Моцныя духам // Бацькаўшчына. № 23 (357). 9чырвеня 1957. С. 1.

Лёс перакладу на беларускую моеу паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэуш».

Вярба,Мікола. Перавяршылібарона Мільгаўзэна//Бацькаўшчына. № 51-52 (281-282). Каталіцкія Каляды 1955. С. 3.

Водгук на падручнік «Беларуская літаратура для VIII клясы» пад рэд. В. В. Барысенкі і М. Ц. Лынькова.

Вярба, Мікола. Спадчына Янкі Купалы ў савецкім выданьні // Бацькаўшчына. № 14 (244). 3 красавіка 1955. С. 2.

Галубіцкі, А. Кніжка аб Бацькаўшчыне. (Юрка Віцьбіч. «Плыве з-пад Сьвятой Гары Нёман», Мюнхэн, 1956, 94 с.) // Бацькаўшчына. № 4 (338). 27 студзеня 1957. С. 2.

Галубіцкі, А. Крыху аб адным аглядзе П Бацькаўшчына. № 22 (356). 2 чырвеня 1957. С. 1,4.

Водгук на артыкул Ул. Калесніка «Усебакова асвятляць гісторыю літаратуры ».

Галубіцкі, А. Перагортваючы бачынкі // Бацькаўшчына. № 12-13 (394-295). 25 сакавіка 1956. С. 3.

Агляд газеты «Літаратура і мастацтва».

Галубіцкі, А. Шукайце, паэты! Колькі заўвагаў не-паэты да «Думак аб паэзіі» // Бацькаўіпчына. № 35 (421). 14 верасьня 1958. С. 3.

Гісторыя «Дабрасельцаў» ня скончылася // Бацькаўшчына. № 38 (424). 5 кастрычніка 1958. С. 3—4.

Гіцкі, У «Курган» Янкі Купалы // Бацькаўшчына. № 25—26 (307-308). 24 чырвеня 1956. С. 3-4.

Глыбінны, Уладзімер. «Гараватка», кніга трэйцяя: «Беларусы, вас чакае зямля» // Беларус. № 292. Жнівень-верасень 1981. С. 4-5.

Два вершы а. Я. Тарасэвіча ў часапісе «Сяўбіт» (№ 92, ліпень-жнівень 1973). [Што чуваць?] // Беларус. № 195. Ліпень 1973. С. 6.

Дзівасіл. «Буржуазныя нацыяналістыя» не даюць спакою II

Беларус. №211. Лістапад 1974. С. 6.

Водгук на артыкул Івана Сачанкі «Беларускія пісьменнікі супраць буржуазных нацыяналістаў» («Полымя». Кастрычнік 1974).

Дзівасіл. Словы нацыянальнае ганьбы П Беларус. № 191. Сакавік 1973. С. 3.

Канцэпцыя дружбы народаў у сучаснай беларускай літаратуры. Драчульскі, А. «Мы дойдзем» // Беларус. № 219. Ліпень 1975. С. 6. Перадрук з: «Новое Русское Слово». 1 чырвеня 1975. Дазвол аўтара. Рэцэнзія на кніжку Юркі Віцьбіча.

Дубовік, Ю. Некалькі пытаньняў і заўвагаў Янку Брылю //

Бацькаўшчына. № 6 (392). 9 лютага 1958. С. 4.

Водгук на дарожныя нататкі Янкі Брыля «Слова па шчырасці» («Маладосць». 1958).

Дубяйкоўская, Юльяна. Алёйза Пашкевічанка-Цётка Н Беларус. № 223-224. Лістапад-сьнежань 1975. С. 6-7.

Жук, В. Самабытнасьць творчасьці Янкі Купалы //Бацькаўшчына. № 30-31 (260-261). 21 ліпеня 1955. Літаратурны дадатак. С. 4-5.

3. Фільм«Раскіданаегняздо»//Беларус. №301—302. Чырвеньліпень 1982. С. 6.

Інтэрпрэтацыя Купалавай драмы Р. Склютам.

Загорны, А. Пра рэалізм Талстога й сацрэалізм Шамякіна //

Беларус. № 258. Кастрычнік 1978. С. 5.

Беларуская «вясковая проза».

Загорны, А. Як прафэсар Лойка «цытуе» Каліноўскага // Беларус. № 255-256. Ліпень-жнівень 1978. С. 1.

Загорны, Арсень. Пра вершы Пушкіна й Купалы Н Беларус. № 327. Сакавік-ліпень 1985. С. 6.

Загорны, Арсень. Пра «пекла» Сяргея Грахоўскага // Беларус. № 314. Лістапад-сьнежань 1983. С. 4, 7.

Загорны, Арсень. «Скарына і наш (зрусыфікаваны) час» //

Беларус. № 276. Красавік 1980. С. 5.

Водгук на кніжку Вячаслава Шалькевіча «Скарына і наш час» (Мінск, 1979).

Загорны, Арсень. Супраць каго паўстаньне? (Адказ Міхасю Мушынскаму) // Беларус. № 344. Люты 1988. С. 3.

Палеміка вакол Дубоўкавай паэмы «Плач навапьніцы».

Антон Адамовіч, Уладзімір Дубоўка, Арнольд Макмілін.

Залескі, А. «Джамалумгма» Аляксея Карпюка Н Бацькаўшчына. № 4 (631). Травень-ліпень 1965. С. 6.

Залужны, П. Абаронца расейскага імпэрыялізму П Бацькаўшчына. № 12 (612). Лістапад 1963. С. 2-3.

Да публікацыі артыкула С. Майхровіча «Выдатны памнік сусветнай літаратуры. Да 775-годдзя «Слова аб палку Ігаравым«.

Залужны, П. «Сацрэалізм» ці нявольніцкае выслужваньне? // Бацькаўшчына. № 8 (608). 15 ліпеня 1963. С. 3-4.

Водгук на раман I. Гурскага «Улада Саветам».

Залужны, П. Сьлядамі «Дабрасельцаў» Кулакоўскага П Бацькаўшчына. № 11 (495). 13 сакавіка 1960. С. 3-4.

Залужны, П. Хоць-бы крыху аб’ектыўнасьці!.. П Бацькаўшчына. № 36-37 (520-521). 18 верасьня 1960. С. 4—5.

Водгук на нарэцэнзію Вас. Бурносава на кнігу вершаў Пімена Панчанкі «Нью-ёркскія малюнкі».

«Запісы» Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва. Кніга 20-я // Беларус. № 394. Кастрычнік 1992. С. 7.

Запруднік, Я. «Апошняя трыбуна» Толі Сербантовіча // Беларус. №255-256. Ліпень-жнівень 1978. С. 1.

Запруднік, Я. «Архіпелаг ГУЛАГ» Аляксандра Салжаніцына // Беларус. № 202. Люты 1974. С. 1.

Запруднік, Я. «Вянок» Максіма Багдановіча II Бацькаўшчына. № 1-2 (536-537). Праваслаўныя Каляды. 7 студзеня 1961. С. 5.

Антон Адамовіч, Б. Даніловіч, Сяргей Палуян, Станіслаў Станкевіч.

Запруднік, Я. «Дарогі» Рыгора Крушыны // Беларус. № 209.

Верасень 1974. С. 6.

Запруднік, Я. «Інтэрнацыянал» Янкі Купалы II Беларус. № 235. Лістапад 1976. С. 4.

Да гісторыі Купалавага перакладу.

Запруднік, Янка. Антон Луцкевіч. На 100-годзьдзе ад нараджэньня//Беларус. №315. Студзень 1984. С. 1, 2.

Запруднік, Янка. «Крыжовая дарога» Аўген Калубовіч. (Агляд кнігі) // Беларус. № 345. Сакавік 1988. С. 3.

Запруднік, Янка. «Мёртвым не баліць» В. Быкава. Новае выданьне//Беларус. №321. Ліпень-жнівень 1984. С. 6.

Запруднік, Янка. М. Мушынскі і ягоная «мэтадалёгія». Адказ менскаму крытыку//Беларус. № 350. Жнівень 1988. С. 6.

Запруднік, Янка. Паэтычнае заглыбленьне ў мінуўшчыну. Па старонках зборніка Сяргея Панізьніка «А пісар земскі...»//Беларус. №424. Травень 1995. С. 5.

Дагмара Волкат, lean Чыгрынаў.

Зубкоўскі, В. Найбольш і найменш папулярны. (Пра В. Быкава і А. Адамовіча) П Беларус. № 319. Травень 1984. С. 4.

Кавыль, Міхась. Мой адказ Рамановічу [Рыгору Крушыне] // Бацькаўшчына. № 1-2 (437-438). Праваслаўныя Каляды 1959. С. 7.

Адказ на артыкул К. Рамановіча «Думкі аб паэзіі».

К. Акула, Галубіцкі, Ул. Дубоўка, Ул. Дудзіцкі, Ул. Жыпка, Золак, У. Клішэвіч, Янка Купала, М. Нікановіч, А. Салаеей, Ул. Сцяблееіч.

Казека, I. Самавольнае абыходжаньне зь літаратурнай спадчынай//Бацькаўшчына. № 12-13 (294-295). 25 сакавіка 1956. С. 3. Зм. Бядуля, Кузьма Чорны, Янка Купала.

Калодка, А. Украінская рэцэньзія на кнігу др. Я. Малецкага «Пад знакам Пагоні»//Беларус. № 258. Кастрьічнік 1978. С. 5. Кіпель, Вітаўг. Улік спадчыны Коласа й Купалы П Беларус. № 310. Сакавік-травень 1983. С. 4-5.

Клёнаў, Андрэй. Вершы й проза Васіля Макарэвіча // Беларус. № 268. Жнівень 1979. С. 5.

Кніга Аркадзя Львова. («Утоленне печалыо») II Беларус. № 312. Жнівень-верасень 1983. С. 8.

Спроба даследаваць гебрайскую ментальнасць на прыкладзе рускамоўных пісьменнікаў.

Козыр, М. Спадчына Адама Бабарэкі // Беларус. № 106. Студзень 1966. С. 3.

Козыр, Міхась. Да публікацыі артыкулу Ул. Дубоўкі «Смачны жабе арзх...» [Сёе-тое] Н Бацькаўіпчына. № 29-30 (564565). 23 ліпеня 1961. С. 2.

Козыр, Міхась. Масква, твайму хвальшу няма межаў! // Бацькаўшчына. № 10 (545). 5 сакавіка 1961. С. 3.

Да перакладу паэмы Байрана Ул. Дубоўкам («Голас Радзімы». Ns 94).

Козыр, Міхась. Прабачэньне за перадчасньі камэнтар верша «Грэх на сэрцы цяжкі» за подпісам «М. Кавыль» («Голас Радзімы», № 70). [Сёе-тое] // Бацькаўшчына. № 8 (543). 19 лютага 1961. С. 1, 4.

Крушына, Рыгор. Байкі Вінцука Адважнага. (Вінцук Адважны: «Байкі і іншыя вершы». Часткі 1 і 2. Лёндан. 1973, бачынаў 362) //Беларус. № 200. Сьнежань 1973. С. 3.

Крушыніч, Ст. Алёйза Пашкевічанка-Цётка // Беларус. № 107. Люты 1966. С. 3.

Крушыніч, Ст. Беларуская мастацкая проза 1967 году // Беларус. № 131. Сакавік 1968. С. 6.

Крушыніч, Ст. Беларуская падсавецкая паэзія 1967 году II Беларус. № 130. Люты 1968. С. 6.

Крушыніч, Ст. Вера Вярба — маладая беларуская паэтка П Беларус. № 119. Сакавік 1967. С. 6.

Крушыніч, Ст. Зьмітрок Бядуля-Ясакар П Беларус. № 110.

Травень 1966. С. 3.

Крушыніч, Ст. Карыкатура на савецкую рэчаіснасьць. [Камэдыя А. Макаёнка «Лявоніха на арбіце»] Н Беларус. № 81. Сьнежань 1963. С. 2-3.

Крушыніч, Ст. Літаратурнае ўбоства ў БССР Н Бацькаўшчына. № 5-6 (136-137). 8 лютага 1953. Літаратурны дадатак. С. 5. Крушыніч, Ст. He адзін Кулакоўскі. «Каб людзі не журыліся» Андрэя Макаёнка //Бацькаўпгчына. № 9 (445). 1 сакавіка 1959. С.3,4.

Крушыніч, Ст. Паэзія Максіма Танка 1965 году П Беларус. № 106. Студзень 1960. С. 3.

Крушыніч, Ст. Песьні пра «лугі з рамонкамі». (Рыгор Крушына: «Выбраныя творы». Выд. «Бацькаўшчыны», НьюЁрк — Мюнхэн, 1957,178 с.) П Бацькаўшчына. № 11-12 (345— 346). 25 сакавіка 1957. Літаратурны дадатак. С. 5-6.

Фота Рыгора Крушыны.

Крушыніч, Ст. Праблема чалавека й чалавечнасьці ў сучаснай беларускай літаратуры Н Беларус. № 101-102. Жнівеньверасень 1965. С. 4.

Крушыніч, Ст. Сяргей Панізьнік П Беларус. № 120. Красавік 1967. С. 5.

Крушыніч, Ст. У праўдзівым люстры. На маргінэсе аповесьці Аляксея Кулакоўскага «Дабрасельцы» II Бацькаўшчына. № 27 (413). 20 ліпеня 1958. С. 2-3.

Крушыніч, Ст. Цяжкае асуджэньне сталінізму // Беларус. № 99. Чырвень 1965. С. 2.

Адлюстраванне сталінскага тэроруў беларускай прозе.

Крушыніч, Ст. Якуб Колас у новым сьвятле // Беларус. № 127. Лістапад 1967. С. 1.

Крьініца, А. Магутная сіла-краса [Максім Багдановіч] // Беларус. № 3 (9). 30 травеня 1952. С. 3.

Куліковіч, М. Аб беларускай савецкай паэзіі. Артыкул першы // Бацькаўшчына. № 40 (374). 6 кастрычніка 1957. С. 4; Артыкул другі // Бацькаўшчына. № 42-43 (376-377). 31 кастрычніка 1957. С. 11; Артыкул трэйці //Бацькаўшчына. № 48 (382). 1 сьнежаня 1957. С. 3; Артыкул апошні // Бацькаўшчына. № 49 (383). 8 сьнежаня 1957. С. 3.

Куліковіч, Мікола. Нацыянальныя вызвольна-адраджэнскія ідэі ў савецкай беларускай літаратуры й мастацтве // Бацькаўшчына. № 6-7 (288-289). 11 лютага 1956. С. 5-6; № 8 (290). 19 лютага 1956. С. 2-3; № 9 (291). 26 лютага 1956. С. 3; № 10 (292). 4 сакавіка 1956. С. 3; № 11 (293). 11 сакавіка 1956. С. 3; № 12-13 (294-295). 25 сакавіка 1956. С. 7-8.

Куліковіч, Мікола. Паэзія душы й розуму. [Натальля Арсеньнева] //Бацькаўшчына. № 11-12 (90-91). 25 сакавіка 1952. С. 6.

Куліковіч, Мікола. Рэлігійныя матывы ў паэтычнай творчасьці Янкі Купалы II Бацькаўшчына. № 28 (512). 17 ліпеня 1960. С. 2-3.

Куліковіч, Мікола. Талент і партыйнасьць II Бацькаўшчына. №40-41 (524-525). 16 кастрычніка 1960. С. 1.

Творчасць Антона Бялевіча ў ацэнцы крытыка Рыгора Бярозкіна.

Кушаль, Ф. «Змагарныя дарогі» // Беларус. № 75. Сакавік 1962. С. 3; Бацькаўшчына. № 9 (593). 20 травеня 1962. С. 4. Станоўчы водгук на кнігу Кастуся Акулы.

М. С. Палітыка літаратурных уплываў // Бацькаўшчына. № 20-21 (456-457). 24 травеня 1959. С. 6.

Працэс адмірання нацыянальнага ў беларускай літаратуры.

М. С. Сацыялістычны псэўдарэалізм. [3 радыёвай хвалі «Свабоды»] // Бацькаўшчына. № 39 (523). 9 кастрычніка 1960. С. 2.

Фальшаванне рэчаіснасці ў падсавецкай беларускай літаратуры.

Майхровіч, С. Малавядомыя творы Янкі Лучыны // Бацькаўпічына. № 46 (246). 13 лістапада 1955. С. 3.

Макмілін, Арнольд. Вайна й мір Васіля Быкава // Беларус. № 320. Чырвень 1984. С. 3.

Перадрукавана з часапісу «Die Welt der Slawik», 1982.

Мальдзіс, Адам. Пошукі, пошукі... // Бацькаўшчына. № 9 (609). 1 жнівеня 1963. С. 3.

Перадрук з: Літаратура і мастацтва. 12.07.1963.

Пошукі беларускай літаратурнай спадчыны XIX стагоддзя.

Мацкевіч, К. «Віцік Жывіца» // Бацькаўшчына. № 21—22 (152-153). 31 травеня 1953. Літаратурны дадатак. С. 6-7.

Водгук на аповесць Фларыяна Чарнышэвіча, выдадзеную ў Аргенціне Аб'яднаннем польскіх літаратараў і журналістаў.

Месца Праньціша Багуіпэвіча ў гісторыі беларускай літаратуры //Беларус. № 100. Ліпень 1965. С. 6.

Н. Пад цяжарам афіцыйнае догмы // Бацькаўшчына. № 24-25 (410-411). 29 чырвеня 1958. С. 5.

Рэцэнзія на п ’есу Пятра Глебкі «Святло з усходу».

Н. А. Савецкія сьляды нашаніўскага верша. [Гальяша Леўчыка] //Беларус. № 116. Сьнежань 1966. С. 2.

Надсон, Аляксандар, а. Ліст у Рэдакцыю П Беларус. № 317.

Сакавік 1984. С. 4.

Каментар да «Англійскага дзённіка» Адама Мальдзіса («Голас Радзімы»),

Наш вялікі здабытак. Да выхаду зборніка паэзіі Янкі Купалы «Спадчына» // Бацькаўшчына. № 17 (247). 24 красавіка 1955. С. 1.

Нашыя чытачьі аб спадчыне Янкі Купалы. «Ёсьць што самому прачытаць і другім паказаць» II Бацькаўшчына. № 49 (279). 4 сьнежаня 1955. С. 4.

К. Мерляк, М. Наўмовіч, а. Ч. Сіповіч.

П. С. Броўка піша камсамольцам//Бацькаўшчына. №43 (429). 9 лістапада 1958. С. 4.

П. С. «Лекцыя Стэндаля» // Бацькаўшчына. № 37 (371). 15 верасьня 1957. С. 3-4.

Водгук на аднайменны артыкул Іллі Эрэнбурга.

П. У. «Забытыя імёны» Н Бацькаўшчына. № 44 (326). 28 кастрычніка 1956. С. 1—2.

Водгук на артыкул I. Баса пра забытую літаратурную спадчыну беларускага народа XIX cm. («Літаратура і мастацтва». 13 кастрычніка 1956).

Пакажам сьвету запраўднага Купалу. Да выданьня вялікага зборніка твораў Янкі Купалы // Бацькаўіпчына. № 3 (185). 17 студзеня 1954. С. 1.

Палякі аб Янку Купале // Бацькаўшчына. № 25—26 (307-308). 24 чырвеня 1956. С. 2.

Тут жа: верш Купалы «Перад будучыняй» у перакладзе на польскую мову 3. Багдановіч і верш польскага паэта Ежы Аўдыскага (Jerzy Awdyski) «Ваша будучыня», напісаны ім пад уплывам верша Купалы.

Памажыце зрабіць карысную справу! Да справы выданьня твораў Максіма Багдановіча П Бацькаўшчына. № 6 (392) 9 лютага 1958. С. 2; № 11-13 (397-399). 25 сакавіка 1958. С. 12. Папулярызацыя «Змагарных Дарог» К. Акулы. [Сёе-тое] // Беларус. № 84. Сакавік 1964. С. 5.

Ацэнка твораў бальшавіцкім друку.

Паўночнае зьзяньне. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 45 (379). 10 лістапада 1957. С. 2-3.

«Поўнач» і «Запаляр 'е»ў беларускай паэзіі.

Андрэй Александровіч, Алесь Звонак, Мікола Хведаровіч.

Першы пераклад твораў Адама Міцкевіча на беларускую мову // Бацькаўшчына. № 47^48 (277-278). 27 лістапада 1955. С. 8.

Перакладчык В. Дунін-Марцінкевіч.

«Пісьменьнікі Савецкай Беларусі». Бібліяграфічны даведнік // Бацькаўшчына. № 41 (477). 8 лістапада 1959. С. 4.

Плач «раба» У. Клішэвіча. [Што чуваць?] // Беларус. № 154. Люты 1970. С. 6.

«Польскія дасьледнікі беларускага фальклёру» П Беларус. № 342. Сьнежань 1987. С. 5.

Пад такой назвай змешчана рэцэнзія Міхала Шахновіча («Кантрасты». № 3. Сакавік 1987) на кнігу Мсціслава Аляхноеіча «Пальскія даследнікі беларускага фальклёру і мовы ў XIX cm.», Лодзь, 300 с. Упершыню тут даецца шырокі агляд пытання.

Прапануем набыць біяграфічна-літаратурнае дасьледваньне Леаніда Зубарава «Максім Багдановіч» Н Беларус. № 362. Верасень 1989. С. 5.

Прынскі, Максім. Да «Кургана» Я. Купалы П Бацькаўшчына. № 33 (315). 12 жнівеня 1956. С. 2.

пс. Дзясятая Муза II Бацькаўшчына. № 23 (558). 4 чырвеня 1961. С.4.

Да публікацыі артыкула Ул. Дубоўкі «Смачны жабе арэх, ды зубоў бог ня даў» («Голас Радзімы». № 35).

пс. Сакрэт папулярнасьці кнігі II Бацькаўшчына. № 6 (340). 10 лютага 1957. С. 1.

Ул. Дудзінцаў «Не хлебом едйным».

Рамановіч, К. Вее вецер поўначы // Бацькаўшчына. № 28—29 (310-311). 15 ліпеня 1956. С. 6.

Матывы поўначы ў еершах беларускіх паэтаў што вярнуліся з высылкі.

Рамановіч, К. Дапісаны верш // Бацькаўшчына. № 24 (460). 14 чырвеня 1959. С. 4.

Верш П. Броўкі «Вясновая кніга».

Рамановіч, К. Думкі аб паэзіі II Бацькаўшчына. № 32 (418). 24 жнівеня 1958. С. 2-3.

Рамановіч,К.Кніга прасавецкіхПалешукоў//Бацькаўшчына. № 9 (343). 3 сакавіка 1957. С. 1, 4.

Аповесць Юрыя Памозава «Моё Полесье» («Звезда». Лістапад 1956).

Рамановіч, К «Ля ціхай брамы» — «Шорах моўкнасьці». [Рэцэнзія] //Бацькаўшчына. №30-31 (260-261). 21 ліпеня 1955. С. 7. Ул. Пеляса, Масей Сяднёў Янка Юхнавец.

Рамановіч, К. «Маладняк» // Бацькаўшчына. № 12-13 (294295). 25 сакавіка 1956. С. 8.

Да гісторыі часопіса.

Рамановіч, К. Маці кліча сына // Бацькаўшчына. № 36-37 (520-521). 18 верасьня 1960. С. 4.

Верш Кастуся Кірэенкі «Кліч».

Рамановіч, К. Паэзія «геалёгаў». [3 радыёвай хвалі «Вызваленьня»] // Бацькаўшчына. № 23 (409). 22 чырвеня 1958. С. 3. Андрэй Александровіч, Сяргей Грахоўскі, Алесь Звонак, Мікола Хведаровіч, Станіслаў Шуійкевіч.

Рамановіч, Кастусь. Зьдзек зь беларускае літаратуры Н Бацькаўпгчына. № 10 (594). 1 ліпеня 1962. С. 3.

Пятрусь Броўка.

Раманы Масея Сяднёва. Водгукі з Аўстраліі // Беларус. № 346. Красавік 1988. С. 6.

Р. С. Савецкі пяты том твораў Купалы П Бацькаўшчына. № 1-2 (615-616). Студзень-люты 1964. С. 6.

Р. С. «Чорныя рабы» й белы хлеб // Бацькаўшчына. № 17 (501). 24 красавіка 1960. С. 1.

Вершы П. Броўкі, напісаныя падчас побыту ў Амерыцы.

Рэцэньзія на аповесьць К. Акулы «Tomorrow is Yesterday» у «Таронта Сан» (12 ліпеня 1973). [Што чуваць?] //Беларус. № 196. Жнівень 1973. С. 6.

Рэцэньзія праф. Ант. Адамовіча на анталёгію беларускае паэзіі па-ангельску ў перакладзе Веры Рыч (выд. ЮНЭСКО), зьмешчаная ў часапісе «Славік Рэв’ю», № 4, сьнежань 1973 // Беларус. № 202. Люты 1974. С. 6.

С. «Беларуская літаратура за мяжой» // Бацькаўшчына. № 38-39 (474-А75). 18 кастрычніка 1959. С. 5, 7.

Водгук на брашуру Д. Фактаровіча, В. Цімафеевай, Н. Лапідуса.

С. Літаратура «голай ідэі» // Бацькаўшчына. № 6 (392). 9 лютага 1958. С. 2.

Беларуская савецкая паэзія — літаратура «голай ідэі».

С. М. Драматургічны канфлікт і «чорныя» пісьменьнікі // Бацькаўшчына. № 20-21 (456-457). 24 травеня 1959. С. 6.

Аляксей Кулакоўскі, Андрэй Макаёнак.

С. М. Літаратурньія нататкі // Бацькаўшчына. № 33 (367). 18 жнівеня 1957. С. 4.

Сучасны стан беларускай савецкай літаратуры. Алесь Адамовіч, Уладзімір Дубоўка.

Скіба, Андрэй. Беларуская мастацкая проза 1971 //Беларус. № 181. Травень 1972. С. 2, 5.

Скіба, Андрэй. Беларуская паэзія 1970 году//Беларус. № 169. Травень 1971. С. 3.

Скіба, Андрэй. Беларуская паэзія 1973 году // Беларус. № 202. Люты 1974. С. 3—4.

Скіба, Андрэй. Новая аповесьць Васіля Быкава «Дажыць да сьвітаньня»... //Беларус. № 195. Ліпень 1973. С. 4.

Скіба, Андрэй. Паэма Васіля Зуёнка «Сяліба» // Беларус. № 178. Люты 1972. С. 4-5.

Склют, Р. Андрэй Мрый і яго «Запіскі» // Бацькаўшчына. № 19 (150). 10 травеня 1953. С. 2-3.

Тут жа пачатак публікацыі «Запісак Самсона Самасуя». Заканчэнне—№ 31—32 (162—163). 16 жнівеня 1953.

Склют, Р. Да творчае гісторыі «Сымона Музыкі» // Бацькаўшчына. № 4-5 (234-235). 30 студзеня 1955. С. 2-4; № 6 (236). 6 лютага 1955. С. 2.

Склюг, Р. Званар Адраджэньня (Вацлаў Ластоўскі) // Бацькаўшчына. № 7 (189). 14 лютага 1954. С. 2; № 8-9 (190191). 28 лютага 1954, С. 3-4; № 10 (192). 7 сакавіка 1954. С. 2; № 11 (193). 14 сакавіка 1954. С. 2; № 12-13 (194-195). 27 сакавіка 1954. С. 2; № 15-16 (197-198). Вялікдзень 1954. С. 3; № 18 (200). 9 травеня 1954. С. 2; № 19 (201). 16 травеня 1954. С. 2; №20-21 (202-203). 30 травеня 1954. С. 3-4; № 30-31 (312-213). 15 жнівеня 1954. С. 2; № 35 (217). 26 верасьня 1954. С. 4; № 36-37 (218-219). 10 кастрычніка 1954. С. 2; № 41 (223). 7 лістапада 1954. С. 4; № 42 (224). 14 лістапада 1954. С. 2-3; № 43—44 (225-226). 28 лістапада 1954. С. 5; № 47-48 (229-230). Каталіцкія Каляды 1954. С. 4—5.

Склют, Р. Лукаш Калюга і ягоная «Нядоля Заблоцкіх». (Да перадруку твора ў «Бацькаўшчыне») // Бацькаўшчына. № 35 (166). 6 верасьня 1953. С. 2-3; № 36 (167). 13 верасьня 1953. С. 2; № 37 (168). 20 верасьня 1953. С. 2; № 38 (169). 27 верасьня 1953. С. 2-3; № 49 (170). 4 кастрычніка 1953. С. 2; № 40 (171). 11 кастрычніка 1953. С. 2-3; № 41-42 (172-173). 25 кастрычніка 1953. С. 2-4.

Склют, Р. «Новая Зямля» Якуба Коласа. (Да эміграцыйнага выданьня паэмы) // Бацькаўшчьша. № 42 (121). 19 кастрычніка 1952. Літаратурны дадатак. С. 4—5; № 43 (122). 26 кастрычніка 1952. С. 2-3; № 44 (123). 2 лістапада 1952. С. 3; № 45-46 (124125). 16 лістапада 1952. С. 2, 5; № 47-48 (126-127). 30 лістапада 1952. С. 5-6.

Склют, Р. «Раскіданае Гняздо» Янкі Купалы П Бацькаўшчына. № 17 (148). 26 красавіка 1953. С. 2-3; № 18 (149). 3 травеня 1953. С. 2-3.

Склют, Р. «Тутэйшыя» Янкі Купалы. (3 працы «Апазыцыйныя плыні ў беларускай савецкай літаразуры», падрыхтаванай аўтарам для Research Program on the USSR, New York) // Бацькаўшчына. № 12-13 (143-144). 25 сакавіка 1953. Літаратурны дадатак. С. 6-7; № 14—15 (145-146). Вялікдзень 1953. С. 6-7.

«Спадчына». Вялікае эміграцыйнае выданьне твораў Янкі Купалы II Беларус. № 23 (47). 6 сакавіка 1954. С. 1.

Ст. 3. «Вярніце Дняпру ластавак» П Беларус. № 297. Люты 1982. С. 4-5.

Водгук на артпыкул Барыса Стральцова («Літаратура і мастпацтва». 25 снежня 1981).

Ст. Ст. Беларуская літаратура за пяць год // Бацькаўшчына. № 74. 4 лістапада 1951. С. 4.

Ст. Ст. Беларусы ў Сібіры й Казахстане // Беларус. № 210. Кастрычнік 1974. С. 6.

Водгук на нарыс Янкі Сіпакова «Па зялёную мапанку» і артыкул М. Застольскага, настаўніка з Казахстана.

Ст. Ст. «Новая Зямля» Я. Коласа — найвызначнейшы твор беларускае літаратуры // Бацькаўшчына. № 16 (600). Каталіцкія Каляды 1962. С. 3.

Ст. Ст. Новы беларускі пісьменьнік Віктар Казько // Беларус. №239. Сакавік 1977. С. 1.

Ст. Ст. Парэгабілітацыйнае выданьне твораў Максіма Гарэцкага //Бацькаўшчына. № 3-4 (617-618). Сакавік 1964. С. 5.

Ст. Ст. «Сымон Музыка» Якуба Коласа // Бацькаўшчына. № 1 (601). Праваслаўныя Каляды 1963. С. 3—4.

«Сталасьць літаратуры» // Бацькаўшчына. № 14 (450). 5 красавіка 1959. С. 1.

Да публікацыі артыкула Алеся Адамовіча («Полымя». 1959).

Станкевіч, Зіна. Трыпутнік // Беларус. № 223-224. Лістападсьнежань 1975. Жаноцкая старонка. С. 5-6.

Водгук на верш Ніла Гілевіча «Лісце трыпутніка».

Станкевіч, Ст. Аб беларускай літаратуры на эміграцыі П Бацькаўшчына. № 47-48 (277-278). 27 лістапада 1955. С. 2-3.

Станкевіч, Ст. Адказ пісьменьніку Івану Пташнікаву II Беларус. № 134. Чырвень 1978. С. 5.

Агляд аповесці «Тартак», доказ трагічных вынікаў партызаншчыны для беларускага жыхарства.

Станкевіч, Ст. Апошні раман Івана Мележа «Завеі, сьнежань» //Беларус. № 234. Кастрычнік 1976. С. 4-5.

Станкевіч, Ст. Аўгеня Янішчыц — узыходзячая зорка беларускай паэзіі // Беларус. № 114. Кастрычнік 1966. С. 5.

Станкевіч, Ст. Беларуская мастацкая проза 1969 году Н Беларус. № 158. Чырвень 1970. С. 6.

Станкевіч, Ст. Беларуская падсавецкая літаратура 1965 году // Беларус. № 106. Студзень 1966. С. 4—5.

Станкевіч, Ст. Беларуская паэзія 1968 году //Беларус. № 146.

Чырвень 1969. С. 4.

Станкевіч, Ст. Беларуская паэзія 1969 году П Беларус. № 155. Сакавік 1970. С. 6.

Станкевіч, Ст. «Беларуская Савецкая Энцыкляпэдыя» // Беларус. № 161. Верасень 1970. С. 6; № 162. Кастрычнік 1970. С. 2. Станкевіч Ст. Васіль Быкаў. (Разьдзел з кніжкі «Беларуская падсавецкая літаратура першай палавіны 60-х гадоў») // Беларус. № 119. Сакавік 1967. С. 2, 3, 5.

Станкевіч, Сг. Вобраз г. зв. нацдэма й праблема нацдэмаўшчыны ў беларускай літаратуры Н Беларус. № 241. Травень 1977. С. 5. Уладзімір Дудзіцкі, Алесь Змагар, Кастусь Раманоўскі, Аляксандра Саковіч, Масей Сяднёў, Мікола Цэлеш, Янка Юхнавец.

Станкевіч, Ст. Дарэвалюцыйны Купала ўзноў працэнзураваны // Беларус. № 205. Травень 1974. С. 4-5.

Станкевіч, Ст. «Дзьве Душы» Максіма Гарэцкага ў 3-ім томе ягоных «Выбраных твораў» // Беларус. № 222. Кастрычнік 1975. С. 2.

Артыкулу папярэднічае абвестка: «Увага! Вельмі важна! УНью Ёрку выйшаў з друкуў выдавецтве газэты «Беларус» 3-ці том «Выбраных твораў» М. Гарэцкага, у якім зьмешчаны выкінутыя савецкай цэнзурай творы, у тым ліку і аповесьць «Дзьве Душы».

Станкевіч, Ст. Доля й нядоля паэтычнай спадчыны Ўладзімера Жылкі // Беларус. № 218. Чырвень 1975. С. 4.

Станкевіч, Ст. «Закрываўленае сонца». Раман Кастуся Акулы II Беларус. № 204. Красавік 1974. С. 4—5.

Станкевіч, Ст. Зь літаратурнай нівы Беласточчыны. [Віктар Швэд. Зборнік «Жыцьцёвыя сьцежкі»] II Беларус. № 129. Студзень 1968. С. 6.

Станкевіч, Ст. Кніжка, іпто прыносіць радасьць. [Алесь Барскі. Зборнік «Жнівень слоў»] // Беларус. № 139. Лістапад 1968. С. 6.

Станкевіч, Ст. «Кніга аднаго палёту» Пятра Клімука — «Зоры побач» // Беларус. № 242. Чырвень 1977. С. 8.

Станкевіч, Ст. Літаратурная анкета часапісу «Маладосьць» П Беларус. № 230-231. Чырвень-ліпень 1976. С. 2-3.

Станкевіч, Ст. Максім Багдановіч (10.12.1891-25.05.1917) II Бацькаўшчына. № 21 (407). 21 травеня 1958. С. 2-3; № 22 (408).

8 чырвеня 1958. С. 2-3; № 23 (409). 22 чырвеня 1958. С. 2.

Станкевіч, Ст. Маладыя паэты гораду й хвабрычнае працы // Беларус. № 246. Кастрычнік 1977. С. 6.

Тэндэнцыя пераходу на рускую моеу ў самой беларускай літаратуры. Станкевіч, Ст. Мастацкая проза 1968 году // Беларус. № 147148. Ліпень-жнівень 1969. С. 5.

Станкевіч, Ст. На службе роднай песьні // Беларус. № 236. Сьнежань 1976. С. 2-3.

Ніл Гілевіч: даследаванне беларускай народнай творчасці.

Станкевіч, Ст. На 60-ыя ўгодкі Аляксея Пысіна П Беларус. № 277. Травень 1980. С. 2.

Станкевіч, Ст. He, не «забыты богам край»! Раман пра беларускую нафту // Беларус. № 203. Сакавік 1974. С. 2.

Рэцэнзія нараман Леаніда Гаўрылкіна «Не магу без цябе».

Станкевіч, Ст. Ніл Гілевіч і Генадзь Бураўкін // Беларус. №287. Сакавік 1981. С. 2.

Станкевіч, Ст. Новая аповесьць А. Кулакоўскага // Бацькаўшчына. № 47^18 (483—484). Каталіцкія Каляды 1959. С. 6.

Станкевіч, Ст. Новая аповесьць Васіля Быкава // Беларус. № 166. Люты 1971. С. 3.

Станкевіч, Ст. Новая аповесьць Васіля Быкава «Воўчая зграя» // Беларус. № 215. Сакавік 1975. С. 2.

Станкевіч, Ст. Новая літаратурная зьмена // Беларус. № 116. Сьнежань 1966. С. 5-6.

Аналіз творчасці беларускай літаратурнай моладзі на Бацькаўшчыне. Станкевіч, Ст. Новы беларускі пісьменьнік Віктар Казько // Беларус. № 253. Травень 1978. С. 3-4.

Станкевіч, Ст. Паэтычныя ўсходы Палесься // Беларус. № 123—124. Ліпень-жнівень 1967. С. 7—8.

Алесь Разанаў Анатоль Казловіч, ЯўгеніяЯнішчыц, ВалянцінаКоўтун, Васіль Кузьміч, Кастусь Ільюшчыц.

Станкевіч, Ст. Праблема нацыянальнага ў сучаснай беларускай літаратуры Н Беларус. № 145. Травень 1969. С. 2-3.

Станкевіч, Ст. Трэйці том «Выбраных твораў» Максіма Гарэцкага // Беларус. № 219. Ліпень 1975. С. 2.

Станкевіч, Ст. Уладзімер Караткевіч і ягоны культ Кастуся Каліноўскага П Беларус. № 268. Жнівень 1979. С. 6.

Станкевіч, Ст. Уладзімер Караткевіч у вабароне нацыянальнай годнасьці Кастуся Каліноўскага // Беларус. № 280-281. Жнівень-верасень 1980. С. 4.

Станкевіч, Станіслаў. Забаронены Купала. (Тэкст дакладу, прачытанага ў Нью Ёрку 6 сакавіка 1977) // Беларус. № 242. Чырвень 1977. С. 3, 4; № 243-244. Ліпень-жнівень 1977. С. 6-7. Станкевіч, Станіслаў. «Змагарныя Дарогі» [К. Акулы] II Бацькаўшчына. № 1-2 (585-586). Праваслаўныя Каляды 1962. С. 7.

Сяднёў, М. «Белыя плямы» ў гісторыі беларускае літаратуры // Бацькаўшчына. № 25-26 (359-360). 30 чырвеня 1957. С. 7. Сяднёў, Масей. «Гараватка» Кастуся Акулы П Беларус. № 101-102. Жнівень-верасень 1965. С. 8.

Сяднёў, Масен. Перачытваючы Якуба Коласа // Беларус. № 83. Люты 1964. С. 2.

Сяліба, Андрэй. Другое нараджэньне Караткевічавай аповесьці «Дзікае паляваньне Караля Стаха» // Беларус. № 222. Кастрычнік 1975. С. 4.

Сяліба, Андрэй. Малады беларускі паэта К. Ільюшчыц // Беларус. № 248. Сьнежань 1977. С. 4.

Водгук на кнігу К. Ільюшчыца «Армейскія будні».

Сяліба, Андрэй. Пімен Панчанка двух апошніх гадоў // Беларус. № 219. Люты 1975. С. 2.

Сяліба, Андрэй. Паэма пра Максіма Багдановіча [Алесь Бажко «Хмары над бухтай») // Беларус. № 200. Сьнежань 1973. С. 7.

«Трыццаць дзён, якія ўстрэсьлі Крэмль». Аб кнізе вугорскага пісьменьніка Тыбора Мэраі. [3 радыёвай хвалі «Свабода»] //Бацькаўшчына. № 34 (470). 13 верасьня1959. С. 3-4.

У. Д. «На прастор душа мая ўцякае» II Бацькаўшчына. № 39 (373). 29 верасьня 1957. С. 4.

Вершы Пятруся Макаля.

У рамане пра Першы Ўсебеларускі Кангрэс П Беларус. № 346. Красавік 1988. С. 5.

Водгук на раман Генрыха Далідовіча «Пабуджаныя». У пасляслоўі да кнігі гісторык М. Сташэўскі піша, што аўтар «праўдзіва паказвае тое, што адбылося».

Уладзімер Дубоўка [Жыцьцё і творчасьць] // Бацькаўшчына. №41-42 (427-428). 2 лістапада 1958. С. 4.

Шарупіч, Раман. Беларуская мастацкая проза 1970 году //

Беларус. № 170. Чырвень 1971. С. 3-4.

Шарупіч, Раман. БелСЭ. Чацьвёрты том // Беларус. № 185.

Верасень 1972. С. 5.

Шарупіч, Раман. Гэтак нас «выводзяць v людзі» // Беларус.

№ 192. Красавік 1973. С. 7.

Пераклады твораў Васіля Быкава на рускую і англійскую мовы.

Шарупіч, Раман. Два важныя дакумэнты // Беларус. № 194.

Чырвень 1973. С..4.

У зборнік «Янка Купала. Публіцыстыка» (Мінск, 1972) не ўключаныя прамова Янкі Купалы да беларускага грамадства Мінска ў 1920 г. і «Адкрытыліст».

Шарупіч, Раман. Другі том БелСЭ // Беларус. № 173. Верасень 1971. С. 2.

Шарупіч, Раман. Другі том БелСЭ: Беларусь і беларусы //

Беларус. № 174. Кастрычнік 1971. С. 3.

Шарупіч, Раман. I яшчэ два важныя дакумэнты («Янка Купала. Публіцыстыка». Мінск, 1972) II Беларус. № 197. Верасень 1973. С. 5.

Шарупіч, Раман. Міхал Федароўскі (01.09.1853-10.06.1923) //

Беларус. № 197. Верасень 1973. С. 2.

Аналіз кнігі Янкі Саламевіча «Міхал Федароўскі».

Шарупіч, Раман. На 70-ыя ўгодкі Янкі Скрыгана // Беларус. № 225. Студзень 1976. С. 2, 4.

Шарупіч, Раман. Угодкавы Скарынінскі зборнік БІНіМ Н Беларус. № 171. Ліпень 1971. С. 2.

Шарупіч, Раман. «Хамуціус» Аркадзя Куляшова // Беларус. № 226-227. Люты-сакавік 1976. С. 1.

Шарупіч, Раман. Яшчэ адзін важны дакумэнт («Янка Купала. Публіцыстыка». Мінск, 1972) //Беларус. № 195. Ліпень 1973. С. 4.

Шаўцоў, Сымон. «I той дзень прыйшоў». Раман Масея Сяднёва // Беларус. № 348. Чырвень 1988. С. 6.

Шупа, Сяргей. Друкаваны пачатак Н. Арсеньневай // Беларус. № 370. Травень 1990. С. 6.

Эміграцыйнае выданьне твораў Янкі Купалы Н Бацькаўшчына. № 4—5 (186-187). 31 студзеня 1954. С. 1.

Энцыкляпэдыя «Янка Купала» // Беларус. № 299. Красавік 1982. С. 1.

Праблема паўнаты выдання.

Я. 3. Беларуская літаратура ў вольным сьвеце П Беларус. № 111-112. Ліпень-жнівень 1966. С. 1.

Я. 3. Леанід Пранчак. «Беларуская Амэрыка» // Беларус. № 420. Студзень 1995. С. 7.

Я. М. На хвалях палітыканства Н Бацькаўшчына. № 20-21 (354-355). 26 травеня 1957. Літаратурны дадатак. С. 4-5.

Раман Петруся Броўкі «Калі зліваюцца рэкі».

Я. Н. (Карлсруэ). Ліст у Рэдакцыю // Бацькаўіпчына. № 45 (275). 6 лістапада 1955. С. 4.

Водгук на выхад «Спадчыны» Янкі Купалы.

Як Хведар сьвятара «перавыхоўваў». [3 расейскае мовы пераклаў Я. 3.] Н Беларус. № 319. Травень 1984. С. 4.

Аналіз аповесці Святланы Курылёвай «Дэфектная ведамасуь» («Нёман». № 10. 1983).

Ясень, Сяргей. Залатая сярэдзіна [Іван Шамякін «Крыніцы»] //Бацькаўшчына. № 43 (325). 21 кастрычніка 1956. С. 1. Трагедыя савецкага пісьменніка, раскрыжаванага на «генеральнай лініі».

Ясень, С. Занядбоўваньне Багушэвічавае спадчыны // Бацькаўшчына. № 30—31 (260-261). 21 ліпеня 1955. С. 8.

Ясень. С. Яшчэ адзін «навуковы» фальсыфікат. (Аб выхадзе ў сьвет «Очерка нсторнн белорусской советской лнтературы») // Бацькаўшчына. № 7 (237). 13 лютага 1955. С. 3-4.

Літаратурнае жыццё. Пісьменнікі

А. У Мюнхэнскай філіі БІНіМ. [Зь беларускага жыцьця] // Бацькаўшчына. № 49 (331). 2 сьнежаня 1956. С. 4.

Рэферат др. Станіслава Станкевіча пра Якуба Коласа.

1957. А. На першыя ўгодкі па Коласу // Бацькаўшчына. № 31-32 (365-366). 11 жнівеня 1957. С. 1.
1958. А. Творчы вечар Генадзя Бураўкіна ў Фундацыі Крэчэўскага //Беларус. № 392. Ліпень-жнівень 1992. С. 5.

Юрка Кіпель, Масей Сяднёў.

А. 3. Трэба расказаць усё! [Лёс беларускіх пісьменьнікаў]. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 11— 13 (397-399). 25 сакавіка 1958. С. 7.

Уладзіслаў Галубок, Цішка Гартны-Жылуновіч, Алесь Звонак, Мікола Хведаровіч.

А. 3. Сымпозіюм пра Бядулю й Гаруна. |Лёндан| Н Беларус. № 331. Кастрычнік-лістапад 1986. С. 3.

Джэймс Дынглі, Арнольд Макмілін, Вера Рыч.

1958. К. Вугорскія пісьменьнікі супраць рэжыму Н Бацькаўшчына. № 14-15 (400-401). Вялікдзень 1958. С. 3.
1959. К. Юбілей Янкі Купалы і Якуба Коласа ў Сыднэі Н Беларус. № 188. Сьнежань 1972. С.1.

Алесь Зуй, Аўгіння Каранеўская, Аркадзь Качан, Міхаць Лужынскі, Язэп Малецкі.

А. К-а. Алесю Салаўю 55 год жыцьця II Беларус. № 242. Чырвень 1977. С. 2.

А. К-а. Дзень паэзіі Алеся Салаўя (Альфрэда Радзюка-Кадняка). [Мэльбурн] //Беларус. № 263. Сакавік 1979. С. 5.

Аўген Груша, Надзя Груша, Зінаіда Кадняк, Аляксандр Калодка, а. Аляксандр Кулакоўскі, Мікола Скабей, Вера Шайпак, Ліля Яцкевіч.

А. К-а. Памяці Алеся Салаўя//Беларус. №301-302. Чырвеньліпень 1982. С. 3.

60-я ўгодкі ад нараджэння Алеся Салаўя ў Аўстраліі (Мельбурн).

А. К-а. Паэта Алесь Салавей на ўкраінскім літаратурным вечары. [Мэльбурн] //Беларус. № 247. Лістапад 1977. С. 6.

Мікола Нікан.

А. К-а. Украінская газэта на сьмерць Алеся Салаўя // Беларус. № 251. Сакавік 1978. С. 4.

А.-С. Кузьма Чорны. На 30-я ўгодкі ад сьмерці // Беларус. №212. Сьнежань 1974. С. 2.

А. Ш. Грамадзтва — паэтцы // Беларус. № 73. Студзень 1962. С.З.

40-я ўгодкі літаратурнай і грамадскай дзейнасці Наталлі Арсенневай. Антон Адамовіч, Аня Бартуль, Вера Бартуль, Францішак Бартуль, арх. Васіль, Вінцэнт Жук-Грышкевіч, Янка Запруднік, Эльза Зубковіч, Іван Казлякоўскі, Алесь Карповіч, Пётра Конюх, Даніла Клінцэвіч, Юрка Курыла, Ліза Маркоўская, Юлік Мерляк, Кастусь Мерляк, В. Русак, Ліда Рагуля, Аляксандр Стагановіч, Вітаўт Тумаш, Часлаў Ханяўка.

А. Ш. Лявон Савёнак (26 чырвеня 1897 — 21 лютага 1974) Н Беларус. № 203. Сакавік 1974. С. 4.

Аб беларускім «Трышчане» II Беларус. № 336. Чырвень 1987. С.4.

Даклад Зоры Кіпель на Міжнародным кангрэсе даследчыкаў сярэднявечча.

Аб прычьіне сьмерці Якуба Коласа // Беларус. № 349. Ліпень 1988. С. 1.

Аглядальнік. Выгубленыя бальіпавікамі. Уладзімер Жылка. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 49-50 (435-436). Каталіцкія Каляды 1958. С.5.

Аглядальнік. Выгубленыя бальшавікамі. Язэп Лёсік. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 48 (434). 14 сьнежаня 1958. С. 2.

[Адамовіч, Ант.] Прырода ў творсьцьве беларускіх пісьменьнікаў. (Рэфэрат у Крывіцкім Навуковым Таварыстве Праньціша Скарыны). Частка 1 Н Беларус. № 3 (27). 7 лютага 1953. С. 4; Частка 2 // Беларус. № 5 (29) [памылкова: 4(28)]. 7 сакавіка 1953. С. 4.

Адказы Рэдакцыі. Сп. Юрку Віцьбічу, Саўт Рывэр, ЗША // Бацькаўшчына. № 20 (406). 18 травеня 1958. С. 4.

Пралёс Уладзіміра Хадыкі.

«Адкрыты ліст» Я. Купалы // Беларус. № 336. Чырвень 1987. С. 3. Тэкст «Адкрытага ліста» надрукаваны ўпершыню ў кнізе Станіслава Станкевіча «Янка Купала. На 100-я ўгодкі ад нараджэньня» (НьюЁрк, 1982).

Адраджэнцы — «сьвятары» Н Беларус. № 365. Сьнежань 1989. С. 5.

Алег Бембель, Вінцук Вячорка, Яўген Кулік, Мікола Купава, Зянон Пазняк, Сяржук Сокалаў-Воюш.

Аер, Алесь. Міхась Васілёк // Бацькаўшчына. № 1—2 (536— 537). Праваслаўныя Каляды. 7 студзеня 1967. С. 4.

Акула, К. Адказ Барысу Сачанку // Беларус. № 362. Верасень 1989. С. 4.

Акула, К. Амэрыканскі пісьменьнік Гэрман Воўк (Herman Wouk) паходзіць зь Беларусі. [Што чуваць?] // Беларус. № 189. Студзень 1973. С. 6.

Акула, К. Восьмы зьезд пісьменьнікаў Беларусі П Беларус.

№ 290-291. Чырвень-ліпень 1981. С. 2.

Акула, К. Думкі ня толькі аб паэзіі // Бацькаўшчына. № 38 (424). 5 кастрычніка 1958. С. 1.

Адлюстроўваюць вызвольнае змаганне за незалежнасць і час найболый жахлівага паняволення Беларусі.

А. Галубіцкі, Рамановіч.

Акула, К. Масква мабілізуе пісьменьнікаў // Беларус. № 241.

Травень 1977. С. 2.

Акула, К. На канфэрэнцыі пісьменьнікаў у Атаве // Беларус. №413. Травень-чырвень 1994. С. 7.

Ілля Чычвак, сп-ва Сурвілаў.

Акула, К. He крывёю, а чарнілам... (Памяці Юркі Віцьбіча) //

Беларус. № 214. Люты 1975. С. 4.

Акула, К. Падзяка Н Беларус. № 221. Верасень 1975. С. 4.

Падзяка беларусам Аўстраліі за ахвяры на выданне кнігі Юркі Віцьбіча «Мы дойдз&м!»

Акула, К. Скарынаведная канфэрэнцыя Н Беларус. № 328.

Студзень-сакавік 1986. С. 1—4.

Акула, К. Ці канчаецца й ці хутка... Н Беларус. № 215. Травень 1979. С. 6.

Пра сваю творчую працу

Амэрыканскі часапіс пра Купалу й «Спадчыну» // Бацькаўшчына. № 50 (384). 15 сьнежаня 1957. С. 2.

Антон Лявіцкі — Ядвігін Ш. Да саракавых угодкаў сьмерці // Беларус. № 74. Люты 1962. С. 3.

Алесь Гарун, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Вацлаў Ластоўскі.

Апошняе слова Івана Мележа П Беларус. № 240. Красавік 1977. С. 5.

Арсеньнева, Натальля. Падзяка [сябрам і знаёмым з нагоды 80-годзьзя жыцьця] //Беларус. № 314. Лістапад-сьнежань 1983. С. 3.

Арсеньнева, Натальля. Падзяка [з нагоды 85-годзьзя] // Беларус. № 354. Сакавік 1988. С. 3.

Атачанін, А. Трагедыя Краўчанкі // Беларус. № 71. Лістапад 1961. С. 2-3.

Самагубства Усевалада Краўчанкі.

Б. С. Рэфэрат В. Тумаша ў Беларускім Інстытуце Навукі й Мастацтва «Калі нарадзіўся і калі памёр доктар Скарына?»//Беларус. № 110. Травень 1966. С. 1.

Б. С. 425 год ад сьмерцідоктара Скарыны //Беларус. № 103— 104. Лістапад-сьнежань 1965. С. 7.

Багдановічаў юбілей у Чыкага П Беларус. № 385. Сьнежань 1991. С.З.

Аўген Макарэвіч, Мікола Лапіушкін.

Багдановічаўскі год. «Сьветлы сьлед будзе вечна жывы» П Беларус. № 377. Студзень 1991. С. 1.

Багровіч, А. Адышоў майстра мастацкага нарысу. [Памёр Юрка Віцьбіч] //Беларус. №214. Люты 1975. С. 1.

Бацькавіч. Двойчы на выгнаньні II Беларус. № 300. Травень 1982. С. 1-2,4.

Да 80-х угодкаў народзінаў Язэпа Пушчы. Фота.

Беларуская ўрачыстасьць у ААН // Беларус. № 406. Кастрычнік 1993. С. 4.

Вечар з нагоды дня нараджэння Максіма Гарэцкага.

Беларускі вечар у Братыславе // Бацькаўшчына. № 2 (635).

Чырвень 1966. С. 8.

Слова Вацлава Жыдліцкага. Канцэрт Міхася Забэйды-Суміцкага.

Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва паведамляе: падрыхгаваныя да друку два новыя тамы ў сэрыі «Беларускія паэты й пісьменьнікі на эміграцыі». Укладальнік і рэдактар Лявон Юрэвіч П Беларус. № 428. Кастрычнік 1995. С. 8.

Беларускі Пэн-клюб створаны ў Менску. Прэзыдэнт Рыгор Барадулін, віцэ-прэзыдэнты — Ул. Арлоў і Алесь Разанаў, сакратар Карл Шэрман //Беларус. № 362. Верасень 1989. С. 4. «Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом» // Беларус. № 398. Люты 1993. С. 4.

Пад такой назвай выйшла ў 1933 г. брашура др. Яна Стаякевіча. Перавыдадзена БеларускЫ кааператыўна-выдавецкім таварыствам «Адраджэнне ».

Беразьняк, Алесь. Зьняволены Пясьняр (Янка Купала]. (Нататкі чытача) // Бацькаўшчына. № 26 (510). 3 ліпеня 1960. С. 2-3.

Беразьняк, Алесь. Катняя літасьць // Бацькаўшчына. № 24 (358). 16 чырвеня 1957. С. 1,3.

«Рэабілітацыя» беларускіх пісьменнікаў.

Сымон Баранавых, Платон Галавач, Цішка Гартны, Янка Скрыган, Уладзімір Хадыка, Міхась Чарот, Пятрусь Броўка.

Беразьняк, Алесь. Падсьцёбіч. (Нататкі чытача) // Бацькаўшчына. № 43 (527). 30 кастрычніка 1960. С. 2.

Алесь Кучар.

[Брага, Сымон]. Ад сіняга неба да шэрай зямлі. Трыццацілетні творчы шлях Натальлі Арсеньневай // Бацькаўшчына. № 11-12 (90-91). 25 сакавіка 1952. С. 4-5 (прозьвішча аўтара апушчана); № 13 (92). 30 сакавіка 1952. С. 4 (папраўка: аўтар артыкула — Сымон Брага); № 14 (93). 6 красавіка 1952. С. 3-4. Брылеўскі, Уладзімер. На ўгодкі сьмерці Алеся Салаўя // Беларус. № 263. Сакавік 1979. С. 2.

Брылеўскі, Уладзімер. Пра архіў Хв. Ільляшэвіча // Беларус. № 293. Кастрычнік 1981.С. 5.

Прыватны архіў Хв. Ілляшэвіча знаходзіцца ў сп. Аўгена Занкавіча.

1. Жук (Ch. Schuk), Юры Попка.

Брылеўскі, Уладзімер. Сустрэчы зь Ю. Віцьбічам. (На пятыя ўгодкі ад ягонае сьмерці) Н Беларус. № 274. Люты 1980. С. 2.

Будзіч, А. Ідэйная сувязь з эміграцыяй // Беларус. № 340. Кастрычнік 1987. С. 2.

Пагромны артыкул В. Шчэрбіна, супрацоўніка Інстытута мовазнаўcmea АН БССР, супраць дзейнасці Язэпа Лёсіка.

Будзіч, А. Перад дэкадай беларускае літаратуры й мастацтва //Бацькаўшчына. № 46 (228). 12 сьнежаня 1954. С. 1.

Будзіч, Аркадзь. Канец «адлігі» ў БССР // Бацькаўшчына. № 6 (340). 10 лютага 1957. С. 1, 3.

Будзіч, Аркадзь. Самагубства Усевалада Краўчанкі // Бацькаўшчына. № 38-39 (573-574). 24 верасьня 1961. С. 1.

Бураўкін, Генадзь. Памяці Максіма Танка // Беларус. № 426. Жнівень 1995. С. 3.

Бураўкін, Генадзь. Стагодзьдзе Максіма Багдановіча (18911991) // Беларус. № 384. Лістапад 1991. С. 5.

Быкаў, Васіль. Зайздросны лёс [Якуба Коласа] // Беларус. № 188. Сьнежань 1972. С. 2.

Быкаў, Васіль. Прамова на зьезьдзе пісьменьнікаў Беларусі II Беларус. № 207. Ліпень 1974. С. 4; № 208. Жнівень 1974. С. 4.

Прамова В. Быкава на Пятым з ’ездзе Саюза пісьменнікаў Беларусі (13 траўня 1966). У СССР не друкавалася. Надрукавана па-руску ў часопісе «Гранй» (№ 61. 1966. Заходняя Нямеччына. Франкфуртна-Майне). Прамова друкуецца ў перакладзе з нагоды юбілею Васіля Быкава).

В. 3. Скарынаўскія ўрачыстасьці ў ЗША. На Радгерскім унівэрсытэце // Беларус. № 374. Кастрычнік 1990. С. 6.

Адам Мальдзіс, Галіна Русак.

В. 3. Скарынаўскія ўрачыстасьці ў ЗША. У Ньюёркскай публічнай бібліятэцы // Беларус. № 374. Кастрычнік 1990. С. 4. Юля Бураўкіна, Тамас Бэрд, Эдуард Касінец, Зора Кіпель, Пётр Краўчанка, Адам Мальдзіс, Уладзімір Стальмашонак, Пол Фэзана.

В. Ш. Спатканьні зь Верай Рыч. У Нью-Ёрку. У Дэтройце II Беларус. № 327. Сакавік-ліпень 1985. С. 7.

Вітаўт Кіпель, Джон Лофтус.

Валя. Пра старажытную грэцкую клясыку // Беларус. № 270. Кастрычнік 1979. С. 4.

Рэферат Яна Пятроўскага «Старажытная грэцкая клясыка» (Кліўленд).

Васемнаццатая Сустрэча Беларусаў Паўночнай Амэрыкі. Прамова Сакрата Яновіча Н Беларус. № 359. Кастрычнік 1988. С.3,6.

Васілеўскі, Алесь. Былі й непакорлівыя. (Камэнтар да артыкулу Васіля Быкава «Хлеб і годнасьць») // Беларус. № 371. Чырвень-ліпень 1990. С. 4.

Артыкул Васіля Быкава надрукаваны ў «Лйтературной газете» 27.06.1990.

Васілеўскі, Алесь. Багдановічаўскі юбілей у ААН // Беларус. № 384. Лістапад 1991. С. 5.

Васілеўскі, Алесь. На 60-годзьдзе Васіля Быкава // Беларус. № 320. Чырвень 1984. С. 3.

Васілеўскі, Алесь. Памяці Ўладзімера Караткевіча // Беларус. № 321. Ліпень-жнівень 1984. С. 5.

Васілеўскі, Алесь. Перастрахоўшчыкі ў «Полымі» // Беларус. №342. Сьнежань 1987. С. 5.

У «Полымі» маўчаць пра лік сталінскіх ахвяраў рэпрэсій 1930-х гадоў. Васіль Быкаў і рэлігійная тэматыка // Беларус. № 330. Верасень 1986. С. 3.

Партыйны тэарэтык I. Крывялёў крытыкуе В. Быкава, Ч. Айтматаea і В. Астаф ’ева за «фліртаванне з рэлігійнай тэматыкай».

Васіль Быкаў пра ворагаў «перабудовы». Інтэрвію газэце «Moscow News» // Беларус. № 343. Студзень 1988. С. 7.

Васіль Быкаў пра пагрозу сувэрэнітэту Беларусі П Беларус.

№399. Сакавік 1993. С. 5.

Васіль Быкаў у вольным сьвеце // Беларус. № 118. Люты 1967. С.2.

Ватэнштэцкі. Як загінуў Ільляшэвіч // Бацькаўшчына. № 38 (41). 28 лістапада 1948. С. 4.

Вера Рыч II Бацькаўшчына. № 34 (470). 13 верасьня 1959. С. 4.

Нарыс творчай дзейнасці.

Вера Рыч у ЗША // Беларус. № 320. Чырвень 1984. С. 5.

Літаратурны вечар Веры Рыч у Чыкага. Абмеркаванне паэтычных перакладаў Веры Рыч з беларускае сучаснае літаратуры ў БІНіМ (Нью-Ёрк).

Вечар БІНІМ. [3 жыцьця ў Нью-Ёрку й Нью-Джэрзі] Н Беларус. № 348. Чырвень 1988. С. 6.

3 нагоды выхаду кпіжкі «Беларускі Трыстан» у перакладзе Зоры Кіпель.

Фратршак Бартуль, Томас Бэрд, Янка Запруднік.

Вечар Вольгі Іпатавай. [3 жыйьця ў Нью-Ёрку] // Беларус.

№404. Жнівень 1993. С. 7.

Вечар Г. Бураўкіна й В. Дашука [Ныо-Ёрк] II Беларус. № 363.

Кастрычнік 1989. С. 2.

Томас Бэрд, Лёня Барткевіч, Данчык Андрусішын.

Вечар з прафэсарамі з Варшавы. [Аляксандар Баршчэўскі (Алесь Барскі), Альбэрт Барташэвіч] // Беларус. № 340. Кастрычнік 1987. С. 4.

Вечар памяці В. Ластоўскага // Беларус. № 313. Кастрычнік 1983. С. 1.

Антон Адамовіч, а. Аляксандр Надсан, біскуп Часлаў Сіповіч, Антон Шукелойць.

Вечар памяці Лявона Савёнка (Крывічаніна) у Беларускім Інстытуце ў Нью Ёрку // Беларус. № 204. Красавік 1974. С. 2.

Антон Адамовіч, Вітаўт Тумаш, Антон Шукелойць.

Вечар памяці Язэпа Пушчы [Нью-Ёрк] //Беларус. № 94. Стузень 1965. С. 6.

Антон Адамовіч, Барыс Данілюк, Эльза Зубковіч, Ліза Маркоўская, Станіслаў Станкевіч, Клава Ярашэвіч-Гіль.

Вечар паэзіі Рыгора Крушыны. [Зь беларускага жыцьця] //

Беларус. № 5 (29). [памылкова: № 4(28)] 7 сакавіка 1953. С. 4.

Вітаўт Тумаш.

Віншаваньне Андрэя Клёнава зь 70-мі ўтодкамі жыцьця // Беларус. № 358. Красавік 1989. С. 5.

Віншаваньне Кастуся Акулы з 50-мі ўтодкамі жыцьця // Беларус. № 223-224. Лістапад-сьнежань 1957. С. 4.

Віншаваньне Натальлі Арсеньневай з 80-мі ўгодкамі жыцьця II Беларус. № 313. Кастрычнік 1983. С. 2.

Подпіс: Управа БІНіМ і БАЗА, Рэдакцыя «Беларуса».

Віншаваньне прафэсара Антона Адамовіча з 60-мі ўгодкамі ад ягонага нараджэньня//Беларус. № 146. Чырвень 1969. С. 1. Подпіс: Рэдакцыйная калегія.

Віншаваньне прафэсара Ант. Адамовіча з 65-годзьдзем (26 чырвеня 1974) // Беларус. № 206. Чырвень 1974. С. 3.

Віншаваньне прафэсара Уладзімера Сядуры зь 70-мі ўгодкамі жыцьця ды 50-мі творчае працы /I Беларус. № 285. Студзень 1981. С. 5.

Віншаваньне сп. Кастуся Акулы з 65-мі ўгодкамі жыцьця // Беларус. № 375. Лістапад 1990. С. 5.

Віншаваньне Ўладзімера Сядуры з 65-мі ўгодкамі жыцьця II Беларус. № 223-224. Лістапад-сьнежань 1975. С. 4.

Подпіс: Рэдакцыйная калегія.

Вітаем Леаніда Палтаву//Беларус. № 175.Лістапад 1971.С.З.

Вітаем плённага беларускага паэта Янку Юхнаўца з 70-мі ўгодкамі П Беларус. № 385. Сьнежань 1991. С. 5.

Подпіс: Управа БІНіМ, БАЗА, Рэдакцыйная калегія.

Вітан-Дубейкаўская, Юльляна. «Рыцар Пагоні». (На 75-ыя ўтодкі нараджэньня Івана Луцкевіча. 28.05.1881-26.08.1919)// Бацькаўшчына. № 22 (304). 27 травеня 1956. С. 3-^1; № 23 (305). 3 чырвеня 1956. С. 2-3.

Партрэт Івана Луцкевіча.

Віцьбіч, Юрка. [Да 70-х угодкаў ад дня нараджэньня Вацлава Ластоўскага] // Бацькаўшчына. Ns 43 (174). 1 лістапада 1953. С.З.

Партрэт Вацлава Ластоўскага.

Віцьбіч, Юрка. 3 нагоды сьмерці Міхася Клімковіча // Бацькаўшчына. № 11 (241). 13 сакавіка 1955. С. 4.

Віцьбіч, Юрка. Лявон Случчанін. [Тыя, каго няма ўжо між намі] //Бацькаўшчына. № 12-13 (194—195). 27 сакавіка 1954. С. 5. Віцьбіч, Юрка. Пісьмо ў Рэдакцыю. [У абарону добрага імя Ларысы Геніюш] // Бацькаўшчына. № 9 (140). 8 сакавіка 1953. С. 4.

Віцьбіч, Юрка. Пойдзем далей сваёй дарогай // Бацькаўпічына. № 31 (566). 30 ліпеня 1961. С. 4.

Да публікацыі зацемкі Вольгі Тапалі «На бацькаўскай зямлі» («Голас Радзімы». № 521).

Уладзімір Дубоўка, Хведар Ілляшэвіч, Тодар Лебяда, Язэп Пушча, Вольга Таполя-Зубко-Штайнвег.

Віцьбіч, Юрка. Хведар Ільляшэвіч. [Тыя, каго няма ўжо між намі} П Бацькаўшчына. № 12-13 (194-195). 27 сакавіка 1954. С. 6.

Вішнеўскі, П. 3 дазволу Масквы Н Беларус. № 147-148. Ліпень-жнівень 1969. С. 2.

Занядбанне памяці слаўных беларускіх сыноў — барауьбітоў за нацыянальную незалежнасць, дзеячаў кулыпуры (Кастусь Каліноўскі, Францішак Багушэвіч, Вінцэнт Дутн-Марцінкевіч).

Вожык, Алесь. Пра Анатоля Сербантовіча й Васіля Макарэвіча //Беларус. № 194. Чырвень 1973. С. 5-6.

«Выбраныя творы» Янкі Юхнаўца выйшлі ў Менску // Беларус. № 419. Сьнежань 1994. С. 5.

Выгубленыя бальшавікамі. Вацлаў Ластоўскі. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 4 (440). 25 студзеня 1959. С. 2.

Выгубленыя бальшавікамі. Максім Гарэцкі. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 5 (441). 1 лютага 1959. С.2.

Выдадзім творы Алеся Гаруна! П Бацькаўшчына. № 10 (494). 6 сакавіка 1960. С. 1.

Выданьне кніжкі А. Салаўя. (Справаздача БШІМ) // Беларус. № 303-304. Жнівень-верасень 1982. С. 7.

Подпіс: Управа БІНіМ

Выйшаў з друку новы раман Кастуся Акулы «За волю» // Беларус. № 379. Сакавік-красавік 1991. С. 8.

Выйшаў з друку ў Менску раман К. Акулы «Змагарныя дарогі». Рэд. Ул. Арлоў, мастак А. Цароў, 572 с. // Беларус. № 420. Студзень 1995. С. 7.

[Выстаўка, прысьвечаная 90-м угодкам ад дня нараджэньня Янкі Купалы і Якуба Коласа, наладжана Ньюёркаўскай Гарадзкой Бібліятэкай]. [Што чуваць?] // Беларус. № 191. Сакавік 1973. С. 6.

Выстаўка ў Гарадзкім Унівэрсытэце Нью-Ёрку // Беларус. № 382. Верасень 1991. С. 6.

Выстава прысвечана Максіму Багдановічу.

Томас Бэрд.

Выясьненьне рэдакцыі. [Зь беларускага жьіцьця] //Бацькаўшчына. № 41 (44). 26 сьнежаня 1948. С. 4.

Водгук рэдакцыі на тлумачэнне каменданта лагера ў Ватэнштэце пра абставіны смерці Хведара Ілляшэвіча.

Вярба, Мікола. Рэгабілітацыя ці рух за рэгабілітацыю? // Бацькаўшчына. № 7 (341). 17 лютага 1957. С. 1.

Сымон Баранавых, Платон Галавач, ЦіійкаГартны, Уладзімір Хадыка.

Вярбіцкі, А. «Спадчына» годна рэпрэзэнтуе Беларусь // Бацькаўшчына. № 6-7 (288-289). 11 лютага 1956. С. 5-6.

Вяртаньне паэта // Беларус. № 362. Верасень 1989. С. 4.

Артыкул Галіны Айзенштадт «Я прыйду з далёкае чужыны» пра творчасць Масея Сяднёва («Знамя юностй». 15.08.1989).

Гадавіна, аб якой ніхто не павінен забыцца // Беларус. № 4 (10). 14чырвеня 1952. С. 1.

Гадавіна смерці Янкі Купалы.

Гайніч, М. Зьмітрок Бядуля (23.04.1886-3.11.1941) // Беларус.

№ 71. Лістапад 1961. С. 3.

Гайніч, М. 40 год на літаратурнай постані. Угодкі творчасьці Натальлі Арсеньневай // Беларус. № 72. Сьнежань 1961. С. 3. Максім Гарэцкі, Мікола Куліковіч, Адам Міцкевіч.

Галубіцкі, А. Міхась Зарэцкі. (Да 18-ай гадавіны сьмерці пісьменьніка) // Бацькаўшчына. № 24 (460). 14 чырвеня 1959. С. 3-4.

Галубіцкі, А. Чацьвёрты Зьезд Пісьменьнікаў БССР П Бацькаўшчына. № 10 (446). 8 сакавіка 1959. С. 1, 4.

Гвалт над Алегам Бембелем II Беларус. № 404. Жнівень 1993. С. 5.

Гісторыя й самасьведамасьць. (3 дакладу першага сакратара Саюзу Пісьменьнікаў Беларусі Ніла Гілевіча на пленуме праўленьня СП. «Літаратура й Мастацтва», 12.06.1987) // Беларус. № 339. Верасень 1987. С. 4.

Глыбінны, Ул. [памылкова: Глыбінны, А]. Пясьняр, змагар, чалавек [Уладзімер Жылка] //Беларус. № 11 (35). 1 чырвеня 1953. С.З.

Горкі аб расейцах // Бацькаўшчына. № 27 (158). 5 ліпеня 1953. С. 4.

Перадрук з: «Освобожденне». Xs 9. 31.05.1953.

Водгук на кніжку Горкага «Аб расейскім сялянстве».

Гутарка з аўтарам «Змагарных дарог» |К. Акулам] // Беларус. № 83. Люты 1974. С. 3.

Да біяграфіі Ўладзімера Дудзіцкага. [У сувязі з выхадам выбраных твораў] // Беларус. № 418. Лістапад 1994. С. 6.

Апена Юрэвіч, Лявон Юрэвіч.

Да 80-гадовага юбілею Янкі Купалы // Бацькаўшчына. № 11 (595). 22 ліпеня 1962. С. 1.

Да дзевяностагодзьдзя нараджэньня Адама Гурыновіча. |3 радыёвай хвалі «Свабоды»] // Бацькаўшчына. № 40 (476). 25 кастрычніка 1959. С. 3.

Даклад аб творчасьці Цёткі // Беларус. № 107. Люты 1966. С. 6.

Дакладчык Антон Адамовіч.

Даклад др. Вольгі Арэхвы пра гістарычныя паэмы Янкі Купалы на 16-ай гадавой канфэрэнцыі сярэдне-заходняга аддзелу Амэрыканскай Асацыяцыі Сучасных Моваў (31.1002.11.1974, Сэнт-Люіс). [Што чуваць?] // Беларус. № 213. Студзень 1975. С. 6.

Даклад пра творчасьць Натальлі Арсеньневай // Беларус. №229. Травень 1976. С. 5.

Даклад др. ВольгіАрэхвы на гадавой канферэнцыі Паўночна-ўсходняга згуртавання новых моваў у Амерыцы (Берлінгтан, штат Вермонт, красавік ]976).

Дамашэвіч, Уладзімер. Праўда аб трагічным становішчы. Стэнаграма прамовы на пленуме Саюзу Пісьменьнікаў Беларусі (19-20 травеня 1988) // Беларус. № 352. Кастрычнік 1988. С. 1,4.

Даніловіч, Антон. Творы Янкі Золака. [Анатацыя] Н Беларус. № 275. Сакавік 1980. С. 6.

Да 40-гадовага юбілею Натальлі Арсеньневай // Бацькаўшчына. № 16 (500). Вялікдзень 1960. С. 4.

Да скарынаўскага юбілею ў БССР // Беларус. № 117. Студзень 1967. С. 3.

Да 150-годзьдзя ад дня нараджэньня Тараса Шаўчэнкі // Бацькаўшчына. №3-4 (617-618). Сакавік 1964. С. 5.

Уплыў Тараса Шаўчэнкі на беларускае нацыянальнае адраджэнне і беларускую літаратуру.

Два пераклады твору В. Быкава «Знак бяды»: Portent of Disaster Тыматы Коя (Timothy Соеу) у менскім выдавецтве «Мастацкая літаратура» (1989, 414 с.) і Sign of Misfortune

у перакладзе з расейскае мовы Алена Маерса (Alen Myers) у амэрыканскім выдавецтве «Алертон Пресс »(1990, 140 с., вялікі фармат) // Беларус. № 369. Красавік 1990. С. 8.

Дзевяностагодзьдзе Зоські Верас [Людвіка Сівіцкая, па мужу Войцік] // Беларус. № 306-307. Лістапад-сьнежань 1982. С. 6.

Дзівасіл. Васіль Быкаў на Ўсесаюзным пісьменьніцкім форуме // Беларус. № 216. Красавік 1975. С. 1.

Дзівасіл. Новы паход супраць пісьменьнікаў П Беларус. №183. Ліпень 1972. С. 2.

Дзівасіл. Перад юбілеямі Янкі Купалы і Якуба Коласа // Беларус. № 173. Верасень 1971. С. 1.

Дзівасіл. Хрушчоў і Беларусь: беларуская літаратура за Хрушчовым//Беларус. № 174. Кастрычнік 1971. С. 1-2.

Дзьве гутаркі з праф. Ант. Адамовічам: 1. Янка Купала сорак год таму. 2. Дакумэнты й факты аб падзеях на Беларусі сорак год таму. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 11-13 (397-399). 25 сакавіка 1958. С. 9.

Другая гадавая міжнародная канфэрэнцыя беларускага ПЭН-цэнтру // Беларус. № 428. Кастрычнік 1995. С. 5.

Васіль Быкаў, Зміцер Бугаёў, Вітаўт Кіпель, Зора Кіпель, Уладзімір Конан, Адам Мальдзіс.

Дудзіцкі, У. Гераізм і «гераізм» // Бацькаўшчына. № 39 (373). 29 верасьня 1957. С. 2-3.

Палеміка з артыку.чам Р. Сабаленкі «Гераізм — гэтарысамаладосці». Дынглі, Джэйм і Пікарда, Гай. На Скарынаўскіх сьвяткаваньнях [у Менску й Полацку] II Беларус. № 375. Лістапад 1990. С. 4.

Наталля Арсеннева, Віталь Зайка, Мікола Куліковіч, а. Аляксандар Надсан, Вітаўт Тумаш, Мікола Равенскі, Станіслаў Скарына (з Манрэаля).

Ж. Да людзей добрае волі // Беларус. № 293. Кастрычнік 1981. С. 5.

Подпіс: Ch. Schuk.

Трэба выдаць спадчыну Хведара Ілляшэвіча і кнігі Ус. Ігнатоўскага, выпусціць медалі да 1000-годдзя Беларусі.

Ж. Жылкава жонка 35 гадоў ня бачыла сваёй дачкі Н Беларус. № 107. Люты 1966. С. 5.

Ж. Спадчына Хв. Ільляшэвіча // Беларус. № 289. Травень 1981. С. 5.

Дачка паэта шукае спадчыну свайго бацькі.

Ch. Schuk, М. Сяднёў.

Жалобная акадэмія ў чэсьць Янкі Купалы [Нью-Ёрк] II Беларус. № 3 (5). Верасень 1951. С. 3-4.

Антон Адамовіч, Наталля Арсеннева, Мікола Куліковіч.

Жамойцін, Янка. Песьняру зямлі беларускай — 70 год [Вікгару Швэд] II Беларус. № 424. Травень 1995. С. 5.

Жук, В. Максім Багдановіч. Да 37-ай гадавіны сьмерці //

Бацькаўшчына. № 20-21 (202-203). 30 травеня 1954. С. 3.

Жук, В., др. Янка Купала. У 18-ю гадавіну сьмерці // Бацькаўшчына. № 24—25 (508—509). 26 чырвеня 1960. С. 1—2.

Жук-Грышкевіч, Раіса. Да 500-х угодкаў ад нараджэньня Ф. Скарыны. (Скарочаны даклад) // Беларус. № 328. Студзень-сакавік 1986. С. 1,4.

Жук-Грышкевіч, Раіса. ЗБК на юбілей Ларысы Геніюш // Беларус. № 162. Кастрычнік 1970. С. 3.

Жук-Грышкевіч, Раіса. Мовы й літаратуры нерасейскіх народаў СССР. (Навуковая канфэрэнцыя ў Канадзе) // Беларус. № 235. Лістапад 1976. С. 5.

Вінцэнт Жук-Грышкееіч, Валя Пашкевіч, Паўлюк Пашкееіч.

Жук-Грышкевіч, Раіса. Ф. Скарына ня меў нявольніцкае псыхалёгіі. Ліст у рэдакцыю П Беларус. № 375. Лістапад 1990. С. 4, 7.

Жук-Грышкевіч, Раіса. Юбілей Максіма Багдановіча ў Канадзе [Таронта] // Беларус. № 388. Сакавік 1992. С. 4.

Мікола Ганько, Антон Луцкевіч, lean Луцкееіч, Іеонка Сурвіла.

Жук-Грышкевіч, Раіса. Юбілейны год Скарыны ў Канадзе // Беларус. № 328. Студзень-сакавік 1986. С. 1.

Жыцьцёвы й творчы шлях паэты [Масей Сяднёў] П Беларус. № 101-102. Жнівень-верасень 1965. С. 5.

3. Літаратурны вечар Веры Рыч [Нью-Ёрк] // Беларус. №289. Травень 1981. С. 4.
4. Ушанаваньне песьняроў Беларусі [Нью-Ёрк] // Беларус. №300. Травень 1982. С. 5.

Да стагоддзя нараджэння Янкі Купалы і Якуба Коласа.

А. Міцкееіч, Янка Запруднік, Вітаўт Кіпель, Антон Адамоеіч, Алесь Салаеей, Паеел Рамано, Коля Рамано, Антон Бартуль, Вера Бартуль.

3. Юбілейны вечар Рыгора Крушыны ў Нью-Ёрку. [Зь беларускага жыцьця] Ц Бацькаўшчына. № 22 (356). 2 чырвеня 1957. С. 4.

Антон Адамовіч, Францішак Кушаль, Адам Бабарэка, Уладзімір Дубоўка. Загорны, Арсень. Вацлаў Ластоўскі. (Да 100-годзьдзя нараджэньня — 20.10.1883 і 45-ых угодкаў гібелі —1938) П Беларус. № 313. Кастрычнік 1983. С. 1, 5.

Загорны. А. Вечар Івана Чыгрынава [Нью-Ёрк] // Беларус. № 261. Студзень 1979. С. 2.

Загорны, А. Гальляш Леўчык. (На 100-годзьдзе ад ягонага нараджэньня) II Беларус. № 280-281. Жнівень-верасень 1980. С. 7.

Загорны, А. «Зьвязда», ТАСС і мова Ф. Скарыны П Беларус. №274. Люты 1980. С. 6.

Газета «Звязда» абвесціла, што Скарына выдаў першую кнігу на літоўскай мове.

Загорны, Арсень. Літаратурны вечар, што не адбыўся [Нью-Ёрк] П Беларус. № 328. Студзень-сакавік 1986. С. 2.

Кіраўніцтва місіі БССР пры ААН сарвала сустрэчу з В. Зуёнкам.

Загорны, А. Непрыстойнасьць «Коммуннста Белорусснн» // Беларус. № 374. Кастрьгчнік 1990. С. 2.

«КБ» змясціў даследаванне Вітаўта Тумаша «Скарынаў каляндар і каляндарная сістэма Беларусі яго пары» («Запісы БІНіМ». № 18) без спасылкі на аўтара.

Загорны, Арсень. Памерла Ларыса Геніюш // Беларус. №310. Сакавік-травень 1983. С. 1-2.

Фота.

Заклік падтрымаць беларускае пісьменства ў Польшчы // Беларус. № 427. Верасень 1995. С. 3.

Заклік Вацлава Левандоўскага («Кулыпура». № 7-8. 1995. Парыж).

Залатыя ўгодкі Натальлі Арсеньневай // Беларус. № 176. Сьнежань 1971. С. 3.

Акадэмія ў БІНіМ.

Антон Адамовіч, Багдан Андрусішын, уладыка Андрэй, Кастусь Акула, Леў Акіншэвіч, Юрка Віцьбіч, Уладзімір Глыбінны, а. Леў Гарошка, Расціслаў Гарошка, Вінцэнт Жук-Грышкевіч, Янка Запруднік, Вера Запруднік, Ніна Запруднік, Эльза Зубковіч, Алесь Карповіч, Алеся Кіпель, Пётра Конюх, Мікола Кунцэеіч, Рыгор Крушына, Л. Маркоўская, Аня Ніхаёнак, Нэля Ніхаёнак, Часлаў Ріайдзюк, Юзэфа Найдзюк, Мікола Нікан, Галіна Орса, Мікола Равенскі, В. Русак, Галіна Русак, Раіса Станкевіч, Станіслаў Станкееіч, Алесь Салавей, Язэп Сажыч, біскуп Часлаў Сіповіч, а. Аўген Смаршчок, Масей Сяднёў, а. Пётра Татарыновіч, Вітаўт Тумаш, Міхась Тулейка.

Залескі, А. Дзядзька Хведар. Да дзясятай гадавіны з дня сьмерці Хведара Ільляшэвіча Н Бацькаўшчына. № 43 (429). 9 лістапада 1958. С. 3.

Залескі, А. Новая ахвяра Беларусі на алтар свабоды [Усевалад Краўчанка] // Бацькаўшчына. № 37 (572). 10 верасьня 1961. С. 1.

Залескі, А. «Справа» Васіля Быкава // Бацькаўшчына. № 2 (635). Чырвень 1965. С. 5.

Залескі, А. Хто на каго паклёпнічае? [3 радыёвай хвалі «Вызваленьня»] // Бацькаўшчына. № 11—12 (447-448). 25 сакавіка 1959. С. 7.

Якуб Колас, Янка Купала, Пятрусь Броўка, Васіль Івашын.

Залужны, П. На маргінэсе III зьезду пісьменьнікаў СССР П

Бацькаўшчына. № 23 (459). 7 чырвеня 1959. С. 3.

Залужны, П. Паварот да сталінскага «клясыцызму»//Бацькаўшчына. № 5 (605). 15 травеня 1963. С. 2.

Кампанія супраць маладых беларускіх літаратараў і мастакоў

Залужны, П. «Падтрымайце Францыю хлебам!» II Бацькаўшчына. №41 (576). 8 кастрычніка 1961. С. 2.

Да публікацыі нарысу 3. Жакавай «Дваццаць дзён у Францыі».

Залужны, П. Прыстасаванцы Н Бацькаўшчына. № 39 (373).

29 верасьня 1957. С. 1,4.

Прыстасаванства беларускіх савецкіх пісьменнікаў.

Заляшчанін. Аўтарскі вечар у Таронта. |3ь беларускага жыцьця] II Бацькаўшчына. № 9 (593). 20 травеня 1962. С. 4.

Аўтарскі вечар Кастуся Акулы ў сувязі з выхадам рамана «Змагарныя дарогі».

Вінцэнт Жук-Грышкевіч, Касцюкевіч, cn-ня Грыцук, сем 'і Баран, Ганько, Сільвановічаў.

Замежныя паэты ў Нью-Ёрку // Беларус. № 319. Травень 1984. С. 3.

На семінары «Вонках плыні: замежпыя паэты ў Нью-Ёрку» Масей Сяднёў чытаў свае вершы, перакладаў Тамас Бэрд.

Запруднік, Янка. Б. Сачанка пра эміграцыю // Беларус. № 355. Студзень 1989. С. 2.

Водгук на артыкул Барыса Сачанкі «Беларуская эміграцыя: факты і меркаванні» (Маладосць. № №10, 11. 1988).

Запруднік, Янка. Даклад у БІНіМ пра кнігі Скарыны // Беларус. № 120. Красавік 1967. С. 5.

Запруднік, Янка. Два даклады пра творчасьць В. Быкава на сусьветным кангрэсе ў Гарагейце ў Англіі II Беларус. № 373. Верасень 1990. С. 6.

Даклады праф. Мічыганскага ўніверсітэта Дэмінг Браўн і Арнольд Макмілін.

Запруднік, Янка. «Лекцыю лічыць непажаданай...» // Беларус. № 215. Сакавік 1975. С. 6.

Забарона Максіму Багдановічу чытаць лекцыю «Беларускае адраджэнне» на беларускай мове ў Мінску (лістапад 1916 г.).

Запруднік, Янка. На пярэймы сотым угодкам Янкі Купалы // Беларус. № 267. Ліпень 1979. С. 1.

Запруднік, Я. Нацыянальная літаратура й вугорская рэвалюцыя. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьня»] // Бацькаўшчына. № 50 (332). 9 сьнежаня 1956. С. 1.

Запруднік, Я. «Не пакідайце-ж мовы нашай беларускай, каб ня ўмерлі». [3 радыёвай хвалі «Вызваленьня»] // Бацькаўшчына. № 12-13 (29-295). 25 сакавіка 1956. С. 2.

Францішак Багушэвіч.

Запруднік, Янка. Разьвітаньне з Рыгорам Крушынам // Беларус. № 264. Красавік 1979. С. 4.

Антон Адамовіч, Ігар Казак, Лёва Стагановіч, Вітаўт Тумаш, а. Аляксандр Яноўскі.

Запруднік, Янка. Спадчына бацькоў: «Агледзіны». (Да 100-годзьдзя ад нараджэньня Янкі Купалы і Якуба Коласа) Н Беларус. №286. Люты 1981. С. 1, 5; № 287. Сакавік 1981. С. 1. 5. Запруднік, Янка. Сталінскія злачынсзвы й літаратура Н Беларус. № 349. Ліпень 1988. С. 1.

Запруднік, Янка. Таямніца сьмерці. (Да 45-ых угодкаў скону Янкі Купалы) П Беларус. № 336. Чырвень 1987. С. 3.

Запруднік, Я. Тарас Шаўчэнка й Беларусь // Бацькаўшчына. № 18 (553). 30 красавіка 1961. С. 3.

Запруднік, Янка. «Тутэйшыя»: хто іхныя «бацькі»? // Беларус. № 377. Студзень 1991. С. 6, 8.

За ўсебеларускую кансалідацыю //Беларус. № 371. Чырвеньліпень 1990. С. 6.

Неабходнасць мяняць адяосіяы да замежжа (Алег Лойка. «Літаратура і мастайтва». 29.07.1990).

Зборнік «Спадчына» «зарэзаны на карані» // Беларус. №341. Лістапад 1987. С. 2.

Прычына разгрому: зацятае нежаданне, каб людзі ведалі гісторыю свайго народа і яго культуру

Зварот да беларускіх пісьменьнікаў на Бацькаўшчыне // Бацькаўшчына. № 1-2 (437-438). Праваслаўныя Каляды 1959. С. 3.

Зварот беларускіх пісьменнікаў на эміграцыі перададзены на Беларусь праз радыё «Вызваленне».

Зданковіч, А. 3 жыцьця ў Лёндане (Ангелыпчына). Ушанаваньне Веры Рыч //Беларус. № 363. Кастрычнік 1979. С. 3.

Айцец Аляксандр Надсан.

Зданковіч, А. Сотыя ўгодкі М. Багдановіча ў Лёндане [Ангельшчына] Н Беларус. № 385. Сьнежань 1991. С. 3.

Патрысія Вэнз, Джэймс Дынглі, Гай Пікарда, Вера Рыч, В. Селядцоў, Цэлья Цвіч.

Зданковіч, А. Сустрэча ў Скарынінцы [Лёндан] П Беларус. № 333. Студзень-сакавік 1987. С. 6.

Сустрэча з паэпіам Алесем Барскім — др. Аляксандрам Баршчэўскім.

Джэймс Дынглі, Янка Міхалюк.

Зданковіч, А. Юбілей літаратурнае творчасьці Вінцука Адважнага [айца Язэпа Гэрмановіча] // Беларус. № 262. Люты 1979. С. 5.

Кастусь Глінскі, Мікола Залога, Алена Міхалюк, Віктар Міхалюк, Янка Міхалюк, а. Аляксандр Надсан, Гай Пікарда, Янка Сяўковіч, біскуп Часлаў Сіповіч, Віктар Typ, Надзя Шпігановіч.

Зебінскі. Беларусы хочуць усёй праўды аб Янку Купалу /7 Беларус. № 64. 1 лтотага 1958. С. 2-3; № 65. 25 сакавіка 1958. С. 4-5.

Факты жыцця Янкі Купалы.

Зінаіда Бандарына, праф. Вацлаў Іваноўскі, Усевалад Ігнатоўскі, Якуб Колас, Язэп Лёсік, Б. Луцэвіч, Дамінік Луцэвіч, Казік Луцэвіч, Антон Лявіцкі (Ядвігін Ш.), Скарына.

Зінаіда й Дзеці. Падзяка // Беларус. № 263. Сакавік 1979. С. 6. Падзяка ад сям 'і Кадняк за ўшанаванне Алеся Салаўя ў гадавіну ягонае смерці.

3 прывітаньняў на 90-я Ўгодкі Натальлі Арсеньневай // Беларус. № 407. Лістапад 1993. С. 3-4.

Зробім добрую справу // Бацькаўшчына. № 9 (493). 26 лютага 1960. С. 1.

Заклік сабраць грошы на выданне твораў Алеся Гаруна.

3. Ст. 85-годзьдзе К. Буйлы //Беларус. № 317. Сакавік 1984. С. 4.

Зубкоўскі, В. Белыя плямы Скарынаведы // Беларус. № 355. Студзень 1989. С. 5.

Зубкоўскі, В. Замоўчваньне дасягненьняў беларускае культуры //Беларус. № 327. Сакавік-ліпень 1985. С. 2.

Зубкоўскі, В. Каб не загубілася й не забылася. (Савецкія абвінавачаньні Коласу й Купалу) П Беларус. № 308-309. Студзень-люты 1983. С. 4; № 310. Сакавік-травень 1983. С. 6.

Зубкоўскі, В. Купалаўскі юбілей з самаварам ды песьняй «Я люблю тебя, Россня» П Беларус. № 303-304. Жнівеньверасень 1982. С. 4.

Як святкавалі стогадовы юбілей Янкі Купалы ў Араў Парку, штат Нью-Ёрк.

Зубкоўскі, Вітаўт. Навука й культура ў ізалятары Н Беларус. №345. Сакавік 1988. С. 2.

Замежная інфармацыя пра навуку і літаратуру Беларусі застаецца недаступнай для навукоўцаў і пісьменнікаў.

Зубкоўскі, В. Ньюёркаўская бібліятэка ўшаноўвае Купалу — Коласа II Беларус. № 305. Кастрычнік 1982. С. 4.

Зора Кіпель, Мікола Прускі, Ірэна Дутко-Рагалевіч.

Зубкоўскі, В. «Палітычная» барада Ул. Дубоўкі. (Да дзясятыхугодкаў сьмерці 20.03.1976) //Беларус. №331. Кастрычніклістапад 1986. С. 3.

Зубкоўскі, В. Помнік Янку Купалу пад «Яблычка» [Араў Парк, штат Нью-Ёрк] // Беларус. № 196. Жнівень 1973. С. 4.

Зубкоўскі, В. Уінанаваньне Міхася Кавыля Н Беларус. № 379. Сакавік-красавік 1991. С. 10.

Антон Адамовіч, lean Аляхоўскі, Міхась Бахар, Томас Бэрд, Ірэна Дутко, Янка Запруднік, Янка Золак, Вітаўт Кіпель, Зора Кіпель, Валя Камянкова, Надзя Кудасава, Ліза Літаровіч, Кастусь Мерляк, Юзя Найдзюк, Пётра Нядзвецкі, Уладзімір Пеляса, Ала Рамана, Міхась Сенька, Ірэна Цупрык, Антон Шукелайць, Мікола Шчорс, Янка Юхнавец.

Імша па Юрку Віцьбічу ў Чыкага // Беларус. № 214. Люты 1975. С. 5.

Ванда Махнач, а. Янка Тарасевіч.

Імя Доктара Скарыны. Афіцыйны камунікат БШІМ, перасланы ў АН БССР, Менск, на рукі пісьменыйка Кандрата Крапівы, старшыні Арганізацыйнага Камітэту сьвяткаваньня 450-ых угодкаў беларускага друку // Беларус. № 126. Кастрычнік 1967. С. 2.

Інтэрвію з В. Быкавым. П Беларус. № 371. Чырвень-ліпень 1990. С. 10.

Інтэрвію з Натальляй Арсеньневай // Беларус. № 314. Лістапад-сьнежань 1983. С. 3, 7.

Фота.

Інтэрвію з праф. Антонам Адамовічам пра самагубства Ў. Ігнатоўскага Н Бацькаўшчына. № 31 (566). 30 ліпеня 1961. С. 3-4.

Міхась Ігнатоўскі (сын).

Інтэрвію з Сакратам Яновічам П Беларус. № 359. Травеньчырвень 1989. С. 6.

Інтэрвію зь Міхасём Кавылём // Беларус. № 316. Люты 1984.

С. 2, 5.

Інтэрвію зь Янкам Золакам П Беларус. № 319. Травень 1984. С. 3.

Інтэрвію Сакрата Яновіча // Беларус. № 371. Чырвень-ліпень 1990. С. 6.

Інтэрвію «Современшіка» з К. Акулам II Беларус. № 253.

Травень 1978. С. 5-6.

К. Паніхіда па Юрку Віцьбічу [Таронта] // Беларус. № 225. Студзень 1976. С. 4.

К. Паніхіда па Юрку Віцьбічу й даклад a. А. Надсона [Таронта) // Беларус. № 214. Люты 1975. С. 5.

К. Ушанавалі Алеся Гаруна. [Таронта] Н Беларус. № 340. Кастрычнік 1987. С. 7.

Архіепіскап Мікалай, Кастусь Акула, Раіса Жук-Грышкевіч.

Кавыль, Міхась. Ліст Петрусю Броўку // Бацькаўпічына. №25 (255). 19чырвеня 1955. С. 1

Кавыль, Міхась. Максіму Танку //Бацькаўшчына. №37 (371). 15 верасьня 1957. С. 3.

Водгук на згоду Максіма Танка працаваць у камітэце «За вяртакне на Радзіму».

Кадняк, Зінаіда. Падзяка П Беларус. № 252. Красавік 1978. С. 2.

Падзяка за спачуванне і дапамогу ў цяжкія хвіліны (смерць Алеся Салаўя-Кадняка).

Калодка, А. На ўгодкі сьмерці Алеся Салаўя Н Беларус. №274. Люты 1980. С. 1.

Калодка, А. Сьвятой Памяці Алесь Салавей Н Беларус. №251. Сакавік 1978. С. 4.

Калодка, А. Сьвятой Памяці Анеля Катковіч П Беларус. № 308-309. Студзень-люты 1983. С. 7.

Калоша Кастусь з Амэрыкі. Музэй Якуба Коласа ў Пінкавічах //Беларус. № 375. Лістапад 1990. С. 6, 7.

Браніслаў Калоша, lean Калоша, Лена Суднік.

Канстанцыя Буйла. (3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 14 (450). 5 красавіка 1959. С. 3.

Канфрантацыя генэралаў і Алеся Адамовіча П Беларус. №337. Ліпень 1987. С. 2.

Караневіч, М. Пройдзенымі шляхамі [Юрка Віцьбіч] II Беларус. № 100. Ліпень 1965. С. 3.

Каранеўскі, Язэп. На вернай службе вялікай ідэі. (У дванаццатую гадавіну з дня трагічнай сьмерці Янкі Купалы // Бацькаўпічына. № 24—25 (206-207). 27 чырвеня 1954. С. 1-2.

Каранеўскі, Язэп. Найвялікшы нацыянальны паэта — Янка Купала. (Да 70-ай гадавіны з дня нараджэньня (25.06.1882) і 10-ае гадавіны з дня сьмерці (29.06.1942) паэты) //Бацькаўшчына. № 25-26 (104—105). 29 чырвеня 1952. С. 1-2.

Карпюк, Аляксей. Прамова на 5-м зьезьдзе пісьменьнікаў Беларусі 13 травеня 1966 году //Беларус. №306—307. Лістападсьнежань 1982. С. 2, 4; № 312. Жнівень-верасень 1983. С. 3; № 313. Кастрычнік 1983. С. 3-4.

Кіпель, Зора. Даклад пра беларускага Трыстана: «Беларускі рукапіс XVI стагодзьдзя «Повесьці аб Трыстане» [БІНіМ, Нью-Ёрк] П Беларус. № 320. Чырвень 1984. С. 4.

Кіпель, Зора. Мучаніца Ларыса Геніюш — СЫМБАЛЬ // Беларус. № 420. Студзень 1995. С. 1.

Кіпель, Зора. У гонар Натальлі Арсеньневай [Нью-Ёрк] // Беларус. № 354. Сьнежань 1988. С. 3.

Да 85-ых угодкаў народзінаў паэткі.

Антон Адамовіч, Каспіусь Акула, Язэп Арцюх, Вера і Францішак Бартуль, Антон Бяленіс, ЛюняБяленіс, Кастусь Верабей, Марыя Верабей, Аўген Груша, Людміла Гутырчык, Сярсей Гутырчык, Б. Даніловіч, А. Дубовік, сп-ва Жук-Грышкевіч, Янка Запрудпік, В. і Д. Заруцкія, Я. Каваленка, Віталь Кажан, В. і Л. Казлоўскія, Сяргей Карніловіч, Кастусь Калоша, Клаўдзія Каляда, Дзмітры і Надзея Каамовічы, Яніна Каханоўская, Вітаўт Кіпель, Тамара Кольба, П. і Н. Кулеш, Надзя Кудасава, В. і. М. Махнач, Л. Маркоўская, Аляксандр Міцкееіч, Г. і Кастусь Мерляк, В. Макац, Уладзімір Набагез, Юзэфа і Часлаў Найдзюк, Мікола Нікан, Наталля Орса, Г і Т. Паланевіч, Мікола

Прускі, Мікола Равенскі, М. і Н. Рагуля, Ала і Паўлік Рамано, Вера і Вітаўт Рамукі, В. і Г. Русак, В. Сельвясюк, Івонка і Янка Сурвіла, Язэп Сажыч, В. Страпко, Мікала Скабей, В. Саўчук, Раіса Станкевіч, Віктар Сянкевіч, М. і О. Тулейка, Вітаўт Тумаш, Зіна Туронак, Я. Ханенка, Ірэна Цупрык, Уладзімір Цвірка, А. Чарнэцкая, Антон Шукелайць, Янка Юхнавегр

Кіпель, Зора. У пошуках эмігранцкай літаратуры // Беларус. № 404. Жнівень 1993. С. 6; № 407. Лістапад 1993. С. 6; № 410. Люты 1994. С. 5.

Клёнаў, Андрэй. Гутарка з былым сябрам (Адказ Максіму Танку) // Беларус. № 250. Люты 1978. С. 5-6.

Клёнаў, Андрэй. Памяці Рьігора Барадуліна // Беларус. № 299. Красавік 1982. С. 5.

Клішэвіч, Ул. Пра Ўладзімера Хадыку // Бацькаўшчына. № 18 (404). 4 травеня 1958. С. 2-3.

Антон Адамовіч, Сымон Баранавых, Юрка Віцьбіч, Алесь Звонак, Сяргей Знаёмы, Каплеўскі, Апанас Куляшоў, Тодар Лебяда, Маеўскі, Хама Марцыновіч, Барыс Мікуліч, Масей Сяднёў, Станіслаў Шушкевіч.

Козыр, Міхась. Максім Танк. Паэтычнае бачаньне Амэрыкі. [Сёе-тое] //Бацькаўшчына. №21 (556). 21 травеня 1961. С. 1.

Козыр, Міхась. Старонкі жыцьця Франьцішка Багушэвіча ў Вільні. [Сёе-тое] // Бацькаўшчына. № 45 (580). 12 лістапада 1961. С. 1,4-

«Контннент» пра Ф. Багушэвіча // Беларус. № 348. Чырвень 1988. С. 6.

Корбут, Сьцяпан. «Паглядзі, сава, якая сама» // Бацькаўшчына. № 5 (589). 4 сакавіка 1962. С. 2—3.

Даклад П. Броўкі «XXII з'езд КПСС і задачы беларускай савецкай літаратуры».

Андрэй Александровіч, Уладзімір Дубоўка, Тодар Кляшторны, Янка Купала, Алесь Кучар, Валеры Маракоў Язэп Пушча, Янка Скрыган, Уладзімір Хадыка.

Корбут, Сьцяпан. Палка ў сьпіцах // Бацькаўіпчына. № 6 (590). 25 сакавіка 1962. С. 2—3.

Выступленне Кандрата Крапівы супраць пісьменнікаў —змагароў за нацыянальную справу.

Алесь Гарун, Альберт Паўлоеіч.

К. Р. Альбэрт Паўловіч. [3 радыёвай хвалі «Свабоды»] //

Бацькаўшчына. № 43-44 (479-480). 29 лістапада 1959. С. 2.

К. Р. Тодар Глыбоцкі [Алесь Дудар] цалкам не рэгабілітаваны // Бацькаўшчына. № 3-4 (617—618). Сакавік 1964. С. 5.

Андрэй Александровіч, Зміцер Жылуновіч, Міхась Зарэцкі, Янка Купала, Міровіч, Родзевіч.

К. Р. Юбілей Антона Бялевіча // Бацькаўшчына. № 7-8 (621622). Ліпень 1964. С. 4.

Кручкоўскі, М. Аб сумленнасьці навуковых досьледаў //

Бацькаўіпчына. № 22 (506). 5 чырвеня 1960. С. 1,4.

Адказ на адкрыты ліст М. Ларчанкі да беларускіх эмігрантаў.

Павал Урбан.

Крушына, Рыгор. Крытык без сумленьня [Раман Сабаленка] //Бацькаўшчына. № 30 (514). 31 ліпеня 1960. С. 2.

Крушына, Янка. Шыла ў мяшке не схаваеш II Беларус. № 141. Студзень 1969. С. 6.

Дачыненні з Сяргеем Сінякам (Хмарам).

Крушыніч, Ст. «Беларусь — мая мова і песьня» // Беларус.

№ 87. Чырвень 1964. С. 3.

Рыгор Барадулін пра ролю роднае мовы і мастацкай літаратуры.

Крушыніч, Ст. Годна адзначылі вялікія гадавіны [Янкі Купалы і Якуба Коласа] II Бацькаўшчына. № 6 (590). 25 сакавіка 1962. С. 3.

Крушыніч, Ст. Гэтак выглядаюць савецкія «рэгабілітацыі» [Уладзімер Жылка, Алесь Салагуб] // Бацькаўшчына. № 3 (587). 28 студзеня 1962. С. 2-3.

Антон Адамовіч.

Крушыніч, Ст. Зьдзек над Янкам Купалам // Бацькаўшчына. № 36-37 (115-116). 7-14 верасьня 1952. Літаратурны дадатак. С. 6-7.

Крушыніч, Ст. Літаратурныя прэміі ў БССР Н Беларус. № 98. Травень 1965. С. 2-3.

Крушыніч, Ст. На ўгодкі Язэпа Пушчы // Беларус. № 103.

Кастрычнік 1965. С. 3.

Крушыніч, Ст. Ніяк ня могуць забыцца // Бацькаўшчына.

№ 10 (494). 6 сакавіка 1960. С. 1.

Напады наА. Кулакоўскага і А. Макаёнка працягваюцца.

Крушыніч, Ст. Партыя заціскае гужы // Бацькаўшчына. № 18

(404) . 4травеня 1958. С. 1—2.

Чацвёрты пленум пісьменнікаў Беларусі.

Крушыніч, Ст. Подлая работа П Бацькаўіпчына. № 6 (188). 7 лютага 1954. С. 4.

Супраць абвінавачанняў Ларысы Геніюш.

Крушыніч, Ст. Рэгабілітацыя Ўладзімера Дубоўкі //Бацькаўшчына. № 14-15 (400-401). Вялікдзень 1958. С. 5.

Антон Адамовіч, Пятрусь Броўка, Цішка Гартны, Якуб Колас, Янка Купала, Язэп Пушча, Уладзімір Хадыка.

Крушыніч, Ст. Самарэгабілітацыя Максіма Танка П Беларус. № 89. Жнівень 1964. С. 2.

Крушыніч, Ст. Скаваны талент // Бацькаўшчына. № 3 (134).

18 студзеня 1953. С. 1-2.

Юбілей Якуба Коласа ў БССР.

Крушыніч, Ст. У вабароне свабоды творчасьці // Беларус.

№ 123-124. Ліпень-жнівень 1977. С. 3.

Чацвёрты з ’езд пісьменнікаў СССР.

Крушыніч, Ст. У дваццатыя ўгодкі сьмерці Зьмітрака Астапенкі //Беларус. № 92-93. Лістапад-сьнежань 1964. С. 5.

Крушыніч, Ст. Упраганьне пісьменьнікаў на службу паліцыі // Беларус. № 150. Кастрычнік 1969. С. 5.

Крыніцкі, В. Небясьпечнаятэма//Беларус. № 12(36). 15чырвеня 1953. С. 4.

Ацэнка творчай працы беларускіх савецкіх пісьменнікаў партыйным друкам.

Кукабака, Міхась. Пісьменьнік сыіяшаецца на паседжаньне... //Беларус. № 371. Чырвень-ліпень 1990. С. 4. 10.

Сустрэчы з Васілём Быкавым.

Купала — Коласаўская выстаўка [Нью-Ёрк] П Беларус. № 308-309. Студзень-люты 1983. С. 4.

Выстава ў Нью-ёркскай публічнай бібліятэцы. Гутарка з Зорай Кіпель.

Купала — Коласаўскі год // Беларус. № 296. Студзень 1982.

С. 1.

Купала — Коласаўскія ўрачыстасьці ў Лёндане // Беларус. № 308-309. Студзень-люты 1983. С. 3-4.

Праф. Джэймс Дынглі, Арнольд Макмілін, Аляксандр Баршчэўскі (Алесь Барскі), Антон Адамовіч, Барыс Забораў, а. Аляксандр Надсон, Вера Рыч, Алена Міхалюк, Марыя Дзейко, матушка Пякарская.

Купала, Колас і незалежнасьць // Беларус. № 298. Сакавік 1982. С. 1.

Купалаўская анкета «Бацькаўшчыны» // Бацькаўпічына. № 5 (287). 29 студзеня 1956. С. 1.

Купалаўская гадавіна ў Брысбайне. [Зь беларускага жыцьця| //Беларус. № 11 (17). 20 верасьня 1952. С. 4.

Купалаўскія ўгодкі. [3 жыцьця ў Пэрце, Заходняя Аўстралія] // Беларус. № 427. Верасень 1995. С. 6.

Купальская вечарына АБАМ [Саўт Рывэр] // Беларус.

№ 311. Чырвень-ліпень 1983. С. 5.

lean Альхоўскі.

Кургановіч. Янка Купала — Сын Беларусі. (Да 12-х угодкаў трагічнае сьмерці) // Беларус. № 3 (49). 1 жнівеня 1954. С. 3. Партрэт Янкі Купалы.

Ларыса Геніюш. [Тыя, якіх няма ўжо між намі] II Бацькаўшчына. № 12-13 (194-195). 27 сакавіка 1954. С. 4-5.

Кароткі жыццяпіс.

Л. Б-я. Паэта Янка Золак у ўкраінцаў. [Флярыда] // Беларус. №268. Жнівень 1979. С. 4.

Леанід Палтава.

Л. Д. Сумныяўгодкі [ЯзэпГуткоўскі(ІзыдарПлашчынскі)] //

Беларус. № 333. Студзень-сакавік 1987. С. 8.

Мікола Панькоў.

Ленінская прэмія Васілю Быкаву. [3 культурнага жыцьця на Беларусі] Н Беларус. № 330. Верасень 1986. С. 7.

Ліст да Гарбачова // Беларус. № 334. Красавік 1987. С. 5.

Выступленне Алеся Адамовіча на прэс-канферэчцыі ў Заходпім Bepnine пра пагрозу іспавапню нацыяпальпай моеы ў БССР.

Ліст у Рэдакцыю II Беларус. № 16 (40). 15 жнівеня 1953. С. 4.

Фопд імя В. Ластоўскага звяртаецца да беларусаў yea ўсіх краінах часоеага побыту адзпачыць 70-годдзе ад нараджэння Вацлава Ластоўскага.

Літаратура беларускага замежжа. [3 новых выданьняў] //

Беларус. № 428. Кастрычнік 1995. С. 6.

Зборнік «А часу бальш, як вечнасць» (Мінск).

«Літаратура і Мастацтва» без «пралетарыяў» // Беларус. №371. Чырвень-ліпень 1990. С. 6.

Лозунг «Пралетарыі ўсіх краіп, яднайцеся!» заменены купалавым «Людзьмі звайца!»

Літаратурна-навуковы вечар [Нью-Ёрк] // Беларус. № 100.

Ліпень 1965. С. 1.

Др. Уладзімір Набагез.

Літаратурна-навуковыя вечары [Нью-Ёрк] //Беларус. № 95.

Люты 1965. С. 1.

Станіслаў Станкевіч, Мікола Гарошка.

Літаратурна-навуковыя вечары [Нью-Ёрк| // Беларус. № 98.

Травень 1965. С. 1.

Янка Станкевіч, Мікола Гарошка.

Літаратурна-навуковыя вечары [Нью-Ёрк] //Беларус. № 99.

Чырвень 1965. С. 6.

Янка Станкевіч, Станіслаў Станкевіч, Францішак Кушаль.

Літаратурны вечар Алеся Салаўя [Мэльбурн, Аўстралія]. [Зь беларускага жыцьця] // Беларус. № 16 (22). 27 лістапада 1952. С. 4.

Літаратурны вечар Анатоля Вярцінскага П Беларус. № 248.

Сьнежань 1977. С. 3.

Томас Бэрд, Вера Рыч, Уолтэр Мэй (перакладчык), Ніна Запруднік, Вера Запруднік, Данчык Андрусішын, Юрка Курыла.

Літаратурны вечар В. Казька [у Гарадзкім Унівэрсытэце Нью-Ёрку] // Беларус. № 332. Сьнежань 1986. С. 7.

Літаратурны вечар Канстанціна Акульі // Бацькаўшчына. № 7 (607). 15 чырвеня 1963. С. 4.

Літаратурныя вечары [Нью-Ёрк]. [Беларуская хроніка] //

Беларус. № 4 (6). 25 сьнежаня 1951. С. 4.

Янка Шакун, Янка Юхнавец, Наталля Арсеннева, Уладзімір Клішэвіч. Літаратары-эмігранты ў СП? Н Беларус. № 371. Чырвень-ліпень 1990. С. 7.

Л. К. Бальшавікі здалі Купалу ў гістарычны архіў // Бацькаўшчына. № 26 (412). 13 ліпеня 1958. С. 1.

«Магутны Божа» ў «Чырвонай зьмене» // Беларус. № 371.

Чырвень-ліпень 1990. С. 6.

Максім Гарэцкі. 60 год ад нараджэньня й 40 год ад пачатку творства пісьменьніка Н Бацькаўшчына. № 3 (185). 17 студзеня 1954. С.З.

Максімовіч, Р. Верны сын Лагойскай зямлі. [Памяці Язэпа Гладкага] П Беларус. № 185. Верасень 1972. С. 4.

Мальдзіс, Адам. Запаветы Скарыны // Беларус. № 374. Кастрычнік 1990. С. 1,7.

Мальдзіс, Адам. Шукаем пісьменьніцкіх біяграфіяў // Беларус. № 379. Сакавік-красавік 1991. С. 10.

Рыгор Казак, Уладзімір Клішэвіч, Янка Ліманоўскі, С. Юстапчык, Янка Юхнавец, Сяргей Ясень.

«Масеева кніга»//Беларус. №419. Сьнежань 1994. С. 5.

Кніга Масея Сяднёва выйшла ў Мінску.

Масей Сяднёў у «Родным слове» // Беларус. № 401. Травень 1993. С. 5.

Матар’ялы пра Якуба Коласа // Бацькаўпгчына. № 39 (425). 12 кастрычніка 1958. С. 3.

Час навучання ў Нясвіжскай семінарыі.

Маці Адама Міцкевіча // Беларус. № 322. Верасень-кастрычнік 1984. С. 6.

М. Б. Вялікі змагар за нацыянальную ідэю. (Да трынаццатай гадавіны трагічнай сьмерці Янкі Купалы) // Бацькаўшчына. № 27 (257). 3 ліпеня 1955. С. 1-2.

М. Г. Водгаман прызнаньня // Беларус. № 73. Студзень 1962. С. 3^1.

Водгукі беларускай эміграцыі на 40-ыяўгодкілітаратурнай творчасці Наталлі Арсенневай.

Антон Адамовіч, арх. Васіль, Юрка Віцьбіч, Надзея Градэ, а. Леў Гарошка, а. Язэп Германовіч, Эльза Зубковіч, Пётра Конюх, Алесь Карповіч, Міхась Кавыль, Ліза Маркоўская, Ян Пятроўскі, Уладзімір Сядура, Масей Сяднёў, біскуп Часлаў Сіповіч, а. Францішак Чарняўскі, Сяргей Ясень.

Менскае выданьне эміграцыйнай літаратуры // Беларус. № 352. Кастрычнік 1988. С. 7.

Менскі, Я. Уладзімер Жылка — Пясьняр Змаганьня й Хараства. (3 аўдыцыі радыя «Вызваленьне» 15 чырвеня сёлета) // Бацькаўшчына. № 24-25 (206-207). 27 чырвеня 1954. С. 6. М. К. Біблія Скарыны ў расейскіх старавераў II Беларус. № 13 (19). 18 кастрычніка 1952. С. 4.

М. К-р. Угодкі Праньціша Багушэвіча // Беларус. № 104-105. Лістапад-сьнежань 1965. С. 6.

М. К. Юбілей паэта Янкі Золака (Антона Даніловіча) // Беларус. № 342. Сьнежань 1987. С. 5.

75 гадоў ад нараджэння.

Лідзя Каліноўская, Леаніда Татут-Каліноўская (прыёмная дачка), Міхась Бахар, Міхась Кавыль, Масей Сяднёў Віталі Цярпіцкі.

М. Л-іч. Два факты // Бацькаўшчына. № 48 (179). 6 сьнежаня 1953. С. 4.

Памёр Іеан Бунін.

(ммт). Угодкі вялікага Шаўчэнкі. 175-годзьдзе нараджэньня // Беларус. № 357а. Сакавік 1989. С. 5.

М. Н. Угодкі Якуба Коласа ў Мэльбурне // Беларус. № 187. Лістапад 1972. С. 2.

Вера Шайпак, Надзея Груша, Ала Корбут, Міхась Груша, Ганна Корбут, Жэня Мілаеан, Юрка Нікан.

М. Н. Ушанаваньне памяці Алеся Салаўя [Мэльбурн, Аўстралія] //Беларус. № 319. Травень 1984. С. 3.

Уладзімір Сідлярэвіч, Мікола Скабей, Вера Шайпак.

М. Н. Ушанаваньне памяці Алеся Салаўя. [3 жыцьця ў Аўстраліі] // Беларус. № 345. Сакавік 1988. С. 8.

Зіна Кадняк, Мікола Скабей.

М. Р. Купалаўскія ўгодкі ў Аўстраліі [Пэрт] // Беларус. № 248. Сьнежань 1977. С. 3.

М-ч. Пацяклі, паплылі за гадамі гады. У сувязі зь юбілеямі

Янкі Купалы і Якуба Коласа II Беларус. № 61. 30 верасьня 1957. С. 1.

М-ч. Пясьняр працы іі праўды. (Да саракагодзьдзя сьмерці Максіма Багдановіча) Н Беларус. № 60. 30 чырвеня 1957. С. 1. Н. А. Імя Доктара Скарыны //Беларус. № 99. Чырвень 1965. С. 2. «Наваградскія чытаньні» Н Беларус. № 402. Чырвень-ліпень 1993. С. 6.

На 50-ыя ўгодкі Масея Сяднёва II Беларус. № 101-102. Жнівень-верасень 1965. С. 5.

Подпіс: Рэдакцыя «Беларуса».

На службе Красы й Бацькаўшчыны // Беларус. № 1 (7). 25 сакавіка 1952. С. 3.

Да 30-годдзя літаратурнай дзейнасці Наталлі Арсенневай.

На ўгодках Тараса Шаўчэнкі // Беларус. № 132. Красавік 1968. С. 8.

Барыс Данілюк, Станіслаў Станкевіч.

На ўгодкі сьмерці Ўсевалада Краўчанкі // Беларус. № 104— 105. Лістапад-сьнежань 1965. С. 3.

Наш адказ//Беларус. № 116. Сьнежань 1966. С. 3.

Подпіс: Кастусь Акула, Юрка Віцьбіч, Рыгор Крушына, Станіслау Станкевіч.

Адказ беларускіх замежных літаратараў на артыкул, падпісаны прозвішчамі васьмі беларускіх савецкіх пісьменнікаў

«Наша сувэрэннасьць пад вялікай пагрозай». Інтэрвію з Васілём Быкавым карэспандэнткі «Свабоды» Галіны Айзэнштадт на пачатку лютага 1993 г. // Беларус. № 399. Сакавік 1993. С. 3, 5.

«Недабразычліўцы» Васіля Быкава Н Беларус. № 320. Чырвень 1984. С. 3.

Нельга пускаць самапасам // Бацькаўшчына. № 12-13 (194— 195). 27 сакавіка 1954. С. 8.

Асуджэнне пашквіля «Непатрэбная работа» (часопіс «Шаршэнь». № 1—2. 1954), які зняважыў імя Ларысы Геніюш.

Немановіч, Ул. «Алімп» баіцца... // Бацькаўшчына. № 11-13 (397-399). 25 сакавіка 1958. С. 3.

«Мастакі слова» здраджваюць свайму народу.

Пятрусь Броўка, Янка Брыль, Пятро Глебка, Кандрат Крапіва, Максім Лужанін, Міхась Лынькоў, Максім Танк.

Немановіч, Ул. Купала непаўторны. (Да чатырнаццатай гадавіны сьмерці Янкі Купалы) // Бацькаўшчына. № 25-26 (307-308). 24 чырвеня 1956. С. 1.

Партрэт Янкі Купалы.

Немановіч, Ул. Над сьвежай магілай Пётры Сыча (18.01.1912—20.06.1964) // Бацькаўшчына. № 7—8 (621—622). Ліпень 1964. С. 7.

Немановіч, Ул. На маргінэсе пісьменьніцкага зьезду // Бацькаўшчына. № 10 (446). 8 сакавіка 1959. С. 1.

Немановіч, Ул. Пятру Сычу — 50 год II Бацькаўшчына. № 3 (587). 28 студзеня 1962. С. 3.

Немановіч, Ул. Сьпі спакойна... [Усевалад Краўчанка] //

Бацькаўшчына. № 38-39 (573-574). 24 верасьня 1961. С. 1.

Немановіч, Ул. Удругіяўгодкі сьмерціЯкуба Коласа (3.11.188213.08.1956)//Бацькаўшчына. №31 (417). 17 жнівеня 1958. С. 1. «Непатрэбны прывесак» П Беларус. № 297. Люты 1982. С. 1. Янка Купала і культ асобы.

Нізка думак зь юбілейнага вянка [Наз альлі Арсеньневай) // Беларус. № 178. Люты 1972. С. 3.

Кастусь Акула, уладыка Андрэй, Юрка Віуьбіч, Уладзімір Глыбінны, Аляксей Грыцук, а. Леў Гарошка, Вінцэнт Жук-Грышкевіч, Мікола Нікан, Язэп Сажыч, Янка Садоўскі, Мікола Скабей, Аўген Смаршчок.

Нізоцкі, Н. Дзясятая гадавіна сьмерці Кузьмы Чорнага // Бацькаўшчына. № 46 (228). 12 сьнежаня 1954. С. 2.

Нізоцкі, Н. Паўлюк Трус. (Да 25-ых угодкаў сьмерці й 50-ых угодкаў нарадзінаў) // Бацькаўшчына. № 34 (216). 12 верасьня 1954. С. 2-3.

Нікан, Н. Памяці Л. Геніюш [Мэльбурн, Аўстралія] // Беларус. № 312. Жнівень-верасень 1983. С. 1.

Зінаіда Кадняк, Аляксандр Калодка, Уладзімір Сідлярэвіч, Мікола Скабей, Вера Шайпак.

Н. К. У сьвятле архіўных знаходак // Беларус. № 98. Травень 1965. С. 5.

Пошукі матэрыялаў пра Францішка Скарыну.

Новае пра Скарыну //Беларус. № 84. Сакавік 1964. С. 3.

Новае пра Якуба Коласа // Бацькаўшчына. № 5 (339). 3 лютага 1957. С.З.

Перадрукавана з газеты «Советская Белоруссйя» ад 04.10.1956.

Жыццё і праца Якуба Коласа ў Курскай губерні.

Новая кніга: Мікола Цэлеш. Хмары над Бацькаўшчынай. Рэдактар Лявон Юрэвіч, лексычны камэнтар Алены Юрэвіч // Беларус. № 426. Жнівень 1995. С. 4.

Новую кніжку Алеся Бажко пра «бебурнацаў» «Татальнае банкруцтва» рэклямуе часапіс «Беларусь», красавік 1973. [Што чуваць?] // Беларус. № 196. Жнівень 1973. С. 6.

Новы сэзон літаратурна-навуковых вечароў [Нью Ёрк] П Беларус. № 103-104. Лістапад-сьнежань 1965. С. 8.

Язэп Пушча, Антон Адамовіч, Станіслаў Станкевіч, Уладзімір Набагез. Новыя дакумэнты пра Ф. Скарыну // Беларус. №119. Сакавік 1967. С. 3.

Павал Нэдвал апублікаваў артыкул «Стагодзьдзе ўкраінска-беларускіх літаратурных кантактаў». (Газэта «Амэрыка», Філядэльфія). [Што чуваць?] // Беларус. № 191. Сакавік 1973. С. 6.

Падзяка [ўсім, хто прыйшоў разьвітацца й правесьці ў апошні шлях сьв. памяці Ізыдара Гуткоўскага] // Беларус. № 329. Красавік-жнівень 1986. С. 7.

Подпіс: Лідзія Дуржэнка і сям 'я.

Падрыхтоўка да Скарынаўскага юбілею П Беларус. № 117.

Студзень 1967. С. 2.

Перадрук з: «Літаратура і мастацтва». 25 лістапада 1966.

Пазьняк, Зянон. Адказ А. Салжаніцыну // Беларус. № 376.

Сьнежань 1990. С. 3, 6.

Адказ на артыкул «Як абладзіць Расію?»

Памерла Канстанцыя Буйла народжаная ў 1899 годзе. [3 культурнага жыцьця на Беларусі] // Беларус. № 330. Верасень 1986. С. 7.

Памерла Леаніля Гарэцкая //Беларус. №235. Лістапад 1976. С. 3.

Памёр С. Хмара. У г. Таронта (Канада) на 87-ым годзежыцьця 5 верасьня памёр Сяргей Сіняк-Хмара, выдавец газэты «Беларускі Голас» // Беларус. № 394. Кастрычнік 1992. С. 8.

Памёр Язэп Пушча // Беларус. № 90. Верасень 1964. С. 3.

Памёр Якуб Колас // Бацькаўшчына. № 33 (315). 12 жнівеня 1956. С.4.

Памёр Янка Журба // Бацькаўшчына. № 1-2 (615-616). Студзень-люты 1964. С. 4.

Памяці Юркі Віцьбіча [Лёндан, Ангельшчына] // Беларус. №217. Травень 1975. С. 4.

Аляксандр Жданковіч, Мікола Залога, Алесь Салавей, біскуп Часлаў Сіповіч.

Памяць пра Я. Купалу. [3 жыцьця ў Заходняя Аўстраліі] П

Беларус. № 352. Кастрычнік 1988. С. 7.

Вера Рыч, Міхась Раецкі мал.

Пануцэвіч, В. Юбілей Купалы й Коласа ў Чыкага Н Беларус. № 127. Лістапад 1967. С. 2.

Спганіслаў Станкевіч, Мікола Кулікоеіч, Надзея Градэ, Ганна Брушкевіч, Ірэна Мароз, Ванда Махнач, Нікадым Жызнеўскі.

Партыйныя маніпуляцыі ў савецкай літаратуры Н Бацькаўшчына. № 10 (610). 1 верасьня 1963. С. 3.

Пахаваньне Ларысы Геніюш П Беларус. № 312. Жнівень-верасень 1983. С. 1.

Фотаздымкі.

Паховіны Ўл. Караткевіча // Беларус. № 322. Верасень-кастрычнік 1984. С. 6.

Пашкевіч, Валянтына. Алёіза Пашкевіч (Цётка) як чалавек і грамадзка-палітычны дзеяч. (Да 50-ых угодкаў ад дня сьмерці) // Бацькаўшчына. № 1 (634). Сакавік 1966. С. 7.

Пашкевіч, Валянтына. Жыцьцёвы шлях Юльляны Дубейкаўскай // Беларус. № 151. Лістапад 1969. С. 3; № 152. Сьнежань 1969. С. 4.

Паэта Ўладзімер Клішэвіч памёр у Каліфорніі раптоўнай сьмерцю. Пахаваны 17 лістапада 1978, нарадзіўся 27 лютага 1914 на Случчыне. [Што чуваць?] // Беларус. № 259-260. Лістапад-сьнежань 1978. С. 8.

П. В. Натхнёная хлусьня П. Броўкі. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьне»] // Бацькаўшчына. № 49 (383). 8 сьнежаня 1957. С. 2.

П. В. «Недыпляматычныя» заўвагі // Бацькаўшчына. № 23 (558). 4 чырвеня 1961. С. 2-3.

Пра першую частку ўражанняў Максіма Танка з працы 15-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН— «Недыпламатычныя нататкі».

Перад Купалавамі ўгодкамі. (Да 25-ых угодкаў сьмерці) Н Беларус. № 121. Травень 1967. С. 2.

Пісьменьнікі, зьнішчаныя вайной і камуністамі // Беларус. №401. Травень 1993. С. 2.

У Даме літаратара ў Мінску на памятнай дошцы пералічана 40 прозвішчаў знішчаных камуністамі і 26 прозвішчаў палеглых на вайне 1941-1945 гг.

Пісьменьнік і ягоны афіцыйны крытык. Гутарка зь літаратурным крытыкам Алесем Беразьняком //Бацькаўшчына. № 32 (418). 24 жнівеня 1958. С. 4.

Пісьменьнік Кастусь Акула канчае апрацоўваць «Закрываўленае сонца» — другую кнігу «Гараваткі». [Што чуваць?] Н Беларус. № 184. Жнівень 1972. С. 6.

Пісьменьнік Марыс Гіндус родам зь Беларусі // Беларус. № 147-148. Ліпень-жнівень 1969. С. 7.

Перадрукавана з газеты «New York Times» ad 10 ліпеня 1969.

Пісьменьнік наведаў бацькаўшчыну Н Беларус. № 371. Чырвень-ліпень 1990. С. 11.

Масей Сяднёў.

Піўтарадны, В. Сяргей Палуян II Бацькаўшчына. № 30-31 (260-261). 21 ліпеня 1955. Літ. дадатак. С. 5. 7.

[Плякат] у адзначэньне 100-гадовага юбілею ад дня народжаньня Максіма Багдановіча. Мастак Ірэна РагалевічДутко //Беларус. № 383. Кастрычнік 1991. С. 6.

Полацкі, С. Купал-Коласаўскія ўгодкі ў Кліўленьдзе: Сустрэча выпускнікоў Гімназіі імя Янкі Купалы; Акадэмія Н

Беларус. № 306-307. Лістапад-сьнежань 1982. С. 3.

Наталля Орса, Сяргей Карніловіч, Галіна Орса, Зора Кіпель, Вітаўт Кіпель, Мікола Артон, Язэп Сажыч, Анаталь Цярэшка, ІнаКаханоўская (Рытар), Яўген Каханоўскі, Аляксандр Орса, Оля Кабяка, Tea Ераховіч, Ядзя Раковіч, а Міхась Страпко, Валя Тэй, Марыя Гарох, Крыстына Каваленка, Таццяна Кананчук, Біл Гэй, Оля Лукашэвіч, Кастусь Калоша, Іра Каляда-Смірноеа, Язэп Радзюк, Оля Мак-Дэрмат (Дубаневіч).

Помнік Алесю Гаруну // Беларус. № 350. Жнівень 1988. С. 6.

Помніку Кракаве на Ракавецкіх могілках.

Кастусь Акула, Юрка Латышонак, Алег Латышонак.

Помнік Алесю Гаруну [у Кракаве] //Беларус. № 353. Лістапад 1988. С. 7.

Кастусь Акула, Юрка Латышонак, Алег Латыійонак, Міхась Лужынскі, Вера Рыч.

Пра А. Барскага ў Нью-Ёрку // Беларус. № 348. Чырвень 1988. С. 7.

Томас Бэрд.

Пра Бядулю й Гаруна П Беларус. № 329. Красавік-жнівень 1986. С.4.

Адзначэнне ў Лондане стагоддзя паэтаў.

Праф. Джэймс Дынглі, праф. Арнольд Макмілін, Вера Рыч.

Пра Доктара Скарыну на Міжнародным Кангрэсе Гісторыі Мэдыцыны П Беларус. № 118. Люты 1967. С. 2.

Прамова пасла Беларусі Генадзя Бураўкіна на ўрачыстасьці ў ААН 22 верасьня 1992 г., прысьвечанай 110-годзьдзю ад нараджэньня Янкі Купалы і Якуба Коласа // Беларус. № 394. Кастрычнік 1992. С. 4.

Пранчак, Леанід. «Адвечны шум зажураных бяроз». (Галасы паэтаў на сёньняшні дзень) // Беларус. № 422. Сакавік 1995. С. 5.

Прафэсар Т. Бэрд пра беларускую літаратуру // Беларус. № 421. Люты 1995. С. 6.

Абвестка пра лекцыю.

Просьба. Лісты ад і да А. Салаўя // Беларус. № 273. Студзень 1980. С. 6.

Просьба дасылаць матэрыялы, патрэбныя для выдання зборніка паэзіі Алеся Салаўя.

Прускі, Мікола. Сьв. памяці дзядзька Міхась Міцкевіч // Беларус. № 385. Сьнежань 1991. С. 8.

Прысутны. Беларусы на сьвяце Тараса Шаўчэнкі ў Флярыдзе // Беларус. №251. Сакавік 1978. С. 7.

Лангіна Брылеўская, Уладзімір Брылеўскі, Станіслаў Станкевіч.

Прысутны. Купалаўская гадавіна й сьвята Купальля П Бацькаўшчына. № 29 (108). 20 ліпеня 1952. С. 4.

Святкаванне арганізаванае Згуртаваннем беларускіх ветэранаў у Аўстраліі.

Прысутны. У вянок генію «Народаў Забраных» [Рабіндранат Тагор]//Бацькаўшчына. №20 (555). 14травеня 1961. С. 3—4. Сяргей Астрэйка, Аркадзь Мардвілка (Лясны), Язэп Пушча, Уладзімір Сядура.

П. У. Аб сацыялістычным рэалізьме Н Бацькаўшчьгна. № 32 (314). 5 ліпеня 1956. С. 3—4.

П. У. Новае пра Франьцішка Скарыну Н Бацькаўшчына. № 9 (343). 3 сакавіка 1957. С. 2.

Пучынскі, Ул. Вечарына «Тутэйшых» [Таварыства маладьіх літаратараў, Менск] // Беларус. № 377. Студзень 1991. С. 6.

Пяцідзесяцігодзьдзе Сакрата Яновіча // Беларус. № 330. Верасень 1986. С. 3.

Р. Памяці Максіма Багдановіча. (Да 80-х угодкаў ад нараджэньня) //Беларус. № 180. Красавік 1972. С. 5.

Разьвітаньне з Натальляй Арсеньневай [Нью-Ёрк] // Беларус. № 125. Верасень 1967. С. 2.

Наталля Арсеннева перайшла на пенсію і пераехала да сынаў Рочэстар. Язэп Гуткоўскі, Б. Дтіловіч, Янка Запруднік, Франціш Кушаль, Уладыслаў Кушаль, Пётра Конюх, Мікола Кунцэвіч, Уладзімір Набагез, Васіль Русак, Уладзімір Русак, Аляксандр Стагановіч, Зінаіда Станкевіч, Станіслаў Станкевіч, а. Пётра Татарыновіч, Вітаўт Ту.маш.

Рамановіч, К. Вярнуліся «3 далёкіх прывалаў» [Алесь Звонак, Янка Скрыган, Мікола Хведаровіч] // Бацькаўшчына. № 16 (298). 15 красавіка 1956. С. 1.

Рамановіч, К. «Неспакойнае сэрца» [Янка Журба]. [3 радыёвай хвалі «Свабоды»] // Бацькаўіпчына. № 23 (558). 4 чырвеня 1961. С. 2.

Рамановіч, К. Паэта красы. (Да 38-ых угодкаў сьмерці Максіма Багдановіча) // Бацькаўшчына. № 22 (252). 29 травеня 1955. С. 1.

Рамановіч, К. Сымон Будны // Бацькаўпічына. № 8 (592). Вялікдзень 1962. С. 2.

Рамановіч, К. Чырвоны камэльён — Пятрусь Броўка // Бацькаўшчына. № 40 (322). 30 верасьня 1956. С. 1.

Рамановіч, К. «Чырвоны падхалім» [Андрэй Александровіч]. [3 радыёвай хвалі «Свабоды»] // Бацькаўшчына. № 22 (557). 28 травеня 1961. С. 4.

Рамановіч, К. Як выкладаецца беларуская літаратура ў БССР //Бацькаўшчына. № 6 (606). 1 чырвеня 1963. С. 3.

Раман пра эміграцыю II Беларус. № 420. Студзень 1995. С. 2.

Раман Івана Чыгрынава «Памерлі мы не ўсе» прысвечаны беларускай палітычнай эміграцыі.

Рамук, Вітаўт. Вера Рыч у Чыкага // Беларус. № 322. Верасень-кастрычнік 1984. С. 2.

Нікадым Жызнеўскі, біскуп Уладзімір Тарасевіч, сп-ва Сянькевічаў. Рамук, Вітаўт, др. Сустрэча з паэтэсай Раісай Баравіковай. [Чыкага] // Беларус. № 396. Сьнежань 1992. С. 5.

Сп-ва Бяленісы, Ірэна Пануцэвіч, Вера Рамук.

Р. Б. Угодкі Янкі Купалы і Якуба Коласа // Беларус. № 128. Сьнежань 1967. С. 2.

Станіслаў Станкевіч, Галіна Русак, Уладзімір Бакуновіч.

Р. В. Аб вугорскіх пісьменьніках // Бацькаўшчына. № 41-42 (427-428). 2 лістапада 1958. С. 5, 6.

Р. Ж. Угодкі Франьцііпка Багушэвіча. [Зь беларускага жыцьця] // Бацькаўшчына. № 6 (633). Кастрычнік-сьнежань 1965. С. 7.

Р. Ж.-Г. Натальля Арсеньнева ў Канадзе Н Беларус. № 143. Сакавік 1969. С. 4.

Алесь Грыцук, Оля Грыцук Раіса і Вінцэнт Жук-Грышкевічы, Язэп Сажыч.

Р. Ж.-Г. Юбілей Канстанцыі Буйлы // Беларус. № 142. Люты 1969. С.5.

Р. М. Ушанаваньне памяці Янкі Купалы. [3 жыцьця ў Аўстраліі] // Беларус. № 406. Кастрычнік 1993. С. 7.

Р. М. Шляхамі Доктара Скарыны. Пры нагодзе Скарынавай выстаўкі [у Беларускім Грамадзкім Цэнтры ў НьюЁрку] //Беларус. № 81. Сьнежань 1963. С. 3.

Р. С. Аб паэзіі сэрца II Бацькаўшчына. № 20-21 (456-457). 24 травеня 1959. С. 5.

Паэты Беларусі выконваюць партыйны заказ.

Пятрусь Броўка, Максім Танк.

Р. С. Максім Багдановіч // Бацькаўшчына. № 42 (478). 15 лістапада 1959. С. 3.

Р. С. Мы адведалі Янку Купалу // Беларус. № 233. Верасень 1976. С. 5.

Помнік Янку Купалу работы Анатоля Анікейчыка ў Ароў Парку, г. Манроэ, ійтат Нью-Ерк.

Рыгору Крушыне пяцьдзясят год // Бацькаўшчына. № 49 (383). 8 сьнежаня 1957. С. 3.

Рэвалюцыя інтэлектуалістых і пісьменьнікаў у Беларусі. (Камунікат з Штакгольму. Гішпанская афіцыйная прэсавая агенцыя EFE) // Бацькаўшчына. № 13 (347). 31 сакавіка 1957. С. 1.

«Рэгабілітацыя» А. Гаруна // Беларус. № 346. Красавік 1988. С. 7.

УДсме літаратараў у Мінску адбылося ўшанаванне памяці Алеся Гаруна з нагоды ІОО-годдзя ад нараджэння.

Рэгабілітацыя Валерага Маракова // Бацькаўшчына. № 11— 13 (397-399). 25 сакавіка 1958. С. 8.

Рэііганаў дарадчык чытае па-беларуску // Беларус. № 329. Красавік-жнівень 1986. С. 3.

Джэк Мэтлак мал. «чытае беларускую самвыдавецкую паэзію» («Newsweek». 11.11.1985).

Рэфэрат аб Скарыне й выстаўка // Беларус. № 81. Сьнежань 1963. С. 6.

Вітаўт Тумаш.

Рэфэрат В. Тумаша пра жыцьцё й дзейнасьць Франьцішка Скарыны. [Нью-Брансьвік] //Беларус. № 110. Травень 1966. С. 6.

Сокалаў-Воюш, Сяржук. Будзем шукаць, або адкрьіты ліст пісьменьніку А. Салжаніцыну // Беларус. № 374. Кастрычнік 1990. С.3,7.

Сакалоўскі, У. Тыдзень беларускай літаратуры ў Бэрліне II

Беларус. № 391. Чырвень 1992. С. 6.

Васіль Быкаў, Алесь Разанаў, Адам Мальдзіс, Уладзімір Арлоў, Ніна Мацяш, Вольга Іпатаеа, Соня Гайль [Sonya Hail], Гапс Ротэ [Hans Rothe], В. Кошмаль [W. Koshmal].

С. Б. Паюбілейны юбілей // Беларус. № 225. Студзень 1976.

С. 1.

Замоўчванне Масквой юбіпею Скарыны.

С. В. Адказ на Купалаўскую анкету П Бацькаўшчына. № 2526 (307-308). 24 чырвеня 1956. С. 3.

Семяновіч, А. Новае зь біяграфіі Дуніна-Марцінкевіча // Бацькаўшчына. № 29-30 (415—416). 10 жнівеня 1958. С. 7-8.

Семяновіч, А. Новае пра Дуніна-Марцінкевіча Н Бацькаўшчына. № 17-18 (299-300). 29 красавіка 1956. Літ. дадатак. С. 5-6.

Перадрукавана з газеты «Літаратура і мастацтва» ад 24.03.1956.

Сіпакоў, Янка. Сьвята на кожны дзень. [Якуб Колас] //Беларус. № 188. Сьнежань 1972. С. 2.

Сіпакоў, Янка. У родным краю ёсьць крыніца. [Максім Багдановіч] //Беларус. № 177. Студзень 1972. С. 1.

«Скарбы сусьветнай літаратуры» (Абмеркаваньне ў СП Беларусі пляну выданьня сэрыі ў перакладзе на беларускую мову) // Беларус. № 342. Сьнежань 1987. С. 5.

Скарынаў парк на Градчанах // Беларус. № 88. Ліпень 1964.

С. 6.

Даклад Вітаўта Тумаша «Скарына — садоўнік караля Фердынанда» (БІНіМ, Нью-Ёрк).

Скарынінскі вечар у Варшаве // Беларус. № 225. Студзень 1976. С. 1.

Скарынінскі год//Беларус. № 325. Стуцзень 1985. С. 1.

Скарынінскі год на календары П Беларус. № 367. Люты 1990.

С. 6.

Скарыніяна ў БІНіМе //Беларус. № 75. Сакавік 1962. С. 4.

Рэферат Вітаўта Тумаша «Скарына ў Маскве» і паведам.іенне пра сабраныя кнігі і дакументы пра Скарыну

Скіба, Андрэй. Максім Танк сяньня // Беларус. № 173. Верасень 1971.С. 2.

Скіба, Андрэй. Малады паэта Леанід Дайнэка II Беларус. № 174. Кастрычнік 1971. С. 5.

Скіба, Андрэй. Натальля Арсеньнева. (На 50-ыя ўгодкі паэтычнае творчасьці) // Беларус. № 175. Лістапад 1971. С. 3.

Скіба, Андрэй. Якуб Колас — пясыняр і мастак роднага краю. (Да 90-ых угодкаў Якуба Коласа) II Беларус. № 186. Кастрычнік 1972. С. 5.

Скрабатун, Уладзімер. Сьвяткаваньне сотых угодкаў Максіма Багдановіча ў Рызе. [Лацьвійскае Таварыства Беларускае Кулыпуры «Сьвітанак»] // Беларус. № 387. Люты 1992. С. 6.

Сорак год паэтычнае творчасьці Вінцука Адважнага [а. Язэпа Гэрмановіча]. [Зь беларускага жыцьця ў Лёндане, Ангельшчына] Н Бацькаўшчына. № 29 (513). 24 ліпеня 1960. С. 4. Айцец Леў Гарошка, біскуп Часлаў Сіповіч.

Спадзявайла, I. Суд гісторыі. (Да шостых угодкаў зь дня сьмерці Янкі Купалы) П Бацькаўіпчына. № 23 (26). 4 ліпеня 1948. С.З.

Спадчына Л. Геніюш II Беларус. № 310. Сакавік-травень 1983. С. 2. БІНіМ збірае матэрыялы пра жыуцё і творчасуь Ларысы Геніюш.

Ст. Памёр Міхась Клімковіч П Бацькаўшчына. № 4-5 (234235). 30 студзеня 1955. С. 2.

Стагодзьдзе Максіма Багдановіча (1891—1991) // Беларус. № 382. Верасень 1991. С. 6.

Планы ўшанавання паэта беларуска-амерыканскай грамадой.

Станкевіч, Зінаіда. Жанчыны ў жыцьці Максіма Багдановіча. (Да 90-х угодкаў нараджэньня) Н Беларус. № 280-281. Жнівень-верасень 1980. С. 5—6; № 285. Студзень 1981. С. 3-4; № 290-291. Чырвень-ліпень 1981. С. 5-6.

[Станкевіч, Зінаіда]. Каміля Марцінкевіч. (У скарачэньні з дакладу, прачытанага 3. Станкевіч на сымпозіюме, прысьвечаным Міжнароднаму Жаноцкаму Году) // Беларус. № 226-227. Люты-сакавік 1976. С. 6-7.

Станкевіч, 3. Уладыслаў Сыракомля. Да 160-годзьдзя нарадзінаў (28.09.1823-15.09.1862) // Беларус. № 310. Сакавіктравень 1983. С. 4; № 311. Чырвень-ліпень 1983. С. 4.

Станкевіч, Ст. Адам Міцкевіч — вялікі сын зямлі беларускай. (Да 100-ай гадавіны з дня сьмерці паэты) II Бацькаўшчына. № 47^18 (277-278). 27 лістапада 1955. С. 4.

Станкевіч, Ст. Адам Міцкевіч. На 175-я ўгодкі ад нараджэньня // Беларус. № 201. Студзень 1974. С. 2.

Станкевіч, Ст. Антон Адамовіч у 50-ую гадавіну ягонага жыцьця П Бацькаўшчына. № 30 (446). 2 жнівеня 1959. С. 3-4. Станкевіч, Ст. Вакол літаратурных прэміяў П Беларус. №107. Люты 1966. С. 3.

Станкевіч, Ст. Васіль Быкаў ізноў пад абстрэлам // Беларус. № 138. Кастрычнік 1968. С. 1.

Станкевіч, Ст. Васіль Быкаў Народным Пісьменьнікам БССР //Беларус. № 283-284. Лістапад-сьнежань 1980. С. 4.

Станкевіч, Ст. Дзяржаўныя прэміі БССР 1978 году ў галіне літаратуры й мастацтва II Беларус. № 263. Сакавік 1979. С. 1. Станкевіч, Ст. Заміж паэты — загаварыў робат [Ніл Гілевіч] //Беларус. № 150. Кастрычнік 1969. С. 1.

Станкевіч, Ст. Зьдзек зь беларускіх пісьменьнікаў Н Беларус. № 118. Люты 1967. С. 1.

Партыйны дыктат у пісьменніцкай арганізацыі.

Станкевіч, Ст. Зьмены ў пісьменьніцкай арганізацыі П Беларус. № 117. Студзень 1967. С. 1.

Заміж Петруся Броўкі — Максім Танк.

Станкевіч, Ст. Канстанцыя Буйла. (На 70-ыя ўгодкі ад нараджэньня паэткі)//Беларус. № 141. Студзень 1969. С. 3.

Станкевіч, Ст. Ларыса Геніюш. (На 60-ыя ўгодкі ад нараджэньня паэткі) // Беларус. № 159. Ліпень 1970. С. 4.

Станкевіч, Ст. Максім Гарэцкі. (На 75-ыя ўгодкі ад нараджэньня пісьменьніка)//Беларус. № 131. Сакавік 1968. С. 3.

Станкевіч, Ст. Максім Танк ляўрэатам Ленінскай прэміі 1978 году II Беларус. № 254. Чырвень 1978. С. 2.

Станкевіч, Ст. На 5-ыя ўгодкі сьмерці Язэпа Пушчы П Беларус. № 149. Верасень 1969. С. 4.

Станкевіч, Ст. На 50-ыя ўтодкі бальшавіцкіх пагромаў // Беларус. № 278. Чырвень 1980. С. 2.

Рэпрэсіі 1930-х гг. супраць інтэлігенцыі.

Станкевіч, Ст. На 50-я ўгодкі Васіля Быкава // Беларус. №207. Ліпень 1974. С.З.

Станкевіч, Ст. На 75-я ўгодкі ад нараджэньня Язэпа Пушчы // Беларус. № 242. Чырвень 1977. С. 7-8.

Станкевіч, Ст. На 100-я ўгодкі Ўладзімера Самойлы // Беларус. № 262. Люты 1979. С. 3.

Станкевіч, Ст. Насіуп супраць беларускай літаратуры П Беларус. № 140. Сьнежань 1968. С. 1.

Вынікі пленума праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі.

Станкевіч, Ст. На сьмерць Уладзімера Дубоўкі // Беларус. №228. Красавік 1976. С. 1.

Станкевіч, Ст. На 70-годзьдзе Антона Адамовіча II Беларус. № 273. Студзень 1980. С. 3.

Станкевіч, Станіслаў. На ўзвышшах пісьменьніцкай славы. (У сувязі ізь сьмерцяй Івана Мележ) // Беларус. № 233. Верасень 1976. С. 4.

Станкевіч, Ст. На 60-я ўгодкі Алеся Асіпенкі // Беларус. № 271—272. Лістапад-сьнежань 1979. С. 2.

Станкевіч, Ст. He рэгабілітацыі, а асуджэньні // Беларус. №274. Люты 1980. С. 4-5.

Станкевіч, Ст. Hi ўгодкаў Купалы, ні сьвята паэзіі // Беларус. № 208. Жнівень 1974. С. 1.

Станкевіч, Ст. Ньюёркаўская Публічная Бібліятэка на 90-ыя ўгодкі Янкі Купалы і Якуба Коласа // Беларус. № 193. Травень 1973. С. 1.

Станкевіч, Ст. Няведамы разьдзел у біяграфіі Міхася Клімковіча Н Беларус. № 215. Сакавік 1975. С. 4; № 216. Красавік 1975. С. 4.

Станкевіч, Ст. Падвойныя ўгодкі Янкі Купалы (7 ліпеня 1882 — 28 чырвеня 1942) Н Беларус. № 242. Чырвень 1977. С. 1.

Станкевіч, Ст. Памёр Іван Мележ // Беларус. № 232. Жнівень 1976. С. 1.

Станкевіч, Ст. Памёр Пётра Сыч // Беларус. № 88. Ліпень 1964. С. 2.

Станкевіч, Ст. Памёр Пятрусь Броўка // Беларус. № 276.

Красавік 1980. С. 4—5.

Станкевіч, Ст. Паэтычная моладзь і сучасная рэчаіснасьць П Беларус. № 188. Сьнежань 1972. С. 3.

Станкевіч, Ст. Пісьменьніцкае папаўненьне ў БССР Н Беларус. № 190. Люты 1973. С. 4—5.

Думкіз нагоды выдадзенагаў 1970 г. даведніка «Пісьменнікі Савецкай Беларусі».

Станкевіч, Ст. Пісьменьніцкі профіль Васіля Быкава II Беларус. № 208. Жнівень 1974. С. 2.

Станкевіч, Ст. Піянерская роля Беларусі на ўсходзе Эўропы. (На матар’яле першага тому «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры»)//Беларус. № 165. Студзень 1971. С. 1. Станкевіч, Ст. Прарок Нацыянальнага Адраджэньня й Духовы Правадыр Беларускага Народу. (Да пятнаццатай гадавіны сьмерці Янкі Купалы) П Бацькаўшчына. № 25-26 (359-360). 30 чырвеня 1957. С. 1.

Станкевіч, Ст. Пяты зьезд пісьменьнікаў Беларусі Н Беларус. № 111-112. Ліпень-жнівень 1966. С. 2-4.

[Станкевіч, Ст.]. Рэфэрат «Гісторыя беларускай літаратуры — спроба рэгабілітацыі гістарычнай праўды» // Беларус. № 165. Студзень 1971. С. 4.

Станкевіч, Ст. 75-я ўгодкі Ўладзімера Дубоўкі і іхны палітычны аспэкт//Беларус. № 223—224. Лістапад-сьнежань 1975. С. 1-2.

Станкевіч, Ст. Сёлетнія Купалавы ўгодкі й «Сьвята паэзіі»//Беларус. № 197. Верасень 1972. С. 1.

Станкевіч, Ст. Сёлетняе Сьвята беларускай паэзіі [на Стаўпеччыне] //Беларус. № 255-256. Ліпень-жнівень 1978. С. 5. Станкевіч, Ст. Сілы свабоды непераможныя // Беларус. № 137. Верасень 1968. С. 2.

Партыйная рэакуыя на працэс дэсталінізацыі і рэабілітацыі нацыянальных каштоўнасцей у беларускай літаратуры.

Станкевіч, Ст. Сорак год літаратурнай дзейнасьці Юркі Віцьбіча//Беларус. № 151. Лістапад 1969. С. 3.

Станкевіч, Ст. Сьвяткаваньне Коласавых угодкаў у БССР // Беларус. № 188. Сьнежань 1973. С. 2.

Станкевіч, Ст. Сьвяткаваньне Купалавага юбілею ў БССР // Беларус. № 184. Жнівень 1972. С. 1.

Станкевіч, Ст. Творы беларускае мастацкае прозы, узнагароджаныя Дзяржаўнымі прэміямі БССР 1978 году П Беларус. № 263. Сакавік 1979. С. 3-4.

Станкевіч, Ст. У гадавіну сьмерці Багдановіча // Бацькаўшчына. № 20-21 (456-457). 24 травеня 1959. С. 1.

Станкевіч, Ст. Узноў супраць В. Быкава П Беларус. № 147148. Ліпень-жнівень І969. С. 3.

Станкевіч, Ст. Уладыслаў Сыракомля. (На 150-ыя ўгодкі ад ягонага нараджэньня) //Беларус. № 198. Кастрычнік 1973. С. 2.

Станкевіч, Ст. Уладзімер Жьілка. На 75-я ўгодкі ад ягонага нараджэньня // Беларус. № 218. Чырвень 1975. С. 2.

Станкевіч, Ст. У 40-ю гадавіну сьмерці Максіма Багдановіча (10.12.1891-25.05.1917) // Бацькаўшчына. № 20-21 (354-355). 26 травеня 1957. С. 1-2.

Станкевіч, Ст. У 75-ю гадавіну нараджэньня Юльляны Дубейкаўскай //Бацькаўшчына. №47 (582). 10 сьнежаня 1961. С. 3.

Станкевіч, Ст. У 17-ую гадавіну сьмерці Янкі Купалы II Бацькаўшчына. № 25-26 (461—462). 28 чырвеня 1959. С. 1.

Станкевіч, Ст. У 16-ую гадавіну сьмерці Янкі Купалы П

Бацькаўшчына. № 24—25 (410-411). 29 чырвеня 1958. С. 1-2.

Станкевіч, Ст. Франьцішак Багушэвіч. (На 130-я ўгодкі ягонага нараджэньня й 70-ыя ўгодкі сьмерці) // Беларус. № 155. Сакавік 1970. С. 3.

Станкевіч, Станіслаў. Франьцішак Багушэвіч. (На 140-я ўгодкі ад нараджэньня й 86-ыя ўгодкі ад сьмерці) II Беларус. № 277. Травень 1980. С. 1-2.

Станкевіч, Ст. Цені й блескі Скарынаўскага юбілею ў БССР//Беларус. № 126. Кастрычнік 1967. С. 1.

Станкевіч, Ст. Язэп Пушча. (На 10-я ўгодкі ад сьмерці) // Беларус. № 209. Верасень 1974. С. 3.

Станкевіч, Ст. Якуб Колас (3.11.1882-13.08.1956) // Бацькаўшчына. № 35-36 (317-318). 2 верасьня 1956. Літаратурны дадатак. С. 4-5.

Станкевіч, Ст. Якуб Колас. (На 90-ыя ўтодкі ад нараджэньня) П Беларус. № 187. Лістапад 1972. С. 1.

Станкевіч, Ст. Янка Купала й бальшавізм // Бацькаўшчына. № 25-26 (307-308). 24 чырвеня 1956. С. 1-2.

Станкевіч, Ст. Янка Купала й Кастрычніцкая рэвалюцыя //

Беларус. № 301—302. Чырвень-ліпень 1982. С. 1—2.

Станкевіч, Ст. Янка Купала. (На 90-ыя ўгодкі ягонага нараджэньня 7 ліпеня 1882 году й 30-ыя ўгодкі трагічнае сьмерці 28 чырвеня 1942)//Беларус. №: 183. Ліпень 1972. С. 1.

Станкевіч, Ст. Янка Купала. (На 92-ія ўгодкі ад нараджэньня) // Беларус. № 207. Ліпень 1974. С. 1.

Станкевіч, Ст. Янка Купала. (На 97-ыя ўгодкі. 1882 — 7 ліпеня 1979) // Беларус. № 267. Ліпень 1979. С. 1.

Станкевіч, Янка. Адказ на Купалаўскую анкету // Бацькаўпічына. № 25-26 (307-308). 24 чырвеня 1956. С. 3.

Станкевіч, Янка. Вацлаў Ластоўскі. (Рэфэрат, чытаны на Акадэміі 31.10.1953 у Нью-Ёрку на чэсьць В. Ластоўскага Крывіцкім Навуковым Таварыствам Праньціша Скарыны) //Бацькаўшчына. № 48 (179). 6 сьнежаня 1953. С. 3-4.

Старажоўскі, Кастусь. Трыццаць гадоў на службе роднае культуры. (Да 50-годзьдзя нараджэньня і 30-годзьдзя літаратурнай дзейнасьці др. Ул. Сядуры-Глыбіннага) // Бацькаўшчына. № 1-2 (536-537). Праваслаўныя Каляды. 7 студзеня 1961.С. 5.

Стаўпіскі, М. Літаратурны вечар у Манчэстары // Беларус. № 283-284. Лістапад-сьнежань 1980. С. 8.

Аляксандр Баршчэўскі, Хведар Кажаневіч, Віктар Швед.

Ст. К. Лаўрэаты літаратурных прэміяў імя Янкі Купалы і імя Якуба Коласа // Беларус. № 88. Ліпень 1964. С. 3.

Стодзесяцігодзьдзе Янкі Купалы і Якуба Коласа // Беларус. № 394. Кастрычнік 1992. С. 4.

Вечар у ААН 22.09.1992.

Стрэльчык, К. Айзік Кучар — «бязродны касмапаліт» // Бацькаўшчына. № 13 (57). 1 чырвеня 1949. С. 4.

Ст. Ст. Бацька беларускага Адраджэньня. (На 125-ыя ўгодкі ад нараджэньня й 65-ыя ад сьмерці Франьціша Багушэвіча) // Беларус. № 98. Травень 1965. С. 1.

Ст. Ст. Вацлаў Ластоўскі. (На 85-ыя ўгодкі ягонага нараджэньня) Н Беларус. № 140. Сьнежань 1968. С. 2.

Ст. Ст. Вечар у чэсьць праф. Ант. Адамовіча // Бацькаўшчына. № 33 (469). 6 верасьня 1959. С. 3.

Мікола Абрамчык, Барбара Вербіч, Рыгор Казак, Уладзіслаў Салавей, а. Пётра Татарыновіч.

Ст. Ст. Да 100-годзьдзя Янкі Купалы // Беларус. № 258. Кастрычнік 1978. С. 6.

Падрыхтоўка да юбілею на бацькаўшчыне і на эміграцыі.

Ст. Ст. Купала й сучаснасьць. (На 25-ыя ўгодкі ад сьмерці й 85-ыя ўгодкі ад нараджэньня) // Беларус. № 123-124. Ліпень-жнівень 1967. С. 1.

Ст. Ст. Недыпляматычная «дыпляматыя» II Беларус. № 114.

Кастрычнік 1966. С. 6.

Беларускія пісьменнікі пра Амерыку пасля ўдзелу ў сесіях ААН у НьюЕрку.

Ст. Ст. Памерлі Алесь Якімовіч і Юрка Гаўрук // Беларус. №263. Сакавік 1979. С. 6.

Ст. Ст. Сны «Аб вясьне прыгожай і далёкай». Канстанцыя Буйла — новая ахвяра бальшавіцкай крытыкі I/ Бацькаўшчына. № 73. 31 кастрычніка 1951. С. 4.

Ст. Ст. Прэміі ймя Івана Мележа і Аркадзя Куляшова // Беларус. № 266. Чырвень 1979. С. 3.

Стукаюць у сэрцы... П Беларус. № 345. Сакавік 1988. С. 2.

У МінскімДоме літаратараў няма мемарыяльнай дошкізпрозвішчамі тых пісьменнікаў, што загінулі ў гады сталінскага тэрору.

Сувэнір сп. Ст. Шушкевічу — творы Р. Крушыны // Беларус.

№ 401. Травень 1993. С. 7.

Ігар Казак.

Сумны даведнік. [3 радыёвай хвалі «Свабоды»] // Бацькаўпічына. № 6 (490). 7 лютага 1960. С. 4.

Бібліяграфічны даведнік «Пісьменмікі Савецкай Беларусі».

Сустрэча з Рыгорам Крушынам [Нью-Ёрк] // Беларус.

№ 111-112. Ліпень-жнівень 1966. С. 2.

Сцэнзураваны В. Быкаў // Беларус. № 342. Сьнежань 1987.

С.4.

«Твор Васіля Быкава ў рускай мове, які атрымаў Ленінскую прэмію, больш сцэнзураваны, як беларускамоўны арыгінал» (Марк Фрэнкленд. The Sixth Continent Russia and the Making of Mikhail Gorbachov. 1987. 292 p.)

Сьв. памяці Апалёнія з Радкевічаў (Савёнак) (8.10.1901, Лагойшчына — 10.04.1982, Нью-Джэрзі) // Беларус. № 299. Красавік 1982. С. 5.

Сьв. памяці Аўген Кавалеўскі // Беларус. № 80. Лістапад 1963. С. 6.

Сьв. памяці Еўдакія Стукаліч // Беларус. № 172. Жнівень 1971. С. 3.

Сьв. памяці Мікола Сільвановіч (Вярба) (9.04.1917, в. Вірадова Менскае акругі — 13.07.1975, Вініпэг, Канада) // Беларус. № 220. Жнівень 1975. С. 4.

Сьв. памяці Рыгор Крушына (3.12.1907, Случчына — 27.03.1979, Вашынгтон) //Беларус. № 264. Красавік 1979. С. 4.

Сьв. памяці Уладзімер Сядура-Глыбінны (памёр 13.03.1995) II

Беларус. № 423. Красавік 1995. С. 2.

Сьв. памяці Хведар Ільляшэвіч // Бацькаўшчына. № 36 (39). 14 лістапада 1948. С. 3.

Сьв. памяці Юльляна Галена Дубейкаўская, народжаная Мэнкэ //Беларус. № 151. Лістапад 1969. С. 4.

Сьв. памяці Юрка Віцьбіч (15.06.1905, Вяліж — 4.01.1975, Саўт Рывэр) П Беларус. № 214. Люты 1975. С. 4.

Сьв. памяці Юры Попко (7.10.1912, Беласточчына — 9.05.1990, Ляймэн, Нямеччына) П Беларус. № 370. Травень 1990. С. 8.

Сьв. памяці ЯзэпГладкі //Беларус. № 184. Жнівень 1972. С. 2;

№ 185. Верасень 1972. С. 4.

Сьв. памяці Язэп Гуткоўскі (Ізыдар Плашчынскі) (1908, Каралішчавічы, каля Менску — 25.02.1986, Нью-Ёрк) // Беларус. № 328. Студзень-сакавік 1986. С. 7.

Сьцяблевіч, Ул. Аб гэтым нельга маўчаць // Бацькаўшчына.

№ 43 (325). 21 кастрычніка 1956. С. 3-4.

Знішчэнне сядзібы Францішка Багушэвіча як гістарычнага памніка.

Сьцяблевіч, Ул. Яшчэ крыху аб пісьменьніках [Кастусь Акула, Янка Юхнавец] // Бацькаўптчына. № 40 (426). 19 кастрычніка 1958. С. 3.

С. Я. Беларускія творы на мовах народаў сьвету // Бацькаўшчына. № 10 (240). 6 сакавіка 1955. С. 3.

С. Я. У паняволенай Беларусі. Новыя заказы таварыша Ільюшына на дзіцячую літаратуру // Бацькаўшчына. № 3637 (218-219). 10 кастрычніка 1954. С. 8.

Сяднёў, Масей. Беларускі аўтар ува ўмовах небеларускасьці //Беларус. № 402. Чырвень-ліпень 1993. С. 4-5.

Сямідзесяціпяцігодзьдзе Ю. Попкі//Беларус. №346. Красавік 1988. С. 6.

Тамашэўскі, Ежы. Беларуская літаратура ў Польшчы. Ліст у Рэдакцьію // Беларус. № 414. Лістапад 1994. С. 1.

Творы Янкі Купалы на чужых мовах // Бацькаўшчына. № 29 (363). 21 ліпеня 1957. С. 3.

Трагедьія беларускага камуніста. Культурнае самагубствапратэст Пімена Панчанкі // Беларус. № 348. Чьгрвень 1988. С. 1-2. Прыводзіцца верш Панчанкі «Развітанне».

Трачук, Юры. Да 70-годзьдзя друкаванага пачатку Н. Арсеньневай // Беларус. № 375. Лістапад 1990. С. 5.

Трыгубовіч, Валянціна. Мучаніца Ларыса Геніюш // Беларус. №419. Сьнежань 1994. С. 5.

Трыццаць шостыя ўгодкі сьмерці М. Багдановіча // Беларус. № 12 (36). 15 чырвеня 1953. С, 4.

Антон Адамовіч.

Тэстамэнт Усевалада Краўчанкі // Бацькаўшчына. № 42-43 (577-578). 22 кастрьгчніка 1961. С. 1.

Пераклад французскага тэксту перадсмяротнага ліста Усевалада Краўчанкі, што быў надрукаваныўгазеце «Франс Суар» ад 02.09.1961. У Беларускім Інстытуце Навукі й Мастацтва. Прэзэнтацыя кнігі Ўладзімера Дудзіцкага «Напярэймы жаданьням» П Беларус. № 418. Лістапад 1994. С. 6.

Янка Запруднік, Вітаўт Кіпель, Алена Юрэвіч, Лявон Юрэвіч.

Угодкі Купалы й Коласа ў Кліўленьдзе // Беларус. № 127. Лістапад 1967. С. 2.

Юрка Гасцееў Г Кананчук, Кастусь Кіслы, Станіслаў Станкевіч, Міхась Страпко.

Угодкі Купалы й Коласа ў Нью Ёрку Ч Беларус. № 129. Студзень 1968. С. 1.

Пётра Мірановіч, Галіна Орса, Ала Орса-Рамано, Станіслаў Станкевіч.

Угодкі Купалы й Коласа ў ЮНЭСКА Н Беларус. № 191. Сакавік 1973. С. 2.

Угодкі самагубства [Усевалада Краўчанкі] П Беларус. №331. Кастрычнік-лістапад 1986. С. 2.

У. Д. Трэйці пленум пісьменьнікаў Беларусі II Бацькаўшчына. № 17 (351). 28 красавіка 1957. С. 3-4.

Удзельнік. Аўтарскі вечар Масея Сяднёва // Беларус. № 94.

Студзень 1965. С. 2.

Узноў «буржуазныя нацыяналісты» // Беларус. № 123-124. Ліпень-жнівень 1977. С. 3.

Даклад Максіма Танка пра сучасны стан беларускай падсавецкай літаратуры на Чацвёртым з ’ездзе пісьменнікаў у Маскве.

У Купалаўскую гадавіну // Бацькаўшчына. № 26 (157). 28 чырвеня 1953. С. 1—2.

У пошуках сьвету вечнае красы. Інтэрвію з прафэсарам і пісьменьнікам Уладзімерам Гльібінным у сувязі з 30-годзьдзем літаратурнай дзейнасьці й выхадам кнігі мастацкае прозы «На берагох пад сонцам» II Бацькаўшчына. № 11—12 (625—626). Верасень 1964. С. 4—5.

Урбан, П. Дзіва вартыя выснавы ўкраінскага навукоўца // Бацькаўшчына. №42^3 (577-578). 22 кастрычніка 1961. С. 3-4. Францішак Скарына — «украінскі першадрукар».

У саракавыя ўгодкі сьмерці Алеся Гаруна II Бацькаўшчына. № 9 (493). 28 лютага 1960. С. 3.

Антон Адамовіч, Міхась Ларчанка.

У сёлетнім велікодным нумары «Голасу Царквы» зьмешчаны ілюстраваны матар’ял пра Алеся Гаруна. [Што чуваць?] //Беларус. № 168. Красавік 1971. С. 6.

Усё яшчэ «Георгій» Скарына П Беларус. № 374. Кастрычнік 1990. С. 7.

У сорак першую гадавіну сьмерці Максіма Багдановіча Н Бацькаўшчына. №21 (407). 21 травеня 1958. С. 1.

Ушанавальны банкет 90-х угодкаў жыцьця Натальлі Арсеньневай //Беларус. № 407. Лістапад 1993. С. 3.

Ушанаваньне беларускага пісьменьніка // Беларус. № 223— 224. Лістапад-сьнежань 1975. С. 4.

Вечару гонар Кастуся Акулы, якаму споўнілася 50 гадоў.

Мікола Ганько, уладыка Мікалай.

Ушанаваньне Н. Арсеньневай з нагоды 85-х угодкаў жыцьця Н Беларус. № 353. Лістапад 1988. С. 5.

Ушанаваньне памяці Максіма Гарэцкага // Беларус. № 405.

Верасень 1993. С. 6.

Янка Брыль, Радзім Гарэцкі, Вітаўт Кіпель.

Ушанаваньне памяці паэта-ўзвышэнца Ўладзімера Дубоўкі ў Беларускім Інстытуце ў Нью-Ёрку // Беларус. № 228. Красавік 1976. С. 3.

Рэферат Антона Адамовіча.

Ушанаваньне памяці Я. Купалы ў Брадфардзе [Ангел ьшчына]. [Зь беларускага жыцьця] П Беларус. № 8 (14). 9 жнівеня 1952. С. 4.

Алесь Бута, а. Крыт, Янка Міхалюк, Мікола Паўлоўскі.

Ушанаваньне 70-годзьдзя Васіля Быкава // Беларус. № 414. Ліпень 1994. С. 7.

Рыгор Барадулін, Мікола Ганько. Радзім Гарэцкі, Ніл Гілевіч, Янка Запруднік, Вітаўт Кіпель, Зора Кіпель, Адам Мальдзіс, Зянон Пазняк, Павал Урбан.

Фляркоўскі, А. Скарыну — слава! // Беларус. № 128. Сьнежань 1967. С. 6.

Перадрук з: «Літаратура і мастацтва». 15.08.1967.

Артыкул расійскага даследніка-скарынаведа.

1957. Колькі аркушаў бессаромнай хвальсыфікацыі //Бацькаўшчына. № 50 (384). 15 сьнежаня 1957. С. 3.

Ахайванне ў «Полымі» (Ne 9. 1957) выдатных дзеячаў беларускай нацыянальнай кулыпуры.

Зміцер Астапенка, Вольны, Францішак Аляхновіч, Анаталь Астрэйка, Сымон Баранавых, Максім Багдановіч, Змітрок Бядуля, Адам Бабарэка, Вазнясенскі, Максім Гарэцкі, Алесь Гарун, Платон Галавач, Уладзіслаў Галубок, Уладзімір Дубоўка, Алесь Дудар, Міхась Зарэцкі, Уладзіслаў Дзяржынскі, Янка Купала, Якуб Колас, Лукаш Калюга, Фелікс Купцэвіч, Валер Маракоў, Андрэй Мрый, Міхаіл Піятуховіч, Юлі Таўбін, Ізі Харык, Васіль Шашалевіч.

Хведар Ільляшэвіч. [Нэкралёг] // Бацькаўшчына. № 37 (40). 21 лістапада 1948. С. 3.

Хто з каго сьпісвае? // Беларус. № 156. Красавік 1970. С. 5.

Выступленні Леаніда Прокшы і Сяргея Хмары супраць Станіслава Станкевіча.

Цётка Ганьдзя. Ушануем памяць Цёткі (1876-1916) Н Беларус. № 229. Травень 1976. С. 4-5.

Цэлеш, Мікола. Каханьне — мацней за сьмерць. [Слова пра Ўсевалада Краўчанку] П Бацькаўшчына. № 42-43 (577—578). 22 кастрычніка 1961. С. 3.

Чарговая рэгабілітацыя беларускіх пісьменьнікаў // Бацькаўшчына. № 9 (395). 2 сакавіка 1958. С. 1.

Уладзіслаў Галубок, Максім Гарэцкі, Уладзімір Дубоўка, Міхась Зарэцкі, Гірш Камянецкі, Міхайлаў.

Чым Броўка ганарыцца П Беларус. № 81. Сьнежань 1963. С. 5. Чытач. Беларускі вечар у ААН // Беларус. № 314. Лістападсьнежань 1983. С. 2.

Сустрэча з беларускім пісьменнікам Вячаславам Адамчыкам.

Шарупіч, Раман. Алесь Гарун. (На 85-ыя ўгодкі ад нараджэньня) Н Беларус. № 179. Сакавік 1972. С. 2.

Шарупіч, Раман. Вацлаў Ластоўскі — Власт. (На 90-ыя ўгодкі ад ягонага нараджэньня) // Беларус. № 199. Лістапад 1973. С. 2. Шарупіч, Раман. Максім Гарэцкі. (На 80-ыя ўгодкі ад нараджэньня) //Беларус. № 190. Люты 1973. С. 2.

Шарупіч, Раман. На 80-ыя ўгодкі Максіма Багдановіча // Беларус. № 177. Студзень 1972. С. 1.

Шарупіч, Раман. Пісьменьнік у ролі хвальсыфікатара // Беларус. № 183. Ліпень 1972. С. 5.

Водгук на інтэрв ’ю Івана Шамякіна пра развіццё беларускай нацыянальнай кулыпуры.

Шарупіч, Р. Рыхтаваньні да стагодзьдзя Янкі Купалы і Якуба Коласа // Беларус. № 246. Кастрычнік 1977. С. 2-3.

Шарупіч, Раман. Шосты зьезд пісьменьнікаў Беларусі П Беларус. № 170. Чырвень 1971. С. 5-6; № 171. Ліпень 1971. С. 3.

Шляхам Скарыны //Беларус. № 325. Студзень 1985. С. 1, 6.

Э. Б. Рэгабілітаваць — хто каго? [Ліст у Рэдакцыю] II Беларус. № 369. Красавік 1990. С. 5.

Алесь Барскі заклікае мінскую «вандэю» рэабілітаваць беларускую эміграцыю.

Юбілей Арсеньневай у Менску II Беларус. № 407. Лістапад 1993. С. 6.

Юліяна Дубейкаўская не жыве Н Беларус. № 150. Кастрычнік 1969. С. 1.

Юрку Віцьбічу — 60 год П Беларус. № 100. Ліпень 1965. С. 3. Фота.

Я. 3. «Васіль Быкаў: адкопваньне беларускай мінуўшчыны» // Беларус. № 373. Верасень 1990. С. 6.

Я. 3. Вечар памяці Юркі Віцьбіча // Беларус. № 215. Сакавік 1975. С. 4.

Вечар адбыўсяў БШІМе (Нью-Ёрк) 15 лютага 1975.

Антон Адамовіч, Мікола Гарошка, Янка Запруднік, а. Васіль Кендыш, Вітаўт Кіпель, Міхась Міцкевіч, Станіслаў Станкевіч, Вітаўт Тумаш, Анпгон Шукелойць.

Я. 3. Вечар Рыгора Барадуліна [Нью-Ёрк] Н Беларус. № 323.

Лістапад 1984. С. 2.

Я. 3. Выстаўка беларускае кнігі [Нью-Джэрзі] Н Беларус. №289. Травень 1981. С. 3.

Выстава ў Аляксандраўскай бібліятэііы Ратгерскага ўніверсітэта, арганізаваная Галінай Русак.

Наталля Арсеннева, Кастусь Акула, Юрка Віцьбіч, Уладзімір Глыбінны, Міхась Кавыль, Рыгор Крушына, Вера Рыч, Cm. Taxtapa, Масей Сяднёў Пётра Сыч, Вітаўт Тумаш, Янка Юхнавец

Я. 3. Дзе шукаць творы Янкі Купалы // Беларус. № 116. Сьнежань 1966. С. 2.

Купалавыя творы схаваныя пад замкам савецкай цэнзуры.

Я. 3. Літаратурны вечар Веры Рыч [Нью-Ёрк] // Беларус. № 273. Студзень 1980. С. 4.

Антон Адамовіч, Юля Андрусішына.

Я. 3. Літаратурны вечар Ул. Глыбіннага [Нью-Ёрк] // Беларус. № 290-291. Чырвень-ліпень 1981. С. 6.

Антон Адамовіч, сп-ня Глыбінная.

Я. 3. «Моцна кахаў я цябе, дарагая, але расстацца нам час...» (Да трагічнай сьмерці Ўсевалада Краўчанкі) // Бацькаўшчына. № 38-39 (573-574). 24 верасьня 1961. С. 5.

Я. 3. М. Танк дапамагаў Н. Арсеньневай // Беларус. № 427. Верасень 1995. С. 6.

Я. 3. Нэкралёгі аб Ус. Краўчанку зьмешчаныя ня ўсюды // Бацькаўшчына. № 42—43 (577-578). 22 кастрычніка 1961. С. 1.

Я. 3. Паховіны сьв. памяці Юркі Віцьбіча // Беларус. № 218. Люты 1975. С. 4.

Дзмітры Верасаў, Антон Даніловіч, Янка Запруднік, а. Мікалай Лапіцкі, а. Алег Махнюк, Нікандар Мядзейка, а. Язэп Строк, Ганна Стукаліч, Аляксей Сянькевіч.

Я. 3. Скарынаўскія ўрачыстасьці ў ЗША. Госьці зь Менску ў Фундацыі П. Крэчэўскага // Белархс. № 374. Кастрычнік 1990. С.4.

Васіль Быкаў, Генадзь Бураўкін, Уладзімір Караткевіч, Вітаўт Кіпель, Адам Мальдзіс.

Я. 3. Скарынаўскія ўрачыстасьці ў ЗША. Квінскі каледж ушаноўвае Скарыну // Беларус. № 374. Кастрычнік 1990. С. 4. Томас Бэрд, Юля Бураўкіна, Пётра Краўчанка, Адам Мальдзіс, Аляксандар Тубалец.

Я. 3. Скарынаўскія ўрачыстасьці ў ЗША. У Аб’яднаных Нацыях II Беларус. № 374. Кастрычнік 1990. С. 4.

Міхась Басалыга, Уладзілйр Басалыга, Вячаслаў Кебіч, Пётра Краўчанка, Адам Мальдзіс, Валянціна Пархоменка, Станлі [Станіслаў] Скарына, Сяржук Сокалаў-Воюш.

Я. 3. Сустрэчы з Сакратам Яновічам. [3 жыцьця ў НьюЁрку — Нью-Джэрзі] //Беларус. №352. Кастрычнік 1988. С. 6. Янка Азарка, Юрка Азарка, Браніслаў Даніловіч, Янка Запруднік, Пётра Кажура, Васіль Русак, Галіна Русак, Міхась Тулейка, Зіна Туронак, Антон Шукелайць, Ганна Яновіч.

Я. 3. Сустрэча зь пісьменьнікам з БССР [Вячаславам Адамчыкам] Н Беларус. № 315. Студзень 1984. С. 5.

Я. 3. Юбілей Натальлі Арсеньневай П Беларус. № 266. Чырвень 1979. С. 3.

Фота: Наталля Арсеннева — юбілярка, Наталля Арсеннева і Максім Танк.

Антон Адамовіч, Данчык Андрусішын, Вера Бартуль, а. Расціслаў Войтанка, Вінцэнт Жук-Грышкевіч, Янка Запруднік, Вітаўт Кіпель, Уладзіслаў Курыла, Франц Кушаль, а. Аляксандр Надсан, Міхась Наўмовіч, Леанід Палтава, Уладзімір Русак, Станіслаў Станкевіч, Вітаўт Тумаш, Антон Шукелойуь.

Я. 3. Якой была сьмерць Купалы? // Беларус. № 118. Люты 1967. С.З.

Я. 3. і A. А. «Ле Монд» пра Васіля Быкава // Беларус. № 216. Красавік 1975. С. 3.

Я. К. Пісьменьнікі з дыпляматычнымі пашпартамі П Беларус. № 164. Сьнежань 1970. С. 1.

Якуб Колас. [Нэкралёг] //Беларус. № 57. 15 кастрычніка 1956. С. 1.

Янка Купала (8.07.1882-28.06.1942) II Беларус. № 78-79. Чьірвень-ліпень 1972. С. 3.

Янка Купала (8.07.1882-28.06.1942) // Беларус. № 301-302. Чырвень-ліпень 1982. С. 1.

Янка Купала ў БССР // Бацькаўшчына. № 27 (257). 3 ліпеня 1955. С.2.

Ушанаванне памяці Янкі Купалы.

Ясакар-Бядуля на пазыцыях «нутраное эміграцыі». [3 радыёвай хвалі «Свабоды») Н Бацькаўшчына. № 3 (603). 25 сакавіка 1963. С. 4.

Ясень, С. «Дывэрсанты» ў беларускім лесе // Бацькаўпічына. № 6 (236). 6 лютага 1955. С. 1,4.

Беларуская савецкая літарапгура залежыць ад патрэбаў дзяржавы.

Ясень, С. Забаронена любіць Беларусь. (На дзень нараджэньня Канстанцыі Буйлы. 30.12.1898) II Бацькаўшчына. № 1-2 (283-284). Праваслаўныя Каляды. 7 студзеня 1956. С. 5-6.

Ясень, С. Трэці Зьезд Беларускіх Савецкіх Пісьменьнікаў // Бацькаўшчына. № 39-40 (221-222). 31 кастрычніка 1954. Літаратурны дадатак. С. 4, 6; № 41 (223). 7 лістапада 1954. С. 3; № 42 (224). 14 лістапада 1954. С. 3; № 43-44 (225-226). 28 лістапада 1954. С. 4, 6; № 45 (227). 5 сьнежаня 1954. С. 2.

Ясень, Сяргей. Удушлівая атмасфэра П Бацькаўшчына. № 32 (262). 7 жнівеня 1955. С. 2.

Заняпад літаратурнай дзейнасці ў савецкай Беларусі.

Ясень, Сяргей. Якуб Колас. [Нэкралёг] // Бацькаўшчына. № 33 (315). 12 жнівеня 1956. С. 1.

Яшчэ аб рэгабілітаваным Дубоўку П Бацькаўшчына. № 20 (406). 18 травеня 1958. С. 3-4.

Яшчэ адзін ліст да Петруся Броўкі. [3 радыёвай хвалі «Вызваленьня»] // Бацькаўшчына. № 30-31 (260-261). 21 ліпеня 1955. С. 6.

Яіпчэ мы не забыліся... //Беларус. № 137. Верасень 1968. С. 5.

Водгук на «Адказ пісьменьніку Івану Пташнікаву» Станіслава Станкевіча («Беларус». № 134).

Byelorussian Evening // Беларус. № 305. Кастрычнік 1982. С. 6. Вечарына ў Украінскім інстытуце Амерыкі, прысвечаная ўгодкам Купалы і Коласа.

Kupala — Kolas exhibit // Беларус. № 303—304. Жнівень-верасень 1982. С. 8.

Выстава ў Нью-ёркскай публічнай бібліятэцы.

Kupala, Kolas honored in London // Беларус. № 299. Красавік 1982. C. 6.

Антон Адамовіч, мастак Б. Забораў, Арнольд Макмілін, а. Аляксандр Надсан.

Stankievic, St, dr. Freedom bought by Death [Usievalad Krauchanka] II Бацькаўшчына. № 42-43 (577-578). 22 кастрычніка 1961. C. 1.

Studies of Kupala and Kolas in the West // Беларус. № 306-307.

Лістапад-сьнежань 1982. C. 8.

Выступленне Вітаўта Кіпеля на Пятым Фестывалі славянскай этнічнай спадчыны ў Нью-Ёрку 12 лістапада 1982 г.

UNESCO will honor J. Kolas H Беларус. № 289. Травень 1981. C. 6.

Usievalad Krauchanka’s Testament // Бацькаўшчына. № 42-43 (577-578). 22 кастрычніка 1961. C. 1.

СЛОЎНІК ПСЕЎДАНІМАЎ I КРЫПТАНІМАЎ ЭМІГРАЦЫЙНЫХ ДЗЕЯЧАЎ

1. Drujski — Сіповіч, Часлаў
2. Dziedzinka — Сіповіч, Часлаў

А-н — Асіповіч, Павал Budzic — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей

Вільчыцкі

С. К. — Кукель, Часлаў

С. К-1 — Кукель, Часлаў

С. S. — Сіповіч, Часлаў Dziedzinski — Сіповіч, Часлаў

Н. V. — Жук-Грышкевіч, Вінцэнт

1. К. — Касяк, Іван
2. М. — Міхалюк, Янка
3. Pilecki — Курага-Скрага, Браніслаў
4. Р-кі — Курага-Скрага, Браніслаў
5. S. — Сяўковіч, Янка
6. Z. — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі Janka Pilecki — КурагаСкрага, Браніслаў

Jar. — Амор, Якуб, да эміграцыі Кастусь Кадушка Krywiczanin — Сіповіч, Часлаў

Р. S. — Сыч, Пётра

1. S-a — Шчэрба, Сяргей S-c — Сянкевіч, Віктар V. Druja — Сіповіч, Часлаў V. К. — Кіпель, Вітаўт V. К-с — Кавеліч, Вікгар V. Kryvicanin — Сіповіч, Часлаў
2. Z. — Жук-Грышкевіч, Вінцэнт
3. Zubkouski— Кіпель, Вітаўт Vasil Druja — Сіповіч, Часлаў

Vasil K-nin — Сіповіч, Часлаў

Vasil Kryvicanin— Сіповіч, Часлаў

Vialejski — Сыч, Пётра? W. Krywiczanin — Сіповіч, Часлаў

Wasil Krywiczanin — Сіповіч, Часлаў

1. Н. — Жук-Грышкевіч, Вінцэнт

А. — Адамовіч, Антон

1. А. — Адамовіч, Антон a. А. — Надсан (Надсон), Аляксандр, да эміграцыі Алесь Бочка

а. Аляксандар — Надсан (Надсон), Аляксандр, да эміграцыі Алесь Бочка А. Б. — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі А. Б. — Кіпель, Вітаўт А. Б. В. — Кіпель, Вітаўт А. Багровіч — Тумаш, Вітаўт А. Будзіч — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

А. Бярозка— Смаршчок, Мітрафан

1. В. — Кіпель, Вітаўт

А. Валошка — Яцэвіч, Алесь А. Васілеўскі — Акуліч, Адам

А. Верасень — Каханоўскі, Аўгсн, да эміграцыі Калубовіч

А. Ворса— Орса, Аляксандар

А. Вярба — Якуб (Якубаў)Птах, Кастусь

А. Вярбіна — Камароўскі, Васіль

А. Г. — Гатковіч, Алесь

А. Г. — Марговіч, Алесь

А. Гарыгляд — Тумаш, Вітаўт

А. Д. —Даніловіч, Антон А. Дабрыдзень — Кадняк, Альберт, да эміграцыі Альфрэд Радзюк

А. Дзедзінка — Сіповіч, Часлаў

А. Дзе-ка — Сіповіч, Часлаў А. Дз-ка — Сіповіч, Часлаў А. Д-ка — Сіповіч, Часлаў А. Дунін — Вярбіцкі, Аўген

А. Жменя — Гарошка, Леў А. 3. — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі А. 3. — Зданковіч, Анатоль А. Загорны — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

А. Залескі — Сенькоўскі, Юрка

А. Здрок — Даніловіч, Антон

А. Змагар — Яцэвіч, Алесь А.-іч — Стагановіч, Аляксандр

1. К. — Кабычкін, Аляксей A. К. — Калодка, Аляксандр А. К-а — Калодка, Аляксандр

А. К-ая — Каранеўская, Аўгіння

А. К-ка — Калодка, Аляксандр

А. Крыга — Станкевіч, Станіслаў

А. Крыжаніч — Стукаліч, Юры, да эміграцыі Серафім Шчарбакоў

А. Крыжаноўскі — Пятроўскі, Ян

А. Крыніца — Арсеннева, Наталля

А. К-я — Каранеўская, Аўгіння

а. Л. Г. — Гарошка, Леў А. Лаўрыновіч — Малецкі, Язэп

а. Леў — Гарошка, Леў A. М. — Калодка, Аляксандр

1. М. — Яцкевіч, Мадэст

а. Максім — Таўпека, Максім

А. Маханеўскі — Калодка, Аляксандр

1. Н. — Надсан (Надсон), Аляксандр, да эміграцыі Алесь Бочка

А. Негнявіцкі — Орса, Аляксандр

Ант. Ад-ч — Адамовіч, Антон

А. П-а — Цвірка, Уладзімір А. Палескі — Алехнік, Алесь А. Папліска — Цвірка, Уладзімер

А. Равіч — Ліманоўскі, Янка А. Рэха — Панькоў, Мікола A. С. — Кадняк, Альбэрт, да эміграцыі Альфрэд Радзюк A. С. — Савёнак, Апалонія, дзявочае Радкевіч

А. Савіцкі — Германовіч, Язэп

А. Саковіч — Рытар, Іна, у замустве Каханоўская А. Салавей — Кадняк, Альберт, да эміграцыі Альфрэд Радзюк

А. Случчак — Ражанец, Аляксандр

А. Сьвіслацкі — Паланевіч, Гіпаліт

А.  Ськіба — Станкевіч, Станіслаў

1. Т. П. — Падзява, Тамаш а. Уладзімер — Тарасевіч, Уладзіслаў

а. Ф. Ж. — Журня, Фелікс а. Фелікс Ж. — Журня, Фелікс

А. Ш. — Шукелойць, Антон А. Шальцінаўскі — Цвячкоўскі, Антон а. Я. Г. — Германовіч, Язэп а. Я. Р. — Рэшаць Язэп Абрамава, Надзея (Н. Тэадаровіч; Надзея Тэадаровіч) Абрамчык, Мікола (Мікола) Абрамчык, Ніна (Н. Р; Н. Раса; Ніна Раса) А-віч — Асіповіч-Асіпчык, Аляксандр

А-віч — Маркевіч, Антон Адам Варлыга—Гладкі, Язэп Адамовіч, Антон (A.; А. А.; Ант. Ад-ч; Альгерд Ланеўскі; В. Аганёк; В. Бірыч; В. Крыцкі; Васіль Бірьгч; Васіль Крыцкі; Г. А.; Г. Альгердзіч;

Галілейскі; Глеб Альгердзіч; Д. Забранскі; Даніла Забранскі; Іван Спадзявайла; К. Кавыль; К. Каліновец; Кастусь Каліновец; М. Г.; М. Грыбель; Максім; Максім Зьніч; Максім Чытар; Н.; Н. Недасек; Н. Нізоцкі; Нічыпар Недасек; Р. Склют; С. Смутніца; С. Хізма; С. Юстапчык; Сабастыян Кернашыцкі; Сучасьнік; Я. Самадум; Язэп Апейка; Янка Віж).

А-іч — Марговіч, Алесь Акавіты — Акавіты, Уладзімір

Акавіты, Уладзімір (Акавіты; У. А.)

Акіншэвіч, Леў (Вароніч, Л. Вароніч)

Акула, Кастусь, да эміграцыі Аляксандр Качан (К. A.; М. К.; М. Козыр; Міхась Козыр) Акуліч, Адам (А. Васілеўскі; Алесь Васілеўскі)

Алесь — Марговіч, Алесь Алесь Аер — Ханяўка, Часлаў

Алесь Барскі — Баршчэўскі,

Аляксандр

Алесь Беразьняк —

Гуткоўскі, Язэп (Ізыдар), да эміграцыі Плашчынскі Алесь Бярозка — Бута, Алесь Алесь Валошка — Яцэвіч, Алесь

Алесь Васілеўскі — Акуліч, Адам

Алесь Вожык — Цярэшка, Анатоль

Алесь Галубіцкі — Марговіч, Алесь

Алесь Загорны — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

Алесь Змагар — Яцэвіч, Алесь

Алесь Крыга — Станкевіч, Станіслаў

Алесь Маханеўскі —

Калодка, Аляксандр

Алесь Салавей — Кадняк, Альберт, да эміграцыі Альфрэд Радзюк

Алесь Смаленец —

Ружанцоў, Аляксандр Алесь Суржык — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь

Алехнік, Алесь (А. Палескі) Альгерд Ланеўскі — Адамовіч, Антон Аляксандар Крыжаноўскі — Пятроўскі, Ян Аляксандар Случчак — Ражанец, Аляксандр Аляксандра Саковіч — Рытар, Іна, у замустве Каханоўская

Амор, Якуб, да эміграцыі Кастусь Кадушка (Map.; Jar.) Амсьціслаў Гарыгляд — Войтанка, Віктар, на эміграцыі ВойтанкаВасілеўскі

Анатоль Бярозка — Сіповіч, Часлаў

Анатоль Жменя — Гарошка, Леў

Анатоль Сумны — Кунцэвіч, Анатоль

Анатоль Часлаўскі — Цэлеш, Мікола

Андрэй Багровіч — Тумаш, Вітаўт

Андрэй Дубовіч — Грышкевіч, Франук Андрэй Сьвіслацкі — Паланевіч, Гіпаліт Андрэй Ськіба — Станкевіч, Станіслаў

Андрэй Сяліба — Станкевіч, Станіслаў

Аніська, Дамінік (ЗЭТ) Ант. Ад-ч — Адамовіч, Антон Антон Смародзін — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь Антось Вірок — Даніловіч, Антон

Антось Вярбіна —

Камароўскі, Васіль

Антось Галіна — Міцкевіч, Міхась

Антось Рамашкін — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь Антось Цікаўны —

Даніловіч, Антон

Антось Чырык — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь

Ар. Ал. — Арэшка, Аляксей Аркадзь Будзіч — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

Аркадзь Прадуха —

Астроўскі, Віктар (?)

Арсень Загорны —

Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі Арсеннева, Наталля (А. Крыніца; Н. А.)

Архіп Папліска — Цвірка,

Уладзімір

Арцюх, Юрка (Ю. Ар-х) Арэшка, Аляксей

(М. Адзінокі; Ар. Ал.)

Асіповіч, Павал (А-н) Асіповіч-Асіпчык, Аляксандр (Слонімскі А.; А-віч)

Астроўскі, Віктар (?) (Аркадзь Прадуха)

Астроўскі, Радаслаў (Віктар Калюш)

Аўстралійская беларуска —

Каранеўская, Аўгіння Аўхім Вярбіцкі — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь Аўхім Заблоцкі Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь

Б. Г. — Грабінскі, Баляслаў Б. Скарыніч — Сз анкевіч, Янка

Багдан Анішчук — Сядура,

Уладзімір

Бакуновіч, Уладзімір

(Ул. Сьцяблевіч; Уладзімер Сьцяблевіч; М. Хацяновіч;

У. Б.)

Бартуль, Францішак

(Ф. Б-ль)

Баршчэўскі, Аляксандар

(Алесь Барскі)

Баяроўскі, Міхась (М. Б.)

Белар. карэспандэнт —

Сіповіч, Часлаў

Белямук, Міхась (Міхась Дубок)

Бортнік, Уладзімір (У. Б.) Бр. С. — Станкевіч, Янка

Брачыслаў Скарыніч —

Станкевіч, Янка Брылеўская, Лангіна (Л. Б-я)

Брылеўскі, Уладзімір (У. Б.) Будзіч — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

Будзька, Часлаў (Чэх) Бунчук, Янка (Я. Б.) Бута, Алесь (Алесь Бярозка) В. А. — Германовіч, Язэп В. Аганёк — Адамовіч, Антон

В. Адв. — Германовіч, Язэп В. Асьцюк — Даніловіч, Антон

В.  Бірыч — Адамовіч, Антон В. Будзіловіч — Станкевіч, Адам

В. Будзімер — Кабыш,	В. Рысь — Кіпель, Вітаўт
Сымон, да эміграцыі Сымон	В. Савіцкі — Стукаліч,
Кандыбовіч	Юры, да эміграцыі Серафім
В. В. В. — Войтанка, Віктар,	Шчарбакоў
на эміграцыі Войтанка-	В. Сініца — Стома-Сініца,
Васілеўскі	Васіль
В. В. Васілеўскі — Войтанка,	В. Стома — Стома-Сініца,
Віктар, на эміграцыі	Васіль
Войтанка-Васілеўскі	В. Т. — Тумаш, Вітаўт
В. Грывіч — Жук-Грышкевіч,	В. Т-я — Зубко-Штайнвеч,
Вінцэнт	Вольга
В. Грэскі — Навіцкі,	В. Шабуневіч — Сядура,
Валянцін да 1945 г.	Уладзімір
Валянцін Новік	Валянцін Аганёк — Ганько,
В. Друя — Сіповіч, Часлаў	Міхась
В.Ж. — Г.— Жук-	Вароніч — Акіншэвіч, Леў
Грышкевіч, Вінцэнт	Варонка, Язэп (Юры Вегаў,
В. 3. — Кіпель, Вітаўт	В. Полесскнй)
В. 3-кі — Кіпель, Вітаўт	Васіль Бірыч — Адамовіч,
В. Зубкоўскі — Кіпель,	Антон
Вітаўт	Васіль Будзімер — Кабыш,
В. К. — Кендыш, Васіль	Сьімон, да эміграцыі Сымон
В. К. — Кіпель, Вітаўт	Кандыбовіч
В. К. — Пануцэвіч, Вацлаў	Васіль Друя — Сіповіч,
В. К. — Сіповіч, Часлаў	Часлаў
В. Карасэвіч — Пануцэвіч,	Васіль Крыцкі — Адамовіч,
Вацлаў	Антон
В. К-нін — Сіповіч, Часлаў	Васіль Савіцкі — Стукаліч,
В. Крыніцкі — Кабыш,	Юры, да эміграцыі Серафім
Сымон, да эміграцыі Сымон	Шчарбакоў
Кандыбовіч	Васіль Сініца — Стома-
В. Крыцкі —Адамовіч,	Сініца, Васіль
Антон	Вера Р. — Рамук, Вера
В. М. — Галяк, Леанід	Верабей, Кастусь (К. В.)
В. Мікалаеня — Галяк,	Весялкоўскі, Юры (Ю.
Леанід	В-скі; Лонданскі; Ю. В.)
В. П. — Пануцэвіч, Вацлаў	Віктар Васілеўскі —
В. Полесскіій — Варонка,	Войтанка, Віктар,
Язэп	на эміграцыі Войтанка-
В. Р. — Рамук, Вітаўт	Васілеўскі
Віктар Калюш — Астроўскі, Радаслаў Вілачка Л. — Ляўчук, Віла Вінцук Адважны — Германовіч, Язэп Віт. — Кіпель, Вітаўт Войтанка, Віктар, на эміграцыі ВойтанкаВасілеўскі (В. В. В.; В. В. Васілеўскі; Віктар Васілеўскі; Амсьціслаў Гарыгляд) Вольга Таполя — ЗубкоШтайнвеч, Вольга Вострыкаў, Міхась (Цімох) (Цімох В.) Вучань Вінцука Адважнага — Сіповіч, Часлаў ВЭР — Ролсан, Янка (Гардзіцкі) Вялейчанін — Сыч, Пётра? Вярба — Сільвановіч, Мікола Вярбіцкі, Аўген (А. Дунін) Вяч. Дняпроўскі — Сядура, Уладзімір Г. А. — Адамовіч, Антон Г. Альгердзіч — Адамовіч, Антон Г. Няміга — Паланевіч, Гіпаліт Г. П. — Пікарда, Гай Г. П. М. — Гуз, Павал Г. Піхура — Пікарда, Гай Г. Ч-і — Гладкі, Язэп Галілейскі — Адамовіч, Антон Галяк, Леанід (В. Мікалаеня;		Ганько, Мікола (М. Г.) Ганько, Міхась (Валянцін Аганёк) Гарбацэвіч, Дзяніс (Мінскі Мужык) Гарбінскі, Юры (Юры Камінскі; Юры Шальц) Гарошка, Леў (А. Жменя;; а. Л. Г.; а. Леў; Анатоль Жменя; К. Пракоп; Л. Г.; Л. Дварэцкі; Л. Іскра; Л. Цень; Пр. Каваль; Пракоп Каваль; Т. Малько) Гарыгляд — Тумаш, Вітаўт Гатковіч, Алесь (А. Г.) Германовіч, Язэп (А. Савіцкі; а. Я. Г.; В. А.; В. Адв.; Вінцук Адважны) Г-і Г-і — Гладкі, Язэп Гіпаліт Няміга — Паланевіч, Гіпаліт Гісторык — Сіняк (Зіняк), Сяргей Гладкі, Язэп (Адам Варлыга; Г-і Г-і; Я. Г.; Я. Я.;Г.Ч-і;Й.) Глеб Альгердзіч — Адамовіч, Антон Грабінскі, Баляслаў (Б. Г.) Грыбок — Мацукевіч, Міхась, уладыка Мікалай Грыіпкевіч, Франук (Андрэй Дубовіч) Гуз, Павал (Паўлюк Дуброўскі; Г. П. М.) Гуткоўскі, Язэп (Ізыдар), да эміграцыі Плашчынскі (Алесь Беразьняк; Я. Менскі; Язэп Менскі)
В. М.) Галяк, Раіса (Р. Г.)		Гуцька, Уладзімір, на эміграцыі Гіцкі (Уладзімер

Дудзіцкі; Мікола Дварэцкі;

У. Д-і; Ул. Дудзіцкі)

Д. — Сіповіч, Часлаў

Д. Баян — Яцкевіч, Данат Д. Забранскі — Адамовіч, Антон

Данат Баян — Яцкевіч, Данат

Даніла Забранскі — Адамовіч, Антон Даніловіч, Антон (А. Д.; А. Здрок; Антось Вірок; Антось Цікаўны; В. Асьцюк; 3. Я.; 3. Ажына; К. Аса;

Н.  Авадзень; М. Залескі;

П. Міранэк; П. Мурашка; Парыцкі Пясьняр; Я. 3., Яз. Дольны; Язэп Ажына; Язэп Дольны; Янка Золак) Дзівасіл — Станкевіч, Станіслаў

Дзімітрук, Павал (Паўла Дванаццаты)

Д-ка — Сіповіч, Часлаў Д-р В . Р. — Рамук, Вітаўт Д-р Вайцюлевіч — Станкевіч, Янка др. Б. Р. — Рагуля, Барыс Др. Банадысь Чарнецкі — Сядура, Уладзімір Др. Ст. Ст. — Станкевіч, Станіслаў

Др. Я. М. — Малецкі, Язэп Дубейкаўская-Мэнке, Юліяна (Кветка Вітан) Дубок — Залога, Мікола Езавітаў, Кастусь (М. Зінук) Ж. Н. — Навумчык, Жорж Жамойда, Сымон (Жук) Жук — Жамойда, Сымон

Жук В. — Жук-Грышкевіч, Вінцэнт

Жук Р. — Жук-Грышкевіч, Раіса

Жук-Грышкевіч, Вінцэнт (V. Z.; Н. V; Z. Н.; В. Грывіч, В. Ж. — Г.; Жук В., Пісар) Жук-Грышкевіч, Раіса, дзявочае Жукоўская (Жук Р; Р. Ж. — Г.; Раіса) Журня, Фэлікс (а. Ф. Ж.; а. Фелікс Ж.; Ф. Ж.) Жучка, Янка (Стась; Я. Ж.; Янка Ж.; Янка Нач.) 3. — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі 3. — Татарыновіч, Пётра 3. Алесіч — Сямёнаў, Зміцер 3. К. — Кіпель, Зора, дзявочае Савёнак 3. Мятла-Памяло — Кажаневіч, Хведар 3. Я. —Антон Даніловіч Залога, Мікола (Дубок, М. 3.) Залужны — Урбан, Павал Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі (Budzic; J. Z.; А. Б.; A. 3.;

Я. 3.; А. Будзіч; Аркадзь Будзіч; Будзіч; А. Загорны; Алесь Загорны; Арсень Загорны; 3.; М. Беластоцкі; Р. Л.; Р. Ліцьвін; Рыгор Ліцьвін; С. Я.; С. Ясень; Сяргей Ясень; Т. Смаленскі; Ягор Ліцьвін; Янка 3.) Зданковіч (Жданковіч), Аляксандр (А. 3.) Зубко-Штайнвеч, Вольга (Вольга Таполя; В. Т-я)

Зьмітро Ажгірэй — Стукаліч, Юры, да эміграцыі Серафім Шчарбакоў ЗЭТ — Аніська, Дамінік Неромонах Вячеслав — Сіповіч, Часлаў

1. К. — Касяк, Іван

Іван Спадзявайла —

Адамовіч, Антон

Ігнат Typ — Стукаліч, Юры, даэміграцыі Серафім Шчарбакоў

Ілляшэвіч, Хведар

(М. Дальны; С. 3.;

С. Залужны; Сьвятаслаў Залужны; Стары Скаўт)

Й. — Гладкі, Язэп

К. — Кіпель, Вітаўт

К. А. — Акула, Кастусь, да эміграцыі Аляксандр Качан К. А. — Калодка, Аляксандр К. Аса — Даніловіч, Антон К. В. —Верабей, Кастусь К. Кавыль — Адамовіч, Антон

К. Каліновец — Адамовіч, Антон

К. Мароз — Мерляк, Кастусь

К. Мацкевіч — Мерляк, Кастусь

К. Пракоп — Гарошка, Леў К. Р. — Казак, Рыгор К. Рамановіч — Казак, Рыгор

К. Старажоўскі — Сядура, Уладзімір

К. Стойлянскі — Тумапі, Вітаўт

К. Ч. —Чабатар, Кастусь

К. Ч-р — Чабатар, Кастусь К. Юхневіч — Юхнавец, Янка

Кабычкін, Аляксей (A. К.) Кавеліч, Віктар (V. К-н) Кадняк, Альбэрт, да эміграцыі Альфрэд Радзюк (Алесь Салавей; А. Салавей; А. Дабрыдзень; A. С.) Кажаневіч, Хведар (3. Мятла-Памяло) Казак, Рыгор (К. Р.;

К. Рамановіч; Кастусь Рамановіч; Рыгор Крушына) Калбаса, Янка (Я. К.;

Я. Крушына; Янка Крушына; Янка Крушыніч) Каліновіч — Касмовіч, Дзмітры

Калодка, Аляксандр (A. К.; A. К-а; А. К-ка; A. М.; А. Маханеўскі; Алесь Маханеўскі; К. А.) Камароўскі, Васіль (Антось Вярбіна; А. Вярбіна) Кабыш, Сымон, да эміграцыі Сымон Кандыбоівіч (В. Будзімер, В. Крыніцкі; Васіль Будзімер) Каранеўская, Аўгіння (А. К-ая; А. К-я;

Аўстралійская беларуска) Карась, Леанід (Л. Паліч; Лявон Паліч)

Карніловіч, Сяргей (Полацкі С.; С. К.)

Каршун — Касмовіч, Дзмітры

Касмовіч, Дзмітры (Каліновіч; Каршун;

С. Каліновіч; Я. Кузьня; Янка Кузьня)

Кастусь Каліновец —

Адамовіч, Антон

Кастусь Плотка — Сіняк

(Зіняк), Сяргей

Кастусь Рамановіч — Казак,

Рыгор

Кастусь Старажоўскі —

Сядура, Уладзімір

Касяк, Іван (I. К„ J. К.) Каханоўскі, Аўген, да эміграцыі Калубовіч (А. Верасень)

Кветка Вітан —

Дубейкаўская-Мэнке, Юліяна

Кендыш, Васіль (В. К.) Кіпель, Вітаўт (A. В.;

V К.; Zubkouski V.; А. Б.;

А. Б. В.;В.З.;В. 3-кі; В. К.; В. Зубкоўскі; В. Рысь; Віт.; Вітаўт Зубкоўскі; К.)

Кіпель, Зора, дзявочае

Савёнак (3. К.)

Кіпель, Яўхім (Я. К.) Конрад Мацкевіч — Мерляк, Кастусь

Коўш, Святаслаў (С. К.) Крапіва-Жыіучка — Ролсан, Янка (Гардзіцкі)

Крэчэўскі, Пётра (П. Зьніч) Кукель, Часлаў (С. К.;

С К-1)

Кулеш, Павал (Пчала) Куліковіч — КуліковічШчаглоў, Мікола

Куліковіч-Шчаглоў, Мікола (Куліковіч; Н. М. Менскі;

Шчаглоў)

Кунцэвіч, Анатоль (Анатоль Сумны)

Кунцэвіч Мікола —

М. Фабулевіч

Курага-Скрага, Браніслаў (J. P-ki; J. Pilecki; Janka Pilecki; Я. П-кі; Я. Пілецкі; Янка Пілецкі)

Кургановіч — Панькоў, Мікола

Л. Б-я — Брылеўская, Лангіна

Л. Вароніч — Акіншэвіч, Леў

Л. Г. — Гарошка, Леў

Л. Дварэцкі — Гарошка, Леў Л. Іскра — Гарошка, Леў Л. Крьгвічанін — Савёнак, Лявон

Л. Паліч — Карась, Леанід Л. Случанін — Шпакоўскі, Лявон

Л. X. — Хвалько, Лявон Л. Цень — Гарошка, Леў Латушкін, Мікола, да эміграцыі Уладзімер Гарэлік (Ул. Г-ік)

Ласкутовіч — Чабатарэвіч,

Віктар

Лесавік — Якуб (Якубаў)-

Птах, Кастусь

Летапісец — Панькоў, Мікола

Лешчанка (Ляшчынскі), Язэп (М. К.; М. Кавыль; Міхась Кавыль; Я. Ляшчына;

Я. Л.)

Ліманоўскі Янка (А. Равіч;

М. Равіч)

Ліпчанскі — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Лістападавец — Панькоў,	М. Зінук — Езавітаў, Кастусь
Мікола	М. К. — Акула, Кастусь, да
Лонданскі — Весялкоўскі,	эміграцыі Аляксандр Качан
Юры?	М. К. — Лешчанка
Лужынскі, Міхась (М.;	(Ляшчынскі), Язэп
М. Л.; Сябра Міхась)	М. Кавыль — Лешчанка
Лявон Крывічанін —	(Ляшчынскі), Язэп
Савёнак, Лявон	М. Калько — Якуб (Якубаў)-
Лявон Паліч — Карась,	Птах, Кастусь
Леанід	М. Караткевіч — Сядура,
Лявон Р. — Рыдлеўскі,	Уладзімір
Лявон	М. Кніжнік — Панькоў,
Лявон Случанін —	Мікола
Шпакоўскі, Лявон	М. Козыр — Акула, Кастусь,
Ляднінскі С. — Шнэк,	да эміграцыі Аляксандр
Сьцяпан	Качан
Ляўчук, Віла (Вілачка Л.)	М. Кручкоўскі —
М. — Лужынскі, Міхась	Сенькоўскі, Юрка
М. — Шыла, Мікола	М. Крэнь — Панькоў,
М. Адзінокі — Арэшка,	Мікола
Аляксей	М. Л. — Лужынскі, Міхась
М. Б. — Баяроўскі, Міхась	М. Лагода — Целеш, Мікола
М. Багун — Шчэцька,	М. Люціч — Целеш, Мікола
Васіль	М. Лясун — Целеш, Мікола
М. Беластоцкі — Запруднік,	М. Менскі — Куліковіч-
Янка, да эміграцыі Сяргей	Шчаглоў, Мікола
Вільчыцкі	М. М-ч — Міцкевіч, Міхась
М. Вольны — Панькоў,	М. Н. — Наўмовіч, Міхась
Мікола	М. Н. — Нікан, Мікола
М. Вярба — Сільвановіч,	М. Панямонскі — Шчорс,
Мікола	Мікола
М. Г. — Адамовіч, Антон	М. Піліпёнак — Станкевіч,
М. Г. — Ганько, Мікола	Янка
М. Грыбель — Адамовіч,	М. Равіч — Ліманоўскі,
Антон	Янка
М. Дальны — Ілляшэвіч,	М. С. — Наўмовіч, Міхась
Хведар	М. С. — Скабей, Мікола
М. 3. — Залога, Мікола	М. С.— Яськевіч, Міхась
М. Залескі — Даніловіч,	М. Смага — Наўмовіч,
Антон	Міхась

М. Стаўпіскі — Яськевіч, Міхась

М. Фабулевіч — Кунцэвіч, Мікола

М. Хацяновіч — Бакуновіч, Уладзімір

М-ч — Міцкевіч, Міхась

М. Ш. — Швэдзюк, Міхась

М. Ш. — Шчорс, Мікола

М. Ш. — Шыла, Мікола Макар Караткевіч — Сядура, Уладзімір

Максім Зьніч — Адамовіч, Антон

Максім Чытар — Адамовіч, Антон

Малецкі, Язэп

(А. Лаўрыновіч; Др. Я. М.;

Я. Л.; Я. Лаўрыновіч)

Манькоў, Палікарп (Р. Бэз) Манькоўскі, Пётра

(П. Вішнеўскі; Паўла Задруга;

С. Дубяга)

Map. — Амор, Якуб, да эміграцыі Кастусь Кадушка Марговіч, Алесь (А. Г.; А-іч; Алесь; Алесь Галубіцкі)

Маркевіч, Антон (А-віч;

Хв. Пр.; Хвядос Прылепскі). Мацукевіч, Міхась, уладыка Мікалай (Грыбок)

Мерляк, Кастусь (К. Мароз;

К. Мацкевіч; Конрад Мацкевіч)

Мікола — Абрамчык, Мікола

Мікола Волаціч —

Пануцэвіч, Вацлаў

Мікола Вольны — Панькоў, Мікола

Мікола Вярба —

Сільвановіч, Мікола

Мікола Дварэцкі — Гуцька, Уладзімір

Мікола С. — Скабей, Мікола Мінскі Мужык — Гарбацзвіч, Дзяніс Міхалюк, Янка (J. М.) Міхась Дубок — Белямук, Міхась

Міхась Жыгалевіч —

Стукаліч, Юры, да эміграцыі

Серафім Шчарбакоў

Міхась Кавыль — Лешчанка

(Ляшчынскі), Язэп

Міхась Козыр — Акула, Кастусь, да эміграцыі Аляксандр Качан

Міхась Крыніцкі —

Стукаліч, Юры, да эміграцыі

Серафім Шчарбакоў

Міхась Р. — Раецкі, Міхась Міхась Смага — Наўмовіч, Міхась

Міхась Стаўпіскі —

Яськевіч, Міхась

Міцкевіч, Міхась (Антось Галіна; М. М-ч, М-ч) Н. Авадзень — Даніловіч, Антон

Н. Змагарка — Панькова, Ніна, дзявочае Найдзюк Н. М. — Наўмовіч, Міхась Н. Недасек — Адамовіч, Антон

Н. Нізоцкі — Адамовіч, Антон

Н. Р.— Абрамчык, Ніна

Н. Раса — Абрамчык, Ніна Н. Тэадаровіч — Абрамава, Надзея

Н. Шчатлоў — КуліковічШчаглоў, Мікола

Навара, Павал (П. Н.) Навіцкі, Валер да 1945 г. Валянцін Новік (В. Грэскі) Навумчык, Жорж (Ж. Н.) Надзея Тэадаровіч — Абрамава, Надзея Надсан (Надсон), Аляксандр, да эміграцыі Алесь Бочка (a. A.; A. Н.; а. Аляксандар)

Найдзюк, Часлаў (Ч. Н.) Найдзюк, Язэп (Станіслаў Цыпрыяновіч)

Наўмовіч, Міхась (М. Н.;

М. С.; М. Смага; Міхась Смага; Н. М.; Сябра Міхась) Не-Паэта — Панькоў, Мікола

Нікан, Мікола (М. Н.)

Ніна Змагарка — Панькова, Ніна, дзявочае Найдзюк Ніна Раса — Абрамчык, Ніна

Нічыпар Недасек — Адамовіч, Антон Нядзвецкі, Пётра (Пётра Звонны)

Ня-Кніжнік — Панькоў, Мікола

Орса, Аляксандр (А. Ворса;

А. Негнявіцкі)

П. В. — Урбан, Павал

П. Вазёрны — Урбан, Павал П. Вішнеўскі — Манькоўскі, Пётра

П. Дрыгвіч — Татарыновіч, Пётра

П. 3. — Урбан, Павал

П. Задума — Татарыновіч, Пётра

П. Залужны — Урбан, Павал П. Зьніч — Крэчэўскі, Пётра П. Міранэк — Даніловіч, Антон

П. Мурашка — Даніловіч, Антон

П. Н. — Навара, Павал

П. Рагач — Станкевіч, Юрка

П. Т. — Татарыновіч, Пётра

П. У. — Урбан, Павал

П. Я-р — Попка (Попко), Юры

Падзява, Тамаш (a. Т. П.;

Т.П.)

Паланевіч, Гіпаліт

(А. Сьвіслацкі; Андрэй

Сьвіслацкі; Г. Няміга; Гіпаліт

Няміга)

Пануцэвіч, Вацлаў

(В. К.; В. П.; Карасэвіч В.;

М. Волаціч; Мікола Волаціч)

Панькова, Ніна, дзявочае Найдзюк (Н. Змагарка; Ніна Змагарка)

Панькоў, Мікола (А. Рэха;

Кургановіч; Летапісец; Лістападавец; М. Вольны; М. Крэнь; М. Кніжнік, Мікола Вольны; Не-Паэта;

Ня-Кніжнік; Ул. Сакол) Парыцкі Пясьняр —

Даніловіч, Антон

Паўла Дванаццаты —

Дзімітрук, Павал

Паўла Задруга —

Манькоўскі, Пётра

Паўлюк Вазёрны — Урбан,

I Павал

Паўлюк Дуброўскі — Гуз,	Р. С. — Станкевіч, Раіса
Павал	Р. Склют — Адамовіч, Антон
Пётра Звонны — Нядзвецкі,	Рагулевец — Рагуля, Барыс
Пётра	Рагуля, Барыс (др. Б. Р.;
Пікарда, Гай (Г. П.; Г. Піхура)	Рагулевец; Скобла М.)
Пісар —Жук-Грышкевіч,	Раецкі, Міхась (Міхась Р; Р.;
Вінцэнт	Р. М.)
Полацкі С. — Карніловіч,	Ражанец, Аляксандр
Сяргей	(А. Случчак; Аляксандар
Попка (Попко),	Случчак)
Юры (П. Я-р; X. Жук;	Раіса — Жук-Грышкевіч,
Ю. Жубровіч; ЮркаЖывіца)	Раіса
Пр. Каваль — Гарошка, Леў	Раман Альшанскі — Якуб
Пракоп Каваль — Гарошка,	(Якубаў)-Птах, Кастусь
Леў	Раман Шарупіч — Тумаш,
Прускі, Мікола (Сер.:	Вітаўт
Сардэчанка)	Рамук, Вера (Вера Р.)
пс — Сыч, Пётра	Рамук, Вітаўт (В. Р;
Пугаўё — Сіняк (Зіняк),	д-р В. Р.)
Сяргей	Родзька, Філарэт (Ф. Р.)
Пчала — Кулеш, Павал	Ролсан, Янка (Гардзіцкі)
Пятро Рагач — Станкевіч,	(ВЭР; Крапіва-Жыгучка;
Юрка	Янка Яр; Яр)
Пятроўскі, Ян	Ружанноў, Аляксандр
(А. Крыжаноўскі; Аляксандар	(Алесь Смаленец)
Крыжаноўскі)	Рыгор Крушына — Казак,
Р. — Раецкі, Міхась	Рыгор
Р. Бэз — Манькоў, Палікарп	Рыгор Ліцьвін — Запруднік,
Р. Г. — Галяк, Раіса	Янка, да эміграцыі Сяргей
Р.Ж. —Г. —Жук-	Вільчыцкі
Грышкевіч, Раіса	Рыгор Максімовіч — Тумаш,
Р. Л. — Запруднік, Янка, да	Вітаўт
эміграцыі Сяргей Вільчыцкі	Рыдлеўскі, Лявон (Лявон Р.)
Р. Ліцьвін — Запруднік,	Рыжы-Рыскі, Уладыслаў
Янка, да эміграцыі Сяргей	(У. Сноп; Ул. Сноп;
Вільчыцкі	Уладыслаў Сноп)
Р. М. — Раецкі, Міхась	Рытар, Іна, у замустве
Р. М. — Тумаш, Вітаўт	Каханоўская (А. Саковіч;
Р. Максімовіч — Тумаш,	Аляксандра Саковіч)
Вітаўт	Рэшаць, Язэп (а. Я. Р.)

С. Брага — Тумаш, Вітаўт С. Дубяга— Манькоўскі, Пётра

С. 3. — Ілляшэвіч, Хведар

С. Залужны — Ілляшэвіч, Хведар

С. К. — Карніловіч, Сяргей С. К. — Коўш, Святаслаў С. Каліна— Станкевіч, Станіслаў

С. Каліновіч — Касмовіч, Дзмітры

С. Крушыніч — Станкевіч, Станіслаў

С. Смутніца — Адамовіч, Антон

С. X. — Сіняк (Зіняк), Сяргей С. Хізма — Адамовіч, Антон С. Хмара — Сіняк (Зіняк), Сяргей

С. Шч. — Шчэрба, Сяргей С. Юстапчык — Адамовіч, Антон

С. Я. — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі С. Ясень — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

Сабастыян Кернашыцкі —

Адамовіч, Антон

Савёнак, Апалонія, дзявочае

Радкевіч (A. С.) Савёнак, Лявон (Л. Крывічанін; Лявон Крывічанін; Свэн)

Сажыч, Язэп (Юзік С.) Самусь Апенка — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь Самусь Клёцка — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь

Сардэчанка — Прускі, Мікола

Свэн — Савёнак, Лявон Сенькоўскі, Юрка (А. Залескі; М. Кручкоўскі; Ю. С.; Ю. Дубовік) Сер. — Прускі, Мікола Серожынскі — Шчэрба, Сяргей

Серажынскі — Шчэрба, Сяргей

Сільвановіч, Мікола (Вярба; М. Вярба; Мікола Вярба)

Сіняк (Зіняк), Сяргей (Гісторык; Кастусь Плотка; Ліпчанскі; Пугаўё; С. X.; С. Хмара; Сыманёнак; Сьгманчук; Сымон Зацята; Сьвітка; Сяргей Сьвітка; Сяргей Хмара; Я. Сыманчук; Язэп Брадзяка; Янка Пярун) Сіповіч, Часлаў (A. Dziedzinka; A. Drujski;

С. S.; Dziedzinski; Krywiczanin; V. Druja; V. Kryvicanin; Vasil Druja; Vasil K-nin; Vasil Kryvicanin; W. Krywiczanin; Wasil Krywiczanin; A. Дзе-ка; A. Дз-ка; A. Д-ка; A. Дзедзінка; Белар. карэспандэнт; В. Друя; В. К.; В. К-нін; Васіль Друя; Вучань Вінцука Адважнага; Д.; Д-ка; Неромонах Вячеслав Ч. С.; С-ч; Ч. С-ч; Ч. Сіп-ч;

Я. Вучань)

Скабей, Мікола (М. С.;

Мікола С.)

I Скобла М. — Рагуля, Барыс

Слонімскі А. — Асіповіч-

Асіпчык, Аляксандр Смаршчок, Мітрафан (А. Бярозка; Анатоль Бярозка) Ст. — Станкевіч, Станіслаў Ст. К. — Станкевіч, Станіслаў

Ст. Кольба — Стагановіч, Тамара

Ст. Крушыніч — Станкевіч, Станіслаў

Ст. П. — Суравы, Барыс Ст. Праваднік — Суравы, Барыс

Ст. Ст. — Станкевіч, Станіслаў

Ст. Тамара — Стагановіч, Тамара

Стагановіч, Аляксандр (А. — іч; Тарас Струг) Стагановіч, Тамара (Ст. Кольба; Ст. Тамара) Станіслаў Цыпрыяновіч — Найдзюк, Язэп Станкевіч, Адам (В. Будзіловіч)

Станкевіч, Зіна (Цётка Гандзя)

Станкевіч, Раіса (Р. С.) Станкевіч, Станіслаў (А. Крыга; А. Ськіба; Алесь Крыга; Андрэй Ськіба;

Андрэй Сяліба; Др. Ст. Ст; Дзівасіл; С. Каліна;

С. Крушыніч; Ст.; Ст. К.;

Ст. Крушыніч; Ст. Ст.;

Я. К.; Я. Каранеўскі; Язэп Каранеўскі)

Станкевіч, Юрка (П. Рагач;

Пятро Рагач)

Станкевіч, Янка (Б. Скарыніч; Бр. С.; Брачыслаў Скарыніч; Д-р Вайцюлевіч; М. Піліпёнак; Філёлёг; Я. С.) Стары Жаўнер — Стукаліч, Юры, да эміграцыі Серафім Шчарбакоў

Стары Скаўт — Ілляшэвіч, Хведар

Стась — Жучка, Янка Стома-Сініца, Васіль (В. Сініца; В. Стома; Васіль Сініца)

Стукаліч, Юры, да эміграцыі Серафім Шчарбакоў (А. Крыжаніч; В. Савіцкі; Васіль Савіцкі; Зьмітро Ажгірэй; Ігнат Typ; Міхась Жыгалевіч; Міхась Крыніцкі; Стары Жаўнер; Ювенал; Ю. Віцьбіч; Юрка Віцьбіч; Янка Салагуб) Суравы, Барыс (Ст. П.; Ст. Праваднік)

Сурвіла, Янка (Я. В.; Язэп Вішневіч)

Сучасьнік — Адамовіч, Антон

С-ч — Сіповіч, Часлаў Сыманёнак — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Сыманчук — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Сымон Брага — Тумаш, Вітаўт

Сымон Букаты — Якуб (Якубаў)нПтах, Кастусь Сымон Зацята — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Сымон Канопляў — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь Сымон Міронаў — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь Сыч, Пётра (Vtalejski (?); Р. S.; Вялейчанін (?); пс) Сьвітка — Сіняк (Зіняк), Сяргей Сьвятаслаў Залужны — Ілляшэвіч, Хведар Сябра Міхась — Наўмовіч, Міхась

Сядура, Уладзімір (Багдан Анішчук; В. Шабуневіч; Вяч. Дняпроўскі; Др. Банадысь Чарнецкі; К. Старажоўскі;

Кастусь Старажоўскі; М. Караткевіч; Макар Караткевіч; У. Глыбінны; Уладзімер Глыбінны) Сямёнаў, Зміцер (3. Алесіч) Сянкевіч, Віктар (S-c, Язэп Барэйка)

Сяргей Сьвітка — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Сяргей Хмара — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Сяргей Ясень — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

Сяўковіч, Янка (J. S.; Я. С.) Т. Лебяда — Шырокаў, Пятро

Т. Малько — Гарошка, Леў Т. П. — Падзява, Тамаш Т. Смаленскі — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

Тарас Зарэчны — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь

Тарас Ласун — Якуб (ЯкубаўрПтах, Кастусь Тарас Струг — Стагановіч, Аляксандр

Тарасэвіч, Уладзіслаў (а.

Уладзімер)

Татарыновіч, Пётра

(П. Дрыгвіч; П. Задума; 3.;

П.Т.)

Таўпека, Максім (а. Максім) Тодар Лебяда — Шырокаў, Пятро

Тумаш, Вітаўт (А. Багровіч;

А. Гарыгляд; Андрэй Багровіч; В. Т.; Гарыпіяд; К. Стойлянскі; С. Брага; Сымон Брага; Р. М.;

Р. Максімовіч; Раман Шарупіч; Рыгор Максімовіч; Я. Яшчар; Язэп Яшчар)

У А. — Акавіты, Уладзімір

У Б. — Бакуновіч, Уладзімір

У. Б. — Бортнік, Уладзімір

У Б. — Брылеўскі, Уладзімір

У Д-і — Гуцька, Уладзімір

У. С. — Цвірка, Уладзімір У Сноп -— Рыжы-Рыскі, Уладыслаў

Ул. Г-ік — Латушкін, Мікола, да эміграцыі Уладзімір Гарэлік Ул. Глыбінны — Сядура, Уладзімір

Ул. Дудзіцкі — Гуцька,

Уладзімір

Ул. Немановіч — Цвірка,

Уладзімір

Ул. Сакол — Панькоў, Мікола

Ул. Случанскі — Шнэк, Уладзімір

Ул. Сноп — Рыжы-Рыскі, Уладыслаў

Ул. Сьцяблевіч — Бакуновіч, Уладзімір

Уладзімер Выдра — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь Уладзімер Глыбінны —

Сядура, Уладзімір

Уладзімер Дудзіцкі —

Гуцька, Уладзімір

Уладзімер Немановіч —

Цвірка, Уладзімір

Уладзімер Случанскі —

Шнэк, Уладзімір

Уладзімер Сьцяблевіч — Бакуновіч, Уладзімір Уладыслаў Сноп — РыжыРыскі, Уладыслаў

Урбан, Павал (Залужны;

П. В.; П. 3.; П. У, П. Вазёрны;

П. Залужны; Паўлюк Вазёрны)

Ф. Б-ль — Бартуль, Францішак

Ф. Ж. — Журня, Фэлікс

Ф. Р. — Родзька, Філарэт Філёлёг— Сзанкевіч, Янка Філістовіч, Янка (Я. Ф.;

Я. Воўк; Я. Люціч-Воўк; Янка Воўк; Янка Люціч Воўк)

1. Жук — Попка (Попко), Юры

Ханяўка, Часлаў (Алесь Аер) Харытончык, Юрьі (Ю. X.) Хв. Пр. — Маркевіч, Антон Хвалько, Лявон (Л. X.) Хвядос Прылепскі — Маркевіч, Антон

Цётка Гандзя — Станкевіч, Зіна

Цвірка, Уладзімір (А. П-а;

А. Папліска; Архіп

Папліска; У С.;

Ул. Немановіч; Уладзімер Немановіч)

Цвячкоўскі, Антон

(А. Шальцінаўскі)

Целеш, Мікола (Анатоль Часлаўскі; М. Лагода;

М. Люціч; М. Лясун)

Цімох В. — Вострыкаў, Міхась (Цімох)

Цішка Баравік — Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь Цьвіркун — Якуб (Якубаў)Птах, Кастусь

Цярэшка, Анатоль (Алесь Вожык)

Ч. К. — Чабатар, Кастусь

Ч. Канстантыновіч —

Чабатар, Кастусь

Ч. Н. — Найдзюк, Часлаў

Ч. С. — Сіповіч, Часлаў

Ч.  Сіп-ч — Сіповіч, Часлаў

Ч. С-ч — Сіповіч, Часлаў Чабатар, Кастусь (К. Ч.; К. Ч-р; Ч. К.;

Ч.  Канстантыновіч)

Чабатарэвіч, Віктар

(Ласкутовіч)

Чарапук, Янка (Янка Змагар) Чэх — Будзька, Часлаў

Ш. Л. — Швайчук, Леанід Швайчук, Леанід (Ш. Л.) Швэдзюк, Міхась (М. Ш.) Шнэк, Сцяпан (Ляднінскі С.; Я. Нясьцерпны; Янка Нясьцерпны)

Шнэк, Уладзімір

(Ул. Случанскі; Уладзімер Случанскі)

Шпакоўскі, Лявон

(Л. Случанін; Лявон Случанін)

Шпігановіч, Аляксандр (А. Ш.)

Шукелойць, Антон (А. Ш.) Шчорс, Мікола (М. Ш., М. Панямонскі)

Шчэрба, Сяргей (S. S-a;

С. Шч.; Серажынскі;

Серожынскі)

Шчэцька, Васіль (М. Багун) Шыла, Мікола (М.; М. Ш.) Шырокаў, Пятро (Т. Лебяда; Тодар Лебяда)

Ю. Ар-х — Арцюх, Юрка Ю. В. — Весялкоўскі, Юры Ю. Віцьбіч — Стукаліч, Юры, да эміграцыі Серафім Шчарбакоў

Ю. В-скі — Весялкоўскі, Юры

Ю. Дубовік — Сенькоўскі, Юрка

Ю. Жубровіч — Попка (Попко), Юры

Ю. С. — Сенькоўскі, Юрка Ю. X. — Харытончык, Юры Ювенал — Стукаліч, Юры, да эміграцыі Серафім Шчарбакоў

Юзік С. — Сажыч, Язэп Юрка Віцьбіч — Стукаліч, Юры, да эміграцыі Серафім Шчарбакоў

Юрка Жывіца — Попка (Попко), Юры

Юры Вегаў — Варонка, Язэп Юры Камінскі — Гарбінскі, Юры

Юры Шальц — Гарбінскі, Юры

Юхнавец, Янка (К. Юхневіч) Я. Ажына — Даніловіч, Антон

Я. Б. — Бунчук, Янка Я. В. — Сурвіла, Янка Я. Воўк — Філістовіч, Янка Я. Вучань — Сіповіч, Часлаў Я. Г. — Гладкі, Язэп Я. Ж. — Жучка, Янка Я. 3. — Даніловіч, Антон Я. 3. — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі Я. К. — Калбаса, Янка Я. К. — Кіпель, Яўхім Я. К. — Станкевіч, Станіслаў Я. Каліна — ?

Я. Каранеўскі — Станкевіч, Станіслаў

Я. Крушына — Калбаса, Янка

Я. Кузьня — Касмовіч, Дзмітры

Я. Л. — Лешчанка (Ляшчынскі), Язэп Я. Л. — Малецкі, Язэп Я. Лаўрыновіч — Малецкі, Язэп

Я. Люціч-Воўк — Філістовіч, Янка

Я. Ляшчына — Лешчанка (Ляшчынскі), Язэп Я. Менскі — Гуткоўскі, Язэп (Ізыдар), да эміграцыі Плашчынскі

Я. Нясьцерпны — Шнэк, Сцяпан

Я. Пілецкі — КурагаСкрага, Браніслаў Я. П-кі — Курага-Скрага, Браніслаў

Я. С. — Станкевіч, Янка Я. С. — Сяўковіч, Янка Я. Самадум — Адамовіч, Антон

Я. Сыманчук — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Я. Ф. — Філістовіч, Янка Я. Я. — Гладкі, Язэп Я. Я. — Ясвіловіч, Янка Я. Яшчар — Тумаш, Вітаўт Ягор Ліцьвін — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

Яз. Дольны; — Даніловіч, Антон

Язэп Ажына — Даніловіч, Антон

Язэп Апейка — Адамовіч, Антон

Язэп Барэйка — Сянкевіч, Віктар

Язэп Брадзяка — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Язэп Вішневіч — Сурвіла, Янка

Язэп Дольны — Даніловіч, Антон

Язэп Каранеўскі — Станкевіч, Станіслаў Язэп Менскі — Гуткоўскі, Язэп (Ізыдар), да эміграцыі Плашчынскі

Язэп Яшчар — Тумаш, Вітаўт

Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь (А. Вярба; Алесь Суржык; Антон Смародзін; Антось Рамашкін; Антось Чырык; Аўхім Вярбіцкі; Аўхім Заблоцкі; Лесавік; М. Калько; Раман Алыпанскі; Самусь Апенка; Самусь Клёцка; Сымон Букаты; Сымон Канопляў; Сымон Міронаў; Тарас Зарэчны; Тарас Ласун; Уладзімер Выдра; Цішка Баравік; Цьвіркун; Янка Парэцкі) Янка Віж — Адамовіч, Антон

Янка Воўк — Філістовіч, Янка

Янка Ж. — Жучка, Янка Янка 3. — Запруднік, Янка, да эміграцыі Сяргей Вільчыцкі

Янка Змагар — Чарапук, Янка

Янка Золак — Даніловіч, Антон

Янка Крушына — Калбаса, Янка

Янка Крушыніч — Калбаса, Янка

Янка Кузьня — Касмовіч, Дзмітры

Янка Люціч-Воўк — Філістовіч, Янка Янка Нач — Жучка, Янка Янка Нясьцерпны — Шнэк, Сцяпан

Янка Палонны — ?

Янка Пілецкі — КурагаСкрага, Браніслаў

Янка Пярун — Сіняк (Зіняк), Сяргей

Янка Салагуб — Стукаліч, Юры, да эміграцыі Серафім

Шчарбакоў

Янка Яр — Ролсан, Янка (Гардзіцкі)

Яр — Ролсан, Янка (Гардзіцкі)

Яськевіч, Міхась (М. С.;

М. Стаўпіскі; Міхась Стаўпіскі)

Ясвіловіч, Янка (Я. Я.) Яцкевіч, Данат (Данат Баян;

Д. Баян)

Яцкевіч, Мадэст (A. М.) Яцэвіч, Алесь (А. Валошка; А. Змагар; Алесь Валошка;

Алесь Змагар)

Складальнікі Алег Гардзіенка, Наталля Гардзіенка, Лявон Юрэвіч

ПАКАЗНІК АСОБАЎ

A

1. A. 405, 426
2. Б.405
3. Б-к 405
4. Г. 348, 405
5. 3. 407,426
6. K. 426

A.-C. 426

1. У. 426

A.Ш.427

Абрамава, Надзея (H. Тэадаровіч; Надзея Тэадаровіч) 478, 487, 488

Абрамовіч, Рафаіл 130

Абрамчык, К. 28

Абрамчык, Мікола (Мікола) 26, 28, 170, 216, 234, 267, 274, 466, 478, 487

Абрамчык (Ляўковіч), Ніна (Н. R; Н. Раса; Ніна Раса) 27, 28, 478,487, 488

Абэрон 331

Абэцэдарскі, Лаўрэнці 279, 325, 326, 329, 330, 332-334

Агеіў, I. 303

Аглядальнік 405

Адамовіч, Алесь 295, 297, 405, 419,421,445, 449

Адамовіч, Антон (A.; A, А.; Ант. Ад-ч; Альгерд Ланеўскі; В. Ага-

нёк; В. Бірыч; В. Крыцкі; Васіль Бірыч; Васіль Крыцкі; Г. А.; Г. Альгердзіч; Галілейскі; Глеб Альгердзіч; Д. Забранскі; Даніла Забранскі; Іван Спадзявайла; К. Кавыль; К. Каліновец; Кастусь Каліновец; М. Г.; М. Грыбель; Максім; Максім Зьніч; Максім Чытар; Н.; Н. Недасек; Н. Нізоцкі; Нічыпар Недасек; Р. Склют; С. Смутніца; С. Хізма; С. Юстапчык; Сабастыян Кернашыцкі; Сучасьнік; Я. Самадум; Лзэп Апейка; Янка Віж) 25, 31, 105, 106, 116, 194, 202, 206208, 234, 240, 264, 272, 278, 279, 281,282, 285,291,293, 326, 374, 378, 386, 390, 396, 398, 405, 406, 408, 411-113, 418-420, 427, 430, 432, 433, 436-439, 441, 443-148, 450, 451, 453, 454, 461, 462, 463, 466, 470, 472-476, 478-491, 495

Адамовіч, Славамір 60 Адамовіч, Язэп 201 Адамовіч-Дзяргач (Дзяркач-Адамовіч) 331, 366

Адамчык, Вячаслаў 471, 473

Адзінец, Аляксандр 78

Азарка, Юрка 473

Азарка, Янка 473

Айзенштадт, Галіна 435, 452

Айтматаў, Ч. 431

Акавіты, Уладзімір (Акавіты; У А.) 60, 478, 492

Акіншэвіч, Леў (Вароніч, Л. Вароніч) 48, 208, 209, 439, 479, 481,485

Акінэр, Шырын 407

Акудовіч, Валянцін 24

Акула, Кастусь, да эміграцыі Аляксандр Качан (К. A.; М. К.; М. Козыр; Міхась Козыр) 14, 15,31,242, 243,246-249, 253-258, 261-263, 266, 270, 272, 274, 291, 327, 335, 348, 351, 352, 371, 374, 375, 388, 407, 413, 415, 417, 418, 422, 423, 428, 433, 434, 436, 439, 440, 444-446, 450-453, 456, 470, 472, 479, 484, 486, 487

Акулевіч, Рыгор 249, 250, 407

Акуліч, Адам (А. Васілеўскі; Алесь

Васілеўскі) 477, 479

Акунцоў, Іван 144, 145, 147, 155, 162

Александровіч, Андрэй 286, 417, 418, 446, 447, 458

Алехнік, Алесь (А. Палескі) 478, 479

Алілуева, Святлана 342

Альхоўскі (Аляхоўскі), Іван 443, 449

Аляксандр I 299

Аляксандрава, В. 291

Аляксейчык 323

Аляхновіч, Мсціслаў 417

Аляхновіч, Францішак 300-302, 304, 378-383, 392, 393, 395, 401-404, 471

Амор, Якуб, да эміграцыі Кастусь Кадушка (Map.; Jar.) 476, 479, 487

Андрусішын, Багдан (Данчык) 432, 439, 450, 474

Андрусішына, Юля 472

Андрэеў 323

Андэрс, Уладзіслаў 39, 212, 220

Андэрсан, Ганс-Хрысціян 110

Анікейчык, Анатоль 459

Аніська, Дамінік (ЗЭТ) 479, 484

Анушчанка 331

Апенька (Апенка, Апейка), Казік 348, 349

Ардын 331

Арлоў, Уладзімір 6, 8, 60, 77, 429, 434, 460

Арсеннева, Наталля (А. Крыніца; Н. А.) 7, 15,30,105, 106, 107, 108, 109, 194, 219, 220, 281, 283, 291, 294, 305, 307, 308, 312, 313, 349, 374, 377, 379, 387, 389, 414, 415, 425, 427, 428, 430, 433, 435-439, 442, 444, 445, 450-453, 458, 459, 461, 468, 470, 472, 473, 477, 480

Арцюх 456

Арцюх, Мікола 263

Арцюх, Юрка (Ю. Ар-х) 480, 494

Арцюх, Язэп 445

Арьес, Ф. 182

Арэхва, Аркадзь 209, 262

Арэхва, Вольга 436

Арэшка, Аляксей (М. Адзінокі; Ар. Ал.) 26, 76, 79, 81, 262, 480, 486

Асіпенка, Алесь 463

Асіповіч, Павал (А-с) 476, 480

Асіповіч-Асіпчык, Аляксандр (Слонімскі А.; А-віч) 46,125,174, 478, 480, 491

Астапенка, Змітрок 287, 385, 448, 471

Астаф’еў, В. 431

Асташэнка 331

Астрагорскі, Маісей 130

Астрамовіч, Аляксандр а. (Андрэй Зязюля) 304—306

Астроўскі, Віктар (Аркадзь Прадуха) 480

Астроўскі, Радаслаў (Віктар Калюш) 120, 121, 126,168-170, 182, 217, 218, 230, 241, 268, 362, 363, 366, 480,482

Астрэйка, Анатоль 279,471

Атачанін, А. 429

Аўдыскі, Ежы 416

Аўрэлій, Марк 102, 113

Аўсянік, 3. 407

Ахатэнка, Ягор (Сяргей) 237

Б

Б. С. 429

Бабарэка, Адам 407, 413,439,471

Бабель, Ісаак 284

Бабкевіч, С. 61

Багданаў, Аляксандр 130

Багдановіч, 3. 416

Багдановіч, Максім 106, 115, 128, 390, 395, 396, 401, 406, 408, 412, 414, 417, 422, 424, 429,

430, 435, 438, 441, 442, 452, 456, 458-461, 465, 469-471

Багрым, Паўлюк 10, 409

Багушэвіч, Францішак 274, 396, 416, 434, 441, 446, 451, 459, 465, 466, 468

Бадунова, П. 399

Бажко, Алесь 357, 424, 454

Байкоў, М. 294

Байран 314, 413

Бакунін, Міхаіл 129

Бакуновіч, Уладзімір (Ул. Сьцяблевіч; Уладзімер Сьцяблевіч; М. Хацяновіч; У. Б.) 21, 72, 73, 408, 413, 459, 468, 480, 487, 492, 493

Баліцкі 201

Бальзак 314

Бандарына, Зінаіда 286, 442

Баравікова, Раіса 458

Барадулін. Рыгор 304, 446, 447, 470, 472

Баран, сям’я 440

Баранавых, Сымон 332, 430, 435, 446, 471

Барат 26

Барткевіч, Леанід 432

Бартуль, Аня 427

Бартуль, Антон 438

Бартуль, Вера 427, 438,445, 474

Бартуль, Францішак (Ф. Б-ль) 427,432, 445,480,493

Баршчэўскі, Аляксандар (Алесь Барскі) 422, 432, 448, 457, 466, 472, 479, 480

Барысенка, В. В. 405, 410

Барычэўскі, А. 408

Барэйша, М. 409

Бас, I. 416

Басалыга, Міхась 473

Басалыга, Уладзімір 473

Бахар, Міхась 443, 451

Бахмецьеў, Барыс 135

Бахцін, Міхаіл 245

Баяроўскі, Міхась (М. Б.) 480,486

Бедны, Дзям’ян 314

Беленькі, Э. 284

Белы, Анатоль 408

Белямук, Міхась (Міхась Дубок)

480, 487

Белянькі 338

Бембель, Алег 427, 435

Бендэ, Лукаш 286, 314

Березннй, Т. 48

Берыя 398

Блюм, Якуб 409

Борнсов 152-156

Бортнік, Уладзімір (У Б.) 26, 72, 73, 480, 492

Бразоль, Барыс 145, 162, 163

Бразоўскі 263

Браілоўскі, Аляксандр 142

Браўн, Дэмінг 441

Броўка, Пятрусь 286, 416, 418, 425, 430, 440, 444, 446, 448, 453, 455, 458, 459, 462, 463, 471,475

Брош, Антон 84

Брушкевіч, Ганна 455

Брылеўская, Лангіна (Л. Б-я) 449, 480, 485

Брылеўскі, Уладзімір (У. Б.) 408, 430, 480, 492

Брыль, Янка 316,317,411,453,470

Брэчка, Юзэфа 26

Бугаёў, Зміцер 437

Будзёны 283

Будзька, Часлаў (Чэх) 360,480,493

Будны, Сымон 458

Буйло, Канстанцыя 442, 445, 454, 459, 462, 467, 474

Булак-Балаховіч, Станіслаў 190, 359, 360, 362-367, 370, 371

Булгакаў, Валер 102

Бунін, Іван 451

Бунчук, Янка (Я. Б.) 480,494

Бураўкін, Генадзь 40, 304, 422, 426, 430, 432, 457, 473

Бураўкіна, Юля 431, 473

Бургіна, Ганна 130

Бурлюк, Давід 131

Бурносаў, Вас. 412

Бута, Алесь (Алесь Бярозка) 470, 479, 480

Бут-Гусаім, Базыль 28

Бухарын, Мікалай 135

Быкаў, Васіль 14, 15, 59, 291, 303, 304, 409, 412, 413, 415, 419, 421-424, 430-432, 436, 437, 440, 441, 444, 448, 449, 452, 460, 462-465, 467, 470, 472-474

Бэрд, Томас 431, 432, 435, 440, 443, 450, 457, 473

Бягун, Уладзімір 279, 281, 346

Бядуля, Змітрок 339,343,392-404, 413,414,426,435,457,471,474

Бялевіч, Антон 279, 405, 415, 447

Бяленіс, Антон 445

Бяленіс, Люня 445

Бярозка, Астап 349

Бярозкін 287

Бярозкін, Рыгор 415

В

В.  Г. 409

В.Ш. 431

Вазнясенскі 471

Валасэвіч, Эдуард 349

Валошын, Максіміліян 140

Валынец, Ф. 232

Валюсік, А. 349

Валя 431

Варонка, Язэп (Юры Вегаў, В. Полесскнй) 135, 136, 239, 387, 389, 481,494

Васілёк, Міхась 427

Васіленя, Аляксей 74

Васілеўскі, Алесь 349, 408, 409, 431

Вашчьілы 339

Вейнбаум, Марк 341, 342, 346

Вентворт, Патрысія 138

Верабей, Кастусь (К. В.) 445, 481, 484

Верабей, Марыя 445

Верас, Зоська 437

Верасаў, Дзмітры 473

Верасень, В. 349

Вержбаловіч, Барбара 7, 312, 466

Верхарн, Эміль 9

Весялкоўскі, Юры (Ю. В-скі; Лонданскі; Ю. В.) 14, 15, 481, 486,494

Вінаградаў, Віктар 245

Вініцкі, Алесь 79, 167, 171, 184-

186, 188-190

Вітаўт, князь 108

Вітка, Васіль 410

Вітушка, Міхась 121

Віцьбіч, Юрка, сапр. Стукаліч, да эміграцыі Серафім Шчарбакоў (А. Крьіжаніч; В. Савіцкі; Васіль Савіцкі; Зьмітро Ажгірэй; Ігнат Typ; Міхась Жыгалевіч; Міхась

Крыніцкі; Стары Жаўнер; Ювенал; Ю. Віцьбіч; Янка Салагуб) 8-12, 47, 48, 111, 113, 172, 179, 180, 182, 196, 197, 200, 202, 207, 233-235, 243, 269, 278-347, 349, 350, 358-391, 409-411, 427-430, 433, 434, 439, 443^146, 477, 451-453, 455, 464, 468, 472, 473, 481, 484, 487, 491, 494, 496

Вішнеўскі, П. 434

Войтанка, Віктар, на эміграцыі Войтанка-Васілеўскі (В. В. В.; В. В. Васілеўскі; Віктар Васілеўскі; Амсьціслаў Гарыгляд) 79, 165-183, 479, 481, 482

Войтанка, з Рахавецкіх Філамена 166

Войтанка, Ніна 73

Войтанка, Расціслаў а. 474

Войтанка, Сцяпан а. 166

Волкат, Дагмара 413

Волкаў 331

Волкова. Т. 403

Вольны 471

Вольскі, Артур 373

Вольфсон 146

Воранаў 323, 331

Вострыкаў, Міхась (Цімох) (Цімох В.) 482, 493

Воўк, Герман 428

Вышынскі 23

Вэнз, Патрысія 442

Вядзьмак Лысагорскі 350

Вярба, Вера 414

Вярбіцкая (Мамбаўэр), Эльза 82

Вярбіцкая, Вольга 68, 78

Вярбіцкая, Аўдоцця-Ганна 78

Вярбіцкі, Аляксандр 78

Вярбіцкі, Аўген (А. Дунін) 25, 26, 28, 29, 40, 68, 76-100, 210, 435, 477, 482

Вярбіцкі, Максіміліян 78

Вярбіцкі, Пётра 78, 84

Вярцінскі, Анатоль 304, 450

Вячорка, Вінцук 427

Г

Гадлеўскі, Вінцэнт 215, 233

Г айдзель 263

Гайль, Соня 460

Гайніч, М. 396, 435

Галавач, Платон 332, 430, 435, 471

Галадзед, Мікола 138, 201, 332

Галацкн 154

Галоўка, Мікола 31

Галубок, Уладзіслаў 332, 426,471

Галяк, Леанід (В. Мікалаеня;

В. М.) 109, 205, 210, 211, 481,482

Галяк, Раіса (Р. Г.) 482, 489

Гамарнік 138

Гамер 403

Гамуліцкі, В. 110

Ганкуры, браты 314

Ганчарэнка, Галіна 7

Ганько, Мікола (М. Г.) 274, 438, 470, 482, 486

Ганько, Міхась (Валянцін Аганёк)481,482

Ганько, сям’я 440

Гапоненка, Вольга 77

Гаранін, Сяргей 6, 7

Гарасімаў 323

Гарбацэвіч (Мінскі Мужык), Д.

Г арбацэвіч, Дыянісій (Дзяніс) (Мінскі Мужык) 44, 48-59, 140, 482, 487

Г арбачоў, Міхаіл 449

Гарбінскі, Юры (Юры Камінскі;

Юры Шальц) 77,167, 482,494 Гардзіенка, Наталля 21, 37, 116, 120, 127

Гарох, Марьы 456

Г арошка, Леў a. (А. Жменя; а. Л. Г.; а. Леў; Анатоль Жменя; К. Пракоп; Л. Г.; Л. Дварэцкі; Л. Іскра; Л. Цень; Пр. Каваль; Пракоп Каваль; Т. Малько) 26, 34, 75, 297, 439, 451,453, 461, 477, 479, 482, 484, 485, 489, 492

Гарошка, Мікола 211, 450, 472 Гарошка, Расціслаў 439

Гартны, Цішка, сапр. Жылуновіч, Зміцер 201, 332, 384, 426, 430, 435, 447, 448

Гарун, Алесь 395, 405, 408, 426, 428, 434, 442, 444, 446, 456, 457, 459,470, 471

Гарэцкая, Леаніла 454

Гарэцкі, Гаўрыла 297

Гарэцкі, Максім 245, 297, 332, 381, 383, 385, 393, 395, 399, 420-423, 429, 434, 435, 450, 462, 470, 471

Гарэцкі, Радзім 470

Гасцееў, Юрка 469

Гатковіч, Алесь (А. Г.) 477, 482

Гаўптман, Герхард 109,110 Гаўрук, Юрка 467

Гаўрыла з Полацку 350

Гаўрылік 295, 297, 301, 302

Гаўрылкін, Леанід 422

Гашынская, Галіна 81

Гегель 246

Гейнэ, Г. 110

Геніюш, Ларыса 40, 106, 194, 195, 294, 433, 438, 439, 445, 448, 449, 453,455, 461,462, 469

Геніюш, Юрка 40, 194

Гербер, Нэйл 62-67

Германовіч, Язэп a. (А. Савіцкі; а. Я. Г.; В. A.; В. Адв.; Вінцук Адважны) 74, 75, 116, 243, 306, 413, 442, 451, 461, 478, 480,482

Гесэ 102

Гётэ, В. 109-111

Гннсбург154

Гігевіч, В. 408

Гідоні, Аляксандр 408

Гілевіч, Ніл 304, 409, 421, 422, 435, 462, 470

Пмбел, Н. 110

Гіндус, Марьіс 456

Гіпіус, Зінаіда 140

Гітлер 339, 345

Гладкі, Язэп (Адам Варлыга; Г-і Г-і; Я. Г.; Я. Я.; Г. Ч-і; Й.) 371, 450, 468, 478, 482, 484, 494, 495

Глебка, Пятро 279,416, 453

Глінскі, Кастусь 442

Глінскі, князь 382, 385

Глякоўскі 215

Гогаль, М. 327

Горкі, Аляксей 288, 435

Гох, Сяргей 27

Грабінскі, Баляслаў (Б. Г.) 480, 482

Градэ, Надзея 451, 455

Грамабой 331

Грамыка, Андрэй 23

Грамыка, Сяргей 169-173

Грахоўскі, Сяргей 411,418

Грачанікаў, Анатоль 362

Грот, Мікалай 134

Груша, Аўген 426, 445

Груша, Міхась 452

Груша, Надзея 426, 452

Грушэўскі, Міхайла 208

Грынблат, М. 361, 365, 367-369

Грыневіч 295

Грынько, А. 169

Грыцкевіч, Валянцін 14

Грыцук, Аляксей 274,453, 459

Грыцук, Вольга 440, 459

Грышкевіч, Франук (Андрэй Дубовіч) 479, 482

Гуз, Павал (Паўлюк Дуброўскі;

Г. П. М.) 482, 489

Гумбальт, Вільгельм фон 113

Гурскі, I. 412

Гурыновіч, Адам 436

Гусоўскі, Мікола 106, 108, 335

Гуткоўскі, Язэп (Ізыдар), да эміграцыі Плашчынскі (Алесь Беразьняк; Я. Менскі; Язэп Менскі) 8, 408, 409, 429, 430, 449, 451, 454, 456, 458, 468, 479,482, 494, 495

Гутырчык, Людміла 445

Гутырчык, Сяргей 445

Гэй, Біл 456

Д

Давндов, Васнлнй Емельяновнч 161

Даввдовнч, С. 161

Давідовіч, Дзям’ян 144, 145, 150, 154, 156, 157, 160, 161, 162

Дайнэка, Леанід 461

Далідовіч, Генрых 424

Далін, А. 126

Далін, Давід 130

Дальняя, I. 110

Дамашэвіч, Уладзімір 436

Дамейка, Ігнат 12

Данілеўскі, Рыгор 408

Даніловіч, Антон (А. Д.; А. Здрок;

Антось Вірок; Антось Цікаўньі; В. Асьцюк; 3. Я.; 3. Ажына; К. Аса; Н. Авадзень; М. Залескі; П. Міранэк; П. Мурашка; Парыцкі Пясьняр; Я. 3., Яз. Дольны; Язэп Ажына; Язэп Дольны; Янка Золак) 243, 292, 305, 336, 350, 351, 413, 436, 443, 444, 449, 451, 473, 477, 479, 480, 483, 484, 486-488, 494, 495

Даніловіч, Браніслаў 31,412,445, 458, 473

Даніловіч, Янка 105

Данілюк, Барыс 68, 73, 74, 80, 81, 432, 452

Данілюк, Хведар 32, 80 Дастаеўскі 245

Дашук, В. 432

Дварчанін, Ігнат 295, 301, 302, 332,380, 383-385

Демндова, О. 25

Демьян Нвановнч 150

Дзейка, Марыя 448

Дзехцяроў, таварьгш 93

Дзімітрук, Павал (Паўла Дванаццаты) 483, 488

Дзядзька з «Пагоні» 350 Дзямідаў, Мікола 212, 360

Дзяржынскі, Уладзіслаў 471

Драздоў, Мацвей 142

Драй-Хмара, М. 105

Драчульскі, А. 411

Дружнннн, А. 12

Дружынін, Андрэй 409

Дубаў 323

Дубейкаўская-Мэнке, Юліяна (Кветка Вітан) 116, 411, 433, 455, 465, 468, 472, 483, 485

Дубовік, А. 445

Дубовік, Ю. 411

Дубоўка, Уладзімір 242, 288, 293, 385, 395, 396, 412, 413, 417, 419, 424, 434, 439, 443, 446, 448, 463,464, 470, 471,475

Дубчэк, Аляксандр 39

Дубянецкая, Г. 109

Дудар, Алесь 332, 447, 471

Дудзінцаў, Ул. 417

Дудзіцкі, Уладзімір, сапр. Гуцька, на эміграцыі Гіцкі (Мікола Дварэцкі; У. Д-і; Ул. Дудзіцкі) 4, 105, 106, 326, 350, 358, 410, 413, 421, 424, 436, 437, 469, 482,483,487, 492,493

Дунец, Уладзімір 32

Дунін-Марцінкевіч, Вінцэнт 417, 428, 434,460

Дуржэнка, Лідзія 454

Дынглі, Джэймс 426, 437, 442, 448, 457

Дынько, Андрэй 102

Дыяніс 326

Дэй, Дональд 137, 138

Дэмасфен 337

Дэніс, праф. 27

Дэтэрэйдж, Фрэд 82, 90, 93, 94

Дэфо, Даніэль 109

Ё

Ёгер, Вернер 113

Е

Езавітаў, Кастусь (М. Зінук) 337, 483, 486

Ераховіч, Ева 456

Ермаловіч, Якуб 290

Ермачэнка, Іван 73, 212-215

Ж

Ж. 437

Жакава, 3. 440

Жалязоўская, Н. 347

Жамойда, Сымон (Жук) 483

Жамойда, Янка 438

Жамчужнікавьі, браты 360

Жданковіч, Аляксандр 455

Жогла, Аляксандр 76

Жук, X. 430

Жук-Грышкевіч, Вінцэнт (V. Z.;

Н. V.; Z. Н.; В. Грывіч, В. Ж.-Е; Жук В., Пісар) 7,27,258,267, 438, 439, 411, 427, 440, 453, 459,474,476, 481,483,489

Жук-Грышкевіч, Раіса, дзявочае Жукоўская (Жук Р.; Р. Ж.-Г.; Раіса) 7,194,438,444,459,483,489

Жук-Грышкевічы, сп-ва 445

Жукоўская 262

Журавецкі, Пётра 122

Журба, Янка 455, 458

Журня, Фэлікс (а. Ф. Ж.; а. Фелікс Ж.; Ф. Ж.) 478, 483, 493

Жучка, Янка (Стась; Я. Ж.; Янка Ж.; Янка Нач.) 77, 483, 491, 494, 495

Жыгалавы, браты 331

Жыдліцкі, Ваплаў 429

Жыдовіч, I. 405

Жызнеўскі, Нікадым 455,458 Жылік 262

Жылінскі 331

Жылка, Уладзімір 106, 288, 293, 332, 385, 395, 413, 422, 427, 435,437, 447, 451,465

Жытка 263

Жэленеўскі, В. 169

Жэлязоўская 262

3

3.411,438

Забораў, Барыс 448, 475 Забэйда-Суміцкі, Міхась 429 Загароўскі, Я. 9

Задзірысты Паўлюк 350

Зайка, Віталь 48, 437

Залеская, Тамара 350

Залога, Мікола (Дубок, М. 3.) 442, 455,483,486

Заляшчанін 440

Занкавіч, Аўген 430

Занкевіч (Дзікі), Андрэй 48 Запруднік, Вера 439, 450 Запруднік, Ніна 439,450 Запруднік, Янка, да эміграцыі

Сяргей Вільчыцкі (Budzic;

3. Z.; А. Б.; A. 3.; Я. 3.; А. Будзіч; Аркадзь Будзіч; Будзіч; А. Загорны; Алесь Загорны; Арсень Загорны; 3.; М. Беластоцкі; Р Л.;Р. Ліцьвін; Рыгор Ліцьвін; С. Я.; С. Ясень; Сяргей Ясень; Т. Смаленскі; Ягор Ліцьвін; Янка 3.) 21, 22, 27,60,68,80,81,90,112,117, 126, 289, 290, 295, 296, 320, 325, 326, 334, 340, 343, 347,

358,        360, 411-413, 425, 427, 432, 438-441, 443, 445, 450, 451, 458, 469, 470, 472-474, 476, 477, 479, 480, 483, 486,

489, 490, 492,494, 495

Заруцкія В. і Д. 445

Зарэцкі, Міхась 288, 332, 435, 447, 471

Зарэчны (Галубовіч), Людвік 120—

127,218

Заслонаў, Канстанцін 321, 322, 323, 324

Застольскі 420

Захарка, Васіль 399

Зацерын 331

Заяц, Леанард 376, 384, 399

Звонак, Алесь 417,418,426,446,458

Зданковіч (Жданковіч), Аляксандр (А. 3.) 483

Зданковіч, А. 442

Зданковіч, Анатоль 477

Зебінскі 442

Зіноўеў 283

Змагарны, Змітрок 350

Знаёмы, Сяргей 446

Зошчанка, Міхаіл 245

Зубараў, Леанід 417

Зубковіч, Эльза 427,432, 439, 451

Зубко-Штайнвеч, Вольга (Вольга Таполя; В. Т-я) 116, 434, 481-483

Зуёнак, В. 439

Зуй, Алесь 426

Зыбайла, Рыгор 74

Зярнова, A. С. 370

I

Іванова, А. 360

Іваноў, Усевалад 130

Іваноўскі, Вацлаў 442

Івашын, Васіль 440

Ігнатоўскі, Міхась 444

Ігнатоўскі, Усевалад 200, 332, 437, 442, 444

Ілляшэвіч, Хведар (М. Дальны; С. 3.; С. Залужны; Сьвятаслаў Залужны; Стары Скаўт) 294, 378, 381, 408, 430, 432, 434, 435, 437, 440, 468, 471, 484, 486, 490-492

Ільюшчыц, Кастусь 423

Іпатава, Вольга 409, 432, 460

Ітан, К. 94

К

К. 444

К. Р. 446, 447

Кабанчук, Сцяпан 161, 162

Кабычкін, Аляксей (A. К.) 477, 484

Кабыш, Сымон, да эміграцыі Сымон Кандыбовіч (В. Будзімер, В. Крыніцкі; Васіль Будзімер) 27, 448, 481, 484

Кабяка, Оля 456

Кавалёва, Віялета 206, 250

Каваленка, Віктар 400

Каваленка, Крыстына 456

Каваленка, Я. 445

Кавалёў, Павел 317, 410

Кавалеўскі, Аўген 351, 377, 378, 383, 467

Каваль, Васіль 332

Кавеліч, Віктар (V. К-ё) 476, 484

Кавыль, Міхась, сапр. Лешчанка (Ляшчынскі), Язэп (М. К.; М. Кавыль; Я. Ляшчына; Я. Л.) 105, 110, 111, 113,223,

224,       243, 269, 281, 285, 292, 294, 413, 443, 444, 451, 472, 485-487, 494

Кавэлярт дэ Уілс, Роберт ван 75

Каганец, К. 383

Кадняк, Зідаіда 426,442, 444,452, 453

Кажадуб, Алесь 409

Кажан, Віталь 214, 445

Кажаневіч, Хведар (3. Мятла-Памяло) 466,484, 483

Кажура, Пётра 473

Казак, Пётра 120

Казак. Ігар 441

Казанскі, Б 282

Казека, I. 413

Казлаўскас, В. 106

Казловіч, Анатоль 423

Казлоўскія, В. і Л. 445

Казлякоўскі, Іван 427

Казлякоўскі, Міхась 32

Казько, Віктар 420, 423, 450

Кайпэл, Б. 44, 139

Калбаса, Янка (Я. К.; Я. Крушына; Янка Крушына; Янка Крушыніч) 447, 484,494,495

Калеснік, Уладзімір 410

Калечыц, Паўлюк 331

Каліна, Я. 494

Каліноўская, Лідзія 451

Каліноўскі, Кастусь 321,324,347, 387,388,411,423,434

Калодка, Аляксандр (A. К.; А. К-а; А. К-ка; A. М.; А. Маханеўскі; Алесь Маханеўскі; К. А.) 43, 407, 413, 426, 444, 445, 453, 477,478, 479, 484

Калоша, Браніслаў 445

Калоша, Іван 445

Калоша, Кастусь 60, 81, 445, 456

Калубовіч, Аўген, на эміграцыі Каханоўскі (А. Верасень) 14, 15,27,194, 215,216,226,264, 294, 396,412, 456,477, 485

Кальнішэўскі, Пётра 298,299

Калюга, Лукаш 288, 395, 420, 471

Каляда, Клаўдзія 445

Каляда-Смірноў, Ірына 60, 456

Камароўскі, Васіль (Антось Вярбіна; А. Вярбіна) 264, 266, 477,480, 484

Камю, Альбер 403

Камянецкі, Гірш 471

Камянкова, Валя 443

Кананчук, Г. 469

Кананчук, Таццяна 456

Каплеўскі 446

Каптуровіч 263

Каракулька, Ната 77

Караневіч, М. 445

Каранеўская, Аўгіння (А. К-ая;

А. К-я; Аўстралійская беларуска) 426, 477, 480, 484

Карась, Леанід (Л. Паліч; Лявон

Паліч) 484-486

Караткевіч, Уладзімір 403, 423, 431,455,473

Карнасевіч, Рамуальд49,130,131

Карніловіч, Сяргей (Полацкі С.;

С. К.) 445, 456, 484, 489, 490

Карпаў, Ул. 399

Карповіч, Алесь 427, 439, 451

Карповіч, Міхал 135

Карпюк, Аляксей 412, 445

Карскі, Яўхім 244, 245, 365

Касінец, Эдуард 431

Касмовіч, Дзмітры (Каліновіч; Каршун; С. Каліновіч; Я. Кузьня;

Янка Кузьня) 121, 445, 484, 485, 490, 494, 495

Касмовіч, Надзея 445

Касоўская, Лёля 48

Касоўскі, Лявон 76

Каспровіч 106, 107

Каспяровіч, М. 184

Касцюкевіч 440

Касяк, Іван (I. К., J. К.) 214, 215, 241,269, 476, 484, 485

Катковіч, Анеля 445

Каханоўская, Яніна 294,303, SOS-

SO?, 319, 320, 326, 340, 445

Качан, Аркадзь 426

Кебіч, Вячаслаў 473

Кенан, Джордж 129

Кендыш, Васіль a. (В. К.) 472, 481,485

Кефалі, Марк 130

Кілішак, Ахрып 349

Кіпель, Алеся 439

Кіпель, Вітаўт (A. В.; V. К.; Zubkouski V.; А. Б.; А. Б. В.; В. 3.; В. 3-кі; В. К.; В. Зубкоўскі; В. Рысь; Віт.; Вітаўт Зубкоўскі; К.) 48, 50, 60, 62, 68, 77, 104, 115, 125, 126, 136, 243, 289, 364, 396, 413, 431, 437, 438, 443, 445, 456, 469, 470, 472-477, 481, 482, 484, 485

Кіпель, Зора, дзявочае Савёнак (3. К.) 22, 24, 48,60, 77, 112, 115, 117, 125, 242, 243, 427, 431, 432, 437, 443, 445, 446, 448, 456, 470, 483, 485

Кіпель, Юрка 426

Кіпель, Яўхім (Я. К.) 217, 218, 269, 485, 494

Кіраў, Сяргей 138

Кірэенка, Кастусь 418

Кіслы, Аўген 74

Кіслы, Кастусь 32,469

Кісялёў, К. В. 357

Кіт, Барыс 77-79

Клемансо, Жорж 152

Клёнаў, Андрэй 413, 433, 446

Клімковіч, Міхась 286, 397, 399, 433, 461,463

Клімковіч, С. 294, 298

Клімук, Пётр 422

Клінцэвіч, Даніла 32, 427

Клішэвіч, Уладзімір 110,111, 120, 281, 287, 291-294, 307, 311, 312, 318, 325, 326, 413, 417, 446, 450, 455

Клышка, Анатоль 103

Кляйст, Г. фон 109

Кляцко, Канстанцін 145

Кляшторньі, Тодар 297, 446

Ковель, Уладзімір 393

Кой, Тыматы 436

Колас, Іван Андрэевіч (Іосіф) 132, 133

Колас, Якуб 102, 106, 115, 226, 249, 395, 396, 398, 406, 407, 413, 414, 420, 421, 423, 426, 427, 430, 434, 437, 438, 440443, 445, 447, 448, 451-457, 459-461, 463-466, 469, 471, 472, 474, 475

Комар, Анатоль 76

Конан, Уладзімір 287, 288, 437

Конюх, Пётра 427, 439, 451, 458

Корбут, Ала 452

Корбут, Ганна 452

Корбут, Сцяпан 446

Косар, Леон 116

Коўтун, Валянціна 423

Коўш, Святаслаў (С. К.) 109, 211, 218, 269, 327,378, 485,490

Кошмаль, В. 460

Крапіва, Кандрат 278, 403, 404, 443, 446, 453

Краўчанка, I. 322

Краўчанка, Пётра 431, 473

Краўчанка, Усевалад 285, 429, 430, 440. 452, 453, 469, 471, 473, 475

Крашэўскі, д-р 189

Крок, Рэй 84

Круталевіч, Вадзім 296, 360, 367

Кручкоўскі, М. 447

Крушына, Рыгор, сапр. Казак (К. Р.; К. Рамановіч; Кастусь Рамановіч; Р. Крушына) 8, 14, 15, 25, 27, 40, 281, 294, 308, 311-313, 317-320, 357, 412—414, 417, 418, 428, 432, 438, 439. 441, 447, 450, 452, 458, 459, 466, 467, 472, 484, 485, 489

Крывалёў, I. 431

Крывулька, Антон 46 Крыжаноўскі, А. 110 Крыстава, Юлія 5

Крыт, Аляксандр, мітрапаліт Андрэй 439, 453, 470

Крэчэўскі, Пётра (П. Зьніч) 375, 376, 382, 384-386, 390, 391, 485,488

Ксантыпа 315

Кубэ, Вільгельм 213

Кудасава, Надзя 443, 445

Кудасаў, Аўген 79

Кудраўцава, Н. 405

Кудрявцев 163

Кузьміч, Васіль 423

Кукабака, Міхась 448

Кукель, Часлаў (С. К.; С. К-1) 476, 485

Кулакоўскі, Аляксандр а. 426

Кулакоўскі, Аляксей 412, 414, 419, 422, 447

Кулеш, П. і Н. 445

Кулеш, Павал (ТТчала) 485, 489

Кулнбнн 163

Кулік, Яўген 427

Куліковіч-Шчаглоў, Мікола (Куліковіч; Н. М. Менскі; Шчаглоў) 68, 218-220, 378, 415, 435, 437, 438, 455, 485, 486, 488

Куляшоў, Апанас 446

Куляшоў, Аркадзь 279, 287, 335, 425, 467

Кунцэвіч, Анатоль (Анатоль Сумны) 479, 485

Кунцэвіч, Мікола (М. Фабулевіч) 32, 110, 439, 458, 485, 487

Купава, Мікола 427

Купала, Янка 102, 106, 115, 183, 200, 330, 333, 363, 395, 396, 398, 401, 405, 410—413, 415— 418, 420, 423—429, 434-438, 440-443, 445-449, 451-453, 455-457, 459, 460, 463-466, 468-472, 474, 475

Купцэвіч, Фелікс 471

Курага-Скрага, Браніслаў (J. Р-кі;

1. Pilecki; Janka Pilecki; Я. П-кі; Я. Пілецкі; Янка Пілецкі) 485, 476, 495

Кургановіч 449

Курыла, Уладзіслаў 474

Курыла, Юрка 427, 450

Курылёва, Святлана 425

Кучар, Алесь 286,357,430,446,466

Кушаль, Наталля 312

Кушаль, Уладзімір 458

Кушаль, Франц211,212,219—221, 226, 312, 362, 363, 370, 415, 439, 450, 458, 474

Кэмпбэл, Дж. Р. 283

Л

Л. К. 450

Лабадоўскі, Юзаф 106

Лабанок, У. 322

Лазарэвіч, Міхась 46

Лазука, В. 352

Лангфела, Генры 335

Лапатка, Якуб 335

Лапідус, Н. 419

Лапіцкі, Мікалай а. 221, 222, 305, 335-337, 473

Ларчанка, Міхась 447, 470

Ластоўскі, Вацлаў 332, 381, 395, 419, 428, 432-434, 439, 449, 466, 471

Лата, Нічыпар 352

Латушкін, Мікола, да эміграцыі

Уладзімер Гарэлік (Ул. Г-ік) 429, 485, 492

Латьппонак, Алег 456

Латышонак, Юрка 456

Лашкевіч, В. 398

Лебяда, Тодар 293, 294, 434, 446

Левандоўскі, Вацлаў 439

Левановіч, Л. 60

Левановіч, Оля 263

Левіт, др. 94

Лем’ен дэ 110

Ленін 134,135,159,283,326,334,347

Леонаў, Леанід 245

Лёсік, Язэп 332, 427, 430, 442

Леўчык, Галляш 416, 439

Ліманоўскі Янка (А. Равіч; М. Равіч) 200-202, 222, 223, 450, 478, 485, 486

Лінькоў, Г. 319, 323, 324

Ліс, Арсень 187

Лістапад, Юрка 332

Літаровіч, Ліза 443

Літвінка, Уладзімір 32

Ліхачоў, Дзмітры 119

Лойд Джордж, Дэвід 152, 328

Лойка, Алег411, 441

Лоскі, Мікола 130

Лотман, Юры 126, 244

Лофтус, Джон 431

Лужанін. Максім 208, 249, 453

Лужынскі, Міхась (М.; М. Л.; Сябра Міхась) 426, 456, 486

Лук’янчык, М. 32

Лукашэвіч, Оля 456

Луцкевіч, Антон 294, 412, 438

Луцкевіч, Іван 294, 406, 433, 438

Луцэвіч, Б. 442

Луцэвіч, Дамінік 442

Луцэвіч, Казік 442

Луцэвіч, Ул. 405

Лучына, Янка 415

Лынькоў, Міхась 8, 278, 409, 410, 453

Львоў, Аркадзь 413

Лягерны, В. 352

Ляўчук, Віла (Вілачка Л.) 482,486

Ляўшун, Любоў 119

М

М. Б. 451

М. Г.451

М. К. 352, 451

М. С. 415

М. X. 352

Маевскн 153-156

Маерс, Алена 437

Маеўскі 446

Мазура, Таня 262

Мазураў, Кірыла 58

Майсееў, Ігар 309

Майхровіч, С. 412, 415

Мак, Станіслаў 27

Макаёнак, Андрэй 405, 414, 419, 447

Макаль, Пятрусь 424

Макарэвіч, Аўген 429

Макарэвіч, Васіль 413, 434

Макарэвіч, Мікалай а. 32

Макарэвіч, Янка 169, 171, 172, 173

Макац, В. 445

Мак-Дэрмат, Оля 456

Макмілін, Арнольд 5, 6, 102, 243, 407, 412, 426, 441, 448, 457, 475

Максімаў, С. 111

Максімовіч, В. 12

Малевіч, Аляксандр а. 187, 189

Малевіч, Вера 189

Малевіч, Казімір 184, 186, 187, 189

Малевіч, Севярын 187

Малевіч, Сяргей 184—192

Малецкі, Язэп (А. Лаўрыновіч;

Др. Я. М.; Я. Л.; Я. Лаўрыновіч) 17, 180, 413, 426, 477, 483, 487, 494

Мальдзіс, Адам 14, 187, 407, 415, 416,431,437,450,460,470,473

Мамонічы 339

Мамонька, Язэп 363, 366, 399

Ман, Томас 102

Манькоў, Палікарп (Р, Бэз) 326, 327, 487, 489

Манькоўскі, Пётра (П. Вішнеўскі; Паўла Задруга; С. Дубяга) 224, 487, 488, 490

Мао 316

Маракоў, Валеры 446, 460, 471

Маракоў, Леанід 6

Мараўская, Марыя 140,141

Марговіч, Алесь (А. Г.; А-іч; Алесь; Алесь Галубіцкі) 27, 410, 413, 428, 435, 350, 477479, 487

Маркевіч, Антон (А-віч; Хв. Пр.; Хвядос Прылепскі) 337, 371, 478, 487, 493

Маркоўская, Ліза 427, 432, 439, 445, 451

Маркс, К. 159, 288, 326

Мароз, Ірэна 455

Мартас, Антон (Апанас) 167

Марцінкевіч, Каміла 462

Марцыновіч, Хама 446

Марэк, Іры 352

Маскаленка, В. 334

Маскалік, Кастусь 35

Маслаў, Аляксей 250

Масціскі, Ігнаці 138

Матылевіч, К. 60

Маўзон, Аркадзь 322

Махнач, Ванда 443, 445, 455

Махнач, М. 445

Махноўскі, Аляксандр 224, 225

Махнюк, Алег а. 473

Мацейчык, Вацлаў 122

Мацкевіч, В. 358

Мацукевіч, Міхась, уладыка Мікалай (Грыбок) 444,470,482,487

Мацяш, Ніна 460

Мележ, Іван 421, 428, 463, 467

Мельнікава, 3. 399

Мерляк, Г. 445

Мерляк, Кастусь (К. Мароз; К. Мацкевіч; Конрад Мацкевіч) 27, 32, 60, 225, 337, 416, 427, 443,445,484, 485,487

Мерляк, Юлік 427

Мерымэ 110

Мігай, Міхась а. 276

Мікалай I 298

Мікеланджэла 110

Мікула, Віталь 337

Мікуліч, Барыс 446

Мілаван, Жэня 452

Мінор, Восіп 130

Мірановіч, Пётра 469

Мірза Кіш-Міш 352

Міровіч 447

Міхайлаў 471

Міхалюк, Алена 442, 448

Міхалюк, Віктар 442

Міхалюк, Янка (J. М.) 442, 470, 476, 487

Міцкевіч, Адам 109, 410, 417, 435,438, 451,462

Міцкевіч, Аляксандр 445

Міцкевіч, Міхась (Антось Галіна; М. М-ч, М-ч) 176, 179, 225, 226, 395, 457, 472, 480, 486, 487

Моніч, Юрка 331

Мрый, Андрэй 246, 395, 419, 471

Мсціславец, Пётра 369, 370

Музыкантаў 331

Мушынскі, Міхась 411, 412

М-ч 452

М-шка, Я. 15

Мэй, Уолтэр 450

МэкКаран 200

Мэраі, Тыбор 424

Мэтлак, Джэк 460

Мюнхаўзэн 360

Мядзейка, Нікандр 327, 336, 337, 473

Мятла, П. 295, 301

Мяцеліца, Мацей 266

Н

Н. 416

Н. А. 416

Н. К. 454

Набагез, Уладзімір 81, 262, 445, 449, 454, 458

Навара, Павал (П. Н.) 75, 488

Навіцкі, А. 105

Навіцкі, Валер, да 1945 г. Валянцін Новік (В. Грэскі) 262, 264, 481,488

Навуменка, Іван 398, 402

Навумчык, Жорж (Ж. Н.) 483, 488

Надсан (Надсон), Аляксандр, да эміграцыі Алесь Бочка (a. A.; A. Н.; а. Аляксандар) 7, 38,74, 75, 126,416, 432, 437, 442, 444, 448, 452, 474-478, 488

Найдзюк, Часлаў (Ч. Н.) 102, 439, 445, 488, 493

Найдзюк, Юзэфа 439, 443, 445

Найдзюк, Язэп (Станіслаў Цыпрыяновіч) 488, 491

Нарко, Уладзімір (Філафей). 167

Наўмовіч, Міхась (М. Н.; М. С.;

М. Смага; Міхась Смага; Н. М.; Сябра Міхась) 23, 416, 474, 486—488, 492

Непамуцэн, Ян 8

Нестаўпецкія, браты 349

Ніжнік, Пётра (Панцеляймон) 45, 132, 133, 134

Нікан, Ірэна 43

Нікан, Лідзія 41, 43

Нікан, Мікола (М. Н.) 36-44, 59, 426, 439, 445, 451-453, 486, 488

Нікан, Юрка 452

Нікановіч, М. 413

Нілёнак, Паўлюк 331

Нітабург, Э. 44, 45, 139

Ніхаёнак, Аня 439

Ніхаёнак, Нэля 439

Ніхаёнак, Янка 32

Ніцшэ 102

Нэдвал, Павал 454

Нядзвецкі, Пётра (Пётра Звонны) 443, 488, 489

Няленін 353

Няфёд, Уладзімір 395

Няхай, Рыгор 409

О

Орса, Аляксандр (A. Ворса; А. Негнявіцкі) 32, 221, 226, 227, 456, 477, 478, 488

Орса, Галіна 439, 456, 469

Орса, Наталля 32, 445, 456

Орса, Пётра 227

Орса-Рамана, Ала 443, 446, 469

П

П. В.455

П. С.416

П. У. 416, 457

Падалінскі, Сяргей 104

Падарожны 353

Падгорскі-Аколаў, Л. 110

Падзява, Тамаш (a. Т. П.; Т. П.) 478, 488, 492

Падліпскі, Аркадзь 11

Пазняк, Зянон 14, 15, 427, 454, 470

Паланевіч, Гіпаліт (А. Сьвіслацкі; Андрэй Сьвіслацкі; Г. Няміга; Гіпаліт Няміга) 32, 34, 445, 478-480, 482,488

Паланевіч, Т. 445

Палонны, Янка 495

Палтава, Леанід 105, 433, 449, 474

Палуян, Сяргей 412, 456

Палягошка, Пётра 305

Памозаў, Юры 418

Панізнік, Сяргей 413, 414

Пануцэвіч, Вацлаў (В. К.; В. П.;

Карасэвіч В.; М. Волаціч; Мікола Волаціч) 109, 166, 210, 212, 228, 229, 319, 338, 455, 481,488, 487

Панчанка, Пімен 409, 412, 423, 468

Панькова, Ніна, дзяв. Найдзюк (Н. Змагарка; Ніна Змагарка) 487, 488

Панькоў, Мікола (А. Рэха; Кургановіч; Летапісец; Лістападавец; М. Вольны; М. Крэнь; М. Кніжнік, Мікола Вольны; Не-Паэта; Ня-Кніжнік; Ул. Сакол) 110, 111, 114, 227, 228, 297, 379, 449, 478, 485488,492

Папёнак 331

Паплаўскі, Барыс 25

Папярэчка, Міхась 354

Пархоменка, Валянціна 473

Парэцкі, Я. 106-108

Паслядовіч, Макар 405

Пастэрнак, Б. 110

Паўловіч, Альберт 244, 446

Паўлоўскі, Мікола 470

Паўнд, Эзра 112

Пацёмкін, князь 298

Пашкевіч, Алесь 11, 331

Пашкевіч, Валянціна 438, 455

Пашкевіч, Нічыпар 308

Пашкевіч, Паўлюк 438

Пеляса, Уладзімір 418, 443

Перапечка, Міхась 354

Пётр I 286

Петражыцкі, Леў 130

Петров 155

Підгайны, С. 301, 302

Пікарда, Гай (Г. П.; Г. Піхура) 437, 442, 482, 489

Пілсудскі, Юзаф 301, 363, 364

Пільштынова, Саламея 12

Пітрус, Я. 105

Пітушка, Язэп 266

Піўтарадны, В. 456

Пічэта, Уладзімір 332, 333

Піятуховіч, Міхаіл 471

Платон 102, 113, 159, 336

Плоцкі, Эразм 108

Плюта, Антон 47

Плятэр, Эмілія 407

Полацкая, Ефрасіння 6, 7, 10, 12, 372

Попка (Попко), Юры (П. Я-р; X. Жук; Ю. Жубровіч; Юрка Жывіца) 196, 430, 468, 488, 489, 493, 494

Пракулевіч, Уладзімір 376, 384

Пранчак, Леанід 425,457, 471

Прокша, Леанід 279,281-283,285, 290, 307, 311, 312, 314-316, 317, 319, 322, 338-340, 343, 407

Протас, Аўген 81

Прускі, Мікола (Сер.; Сардэчанка) 443, 446, 457, 489, 490

Прыбыткова, Я. 405

Прымачок 331

Прынскі, Максім 417

Прысутны 457

Прышчэпаў, Змітро 201, 297, 332

Пташнікаў, Іван 304, 421,475

Пульхер, Публій Клод 329

Пучынскі, Ул. 458

Пушкін, Аляксандр 46, 411

Пушча, Язэп 288, 385, 395, 396, 429, 432, 434, 446-448, 454, 455, 462, 463, 465

Пшчолка, A. Р. 244

Ппіыркоў, Ю. 405

Пысін, Аляксей 422

Пякарская, матушка 448

Пятроўскі, Ян (А. Крыжаноўскі;

Аляксандар Крыжаноўскі) 102, 112, 113, 198, 205, 281, 327, 336, 431, 451, 477, 479, 489

Пячэрскі 15

Р

Р. 458

Р. Б. 459

Р. В. 459

Р. С. 418, 459

Равенскі, Мікола 437,439, 446

Рагалевіч-Дутко, Ірэна 443, 456

Рагвалод 391

Рагнеда 390, 391

Рагуля, Барыс (др. Б. Р.; Рагулевец; Скобла М.) 24, 27, 47, 75,80,81, 125, 182, 259-262, 483, 489, 490

Рагуля, Ліда 427

Рагуля, Людміла 263

Рагуля, М. 446

Рагуля, Н. 446

Радзівіл, Мікалай Крыштоф 12

Радзюк, Язэп 456

Раеў, Марк 139, 140

Раецкі, Міхась (Міхась Р.; Р.;

Р. М.) 452, 459, 487, 489

Раецкі, Міхась малодпіы 455

Ражанец, Аляксандр (А. Случчак; Аляксандар Случчак) 478, 479, 489

Ражноўскі, Павел (Панцеляймон) 167

Разанаў, Алесь 423, 429, 460

Рак-Міхайлоўскі, Сымон 295,301, 332

Раковіч, Ядзя 456

Рамана, Паўлюк 438, 446

Рамана, Коля 438

Раманоўскі, Васіль 324

Раманоўскі, Кастусь 421

Раманоўскі, Мікола 117, 322

Рамук, Вера (Вера Р.) 446,481, 489

Рамук, Вітаўт (В. Р.; Д-р В. Р.) 446, 458, 481,483, 489

Рахманінаў, Сяргей 142

Родзевіч 447

Родзька, Галіна 263

Родзька, Філарэт (Ф. Р.) 32, 190, 489, 493

Ролсан, Янка (Гардзіцкі) (ВЭР; Крапіва-Жыгучка; Янка Яр; Яр) 482, 485, 489, 496

Ротэ, Ганс 460

Рублеўская, Людміла 398

Ружанцоў Аляксандр (Алесь Смаленец) 479, 489

Русак (Родзька), Галіна 48, 79, 431, 439, 446, 459, 472, 473

Русак 263

Русак, Аляксандр 168,170, 171,229

Русак, В. 427, 439, 446

Русак, Васіль 76, 79, 458, 473

Русак, Уладзімір 458,474

Русэ, Давід 124

Рыдлеўскі, Лявон (Лявон Р.) 486, 489

Рыжы-Рыскі, Уладыслаў (У. Сноп;

Ул. Сноп; Уладыслаў Сноп) 121, 122, 126, 489,492, 493

Рыкаў, А. 52

Рылееў, Кандраці 375, 376, 382, 384-386

Рыльке 110

Рыльскі, М. 105

Рытар, Іна, у замустве Каханоўская (А. Саковіч; Аляксандра Саковіч) 421,456,478,479,489

Рыч, Вера 102, 115, 385, 386, 396, 409, 418, 426, 431, 432, 438, 442, 448, 450, 455-457, 458, 472

Рэйган, Р. 460

Рэйтан, Тадэуш 166

Рэстон, Джэймс 357

Рэўтовіч, Т. 294, 298

Рэшаць, Язэп (а. Я. Р.) 478, 489

С

С. 418,419

С. В. 460

С.М. 419

С Я. 468

Сабаленка, Раман 437, 447

Сабалеўскі, Анатоль 393, 395

Сабалеўскі, Юры 79, 173, 230, 241,263, 269

Савейка, Гелена 137

Савёнак, Апалонія, дзявочае Радкевіч (A. С.) 467, 478, 490

Савёнак, Лявон (Л. Крывічанін; Лявон Крывічанін; Свэн) 230, 231, 246, 279, 352, 361, 427, 432, 485, 486,490

Савінкаў, Барыс 363, 364, 366, 367

Сагановіч 278

Садоўскі, Янка 453

Сажыч, Язэп (Юзік С.) 263, 439, 446, 453, 456, 459, 490, 494

Саід, Эдвард 21

Сакалоўскі; У. 460

Сакрат 113,315,336

Салавей, Алесь, сапр. Кадняк, Альбэрт, да эміграцыі Альфрэд Радзюк (Алесь Салавей; А. Салавей; А. Дабрыдзень; A. С.) 20, 37,105,106, 110, 272, 294, 390, 407, 413, 426, 430, 434, 438, 439, 442, 444, 450, 452, 455, 457, 477479, 484

Салавей, Уладзіслаў 466

Салавецкі, Герман 299

Салавецкі, Засіма 299

Салавецкі, Савацій 299

Салагуб, Алесь 447

Саладухін 331

Саламаха, Ул. 409

Саламевіч, Янка 424

Саланевіч, Б. 296

Салаухін, Уладзімір 328, 329

Салжаніцьін, Аляксандр 371, 412, 454, 460

Самойла, Уладзімір 463

Самуйлёнак, Эдуард 286

Сараян, Уільям 110

Саўка, Зміцер 4, 60

Саўчук, В. 446

Сачанка, Барыс 104, 120,121, 304, 428, 440

Сачанка, Іван 278

Свідзінські, Вол. 105

Свірыд, Павал 79

Свіфт, Джонатан 109

Свобада, Людвік 39

Седов, В. 365, 368

Сельвясюк, В. 446

Селядцоў, В. 442

Селязнёвы, браты 331

Сёмуха, Васіль 102, 103

Семяжон, Язэп 106-108,407

Семянкевіч, Барыс 80

Семяновіч, А. 399, 460

Семяновіч, Казімір 76

Семянюк, Лукаш 331

Сенька, Міхась 327, 443

Сербантовіч, Анатоль 412, 434

Сідлярэвіч, Уладзімір 452, 453

Сікорскі, Ігар 132, 133, 142, 144, 148-151, 157

Сільвановіч, Мікола (Вярба; М. Вярба; Мікола Вярба) 111, 269, 270, 410, 435, 467, 482, 486, 487, 490

Сільвановічы, сям’я 440

Сініла, Галіна 5

Сінічанскі, Марка 331

Сіняк (Зіняк), Сяргей (Гісторык;

Кастусь Плотка; Ліпчанскі;

Пугаўё; С. X.; С. Хмара; Сыманёнак; Сыманчук; Сымон Зацята; Сьвітка; Сяргей Сьвітка; Сяргей Хмара; Я. Сыманчук; Язэп Брадзяка; Янка Пярун) 116, 227, 253-255, 263, 264, 266, 272, 447, 454, 471, 482, 485, 489492, 495, 496

Сіпакоў, Янка 420, 460 Сіпка 338

Сіповіч, Часлаў a. (A. Dziedzinka;

1. Drujski; С. S.; Dziedzinski; Krywiczanin; V. Druja; V. Kryvicanin; Vasil Druja; Vasil K-nin; Vasil Kryvicanin; W. Kry­wiczanin; Wasil Krywiczanin; A. Дзе-ка; A. Дз-ка; A. Д-ка; A. Дзедзінка; Белар. карэспандэнт; В. Друя; В. К.; В. К-нін; Васіль Друя; Вучань Вінцука Адважнага; Д.; Д-ка; Нсромонах Вячеслав Ч. С.; С-ч; Ч. С-ч; Ч. Сіп-ч; Я. Вучань) 38, 75, 107, 406, 416, 432, 439, 442, 451, 455, 461, 476, 477, 479484, 490, 491,493,494

Скабей, Мікола (М. С.; Мікола С.) 426, 446, 452, 453, 486, 487, 490

Скалабан, Віталь 398

Скарына, Станіслаў (Стэнлі) 437, 473

Скарына, Францыск 180,198, 206, 290, 362, 370, 381, 411, 429, 438-440, 442, 443, 450-452, 454, 457, 459-461, 465, 470, 472, 473

Скрабатун, Уладзімір 461

Скрыган, Ян 424, 430, 446, 458

Славуціч, Яр 105

Смаршчок, Аўген а. 27, 76, 81, 263, 439, 453

Смаршчок, Мітрафан (А. Бярозка; Анатоль Бярозка) 25, 477, 491

Смоліч, Аркадзь 10, 399

Смоліч, В. 189

Смолкін, Міхась 397

Снапкоўскі, У. 53

Сокалаў-Воюш, Сяржук 427,460, 473

Стагановіч, Аляксандр (А.-іч; Тарас Струг) 263,427, 458,477, 491, 492

Стагановіч, Лёва 441

Стагановіч, Тамара (Ст. Кольба;

Ст. Тамара) 320, 445, 472,491 Сталін 138, 283, 288, 315, 321, 339, 401

Стальмашонак, Уладзімір 431

Станкевіч, Адам (В. Будзіловіч) 480, 491

Станкевіч, Зіна (Цётка Гандзя, 3. Ст.) 33,420, 421,442, 458, 461,462, 471,491,493

Станкевіч, Раіса (Р. С.) 33, 439, 446,489, 491

Станкевіч, Станіслаў (А. Крыга; А. Ськіба; Алесь Крыга; Андрэй Ськіба; Андрэй Сяліба; Др. Ст. Ст; Дзівасіл; С. Каліна; С. Крушыніч; Сг.; Ст. К.; Ст. Крушыніч; Ст. Ст.; Я. К.; Я. Каранеўскі; Язэп Каранеўскі) 8, 27, 29-31, 33, 44, 175, 246-248, 258, 259,

270, 286, 304, 306, 307, 312, 325, 328, 335, 337, 376, 396, 407, 411, 412, 414, 419-424, 426, 427, 432, 437, 439, 445, 447, 448, 450, 452, 454, 455, 458, 459, 461-467, 469, 471, 472, 474, 475, 477-479, 483, 490, 491,494, 495

Станкевіч, Юрка (П. Рагач; Пятро Рагач) 32, 488, 489,491

Станкевіч, Янка (Б. Скарыніч; Бр.

С.; Брачыслаў Скарыніч; Д-р Вайцюлевіч; М. Піліпёнак; Філёлёг; Я. С.) 32, 113, 199— 203, 207, 212, 221, 225, 231233, 272, 368, 429, 450, 466, 480,483, 486, 491,493,495 Сташэўскі, М. 424

Стома-Сініца, Васіль (В. Сініца;

В. Стома; Васіль Сініца) 182, 481,491

Стральцоў, Міхась 420

Страпко, В. 446

Страпко, Міхась а. 456, 469

Строк, Язэп а. 473

Стрэльчык, К 466

Стукаліч, Ганна 473

Стукаліч, Еўдакія 467

Стывенсан, Роберт 109

Стэндаль 416

Сувораў, А. 347

Судзілоўскі-Русель, Мікалай 128, 129

Суднік, Лена 445

Сунь Ятсен 129

Супрановіч, А. 357

Суравы, Барыс (Ст. П.; Ст. Праваднік) 168, 491

Сурвіла, Івонка 14,15,60,438,446

Сурвіла, Янка (Я. В.; Язэп Вішневіч) 446,491,494, 495

Сурвілы, сп-ва 428

Сусед № 2 357

Сыракомля, Уладзіслаў 12, 407, 462, 465

Сыч, Пётра (Vialejski (?); Р. S.; Вялейчанін (?); пс) 27, 243, 272, 355-357, 417, 453, 463, 472, 476, 482, 489, 492

Сяднёў, Масей 60, 105, 106, 110, 169, 174, 235, 236, 264, 269, 270, 283, 287, 294, 325, 326, 335, 349, 418, 421, 423, 425, 426, 435, 438-440, 446, 450452, 456, 468, 469, 472

Сядура, Уладзімір (Багдан Анішчук; В. Шабуневіч; Вяч. Дняпроўскі; Др. Банадысь Чарнецкі; К. Старажоўскі; Кастусь Старажоўскі; М. Караткевіч; Макар Караткевіч; У. Глыбінны; Уладзімер Глыбінны) 5-7,14,15,236,242,287, 313, 359, 375, 377-379, 383, 385, 388, 390, 410, 433, 435, 439, 451, 453, 466, 468, 469, 472, 473,480-487, 492,493

Сямёнава, Ала 323

Сямёнаў, Зміцер (3. Алесіч) 483, 492

Сямёнаў, П. 333

Сянкевіч, Аляксей 473

Сянкевіч, Вікгар (S-c, Язэп Барэйка) 476, 492, 495

Сянкевіч, Г. 106

Сянькевічы, сп-ва 458

Сянькоўскі, Юрка (А. Залескі;

М. Кручкоўскі; Ю. С.; Ю. Ду-

бовік) 27, 72, 73, 412, 440, 477, 486, 490, 494

Сяркевіч, Вікгар 446

Сяўковіч, Янка (J. S.; Я. С.) 442, 476, 492, 495

Т

Тагор, Рабіндранат 457

Талстой, Аляксей К. 360

Талстой, Леў 46, 159, 411

Тамашчык, Уладзімір (Васіль) 31, 205, 237, 238, 427, 451

Тамашэўскі, Ежы 468

Тамушанскі, Роберт 27

Танк, Максім 106, 278, 414, 430, 444, 446, 448, 453, 455, 459, 461, 462, 469, 473

Тарас, Валянцін 78, 79

Тарасевіч, Уладзіслаў (а. Уладзімер) 458, 478, 492

Тарасевіч, Ян а. 136, 411, 443

Татарыновіч, Пётра а. (П. Дрьігвіч; П. Задума; 3.; П. Т.) 34— 36, 106, 113, 439, 458, 466, 483, 488, 492

Татут-Каліноўская, Леаніда 451

Таўбін, Юлі 287, 385, 395, 471

Таўлай, Валянцін 249

Таўлай, Павел 249

Таўпека, Максім (а. Максім) 478, 492

Тодараў, Цветан 23

Топкін 323

Тр. 357

Травень, М. 357, 358

Трацюк, Рыгор 250

Трачук, Юры 468

Троцкі, Леў 135

Трус, Паўлюк 453

Трусэвіч 262

Трыгубовіч, Валянціна 469 Трыстан 445

Трэска, Сымон 358

Тубалец, Аляксей 473

Тулейка, Міхась 27, 32, 80, 238, 439, 446, 473

Тулейка, О. 446

Тумаш, Вітаўт (А. Багровіч;

А. Гарыгляд; Андрэй Багровіч; В. Т.; Гарыгляд; К. Стойлянскі; С. Брага; Сымон Брага; Р. М.; Р. Максімовіч; Раман Шарупіч; Рыгор Максімовіч; Я. Яшчар; Язэп Яшчар) 20, 27, 86, 89, 90, 107-109, 113, 115, 166, 167, 180, 184, 185, 187, 193-206, 287, 296, 297, 359-391, 396, 408, 424, 425, 427, 429, 430, 432, 433, 437, 439, 441, 446, 450, 458, 460, 461, 471, 472, 474, 477, 479, 481, 482, 484, 489-492, 495

Тумаш, Петранэла 205

Тумаш, Ян 205

Тумаш, Яра 196

Typ, Віктар 442

Туронак, Зіна 446, 473

Тынянаў, Юры 282

Тычына, П. 105

Тэй, Валя 456

У

Уайтгрэт, Уільям 85, 86

Уальд, Оскар 109

Убарэвіч 138

Уколава, Эльвіна Ўладзіміраўна 92, 93

Украінка, Леся 105

Уладзімір, князь 391

Уласаў, Андрэй 217, 296

Урбан, Павал (Залужны; П. В.; П.

3.; П. У, П. Вазёрны; П. Залужны; Паўлюк Вазёрны) 27, 40, 42, 44, 412, 440, 447, 470, 483, 488, 493

Ф

Фактаровіч, Д. 419

Федаровіч, Іван 370

Федароўскі, Міхаіл 424

Фейгінзен 338

Фердынанд, кароль 461

Філатава, Лідзія 186, 190, 192

Філістовіч, Янка (Я. Ф.; Я. Воўк;

Я. Люціч-Воўк; Янка Воўк;

Янка Люціч Воўк) 493^195

Фляркоўскі, А. 470

Фолкнер, Уільям 111

Фрэдэрыксен, праф. 27

Фрэнкленд, Марк 467

Фултан 159

Фульгур-Ільлін 331

Фэдрус 110

Фэзана, Пол 431

Фэйгізон 284

X

1. 471

Хадановнч, Андрэй 102

Хадкевіч, Рыгор 369

Хадкевіч, Т. 322

Хадыка, Уладзімір 106, 2.93, 332, 385,427, 430, 435,446,448

Ханенка, Я. 446

Ханяўка, Часлаў (Алесь Аер) 427, 479, 493

Харык, Ізі 471

Харытончык, Юрьі (Ю. X.) 493, 494

Хаям, Амар 110

Хвалько, Лявон (Л. X.) 109, 485, 493

Хведаровіч, Мікола 417, 418,426, 458

Хрушчоў, Мікіта 56, 58, 437, 353, 356, 357

ц

Цароў, А. 434

Цвікевіч, Аляксандр 376, 384

Цвірка, Кастусь 407

Цвірка, Уладзімір (А. П-а; А. Папліска; Архіп Папліска; У. С.; Ул. Немановіч; Уладзімер Немановіч) 72, 73, 81, 243, 353, 354, 446, 453, 478, 480, 492, 493

Цвіч, Целья 442

Цвятаева, Марына 25

Цвяткоў 323

Цвячкоўскі, Антон (А. Шальцінаўскі) 478, 493

Целеш, Мікола (Анатоль Часлаўскі; М. Лагода; М. Люціч; М. Лясун) 285,311,318, 421, 451, 454, 471, 479, 486, 493

Цётка (Алаіза Пашкевіч) 12, 396, 411,414, 436, 455,471

Цімафеева, В. 419

Ціхан, архіяпіскап 132

Цупрык, Бабі 48

Цупрык, Ірэна 443, 446

Цэзар, Гай Юлі 329

Цяжкі, Артур 408

Цярпіцкі, Віталь 336, 451

Цярэшка, Анатоль (Алесь Вожык) 350, 409, 434, 456, 479, 493

Цяўлоўскі, Эміль 17

Ч

Ч. 3, 358

Чабатар, Кастусь (К. Ч.; К. Ч-р; Ч. К.; Ч. Канстантыновіч) 21, 484, 493

Чабатарэвіч, Віктар (Ласкутовіч) 238, 239, 485, 493

Чантурыя, У. 319

Чарапук, Антон 135

Чарапук, Янка (Янка Змагар) 135, 239, 493, 495

Чарвякоў, Аляксандр 138,201,332

Чарнышэвіч, Фларыян 416

Чарнэцкая, А. 446

Чарняўскі, Уладзіслаў а. 103

Чарняўскі, Францішак а. 451

Чарот, Міхась 201, 332, 387, 430

Чорны, Кузьма 259, 288, 323, 413, 426, 453

Чудоўскі 187

Чыгрынаў, Іван 304, 439, 413, 458

Чырвонец 331

Чытач 471

Чычвак, Ілля 428

Чэрап-Спірыдовіч, Арцемій 145, 162, 164

Чэрнік, К. 32

Чэрчьіль, Уінстан 278

III

Шагал, Марк 343, 346

Шайпак, Вера 426, 452, 453

Шакун, Янка 168, 450

Шалькевіч, Вячаслаў 411

Шамякін. Іван 408, 411, 425

Шарсцень, Алесь 358

Шаўцоў, Сымон 425

Шаўчэнка, Тарас 105, 436, 441, 451,452, 457

Шахновіч, Міхаіл 417

Шашалевіч, Васіль 471

Швайчук, Леанід (Ш. Л.) 493

Швед, Віктар 422, 438, 466

Швэдзюк, Міхась (М. Ш.) 17, 487, 493

Шклоўскі, Віктар 279-282

Шнэк, Сцяпан (Ляднінскі С.; Я. Нясьцерпны; Янка Нясьцерпны) 486, 493, 495

Шнэк, Уладзімір (Ул. Случанскі; Уладзімер Случанскі) 493, 494

Шпакоўскі, Лявон (Л. Случанін; Лявон Случанін) 433, 485, 486,494

Шпігановіч, Аляксандр (A. Ш.) 494

Шпігановіч, Надзея 442

Шпілеўскі, Павал 12

Шуб, Давід 134, 135

Шудзейка, Аляксей 168—174

Шукайла, Паўлюк 286

Шукелойць, Антон (A. Ш.) 239,

240, 432, 443. 446, 472-474, 478, 494

Шупа, Сяргей 425

Шушкевіч, Станіслаў 418, 446, 467

Шчорс, Барыс 32

Шчорс, Мікола (М. Ш., М. Панямонскі) 211, 215, 218, 238, 240, 241,443, 486,487, 494

Шчэрба, Сяргей (S. S-a; С. Шч.; Серажынскі; Серожынскі) 476, 490, 494

Шчэрбін, В. 430

Шчэцька, Васіль (М. Багун) 48, 486, 494

Шьібут, Тодар 171

Шыла, Мікола (М.; М. Ш.) 363, 366, 374, 399, 486, 487, 494

Шыманец, Уладзімір 110

Шынклер, Хвядос 286

Шыраеў, Барыс 296

Шырокаў, Пятро (Т. Лебяда; Тодар Лебяда) 492, 494

Шэкспір, Уільям 109, 155 Шэрман, Карлас 429

Э

Э. Б. 472

Эйзенхаўэр, прэзідэнт 99

Эйхман 346

Элентух, I. 303, 306-310

Эліёт, Томас 112

Энгельгардт, Аўген 115

Ю

Юднна, Т. 4

Юрцэвіч 336

Юрэвіч, Алена 262,436, 469

Юрэвіч, Надзя 79

Юхнавец, Янка (К. Юхневіч) 25, 105, 112, 202, 264, 265, 294, 349, 388, 389, 418, 421, 433, 434, 443, 446, 450, 468, 472, 484, 494

Я

Я. К. 474

Я.М. 425

Я. Н. 425

Ягужынскі, Павал 286

Ядвігін Ш. 12, 245, 428, 442

Яжоў 398

Якімец, Юрка 73

Якімовіч, Алесь 467

Якуб (Якубаў)-Птах, Кастусь (А. Вярба; Алесь Суржык; Антон Смародзін; Антось Рамашкін; Антось Чырык; Аўхім Вярбіцкі; Аўхім Заблоцкі; Лесавік; М. Калько; Раман Алыпанскі; Самусь Апенка; Самусь Клёцка; Сымон Букаты; Сымон Канопляў; Сымон Міронаў; Тарас Зарэчны; Тарас Ласун; Уладзімер Выдра; Цішка Баравік; Цьвіркун; Янка Парэцкі) 477, 479, 480, 485, 486, 489-493, 495

Якубовіч (Якімец), Ніна 73, 74

Якушаў 323

Янішчыц, Яўгенія 421, 423

Яновіч, Ганна 473

Яновіч, Сакрат 102, 103,409,431, 444, 458,473

Яноўскі, Аляксандр а. 441

Янцэвіч, Сцяпан 47

Ярашэвіч, Аўген 76 Ярашэвіч-Гіль, Клава 432 Ясвіловіч, Янка (Я. Я.) 495, 496 Ясенін, Сяргей 49

Яськевіч, Міхась (М. С.; М. Сгаўпіскі; Міхась Стаўпіскі) 466, 486, 487, 496

Ясюк, Эмануіл 79

Яцкевіч, Ала 34 Яцкевіч, Данат (Данат Баян;

К Kersten, Mr 213

Д. Баян) 483, 496

Яцкевіч, Ліля 426 Яцкевіч, Мадэст a. (A. М.) 477, 496 Яцэвіч, Аляксандр (А. Валошка;	R Rich, A. 23 Rochemont, Richard de 84 Root, Waverly Lewis 84
А. Змагар; Алесь Валошка; Алесь Змагар) 378, 381, 421, 477, 479, 496	S Sullola 160
Н Holian, Anna 79	W Webster 160

ЗМЕСТ

Прадмова........................................................ 3

Моваю травелога............................................. 4

Russkoya сеіо, або Падарожжа амерыканца ў мінулым стагоддзі да загадкавых людзей, пераказанае ў нашую мову

ларнікам вучоным у стагоддзі цяперашнім.... 62

Чалавек, які трымаў у руках месяц................ 68

Пераклады эміграцыі: ідэалогія кулыуры......... 101

Танальнасць біяграфіі як энцыклапедычнага жанру   118

Узнаўленне біяграфіі:

Да гісторыі беларускае эміграцыі ў ЗІПА першай чвэрці XX стагоддзя............................................................................ 128

Мікрагісторыя і макрагісторыя біяграфіі....... 165

^/Жыццяпіс Сяргея Малевіча ў ліставанні эмігрантаў        184

./Вітаўт Тумаш як біёграф сучаснікаў.................. 193

Аўтапартрэт у стылі grotesque: Сатырычныя друкі і творы паваеннай эміграцыі ў Канадзе............................................. 242

Літаратурны жаўнер Юрка Віцьбіч............... 278

Гумарыстычна-сатырьічныя творы на старонках газет «Бацькаўшчына» і «Беларус»............................................................ 348

Нутраное.......................................................... 359

Што хавае «Табакерка».................................... 392

Літаратуразнаўства, крытыка на старонках газет «Бацькаўшчына» і «Беларус»........................................................ 405

Слоўнік псеўданімаў і крыптанімаў эміграцыйных дзеячаў         476

Паказнік асобаў............................................... 497

Міжнароднае грамадскае аб’яднанне «Згуртаванне беларусаў свету «Бацькаўшчына» з 2004 года выдае «Бібліятэку Бацькаўшчыны»

У серыі пабачылі свет кнігі:

1. Месца выданьня—Парыж: Выбраныя старонкі часопіса «Моладзь» (1948-1954) /Укл. М. Скоблы; прадм. М. Наўмовіча. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2004. 444 с.
2. Беларусы ў бітве за Монтэ-Касіна: Артыкулы, дакумэнты / Укл. Ю. Грыбоўскага; прадм. X. Кажаневіча. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2004. 124 с.
3. Гардзіенка Н. Беларусы ў Аўстраліі: Да гісторыі дыяспары. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2004. 468 с.
4. Юрэвіч Л. Мэмуары на эміграцыі: Крыніцазнаўчае дасьледаваньне. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2005. 332 с.
5. Ганько М. Каб сьведчылі пра Беларусь: Жыцьцё й дзейнасьць Міколы Ганька. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2005. 192 с.
6. Варабей I. Там, дзе сэрца маё: Публіцыстыка, пераклады, апавяданьні. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2005. 124 с.
7. Эквівалент: Зборнік эміграцыйнай гістарычнай прозы / Укл. Л. Юрэвіч. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2005. 412 с.
8. Юрэвіч Л. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага: Гісторыя газэтаў «Бацькаўшчына» й «Беларус» (1947-2000). Мінск: Беларускі кнігазбор, 2006. 256 с.
9. Каханы горад: Зборнік эміграцыйнае ваеннае прозы / Укл. Л. Юрэвіч. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2006. 372 с.

ДОу Рагуля Б. Беларускае студэнцтва на чужыне. Выданьне другое, выпраўленае і дапоўненае. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2006. 188 с.

11. Адзінец А. Паваенная эміграцыя: скрыжаваньні лёсаў: Зборнік успамінаў. Мінск: Медысонт, 2007. 704 с.
12. Адзін Госпад, Адна Вера, Адзін Хрост: Царкоўная гісторыя вачыма эміграцыі / Укл., прадмова А. Любіча; бібліягр. Л. Юрэвіча. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2007. 336 с.
13. Грыцук В. Мы стваралі сваю Беларусь: жыцьцё і дзейнасьць Аляксея Грыцука. Мінск: Медысонт, 2007. 256 с.
14. Урачыстасьцьусадзе: Драматургіябеларускайэміграцыі XX стагодзьдзя / Укл., прадмова В. Нікіфаровіча. Мінск: Медысонт, 2007. 536 с.
15. Акула К. Заўтра ёсьць учора: Раман / Пераклад з анг., прадмова I. Варабей. Мінск: Медысонт, 2008. 200 с.
16. Гардзіенка А. Беларускі кангрэсавы камітэт Амэрыкі (БККА). Смаленск, 2009. 428 с.
17. Шабельцаў С. Беларусы ў Аргенціне: грамадская дзейнасць і рээміграцыя ў СССР (1930-1960-я гг.): Зборнік дакументаў і ўспамінаў. Мінск: Медысонт, 2009. 368 с.
18. Гардзіенка Н. Беларусы ў Вялікабрытаніі. Мінск: Медысонт, 2010. 620 с.
19. Віцьбіч Ю. Лшоно Габоо Бійрушалайм. Мінск: Кнігазбор, 2011. 232 с.
20. Юрэвіч Л. Шматгалосы эпісталярыум: гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні. Мінск: Кнігазбор, 2012. 660 с.

Літаратурна-мастацкае выданне

Бібліятэка Бацькаўшчыны Кніга21

Юрэвіч Лявон

Жанры

Адказны за выпуск Генадзь Вінярскі Рэдактар Наталля Гардзіенка Камп’ютарны дызайн, вёрстка, дызайн вокладкі Юліі Андрэевай Карэктар Вікторыя Ляйкоўская

Падпісана да друку 17.01.2013. Фармат 84x108 Папера афсетная. Друк на рызографе. Ум. друк. арк. 27,72 Ул.-выд. арк. 19,5.

Наклад 300 асоб. (1 з-д— 1-100). Замова 23.

ПУП «Кнігазбор».

Ліцэнзія № 02330/0003924 ад 08.04 11.

Вул. Я. Лучыны, 38-93, 220112, Мінск.

Тэл./факс (017) 207-62-33, тэл. (029) 772-19-14, 682-83-86.

E-mail: bkniha@tut.by

Надрукавана з арыгінала-макета заказчыка ў ААТ «Аргбуд».

Ліцэнзія № 02330/0494197 ад 03.04.09.

Вул. Берасцянская, 16, 220034, Мінск.